id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 31
426
| title
stringlengths 1
231
| text
stringlengths 1
443k
|
|---|---|---|---|
3752 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Gjenocidi | Gjenocidi | Gjenocidi ose popullvrasja është vrasja e qëllimshme e njerëzve në baza etnike, nacionale, racore, religjioze apo (nganjëherë) politike, si dhe veprime tjera të qëllimshme që shpijnë në eliminimin fizik të ndonjë kategorie të mësipërme. Nuk ka ujdi nëse termi gjenocid duhet të përdorët për vrasjet masive të motivuara politikisht në përgjithësi, por në përditshmëri ky term përdoret thjeshtë si vrasja masive e qëllimshme e civilëve. Viktimat e gjenocidit në shekullin e kaluar llogariten të kenë qenë 40 milion njerëz.
Termi gjenocid është krijuar nga Rafael Lemkin (1900-1959), një shkollar juridik hebre, më 1943, nga rrënjët “genos” (greqisht për familje, fis, ose racë) dhe “–cid” (latinisht - occidere, me vra). Kjo u arrit më 1948, me Konventën për Ndalimin dhe Dënimin e Krimit të Gjenocidit.
Pas nënshkrimit të minimumit prej 20 vendeve, Konventa u bë ligj ndërkombëtar më 12 janar, 1951. Në atë kohë, vetëm dy nga pesë anëtarët permanent të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara ishin nënshkrues, Franca dhe Tajvani. Eventualisht, Bashkimi Sovjetik e ratifikoj atë m 1954, Mbretëria e Bashkuar më 1970, Republika Popullore e Kinës më 1983, dhe Shtetet e Bashkuara më 1988. Kjo vonesë në përkrahjen e Konventës nga kombet më të fuqishme të botës shkaktoj lëngim të saj për katër dekada. Vetëm më 1990-at filloj zbatimi i ligjit ndërkombëtar mbi krimin e gjenocidit.
Definimet e gjenocidit
Shumica e debatit rreth gjenocidit sillet rreth definicionit të duhur të fjalës “gjenocid”.
Ja çka Lamkin tha rreth definicionit të “gjenocidit” në miratimin e tij fillestar si ligj ndërkombëtar në Kongreset e Gjenevës:
Në përgjithësi, gjenocid nuk do të thotë shkatërrimi i menjëhershëm i një kombi, përveç kur mbërrihet nga vrasja masive e të gjithë anëtarëve të një kombi. Përkundrazi ka për qëllim të nënkuptoj një plan të koordinuar të veprimeve të ndryshme me qëllim të shkatërrimit të bazave thelbësore të jetesë së grupeve kombëtare, me qëllim të shkatërrimit të vetë grupeve. Objektivë e një plani të tillë do të ishte shpërbërja e institucioneve politike dhe social, kulturës, gjuhës, ndjenjave kombëtare, religjionit, dhe mbijetesës ekonomike të grupeve kombëtare, dhe shkatërrimit të sigurisë personale, lirisë, shëndetësisë, dinjitetit, e madje edhe jetët e individëve që i takojnë grupeve të tilla.
Gjenocidi si krim nën ligjin ndërkombëtar
Konventa për Ndalimin dhe Dënimin e Krimit të Gjenocidit u ratifikua nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuar më 9 dhjetor, 1948, dhe hyri në fuqi më 12 janar, 1951. Ajo përmban një definicion të pranuar ndërkombëtarisht, i cili u përfshi në legjislacionin kriminal kombëtar të shumë vendeve, si dhe u pranua nga Statuti i Romës i Gjyqit Penal Ndërkombëtar, traktati që themeloj Gjyqin Kriminal Ndërkombëtar. Konventa (në nenin 2) definon gjenocidin si "cilin do nga veprat në vazhdim kryer me qëllim të shkatërrimit tërësisht ose pjesërisht të një grup kombëtar, etnik, racor, ose religjioz: si:"
(a) Vrasjen e anëtarëve të grupit;
(b) Lëndim serioz trupor apo mental të anëtarëve të grupit;
(c) Shkaktim të qëllimshëm të kushteve jetësore llogaritur të sjellin shkatërrim të pjesshëm apo të plotë fizik;
(d) Marrja e masave për të ndaluar lindjet brenda grupit;
(e) Transferimi me dhunë i fëmijëve nga një grup në tjetrin.
Drafti i parë i Konventës përfshinte edhe vrasjet politike but u huq me insistimin e Bashkimit Sovjetik.
Përjashtimi i grupeve sociale dhe politike si cak i gjenocidit in këtë definicion legal është kritikuar. Në përdorimin e përditshëm të kësaj fjale, këto grup shpesh përfshihen.
Përdorimi i rëndomtë po ashtu nganjëherë e barazon gjenocidin me vrasjen masive të sponsorizuar nga shtetit, por gjenocidi, siç është definuar nga larta, nuk nënkuptoj vrasje masive (apo çfarëdo vrasje) as që çdo vrasje masive nuk është detyrimisht gjenocid. Përfshirja e një qeverie po ashtu nuk kërkohet. Fjala 'gjenocidi' nganjëherë po ashtu përdorët në një kuptim më të gjerë, si "skllavëria ishte gjenocid", por ky përdorim devijon nga definicioni ligjor i krijuar nga KB.
Ligji ndërkombëtar
Të gjithë nënshkruesit e konventës së mësipërme kërkohet që të pengojnë dhe dënojnë aktet e gjenocidit, si në paqe ashtu edhe në kohe lufte, megjithëse disa pengesa e bëjnë zbatimin e kësaj të vështirë. Gjenocidi konsiderohet problem ndërkombëtar, dhe me të merren KB, dhe asnjëherë nuk mund të trajtohet si problem i brendshëm i një vendi. Pranohet se, se paku që nga Lufta e Dyte Botërore, gjenocidi është ilegal nën ligjin zakonor ndërkombëtar si një normë e prerë, si dhe në ligjin konvencional ndërkombëtar. Aktet e gjenocidit janë vështirë të nxirren para drejtësisë pasi qe “qëllimi,” demonstrimi i zinxhirit të përgjegjësisë duhet të tregohet.
Gjenocidet në histori
Gjenocidi shfaqen rregullisht në historinë e civilizimit. Shprehja “kurrë më” shpesh përdorur në marrdhënie me gjenocidin, është thyer deri në ditët e sotme.
Përcaktimi i ngjarjeve historike për ndryshim nga aktet kriminale apo sjellje johumane nuk është çështje e lehtë. Për më tepër, pothuajse në të gjitha rastet kur akuzimet për gjenocid kanë qarkulluar, përkrahësit e anëve të ndryshme kanë kundërshtuar me forcë interpretimin dhe detajet e ngjarjes. Akuzimi për gjenocid nuk merret lehtë dhe pothuajse gjithmonë rezulton në polemikë.
Fazat e gjenocidit dhe përpjekjeve për ta penguar atë
Sipas Dr. Gregory Stanton, President i Genocide Watch, gjenocidi zhvillohet në tetë faza:
Klasifikimi: njerëzit ndahen në "ne dhe ata".
Simbolizmi: "Kur të kombinohen me urrejtje, simbolet mund të asociohen mbi anëtarët mosdashjes të grupeve viktima...Për të luftuar simbolizmin, simbolet e urrejtjes mund të ndalohet me ligj … si dhe gjuha e urrejtjes."
Dehumanizimi: "Dehumanizimi mundëson tejkalimin e neverisë normale njerëzore kundër vrasjes."
Organizimi: "Gjenocidi është gjithmonë i organizuar... Forca të veçanta ushtarake apo paramilitare shpesh armatosen dhe trajnohen.... Për të kaluar këtë fazë, anëtarësimi në këto grupe duhet të ndalohet me ligj."
Polarizimi: "Grupet urryese shpërndajnë propagandë polarizuese... Ndalimi i kësaj arrihet nëpërmjet mbrojtjes së udhëheqësve të moderuar ose ndihmesës së grupeve për të drejtat e njeriut..."
Identifikimi: "Viktimat identifikohen dhe ndahen në bazë të identitetit etnik apo religjioz... Në këtë fazë, një alarm i gjenocidit duhet të thirret..."
Asgjësimi: "Në këtë fazë, vetëm intervenimi i shpejtë i armatosur mund ta ndaloj gjenocidin. Zona me të vërtetë të sigurta apo korridore për largimin e refugjatëve duhet të krijohen në mbrojtjen e armatosur ndërkombëtare."
Mohimi: "Autorët e krimit... mohojnë kryerjen e ndonjë krimi... Përgjigja ndaj mohimit është dënimi nga një tribunal ndërkombëtar apo gjyq kombëtar."
Gjenocidet kundër boshnjakëve dhe shqiptarëve
Me i fundmi ne radhë ishte ai i kryer nga klika e Sllobodan Millosheviqit ndaj shqiptarëve të Kosovës.
Burimi i të dhënave
Shifrat nga libri kontraverz i R. J. Rummel, "Death by Government".
Për Lexim të Mëtejshëm
Elizabeth Becker, When the War Was Over: Cambodia and the Khmer Rouge Revolution, Public Affairs, 1986, 1998, paperback, 519 pages, ISBN 1-891620-00-2
Barbara Harff, Early Warning of Communal Conflict and Genocide: Linking Empirical Research to International Responses, Westview Press, August 2003, paperback, 256 pages, ISBN 0-8133-9840-1
Ben Kiernan, Ed., Genocide and Democracy in Cambodia: The Khmer Rouge, the U.N., and the International Community, 335 pp. (1993). ISBN 0-938692-49-6
Samantha Power, "A Problem from Hell": America and the Age of Genocide, Basic Books, 640 pages, ISBN 0-465-06150-8 (hardcover, 2002), ISBN 0-06-054164-4 (paperback, 2003), 2003 Pulitzer Prize for Nonfiction
Samuel Totten, William S. Parsons, and Israel W. Charny, eds, Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts, Second Edition, Routledge Press, 507 pages, ISBN 0-415-94429-5 (hardcover, 2004), ISBN 0-415-94430-9 (paperback, 2004)
Lidhje të jashtme
Prevent Genocide International
BBC on defining genocide
"Indonesian Human Rights Abuses in West Papua: Application of the Law of Genocide to the History of Indonesian Control"
Students Taking Action Now: Darfur (Student movement to end the genocide in Darfur with over 75 chapters in the US and Canada)
Circassian Genocide
International Association of Genocide Scholars
Photographs from the Sudan Genocide
The Dith Pran Holocaust Awareness Project
Hidden From History (Genocide in Canada)
The Authoritative Armenian Genocide website
Sri Lanka - Genocide'83
Was the Ukrainian Famine (Holodomor) of 1932-1933 Genocide?
Referime
Masakra |
3761 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Liqeni%20i%20Radoniqit | Liqeni i Radoniqit | Liqeni i Radoniqit është një liqe artificial në komunën e Gjakovës. I krijuar në vitet e '80-ta, liqeni mori emrin e fshatit i cili u përmbys për krijimin e tij .Radoniqi furnizon me ujë rreth 214.000 banorë të qyteteve të Gjakovës dhe Rahovecit si dhe fshatrave përreth. Ai po ashtu përdorët për ujitjen e 10,500 ha tokë.
Me një sipërfaqe prej 5.62 km2, Radoniqi zë vendin e dytë në Kosovë për nga sipërfaqja. Kapaciteti i pendës është 113 milion m3, që për momentin lejon furnizim të arsyeshëm me ujë gjatë tërë vitit.
Shih edhe
Ratishi
Sitnica
Drini i Bardhë
Liqeni i Gazivodës
Galeria
Lidhje të jashtme
Hidro Sistemi "Radoniqi" SH. A. (Faqe Zyrtare)
Video me foto në Youtube
Referime
Gjakovë
Radoniqi
Gjeografia e Kosovës
Turizmi në Kosovë
Pellgu i Drinit të Bardhë |
3763 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Sheriati | Sheriati | Sheriati (arabisht شريعة = šariʿa, shari’a, me kuptimin ‚rrugë për në lug‘, ‚rrugë e çarë, e qartë‘; edhe ‚ligj fetar‘, ‚rit‘; e rrjedhur nga folja شرع = shara’a = šaraʿa = udhëheq rrugën, urdhëroj, caktoj (edhe ligjin); forma në shqip është marrë nga ajo turqisht şerîat) është kodi ligjor i legjitimuar fetarisht, i pandryshueshëm i fesë islame. Forma në shumës (شرائع = shara’i’ = šaraʾiʿ) cilëson tërësinë e të gjitha rregullave përmbajtës në të. Me fikh nënkuptohet jurisprudenca në fenë islame. Ajo shtrihet në të gjitha marrëdhëniet e jetës fetare, civile dhe shtetërore dhe kërkon që çdo marrëdhënie e jetës publike apo private të rregullohet sipas këtij kodi fetar.
Kuptimi
Termi sheriat ose shari’a e ka origjinën në kuran. Ai përmendet vetëm në një vend të vetëm në kuran: Sure 45, vargu 18, ku ai nënkupton shtegun në shkretëtirë që çon në burimin e ujit, nga ku për myslimanët vjen origjina hyjnore e sheriatit.
„Pas tyre (dmth. pas epokës së bijve të Izraelit, çifutëve) të kemi vendosur në këtë çështje (?) një rit (tëndin).“ (Fjala „rit“ nënkupton sheriatin)
Forma e foljes së përmendur më lart gjendet në tekstin e kuranit në këtë kuptim:
„Ju ka vendosur (shara’a) nga feja, çka i ka urdhëruar Nuhas (Noahs) ta kemi dhënë (si zbulesë) dhe çka i kemi urdhëruar Ibrahimit (Abrahamit), Musait (Moisiut) dhe Isait (Jezusit): Përmbajuni (rregullave të) fesë dhe mos u ndani për to (në grupe). Se idhujtarëve (politeistëve, të pafeve) u shkakton shumë dëm, prandaj bëju thirrje atyre. Allahu zgjedh kë të dojë, dhe e çon atje atë, i cili i përkushtohet (atij i përulur).“— Sure 42, vargu 13.
Sheriati është për myslimanët udhërrëfyesi i detyrueshëm, për të çuar njeriun tek burimi i tij zoti dhe (tërësia e rregullave të allahut që kanë të bëjnë me veprimet e njeriut.) (Në kulturën islamike sheriati cilëson ligjin në kuptimin më të gjerë, dmth. të gjitha normat fetare, morale, shoqërore dhe ligjore, të cilat përfshihen në kuran dhe në traditën profetike.)
Termi sheriat cilëson të drejtën islamike; ai përmban tërësinë e rregullave të zotit që kanë të bëjnë me veprimet e njeriut. Ligjet e sheriatit janë të detyrueshme për të gjithë njerëzit në një shoqëri islamike, edhe për jo-myslimanët. Vetëm disa pak detyrime, si psh. të falurit pesë herë në ditë ose agjërimi gjatë ramazanit, janë obligatore vetëm për myslimanët. E drejta islamike rregullon të gjitha marrëdhëniet dhe detyrimet e jashtme (forum externum) të njeriut me zotin dhe me njerëzit e tjerë. Ky ligj mbikëqyr përmbushjen e detyrimeve fetare të individit ndaj zotit, dmth. që të plotësohen (العبادات = al-’ibadat = al-ʿibādāt = veprimet e shërbesave fetare) dhe të gjitha marrëdhëniet e individit me njerëzit e tjerë, dmth. që (المعاملات = al-mu’amalat = al-muʿāmalāt = marrëdhëniet e ndërsjellëta) të përputhen me ligjin. Në lidhje me çështjet e besimit në kuptimin e ngushtë të tij, sheriati nuk merret. Sipas tij, njeriut i duhet ta pranojë të drejtën islamike me kufizimet dhe kontradiktat e saj pa bërë kritikë. Kërkimi për të zbuluar kuptimin dhe logjikën inherente (të brendëshme) të ligjeve hyjnore është i lejueshëm deri aty ku zoti e tregon vetë rrugën për atje.
Si instruksion i pagabueshëm detyrimesh, ai përfshin të tërë jetën fetare, politike, shoqërore, shtëpiake dhe individuale si të myslimanëve ashtu edhe të atyre me besim tjetër (dhimmi) në atë masë që mënyra e jetës së tyre publike mos t'i bëhet në asnjë mënyrë pengesë as fesë islame dhe as myslimanëve. Unifikimi i fesë me jurisprudencën në një sistem shtetëror sjell me vete edhe unfikimin e fesë me shtetin, i cili vihet re në mënyrë të ndryshme në shtetet arabo-islamike të sotme (në të cilat feja shtetërore është ajo islame).
„Të drejtat dhe kërkesat e njerëzve paraqiten në thelb vetëm si refleksime ndaj detyrimeve fetare. Kështu, liria e individit në ligjet e sheriatit është shumë më e kufizuar se në drejtësinë perëndimore. Kur këtu është çdo gjë e lejuar që nuk e ndalon ligji, ndalohet në fenë islame çdo gjë që nuk e lejon ligji. Kështu, ajo nuk njeh as parimin e lirisë së kontratës që mbizotëron në drejtësinë tonë të sotme. E ligjshme është vetëm lidhja e kontratave që lejohet nga e drejta e sheriatit.“— O. Spies dhe E. Pritsch
Zoti vlen në këtë sistem ligjor si ligjvënësi suprem (شارع = shāri’ = šariʿ); ligji i tij është pjesë e zbulesës hyjnore të kuranit. Kurani vlen në mënyrë të padiskutueshme në islamin sunnit si burim primar i ligjit. Ky është një ligj i kërkuar nga zoti, i përcaktuar prej tij, sipas botëkuptimit islamik, i zbuluar nëpërmjet të dërguarit të tij Muhametit. Por kurani përmban vetëm udhëzime të veçanta që mund të vlejnë vetëm si bazë për një ligjvënie të përgjithshme e të gjerë. Prandaj, që herët në historinë e fesë islame, doli në plan të parë përkrah kuranit si burim ligjesh edhe sunna (veprat dhe fjalët shembull të profetit Muhamet) duke u bërë qendra e interesimit për juridiksionin, për t'iu përgjigjur në mënyrë interpretuese çështjeve juridike që nuk trajtohen nga kurani duke marrë për ndihmë shprehjet e profetit të trashëguara gojarisht. Tregimet mbi sjelljen dhe fjalët e Muhametit janë mbledhur në të ashtuquajturin hadith. Më vonë teologët filtruan nga një mori e madhe e ngatërruar e këtyre haditheve, sipas rregullash të caktuara, gojëdhënat që mund të pranoheshin si origjinale, duke krijuar kështu përmbledhjet e haditheve që njihen më së shumti edhe sot.
Në tafsir, përkthimi në arabisht i biblës nga Saadia Gaon-i, të shekullit të 10-të, termi shari’a (sheriat) ose forma e shumësit shara’i’ përdoret në shumë vende në tekst për të përkthyer termin hebre torah, megjithëse për të në disa vende përdoret edhe fjala përkatëse arabe taurat. Me kuptimin ligj përdoret shari’a për shembull në bibël, eksodi 13,9: (sharī’atu ’llāh për ‚ligjin e zotit‘) dhe në bibël, deuteronomiumi 4,44 (libri i pestë i Mozesit ose Ligji i Përtërirë): (va-hadhihi ’sh-sheriatitu ’llati: „dhe ky është ligji që…“).
Statusi juridik për njerëz dhe popuj të ndryshëm
Sheriati i klasifikon njerëzit dhe popujt sipas besimit që kanë dhe sipas marrëdhënieve me shtetin islamik në kategori të ndryshme ligjore që përcaktojnë statusin juridik të tyre.
Shtetas të shtetit islamik:
Myslimanët – që kanë të gjitha të drejtat dhe detyrimet.
Dhimmi – persona nën mbrojtje („me libër“, monoteistë) që kanë të drejta të kufizuara, që u duhet të paguajnë taksa të veçanta por që janë të mbrojtur nga ana e shtetit dhe që nuk u duhet të kontribuojnë me shërbim ushtarak në rast lufte.
Shtetas të vendeve të huaja jo-myslimane:
Harbi – jo-myslimanë që ndodhen në gjendje lufte me myslimanët. Sheriati kërkon vrasjen e këtyre njerëzve. Femrat, fëmijët dhe meshkuj që s'marrin pjesë në luftë, si psh. murgjit, janë nën mbrojtje të veçantë. Të drejta (si psh. të drejtën e pronës) harbit nuk kanë, kështu që është e lejueshme që prona e tyre të merret si plaçkë lufte.
Përveç këtyre klasifikimeve ka edhe ndryshime brenda një grupi; kështu, në të drejtën e trashëgimisë dhe atë familjare, femrat nuk kanë të njëtat të drejta si meshkujt. Në të drejtën trashëgimuese psh. ato janë të disfavorizuara por nga ana tjetër nuk kanë as detyrime për mjete jetese kundrejt pjesëtarëve të familjes. E drejta ndërkombëtare islamike (sijeri) përcakton pozitën juridike të femrave jo-myslimane madje në mënyrë më të favorshme se atë të meshkujve jo-myslimanë.
Ndryshime ndërmjet vendeve
Sheriati përbëhet nga burimet e ndryshme të përmendura më lart. Kjo sjell që sipas vendeve të aplikohen versione me ndryshime të vogla nga njëri-tjetri. Regullat për zbatimin konkret dalin vetëm duke interpretuar këto burime. Traditat lokale që janë të integruara tek sheriati nuk shkojnë deri aty sa të bien në kontradiktë të hapur me rregullat e njohura të sheriatit. Prandaj edhe në Afganistan nën talibanët e drejta tradicionale fisnore pashtune ka ndikuar tek sheriati, gjë që psh. nuk ngjet në Arabinë Saudite, Iran ose Jordani.
shih edhe artikullin Fëkëhu
Veprimet e njerëzve
Pesë kategoritë
Sheriati, si shuma e instruksioneve islamike të detyrimeve, i grupon veprimet e njeriut në pesë kategori duke i vlerësuar ato si më poshtë:
veprime të detyrës: (فرض fard (edhe farz) ose واجب vāxhib). Zbatimi i këtyre veprime shpërblehet ndërsa moskryerja ndëshkohet. Dallim bëhet ndërmjet detyrimeve individuale (فرض العين fard al-ayn) që duhet t'i përmbushë çdo mysliman dhe detyrimeve kolektive (فرض الكفاية fard al-kifāya‚ ‚detyrimi i kontributit të mjaftueshëm‘), ku mjafton që të marrë pjesë një numër i mjaftueshëm myslimanësh. Në kategorinë e parë bie psh. të falurit e pesëhershëm të përditshëm (صلاة, në kuran صلوة salat), në të dytën xhihadi.
veprime të këshillueshme: (مندوب mandūb, مستحب mustahabb (mustehab) ose سنة sunna. Këto veprime shpërblehen ndërsa moskryerja nuk ndëshkohet.
veprime të lejueshme, indiferente: (مباح mubāh ose halal (hallall). Individi mund të vendosë vetë për lënien ose kryerjen e veprimit. Ligji në këtë rast nuk parashikon as shpërblim, as ndëshkim.
veprime të ulta, të papranueshme: (مكروه makrūh). Janë veprime që nuk i ndëshkon ligji por që moskryrja e të cilave lavdërohet.
veprime të ndaluara: (حرام harām). Autori ndëshkohet ndërsa refuzuesi i tyre lavdërohet.
Veprimet e ndaluara ndëshkohen në botën e këtejme me anë të dënimeve që parashikohen nga kurani (hudud ose hadd): konsumimi i alkoolit, imoraliteti, akuzimi i rremë për imoralitet, vjedhja, marrëdhëniet seksuale mes meshkujve dhe apostazia (ndërrimi i fesë); kjo e fundit ndëshkohet sidomos nëpërmjet sunna-s së profetit Muhamet dhe jo nëpërmjet përcaktimeve dënuese të kuranit.
Elementet përbërës të një veprimi
Në kryerjen e një veprimi sipas të drejtës islamike bëjnë pjesë elemente të ndryshëm, ku ndër të tjera bëjnë pjesë shtyllat bazë (اركان arkān), në mungesë të të cilave anulohet i gjithë veprimi. Një nga këto shtylla është qëllimi (نية nīya): një veprim, të cilit i mungon qëllimi, është i pavlefshëm. Gjithashtu veprimet vlerësohen gjithmonë sipas qëllimit që është i lidhur me to kështu që njerëzit duhet të heqin dorë nga gjykimi i njerëzve të tjerë pasi, sipas botëkuptimit islamik, vetëm zoti është në gjendje për këtë.
Duke konstatuar ekzistencën e këtyre elementeve të veprimit juristi islamik dallon nëse ai është i vlefshëm për t'u gykuar (صحيح sahīh) apo jo (باطل bātil).
Vlefshmëria
Për shumë myslimanë dhe teologë islamikë sheriati ka një vlefshmëri universale. Në disa vende islamike ai është baza për legjislativën (ligjvënësin). Rregullat relativisht të pakëta në lidhje me kultin vlejnë vetëm për myslimanët; anëtarë të feve të tjera (shih dhimmi dhe harbi) nuk preken nga to, megjithatë në disa vende ku sheriati formon tërësisht ose pjesërisht bazën për legjislativën, për ta vlejnë rregulla të veçanta që kufizojnë lirinë e fesë.
Në rastin kur nuk bëhet fjalë për ndalime por për raste të veçanta të ralla kur veprime të caktuara janë të detyrueshme (مكلف mukallaf), kjo shënohet në veçanti. Zakonisht duhet që autori të jetë në zotërim të plotë të fuqisë mendore (عاقل `ākil) dhe në moshë madhore (بالغ bāligh).
Shtetet me karakter të theksuar islamik të kohës së sotme
Në vitin 1990 në konferencën e 19-të ministrave të jashtëm të Organizatës së Konferencës Islamike (OIC) u ratifikua Deklarata e Kairos për të drejtat e njeriut në islam, e cila ka për qëllim të bëhet si linjë udhëzuese për ndërkohë 57 shtetet islamike anëtare të saj në fushën e të drejtave të njeriut. Në nenet e fundit 24 dhe 25 të saj përcaktohet e drejta islamike e legjitimuar fetarisht, sheriati, si e vetmja bazë për interpretimin e kësaj deklarate.
Kjo deklaratë konsiderohet nga apologjetët (komentues, shpjegues të fesë) si kundërpërgjigje e Deklaratës së Përgjithëshme të të Drejtave të Njeriut të OKB-së, nga e cila ajo devijon konsiderueshëm duke bërë sheriatin si bazë për të drejtat e njeriut.
