Datasets:

techiaith

/

cofnodycynulliad_en-cy

like 2

I've made it very clear, when it comes to the Wales Bill, it's absolutely crucial that the powers should not be devolved without the consent of this Assembly. The reason why I say that is that there should be an agreement on the fiscal framework. If it's good enough for Scotland, it's good enough for Wales, and it simply isn't good enough for Wales to be told - to be imposed on with a fiscal framework, when there is a genuine discussion and agreement between the Scottish Government and the UK Government. We expect the same treatment to be given to Wales.

Rwyf wedi ei gwneud yn eglur iawn, pan ddaw i Fil Cymru, ei bod yn gwbl hanfodol na ddylai'r pwerau gael eu datganoli heb ganiatâd y Cynulliad hwn. Y rheswm pam yr wyf yn dweud hynny yw y dylid cael cytundeb ar y fframwaith cyllidol. Os yw'n ddigon da i'r Alban, mae'n ddigon da i Gymru, ac nid yw'n ddigon da i ddweud wrth Cymru - iddi gael fframwaith cyllidol wedi ei orfodi arni, pan fo trafodaeth a chytundeb gwirioneddol rhwng Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU. Rydym ni'n disgwyl i Gymru gael yr un driniaeth.

Of course it's a huge gamble to have income tax devolved without either control of macro-economic policy or without protecting income. Welsh income tax is affected by decisions at Westminster. We know it fell by £440 million between 2007-08 and 2009-10, none of which was the responsibility of the Welsh Government. Does the First Minister agree that, if taxes are devolved, we need a mixture of cyclical and counter-cyclical taxes, and that, if income tax is devolved, we need protection from reduction in tax receipts from Welsh income tax caused by Westminster decisions?

Wrth gwrs, mae'n gambl enfawr datganoli treth incwm heb reolaeth dros bolisi macro-economaidd na heb ddiogelu incwm. Caiff treth incwm Cymru ei heffeithio gan benderfyniadau yn San Steffan. Rydym ni'n gwybod y bu gostyngiad o £440 miliwn rhwng 2007-08 a 2009-10, ac nid oedd dim o hynny'n gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno, os caiff trethi eu datganoli, bod angen cymysgedd o drethi cylchol a gwrth-gylchol arnom, ac, os caiff treth incwm ei datganoli, bod angen i ni gael ein diogelu rhag lleihad mewn derbyniadau treth o dreth incwm yng Nghymru a achosir gan benderfyniadau San Steffan?

The Member is right, and we have to make sure - we will make sure - that this is part of the decisions around the fiscal framework, which, to my mind, will need to be agreed with the UK Government. What is essential, to my mind, is that we have an agreement that'll underpin our funding arrangements for the long term, and that means, of course, putting in place the safeguards that the Member has rightly raised, particularly when it comes to the partial devolution of income tax, so that Wales doesn't lose out. We want to have a fair system of taxation, but not one that undermines the funding system that we've had thus far, flawed though it is, through the Barnett formula. So, it's hugely important, and, indeed, it is the case that this will form part of the discussions that will be ongoing.

Mae'r Aelod yn iawn, ac mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr - byddwn yn gwneud yn siŵr - bod hyn yn rhan o'r penderfyniadau o ran y fframwaith cyllidol, y bydd, yn fy marn i, angen ei gytuno gyda Llywodraeth y DU. Yr hyn sy'n hanfodol, yn fy marn i, yw bod gennym ni gytundeb a fydd yn sail i'n trefniadau ariannu ar gyfer yr hirdymor, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, cyflwyno'r mesurau diogelwch y mae'r Aelod wedi eu codi, yn gwbl gywir, yn enwedig pan ddaw i ddatganoli treth incwm yn rhannol, fel nad yw Cymru ar ei cholled. Rydym ni'n awyddus i gael system drethi deg, ond nid un sy'n tanseilio'r system ariannu a fu gennym ni hyd yn hyn, er ei bod yn ddiffygiol, trwy fformiwla Barnett. Felly, mae'n hynod bwysig, ac mae'n wir y bydd hyn yn rhan o'r trafodaethau a fydd yn parhau.

Can the First Minister explain the confusion that currently exists regarding air passenger duty? On 9 June Jim O'Neill, on behalf of the Treasury in London, had confirmed that the review on the devolution of the duty to Wales was ongoing, and then, just a few days later, Guto Bebb from the Wales Office stands up in the House of Commons saying that the decision has been taken not to devolve. Which is it? Is the First Minister surprised that the Welsh Conservatives seem to be more willing to listen to an airport in Bristol, which is owned by an Ontario pension fund, than they are to the Parliament of the people of Wales in this place?

A ydy'r Prif Weinidog yn gallu egluro'r dryswch sydd yna ar hyn o bryd ynglŷn â'r dreth teithwyr awyr? Ar 9 Mehefin yr oedd Jim O'Neill ar ran y Trysorlys yn Llundain wedi cadarnhau bod yr adolygiad ynglŷn â datganoli'r dreth i Gymru yn parhau, ac wedyn, ychydig o ddyddiau wedyn, roedd Guto Bebb o Swyddfa Cymru ar ei draed yn Nhŷ'r Cyffredin yn dweud bod y penderfyniad wedi cael ei wneud i beidio. P'un yw e? A ydy'r Prif Weinidog yn synnu bod y Ceidwadwyr Cymreig fel petaent yn fwy bodlon gwrando ar faes awyr ym Mryste, sydd wedi ei berchen gan gronfa bensiwn o Ontario, nag ydyn nhw ar Senedd pobl Cymru fan hyn?

Well, I cannot disagree with you. We have been arguing for some time that air passenger duty should be devolved. It has been devolved to Scotland. The review that the Member alludes to is a review into the airports of England, and not Cardiff, to see what the impact would be on the airports of England of devolving air passenger duty to Scotland. So, Wales isn't even part of the equation. There is no reason whatsoever why this duty should be devolved to Scotland and not to Wales. Guto Bebb said that this is something that he couldn't agree with because it didn't benefit north Wales. Well, there is a benefit to north Wales. There is a benefit to airports such as Hawarden and Valley, where there would be an opportunity to develop aeroplanes, to develop services, and to ensure that more planes or services come into those airfields. So, no - it's not possible for me to explain the point of the view of the UK Government on this, but once again something is being devolved to Scotland and not to Wales, and that, in principle, is unfair.

Nid wyf yn gallu anghytuno â hynny. Rŷm ni wedi bod yn dadlau ers amser y dylai'r dreth hon gael ei datganoli. Mae wedi cael ei datganoli i'r Alban. Mae'r adolygiad y mae'r Aelod yn sôn amdano yn adolygiad i mewn i feysydd awyr Lloegr, ac nid Caerdydd, i weld beth fydd effaith datganoli'r pwerau i'r Alban ar feysydd awyr Lloegr. So, felly, nid yw Cymru yn rhan o'r 'equation' yn fan hyn. Wel, nid oes synnwyr o gwbl pam ddylai'r dreth hon gael ei datganoli i'r Alban ac nid i Gymru. Gwnaeth Guto Bebb sôn bod hyn yn rhywbeth na allai gytuno ag ef o achos y ffaith na fyddai unrhyw fath o les i'r gogledd. Wel, mae yna les i'r gogledd. Mae yna les i feysydd awyr fel Penarlâg, fel y Fali, lle byddai cyfle i ddatblygu awyrennau, i ddatblygu gwasanaethau, i sicrhau bod mwy o awyrennau yn dod mewn i'w meysydd awyr nhw. So, felly, na - mae'n amhosibl i fi esbonio beth yw safbwynt Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar hwn, ond, unwaith eto, mae rhywbeth yn cael ei ddatganoli i'r Alban ond nid i Gymru, ac mae hynny, o egwyddor, yn annheg.

It was recently estimated that, on a standalone basis, the Welsh budget deficit would be £14.6 billion, or 25 per cent of GDP - around 100 times greater than estimates of any transfer to or from the EU. The First Minister said he sees Scotland as the model, but does he not share my concern that if, in the long term, we continue going down the tax devolution route, particularly without a referendum, that that continuing transfer may be put at risk?

Amcangyfrifwyd yn ddiweddar, ar sail annibynnol, y byddai'r diffyg yng nghyllideb Cymru, tua £14.6 biliwn, neu 25 y cant o CMC - tua 100 gwaith yn fwy nag amcangyfrifon unrhyw drosglwyddiad i'r UE neu o'r UE. Dywedodd y Prif Weinidog ei fod yn gweld yr Alban fel y model, ond onid yw'n rhannu fy mhryder i, os, yn yr hirdymor, y byddwn yn parhau i ddilyn y trywydd datganoli treth, yn enwedig heb refferendwm, y gallai'r trosglwyddiad parhaus hwnnw gael ei beryglu?

Well, I didn't hear him advocate a referendum in Scotland for the transfer of far greater powers in Scotland, but my view is this: the UK's tax system needs to be re-examined with, for example, a system where there is an element of the taxation system that provides the means to redistribute money across the UK to where it's needed, while at the same time ensuring local accountability. We have it of a fashion with council tax. We have it of a fashion with community councils. It's quite normal in most countries for there to be an element of locally raised income tax. We shouldn't be afraid of that in Wales. But certainly I wouldn't be an advocate of having a wholly self-contained taxation system in Wales. I don't think that would be in Wales's financial interest.

Wel, ni chlywais ef yn argymell refferendwm yn yr Alban ar gyfer trosglwyddo pwerau llawer mwy yn yr Alban, ond dyma fy marn i: mae angen ailystyried system dreth y DU gyda system, er enghraifft, lle ceir elfen o'r system drethi sy'n darparu'r modd i ailddosbarthu arian ar draws y DU i le mae ei angen, gan sicrhau atebolrwydd lleol ar yr un pryd. Mae gennym ni rywbeth tebyg ar ffurf y dreth gyngor. Mae gennym ni rywbeth tebyg ar ffurf cynghorau cymuned. Mae'n eithaf arferol yn y rhan fwyaf o wledydd i gael elfen o dreth incwm a godir yn lleol. Ni ddylem ofni hynny yng Nghymru. Ond, yn sicr, ni fyddwn yn cefnogi cael system drethi gwbl hunangynhwysol yng Nghymru. Nid wyf yn meddwl y byddai hynny er budd ariannol Cymru.

The improving employment rate in Wales continues to outperform all other nations of the UK. We are ahead of Scotland, England and Northern Ireland, with the fastest growing rate of employment and the sharpest declining rate of unemployment over the last 12 months.

Mae'r gyfradd gyflogaeth sy'n gwella yng Nghymru yn parhau i berfformio'n well na holl genhedloedd eraill y DU. Rydym ar y blaen i'r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon, gyda'r gyfradd gyflogaeth sy'n tyfu gyflymaf a'r gyfradd ddiweithdra sy'n dirywio gyflymaf yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

Well, our record is obviously excellent, and colleges like the Cardiff and Vale College that provide excellent further education for a range of subjects ensure that people have the skills they need to get work. What work are we doing to ensure that we are developing the skills that employers are going to need in the future so that we're not having to rely on attracting people from other countries who may be a lot poorer than us?

Wel, mae ein hanes yn amlwg yn rhagorol, ac mae colegau fel Coleg Caerdydd a'r Fro sy'n darparu addysg bellach ragorol mewn amrywiaeth o bynciau yn sicrhau bod gan bobl y sgiliau sydd eu hangen arnynt i gael gwaith. Pa waith ydym ni'n ei wneud i sicrhau ein bod yn datblygu'r sgiliau y mae cyflogwyr yn mynd i fod eu hangen yn y dyfodol fel nad ydym yn gorfod dibynnu ar ddenu pobl o wledydd eraill a allai fod yn llawer tlotach na ni?

Well, one example, of course, is Jobs Growth Wales. It has been hugely successful, with a success rate of over 80 per cent in terms of young people going on to employment, or to further or higher education schemes, funded by European money, and of course it's a scheme that has helped so many young people get in to work. The genesis of that scheme was that we talked to small and medium-sized businesses that said to us they wanted to take people on, but they couldn't find the time or the money to do it. Jobs Growth Wales allowed them to do that, and there are now many, many young people in employment because of that scheme, and they have the skills that they need for the future.

Wel, un enghraifft, wrth gwrs, yw Twf Swyddi Cymru. Mae wedi bod yn hynod lwyddiannus, gyda chyfradd lwyddiant o dros 80 y cant o ran pobl ifanc yn mynd ymlaen i gyflogaeth, neu i gynlluniau addysg bellach neu uwch, wedi'u hariannu gan arian Ewropeaidd, ac, wrth gwrs, mae'n gynllun sydd wedi helpu cymaint o bobl ifanc i gael gwaith. Dechreuad y cynllun hwnnw oedd i ni siarad â busnesau bach a chanolig eu maint a ddywedodd wrthym eu bod eisiau cyflogi pobl, ond na allent ddod o hyd i'r amser na'r arian i wneud hynny. Caniataodd Twf Swyddi Cymru iddyn nhw wneud hynny, a cheir llawer iawn o bobl ifanc mewn cyflogaeth oherwydd y cynllun hwnnw erbyn hyn, ac maen nhw'n meddu ar y sgiliau sydd eu hangen arnynt ar gyfer y dyfodol.

I think the fact that Welsh unemployment is now lower than the UK average is an important watershed moment. It's happened a few times over the 30 years, but unfortunately all too rarely. Given that and the employment rate now, the difference is very small, would he accept that when we compare that to the fact that, overall, with our GVA per capita, there is a 30 per cent gap, the underlying problem in the Welsh economy is not jobs, per se, but the quality of jobs? It's a productivity problem that we have. Do we need to shift our economic strategy to focus on that?

Rwy'n meddwl bod y ffaith bod diweithdra yng Nghymru yn is na chyfartaledd y DU erbyn hyn yn drobwynt pwysig. Mae wedi digwydd sawl gwaith dros y 30 mlynedd, ond yn rhy anaml yn anffodus. O ystyried hynny a'r gyfradd cyflogaeth nawr, mae'r gwahaniaeth yn fach iawn, a fyddai'n derbyn, pan fyddwn yn cymharu hynny â'r ffaith, yn gyffredinol, gyda'n GYC y pen, bod bwlch o 30 y cant, nad swyddi, fel y cyfryw, yw'r broblem sylfaenol yn economi Cymru, ond ansawdd y swyddi? Problem cynhyrchiant sydd gennym ni. A oes angen i ni newid ein strategaeth economaidd i ganolbwyntio ar hynny?

There are elements of - . There are issues of productivity for the whole of the UK and Wales is no exception in that regard. We have a legacy from the 1980s and 1990s of an economic policy that got rid of well-paid jobs and instead put in place jobs that were amongst the lowest paid in western Europe at the time. That's not the economic policy that anybody - he or I - would want to see in the future. We are seeing more and more investment coming in to Wales through good-quality jobs. We've seen, for example, companies like Aston Martin, like TVR, like CGI - these are well-paid, skilled jobs. The challenge for us is to make sure that our people have the skills that an employer needs in order for that employer to prosper in Wales. Increasingly, that is happening. So, I would expect to see GVA increase over the course of the next few years, given the fact that the quality of the jobs that we're attracting now, and the money that they pay, is in the right direction. We're no longer a low-wage economy, a low-skill economy. That was what Wales was presented as in the 1980s and early 1990s. Never again.

Ceir elfennau o - . Ceir problemau o ran cynhyrchiant yn y DU gyfan ac nid yw Cymru'n eithriad yn hynny o beth. Mae gennym ni etifeddiaeth o'r 1980au a'r 1990au o bolisi economaidd a gafodd wared ar swyddi a oedd yn talu'n dda a chyflwyno swyddi a oedd ymhlith y rhai â'r tâl isaf yng ngorllewin Ewrop ar y pryd yn eu lle. Nid dyna'r polisi economaidd y byddai unrhyw un - ef na minnau - eisiau ei weld yn y dyfodol. Rydym ni'n gweld mwy a mwy o fuddsoddiad yn dod i mewn i Gymru trwy swyddi o ansawdd da. Rydym ni wedi gweld, er enghraifft, cwmnïau fel Aston Martin, fel TVR, fel CGI - mae'r rhain yn swyddi medrus sy'n talu'n dda. Yr her i ni yw sicrhau bod ein pobl yn meddu ar y sgiliau sydd eu hangen ar gyflogwr er mwyn i'r cyflogwr hwnnw ffynnu yng Nghymru. Yn gynyddol, mae hynny'n digwydd. Felly, byddwn yn disgwyl gweld GYC yn cynyddu yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf, o ystyried y ffaith bod ansawdd y swyddi yr ydym ni'n eu denu nawr, a'r arian y maent yn ei dalu, yn mynd i'r cyfeiriad cywir. Nid ydym yn economi cyflog isel, yn economi sgiliau isel mwyach. Dyna sut y cyflwynwyd Cymru yn y 1980au a dechrau'r 1990au. Byth eto.

The Government has previously announced nine priority business sectors for growth in Wales. Five of those sectors - tourism, food and drink, construction, life science and creative industries - have experienced a declining workforce in the last quarter. I wonder if the First Minister could outline the reasons for that.

Mae'r Llywodraeth wedi cyhoeddi yn y gorffennol naw sector busnes blaenoriaeth ar gyfer twf yng Nghymru. Mae gweithluoedd pump o'r sectorau hynny - twristiaeth, bwyd a diod, adeiladu, gwyddor bywyd a diwydiannau creadigol - wedi lleihau yn ystod y chwarter diwethaf. Tybed a allai'r Prif Weinidog amlinellu'r rhesymau dros hynny.

I caution the Member to look at a quarter as being particularly representative. It's better to look at the longer term trend. So, for example, if we look at unemployment and employment rates in Wales, we see a trend that's been in place for more than a year of unemployment dropping. You can't take a quarter and say, 'Well, that's typical of the economy in terms of the trend.' In terms of what we see in Wales, we see unemployment now, as I say, lower than Scotland, lower than England, lower than Northern Ireland. It's the same with youth unemployment. I was at the British-Irish Council last week and, again, we saw that youth unemployment in Wales is lower than in Scotland, England or Northern Ireland. It's almost as low as Jersey, which is historically very, very unusual for us. That is a sign that the active policy that we have pursued to promote Wales around the world and to attract investment and jobs from around the world is working. Whether that will still be the case after Thursday, we'll have to wait and see.

Rwy'n rhybuddio'r Aelod i beidio ag edrych ar chwarter fel cyfnod arbennig o gynrychioliadol. Mae'n well edrych ar y duedd tymor hwy. Felly, er enghraifft, os edrychwn ni ar gyfraddau diweithdra a chyflogaeth yng Nghymru, rydym ni'n gweld tuedd sydd wedi bod ar waith am fwy na blwyddyn o ddiweithdra yn gostwng. Ni allwch chi gymryd chwarter a dweud, 'Wel, mae hynna'n nodweddiadol o'r economi o ran y duedd.' O ran yr hyn a welwn yng Nghymru, rydym ni'n gweld diweithdra nawr, fel y dywedais, sy'n is nag yn yr Alban, yn is nag yn Lloegr, yn is nag yng Ngogledd Iwerddon. Mae yr un fath gyda diweithdra ymhlith pobl ifanc. Roeddwn i yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yr wythnos diwethaf ac, unwaith eto, gwelsom fod diweithdra ymhlith pobl ifanc yng Nghymru yn is nag yn yr Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Mae bron mor isel â Jersey, sy'n anarferol iawn i ni yn hanesyddol. Mae hynny'n arwydd bod y polisi gweithredol yr ydym ni wedi ei ddilyn i hyrwyddo Cymru ledled y byd ac i ddenu buddsoddiad a swyddi o bedwar ban byd yn gweithio. Pa un a fydd hynny'n dal i fod yn wir ar ôl dydd Iau, bydd yn rhaid i ni aros i weld.

Since the mid-1970s, the EU has played an important role in protecting working people. Every worker is protected by a range of rights relating to health and safety at work, equal opportunities for men and women, protection against discrimination and, of course, the harmonisation of working conditions across Europe, so that one country doesn't have an advantage over another simply because its health and safety practices are inferior.

Ers canol y 1970au, mae'r UE wedi chwarae rhan bwysig o ran diogelu pobl sy'n gweithio. Mae pob gweithiwr yn cael ei ddiogelu gan ystod o hawliau sy'n ymwneud ag iechyd a diogelwch yn y gwaith, cyfle cyfartal i ddynion a menywod, amddiffyniad rhag gwahaniaethu ac, wrth gwrs, cysoni amodau gwaith ledled Ewrop, nid nad oes gan un wlad fantais dros un arall dim ond oherwydd bod ei harferion iechyd a diogelwch yn israddol.

First Minister, in 1975, we joined the EU. In 1977, the EU issued a directive to protect workers transferring from one undertaking to another, which, in 1981, became the Transfer of Undertakings (Protection of Employment) Regulations 1981, which have given protection to hundreds of thousands of Welsh workers over those several decades. In fact, when it turned out a Tory Government didn't properly implement that directive, Unison, the public sector union, was able to go to the European Court of Justice and actually get an order to give that proper protection to those hundreds of thousands of workers. When it comes to protecting workers' rights, who would you trust most: the European Union, Michael Gove, Nigel Farage or Boris Johnson? [Laughter.]

Brif Weinidog, ym 1975, fe wnaethom ni ymuno â'r UE. Ym 1977, cyflwynodd yr UE gyfarwyddeb i ddiogelu gweithwyr sy'n trosglwyddo o un ymgymeriad i un arall, a ddaeth, ym 1981, yn Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981, sydd wedi rhoi diogelwch i gannoedd o filoedd o weithwyr yng Nghymru dros y sawl degawd hynny. Yn wir, pan ddaeth i'r amlwg nad oedd Llywodraeth Dorïaidd yn gweithredu'r gyfarwyddeb yn briodol, llwyddodd Unsain, undeb y sector cyhoeddus, i fynd i Lys Cyfiawnder Ewrop a chael gorchymyn i roi'r diogelwch priodol hwnnw i'r cannoedd o filoedd o weithwyr hynny. Pan ddaw i ddiogelu hawliau gweithwyr, pwy fyddech chi'n ymddiried ynddynt fwyaf: yr Undeb Ewropeaidd, Michael Gove, Nigel Farage ynteu Boris Johnson? [Chwerthin.]

Not the last three, if I can say that. These people are of a tradition that demands that there should be greater flexibility, as they see it, in the labour market, which means that it's easier to sack people, casualisation, zero-hours contracts. So, no, I don't share any kind of faith that they will be there to protect workers' rights. We know, particularly from the economists who support the 'leave' campaign, that they see the future of the UK as one where there are almost no rights for working people, where issues such as health and safety are not regarded with the same concern as they are now, and where environmental regulations are mainly discarded. So, we go back to the days in the 1980s when Britain, environmentally, was heavily degraded. That's not the future that we want. We want to make sure that we have an environment - a working environment and a physical environment - that people want to enjoy and respect.

Nid y tri olaf, os caf i ddweud hynny. Mae'r bobl hyn o draddodiad sy'n mynnu y dylai fod mwy o hyblygrwydd, fel y maen nhw'n ei weld, yn y farchnad lafur, sy'n golygu ei bod yn haws diswyddo pobl, gwneud trefniadau gweithio dros dro, contractau dim oriau. Felly, na, nid wyf yn rhannu unrhyw fath o ffydd y byddant yno i amddiffyn hawliau gweithwyr. Rydym ni'n gwybod, yn enwedig oddi wrth yr economegwyr sy'n cefnogi'r ymgyrch i adael, eu bod yn gweld dyfodol y DU fel un lle nad oes bron dim hawliau i bobl sy'n gweithio, lle nad yw materion fel iechyd a diogelwch yn cael eu hystyried â'r un gofal ag y maen nhw nawr, a lle mae rheoliadau amgylcheddol yn cael eu rhoi o'r neilltu yn bennaf. Felly, rydym ni'n mynd yn ôl i'r dyddiau yn y 1980au pan gafodd Prydain ei diraddio'n sylweddol yn amgylcheddol. Nid dyna'r dyfodol yr ydym ni ei eisiau. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod gennym ni amgylchedd - amgylchedd gwaith ac amgylchedd ffisegol - y mae pobl eisiau ei fwynhau a'i barchu.

First Minister, who do you believe contributed more to the protection of workers in the UK? Was it the trade union and Labour movements, or was it the EU? And is your Government's commitment to remaining in the EU an admission that Labour is unlikely ever to form a Government in the UK again?

Brif Weinidog, pwy ydych chi'n credu gyfrannodd fwy at ddiogelu gweithwyr yn y DU? Ai mudiadau'r undebau llafur a'r blaid Lafur, neu ai'r UE? Ac a yw ymrwymiad eich Llywodraeth i aros yn yr UE yn gyfaddefiad bod Llafur yn annhebygol o ffurfio Llywodraeth yn y DU fyth eto?

Well, I'm a head of Government here, so no, I fully accept that we can form a Government here in Wales and, indeed, in the UK. But, the question is not an either/or, is it, because the trade unions have been working with their colleagues across the rest of Europe to ensure that there are common standards of working rights across all European countries. And that's the way it absolutely should be, because that means there's protection for workers across the EU, it means that one country doesn't have an advantage over another because it has lower standards of health and safety, and that must be, surely, in everybody's interests. I do not trust the inheritors of Margaret Thatcher to actually protect workers' rights, if I'm quite honest. At the end of the day, people should ask themselves whose side were these people on in the miners' strike - the wrong side. Those of us who saw the destruction of a Conservative Government of our communities in Wales, that's what brought many of us into politics: to make sure that kind of economic vandalism never happened again.

Wel, rwyf i'n bennaeth ar Lywodraeth yma, felly nac ydy, rwy'n derbyn yn llwyr y gallwn ni ffurfio Llywodraeth yma yng Nghymru ac, yn wir, yn y DU. Ond, nid naill ai/neu yw'r cwestiwn, gan fod yr undebau llafur wedi bod yn gweithio gyda'u cydweithwyr ar draws gweddill Ewrop er mwyn sicrhau bod safonau cyffredin o hawliau i weithwyr ar draws holl wledydd Ewrop. A dyna'n sicr sut y dylai fod, oherwydd mae hynny'n golygu bod amddiffyniad i weithwyr ar draws yr UE, mae'n golygu nad oes gan un wlad fantais dros un arall oherwydd bod ganddi safonau is o ran iechyd a diogelwch, ac mae'n rhaid bod hynny, does bosib, er lles pawb. Nid wyf yn ymddiried yn etifeddion Margaret Thatcher i amddiffyn hawliau gweithwyr, a bod yn gwbl onest. Yn y pen draw, dylai pobl ofyn i'w hunain ar ochr pwy oedd y bobl hyn yn streic y glowyr - yr ochr anghywir. Y rhai ohonom ni a welodd ddinistrio ein cymunedau yng Nghymru gan Lywodraeth Geidwadol, dyna ddaeth â llawer ohonom i fyd gwleidyddiaeth: i sicrhau na fyddai'r math hwnnw o fandaliaeth economaidd fyth yn digwydd eto.

I met the First Minister of Scotland and the First Minister and deputy First Minister of Northern Ireland at the British-Irish Council in Glasgow last Friday, which was also attended by the Taoiseach, Ministers from the UK Government and the Crown dependencies.

Fe gwrddais i â Phrif Weinidog yr Alban a Phrif Weinidog a dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yng Nglasgow ddydd Gwener diwethaf. Yn bresennol hefyd roedd y Taoiseach, ynghyd â Gweinidogion o Lywodraeth y Deyrnas Unedig a'r tiriogaethau dibynnol ar y Goron.

I thank the First Minister for that response. Did he have any discussion with them on the referendum on the UK's membership of the European Union, and particularly on the question as to what assurances other First Ministers within the UK, as well as you, have been given on what will happen if funding were to disappear from Wales and the other devolved nations because of a decision to withdraw from the European Union?

Diolch yn fawr i'r Prif Weinidog am ei ateb. A gafodd o drafodaeth â nhw ynglŷn â'r refferendwm ar aelodaeth y Deyrnas Unedig o'r Undeb Ewropeaidd, ac yn arbennig ar y cwestiwn ar ba sicrwydd y mae Prif Weinidogion eraill y Deyrnas Unedig, yn ogystal â chi, wedi ei gael ynglŷn â'r hyn a fydd yn digwydd os bydd cyllid yn diflannu o Gymru ac o'r gwledydd datganoledig eraill oherwydd penderfyniad i dynnu allan o'r Undeb Ewropeaidd?

I believe that there were two who were in favour of withdrawal from the European Union: the representative of the United Kingdom as it stands at present and the First Minister of Northern Ireland, who's said that publicly. The Isle of Man, Jersey and Guernsey were extremely concerned about the impact on them because, in the Isle of Man, for example, they have an economic pact with the United Kingdom that means that they are affiliated to the European Union. If the United Kingdom were to leave, what would that mean for the Isle of Man? So, we'll have to discuss what the impact will be after Thursday, if the decision is to withdraw. But, there are other things that we need to discuss internally, for example, fisheries. There are no fisheries that are managed on a United Kingdom level. We'd all have to have joint discussions and negotiations on who would have access to the waters of Wales, England and Scotland. We would all have to discuss together what kind of individual agreements we would have with the other jurisdictions. So, there are a number of things that we would have to discuss if that is what happens on Thursday, which will take a great deal of time. So, there was huge concern, not just between us and Ireland and Scotland, but with the Isle of Man, Jersey and Guernsey, too.

Roedd yna ddau, rwy'n credu, a oedd o blaid tynnu allan o'r Undeb Ewropeaidd: cynrychiolydd o'r Deyrnas Unedig fel y mae ar hyn o bryd a Phrif Weinidog Gogledd Iwerddon, sydd wedi dweud hyn yn gyhoeddus. Ynglŷn ag Ynys Manaw, Jersey a Guernsey, mae yna bryder mawr ganddyn nhw ynglŷn â beth y mae hwn yn ei feddwl iddyn nhw. O ran Ynys Manaw, er enghraifft, mae yna undeb economaidd ganddyn nhw â'r Deyrnas Unedig sy'n meddwl bod un ganddyn nhw â'r Undeb Ewropeaidd. Pe bai'r Deyrnas Unedig yn gadael, beth fyddai hynny'n ei feddwl i Ynys Manaw? Felly, bydd yn rhaid inni drafod beth fydd y sefyllfa ar ôl dydd Iau, os dyna beth yw'r canlyniad. Ond, hefyd, mae rhai pethau y mae'n rhaid i ni eu trafod yn fewnol. Er enghraifft, gyda physgodfeydd, nid oes pysgodfeydd sy'n cael eu rheoli ar lefel y Deyrnas Unedig. Byddai'n rhaid i ni drafod gyda'n gilydd pwy fyddai'n cael mynediad at ddŵr Cymru, Lloegr, a'r Alban. So, byddem ni i gyd yn gorfod trafod gyda'n gilydd pa fath o gytundebau unigol a fyddai gennym gyda'r awdurdodaethau eraill. Felly, mae yna sawl peth byddai'n rhaid inni eu trafod os dyna fydd yn digwydd ar ddydd Iau, sydd yn mynd i hala lot fawr o amser. So, roedd yna bryder mawr, nid dim ond ynglŷn ag Iwerddon, nid dim ond ynglŷn â ni a'r Alban, ond ynglŷn ag Ynys Manaw, Jersey a Guernsey hefyd.

First Minister, I noticed that one of the items on the agenda for the British-Irish Council meeting was that of the support that's required by carers across Wales and, in particular, that young and older carers were considered. Can you tell me: was any progress made on cross-governmental agreement, in terms of an approach to providing guaranteed rights to respite for carers? This is something that my party, of course, proposed in our manifesto in advance of the Welsh Assembly elections. When you speak to carers, there's one thing that they're all asking for, and that is a break at times to recharge their batteries.

Brif Weinidog, rwy'n sylwi mai un o'r eitemau ar yr agenda ar gyfer cyfarfod y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig oedd y gefnogaeth sydd ei hangen ar ofalwyr ledled Cymru ac, yn enwedig, bod gofalwyr ifanc a hŷn yn cael eu hystyried. A allwch chi ddweud wrthyf: a wnaed unrhyw gynnydd ar gytundeb trawslywodraethol, o ran dull o ddarparu hawliau gwarantedig o seibiant i ofalwyr? Mae hyn yn rhywbeth a gynigiwyd gan fy mhlaid i, wrth gwrs, yn ein maniffesto cyn etholiadau Cynulliad Cymru. Pan fyddwch chi'n siarad â gofalwyr, mae un peth y maen nhw i gyd yn gofyn amdano, sef seibiant ar adegau i adennill eu hegni.

I appreciate that, of course, and these are issues that we are examining. He asked particularly about the British-Irish Council; the British-Irish Council doesn't decide common policy, but it's a useful place to understand what others are doing. It's a kind of mini European Commission - it'll be abolished next week, now, you watch, now I've said that. It's a body where Governments can come together to understand what's being done in other administrations and learn. We have to see what works in other countries, particularly if they have a similar demographic to ours. So, that's what the British-Irish Council does, but it was interesting to hear what's being done in the other countries in terms of improving the rights of carers.

Rwy'n gwerthfawrogi hynny, wrth gwrs, ac mae'r rhain yn faterion yr ydym ni'n eu hystyried. Gofynnodd yn benodol am y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig; nid yw'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn penderfynu ar bolisi cyffredin, ond mae'n lle defnyddiol i ddeall yr hyn y mae eraill yn ei wneud. Mae'n fath o Gomisiwn Ewropeaidd bach - bydd yn cael ei ddiddymu yr wythnos nesaf, gewch chi weld, nawr fy mod i wedi dweud hynna. Mae'n gorff lle gall Llywodraethau ddod at ei gilydd i ddeall yr hyn sy'n cael ei wneud mewn gweinyddiaethau eraill a dysgu. Mae'n rhaid i ni weld beth sy'n gweithio mewn gwledydd eraill, yn enwedig os oes ganddynt ddemograffig tebyg i ni. Felly, dyna'r hyn y mae'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn ei wneud, ond roedd yn ddiddorol clywed yr hyn sy'n cael ei wneud yn y gwledydd eraill o ran gwella hawliau gofalwyr.

The second item on the agenda is the business statement and announcement, and I call on Jane Hutt.

Yr ail eitem ar yr agenda yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy'n galw ar Jane Hutt.

Diolch, Lywydd. I've made two changes to this week's business: today's business now also includes oral statements on the public local inquiry on the M4 at Newport, and broadcasting in Wales. And business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement, found among the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Lywydd. Rwyf wedi gwneud dau newid i fusnes yr wythnos hon: mae busnes heddiw bellach hefyd yn cynnwys datganiadau llafar ar yr ymchwiliad lleol cyhoeddus ynglŷn â'r M4 yng Nghasnewydd, a darlledu yng Nghymru. Ac mae busnes y tair wythnos nesaf fel y'i dangosir ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

I thank the leader of the house for her statement. The Welsh Government's success in rolling out superfast broadband through Superfast Cymru is to be welcomed as a key investment in critical modern infrastructure. However, despite the very high coverage levels, the advantages of superfast broadband are binary, if you like - you either have it or you don't. So, will the Minister for Skills and Science bring forward a statement indicating how the Government is helping those who won't benefit from Superfast Cymru and what the Government is doing to ensure that all properties in Wales will have access to fast, reliable broadband?

Diolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad. Mae llwyddiant Llywodraeth Cymru wrth gyflwyno band eang cyflym iawn drwy Cyflymu Cymru i'w groesawu fel buddsoddiad allweddol mewn seilwaith modern hanfodol. Fodd bynnag, er gwaethaf lefelau uchel iawn y ddarpariaeth, mae manteision band eang cyflym iawn yn ddeuaidd, os mynnwch chi - naill ai y mae gennych neu ddim. Felly, a wnaiff y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth gyflwyno datganiad yn nodi sut y mae'r Llywodraeth yn helpu'r rhai na fydd yn elwa ar Cyflymu Cymru a'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau y bydd gan bob eiddo yng Nghymru fand eang cyflym a dibynadwy?

Well, I thank the Member for that question, because it provides me with the opportunity to confirm that work's under way to determine how fast and how best we can get superfast broadband to as many of the final few per cent of homes and businesses as possible. Of course, the eventual solutions will be very much dependent on the location and circumstances of the premises involved. I think all of us in this Chamber know of those circumstances, as we monitor progress. But, until the location of the final few per cent of premises is known, it's not possible to say what specific solutions will be, but of course the intention is to make sure that we deliver on this.

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, oherwydd mae'n rhoi cyfle i mi i gadarnhau bod gwaith ar y gweill i benderfynu pa mor gyflym y gallwn gael band eang cyflym iawn i gymaint â phosibl o'r ychydig y cant olaf o gartrefi a busnesau nad oes ganddynt fand eang cyflym iawn a phenderfynu beth fyddai'r ffordd orau o wneud hynny. Wrth gwrs, bydd yr atebion yn y pen draw yn dibynnu i raddau helaeth iawn ar y lleoliad ac amgylchiadau'r eiddo dan sylw. Credaf fod pob un ohonom yn y Siambr hon yn gwybod am yr amgylchiadau hynny, wrth inni fonitro cynnydd. Ond hyd nes y byddwn yn gwybod ymhle y mae'r ychydig y cant terfynol o eiddo, nid oes modd dweud beth fydd yr atebion penodol, ond wrth gwrs, y bwriad yw gwneud yn siŵr ein bod yn cyflawni hyn.

Business Minister, thank you for your statement. Of course it has been a sad week for all of us as elected politicians to see one of our number gunned down on the street whilst going about her daily work of helping people. Now, Assembly Members have all been notified of how we can improve and consider our own personal security, and I'm sure many will consult with their local police. But I wondered if the Government was considering also how we deal with the well of hatred and poison that ferments on so much social media. The threat of violence, sexual assault and harm on Twitter and Facebook is becoming a daily occurrence for those in the public eye, and women in particular face a nasty social media misogyny. Surely these threats should be treated exactly the same as if they were made face to face. So, when the Government next meets - as I know it does regularly - with the four police and crime commissioners and the four police chief constables, will this issue please be discussed? And can we, therefore, have a statement as soon as practicable from the Government outlining how the police forces in Wales will work together to root out hatred from our midst? On a related matter, I see that we have three upcoming statements from the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language, who seems to want to keep himself busy, but we've yet to have one from the education Secretary. When, therefore, can we expect an update from her on progress on the new curriculum development in the pioneer schools, and, particularly, in this context, information as to how the new religion, ethics and philosophy element is being developed? This is where we tackle such hatred and prejudice - right in the classroom itself. Finally, on a happier note, I'm sure we were all shouting 'Olé' as Wales weaved their magical way through the European championships last night. Can the Minister confirm any intention by the Government to use the Senedd to give an appropriate 'thank you' to Chris Coleman and his team after doing our nation proud, with much more to come, I'm sure? I also want to put on record our thanks for the admirable behaviour of the fans in entertaining the public in France. The Senedd over the last two weeks has been a place of sadness, remembrance, and solidarity; we know it can also be a place and a forum for national celebration and joy. I hope that opportunity does come our way.

Weinidog Busnes, diolch ichi am eich datganiad. Wrth gwrs, mae wedi bod yn wythnos drist i bob un ohonom fel gwleidyddion etholedig lle gwelsom un ohonom yn cael ei saethu ar y stryd wrth wneud ei gwaith bob dydd i helpu pobl. Yn awr, mae holl Aelodau'r Cynulliad wedi cael gwybod sut y gallwn wella ein diogelwch ein hunain a sut y gallwn ystyried hynny, ac rwyf yn siŵr y bydd llawer un yn trafod â'u heddlu lleol. Ond tybed a yw'r Llywodraeth yn ystyried hefyd sut mae ymdrin â'r ffrwd o gasineb a gwenwyn sy'n cronni ar gymaint o gyfryngau cymdeithasol. Mae'r bygythiad o drais, ymosodiadau rhywiol a niwed ar Twitter a Facebook yn dod yn ddigwyddiadau dyddiol i'r rhai hynny sydd yn llygad y cyhoedd, ac mae menywod yn benodol yn wynebu gwreig-gasineb cas iawn ar y cyfryngau cymdeithasol. Oni ddylid trin y bygythiadau hyn yn union yr un ffordd a phe baent yn cael eu gwneud wyneb yn wyneb? Felly, pan fydd y Llywodraeth yn cwrdd nesaf - fel y gwn ei bod yn gwneud yn rheolaidd - â phedwar comisiynydd yr heddlu a throseddu a phedwar prif gwnstabl yr heddlu, os gwelwch yn dda a gaiff y mater hwn ei drafod? Ac a gawn ni, felly, ddatganiad cyn gynted ag y bo'n ymarferol gan y Llywodraeth yn amlinellu sut y bydd yr heddluoedd yng Nghymru'n cydweithio i ddiwreiddio casineb o'n plith? Ar fater perthnasol, gwelaf fod gennym dri datganiad i ddod gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, sydd fel petai'n dymuno'i gadw ei hun yn brysur, ond nid ydym eto wedi cael un gan yr Ysgrifennydd addysg. Pryd, felly, y gallwn ddisgwyl y wybodaeth ddiweddaraf ganddi am hynt y cwricwlwm newydd yn yr ysgolion arloesi, ac, yn enwedig, yn y cyd-destun hwn, wybodaeth ynglŷn â sut y mae'r elfen grefyddol, foesegol ac athronyddol newydd yn cael ei datblygu? Dyna lle mae mynd i'r afael â chasineb a rhagfarn o'r fath - yn yr ystafell ddosbarth. Yn olaf, ar nodyn hapusach, rwyf yn siŵr ein bod i gyd yn gweiddi 'Olé' wrth i Gymru ddilyn eu llwybr rhyfeddol drwy'r pencampwriaethau Ewropeaidd neithiwr. A all y Gweinidog gadarnhau unrhyw fwriad gan y Llywodraeth i ddefnyddio'r Senedd i ddweud 'diolch yn fawr' yn briodol i Chris Coleman a'i dîm ar ôl iddynt wneud cystal dros ein cenedl, gyda llawer mwy i ddod, rwyf yn siŵr? Rwyf hefyd am roi ar gofnod ein diolch am ymddygiad canmoladwy'r cefnogwyr sy'n diddanu'r cyhoedd yn Ffrainc. Mae'r Senedd yn ystod y pythefnos diwethaf wedi bod yn llawn tristwch, coffadwriaeth, ac undod; gwyddom y gall hefyd fod yn lle ac yn fforwm ar gyfer dathlu a llawenydd cenedlaethol. Rwyf yn gobeithio y cawn y cyfle hwnnw.

Thank you very much, Simon Thomas. I think we also, I'm sure, would want to thank the speedy response from the police, who I'm sure have contacted all of us, but also from the Llywydd and her officials in terms of the opportunities with the police to have sessions for all Assembly Members and to make sure that we are safe and can continue to represent our constituents in the way that we feel is most appropriate. Indeed, many of us have had surgeries over the weekend, and experienced not only support and surveillance from the police, but also very strong backing from our constituents that we are ready and accessible and available to meet, but having to learn those tragic lessons in terms of what happened so dramatically and drastically and brutally last Thursday to Jo Cox. So, I think, your points about the well of hatred and poison, we actually responded to those last week, didn't we, in terms of our minute's silence and response to the Orlando shootings as well. I did respond on that occasion as well as to how our policies in terms of tackling hate crime need of course to be monitored, reflected and strengthened in many ways. You point the focus on social media, and I think some of us across this Chamber have already experienced some of that backlash over the last week, and I think we need to look at this very carefully as an Assembly, and also in Government. I know that's where the Minister for communities and children will be taking this forward in terms of meeting police and crime commissioners. And he's making a statement on progress today on a very important piece of legislation on how we're tackling violence against women, domestic abuse and sexual violence. This is a whole dimension that we need to focus on, particularly in the ways in which it could negatively affect women. Your points about making sure that we're all accountable and accessible as Ministers to this Assembly are very important. Of course, you will have seen the written statement on curriculum reform from the Cabinet Secretary for Education, and of course she was very happy to deliver that written statement as quickly and promptly as possible in her new role. I think it's very important that we see, and I know the Llywydd will be looking for, opportunities to celebrate the great wins so far, and the final victory, which we all look forward to, for Wales, as we wish our team well for Saturday in Paris. I think also, just to say, in terms of football, all Cadw venues are open for free this Sunday; it's a celebration Sunday as a result of our success so far. Of course, as well as sadness and vigils, we've been able to celebrate our sportsmen and women on many occasions here in the Senedd, and I'm sure we will continue to do so with a very specific football focus.

Diolch yn fawr iawn, Simon Thomas. Credaf yr hoffem hefyd, rwyf yn siŵr, ddiolch am ymateb cyflym yr heddlu, sydd wedi cysylltu â phob un ohonom rwyf yn siŵr, ond hefyd am ymateb cyflym y Llywydd a'i swyddogion o ran y cyfleoedd gyda'r heddlu i gael sesiynau i holl Aelodau'r Cynulliad ac i sicrhau ein bod yn ddiogel a'n bod yn gallu parhau i gynrychioli ein hetholwyr yn y ffordd yr ydym yn credu sydd fwyaf priodol. Yn wir, mae llawer ohonom wedi cynnal cymorthfeydd dros y penwythnos, ac wedi cael nid yn unig gefnogaeth a gwyliadwriaeth gan yr heddlu, ond hefyd gefnogaeth gref iawn gan ein hetholwyr yr ydym yn barod ac ar gael i'w cyfarfod, ond mae'n rhaid inni ddysgu'r gwersi trasig hynny o ran yr hyn a ddigwyddodd mor ddramatig, mor ddifrifol ac mor greulon ddydd Iau diwethaf i Jo Cox. Felly, ynglŷn â'ch pwyntiau am y ffrwd o gasineb a gwenwyn, credaf ein bod mewn gwirionedd wedi ymateb iddynt yr wythnos diwethaf, oni wnaethom, o ran ein munud o dawelwch a'n hymateb i'r saethu yn Orlando hefyd? Ymatebais bryd hynny hefyd o ran y ffaith bod angen monitro, adlewyrchu a chryfhau mewn sawl ffordd ein polisïau o ran mynd i'r afael â throseddau casineb, wrth gwrs. Rydych yn canolbwyntio ar y cyfryngau cymdeithasol, a chredaf fod rhai ohonom yn y Siambr hon eisoes wedi profi effaith hynny dros yr wythnos ddiwethaf, a chredaf fod angen edrych ar hyn yn ofalus iawn fel Cynulliad, a hefyd yn y Llywodraeth. Gwn mai dyna lle y bydd y Gweinidog dros gymunedau a phlant yn bwrw ymlaen â hyn o ran cwrdd â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu. A bydd yn gwneud datganiad heddiw ynglŷn â hynt darn pwysig iawn o ddeddfwriaeth o ran y ffordd yr ydym yn mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Dyma ddimensiwn cyfan y mae angen inni ganolbwyntio arno, yn enwedig o ran y ffyrdd y gallai effeithio'n negyddol ar fenywod. Mae eich pwyntiau ynglŷn â gwneud yn siŵr ein bod i gyd yn atebol ac ar gael fel Gweinidogion i'r Cynulliad hwn yn bwysig iawn. Wrth gwrs, byddwch wedi gweld y datganiad ysgrifenedig ynglŷn â diwygio'r cwricwlwm gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ac wrth gwrs roedd hi'n hapus iawn i gyflwyno'r datganiad ysgrifenedig hwnnw mor gyflym a phrydlon â phosibl yn ei swydd newydd. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gweld cyfleoedd, a gwn y bydd y Llywydd yn chwilio am y cyfleoedd hynny hefyd, i glodfori'r buddugoliaethau mawr hyd yma, a'r fuddugoliaeth derfynol, yr ydym i gyd yn edrych ymlaen ati, i Gymru, wrth inni ddymuno'n dda i'n tîm ddydd Sadwrn ym Mharis. Credaf hefyd, o ran pêl-droed, fod pob lleoliad Cadw ar agor am ddim y dydd Sul hwn; mae'n ddydd Sul dathlu o ganlyniad i'n llwyddiant hyd yma. Wrth gwrs, yn ogystal â thristwch a gwylnosau, rydym wedi gallu clodfori ein llwyddiant ym myd y campau ar lawer achlysur yma yn y Senedd, ac rwyf yn siŵr y byddwn yn parhau i wneud hynny gan ganolbwyntio ar bêl-droed yn benodol.

Minister, you will be aware that there's a recent BBC report that found that, last year, 3,000 unaccompanied asylum-seeking children arrived in the UK, and they were often fleeing war and persecution. The report found that at least 891 of those unaccompanied asylum-seeking children have disappeared after arriving in the UK over the last three years - 421 of those are still missing, and many of those missing are feared to have been trafficked by criminals to work in brothels, to assist in cannabis factories, and to work in private homes. Refugee campaigners say trafficked children, or those at risk, are often being failed after reaching the UK, with local authorities not equipped to adequately protect and safeguard them. The appointment here in Wales of the anti-slavery co-ordinator was a key appointment and did demonstrate our commitment to deliver for these children. What I'm now looking for is an assurance that Welsh local authorities and other agencies who clearly have responsibility for unaccompanied asylum-seeking children here in Wales are taking necessary steps to meet those obligations and to protect these extremely vulnerable children from falling into the hands of criminals and gangs.

Weinidog, byddwch chi'n ymwybodol fod adroddiad diweddar gan y BBC wedi canfod bod 3,000 o blant ar eu pen eu hunain wedi cyrraedd y DU y llynedd yn ceisio lloches, ac roeddent yn aml yn ffoi rhag rhyfel ac erledigaeth. Canfu'r adroddiad fod o leiaf 891 o'r plant hynny ar eu pen eu hunain a oedd yn ceisio lloches wedi diflannu ar ôl cyrraedd y DU yn ystod y tair blynedd diwethaf - 421 o'r rheini yn dal ar goll, ac ofnir bod llawer o'r rhai hynny sydd ar goll wedi cael eu masnachu gan droseddwyr i weithio mewn puteindai, i gynorthwyo mewn ffatrïoedd canabis, ac i weithio mewn cartrefi preifat. Mae ymgyrchwyr dros ffoaduriaid yn dweud nad yw anghenion plant sy'n cael eu masnachu, neu'r rhai sydd mewn perygl o gael eu masnachu, yn aml yn cael eu diwallu ar ôl cyrraedd y DU, ac nad oes gan awdurdodau yr adnoddau i'w hamddiffyn a'u diogelu'n ddigonol. Roedd penodi'r cydlynydd gwrth-gaethwasiaeth yma yng Nghymru yn benodiad allweddol a ddangosodd ein hymrwymiad i ddarparu ar gyfer y plant hyn. Yr hyn yr wyf yn awr yn ei geisio yw sicrwydd bod awdurdodau lleol Cymru ac asiantaethau eraill sydd yn amlwg â chyfrifoldeb dros blant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches yma yng Nghymru yn cymryd camau angenrheidiol i gyflawni'r rhwymedigaethau hynny ac i amddiffyn y plant hyn sy'n hynod agored i niwed rhag mynd i ddwylo troseddwyr a gangiau.

Joyce Watson has raised a very important question, and a question that of course does affect us in Wales. I know that local authorities are very mindful, and, of course, there is co-ordination and support from the anti-slavery co-ordinator, and, indeed, from the Welsh Government as well, in terms of ministerial responsibility. But it is something where we know that, in Wales, the support and welcome to those unaccompanied children, and the ways in which we're combatting trafficking, is important and is being responded to.

Mae Joyce Watson wedi codi cwestiwn pwysig iawn, a chwestiwn sydd, wrth gwrs, yn effeithio arnom ni yng Nghymru. Gwn fod awdurdodau lleol yn ymwybodol iawn, ac wrth gwrs, mae cydlynu a chefnogaeth gan y cydlynydd gwrth-gaethwasiaeth, ac, yn wir, gan Lywodraeth Cymru hefyd, o ran cyfrifoldeb gweinidogol. Ond rydym yn gwybod, yng Nghymru, fod y gefnogaeth i'r plant hynny sydd ar eu pen eu hunain a'r croeso sydd iddynt, a'r ffyrdd yr ydym yn brwydro yn erbyn masnachu pobl, yn bwysig ac yn derbyn sylw.

Could I identify with the sentiments raised by the regional Member for Mid and West Wales? It is almost inconceivable, when you think of these numbers, that in excess of 400 of the children identified in this report just have gone missing and cannot be found. It really is incumbent on all the authorities to look at the protocols they have in place and to make sure that there is that safety net and there is that accountability so that when young children, and, indeed, anyone, are placed into care they're just not lost in the system. Some of the horrendous stories that this report covers - and that was identified by the Member - clearly do require answers, not just from this Government, but from Governments anywhere in the United Kingdom who have an obligation and responsibility. I would implore the Minister to ask the Minister responsible to bring a statement forward to give assurances that we can have the safeguards in place here in Wales, and that he or she has confidence that those safeguards are as robust as they need to be. I would also like to ask for a statement - there's a story today, obviously, around the travel of the First Minister out to the European championships. I agree entirely - I agree entirely - that it is right that Government Ministers travel to events to represent the Government and also the country, whether they're sporting or international events of any significance. But I do think that there is a question as to how those services are procured, the value for money for those services, and the protocol that the Welsh Government uses to actually purchase those travel services. And I'd be grateful if a statement could be made available from the Welsh Government to outline whether there is a protocol in place around purchasing services for travel for any function that Government Ministers undertake, the value for money exercise that is undertaken, and, above all, that, where possible, those services are accessed through operators here in Wales, or airports or ports are used here in Wales. As I understand it, in this instance, the aeroplane was from Wales, from an operator in Haverfordwest, but that's not the question I'm asking: I'm asking how can we be sure that there is best value for money and there is a protocol in place, because we're not talking insignificant sums of money - in this instance, I think we're talking nearly £10,000.

A gaf i uniaethu â'r safbwyntiau a godwyd gan yr Aelod rhanbarthol dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru? Mae bron â bod yn annirnadwy, ac ystyried y niferoedd hyn, fod mwy na 400 o'r plant a nodwyd yn yr adroddiad hwn wedi mynd ar goll ac na ellir dod o hyd iddynt. Mae'n ddyletswydd ar yr holl awdurdodau i ystyried y protocolau sydd ar waith ganddynt ac i wneud yn siŵr fod rwyd ddiogelwch ar gael a'r atebolrwydd hwnnw pan fydd plant ifanc, ac, yn wir, unrhyw un, yn cael eu rhoi mewn gofal, ac na chânt eu colli yn y system. Mae angen atebion, yn amlwg, i rai o'r straeon erchyll y mae'r adroddiad hwn yn ymdrin â hwy - ac fe nododd yr Aelod hynny - nid yn unig gan y Llywodraeth hon, ond gan Lywodraethau yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig sydd â dyletswydd a chyfrifoldeb. Rwyf yn crefu ar y Gweinidog i ofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am hyn i gyflwyno datganiad er mwyn rhoi sicrwydd y gallwn weithredu'r mesurau diogelu yma yng Nghymru, a'i fod ef neu hi yn hyderus bod y mesurau diogelu hynny mor gadarn ag y mae angen iddynt fod. Hoffwn hefyd ofyn am ddatganiad - mae stori heddiw, yn amlwg, ynglŷn â chostau teithio'r Prif Weinidog i'r pencampwriaethau Ewropeaidd. Cytunaf yn llwyr - cytunaf yn llwyr - ei bod yn iawn bod Gweinidogion y Llywodraeth yn teithio i ddigwyddiadau i gynrychioli'r Llywodraeth a hefyd i gynrychioli'r wlad, p'un a ydynt yn ddigwyddiadau chwaraeon neu'n ddigwyddiadau rhyngwladol o unrhyw arwyddocâd. Ond credaf fod cwestiwn ynglŷn â sut y caiff y gwasanaethau hynny eu caffael, gwerth am arian y gwasanaethau hynny, a'r protocol y mae Llywodraeth Cymru'n ei ddefnyddio i brynu'r gwasanaethau teithio hynny. A byddwn yn ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru wneud datganiad yn amlinellu p'un a oes protocol yn ei le o ran prynu gwasanaethau teithio ar gyfer unrhyw swyddogaeth a wneir gan Weinidogion y Llywodraeth, yr ymarfer gwerth am arian sy'n cael ei gynnal, ac yn anad dim, lle bo modd, p'un a yw'r gwasanaethau hynny'n cael eu cyrchu drwy weithredwyr yma yng Nghymru, neu ai meysydd awyr neu borthladdoedd Cymru sy'n cael eu defnyddio. Fel y deallaf, yn yr achos hwn, mae'r awyren yn dod o Gymru, gan weithredwr yn Hwlffordd, ond nid dyna'r cwestiwn yr wyf yn ei ofyn: gofyn ydw i sut y gallwn fod yn sicr mai dyma'r gwerth gorau am arian a bod protocol yn ei le, oherwydd nid ydym yn sôn am symiau di-nod o arian - yn yr achos hwn, credaf ein bod yn sôn am bron i £10,000.

I think your first response to Joyce Watson's very important question to me on this business statement is very welcome, a very humane response. And, of course, we will look to ways in which we can, as a Government, consider a response to that BBC report and look at ways in which we can monitor the support that we can give to those unaccompanied children in Wales. So, so very disappointing to have your second question, I would say, on this business statement - I mean, the people of Wales want the First Minister to be there, don't they? They want him to be there. They wanted him, and would expect him, to attend the match. And, of course, in order to enable him to do that, and to travel to Glasgow later that day - we have heard today about the importance of the British-Irish Council in answers to questions to the First Minister. You know, you have to trust your Government - and the people of Wales certainly do - that we are using the appropriate services to enable our First Minister and Wales to be represented, whether it's in Lille on Thursday and Glasgow later on that day at a British-Irish Council.

Credaf fod croeso mawr i'ch ymateb cyntaf i gwestiwn pwysig iawn Joyce Watson i mi am y datganiad busnes hwn, ymateb dyngar iawn. Ac, wrth gwrs, byddwn yn edrych ar sut y gallwn ni, fel Llywodraeth, ystyried ymateb i'r adroddiad hwnnw gan y BBC ac edrych ar y ffyrdd y gallwn ni fonitro'r cymorth y gallwn ei roi i'r plant hynny sydd ar eu pennau eu hunain yma yng Nghymru. Mor siomedig oedd eich ail gwestiwn, byddwn i'n dweud, am y datganiad hwn - hynny yw, onid yw pobl Cymru am i'r Prif Weinidog fod yno? Maent am iddo fod yno. Roeddent eisiau iddo, ac roeddent yn disgwyl iddo, fynd i'r gêm. Ac, wrth gwrs, er mwyn galluogi iddo wneud hynny, a galluogi iddo deithio i Glasgow yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw - rydym wedi clywed heddiw am bwysigrwydd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig mewn atebion i gwestiynau i'r Prif Weinidog. Wyddoch chi, mae'n rhaid i chi ymddiried yn eich Llywodraeth - ac mae pobl Cymru yn sicr yn gwneud hynny - ein bod yn defnyddio'r gwasanaethau priodol er mwyn galluogi i'n Prif Weinidog ac i Gymru gael eu cynrychioli, boed yn Lille ddydd Iau ac yn Glasgow yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw mewn cyfarfod o'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig.

Business Minister, can I first of all agree with Simon Thomas and support his call for looking at social media misuse? It seems to me that some people have the mistaken belief that the anonymity that they can get from social media, or the fact that they sit in the house by themselves, gives them permission to actually harass, threaten and terrorise individuals on the backs of social media, and we need to address that matter very clearly as a Government. My main point is the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure this afternoon is giving a statement on the M4 around Newport. We have problems on the M4 further west and we have had a situation where his predecessor did a trial part-time closure on junction 41, and then listened to the strong voices in Port Talbot and cancelled that part-time closure. But we haven't had a definitive situation on that and there's still uncertainty. Port Talbot is a town where uncertainty is unwanted. We have already uncertainty over the future of the steelworks; we need clarity on that section of the M4 in Port Talbot. Can we have a statement on the position of the M4 in Port Talbot, and particularly that junction?

Y Gweinidog Busnes, yn gyntaf oll a allaf gytuno â Simon Thomas a chefnogi ei alwad ynglŷn â rhoi sylw i gamddefnyddio cyfryngau cymdeithasol? Mae'n ymddangos i mi fod rhai pobl yn credu yn anghywir fod yr anhysbysrwydd y mae'r cyfryngau cymdeithasol yn ei gynnig iddynt, neu'r ffaith eu bod yn eistedd yn y tŷ ar eu pennau eu hunain, yn rhoi caniatâd iddynt aflonyddu, bygwth a dychryn unigolion drwy'r cyfryngau cymdeithasol, ac mae angen inni fynd i'r afael â'r mater hwnnw yn glir iawn fel Llywodraeth. Fy mhrif bwynt yw bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith y prynhawn yma yn rhoi datganiad ynglŷn â'r M4 o amgylch Casnewydd. Mae gennym broblemau ar yr M4 ymhellach i'r gorllewin a chafwyd achos lle y gwnaeth ei ragflaenydd dreialu cau cyffordd 41 ar sail rhan amser, ac yna gwrando ar y lleisiau cryf ym Mhort Talbot a chanslo'r treial cau rhan-amser hwnnw. Ond nid ydym wedi cael ateb terfynol o ran hynny ac mae ansicrwydd o hyd. Mae Port Talbot yn dref lle nad oes angen ansicrwydd. Rydym gennym eisoes ansicrwydd o ran dyfodol y gwaith dur; mae angen eglurder arnom ynglŷn â'r rhan honno o'r M4 ym Mhort Talbot. A gawn ni ddatganiad am sefyllfa'r M4 ym Mhort Talbot, ac yn enwedig y gyffordd honno?

Thank you, David Rees, for strengthening the comments on social media and the abuse and harassment, and, indeed, the ways in which that can so much undermine and threaten so many people, including, particularly, women, as was said earlier on by Simon Thomas. Your second point on junction 41, which we have visited regularly in this Chamber as those changes and those developments - and the options, of course, have been considered, and I know the Cabinet Secretary will want to update Members on the progress and the decisions that have been made.

Diolch i chi, David Rees, am ategu'r sylwadau ynglŷn â chyfryngau cymdeithasol a'r cam-drin ac aflonyddu, ac, yn wir, y ffyrdd y gall hynny danseilio a bygwth cymaint o bobl, gan gynnwys menywod yn enwedig, fel y dywedwyd yn gynharach gan Simon Thomas. Ynglŷn â'ch ail bwynt am gyffordd 41, rydym wedi trafod y newidiadau a'r datblygiadau hynny yn rheolaidd yn y Siambr hon - ac mae'r dewisiadau, wrth gwrs, wedi'u hystyried, ac rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet eisiau rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd a'r penderfyniadau sydd wedi'u gwneud.

Can I ask for a statement or a debate in Government time on post-education provision for people aged 19 to 25 specifically with autism? I don't particularly want to be going into constituents' casework here but I feel I have to briefly because it's come to the position where the grandmother was at my office on Friday, crying her eyes out because she's trying to keep her grandson at Maes-y-Coed special school for another year, one year, until an agreement comes with Abertawe Bro Morgannwg university health board and the education department as to the long-term future of her grandson. Her grandson is very, very, very ill - severely - with autism, and the fact is that the council are not at this moment putting through exceptional circumstances to allow for her grandchild to stay in that school: a place where her grandchild is safe. So, I would like a statement on that post-education provision, 19-25 provision, but also to understand what guidance you give as a Government on those exceptional circumstances. Quite frankly, we've had a very, very difficult week, with the death of an MP, who did actually quite a lot on autism, so I read, and I don't want to have people coming into my office crying their eyes out because their grandson is going to be thrown out onto the streets with no provision whatsoever. So, although I'm sure you'll say that I'll have a statement from the Minister in due course, this is quite urgent. So, I would like to have an urgent statement on this, if you would, business Secretary, or business Minister. Also I'd like to echo David Rees's concerns on junction 41. I think there was a question last week and we didn't get to that particular question, but we do need to know, in terms of the mitigating measures - . At the moment, the council are saying they won't remove those mitigating measures around Port Talbot until there's a final decision on junction 41. So, I would urge the new Secretary for the economy to write to or meet with Assembly Members in that area so that we can come to a final decision.

A gaf i ofyn am ddatganiad neu ddadl yn amser y Llywodraeth ar ddarpariaeth ôl-addysg i bobl rhwng 19 a 25 oed sydd ag awtistiaeth yn benodol? Nid wyf yn arbennig o awyddus i fanylu ar waith achos etholwyr yma, ond rwyf yn teimlo bod yn rhaid i mi wneud yn gryno am ei bod wedi cyrraedd y pwynt lle'r oedd y famgu yn fy swyddfa ar ddydd Gwener, yn beichio crio am ei bod yn ceisio cadw ei hŵyr yn ysgol arbennig Maes-y-Coed am flwyddyn arall, un flwyddyn, hyd nes bydd cytundeb rhwng bwrdd iechyd prifysgol Abertawe Bro Morgannwg a'r adran addysg ynglŷn â dyfodol hirdymor ei hŵyr. Mae ei hŵyr wedi ei effeithio'n fawr iawn, iawn - yn ddifrifol - gan awtistiaeth, a'r gwir amdani yw nad yw'r cyngor ar hyn o bryd yn cymeradwyo amgylchiadau eithriadol i ganiatáu i'w hŵyr aros yn yr ysgol honno: rhywle y mae ei hŵyr yn ddiogel. Felly, hoffwn ddatganiad am y ddarpariaeth ôl-addysg honno, darpariaeth 19-25, ond hefyd hoffwn ddeall pa ganllawiau yr ydych chi fel Llywodraeth yn eu rhoi ynglŷn â'r amgylchiadau eithriadol hynny. A bod yn onest, rydym wedi cael wythnos anodd iawn, iawn, gyda marwolaeth AS, a wnaeth llawer o waith ar gyfer awtistiaeth mewn gwirionedd, yn ôl yr hyn yr wyf wedi ei ddarllen, ac nid wyf am gael pobl yn dod i mewn i'm swyddfa yn beichio crio am fod eu hŵyr am gael ei daflu allan ar y strydoedd heb unrhyw ddarpariaeth o gwbl. Felly, er fy mod i'n siŵr y byddwch yn dweud y caf ddatganiad gan y Gweinidog maes o law, mae hwn yn fater brys. Felly, hoffwn ddatganiad brys ar hyn, os wnewch chi hynny, ysgrifennydd busnes, neu Weinidog busnes. Hoffwn hefyd ategu pryderon David Rees ynglŷn â chyffordd 41. Rwy'n credu y bu cwestiwn yr wythnos diwethaf ac nid oedd amser i ateb y cwestiwn penodol hwnnw, ond mae angen i ni wybod, o ran y mesurau lliniaru - . Ar hyn o bryd, mae'r cyngor yn dweud na fyddant yn cael gwared ar y mesurau lliniaru hynny o gwmpas Port Talbot hyd oni fydd penderfyniad terfynol ar gyffordd 41. Felly, byddwn yn annog yr Ysgrifennydd newydd dros yr economi i ysgrifennu at Aelodau'r Cynulliad yn yr ardal honno, neu i gwrdd â nhw, er mwyn i ni allu dod i benderfyniad terfynol.

Thank you, Bethan Jenkins. You've raised an important case in your constituency, and I'm sure that you are also taking that forward, raising it with the local authority. It is, of course, post-19, the next stage, the transition that is so important in terms of the range of services that we need to provide to young people with autism. So, this is very relevant to the discussions that are taking place and the consultations, indeed, as well. And it will be addressed. Thank you also for adding your voice to raising questions about junction 41. The Cabinet Secretary is very happy to come out and meet Members to discuss the options.

Diolch i chi, Bethan Jenkins. Rydych chi wedi codi achos pwysig yn eich etholaeth, ac rwy'n siŵr y byddwch hefyd yn bwrw ymlaen â hynny, gan godi'r achos gyda'r awdurdodau lleol. Y cyfnod ôl-19, wrth gwrs, y cam nesaf, yw'r cyfnod trosiannol sydd mor bwysig o ran yr amrywiaeth o wasanaethau y mae angen i ni eu darparu ar gyfer pobl ifanc ag awtistiaeth. Felly, mae hyn yn berthnasol iawn, yn wir, i'r trafodaethau a'r ymgynghoriadau sydd ar y gweill yn ogystal. A rhoddir sylw i'r mater. Diolch hefyd am ychwanegu eich llais wrth godi cwestiynau am gyffordd 41. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn hapus iawn i ddod a chyfarfod â'r Aelodau i drafod y dewisiadau.

The commitment of this and the previous Labour Government in Wales to the south Wales metro is commendable, and it shows a real boldness of vision for economic development and for real connectivity. But, can I ask the business manager for a statement or a debate on the importance of the south Wales metro proposals to the whole of south Wales, including the more western, mid-Glamorgan valleys, like the Garw and the Llynfi and the Ogmore, but also the wider Bridgend and Ogmore area? This would allow us to explore how the exciting proposals can reach deep into these communities to realise the economic and the travel-to-work potential of these communities as well as the central and eastern valleys, and to ensure that, over time and over successive phases of this proposal, we can ensure that fast buses and light rail, universal affordable ticketing and synchronised timetables reach deep into every capillary of south Wales, not just into the main arteries. And finally, would the business manager agree with me that the roll-out of this and other major transport proposals for Wales could be seriously damaged if we leave the EU?

Mae ymroddiad y Llywodraeth hon yng Nghymru a'r Llywodraeth Lafur flaenorol tuag at metro de Cymru yn glodwiw, ac mae'n dangos gwir feiddgarwch o ran gweledigaeth ar gyfer datblygiad economaidd ac ar gyfer gwir gysylltedd. Ond, a allaf ofyn i'r rheolwr busnes am ddatganiad neu ddadl ynglŷn â phwysigrwydd cynigion metro'r de i bob rhan o dde Cymru, gan gynnwys y cymoedd mwy gorllewinol, canol Morgannwg, fel y Garw a'r Llynfi a'r Ogwr, ond hefyd ardal ehangach Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr? Byddai hyn yn ein galluogi i archwilio sut y gall y cymunedau hyn wirioneddol elwa ar y cynigion cyffrous i wireddu'r potensial economaidd ac o ran teithio i'r gwaith yn y cymunedau hyn yn ogystal ag yn y cymoedd canolog a dwyreiniol, ac i sicrhau, dros amser a thros gyfnodau olynol y cynnig hwn, y gallwn sicrhau bod bysiau cyflym a rheilffyrdd ysgafn, tocynnau fforddiadwy i bawb ac amserlenni cydamseru yn cyrraedd pob rhan o'r de, nid dim ond y prif wythiennau. Ac yn olaf, a fyddai'r rheolwr busnes yn cytuno â mi y gallai'r broses o gyflwyno hwn a chynigion trafnidiaeth mawr eraill yng Nghymru gael ei niweidio'n ddifrifol os ydym yn gadael yr Undeb Ewropeaidd?

Thank you, Huw Irranca-Davies. I know questions were put to the Cabinet Secretary last week on the metro, ranging across south-east Wales and westwards and, of course, also very clearly involved in the city region developments and bids not only from south-east Wales but also Swansea and Swansea bay. I know that the Cabinet Secretary will be updating Members more clearly on this. Your second point was very clearly answered by the First Minister earlier on this afternoon. The metro could not go ahead without European funding that the Commission has said has to be for integrated transport, and that is what is relevant and that is what they want to spend the money on and what we want them to be able to spend the money on by remaining in the European Union.

Diolch i chi, Huw Irranca-Davies. Gwn y gofynnwyd cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet yr wythnos diwethaf ynglŷn â'r metro, sy'n cwmpasu'r de-ddwyrain a thuag at y gorllewin ac, wrth gwrs, sy'n rhan amlwg iawn hefyd o ddatblygiadau'r dinas-ranbarthau a'r cynigion nid yn unig o'r de-ddwyrain, ond hefyd o Abertawe a bae Abertawe. Rwy'n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn rhoi diweddariad cliriach i'r Aelodau ar hyn. Atebwyd eich ail bwynt yn glir iawn gan y Prif Weinidog yn gynharach y prynhawn yma. Ni allai'r metro barhau heb gyllid Ewropeaidd y mae'r Comisiwn wedi dweud sydd ar gyfer trafnidiaeth integredig, a dyna sy'n berthnasol a dyna maent am wario'r arian arno a'r hyn rydym am iddynt wario'r arian arno drwy aros yn yr Undeb Ewropeaidd.

Can I called for two statements, please, leader of the house - the first from the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the deactivation of pacemakers towards the end of life? This has been brought to my attention by the tragic case of Patricia Hastings from Rhos-on-Sea who passed away with vascular dementia earlier this year. Unfortunately, her family members had to see her face the indignity of a pacemaker that prolonged her suffering at the end of her life as a result of it kicking in when the natural process of death was taking place. The Cabinet Secretary for health will be aware that there has been a piece of guidance that has been published by the British Cardiovascular Society in conjunction with the National Council for Palliative Care. This was published in March 2015, yet it has not yet been fully considered by the Welsh Government for implementation here in Wales. This is 12 months on. This could have given Patricia Hastings some dignity at the end of her life and I'm sure that there are many other people who face similar situations to hers and the very tragic experience of her family. So, if I could ask for a statement on that, I would appreciate it. Secondly, can I also call for a statement from the Minister for Communities and Children on the anniversary of the battle of the Somme, which of course takes place on 1 July this year? Tens of thousands of Welsh troops lost their lives in the awful horrors of the warfare that was experienced in that particular battle. Over 1 million people died in total, and I think we do need to know what the Welsh Government is doing - whether there are any activities that are being sponsored - and how we as AMs in our constituencies can help to promote those activities as a fitting tribute to the legacy of these heroes who passed away in those horrific events. Thank you.

A allaf alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, arweinydd y tŷ - y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon ynglŷn â throi rheolyddion calon i ffwrdd tuag at ddiwedd bywyd? Tynnwyd hyn i'm sylw gan achos trist Patricia Hastings o Landrillo-yn-Rhos a fu farw o ganlyniad i ddementia fasgwlaidd yn gynharach eleni. Yn anffodus, roedd aelodau o'i theulu yn gorfod ei gweld yn wynebu diffyg urddas o gael rheoliadur calon a berodd iddi ddioddef yn hirach ar ddiwedd ei hoes gan ei fod yn gweithredu pan oedd y broses naturiol o farwolaeth yn digwydd. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn ymwybodol bod canllaw wedi ei gyhoeddi gan y Gymdeithas Cardiofasgwlar Prydeinig ar y cyd â'r Cyngor Cenedlaethol ar gyfer Gofal Lliniarol. Cyhoeddwyd hwn ym mis Mawrth 2015, ac eto nid yw wedi ei ystyried yn llawn gan Lywodraeth Cymru i'w weithredu yma yng Nghymru. Mae hyn 12 mis yn ddiweddarach. Gallai hyn fod wedi rhoi rhywfaint o urddas i Patricia Hastings ar ddiwedd ei bywyd ac rwy'n siŵr bod llawer o bobl eraill yn wynebu sefyllfaoedd tebyg iddi a phrofiad trist iawn ei theulu. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi pe bai modd i mi ofyn am ddatganiad ar hynny. Yn ail, a allaf hefyd alw am ddatganiad gan y Gweinidog dros Gymunedau a Phlant ar ddiwrnod coffa brwydr y Somme, a gynhelir wrth gwrs ar 1 Gorffennaf eleni? Collodd degau o filoedd o filwyr Cymreig eu bywydau yng nghanol erchyllterau ofnadwy'r rhyfela a welwyd yn y frwydr benodol honno. Bu farw dros filiwn o bobl i gyd, a chredaf fod angen i ni wybod beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud - pa un a oes unrhyw weithgareddau sy'n cael eu noddi - a sut yr ydym ni fel Aelodau'r Cynulliad yn ein hetholaethau yn gallu helpu i hyrwyddo'r gweithgareddau hynny fel teyrnged addas i goffáu'r arwyr hyn a fu farw yn y digwyddiadau erchyll hynny. Diolch.

Thank you, Darren Millar. You do raise a very sensitive ethical as well as clinical example of the case, which I'm sure you will have raised not only with the health board but with the Cabinet Secretary as well, but it is something that, of course, the Welsh Government will want to respond to in terms of the most updated guidance. On your second question, of course, there are a number of events taking place. There is a service at Llandaff cathedral, there are events taking place here in Wales to honour and remember - fitting tributes to those who lost their lives in the battle of the Somme.

Diolch i chi, Darren Millar. Rydych yn codi mater moesegol sensitif iawn yn ogystal ag enghraifft glinigol o'r achos, ac rwy'n siŵr eich bod wedi codi'r pwynt, nid yn unig gyda'r bwrdd iechyd ond gydag Ysgrifennydd y Cabinet hefyd, ond mae'n rhywbeth, wrth gwrs, y bydd Llywodraeth Cymru yn awyddus i ymateb iddo o ran y canllawiau diweddaraf. Ynglŷn â'ch ail gwestiwn, mae nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal wrth gwrs. Bydd gwasanaeth yn eglwys gadeiriol Llandaf, bydd digwyddiadau yn cael eu cynnal yma yng Nghymru i anrhydeddu ac i gofio - teyrngedau addas i'r rhai a gollodd eu bywydau ym mrwydr y Somme.

I have two points I wanted to raise. Last week, I was pleased to host an event here in the Senedd about the work of the Welsh bone marrow registry and to mark the thousandth collection of a matched donor from the Welsh registry, which is based in the Velindre trust in my constituency. This is an absolutely tremendous achievement, and the matches are all over the world, and I wondered if there was any way that the Cabinet Secretary could make a statement highlighting the achievements of these donors, which really are not widely known. That was the first point I wanted to make. Then, on the second point, we've had good wishes to the Welsh team here this afternoon, and I'd like to add my congratulations and to wish all members of the team the best. But can I draw particular attention to the achievements of the highest scorer in the championship so far? He was born and bred in Cardiff North, went to Whitchurch High School and his family still live in Whitchurch. Of course, it's Gareth Bale. So, I would like to also ask what the Assembly can do to acknowledge the achievement of everybody in the team.

Mae gennyf ddau bwynt yr oeddwn am eu codi. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch o gynnal digwyddiad yma yn y Senedd yn ymwneud â gwaith cofrestrfa mêr esgyrn Cymru ac i nodi'r milfed rhoddwr cyfatebol gan y gofrestrfa yng Nghymru, sydd wedi'i lleoli o fewn ymddiriedolaeth Felindre yn fy etholaeth. Dyma gyflawniad gwbl aruthrol, ac mae'r rhoddwyr cyfatebol ledled y byd i gyd, ac roeddwn yn meddwl tybed a oedd unrhyw ffordd y gallai Ysgrifennydd y Cabinet wneud datganiad yn tynnu sylw at gyflawniadau'r rhoddwyr hyn, nad ydynt yn hysbys iawn o gwbl. Dyna'r pwynt cyntaf yr oeddwn eisiau ei wneud. Yna, o ran yr ail bwynt, rydym wedi dymuno'n dda i dîm Cymru y prynhawn yma, a hoffwn ychwanegu fy llongyfarchiadau innau a dymuno'n dda i bob aelod o'r tîm. Ond, a allaf dynnu sylw arbennig at lwyddiannau'r sgoriwr uchaf yn y bencampwriaeth hyd yn hyn? Cafodd ei eni a'i fagu yng Ngogledd Caerdydd, aeth i Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd ac mae ei deulu yn dal i fyw yn yr Eglwys Newydd. Gareth Bale ydyw, wrth gwrs. Felly, hoffwn hefyd ofyn beth all y Cynulliad ei wneud i gydnabod cyflawniad pawb yn y tîm.

Thank you very much, Julie Morgan, the Member for Cardiff North. On you first point, it was very important that you did have the opportunity to highlight the work of the Welsh bone marrow registry. These events here in the Senedd do raise awareness and it was the thousandth collection, as you say, of a matched donor. I want to congratulate the Welsh Blood Service alongside Julie. But also it is about congratulating the volunteers - people who come forward volunteering bone marrow donation. It is about how we can recruit more. I think the Cabinet Secretary knows that this is something where we need to recruit on a more local level as well as at a national level. We need to reach out to communities, and I'm sure that that was the message that came through at your event. So, Assembly Members can also play their part in helping to get that message over far and wide. We would hope and expect that Julie Morgan from Cardiff North would seize the opportunity to praise her constituent, Gareth Bale, and to acknowledge his huge achievements and, of course, the whole team. He's the highest scorer and certainly the star of the match and the tournament. To see him again is such a thrill for you and for us all, as well as his family. He's a former school student at Whitchurch High School, and what a role model. So, I'm sure we'll be celebrating and congratulating him in person in due course.

Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, yr Aelod dros Ogledd Caerdydd. O ran eich pwynt cyntaf, roedd hi'n bwysig iawn eich bod wedi cael y cyfle i dynnu sylw at waith cofrestrfa mêr esgyrn Cymru. Mae'r digwyddiadau hyn yn y Senedd yn codi ymwybyddiaeth ac yr oedd, fel yr ydych yn dweud, yn dathlu casglu'r milfed rhoddwr cyfatebol. Hoffwn longyfarch Gwasanaeth Gwaed Cymru ochr yn ochr â Julie. Ond hefyd dylid llongyfarch y gwirfoddolwyr - y bobl sy'n gwirfoddoli i roi mêr esgyrn. Mae'n ymwneud â sut y gallwn ni recriwtio rhagor o bobl. Credaf fod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod bod hyn yn fater lle y mae angen recriwtio ar lefel fwy lleol yn ogystal ag ar lefel genedlaethol. Mae angen i ni estyn allan at gymunedau, ac rwy'n siŵr mai dyna oedd y neges a ddaeth i'r amlwg yn eich digwyddiad. Felly, gall Aelodau'r Cynulliad hefyd gyfrannu wrth helpu i ledaenu'r neges ym mhobman. Byddem yn gobeithio ac yn disgwyl i Julie Morgan o Ogledd Caerdydd achub ar y cyfle i ganmol ei hetholwr, Gareth Bale, ac i gydnabod ei gyflawniadau enfawr ef ac, wrth gwrs, y tîm cyfan. Ef yw'r sgoriwr uchaf ac yn sicr ef yw seren y gêm a'r twrnamaint. Mae cael ei weld eto yn rhoi cyffro i chi ac i ni i gyd, yn ogystal â'i deulu. Mae'n gyn-ddisgybl yn Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd, a dyna beth yw esiampl dda. Felly, rwy'n siŵr y byddwn yn dathlu ac yn ei longyfarch yn bersonol maes o law.

The next item on our agenda is the motion to agree to the First Minister's recommendation to Her Majesty to appoint a Counsel General and I call on the First Minister to move the motion. I call on the First Minister to move the motion.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw'r cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog ar gyfer Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig.

Thank you, Llywydd. May I therefore formally move the motion?

Diolch, Lywydd. A gaf i felly symud y cynnig yn ffurfiol?

I offer no comment on the Labour Member's ability to do the job of Counsel General. I'm sure that, in many ways, he's a highly qualified candidate. My only point is this: the Member has already during the fifth Assembly twice raised the issue of his great desire for a public inquiry to be held regarding events at Orgreave during the miners' strike of 32 years ago. [Interruption.] Fair enough. If the Member becomes Counsel General, will he continue to push for this inquiry, and, if he does so, will this lead to any potential conflict of interest?

Nid wyf yn cynnig sylw ar allu'r Aelod Llafur i gyflawni swydd y Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n siŵr ei fod, mewn nifer o ffyrdd, yn ymgeisydd cymwys iawn. Fy unig bwynt yw hyn: mae'r Aelod eisoes yn ystod y pumed Cynulliad wedi tynnu sylw ddwywaith at ei awydd mawr i gynnal ymchwiliad cyhoeddus o ran y digwyddiadau yn Orgreave yn ystod streic y glowyr 32 mlynedd yn ôl. [Torri ar draws.] Digon teg. Os bydd yr Aelod yn dod yn Gwnsler Cyffredinol, a fydd yn parhau i bwyso am yr ymchwiliad hwn, ac, os bydd yn gwneud hynny, a fydd hyn yn arwain at unrhyw wrthdaro buddiannau posibl?

I have no other speakers. Does the First Minister want to reply to the debate?

Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr eraill. A yw'r Prif Weinidog eisiau ateb y ddadl?

The answer is 'no', because, of course, as Counsel General, the Member would not be involved in any legal process regarding Orgreave. That's a matter for the UK Government and not the Welsh Government.

Yr ateb yw 'na', oherwydd, wrth gwrs, fel Cwnsler Cyffredinol, ni fyddai'r Aelod yn cymryd rhan mewn unrhyw broses gyfreithiol yn ymwneud ag Orgreave. Mae hynny'n fater i Lywodraeth y DU ac nid i Lywodraeth Cymru.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? If there is no objection, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36. [Applause.]

Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw wrthwynebiad? Os na, fe dderbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. [Cymeradwyaeth.]

The next item on the agenda is a statement by the Cabinet Secretary on Economy and Infrastructure - the public local inquiry into the M4 at Newport. I call on Ken Skates to make the statement.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a'r Seilwaith - yr ymchwiliad lleol cyhoeddus i'r M4 yng Nghasnewydd. Rwy'n galw ar Ken Skates i wneud y datganiad.