Zbatimi në praktikë i të drejtës islamike është shumë i ndryshëm mes vendeve islamike. Në disa shtete ekziston një identifikim (barazim) teokratik i drejtësisë zyrtare shtetërore dhe sheriatit, në të tjera ai është abroguar (hequr), në disa të tjera ai është (në frymën e pluralizmit ligjor) i vlefshëm vetëm për një pjesë të popullsisë.
Në Turqi sheriati është hequr nën Mustafa Kemal Atatürk-un me kushtetutën e 20 prillit 1924. Megjithatë në Anadollin lindor poliginia (martesa e shumëfishtë) (e ndaluar sipas kushtetutës turke) është pjesërisht e përhapur.
Në Tunizi ai është hequr me kushtetutën e 1 qershorit 1959. Vetëm neni 38 i kushtetutës tuniziane shkruan se presidenti duhet të jetë mysliman.
Në Malezi ekziston një sistem ligjor dual, ku gjyqet islamike punojnë paralelisht me institucionet shtetërore civile. Tre prej 13 shteteve përbërëse federale lejojnë psh. rrahjen me kamxhik (fshikullimin) e femrave të dënuara sipas rregullave të sheriatit, megjithëse këtë e ndalon kodi penal kriminal në shkallë vendi..
Në përgjithësi i përhapur është zbatimi i saj në fushën ligjore civile psh. në Algjeri, Indonezi dhe Egjipt. Në disa vende sheriati vlen tërësisht, si psh. në Arabinë Saudite dhe Mauritani. Gjithashtu sheriati është në fuqi vetëm brenda zonave ku mbizotëron feja islame në (Nigeri, Sudan ose Indonezi. Shih edhe Konflikti me sheriatin në Nigeri).
Kështu psh. në vendet si Somali dhe Sudan ku ekzekutohen ndëshkime hadd, merret si provë për imoralitet edhe shtatzania e një gruaje të pamartuar ose të martuar, bashkëshorti i të cilës ka qenë i papranishëm. Në disa vende ndëshkohen edhe vetë gratë e përdhunuara duke u bazuar në të tilla forma „argumentesh“, si psh. në Arabinë Saudite ose në Iran.
Rëndësia e sheriatit në vendet islamike është duke u rritur vazhdimisht përsëri që prej mesit të viteve 1970. Edhe në Turqi, megjithëse shtet laicist, sa vijnë e shtohen zërat me influencë politike që kërkojnë rikthimin e të drejtës islamike, të sheriatit. Kështu shkruante gazeta ditore islamiste-nacionaliste Milli Gazete më 16 tetor 2006:
„Është e palogjikëshme, kontradiktore dhe absurde kur një njeri pretendon se është mysliman por kundra sheriatit. […] sheriati është një fjalë e shenjtë. Feja islame dhe sheriati janë e njejta gjë.“
Nga ana tjetër, në botën islamike dëgjohen gjithmonë e më tepër ide interpretuese alternative për sheriatin, si Fazlur Rahman në Pakistan, Muhammad Shahrur në Siri, Abdulkarim Soroush në Iran, Muhammad Abed al-Jabri në Algjeri, Hassan Hanafi në Egjipt dhe jo së fundi edhe shumë teologë në Turqi.
Sot sheriati është baza e jurisprudencës në Nigeri (në disa shtete federale), në Maledive, në Iran, në Arabinë Saudite, Bangladesh, Mauretani, Afganistan, Sudan (jo në Sudanin jugor), in Gambia, Senegal, Katar, Kuvajt, Bahrain, në Provincën Autonome Indoneziane Açeh, Jemen (këtu paralel me praktikimin e ligjeve të fiseve) dhe në zona të pjesëshme të Pakistanit. Në Somali morrën komitët Bashkimi i Gjyqeve Islamike në qershor 2006 pushtetin në dorë në kryeqytetin Mogadishu pas viteve lufte civile, një grup që ka për qëllim kryesor të instalojë një rend ligjor të bazuar mbi sheriatin (psh. ndalimin e ndjekjes në televizion të kampionatit botëror të futbollit 2006). Ky grup u rrëzua veç sërish në fund të vitit 2006.
Në shtetet perëndimore sot
Në shtetet e industrializuara perëndimore si dhe në vendet e tjera me karakter jo-islamik në botë, e ndërmjetsuar nëpërmjet të së Drejtës Ndërkombëtare Private të vendit, sheriati mund të gjejë zbatim juridik. Megjithatë vlefshmëria e tij, psh. në Gjermani, has në kufijtë e saj në ordre public: kështu psh. nuk zbatohen normat që nuk përputhen me idetë themeltare ligjore. Në Britaninë e Madhe sheriati nuk vihet në zbatim nga gjykatat shtetërore, megjithatë ka gjyqe fetare arbitrazhi që mund të kërkohen në bazë vullnetare nga palët kundërshtare. Në këto raste zbatohet sheriati deri aty ku ky nuk bie ndesh me Common Law-in.
Në Greqi sheriati vlen për pakicën myslimane (pomakët dhe turqit e Trakisë perëndimore) në rastet që prekin statusin individual dhe të drejtën familjare, përderisa pjesëtarët e pakicës dëshirojnë t'i ndreqin çështjet e tyre sipas sheriatit në vend të ligjit grek. Kjo gjë e ka burimin tek kontrata e Sèvresës.
Në disa vende si Afrika e Jugut, shqyrtohet mundësia e lejimit të një juridiksioni paralel, psh. në të drejtën martesore dhe familjare.
Arbitration Act-i kanadez (1991) u ka lejuar kristianëve, çifutëve dhe myslimanëve në provincën Ontario të procedojnë mbi grindjet familjare (si padi divorci, kujdestarie dhe trashëgimie) pranë një gjyqi fetar arbitrazhi, në rast se të gjitha palët janë dakord me këtë. Vendimet e këtyre gjyqeve arbitrazhi kanë qenë të vlefshme juridikisht, derisa nuk kanë rënë në kundërshtim me ligjet kanadeze në fuqi duke bërë kështu që nga gjyqet myslimane në Ontario të zbatohet në raste të veçanta sheriati. Në shtator 2005 Arbitration Act-i u ndryshua (edhe si pasojë e protestave ndërkombëtare nga ana e organizatave për të drejtat e grave) në atë mënyrë që nuk janë më të mundura vendime në bazë ligjesh fetare.
Në Hollandë zhvillohet intensivisht diskutimi mbi zbatimin e sheriatit, pas asaj kur ish-ministri hollandez i drejtësisë, demokristiani Piet-Hein Donner, pati deklaruar në shtator 2006 se mund ta përfytyronte mirë mundësinë e futjes së sheriatit në Hollandë, në qoftë se shumica e zgjedhësve do të ishte për këtë. Ndërkohë është duke u diskutuar seriozisht kjo mundësi edhe në qarqet intelektuale universitare. Një simpozium në universitetin e Tilburgut më 3 maj 2007 iu përkushtua temës sheriati në Evropë duke ftuar islamologjisten palestinezo-amerikane Maysam al-Faruki nga Georgetown University në Washington, D.C., e cila nuk sheh ndonjë problem në rast se futet sheriati në Hollandë: „Të dy sistemet juridike mund të ekzistojnë pa vështirësi njëkohësisht“.
Në shkurt 2008, kreu i kishës anglikane, arqipeshkvi i Canterbury-t Rowan Williams, gjatë një interviste me BBC-në e ka cilësuar si të „pashmangshme“ që të futen elemente të sheriatit në Common Law-in britanik. Duke „adoptuar në mënyrë konstruktive“ elemente të sheriatit mund t'u shmangeshin psh. gratë myslimane rregullave perëndimore të divorcimit (ndarjes). Kjo natyrisht nuk do të thotë, u shpreh ai, që të mbarten në perëndim „veprime çnjerëzore“ të praktikës juridike të vendeve islamike. Shprehjet e Williams-it hasën në indinjime të shumta në Britanininë e Madhe dhe brenda kishës anglikane, duke iu referuar asaj që nuk duhen lejuar sisteme të ndryshme juridike për grupe të ndryshme të popullsisë. Një mendim të kundërt mbron peshkopi anglikan i Rochester-it Michael Nazir-Ali, i cili është vetë i arratisur në Bitaninë e Madhe si pasojë e kërcënimeve me vrasje nga ana e myslymanëve pakistanezë.
Kritikuesit i kundërvihen zbatimit të sheriatit në vendet perëndimore duke thënë se sheriati është i papajtueshëm me Deklaratën e përgjithëshme të të drejtave të njeriut.
Gjykata evropiane për të drejtat e njeriut në Strasburg (ECHR) ka gjykuar në disa procese që sheriati është „inkompatibël (i papërputhshëm) me parimet themeltare të demokracisë“.
Kuptimi mistik
Në sufizëm (mistika islamike) sheriati ka një rëndësi si baza për rrugën në kërkim të zotit. Stacione të tjera janë si më poshtë: tarika (rruga mistike), hakika (e vërteta) dhe ma’rifa (njohja, të kuptuarit). Mistiku i njohur Ibn Arabi (1165–1240) i përshkruan këto stacione në këtë mënyrë: Në nivelin e sheriatit ekziston „e jotja dhe e imja“. Kjo do të thotë që ky ligj fetar rregullon të drejtat e individit dhe marrëdhëniet etike ndërmjet njerëzve. Në nivelin e tarika-s është „e imja, e jotja dhe e jotja, e imja“. Nga sufit pritet që ta trajtojnë njëri-tjetrin si vëllezër e mortra duke marrë pjesë reciprokisht në gëzimet, dashamirësinë dhe pronën e secilit. Në nivelin e të vërtetës (hakika) nuk ekziston „as e imja, as e jotja“. Sufit e përparuar e kuptojnë se gjithëshka vjen nga zoti dhe se ata vetë janë vetëm administrues që nuk kanë në zotërim asgjë. Ata që e kuptojnë të vërtetën nuk interesohen për pronë, pasuri dhe formalitete në përgjithësi. Në nivelin e njohjes ose të të kuptuarit (ma’rifa) nuk ekziston „as unë, as ti“. Njeriu e kupton se asgjë dhe askush nuk është i shkëputur nga zoti.
Shih edhe
Kredite konforme me sheriatin
Fetva (Ekspertiza ligjore)
Fikhu (Jurisprudenca islamike)
Sijar-i (E drejta ndërkombëtare: ligji i luftës dhe ai për të huajt)
Martesa islame
Literaturë
Gotthelf Bergsträsser: Grundzüge des islamischen Rechts. (Tiparet kryesore të të drejtës islamike) Berlin 1935.
Tilman Nagel: Das islamische Recht. Eine Einführung. (E drejta slamike. Hyrje) Westhofen 2001
Miklos Muranyi: Fiqh. Në: Grundriss der Arabischen Philologie (Skicë e filologjisë islamike). Vol. II: Literaturwissenschaft. (Hrg. Helmut Gätje), Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1987. F. 298-325. ISBN 3-88226-145-5
Said Ramadan: Das islamische Recht. Theorie und Praxis. (E drejta islamike. Teori dhe praktikë) Wiesbaden 1980, ISBN 3-447-02078-4
Eduard Sachau: Das Recht der Scharia. (E drejta e sheriatit), Neuauflage. Frankfurt a.M. 2004
Eduard Sachau: Muhammedanisches Recht nach schafiitischer Lehre. (E drejta muhamedane sipas toerisë shafiite) Stuttgart 1897. Ky libër është i disponueshëm online: http://www.archive.org/details/muhammedanische00sachgoog
Joseph Schacht: An introduction to Islamic law (Hyrje në të drejtën islamike) Oxford 1991.
Christine Schirrmacher: Die Scharia – Recht und Gesetz im Islam, (Sheriati, e drejta dhe ligji në fenë islame) Holzgerlingen 2007, ISBN 978-3-7751-4657-9
Wael B. Hallaq: The origins and evolution of Islamic law (Origjina dhe zhvillimi i të drejtës islamike), Cambridge 2005.
Referime |
3765 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Islami | Islami | Islami (arab. الإسلام al-ʾIslām, në shqip edhe si Myslimanllëku ose Myslimanizmi) është një fe monoteiste abrahamike. Është e bazuar në besimin në një Zot (arab. Allahu), në zgjedhjen e Muhamedit për profetin e fundit, paracaktimin e fatit të njerëzve, shpërblimin për vepra të mira dhe dënimin për vepra të këqija, ditën e gjykimit dhe ringjalljen e të vdekurve. Kurani është shkrimi i shenjtë i Islamit dhe kështu burimi parësor i tij, i shkruar në gjuhën arabe dhe përmban 114 kapituj (sure). Burimi i dytë i Islamit janë fjalët dhe veprimet (synneti) e profetit Muhamed.
Ndjekësit e Islamit quhen myslimanë, që sot janë rreth 1,62 miliardë ose 23% e njerëzve, duke e bërë kështu Islamin fenë e dytë më të madhe për nga numri i ndjekësve, dhe sipas disa burimeve feja me rritjen më të shpejtë në botë.
Lindja e fesë islame
Shih artikullin kryesor Muhameti
Muhamedi (a.s) (arabisht: محمد = i lartë-lëvduari, i shumë-lëvduari) ka lindur rreth vitit 570 pas Krishtit si biri i një tregtari nga fisi i kuraish-ëve në Mekkë, në Arabinë Saudite të sotme. Sipas trashëgimisë islame, atij iu shfaq në moshën rreth 40 vjeçare për herë të parë kryengjëlli Xhibril, i cili i diktoi në vazhdim të jetës së tij për vite me rradhë vargjet e zbulesës hyjnore, Kuranin. Zbulesat e Muhametit u mblodhën dhe u kontrolluan vazhdimisht që gjatë kohës kur jetonte ai dhe së fundi, nën sundimin e Uthman ibn Affan-it, i të tretit të të ashtuquajturve kalifëve legjitimë, u mblodhën e u kanonizuan. Shpallja e mesazhit të një monoteizmi pa kompromise gjeti vetëm pak simpatizantë në Mekkën politeiste të asaj kohe, kështu që komuniteti i ri mysliman e pa veten të detyruar nën presionin e kundërshtarëve të braktisë Mekkën dhe të mërgojë në veri, në Jethrib (sot Medinë). Kjo ngjarje hyri në histori si hixhra (ose hixhreti) dhe u caktua me vendim të kalifit të dytë Umer ibn el-Hatabit-it si viti i parë i erës islame.
Në Jethrib filloi në këtë kohë karriera ushtarake dhe politike e profetit. Menjëherë pas mbërritjes në këtë oazë, Muhameti lidhi një kontratë aleance me banorët e atjeshëm, të ashtuquajturën "marrëveshjen e Medinës". Më pas vijuan përballje ushtarake me kuraish-ët paganë: sulmimet e organizuara nga profeti mbi karvanët çuan në betejën e Badr-it, e cila u pasua nga ajo e Uhud-it. Si sulmi i madh i fundit nga ana e kuraish-ëve mbi Medinën ishte e aushtuquajtura beteja e llogoreve.
Ndërkohë pati konflikte me tre fiset çifute më me rëndësi në Jethrib: benu kajnuka-t dhe benu nadir-ët u përzunë nga ky oaz, ndërsa meshkujt e banu kuraiza-ve u ekzekutuan, pasuria e tyre u nda mes myslimanëve ndërsa gratë dhe fëmijët u shitën si skllevër.
Lufta e Muhametit dhe trupave të tij kundra kuraish-ëve dhe aleatëve të tyre çoi më 628 pas Kr. në një marrëveshje paqeje. Pas shkeljes së kësaj marëveshjeje nga ana e mekkanasve pasoi pushtimi i Mekkës më 630 pas Kr. Kur më 632 pas Kr. profeti vdiq, territori i zotërimit islam shtrihej mbi të gjithë gadishullin arabik.
Shih edhe: Historia e fesë islame
Bazat e fesë islame
Pesë shtyllat
Pesë „shtyllat“ (arabisht: اركان arkān) e fesë islame janë detyra themelore që ka për detyrë t'i përmbushë çdo mysliman:
Shahada (shpallja e besimit islam)
Salat-i (ose namazi, të falurit pesë herë në ditë)
Zeqat-i (taksa e lëmoshës)
Zaum-i (agjërimi) gjatë ramazanit)
Haxh-i (pelegrinazhi për në Mekkë)
Shpallja e besimit
E para e këtyre detyrave është shpallja e besimit islam, ose shehadeti (shahada) (arabisht: الشهادة šahada), që thuhet si vijon:
أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أنّ محمدا رسول الله = ashhadu an lā ilāha illā 'llāh va-ashhadu anna Muhammadan rasūlullāh ašhadu an lā ilāha illā 'llāh, va-ašhadu anna muḥammadan rasūlu 'llāh ("Dëshmoj, se s'ka Zot tjetër që meriton të adhurohet me të drejtë përveç ALLAHUT dhe se Muhamedi është rob dhe i dërguari i ALLAHUT.").
Me këtë shprehje të përbërë nga dy pjesë, myslimanët deklarojnë njohjen e këtij monoteizmi strikt, dërgimin profetik të Muhamedit dhe zbulesën e tij Kuranin dhe kështu vetë fenë islame. Kush e thotë shpalljen e besimit me vetëdije të plotë përpara dy dëshmitarëve vlen si mysliman.
Këtë shprehje thërret myezini (arabisht: مؤذّن mu'adhdhin) gjithashtu pesë herë në ditë gjatë ezanit (arabisht: أذان adhān) nga minareja (arabisht: مناره manara), për t'i thërritur myslimanët që të kryejnë namazin, faljen rituale të detyrueshme (arabisht: صلاة ṣalāt), ku kjo shprehje gjithashtu përsëritet.
Shiitët shtojnë zakonisht edhe këtë fjali:<ref>Islamisches Zentrum Hamburg. Das rituelle Gebet im Islam. (Falja rituale në fenë islame)". f. 2. Online=http://www.izhamburg.com/pagefiles/gebet.pdf</ref>
arabisht: أللهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّد allāhumma salli alā muhammadin va-āli muhammad, allāhumma ṣalli ʿalā muḥammadin va-āli muḥammad. ("O zot, bekoje Muhametin dhe familjen e tij".)
Në sufizëm pjesa e parë e shahada-s interpretohet me: „dëshmoj se nuk ka asgjë përveç zotit“ ose „Nuk ka asgjë. Ka vetëm njërin (unikun, tauhīd-in).“
Të falurit
Të falurit, (salavati, (arabisht: صلاة salāt), ose namazi) kryhet në kohë të caktuara të ditës, për të cilat bën thirrje muezini: gjatë gdhimit, në mesditë, pasdite, gjatë muzgut dhe pas ngrysjes.
Më parë bëhet larja rituale me ujë të pastër, abdesi (arabisht: vudu; persisht: âbdast). Për rastet kur ky nuk është në dispozicion në sasi të mjaftueshme ose nevojitet për pirje përdoret në mënyrë simbolike rërë ose dheu (tejemuni). shkurtimi, bashkimi, kryerja më përpara ose shlyerja më vonë e të të falurit lejohet në kushte të caktuara, psh. gjatë udhëtimit ose në rast sëmundjeje. Të premten bëhet falja e mesditës (Të falurit e të xhumase) në bashkësi, kryesisht në xhaminë qëndrore të qytetit ose lagjes. Kjo shoqërohet nga predikimi (hutbe), i cili bazohet mbi kuranin dhe thëniet e profetit dhe ku trajtohen shpesh edhe çështje aktuale të ditës.
Taksa e lëmoshës
Taksa e lëmoshës (arabisht: زكاة zakāt) (zeqati) është taksa e detyrueshme për t'u paguar nga çdo mysliman i shëndoshë psiqikisht, i lirë, i rritur dhe financiarisht në gjendje për të ndihmuar financiarisht të varvërit, skllevërit, debitorët dhe udhëtarët si edhe për përpjekjen ose luftën në rrugën e zotitZekati paraqet një nga tre format e taksave të detyrueshme sipas së drejtës klasike islamike. Dy taksa të tjera që duheshin paguar nga jo-myslimanët nën sundimin islamik janë taksa e tokës haraçi (ose haraxhi) dhe taksa për frymë xhizje, e bazuar në suren 9, vargu 29.
Niveli i saj lëviz sipas formës së të ardhurave (tregëti, blegtori, bujqësi) ndërmjet 2,5 dhe 10 përqind ashtu si edhe baza e taksimit (të ardhurat ose pasuria e përgjithëshme).
Zekati është një vepër e përshpirtshme dhe detyrim fetar për myslimanët duke u ardhur në këtë mënyrë në shërbim vetëm myslimanëve.
Agjërimi
Agjërimi (zaum-i) mbahet çdo vit në muajin islamik të Ramazanit. Kalendari hixhri shtyhet çdo vit në krahasim me kalendarin gregorian 10 ditë. Agjërimi mbahet duke nisur nga kur fillon të zbardhë dita (kur arrin të „dallohet një fije e bardhë nga një fije e zezë“, sure 2, vargu 187), deri në perëndimin e plotë të diellit. Nuk hahet, nuk pihet, nuk pihet duhan, nuk bëhen marrëdhënie bashkëshortërore dhe ushtrohet të përmbajturit në sjellje.
Myslimanët preferojnë ta prishin agjërimin me një hurmë arabie dhe një gotë qumësht siç mendohet ta ketë bërë edhe profeti (a.s). Muaji agjërues i ramazanit përfundohet me festën e prishjes së agjërimit, bajramin (arabisht: عيد الفطرĪd al-fitr; turqisht bayram).
Pelegrinazhi
Udhëtimin i pelegrinazhit për në Mekkë, (haxh-i arabisht: حج), i cili organizohet në muajin e fundit hënor dhu l-hixha e ka për detyrë ta kryej çdo mysliman mundësisht të paktën një herë gjatë jetës për t'iu sjellë ndër të tjera shtatë herë përqark kaaba-s (qabesë). Kriteret më me rëndësi që e bëjnë atë të detyrueshëm janë ndër të tjera gjendja financiare dhe shëndetësore e tij. Kufizimet e detyrimit të pelegrinazhit sipas të të drejtës rituale bazohen në suren 3, vargu 97:
„… Ndërsa njerëzit janë të detyruar ndaj zotit të bëjnë pelegrinazhin për tek shtëpia (qabeja), përderisa të gjejnë mundësinë për këtë …“ Parimet e besimit
Feja islame ka gjashtë nene besimi fetar. Besimi tek:
Besimin në Allahun.
Besimin në Engjëjt e tij.
Besimi në Librat (librat e shenjtë: torah-ës, ungjilli; veçse sipas kuranit dhe hadith-it shkrimet e hebrenjve dhe të të krishterëve janë të falsifikuara dhe të ndryshuara). (→ Tahrif-i)
Besimi në të Dërguarit e tij, Profetët e Zotit: ndër të tjerë Adami (Ademi), Abrahami (Ibrahimi) Moisiu (Musai), Jezusi (Isai) dhe së fundi Muhamedi sal-lAllahu alejhi we selem(Paqja dhe mëshira e Allahut qoftë mbi të.)
Besimi në Ditën e Fundit(kijametin), njeriu do të japë llogari një ditë për veprat e tij dhe ose do të dënohet me ferrin (xhehenem), ose do të shpërblehet me parajsën (xhenet).
Besimi në Paracaktimin hyjnor se çdo gjë e mirë apo e keqe vie nga Allahu.
Këto nene besimi përmenden ndër të tjera në Kuran (psh. sure 4, vargu 136):
O besimtarë! Besoni tek zoti e tek i dërguari i tij dhe tek shkrimi i shenjtë që ai ia ka çuar të dërguarit të tij, dhe tek shkrimi që e ka çuar (që) më parë! Kush nuk beson tek zoti, tek engjëjt e tij, tek shkrimet e tij, tek i dërguari i tij dhe tek dita e fundit, ka dalë nga rruga (e drejtë).Feja islame është një fe e theksuar monoteiste. Përfytyrimi kristian i trinisë (triadhës) hidhet poshtë kategorikisht. Gjithashtu edhe çdo personifikim ose sidomos paraqitje figurale e zotit. Zoti përshkruhet me anë të „99 emrave më të bukur“ (al-asmāʾu ʾl-ḥusnā), të cilët i përkasin vetëm atij. Njerëzit mund të dinë vetëm çka zoti u ka zbuluar atyre vetë me hirësinë e tij. Përkufizimi i atributeve të zotit me anë të shpjegimit të kuranit ka shkaktuar në islamin sunnit konflikte të ashpra gjatë kohës së abbasidëve, veçanërisht në teorinë e mu'tazila-s dhe kundërshtarëve të saj.
Përbri përgjegjësisë individuale është edhe përgjegjësia për të tjerët: çdo mysliman ka për detyrë të „urdhërojë çka është e drejtë“ dhe të „ndalojë çka është e papranueshme“: Al-amr bi'l ma'ruf va n-nahy 'an al-munkar (arabisht: الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر) (shumë herë në kuran, psh. në sure 7, vargu 157).
Sheriati (sharia) shih artikullin kryesor: SheriatiSheriati (arabisht: الشريعة = šariʿa) (ose sharia) është e drejta islame, e cila përfshin të gjitha fushat e jetës duke i rregulluar ato sipas rregullave hyjnore të pandryshueshme. Këto rregulla janë fiksuar me shkrim sidomos në kohën e herëshme të abbasidëve dhe përbëjnë deri më sot bazën e të drejtës islame. Zbatimi konkret i saj bëhet me anë të fetva-ve, ekspertizave ligjore ose vendimeve doktrinale që jepen nga teologët juristë (myftitë) duke u bazuar në interpretimin e kuranit dhe të sunna-s sipas rregullash tradicionale (usul al-fikh).
Fetva ka nga të gjitha sferat e jetës, ligjet martesore, tregtare, të kontratave dhe ato penale ashtu si edhe rregullimi i marrëdhënieve me botën jo-myslimane. Por sharia nuk duhet kuptuar si e drejtë e kodifikuar megjithëse ka pasur edhe përpjekje për kodifikim. Gjithmonë kur flitet për „futjen e sharias“ si sistem ligjor, bëhet fjalë vetëm për pjesë të sharias. (shih më poshtë)
Jurisprudenca klasike islame ka parashikuar si qëllim të xhihadi-t hegjemoninë e fesë islame dhe kështu bashkë me të hyrjen në fuqi të sharia-s në mbarë botën.
Rregulla të caktuara në lidhje me praktikimin e fesë, si falja apo pelegrinazhi, kanë qenë të vlefshme vetëm për myslimanë, ndërsa për të drejtën martesore dhe civile janë parashikuar përjashtime. Prandaj edhe jurisprudenca islame ka zhvilluar një të drejtë të veçantë për të huajt dhe pakicat, si psh. sistemin e miletit osman (shih: Dhimmi).