Thank you, Presiding Officer. Today I am updating Members on the M4 corridor around Newport project. A solution to the long-standing problems on the M4 around Newport has been set out. It includes a new section of motorway to the south, often referred to as 'the black route', as well as complementary measures including reclassification of the existing M4 around Newport. This would complement the metro to deliver an efficient integrated transport system in south Wales. Both the M4 relief road and the metro are hugely important to our vision of a fully integrated transport system. We have held exhibitions to help local people understand the land plans and matters such as changes to side roads, as well as setting out the wider economic assessments and environmental mitigation proposals. We published the draft statutory Orders, environmental information and associated reporting on the project in March, giving everyone the opportunity to register their objection, comment or support for the project. All the responses have been carefully reviewed. There are significant issues that must be given careful consideration before I reach a final decision on whether to proceed with construction. I am mindful of the importance that this process is fully transparent and carried out with the involvement of the diverse range of stakeholders. I have therefore decided that a public local inquiry should be held. An independent inspector will review the need for the scheme and consider all environmental, social and economic factors. They will hear evidence and examine the technical experts as well as hearing from supporters and objectors. The published business case will be considered in light of the current and future levels of traffic, to ensure that the investment would represent value for money. The historic consideration of options will be examined, as will all alternative routes proposed by objectors, including the much referred to 'blue route'. This will robustly test the merits of suggested alternatives and give an independent view on whether the proposed scheme offers the most sustainable, long-term solution. This will all be carried out in a public forum, allowing open and transparent scrutiny, before the inspector provides vital feedback to inform a final decision on whether to proceed to construction. The inquiry is set to commence this autumn at the Lysaght Institute in Newport, with a pre-inquiry meeting taking place on 18 July. The inquiry itself is expected to take around five months, following which the inspector will produce a report and recommendations to me. In the event that the Welsh Ministers decide to proceed with the scheme, following detailed consideration of the report and recommendations of the inspector, the new section of M4 could be opened by autumn 2021.

Diolch, Lywydd. Heddiw, rwy'n rhoi diweddariad i'r Aelodau ynglŷn â phrosiect coridor yr M4 o amgylch Casnewydd. Mae datrysiad i'r problemau hirsefydlog ar yr M4 o amgylch Casnewydd wedi ei nodi. Mae'n cynnwys darn newydd o draffordd i'r de, y cyfeirir ato'n aml fel 'y llwybr du', yn ogystal â mesurau ategol gan gynnwys ailddosbarthu'r M4 bresennol o amgylch Casnewydd. Byddai hyn yn ategu'r metro i ddarparu system drafnidiaeth integredig effeithlon yn y de. Mae ffordd liniaru'r M4 a'r metro yn hynod bwysig i'n gweledigaeth o system drafnidiaeth gwbl integredig. Rydym wedi cynnal arddangosfeydd i helpu pobl leol i ddeall y cynlluniau tir a materion fel newidiadau i ffyrdd ymyl, yn ogystal ag amlinellu'r asesiadau economaidd ehangach a'r cynigion lliniaru amgylcheddol. Gwnaethom gyhoeddi'r Gorchmynion statudol drafft, gwybodaeth amgylcheddol ac adroddiadau cysylltiedig am y prosiect ym mis Mawrth, gan roi cyfle i bawb gofrestru eu gwrthwynebiad, eu sylwadau neu eu cefnogaeth i'r prosiect. Mae'r holl ymatebion wedi eu hadolygu'n ofalus. Mae'n rhaid imi ystyried materion pwysig yn ofalus cyn gwneud penderfyniad terfynol ynghylch a ddylid bwrw ymlaen â'r gwaith adeiladu. Rwy'n ymwybodol o bwysigrwydd sicrhau bod y broses hon yn gwbl dryloyw ac o'i chynnal gyda chyfranogiad yr ystod amrywiol o randdeiliaid. Rwyf felly wedi penderfynu y dylid cynnal ymchwiliad lleol cyhoeddus. Bydd arolygydd annibynnol yn adolygu'r angen am y cynllun ac yn ystyried yr holl ffactorau amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd. Bydd yn clywed tystiolaeth ac yn archwilio'r arbenigwyr technegol yn ogystal â chlywed gan gefnogwyr a gwrthwynebwyr. Ystyrir yr achos busnes a gyhoeddwyd yng ngoleuni lefelau traffig ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, er mwyn sicrhau y byddai'r buddsoddiad yn rhoi gwerth am arian. Archwilir yr opsiynau a ystyriwyd yn hanesyddol, ynghyd â phob llwybr amgen a gynigiwyd gan wrthwynebwyr, gan gynnwys y 'llwybr glas' y soniwyd amdano'n aml. Bydd hyn yn brawf cadarn o rinweddau'r dewisiadau amgen a awgrymwyd a bydd yn rhoi barn annibynnol ynghylch pa un ai'r cynllun arfaethedig sy'n cynnig y datrysiad mwyaf cynaliadwy yn yr hirdymor. Gwneir hyn i gyd mewn fforwm cyhoeddus, gan ganiatáu craffu agored a thryloyw, cyn i'r arolygwr roi adborth hanfodol fel sail i benderfyniad terfynol ynghylch pa un a ddylid bwrw ymlaen i adeiladu. Bydd yr ymchwiliad yn dechrau yr hydref hwn yn Sefydliad Lysaght yng Nghasnewydd, a chynhelir cyfarfod cyn-ymchwiliad ar 18 Gorffennaf. Mae disgwyl i'r ymchwiliad ei hun bara am tua phum mis, ac wedi hynny bydd yr arolygydd yn llunio adroddiad ac argymhellion imi. Pe byddai Gweinidogion Cymru yn penderfynu bwrw ymlaen â'r cynllun, ar ôl ystyried adroddiad ac argymhellion yr arolygydd yn fanwl, gallai'r rhan newydd o'r M4 fod ar agor erbyn hydref 2021.

May I thank the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure for his statement, and, indeed, welcome the statement in its entirety? Now is not the time to be speaking at length and arguing about which route is best, because the Minister has outlined a way forward in terms of this complex issue, which has been ongoing now for many years. The truth is that we do need a solution. I don't think that doing nothing is an option for people in that local area or the businesses of south Wales, either. Therefore, I welcome the intention to look at a broad range of options in an entirely independent inquiry. And I would throw into the mix, too, the concept of abolishing the Severn bridge tolls, as we are going to look at all options possible. I would add that as an option that also causes congestion and problems locally. As I've said already, I don't think the status quo is an option and I welcome the way forward set out here, particularly in having heard of the experiences of many people - those in favour and against the various routes. The Minister will be aware, of course, of the doubts that many people have about the environmental impacts of the various options before us. Now, of course, his Government is in favour of one particular route, the black route. We, on these benches, are in favour of another, the blue route. And, in having this entirely independent inquiry that will look at all of the options, as you've already said, what assurance can you give us that the same kind of detail, thoroughness and transparency is given when you're considering the blue route along with the black route? Are you going to treat all of the options equally, giving them the same weighting, to avoid any possible criticism that you may be favouring and continuing to favour and bringing influence to bear on an independent inquiry to come out in favour of the black route? I am seeking an assurance that, when you state that the whole range of options on the table are going to be looked at in detail, that that is going to be the case in reality. Thank you very much.

A allaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ac isadeiledd am ei ddatganiad ac, yn wir, croesawu ei ddatganiad yn llawn? Nawr, y prynhawn yma - nid dyma'r adeg i fod yn mynd a thraethu a dadlau ynglŷn â pha ffordd sydd orau, achos, wrth gwrs, mae'r Gweinidog wedi amlinellu ffordd ymlaen ar y mater dyrys yma sydd wedi bod yn rhygnu ymlaen ers blynyddoedd lawer. Achos y gwir ydy: mae angen ateb. Nid wyf yn credu bod gwneud dim yn opsiwn i'r bobl leol na holl fusnesau de Cymru hefyd. Felly, rwy'n croesawu'r bwriad i edrych ar yr ystod eang o ddewisiadau sydd gerbron mewn adolygiad hollol annibynnol. Ac mi fuaswn i'n taflu i mewn i'r pair hefyd y syniad: beth am gael gwared â gorfod talu am groesi pont Hafren pan rydym ni wrthi, gan ein bod ni'n mynd i edrych ar bob opsiwn? Buaswn i'n ychwanegu hwnnw fel opsiwn sydd hefyd yn achosi prysurdeb a thagfeydd yn lleol. Fel rwyf wedi dweud eisoes, nid wyf i'n credu bod gwneud dim yn opsiwn, ac rwy'n canmol y ffordd ymlaen yn fan hyn, yn enwedig drwy fod yn cyfranogi o brofiad nifer fawr o bobl - rheini sydd o blaid pa bynnag ffordd a'r rheini hefyd sydd yn eu herbyn nhw. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol, wrth gwrs, o amheuon nifer fawr o bobl ynglŷn â sgil-effeithiau amgylcheddol, ac ati, y gwahanol ddewisiadau. Nawr, wrth gwrs, mae ei Lywodraeth e o blaid un ffordd arbennig, y ffordd ddu. Rydym ni ar y meinciau fan hyn o blaid ffordd arall, y ffordd las. Wedyn, o gael yr ymchwiliad hollol annibynnol yma sydd yn mynd i edrych ar yr holl opsiynau, fel rydych chi wedi ei ddweud, pa sicrwydd allwch chi ei roi inni fod yr un math o bwysau, manylder a thryloywder yn mynd i gael ei roi pan rydych chi'n cysidro'r ffordd las, er enghraifft, ochr yn ochr â'r ffordd ddu? A ŷch chi'n mynd i drin yr holl ddewisiadau yr un fath, gyda'r un pwysau, i osgoi unrhyw feirniadaeth, felly, eich bod chi'n ffafrio, a dal i ffafrio, a thrio dylanwadu ar, yr ymchwiliad annibynnol yma i ddod allan o blaid y ffordd ddu? Chwilio rydw i am sicrwydd, pan rydych chi'n dweud bod yr holl ystod eang o ddewisiadau yn mynd i gael ei archwilio mewn manylder, fod hynny'n mynd i ddigwydd mewn realiti. Diolch yn fawr.

I'd like to begin by thanking the Member for his contribution and say that I also share his view that doing nothing is not an option. However, the inspector will look at the option of doing nothing and, indeed, the impact of that, moving forward. In terms of the Severn bridge tolls, well, part of the inquiry as well will be to scrutinise the traffic-modelling work that is taking place, including looking at what the likely impact of reducing or, indeed, abolishing the Severn tolls would have on congestion and on the use of the M4 motorway. If we just touch on the history, because I think it's only fair in reference to the blue route if we just reflect on the fact that work on the M4 has been debated and discussed now for 25 years. It's time that we examined thoroughly, in an independent, transparent way, all options. Now, in terms of the blue route, strategic studies have shown that that particular route will provide very little relief to the M4, resulting in continued problems on the motorway, whilst also worsening problems on local roads. Three variants of the blue route were previously considered, estimated to cost between £600 million and £800 million, dependent on the scope - far higher than the proposer's estimate and offering extremely low value for money, given the limited benefits. However, I am mindful of the continued interest in this alternative, and so, to address this, a fresh analysis of the blue route is being carried out and will be published prior to the inquiry. This will look again at scope, cost and traffic modelling and allow people to present their views to the inquiry inspector.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniad a dweud fy mod innau'n rhannu ei farn nad yw gwneud dim byd yn opsiwn. Fodd bynnag, bydd yr arolygydd yn edrych ar yr opsiwn o wneud dim byd ac, yn wir, ar effaith hynny, wrth symud ymlaen. O ran tollau pont Hafren, wel, bydd rhan arall o'r ymchwiliad yn craffu ar y gwaith modelu traffig sy'n digwydd, gan gynnwys edrych ar beth fydd effaith debygol lleihau neu, yn wir, ddiddymu tollau pont Hafren ar dagfeydd ac ar ddefnyddio traffordd yr M4. I sôn yn gryno am yr hanes, oherwydd rwy'n credu nad yw ond yn deg o ran y llwybr glas ein bod yn ystyried am eiliad y ffaith fod gwaith ar yr M4 wedi bod yn destun dadleuon a thrafodaethau ers 25 mlynedd erbyn hyn. Mae'n bryd inni archwilio'n drwyadl, mewn ffordd annibynnol, dryloyw, yr holl opsiynau. Nawr, o ran y llwybr glas, mae astudiaethau strategol wedi dangos na fydd y llwybr penodol hwnnw'n darparu llawer o ryddhad o gwbl i'r M4, ac y byddai'n arwain at broblemau parhaus ar y draffordd, a hefyd yn gwaethygu problemau ar ffyrdd lleol. Mae tri amrywiad ar y llwybr glas wedi eu hystyried cyn hyn, ac amcangyfrifwyd y byddent yn costio rhwng £600 miliwn ac £800 miliwn, gan ddibynnu ar y cwmpas - llawer uwch nag amcangyfrif y cynigydd ac yn cynnig gwerth isel iawn am arian, o ystyried y diffyg manteision. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol o'r diddordeb parhaus yn y dewis arall hwn, ac felly, i roi sylw i hyn, mae dadansoddiad newydd o'r llwybr glas yn cael ei wneud a chaiff ei gyhoeddi cyn yr ymchwiliad. Bydd hyn yn edrych eto ar gwmpas, cost a modelu traffig ac yn galluogi pobl i gyflwyno eu barn i arolygydd yr ymchwiliad.

In terms of the possible routes, I think it's clear, from many people's views, and certainly mine, that the blue route is, I would argue, a non-starter for many reasons; some of practicality, others in terms of the population centres that it would travel through. You've referred to some of the issues already. As far as the black route is concerned, of course, there are major environmental issues, as well as issues around the predict-and-provide model of building roads. So, with that sort of background, Secretary, could you assure me that this inquiry will be able to look at the metro system in terms of its likely effect on traffic on the M4 and its ability to achieve modal shift? Obviously, if we had park-and-ride facilities that were well placed and effective - I think many people are talking of something like a 20 per cent reduction in volumes of traffic on the M4 coming from modal shift from the metro system. There are other ways of achieving modal shift as well, of course, and ways of better traffic management. So, I wonder whether you could assure me that, in looking at the likely future volumes and levels of traffic, which you referred to in your statement, the inspector will be able to look at the metro and other ways of achieving modal shift in relation to those likely volumes and levels of traffic. Finally, I wonder whether you could say a little bit about the £500 million early borrowing facility. I realise that the First Minister obviously has a key role in these matters as well, Secretary, but I think it's vital that if you do come to an informed view as to the best way forward in terms of the traffic problems on the M4, following this inquiry and further consideration, that this early borrowing facility should be available for whatever the Welsh Government considers the best way forward. That isn't currently the position, and I would argue that, in line with devolution and the Respect agenda, it should be available for whatever the Welsh Government considers as the best solution. Would you support that?

O ran y llwybrau posibl, rwy'n meddwl ei bod yn glir, ym marn llawer o bobl, ac yn sicr yn fy marn i, bod y llwybr glas, byddwn yn dadlau, yn amhosibl am lawer o resymau; rhai'n ymwneud ag ymarferoldeb, ac eraill yn ymwneud â'r canolfannau poblogaeth y byddai'n teithio drwyddynt. Rydych wedi cyfeirio at rai o'r materion eisoes. Cyn belled ag y mae'r llwybr du yn y cwestiwn, wrth gwrs, ceir materion amgylcheddol o bwys, yn ogystal â materion yn ymwneud â'r model rhagweld a darparu o adeiladu ffyrdd. Felly, gyda'r math hwnnw o gefndir, Ysgrifennydd, a allwch chi fy sicrhau y bydd yr ymchwiliad hwn yn gallu edrych ar y system metro yn nhermau ei heffaith debygol ar draffig ar yr M4 a'i gallu i gyflawni newid moddol? Yn amlwg, pe byddai gennym gyfleusterau parcio a theithio effeithiol wedi'u lleoli'n dda - rwy'n meddwl bod llawer o bobl yn sôn am ostyngiad o oddeutu 20 y cant mewn niferoedd traffig ar yr M4 o ganlyniad i newid moddol oherwydd y system metro. Ceir ffyrdd eraill o gyflawni newid moddol hefyd, wrth gwrs, a ffyrdd o reoli traffig yn well. Felly, tybed a allwch chi fy sicrhau, wrth i'r arolygydd edrych ar niferoedd a lefelau traffig tebygol yn y dyfodol, fel y cyfeiriasoch ato yn eich datganiad, y gall hefyd edrych ar y metro a ffyrdd eraill o gyflawni newid moddol o ran y niferoedd a'r lefelau traffig hynny sy'n debygol. Yn olaf, tybed a allwch chi ddweud ychydig bach am y cyfleuster benthyca cynnar gwerth £500 miliwn. Rwy'n sylweddoli bod gan y Prif Weinidog, yn amlwg, ran allweddol i'w chwarae yn y materion hyn hefyd, Ysgrifennydd, ond rwy'n meddwl ei bod yn hanfodol, os ydych yn ffurfio barn wybodus am y ffordd orau ymlaen o ran y problemau traffig ar yr M4, ar ôl yr ymchwiliad hwn ac ystyriaeth bellach, y dylai'r cyfleuster benthyca cynnar hwn fod ar gael ar gyfer beth bynnag y mae Llywodraeth Cymru yn ei benderfynu yw'r ffordd orau ymlaen. Nid dyna'r sefyllfa ar hyn o bryd, a byddwn yn dadlau, yn unol â datganoli a'r agenda Respect, y dylai fod ar gael ar gyfer beth bynnag y mae Llywodraeth Cymru yn ei benderfynu yw'r datrysiad gorau. A fyddech chi'n cefnogi hynny?

Can I thank the Member and also say that I recognise his powerful advocacy of active travel over many years? Now, in terms of modal shift, it's a crucial element of the inquiry being able to drill into all of the data and the predicted flow of traffic. The M4 project is being developed, as I've already said, together with our plans for the metro and electrification. Together they can deliver a long-term sustainable and integrated transport system. They will also benefit from planned park-and-ride facilities as well as park-and-cycle schemes. For example, new M4 junctions are being planned to co-ordinate with existing and planned public transport measures, such as train stations and park-and-ride facilities. I should focus in on some of the data that have already been published, which really draw quite a stark contrast between doing nothing and constructing a relief road. The 2013 M4 project 'Public Transport Overview' report identified that, even if there was to be a 100 per cent increase in public transport usage across the Newport area, this would lead to less than a 5 per cent decrease in traffic flows on the M4 around Newport. That said, active travel is going to be crucially important to managing traffic and to managing congestion in the future in our towns and in our cities right across Wales. So, I'm very keen to work with Sustrans in order to maximise the potential of the M4 to create park-and-cycle opportunities for commuters in order to make sure that Wales becomes a more healthy and active nation. In terms of some of the environmental issues that the Member has touched on, with the preferred black route that the Government has proposed, more than half of that route is on brownfield land. Less than 2 per cent of the area of the Gwent levels SSSI is actually needed, and impacts would be mitigated. Presiding Officer, I am able to say today that we've identified £45 million within the project, which will be spent on environmental measures, not just to mitigate the impact of the proposed black route but, indeed, to enhance the environment.

A gaf i ddiolch i'r Aelod a dweud hefyd fy mod yn cydnabod ei eiriolaeth bwerus o blaid teithio llesol dros nifer o flynyddoedd? Nawr, o ran newid moddol, un elfen hanfodol ar yr ymchwiliad yw gallu mynd i wraidd yr holl ddata a'r llif traffig a ragwelir. Mae prosiect yr M4 yn cael ei ddatblygu, fel yr wyf eisoes wedi'i ddweud, ynghyd â'n cynlluniau ar gyfer y metro a thrydaneiddio. Gyda'i gilydd, gallant ddarparu system drafnidiaeth gynaliadwy ac integredig yn y tymor hir. Byddant hefyd yn elwa ar gyfleusterau parcio a theithio a gynllunir yn ogystal â chynlluniau parcio a beicio. Er enghraifft, mae cyffyrdd newydd yr M4 yn cael eu cynllunio i gyd-daro â mesurau trafnidiaeth gyhoeddus presennol ac arfaethedig, fel gorsafoedd trenau a chyfleusterau parcio a theithio. Dylwn ganolbwyntio ar rai o'r data sydd eisoes wedi eu cyhoeddi, sydd yn wir yn dangos cryn wrthgyferbyniad rhwng gwneud dim byd ac adeiladu ffordd liniaru. Roedd adroddiad ynglŷn â phrosiect yr M4 'Golwg Gyffredinol ar Drafnidiaeth Gyhoeddus' yn nodi, hyd yn oed pe byddai cynnydd o 100 y cant mewn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ar draws ardal Casnewydd, byddai hyn yn arwain at ostyngiad o lai na 5 y cant mewn llif traffig ar yr M4 o amgylch Casnewydd. Wedi dweud hynny, mae teithio llesol yn mynd i fod yn hanfodol bwysig i reoli traffig ac i reoli tagfeydd yn y dyfodol yn ein trefi ac yn ein dinasoedd ledled Cymru. Felly, rwy'n awyddus iawn i weithio gyda Sustrans er mwyn gwneud y gorau o botensial yr M4 i greu cyfleoedd parcio a beicio i gymudwyr er mwyn gwneud yn siŵr bod Cymru'n dod yn genedl fwy iach a heini. O ran rhai o'r materion amgylcheddol y mae'r Aelod wedi sôn amdanynt, ar y llwybr du a ffefrir y mae'r Llywodraeth wedi'i gynnig, mae dros hanner y llwybr ar dir llwyd. Mae angen llai na 2 y cant o arwynebedd SoDdGA lefelau Gwent, a byddai'r effeithiau wedi eu lliniaru. Lywydd, gallaf ddweud heddiw ein bod wedi nodi £45 miliwn o fewn y prosiect, a gaiff ei wario ar fesurau amgylcheddol, nid yn unig i liniaru effaith y llwybr du arfaethedig, ond, yn wir, i wella'r amgylchedd.

Thank you, Presiding Officer. Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? It is, of course, my view and the view of the Welsh Conservatives that diggers should be in the ground without delay, and of course I entirely agree with the view of others that doing nothing is not an option. Now, millions of pounds have been spent already on the public consultation and the exhibitions. You mentioned in your statement that all the responses have been carefully reviewed, but it doesn't state in your statement what your view is of those responses. There's no mention of that. I wonder if you could perhaps outline how those responses have influenced your views before you made the statement today. The environmental concerns, of course, on the black route in particular, have got to raise concerns across the Chamber. I won't rehearse those today, but only a few weeks ago, 10 charities publicly voiced their concerns to the Welsh Government with regard to their preferred route, claiming that the project would represent ecological destruction on an unprecedented scale, and of course Natural Resources Wales have also objected in similar ways. Now, given those concerns, and considering the recent public input regarding the draft orders and environmental statements, I wonder what the Government is doing to alleviate those concerns ahead of the public inquiry. Now, you said in your statement that you'll be giving careful consideration and reaching a final decision on whether you will proceed with construction. Can I just ask for some clarity on that? Will the Government be going into the public inquiry with its officials and its legal team on the basis of promoting the black route as the best and the preferred route, or will it be approaching the public inquiry in a neutral position, as has perhaps been suggested? In regards to the public inquiry itself, you have said that it will take around five months. Now, I want that public inquiry to be as comprehensive as possible, but I do wonder whether five months will delay works beginning. So, I wonder if you do have views on whether that is the right time for the public inquiry to take, whether a lesser time would be more appropriate, and whether, indeed, that is your decision or the decision of the inspector. You've also detailed where the public inquiry will take place, the venue. Now of course it will cover a large area of south Wales and I wonder whether you would agree to extending it, perhaps, if there was that call - to have the public inquiry meeting in other venues apart from the venue you've detailed. Now, I'll also take this: you also mentioned that the public inquiry will take five months. I wonder if you could tell me how long it will take for the inspector, between the end of the public inquiry to the time he reports to you. How long do you anticipate that time will take? Is it indeed up to you how long that takes, or is there a prescribed time? How long will it take for you from having that report on your desk to making the final decision? You've also mentioned that the project would be complemented by the metro, and that's reassuring to hear. Previously, perhaps they haven't been working together as they should have done. Clearly, the metro will naturally affect traffic flows on both sides - on the M4 relief road and vice versa. Will the public inquiry therefore take into consideration the relationship between the two projects? Finally, can I say as well that there is concern from north, mid and west Wales on the amount of money that would be spent on the potential black route, so can I ask you to perhaps outline what consideration you expect the public inquiry to take in regard to the value for money for your preferred route?

Diolch, Lywydd. A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Wrth gwrs, fy marn i a barn y Ceidwadwyr Cymreig yw y dylai fod cloddwyr yn y ddaear yn ddi-oed, ac wrth gwrs rwy'n cytuno'n llwyr â barn pobl eraill nad yw gwneud dim yn opsiwn. Nawr, mae miliynau o bunnoedd wedi'u gwario eisoes ar yr ymgynghoriad cyhoeddus a'r arddangosfeydd. Soniasoch yn eich datganiad bod yr ymatebion i gyd wedi cael eu hadolygu'n ofalus, ond nid yw'n dweud yn eich datganiad beth yw eich barn am yr ymatebion hynny. Nid oes unrhyw sôn am hynny. Tybed a allech chi efallai amlinellu sut y mae'r ymatebion hynny wedi dylanwadu ar eich barn cyn ichi wneud y datganiad heddiw. Mae'n rhaid i'r pryderon amgylcheddol, wrth gwrs, ynglŷn â'r llwybr du yn arbennig, godi pryderon ar draws y Siambr. Nid wyf am ailadrodd y rheini heddiw, ond rai wythnosau'n ôl yn unig, lleisiodd 10 elusen eu pryderon yn gyhoeddus i Lywodraeth Cymru ynghylch ei llwybr a ffefrir, gan honni y byddai'r prosiect yn cynrychioli dinistr ecolegol ar raddfa nas gwelwyd o'r blaen, ac wrth gwrs mae Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd wedi gwrthwynebu mewn ffyrdd tebyg. Nawr, o ystyried y pryderon hynny, ynghyd â'r mewnbwn cyhoeddus diweddar ynghylch y gorchmynion drafft a datganiadau amgylcheddol, tybed beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i leddfu'r pryderon hynny cyn yr ymchwiliad cyhoeddus? Nawr, dywedasoch yn eich datganiad y byddwch yn ystyried yn ofalus ac yn gwneud penderfyniad terfynol ynghylch pa un a fyddwch yn bwrw ymlaen â'r gwaith adeiladu. A gaf i ofyn am rywfaint o eglurder ar hynny? A fydd y Llywodraeth yn mynd i mewn i'r ymchwiliad cyhoeddus gyda'i swyddogion a'i thîm cyfreithiol ar sail hyrwyddo'r llwybr du fel y llwybr gorau a'r llwybr a ffefrir, neu a fydd ei hymagwedd at yr ymchwiliad cyhoeddus yn niwtral, fel yr awgrymwyd efallai? O ran yr ymchwiliad cyhoeddus ei hun, rydych wedi dweud y bydd yn para am oddeutu pum mis. Nawr, rwyf eisiau i'r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw fod mor gynhwysfawr â phosibl, ond rwy'n meddwl tybed a fydd pum mis yn achosi oedi cyn dechrau'r gwaith. Felly, tybed a oes gennych safbwyntiau ynghylch ai dyna'r amser y dylai'r ymchwiliad cyhoeddus ei gymryd, pa un a fyddai llai o amser yn fwy priodol, ac ai, mewn gwirionedd, eich penderfyniad chi ynteu penderfyniad yr arolygydd yw hwnnw. Rydych hefyd wedi manylu ym mhle y caiff yr ymchwiliad cyhoeddus ei gynnal, y lleoliad. Nawr, wrth gwrs, bydd yn cwmpasu rhan fawr o'r de a tybed a fyddech yn cytuno i'w ymestyn, efallai, pe byddai'r alwad yn dod - i gynnal cyfarfodydd yr ymchwiliad cyhoeddus mewn lleoliadau eraill heblaw'r lleoliad yr ydych wedi'i nodi. Nawr, cymeraf hyn hefyd: soniasoch hefyd y bydd yr ymchwiliad cyhoeddus yn para am bum mis. Tybed a allwch chi ddweud wrthyf pa mor hir y bydd yn ei gymryd i'r arolygydd, rhwng diwedd yr ymchwiliad cyhoeddus a'r adeg y bydd yn cyflwyno adroddiad i chi. Pa mor hir yr ydych chi'n rhagweld y bydd yr amser hwnnw? Ai eich penderfyniad chi yw pa mor hir y bydd hynny'n ei gymryd, ynteu a oes amser penodedig? Pa mor hir y bydd yn ei gymryd i chi ar ôl i'r adroddiad hwnnw gyrraedd eich desg i wneud y penderfyniad terfynol? Rydych wedi crybwyll hefyd y byddai'r prosiect yn cael ei ategu gan y metro, ac mae hynny'n galonogol i'w glywed. Cyn hyn, efallai nad ydynt wedi bod yn gweithio gyda'i gilydd fel y dylent fod wedi ei wneud. Yn amlwg, bydd y metro'n naturiol yn effeithio ar lif traffig ar y ddwy ochr - ar ffordd liniaru'r M4 ac i'r gwrthwyneb. A fydd yr ymchwiliad cyhoeddus, felly, yn ystyried y berthynas rhwng y ddau brosiect? Yn olaf, a gaf i ddweud hefyd bod pryder o'r gogledd, y canolbarth a'r gorllewin am swm yr arian a fyddai'n cael ei wario ar y llwybr du posibl, felly a gaf i ofyn i chi efallai amlinellu sut yr ydych yn disgwyl i'r ymchwiliad cyhoeddus ystyried gwerth am arian y llwybr a ffefrir gennych?

Can I thank Russell George for his questions and say that, in terms of, first of all, the consultation that has taken place, I'd be very happy to publish data concerning the responses? In brief, the inquiry will look at the responses to the consultation and the exhibitions that took place between September 2015 and March 2016. In brief, the consultation resulted in a total of 192 supporter submissions, compared to 267 bespoke objections. But if you actually look at the numbers that stem from within Wales, that came from Welsh-based residents, the number of supporters was 143 compared to 118 objections. I will publish these data. The largest objections, in terms of volume, came from organised campaigns including the Royal Society for the Protection of Birds and the Woodland Trust. It's for that reason that I'm keen to meet with those wildlife groups as soon as possible to discuss a range of mitigation projects that wildlife groups would like to see delivered as part of the M4 relief road project. In terms of the timescale that we're looking at, three-to-five months is what we estimate for the actual period of being able to carry out the inquiry. If the inspector wished to take less than five months, and four months or three months were sufficient, that would be up to the independent inspector. Likewise, I'd have no objection to the inspector taking meetings outside of the centre of Newport, if the inspector so wished. This is very much in the hands of an independent inspector and I wish that inspector to have every opportunity to liaise and to discuss this very important project with the people whom it will affect. In terms of north Wales, in terms of mid Wales and in terms of west Wales, it's absolutely crucial that the M4 and the metro in south-east Wales, and indeed the metro across south Wales, form part of a national infrastructure plan, and, for that reason, I'm very keen to progress with work. We've already begun in Newtown with the bypass around Newtown, but I'm very keen to progress with work right across Wales that benefits people in every community in all parts of the country, whether that be with the development of a business case for the third Menai crossing, the Caernarfon bypass, or significant upgrades to the A55 and the A494 that will amount to more than £200 million, and of course the A40 as well. I want to ensure that the M4 and the metro are not seen in isolation but as part of a fully national and integrated transport plan. Indeed, a plan that will incorporate travel and integrated travel just across the border. That will be of particular significance to the north-east Wales metro proposals. If I can just touch on the actual inquiry itself - the Member asked about the time frame. Draft statutory orders and an environmental statement were published in March of this year. It's my intention to have the public local inquiry commenced in autumn of this year and I would hope that by summer of next year, pending receipt of the inspector's report, a decision can be made on whether to make the orders and proceed with construction. The spring of 2018 would mark the commencement of the motorway works and I would hope that, by the autumn of 2021, the work would be completed and the relief road opened. We'll be proceeding to the public local inquiry with a firm view that the black route is the preferred option. However, the public local inquiry is very much like a court. An independent inspector will hear evidence from us, Welsh Government and our technical experts, as well as from objectors and from supporters. The inspector will examine all alternatives suggested by objectors, including the blue route, as I've already said, and the inspector will then make a recommendation to Ministers on whether to proceed to construction. I should point out as well that the Planning Inspectorate appoints the independent inspector; it is not a Welsh Government appointment. And, at the inquiry, the independent inspector would consider an entire range of questions, including the need for the scheme; the land-take proposed to be compulsory purchased; the proposals for changes to side roads; and reclassification of the existing M4. The inspector will consider environmental surveys that have been carried out; potential environmental impacts across an entire variety of issues, including ecological and archaeological and including noise issues and visual impact; as well as the mitigation measures that are being proposed. The inspector will also consider the impact on affected stakeholders, such as Associated British Ports, Tata and, of course, residents. And the inspector will consider the application of Welsh Government policy in decision making - and I know that Members have raised it in the past - such as the application of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Presiding Officer, the inspector will also scrutinise the traffic demand for the scheme and the traffic modelling work carried out on it. Finally, the inspector will consider alternatives proposed by objectors, regardless of whether they have already been considered and rejected. For example, other routes, the widening of existing roads, greater expenditure on public transport and, of course, doing nothing will all be considered by the inspector.

A gaf i ddiolch i Russell George am ei gwestiynau a dweud, o ran, yn gyntaf oll, yr ymgynghoriad sydd wedi ei gynnal, y byddwn yn hapus iawn i gyhoeddi data ynglŷn â'r ymatebion? Yn gryno, bydd yr ymchwiliad yn edrych ar yr ymatebion i'r ymgynghoriad a'r arddangosfeydd a gynhaliwyd rhwng mis Medi 2015 a mis Mawrth 2016. Yn gryno, arweiniodd yr ymgynghoriad at gyfanswm o 192 o gyflwyniadau gan gefnogwyr, o'i gymharu â 267 o wrthwynebiadau pwrpasol. Ond os edrychwch chi ar y niferoedd sy'n deillio oddi mewn i Gymru, a ddaeth gan drigolion Cymru, roedd nifer y cefnogwyr yn 143 o'i gymharu â 118 o wrthwynebiadau. Gwnaf gyhoeddi'r data hyn. Daeth y gwrthwynebiadau mwyaf, o ran niferoedd, gan ymgyrchoedd a drefnwyd gan gynnwys y Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar a Choed Cadw. Dyna pam yr wyf yn awyddus i gyfarfod â'r grwpiau bywyd gwyllt hynny cyn gynted ag y bo modd i drafod ystod o brosiectau lliniaru yr hoffai grwpiau bywyd gwyllt eu gweld yn cael eu cyflwyno fel rhan o brosiect ffordd liniaru'r M4. O ran yr amserlen yr ydym yn edrych arni, tri i bum mis yw ein hamcangyfrif ar gyfer y cyfnod gwirioneddol o allu cynnal yr ymchwiliad. Pe byddai'r arolygydd yn dymuno cymryd llai na phum mis, a bod pedwar mis neu dri mis yn ddigonol, penderfyniad yr arolygydd annibynnol fyddai hynny. Yn yr un modd, ni fyddai gennyf i unrhyw wrthwynebiad i'r arolygydd gynnal cyfarfodydd y tu allan i ganol Casnewydd, pe byddai'r arolygydd yn dymuno gwneud hynny. Mae hyn yn nwylo'r arolygydd annibynnol i raddau helaeth a hoffwn i'r arolygydd hwnnw gael pob cyfle i gysylltu ac i drafod y prosiect pwysig iawn hwn â'r bobl y bydd yn effeithio arnynt. O ran y gogledd, o ran y canolbarth ac o ran y gorllewin, mae'n gwbl hanfodol bod yr M4 a'r metro yn y de-ddwyrain, ac yn wir y metro ar draws y de, yn ffurfio rhan o gynllun seilwaith cenedlaethol ac, am y rheswm hwnnw, rwy'n awyddus iawn i fwrw ymlaen â gwaith. Rydym eisoes wedi dechrau yn y Drenewydd â'r ffordd osgoi o amgylch y Drenewydd, ond rwy'n awyddus iawn i fwrw ymlaen â gwaith ledled Cymru sydd o fudd i bobl ym mhob cymuned ym mhob rhan o'r wlad, boed hynny'n ddatblygu achos busnes o blaid trydedd croesfan dros y Fenai, ffordd osgoi Caernarfon, neu uwchraddio'r A55 a'r A494 yn sylweddol a fydd yn dod i gyfanswm o dros £200 miliwn, ac wrth gwrs yr A40 hefyd. Hoffwn sicrhau nad yw'r M4 a'r metro yn cael eu gweld fel rhywbeth ar wahân ond fel rhan o gynllun trafnidiaeth cwbl genedlaethol ac integredig. Yn wir, cynllun a fydd yn cynnwys teithio a theithio integredig yn union dros y ffin. Bydd hynny'n arbennig o arwyddocaol i gynigion metro'r gogledd-ddwyrain. Os caf sôn yn gryno am yr ymchwiliad ei hun - gofynnodd yr Aelod am yr amserlen. Cyhoeddwyd gorchmynion statudol drafft a datganiad amgylcheddol ym mis Mawrth eleni. Fy mwriad yw cychwyn yr ymchwiliad lleol cyhoeddus yn ystod hydref eleni a byddwn yn gobeithio, erbyn haf y flwyddyn nesaf, cyn belled â'n bod wedi cael adroddiad yr arolygydd, y gellir gwneud penderfyniad ynglŷn â pha un a ddylid gwneud y gorchmynion a bwrw ymlaen â'r gwaith adeiladu. Byddai gwanwyn 2018 yn nodi dechrau'r gwaith ar y draffordd a byddwn yn gobeithio, erbyn hydref 2021, y byddai'r gwaith wedi'i gwblhau a'r ffordd liniaru yn cael ei hagor. Byddwn yn symud ymlaen at yr ymchwiliad lleol cyhoeddus â barn gadarn mai'r llwybr du yw'r dewis a ffefrir. Fodd bynnag, mae'r ymchwiliad lleol cyhoeddus yn debyg iawn i lys. Bydd arolygydd annibynnol yn clywed tystiolaeth gennym ni, Llywodraeth Cymru a'n harbenigwyr technegol, yn ogystal â gan wrthwynebwyr a gan gefnogwyr. Bydd yr arolygydd yn edrych ar yr holl opsiynau eraill a awgrymwyd gan wrthwynebwyr, gan gynnwys y llwybr glas, fel yr wyf eisoes wedi'i ddweud, ac yna bydd yr arolygydd yn gwneud argymhelliad i Weinidogion ynglŷn â pha un a ddylid symud ymlaen i adeiladu. Dylwn nodi hefyd mai'r Arolygiaeth Gynllunio sy'n penodi'r arolygydd annibynnol; nid yw'n benodiad gan Lywodraeth Cymru. Ac, yn yr ymchwiliad, byddai'r arolygydd annibynnol yn ystyried ystod eang o gwestiynau, gan gynnwys a oes angen y cynllun; y tir y cynigir ei brynu'n orfodol; y cynigion ar gyfer newidiadau i ffyrdd ymyl; ac ailddosbarthu'r M4 bresennol. Bydd yr arolygydd yn ystyried arolygon amgylcheddol a gynhaliwyd; effeithiau amgylcheddol posibl ar draws amrywiaeth eang o faterion, gan gynnwys rhai ecolegol ac archeolegol a materion yn ymwneud â sŵn ac effaith weledol; yn ogystal â'r mesurau lliniaru sy'n cael eu cynnig. Bydd yr arolygydd hefyd yn ystyried yr effaith ar randdeiliaid yr effeithir arnynt, fel Associated British Ports, Tata ac, wrth gwrs, trigolion. A bydd yr arolygydd yn ystyried sut i ddefnyddio polisïau Llywodraeth Cymru mewn penderfyniadau - a gwn fod Aelodau wedi ei godi yn y gorffennol - fel defnyddio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Lywydd, bydd yr arolygydd hefyd yn craffu ar y galw traffig sy'n gysylltiedig â'r cynllun a'r gwaith modelu traffig a gynhaliwyd arno. Yn olaf, bydd yr arolygydd yn ystyried dewisiadau eraill a gynigiwyd gan wrthwynebwyr, hyd yn oed os ydynt wedi cael eu hystyried a'u gwrthod eisoes. Er enghraifft, bydd yr arolygydd yn ystyried llwybrau eraill, lledu ffyrdd presennol, gwario mwy ar drafnidiaeth gyhoeddus ac, wrth gwrs, gwneud dim byd.

Diolch yn fawr, Lywydd. Can I first thank the Minister for his clear and comprehensive statement on this very important project? Representations have been made by Newport ports authority with regard to the black route and its negative impact on its operations. Does he have any possible alterations to the route that might take into account their concerns before the public inquiry actually takes place? And also, given that, perhaps, three quarters of all Irish exports to the EU or UK pass along this route, will he explore the possibility of part of the cost being borne by the Irish Government?

Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog am ei ddatganiad clir a chynhwysfawr am y prosiect pwysig iawn hwn. Mae awdurdod porthladdoedd Casnewydd wedi gwneud sylwadau ynglŷn â'r llwybr du a'i effaith anffafriol ar eu gweithrediadau. A oes ganddo unrhyw newidiadau posibl i'r llwybr a allai gymryd eu pryderon i ystyriaeth cyn i'r ymchwiliad cyhoeddus ddigwydd? A hefyd, o gofio bod, efallai, tri chwarter yr holl allforion o Iwerddon i'r UE neu'r DU yn teithio ar hyd y llwybr hwn, a wnaiff ef archwilio'r posibilrwydd y gallai Llywodraeth Iwerddon dalu rhan o'r gost?

Can I thank the Member for his question and for his kind contribution and comments? The port's concerns will, of course, be fully considered by the independent inspector, and the independent inspector will, in turn, be able to scrutinise some of the claims and, indeed, all of the concerns that not just the port have been able to present, but other businesses and residents in that part of Wales. In terms of allocating the cost of the project to the Irish Government, I'm not convinced that that would be particularly well received or could be done, but I will raise this matter with officials and check whether that would be possible.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn ac am ei gyfraniad a'i sylwadau caredig? Wrth gwrs, bydd yr arolygydd annibynnol yn ystyried pryderon y porthladd yn llawn, a bydd yr arolygydd annibynnol, yn ei dro, yn gallu craffu ar rai o'r honiadau ac, yn wir, ar yr holl bryderon - nid dim ond y rhai y mae'r porthladd wedi gallu eu cyflwyno, ond rhai gan fusnesau a thrigolion yn y rhan honno o Gymru. O ran dyrannu cost y prosiect i Lywodraeth Iwerddon, nid wyf yn argyhoeddedig y byddai hynny'n cael ymateb arbennig o dda nac y gellid gwneud hynny, ond gwnaf godi'r mater hwn gyda swyddogion a gwirio pa un a fyddai hynny'n bosibl.

It's interesting to hear the argument from David Rowlands, which is an argument for staying in the EU, because of course if the M4 is considered a trans-European network, then there may be some way in which we could get some contribution from the Irish. But, anyway, putting that to one side, I welcome very much the rigour, the transparency and the caution with which the Cabinet Secretary is approaching this very, very large decision, and ensuring that we have value for money and we have the ability to pay back any sums that we would need to borrow. I think the world has moved on in the last 25 years since we started talking about the M4, and we now have the metro project on the table, and so I'm particularly glad that the Cabinet Secretary has included the metro and the impact it will have - if, of course, it goes ahead as a result of us remaining in the EU, then I think that's incredibly important as a way of seeing which is the best way forward that will actually deliver the relief of congestion and any barriers there are to economic development. I just wanted to ask the Cabinet Secretary whether you will be considering the whole-system approach that Bristol is taking to integrated transport management, using an item that we all carry with us most of the time, which is the mobile phone, which emits a signal as to exactly when people are leaving home to travel to work, to travel to school, and how that can be used to map the integrated travel plans of all our citizens in light of the increasing numbers who are going to be living in the Cardiff capital region.