Sharia klasike ndahet në një shkollë juridike shiite dhe katër sunnite. E përbashkët për to është se kanë lindur në ambjente shoqërish me shumicë myslimane. Kushtet e myslimanëve në diasporë mungojnë në shkollat juridike klasike dhe sot sa vjen e merren më tepër parasysh me anë të fetva-ve të reja. Meqënëse mes teologëve islamikë nuk ka konsens të përgjithshëm, nuk mund të bëhet fjalë për „sharian“, pasi sharia unike (e njësuar) nuk ekziston.
Në sufizëm (mistikën islame), sharia ka vlerën e bazës për rrugën në kërkim të zotit. Stacione të tjera janë: tarika („rruga mistike“), hakika („e vërteta“) dhe ma'rifa („njohja, të kuptuarit“).
Eskatologjia
Feja islame karakterizohet nga pritje (shpresa) të theksuara eskatologjike. Sidomos spikasin ato të hershmet të shpallura nga Muhameti mbi ardhjen e „orës“ (sā'ah), e „ditës së ringjalljes“ (yaumu’l-qiyā-mah) dhe e „ditës së llogarisë“ (yaumu’l-faṣl). Këtyre përfytyrimeve, të cilat njihen që nga eskatologjitë hebreike ose kristiane, Muhameti u ka dhënë një rëndësi të veçantë. Sidomos në islamin shiit, por edhe në atë sunnit, këto pritje kanë të bëjnë me shfaqjen e figurës mesianike të mahdi-ut (al-mahdī), në islamin shiit të quajtur edhe kaim (al-kā’im). Ky thuhet se do ta ketë prejardhjen nga fisi i Muhametit, dmth. do të jetë një sajjid. Në shumë hadith-e përshkruhen shenja të shumëllojshme për shfaqjen e tij. Ky person thuhet se do të krijojë përsëri fenë islame, do të përhapë atë në të gjithë botën dhe do ta mbushë këtë me drejtësi. Sidomos në shekullin e 19-të lindën nga brenda islamit lëvizje të ndryshme eskatologjike.
Historia fesë islame shih Historia e fesë islame, Ekspansioni islam, Epoka e lulëzimit islam. Rrymat e ndryshme
Synnitët
Feja islame është e ndarë në disa rryma. Synnitët përbëjnë me rreth 85 përqind grupimin më të madh në numër. Këta ndahen gjithashtu në drejtimet juridiko-fetare sunnite të hanefive, malikive, hanbelive dhe shaffive. Rryma e quajtur e vahhabitëve nuk është drejtim juridiko-fetar por ajo përdor atë të hanbalitëve.
Këto drejtime janë shpesh të shtrira gjeografikisht; kështu jetojnë psh. hanafitët në Turqi, malikitët në Afrikën veriore.
Dallimet mes tyre dhe rrymës së dytë për nga madhësia, ndjekësit e të cilës quhen shiitë, qëndrojnë në bindjen, në bazën e të cilës mbështetet pushteti i krerëve më të lartë (i kalifit tek sunnitët, i imamit tek shiitët). Për sunnitët kalifi është kreu që zgjidhet nga ndjekësit e tij për aftësitë e tij laike, administrative. Kurse për shiitët imami mund të jetë vetëm një trashëgimtar legjitim i Muhametit dhe njëkohësisht edhe trashëgimtar i Aliut (i dhëndrit të Muhametit). Ndërsa kalifi pra është vetëm një mbrojtës laik i komunitetit fetar, paraqet imami për shiitët një prijës të pagabueshëm, të përkryer fetar, të pajisur me pushtet hyjnor. Atij i atribuohet (i njihet) edhe pamëkatësia. Nga këto fakte del se brenda grupimeve shiite kreu fetar i komunitetit ka një autoritet shumëfish më të lartë.
Shiitët
Shiitët janë rryma e dytë e madhe. Rryma kryesore e tyre janë imamitët ose shia dymbëdhjetëshe, të cilët janë të përhapur shumë sidomos në Iran, Irak, Azerbaixhan, Bahrain dhe në Liban. Mandej janë ndjekësit e shias shtatëshe (ismailitët), që jetojnë kryesisht në subkontinentin indian (Mumbai, Karaçi dhe Pakistanin verior) si dhe në Afganistan dhe Taxhikistan. Zaiditët ose shia pesëshe gjenden sot vetëm në Jemen.
Harixhitët
Harixhitët, të ashtuquajturit „të shpërngulurit“, të cilët kanë braktisur partinë e kalifit të katërt Ali ibn Abi Talib, qenë ndjekësit e sektit më të vjetër fetar në islamin e shekullit të 7-të. Ata hidhnin poshtë si legjitimacionin e Aliut si kalif ashtu edhe të Uthman ibn Affan-it. Levizja e tyre është shuar që nën kalifët e parë abbasidë. Dega e tyre kryesore është rryma më e vogël e islamit, ibaditët. Ata jetojnë sidomos në Oman, në Saharanë algjeriane (Mzab) dhe në ishullin tunizian Xherba.
Sufizmi
Ashtu si gati të gjithë fetë ose rrymat fetare edhe feja islame ka një aspekt të brendshëm (ezoterik) dhe një të jashtëm (ekzoterik). Dimensioni mistik i brendshëm i fesë islame është sufizmi (arabisht: تصوف = tazavuf). Aspekti i brendshëm quhet edhe tarika, i jashtmi shari'a. Sipas kuptimit të sufive, këto dy aspekte janë të lidhur në mënyrë të pandashme me njëri-tjetrin. Si shembull përdoret simboli i një llampe vajguri: flaka e llampës simbolizon tarikën, pra esencën e fesë, e cila pa mbrojtjen e qelqit do të shuhej që me flladin e parë. Qelqi, dmth. mbështjellja, simbolizon shari’an, por që e cila pa flakë, (vetëm llampa), nuk do të kishte kuptim.
Nga grupet puritane, si të vahhabitëve, sufit cilësohen shpesh si heretikë dhe prandaj hidhen poshtë ose madje përndiqen. Ndër të tjera kritikohen praktika fetare si dhikr-i, e cila shoqërohet shpesh me muzikë dhe lëvizje të trupit (që nuk duhen parë si vallëzim); dëshira e sufive, për të provuar që në botën e këtejme një lidhje me zotin dhe fakti që për të përshkuar rrugën sufiste, duhet patjetër një mësues spiritual real: një sheik ose vali, në Afrikën perëmdimore të quajtur edhe marabout. Këta udhërrëfyes fetarë hidhen poshtë nga ana e teologëve islamikë ortodoksë pasi në fenë islame nuk mund dhe nuk lejohet të ketë një ndërmjetës mes njeriut dhe zotit. Sufit vetë veç nuk e shikojnë sheikun si ndërmjetës por si dikë që i njeh vështirësitë e rrugës për tek zoti dhe që mund t'u japë të tjerëve dijenitë e tij.
Grupime të tjera
Nga islami sunnit kanë dalë :
ahmadiyya-t
Nga islami shiit:
alevitët
alavitët dhe druzët
babistët, prej vitit 1863 bahaitët
Aktualiteti sot
Sot feja islame është e përhapur në shumë vende të lindjes së afërme, Afrikës veriore, Azisë qëndore dhe juglindore. Zona kryesore e përhapjes është brezi i thatë, i cili shtrihet nga Saharaja në perëndim, nëpër Lindjen e afërme dhe Kaukazin, deri në Azinë qëndrore në lindje. Vendi mysliman me popullsinë më të madhe në numër është Indonezia. Vende në Europë me karakter mysliman janë Bosnja dhe Hercegovina, Turqia, Shqipëria dhe Kosova. Shumë vende të tjera kanë pakica myslimane.
Konferenca islame
Vendet islamike janë të organizuara në Organizatën e bashkëpunimit Islam (OIC), ku bëjnë pjesë edhe disa shtete me pakica më të mëdha myslimane.
Praktikimi i sharias shih artikullin kryesor: ShariaSipas Deklaratës së Kairos për të drejtat e njeriut në islam të vitit 1990, sharia duhet bërë përsëri baza e legjislativës në të gjithë vendet islame. Zbatimi në praktikë veç është shumë i ndryshëm. Në Tunizi zbatimi kufizohet vetëm në të drejtën civile ndërsa në Arabinë Saudite dhe Sudan ajo është plotësisht në fuqi. Sharia parimisht nuk njeh barazinë mes myslimanëve dhe jo-myslimanëve si dhe mes burrit dhe gruas.
Në Arabinë Saudite, në Sudan, në Iran, Somali dhe në pjesë të Pakistanit (rajone fisesh nën admistratën qendrore federale), sharia vlen pothuaj pa kufizim. Në Egjipt, Jordani, Indonezi, Marok dhe shumë vende të tjera sharia praktikohet pjesërisht, psh. ndalimi i martesës së një myslimaneje me një jo-mysliman ose lejimi i poliginisë sipas rregullave islame. Megjithatë në shumë shtete realiteti social në pjesë të shoqërisë është i tillë që sharia vazhdon të zotërojë në shumicën e fushave të jetës. Kështu psh. ekziston poliginia (që nuk njihet nga ana zyrtare) në zonat fshatare të Turqisë duke u amnistuar (toleruar) vazhdimisht. Në disa vende ekzistojnë përkrah vendimeve gjyqësore për myslimanë që bazohen tek sharia edhe vendime gjyqësore shekullare (jofetare) për jo-myslimanë (psh. në Nigeri).
Në disa vende islame (psh. në Arabinë Saudite, Sudan, Iran, Nigeri) gjejnë zbatim ndëshkime veçanërisht drakoniane (shumë të rrepta), si psh. prerja publike e gjymtyrëve (gjymtimi) ose vrasja publike me gurë, psh. për vjedhje ose shkelje kurore. Këto metoda tejet të dyshimta kritikohen me forcë në mënyrë ndërkombëtare. Edhe përbrenda komunitetit islam shprehet kritikë ndaj tyre, megjithatë jo sepse këto ndëshkime bien në shkelje me të drejtat e njeriut por sepse gjatë dënimeve të të akuzuarve kushtet mbrojtëse të përcaktuara nga sharia më së shumëti nuk merren parasysh. Në këtë kontekst duhet vënë re se ushtrimi i sotëm islam i drejtësisë në disa vende u ofron të akuzuarve vetëm një mbrojtje shumë të pakët: shpesh ndodh që të akuzuarit janë analfabetë dhe zakonisht nuk kanë asistencë avokatore. Gjykatësit janë vetë shpesh me kualifikim të dobët dhe vendimet merren jo rrallë në mënyrë arbitrare.
Një sferë e sharias që vazhdon të ekzistojë ende në Sudan dhe në Mauritani është skllavëria (shih Feja islame dhe skllavëria).
„St. Petersburg Declaration“
Si fillimi i një „epoke të re të iluminizmit për fenë islame“ e konsideroi veten më 4 dhe 5 mars 2007 në Saint Petersburg (Florida, SHBA) një konferencë myslimanësh shekullarë nga vende të ndryshme islame dhe perëndimore, e cila u morr me interpretimin shekullar të fesë islame, me domosdoshmërinë e një kritike të brendshme të kuranit, me gjendjen aktuale të lirisë së mendimit në shoqëritë myslimane dhe me çështje të edukimit. Iniciatorë ishin ndër të tjerë myslimanë disidentë si Ayaan Hirsi Ali, Irshad Manji dhe Ibn Warraq. Në përfundim u nënshkrua e ashtuquajtura „St. Petersburg Declaration“ (Deklarata e Saint Petersburg-ut), ku ndër të tjera kërkohet ndarja e shtetit nga feja, respektimi i të drejtave universale të njeriut, abrogimi (heqja) e sharias dhe e gjithë ndëshkimeve me vrasje dhe praktikave gjymtuese si edhe barazia e plotë e të drejtave të gruas në fenë islame dhe në vendet islame.
Vendet e shenjta të fesë islame
Në fenë islame vlejnë vende të shumta si të shenjta por treve prej tyre u jepet rëndësi e veçantë: qyteti Mekka vlen si vendi më i shenjtë për myslimanët. Ai është vendi i lindjes së Muhamedit, me kaaba-n (qabenë) si shenjtëroren (faltoren) qendrore të fesë islame, e cila jep drejtimin gjatë të falurit (kibla).
Pas saj vjen Medina, në veri të Mekkës, vendi ku feja islame shpalosi së pari ndikimin e saj politik.
Vendi i tretë i shenjtë për myslimanët është Jerusalemi që sipas traditës myslimane ka dhënë drejtimin e parë të kibla-s dhe është vendi të cilin myslimanët e kanë caktuar si pozicionin gjeografik të xhamisë el-Aksa që përmendet në kuran (sure 17: „i ngjitjes në qiell të profetit Muhamet“).
Mandej ekzistojnë një numër i madh vendesh pelegrinazhi me rëndësi të ndryshme. Këto janë kryesisht varre, psh. të shoqëruesve të Muhametit, të imamëve shiitë ose të shenjtorëve sufi. Kryesues në numrin e vendeve të shenjta janë sufizmi pakistanez dhe islami popullor afrikanoverior (shih: Feja islame në Afrikë) me vende adhurimi varresh. Me përjashtim të tre vendeve të para të shenjta, statusi i vendeve „të shenjta“ (si edhe adhurimi i shenjtorëve vetë) në fenë islame është një temë tejet kontroverse.
Për shiitët dhe alevitët paraqesin gjithashtu edhe qytetet Qerbela dhe Kufa vende të shenjta, ku çdo vit bëhen pelegrinazhe.
Jerusalemi paraqet në listën e vendeve të shenjta një rast të veçantë pasi pretendimi i nxjerrë nga kurani nuk bazohet në prova historike. Megjithatë ai është për myslimanët në mënyrë të njëzëshme një e vërtetë besimi duke e vendosur atë në praktikë në të njëjtën shkallë me „të vërtetën historike“.
Kritika ndaj fesë islame Shih artikullin kryesor Kritika ndaj fesë islameKritikë ndaj fesë islame mbi baza politike, etike, filozofike, shkencore ose teologjike ka pasur që prej kohës së lindjes së saj. Kritikë bëhet si ndaj bazave themelore të të fesë islame ashtu edhe ndaj traditave kulturore dhe normave shoqërore të saj.
Marrëdhëniet me fetë e tjera
Politeizmi
Dëshmimi i tauhīd-it (të qënit një të zotit) dhe hedhja poshtë e kultit të idhujve që rrjedh nga kjo, është parimi më me rëndësi i besimit të fesë islame. Politeizmi (shumëperëndi) është krejtësisht në kundërshtim me doktrinën rreptësisht monoteiste të fesë islame sipas të cilës ekziston vetëm një zot dhe se politeizmi paraqet mëkatin më të madh. Sipas zbulimit kuranik është adhurimi i perëndive të tjera krahas zotit i vetmi mëkat që nuk mund të falet në asnjë mënyrë.
„Zoti nuk të fal kur i vë atij përbri (perëndi të tjera). Çka është poshtë kësaj (dmth. mëkatet më pak të rënda) ai ia fal kujt të dojë. Dhe kush (të vetmit) zot i vendos (perëndi të tjera) përbri, ka humbur (rrugën e drejtë)“. 4:116. Shih edhe 4:48 si edhe 31:13.
Kurani kritikon në shumë vende të tjera në mënyrë vehemente adhurimin e qenieve të tjera në vend të zotit.
Në botën e përtejme, sipas besimit islam, idhujtarët (politeistët), do të dënohen me hyrjen në ferr (xhehenem), (xhahannam).
Fetë abrahamite
Gadishulli arabik, me anë të fesë islame, duke braktisur kultin e gurit të deriatëhershëm në Mekkë, iu bashkua formave të besimit judaik (hebre) dhe kristian. Në lidhje me prejardhjen e saj feja islame i referohet Abrahamit, bën pjesë pra bashkë me judaizmin dhe kristianizmin tek fetë abrahamite. Të tre këto janë fe monoteiste. Meqenëse ato bazohen tek zbulesat e profetëve (Moisi, Jezu Krisht dhe Muhamet), janë fe zbulesash, dhe sepse këto zbulesa janë fiksuar me shkrim, janë edhe fe librash.
Referimi i përbashkët tek Abrahami është theksuar prej Muhametit në fillim të profetisë së tij. Gjatë jetës së mëvonëshme, për shkak të përvojës së tij në praktikë me komunitetet fetare çifute dhe kristiane, profeti e ndryshoi qëndrimin e tij ndaj tyre. Qëndrimi i ndryshuar i Muhametit kundrejt besimtarëve të feve të shkrimeve është trajtuar disa herë nga islamologjia. Fillimisht ai priste prej besimtarëve të feve të shkrimeve që ata të njohin profetinë e tij dhe të konvertojnë (ndërrojnë fenë) në fenë e tij; kur kjo nuk ndodhi, qëndrimi i Muhametit kundrejt besimtarëve të feve të librave filloi të ndryshonte gjithnjë e më tepër në anën negative. Ky ndryshim pikëpamjeje ka lënë gjurmët edhe në kuran, ku në fillim virtytet e tyre fetare dhe morale shiheshin me respekt të madh dhe prej Muhametit kërkohej që me ta të mbaheshin marrëdhënie të mira. Pas prerjes së marrëdhënieve me komunitetet e këtyre feve u theksua ndaj tyre akuza e hipokrisizë dhe refuzimi i tyre për të pranuar islamin si fe; për këtë arsye ata nuk duheshin parë si aleatë por duheshin luftuar. Sipas Muhametit, judaizmi dhe kristianizmi ishin zhvillime të mëtejshme të gabuara të fesë së vjetër së përbashkët.
Ndërsa feja islame ka të përbashkët me judaizmin dhe kristianizmin besimin tek një zot i vetëm si dhe të referuarit tek Abrahami dhe shumë profetë të tjerë biblikë, ajo ndryshon në thelb nga kristianizmi në refuzimin e saj strikt të doktrinës së trinisë (sure 112) dhe të përfytyrimit kristian të mëkatit të trashëguar (mëkati fillestar) kurse nga judaizmi në njohjen e Jezusit si profet, nga fetë abrahamite në përgjithësi në njohjen e Muhametit si të dërguar të zotit dhe „vulën e profetëve“ (profetit të fundit) si dhe të doktrinës së kuranit si fjalë e zotit e sjellë tek njerëzit.
Interaksioni historiko-politik me komunitetet e tjera fetare
E drejta ndërkombëtare klassike islame e hartuar në shekujt që pasuan pas vdekjes së themeluesit të fesë, bënte dallim në trajtimin e heterodoksëve (besimitarëve të feve të tjera) ndërmjet besimtarëve të feve të shkrimeve (monoteistëve) dhe besimtarëve të feve politeiste, të cilët de iure duheshin luftuar deri në pranimin e fesë islame. Të parët kishin një status të veçantë nën komunitetin islam si dhimmi (të mbrojtur). Ky status kishte si kusht pagimin e një takse të veçantë, xhizja-n; për këtë u garantohej atyre në të kundërt mbrojtja e jetës dhe e pronës si dhe leja për të praktikuar fenë e tyre (me kufizime të caktuara) lirisht. Kjo marrëveshje vlente fillimisht vetëm për çifutët dhe të krishterët por u zgjerua ndaj të gjithë thjesht jo-myslimanëve kur pushtuesit myslimanë hasën në komunitete besimesh të tjera, si psh. hindut. Heterodoksët (besimtarët e feve të tjera) në zonat jo-islame, në të ashtuquajturën shtëpinë e luftës (dar al-harb), u lejohej të qëndronin përkohësisht musta'min në zonat islame (dar al-islam). Si banorë të dar al-harb-it ata vlenin përndryshe si armiq (harbi) që pas pushtimit të vendeve të tyre gjatë ekspansionit islam, në fillim u duhej bërë thirrje të konvertonin (ndërronin fenë) në fenë islame. Në rast refuzimi u duhej bërë oferta e statusit të dhimmi-t (me kushtin që t'i përkisnin më parë një feje libri) dhe në rast refuzimi të kësaj oferte duheshin luftuar.
Situata aktuale e bahai-tëve
shih artikullin kryesor Bahai-tët
Feja relativisht e re e bahai-tëve i plotëson në fakt kushtet e një feje libri (monoteizëm abrahamit, profet, zbulesë e fiksuar me shkrim) – njeh madje pretendimin zbulesor të Muhametit dhe respekton kuranin por nuk pranohet si fe ahl al-kitab (fe libri) në botën islame. Doktrina e bahai-tëve, e cila përshkrimet eskatologjike të kuranit nuk i lidh me marrjen fund materialisht të botës por me zbulesat pas-islame të bab-it dhe baha’u’llah-ut, cilësohet nga shumë teologë myslimanë si apostazi (ردة ridda) (braktisje ose ndërrim feje). Përveç akuzash të tjera, fetva-t sunnite e cilësojnë fenë bahaite si lëvizje e të pafeve (kuffār-ëve) të krijuar nga jo-myslimanë për të shthurur fenë islame.
Veçanërisht shumë ndiqen ata në Iranin shiit. Krye-ajatollah-u Naser Makarem Shirazi i ka stigmatizuar (damkosur) bahai-tët si „të pafe luftarakë“ (kofare harbi) që lejohet të vriten. Deputeti i parlamentit iranian Mehdi Kuchaksadeh është i mendimit se bahai-tët „duken në fakt si njerëz por nuk janë njerëz“. Përkatësisht përndiqen bahaitët në Iran. Gjithashtu edhe në perëndim shiitët përpiqen t'i margjinalizojnë (përjashtojnë) bahai-tët.
Nga ana tjetër ekziston një rrjet ndërkombëtar mysliman që angazhohet për të drejtat e bahaitëve.
Shih edhe
Epoka e Artë Islame
Historia e fesë islame
Islamizmi
Kritika ndaj fesë islame
Weblinks
Referime
Feja islame
Fetë abrahamike
Fe |
3766 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Krisht%C3%ABrimi | Krishtërimi | Krishtërimi ose Kristianizmi është fe e themeluar sipas mësimeve dhe të dhënave nga Jezu Krishti i cili predikonte se ai vet është Mesia hyjnor (mbreti i Izraelit dhe i mbarë botës dhe shpëtimtari i premtuar, shërbëtori i Zotit, Biri i njeriut) në Bibël, në Besëlidhjen e vjetër. Fjala "Krisht" rrjedh nga greqishtja që do të thotë "I lyeri ose i vajosuri (d.m.th. i zgjedhuri) i Perëndisë", d.m.th. mbreti, dhe, barasvlerësi i saj në hebraisht është titulli Mesia. Sipas të krishterëve, Jezu Krishti ishte Mesia i premtuar që bëri një Besëlidhje të Re në mes njerëzimit dhe Perëndisë. Krishterimi është fe e themeluar në bazat e jahudizmit duke shpallur se Krishti do t'i përmbushë profecitë e Biblës në Besëlidhjën e vjetër.
Numri i të krishterëve vlerësohet të arrijë në 2,1 miliardë njerëz, apo 33 % të popullsisë botërore në vitin 2007.
Krishterimi është feja më e madhe në botë, me mbizotërim në Evropë, Amerikën e Jugut dhe të Veriut, Afrikën e Jugut, Filipinet dhe Oqeani. , e pasuar nga feja Islame.
Historia e Krishterimit
Krishterimi lindi rreth 2000 vjet më parë në Jude (Palestina e sotshëme) me Jezus Krishtin dhe grupin të tij besnik. Gjatë kësaj periudhe, Judeja ishte një udhëkryq kulturor qytetesh dhe fermash plot me lëvizje. Perandori i Romës ishte sunduesi i tyre, dhe e ushtronte pushtetin e tij nëpërmjet guvernatorëve romakë). Judenjtë në atë kohë e urrenin sundimin romak, për arsye se për ta ai sillte në sokut shtypjen njerëzore që ata kishin duruar historikisht. Besimet kulturore politeiste të Romës, ishin pagane dhe imponuese për besimin e tyre judaik. Disa judenj vendosën që shpresa e tyre e vetme ishte konformimi ndaj kësaj sfide (grishje). Të tjerë u bënë fetarë të zellshëm që formojnë grupe luftarake qëndrese kundër Romës, kurse të tjerë u tërhoqën në shkretëtirën e Judesë për të studiuar ligjin e hebrenjve dhe për të pritur ardhjen përfundimtare të Mesisë (Shpëtimtarit) të tyre të premtuar, ardhjen e të cilit e kishin profetizuar shumë profetë (Davidi, Isaia, Jeremia, Danieli etj.).
Ardhja e Jezu Krishtit
Historia e Krishterimit – me këtë sfond kulturor dhe fetar, filloi edhe shërbesa e Jezusit. Jezusi ishte hebre për nga origjina. Ai ndiqte besimin hebraik dhe e njihte mirë ligjin e tyre. Në fillim të të tridhjetave, Jezusi filloi që të shkonte nga njëri fshat në tjetrin, duke mësuar nëpër sinagoga dhe duke shëruar ata që vuanin. Mësimet e Jezusit ishin revolucionare. Ai i sfidoi (grishi, ftoi) autoritetet e vendosura fetare që të pendoheshin nga vetë-drejtësia dhe hipokrizia (shtirja) e tyre dhe të kuptonin që "Mbretëria e Perëndisë" është e bazuar në shërbim dhe dashuri. Mësimet e Jezusit i trazonin zemrat e njerëzve dhe krijonin paqëndrueshmëri, dhe kjo shqetësonte autoritetet fetare të kohës. Shumë shpejt një grup burrash filluan që ta ndiqnin Jezusin dhe që ta quanin mësues (rabin). Këta burra u bënë dishepujt e tij. Jezusi i mësoi dishepujt e tij në lidhje me vullnetin e Perëndisë dhe në lidhje me “besëlidhjen e re” të cilën Perëndia do ta vendoste me njerëzit nëpërmjet tij. Jezusi i ndihmoi ata që të shihnin që njerëzimi është i lidhur nga vuajtjet dhe kotësitë e jetës si rezultat i mëkatit. Për shkak të mëkatit, njerëzimi e humbi marrëdhënien e vet me Perëndinë. Qëllimi i kësaj “besëlidhjeje të re” është që t'i rikthejë ata që e pranojnë atë në një marrëdhënie të përtërirë faljeje dhe dashurie me Perëndinë. Por çfarë është kjo besëlidhje e re? Jezusi vetë do të paguante për mëkatet e të gjithë njerëzimit duke u kryqëzuar padrejtësisht në një kryq romak. Tri ditë më vonë, Ai do të ringjallej, duke e mundur vdekjen, për t'i dhënë shpresë një bote të pa shpresë. E pra, gjithçka ndodhi ashtu siç Jezusi u kishte thënë, dhe dishepujt e tij ishin dëshmitarë të një mrekullie të mahnitshme. Mësuesi i tyre, Jezusi nga Nazareti, vdiq dhe tri ditë më vonë u ringjall për të përfunduar veprën e tij të shpëtimit dhe për t'u emëruar Mesi. Të shtyrë nga një porosi e madhe për të ndarë dashurinë që Perëndia i kësaj gjithësie u kishte dhënë atyre, dishepujt filluan që të shpallin këtë ungjill (lajm të mirë) rreth shpëtimit, shprese anë e mbanë vendit. Kështu, nga një grup i vogël njerëzish që jetonin në një krahinë të vogël të Judesë rreth 2000 vjet më parë, historia e krishterimit filloi, dhe besimi i krishterë qysh prej asaj kohe është përhapur në të gjithë botën. Mesazhi i tyre i ungjillit ishte i thjeshtë: “Sepse Perëndia aq e deshi botën, saqë dha Birin e tij shumë të dashur, që, kushdo që beson në të, të mos humbasë, por të ketë jetë të përjetshme” (Gjoni 3:16).