Mae'n ddiddorol clywed y ddadl gan David Rowlands, sy'n ddadl o blaid aros yn yr UE, oherwydd, wrth gwrs, os ydym yn ystyried bod yr M4 yn rhwydwaith traws-Ewropeaidd, efallai y gallem gael rhywfaint o gyfraniad gan y Gwyddelod mewn rhyw ffordd. Ond, beth bynnag, gan roi hynny o'r neilltu, rwy'n croesawu'n fawr y trylwyredd, y tryloywder a'r gofal y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i ddangos wrth ymwneud â'r penderfyniad mawr iawn, iawn hwn, gan sicrhau ein bod yn cael gwerth am arian a bod gennym y gallu i ad-dalu unrhyw symiau y byddai angen inni eu benthyca. Rwy'n meddwl bod y byd wedi symud ymlaen yn ystod y 25 mlynedd diwethaf ers inni ddechrau sôn am yr M4, ac nawr mae gennym y prosiect metro ar y bwrdd, ac felly rwy'n arbennig o falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnwys y metro a'r effaith a gaiff - os, wrth gwrs, y bydd yn digwydd o ganlyniad inni aros yn yr UE, rwy'n meddwl bod hynny'n hynod o bwysig fel ffordd o weld pa un yw'r ffordd orau ymlaen a fydd mewn gwirionedd yn llwyddo i leddfu tagfeydd a lleihau unrhyw rwystrau i ddatblygu economaidd. Roeddwn am ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pa un a fyddwch yn ystyried y dull gweithredu system gyfan y mae Bryste yn ei ddefnyddio i reoli trafnidiaeth integredig, gan ddefnyddio eitem yr ydym i gyd yn ei chludo gyda ni y rhan fwyaf o'r amser, sef y ffôn symudol, sy'n allyrru signal i ddangos yn union pryd y mae pobl yn gadael eu cartrefi i deithio i'r gwaith, i deithio i'r ysgol, a sut y gellir defnyddio hynny i fapio cynlluniau teithio integredig ein holl ddinasyddion yng ngoleuni'r niferoedd cynyddol sy'n mynd i fod yn byw yn rhanbarth cyfalaf Caerdydd.

Can I thank Jenny Rathbone for her keen interest in this subject and say that, first of all, ticketless travel is overtaking integrated tickets at quite a pace and certainly, it is something that we are looking at as part and parcel of the development of the metro? I also recently raised this with the Secretary of State for Wales in terms of the potential to be able to remove some of the congestion at the toll stations on the Severn crossing - being able to utilise free-flow technology. Now, the Member is right to say that I approach this with caution, but this is not a question of whether I or the Welsh Government want a particular route, it's a question of need, and it's my view that we need a solution to the congestion that we see on the M4, and it's my view that the best option is the black route. We need it because, every single day, 100,000 trips are taken on the M4 and, with the black route, 10 minutes for every single one of those trips could be given back to the economy, given back to the people of Wales. In total, that amounts to something in the region of 694 days of people's lives being saved from sitting on the M4. That has to be good for economic productivity; it's got to be good for families and for individuals. We know as well that the payback of the costs for the proposed route are somewhere in the region of 3:1. That is very good for the economy of Wales, especially when you consider that many of the companies that will be delivering these projects are Welsh based. We know as well that, as part of the work that would be committed, local workers would fill roles, and 20 per cent of the total labour costs from employment of new-entrant trainees and apprenticeships will provide hope and opportunities for many people, not just in south Wales but from right across Wales. Over the course of construction, there would be 3,000 jobs filled and that equates to around 700 people employed on the scheme every month. So, not only will the relief road be able to deliver, in our view, major economic benefits during the construction phase, in the long term the M4 relief road will be able to give access to employment sites with the capacity to cater for something in the region of 15,000 jobs, and I'd be very keen to work with the Minister for Skills and Science to ensure that not only do we have the right infrastructure in place to serve economic development and a flourishing economy in Wales, but that we also have the right skills available to the people to be able to maximise opportunities for themselves and their families.

Hoffwn ddiolch i Jenny Rathbone am ei diddordeb brwd yn y pwnc hwn a dweud, yn gyntaf oll, bod teithio heb docynnau'n goddiweddyd tocynnau integredig yn eithaf cyflym a'i fod, yn sicr, yn rhywbeth yr ydym yn ei ystyried fel rhan annatod o ddatblygiad y metro. Rwyf hefyd wedi codi hyn yn ddiweddar ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru o ran y potensial i allu cael gwared ar rywfaint o'r tagfeydd yn y gorsafoedd toll ar groesfan Hafren - gallu defnyddio technoleg llif rhydd. Nawr, mae'r Aelod yn gywir i ddweud fy mod yn ymdrin â hyn yn ofalus, ond nid yw hyn yn fater o ba un a wyf fi neu Lywodraeth Cymru yn dymuno cael llwybr penodol, mater o angen ydyw, a fy marn i yw bod arnom angen ateb i'r tagfeydd a welwn ar yr M4, a fy marn i yw mai'r opsiwn gorau yw'r llwybr du. Mae ei angen arnom oherwydd, bob dydd, mae 100,000 o deithiau yn cael eu gwneud ar yr M4 a, gyda'r llwybr du, gallem roi 10 munud am bob un o'r teithiau hynny yn ôl i'r economi, yn ôl i bobl Cymru. Mae hynny'n gyfystyr ag arbed cyfanswm o tua 694 diwrnod o fywydau pobl rhag bod yn eistedd ar yr M4. Mae'n rhaid bod hynny'n dda i gynhyrchiant economaidd; mae'n rhaid ei fod yn dda i deuluoedd ac i unigolion. Rydym yn gwybod hefyd bod ad-dalu costau'r llwybr arfaethedig oddeutu 3:1. Mae hynny'n dda iawn i economi Cymru, yn enwedig wrth i chi ystyried y bydd llawer o'r cwmnïau a fydd yn cyflawni'r prosiectau hyn wedi'u lleoli yng Nghymru. Rydym yn gwybod hefyd y byddai gweithwyr lleol yn llenwi swyddogaethau yn rhan o'r gwaith a fyddai'n cael ei gyflawni, ac y bydd 20 y cant o gyfanswm costau llafur cyflogi hyfforddeion sy'n newydd-ddyfodiaid a phrentisiaethau yn rhoi gobaith a chyfleoedd i lawer o bobl, nid dim ond yn y de, ond o bob cwr o Gymru. Dros gyfnod y gwaith adeiladu, byddai 3,000 o swyddi yn cael eu llenwi ac mae hynny'n gyfwerth â chyflogi tua 700 o bobl ar y cynllun bob mis. Felly, nid yn unig y bydd y ffordd liniaru yn gallu cyflawni, yn ein barn ni, manteision economaidd sylweddol yn ystod y cyfnod adeiladu, ond yn y tymor hir, bydd ffordd liniaru'r M4 yn gallu creu safleoedd cyflogaeth â'r gallu i ddarparu ar gyfer tua 15,000 o swyddi, a byddwn yn awyddus iawn i weithio gyda'r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth i sicrhau nid yn unig bod gennym y seilwaith cywir ar waith i wasanaethu datblygiad economaidd ac economi ffyniannus yng Nghymru, ond bod gennym hefyd y sgiliau cywir ar gael i'r bobl er mwyn iddynt allu manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd iddynt eu hunain a'u teuluoedd.

Can I return to the issue raised by John Griffiths of the impact of the proposed metro for south-east Wales on the future levels of traffic in the region? The construction of a similar transport system for Bordeaux, which Welsh fans will have been able to see at first-hand recently, of course, has actually reduced traffic levels by 40 per cent since 2005. Now, if we were even able to achieve half of that in south-east Wales, it would substantially undermine the rationale that the Government has produced in terms of its preferred black route. So, can we have an independent assessment of the impact of the metro on future traffic levels? And can the Secretary also explain the interrelationship between the inquiry that he has outlined and also the parallel process with Natural Resources Wales, which have to grant a licence, of course, under the habitats directive - because there are European protected species present - for this development to proceed? They've said in their own objection that they are not persuaded that the conditions necessary for that licence are currently met. If that doesn't change, can he confirm that, whatever the inquiry says, he won't be able to grant permission for the black route to proceed?

A gaf i ddychwelyd at y mater a gododd John Griffiths ynglŷn ag effaith y metro arfaethedig yn y de-ddwyrain ar lefelau traffig yn y dyfodol yn y rhanbarth? Mae'r gwaith o adeiladu system drafnidiaeth debyg ar gyfer Bordeaux, y bydd cefnogwyr Cymru wedi gallu ei gweld â'u llygaid eu hunain yn ddiweddar, wrth gwrs, mewn gwirionedd wedi gostwng lefelau traffig 40 y cant er 2005. Nawr, pe byddem hyd yn oed yn gallu cyflawni hanner hynny yn y de-ddwyrain, byddai'n tanseilio'n sylweddol y rhesymeg y mae'r Llywodraeth wedi'i chyflwyno o ran y llwybr du a ffefrir ganddi. Felly, a gawn ni asesiad annibynnol o effaith y metro ar lefelau traffig yn y dyfodol? Ac a all yr Ysgrifennydd hefyd esbonio'r berthynas rhwng yr ymchwiliad y mae wedi'i amlinellu a phroses gyfochrog Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n gorfod rhoi trwydded, wrth gwrs, o dan y gyfarwyddeb cynefinoedd - oherwydd bod rhywogaethau a warchodir gan Ewrop yn bresennol - er mwyn i'r datblygiad hwn fynd rhagddo? Maent wedi dweud yn eu gwrthwynebiad eu hunain nad ydynt yn argyhoeddedig bod yr amodau angenrheidiol ar gyfer y drwydded honno wedi'u bodloni ar hyn o bryd. Os nad yw hynny'n newid, a all ef gadarnhau, beth bynnag y bydd yr ymchwiliad yn ei ddweud, na fydd yn gallu rhoi caniatâd i fwrw ymlaen â'r llwybr du?

Can I thank the Member for his questions, and say first of all that the metro and the M4 are complementary projects? We know that the metro programme is designed to be able to take people between the Valleys and between the major urban centres such as Cardiff, whereas the M4 caters for people who are coming in and out of Wales and travelling in an east-west direction. One is a vertical solution, one is a horizontal solution; together, they form a package that will deliver economic prosperity for the whole of the nation. Now, in terms of alternatives, for example, we know that main line electrification will provide less than 1 per cent reduction across the M4 in peak travel times, and therefore we cannot solely rely on rail and metro solutions to alleviate the current congestion that's on the M4. But it will be for the independent inspector to scrutinise and carry out the assessment of the M4 proposals, including the predicted travel flow in the years to come. It's work that we've done, but it's for the independent inspector to ensure that that work is fully scrutinised on an independent basis. And in terms of the environmental work - well, development work - one of the reasons that we've had an envelope of spend to develop this programme is because development work has been essential to comply with UK and European environmental legislation, such as the environmental impact assessment regulations and the habitats directive - utterly imperative. And it had to be done to follow the statutory process of the Highways Act 1980 and the Acquisition of Land Act 1981.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau, a dweud yn gyntaf oll bod y metro a'r M4 yn brosiectau cyflenwol? Rydym yn gwybod bod y rhaglen metro wedi'i chynllunio i allu cludo pobl rhwng y Cymoedd a rhwng canolfannau trefol mawr fel Caerdydd, a bod yr M4 yn darparu ar gyfer pobl sy'n dod i mewn ac allan o Gymru ac yn teithio i gyfeiriad dwyrain-gorllewin. Mae un yn ddatrysiad fertigol, ac un yn ddatrysiad llorweddol; gyda'i gilydd, maent yn ffurfio pecyn a fydd yn sicrhau ffyniant economaidd i'r genedl gyfan. Nawr, o ran dewisiadau eraill, er enghraifft, rydym yn gwybod y bydd trydaneiddio'r brif reilffordd yn darparu gostyngiad o lai nag 1 y cant ar draws yr M4 ar amseroedd teithio brig, ac felly ni allwn ddibynnu ar ddatrysiadau rheilffyrdd a metro yn unig i liniaru'r tagfeydd presennol sydd ar yr M4. Ond lle yr arolygydd annibynnol fydd craffu a chynnal yr asesiad o gynigion yr M4, gan gynnwys y llif teithio a ragwelir yn y blynyddoedd i ddod. Mae'n waith yr ydym wedi ei wneud, ond lle yr arolygydd annibynnol yw sicrhau y creffir yn llawn ar y gwaith hwnnw ar sail annibynnol. Ac o ran y gwaith amgylcheddol - wel, y gwaith datblygu - un o'r rhesymau pam y bu gennym amlen wariant i ddatblygu'r rhaglen hon yw oherwydd bod gwaith datblygu wedi bod yn hanfodol i gydymffurfio â deddfwriaeth amgylcheddol y DU ac Ewrop, megis y rheoliadau asesu effeithiau amgylcheddol a'r gyfarwyddeb cynefinoedd - yn gwbl hanfodol. Ac roedd yn rhaid gwneud hynny i ddilyn proses statudol Deddf Priffyrdd 1980 a Deddf Caffael Tir 1981.

I was particularly struck by two justifications when reading the Welsh Government's supporting papers for the black route. First, that it is already a trans-European network, and those papers stated that a new road was required to bring it up to the required standards. So, isn't that, therefore, a cost of EU membership? Second, that reclassification of the existing M4 could allow it to be used to promote the goal of increasing walking and cycling. Is that credible, given the nature of the road? Finally, the First Minister previously stated that continuing high tolls on the Severn bridges could be used to fund the black route. Is that still the position of the Welsh Government?

Cefais fy nharo'n arbennig gan ddau gyfiawnhad wrth ddarllen papurau cefnogi Llywodraeth Cymru ar gyfer y llwybr du. Yn gyntaf, ei fod eisoes yn rhwydwaith traws-Ewropeaidd, ac roedd y papurau hynny yn dweud bod angen ffordd newydd er mwyn iddo fodloni'r safonau gofynnol. Felly, onid yw hynny, felly, yn un o gostau aelodaeth o'r UE? Yn ail, gallai ailddosbarthu'r M4 bresennol yn y modd hwnnw ganiatáu inni ei defnyddio i hyrwyddo'r nod o gynyddu cerdded a beicio. A yw hynny'n gredadwy, o ystyried natur y ffordd? Yn olaf, dywedodd y Prif Weinidog yn flaenorol y gellid parhau â thollau uchel ar bontydd Hafren er mwyn ariannu'r llwybr du. Ai dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd?

Well, can I thank the Member for his question, and say, yes, it's trans-European network? I wouldn't consider it an unnecessary cost to actually bring this road up to a position where we'll be able to deliver on the hopes and ambitions of the people of Wales, by having a road that not only can we use in a way that, I'm afraid, the current one can't be used - you can't rely on smooth and swift travel along it - but also, in terms of our contact with European partners, we need a major trans-European network, to ensure that our exports can get out of the country, whether it's to Ireland or to mainland Europe, and I think that's absolutely vital. So, I'd consider it necessary spending, not on the basis of being able to continue, if you like, giving it the tag of having trans-European network status, but actually to ensure that it delivers economic prosperity for the people of Wales. In terms of his other queries and questions, toll road costs are, of course, a matter for the UK Government, which I've been discussing with the Secretary of State. Our talks have concerned the possibility of abolishing or reducing the toll charges. Until we know what the decision is going to be on that, we won't be in a position to be able to allocate charges for any project, let alone the M4 build.

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, a dweud, ydy, mae'n rhwydwaith traws-Ewropeaidd? Ni fyddwn yn ystyried y byddai dod â'r ffordd hon i sefyllfa lle y gallwn wireddu gobeithion ac uchelgeisiau pobl Cymru yn gost ddiangen, gan y byddai gennym ffordd nid yn unig y gallwn ei defnyddio mewn modd, yn anffodus, na allwn ddefnyddio'r un bresennol - ni allwch ddibynnu ar deithio'n ddidrafferth ac yn gyflym ar ei hyd - ond hefyd, o ran ein cyswllt â phartneriaid Ewropeaidd, mae angen rhwydwaith mawr traws-Ewropeaidd arnom, i sicrhau y gall ein hallforion fynd allan o'r wlad, boed hynny i Iwerddon neu i dir mawr Ewrop, ac rwy'n meddwl bod hynny'n gwbl hanfodol. Felly, byddwn yn ystyried bod angen y gwario hwnnw, nid ar y sail o allu parhau, os mynnwch chi, i roi'r label o statws rhwydwaith traws-Ewropeaidd iddi, ond i sicrhau ei bod wir yn cyflawni ffyniant economaidd i bobl Cymru. O ran ei ymholiadau a'i gwestiynau eraill, mater i Lywodraeth y DU yw'r costau tollffyrdd, wrth gwrs, ac rwyf wedi bod yn trafod y mater â'r Ysgrifennydd Gwladol. Mae ein sgyrsiau wedi ymwneud â'r posibilrwydd o ddileu neu leihau'r tollau. Hyd nes y byddwn yn gwybod beth fydd y penderfyniad ar hynny, ni fyddwn mewn sefyllfa i allu dyrannu taliadau i unrhyw brosiect, heb sôn am adeiladu'r M4.

Minister, I welcome the fact you're going to take a fresh look at the number of options available for the congestion on the M4. Would you also look at the way that these decisions are calculated? Because, in the light of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and the increased climate emissions target, we need to take into account the full range of costs and benefits from any option. I was concerned to hear you mention the time-saving benefits that form the basis of the cost-benefit ratios that are used to underpin these schemes. For example, the current formula advantages car journeys, and the time saved from those to the economy, against, for example, journeys on public transport. The economists reckon that bus passengers are worth less to our economy than car passengers are, and that that's the basis on which the figures are used to justify cost savings. So, as part of the spirit of looking afresh at the options, will you also consider the formulae used, which are often used to justify these decisions?

Weinidog, rwy'n croesawu'r ffaith eich bod yn mynd i edrych o'r newydd ar y nifer o opsiynau sydd ar gael ar gyfer y tagfeydd ar yr M4. A wnewch chi hefyd edrych ar y ffordd y mae'r penderfyniadau hyn yn cael eu cyfrifo? Oherwydd, yng ngoleuni Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, a'r targed uwch ar gyfer allyriadau hinsawdd, mae angen inni ystyried holl gostau a buddiannau unrhyw opsiwn. Roeddwn yn bryderus o'ch clywed yn sôn am y manteision arbed amser sy'n ffurfio sail y cymarebau cost a budd a ddefnyddir i ategu'r cynlluniau hyn. Er enghraifft, mae'r fformiwla gyfredol yn rhoi mantais i deithiau car, a'r amser a arbedir ar y rheini i'r economi, yn hytrach, er enghraifft, na theithiau ar drafnidiaeth gyhoeddus. Mae'r economegwyr o'r farn bod teithwyr bysiau yn werth llai i'n heconomi na theithwyr car, ac maent yn defnyddio'r ffigurau i gyfiawnhau arbedion costau ar y sail honno. Felly, yn rhan o'r ysbryd o edrych o'r newydd ar yr opsiynau, a wnewch chi hefyd ystyried y fformiwlâu a ddefnyddir, a ddefnyddir yn aml i gyfiawnhau'r penderfyniadau hyn?

Can I thank the Member for his question, and, again, his keen interest in this very important subject? And, yes, I have an open mind in terms of how we model any sort of economic equation and formula, and I'd be more than willing to look at how we can better understand and scrutinise any models that are presented for infrastructure projects. I'm more than happy to do that.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, ac, unwaith eto, am ei ddiddordeb brwd yn y pwnc pwysig iawn hwn? Ac, oes, mae gennyf feddwl agored o ran sut yr ydym yn modelu unrhyw fath o hafaliad a fformiwla economaidd, a byddwn yn fwy na pharod i edrych ar sut y gallwn ddeall unrhyw fodelau a gyflwynir ar gyfer prosiectau seilwaith, a chraffu arnynt, yn well. Rwy'n fwy na pharod i wneud hynny.

Well, as has already been mentioned, of course, we now realise that the Welsh Government is accountable to the Well-being of Future Generations (Wales) Act, which was world-leading according to the previous Government, and a piece of legislation, therefore, that should lead to change that would be world-changing. And many of us can't understand how, under the duties of that Act, the black route has come as far as it has without being thrown to one side. But, that's a matter of opinion, I suppose. I do have two questions specifically. First of all, as these duties are now imposed on the Welsh Government to look at all decisions in the context of sustainable development, and to balance the various elements in a meaningful way, can you give us some flavour of how this public inquiry will differ now, given these new duties, compared to any similar exercise that may have taken place a few years ago, so that we can understand the practical difference that the well-being of future generations Act is making to the way in which the Welsh Government makes its decisions? Secondly, you mentioned previously that you had asked for some work to be done to look again at the blue route. Can you expand upon that and tell us what exactly you've asked for, and can you give us some more details as to the scope of the work that you requested?

Wel, fel sydd wedi cael ei grybwyll yn barod, wrth gwrs, rŷm ni nawr yn sylweddoli bod Llywodraeth Cymru yn atebol i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru), Deddf a oedd yn arwain y byd yn ôl y Llywodraeth ddiwethaf, a Deddf, felly, a ddylai fod yn arwain at newid sydd yn arwain y byd. Ac mae nifer ohonom ni yn methu deall sut, o dan ddyletswyddau'r Ddeddf honno, efallai, y byddai'r llwybr du wedi dod mor bell ag y mae e, mewn gwirionedd, heb gael ei daflu allan. Ond, dyna ni, mater o farn yw hynny. Dau gwestiwn sydd gen i yn benodol. Yn gyntaf, gan fod y dyletswyddau yma yn awr ar Lywodraeth Cymru i edrych, wrth gwrs, ar bob penderfyniad yng nghyd-destun datblygu cynaliadwy, ac i gydbwyso y gwahanol elfennau yn ystyrlon, a allwch chi roi blas i ni o sut fydd yr ymchwiliad cyhoeddus hwn yn wahanol nawr o dan y dyletswyddau newydd yma, o'i gymharu ag unrhyw ymarferiad tebyg, efallai rai blynyddoedd yn ôl, jest i ni gael deall y gwahaniaeth ymarferol y mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ei wneud i'r modd y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud ei phenderfyniadau? Ac, yn ail, mi sonioch chi yn flaenorol eich bod chi wedi gofyn am waith i gael ei wneud i edrych eto ar y llwybr glas. A allwch chi ymhelaethu ar beth yn union ŷch chi wedi gofyn amdano fe, ac a allwch chi fod yn fwy manwl, efallai, ynglŷn ag union sgôp y gwaith yr ŷch chi wedi gofyn amdano fe?

I'd like to thank the Member for his questions, and say that we're very proud of our legislation to protect the well-being and the prospects of future generations. And of course, within the legislation, there is a crucial objective to ensure that we have sustainable, economic growth within our country; that we have more equal communities, and a more equal society. In order to do that, we have to ensure that there are better jobs closer to home, and where those jobs are not literally closer to home, people are able to access them more swiftly. I'm fully aware of the duties under the well-being Act to improve the social, the economic and the environmental, and indeed the cultural well-being of Wales, and I will be mindful of these duties in making the decision on the M4 project, as I will be on decisions concerning the metro and our wider transport networks right across Wales, whether it be on the A55, the A494, the A483, or the A5 - all of our trunk road network, and all of our transport infrastructure. A report was published in March, which considered how the M4 project aligns with the goals of the well-being Act, and the M4 project would generate opportunities to improve, as I say, the economic prosperity of the region, as well as to help create a healthier and more cohesive community. The potential impacts of the scheme are balanced with opportunities that align with the well-being goals as far as they are currently developed, and, therefore, the scheme is considered to align with the Welsh Government's principles of sustainable development. However, having said that, the inquiry will review compliance of the proposals with the well-being of future generations Act. And, in terms of the further detailed work on the blue route, I'd be more than happy to publish what that work entails for all Members to be able to scrutinise it as well.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau, a dweud ein bod yn falch iawn o'n deddfwriaeth i ddiogelu lles a rhagolygon cenedlaethau'r dyfodol. Ac wrth gwrs, o fewn y ddeddfwriaeth, ceir amcan hanfodol o sicrhau bod gennym dwf cynaliadwy, economaidd o fewn ein gwlad; bod gennym gymunedau mwy cyfartal, a chymdeithas fwy cyfartal. Er mwyn gwneud hynny, mae'n rhaid inni sicrhau bod swyddi gwell ar gael yn nes at adref, a lle nad yw'r swyddi hynny'n llythrennol yn nes at adref, bod pobl yn gallu eu cyrraedd yn gynt. Rwy'n gwbl ymwybodol o'r dyletswyddau o dan y Ddeddf lles i wella lles cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol, ac yn wir les diwylliannol Cymru, a byddaf yn ystyried y dyletswyddau hyn wrth wneud y penderfyniad am y prosiect M4, fel y byddaf ar benderfyniadau sy'n ymwneud â'r metro a'n rhwydweithiau trafnidiaeth ehangach ledled Cymru, boed hynny ar yr A55, yr A494, yr A483, neu'r A5 - ein holl rwydwaith cefnffyrdd, a'n holl seilwaith trafnidiaeth. Cafodd adroddiad ei gyhoeddi ym mis Mawrth, a oedd yn ystyried sut y mae prosiect yr M4 yn cyd-fynd ag amcanion y Ddeddf lles, a byddai prosiect yr M4 yn creu cyfleoedd i wella, fel y dywedaf, ffyniant economaidd y rhanbarth, yn ogystal â helpu i greu cymuned iachach a mwy cydlynol. Mae effeithiau posibl y cynllun wedi'u cydbwyso â chyfleoedd sy'n cyd-fynd â'r nodau lles cyn belled ag y maent wedi'u datblygu ar hyn o bryd, ac, felly, ystyrir bod y cynllun yn cyd-fynd ag egwyddorion datblygu cynaliadwy Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, wedi dweud hynny, bydd yr ymchwiliad yn adolygu cydymffurfiad y cynigion â Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Ac, o ran y gwaith manwl pellach ar y llwybr glas, byddwn yn fwy na hapus i gyhoeddi'r hyn y mae'r gwaith hwnnw'n ei olygu er mwyn i bob Aelod allu craffu ar hwnnw hefyd.

Diolch, Lywydd. Can I welcome the Cabinet Secretary's statement on the next stage of the proposed M4 relief road? It's a subject that elicits strong views as we've all heard today, and I do not doubt for one second the sincerity of those views. I'm pleased that the public inquiry has been announced early in the fifth Assembly, as I want to strongly encourage maximum public engagement with the process. Could the Cabinet Secretary assure me that every reasonable action will be taken to widely publicise the inquiry, and that it's made easily accessible to all interested parties? We need to capture and consider the wide-ranging views held by the public. As a regular user of the M4, and a resident of Newport, I know the reality for my community and I fully understand the importance of this to Wales. The stretch of road between junction 24 and junction 29 is the most heavily trafficked section in Wales. Many who enter via the Severn bridge may well miss the sign 'Croeso' and be welcomed instead by ones that say 'Queues ahead'. Our current motorway around the Brynglas tunnels is not fit for purpose, and I'm sure if we asked many people to do a word association with Brynglas tunnels, most would say 'jam', 'bottleneck' and 'traffic chaos'. That's certainly not what I want Newport to be known for, and that's definitely not what I want the main artery into Wales to be known for. The reality of this situation means that an M4 relief road is essential, and I believe the nettle should have been grasped many years ago. I'm pleased, in the Cabinet Secretary's statement, that alternatives will be looked at, but also that the option of doing nothing will also be looked at. So, I'd just like to finally say that the problem will not go away if we bury our heads. Inaction is not an option. Newport cannot sustain a future of gridlock traffic hell and pollution, and Wales cannot be stuck with a blockage of our main economic artery.

Diolch, Lywydd. A gaf i groesawu datganiad Ysgrifennydd y Cabinet am gam nesaf ffordd liniaru arfaethedig yr M4? Mae'n bwnc sy'n ennyn safbwyntiau cryf fel yr ydym i gyd wedi'i glywed heddiw, ac nid wyf yn amau didwylledd y safbwyntiau hynny am eiliad. Rwy'n falch bod yr ymchwiliad cyhoeddus wedi cael ei gyhoeddi yn gynnar yn y pumed Cynulliad, oherwydd hoffwn annog yn gryf bod y cyhoedd yn ymgysylltu gymaint â phosibl â'r broses. A allai Ysgrifennydd y Cabinet fy sicrhau y cymerir pob cam rhesymol i roi cyhoeddusrwydd eang i'r ymchwiliad, ac y sicrheir ei fod ar gael yn rhwydd i bawb sydd â budd? Mae angen inni glywed ac ystyried yr ystod eang o farn y cyhoedd. Fel un sy'n defnyddio'r M4 yn rheolaidd, ac un o drigolion Casnewydd, rwy'n gwybod beth yw'r gwirionedd ar gyfer fy nghymuned ac rwy'n deall pwysigrwydd hyn i Gymru. Y darn o'r ffordd rhwng cyffordd 24 a chyffordd 29 yw'r rhan â'r traffig trymaf yng Nghymru. Gallai llawer sy'n dod i mewn dros bont Hafren golli'r arwydd 'Croeso' a chael eu croesawu yn hytrach gan rai sy'n dweud 'Ciwiau o'ch blaen'. Nid yw ein traffordd bresennol o gwmpas twneli Brynglas yn addas i'w diben, ac rwy'n siŵr pe byddem yn gofyn i lawer o bobl gysylltu geiriau â thwneli Brynglas, byddai'r rhan fwyaf yn dweud 'ciwiau', 'tagfa' ac 'anhrefn traffig'. Yn sicr, nid dyna sut yr hoffwn i i Gasnewydd gael ei hadnabod, ac yn bendant nid dyna sut yr hoffwn i i'r brif ffordd i mewn i Gymru gael ei hadnabod. Mae realiti'r sefyllfa hon yn golygu bod ffordd liniaru i'r M4 yn hanfodol, ac rwy'n credu y dylai'r ddanhadlen fod wedi ei gwasgu flynyddoedd lawer yn ôl. Rwy'n falch, yn natganiad yr Ysgrifennydd Cabinet, y caiff dewisiadau eraill eu hystyried, ond hefyd y caiff y dewis o wneud dim byd hefyd ei ystyried. Felly, hoffwn ddweud i derfynu na wnaiff y broblem ddiflannu os ydym yn claddu ein pennau. Nid yw diffyg gweithredu yn opsiwn. Ni all Casnewydd gynnal dyfodol o dagfeydd traffig cythreulig a llygredd, ac ni all Cymru barhau â'r rhwystr hwn yn ein prif wythïen economaidd.

I'd like to thank the Member and say I wholeheartedly agree with her. In terms of ensuring that people have an opportunity to contribute to the inquiry, I think a lot of people are probably somewhat tired of hearing politicians in any environment debate the merits of any given project, and would like to be able to contribute to that discussion themselves, knowing that there is an independent inspector overseeing that process. So, I'm very keen, like the Member, to ensure that as many people as possible take part in this inquiry, and, for what it's worth, I'll ensure that Welsh Government promotes it as much as possible and encourages people and organisations and groups, and all stakeholders to contribute, whether they are opposed to it, whether they are neutral, or whether they are in support of it. In terms of the impact that the M4 around Newport has on the country, the Member is right to say that this is a nettle that has been avoided for some time. The problem has been there not just for the past few years, but for the past few decades and it's time that we get to grips with it, we grasp the nettle and we solve the problem. The M4 is a key artery in and out of the country for more than 70 per cent of the population of Wales and, indeed, it's crucial for our economic well-being as well. It's essential that we get to grips with the congestion that we see in and around Newport and ensure that there is a modern motorway network for south Wales that is fit for the future.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod a dweud fy mod yn cytuno'n llwyr â hi. O ran sicrhau bod pobl yn cael cyfle i gyfrannu at yr ymchwiliad, rwy'n meddwl yn ôl pob tebyg bod llawer o bobl wedi blino braidd o glywed gwleidyddion mewn unrhyw amgylchedd yn dadlau am rinweddau unrhyw brosiect penodol, ac yr hoffent allu cyfrannu at y drafodaeth eu hunain, gan wybod bod arolygydd annibynnol yn goruchwylio'r broses honno. Felly, rwy'n awyddus iawn, fel yr Aelod, i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn cymryd rhan yn yr ymchwiliad hwn, ac, o'm rhan i, byddaf yn sicrhau bod Llywodraeth Cymru'n ei hyrwyddo gymaint ag y bo modd ac yn annog pobl a sefydliadau a grwpiau, a'r holl randdeiliaid i gyfrannu, pa un a ydynt yn ei wrthwynebu, yn niwtral, ynteu'n ei gefnogi. O ran effaith yr M4 o amgylch Casnewydd ar y wlad, mae'r Aelod yn iawn i ddweud bod hon yn ddanhadlen sydd wedi cael ei hosgoi ers cryn amser. Mae'r broblem wedi bod yno nid yn unig am y blynyddoedd diwethaf, ond am y degawdau diwethaf ac mae'n bryd inni roi sylw iddi, gwasgu'r ddanhadlen a datrys y broblem. Mae'r M4 yn wythïen allweddol i mewn ac allan o'r wlad i dros 70 y cant o boblogaeth Cymru ac, yn wir, mae'n hanfodol i'n lles economaidd hefyd. Mae'n hanfodol ein bod yn ymdrin â'r tagfeydd a welwn yng Nghasnewydd a'r cyffiniau a sicrhau bod gennym rwydwaith traffyrdd modern ar gyfer y de sy'n addas ar gyfer y dyfodol.

We move on to the next item, a statement by the Cabinet Secretary for Communities and Children on progress on implementation of the Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant, to make the statement.

Rŷm ni'n symud ymlaen i'r eitem nesaf, sef datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ar gynnydd o ran gweithredu Deddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant, i wneud y datganiad.

Thank you, Presiding Officer. I feel privileged to again take on this important agenda to end violence against women, domestic abuse and sexual violence. I am proud to have been the Minister responsible for the early development of the Bill, which was successfully taken forward by my colleagues Lesley Griffiths and Leighton Andrews. In June of 2014, Welsh Government was awarded White Ribbon accreditation and there are several White Ribbon ambassadors within the Cabinet, and I am proud to have been one for many years. The purpose of the Act is to improve prevention, protection and support for people affected by gender-based violence, domestic abuse and sexual violence, and we're making good progress on the implementation. To improve early intervention, it's vital that the public sector workforce can identify abuse and get help and support to victims. In March, we published the national training framework. It sets out training requirements for all roles within the Welsh public service, including awareness-raising training for all staff, helping professionals to deal with disclosures of abuse, and ensuring that consistent training is available for specialist professionals. A key part of the framework is the e-learning package published last September. The e-learning will raise the awareness of about 0.25 million Welsh public service workers over the next two years. We have also introduced 'ask and act'. This requires professionals like health visitors and housing officers to identify symptoms of abuse and to ask clients if they are being abused. They are required to offer referrals, interventions and specialist support depending on what they need. This is a five-year project funded by Welsh Government and is being piloted in two parts of Wales. We have received extremely positive feedback on this project. To really help us prevent violence against women in the future, we have to focus on children, to make sure they understand what constitutes a healthy relationship and how to recognise the symptoms of unhealthy relationships. So far we have published a whole education approach to good practice guide, produced by Welsh Women's Aid, and an awareness-raising guide for school governors published in March 2016. We've also held a joint national education conference. Statutory guidance on education will make local authorities designate a member of staff for the purpose of championing violence against women, domestic abuse and sexual violence matters in schools and other settings. Our aim is to publish this by the end of the year. We have also commissioned Welsh Women's Aid to develop a package of best practice materials in relation to these matters, for use in education settings across Wales. These will also be published shortly. Public services need to work together to protect people experiencing violence against women, domestic abuse and sexual violence from suffering any further harm, and protect any family member and children. In 2015-16 we increased the budget for tackling violence against women, domestic abuse and sexual violence to £5.4 million and this remains unchanged for 2016-17. We have also taken significant steps to reduce the incidence, and to protect victims, of female genital mutilation, forced marriage and honour based violence. For the future, we know that a big part of tackling violence against women will be to tackle perpetrators. We are working with the National Probation Service and the national adviser on guidance on perpetrators. We are also working with victims and survivors to help us shape our ongoing approach. We continue to support the Live Fear Free website, which provides a comprehensive resource for victims, survivors, families and friends and professionals. The website supports the work of the helpline in providing advice and signposting. The Welsh Government has produced several high-profile campaigns to raise awareness and change attitudes in the last year. This includes the award-winning Cross the Line campaign, which deals with emotional abuse. This campaign received both silver and gold awards at the Chartered Institute of Public Relations awards last October. I intend to build on the success in 2016-17. We've also made significant progress but there is more to do. We will consult on the national strategy, including measures of performance and progress, which will inform a framework for regional delivery of services. And I look forward to working with the national adviser, Rhian Bowen-Davies, who I met last week, public and third sector organisations, with victims and survivors to continue the excellent work done so far in delivering our activities to tackle violence against women.

Diolch, Lywydd. Mae'n fraint imi gael ymgymryd unwaith eto â'r agenda bwysig hon i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rwy'n falch mai fi oedd y Gweinidog â chyfrifoldeb am ddatblygiad cynnar y Bil, a bu fy nghydweithwyr Lesley Griffiths a Leighton Andrews yn llwyddiannus wrth barhau â'r cyfrifoldeb hwnnw. Ym mis Mehefin 2014, cafodd Llywodraeth Cymru achrediad Rhuban Gwyn ac mae sawl cennad Rhuban Gwyn yn y Cabinet, ac rwy'n falch o fod wedi bod yn un ers blynyddoedd lawer. Diben y Ddeddf yw gwella camau atal, diogelu a chefnogi i bobl sydd wedi'u heffeithio gan drais ar sail rhywedd, cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac rydym yn gwneud cynnydd da o ran ei gweithredu. I wella ymyrraeth gynnar, mae'n hanfodol bod gweithlu'r sector cyhoeddus yn gallu nodi cam-drin a darparu cymorth a chefnogaeth i ddioddefwyr. Ym mis Mawrth, cyhoeddwyd y fframwaith hyfforddi cenedlaethol. Mae'n nodi gofynion hyfforddi ar gyfer pob swyddogaeth o fewn y gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru, gan gynnwys hyfforddiant codi ymwybyddiaeth i'r holl staff, helpu gweithwyr proffesiynol i ymdrin â datgeliadau am gam-drin, a sicrhau bod hyfforddiant cyson ar gael i weithwyr proffesiynol arbenigol. Rhan allweddol o'r fframwaith yw'r pecyn e-ddysgu a gyhoeddwyd fis Medi diwethaf. Bydd yr e-ddysgu yn codi ymwybyddiaeth tua 0.25 miliwn o weithwyr gwasanaeth cyhoeddus Cymru dros y ddwy flynedd nesaf. Rydym hefyd wedi cyflwyno 'gofyn a gweithredu'. Mae hyn yn gofyn i weithwyr proffesiynol fel ymwelwyr iechyd a swyddogion tai adnabod symptomau cam-drin a gofyn i gleientiaid a ydynt yn cael eu cam-drin. Mae'n ofynnol iddynt gynnig atgyfeiriadau, ymyraethau a chymorth arbenigol gan ddibynnu ar yr hyn sydd ei angen. Mae hwn yn brosiect pum mlynedd a ariennir gan Lywodraeth Cymru ac mae'n cael ei gael ei dreialu mewn dwy ran o Gymru. Rydym wedi cael adborth cadarnhaol iawn ar y prosiect hwn. I'n helpu mewn gwirionedd i atal trais yn erbyn menywod yn y dyfodol, mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar blant, i wneud yn siŵr eu bod yn deall beth yw perthynas iach a sut i adnabod symptomau perthynas nad yw'n iach. Hyd yn hyn rydym wedi cyhoeddi canllaw ymagwedd addysg gyfan at arfer da, a gynhyrchwyd gan Gymorth i Fenywod Cymru, a chanllaw codi ymwybyddiaeth i lywodraethwyr ysgol a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2016. Rydym hefyd wedi cynnal cynhadledd addysg genedlaethol ar y cyd. Bydd canllawiau statudol ar addysg yn gwneud i awdurdodau lleol ddynodi aelod o staff ar gyfer hyrwyddo materion trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol mewn ysgolion a lleoliadau eraill. Ein nod yw cyhoeddi'r rhain erbyn diwedd y flwyddyn. Rydym hefyd wedi comisiynu Cymorth i Fenywod Cymru i ddatblygu pecyn o ddeunyddiau arfer gorau i ymwneud â'r materion hyn, i'w defnyddio mewn lleoliadau addysg ledled Cymru. Bydd y rhain hefyd yn cael eu cyhoeddi cyn bo hir. Mae angen i wasanaethau cyhoeddus weithio gyda'i gilydd i amddiffyn pobl sy'n profi trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol rhag dioddef unrhyw niwed pellach, ac amddiffyn unrhyw aelod o'r teulu a phlant. Yn 2015-16 cafodd ein cyllideb ar gyfer dileu trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ei chynyddu i £5.4 miliwn ac nid yw wedi ei newid ar gyfer 2016-17. Rydym hefyd wedi cymryd camau sylweddol i leihau nifer yr achosion o anffurfio organau cenhedlu benywod, priodasau dan orfod a thrais yn seiliedig ar anrhydedd, ac i amddiffyn y dioddefwyr. Ar gyfer y dyfodol, rydym yn gwybod mai rhan fawr o ymdrin â thrais yn erbyn menywod fydd ymdrin â drwgweithredwyr. Rydym yn gweithio gyda'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol a'r cynghorydd cenedlaethol ar ganllawiau ar ddrwgweithredwyr. Rydym hefyd yn gweithio gyda dioddefwyr a goroeswyr i'n helpu i lunio ein hymagwedd barhaus. Rydym yn parhau i gefnogi'r wefan Byw Heb Ofn, sy'n darparu adnodd cynhwysfawr ar gyfer dioddefwyr, goroeswyr, teuluoedd a ffrindiau a gweithwyr proffesiynol. Mae'r wefan yn cefnogi gwaith y llinell gymorth o ran darparu cyngor a chyfeirio. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno nifer o ymgyrchoedd uchel eu proffil i godi ymwybyddiaeth a newid agweddau yn y flwyddyn ddiwethaf. Mae hyn yn cynnwys ymgyrch arobryn Croesi'r Llinell, sy'n ymdrin â cham-drin emosiynol. Cafodd yr ymgyrch hon wobrau aur ac arian yng ngwobrau'r Sefydliad Siartredig Cysylltiadau Cyhoeddus fis Hydref diwethaf. Rwy'n bwriadu adeiladu ar y llwyddiant yn 2016-17. Rydym hefyd wedi gwneud cynnydd sylweddol, ond mae llawer mwy i'w wneud. Byddwn yn ymgynghori ar y strategaeth genedlaethol, gan gynnwys mesurau perfformiad a chynnydd, a fydd yn sail i fframwaith ar gyfer darparu gwasanaethau ar lefel ranbarthol. Ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r cynghorydd cenedlaethol, Rhian Bowen-Davies, ar ôl cwrdd â hi yr wythnos diwethaf, a gyda sefydliadau'r sector cyhoeddus a mudiadau'r trydydd sector, a gyda dioddefwyr a goroeswyr i barhau â'r gwaith rhagorol sydd wedi'i wneud hyd yn hyn i gyflawni ein gweithgareddau i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod.