E parathënë në profeci
Megjithëse shumica e dokumentimit historik për fillimin e besimit të krishterë dokumentohet në ngjarjet e "Besëlidhjes së Re", në fakt historia e krishterimit filloi me profeci në Besëlidhjen e Vjetër. Ka rreth 300 profeci (parathënie) të dhëna në një periudhë prej 1000 vjetësh që gjenden në Besëlidhjen e Vjetër, të cilat kanë të bëjnë me ardhjen e Mesisë hebre). Prandaj, kohë më përpara se Jezusi të ecte mbi tokë, misioni i tij iu bë i njohur njerëzimit nëpërmjet "Fjalës së Perëndisë".
Burim i të dhënave
- Botuar për here te pare ne gjuhen angleze ne "Balkanistica - University of Missisipi", 13 (2000). Botohet për herë të parë në gjuhën shqipe. Përkthimi në shqip "Bota Shqiptare" redaktuar nga vetë autori (Robert Elsie).
Shiko dhe këtë
Historia e Krishtërimit
Krishtërimi i hershëm
Kultura e Krishterë
Shpirti i Shenjtë
Kisha katolike romake
Kisha Ortodokse
Lista e Papëve
Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë
Arti në Kishën Ortodokse të Shqipërisë
Lidhje të jashtme
Orthodoxalbania.org
Forum Katolik Shqiptar
Krishterimi Përgjigjet
Fetë abrahamike
Fe
tt:Xristianlıq |
3767 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Lista%20e%20elementeve%20kimik%C3%AB | Lista e elementeve kimikë | Substancat e pastra të cilat me metoda kimike nuk mund të zbërthehen më tej, quhen substanca të thjeshta ose elemente kimike. Ato janë të renditura sipas alfabetit : paraqitja e elementeve kimike. Shenjat e elementeve te kimike
elementet kimike ne fillim janë paraqitur me fotografi pasi kane qen te pakta. Këtë ide nuk e përkrahi Daltoni i cili i paraqiti me rrathë dhe i krahasoi me planetë por këtë ide nuk e përkrahu Berceliusi i cili tha qe shenje kimike duhet te mirret shenja e pare e atij elementi dhe nëse elementet fillojnë me emër te njëjte duhet te mirret një shkronje tjetër me te dorës e vogël qe e përben atë element.
Shikoni edhe
Lidhje të jashtme
Krijohet elementi kimik me masë atomike 118 ; Pr-Tech, në internet, prill 2007
Kimi |
3769 | https://sq.wikipedia.org/wiki/14%20Mars | 14 Mars |
Ngjarje
1939 - Sllovakia shpall pavarësinë
Lindje
1681 - Georg Philipp Telemann, kompozitor gjerman
1820 - Viktor Emanuel II, mbret italian, Sardenjës
1835 - Giovanni Schiaparelli, astronom italian
1843 - Umberto I, mbret italian
1853 - Ferdinand Hodler, piktor zviceran
1879 - Albert Einstein, fizikan amerikan-gjerman
1889 - Aleksandër Xhuvani, gjuhëtar shqiptar (v.1961)
1905 - Jahja Domnori, “Mësues i Merituar”, drejtor i shkollës së parë shqipe
1906 - Josip Roglić, gjeograf dhe akademik i dalluar kroat
1933 - Quincy Jones, producent Tv amerikan
1939 - Agim Faja, piktor shqiptar
1940 - Masahiro Hamazaki, ish-futbollist japonez
1946 - Zyhdi Morava, shkrimtar shqiptar
1947 - Dževdet Sarač, letrar boshnjak
1978 - Emir Ovčina, aktor boshnjak
1990 - Sasha Clements, aktore kanadez
1991 - Gotoku Sakai, futbollist japonez
Vdekje
1860 - Carl Ritter von Ghega, inxhinier
1883 - Karl Marks, filozof, ekonomist gjerman
1945 - Terenc Toçi, jurist, botues, publicist, shkrimtar, nëpunës dhe patriot romantik arbëresh në Shqipëri
1953 - Klement Gottwald, politikan komunist çekosllovak
2015 - Petro Zheji, arsimtar, përkthyes dhe studjues i gjuhës.
2018 - Stephen Hawking,fizikant,shkencetar,kozmolog anglez.
Festa dhe përvjetore
Festa e Ditës së Verës.
Mars |
3777 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Futbolli | Futbolli | Shoqata e futbollit, njohur zakonisht si futboll, është një lojë sportive midis dy skuadrave të përbëra me njëmbëdhjetë lojtarë (10 lojtarë dhe nga një portier) me një top sferik për 90 minuta apo një orë e gjysëm. Kjo lojë luhet nga 250 milionë lojtarë në 200 shtete, duke e bërë sportin më popullor në të gjithë botën dhe më të preferuarin. Loja zhvillohet në një fushë katërkëndëshe me një portë në të dyja anët e fundit të saj. Qëllimi i kësaj loje është të shënosh sa më shumë gola në portën kundërshtare.
Portierët janë të vetmit lojtarë që mund t'a prekin topin me duar dhe me krahë gjatë kohës që janë vetëm në zonën e penalltisë. Lojtarët e tjerë jashtë kësaj zone përdorin këmbët për të pasuar ose për të goditur topin, por gjithashtu mund të përdorin dhe kokën. Skuadra që shënon më shumë gola deri në fund të ndeshjes fiton. Nëse rezultati është i barabartë deri në fund të ndeshjes, ndeshja ose konsiderohet barazim ose ndeshja shkon në kohën shtesë ose në gjuajtjet e penalltisë duke zbatuar formatin e kompedicionit. Rregullat e futbollit janë vendosur në derin e anglisë ne Angli nga Federata Angleze e Futbollit në vitin 1863. Organi qeveritar ndërkombëtar i shoqatës së futbollit është Federata Ndërkombëtare e Shoqatës së Futbollit e cila organizon Kupën e Botës një herë në katër vite.
Historia e Futbollit
Sipas FIFA-s, loja konkurruese kineze cuju (蹴鞠, fjalë për fjalë "goditje e topit") është forma më e hershme e futbollit për të cilën ka prova. [4] Lojtarët e Cuju mund të përdorin çdo pjesë të trupit përveç duarve dhe qëllimi ishte të gjuante një top përmes një hapjeje në rrjetë. Ishte jashtëzakonisht e ngjashme me futbollin modern, megjithëse ndodhi ngjashmëri me rugby. [15] [16] Gjatë dinastisë Han (206 para Krishtit - 220 pas Krishtit), lojërat e cuju u standardizuan dhe u vendosën rregulla. [15]
Informacione të rëndësishme
Një skuadër Futbolli përbëhet nga 11 lojtarë në fushën e blertë. Për herë të parë është luajtur më 19 dhjetor 1863. Futbolli për meshkuj si lojë olimpike është zhvilluar më 1900 ndërsa për vajza më 1996. Kohëzgjatja e një loje është 90 minuta plus minuta shtesë. Për të shënuar një gol duhet të çosh të gjithë topin brenda portës kundërshtare. Çdo skuadër duhet të ketë lojtarë dhe trajner.
Lista e golashënuesve në futboll
Sporte
Futboll |
3798 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Ibrahim%20Rugova | Ibrahim Rugova | Ibrahim Rugova (2 Dhjetor 1944 – 21 Janar 2006) ishte një politikan, studiues dhe shkrimtar shqiptar i Kosovës, i cili shërbeu si Presidenti i Parë i Republikës së Kosovës, duke shërbyer nga viti 1992 deri në vitin 2000 dhe sërish nga viti 2002 deri në vdekjen e tij në vitin 2006. Ai mbikëqyri një luftë popullore për pavarësi, duke mbrojtur një rezistencë paqësore ndaj sundimit serbo–jugosllav dhe duke lobuar për mbështetjen e SHBA-së dhe Evropës, veçanërisht gjatë Luftës së Kosovës.
Duke patur si pikëmbështetje Shoqatën e Shkrimtarëve, ai ishte njëri ndër bashkëthemeluesit e Lidhjes Demokratike të Kosovës e cila ishte lëvizja e parë demokratike mbarëpopullore, e cila u shndërrua në parti dhe filloi një fushatë paqësore kundër Serbisë. U zgjodh që në fillim kryetar i saj që nga themelimi i saj më 23 dhjetor 1989 deri më 21 janar 2006 kur edhe ndërroi jetë në moshën 61 vjeçare.
Ai udhëhoqi një luftë popullore për pavarësi, që avokoi një rezistencë paqësore ndaj sundimit serbo–jugosllav dhe loboi për mbështetje nga SHBA-të dhe Evropa, veçanërisht gjatë Luftës së Kosovës. Ai theksoi fort trashëgiminë e lashtë të Dardanisë, mbretëri e pavarur dhe më vonë provincë e Perandorisë Romake që përfshinte territorin e sotëm të Kosovës, për të forcuar identitetin e vendit dhe për të promovuar politikën e tij të marrëdhënieve të ngushta me Perëndimin.
Për shkak të rolit të tij në historinë e Kosovës, Rugova është quajtur "Ati i Kombit" dhe "Gandi i Ballkanit", ndërsa pas vdekjes është shpallur Hero i Kosovës.
Biografia
U lind më 2 dhjetor të vitit 1944 në Cerrcë, sot në komunën e Istogut, i biri i Ukës të Rrustë Sadrisë dhe i Sofës , nëna tij Sofa vdiq më 25 Maj 1986 së Qerim Rugovës, nga fshati Llukavc i Begut. Fisi atnor i njohur si Sadrielezt kishin prejardhje nga Malajt, por nga të dyja anët i përkitnin fisit Kelmend, i ati nga barku Lajq dhe e ëma nga ai Muriq i Rugovës. I ati dhe gjyshi nga i ati kishin luftuar kundër depërtimit të çetnikëve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Më 10 janar 1945 OZNA jugosllave i arrestuan dhe i zhdukën pa gjurmë. Në rrethin fisnor, edhe dy vëllezër të të gjyshit qenë vrarë në përpjekje me çetnikët e malazezët, Ibrishi (Dobrushë, v. 1941) dhe Xhema në Livadhet e Gjakut.
Rugova shkollën fillore e kreu në Istog, të mesmen në Pejë më 1967. Fakultetin Filozofik – Dega Gjuhë e Letërsi Shqipe e kreu në Prishtinë, ku u diplomua i pari më 1971. Në fillim ishte redaktor në gazetën e studentëve "Bota e re" dhe në revistën shkencore "Dituria" (1971-72), që botoheshin në Prishtinë. Një kohë punoi edhe në revistën "Fjala". Nisi të njihej ndër qerthujt letrarë të lidhura me universtitetin e Prishtinës. Gjatë vitit akademik 1976-77 qëndroi në Paris, në "École Pratique des Hautes Études", nën mbikëqyrjen e Roland Barthes, ku ndoqi studimet për doktoraturën në studimin e letërsisë, me përqendrim në teorinë letrare. Doktoroi në fushën e letërsisë në Universitetin e Prishtinës, më 1984.
Në vitin 1986 Ibrahim Rugova u zgjodh anëtar korrespondent i Akademisë së Arteve dhe Shkencave të Kosovës. Pastaj, për afro dy dekada, veprimtarinë e veta shkencore i zhvilloi në Institutin Albanologjik si hulumtues i letërsisë. Një kohë ka qenë kryeredaktor i revistës Gjurmime albanologjike të këtij Instituti. Me krijimtari letrare u mor që nga fillimi i viteve gjashtëdhjetë.
Më 1988 u zgjodh kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, që u bë bërthamë e fuqishme e lëvizjes shqiptare, e cila kundërshtoi sundimin komunist serb dhe jugosllav në Kosovë.
Si intelektual që i jepte zë kësaj lëvizjeje intelektuale e politike Ibrahim Rugova u zgjodh, më 23 dhjetor 1989, nga themelimi kryetar i Lidhjes Demokratike të Kosovës, partisë së parë politike në Kosovë që sfidoi drejtpërdrejt regjimin komunist në fuqi. LDK, nën udhëheqjen e Rugovës, u bë shpejt forca politike prijëse në Kosovë, duke mbledhur shumicën e popullit rreth vetes. Në bashkëpunim me forcat e tjera politike shqiptare në Kosovë si dhe me Kuvendin e atëhershëm të Kosovës, Rugova dhe LDK-ja përmbyllën kornizën ligjore për institucionalizimin e pavarësisë së Kosovës.
Deklarata e pavarësisë (2 korrik 1990), shpallja e Kosovës Republikë dhe miratimi i kushtetutës së saj (7 shtator 1990), referendumi popullor për pavarësinë dhe sovranitetin e Kosovës, mbajtur në fund të shtatorit 1991, qenë prelud për zgjedhjet e para shumëpartiake për Kuvendin e Kosovës, mbajtur më 24 maj 1992. Rugova u zgjodh President i Republikës së Kosovës. U rizgjodh President i Republikës së Kosovës në zgjedhjet e mbajtura në mars të vitit 1998.Nën udhëheqjen e Rugovës LDK-ja fitoi shumicën e votave në zgjedhjet e para lokale të sponsorizuara ndërkombëtarisht në Kosovën e pasluftës në tetor të vitit 2000 si dhe në zgjedhjet e para nacionale në vitin 2001 dhe në zgjedhjet e dyta lokale të vitit 2002. Më 4 shkurt 2002 parlamenti i Kosovës zgjodhi Rugovën president. LDK fitoi edhe zgjedhjet e fundit nacionale më 2004.
Rugova ndërroi jetë më 21 janar 2006, u varros me nderime te larta shteterore dhe ushtarake. Funerali i Ibrahim Rugovës ishte njëri nga më të mëdhenjtë të historisë shqiptare.
Në përvjetorin e vdekjes së Ibrahim Rugovës, më 21 janar 11:00pm2007, Presidenti i Kosovës, Fatmir Sejdiu, dekoroi Presidentin historik të Kosovës me Urdhrin “Hero i Kosovës”, titulli më i lartë në vendin tonë që u jepet figurave historike shqiptare dhe të Kosovës që kanë bërë “vepra trimërie për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës”.
Kryetari i Kosovës
Gjatë shërbimit të tij në postin e Kryetarit të Kosovës, në kabinetin e tij kishte këshilltar të ndryshëm.
Vepra Nga IBRAHIM RUGOVA
Rugova në vitet e para pasi shkroi me shkollë të lartë në Prishtinë shkroi lirika dhe përkthente, por emri i tij u bë i bujshëm nga rubrika "Zenite letrare" në revistën "Fjala". Shkrime të cilat pas një rileximi kritik, i botoi te libri i tij i parë Prekje lirike (1971). Libri i tij i dytë, Kah teoria (1978) përcakton premisën mbi se si duhet shtruar një shqyrtimin e letërsisë përmes disa eseve, kritikës dhe teorisë së poezisë shqipe.
Bibliografia e kritikës letrare shqiptare 1944-1974, (bashkëautor me Isak Shemën), (), Instituti Albanologjik, Prishtinë,
Kritika letrare (nga De Rada te Migjeni), (bashkautor me Sabri Hamitin), ()
Strategjia e kuptimit, ()
Vepra e Bogdanit 1675-1685, (),
Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983, Instituti Albanologjik, Prishtinë,
Refuzimi estetik, ()
Pavarësia dhe demokracia, ()
Çështja e Kosovës, ()
Kompleti i veprave të Ibrahim Rugovës në tetë vëllime, ()
Botime posthume
Kritika, ()
Kode të shkrimit letrar, ()
Sistemi poetik i Sabri Hamitit, ()
Teoria letrare, ()
Përballë strategjisë negative, ()
Differentia speciffica, ()
Çmimet dhe titujt ndërkombëtarë
Më 1995, iu dha Çmimi për paqe i Fondacionit "Paul Litzer", Danimarkë.
Më 1996, u shpall Honoris Causa i Universitetit Paris VIII, Sorbonë, Francë.
Më 1998, iu nda Çmimi "Saharov" i Parlamentit Evropian.
Në vitin 1999, mori Çmimin për paqe i qytetit Mynster, Gjermani, ndërsa u shpall qytetar nderi i qyteteve italiane: Venedik, Milano dhe Breshia.
Në vitin 2000, mori çmimin për paqe të Unionit Demokratik të Katalonisë “Manuel Carrasco y Formiguerra” në Barcelonë, Spanjë.
Në vitin 2004 u nderua me Çmimin e Evropës, Senator Nderi nga Fondacioni panevropian Coudenhove-Kalergi.
U nderua gjithashtu nga Komonuelthi i Pensilvanisë (SHBA), “Mik i Shteteve të Bashkuara të Amerikës”.
Më 2004, u shpall Honoris Causa i Universitetit të Tiranës.
Në vitin 2006 Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu dekoroi post mortum Presidentin Ibrahim Rugova me çmimin “Urdhërin e Flamurit Kombëtar"
Simbolet e Kosovës të propozuara nga Presidenti Rugova
Flamuri i Dardanisë
Himni Kur ka ra kushtrimi n'Kosovë
Lidhje të jashtme
Libri i zisë për Ibrahim Rugovën - faqja e parë ngushëlluese në internet për një shqiptar.
Biografia - Film dokumentar prodhim i RTK-së
Referime
Kryetarë të Kosovës
Akademikë shqiptarë
Hero i Kosovës
Lindje 1944
Vdekje 2006
Kritikë shqiptarë
Njerëz nga Istogu |
3805 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Kur%20pranvera%20vonohet | Kur pranvera vonohet | Kur pranvera vonohet ishte një seri televizive dhe film per kinema që trajton Luftën Nacionale Çlirimtare të partizanëve të Kosovës gjatë Luftës së Dytë Botrore. Seriali përbëhet nga pesë pjesë me kohëzgjatje prej 55 minutash. Në rolet kryesore prezendohen aktorët shqiptar si Hadi Shehu, Abdurrahman Shala, Melihate Ajeti etj. Regjin e ka bërë Ekrem Kryeziu në bazë të skenarit nga Azem shkreli dhe librit-ditarit partizane te Fadil Hoxhes. Është prodhim i studios Kosovafilmi i vitit 1979.
Të dhënat
Zhanri: Luftarak
Regjia: Ekrem Kryeziu
Baza: Sipas ditarit partizan të Fadil Hoxhës.
Producent: Kosova Film, Prishtinë
Skenari: Azem Shkreli, Ymer Shkreli
Muzika: Rauf Dhomi
Drejtor fotografije: Milorad Jakšić-Fanđo
Skenografia: Nuredin Loxha
Kostimografe;Violeta Zariqi
Vendi i prodhimit: Kosova
Montazhi: Zlatko Pušić
Asistent montazhi:Afrim Mula,Mentor Kaçi
Kamera 2unit: Shukri Kaçaniku
Kohëzgjatja: 124 minuta
Teknika: Widescreen 1:1,66, kolor
Premiera: 12 korrik .
Aktrojnë: Abdurrahman Shala, Enver Petrovci, Faruk Begolli, Hadi Shehu, Xhevat Qorraj.
Përmbajtja e filmit
Seriale shqiptare
Kosovafilmi |
3806 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1839 | 1839 |
Ngjarje
Lindje
1 qershor - Abdyl Frashëri, politikan, atdhetar shqiptar. (V.1892)
Mic Sokoli, luftëtar shqiptar (Vdiq më 1881)
Turhan Pashë Përmeti, nëpunës, diplomat i Perandorisë Osmane dhe kryeministër i Shqipërisë.
Vdekje
Kalendari
Vite |
3807 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1961 | 1961 |
Ngjarje
20 janar - Xhon Kenedi, në moshën 43 vjeçare inagurohet si President SHBA-ve, më i riu historinë e SHBA-ve.
1 shkurt - Shtetet e Bashkuara të Amerikës lëshojnë Minuteman rakëten e parë balistike ndërkontinentale.
12 prill - Yuri Gagarin bëhet njeriu i parë në hapësirë me misionin hapësinor Sovjetik Vostok 1.
5 maj - Alan Shepard amerikani i parë në hapësire i lëshuar nga NASA me misionin Mercury-Redstone 3.
31 gusht - Përfundon ndërtimi i Murit të Berlinit.
30 tetor - Testi Bërthamor Tsar Bomba: Shpërthimi më i madh bërthamor i parë nga njerëzimi. Me një fuqi prej 58 Megaton, bomba me hidrogjen e ndërtuar nga BRSS shpërthen në Novaya Zemlya.
Prishja e marrëdhënieve Shqiptaro - Sovjetike. Qeveria sovjetike anuloi të gjitha marrëveshjet me Shqipërinë dhe ndërpreu kreditë, ndihmat, furnizimet ushtarake duke ndërprerë dhe marrëdheniet diplomatike në dhjetor.
Forcimi i marrëdhënieve me Kinën.
Lindje
10.06.1961-lindi hero i kombit shqiptar, Xhemajl Rasim Rexha.
14 janar - Mike Tramp, vokalist danez (White Lion).
16 janar - Hajrudin Hari Vareshanovic, kantautor boshnjak i muzikës argëtuese.
17 shkurt - Andrey Korotayev,antropolog rus, historian ekonomik dhe sociolog.
3 prill - Eddie Murphy, aktor dhe komedian afro-amerikan.
28 prill - Anna Oxa, këngëtare italiane me origjinë shqiptare.
1 qershor - Diana, Princesha e Wells-it, gruaja e parë e Princi Charles (v. 1997)
25 qershor - Ricky Gervais, komedian, moderator i radios dhe aktor britanik.
7 korrik - Zef Prenka, Matemacen.
30 korrik - Laurence Fishburne, aktor amerikan.
4 gusht - Barack Obama, presidenti i 44-rt i SHBA.
8 gusht - The Edge, kitaristi i grupit U2.
Vdekje
4 janar - Erwin Schrödinger, fizikant austriak.
9 prill - Ahmet Zogu, mbreti i shqiptarëve (l. 1895).
6 qershor - Carl Jung, psikiatër zviceran (l. 1875).
2 korrik - Ernest Hemingway, shkrimtar amerikan (l. 1899).
22 nëntor - Aleksandër Xhuvani, gjuhëtar shqiptar (l.1889). |
3810 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1833 | 1833 |
Ngjarje
Lindje
21 Tetor - Alfred Nobel, shkencëtar suedez
Vdekje
Kalendari
Vite |
3811 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1896 | 1896 |
Ngjarje
Lindje
Mujo Ulqinaku, luftëtar shqiptar
Vdekje
10 Dhjetor - Alfred Nobel, shkencëtar suedez
Festa dhe përvjetore
Vitet 1890
Shekulli XIX |
3812 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1909 | 1909 |
Ngjarje
15 Prill- Themelohet KF Skënderbeu
1 dhjetor - Hapet Shkolla Normale e Elbasanit.
Lindje
11 shkurt - Henrik Lacaj, mësues, përkthyes, leksikograf dhe pedagog.
16 Maj- Pierre Abelin- politikan austriak
Lorenc Antoni 23 Shtator, EtnoMuzikolog, Dirigjent, Kompozitor
15 janar- Jean Bugatti- inxhinier
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Ali Kelmendi, († 1939)
- Asim Vokshi, ushtarak dhe luftëtar shqiptar në Luftën e Spanjës († 1937)
Vdekje
Kalendari
Vite |
3813 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1939 | 1939 |
Ngjarje
1 janar - Themelohet kompania e elektronikës Hewlett-Packard në Palo Alto, Kaliforni.
2 mars - Papa Pio XII bëhet kurorëzohet pas vdekjes së Papa Pio XI.
31 mars - Përfundon Lufta civile spanjolle.
7 prill - Italia pushton Shqipërinë.
12 prill - Shqipëria bëhet pjesë e mbretërisë së Italisë. Mbreti i Italisë, Viktor Emanueli III emëron mëkëbës të tij në Shqipëri Françesko Jakomonin.
22 maj - Italia dhe Gjermania firmosin Paktin e Çeliktë.
23 gusht - Firmoset pakti i mossulmit mes Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik. Pakti Molotov–Ribentrop ishte një pakt mossulmi reciprok ndaj dy shteteve.
1 shtator - Fillon Lufta II Botërore.
3 shtator - Mbretëria e Bashkuar, Franca, Zelanda e Re dhe Australia i deklarojnë luftë Gjermanisë.
3 shtator - Nepali i deklaron luftë Gjermanisë.
6 shtator - Afrika e Jugut i deklaron luftë Gjermanisë.
10 shtator - Kanadaja i deklaron luftë Gjermanisë.
17 shtator - Bashkimi Sovjetik pushton Poloninë.
28 shtator - Bashkimi Sovjetik dhe Gjermania ndajnë Poloninë mes tyre.
Lindje
10 shkurt - Atdhe Gashi, regjisor
8 mars - Aleksandër Meksi - politikan shqiptar, ish kryeministër i Shqipërisë
14 mars - Agim Faja, piktor shqiptar
17 mars - Giovanni Trapattoni, futbollist dhe menaxher futbolli
7 prill -
Vaçe Zela, këngëtare
Francis Ford Coppola, regjizor amerikan
28 shtator - Rrok Mirdita, klerik i lartë katolik, Arqipeshkvi Mitropolit i Tiranës dhe Durrësit
18 tetor - Lee Harvey Oswald, vrasësi i presidentit amerikan John F. Kennedy. (v. 1963)
27 tetor - John Cleese, komedian dhe aktor brianik
26 nëntor - Tina Turner, këngëtare amerikane
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Adelina Mamaqi, poeteshë shqiptare
- Gëzim Kruja, humorist shqiptar
Vdekje
10 shkurt - Papa Pio XI (l. 1857)
11 shkurt - Ali Kelmendi, atdhetar (l. 1909)
7 prill - Mujo Cakuli i njohur edhe si Mujo Ulqinaku luftëtar shqiptar (l. 1896)
14 qershori- P. Ambroz Marlaskaj OFM, mësues, jurist dhe deputet i Kuvendit Kombëtar.
23 shtator - Sigmund Freud, babai i Psikoanalizës
Kalendari
Vite |
3814 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1885 | 1885 |
Ngjarje
Lindje
22 prill - Hilë Mosi, shtetar dhe poet shqiptar
10 tetor - Bedri Pejani, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë
1 dhjetor - Eqrem Bej Vlora, politikan, diplomat, shkrimtar dhe historian shqiptar.
Sak Faslia - Bajraktari i Rugovës, Hero i popullit
Vdekje
Ali Pashë Gucia, kundërshtues i regjimit Osman.
Kalendari
Vite |
3815 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1740 | 1740 |
Ngjarje
Lindje
Ali Pashë Tepelena, kundërshtues i regjimit Osman (Vdiq më 1822).
Vdekje
Kalendari
Vite |
3816 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1822 | 1822 |
Ngjarje
Lindje
Vdekje
25 janar - Vritet Ali Pashë Tepelena në luftë me forcat e Perandorisë Osmane.
Kalendari
Vite |
3817 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1924 | 1924 |
Ngjarje
25 Janar - Në Francë mbahën për së pari herë lojrat olimpike dimërore.
Ne vitin 1924 u zhvillua revolucioni i qershorit.
16 qershor 1924 krijohet qeveria e Fan S. Nolit.
Lindje
21 Janar - Benny Hill, komik anglez
3 Qershor - Petraq Pilika, profesor, anëtar i Akademisë së Shkencave († 2009)
28 Gusht - Atë Zef Pllumi OFM, frat françeskan, publicist dhe shkrimtar shqiptar.
Vdekje
10 Qershor - Avni Rustemi, atdhetar (l. 1895)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
Korrik - Azem Galica, luftëtarë shqiptar (l. 1889)
Dhjetor - Elez Isuf Ndreu, prijës popullor i çetave të krahinës së Dibrës. (l. 1861)
Shekulli XX |
3818 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1889 | 1889 |
Ngjarje
Lindje
14 mars - Aleksandër Xhuvani, gjuhëtar shqiptar (v.1961)
Azem Galica, luftëtarë shqiptarë († 1924)
Kostaq Kota, politikan shqiptarë († 1949)
Vdekje
Kalendari
Vite |
3819 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1862 | 1862 |
Ngjarje
ne vitin 1862 mbreti i Prusise Vilhelmi 1 emeroi ne fronin e kancelarit (kryeministrit) Oto Fon Bismarkun(oto eduart leopold von bismark)nje njeri i vendosur,aktiv ne jeten politike dhe i zgjuar. Ai vinte nga shtresa e junkereve()pronaret e tokave qe mbështëste mbretin. Plani kryesor per te cilin Bismarkut i kushtoi jeta ishte bashkimi i gjermanise ne vitin 1871 u shpall perandor Vilhelmi 1
Lindje
Bajram Curri, luftëtarë shqiptar (Vdiq më 29 mars 1925)
Dom Nikollë Kaçorri, ishte klerik, politikan dhe atdhetar shqiptar, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë dhe Zëvëndës Kryeministër i parë i Shqipërisë në kabinetin e Ismail Qemalit.
Vdekje
Emine Myteveli, e ëma fëmijëve Abdyl, Naim dhe Sami Frashërit.
Kalendari
Vite |
3821 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1741 | 1741 |
Ngjarje
Lindje
14 janar - Benedict Arnold - luftëtarë i ShBA-ve.
Vdekje
Kalendari
Vite |
3828 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1840 | 1840 |
Ngjarje
Lindje
Dedë Gjo Luli, luftëtar shqiptarë (Vdiq më 24 shtator 1915)
Vdekje
Kalendari
Vite |
3829 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1829 | 1829 |
Ngjarje
Lindje
Elena Gjika (Dora d'Istria) - Shkrimtare rumune (v. 1888)
Vdekje |
3830 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1888 | 1888 |
Ngjarje
Naim Frashëri, boton Luletë e Verësë, fillon të shkruajë Istorinë e Skënderbeut dhe bën përpjekje për çeljen e një shkolle të re shqipe në Përmet.
Sami Frashëri, boton "Shkronja" - libri i parë i gjeografisë në shqipe.
Lindje
Bahri Omari - ishte deputet, botues, publicist shqiptar, ministër dhe veprimtar i Ballit Kombëtar.
Rexhep Mitrovica - veprimtar, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë, ministër e Kryeministër.
5 janar - P. Anton Harapi OFM, klerik, mësues, përkthyes, orator, publicist dhe politikan shqiptar.
28 mars - Shuk Gurakuqi, nëpunës, financier, deputet dhe ministër.
15 tetor - Dhimitër Berati, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë.
Vdekje
Elena Gjika (Dora d'Istria) - Shkrimtare rumune (l. 1829) |
3831 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1980 | 1980 |
Ngjarje
KS Dinamo e njohur si Dinamo Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
Lindje
7 qershor - Burim Mustafa, Regjisor nga Prizreni
10 korrik - Jessica Simpson, Aktore dhe këngtare nga ShBA
30 dhjetor - Eliza Dushku, Aktore amerikane me origjinë shqiptaro-daneze
Vdekje
16 gusht - Eqrem Çabej një nga figurat më të shquara të shkencës arsimit dhe kulturës shqiptarë (l. 1908)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Kolë Paparisto, profesor i botanikës (l. 1914) |
3832 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1908 | 1908 |
Ngjarje
27 shtator - Henry Ford prodhon automobilin e parë Model T.
5 tetor - Bullgaria deklaron pavarësinë nga Perandoria Osmane.
14 nëntor - U mlodh Kongresi i Manastirit në Manastir.
Lindje
7 mars - Ana Magnani, aktore italiane († 1973)
12 mars - Vasil Gërmenji, qe mësues, gazetar, veprimtar i Ballit dhe diplomat i çështjes shqiptare.
24 prill - Józef Gosławski, skulptor polak († 1963)
25 gusht - Ihsan Toptani, veprimtar i çështjes kombëtare dhe gazetar shqiptar.
10 shtator - Namik Resuli, arsimtar dhe gjuhëtar shqiptar.
16 tetor - Enver Hoxha, diktator komunist i Shqipërisë († 1985)
6 gusht - Eqrem Çabej një nga figurat më të shquara të shkencës arsimit dhe kulturës shqiptarë († 1980)
27 gusht - Lyndon B. Johnson Presidenti i 36-të i SHBA-së. († 1973)
Vdekje
24 qershor - Grover Cleveland, presidenti i 22-të dhe i 24-t i SHBA-së (l. 1837)
1908
Shekulli XX |
3833 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1985 | 1985 |
Ngjarje
SK Tirana, e njohur edhe si 17 nëntori Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
Lindje
31 maj - Navene Koperweis, muzikant amerikan (Animals as Leaders)
14 korrik - Altuna Sejdiu, këngetare maqedonase-kosovare
20 shtator - Franceska Jaimes, aktore pornografike kolumbiane
24 shtator - Eric Adjetey Anang, skulptor Ghanaian
23 tetor - Masiela Lusha, aktore shqiptaro-amerikan
Vdekje
10 mars - Kostandin Çernienko, lideri dhe politikan sovietik (l. 1911)
25 mars - Sandër Prosi, aktor shqiptar (l. 1920)
11 prill - Enver Hoxha, diktator i Shqipërisë (l. 1908)
12 shtator - Namik Resuli, arsimtar dhe gjuhëtar (l. 1908)
13 shtator - Odhise Paskali, skulptor shqiptar (l. 1903)
2 tetor - Rock Hudson, aktor amerikan (l. 1925)
4 nëntor - Dervish Luzha, dervish shqiptar (l. 1904) |
3834 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1963 | 1963 |
Ngjarje
Lindje
17 Shkurt - Michael Jordan, basketbollist nga ShBA
11 Mars - Azem Hajdari, politikan shqiptarë
18 Prill - Conan O'Brien, komik amerikan
5 Maj - James LaBrie, vokalist kanadez (Dream Theater)
21 Tetor - Bujar Qamili, këngëtar Shkodran
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Genc Pollo politikan shqiptarë
Vdekje
23 Janar - Józef Gosławski, skulptor polak (l. 1908)
24 Shtator - Ali Këlcyra udhëheqës çetash kundër andarteve greke, prijës gjatë Luftës së Vlorës, deputet dhe gazetar shqiptar.
22 Nëntor - John F. Kennedy, presidenti i 35-të i Shteteve të Bashkuara (l. 1917) |
3835 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Shekulli%20XVI | Shekulli XVI |
Ngjarje
Gjon Buzuku klerik shqiptar (Jetoi në pjesen e parë ë shekullit)
Lindje
Vdekje
Kalendari
Shekuj |
3836 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1953 | 1953 |
Ngjarje
KS Dinamo/Dinamo Tirana u bë kampion i Shqipërisë në futboll.
Lindje
Janar
1 janar:
Xhevat Limani, aktor dhe regjisor shqiptar nga Maqedonia
Orhan Miroğlu, gazetar turk
18 janar - Dimitrie Türkish, politikan dhe biznesmen kroat (v. 5 shkurt 2022)
19 janar:
Bujar Kasmi,
Aaron Liem, politikan dhe edukative izraelit me etni rumune
20 janar - Alaattin Çakıcı, kreu i mafies
22 janar - Mitsuo Kato, futbollist japonez
24 janar - Moon Jae-in, politikan dhe avokat Korea e jugut
26 janar - Anders Fogh Rasmussen, Ekonomist danez
29 janar - Dalila Di Lazzaro, aktore italiane
Shkurt
13 shkurt - Hristo Pimpirev, shkencëtar (gjeolog) bullgar
16 shkurt:
Loran Bini, burrë i krishterë i Kosovës, politikan i etnisë boshnjake
Roberta Williams, dizajner amerikane
19 shkurt - Cristina Fernández de Kirchner, politikane Argjentinase
20 shkurt:
Milorad Stanulov, lundrues serb
Dave Schwartz, aktor amerikan (v. 2016)
23 shkurt - Leon Qafzezi, shkrimtar shqiptar
24 shkurt - Máté Kostandini (lindur më 1953), politikan hungarez
Mars
3 mars - Ziko, futbollist brazilian
5 mars:
Bardhosh Gaçe, shkrimtar për fëmijë
Nuhi Ismajli, shkrimtar, kritik letrar, social dhe polemist shqiptar (v. 2015)
15 mars - Arta Dade, politikane shqiptare
16 mars - Richard Matthew Stallman, aktivist amerikan
19 mars - Billy Sheehan, muzikant amerikan
20 mars - Luisa Kuliok, aktore argjentinase
Prill
9 prill - Stephen Paddock, vrasës amerikan
11 prill - Andrew Wiles, matematikan britanik
25 prill - Kadri Zeka, gazetar dhe jurist shqiptar (v. 17 janar 1982)
Maj
1 maj:
Mustafë Statovci, pedagog shqiptar nga Kosova
Naoya Uchida, aktor japonez
3 maj - Mahmut Yıldırım, vrasës me kontratë turk
6 maj:
Ruzhdi Lata, politikan shqiptar
Tony Blair, politikan anglez
13 maj - Mary Prema Pierick, feja gjermane
15 maj: Kosta Raka, artist shqiptar
16 maj: Pierce Brosnan, aktor irlandez
17 maj: Gérard Krawczyk, regjisor francez
19 maj:
Daniël Termont, Politikan belg
Engjëll Ndocaj,
24 maj:
Agim Rada, skulptor shqiptar
Alfred Molina, aktor britanik
Qershor
4 qershor - Mitsuo Watanabe, futbollist japonez
8 qershor - Ivo Sanader, politikan kroat
14 qershor - Josif Minga, kompozitor shqiptar
15 qershor - Xi Xhinping, politikan kinez
18 qershor - Meir Jix'hak Halevi, politikan izraelit
21 qershor - Benazir Buto, politikan pakistanez (v. 27 dhjetor 2007)
Korrik
1 korrik:
Jadranka Kosor, politikane kroate
Lyonpo Sangay Ngedup, kryeministri i Butanit
12 korrik - Perivaldo Dantas, futbollist brazilian (v. 27 korrik 2017)
13 korrik: Selçuk Yöntem, aktor turk
14 korrik: Liri Hidërshaj, shkrimtare shqiptare
27 korrik - Bardhyl Berberi, gazetar, shkrimtar shqiptar
31 korrik - Tōru Furuya, dublues japonez dhe transmetues
Gusht
1 gusht - Elida Janushi, aktor
4 gusht:
Hiroyuki Usui, futbollist japonez
Hasse Borg, futbollist suedez
17 gusht - Herta Müller, Shkrimtar gjerman me origjinë rumune
23 gusht - Xhemail Mustafa, gazetar, politikan, publicist, shkrimtar shqiptar
25 gusht - Maurizio Malvestiti, ipeshkvi katolik italian
27 gusht - Ali Xhaber, (v. 2005)
Shtator
10 shtator - Vasil Tabaku,
13 shtator - Valdete Antoni, poete shqiptare
15 shtator - Astrit Hafizi, futbollist shqiptar
16 shtator:
Manuel Pellegrini, futbollisti i Kilit
Belá Elijah, politikan dhe radio gazeta Hungareze
18 shtator - Toyohito Mochizuki, futbollist japonez
20 shtator - Mihály Kincses (mjek), mjek dhe politikan hungarez
25 shtator - Zoran Pançiç, lundrues serb
Tetor
1 tetor:
Tarik Xhemil, predikues dhe dijetarë pakistanezë
Grete Waitz, vrapuese maratonash norvegjeze (v. 19 prill 2011)
5 tetor - Alfred Bualoti, aktor shqiptar
11 tetor:
Gazmend Leka, artist shqiptar
Horacio Matviyko, politikan dhe mjek kroat (v. 13 janar 2022)
Zef Bushati, politikan shqiptar
15 tetor - Yllka Mujo, aktore shqiptare
16 tetor - Paulo Roberto Falcão, futbollist brazilian
25 tetor - Shefkije Islamaj,
31 tetor - José Alberto Costa, futbollist portugez
Nëntor
10 nëntor - Abdelkader Horr, futbollist algjerian
13 nëntor - Andrés Manuel López Obrador, politikan meksikan
14 nëntor - Dominique de Villepin, politikan francez
15 nëntor - Toshio Takabayashi, futbollist japonez
16 nëntor - Glykeria, këngëtare greke
18 nëntor:
Alan Moore, shkrimtar anglez
Janusz Wójcik, politikanë polak (v. 20 nëntor 2017)
20 nëntor:
Sulejman Uglanin, politikan dhe mjek serb
Halid Beshliq, këngëtar bosnjak
25 nëntor:
Jon P. Husby, politikan norvegjez
Mehdi Polisi, akademik dhe orientalist shqiptar (v. 21 maj 2014)
30 nëntor - Jean-Jacques Hublin, Paleoantroplog francez
Dhjetor
8 dhjetor - Kim Basinger, aktore dhe modele amerikane
9 dhjetor - John Malkovich, aktor amerikan
10 dhjetor - Friedhelm Funkel, futbolist gjerman
16 dhjetor - Ibrahim Ibishi, poet kosovo
22 dhjetor - Eiji Ueda, futbollist japonez
31 dhjetor - Bashkim Lahi, arkeolog shqiptar
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Jusuf Lika, muzikant shqiptar
- Thani Naqo,
- Fotaq Andrea, diplomat, publicist
- Askar Simitko, Spiun Iranian (v. 1995)
- Judith Curry, klimatologjiste amerikan
- Lizzie Doron, shkrimtare izraelite
- Irakli Koçollari, studjues
- Arif Molliqi, shkrimtar shqiptar nga Kosova
- Arben Theodhosi, Piktor dhe shkrimtar shqiptar
- Viktor Çaro, aktor shqiptar
- Vjollca Dylgjeri-Liza, piktore shiqptarë
- Nexhmedin Hyseni,
Vdekje
17 maj - Haki Stërmilli, nëpunës, publicist, shkrimtar dhe deputet shqiptar (l. 1895).
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre |
3837 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1811 | 1811 |
Ngjarje
Lindje
Hasan Tahsini, shkrimtar shqiptar (Vdiq më 1881)
Vdekje
Kalendari
Vite |
3838 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1881 | 1881 |
Ngjarje
Policia osmane e zë Abdyl Frashërin afër Elbasanit dhe e dërgon në Burgun e Prizrenit
Jonuz Topuzi e vret tradhëtarin që ua kishte kallëzuar zaptive Abdyl Frashërin duke kaluar Shkumbinin.
Dervish Pasha, me anën e një telegrami, kërkon që të merren masa kundër Naim Frashërit, në Janinë.
Lindje
13 mars - Rauf Fico, nëpunës, deputet, ministër dhe diplomat shqiptar.
Vdekje
Hasan Tahsini, shkrimtar shqiptar (Lindi më 1811)
Mic Sokoli, luftëtar shqiptar (Lindi më 1839)
Sefë Kosharja, luftëtar shqiptar (Lindi më 1828)
Kalendari
Vite |
3839 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1832 | 1832 |
Ngjarje
Lindje
20 dhjetor - Haxhi Zeka, luftëtar shqiptar
Vdekje |
3840 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1902 | 1902 |
Ngjarje
Lindje
Vdekje
21 shkurt - Haxhi Zeka, luftëtar shqiptar
Kalendari
Vite |
3841 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1927 | 1927 |
Ngjarje
7 Janar - Thirrja e parë telefonike ndërkombëtare ndërmjet New Yorkut dhe Londrës.
10 Janar - U shfaq premiera e filmit Metropolis nga Fritz Lang.
22 Janar - U bë emetimi i parë i drejtë për drejtë në gjithë botën i komentimit të ndeshjes futbollistike Arsenal vs. Sheffield United në Highbury. Ndeshja përfundoi 1-1.
24 Janar - Regjisori Alfred Hitchcock paraqiti filmin e tijë të parë The Pleasure Garden në Angli.
Lindje
2 Janar - Rejhan Demirzhiq, aktor boshnjak
13 Janar - Luigj Gurakuqi, regjisor shqiptar
25 Janar - Antônio Carlos Jobim, kantautor brazilian
8 Qershor - Çesk Zadeja, kompozitor shqiptarë († 1997)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Ibe Palikuqi, heroina shqiptare († 1944)
Vdekje
18 shkurt - Turhan Pashë Përmeti, nëpunës, diplomat i Perandorisë Osmane dhe kryeministër i Shqipërisë (L. 1839)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Idriz Seferi, luftëtar shqiptar (l. 1847)
- Qerime Galica e njohur si Shote Galica, heroinë shqiptare (l. 1895)
Kalendari
Vite |
3842 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1847 | 1847 |
Ngjarje
Seria "Rrëfimet e Arbrit" e Jeronim De Radës, fillon të botohet.
Lindje
Idriz Seferi, luftëtar shqiptar (Vdiq më 1927).
Mihal Turtulli, qe mjek, veprimtar, politikan dhe diplomat shqiptar (Vdiq më 1936).
Vdekje
Kalendari
Vite |
3843 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1864 | 1864 |
Ngjarje
Lindje
Abdi Toptani, veprimtar i çështjes kombëtare, prijës çetash, firmëtar i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë dhe ministër Financash në qeverinë e parë, pjesëtar i Këshillit të Naltë dalur nga Kongresi i Lushnjës.
Isa Boletini, luftëtar shqiptar (Vdiq më 1916).
Vdekje
Kalendari
Vite |
3844 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1844 | 1844 |
Ngjarje
Ëvetari i Naum Veqilharxhi, botohet si abetarja e parë për mësimin e gjuhës shqipe.
Lindje
16 janar - Ismail Qemali themelues i shtetit të pavarur shqiptar më 1912 (Vdiq më 1919).
Vdekje
Kalendari
Vite |
3845 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1868 | 1868 |
Ngjarje
Lindje
Ismail Strazimiri, luftëtar shqiptarë (vdiq më 1943)
Nexhib bej Draga, ishte deputet i Vilajetit të Kosovës në Mexhlisin Osman, dhe senator në Parlamentin e Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene, veprimtar i gjallë politik për të drejtat kombëtare shqiptare të fillim shekullit XX.
Vdekje
Kalendari
Vite |
3846 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1943 | 1943 |
Ngjarje
10 korrik - Krijohet Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacionalçlirimtare (UNÇ) me komandant Spiro Moisiun dhe komisar Enver Hoxhën.
8 shtator - Italia fashiste kapitullon.
10 shtator - Pushtuesit gjermanë krijojnë Komitetin Ekzekutiv të Përkohshëm me në krye Ibrahim Biçakun.
18 tetor - Goditet me top nga forcat partizane të Brigadës III S ndërtesa ku zhvillonte punimet Kuvendi Kombëtar.
21 nëntor - Shpallet formimi i Legalitetit me kryetar Abaz Kupin.
Lindje
2 janar - Qazim Koculi, ushtarak i marinës së Perandorisë Osmane, nëpunës i Shtetit Shqiptar, prijës i Luftës së Vlorës, prefekt i Vlorës, deputet, prefekt, ministër i Punëve Botore 1924, ministër pa portofol 1941-'42, komisar i Vlorës 1942-'43.
29 Mars - Vangelis, kompozitor
5 Maj - Michael Palin aktor dhe këngëtar britanik
11 Korrik - Luciano Onder gazetar dhe profesor universiteti italian
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Ukshin Hoti, filozof, shkrimtar dhe politikan
Vdekje
Ismail Strazimiri, luftëtar shqiptar
19 shtator - Safet Butka, profesor, publicist dhe nacionalist shqiptar si veprimtar i Ballit Kombëtar.
mars - Hazir Koka,luftëtar shqiptar
Shekulli XX |
3847 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1951 | 1951 |
Ngjarje
KS Dinamo e njohur si Dinamo Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
Hapet Kombinati i Tekstileve në Tiranë.
Hapet Fabrika e Sheqerit në Maliq.
Fillon punë Hidroçentrali i Selitës, hidroçentrali i parë në Shqipëri.
Fillon punë Instituti Pedagogjik 4 vjeçar.
Fillon punë Instituti Politeknik.
Fillon punë Instituti Bujqësor.
Lindje
Janar
1 janar - Jakup Krasniqi, politikan shqiptar
3 janar - Rosa Montero, shkrimtare spanjolle
15 janar - Marko Bitraku, aktor shiqptar (v. 2015)
20 janar - Vjollca Meçaj, politikane
29 janar - Mladen Dolar, filozof slloven
Shkurt
2 shkurt - Jakup Asipi, hoxhë dhe patriot shqiptar (v. 2006)
12 shkurt - Qazim Sejdini, politikan shqiptar
13 shkurt - Kalosh Çeliku,
14 shkurt:
Fadil Kujovska, aktor i mirënjohur shqiptar (v. 2014)
Wolfgang Benedek, jurist austriak
Kevin Keegan, futbollist anglez
16 shkurt - Fatime Llugiqi-Ademi, aktore shqiptare (v. 2019)
18 shkurt - Michael Weninger, katolike romake në austri
20 shkurt - Gordon Brown, politikan skocez
Mars
2 mars - Hajrie Rondo, aktore shqiptare (v. 2017)
4 mars - Kenny Dalglish, futbollist skocez
17 mars:
Luan Daka, personalitet shqiptar nga lëmia e artit teatral dhe kinematografik
Kurt Russell, aktor amerikan
19 mars - Jamarbër Marko, shkrimtar shqiptar (v. 2010)
26 mars - Rexhep Mala, Hero i kombit shqiptarë
28 mars - Pawl Mularczyk, politik polak
29 mars - Gjergj Antoni, politik shiqptar (v. 1998)
31 mars - Koço Danaj,
Prill
1 prill:
Peter Rajah, futbollist malajzian (v. 2014)
Les Mutrie, futbollist anglez (v. 2017)
13 prill - Diana Çuli, politikane shqiptare
14 prill - Selami Taraku, Kosovö
15 prill - Choei Sato, futbollist japonez
21 prill - Justina Aliaj, aktore shqiptare
26 prill:
Halit Furriku, politikan dhe diplomat shqiptar (v. 2008)
Gert Wingårdh, arkitekt suedez
27 prill - Fatos Lubonja, shkrimtar dhe disident shqiptar
Maj
1 maj - Omer Abdul Kafi, shkrimtar egjiptian
7 maj - Ilir Përnaska, futbollist shqiptar
14 maj - Robert Zemeckis, regjizor amerikan
15 maj:
Paolo Torrisi, aktor italian (v. 2005)
Ye Lwin, kryetari i qytetit Mandalay
Isa Mustafa, politikan kosovar
16 maj - Unshō Ishizuka, aktor japonezë (v. 2018)
23 maj - Anatoli Karpov, mjeshtri i madh Rus
26 maj - Sally Ride, astronaute amerikane (v. 2012)
30 maj - Joachim Rücker, diplomat gjerman
Qershor
12 qershor - Nóirín Ní Riain, pianiste nga Republika e Irlandës
13 qershor - Stellan Skarsgård, aktor suedez
14 qershor - Alexander Sokurov, regjisor rus
21 qershor - Dashnor Kokonozi, publicist, përkthyes dhe shkrimar shqiptar
23 qershor - Ylljet Aliçka, shkrimtar shqiptar
25 qershor - Besnik Erebara,
28 qershor - Kazumi Takada, futbollist japonez (v. 2009)
Korrik
4 korrik - Mehmetali Rexhepi, shkrimtar shqiptar
6 korrik - Branko Oravec, politikan dhe kritik letrar sllovak
7 korrik - Shigemi Ishii, futbollist japonez
8 korrik - Anjelica Huston, aktore amerikane
10 korrik - Danny Jones, politikan amerikan
11 korrik - Aleksandër Peçi, kompozitor shqiptar
15 korrik - Kujtim Dashi, shkrimtar shqiptarë
17 korrik:
Zef Çoba, kompozitor shiqptar
Spartak Braho, politikan shqiptar
21 korrik - Robin Williams, aktor dhe komedian amerikan (v. 2014)
26 korrik - Bernard Challandes, futbollit kosovö
27 korrik - Kazuo Saito, futbollist japonez
Gusht
2 gusht - Freddie Wadling, aktor suedez (v. 2016)
8 gusht - Louis van Gaal, futbolli hollandez
10 gusht - Juan Manuel Santos, politikan kolumbian
24 gusht - Pëllumb Xhufi, diplomat shqiptar
30 gusht - Behgjet Pacolli, politikan shqiptar nga kosova
31 gusht - Elena Poptodorova, politikane bullgare
Shtator
3 shtator:
Ilir Kanini, shkrimtar shqiptar
Marjeta Pronjari, sportit shiqtare
15 shtator - Johan Neeskens, futbollit holandez
20 shtator - Zaho Balili, shkrimtar shqiptar (v. 2001)
21 shtator - Asllan Maskadov, politikan kazak (v. 2005)
29 shtator - Shemsa Sulakoviq, muzikante boshnjake
Tetori
2 tetor:
Shukri Kaçaniku, kinematografë shqiptarë
Sting, rock-muzikant britanik
Sylvia Rivera, aktiviste amerikane transgjinor (v. 2002)
9 tetor - Božidar Jezernik, antropolog slloven
10 tetor:
Nehat Jahiu, poet shqiptar
Isuf Dedushaj, mjek kosovö
20 tetor - Claudio Ranieri, futbollist italian
30 tetor - Mehmet Ağar, politikan turk
Nëntori
1 nëntor - Prend Buzhala,
4 nëntor - Traian Basesku, politikan rumun, presidenti i 4-të i rumanisë (2004-2014)
7 nëntor - Lawrence O'Donnell, aktor dhe komedian amerikan
11 nëntor:
Luan Memushi, politikan shqiptar
Christian W. Schenk, poet gjerman me origjinë rumune
20 nëntor - Dianne P. O'Leary, matematikane amerikane
26 nëntor - Sulejman Tihiq, politikan boshnjak
27 nëntor - Kathryn Bigelow, regjisore e njohur amerikane
30 nëntor - Drini Hila, aktor shqiptar
Dhjetori
6 dhjetor - Gramoz Ruçi, politikan shqiptar
19 dhjetor - Marenglen Verli, historianë shqiptarë
21 dhjetor - Steve Perryman, futbollist anglez
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Dëshira Subashi, politikane shqiptare
- Nuri Dragoj, gazetar dhe historian shqiptar
- Sytki Brahimi, piktor shqiptarë
- Kelechi Emeteole, futbollist nigerianë
- Margareta Divjak-Mirwald, shkrimtare austriake
- Iliriana Sulkuqi, poet shqiptare
- Maria Klawe, shkencëtare kompjuterike kanadeze
- Agim Bacelli,
- Kazuhiko Yamamoto, profesor mjekësie japonez
Vdekje
29 korrik - Ali Sami Yen, themelues i Galatasaray Sports Club (l. 1886).