Thank you very much, and thank you for that update. Of course, you acknowledge here that the central grant has been increased, but much of the funding for this area in terms of assistance to women in refuges does come through local authorities, and local authorities have faced financial cuts year on year. Some of these services are suffering as a result of cuts that vary from 3 per cent to 20 per cent, and there are some examples of cuts of up to 70 per cent in the support for women's services in some parts of Wales, unfortunately. This leads to a dire situation on occasion, and, during 2015, Women's Aid had to refuse service to 284 women because there was just no room in the refuges and no funding available to maintain the services. So how, therefore, do you intend to implement the framework in this area, given the lack of resources and funding, and what is the Government's financial strategy? If I could just turn to two other issues, Plaid Cymru has been emphasising healthy relationships education and the need to maintain and roll that out as a holistic approach to this most complex of problems. How are you now going to be monitoring the implementation of the guidance that's been published in order to ensure that we do achieve our aims in that particular area? I note that you don't mention one very important aspect in this area, namely the issue of the banning of smacking children. The decision of the Government in the last Assembly was not to actually do away with the reasonable chastisement defence, which was a great shame, because it would have given equal protection to children in law. There is now some sign that your Government is willing to reconsider this particular issue, thanks to pressure from my own party, so I would like to know what steps have been taken and what is the timetable for achieving this, because it is an issue that is crucially important for our children in the future.

Diolch yn fawr iawn, a diolch am y diweddariad yna. Wrth gwrs, rydych chi'n cydnabod fan hyn bod y grant canolog wedi cael ei gynyddu, ond, wrth gwrs, mae llawer o gyllid ar gyfer y maes yma, ar gyfer cymorth i ferched, ar gyfer y llochesu, yn dod drwy'r awdurdodau lleol, ac mae'r awdurdodau lleol wedi gwynebu toriadau ariannol flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae rhai o'r gwasanaethau yma yn dioddef o doriadau sy'n amrywio o rhwng 3 y cant ac 20 y cant, ac mae yna ambell i enghraifft o doriadau o hyd at 70 y cant yn y gwasanaeth cymorth i ferched mewn rhai rhannau o Gymru, yn anffodus. Mae hyn yn arwain at sefyllfa enbydus ar adegau, ac, yn ystod 2015, mi oedd yn rhaid i Gymorth i Ferched wrthod gwasanaeth i 284 o ferched oherwydd nad oedd yna lle yn y llochesu a dim arian ar gyfer cynnal y gwasanaeth. Sut, felly, ydych chi'n bwriadu gweithredu'r fframwaith yn y maes yma yn wyneb y ffasiwn ddiffyg adnoddau a chyllid, a beth ydy strategaeth ariannol y Llywodraeth? A gaf i jest droi at ddau fater arall hefyd? Mae Plaid Cymru wedi bod yn pwysleisio addysg berthynas iach a'r angen i fod yn cynnal hynny ac yn lledaenu hynny fel agwedd gyfan tuag at y broblem ddwys yma. Sut ydych chi'n mynd i fod, rŵan, yn monitro gweithredu'r canllawiau sydd wedi cael eu cyhoeddi i wneud yn siŵr bod y maen yn mynd i'r wal yn y maes yna? Rwy'n sylwi nad ydych chi ddim yn sôn am un agwedd bwysig iawn yn y maes yma, sef y mater o wahardd taro plant, a phenderfyniad y Llywodraeth yn y Cynulliad diwethaf oedd peidio â chynnwys dileu'r amddiffyniad cosb resymol, oedd yn drueni mawr oherwydd fe fyddai wedi rhoi gwarchodaeth gyfartal i blant o fewn y gyfraith. Mae yna arwydd, bellach, bod eich Llywodraeth chi yn barod i ailystyried y mater yma, diolch i bwysau gan fy mhlaid i, felly buaswn i'n hoffi gwybod beth ydy'r camau a beth ydy'r amserlen ar gyfer gwneud hyn, achos mae o'n fater sydd yn hollbwysig ar gyfer ein plant ni yn y dyfodol.

I thank the Member for her contribution. She should be aware that this is the second time that I've been in this portfolio and I have worked with many groups to increase the opportunities we have, working with Government to make sure we tackle these issues. I welcome the opportunity to work with the Member in a more constructive way in the future too. I think it would help though if the Member were to look in more detail at some of the issues that she raises with me today. Of course, I did mention to the Member that, in 2015-16, we increased the budget for tackling violence against women, domestic abuse and sexual violence to £5.4 million. That remains unchanged for 2016-17. The Member is right to raise the issue of local authority intervention, but there are so many other players too, and the issue around the Supporting People grant around refuges particularly - we work with Supporting People, which issues a significant amount of money to third sector organisations and indeed to housing associations too, who are also partners in this. I've already spoken to three of the four police and crime commissioners across Wales, who I know are also very keen to join with us in tackling some of the issues that the Member raises. It is also perhaps unfortunate language that the Member uses in terms of the defence of reasonable chastisement. This Government will legislate on the defence of reasonable chastisement in this term of Government, and I will be taking that legislation through. I look forward to the Member's support as we move forward. There are many complex items in dealing with these issues, and some of the priorities that my team have already started working on, which I will be pursuing with colleagues across Government, are things like adverse childhood experiences, ACEs for short, which have a massive impact on the way people grow up and the effects of that. We're also seeing some great programmes already running in pilot form across Wales - the IRIS programme, which started its life in Bristol, is now being rolled out across many of the Cardiff GP surgeries, where we are seeing first-time referrals increasing dramatically, day by day, which seems tragic, but actually it's great news that we're seeing people have the ability and confidence to be supported in this tragic position they find themselves in. We've got IDVA health-led services being rolled out across Wales, and also the issue around a perpetrators' programme that's run in Essex and Sussex, and the south Wales police and crime commissioner is looking at the 'Drive' programme, which should be, again, something we should think about - how do we make sure these programmes are consistent across the whole of Wales?

Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad. Dylai hi fod yn ymwybodol mai hwn yw'r ail dro imi fod yn y portffolio hwn ac rwyf wedi gweithio gyda llawer o grwpiau i gynyddu'r cyfleoedd sydd gennym, gan weithio gyda'r Llywodraeth i sicrhau ein bod yn ymdrin â'r materion hyn. Croesawaf y cyfle i weithio gyda'r Aelod mewn ffordd fwy adeiladol yn y dyfodol hefyd. Rwy'n credu y byddai o gymorth fodd bynnag i'r Aelod edrych yn fwy manwl ar rai o'r materion y mae'n eu codi gyda mi heddiw. Wrth gwrs, fe wnes i ddweud wrth yr Aelod ein bod ni, yn 2015-16, wedi cynyddu'r gyllideb ar gyfer ymdrin â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i £5.4 miliwn. Nid yw hynny wedi'i newid ar gyfer 2016-17. Mae'r Aelod yn iawn i godi'r mater o ymyrraeth gan awdurdodau lleol, ond mae cynifer o chwaraewyr eraill hefyd, a'r mater ynglŷn â'r grant Cefnogi Pobl ynglŷn â llochesau yn arbennig - rydym yn gweithio gyda Cefnogi Pobl, sy'n dyroddi swm sylweddol o arian i fudiadau trydydd sector ac yn wir i gymdeithasau tai hefyd, sydd hefyd yn bartneriaid yn hyn. Rwyf eisoes wedi siarad â thri o'r pedwar comisiynydd heddlu a throseddu ledled Cymru, ac rwy'n gwybod eu bod hwythau'n awyddus iawn i ymuno â ni i ymdrin â rhai o'r materion y mae'r Aelod yn eu codi. Hefyd, efallai fod yr Aelod wedi defnyddio iaith anffodus braidd o ran yr amddiffyniad cosb resymol. Bydd y Llywodraeth hon yn deddfu ar amddiffyniad cosb resymol yn ystod tymor y Llywodraeth hon, a fi fydd yn mynd â'r ddeddfwriaeth honno drwodd. Rwy'n edrych ymlaen at gefnogaeth yr Aelod wrth inni symud ymlaen. Mae yna lawer o eitemau cymhleth wrth ymdrin â'r materion hyn, a rhai o'r blaenoriaethau y mae fy nhîm i eisoes wedi dechrau gweithio arnynt, ac y byddaf yn ymwneud â hwy gyda chydweithwyr ar draws y Llywodraeth, yw pethau fel profiadau niweidiol plentyndod, neu ACEs yn gryno, sy'n cael effaith enfawr ar y ffordd y mae pobl yn tyfu'n oedolion ac effeithiau hynny. Rydym hefyd yn gweld rhai rhaglenni gwych eisoes ar waith ar ffurf arbrofol ledled Cymru - mae'r rhaglen IRIS, a ddechreuodd ym Mryste, bellach yn cael ei chyflwyno ar draws llawer o feddygfeydd teulu Caerdydd, lle'r ydym yn gweld atgyfeiriadau tro cyntaf yn cynyddu'n sylweddol, o ddydd i ddydd, sy'n ymddangos yn drasig, ond mewn gwirionedd mae'n newyddion gwych ein bod yn gweld bod gan bobl y gallu a'r hyder i gael cymorth yn y sefyllfa drasig y maent yn canfod eu hunain ynddi. Mae gennym wasanaethau dan arweiniad iechyd IDVA yn cael eu cyflwyno ledled Cymru, a hefyd y mater yn ymwneud â rhaglen drwgweithredwyr sy'n cael ei chynnal yn Essex a Sussex, ac mae comisiynydd heddlu a throseddu de Cymru yn edrych ar y rhaglen 'Drive', a ddylai fod, unwaith eto, yn rhywbeth y dylem feddwl amdani - sut yr ydym yn gwneud yn siŵr bod y rhaglenni hyn yn gyson ledled Cymru?

Again, I am pleased to welcome you back to a role, Minister - or Secretary - that I know that you care passionately about. Passion does play a part, of course, on both sides of this debate. I would like to point you in the direction of a passion to do something positive about this, and I'd like, here, to commend the work of Coedcae school in Llanelli, from where the pupils came here and they actually delivered their action plan and their understanding in their White Ribbon campaign two years ago. They put together a play - that is, the pupils put together a play where they had starring roles within that play and they discussed all consequences concerning all aspects of domestic abuse and violence within the home. The then education Minister, Huw Lewis, came along to the school, and I'm inviting you, Minister, and hoping that you will take that opportunity to come along as well, because it is a real example of peer-led group work within a school and is most definitely a model of best practice. On the other hand, I conducted a survey of students two years ago, and I asked a very few basic questions about, 'Have you ever seen or have you ever witnessed, and how do you feel about different levels of violence?' I was absolutely astounded and disappointed when 50 per cent of those who replied said they had, and 50 per cent - and it didn't really matter whether they were male or female - thought that it was quite acceptable for a male to hit his girlfriend or his partner by just giving her a slap. Those were the replies I received. So, when we say that we need to look at and legislate, that is correct, but what we absolutely have to do - and this is where I wholeheartedly support the work with young people and children - is change attitudes. Because there's a direct need for attitudinal change that came out of my survey, and it absolutely staggered me. Of course, what we're really talking about when we're talking about changing hearts and minds - we're talking about the respect agenda, that people actually respect each other, whatever age they are, whatever gender they are. And that brings me neatly on to, I think, probably an area that doesn't get an awful lot of airing. That is the area of same-sex relationships. It is a wonderful thing now that people can openly have same-sex relationships without any fear of retribution from the wider society, but I'm not so convinced that those same couples find the same freedom to come forward and express, and whether people are actually trained to help those couples, when they're experiencing domestic abuse. Finally, I'd like to know, Minister, what you're going to do about monitoring progress. It is fantastic that we're world leaders in this field, but we need to monitor the progress to make sure that what we're trying to lead on actually gets delivered. It's fantastic that we've got champions being placed here, there and everywhere, but what exactly is it that they're doing? Will we know what it is that they're doing, and who are they accountable to, and what is it that they are actually accountable for? Also, I heard the account just now about 70 per cent reductions by one authority in their budget given to Women's Aid. I think that's disgraceful. That's a political decision, and they need to take that into account within their own local authority. But the housing Bill actually does allow to free up some of those places. Again, on the same thing about monitoring progress, have you looked at whether any of the housing associations or local authorities are taking forward the provision that they now have within the housing Bill that actually tells them that they can, where it is safe to do, move the perpetrator, not the victim?

Unwaith eto, rwy'n falch o'ch croesawu yn ôl i swyddogaeth, Weinidog - neu Ysgrifennydd - y gwn eich bod yn teimlo'n angerddol ynglŷn â hi. Mae angerdd yn chwarae rhan, wrth gwrs, ar y ddwy ochr i'r ddadl hon. Hoffwn dynnu eich sylw at angerdd i wneud rhywbeth cadarnhaol am hyn, a hoffwn, yma, ganmol gwaith ysgol Coedcae yn Llanelli, o ble y daeth y disgyblion yma i gyflwyno eu cynllun gweithredu a'u dealltwriaeth yn eu hymgyrch Rhuban Gwyn ddwy flynedd yn ôl. Roeddent wedi creu drama - hynny yw, roedd y disgyblion wedi creu drama lle'r oeddent yn chwarae'r prif rannau yn y ddrama honno ac yn trafod yr holl oblygiadau sy'n gysylltiedig â phob agwedd ar gam-drin domestig a thrais yn y cartref. Daeth y Gweinidog addysg ar y pryd, Huw Lewis, draw i'r ysgol, ac rwy'n eich gwahodd chi, Weinidog, gan obeithio y gwnewch achub ar y cyfle i ddod draw hefyd, oherwydd mae'n enghraifft wirioneddol o waith grŵp a arweinir gan gyfoedion o fewn ysgol ac mae'n bendant yn fodel o arfer gorau. Ar y llaw arall, cynhaliais arolwg o fyfyrwyr ddwy flynedd yn ôl, gan ofyn nifer fechan iawn o gwestiynau sylfaenol am, 'Ydych chi erioed wedi gweld neu a ydych chi erioed wedi bod yn dyst, a sut ydych chi'n teimlo am wahanol lefelau o drais?' Cefais fy syfrdanu a fy siomi pan ddywedodd 50 y cant o'r rhai a ymatebodd eu bod, ac roedd 50 y cant - ac nid oedd o bwys mewn gwirionedd a oeddent yn wrywod neu'n fenywod - yn meddwl ei bod yn eithaf derbyniol i wryw daro ei gariad neu ei bartner drwy roi slap syml iddi. Dyna oedd yr atebion a gefais. Felly, pan ein bod yn dweud bod angen i ni edrych ar hyn a deddfu, mae hynny'n gywir, ond yr hyn sy'n gwbl angenrheidiol - a dyma lle'r wyf yn llwyr gefnogi'r gwaith gyda phobl ifanc a phlant - yw newid agweddau. Oherwydd mae yma angen uniongyrchol am newid agwedd a ddaeth allan o fy arolwg, ac roedd yn gwbl syfrdanol imi. Wrth gwrs, yr hyn yr ydym yn sôn amdano mewn gwirionedd wrth sôn am newid calonnau a meddyliau - rydym yn sôn am yr agenda parch, bod pobl wir yn parchu ei gilydd, beth bynnag yw eu hoed, beth bynnag yw eu rhywedd. Ac mae hynny'n dod â mi'n daclus, rwy'n meddwl, at faes nad yw yn ôl pob tebyg yn cael llawer iawn o sylw, sef maes perthnasoedd o'r un rhyw. Mae'n beth gwych erbyn hyn y gall pobl gael perthynas o'r un rhyw yn agored heb ddim ofn dial gan y gymdeithas ehangach, ond nid wyf mor argyhoeddedig bod y cyplau hynny'n teimlo'r un rhyddid i ddod ymlaen a mynegi, ac a oes pobl wedi'u hyfforddi mewn gwirionedd i helpu'r cyplau hynny, pan eu bod yn profi cam-drin domestig. Yn olaf, hoffwn wybod, Weinidog, beth yr ydych chi'n mynd i'w wneud am fonitro cynnydd. Mae'n wych ein bod yn arwain y byd yn y maes hwn, ond mae angen inni fonitro'r cynnydd i sicrhau bod yr hyn yr ydym yn ceisio arwain arno yn cael ei ddarparu mewn gwirionedd. Mae'n wych ein bod yn gosod hyrwyddwyr yma ac acw, ond beth yn union y maen nhw'n ei wneud? A fyddwn ni'n gwybod beth y maent yn ei wneud, ac i bwy y maent yn atebol, ac am beth y maent yn atebol amdano mewn gwirionedd? Hefyd, clywais y stori nawr am ostyngiadau 70 y cant gan un awdurdod yn y gyllideb y maent yn ei rhoi i Gymorth i Fenywod. Rwy'n meddwl bod hynny'n warthus. Penderfyniad gwleidyddol yw hwnnw, ac mae angen iddynt ystyried hynny o fewn eu hawdurdod lleol eu hunain. Ond mae'r Bil tai mewn gwirionedd yn caniatáu rhyddhau rhai o'r lleoedd hynny. Unwaith eto, o ran yr un peth am fonitro cynnydd, a ydych chi wedi edrych ar ba un a oes unrhyw un o'r cymdeithasau tai neu'r awdurdodau lleol yn bwrw ymlaen â'r ddarpariaeth sydd ganddynt bellach yn y Bil tai sy'n dweud wrthynt mewn gwirionedd y cânt, pan fo'n ddiogel, symud y drwgweithredwr, nid y dioddefwr?

I thank the Member for her contribution. Again, Joyce Watson, thank you for your contribution to this programme as well - internationally recognised in terms of the work that you've done. So, working together we can make a big difference in this, as many other people in the field do too. The Member raises some really interesting points. I am aware of the school in Llanelli and the play that they put on, because, while you invited Huw Lewis to attend, I seem to recall having some intervention as well in that process. I congratulate the young people, building on healthy relationships, because that's what I believe. The communities portfolio has been enhanced by actually having responsibility now specifically for children and young people, because I do believe that if we can make some early interventions on healthy relationships at a young age it prepares people for the long term in life. I'm really pleased to be able to work with my Cabinet Secretary colleagues in terms of how we can jointly work to this single agenda of well-being in our communities, starting with young people. The issue the Member raises regarding housing, particularly, is another area in which I'm very interested. I've always been very impressed at the way that the housing sector can support this very issue. I remember, back in the portfolio many years ago when I asked the housing associations to introduce work-based policies and client-based policies for domestic violence, that nearly all of them did. One was a little bit challenging, but, when we talked about money, they decided that it was probably a wise idea to move into that space for the right reasons. We've got all housing associations across Wales now with work-based policies around domestic violence, and for their clients too. So, they are able to influence and do some more work. The 'ask and act' programme they're involved in is something that, again, remains unique to Wales in a global setting. So, we are doing some really clever work. The same-sex relationships: I share your concern, and in particular we saw the tragic events that happened in Orlando last week - just saying that we still aren't, people aren't, accepting what is perfectly natural to what we see in daily life, and how do we make sure that services align to supporting people who choose to live in same-sex couple relationships? Actually, domestic violence isn't just about marital relationships: it's father and son, mother and daughter, and a whole mixture of how these incidents are taken forward. We have to be very clever in the way that we look and how we support people in their disclosure programmes. I'm very keen to make sure that we make progress on this. I think there were some people in the sector - some of my officials, even - who were thinking, 'Oh no, he's back'. Well, I am back and let's hope that we can work together to make sure that we can make real changes - passionately doing something that will be for the good and safety of people across our communities. The way we'll do that is working with the national strategy, the national adviser and national indicators, and working with the principles we set down in Government last term about the well-being of future generations Act, making sure we can plan for the future, working with our young people, encouraging, educating people about healthy relationships. That's something I know, working with you and many in this Chamber, that we can achieve.

Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad. Unwaith eto, Joyce Watson, diolch i chi am eich cyfraniad i'r rhaglen hon hefyd - mae eich gwaith chi wedi cael cydnabyddiaeth ryngwladol. Felly, drwy weithio gyda'n gilydd gallwn wneud gwahaniaeth mawr yn hyn o beth, fel y mae llawer o bobl eraill yn y maes yn ei wneud hefyd. Mae'r Aelod yn codi rhai pwyntiau diddorol iawn. Rwy'n ymwybodol o'r ysgol yn Llanelli a'r ddrama a gyflwynwyd ganddynt, oherwydd, er eich bod wedi gwahodd Huw Lewis i fod yn bresennol, rwy'n teimlo fy mod yn cofio cael rhywfaint o ymyrraeth hefyd yn y broses honno. Hoffwn longyfarch y bobl ifanc, sy'n adeiladu ar berthnasau iach, oherwydd dyna beth yr wyf i'n ei gredu. Mae'r portffolio cymunedau wedi ei wella gan ei fod nawr yn cynnwys cyfrifoldeb penodol dros blant a phobl ifanc, oherwydd rwyf yn credu, os gallwn wneud rhai ymyraethau cynnar ar berthnasoedd iach ar oedran ifanc, mae'n paratoi pobl am y tymor hir mewn bywyd. Rwy'n hynod o falch o allu gweithio gyda fy nghyd-Ysgrifenyddion Cabinet o ran sut y gallwn weithio ar y cyd ar yr un agenda hon o les yn ein cymunedau, gan ddechrau â phobl ifanc. Mae'r mater y mae'r Aelod yn ei godi ynglŷn â thai, yn benodol, yn faes arall y mae gen i ddiddordeb mawr ynddo. Mae'r ffordd y gall y sector tai gefnogi'r union fater hwn wedi cael argraff dda iawn arnaf erioed. Rwy'n cofio, yn ôl yn y portffolio flynyddoedd lawer yn ôl pan ofynnais i i'r cymdeithasau tai gyflwyno polisïau seiliedig ar waith a pholisïau seiliedig ar gleientiaid ar gyfer trais domestig, bod bron bob un ohonynt wedi gwneud hynny. Roedd un ychydig yn heriol, ond, wedi inni siarad am arian, gwnaethant benderfynu mai syniad doeth yn ôl pob tebyg fyddai symud i mewn i'r gofod hwnnw am y rhesymau cywir. Nawr, mae gan yr holl gymdeithasau tai ledled Cymru bolisïau sy'n seiliedig ar waith yn ymwneud â thrais yn y cartref, ac ar gyfer eu cleientiaid hefyd. Felly, maen nhw'n gallu dylanwadu a gwneud rhagor o waith. Mae'r rhaglen 'gofyn a gweithredu' y maent yn cymryd rhan ynddi yn rhywbeth sydd, unwaith eto, yn parhau i fod yn unigryw i Gymru mewn lleoliad byd-eang. Felly, rydym yn gwneud peth gwaith clyfar iawn. O ran perthynas o'r un rhyw: rwy'n rhannu eich pryder, ac yn benodol, gwelsom y digwyddiadau trasig a ddigwyddodd yn Orlando yr wythnos diwethaf - yn dweud nad ydym o hyd, nad yw pobl o hyd, yn derbyn yr hyn sy'n hollol naturiol i'r hyn a welwn mewn bywyd bob dydd, a sut yr ydym yn sicrhau bod gwasanaethau'n cyd-fynd â'i gilydd i gefnogi pobl sy'n dewis byw mewn perthynas cwpl o'r un rhyw? Mewn gwirionedd, nid dim ond mater o berthnasoedd priodasol yw trais yn y cartref: mae'n dadau a meibion, mamau a merched, a chymysgedd gyfan o'r modd y mae'r digwyddiadau hyn yn digwydd. Mae'n rhaid inni fod yn glyfar iawn yn y ffordd yr ydym yn edrych a sut yr ydym yn cefnogi pobl yn eu rhaglenni datgelu. Rwy'n awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud cynnydd ar hyn. Rwy'n credu bod rhai pobl yn y sector - rhai o fy swyddogion i, hyd yn oed - a oedd yn meddwl, 'O na, mae e'n ôl'. Wel, rwyf yn ôl a gadewch inni obeithio y gallwn weithio gyda'n gilydd i wneud yn siŵr y gallwn wneud newidiadau gwirioneddol - gwneud rhywbeth yn angerddol er lles a diogelwch pobl ar draws ein cymunedau. Byddwn yn gwneud hynny drwy weithio gyda'r strategaeth genedlaethol, yr ymgynghorydd cenedlaethol a dangosyddion cenedlaethol, a gweithio gyda'r egwyddorion y gwnaethom eu rhoi gosod yn y Llywodraeth y tymor diwethaf am Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, gan wneud yn siŵr y gallwn gynllunio ar gyfer y dyfodol, gan weithio gyda'n pobl ifanc, ac annog ac addysgu pobl am berthnasoedd iach. Mae hynny'n rhywbeth y gwn, o weithio gyda chi a llawer yn y Siambr hon, y gallwn ei gyflawni.

Thank you. I think, when you last held this portfolio, I held the shadow portfolio, and I'm still spokesperson for my party on this issue. Can I start by giving credit to people who aren't here: Jocelyn Davies, who led on this for Plaid Cymru in the last Assembly, and Peter Black, for the Liberal Democrats, who worked with me to strengthen the Bill with the Minister, particularly at the end? Those of you who were here will remember in those last weeks, particularly the last week, how tense matters became, because we as members of the committee that scrutinised it at Stage 1 had said the Minister should amend the Bill to make provision for compulsory whole-school age-appropriate education programmes on healthy relationships, and we still hadn't achieved that at Stage 3. The Minister came forward with some concessions that enabled the Bill to go through with unanimous support at Stage 4. Today, you referred to the whole-education approach, the good practice guide, the national education conference, and statutory guidance on education to make local authorities designate a member of staff for the purpose of championing violence against women, domestic abuse and sexual violence matters in schools and other settings. At Stage 3 and 4 the Minister had said the statutory guidance then would provide or include provisions for approaches such as how schools can drive forward a whole-school approach by appointing a staff, pupil and governor champion, and it therefore doesn't require them. Can you therefore confirm that this will make local authorities introduce that staff champion? But also, could you perhaps respond or develop the omission here in terms of children and governors, who your predecessor had also referred to in this context? You referred to developing a package of best practice for use in education settings across Wales. The Minister at Stage 4, and I quote, said: 'Mark Isherwood asked specifically about how we keep up to date on the curriculum and the implementation of the Donaldson review,' and you propose that healthy relationship education is developed within the curriculum followed by all schools. Your predecessor said 'that is certainly something I will want to be reporting on'. So, I wonder if you could add comments in the context of the Donaldson review recommendations. You say that, for the future, we know a big part of tackling violence against women will be to tackle perpetrators, and that we're working with the National Probation Service and the national adviser on guidance on perpetrators. Well, again at Stage 4, the previous Minister said: 'I can also give Mark Isherwood an undertaking, given his continued pressure throughout this process on the importance of perpetrator programmes, that, of course, we will be reporting on those as well, where they operate, bearing in mind that the research in this area is still being developed and we need to ensure that we are putting in place programmes that actually work.' In my contributions I've referred, for example, to the work of Relate Cymru and their voluntary perpetrator programme, which found that 90 per cent of the partners they questioned, sometimes after the end of the programme, said that there has been a complete stop in violence and intimidation by their partner. I've also referred to the knowledge and expertise of an organisation you also hold close to your heart, the domestic abuse safety unit on Deeside. I wonder if you can comment on whether or how you could extend your work with this to organisations like that, so you may access the front-line expertise that they and their partner organisations already have. The Stage 1 committee report in the last Assembly recommended that the legislation should ensure that services are tailored to the specific needs of men and women respectively. I quoted then from the domestic abuse safety unit of Flintshire, who'd given me a booklet, a men's health forum booklet, which said that it's important to recognise that men experience domestic violence both as victims and perpetrators, and I referred to the Barnardo's 'Hidden in Plain Sight' report on the sexual exploitation of boys and young men. They said this begins to address the gap created by the focus on female victims with little attention given to males. Well, there was a call for gender-specific approaches for women, yes, absolutely, but also for men. At Stage 4 I said I'd be looking to see how the Minister developed his pledges in this respect. Could you comment on the pledges your predecessor made in this respect, and how you might be looking at this in the future? My final point: at that stage I also identified concern that the name change from 'ministerial' to 'national' adviser was apparently just that - a name change. The Minister previously acknowledged what he referred to as inconsistencies within the Bill created by the name change and stated his intention to clarify these. Again, could you confirm whether you have or how you will be addressing those inconsistencies? Thank you.

Diolch. Rwy'n meddwl, pan oedd y portffolio hwn gennych ddiwethaf, mai gennyf i oedd portffolio'r wrthblaid, ac rwy'n dal i fod y llefarydd ar ran fy mhlaid ar y mater hwn. A gaf i ddechrau drwy roi clod i bobl nad ydynt yma: Jocelyn Davies, a arweiniodd ar hyn dros Blaid Cymru yn y Cynulliad diwethaf, a Peter Black, dros y Democratiaid Rhyddfrydol, a weithiodd gyda mi i gryfhau'r Bil gyda'r Gweinidog, yn enwedig ar y diwedd? Bydd y rhai ohonoch a oedd yma yn cofio yn yr wythnosau olaf hynny, yn enwedig yr wythnos olaf, faint o straen oedd ar bethau, oherwydd ein bod ni fel aelodau'r pwyllgor a fu'n craffu arno yng Nghyfnod 1 wedi dweud y dylai'r Gweinidog ddiwygio'r Bil i ddarparu ar gyfer rhaglenni addysg priodol i oedrannau yn orfodol drwy'r ysgol gyfan ar berthnasoedd iach, ac roedd hi'n Gyfnod 3 a ninnau'n dal i fod heb lwyddo i wneud hynny. Cyflwynodd y Gweinidog rai consesiynau a alluogodd y Bil i fynd drwodd gyda chefnogaeth unfrydol yng Nghyfnod 4. Heddiw, gwnaethoch gyfeirio at y dull addysg gyfan, y canllaw arfer da, y gynhadledd addysg genedlaethol, a chanllawiau statudol ar addysg i wneud i awdurdodau lleol ddynodi aelod o staff at ddiben hyrwyddo trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a materion trais rhywiol mewn ysgolion a lleoliadau eraill. Yng Nghyfnod 3 a 4 roedd y Gweinidog wedi dweud y byddai'r canllawiau statudol wedyn yn darparu neu'n cynnwys darpariaethau ar gyfer dulliau megis sut y gall ysgolion fwrw ymlaen ag ymagwedd ysgol gyfan drwy benodi hyrwyddwyr staff, disgyblion a llywodraethwyr, ac nad oes eu hangen felly. A allwch chi gadarnhau felly y bydd hyn yn gwneud i awdurdodau lleol gyflwyno'r hyrwyddwr staff hwnnw? Ond hefyd, a allech chi efallai ymateb i'r hepgoriad yma, neu ei ddatblygu, o ran plant a llywodraethwyr, y cyfeiriodd eich rhagflaenydd atynt hefyd yn y cyd-destun hwn? Cyfeiriasoch at ddatblygu pecyn o arfer gorau i'w ddefnyddio mewn lleoliadau addysg ledled Cymru. Dywedodd y Gweinidog yng Nghyfnod 4, a dyfynnaf: gofynnodd Mark Isherwood yn benodol am sut yr ydym yn cael y wybodaeth ddiweddaraf am y cwricwlwm ac am weithredu adolygiad Donaldson, ac rydych chi'n cynnig datblygu addysg perthynas iach o fewn y cwricwlwm a ddilynir gan bob ysgol. Dywedodd eich rhagflaenydd mae hynny'n sicr yn rhywbeth yr hoffwn fod yn adrodd arno. Felly, tybed a allech chi ychwanegu sylwadau yng nghyd-destun argymhellion adolygiad Donaldson. Rydych yn dweud, ar gyfer y dyfodol, ein bod yn gwybod mai rhan fawr o ymdrin â thrais yn erbyn menywod fydd ymdrin â drwgweithredwyr, a'n bod yn gweithio gyda'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol a'r cynghorydd cenedlaethol ar ganllawiau ar ddrwgweithredwyr. Wel, unwaith eto yng Nghyfnod 4, dywedodd y Gweinidog blaenorol: gallaf hefyd addo i Mark Isherwood, o ystyried ei bwysau parhaus drwy gydol y broses hon ar bwysigrwydd rhaglenni drwgweithredwyr, y byddwn, wrth gwrs, yn adrodd ar y rheini hefyd, lle maent yn gweithredu, gan gadw mewn cof bod yr ymchwil yn y maes hwn yn dal i gael ei ddatblygu a bod angen inni sicrhau ein bod yn rhoi rhaglenni ar waith sy'n gweithio mewn gwirionedd.' Yn fy nghyfraniadau rwyf wedi cyfeirio, er enghraifft, at waith Relate Cymru a'u rhaglen drwgweithredwyr wirfoddol, a ganfu bod 90 y cant o'r partneriaid y maent yn eu holi, weithiau ar ôl diwedd y rhaglen, yn dweud bod trais a brawychu gan eu partner wedi stopio'n gyfan gwbl. Rwyf wedi cyfeirio hefyd at wybodaeth ac arbenigedd sefydliad sy'n agos at eich calon chi, sef yr uned diogelwch cam-drin domestig ar Lannau Dyfrdwy. Tybed a allwch chi roi sylwadau ynglŷn â pha un a allech, neu sut y gallech, ymestyn eich gwaith â hyn i gynnwys sefydliadau felly, er mwyn gallu manteisio ar yr arbenigedd rheng flaen sydd eisoes ganddynt hwy a'u sefydliadau partner. Roedd yr adroddiad pwyllgor Cyfnod 1 yn y Cynulliad diwethaf yn argymell y dylai'r ddeddfwriaeth sicrhau bod gwasanaethau wedi'u teilwra i briod anghenion penodol dynion a menywod. Dyfynnais ar y pryd yr uned diogelwch cam-drin domestig yn Sir y Fflint, a oedd wedi rhoi llyfryn imi, llyfryn fforwm iechyd dynion, a oedd yn dweud ei bod yn bwysig cydnabod bod dynion yn dioddef trais yn y cartref fel dioddefwyr ac fel drwgweithredwyr, a chyfeiriais at adroddiad 'Hidden in Plain Sight' Barnardos ar gamfanteisio'n rhywiol ar fechgyn a dynion ifanc. Dywedasant fod hyn yn dechrau ymdrin â'r bwlch a grëwyd gan y pwyslais ar ddioddefwyr benywaidd heb roi llawer o sylw i wrywod. Wel, bu galw am ddulliau rhyw-benodol ar gyfer menywod, wrth gwrs, ond hefyd ar gyfer dynion. Yng Nghyfnod 4 dywedais y byddwn yn ceisio gweld sut yr oedd y Gweinidog yn datblygu ei addewidion yn hyn o beth. A allech chi roi sylwadau am yr addewidion a wnaeth eich rhagflaenydd yn hyn o beth, ac am sut y gallech edrych ar hyn yn y dyfodol? Fy mhwynt olaf: ar y cam hwnnw nodais hefyd bryder nad oedd y newid enw o gynghorydd 'gweinidogol' i 'genedlaethol' yn ôl pob golwg yn ddim mwy na hynny - newid enw. Mae'r Gweinidog wedi cydnabod cyn hyn yr hyn y cyfeiriodd atynt fel anghysondebau o fewn y Bil a grëwyd gan y newid enw, gan ddatgan ei fwriad i egluro'r rhain. Unwaith eto, a allech chi gadarnhau pa un a ydych chi wedi ymdrin â'r anghysondebau hynny, neu sut y byddwch yn gwneud hynny? Diolch.

I thank Mark Isherwood for his question. I can't comment on the former Minister's decisions and his evidence in committee stage. What I can do is certainly update Members, which I'm hoping to do today, in terms of where we're taking forward the Bill and the concepts behind that and the implementation, which I think is a very important part of that. The Member is right to raise the issue of statutory guidance. The previous Minister may have said that it can drive forward change; my assumption will be that it will drive forward change, and I will be making sure that's very clear in statutory guidance that will be issued around the training for certain members of staff and governors of boards. I've already started early discussions with Kirsty Williams regarding the Donaldson review and recommendations around that, because my own view is that healthy relationships and the teaching of healthy relationships isn't optional for schools. This should be what we should be doing from a very early age. I met, and I suppose the Member has also met, with many schools in affluent areas - may we say - that don't believe there is an issue with domestic violence in their community at all. Well, it's complete nonsense. There is domestic violence prevalent in all our communities. It's not class based and it can happen to anybody. That's why, I think, healthy relationships across the whole sector, of all our schools, is not optional. I'm very grateful for the work, already, that Kirsty Williams is helping us develop in terms of training. I will come back to the Chamber with more detail when we have that. Perpetrator programmes - it is early days for this. I've got evidence to see how they are effective. But I really am impressed by the work of Alun Michael, working with other police commissioners from England, actually, where there are three police authorities practising the 'Drive' campaign, it's called, working with perpetrators at very high incidence rates. They are already seeing some great turn-around where perpetrators sometimes don't realise they are actually having an effect on their partners in any way. Mark Isherwood raises a very important point, which is again close to my heart. It is about actually talking to people who have experienced this. Forget the - I think we should use the work of academics and the civil service, who have a great knowledge of this; but the real people that know about this are the people who have been affected by that. People like a good friend of mine, Rachel Court, or Rachel Williams, who was shot in Newport by her late husband, and then she lost, within weeks, her own son too. She can tell you a very dramatic story about how it affected her and her family. Now, she sees herself on a mission as a survivor on how she can help people deal with these issues. I want to listen to people like Rachel so that we can develop Government policy that will have a real meaning to real people.

Diolch i Mark Isherwood am ei gwestiwn. Ni allaf roi sylwadau am benderfyniadau'r cyn- Weinidog a'i dystiolaeth yng nghyfnod y pwyllgor. Yr hyn y gallaf ei wneud yn sicr yw rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, sef yr hyn yr wyf yn gobeithio ei wneud heddiw, o ran sut yr ydym ni'n bwrw ymlaen â'r Bil a'r cysyniadau y tu ôl i hynny a'i weithredu, a chredaf fod hynny'n rhan bwysig iawn o hynny. Mae'r Aelod yn iawn i sôn am ganllawiau statudol. Efallai y byddai'r Gweinidog blaenorol wedi dweud ei fod yn gallu ysgogi newid; fy nhybiaeth fydd y bydd yn ysgogi newid, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod hynny'n glir iawn mewn canllawiau statudol a gyhoeddir ynglŷn â'r hyfforddiant ar gyfer rhai aelodau staff a llywodraethwyr byrddau. Rwyf eisoes wedi dechrau trafodaethau cynnar gyda Kirsty Williams ynghylch adolygiad Donaldson a'r argymhellion ynglŷn â hwnnw, oherwydd fy marn i yw nad yw perthynas iach ac addysgu perthynas iach yn ddewisol ar gyfer ysgolion. Dylem fod yn gwneud hyn o oed cynnar iawn. Rwyf wedi cyfarfod, ac rwy'n siŵr bod yr Aelod hefyd wedi cyfarfod, â llawer o ysgolion mewn ardaloedd cefnog - gadewch inni ddweud - nad ydynt yn credu bod problem â thrais yn y cartref yn eu cymuned o gwbl. Wel, mae'n lol llwyr. Mae trais yn y cartref yn gyffredin yn ein holl gymunedau. Nid yw'n seiliedig ar ddosbarth a gall ddigwydd i unrhyw un. Dyna pam, rwy'n meddwl, nad yw perthynas iach ar draws y sector cyfan, ein holl ysgolion, yn ddewisol. Rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith, eisoes, y mae Kirsty Williams yn ein helpu i'w ddatblygu o ran hyfforddiant. Byddaf yn dod yn ôl i'r Siambr â mwy o fanylion pan fydd gennym hynny. Rhaglenni drwgweithredwyr - mae'n ddyddiau cynnar ar gyfer hyn. Mae gennyf dystiolaeth i weld sut y maent yn effeithiol. Ond mae gwaith Alun Michael, gyda chomisiynwyr heddlu eraill o Loegr, a dweud y gwir, wedi gwneud argraff dda iawn arnaf; mae tri awdurdod heddlu yno yn ymarfer yr ymgyrch 'Drive', fel y'i gelwir, gan weithio gyda thramgwyddwyr ar gyfraddau achosion uchel iawn. Maent eisoes yn gweld cynnydd gwych lle nad yw drwgweithredwyr weithiau'n sylweddoli eu bod mewn gwirionedd yn cael effaith ar eu partneriaid mewn unrhyw ffordd. Mae Mark Isherwood yn codi pwynt pwysig iawn, sydd eto'n agos at fy nghalon. Mae'n fater o siarad â phobl sydd wedi profi hyn mewn gwirionedd. Anghofiwch y - rwy'n meddwl y dylem ddefnyddio gwaith academyddion a'r gwasanaeth sifil, sy'n gwybod llawer am hyn; ond y bobl go iawn sy'n gwybod am hyn yw'r bobl y mae hynny wedi effeithio arnynt. Pobl fel ffrind da i mi, Rachel Court, neu Rachel Williams, a saethwyd yng Nghasnewydd gan ei chyn ŵr, ac a gollodd wedyn, o fewn wythnosau, ei mab ei hun hefyd. Gall hi ddweud stori ddramatig iawn wrthych ynghylch sut yr effeithiodd hyn arni hi a'i theulu. Nawr, mae hi'n teimlo ei bod ar genhadaeth fel goroeswr i helpu pobl i ymdrin â'r materion hyn. Hoffwn wrando ar bobl fel Rachel fel y gallwn ddatblygu polisi Llywodraeth a fydd yn wirioneddol ystyrlon i bobl go iawn.

I welcome the Cabinet Secretary's statement and his clear commitment to taking forward and building on the pioneering made-in-Wales legislation that was brought forward by his predecessors Lesley Griffiths and Leighton Andrews. The detailed plans laid out in the statement show there's a real commitment to take forward and turn bold legislation into bold implementation that will make a real difference in our communities and to the lives of many people who are exposed to domestic violence. I want to explore with the Minister how this interacts with other England-and-Wales legislation brought forward in the UK Parliament, not least the recent offence under the Serious Crime Act 2015, England and Wales, of coercive and controlling behaviour. It was very welcome because it acknowledged, in hard black and white, the frequency and the destructiveness of this form of often hidden and often harder-to-identify abuse. As Professor Evan Stark of Rutgers university and long-time campaigner on this issue has said: 'Not only is coercive control the most common context in which women are abused, it is also the most dangerous.' I the past, the law has seemed inadequate when police officers are called to incidents of domestic abuse, not least because, too often, only a physical act causing actual injury or criminal damage would result in an arrest. The offence of coercive behaviour, this new offence, allows enforcement agencies to identify and to act on a pattern of abusive behaviour where victims are subject to controlling, disempowering behaviour and emotional abuse and to do this before it progresses to actual physical violence. But, this will need a new skill set, both for police officers and other agencies to identify this behaviour and to gather the evidence needed for prosecution and conviction. So, would the Cabinet Secretary ensure, in light of the welcome national training framework, the Ask Me pilot, and so much good work that is now happening on a multi-agency basis, that we can promote the successful use of these new powers on coercive and controlling behaviour and add to the work of those like south Wales police commissioner Alun Michael, who I understand the Cabinet Secretary met with very recently, who is working with partners on the ground in seminars, in workshops and elsewhere to develop awareness of these new powers and understanding of how to use these new powers and to put them into action?