Hafiz Ibrahim Dalliu, ishte teolog, përkthyes, poet, publicist, mësues dhe aktivist shqiptar.
Kalendari
Vite |
3848 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1460 | 1460 |
Ngjarje
Pajtimi i dytë i Gjergj Kastriot Skëndërbeut me Dukagjinët.
Beteja e Livadit e Gjergj Kastriot Skënderbeut kundër Karaxha beut të Perandorisë Osmane.
Lindje
Marin Barleti, humanist shqiptar (Vdiq më 1512).
Vdekje
Kalendari
Vite |
3849 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1512 | 1512 |
Ngjarje
Lindje
Marin Barleti, humanist shqiptar (Lindi rreth 1460).
Vdekje
Kalendari
Vite |
3850 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1767 | 1767 |
Ngjarje
Lindje
Naum Veqilharxhi, shkrimtar shqiptar (v. 1846)
15 Mars - Andrew Jackson - presidenti i 7-ë i SHBA (v. 1845)
25 Mars - Joachim Murat, Marshall dhe admiral i Francës
Vdekje
Vitet 1760
Shekulli XVIII |
3851 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1910 | 1910 |
Ngjarje
30 prill - Nën drejtimin e Isa Boletinit dhe Idriz Seferit zhvillohet në Kosovë një kryengritje e armatosur kundër Perandorisë Osmane.
Lindje
26 gusht - Gonxhe Bojaxhiu e njohur si Nënë Tereza, humaniste shqiptare.
2 nëntor - Tefta Tashko Koço këngëtare lirike dhe e muzikës qytetare shqipatare, Artiste e Popullit.
Vdekje
Kalendari
Vite |
3852 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1997 | 1997 |
Ngjarje
Rebelimi i vitit 1997
31 Janar - Vritet gjatë një prite Komadanti i UÇK-së Zahir Pajaziti Hero i Kombit.
13 mars - Formohet Qeveria e Pajtimit Kombëtar me kryeministër Bashkim Finon.
14 Mars - Në Vlorë fillojnë demonstratat kundër firmave piramidale. Ngjarje që do të sjellë rrëzimin e qeverisë Meksi.
11 Korrik - Wesley Clark emërohet Komandant Suprem i Forcave të Armatosura të NATO-s në Evropë.
15 Korrik - Ne Miami,Florida vritet stilisti i njohur i modes Italiani Gianni Versace nga vrasesi serial Andrew Phillip Cunanan
23 korrik - Sali Berisha jep dorëheqjen nga detyra e presidentit.
31 korrik - Zhvillohet Mbledhja Përgatitore e Romës për Rimëkëmbjen e Shqipërisë.
1 Tetor - Në Universitetin e Prishtinës filluan protestat studentore kundër regjimit serb në Kosovë.
17 tetor - Zhvillohet Konferenca Ministeriale e Romës mbi Shqipërinë.
22 tetor - Zhvillohet Konferenca e Donatorëve të Brukselit mbi Shqipërinë.
28 Nëntor - Shfaqet Zyratrisht Ushtria Çlirimtare e Kosovës në fjalimin e Rexhep Selimit në Llushë të Drenasit
Sport
SK Tirana, e njohur edhe si 17 Nëntori Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
Lindje
Vdekje
20 korrik - Arshi Pipa, shkrimtar dhe kritik letrar shqiptar (L. 1920)
15 Gusht - Çesk Zadeja, kompozitor shqiptarë (L. 1927)
5 Shtator - Gonxhe Bojaxhiu, e njohur si Nënë Tereza, humaniste shqiptare (L. 1910)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Alaudin Frashëri, agronom shqiptar (l. 1912) |
3853 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1416 | 1416 |
Ngjarje
Lindje
Pal Engjëlli, klerik shqiptar (Vdiq më 1470)
Vdekje
Kalendari
Vite |
3854 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1470 | 1470 |
Ngjarje
Lindje
Vdekje
Pal Engjëlli, klerik shqiptar (l. 1416)
Ndërtim
Xhamia e Llapit - Ndërtimi i saj |
3855 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1865 | 1865 |
Ngjarje
Lindja e Dom Nikollë Kaçorrit
Lindje , 22 prill 1865
Petro Nini Luarasi, shkrimtar shiptar (Vdiq më 17 gusht 1911).
Vdekje
Kalendari
Vite |
3857 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1625 | 1625 |
Ngjarje
Lindje
Pjetër Bogdani, klerik shqiptar (Vdiq më 1689).
Vdekje
Kalendari
Vite
1625 |
3858 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1932 | 1932 |
Ngjarje
Federata Shqiptare e Futbollit antarsohet në FIFA.
SK Tirana, e njohur edhe si 17 Nëntori Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
Lindje
30 korrik - Kujtim Spahivogli, aktor dhe regjisor shqiptar (v. 1987)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Rudolf Sopi, xhirues shqiptar, xhiruesi i parë i filmit në Kosovë († 1984)
- Fehmi Agani, filozof, sociolog dhe politikan i doktoruar, akademik, gazetar dhe Hero shqiptar i Kosovës († 1999)
Vdekje
Kalendari
Vite |
3859 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1984 | 1984 |
Ngjarje
Lindje
25 Maj - Unnur Birna Vilhjálmsdóttir, Miss World 2005
22 Dhjetor - Basshunter, këngëtar, producent dhe DJ suedez
Vdekje
15 Shkurt - Gjon Mili, fotograf (l. 1904)
12 Janar - Rexhep Mala e Nuhi Berisha heronjë të kombit shqiptarë (l. 1951)
31 Tetor - Indira Gandhi vritet kryesministja e Indise.
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Rudolf Sopi, Xhirues shqiptarë, xhiruesi i parë i filmit në Kosovë (l. 1932) |
3860 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1405 | 1405 | Mbi vitin 1405.
Ngjarje
Lindje
Lind Gjergj Kastrioti i njohur si Skënderbeu, Hero kombëtar i shqiptarëve.
Vdekje
Kalendari
Vite |
3861 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1468 | 1468 |
Ngjarje
Lindje
Vdekje
17 Janar - Vdes Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Hero kombëtar i shqiptarëve.
Kalendari
Vite |
3862 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1815 | 1815 |
Ngjarje
Lindje
Sulejman Vokshi, luftëtar shqiptar (Vdiq më 1890).
(1 prill) Otto von Bismarck , Konti i Bizmark-Schönhausen, Duka i Lauenburg, Princi Bizmarkut
Vdekje
13 Tetor - Joachim Murat, Marshall dhe admiral i Francës
Kalendari
Vite |
3863 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1890 | 1890 |
Ngjarje
Lindje
Beqir Vokshi
Vdekje
Sulejman Vokshi, luftëtar shqiptar (Lindi më 1815).
Kalendari
Shekulli XIX
1890 |
3864 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1968 | 1968 |
Ngjarje
13 shtator - Shqipëria doli nga Pakti i Varshavës si përgjigje për ndërhyrjen e forcave ruse në Pragë, për shuarjen e protestës së studentëve; ndërpreu çdo lidhje me Moskën dhe krijoi lidhje me Kinën maoiste.
SK Tirana/17 nëntori Tirana u bë kampion i Shqipërisë në futboll.
Lindje
4 janar - Veli Karahoda, shkrimtar shqiptarë
24 prill - Hashim Thaqi, kryeminister i Kosovës
13 korrik - Omi Minami, dubluese japoneze
5 gusht - Marine Le Pen, politikane franceze
Vdekje |
3865 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1826 | 1826 |
Ngjarje
Lindje
Ymer Prizreni i njohur si Ymer Haxhi Prizreni, luftëtar shqiptar (Vdiq më 1886)
Vdekje
4 korrik
Xhon Adams, presidenti i 2-të i SHBA-së. (Lindi më 1735).
Tomas Xheferson, presidenti i 3-të i SHBA-së. (Lindi më 1743).
Kalendari
Vite |
3866 | https://sq.wikipedia.org/wiki/1886 | 1886 |
Ngjarje
Themelimi i klubit londinez të futbollit Arsenal FC
Bagëti e Bujqësija e Naim Frashërit, botohet nga "shtypshkronja e Bukureshtit".
Konflikti Frashëri dhe Vreto rreth drejtshkrimit.
Sami Frashëri, boton në Stamboll "Abetare e gjuhës shqipe" dhe "Shkronjëtore e gjuhës shqipe" (gramatikë e shqipes)
Lindje
20 Mars - Ali Sami Yen, themelues i Galatasaray Sports Club († 1951)
Vdekje
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Ymer Prizreni i njohur si Ymer Haxhi Prizreni, luftëtar shqiptarë (l. 1826)
Kalendari
Vite |
3868 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Dhimosten%20Budina | Dhimosten Budina | Dhimosten Budina (1930-2004) arkeolog shqiptar u lind më 1930 në Korçë. Studioi në Fakultetin e Historis në Universitetin e Tiranës. Pas suksesit të tij në studime nga shteti Shqiptar më 1953 i mundsohet vazhdimi i studimeve arkeologjike në Universitetin e “Lomonosov” të Moskës ku u diplomua për arkeologji klasike. Aty u dërgua për hulumtime arkeologjike në gjitha pjesët e ndryshme të Bashkimit Svjetik dhe posaqërisht në Uzbekistan.
Veprimtaria dhe kontributet në fushën e arkeologjisë
Pas kthimit në Shqipëri në 1956, Budinës iu caktua si temë doktorature studimi i Butrintit. Ku vazhdoi punën e lënë nga Luigi Ugolini dhe Misioni Arkeologjik Italian në Butrint. Që nga ky moment për arkeologun, objekte kryesore të hulumtimit të tij ishin Butrinti dhe rrethina. Gjatë viteve ‘50 bashkëpunoi me Misioni Arkeologjik Sovjetik në Shqipëri e posqaqërisht me Blavatskin.Mori pjesë në gërmimet në Apolloni, Çukën e Ajtoit si dhe së bashku me bashkëpuntorët e Blavatskit drejtoi gërmimin në Orikum.
Budina ishte një nga arkeologët kryesor që iniciuan ardhjen e ekipit të arkeologëve sovjetike, gjatë viteve 1958-60, me në krye prof.V. Bllavackij, për gërmime në Apoloni. Kështu në kuadrin e projektit shqiptaro-sovjetik ai u angazhua në gërmimin e kompleksit të banesave romake (sektori D) në Apoloni. Gjatë verës së vitit 1959 Dh.Budina, së bashku me kolegen ruse Kastanajan, gërmoi në qytetin koloni të Orikut, ku arriti të zbulojë një teatër të vogël të shek.IV p.Kr. Me prishjen e marrëdhënieve shtetërore midis Shqipërisë e Bashkimit Sovjetik më 1961, u ndërpre edhe projekti i kërkimeve arkeologjike në Apoloni. Në fillim të viteve ‘60 kërkimet arkeologjike shqiptare iu drejtuan qyteteve në brendësi të vendit, qyteteve ilire. Prof. S. Islami e H. Ceka gërmuan në qytezën e fortifikuar ilire të Gajtanit (Shqipëria e veriut), prof. F. Prendi e Dh. Budina ndërmorën gërmime në kalanë e Irmajt në Shqipërinë e brendëshme jugore. Rezultatet e zbulimeve në Irmaj kontribuan në dokumentimin e proçeseve të rëndësishme social ekonomike që kishin filluar të ndodhnin në Iliri në shek.IV-II p.Kr., të cilat u intensifikuan gjatë shekujve të parë të erës sonë. Në fund të viteve 60të e në vazhdim prof.Dh.Budina ju kushtua tërësisht njohjes dhe studimit të vlerave historiko-arkeologjike të Epirit të Veriut ose më saktë territorit të Kaonisë antike. Për këtë arsye ai ndërmori një varg ekspeditash përnjohëse duke kontrolluar e fiksuar të gjitha të dhënat për bregdetin Jon, pellgun e Delvinës dhe luginën e lumit Drino. Rezultatet e kësaj pune shumëvjeçare i ka bërë të njohura me botimin e Hartës arkeologjike të këtyre trevave, ku mbi bazën e kritereve shkencore na jep një informacion të plotë për të gjitha pikat e qendrat arkeologjike nga paleoliti deri në mesjetën e zhvilluar. Kjo hartë shërbeu si model për të gjithë arkeologët që u morën me përpilimin e hartave arkeologjike të trevave të tjera të Shqipërisë. Shtimi i përvojës dhe rritja e aftësive profesionale bënë që gjatë viteve 70-90, Budina t’i kushtohej kërkimeve afat gjatë e studimeve të thelluara në tre qytete kryesore të Kaonisë në Antigone, në Butrint e në Finiq.
Interpretimi i burimeve antike e kishin çuar prof. H.Cekën në lokalizimin e qytetit të Antigonesë me rrënojat e kalasë së Leklit, pranë fshatit të sotëm, me të njëjtin emër në krah të djathtë të lumit Drin. Por Dh.Budina si njohës i mirë i terrenit, në afërsi të fshatit Saraqinisht, në vendin e quajtur Jermë, kishte fiksuar muret rrethuese të një qendre të madhe antike dhe me përkushtimin që e karakterizonte për punën në terren, në verën e vitit 1966 pikërisht në Jermë, Dh.Budina filloi gërmimet e para, të cilat me disa ndërprerje i vazhdoi deri në verën e vitit 1990 (1966-70, 1973-1975, 1984, 1986-1990). Gjatë gërmimeve Budina midis shumë gjetjesh zbuloi edhe 14 tesera prej bronzi që mbanin mbishkrimin “Antigoneon”, fakt ky që i dha mundësi të lokalizojë qytetin e Antigonesë me rrënojat e Jermës, duke korigjuar mendimin e shprehur më parë nga prof. Hasan Ceka.
Me krijimin e Bërthamës Arkeologjike të Sarandës (në vartësi të Institutit të Arkeologjisë Tiranë), Dh.Budina emërohet drejtues i saj, kështu për shumë vite bën kërkime në tërë territorin e Kaonisë, me një kujdes të veçantë për përgatitjen e arkeologëve të rinj, që u bënë më vonë kolegët e tij si Kosta Lako, Astrit Nanaj e Dhimitër Çondi. Vlen të kujtojmë se pas mbarimit të studimeve universitare Budinës ju caktua si temë doktorature Butrinti. Ishte prof. S.Anamali i cili inkurajoi dhe nxiti fuqimisht Dhimostenin, për të marrë në dorë punën e lënë në mes nga L.Ugolini Dh.Budina gërmoi dy tuma të cilat ishin në rrezik të dëmtoheshin nga punimet bujqësore, tumën e Çepunës (Gjirokastër) dhe tumën e Bajkajt (Sarandë), të cilat dhanë një lëndë arkeologjike me shumë interes për epokën e bronzit e atë të hekurit. Gjithashtu Budina ndërmori gërmime me karakter shpëtimi
në zbulimin e disa mozaikëve në qytetin e Sarandës.
Në vitet 1981-82 me krijimin e mundësive për të bërë gërmime në pjesën e sipërme të qytetit, pikërisht në shpatin perëndimor ku konfiguracioni i terrenit të drejtonte drejt ekzistencës së një teatri, së bashku me kolegun Kosta Lako, u fillua gërmimi në zonën ku mendohej se ishte ndërtuar orkestra dhe skena e teatrit. Gjatë dy fushatave të gërmimit u arrit të zbulohej muri i proskenës i ndërtuar me gurë e i alternuar me tulla, i gjatë 25m në periudhën romake. Në artikullin Foinike në kërkimet e reja arkeologjike (Iliria 1986,1, f.113-121), veç historikut të kërkimeve i kushton një vëmendje të veçantë sistemit fortifikues të qytetit. Dallon-veçon murin që rrethon akropolin nga traktet e mureve rrethues të qytetit, si edhe përcakton linja të tjera të mureve që përshkojnë nga lart poshtë faqen perëndimore të kodrës. Një informacion të gjërë sjell Dh.Budina me evidentimin e gjetjeve të rastit si skulptura apo fragmente të tyre, që nuk janë të pakta, gjetjet nga varret e pasura të zbuluara në Matomarë dhe në “Bllokun e Agrumeve”, si edhe disa stela funerale me mbishkrime mortore.
Më 1992 ai iku nga Shqipëria dhe shkoi në Moskë për tu bërë shtetas Rusë. Aty u angazhua në projekte të arkeologjisë ruse dhe ishte pjesë e ekipit që kreu gërmime në Sheshin e Kuq.
Roli i tij për zbulimet arkeologjike në Butrint është shumë i madhë. Kjo shifet më së miri nga fjalët e tij në një intervistë për arrkiven e fondacionit "Butrinti": Kam një parim gjatë punës. Gjatë gërmimeve gjithmonë përpiqem për të ruajtur çdo gjë, sidomos në gërmimin shumështresor, megjithëse mund të mos jem i interesuar për ta studiuar në mënyrë të plotë atë. Hera e parë dhe e fundit kur dëmtuam një pjesë muri, ishte vetëm atëherë kur gjetëm statujën e parë gjatë gërmimit dhe nga emocioni e humbëm toruan….''
Burimi i të dhënave
Arkiva e Institutit te Arkeologjise
Biografi shqiptarësh
Arkeologë shqiptarë
Lindje 1930
Vdekje 2004 |
3869 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Jan%20Kukuzeli | Jan Kukuzeli | Jan Kukuzeli (1280- 1370) ose Shën Joan Kukuzeli, ishte një murg ortodoks nga Durrësi. Shenjtor, himnograf, mjeshtër dhe teoricien i muzikës kishtare bizantine.
Shumë janë ata që kanë shkruar për të – historianë, filologë, muzikologë – nga Lindja e nga Perëndimi, të huaj e vendas. Për të janë shkruar shumë më tepër nga çdo kompozitor kishtar. Veprat e tij, në dorëshkrime, janë thesare të shek. XIV. Ky është një përshkrim i shkurtër biografik, duke përmendur pak edhe veprën e madhe muzikore.
Kisha Ortodokse Lindore në mbarë botën e nderon këtë figurë si shenjtor të saj dhe kujtimin e tij e feston çdo 1 tetor. Jan Kukuzeli është pikturuar si kompozitor dhe si shenjtor në mjaft miniatura dorëshkrimesh, në afreske dhe piktura murale kishash si edhe në ikona druri. Ikona më e hershme gjendet në kodikun 457 të Manastirit Kutlumusi (Mali i Shenjtë) (shek. XIV). Ikona të tij janë pikturuar në manastirin e tij në Malin e Shenjtë, në Shqipëri në Manastirin e Ardenicës, në Greqi, Bullgari, Serbi, Moskë, Mynih etj.
Gjithashtu janë ngritur mjaft kore kishtare, që mbajnë emrin e tij. Edhe qytetarët durrsakë janë krenarë për këtë figurë duke e kujtuar kontributin e madh e të çmuar dhe duke i dhënë edhe emrin e tij, “Jan Kukuzeli”, Shkollës së Mesme Artistike së qytetit të Durrësit.
Jeta
Jani, lindi në Durrës, një qytet-port kozmopolitan, në atë kohë nën zotërimin bizantin, në shek. XII (sipas disa studiuesve) ose në fund shek. XIII (rreth 1270, sipas disa studiuesve të tjerë). I ati i vdiq kur ishte shumë i vogël, kështu që nëna e tij u mor me edukimin e tij, duke ia besuar mësuesve më të mirë të asaj kohe. Ai u dallua për një zgjuarsi të rrallë, për zërin engjëllor dhe për aftësitë e mëdha muzikore.
Duket që, për shkak të atij zëri, e dërguan në Konstandinopojë, në kryeqytetin e perandorisë, për të studiuar dhe kënduar në oborrin perandorak. Duke parë talentin e tij të madh dhe përparimin e habitshëm në muzikë, e emëruan drejtues të veprimtarive muzikore të kryeqytetit, duke i dhënë titullin Mjeshtër, titull që në atë kohë ishte shumë i rëndësishëm. Muzika luante një rol të veçantë në Konstandinopojë, kështu që Jan u bë një anëtar i oborrit perandorak dhe favorit i vetë perandorit. Për zërin e tij të mahnitshëm e quajtën “zë engjëllor”. Kur ai këndonte atje, në kishën e Shën Sofisë, mblidheshin të gjithë për ta dëgjuar dhe të prekur nga ai zë, fillonin të qanin me ngashërim.
Por, ndërsa ishte favorit i perandorit dhe i nderuar nga të gjithë, zemra e tij nuk ishte e gëzuar. Shpirti i tij dëshironte një jetë asketike kushtuar tërësisht Zotit, ndërsa jeta në oborr me tërë tundimet dhe lavditë, e pengonte të bënte një jetë shpirtërore. Madje mbreti ngaqë e donte shumë donte që ta martonte me një vajzë të një fisniku. Djaloshi i ri vendosi të largohej fshehurazi. Kështu, i veshur si një bari i varfër, u largua dhe shkoi në Manastirin e Lavrës së Madhe në Mali i Shenjtë (Athos). Atje kërkoi të pranohej në jetën murgjërore. Askush nuk e njihte Janin dhe nuk e identifikonte këtë bari me artistin e madh të kryeqytetit, ndonëse fama e tij kishte arritur edhe në Malin e Shenjtë.
Një ditë, kur kulloste dhitë në një vend të shkretë, duke menduar se ishte vetëm, filloi të këndonte një himn kushtuar Hyjlindëses Mari, me zë më të lartë se zakonisht. Por një asket (murg që banon në vetmi) që banonte aty pranë e dëgjoi dhe i mahnitur nga bukuria e këndimit dhe e melodisë, madje duke parë edhe kafshët që nuk kullotnin, por shijonin të magjepsura, shkoi tek igumeni i Lavrës së Madhe, i cili edhe e thirri bariun dhe e detyroi të thonte të vërtetën. Jani iu lut që të rrinte në manastir e të mos ta dorëzonte tek perandori, sepse donte më shumë jetën murgjërore, sesa jetën e oborrit.
Igumeni e urdhëroi që ta linte punën e bariut dhe të merrte drejtimin e korit të kishës qendrore të manastirit. Jani u bind. Por në të njëjtën kohë, igumeni i cili nuk donte të ishte në kundërshtim me urdhrat e perandorit, u nis për në Konstandinopojë për ta takuar, që t’i kërkonte falje për Janin. Monarku donte që të gjithë të përuleshin para vullnetit hyjnor dhe e urdhëroi igumenin që Jani të lihej i lirë dhe të vendoste vetë se çfarë do të bënte. Igumeni plot gëzim u kthye në manastir dhe i dha lajmin e gëzuar Janit dhe vëllezërve të manastirit.
Ai vazhdoi jetën e tij asketike (të ushtrimit shpirtëror) më shumë se më parë. U vendos në një shtëpi dedikuar Kryeengjëjve të Shenjtë, pranë manastirit, duke praktikuar agjërimin, pendimin dhe lutjen e pandërprerë. Pjesën tjetër të jetës e kaloi duke i kënduar këngë e lavde Zotit dhe Hyjlindëses Mari, si edhe duke kompozuar shumë pjesë muzikore kishtare, që kanë lënë gjurmë të thella në traditën e krishterë ortodokse.
Tepër e njohur është mrekullia kur iu shfaq Shën Maria Hyjlindëse duke e shpërblyer me një monedhë floriri për himnet e tij të mrekullueshme, ku edhe sot në kishëzën për nder të tij, ndodhet edhe ikona “Shën Maria e Kukuzelit” (Kukuzélisa) . E mësoi ditën e vdekjes, shumë kohë më parë, prandaj kur iu afrua, Jani mblodhi të gjithë vëllezërit, iu kërkoi ndjesë dhe i porositi që ta varrosnin në shtëpinë e Kryeengjëjve të Shenjtë, aty ku rrinte. Ndërroi jetë më 1 tetor.
Vepra muzikore
Jani sistemoi dhe riformoi melodi më të vjetra, kompozoi tërësi veprash origjinale të famshme, kryesisht “mësime të ngadalta për zëra të bukur” (kalifonik), në mënyrën tradicionale. Pothuajse të gjitha u përkthyen nga shkrimi i vjetër muzikor në shkrimin muzikor të kohës së tij. Shkrim muzikor, i cili do të qëndrojë në përdorim për disa shekuj deri në shkrimin e ri muzikor të Krisanthit (mitropolit i Durrësit) dhe Hurmuzit, në fillim të shek. XIX.
Aftësia dhe ofrimi i tij psaltik (i mënyrës të të kënduarit kishtar) është krejtësisht një art kishtar bizantin në një fazë të zhvillimit të Artit Psaltik, të cilin e nisi mësuesi i tij Protopsalt (Kënduesi i Parë) Joan Glikis. Jan Kukuzeli konsiderohet “burimi i dytë” i Muzikës Kishtare Bizantine, pas Joan Damaskinit.Jemi në kohën kur kompozitori himnograf është zëvendësuar nga kompozitori që është njëkohësisht psalt (këndues). Është epoka e mjeshtërve të mëdhenj, përfaqësuesi më i shquar i të cilëve është vetë Kukuzeli. Në këtë periudhë, kjo muzikë arrin kulmin e artit të madh. Në të njëjtën kohë krijohen kompozimet e lira, me iso.
Kukuzeli kompozoi melodi për shumë shërbesa kishtare:
A) SHËRBESA TË PËRDITSHME:
- Mbrëmësore: “Me të hapur dorën…” (tek Psalmi 103 [104]); “Lum njeriu…” (Ps. 1, 2, 3); Vargje kalifonike; Tinguj që psalen në Hyrjen e Mbrëmësores; Paravargje tingullit Tërthor II, Tërthor IV.
- Mëngjesore: Polielei “Shërbëtorë të Zotit…”, “Lavdëroni Zotin…”; Vargje kalifonike; Andifone; “Çdo frymë le të lavdërojë Zotin...” tingulli I dhe Tërthor IV; Madhështime tingulli IV; Psalmi 118 [119].
- Liturgji Hyjnore: Himnin Trishenjtor “Shenjt Perëndi...” tingull II; “Aliluia” tingulli Tërthor I, “Aliluia” të kremteve të mëdha; Himne Qeruvike: “Ne që simbolizojmë...” tingulli Tërthor II, “Tani fuqitë...” tingulli Tërthor II; “Të meriton me të vërtetë...” tingulli Tërthor II; Madhështime në të kremte të mëdha; Kungatore: “Lavdëroni Zotin...” tingulli Tërthor I, “Shijoni dhe shihni...” tingulli Tërthor I.
B) SHTËPITË E HIMNIT AKATHIST (GJATË PASHKËS): “Përlufteshës gjenerale...”, “Fuqia e të Lartit...”, “Engjëlli u dërgua...” etj.
C) MËSIME MUZIKORE: “Që lartazi profetët...” tingulli i Rëndë dhe Tërthor II; Mësime vargjesh; Fjalët e para të tropareve Përshëmbëllta dhe të Njëzëshme; Mbi 40 mësime në vargje 15-rrokëshe etj.
Ç) MBAJTJA ISO (SHOQËRIMI ME ISO): Mbajtje iso në 8 tinguj, ku disa kanë edhe emërtime karakteristike.
D) METODA TË TË PSALURIT (MËNYRËS TË TË KËNDUARIT): Metoda e vendosjes së shenjave muzikore bizantine: Mega Ison, Ison, Oligon, Oksia; Metoda e Mbajtjes iso; Këndimi i shenjave muzikore, pa tekst, që quhet “Këndimi i urtë i shenjave” njihet si “Sistemi rrethor i Kukuzelit (Trohója)”.
Veprat e tij muzikore, dorëshkrime, gjenden të shkruara në greqisht pothuajse deri në shek. XVI, por ka edhe disa kodikë të mëvonshëm jo të plotë që janë të shkruar edhe në bullgarisht.
Referime
Γρηγορίου Θ. Στάθη, Ο Μαϊστωρ Ιωάννης Παπαδόπουλος ο Κουκουζέλης – Η ζωή και το έργο του, Αθήνα 1986.
Giuseppe Ferrari, L’Albania e la musica bizantina, revista “Oriente Cristiano”, anno XVIII, nr. 4 (Ottobre-Dicembre), 1978, Palermo, p.122-132.
Σίμωνος Ι. Καρά, Ιωάννης Μαϊστωρ ο Κουκουζέλης και η εποχή του, Αθήναι, 1992.
[ http://www.orthodoxalbania.org ]
Referime
Shenjtorë shqiptarë
Shenjtorë ortodoksë
Njerëz nga Durrësi
Lindje 1280
Vdekje 1370
Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë
Mali i Shenjtë
Muzikologë
Muzikë bizantine
Muzikantë |
3870 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Aleksi%20Andrea | Aleksi Andrea | Aleksi Andrea (Durrsaku, 1425-1505) lindi në Durrës, ishte veprues i zellshëm në disa lëmi të arkitekturës, njëherit ishte piktor dhe skulptorë që la gjurmë në kohën e rilindjes dalmatine. Karakteristikë e Aleksi Andreas ishte që në punimet e tija, shënonte mbishkrimin në të cilin shkruhej origjina e tij.
Që në rini shkoi në Split të Dalmacisë dhe aty studioi pran skulptorit Mark Troja.
Është autor i statujave të lozhës së tregtareve në Ankonë të Italisë, i 1454 afreskeve në një kishe të ishullit Arabe të Dalmacisë. Kryevepra e tij mbahet Pagëzimorja e Trogirit.
Veprat
Skulpturë
Statujat e lozhës së tregtarëve - Ankonë, Itali
1454 afresket - një kishe në ishullin Arabe, Dalmaci.
Pagëzimorja e Trogirit
Shiko edhe këtë
Lidhje të jashtme
Piktorë shqiptarë
Skulptorë shqiptarë
Lindje 1425
Vdekje 1505
Njerëz nga Durrësi |
3871 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Mehmet%20Ali%20Pasha | Mehmet Ali Pasha | Muhamed Ali Pasha (osmanisht: محمد علی پاشا المسعود بن آغا Meḥemmed ʿAlī Pāshā; arabisht: محمد علي باشا Muḥammad ‘Alī Bāshā; turqisht: Kavalalı Mehmet Ali Paşa; 4 mars 1769 – 2 gusht 1849) ishte pasha osman me prejardhje shqiptare, vali i Ejaletit të Egjiptit (Eyalet-i Mısr) gjatë viteve 1805–1848. Megjithëse nuk ishte një nacionalist modern, ai konsiderohet si themeluesi i Egjiptit modern për shkak të reformave që ai bëri në sferat ushtarake, ekonomike dhe kulturore. Ai gjithashtu sundoi territore levantine jashtë Egjiptit. Dinastia që ai krijoi do të udhëhiqte Egjiptin dhe Sudanin deri më Revolucionin egjiptian të vitit 1952, të udhëhequr nga Muhammed Nagib dhe Gamal Abdel Naser.
Lindja dhe karriera
Mehmet Ali Pasha (1769-1849) i njohur me emrin Mehmed Ali, lindi në Kavalla, në perandorinë osmane të atëhershme, qytet i cili ndodhet sot në Greqi. Vizitorëve dhe diplomatëve evropian shpesh u thoshte se "ishte lindur në një fshat shqiptar".
Për Mehmet Aliun tregohet që të ketë lindur në një familje tregtaresh shqiptar me origjinë nga Korça. Atij i vdiqën prindërit në moshë të vogël dhe shkoi të jetoj me xhaxhanë e tij. Mehmeti për njëfarë kohë është marrë me tregti nëpër Çamëri, më vonë ka vendosur që t'i bashkohet ushtrisë së Perandorisë Osmane. Për Mehmet Aliun tregohet se edhe pse nuk ka ditur të shkruajë dhe të lexojë ka qenë një njeri i mençur dhe largpamës, gjë që e bëri atë të bëjë karrierë në ditët e më pasme të jetës.
Në ditët kur Napoleon Bonoparti pushtoi Egjiptin i cili që nga koha e Sulltan Selimit kishte qenë pjesë e pandashme e perandorisë osmane, Mehmet Aliu, ashtu si edhe shumë myslimanë të tjerë, shtetas të perandorisë u ngrit për të mbrojtur këtë tokë të perandorisë osmane nga këta kolonizator të rinj.
Në krye të një batalioni me shqiptar, Mehmet Aliu marshoi drejt Egjiptit, ku pas përpjekjeve të ndryshme luftarake me francezët më në fund, Egjipti u çlirua nga zgjedha Bonaparta. Pas çlirimit të Egjiptit dhe mosmarrëveshjeve të ndryshme civile, më në fund në vitin 1805 Mehmet Aliu më këshillën e sheikut të Azharit, morri fermanin nga Sulltani për tu bërë guvernator i Egjiptit së bashku me titullin Pasha.
Eliminimi i kundërshtareve politike
Duke parë situatën e prapambetur të Egjiptit të asaj kohë, ne vitin 1811, Mehmet Aliu ishte ai që filloi zhvillimin e vendit. Por si rrjedhoje e konflikteve me çifligaret vendas (Mamlukët), intrigat e tyre, kërcënimet ndaj Mehmet Aliut dhe mosbindshmërinë ndaj rregullave të shtetit, Mehmet Aliu me rastin e dërgimit të birit të tij Tosum Pasha në Arabi kundër "Vehabive" organizoi një darke për të gjithë parinë vendase Memluke (këtu fillon konspiracia Arabe J).
Pasiqe i ftoi të gjithë Memaliket në kështjellën e tij, Mehmet Aliu që e kishte rrethuar kështjellën me rojet e tij Shqiptar, i urdhëroi ata që të ekzekutonin të gjithë kundërshtaret e tij,afersisht 1000 vete që i kishte ftuar atë natë në kështjellë. Pas këtij veprimi, Mehmet Aliu e siguroi njëherë e përgjithmonë pushtetin e tij mbi Egjipt, pasiqe ai arriti që ti eliminojë rivalet e tij në atë mbrëmje. Nga ky akt, sa mizor dhe i pabese i Mehmet Aliut, shumë Memluk që shpëtuan, filluan të nxisin urrejtjen arabe kundër Mehmet Aliut që mbahet si i pari politikan Makiavelian në historinë moderne Islame.
Luftrat e Mehmet Aliut
Një nga zotësitë kryesore që Shqiptarët kanë pasur në Perandorin Osmane, ka qenë arti i luftës. Kështu, që nga ditët e marrjes së Egjiptit e deri në ditët e fundit të jetës së tij, Mehmet Aliu, me ndihmën e djemve të tij zhvilloi mjaft beteja të suksesshme nëpër botë.
Nga të parat ekspedita luftarake që Mehmet Aliu organizoi ishin disa fushata me radhë që kreu në Arabi me urdhër të Sulltanit kundër Vehabive, ku djemtë e tij, Tosum dhe Ibrahim Pasha arritën që kryengritjen e Saudeve në Arabi ta shype dhe të ktheje qytetet e shenjta të Mekes dhe Medinës në gjendje paqeje, nga ku Haxhijte dhe Umraxhijnte të mund të kryenin vizitat e tyre në token e shenjte në mënyrë të qete dhe pa probleme.
Nga vitet 1820 deri më 1822 Mehmet Aliu filloi ekspeditat kundër Sudanit, ku në 1823 Mehmet Aliu themeloi shtetin e Sudanit dhe Hartumin si kryeqytet të tij. Më 1824, si rrjedhoje e kryengritjeve të shqiptareve (arvanitasve) dhe grekeve (romejve) në Greqi, Sulltan Mahmudi i II që nuk mund të ta shtypte dot këtë rebelim , thërriti në ndihme Mehmet Aliun, i cili duke çuar në krye të kësaj ekspedite djalin e tij Ibrahim Pasha arriti që të shuaje dhe shtype revoltat në Greqi. Si rrjedhoje e kësaj fitore, Mehmet Aliu u shpërblye nga Sulltani që të bëhej edhe guvernator i Kretës. Por fuqitë e mëdha (Britania e Madhe, Franca, Rusia), duke pare shtrirjen e gjere që Mehmet Aliu pati që nga Sudani e deri në Kretë, më 1827 dërguan armatat e tyre për të luftuar Ibrahim Pashen, të birin e Mehmet Aliut, i cili pas përplasjes me fuqitë e mëdha u thye.
Si rrjedhoje e disa mbeturinave mamluke që kishin lënë Egjiptin pas masakrës së Mehmet Aliut, shumë prej tyre që nga Siria kryenin akte sabotazhi kundër Mehmet Aliut. Për këtë arsye në 1831 Mehmet Aliu u detyrua që të pushtoje Sirine dhe të ndjeke Mamluket e hikur. Por kjo hapje e madhe e Mehmet Aliut e zemëroi Sulltan Mahmudin i cili hyri në konflikt me Mehmet Aliun (besohet se në këtë luftë ka influencuar një armik personal i Mehmet Aliut, që ishte këshilltar i Sulltanit). Pas betejës së 1839 djali i
Mehmet Aliut, Ibrahim Pasha i cili theu ushtrinë Osmane, filloi marshin për në Anadoll, ku sipas shumë historianeve ambiciet e Mehmet Aliut ishin që ai tu bënte Sulltan i shtetit Islam. Por duke parë forcën dhe vitalitetin e Mehmet Aliut fuqitë e mëdha e ndaluan dhe kërcënuan serisht Mehmet Aliun që të mos avanconte me tej. Nëse ky plan do të kishte ndodhur, bota nuk do ti njihte me Shtetet e Bashkuara Islame, si Khalifati Osmanli, por do ta njihnin si Khalifati Shqiptar.
Pas kësaj përpjekje të fundit Mehmet Aliu u tërhoq në Egjipt, ku atij iu njoh e drejta e Khedivllëkut mbi Egjiptin (mbretërisë), nga ku gjenerata e nipërve të tij udhëhoqi deri në vitin 1956.
Arritjet e Mehmet Aliut
Cami Mehmet Ali, përvec betejave të tija të suksesshme në botën Islame, mbahet si i pari modernizues i botes Islame. Ai ishte i pari që në boten Islame futi shtypshkronjën, ndërtoi fabrika, ndërtoi sisteme moderne për shtetet ku ai udhëhoqi. Ne veçanti, vepra të Mehmet Aliut që vlejnë për tu theksuar janë : Krijimi i Egjiptit si shtet, modernizimi, ndërtimi i qyteteve, qendrave tregtare, qendrave industriale etj.
Krijimi i Sudanit si shtet, emancipimi i shoqërisë Sudaneze dhe dhënies së saj të një fizionomie qytetare (Hadara) përndryshe nga fizionomia fshatare (Badava) që Sudani kishte përpara ardhjes së Mehmet Aliut.
Emancipimi i shoqërisë Egjiptiane, që sot është zemra e botës Arabe, ku nëpërmjet aktivizimit të shoqërisë vendase beduino - felahe në jetën shoqërore qytetare (Hadara), Mehmet Aliu është ai që mbahet si arkitekt i Intelektualizmit dhe Iluminizmit arab Abham al-Xhedid ; që do të thotë sistemi i ri dhe ka të bëjë me atë se Mehmet Aliu ishte ai që për herë të parë në botën Islame, krijoi një ushtri me të vërtet profesionale, dhe mjaft herë më të avancuar sesa ajo e Osmanëve. Vetë suksesi i ushtrive të Mehmet Aliut nëpër botë, i tregoi Sulltan Muratit së Sistemi Osman ishte vjetruar, gjë që e coi Sulltanin që pas Mehmet Aliut të shpalli edhe ai "Nidham Al Xhedidin'" ala - Turce, por që asnjëherë nuk arriti suksesin e Mehmet Aliut.
Dhe pse pasardhësit e Mehmet Aliut më vonë u korruptuan dhe e dobësuan Egjiptin që Mehmet Aliu themeloi, sërisht vlerat e Mehmet Aliut për zemrën e sotshme të botës Arabo - Islame janë të panumërta. Me të drejtë për punën në themelimin e Egjiptit dhe ringjalljen Arabe që zë rrënje aty, Mehmet Ali Shqiptari mbahet si themeluesi dhe illuminatori i intelektualizmit Arab.
Tituj të veprave
Politik
Themelues i Egjiptit modern
Ushtarak
Pasha
Shiko dhe këtë
Dinastia e Muhamed Alisë
Diaspora Shqiptare
Lidhje të jashtme
Dyqind vjet nga Mehmet Ali Pasha
Foto nga Familja e Mehmet Ali Pashes
Imamë shqiptarë
Pashallarë shqiptarë
Shqiptarë në Egjipt
Lindje 1769
Vdekje 1849 |
3873 | https://sq.wikipedia.org/wiki/M%C3%ABrgata%20shqiptare | Mërgata shqiptare | Mërgata shqiptare (ose Diaspora shqiptare), i njohur si Gurbeti ose Kurbeti, është term me të cilin përfshihen të gjithë shqiptarët të cilët jetojnë dhe veprojnë jashtë trojeve autoktone shqiptare.
Mërgata shqiptar me kalimin e kohës ka shkuar gjithnjë e më tepër duke u rritur. Edhe tek Shqiptarët, sikurse tek popujt tjerë të botës ka pasur migrim të popullsisë. Nga këta banorë që kanë migruar për shkaqe të ndryshme në vende të ndryshme të botës, shpesh herë janë krijuar grupe të organizuara në shoqata kulturore.
Në historinë e kombit shqiptar aktiviteti i këtyre grupeve të mërgatës, jo rrallë ka luajtur një rolë të madh në vendimet të ndryshme politike që janë marrë mbi qeverisjen e tokave Shqiptare. Po ashtu ka raste ku nga këto grupe janë iniciuar edhe veprime të cilat kanë ndikuar në gjuhën dhe kulturën shqiptare.
Qendrat e mërgatës shqiptare kanë lëvizur varësisht nga zhvillimet e përgjithshme botërore. Kështu që nga fillimi i shekullit I në pjesë të ndryshme të Italisë së sotshme, bashkëvendësit janë organizuar në grupe të ndryshme, disa nga këto grupe në fillim kanë pasur ndikim në vendimet e Romës e me kalimin e kohës edhe kanë marrë pozicione qeverisëse në udhëheqjen e perandorisë Romake.
Fazë tjetër e krijimit të grupeve të diasporës është perandoria e Bizantit. Edhe këtu edhe pse në histori deri më tani nuk flitet për ndonjë organizim të diasporës, vetë fakti i prezencës së personave me prejardhje nga territoret shqiptare në qarqet e udhëheqjes së perandorisë Bizantine, lë të kuptoi për një formë të organizimit të këtyre personave në Stambollin e sotshëm.
Me pushtimin e Ballkanit nga Perandoria Osmane, diaspora në Itali organizohet në atë shkallë saqë këtu mund të flitet për një koloni. Në anën tjetër edhe diaspora në perandorin Osmane luan një rolë gjithnjë e më të madh.
Para shkatërrimit të perandorisë Osmane qendra e mërgatës nuk duket si e koncentruar në njërin nga metropolet po ajo disi shpërndahet dhe shkon duke u rritur ndikimi i saj. Këtu janë prezentë grupet e organizuara në Stamboll, Bukuresht dhe Misir në Egjiptin e sotshëm.
Gjatë zhvillimit industrial të Evropës Perëndimore si duket mërgata në këtë anë të botës nuk ka qenë aq prezentë dhe e organizuar. Kështu vërehet një organizim në Shtete e Bashkuara të Amerikës gjatë kohës më të re.
Me fillimin e kryengritjes në Kosovë, mërgata shqiptare në Evropën Perëndimore katapultohet për nga numri. Kjo rritje e numrit të mërgimtarëve ka sjellë nevojën e një organizimi i cili kryesisht është bërë në grupe në nivele të qyteteve të cilat kanë bashkëpunuar ndërmjet tyre në nivel të shtetit ku kanë qenë. Gjatë kësaj kohe financimi i këtyre gupeve është bërë vetëm nga vetë amtarët dhe ndikimi i shteteve ku ato grupe kanë vepruar ka qenë i vogël.
Pas luftës organizimi i mërgatës në Evropën Perëndimore bëhet kryesisht nga studentët ndërsa në Shtetet e Bashkuara të Amerikës duket se kjo ndihmohet edhe nga aktivistë atdhetarë.
Me zbulimin e internetit komunikimi i mërgatës me vendlindjen edhe pse nuk është në shkallën më të lartë ai zhvillohet në një masë të pa parë deri më tani.
Përhapja
Në Ballkan
Në Bosnje dhe Hercegovinë
Shqiptarët janë pakicë etnike në Bosnje dhe Hercegovinë. Sipas censusit të fundit të popullsisë në vitin 1991, në Bosnje dhe Hercegovinë jetonin 4,922 shqiptarë, por sot llogaritet të jenë nga 8 deri në 12 mijë.
Në Greqi
Shqiptarët në Greqi ndahën në disa komunitete të ndryshme, si rezultat i valëve të ndryshme të mërgimit.
Shqiptarët mërguan për herë të parë në Greqi gjatë fundit të mesjetës (fundi i shekullit 13). Pasardhësit e popullsisë shqiptare që u vendos në Greqi gjatë mesjetës janë arvanitët. Sot, ata flasin një nën-dialekt të veçantë të toskërishtes, që njihet si arbërisht (me shkronja greke: αρbε̰ρίσ̈τ; greqisht: αρβανίτικα, arvanitika).
Shqiptarët çamë janë një grup që mërgoi gjatë së njëjtës periudhë në Greqi, që dikur banonin pjesën bregdetare të Epirit, të njohur si Çamëri, në Greqi veriperëndimore. Ata u dëbuan me dhunë nga nga Çamëria gjatë Luftës së Dytë Botërore nga grekët.
Krahas këtyre dy grupeve, një valë e madhe e mërgimtarëve nga Shqipëria u vendosën në Greqi, për shkaqe ekonomike, pas rënies së komunizmit (1991), dhe formuan komunitetin më të madh të mërgimtarëve në vend, i cili numëron nga 480,824 deri në 600,000 njerëz.
Në Kroaci
Shqiptarët janë pakicë autoktone në Kroaci, të njohur nga Kushtetuta e Kroacisë. Si të tillë, ata zgjedhin një përfaqësues të veçantë për Parlamentin e Kroacisë, të ndarë me katër pakica të tjera.
Në censusin e vitin 2011 në Kroaci jetonin 17,513 shqiptarë, ose 0.41% e popullsisë së përgjithshme. Sipas fesë, shqiptarët në Kroaci janë kryesisht myslimanë (9,594 ose 54.8% prej tyre) ose katolikë (7,109 ose 40.6% prej tyre).
Në Mal të Zi
Shqiptarët janë pakica më e madhe jo-sllave në Mal të Zi. Numri i përgjithshëm i shqiptarëve në Mal të Zi është 30,439 banorë, që përfaqëson rreth 5% të popullsisë. Pakica shqiptare jeton kryesisht në pjesët juglindore dhe lindore të vendit, gjëgjësisht në komunat: Ulqin (71%), Plavë (19%), Tivar (6%), Podgoricë (5%) dhe Rozhajë (5%). Qyteti më i madh shqiptar në Mal të Zi është Ulqini.
Në Maqedoni
Shqiptarët janë grupi i dytë më i madh etnik në Maqedoninë e Veriut. Numri i përgjithshëm i shqiptarëve në Maqedoni është 509,083 banorë, që përfaqëson rreth 25% të popullsisë. Shqiptarët jetojnë kryesisht në pjesët veriperëndimore dhe perëndimore të vendit. Numri më i madh i shqiptarëve jeton në komunat: Tetovë (70%), Gostivar (67%), Dibër (58%), Strugë (57%), Kërçovë (55%), Kumanovë (26%) dhe Shkup (20%).
Në Serbi
Shqiptarët në Serbi janë një pakicë etnike, që përbëjnë një komunitet me nga 50,000 deri 80,000 banorë. Sipas censusit të vitit 2002, në Serbi u deklaruan 61,647 shqiptarë (ose 0.82% e popullsisë), nga këto 59,952 (ose 1.10%) në Serbinë Qendrore dhe 1,695 (0.08%) në Vojvodinë. Shumica e shqiptarëve bojkotuan censusin e vitit 2011, që rezultoi në regjistrimin e vetëm 5,809 shqiptarëve në Serbi.
Shqiptarët në Serbi përbëjnë me shekuj në jug të vendit një popullsi autoktone. Ata sot, kryesisht jetojnë në Luginën e Preshevës, një trevë kufitare në mes Kosovës dhe Republikës së Maqedonisë, dhe sipas censusit të vitit 2002 në dy komuna përbëjnë shumicën e popullsisë, në komunën e Preshevës (89.10%) dhe të Bujanocit (54,69%), ndërsa përbëjnë një pakicë të konsiderueshme në komunën e Medvegjës (26.17%).
Përveç këtyre trevave, shqiptarët jetojnë edhe në jugperëndim të Serbisë, gjegjësisht në Sanxhakun e Pazarit të Ri. Popullsinë e Peshterrit e përbëjnë kryesisht boshnjakët që janë kryesisht pasardhës të shqiptarëve. Për shkak të çështjeve politike që lidhen me shqiptarët pas Luftës së Dytë Botërore, banorët shqiptar kanë deklaruar veten e tyre si boshnjakë për të shmangur diskriminimin. Gjuha shqipe ende flitet nga disa fshatarët shqiptarë në Peshterr. Në Serbi është shumë e përhapur ndjenja antishqiptare, apo albanofobia.
Në Turqi
Shqiptarët në Turqi përbëjnë një pakicë kombëtare në Turqi, e cila nuk është e njohur zyrtarisht. Kjo pakicë përbëhet nga shqiptarë të cilët erdhën në Turqi gjatë periudhës osmane, kryesisht shqiptarë nga Kosova dhe Maqedonia e sotme, nga Çamëria, si dhe në numër më të vogël nga Shqipëria dhe Mali i Zi i sotëm, të cilët mërguan si pasojë e persekutimit serb dhe grek pas fillimit të Luftërave Ballkanike. Numri i shqiptarëve në Turqi llogaritet të jetë nga 500 mijë deri në 1.3 milionë, ndërsa sipas disa burimeve tjera nurmri i personave me prejardhje shqiptare është rreth 5 milionë.
Në Evropë
Në Austri
Shqiptarët në Austri përbëjnë një komunitet mërgimtarësh me rreth 35,000 deri 85,000 banorë, shumica e të cilëve vijnë nga Kosova, ndërsa një pakicë vjen nga Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut. Sipas censusit të vitit 2001, në Austri jetojnë 28,212 folës amtarë të gjuhës shqipe.
Në Itali
Shqiptarët në Itali ndahën në dy komunitete, si rezultat i valëve të ndryshme të mërgimit.