Rwy'n croesawu datganiad yr Ysgrifennydd Cabinet a'i ymrwymiad clir i fwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth arloesol a luniwyd yng Nghymru, ac adeiladu arni, a gyflwynwyd gan ei ragflaenwyr Lesley Griffiths a Leighton Andrews. Mae'r cynlluniau manwl a nodir yn y datganiad yn dangos ymrwymiad gwirioneddol i symud ymlaen a throi deddfwriaeth feiddgar yn weithredu beiddgar a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yn ein cymunedau ac i fywydau llawer o bobl sy'n dod i gysylltiad â thrais yn y cartref. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog sut y mae hyn yn rhyngweithio â deddfwriaeth arall Cymru a Lloegr a gyflwynwyd yn Senedd y DU, yn enwedig y trosedd diweddar o dan Ddeddf Troseddau Difrifol 2015, Cymru a Lloegr, o ymddygiad cymhellol a rheolaethol. Cafodd groeso mawr gan ei fod yn cydnabod, mewn modd du a gwyn pendant, pa mor gyffredin a distrywiol yw'r math hwn o gam-drin sy'n aml yn gudd ac yn anoddach ei ganfod. Fel y mae'r Athro Evan Stark o brifysgol Rutgers, ymgyrchydd ar y mater hwn ers amser maith, wedi'i ddweud: Rheolaeth gymhellol yw'r cyd-destun mwyaf cyffredin ar gyfer cam-drin menywod, a'r mwyaf peryglus hefyd. Yn y gorffennol, mae'r gyfraith wedi ymddangos yn annigonol pan gaiff swyddogion yr heddlu eu galw i ddigwyddiadau o gam-drin domestig, yn anad dim oherwydd, yn rhy aml, dim ond gweithred gorfforol sy'n achosi anaf gwirioneddol neu ddifrod troseddol a fyddai'n arwain at arestio. Mae trosedd ymddygiad cymhellol, y trosedd newydd hwn, yn caniatáu i asiantaethau gorfodi nodi patrwm o ymddygiad camdriniol a gweithredu arno pan fo dioddefwyr yn dioddef ymddygiad rheolaethol, diraddiol a cham-drin emosiynol a gwneud hyn cyn iddo droi'n drais corfforol gwirioneddol. Ond, bydd angen set sgiliau newydd ar gyfer hyn, ar swyddogion yr heddlu ac asiantaethau eraill i ganfod yr ymddygiad hwn ac i gasglu'r dystiolaeth sydd ei hangen ar gyfer erlyniad ac euogfarn. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet sicrhau, yng ngoleuni'r fframwaith hyfforddiant cenedlaethol sydd i'w groesawu, y cynllun arbrofol Gofyn i Mi, a chymaint o waith da sydd nawr yn digwydd ar sail aml-asiantaeth, y gallwn hyrwyddo defnydd llwyddiannus o'r pwerau newydd hyn ar ymddygiad cymhellol a rheolaethol ac ychwanegu at waith pobl fel comisiynydd heddlu de Cymru Alun Michael - rwyf yn deall ei fod wedi cyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet yn ddiweddar iawn - sy'n gweithio gyda phartneriaid ar lawr gwlad mewn seminarau, mewn gweithdai ac mewn mannau eraill i ddatblygu ymwybyddiaeth o'r pwerau newydd hyn a dealltwriaeth o sut i ddefnyddio'r pwerau newydd hyn a'u rhoi ar waith?

I thank the Member for his comments. People who know me will really understand that there are certain things that excite me about the opportunity to make a difference; this is the field where I'm really passionate about making a difference, because this is the difference between life and death. For many people who have tragically found the latter, it sort of escapes them from domestic violence, but it's a tragedy for them and their families and friends. The issue around the national strategy will be an important one. It's about delivery - are we doing this right and can we deliver on all of the issues that the Member raises: the coercive control, the child sexual exploitation, physical, verbal, coercive control, and financial - all have an influence on people and we've got to make sure that, collectively, we can find solutions to that. Governments do many things, and they don't always get these things right, but there are some people out there who are experts in the field, and what we have to do is open the doors to make sure that we bring these people together, work with national advisers and work with an advisory group. I'm looking at refreshing the advisory group, because when we were developing this groundbreaking piece of legislation, which had worldwide recognition, we listened to people and understood what it really meant for delivery. That's what I intend to do as we move forward on the implementation of this Act. It is a great start, but there's so much more work we can do collectively.

Diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Bydd pobl sy'n fy adnabod yn deall yn iawn bod rhai pethau sy'n fy nghyffroi am y cyfle hwn i wneud gwahaniaeth; dyma'r maes lle rwy'n wirioneddol angerddol am wneud gwahaniaeth, oherwydd dyma'r gwahaniaeth rhwng byw a marw. I lawer o bobl sydd wedi dioddef yr ail o'r rhain yn drasig, mae'n un ffordd o ddianc rhag trais yn y cartref, ond mae'n drasiedi iddynt hwy ac i'w teuluoedd a'u ffrindiau. Bydd y mater ynglŷn â'r strategaeth genedlaethol yn un pwysig. Mae'n ymwneud â chyflawni - a ydym ni'n gwneud hyn yn iawn ac a allwn ni gyflawni ar bob un o'r materion y mae'r Aelod yn eu codi: y rheolaeth gymhellol, camfanteisio'n rhywiol ar blant, rheolaeth gorfforol, ar lafar, gymhellol, ac ariannol - mae'r rhain i gyd yn dylanwadu ar bobl ac mae'n rhaid inni wneud yn siŵr y gallwn, gyda'n gilydd, ddod o hyd i atebion i hynny. Mae Llywodraethau yn gwneud llawer o bethau, ac nid ydynt bob amser yn cael y pethau hyn yn iawn, ond mae rhai pobl allan yna sy'n arbenigwyr yn y maes, a'r hyn y mae'n rhaid inni ei wneud yw agor y drysau i sicrhau ein bod yn dod â'r bobl hyn at ei gilydd, gweithio gyda chynghorwyr cenedlaethol a gweithio gyda grŵp cynghori. Rwy'n ystyried adnewyddu'r grŵp cynghori, oherwydd pan oeddem yn datblygu'r darn arloesol hwn o ddeddfwriaeth, a gafodd gydnabyddiaeth ledled y byd, gwnaethom wrando ar bobl a deall ei wir ystyr ar gyfer cyflawni. Dyna'r hyn yr wyf yn bwriadu ei wneud wrth inni symud ymlaen i roi'r Ddeddf hon ar waith. Mae'n ddechrau gwych, ond mae cymaint mwy o waith y gallwn ei wneud ar y cyd.

We move on to the next item, which is a statement by the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language on broadcasting in Wales and I call on the Minister, Alun Davies.

Rydym yn symud ymlaen at yr eitem nesaf, sef y datganiad gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes ar ddarlledu yng Nghymru, ac rwy'n galw ar y Gweinidog, Alun Davies.

Thank you, Minister, for your statement. While you may be happy to know that I won't be shadowing you from here on in, considering the work that I've done and with yourself and others previously, I felt it incumbent on me to speak today in terms of the work that we have done but also the work we need to do. Because, obviously, you sat on our committee with us previously, in the last Assembly, and many of the recommendations from that report are in your statement, I'm pleased to see, and are becoming a priority for the Welsh Government in this sense. For example, I'd be curious to know, you mentioned that you're going to give us details on the independent broadcasting forum, but I would like to know how you intend to see the make-up of the committee, because, of course, previously the Institute of Welsh Affairs had to do a freedom of information request on the Welsh Government to find out what had happened to the advisory panel. We don't want to be in that position again; we want to have a firm and robust independent grouping of people, not only the usual suspects but people who are able to perhaps give a new perspective to the media in Wales, so that that group can inform you and Assembly Members, and that scrutiny can be improved as a consequence. So, I'd like to know some more detail as to how it will report, how they will be chosen for this group and how they will be tasked with their work going forward. We note that you're going to be meeting with the UK Secretary of State for Culture, Media and Sport. I'm sure you'll be making the case to him about the financial situation needed in terms of enhancing that financial support to English language provision in Wales, as has been clarified by Assembly Members across this Chamber only recently in a letter to Tony Hall. So, could you clarify exactly what you'll be saying, and will you be pressing for that £300 million annual additional funding for the BBC in Wales? The other question I had was: I totally agree that you're calling for a drama commissioning editor to be based in Wales, but I would like to see that sort of network or team around that commissioning process coming to Wales also, because, as you will know from sitting on the committee, we heard from Equity who said to us that actors are still having to go to London for auditions for programmes that are made in Wales. I mean, it's absurd that they're all convening on trains going to London when they - actors - could be having those auditions here in Wales. So, not only do we need the drama commissioning here in Wales, we need the production teams around those processes as well. I note in your report - your statement, sorry - that provision should be increased for ITV Cymru Wales, especially considering their healthy financial position. I wonder what more you can tell us about how or in what way that provision should be increased. I'd have to declare an interest in relation to Channel 4 as my brother's a journalist for Channel 4 News, but I do think that it's incumbent on us all as AMs to be trying to encourage them to see merit in stories here in Wales based in Wales, as opposed to, perhaps, centring on England as quite often they do. I won't be winning any brownie points with him by saying that - sorry. [Laughter.] Also, I'd like to hear your thoughts on the committee structures for the Assembly. I think it's important we hear from the Government Minister, because how do you see your role, then, in being held to account by this institution in relation to the media in Wales, because we want to show that even though we don't have the powers over broadcasting, we've shown that we have got the status and the backing to be able to hold various broadcasters to account. And my final question would be on S4C. I think it's important that we have to reiterate that they should retain their independence, and to ensure that that is always part of any discussion that you have with them as a Minister.

Diolch ichi, Weinidog, am eich datganiad. Er y byddwch efallai'n falch o wybod na fyddaf yn eich cysgodi o hyn ymlaen, o ystyried y gwaith yr wyf wedi ei wneud gyda chi a phobl eraill cyn hyn, credaf ei bod yn ddyletswydd arnaf i siarad heddiw am y gwaith yr ydym wedi'i wneud a hefyd y gwaith y mae angen inni ei wneud. Oherwydd, wrth gwrs, roeddech yn eistedd ar y pwyllgor gyda ni o'r blaen, yn y Cynulliad diwethaf, ac mae llawer o argymhellion yr adroddiad hwnnw yn eich datganiad, rwyf yn falch o weld, ac yn dod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru yn hynny o beth. Er enghraifft, byddai'n dda gennyf wybod, roeddech yn sôn eich bod yn mynd i roi manylion inni ynglŷn â'r fforwm darlledu annibynnol, ond hoffwn wybod sut yr ydych yn bwriadu gweld aelodaeth y pwyllgor, oherwydd, wrth gwrs, bu'n rhaid i'r Sefydliad Materion Cymreig wneud cais rhyddid gwybodaeth i Lywodraeth Cymru i gael gwybod beth oedd wedi digwydd i'r panel cynghori. Nid ydym am fod yn y sefyllfa honno eto; rydym am gael grŵp annibynnol cadarn a chryf o bobl, nid y rhai arferol yn unig ond pobl sydd efallai'n gallu rhoi persbectif newydd i'r cyfryngau yng Nghymru, fel y gall y grŵp hwnnw roi gwybodaeth i chi ac i Aelodau'r Cynulliad, ac er mwyn gallu gwella'r gwaith craffu hwnnw o ganlyniad. Felly, hoffwn gael ychydig mwy o fanylion ynghylch sut y bydd yn adrodd, sut y byddant yn cael eu dewis ar gyfer y grŵp hwn a sut y caiff eu gwaith ei roi iddynt yn y dyfodol. Nodwn y byddwch yn cwrdd ag Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon. Rwyf yn siŵr y byddwch yn cyflwyno achos iddo o ran y sefyllfa ariannol sydd ei hangen er mwyn gwella'r cymorth ariannol i'r ddarpariaeth cyfrwng Saesneg yng Nghymru, fel yr eglurwyd gan Aelodau'r Cynulliad ym mhob rhan o'r Siambr hon yn ddiweddar mewn llythyr at Tony Hall. Felly, a wnewch chi egluro beth yn union y byddwch yn ei ddweud, ac a fyddwch yn pwyso am y cyllid ychwanegol blynyddol hwnnw o £300 miliwn i'r BBC yng Nghymru? Fy nghwestiwn arall oedd hyn: rwyf yn cytuno'n llwyr â'r ffaith eich bod yn galw am olygydd comisiynu drama sydd wedi'i leoli yng Nghymru, ond hoffwn weld y math hwnnw o rwydwaith neu dîm ar gyfer y broses gomisiynu yn dod i Gymru hefyd, oherwydd, fel y byddwch yn gwybod ar ôl eistedd ar y pwyllgor, clywsom gan Equity fod actorion yn dal i orfod mynd i Lundain am glyweliadau ar gyfer rhaglenni sy'n cael eu gwneud yng Nghymru. Mae'n hurt eu bod i gyd yn ymgynnull ar drenau sy'n mynd i Lundain pan allent - yr actorion - fod yn cael y clyweliadau hynny yma yng Nghymru. Felly, mae angen nid yn unig y gwaith comisiynu drama yma yng Nghymru ond mae angen y timau cynhyrchu sydd ynghlwm wrth y prosesau hynny hefyd. Nodaf yn eich adroddiad - eich datganiad, mae'n ddrwg gennyf - y dylid cynyddu darpariaeth ITV Cymru Wales, yn enwedig o ystyried ei sefyllfa ariannol iach. Tybed beth arall y gallwch ei ddweud wrthym am sut neu ym mha ffordd y dylai'r ddarpariaeth honno gynyddu. Bydd yn rhaid imi ddatgan buddiant mewn perthynas â Channel 4 gan fod fy mrawd yn newyddiadurwr ar raglen newyddion Channel 4, ond credaf ei bod yn ddyletswydd arnom i gyd fel Aelodau Cynulliad i geisio eu hannog i weld bod rhinwedd mewn straeon yma yng Nghymru, sydd wedi eu lleoli yng Nghymru, yn hytrach, efallai, na chanolbwyntio ar Loegr fel y maent yn ei wneud yn aml iawn. Ni fydd ef yn hapus iawn fy mod yn dweud hynny - mae'n ddrwg gen i. [Chwerthin.] Hefyd, hoffwn glywed eich barn am strwythurau pwyllgorau'r Cynulliad. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn clywed gan Weinidog y Llywodraeth, oherwydd sut ydych chi'n gweld eich swyddogaeth, felly, o ran bod yn atebol i'r sefydliad hwn o safbwynt y cyfryngau yng Nghymru, oherwydd rydym yn awyddus i ddangos, hyd yn oed os nad oes gennym bwerau dros ddarlledu, ein bod wedi dangos bod gennym y statws a'r gefnogaeth i allu dwyn amrywiol ddarlledwyr i gyfrif. Ac mae fy nghwestiwn olaf ynghylch S4C. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn ailadrodd y dylai gadw ei hannibyniaeth, a sicrhau bod hynny bob amser yn rhan o unrhyw drafodaeth yr ydych yn ei chael â'r sianel fel Gweinidog.

Thank you very much, and thank you for your kind words at the beginning of your remarks. Can I say, Bethan, that I enjoyed the conversations that we had in committee earlier this year, and last year as well? I think we've always found a great deal of consensus in different parts of this Chamber on broadcasting and on the media in general, and how this place would like to address those issues. I remember when I chaired the Broadcasting Committee in a previous Assembly, there was a great deal of consensus amongst, I think, the four or five of us on that committee about the way forward, and that consensus has continued through to the report that was published by Christine Chapman just before our last election. Can I say this? I very much welcome proposals to establish a committee of this place to investigate these matters and to hold not only myself as a Minister to account, but also broadcasters, and to ensure that the debates and the discussions, which all too often happen behind closed doors, happen in public. We need to ensure that there's a correct balance in place between the Government placing what could be, or would be, seen as undue pressure on broadcasters to act in a particular way and a democratic institution holding those same broadcasters to account. So, I think there's a very important role for this place to play in that level of accountability. I've never found it difficult to ensure that, within the overall structures of the United Kingdom, where broadcasting is not devolved, broadcasters recognise that they should be accountable to the Parliaments of the United Kingdom for portrayal issues and issues of content, because of the wider cultural issues that are referred to there and also the wider issues of the United Kingdom where this Parliament and other Parliaments have a right and proper interest. So, I hope that as a Minister, where I will pursue the programme of the Government, I will be not only held to account by the committees of this place, but also that we will work in a more cohesive manner in holding others to account for what they deliver to Wales. In terms of the independent media forum - and I say it's a media forum rather than simply a broadcasting forum - it's important that we do have independent voices that speak with authority, with knowledge, and speak openly about the advice that they provide to me as a Minister. I would invite all Members this afternoon to write to me with any ideas that they might have for how that forum would operate and perhaps even people they might wish to see on it - I don't know, that's a matter for you. But, certainly, it is my intention that this would operate in a wholly open and transparent way. This is not meant to be a forum that avoids difficult decisions or a forum that provides advice that would only be seen by a Minister subject to FOI request. I don't want to go down that road. What I want to see is a more open, transparent and informed debate about the future of the media in Wales. One of the things that we've seen, where many of us have discussed the role of the media in recent events and particularly in conjunction with the referendum taking place later this week - I believe that the media has an absolutely fundamental role to play in a modern, open, informed and democratic society. That means that as politicians and as electoral representatives, we have a responsibility, but also those who exercise power through the media also have responsibilities, and they need to recognise that they need to be accountable for the actions and decisions that they take. I look forward to my meeting with John Whittingdale, as Secretary of State. I will be making the points that you have outlined, and in meeting the BBC as well. I think the BBC do need to recognise that it's one thing to say that they want to increase the English language provision in Wales, but that has to be met then with the funding that ensures that that programming is delivered and that production values are enhanced and not reduced as a consequence of those financial decisions. I would probably go a little further than perhaps you've suggested in terms of some of the structural changes that are needed for the management within the BBC. Clearly, these issues are matters for the BBC and not for politicians, but I would like to see BBC Wales having levels of authority and accountability that enable decisions to be taken about the shape of BBC services in Wales and serving Wales. That doesn't simply mean deciding which programme competes with 'Coronation Street'; it affects the shape of the schedule but also the schedule itself. That is the sort of managerial decision that I would like to see, but I would also like to see a change of culture within the BBC, which I think is absolutely essential. You've mentioned ITV, Channel 4 and S4C. The points that we make about the BBC are equally true for all public service broadcasters, and it's particularly disappointing - . Your brother's, of course, a much respected, excellent journalist working for Channel 4, but we don't see much of him in Wales, unfortunately, and we would like to see more of him in Wales. Channel 4 produces some excellent news coverage, which doesn't have a regular place on mainstream broadcasting all too often, particularly on the international agenda and development issues around global development issues. But that does not mean it does not have a responsibility to the taxpayers of the United Kingdom and Wales.

Diolch yn fawr iawn, a diolch ichi am eich geiriau caredig ar ddechrau eich sylwadau. A gaf i ddweud, Bethan, fy mod wedi mwynhau'r sgyrsiau a gawsom yn y pwyllgor yn gynharach eleni, a'r llynedd hefyd? Credaf ein bod bob amser wedi canfod bod llawer o gonsensws mewn gwahanol rannau o'r Siambr hon ar ddarlledu ac ar y cyfryngau yn gyffredinol, a sut y byddai'r lle hwn yn hoffi mynd i'r afael â'r materion hynny. Cofiaf pan oeddwn yn gadeirydd y Pwyllgor Darlledu mewn Cynulliad blaenorol fod llawer iawn o gonsensws ymysg, rwyf yn credu, y pedwar neu bump ohonom ar y pwyllgor hwnnw ynglŷn â'r ffordd ymlaen, a pharhaodd y consensws hwnnw hyd at yr adroddiad a gyhoeddwyd gan Christine Chapman ychydig cyn ein hetholiad diwethaf. A gaf i ddweud hyn? Rwyf yn croesawu'n fawr iawn y cynigion i sefydlu pwyllgor yn y lle hwn i ymchwilio i'r materion hyn, i'm dwyn i fel Gweinidog i gyfrif, ond hefyd y darlledwyr, ac i sicrhau bod y dadleuon a'r trafodaethau, sydd yn rhy aml yn digwydd y tu ôl i ddrysau caeedig, yn cael eu cynnal yn gyhoeddus. Mae angen inni sicrhau bod cydbwysedd priodol rhwng yr hyn a allai gael ei ystyried, neu a fyddai'n cael ei ystyried, yn bwysau gormodol gan y Llywodraeth ar ddarlledwyr i weithredu mewn ffordd benodol, a sefydliad democrataidd yn dwyn y darlledwyr hynny i gyfrif. Felly, credaf fod swyddogaeth bwysig iawn i'r lle hwn o ran y lefel honno o atebolrwydd. Nid wyf erioed wedi ei chael yn anodd sicrhau bod darlledwyr, o fewn strwythurau cyffredinol y Deyrnas Unedig, lle nad yw darlledu wedi'i ddatganoli, yn cydnabod y dylent fod yn atebol i Seneddau'r Deyrnas Unedig o ran materion portreadu a materion sy'n ymwneud â chynnwys, oherwydd y materion diwylliannol ehangach y cyfeirir atynt yno a hefyd faterion ehangach y Deyrnas Unedig lle mae gan y Senedd hon a Seneddau eraill hawl a buddiant priodol. Felly, gobeithiaf y byddaf fel Gweinidog, pan fyddaf yn mynd ar drywydd y rhaglen lywodraethu, nid yn unig yn cael fy nal i gyfrif gan bwyllgorau'r lle hwn, ond hefyd y byddwn yn gweithio mewn modd mwy cydlynol wrth sicrhau bod pobl eraill yn atebol am yr hyn y maent yn ei ddarparu i Gymru. O ran y fforwm cyfryngau annibynnol - ac rwyf yn dweud ei fod yn fforwm cyfryngau yn hytrach na dim ond yn fforwm darlledu - mae'n bwysig bod gennym leisiau annibynnol sy'n siarad ag awdurdod, ar sail gwybodaeth, ac sy'n siarad yn agored am y cyngor y maent yn ei ddarparu i mi fel Gweinidog. Rwyf yn gwahodd pob Aelod y prynhawn yma i ysgrifennu ataf gydag unrhyw syniadau sydd ganddynt ar gyfer sut y byddai'r fforwm hwnnw'n gweithredu ac efallai hyd yn oed y bobl yr hoffent eu gweld yn rhan ohono - wn i ddim, mater i chi yw hynny. Ond, yn sicr, fy mwriad i yw y bydd hyn yn gweithredu mewn ffordd gwbl agored a thryloyw. Nid yw'n fwriad i hwn fod yn fforwm sy'n osgoi penderfyniadau anodd neu'n fforwm sy'n rhoi cyngor a fydd ddim ond yn cael ei weld gan y Gweinidog yn amodol ar gais rhyddid gwybodaeth. Nid wyf am ddilyn y trywydd hwnnw. Yr hyn yr wyf am ei weld yw trafodaeth fwy agored, a thryloyw sy'n seiliedig ar wybodaeth ynghylch dyfodol y cyfryngau yng Nghymru. Un o'r pethau yr ydym wedi ei weld, lle y bo llawer ohonom wedi bod yn trafod rhan y cyfryngau mewn digwyddiadau diweddar ac yn enwedig o ran y refferendwm sy'n digwydd yn nes ymlaen yr wythnos hon - credaf fod swyddogaeth gwbl sylfaenol i'r cyfryngau mewn cymdeithas fodern, agored, gwybodus a democrataidd. Mae hynny'n golygu fod gennym gyfrifoldeb, fel gwleidyddion ac fel cynrychiolwyr etholiadol, ond bod gan y rhai hynny sydd â grym drwy'r cyfryngau gyfrifoldebau hefyd, ac mae angen iddynt gydnabod bod angen iddynt fod yn atebol am eu gweithredoedd a'r penderfyniadau a wneir ganddynt. Edrychaf ymlaen at fy nghyfarfod â John Whittingdale, yr Ysgrifennydd Gwladol. Byddaf yn nodi'r pwyntiau yr ydych wedi'u hamlinellu, ac wrth gwrdd â'r BBC hefyd. Credaf fod angen i'r BBC gydnabod mai un peth yw dweud ei bod yn awyddus i gynyddu'r ddarpariaeth Saesneg yng Nghymru, ond y mae'n rhaid cyflawni hynny gyda'r cyllid sy'n sicrhau bod y rhaglenni yn cael eu darparu a bod gwerthoedd cynhyrchu yn cael eu gwella ac nid eu cwtogi o ganlyniad i'r penderfyniadau ariannol hynny. Credaf y byddwn yn mynd ychydig ymhellach nag yr ydych efallai wedi'i awgrymu o ran rhai o'r newidiadau strwythurol sydd eu hangen ar y BBC. Yn amlwg, materion i'r BBC yw'r rhain, ac nid i wleidyddion, ond hoffwn i BBC Cymru gael lefelau o awdurdod ac atebolrwydd sy'n golygu y gellir gwneud penderfyniadau ynghylch ffurf gwasanaethau'r BBC yng Nghymru a gwasanaethu Cymru. Mae hynny'n fwy na dim ond penderfynu pa raglen sy'n cystadlu â 'Coronation Street'; mae'n effeithio ar ffurf yr amserlen ond hefyd ar yr amserlen ei hun. Dyna'r math o benderfyniad rheoli yr hoffwn ei weld, ond hoffwn hefyd weld newid diwylliant o fewn y BBC, a chredaf fod hynny'n gwbl hanfodol. Soniasoch am ITV, Channel 4 ac S4C. Mae'r pwyntiau a wnawn am y BBC yr un mor wir ar gyfer pob darlledwr gwasanaeth cyhoeddus, ac mae'n destun siom arbennig - . Mae eich brawd, wrth gwrs, yn newyddiadurwr ardderchog, uchel ei barch, sy'n gweithio i Channel 4, ond nid ydym yn gweld llawer arno yng Nghymru, yn anffodus, a hoffem weld mwy arno yng Nghymru. Mae Channel 4 yn cynhyrchu darllediadau newyddion rhagorol, nad oes lle rheolaidd iddynt yn aml ar ddarlledu prif ffrwd, yn enwedig ar yr agenda ryngwladol a materion datblygu o ran materion datblygu byd-eang. Ond nid yw hynny'n golygu nad oes ganddi gyfrifoldeb i drethdalwyr y Deyrnas Unedig a Chymru.

Minister, can I warmly welcome both the tone and the content of your statement? I think it's high time that we as a National Assembly take a far more muscular approach to the way that the broadcasters treat Wales. I know it's certainly been said in the years since devolution that, when directors general go to meet a Scottish Government, they get a roasting and when they come and meet Welsh Ministers they get a nice cup of tea and a polite response. I think we've seen that the result of that is that Scotland's demands are taken far more seriously than ours. I was very pleased last week when two thirds of Assembly Members wrote a letter to Tony Hall asking for further details on the commitments that he had made. Your commitment to setting up a new independent media forum is also warmly welcomed and I look forward to hearing the details of that. In my previous incarnation as the director of the Institute of Welsh Affairs I was involved in the media policy group and had, I must confess, some role in putting in freedom of information requests to find out what was going on in the Welsh Government. The IWA, as a very small independent think tank, has had to shoulder the burden of shining a spotlight on this very important area, and I'd like to see Welsh universities take a far greater role in doing that because they are doing work in this area, but it's not co-ordinated and it's not properly focused on practical benefits. So, I hope that you'd fully involve all the Welsh university ministers in that forum. You mentioned the letter that Tony Hall sent to the First Minister, in which he said that he would protect spending for Wales relative to other areas. Of course, that doesn't take into account that, in the last 10 years, there has been a 25 per cent cut in the spending of the BBC in Wales and a 25 per cent reduction in English language television hours. I should say that figure relates to English language spending, where there's been a quarter cut. So, it's welcome that he'll protect the spending for Wales, and, of course, we must recognise that the BBC has been put through the ringer by the Conservative Government in Westminster and is facing significant cuts. But simply protecting an already diminished budget isn't good enough, and his letter is full of policy commitment and we've heard policy commitments from the BBC before. What we need are operational manifestations of that that make a difference to their audiences, which they have fully recognised have not been served well in recent years by the BBC. Just finally, to touch on a point that Bethan Jenkins has made and you have made around drama production in Wales, it is, as you say, very welcome that drama production has been moved into Wales, and our creative economy has benefited from that, but the portrayal of Wales in drama to the whole of the UK is also essential and has not been improved by the production of network programmes in Wales. Tony Hall says in his letter to the First Minister that he is considering a drama commissioner for Wales, working as part of the commissioning team to try and nurture and bring along talent because it takes time to develop these commissions. However, unless budgets are associated with that, it could simply be a sop where the BBC's commissioning person in Cardiff is simply being turned down all the time. So, we do need to put pressure on to make sure that those high-level policy commitments are reflected also in spending decisions. Thank you.

Weinidog, a gaf i groesawu'n gynnes naws a chynnwys eich datganiad? Credaf ei bod yn hen bryd i ni fel Cynulliad Cenedlaethol ymateb yn fwy cyhyrog o lawer i'r ffordd y mae'r darlledwyr yn trin Cymru. Gwn fod sôn wedi bod yn sicr yn y blynyddoedd ers datganoli, pan fo cyfarwyddwyr cyffredinol yn mynd i gwrdd â Llywodraeth yr Alban, eu bod yn cael eu rhoi drwy'r felin a phan fyddant yn dod i gwrdd â Gweinidogion Cymru eu bod yn cael paned o de ac ymateb cwrtais. Credaf ein bod wedi gweld mai canlyniad hynny yw bod gofynion yr Alban yn cael eu cymryd yn llawer mwy o ddifrif na'n rhai ni. Roeddwn yn falch iawn yr wythnos diwethaf pan ysgrifennodd dwy ran o dair o Aelodau'r Cynulliad lythyr at Tony Hall yn gofyn am ragor o fanylion ynglŷn â'r ymrwymiadau yr oedd wedi eu gwneud. Rwyf yn croesawu'n fawr hefyd eich ymrwymiad i sefydlu fforwm cyfryngau annibynnol newydd ac edrychaf ymlaen at glywed manylion hynny. Yn fy swydd flaenorol fel cyfarwyddwr y Sefydliad Materion Cymreig roeddwn yn rhan o grŵp polisi'r cyfryngau a oedd, mae'n rhaid imi gyfaddef, yn rhan o'r broses o gyflwyno ceisiadau rhyddid gwybodaeth i gael gwybod beth oedd yn digwydd yn Llywodraeth Cymru. Mae'r Sefydliad Materion Cymreig yn felin drafod annibynnol fach iawn, ac wedi gorfod ysgwyddo'r baich o dynnu sylw at y maes pwysig iawn hwn, a hoffwn weld prifysgolion Cymru'n gwneud llawer mwy yn hynny o beth oherwydd maent yn gwneud gwaith yn y maes hwn, ond nid yw'n drefnus ac nid yw'n canolbwyntio'n briodol ar fuddion ymarferol. Felly, rwyf yn gobeithio y byddwch yn cynnwys holl weinidogion prifysgolion Cymru yn llawn yn y fforwm hwnnw. Soniasoch am y llythyr a anfonodd Tony Hall at y Prif Weinidog, lle y dywedodd y byddai'n diogelu gwariant ar gyfer Cymru yn gymharol ag ardaloedd eraill. Wrth gwrs, nid yw hynny'n rhoi ystyriaeth i'r ffaith y cafwyd toriad, yn y 10 mlynedd diwethaf, o 25 y cant yng ngwariant y BBC yng Nghymru a gostyngiad o 25 y cant mewn oriau teledu Saesneg. Dylwn ddweud bod y ffigur hwn yn ymwneud â gwariant ar raglenni Saesneg, lle y bu toriad o chwarter. Felly, rwyf yn croesawu'r ffaith y bydd yn diogelu'r gwariant ar gyfer Cymru, ac, wrth gwrs, rhaid inni gydnabod bod y BBC wedi cael ei rhoi trwy'r felin gan y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan ac yn wynebu toriadau sylweddol. Ond nid yw'n ddigon da diogelu cyllideb sydd eisoes wedi ei chwtogi, ac mae ei lythyr yn llawn ymrwymiad polisi ac rydym wedi clywed ymrwymiadau polisi gan y BBC o'r blaen. Yr hyn sydd ei angen arnom yw ffyrdd o amlygu hyn yn weithredol sy'n gwneud gwahaniaeth i'w chynulleidfaoedd, y mae wedi cydnabod yn llawn nad ydynt wedi eu gwasanaethu'n dda yn y blynyddoedd diwethaf gan y BBC. Yn olaf, a chrybwyll pwynt a wnaed gan Bethan Jenkins ac a wnaed gennych chithau ynglŷn â chynhyrchu drama yng Nghymru, rydym yn croesawu, fel y dywedasoch, y ffaith bod gwaith cynhyrchu drama wedi ei symud i Gymru, ac mae ein heconomi greadigol wedi elwa o hynny, ond mae'n hollbwysig hefyd portreadu Cymru mewn rhaglenni drama i'r Deyrnas Unedig gyfan ac nid yw cynhyrchu rhaglenni rhwydwaith yng Nghymru wedi gwella hynny. Dywed Tony Hall yn ei lythyr at y Prif Weinidog ei fod yn ystyried penodi comisiynydd drama i Gymru, i weithio fel rhan o'r tîm comisiynu i geisio meithrin a datblygu talent oherwydd bod angen amser i ddatblygu'r comisiynau hyn. Fodd bynnag, oni bai bod cyllidebau yn dod law yn llaw â hynny, gallai fod yn sefyllfa lle mae'r sawl sy'n comisiynu i'r BBC yng Nghaerdydd yn cael ei wrthod drwy'r amser. Felly, mae angen inni roi pwysau arno i wneud yn siŵr bod yr ymrwymiadau polisi lefel uchel hyn yn cael eu hadlewyrchu hefyd mewn penderfyniadau ynglŷn â gwario. Diolch.

Thank you very much. I'm grateful, also, for your very kind remarks. I'm not usually associated with a muscular approach to any particular policy field. I'm more usually associated with a cup of tea and a cake, but I certainly hope that we will be able to have a conversation with the BBC that is intelligent and based upon respect for their charter commitments and their mission, but also respect for licence fee payers in Wales and the BBC's commitment to the whole of the United Kingdom. In many ways, clearly, as a Parliament in this place, we talk about these matters in relation to Wales, but it is my concern that the BBC represents the whole of the United Kingdom and is a British broadcaster, and is not simply a broadcaster for the middle classes within the M25. I say that very clearly, because, although we are concerned here with the portrayal of Wales and spending in Wales, many of the issues that we will raise here might also be raised by licence fee payers elsewhere in England, Scotland or Northern Ireland. That's why I do say repeatedly that the BBC, sometimes, does need to recognise that a change of culture within the BBC is necessary, not simply to move facilities out of London, but to move minds out of London as well, and I hope that that will happen and there will be a recognition of that. The work, Lee, that you carried out with the IWA, I thought, was groundbreaking and I thought contributed hugely to the work that Bethan referred to - the work that we did as a committee - and also enabled us to have the sorts of conversations that we were able to have in that committee. I would hope that a media forum that we could create within Government would provide a similar sort of role and a similar sort of contribution to the debate that we need to have in the future in Wales. There is no limitation, if you like, on the sort of people we would like to have within this forum, and, certainly, I agree with you that the universities do play an important role and need to play an important role in this conversation and debate in the future. The points - I'll just finish on this remark here - that you make about spending are absolutely fundamental to delivering what we would like to see. It is a matter of celebration that we have Roath Lock opposite us here in Cardiff Bay, that we see drama production here in Wales, funded by the BBC and supported by the BBC. However - however - as a constituent part of the United Kingdom, it is totally unacceptable that the BBC does not portray life in modern Wales as a part of its schedule, year after year after year after year. It is entirely unacceptable. The BBC have recognised that it's unacceptable, and it is a matter now for the BBC to put that right. In doing so, the BBC also has to ensure that the funding is available to do that and that there is funding in Wales to make programming for the Welsh audience, but also that decisions are made and funding is available to make programming in Wales for UK audiences as well. What we want to see is the BBC living up to its role as a British broadcaster and one that represents and recognises life across these islands today.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf yn ddiolchgar, hefyd, am eich sylwadau caredig iawn. Nid wyf fel arfer yn gysylltiedig ag ymateb cyhyrog mewn unrhyw faes polisi. Rwyf fel arfer yn cael fy nghysylltu â phaned o de a chacen, ond rwyf yn sicr yn gobeithio y byddwn yn gallu cael sgwrs â'r BBC sy'n ddeallus ac yn seiliedig ar barch at yr ymrwymiadau yn ei siarter a'i chenhadaeth, ond parch hefyd at bobl sy'n talu ffi'r drwydded yng Nghymru ac ymrwymiad y BBC i'r Deyrnas Unedig gyfan. Mewn sawl ffordd, yn amlwg, fel Senedd yn y lle hwn, rydym yn sôn am y materion hyn o safbwynt Cymru, ond fy nyletswydd i yw sicrhau bod y BBC yn cynrychioli'r Deyrnas Unedig gyfan ac yn ddarlledwr Prydeinig, ac nid dim ond yn ddarlledwr ar gyfer y dosbarth canol yn ardal yr M25. Dywedaf hynny'n glir iawn, oherwydd er ein bod yn pryderu yma ynglŷn â'r portread o Gymru a gwariant yng Nghymru, gallai llawer o'r materion y byddwn yn eu codi yma gael eu codi gan bobl sy'n talu ffi'r drwydded mewn mannau eraill, yn Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon hefyd. Dyna pam yr wyf yn dweud dro ar ôl tro fod angen i'r BBC, weithiau, gydnabod bod yn rhaid wrth newid diwylliant yn y BBC, nid dim ond symud cyfleusterau y tu allan i Lundain, ond symud meddyliau allan o Lundain, hefyd, ac rwyf yn gobeithio y bydd hynny'n digwydd ac y bydd cydnabyddiaeth i hynny. Roedd y gwaith a wnaethoch, Lee, gyda'r Sefydliad Materion Cymreig, yn torri tir newydd a chredaf ei fod wedi cyfrannu'n aruthrol at y gwaith y cyfeiriodd Bethan ato - y gwaith a wnaethom fel pwyllgor - a'i fod hefyd wedi ein galluogi i gael y mathau o sgyrsiau yr oeddem yn gallu eu cael yn y pwyllgor hwnnw. Rwyf yn gobeithio y byddai fforwm cyfryngau y gallem ei greu yn y Llywodraeth yn cyflawni swyddogaeth debyg ac yn gwneud cyfraniad tebyg i'r ddadl y mae angen inni ei chael yn y dyfodol yng Nghymru. Nid oes cyfyngiad, os mynnwch, ar y math o bobl y byddem yn hoffi eu cael yn y fforwm hwnnw, ac, yn sicr, rwyf yn cytuno â chi fod y prifysgolion yn rhan bwysig o hyn a bod angen iddynt fod yn rhan bwysig o'r sgwrs a'r drafodaeth hon yn y dyfodol. Mae'r pwyntiau - rwyf am ddirwyn i ben ar ôl y sylw hwn - a wnewch am wariant yn gwbl sylfaenol i gyflawni'r hyn yr hoffem ei weld. Mae'n destun dathlu bod gennym Borth y Rhath gyferbyn â ni yma ym Mae Caerdydd, ein bod yn gweld drama'n cael ei chynhyrchu yma yng Nghymru, wedi'i hariannu gan y BBC ac wedi'i chefnogi gan y BBC. Fodd bynnag - fodd bynnag - fel rhan gyfansoddol o'r Deyrnas Unedig, mae'n gwbl annerbyniol nad yw'r BBC yn portreadu bywyd yng Nghymru gyfoes fel rhan o'i hamserlen, flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae'n gwbl annerbyniol. Mae'r BBC wedi cydnabod bod hynny'n annerbyniol, a mater i'r BBC yn awr yw unioni hynny. Er mwyn gwneud hynny, mae'n rhaid i'r BBC sicrhau bod cyllid ar gael i wneud hynny a bod cyllid yng Nghymru i wneud rhaglenni ar gyfer y gynulleidfa yng Nghymru, ond hefyd fod penderfyniadau'n cael eu gwneud a bod arian ar gael i wneud rhaglenni yng Nghymru ar gyfer cynulleidfaoedd y DU yn ogystal. Yr hyn yr ydym am ei weld yw bod y BBC yn cyflawni ei swyddogaeth fel darlledwr Prydeinig ac un sy'n cynrychioli ac yn cydnabod bywyd ym mhob rhan o'r ynysoedd hyn heddiw.

Can I also thank the Minister for his statement and also, formally, welcome him to his new role and say I look forward to working with him again as well? Now, I would join with you, Minister, in welcoming the UK Government's White Paper, which provides the BBC with long-term stability and an explicit commitment, of course, to providing a stronger voice for Wales, within Wales and through greater opportunities for portraying Wales across the UK - I know you alluded to this in your last answer - but especially of course in UK news coverage. I know that the regeneration investment fund for Wales scandal, for example, would have been a UK headline had it happened in England, and I think the performance of devolved nations seems to, sometimes, escape attention. It is, I think, the very least we should expect that the new unitary board of the BBC will have representation from Wales and that the continued partnership between the BBC and S4C will be protected after a united approach, I think, from this Assembly in supporting the Welsh language broadcaster. S4C is, of course, mainly funded by public money, but it is its ambition - . It's got ambition, it wants improvement, and I would, therefore, be interested in hearing from the Minister what steps he intends to take to ensure that S4C is fully encouraged and supported in finding extra income streams so that it can and is able to contribute to its long-term financial future. The inclusion in the White Paper of portrayal objectives across all areas of network commissioning and a commitment to increase investment in English language tv programmes are promising. I should say that I agree with the Minister that it will now be necessary to put some meat on the bones and outline how this translates into concrete financial commitments towards programming for Wales, in addition to network programming. As I think the Minister rightly implies, in spite of the BBC's dominance in Wales, it cannot be treated in isolation. In stark contrast to the situation in Scotland, where the ITV service has increased its output specifically for Scotland, ITV Wales's performance and programming objectives have declined by 40 per cent since 2009, with little sign of there being an increase in the foreseeable future. I would therefore be grateful if the Minister could perhaps outline what discussions he's had with the Department for Culture, Media and Sport, the Office of Communications and others to define enhanced commissioning commitments to Wales from other broadcasters, including the BBC and ITV, both of whom have a role in providing much-needed plurality in a media landscape that is dominated, of course, by the BBC. Finally, I wonder whether the Minister could outline how he intends to ensure that all public service broadcasters, and the regulator, are required to report and give evidence to the National Assembly for Wales on devolved matters during the fifth Assembly. Equally important is how reports from those evidence sessions will be weighted by the UK Government and parliamentary colleagues who remain largely responsible for broadcasting, of course, as a non-devolved area. Can I ask, perhaps, what progress has been made on protocols to ensure that due weight is given to recommendations from this place to the UK Government regarding those matters where public service broadcasters' roles affect and enter into certain devolved areas?

A gaf innau hefyd ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad, a hefyd ei groesawu'n ffurfiol i'w swydd newydd a dweud fy mod yn edrych ymlaen at weithio gydag ef eto? Yn awr, rwyf innau, fel chithau Weinidog, yn croesawu Papur Gwyn Llywodraeth y DU, sy'n rhoi i'r BBC sefydlogrwydd hirdymor ac ymrwymiad penodol, wrth gwrs, i ddarparu llais cryfach i Gymru, yng Nghymru a thrwy ragor o gyfleoedd i bortreadu Cymru ledled y DU - gwn ichi gyfeirio at hyn yn eich ateb diwethaf - ond yn arbennig, wrth gwrs, yn narpariaeth newyddion y DU. Gwn y byddai sgandal cronfa buddsoddi mewn adfywio Cymru, er enghraifft, wedi bod yn y penawdau ledled y DU pe byddai wedi digwydd yn Lloegr, a chredaf fod perfformiad y gwledydd datganoledig, weithiau, fel petai'n osgoi sylw cenedlaethol. Credaf y dylem o leiaf ddisgwyl y bydd bwrdd unedol newydd y BBC yn cynnwys cynrychiolaeth o Gymru ac y bydd y bartneriaeth sy'n parhau rhwng y BBC ac S4C yn cael ei diogelu ar ôl ymagwedd unedig, rwyf yn meddwl, gan y Cynulliad hwn o ran cefnogi'r darlledwr Cymraeg. Caiff S4C ei hariannu'n bennaf, wrth gwrs, drwy arian cyhoeddus, ond mae'n uchelgais ganddi - . Mae ganddi uchelgais, mae'n dymuno gwella, a byddai gennyf ddiddordeb, felly, mewn clywed gan y Gweinidog pa gamau y mae'n bwriadu eu cymryd i sicrhau bod S4C yn cael ei hannog a'i chefnogi'n llawn i ddod o hyd i ffrydiau incwm ychwanegol fel ei bod yn cyfrannu at ei dyfodol ariannol hirdymor, ac yn gallu gwneud hynny. Mae cynnwys amcanion portreadu yn y Papur Gwyn ym mhob un o feysydd comisiynu'r rhwydwaith ac ymrwymiad i gynyddu buddsoddiad mewn rhaglenni teledu Saesneg yn addawol. Dylwn ddweud fy mod yn cytuno â'r Gweinidog y bydd angen yn awr rhoi rhywfaint o gig ar yr asgwrn ac amlinellu sut y mae troi hyn yn ymrwymiadau ariannol pendant o ran rhaglenni ar gyfer Cymru, yn ogystal â rhaglenni'r rhwydwaith. Fel yr awgryma'r Gweinidog, a hynny'n ddigon priodol yn fy marn i, er gwaethaf goruchafiaeth y BBC yng Nghymru, ni ellir ei thrin ar ei phen ei hun. Yn gwbl wahanol i'r sefyllfa yn yr Alban, lle mae gwasanaeth ITV wedi cynyddu ei allbwn yn benodol ar gyfer yr Alban, mae perfformiad ac amcanion rhaglennu ITV Cymru Wales wedi gostwng 40 y cant ers 2009, ac nid oes fawr o arwydd y bydd cynnydd yn y dyfodol rhagweladwy. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog efallai amlinellu pa drafodaethau y mae wedi eu cael â'r Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, y Swyddfa Gyfathrebu ac eraill i ddiffinio ymrwymiadau comisiynu gwell i Gymru gan ddarlledwyr eraill, gan gynnwys y BBC ac ITV, y ddau â rhan i'w chwarae o safbwynt darparu'r lluosogrwydd y mae ei angen yn ddirfawr mewn tirlun cyfryngau lle mae'r BBC, wrth gwrs, yn cael y lle amlycaf. Yn olaf, tybed a allai'r Gweinidog amlinellu sut y mae'n bwriadu sicrhau ei bod yn ofynnol i bob darlledwr gwasanaeth cyhoeddus, a'r rheoleiddiwr, adrodd a rhoi tystiolaeth i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ar faterion datganoledig yn ystod y pumed Cynulliad. Mae'r pwys y bydd Llywodraeth y DU a chydweithwyr seneddol sy'n dal i fod yn bennaf gyfrifol am ddarlledu yn ei roi ar adroddiadau o'r sesiynau tystiolaeth hynny yr un mor bwysig, wrth gwrs, gan ei fod yn faes nad yw wedi ei ddatganoli. A gaf i ofyn, efallai, pa gynnydd sydd wedi'i wneud ar brotocolau i sicrhau bod pwys dyledus yn cael ei roi i argymhellion y lle hwn i Lywodraeth y DU ynghylch y materion hynny lle y bo swyddogaethau darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn effeithio ar faterion datganoledig ac yn treiddio i'r meysydd hynny?

Thank you. I'm very grateful to the Conservatives' spokesperson for his kind remarks. I look forward to our conversations over the coming period on this and, I'm sure, other matters as well. I'll start, if I could, by answering your last question first. The Member will be aware that there is a memorandum of understanding in place between the Welsh Government and the BBC and DCMS that will describe many of the processes and lines of accountability that he has outlined. But, I would prefer to focus not so much on the hard lines, which he has described, but on a debate and a discussion that is a much richer debate and discussion than perhaps we've had in the past on the nature of broadcasting and the media and how it affects the lives of people here in Wales and elsewhere. He's absolutely right to describe broadcasting as being a non-devolved subject, but much of the matters that broadcasting affects, of course, are devolved. I've always seen broadcasting as being much more of a shared responsibility, whereby much of the economic regulation should and would clearly best take place in either the United Kingdom or, in some cases, at a European level. But, many of the cultural issues that are affected by broadcasting, and democratic issues affected by broadcasting, should rightly lie here in this place. So, it has always been an area where there has been a shared interest. The Member's also aware that broadcasting has a much greater political salience in Wales than in many other parts of the United Kingdom for some of the very clear and obvious historical and cultural reasons. So, people in Wales will expect this place to take a full and active part in the debate over broadcasting. We have put in place the structures that will enable us to do so. It is my expectation that the BBC, other public service broadcasters and Ofcom will play a full part in those lines of accountability, which will be both hard lines, which are set out in policy and sometimes in law, but at the same time will want to participate in a much wider debate about the evolving nature of the media in our society. One of those debates is about the news values that the Member referred to in his opening remarks. I've found it difficult sometimes to accept that the news values that should drive and guide decision making within the BBC always represent what is of importance to people throughout the whole of the United Kingdom. Decisions taken by this place are decisions that affect much of the lives of people in Wales and yet the proceedings of this place are rarely covered by network programming and network news in the UK by the BBC. I think that's a significant failure and I think it's an ongoing failure, and I'm glad that the BBC have at times recognised that failure. What is necessary are structures to ensure that this doesn't happen, but also the cultural change that will enable the BBC to better fulfil its obligations and its mission in the future. I hope that is what we will achieve by way of the debate that we are having through this charter renewal process. The Conservative spokesperson, Llywydd, spoke about the partnership between the BBC and S4C. I know that this is all too often seen as a threat to S4C. I do not see it in those terms. I believe that a partnership between two of our key public service broadcasters can bring great benefits to people in Wales and can ensure that we maximise the investment that takes place in the creation of Welsh language content, and enabling that Welsh language content to reach viewers and users both in Wales and elsewhere. I want to see S4C maintain its independence - its operational independence, its editorial independence. However, that does not mean that there needs to be a very great gulf between the interests of S4C and the interests of the BBC, and we would expect and anticipate that both broadcasters work closely together. The current partnership arrangement that is in place is something that I believe is succeeding and is enabling us to deliver high-quality content, but to do so at a cost to the licence-fee payer that is both reasonable and that will sustain S4C into the future. What I want to see is to ensure that we do have the structures in place at the moment that ensure that S4C is able to produce programming to the highest production values, and I am not convinced that the current UK Government is committed to that. I want to see the current UK Government move away from the position where it was a few years ago, where it was, frankly, bullying S4C. We need to ensure that the BBC, in taking decisions over funding S4C, takes decisions that enable S4C to continue to produce high-quality Welsh language programming. I hope that the financial commitments that I've described in answer to other questions will also provide the sort of certainty that you're looking for.

Diolch. Rwyf yn ddiolchgar iawn i lefarydd y Ceidwadwyr am ei sylwadau caredig. Edrychaf ymlaen at ein sgyrsiau ynglŷn â hyn dros y cyfnod sydd i ddod ac, ar faterion eraill hefyd rwyf yn siŵr. Rwyf am ddechrau, os caf, drwy ateb eich cwestiwn olaf yn gyntaf. Bydd yr Aelod yn gwybod bod memorandwm cyd-ddealltwriaeth ar waith rhwng Llywodraeth Cymru a'r BBC a'r Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon a fydd yn disgrifio llawer o'r prosesau a'r llinellau atebolrwydd y mae wedi'u hamlinellu. Ond byddai'n well gennyf ganolbwyntio nid yn gymaint ar y llinellau caled, y mae ef wedi eu disgrifio, ond ar ddadl a thrafodaeth sy'n llawer cyfoethocach nag yr ydym efallai wedi eu cael yn y gorffennol am natur darlledu a'r cyfryngau a sut y mae hynny'n effeithio ar fywydau pobl yma yng Nghymru ac mewn mannau eraill. Mae yn llygad ei le wrth ddisgrifio darlledu fel pwnc nad yw wedi ei ddatganoli, ond mae llawer o'r materion y mae darlledu'n effeithio arnynt, wrth gwrs, wedi'u datganoli. Rwyf bob amser wedi ystyried darlledu yn fwy o gyfrifoldeb i'w rannu, lle y dylai, ac y byddai, llawer o'r rheoleiddio economaidd ddigwydd, a dyna fyddai orau yn amlwg, naill ai yn y Deyrnas Unedig neu, mewn rhai achosion, ar lefel Ewropeaidd. Ond, mae llawer o'r materion diwylliannol y mae darlledu'n effeithio arnynt, a'r materion democrataidd y mae darlledu'n effeithio arnynt, yma yn y lle hwn yn gwbl briodol. Felly, mae bob amser wedi bod yn faes lle y mae buddiant i'w rannu. Mae'r Aelod hefyd yn ymwybodol bod i ddarlledu amlygrwydd gwleidyddol llawer mwy yng Nghymru nag mewn llawer o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig am resymau hanesyddol a diwylliannol clir ac amlwg iawn. Felly, bydd pobl yng Nghymru'n disgwyl i'r lle hwn gymryd rhan lawn a gweithredol yn y ddadl dros ddarlledu. Rydym wedi rhoi ar waith y strwythurau a fydd yn ein galluogi i wneud hynny. Rwyf yn disgwyl y bydd y BBC, darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus eraill ac Ofcom yn chwarae rhan lawn yn y llinellau atebolrwydd hynny, a fydd yn llinellau caled, sydd wedi'u nodi mewn polisi ac weithiau yn y gyfraith, ond ar yr un pryd, byddant am gymryd rhan mewn trafodaeth lawer ehangach am natur y cyfryngau yn ein cymdeithas wrth iddynt esblygu. Mae un o'r dadleuon hynny'n ymwneud â'r gwerthoedd newyddion y cyfeiriodd yr Aelod atynt yn ei sylwadau agoriadol. Rwyf wedi ei chael yn anodd derbyn weithiau fod y gwerthoedd newyddion a ddylai ysgogi ac arwain penderfyniadau yn y BBC bob amser yn cynrychioli'r hyn sydd o bwys i bobl ledled y Deyrnas Unedig. Mae'r penderfyniadau a wneir yn y lle hwn yn benderfyniadau sy'n effeithio ar lawer rhan o fywydau pobl yng Nghymru ac eto anaml iawn y mae trafodion y lle hwn yn cael sylw gan raglenni rhwydwaith a newyddion rhwydwaith y DU gan y BBC. Credaf fod hynny'n fethiant sylweddol a chredaf fod hynny'n fethiant parhaus, ac rwyf yn falch bod y BBC ar adegau wedi cydnabod y methiant hwnnw. Yr hyn sydd ei angen yw strwythurau i sicrhau nad yw hyn yn digwydd, ond hefyd y newid diwylliannol a fydd yn galluogi'r BBC i gyflawni ei rhwymedigaethau a'i chenhadaeth yn well yn y dyfodol. Rwyf yn gobeithio mai dyna y byddwn yn ei gyflawni trwy'r ddadl yr ydym yn ei chael trwy'r broses hon i adnewyddu'r siarter. Soniodd llefarydd y Ceidwadwyr, Lywydd, am y bartneriaeth rhwng y BBC ac S4C. Gwn fod hyn yn cael ei ystyried yn rhy aml yn fygythiad i S4C. Nid felly yr wyf i'n gweld pethau. Credaf y gall partneriaeth rhwng dau o'n darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus allweddol ddod â manteision mawr i bobl yng Nghymru, a gallai sicrhau ein bod yn cynyddu'r buddsoddiad sy'n digwydd yn y gwaith o greu cynnwys Cymraeg, a galluogi'r cynnwys Cymraeg hwnnw i gyrraedd gwylwyr a defnyddwyr yng Nghymru ac mewn mannau eraill. Rwyf am weld S4C yn cadw ei hannibyniaeth - ei hannibyniaeth weithredol, ei hannibyniaeth olygyddol. Fodd bynnag, nid yw hynny'n golygu bod yn rhaid bod gagendor mawr iawn rhwng buddiannau S4C a buddiannau'r BBC, a byddem yn disgwyl ac yn rhagweld y byddai'r ddau ddarlledwr yn gweithio'n agos gyda'i gilydd. Mae trefniant y bartneriaeth bresennol sydd ar waith yn rhywbeth sy'n llwyddo, yn fy marn i, ac yn ein galluogi i ddarparu cynnwys o ansawdd uchel, ond i wneud hynny ar gost sy'n rhesymol i bobl sy'n talu ffi'r drwydded ac a fydd yn cynnal S4C i mewn i'r dyfodol. Yr hyn yr wyf am ei weld yw sicrhau bod gennym strwythurau ar waith ar hyn o bryd sy'n sicrhau bod S4C yn gallu cynhyrchu rhaglenni yn unol â'r gwerthoedd cynhyrchu uchaf, ac nid wyf wedi fy argyhoeddi bod Llywodraeth bresennol y DU wedi ymrwymo i hynny. Rwyf am weld Llywodraeth bresennol y DU yn symud oddi wrth y sefyllfa yr oedd ynddi ychydig flynyddoedd yn ôl, lle'r oedd, a dweud y gwir, yn bwlio S4C. Mae angen inni sicrhau bod y BBC, wrth wneud penderfyniadau ynghylch ariannu S4C, yn gwneud penderfyniadau sy'n galluogi S4C i barhau i gynhyrchu rhaglenni Cymraeg o safon uchel. Rwyf yn gobeithio y bydd yr ymrwymiadau ariannol yr wyf wedi eu disgrifio wrth ateb cwestiynau eraill hefyd yn darparu'r math o sicrwydd yr ydych yn ei geisio.

Thank you, Llywydd. Firstly, I wish to add my support for the statement and for the Minister for his strong work in this regard. I look forward to and very much welcome the opportunity for increased oversight and mandate of the Senedd pertaining to our wider Wales media scrutiny. I also welcome the pledged Plenary debate on the draft charter and the new service licence for Wales that has been pledged, and, as a former member of the BBC broadcasting council for Wales during the last charter review, and Hutton, I was proud to be party to the commissioning of 'Doctor Who', amongst many, and the legacy programming that followed has firmly cemented the quality drama agenda within Wales to a global market. However, such high-quality drama, almost like steel, is something that we will strategically continue to propagate, I am sure, in Wales, with universal bilingual programmes such as 'Hinterland'. So, would the Minister agree with me that we must continue to work to strengthen the draft charter in a number of areas - and I'll be brief - to develop further the universality of programming and consequent distribution in the regions and globally, that Wales does indeed need a drama commissioner-editor with teeth and the funds to go with it, that he will continue to lobby for no reductions to BBC investment in local services, and also, as has been said by many in the Chamber today, that the portrayal of Wales has to be improved - on, as many have referenced, that we actually do exist within the UK, that we are a nation of outstanding talents, arts, music, literature, comedy, amazing communities, fantastic landscapes, as well as amazing football, and Wales is not a basket case of benefit cheats and scroungers, as is portrayed nationally, and, further, that the overall coverage of political content, events and campaigns - and he's mentioned the EU referendum - can be vastly improved? I stand here today, as many do, wearing a white rose in memory of a mother of two and a wife, a campaigner for social cohesion, and the country's mood is set within a politically harsh landscape, and that's increasingly one of division, lack of cohesion, and racial hate crime. So, the media does have a critical role here, and I don't understand how an exact replica of Nazi propaganda is acceptable for public broadcast, especially at a time of charter review, and is being purveyed around. When did the BBC public service mandate of political balance and Ofcom become so overly ridden with caution? Is it over-powerful lawyers, I ask myself? So, I'm sure the Minister is determined, post Leveson, that any future public service charter mandate will regain any perceived loss of teeth and our journalists will continue to investigate and seek the truth. Because the media does have a key role and I, for one, wish to continue to see high-quality political coverage in Wales strengthen and develop and become accessible to all the people of Wales.

Diolch ichi, Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn innau hefyd roi fy nghefnogaeth i'r datganiad ac i'r Gweinidog am ei waith cryf yn hyn o beth. Edrychaf ymlaen at y cyfle i gael mwy o oruchwyliaeth a mandad i'r Senedd o ran ein gwaith craffu ehangach ar gyfryngau Cymru, ac rwyf yn croesawu'r cyfle hwnnw'n fawr iawn. Rwyf hefyd yn croesawu'r ddadl a addawyd yn y Cyfarfod Llawn ar y siarter ddrafft a'r drwydded gwasanaeth newydd i Gymru sydd wedi ei haddo, ac, fel cyn aelod o gyngor darlledu Cymru y BBC yn ystod yr adolygiad diwethaf o'r siarter, a Hutton, roeddwn yn falch o fod yn rhan o'r broses o gomisiynu 'Doctor Who', ymysg llawer o raglenni eraill, ac mae'r rhaglenni etifeddiaeth a ddilynodd wedi cadarnhau yn sicr iawn yr agenda o ran drama o safon uchel yng Nghymru i farchnad fyd-eang. Fodd bynnag, mae drama o safon uchel o'r fath, bron fel dur, yn rhywbeth y byddwn yn strategol yn parhau i'w ledaenu, rwyf yn sicr, yng Nghymru, gyda rhaglenni dwyieithog ag apêl gyffredinol fel 'Y Gwyll/Hinterland'. Felly, a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi fod yn rhaid inni barhau i weithio i gryfhau'r siarter ddrafft mewn nifer o feysydd - a byddaf yn gryno - i ddatblygu ymhellach apêl gyffredinol rhaglenni a'u dosbarthiad wedi hynny yn y rhanbarthau ac yn fyd-eang, bod angen comisiynydd-olygydd drama ar Gymru sydd â grym a chyllid i gyd-fynd â hynny, y bydd yn parhau i lobïo ar i'r BBC beidio â lleihau ei buddsoddiad mewn gwasanaethau lleol, a hefyd, fel y dywedodd sawl un yn y Siambr heddiw, fod yn rhaid gwella'r ffordd y caiff Cymru ei phortreadu, fel y mae llawer wedi dweud, ein bod yn bodoli mewn gwirionedd o fewn y DU, ein bod yn genedl o dalentau, celfyddydau, cerddoriaeth, llenyddiaeth a chomedi rhagorol, cymunedau anhygoel, tirweddau gwych, yn ogystal â phêl-droed anhygoel, ac nad yw Cymru yn llawn twyllwyr budd-daliadau a phobl sy'n byw ar eraill, fel y caiff ei phortreadu yn genedlaethol, a hefyd, y gellir gwella'n fawr y sylw cyffredinol i gynnwys gwleidyddol, digwyddiadau ac ymgyrchoedd - ac mae wedi sôn am refferendwm yr UE? Rwyf yn sefyll yma heddiw, fel y mae llawer un arall yn ei wneud, yn gwisgo rhosyn gwyn er cof am fam i ddau o blant a gwraig, ymgyrchydd dros gydlyniant cymdeithasol, ac mae hwyliau'r wlad yn cael eu gosod mewn tirlun gwleidyddol garw, ac mae'n troi fwyfwy'n un lle y mae rhaniadau, diffyg cydlyniant, a throseddau casineb hiliol. Felly, mae gan y cyfryngau swyddogaeth hollbwysig yma, ac nid wyf yn deall sut y mae copi union o bropaganda Natsïaidd yn dderbyniol i'w ddarlledu'n gyhoeddus, yn enwedig pan fo'r siarter yn cael ei hadolygu, ac yn cael ei ddangos o gwmpas y lle. Pryd y trodd mandad cydbwysedd gwleidyddol gwasanaeth cyhoeddus y BBC ac Ofcom yn un mor or-ofalus? Ai cyfreithwyr gor-bwerus sydd i gyfrif, gofynnaf i mi fy hun? Felly, rwyf yn siŵr bod y Gweinidog yn benderfynol, ar ôl Leveson, y bydd mandad unrhyw siarter gwasanaeth cyhoeddus yn y dyfodol yn adennill unrhyw rym y mae canfyddiad iddo gael ei golli ac y bydd ein newyddiadurwyr yn parhau i ymchwilio a chwilio am y gwir. Oherwydd mae gan y cyfryngau swyddogaeth allweddol ac rwyf i, yn bendant, yn dymuno parhau i weld darllediadau gwleidyddol o ansawdd uchel yng Nghymru yn cryfhau a datblygu ac yn dod yn hygyrch i holl bobl Cymru.

I didn't quite get a concise question there, but I'm hoping for a concise answer now from the Minister.

Ni chefais gwestiwn cryno yn hollol, ond rwyf yn gobeithio am ateb cryno yn awr gan y Gweinidog.

Llywydd, you're very kind. I want to see high-quality investigative journalism that's well funded. I think the work of Michael Crick on Channel 4 recently over the past few months is a great example of how investigative journalism can hold politicians to account. It's the role, I hope, of a strong, effective, independent media in our society to hold Government and to hold political representatives to account. That has to be guaranteed within any charter or with any new system of regulation. In terms of the policy approach that we take, clearly, I agree with the points that the Member has made about high-quality drama - production both within Wales and from Wales - and that we need to ensure that we have a charter that recognises the place of Wales and has a service agreement in Wales for Wales that will ensure that we are seen on the screens, as we should be.

Lywydd, rydych yn garedig iawn. Rwyf am weld newyddiaduraeth ymchwiliol o ansawdd uchel sy'n cael ei hariannu'n dda. Credaf fod gwaith Michael Crick ar Channel 4 yn ddiweddar dros yr ychydig fisoedd diwethaf yn enghraifft wych o sut y gall newyddiaduraeth ymchwiliol ddwyn gwleidyddion i gyfrif. Dyna swyddogaeth, rwyf yn gobeithio, cyfryngau cryf, effeithiol ac annibynnol yn ein cymdeithas, sef dwyn y Llywodraeth i gyfrif a dwyn cynrychiolwyr gwleidyddol i gyfrif. Rhaid i hynny gael ei warantu yn unrhyw siarter neu yn unrhyw system newydd o reoleiddio. O ran y ffordd yr awn ati o ran polisi, yn amlwg, rwyf yn cytuno â'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud am gynhyrchu drama o safon uchel - cynhyrchu yng Nghymru ac o Gymru - a bod angen inni sicrhau bod gennym siarter sy'n cydnabod lle Cymru a bod cytundeb gwasanaeth yng Nghymru ar gyfer Cymru a fydd yn sicrhau ein bod yn cael ein gweld ar y sgriniau, fel y dylem.

Just a few words from me and a question, as one who was an employee with the BBC for 20 years, and that's just to remind us of what our broadcasters should be providing to the Welsh audience. S4C, of course, carries out two jobs in a way. First of all, it broadcasts through the medium of Welsh to an audience that wants to view Welsh language programming, but, in so doing, it broadcasts about Wales to the people of Wales and that's what's missing in the English language, of course. We got it by accident at one point in the last years of analogue, through BBC Choice and BBC 2W, where you had two BBC2s running concurrently. I remember, as a young broadcaster, taking part in programmes that filled those peak hours and that was programming about Wales. I do hope that the Minister will give a commitment that he will push, in future, to get us back to that situation where we can have two channels - one Welsh and one English - for Welsh audiences. I endorse what was said about the film and drama industries in Wales. We have been very successful in developing the drama industry in Wales, but we haven't been particularly successful in developing a Welsh drama industry, and I hope that the Minister would agree that that should be the next step forward. I will also welcome the Minister's commitment to press the BBC in London on a new attitude to what exactly its function is in Wales and on a budget to ensure that that ambition can be achieved.

Dim ond ychydig o eiriau gen i a chwestiwn, y ddau fel un a fu'n gyflogai i'r BBC am 20 mlynedd, a hynny i atgoffa am yr hyn y dylai'n darlledwyr ni fod yn ei gynnig i wylwyr yng Nghymru. Mae S4C, wrth gwrs, yn gwneud dwy job o waith, mewn ffordd. Un, mae'n darlledu yn y Gymraeg i gynulleidfa sydd eisiau rhaglenni yn y Gymraeg. Ond, drwy wneud hynny, mae'n darlledu am Gymru i bobl Cymru, a dyna sydd ar goll, wrth gwrs, yn y Saesneg. Mi gawsom ni o ar ddamwain ar un adeg yn y blynyddoedd olaf analog, drwy BBC Choice a BBC 2W, lle'r oedd dwy BBC2 yn cyd-redeg. Rwy'n cofio, fel darlledwr ifanc, cael cymryd rhan mewn rhaglenni a oedd yn llenwi'r oriau brig am Gymru. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu rhoi ymrwymiad i wthio yn y dyfodol i gyrraedd yn ôl i'r sefyllfa yna lle gallem ni gael dwy sianel, un Gymraeg ac un Saesneg, ar gyfer cynulleidfaoedd Cymru. Rwy'n ategu'r hyn a ddywedwyd ynglŷn â'r diwydiant ffilm a drama yng Nghymru. Rydym ni wedi bod yn llwyddiannus iawn yn datblygu'r diwydiant drama yng Nghymru, ond ddim yn llwyddiannus iawn yn datblygu diwydiant drama Cymreig. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cytuno mai dyna ddylai fod y cam nesaf ymlaen. Mi wnaf innau groesawu ymrwymiad gan y Gweinidog i wthio ar y BBC yn Llundain yn ganolog am agwedd newydd tuag at beth yn union ydy ei swyddogaeth hi yng Nghymru ac am y gyllideb i sicrhau y gall yr uchelgais honno gael ei gwireddu.

Thank you very much. I do agree with the points that the Member has made and the initial point that he made is an exceptionally important one, because, when we talk about broadcasting from Wales and about Wales, we're not just talking about reporting to the people of Wales what's happening in Wales, but we're also talking about looking at the world through Welsh eyes, and that is entirely different and very different to looking at the world through London eyes. That's very important - that our voice is heard and that we are looking at the world and discussing the world as we see it. I very much hope that we will be able to do that and do that more during the next few years. I do think that this is important - not just for us here in Wales, but it's important for the whole of Britain. It is important that people in London and in England do see how we live and how we view the world, and that the broadcasting environment for the future will be one that reflects the culture of the United Kingdom as a whole. I do want to see a more independent, fresh news output that looks at what happens here and ensures that there is more discussion within our society and within our communities about the important issues facing us.

Diolch yn fawr. Rwy'n cytuno â'r pwyntiau mae'r Aelod wedi'u gwneud. Mae'r pwynt gwreiddiol a wnaeth yn ystod y drafodaeth yn bwynt hynod o bwysig achos nid ydym, pan ydym yn sôn amboutu darlledu o Gymru ac yng Nghymru, yn sôn amboutu adrodd i bobl Cymru beth sy'n digwydd yng Nghymru; rydym yn sôn amboutu edrych ar y byd trwy lygaid Cymreig. Mae hynny'n gwbl wahanol ac yn wahanol iawn i edrych ar y byd trwy lygaid Llundain. Mae hynny'n bwysig iawn - bod ein llais yn cael ei glywed a'n bod ni'n edrych ar y byd ac yn cael trafod y byd fel rydym yn ei weld ef. Rwy'n mawr obeithio y byddwn yn gallu gwneud hynny a gwneud yn fwy o hynny yn ystod y blynyddoedd nesaf. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig - nid jest i ni yng Nghymru, ond mae'n bwysig i Brydain. Mae'n bwysig bod pobl yn Llundain ac yn Lloegr yn gweld sut rydym ni'n byw ac yn gweld sut rydym ni'n edrych ar y byd, a bod y fath o awyrgylch ac amgylchedd darlledu yn y dyfodol yn un sy'n adlewyrchu diwylliant y Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd. Rydw i eisiau gweld mwy o newyddion annibynnol, ffres sy'n edrych ar beth sy'n digwydd fan hyn ac wedyn yn sicrhau bod mwy o drafodaeth yn ein cymdeithas ni ac yn ein cymunedau ni amboutu'r materion pwysig sy'n ein hwynebu ni.

Thank you very much. Just a few quick points. I was pleased to sign Lee Waters's letter, and I hope that that will get a result. 'Casualty' is being filmed up on the Gabalfa estate next week, so everybody's very thrilled about that, but I just reiterate the points that people have made that it could be filmed anywhere in terms of portraying anything, really, about Welsh life and how Wales is seen. Obviously, this is a point that's made strongly in the Welsh Affairs Committee report that's just been published. So, I don't know if he's got a comment about whether there's anything we can actually do about that. That was the first point. Secondly, I just wanted to raise the issue about how people actually get their news in Wales. I think the BBC reckons, doesn't it, that they reach about 60 per cent of people in Wales with Radio Cymru, Radio Wales and all the other news programmes. What about that other 40 per cent, and what can we do to reach them so that they do get some Welsh current affairs news, which will help, really, to make the public in Wales more informed for the elections and for the referendum and having specifically Welsh related issues?

Diolch yn fawr iawn. Dim ond ychydig o bwyntiau cyflym. Roeddwn yn falch o lofnodi llythyr Lee Waters, ac rwyf yn gobeithio y bydd hynny'n arwain at ganlyniad. Mae 'Casualty' yn cael ei ffilmio ar ystâd Gabalfa yr wythnos nesaf, felly mae pawb yn hynod falch am hynny, ond rwyf am ategu'r pwyntiau y mae pobl wedi eu gwneud, sef y gellid ei ffilmio yn unrhyw le o ran portreadu unrhyw beth, mewn gwirionedd, am fywyd Cymru a sut y mae Cymru'n cael ei gweld. Wrth gwrs, mae hwn yn bwynt sy'n cael ei wneud yn gryf yn adroddiad y Pwyllgor Materion Cymreig sydd newydd ei gyhoeddi. Felly, nid wyf yn gwybod a oes ganddo sylw ynghylch a oes rhywbeth y gallwn ni ei wneud am hynny. Dyna oedd y pwynt cyntaf. Yn ail, rwyf am godi pwynt ynghylch sut y mae pobl mewn gwirionedd yn cael eu newyddion yng Nghymru. Credaf fod y BBC yn tybio, onid yw, ei bod yn cyrraedd tua 60 y cant o'r bobl yng Nghymru gyda Radio Cymru, Radio Wales a'r holl raglenni newyddion eraill. Beth am y 40 y cant arall, a'r hyn y gallwn ei wneud i'w cyrraedd fel eu bod hwythau'n cael rhywfaint o newyddion materion cyfoes o Gymru, a fydd yn helpu, a dweud y gwir, i wneud y cyhoedd yng Nghymru'n fwy gwybodus ar gyfer yr etholiadau ac ar gyfer y refferendwm a bod gennym faterion sy'n ymwneud yn benodol â Chymru?

I'm grateful to the Member for the points that she makes. She is right to refer to the House of Commons Welsh Affairs Committee and their report published last week. I think it demonstrates the depth, as well as the breadth, of consensus, not only in this Chamber, but elsewhere, about many of the challenges that we face. The point about 'Casualty' is well made, and it's a similar point, of course, with 'Doctor Who' and others, where you have high-quality drama being made in Wales, which is something we welcome and it's something that we very strongly wish to see continue, but it doesn't equate to the portrayal of Wales as a country, as a nation, and as a community. It's not too much - . I think the days of us saying we want to have both are gone; we need to have. As a constituent part of the United Kingdom, we shouldn't even be needing to make these points in the way that we repeatedly do. The BBC has a duty to represent the United Kingdom as the United Kingdom is today, and that means that the screens reflect the lives that we lead, and that means that we do see Gabalfa or Blackwood or Tredegar or Llanelli or - [Interruption.] Or Grangetown, yes, or even Anglesey. And, without wishing to go around the Chamber - I know Mike Hedges will make a point about 'Match of the Day'. But it is an important point that our lives are reflected by our public broadcaster, and that is what we expect to see. The point about the news environment is hugely important. I'll finish on this, without trying your patience any further, Presiding Officer. The way that people access news is changing, and changing rapidly. We all know that the news environment is as influenced by social media and Facebook as it is by the 10 o'clock bulletin, and we need to recognise that. It's certainly one of the reasons why we have a media forum and not simply a broadcasting forum, and it's one of the things that we need to look at. But all broadcasters have an absolute responsibility to ensure that, at the time that we're facing at the moment - we're facing a huge decision on Thursday - the people who will be voting on Thursday are well informed and not misled as to the issues that they are discussing and voting upon, and that is something that I would like to see in the run-up to the next Welsh parliamentary election as well. Thank you.

Rwyf yn ddiolchgar i'r Aelod am ei phwyntiau. Mae'n briodol iddi gyfeirio at Bwyllgor Materion Cymreig Tŷ'r Cyffredin a'r adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Credaf ei fod yn dangos dyfnder, yn ogystal ag ehangder, y consensws, nid yn unig yn y Siambr hon, ond mewn mannau eraill, o ran llawer o'r heriau sy'n ein hwynebu. Mae'r pwynt am 'Casualty' yn un da, ac mae'n bwynt tebyg, wrth gwrs, gyda 'Doctor Who' ac eraill, lle mae gennych ddrama o ansawdd uchel sy'n cael ei gwneud yng Nghymru, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei groesawu ac yn awyddus iawn i'w weld yn parhau, ond nid yw'n cyfateb i bortreadu Cymru fel gwlad, fel cenedl, ac fel cymuned. Nid yw'n ormod - . Credaf fod y dyddiau lle gallwn ddweud ein bod am gael y ddau wedi mynd; mae angen i ni gael. Fel rhan gyfansoddol o'r Deyrnas Unedig, ni ddylai fod angen, hyd yn oed, inni wneud y pwyntiau hyn yn y ffordd yr ydym yn eu gwneud dro ar ôl tro. Mae gan y BBC ddyletswydd i gynrychioli'r Deyrnas Unedig fel y mae'r Deyrnas Unedig heddiw, ac mae hynny'n golygu y dylai'r sgriniau adlewyrchu'r bywydau yr ydym yn eu byw, ac mae hynny'n golygu gweld Gabalfa neu y Coed Duon neu Dredegar neu Lanelli neu - [Torri ar draws.] Neu Grangetown, ie, neu hyd yn oed Ynys Môn. A heb fod eisiau mynd o amgylch y Siambr - gwn y bydd Mike Hedges yn gwneud pwynt ynghylch 'Match of the Day'. Ond mae'n bwynt pwysig fod ein bywydau'n cael eu hadlewyrchu gan ein darlledwr cyhoeddus, a dyna'r hyn yr ydym yn disgwyl ei weld. Mae'r pwynt am yr amgylchedd newyddion yn hynod o bwysig. Rwyf am orffen ar y pwynt hwn, heb drethu eich amynedd ymhellach, Lywydd. Mae'r ffordd y mae pobl yn derbyn eu newyddion yn newid, ac yn newid yn gyflym. Rydym i gyd yn gwybod bod y cyfryngau cymdeithasol a Facebook yn dylanwadu ar yr amgylchedd newyddion lawn cymaint ag y mae'r bwletin am 10 o'r gloch, ac mae angen inni gydnabod hynny. Mae'n sicr yn un o'r rhesymau pam y mae gennym fforwm cyfryngau ac nid dim ond fforwm darlledu, ac mae'n un o'r pethau y mae angen inni ei ystyried. Ond mae gan bob darlledwr gyfrifoldeb llwyr i sicrhau, yn yr amser yr ydym yn ei wynebu ar hyn o bryd - rydym yn wynebu penderfyniad enfawr ddydd Iau - fod y bobl a fydd yn pleidleisio ddydd Iau yn wybodus ac nad ydynt wedi cael eu camarwain ynghylch y materion y maent yn eu trafod ac yn pleidleisio arnynt, ac mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei weld yn y cyfnod sy'n arwain at etholiad seneddol nesaf Cymru hefyd. Diolch.

Thank you, Presiding Officer. The Welsh health survey gives us an overview of the state of the nation's health. It covers health status, health service use and health-related behaviour. I'm making a statement today on the headline messages, but there will be more learning and analysis of the survey later in the year. The recently published Welsh health survey 2015 shows us that 19 per cent of adults currently smoke. That's down from 26 per cent in 2003 to 2004. This significant reduction means that we have surpassed the Welsh Government aim to reduce smoking rates to 20 per cent by 2016. We are now well on track to achieve the ambitious target to reduce smoking levels to 16 per cent by 2020 - and we didn't always think that we'd get there. This progress is testament to the efforts of a range of professionals who have worked to discourage in particular young people from starting to smoke, and the advice and support given to smokers who want help to quit. I'm pleased to recognise that the people of Wales have embraced a change in culture so that smoke-free environments are now the norm. It's important that we maintain and enhance our efforts. We know that smoking kills and causes harm. We need to act so that young people do not start smoking and smokers who want to quit receive the best support available. With this in mind, we're currently reviewing the tobacco control action plan to ensure that we continue to make every effort to further reduce smoking levels in Wales. We have, for the first time, specific information about the number of e-cigarette users in Wales. Fifteen per cent of adults have ever tried e-cigarettes; with 6 per cent being current users, and 59 per cent of current users are also current smokers. These figures are comparable to the findings from surveys elsewhere in the UK, and we will continue to keep the evidence on e-cigarette use under review. Whilst levels of alcohol consumption have not fallen this year, they do remain at the lowest levels since these questions were introduced in 2008. Overall, alcohol consumption amongst younger adults has reduced, but there has been a slight increase in older adults. Tackling alcohol misuse remains a priority for the Welsh Government and our actions will be set out in the new substance misuse delivery plan. The actions will include a strong focus on tackling the harms associated with risky drinking behaviours, particularly amongst older adults. We expect to publish that plan before the summer recess. Our actions to reduce the harms caused by alcohol are underpinned by new UK chief medical officers' guidelines, which were published in January this year. These include a single low-risk limit of 14 units a week for both men and women, and make clear that drinking any level of alcohol increases the risk of a range of cancers and other disease. The new guidelines also reinforce the message that there is no safe level of alcohol to drink during pregnancy. We will continue to press the case for introducing a minimum unit price for alcohol in Wales. Such action would specifically target the heaviest drinkers to prevent the harms caused by excessive alcohol intake, whilst minimising the impact on moderate drinkers. The survey also provides us with an indication of the proportion of the population who are either overweight or obese. The Minister for Social Services and Public Health highlighted last week that there has been a slow but steady increase in the number of adults classed as overweight or obese since the survey started in 2003-04. During this 11-year period, the proportion of adults classed as overweight or obese has risen from 54 per cent to 59 per cent, and obesity alone has increased from 18 per cent to 24 per cent. Levels also increase with deprivation and are highest in middle age. Put simply, we know that the cause of people being overweight and obese is an imbalance between calories consumed and calories expended. So it's not surprising that the data also show levels of physical activity are not improving, and only a third of adults report eating their five portions of fruit and vegetables each day, which is a widely used indicator of a healthy balanced diet. Improving the well-being of people in Wales, and enabling them to eat better and move more is a key manifesto commitment for us, and my portfolio brings together a number of the components to take this agenda forward. The recently enacted Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 has at its core an intention to improve the health, social, economic, environmental and cultural well-being of Wales. To fulfil the ambitions of the Act, we will have to become a society in which physical and mental well-being is maximised and behaviours that benefit future health are understood. Increasing physical activity levels and improving our diet are key components to achieving the ambitions within the Act. A national physical activity director has been jointly appointed by the Welsh Government, Sport Wales and Public Health Wales to develop recommendations to improve levels of physical activity. Together with work on education and behaviour change, we are also working to influence the food environment. We are expanding nutritional standards in more settings, and we're currently developing them for both care homes and early-years settings. We will also need to work with the food industry at both Welsh and UK levels. We need to influence the availability of healthier products and encourage the use of the UK Government's front-of-pack nutrition labelling scheme and responsible promotion and marketing. My predecessor, of course, pressed for stronger UK Government action on sugar and a strengthening of the restriction on advertising of unhealthy foods to children. We were pleased to hear the announcement of the UK sugar levy. However, the levy in itself will not resolve all of our challenges around sugar consumption. Whilst I am of course encouraged to see a decline in the number of adults smoking in Wales, overall it is clear that many of us continue to eat and drink too much and are not exercising enough. Supporting and encouraging people to take small steps to improve their lifestyle and reduce the risk of preventable illness remains a priority for the Welsh Government. However, this is not something the Welsh Government can do alone. It requires joint action from a wide range of organisations from the public, private and voluntary sectors and, of course, from individuals themselves.

Diolch i chi, Lywydd. Mae arolwg iechyd Cymru yn rhoi trosolwg i ni o gyflwr iechyd y genedl. Mae'n cynnwys statws iechyd, y defnydd o wasanaethau iechyd ac ymddygiad sy'n gysylltiedig ag iechyd. Rwy'n gwneud datganiad heddiw ar y prif negeseuon, ond ceir mwy o ddysgu a dadansoddiad o'r arolwg yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Mae arolwg iechyd Cymru 2015, a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yn dangos i ni fod 19 y cant o oedolion yn ysmygu ar hyn o bryd. Mae hynny i lawr o 26 y cant yn 2003 i 2004. Mae'r lleihad sylweddol hwn yn golygu ein bod wedi rhagori ar nod Llywodraeth Cymru i leihau cyfraddau ysmygu i 20 y cant erbyn 2016. Rydym yn awr ar y trywydd iawn i gyrraedd y targed uchelgeisiol o leihau lefelau ysmygu i 16 y cant erbyn 2020-ac nid oeddem wedi meddwl y byddem yn cyrraedd yno bob amser. Mae'r cynnydd hwn yn dyst i ymdrechion ystod o weithwyr proffesiynol sydd wedi gweithio i annog pobl ifanc yn enwedig rhag dechrau ysmygu, a'r cyngor a'r gefnogaeth a roddir i ysmygwyr sydd am roi'r gorau iddi. Rwy'n falch o gydnabod bod pobl Cymru wedi croesawu'r newid yn y diwylliant fel mai amgylcheddau di-fwg yw'r norm bellach. Mae'n bwysig ein bod yn cynnal ac yn gwella ein hymdrechion. Rydym yn gwybod bod ysmygu'n lladd ac yn achosi niwed. Mae angen inni weithredu fel nad yw pobl ifanc yn dechrau ysmygu a bod ysmygwyr sydd am roi'r gorau iddi yn cael y cymorth gorau sydd ar gael. Gyda hyn mewn golwg, rydym ar hyn o bryd yn adolygu'r cynllun gweithredu ar reoli tybaco i sicrhau ein bod yn parhau i wneud popeth o fewn eich gallu i leihau lefelau ysmygu ymhellach yng Nghymru. Mae gennym, am y tro cyntaf, wybodaeth benodol am y nifer o ddefnyddwyr e-sigaréts yng Nghymru. Pymtheg y cant o oedolion sydd wedi rhoi cynnig ar ddefnyddio e-sigaréts; gyda 6 y cant yn ddefnyddwyr presennol, ac mae 59 y cant o ddefnyddwyr presennol hefyd yn ysmygwyr ar hyn o bryd. Mae'r ffigurau hyn yn debyg i'r canfyddiadau o arolygon mewn mannau eraill yn y DU, a byddwn yn parhau i adolygu'r dystiolaeth ar ddefnyddio e-sigaréts. Er nad yw lefelau yfed alcohol wedi gostwng eleni, maent yn aros ar y lefelau isaf ers i'r cwestiynau hyn gael eu cyflwyno yn 2008. At ei gilydd, mae yfed alcohol ymhlith oedolion iau wedi gostwng, ond bu cynnydd bychan o ran oedolion hŷn. Mae mynd i'r afael â chamddefnyddio alcohol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru a bydd ein camau gweithredu yn cael eu nodi yn y cynllun cyflawni newydd ar gamddefnyddio sylweddau. Bydd y camau gweithredu yn cynnwys ffocws cryf ar fynd i'r afael â'r niwed sy'n gysylltiedig ag ymddygiadau yfed peryglus, yn enwedig ymhlith oedolion hŷn. Rydym yn disgwyl cyhoeddi'r cynllun hwnnw cyn toriad yr haf. Mae ein camau gweithredu i leihau'r niwed a achosir gan alcohol yn cael eu hategu gan ganllawiau prif swyddogion meddygol newydd y DU, a gyhoeddwyd ym mis Ionawr eleni. Mae'r rhain yn cynnwys un terfyn risg isel o 14 uned yr wythnos ar gyfer dynion a menywod, ac yn ei gwneud yn glir bod yfed unrhyw lefel o alcohol yn cynyddu'r perygl o ystod o ganserau a chlefydau eraill. Mae'r canllawiau newydd hefyd yn atgyfnerthu'r neges nad oes lefel ddiogel o alcohol i'w yfed yn ystod beichiogrwydd. Byddwn yn parhau i ddadlau o blaid yr achos dros gyflwyno isafbris uned ar gyfer alcohol yng Nghymru. Byddai camau o'r fath yn targedu'r yfwyr trymaf yn benodol i atal niwed a achosir gan yfed gormod o alcohol, ac ar yr un pryd yn lleihau'r effaith ar yfwyr cymedrol. Mae'r arolwg hefyd yn rhoi syniad o'r gyfran o'r boblogaeth sydd naill ai'n rhy drwm neu'n ordew. Tynnodd y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd Cyhoeddus sylw yr wythnos diwethaf at y cynnydd araf ond cyson yn nifer yr oedolion a gaiff eu hystyried yn rhy drwm neu'n ordew ers cychwyn yr arolwg yn 2003-04. Yn ystod y cyfnod hwn o 11 mlynedd, mae'r gyfran o oedolion a gaiff eu hystyried yn rhy drwm neu'n ordew wedi codi o 54 y cant i 59 y cant, ac mae gordewdra yn unig wedi cynyddu o 18 y cant i 24 y cant. Mae lefelau hefyd yn cynyddu yn sgil amddifadedd ac maent ar eu huchaf ymhlith pobl ganol oed. Yn syml, rydym yn gwybod mai'r rheswm pam mae pobl dros bwysau ac yn ordew yw'r anghydbwysedd rhwng calorïau a fwyteir a'r calorïau a ddefnyddir. Felly nid yw'n syndod bod y data hefyd yn dangos nad yw lefelau gweithgarwch corfforol yn gwella, a dim ond un rhan o dair o oedolion sy'n dweud eu bod yn bwyta eu pum dogn o ffrwythau a llysiau bob dydd. Mae hwn yn ddangosydd a ddefnyddir yn eang o ran deiet iach a chytbwys. Mae gwella lles pobl yng Nghymru, a'u galluogi i fwyta'n well a symud mwy yn ymrwymiad maniffesto allweddol i ni, ac mae fy mhortffolio yn dwyn ynghyd nifer o gydrannau i symud yr agenda hon yn ei blaen. Yn ganolog i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a ddaeth i rym yn ddiweddar, mae'r bwriad i wella iechyd, lles cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol Cymru. I gyflawni dyheadau'r Ddeddf, bydd yn rhaid i ni fod yn gymdeithas lle mae lles corfforol a meddyliol yn cael eu hyrwyddo i'r eithaf ac ymddygiadau sydd o fudd i iechyd yn y dyfodol yn cael eu deall. Mae cynyddu lefelau gweithgarwch corfforol a gwella ein deiet yn elfennau allweddol er mwyn cyflawni'r dyheadau yn y Ddeddf. Penodwyd cyfarwyddwr gweithgarwch corfforol cenedlaethol ar y cyd gan Lywodraeth Cymru, Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddatblygu argymhellion i wella lefelau gweithgarwch corfforol. Ynghyd â gwaith ar addysg a newid ymddygiad, rydym hefyd yn ceisio dylanwadu ar yr amgylchedd bwyd. Rydym yn ehangu safonau maeth mewn mwy o leoliadau, ac rydym ar hyn o bryd yn eu datblygu ar gyfer cartrefi gofal a lleoliadau blynyddoedd cynnar. Bydd angen i ni hefyd weithio gyda'r diwydiant bwyd ar lefel Cymru a'r DU. Mae angen i ni sicrhau bod cynhyrchion iachach ar gael ac annog y defnydd o gynllun Llywodraeth y DU i labelu maeth ar flaen pecynnau a hyrwyddo a marchnata cyfrifol. Roedd fy rhagflaenydd, wrth gwrs, yn pwyso am gamau gweithredu cryfach gan Lywodraeth y DU ar siwgr ac yn pwyso am atgyfnerthu'r cyfyngiad ar hysbysebu bwydydd afiach i blant. Roeddem yn falch o glywed y cyhoeddiad gan y DU am ardoll ar siwgr. Fodd bynnag, ni fydd yr ardoll ynddo'i hun yn datrys yr holl heriau sy'n ein hwynebu o ran y defnydd o siwgr. Er fy mod wrth gwrs wedi fy nghalonogi o weld gostyngiad yn nifer yr oedolion sy'n ysmygu yng Nghymru, ar y cyfan mae'n amlwg bod llawer ohonom yn parhau i fwyta ac yfed gormod ac nid ydym yn gwneud digon o ymarfer corff. Mae cefnogi ac annog pobl i gymryd camau bach i wella eu ffordd o fyw a lleihau'r risg o salwch y gellir ei atal yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, nid yw hyn yn rhywbeth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud ar ei phen ei hun. Mae'n gofyn am weithredu ar y cyd gan amrywiaeth eang o sefydliadau o'r sectorau cyhoeddus, preifat a gwirfoddol ac, wrth gwrs, gan yr unigolion eu hunain.

I thank the Member for his series of comments and questions and the broadly positive start, and I too look forward to seeing more learning from the survey as it undergoes more analysis to help inform where we are and where we want to be. I'll start with your point about e-cigarettes. Just to reiterate that we continue to keep the evidence on e-cigarette use under review, both in terms of their prevalence and the way that their used, their impact potentially on young people and the way in which they're marketed and the flavourings, but in particular the impact of e-cigarette use. We've heard a number of reports about the impact of e-cigarette use itself, with the statement that they are 20 per cent less harmful than tobacco, but of course that doesn't mean to say that they are harm free. So, there is a need to understand what they're used for, the prevalence and what the impact is. We don't yet understand what the long-term use of them will be, but we will continue to look at the evidence and be led by evidence on this issue. I'll deal with your points about food, nutrition and sugar together, if I may. Just to slightly tweak where we are, it wasn't that we rubbished the idea of a sugar levy; it was the idea about how it could be hypothecated. We were never in favour of hypothecating the use of a sugar levy in the way that it was initially presented, but there was never any disagreement between our two parties that a levy on high-sugar-content products could and should be considered. What we have now is a sugar levy on drinks, but it doesn't consider every other part of food as well. Part of the action my predecessor has urged the UK Government to undertake is to do more to promote alternatives to sugar, which we promote ourselves in Wales, but to also look again at regulation for sugar in more than just fizzy drinks. This goes back to the point that food, nutrition and many of the regulatory powers over food and nutrition and nutrition standards are not devolved. There's a balance of what we can and can't do, which is why we do still need to work with the UK Government. I can confirm that there are conversations ongoing between Governments about the introduction of the levy that's been proposed and how that might or might not work, and that work will be taken forward between both my department and also that of the Secretary for Finance and Local Government as well. I hope that we can come back and tell Assembly Members more when we've actually had more constructive conversations, to be able to tell you something more than the fact that we are talking at this point. I want to deal with your point about obesity. We've recognised for some time as a country that we have a significant challenge with obesity - the impact on public health outcomes on a whole range of disease and health condition indicators and the impact it has on people's day-to-day lives, the reality that it is more prevalent in more deprived communities than in others. So, there is no room for any complacency. Part of the difficulty is that it goes back to this point of how we use these results to understand what we need to do more of and how we work more successfully alongside the public to encourage them to make choices for themselves, but not in such a way that we seem to be preaching or nannying the public and telling them what they must do. We have to make healthier choices easier choices. If we look at children, for example, just over one in four children are either overweight or obese. That's our understanding of the child measurement programme, which means that about 73 per cent are a healthy weight. But our problem is that we've not seen the sort of reductions in overweight and obese children that we wish to see, and to combat that we need to see what happens pre school, during school and outside school as well, and we need a culture change broadly across society and within families as well - so an understanding of what the impact is upon a child of an unhealthy diet and the impact on the child of not undertaking enough exercise. So, there is a range of different things for us to do, but just because the picture is complex, it does not mean that we should not wish to do something about it and that we will not wish to do something about it. It's as I said at the end of my initial statement: this is about the public, voluntary organisations, the public and private sectors and individuals themselves understanding and reinforcing what they could and should do and how we make those choices easier for them and the fairly immediate health impacts and health gain that people can see in being a healthier weight.

Diolch i'r Aelod am ei gyfres o sylwadau a chwestiynau a'r dechrau cadarnhaol ar y cyfan, ac rwyf innau hefyd yn edrych ymlaen at weld mwy o ddysgu o'r arolwg wrth i ragor o waith dadansoddi gael ei wneud i helpu i lywio ein sefyllfa a lle'r ydym eisiau bod. Rwy'n dechrau gyda'ch pwynt am e-sigaréts. Dim ond i ailadrodd ein bod yn parhau i adolygu'r dystiolaeth ar ddefnyddio e-sigarét, o ran pa mor gyffredin ydynt a'r ffordd y cânt eu defnyddio, eu heffaith botensial ar bobl ifanc a'r modd y maent yn cael eu marchnata, a'r cyflasynnau, ond yn enwedig yr effaith y mae defnyddio e-sigaréts yn ei chael. Rydym wedi clywed nifer o adroddiadau am effaith y defnydd o e-sigaréts, â'r datganiad eu bod yn 20 y cant yn llai niweidiol na thybaco. Ond wrth gwrs nid yw hynny'n golygu eu bod yn rhydd o niwed. Felly, mae angen deall i beth y cânt eu defnyddio, pam eu bod mor gyffredin, a beth yw'r effaith. Nid ydym yn deall eto beth fydd y defnydd tymor hir ohonynt, ond byddwn yn parhau i edrych ar y dystiolaeth ac yn cael ein harwain gan dystiolaeth ar y mater hwn. Byddaf yn ymdrin â'ch pwyntiau am fwyd, maeth a siwgr gyda'i gilydd, os caf. Dim ond i addasu ychydig ar y sefyllfa ar hyn o bryd, nid ein bod yn dilorni'r syniad o ardoll ar siwgr; ond yn hytrach y syniad ynghylch sut y gellid ei neilltuo. Nid ydym erioed wedi bod o blaid neilltuo'r defnydd o'r ardoll ar siwgr yn y modd y cafodd ei gyflwyno i ddechrau, ond ni fu unrhyw anghytundeb erioed rhwng ein dwy blaid y gellid ac y dylid ystyried ardoll ar gynnyrch cynnwys siwgr uchel. Yr hyn sydd gennym yn awr yw ardoll ar siwgr mewn diodydd, ond nid yw'n ystyried pob rhan arall o fwyd yn ogystal â hynny. Rhan o'r gweithredu y mae fy rhagflaenydd wedi annog Llywodraeth y DU i ymgymryd ag ef yw gwneud mwy i hyrwyddo dewisiadau heblaw siwgr, yr ydym yn ei hyrwyddo ein hunain yng Nghymru, ond hefyd mae angen edrych eto ar reoleiddio ar gyfer siwgr mewn mwy na diodydd byrlymog yn unig. Mae hyn yn mynd yn ôl at y pwynt nad yw bwyd, maeth a llawer o'r pwerau rheoleiddio dros fwyd a maeth a safonau maeth wedi'u datganoli. Mae cydbwysedd rhwng yr hyn y gallwn ac na allwn ei wneud, a dyna pam mae angen inni weithio gyda Llywodraeth y DU o hyd. Gallaf gadarnhau bod sgyrsiau parhaus rhwng y Llywodraethau ynghylch cyflwyno'r ardoll a gynigiwyd a sut y gallai neu efallai na fydd yn gweithio, ac y bydd y gwaith yn cael ei ddatblygu rhwng fy adran i a hefyd adran yr Ysgrifennydd Cyllid a Llywodraeth Leol hefyd. Rwy'n gobeithio y gallwn ddod yn ôl a dweud mwy wrth Aelodau'r Cynulliad pan fyddwn wedi cael sgyrsiau mwy adeiladol, a'n bod yn gallu dweud rhywbeth mwy wrthych na'r ffaith ein bod yn siarad ar y pwynt hwn. Rwyf am ymdrin â'ch pwynt ynghylch gordewdra. Rydym wedi cydnabod ers amser fel gwlad bod gordewdra yn her sylweddol - yr effaith ar ganlyniadau iechyd cyhoeddus ar ystod eang o ddangosyddion afiechyd a chyflwr iechyd a'r effaith a gaiff ar fywydau pobl o ddydd i ddydd, a'r realiti ei bod yn fwy cyffredin mewn cymunedau lle ceir mwy o amddifadedd nag mewn eraill. Felly, nid oes lle i fod yn hunanfodlon. Rhan o'r anhawster yw ei fod yn mynd yn ôl i'r pwynt o sut yr ydym yn defnyddio'r canlyniadau hyn i ddeall beth sydd angen i ni wneud mwy ohono, a sut yr ydym yn gweithio'n fwy llwyddiannus ochr yn ochr â'r cyhoedd i'w hannog i wneud dewisiadau drostynt eu hunain, ond ein bod yn gwneud hynny mewn modd nad yw'n ymddangos ein bod yn pregethu wrth y cyhoedd neu'n eu maldodi ac yn dweud wrthynt beth mae'n rhaid iddynt ei wneud. Mae'n rhaid i ni wneud dewisiadau iachach yn ddewisiadau haws. Os edrychwn ar blant, er enghraifft, mae ychydig dros un o bob pedwar plentyn naill ai'n rhy drwm neu'n ordew. Dyna ein dealltwriaeth o'r rhaglen mesur plant, sy'n golygu bod tua 73 y cant ar bwysau iach. Ond ein problem ni yw nad ydym wedi gweld y math o golli pwysau mewn plant dros bwysau a gordew yr ydym am ei weld, ac i fynd i'r afael â hynny mae angen inni weld beth sy'n digwydd i blant cyn iddynt fynd i'r ysgol, yn ystod yr ysgol a thu allan yr ysgol hefyd. Mae angen newid diwylliant yn gyffredinol ar draws cymdeithas ac o fewn teuluoedd - felly dealltwriaeth o beth yw effaith deiet afiach ar blentyn ac effaith peidio â gwneud digon o ymarfer corff ar blentyn. Felly, mae ystod o wahanol bethau i ni eu gwneud. Ond gan fod y darlun yn gymhleth, nid yw hynny'n golygu na ddylem ddymuno gwneud rhywbeth am y peth ac na fyddwn yn dymuno gwneud rhywbeth am y peth. Fel y dywedais ar ddiwedd fy natganiad cychwynnol: mae hyn yn ymwneud â'r cyhoedd, cyrff gwirfoddol, y sector cyhoeddus a'r sector preifat ac unigolion eu hunain yn deall ac yn atgyfnerthu'r hyn y gallent ac y dylent ei wneud, a sut yr ydym ni yn gwneud y dewisiadau hynny'n haws iddynt, a bod pobl yn gallu gweld ar unwaith yr effeithiau gwell ar iechyd o fod ar bwysau iachach.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Minister, I'd like to thank you for this statement. I too very much welcome some of the news contained within it. I'm delighted to see that smoking has definitely gone down to 19 per cent of adults from 26 per cent. It is interesting to note that that's a complete correlation with the number of people who use e-cigarettes. I'm delighted to hear the comments you made to Rhun ap Iorwerth because I'm rather hoping that, with a new Cabinet Secretary in place, we might have a fresh view on this vaping issue, because, if it helps people to give up smoking, it is surely worth considering rather than the somewhat obdurate resistance to it last time around. Turning over to the rest of the statement, I would like to particularly raise the issue of obesity to talk about diabetes. I was very surprised, actually, to read in the Welsh health survey that they said there was only a slight increase in diabetes, which does not chime with much of the rhetoric that we hear from various organisations saying that diabetes is sort of on the march in Wales. I wonder, Minister, if you would consider drilling down into those figures and perhaps seeing whether we can find out how many of those people have diabetes type 1 versus type 2, because, as you and I both know, type 2 is something that can be helped to be got rid of by having a better diet, better exercise and more advice and support, as opposed to type 1. Also here on the correlation with young people being obese, I raised this on your statement last week about the declining amount of hours in school sports available. We need to recognise that, again, within this survey, it says that, actually, between 2004, when the survey started, and last year, 2015, the amount of exercise young people under the age of 16 take has decreased, rather than increased. So, we appear to be going backwards. So, I really would like to ask, Minister, what you're going to be able to do to liaise with your colleague in education as to how we make sure that young people, particularly the very young, grow up with this healthy habit of good exercise that will help to combat this particular area. It can't be done in isolation; we need an integrated view. That's why I wonder: is that the reason why you've appointed a national physical activity director? Is this a new post with new money, or is this somebody who's already in existence who's going to be taking on this responsibility? Because, again, although I agree with the thrust of your argument here, I would have thought that, again, this is an educative role, and what we need to do is ensure that, within education, we really make young people, children, get to grips with understanding what constitutes good food, affordability, cooking skills, physical activity, getting over the bullying and the embarrassment that young women, in particular, face when they try to partake in sports. Would a national physical activity director be looking at all of that? And, again, when we look at areas of social deprivation - those are people who struggle to access sport - poverty, et cetera. So, again, I would have thought that that would have been worked through in all of the various social programmes that we have, rather than creating a whole new post. In short, should it not be embedded in Government policy, rather than having one tsar, or do you think that tsar will be able to have an effect, and how will you measure that tsar? I thought that it was very interesting to see, again within the Welsh health survey, that they're basically saying all our kids are pretty healthy. Yet, that's not quite chiming with the children, young people and education's report on the Designed to Smile programme in the last Assembly, where we found that some 41 per cent of Welsh five-year-olds have significant experience of tooth decay, some 8,000 children have to have anaesthetics in order to remove multiple decayed teeth, and you and I will both know that, in fact, it is through your mouth that you get so many illnesses, so many infections, and having bad teeth actually sets you up as an adult for ill health. So, I would like to know what you might be doing with the Designed to Smile programme and what you might be doing - because this is, if you like, a gateway into good health. Having good teeth equals good health, and I'm very surprised that it's not been picked up in the health survey. As you're going to be reconstituting this health survey, I wonder if you would consider whether or not you should be asking questions on the dentistry side of it. Finally, I would like to just remark upon the fact that you are intending to relaunch this entire survey - future health surveys. You say that this is the last such Welsh health survey in this format, and I would like to know that in the new format - will you be having very similar questions so that we can still continue to plot a trajectory, or are you going to be starting from base with a whole new set, so we can't year-on-year comparisons? I think that's really important for us to know, because, ultimately, in our role of scrutiny, it is by being able to scrutinise your performance, year on year, that we can have a picture of the effect of the policies put forward by your Government. To be frank, Cabinet Secretary, your Government does have form in getting rid of inconvenient comparable statistics, and I would like to know if, going forward, there will still be able to be that comparative measure. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, hoffwn ddiolch i chi am y datganiad hwn. Rwyf innau hefyd yn croesawu'n fawr iawn rywfaint o'r newyddion yn y datganiad hwn. Rwyf wrth fy modd o weld bod ysmygu yn bendant wedi gostwng o 26 y cant i 19 y cant o oedolion. Mae'n ddiddorol nodi bod hynny'n cyd-fynd yn llwyr â nifer y bobl sy'n defnyddio e-sigaréts. Rwyf wrth fy modd o glywed y sylwadau a wnaethoch wrth Rhun ap Iorwerth, oherwydd gobeithio, gydag Ysgrifennydd Cabinet newydd yn ei le, y gallwn gael golwg newydd ar fater defnyddio e-sigaréts, oherwydd, os yw'n helpu pobl i roi'r gorau i ysmygu, mae'n sicr yn werth ei ystyried yn hytrach na'r gwrthwynebiad ystyfnig braidd a roddwyd iddo y tro diwethaf. Gan droi drosodd at weddill y datganiad, hoffwn godi yn arbennig y mater o ordewdra i siarad am ddiabetes. Roeddwn wedi synnu'n fawr, mewn gwirionedd, o ddarllen yn arolwg iechyd Cymru eu bod yn dweud mai dim ond ychydig o gynnydd oedd mewn diabetes. Nid yw hyn yn cyd-fynd â llawer o'r rhethreg a glywn gan wahanol sefydliadau yn dweud bod diabetes ar gynnydd yng Nghymru. Tybed, Weinidog, a fyddech yn ystyried archwilio'r ffigurau hynny'n fanwl ac efallai gweld a allwn gael gwybod faint o'r bobl hynny sydd â diabetes math 1 o'i gymharu â math 2, oherwydd, fel y gwyddoch chi a minnau, mae math 2 yn rhywbeth y mae modd cael help i gael gwared arno drwy ddilyn deiet gwell, mwy o ymarfer corff a rhagor o gyngor a chymorth, yn wahanol i fath 1. Yma hefyd o ran y gydberthynas â phobl ifanc yn ordew, codais hyn ar eich datganiad yr wythnos ddiwethaf am y gostyngiad yn nifer yr oriau sydd ar gael i chwaraeon mewn ysgolion. Mae angen inni gydnabod, unwaith eto, yn yr arolwg hwn mae'n dweud, mewn gwirionedd, rhwng 2004, pan ddechreuodd yr arolwg, a'r llynedd, 2015, bod yr ymarfer corff y mae pobl ifanc dan 16 oed yn ei wneud wedi gostwng, yn hytrach na chynyddu. Felly, mae'n ymddangos ein bod yn symud tuag yn ôl. Felly, hoffwn ofyn, Weinidog, beth yr ydych chi'n mynd i fod yn gallu ei wneud i gysylltu â'ch cydweithiwr ym maes addysg ynghylch sut mae sicrhau bod pobl ifanc, yn enwedig yr ifanc iawn, yn tyfu i fyny gyda'r arfer iach hwn o ymarfer corff da a fydd yn helpu i fynd i'r afael â'r maes penodol hwn? Nid oes modd gwneud hyn ar wahân; mae angen inni gael safbwynt integredig. Dyna pam fy mod yn meddwl tybed: ai dyna'r rheswm eich bod wedi penodi cyfarwyddwr gweithgarwch corfforol cenedlaethol? A yw hon yn swydd newydd gydag arian newydd, neu a oes rhywun eisoes yn gwneud y swydd hon ac yn mynd i fod yn cymryd y cyfrifoldeb hwn? Oherwydd, unwaith eto, er fy mod yn cytuno â byrdwn eich dadl yma, byddwn wedi meddwl, unwaith eto, bod hon yn rôl addysgiadol, a'r hyn sydd angen ei wneud, o fewn addysg, yw sicrhau bod pobl ifanc a phlant yn mynd ati i ddysgu a deall beth yw bwyd da, fforddiadwyedd, sgiliau coginio, gweithgarwch corfforol, ymdopi â'r bwlio a'r embaras y mae menywod ifanc, yn enwedig, yn eu hwynebu pan fyddant yn ceisio cymryd rhan mewn chwaraeon. A fyddai cyfarwyddwr gweithgarwch corfforol cenedlaethol yn edrych ar hyn i gyd? Ac, unwaith eto, pan fyddwn yn edrych ar feysydd o amddifadedd cymdeithasol - y rheini yw'r bobl sy'n ei chael hi'n anodd cael cyfleoedd i gymryd rhan mewn chwaraeon - tlodi, ac yn y blaen. Felly, unwaith eto, byddwn wedi meddwl y byddai hynny wedi cael ei drefnu ym mhob un o'r gwahanol raglenni cymdeithasol sydd gennym, yn hytrach na chreu swydd hollol newydd. Yn fyr, oni ddylai fod yn rhan annatod o bolisi'r Llywodraeth, yn hytrach na chael un tsar, neu a ydych yn credu y bydd y tsar hwnnw yn gallu cael effaith, a sut y byddwch yn mesur y tsar? Roeddwn i'n meddwl ei fod yn ddiddorol iawn gweld, eto o fewn arolwg iechyd Cymru, eu bod yn y bôn yn dweud bod ein holl blant yn eithaf iach. Eto i gyd, nid yw hynny'n cyd-fynd yn hollol â'r adroddiad plant, pobl ifanc ac addysg ar y rhaglen Cynllun Gwên yn y Cynulliad diwethaf, lle canfuwyd bod gan tua 41 y cant o blant pum mlwydd oed yng Nghymru brofiad sylweddol o bydredd dannedd, mae tua 8,000 o blant wedi gorfod cael anesthetig er mwyn tynnu dannedd lluosog wedi pydru, a byddwch chi a minnau yn gwybod, mewn gwirionedd, mai drwy eich ceg yr ydych yn cael cymaint o afiechydon, cymaint o heintiau, a bod dannedd drwg mewn gwirionedd yn golygu y byddwch fel oedolyn yn agored i afiechyd. Felly, hoffwn wybod beth y gallech fod yn ei wneud gyda'r rhaglen Cynllun Gwên a beth y gallech fod yn ei wneud - oherwydd mae hyn, os mynnwch, yn borth i mewn i iechyd da. Mae cael dannedd da yn cyfateb i iechyd da, ac rwy'n synnu'n fawr nad yw'n cael ei nodi yn yr arolwg iechyd. Gan y byddwch yn ailgyfansoddi'r arolwg iechyd hwn, tybed a fyddech yn ystyried a ddylech fod yn gofyn cwestiynau ar yr ochr ddeintyddiaeth iddo. Yn olaf, hoffwn wneud sylw ar y ffaith eich bod yn bwriadu ail-lansio'r arolwg cyfan hwn-arolygon iechyd yn y dyfodol. Rydych yn dweud mai hwn yw'r arolwg iechyd Cymru diwethaf o'r fath yn y fformat hwn, a byddwn yn hoffi gwybod yn y fformat newydda fyddwch yn cael cwestiynau tebyg iawn fel y gallwn barhau i gynllunio llwybr, neu a fyddwch chi'n dechrau o'r dechrau gyda set newydd gyfan, fel na allwn gael cymariaethau blwyddyn ar ôl blwyddyn? Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni gael gwybod hynny, oherwydd, yn y pen draw, yn ein rôl graffu, drwy allu craffu ar eich perfformiad, flwyddyn ar ôl blwyddyn, y gallwn gael darlun o effaith y polisïau a gyflwynwyd gan eich Llywodraeth. I fod yn onest, Ysgrifennydd y Cabinet, mae gan eich Llywodraeth hanes o gael gwared ag ystadegau cymharol anghyfleus, a hoffwn i wybod, wrth symud ymlaen, a fydd yn dal yn bosibl cael y mesur cymharol hwnnw. Diolch.

Thank you for the series of questions. I would like to acknowledge the good news on smoking, in particular, although it's not fair to say that it's simply a direct correlation with e-cigarette use. As I said earlier, a part of the issue is that there are more and more young people becoming adults who don't smoke, and that really does affect smoking prevalence rates - a really welcome cultural change that is happening, although I don't have any complacency about the rates or prevalence of smoking amongst young people. On obesity and diabetes, and the relationship between the two, we are, of course, talking about obesity and its relationship, in particular, to type 2 diabetes, as opposed to type 1. That's been the significant growth that we've seen. For all the fact that the rate of growth appears to have levelled off in the last year or two, that still leaves us with a huge problem, because we know that the more people we have living with type 2 diabetes, the more likely they are to call upon the health service, to live in periods of ill health and all of the significant complications that go with diabetes. We had the national Diabetes Week last week, and I don't think we can ever tire of repeating that it isn't a trivial condition. I visited the team in Ysbyty Gwynedd and looked at the work they're doing - really impressive work - in Betsi Cadwaladr on having surgery as opposed to amputations. It's pretty affecting to see the pictures of what's happened with the surgery. If the alternative was an amputation, that has a major impact on someone's life expectancy as well as their quality of life and their ability to work and get around socially. You know, the reality is that people lose their sight, they suffer amputations as a result of diabetes. It is a really, really serious condition, and that's where the major concern comes about the impact on people's quality of life, people's ability to work and to live, and actually the cost it produces for health services. Already, about 10 per cent of NHS spend, we think, is spent on areas linked to diabetes. On your points generally about school sports and physical activity, and the links between our work and that of both the children and communities portfolio and, of course, the education Secretary, we recognise that there are very obvious and direct links about how we encourage and make it easy for children to be physically active and, again, how we think about the nature of that activity. So, we don't simply think about sport, important though that is as part of the picture, but physical activity going much further and much broader than that. That is the conversation that we are having, as we go through curriculum reform as well, to understand what that could look like and what we think that should look like, and then how we measure appropriate points to understand whether our children are being more physically active. But it goes back again to the point that I made at the start in response to Rhun ap Iorwerth as well: this is about what the Government could and should do, in all its forms, as well as what individuals will do as well. So, it's not just the children but also the families, and the importance that they place on physical activity and, again, how easy we make it for them to undertake that activity as well. The new post of physical activity director is a joint post, as I said earlier, but it does go to the core of not just what the Government want to see, but actually Sport Wales recognising that part of their mission is not just about elite sport. At least three out of the four main parts of their mission are broadly about participation and, if you like, the link into public health areas of activity. That's what it's about: grass-roots activity, not just about elite sport. I think there's been a willingness in the last few years in Sport Wales to be more upfront about that being part of their mission and how they should be judged as well. So, this post is about trying to bring together what we could and should do across the different arms of Government. Sport Wales, as an Assembly sponsored public body, and then to ensure that we then have some meaningful targets and milestones. So, you will see something that will come back to try and give you and other Members an idea of where we think we are now and what we want to do in various parts of Government, and our partners as well. I should also say, on your point about deprived communities, we have a range of specific programmes, from StreetGames to Communities First, but there's also something here about mainstream governing bodies, for example the football at the moment. The Football Association of Wales - the biggest participation sport in Wales. It's a fairly easy game to play; you don't need a lot of equipment. So, it's thinking about the way in which we use sport, and the easily accessible sport, to try and get people interested in activity. That isn't always about organised league activity, it is about that broader message about sport being physical activity and recreation as part of what we want to see. That has to go into deprived communities. I actually suspect that some of our major sports have a slightly better story to tell than they're able to present. I look forward to interrogate, with my colleague the Minister of public health, to understand what really is happening and whether they're actually meeting their own missions that they have as well. Finally, I take your point about Designed to Smile, but, actually, it's been one of the programmes that are able to say that there's been a closing of the gap between more deprived communities and others. That doesn't say that it's perfect, so we do want to understand what we need to do more of in the future. Finally, on your point about the new survey, there will be a new survey as part of the new national survey - a more coherent way to undertake this information in one chunk rather than three or four major surveys. We still expect high-quality data that are useful both for the Government, in understanding what we are doing and what we wish to do, but it could be for the public and Members of this place to understand the impact that we're having and to aid the process of scrutiny. There's certainly no ambition to try and hide what we are doing. It is simply a way of ensuring that we have appropriate and high-quality data. If there is a reason to change the way those data are presented, we should be upfront about the reason for doing that. There is no desire to try and avoid comparability, but it may well be that we collect different sorts of data that are more relevant. If that's what we're going to do, we need to be upfront about it and explain that that's what we're going to do. But I would still expect that you'll have plenty to be able to ask us about and scrutinise us on. I've got no doubt about that.

Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. Hoffwn gydnabod y newyddion da ar ysmygu, yn arbennig, er nad yw'n deg i ddweud ei fod yn syml yn gydberthynas uniongyrchol â defnyddio e-sigaréts. Fel y dywedais yn gynharach, rhan o'r broblem yw bod mwy a mwy o bobl ifanc yn tyfu i fod yn oedolion nad ydynt yn ysmygu, ac mae hynny'n cael effaith wirioneddol ar gyffredinolrwydd ysmygu - newid diwylliannol sydd i'w groesawu sy'n digwydd, er nad wyf yn teimlo'n hunanfodlon ynghylch y cyfraddau na chyffredinolrwydd ysmygu ymysg pobl ifanc. O ran gordewdra a diabetes, a'r berthynas rhwng y ddau, rydym, wrth gwrs, yn siarad am ordewdra a'i berthynas, yn benodol, â diabetes math 2, yn hytrach na math 1. Dyna yw'r twf sylweddol yr ydym wedi'i weld. Er gwaetha'r ffaith ei bod yn ymddangos bod y gyfradd twf wedi lefelu yn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, mae hynny'n dal yn gadael problem enfawr, oherwydd rydym yn gwybod po fwyaf o bobl sydd gennym yn byw gyda diabetes math 2, y mwyaf tebygol y maent o alw ar y gwasanaeth iechyd, i fyw drwy gyfnodau o salwch a phob un o'r cymhlethdodau sylweddol sy'n cyd-fynd â diabetes. Cawsom Wythnos Diabetes genedlaethol yr wythnos diwethaf, ac nid wyf yn meddwl y gallwn byth flino ailadrodd nad yw'n gyflwr dibwys. Ymwelais â'r tîm yn Ysbyty Gwynedd gan edrych ar y gwaith y maent yn ei wneud - gwaith trawiadol iawn - yn Betsi Cadwaladr i gael llawdriniaeth yn hytrach na cholli rhannau o'r corff. Mae'n gyffrous gweld y lluniau o'r hyn sydd wedi digwydd gyda llawdriniaeth. Os mai'r dewis arall oedd colli rhan o'r corff, mae hynny'n cael effaith fawr ar ddisgwyliad oes rhywun yn ogystal ag ansawdd ei fywyd a'i allu i weithio a symud o gwmpas yn gymdeithasol. Rydych yn gwybod, y realiti yw bod pobl yn colli eu golwg, maent yn colli rhannau o'u corff o ganlyniad i ddiabetes. Mae'n gyflwr gwirioneddol ddifrifol, a dyna lle daw'r prif bryder am yr effaith ar ansawdd bywyd pobl, gallu pobl i weithio ac i fyw, ac mewn gwirionedd yn y gost y mae'n ei gynhyrchu ar gyfer gwasanaethau iechyd. Eisoes, mae tua 10 y cant o wariant y GIG, rydym yn meddwl, yn cael ei wario ar feysydd sy'n gysylltiedig â diabetes. O ran eich pwyntiau yn gyffredinol am chwaraeon ysgol a gweithgarwch corfforol, a'r cysylltiadau rhwng ein gwaith ni a gwaith y portffolio plant a chymunedau ac, wrth gwrs, yr Ysgrifennydd Addysg, rydym yn cydnabod bod cysylltiadau amlwg ac uniongyrchol iawn rhwng sut yr ydym yn annog ac yn ei gwneud yn hawdd i blant fod yn egnïol yn gorfforol ac, unwaith eto, sut yr ydym yn meddwl am natur y gweithgarwch hwnnw. Felly, nid ydym yn meddwl yn unig am chwaraeon, er mor bwysig yw hynny fel rhan o'r darlun, ond mae gweithgarwch corfforol yn mynd llawer pellach ac yn llawer ehangach na hynny. Dyna'r sgwrs yr ydym yn ei chael, wrth i ni fynd trwy ddiwygio'r cwricwlwm hefyd, er mwyn deall sut y gallai fod yn edrych a sut yr ydym yn credu y dylai edrych, ac yna sut yr ydym yn mesur pwyntiau priodol i ddeall a yw ein plant yn fwy egnïol yn gorfforol. Ond mae'n mynd yn ôl eto at y pwynt a wneuthum ar y dechrau mewn ymateb i Rhun ap Iorwerth: mae hyn yn ymwneud â'r hyn y gallai ac y dylai'r Llywodraeth ei wneud, yn ei holl ffurfiau, yn ogystal â'r hyn y bydd unigolion yn ei wneud hefyd. Felly, nid yw'n ymwneud â'r plant yn unig ond hefyd y teuluoedd, a'r pwysigrwydd y maent yn ei roi ar weithgarwch corfforol ac, unwaith eto, pa mor hawdd yr ydym yn ei wneud iddynt gymryd rhan yn y gweithgarwch. Mae swydd newydd y cyfarwyddwr gweithgarwch corfforol yn swydd ar y cyd, fel y dywedais yn gynharach, ond mae'n mynd at graidd nid yn unig yr hyn y mae'r Llywodraeth am ei weld, ond mewn gwirionedd mae Chwaraeon Cymru yn cydnabod nad yw'r rhan honno o'u cenhadaeth yn ymwneud yn unig â chwaraeon elitaidd. Mae o leiaf tair o bedair prif ran eu cenhadaeth yn fras yn sôn am gyfranogiad ac, os mynnwch, y cysylltiad â meysydd iechyd cyhoeddus o weithgarwch. Dyna beth y mae'n ymwneud ag e: gweithgarwch ar lawr gwlad, nid yn unig chwaraeon elitaidd. Rwy'n meddwl fod Chwaraeon Cymru yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi bod yn barod i fod yn fwy agored am y ffaith fod hynny'n rhan o'u cenhadaeth a sut y dylid eu barnu nhw hefyd. Felly, mae'r swydd hon yn ymwneud â cheisio dwyn ynghyd yr hyn y gallem ac y dylem ei wneud ar draws gwahanol ganghennau'r Llywodraeth. Chwaraeon Cymru, fel corff cyhoeddus a noddir gan y Cynulliad, ac yna sicrhau ein bod wedyn yn cael rhywfaint o dargedau a cherrig milltir ystyrlon. Felly, byddwch yn gweld rhywbeth a fydd yn dod yn ôl i geisio rhoi syniad i chi ac Aelodau eraill o beth yw'r sefyllfa nawr a beth yr ydym yn dymuno ei wneud mewn gwahanol rannau o'r Llywodraeth, a'n partneriaid hefyd. Dylwn hefyd ddweud, ar eich pwynt am gymunedau difreintiedig, mae gennym ystod o raglenni penodol, o StreetGames i Gymunedau yn Gyntaf, ond mae hefyd rhywbeth yma am gyrff llywodraethu prif ffrwd, er enghraifft, y pêl-droed ar hyn o bryd. Cymdeithas Bêl-droed Cymru - y gamp gyda'r cyfranogiad mwyaf yng Nghymru. Mae'n gêm weddol hawdd i'w chwarae; nid oes angen llawer o offer arnoch chi. Felly, mae'n ymwneud â meddwl am y ffordd yr ydym yn defnyddio chwaraeon, a'r chwaraeon hygyrch, i geisio cael pobl i ddangos diddordeb mewn gweithgarwch. Nid yw hynny bob amser yn ymwneud â gweithgareddau cynghreiriau, mae'n ymwneud â'r neges ehangach honno bod chwaraeon yn weithgarwch corfforol a hamdden yn rhan o'r hyn yr ydym am ei weld. Rhaid i hynny fynd i mewn i gymunedau o amddifadedd. Rwy'n amau mewn gwirionedd fod gan rai o'n prif chwaraeon stori well i'w dweud nag y gallant ei chyflwyno. Rwy'n edrych ymlaen at holi, gyda fy nghydweithiwr, Gweinidog Iechyd y Cyhoedd, er mwyn deall beth sy'n digwydd mewn gwirionedd ac a ydynt yn bodloni eu cenadaethau eu hunain hefyd. Yn olaf, rwy'n derbyn eich pwynt am y Cynllun Gwên, ond, mewn gwirionedd, mae wedi bod yn un o'r rhaglenni hynny sy'n gallu dweud bod y bwlch wedi cau rhwng cymunedau lle mae mwy o amddifadedd ac eraill. Nid yw hynny'n dweud ei fod yn berffaith, felly rydym yn awyddus i ddeall beth mae angen i ni wneud mwy ohono yn y dyfodol. Yn olaf, ar eich pwynt am yr arolwg newydd, bydd arolwg newydd yn rhan o'r arolwg cenedlaethol newydd - ffordd fwy cydlynol o ymgymryd â'r wybodaeth hon mewn un darn yn hytrach na thri neu bedwar o arolygon mawr. Rydym yn dal i ddisgwyl data o ansawdd uchel sy'n ddefnyddiol i'r Llywodraeth, wrth ddeall yr hyn yr ydym yn ei wneud a'r hyn yr ydym am ei wneud, ond gallai fod yn fater i'r cyhoedd ac Aelodau'r lle hwn i ddeall yr effaith yr ydym yn ei chael ac i helpu'r broses o graffu. Yn sicr nid oes dyhead i geisio cuddio'r hyn yr ydym yn ei wneud. Mae'n syml yn ffordd o sicrhau bod gennym ddata priodol ac o ansawdd uchel. Os oes rheswm dros newid y ffordd y mae'r data hynny yn cael eu cyflwyno, dylem fod yn agored ynghylch y rheswm dros wneud hynny. Nid oes unrhyw awydd i geisio osgoi cymharedd, ond gall fod ein bod yn casglu gwahanol fathau o ddata sy'n fwy perthnasol. Os mai dyna beth yr ydym yn mynd i'w wneud, mae angen inni fod yn onest am y peth ac egluro mai dyna beth yr ydym yn mynd i'w wneud. Ond byddwn yn dal i ddisgwyl y bydd gennych ddigon o bethau i'n holi ni yn eu cylch ac i graffu arnom yn eu cylch. Does gen i ddim amheuaeth am hynny.