Komuniteti i parë i shqiptarëve që u vendosën në Itali janë arbëreshët, të cilët sot jetojnë në Italinë jugore, gjëgjësisht në rajonet: Pulia, Bazilikata, Molize, Kalabria dhe Sicilia. Arbëreshët u vendosën në Itali në mes shekujve 15 dhe 18, si pasojë e sundimit osman në Shqipëri. Numri i tyre varion nga 80,000 deri në 100,000.
Komuniteti i dytë janë mërgimtarët shqiptarët që u vendosën në Itali pas rënies së komunizmit në Shqipëri, gjëgjësisht pas vitit 1990. Sipas të dhënave të Institutit Kombëtar të Statistikave të Italisë, më 1 janar 2014, në Itali banonin 502,546 banorë me origjinë nga Shqipëria.
Në Mbretërinë e Bashkuar
Shqiptarët në Mbretërinë e Bashkuar përbëjnë një komunitet prej 70,000 deri 100,000 banorësh. Sipas censusit të vitit 2011, në Angli e Uells jetonin 13,415 banorë të lindur në Shqipëri dhe 28,446 të lindur në Kosovë, në Skoci 196 nga Shqipëria dhe 215 nga Kosova dhe në Irlandën Veriore 55 nga Shqipëria dhe 44 nga Kosova.
Në Zvicër
Shqiptarët në Zvicër janë që nga viti 1990 një ndër grupet më të mëdha të emigrantëve në vend, kryesisht të ardhur nga Kosova dhe Maqedonia e Veriut, ndërsa një numër i vogël edhe nga Shqipëria. Aktualisht, Zvicra është kthyer në një nga qendrat më të rëndësishme të mërgatës shqiptare. Llogaritet të ketë nga 94,937 deri në 300,000 shqiptarë në Zvicër.
Në Afrikë e Azi
Në Egjipt
Shqiptarët mërguan për herë të parë në Egjipt si ushtarë dhe mercenarë në gjysmën e dytë të shekullit 18, duke bënë emër dhe duke fituar respekt në luftën osmane për të dëbuar trupat franceze në vitet 1798–1801. Mehmet Ali Pasha (1769–1849) themeloi dinastinë shqiptare të Egjiptit, e cila zgjati deri në vitin 1952. Në shekullin 19 dhe fillimin e shekullit 20, shumë shqiptarë të tjerë u vendosën në Egjipt për arsye ekonomike dhe politike. Pas rënies së dinastisë, me Revulucionin egjiptian të vitit 1952, komuniteti shqiptar u zvogëlua dhe humbi ndikimin.
Në Siri
Shqiptarët në Siri përbëjnë një komunitet prej rreth 5,000 deri 10,000 banorësh, kryesisht të vendosur në Damask dhe në qytetet Hama, Halep dhe në Latakije. Shqiptarët mërguan për të parën herë në Siri në kohën e Perandorisë Osman, gjëgjësisht nga fundi i shekullit 19 dhe fillimi i shekullit 20. Vala më e madhe e mërgimit në Siri ishin vitet 1912–1913, ku shqiptarë mërguan për t’i shpëtuar represionit serb të kohës.
Në Amerikë e Oqeani
Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës
Në Shtetet e Bashkuara jetojnë rreth 201,118 amerikanë me origjinë shqiptare.
Në Kanada
Shqiptarët në Kanada përbëjnë një komunitet prej 31,030 banorësh, sipas censusit të vitit 2011.
Në Australi
Shqiptarët në Australi përbëjnë një komunitet prej 13,142 banorësh, sipas censusit australian të vitit 2011. Shqiptarët filluan të nguliten në Australi nga fillimi i viteve 20-të, duke ndaluar me Luftën e Dytë Botërore. Ngulitja rifilloi në vitin 1950 si pasojë e mbarimit të luftës dhe fillimit të regjimit komunist në Shqipëri. Në fillim të viteve 1990, shqiptarë mërguan në Australi nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia e Veriut dhe Mali i Zi, si pasojë e luftërave dhe trazirave në Ballkan.
Në Argjentinë
Shqiptarët në Argjentinë përbëjnë një komunitet prej rreth 50 mijë banorësh. Shumica e shqiptarëve që mërguan në Argjentinë ishin arbëreshë nga Italia jugore, ndërsa rritja e numrit të mërgimeve kah Argjentina ndodhi në fillim të shekullit 20, me mbërritjen e rreth 20,000–30,000 shqiptarëve.
Shoqatat dhe shoqëritë kulturore
Gjatë zhvillimeve historike nga Mërgata shqiptare janë themeluar shoqëri të ndryshme kulturore të cilat varësisht prej shkallës së zhvillimit të shoqërisë kanë pasur edhe gazetat e tyre. Në kohën më të re kjo bëhet duke prezantimin e fletëve elektronike dhe radio stacioneve elektronike. Disa gupe të mërgatës shqiptare që kanë arritur të organizohen në shoqëri kulturore janë:
Katalogje organizatash e shoqatat e prezantuara në internet
Katalogje të përgjithshme
Mërgata.org - Lidhje virtuale institucionale e shoqatave të mërgatës.
GeoOrg (Katalogu gjeografik i organizatave shqiptare në diasporë)
Teutat shqiptare në Botë - geocities, Internet
Kroaci
Këshilli i pakicës kombëtare shqiptare të prefekturës Sisak-Mosllavin
Misioni Katolik Shqiptar në Kroaci
Itali
Shoqata Gjithëshqiptare Arbëria (Bolzano, Itali)
VoxAquila (Parma, Itali)
New Age Era (Milano, Itali)
Liga e Shoqatave Shqiptare në Itali (Rimini, Itali)
Shoqata Studentore Drita (Romë, Itali)
Shoqata Miqësia (Rimini, Itali)
Shoqata DEA (Pisa, Itali)
Shoqata Iliria (Pesaro, Itali)
Shoqata e Padovës (Padova, Itali)
Së Bashku - Insieme (Trieshtë, Itali)
Shoqata Iliria (Romë, Itali)
Grupi Alboys (Romë, Itali)
Arbitalia - Shtëpia e Arbëreshëve (Cosenza, Itali)
Lidhja italo-shqiptare (Palermo, Itali)
Qendra Ndërkombëtare për Studime Shqiptare R. Petrota (Palermo, Itali)
BESA - Lidhja e bashkësit arbëresh të Siçilisë (Hora e Arbëreshëvet, Itali)
ShBA
New Albanian Generation (Uashington, ShBA)
Bijtë e Shqipes (Filadelfia, ShBA)
Grupi i valleve Shqiptare në Boston (Boston, ShBA)
Shoqata Shqiptaro-Amerikane e Karolines se Veriut, www.aaanc.org
Shoqata arbëreshe "Kundisa Entellinsë" (New Orleans, ShBA]]
Shoqata Arbëresh Sacramento (Sakramento, ShBA)
Kanadë
Bashkësia Shqiptaro-Kanadeze (Toronto, Kanadë)
Bashkësia Shqiptare në Québec (Montreal, Kanadë)
Liga Shqiptaro-Kanadeze (Toronto, Kanadë)
Gjermani
Shoqata e Studentëve në HamburgIllyria (Hamburg, Gjermani)
Shoqata Studentore në Mainz (Mainz, Gjermani)
Austri
Shoqata e Rinisë Shqiptare në Vjenë (Vjene, Austri)
Norvegji
Komuniteti i Studentëve në Norvegji (Oslo, Norvegji)Turqi Shoqata Vllazëria Turko-Shqiptare (Stamboll, Turqi)Francë Shoqata Rugova (Lyon,FRANCE)
Shoqata Iliria (Lion, Francë)Zvicër' Bashkia Kulturore Shqiptaree e Zürichut (Zürich, Zvicër'')
Shiko dhe këtë
Futbollistët
Persona me prejardhje nga tokat shqiptare që kanë jetuar dhe kontribuar në kulturën shqiptare në:
Perandorin Romake:
Perandorin Bizantine: Justiani I - Anastasius
Perandorin Osmane: Ismail Qemali - Mehmed Köprülü - Ahmed Köprülü - Mustafa Köprülü,Numan Köprülü - Hüseyin Köprülü - Abd Allah Köprülü
Evropë Përndimore: Eliza Dushku - Elyesa Bazna - Carl Ritter von Ghega - Aleksandër Moisiu - Ardian Bujupi
Rumani: Elena Gjika
Egjipt: Mehmet Ali - Faruku i Egjiptit - Favzia e Egjiptit - Fuad I i Egjiptit
Itali: Lekë Matrënga - Jul Variboba - Gjergji Guxeta - Nikolla Keta - Zef Serembe - Dhimitër Kamarda - Jeronim de Rada - Zef Skiroi - Zef Valentini - Vorea Ujko
ShBA: James Belushi - John Belushi - Donald Suxho - Shinasi Rama
Lidhje të jashtme
mergata.org
Referime
Historia shqiptare
Shqipëri
Historia e Kosovës
Arbëreshë |
3874 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Fiset%20ilire | Fiset ilire | Fiset ilire dhe procesi i formimit të tyre në pjesën më të madhe të Ballkanit Perëndimor vazhdoi në mënyrë të ngjashme, dhe për këtë arsye duhet të llogaritet njëfarë afërsie midis grupeve fisnore të kësaj hapësire gjeografike. Kjo është mënyra e vetme për të shpjeguar emrin e përbashkët ilirët me të cilin grekët i quanin një grup fisesh që flisnin një gjuhë indo-evropiane dhe jetonin në rajonin përreth Liqenit të Shkodrës dhe në zonën bregdetare, përkatësisht, në veri të Epirit dhe Maqedonisë. Në veri të tyre kishte edhe fise të tjera, të vendosur midis Adriatikut dhe Dravës, të cilët flisnin një gjuhë të ngjashme me atë të ilirëve të vërtetë. Emri ilir u përdor për ta, së bashku me termin gjeografik romak Illyricum në vitet para pushtimit, por që përgjithësisht ngadalë filluan të quheshin edhe me emrat Delmatë, Panonë, Dardanë dhe Albanë. Jashtë këtyre grupeve, jetonin popujt venetikë të Italisë verilindore, të Adriatikut verior dhe të Alpeve lindore, të cilët shkrimtarët e lashtë ndonjëherë i përfshinin te ilirët, por që dallohen nga këto grupe kryesore ilire për nga gjuha e tyre.
Fiset ilire
Albanët
Albanët nga gjuha ilire Albani ishte një fis ilir i njohur ndër të parët, në një vepër të Ptolemeut, të vendosur në pjesën qendrore të veriut, në Shqipërinë e sotme.Shqiptaret jane te vetmit pasardhes te ilireve.
Arbët
Arbët, ishin fis Ilir në Shqipërinë e Mesme edhe jugore
Abrët
Abrët
Ardianët
Ardiejtë ose(Ardianët) fis ilir, banorë të krahinës së Ardianëve në veriperëndim të Liqenit të Shkodrës rreth Gjirit të Rizonit e deri te lumi Narenta (Neretva).
Atintanët
Atintanët, një ndër fiset e mëdha të Ilirisë së Jugut, banorë të Atintanisë. Shtriheshin në krahinat e sotme të Mallakastrës e të Skraparit.
Autariatët
Autariatët (Autariates)
Autariatet autariate janë nje prej fiseve ilire me te hershme qe shtriheshin ne veri-perendim te Shqiperise në nje pjese të Kosovës dhe në juglindje të Malit të Zi. Shtriheshin deri afër Detit Adriatik.
Balaitët
Balaitët (Balaites - Balaj)
Batiatët
Batiatët (Bathiatae)
Bylinët
Bylinët (Bylliones)
Dalmatët
Dalmatët një ndër fiset e mëdha e të njohura ilire, banorë të pjesës Verilindore të Ilirisë. Që nga periudha më e lashtë e deri në shek. II p.e.r. trevat e tyre shtrihesin në brendësi, prapa Vargamalit Dinarik në pllajat e Fushës së Duvnos, Livnos e Gllamoçit, në Bosnjën e sotme Perëndimore.
Daorsët
Daorsët (Daorsii)
Dardanët
Dardanët
Fise qe jetonin ne poziten gjeografike ku sot ndodhet Kosova
Deremistët
Deremistët (Deremistae), fis ilir, të cilët jetonin mes melkumanëve dhe plerejëve, ndoshta në zonën e sotme të Malit të Zi. Ka edhe përpjekje për lokalizimin e tyre në fushën e Stolacit, sot në Bosnjë dhe Hercegovinë.
Deretinët
Deretinët (Deretini) të njohur edhe si Derriopes () ishin një fis ilir i cili jetonte në rajoni të njohur si Narona Conventus dhe gjatë regjistrimit romak ata kishin 14 dekurie.
Deurët
Deurët (Deuri)
Enetët
Enetët (Eneti)
Enkelejët
Enkelejët (Enchelei)
Helidonët
Helidonët (latinisht: Chelidones / Chelidonii ) ishin një fis ilir emri i të cilit në greqisht do të thotë 'kërmilli-njeri'. Ata jetonin në luginat e Matit ose Drinit.
Japigët
Japigët ose iapyges kanë qenë një fis antik ilir, i shpërngulur nga Gadishulli Ballkanik në pjesën jugore të Gadishullit Apenin (sot Italia Jugore) rreth fillimit të mijëvejeçarit të fundit të p.e.r. Ata fillimisht ishin vendosur në Gadishullin e Garganos, pastaj në Pulia (Kalabria antike) dhe për tu vendosur përfundimisht në jug të saj, në hyrjen e Ngushticës së Otrantos.
Kaonët
Kaonët ishin një nga fiset më të rëndësishëm të Mbretërisë së Epirit, fiset epirote nga grekët identifikoheshin si "barbar" dhe kishin elemente të kulturës Ilire, Kaonia shtrihej nga lumi Kalama i Çamëria në Jug e deri në luginen e Drinosit në Gjirokastër në Veri. Qyteti më i madhë i Kaonëve ishte Antigonea në afërsi të Gjirokastrës së sotshme. Ai ishte nje fis shume luftarak. Kryesisht ai perdorte shigjeta, shpata, mburoja druri e hekuri, si dhe hobe.
Kavët
Kavët (Cavii/Kauioi))
Kinambrët
Kinambrët ([[latinisht: Cinambri / Kinambroi}} - ) ishin një fis ilir të cilët përfundimisht i pushtoi perandori romak Oktaviani në vitin 33 para Krishtit.
Liburnët
Liburnët (Liburni)
Lopësit
Lopsët (Lopësit/Lopsi)
Mentorët
Mentorët (Mentores)
Melkumanët
Melkumanët (Melcumani)
Mesapët
Mesapët janë fis antik ilir i shpërngulur rreth fillimit të mijëvjeçarit të fundit p.e.r. nga Gadishulli Ballkanik në pjesën jugore të Gadishullit Apenin (sot Italia e Jugut) në krahinat Apulia dhe Kalabria antike.
Narensët
Narensët (Narensi)
Panonët
Panonët
Paionët
Paionët
Penestët
Penestët (Penestae/Penesti)
Peresadët
Peresadët (Peresadyes)
Salepitanët
Selepitanët (Selepitani / Selepitanoi)
Sardeatët
Sardeatët (Sardeates / Sardeati)
Sasaretët
Sesaretët (Sesarethii)
Taulantët
Taulantët
Tyntenët
Tyntenët (Tynteni)
Illyri proprie dicti
Illyrii proprie dicti
Shih edhe
Iliria dhe Ilirët
Mbretëria e Ilirisë
Lista e mbretërve ilirë
Dardania dhe Dardanët
Lista e qyteteve antike në Iliri
Thrakia dhe Thrakët
Dakia dhe Dakët
Keltët
Literatura
Patsch, Carl, (1923) Ilirët, Shtypshkronja Nikaj, Tiranë
Grup autorësh (1965, 1979, 2002) Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, Tiranë, Prishtinë
Ceka, Neritan (2013) The Illyrians to the Albanians (Ilirët deri te shqiptarët). Tirana: Migjeni. ISBN 9789928407467
Mallory, James P.; Adams, D. Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Routledge.
Stipçeviq, Aleksandër (2002) Ilirët, historia, jeta, kultura, simbolet e kultit. Toena, Tiranë
Pollo, Stefanaq – Puto, Arben (1981) The history of Albania from its origins to the present day. Ass. by Kristo Frasheri, Skënder Anamali; transl. by Carol Wiseman, Ginni Hole. London: Routledge & Kegan. ISBN 071000365X
Wilkes, John. (1996). The Illyrians (Ilirët). Wiley-Blackwell. ISBN 0631198075
Zavalani, Tajar (2015) History of Albania. Ed. by Robert Elsie, Bejtullah Destani. London: Centre for Albanian Studies. Albanian Studies, ISBN 9781507595671
Referime
Historia e Malit të Zi
Historia e Sllovenisë
Historia e Serbisë
Shqipëria ilire
Bosnja dhe Hercegovina ilire
Kroacia ilire
Kosova ilire
Iliria |
3875 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Taulant%C3%ABt | Taulantët | Taulantët, ishin fise Ilire, banorë të ultësirës bregdetare nga Auloni - Vlora deri në Dyrrah. Pra, ato jetonin dhe ne Borizani. Përmenden si fqinjë të Dyrrahut që nga shek. VI p.e.r. me qendën e tyre Sesaretia. Rreth vitit 430 p.e.r. shtrijnë përkohësisht sundimin e tyre edhe mbi Dyrrahun. Në shek IV u paraqitën si një bashkësi më vete në përbërjen e mbretërisë ilire: në vitin 335 p.e.r. morën pjesë në luftën e Peilonit kundër Aleksandrit të Maqedonisë. Pas kësaj mbreti i tyre Glauku u vu në krye të mbretërisë ilire, si themelues i një dinastie të re, duke pasur Klitin, përfaqësuesin e fundit të dinastisë së Bardhylit. Gjatë luftërave të mbretërisë ilire kundër Romës emri i Taulantëve nuk përfillet në burimet. Në tokat e tyre përmendet një fis tjetër, ai i parthinëve. Nënfis i taulantëve ishin edhe abrët (abri / abroi) për të cilët flet Hekateu i Miletit dhe Aristoteli. Taulantët konsiderohen "ilirë të vërtetë (ilyri proprie dicti) nga Pomponius Mela dhe Plini Plaku. Për herë të fundit taulantët shfaqen në kryengritjen kundër perandorit bizantin Honorit, i cili i shtypi me anë të mercenarëve Got. Një tjetër fis me emrin taulant ka banuar në jug të lumit Narenta - Neretva, si fqinjë me dalmatët dhe pyrejt. U pushtuan nga Roma më 168 dhe bënë kryengritje më 35. p.e.r.
Historia
Sundimtarët
Galauri : mbreti i parë i taulantëve. Pushtoi pa sukses Maqedoninë midis viteve 678–640 para Krishtit.
Grabi I (shekulli V para Krishtit): është dëshmuar në një mbishkrim athinas, ai ka shumë të ngjarë të ketë qenë një personalitet me përgjegjësi të mëdha politike. Ai ndoshta ishte gjyshi i Grabos II .
Sirra (437–390 para Krishtit), sundimtar në Lyncestis.
Bardhyli ishte themeluesi i dinastisë së parë të dëshmuar ilire. Fushatat e tij antimaqedonase rezultuan të suksesshme në vitet 393, 372 dhe 359 para Krishtit pas të cilave pushtoi Epirin në aleancë me Dionisin e Sirakuzës.
Grabi II (r. 358–356 para Krishtit): hyri në aleancën athinase për t'i rezistuar fuqisë së Filipit në vitin 356 para Krishtit.
Pleurati I (r. 356-335 para Krishtit): mbretëroi pranë bregdetit Adriatik në Ilirinë jugore. Në një përpjekje të tij në 344 para Krishtit, u përpoq të pengonte përparimet e Filipit në Iliri.
Pleuri (rc 337/336 pes): sundimtari ilir që bëri fushatë kundër Filipit II rreth vitit 337 para Krishtit. Nga disa studiues konsiderohet si mbret i Autariatëve ose Dardanëve. Disa kanë sugjeruar se ai ishte i njëjtë me Pleuratus I ; Pleurias përmendet vetëm nga Diodorus (16.93.6), përndryshe ishte i paprovuar në burimet e lashta.
Kliti, i biri i Bardylis I (r. 335–295 para Krishtit): organizatori i Kryengritjes Ilire në Pelion në 335 para Krishtit kundër Aleksandrit të Madh .
Glauku : mbreti i Taulantëve. Ai ndihmoi Cleitus në Betejën e Pelionit në 335 para Krishtit, ngriti Pirron e Epirit dhe u përfshi në ngjarje të tjera në Ilirinë jugore në fund të shekullit IV para Krishtit.
Beroja, mbretëreshë, bashkëshortja e Glaukut. E birësoi dhe e rriti Pirron e Epirit.
Monuni I, (r. 290–270 pes): mbretëroi gjatë pushtimeve galike të 279 pes. Ai preu statoret e tij prej argjendi në Dyrrhachion.
Mytili, pasardhësi i Monunit I dhe ndoshta djali i tij (r. 270–?): Zhvilloi luftë kundër Epirit në vitin 270 para Krishtit. Ai preu monedhat e tij prej bronzi në Dyrrhachion.
Politika
Marrëdhëniet përbrenda fisit te cilat mundoheshin qe qdo shtet ti prishte
Marrëdhëniet me fiset fqinje qe ishin te acaruara
Marrëdheniet e jashtme qe ishin duke u permirsuar
Gjeografia
Gjatë fazës fillestare
Teritoret më të gjëra të qeveriura nga fisi
Eshtë vështirë të bëhet një kuifizim i saktë i vendbanimeve të taulantëve, ashtu sikurse edhe për fise të tjera ilire. Duket që në fillim të kohës së hekurit jetonin të papërqëndruar në fshatra dhe po ashtu në vendbanme të përhershme. Në të vërtetë sipas arkeologëve mund të konkludohet se shoqëritë e katundeve të kësaj kohe paraqesin një mbledhje të grupeve të shtëpiave të cilat ishin ndëtuar nga njësitë shoqërore përkatëse , si p.sh në bazë të një familjeje të madhe patriarkale apo prej një apo më shumë grupeve në sajë të lidhjeve të vëllëzërve të një familje.
Ndër vendbanimet e papërforcuara gjatë kohës së hekurit përhapen gjithjë e më shumë sisteme të përforcuara, ashtu që vendbanimet ngrihen në një element karakteristik të asaj kohe. Këto sisteme të ndërtesave plasoheshin më së shpeshti në hapësira mbi kodra pranë krahinave me fusha të gjëra e frytëdhënëse dhe në fushat me dheun e përshtatëshëm për mbielljen e dridhërave, njëherit këto paraqesin themelet e qarkut ekonomik të tyre.
Ekonomia
Qarku ekonomik benda fisit përfshinte ekonomine bujqësore, blegtoriale dhe atë trashëgimore.
Këmbimet ekonomike brenda fisit ishin mall me mall ose mall me monedhë.
Shih edhe
Iliria
Abrët
Taulanti
Ilirologjia
Parthinët
Detaria ilire
Mitologjia ilire
Ilirët e mirëfilltë
Mbretëria e Ilirisë
Lista e fiseve antike ilire
Lista e personaliteteve ilire
Literatura
Të përgjithëshme
Udhëpërshkruese, lajmëtare, fotolibra
A. Kulpok, Europas letzte Geheimnis - Albanien, Frankfurt 1981 (E mëshefta e fundit e Evropës).
40 Years of Socialist Albania, Tiranë 1982 (40 vite të Shqipëris socialiste ).
P. Lendavi, Das einsame Albanien, Zurich 1985 (Shqipëria e vetmuar) .
W. Peinsipp, Das Volk der Shkypetaren, Wien 1985 (Populli i Shkypetarëve).
C. Lienau - G. Prinzig, Beitrage zu Geographie und Geschichte Albaniens, Munster 1986 (Të dhëna mbi gjeografin dhe historin e Shqipërisë)
Die Albaner und ihre Gebiete, Tiranë 1986 (Shqipëtarët dhe trojet e tyre).
N. Stanek, Albanien. Land der Skipetaren, Munchen 1987 (Shqipëria. Vendi i Shkipetarëve).
Katalogje ekspozitash
L'Art Albanais â travers les siěcles, Paris, Petit Palais, 1974/75.
L'Arte Albanese nei secoli, Rom, Museo Nazionale Preistorico Etnografico >>Luigi Pigorini<<, 1985
G. Koch u.a., Albanien. Kulturdenkmale eines unbekannten Landes aus 2200 jahren, Marburg 1985.
Bibliografike
L. Papajani, Bibliografi për Monumentet e Arkitekturës dhe të Artit 1945-1980, Tiranë 1982.
A. Hertzer - V.S. Roman, Albanien. Ein Bibliographischer Forschungsbericht, 1983.
F. Drini, Bibliografi e Arkeologjisë dhe e Historisë së Lashtë të Shqipërisë 1972-1983, Tiranë 1985
L. Papajani - M. Topi, Bibliografi e Monumenteve të Arkitekturës dhe të Artit 1944-1984, Tiranë 1985.
Udhëpërshkruese dhe doracak udhëtimi të vjetra
C. Patsch, Das Sandschak Berat in Albanien, Wien 1904, Nachdruck Nendel 1976.
C. Praschniker - A.Schober, Archeologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien 1919, Nachdruck Nendel 1976.
C. Praschniker, Muzakhia und Malakastra, in: Jahreshefte des Osterreichischen Archologischen Instituts 21/22, 1922-24 Beiblatt 1-224.
L. rey, Guide d'Albania, Paris 1930.
Gazeta shqiptare
Culture Populaire Albanaise, Botues : Instituti për Kulturën e Popullit pranë Akademisë së Shkencave, Tiranë.
Etnographie Albanaise, Botues : Instituti për Kulturën e Popullit pranë Akademisë së Shkencave, Tiranë.
Iliria. Revistë Arkeologjike, Botues : Instituri Arkeologjikë pranë Akademisë së Shkencave, Tiranë.
Monumentet, Botues : Instituri për Mirëmbajtjen e Përmendoreve, Tiranë.
Studia Albanica, Botues : Akademia e Shkencave, Tiranë.
Studime Historike, Botues : Instituti i Historisë pranë Akademisë së Shkencave, Tiranë.
Tekste për periudha të caktuara
G. Statmuller, Forschung zur aëbanischen Frhgeschichte, Wiesbaden 1966.
N.G.L. Hammond, Epirus. The Geography, the Ancient Remains, the History and the Topography of epirus and Adjacent Areas, Oxford 1967.
P. Cabanes L'Epire de la mort de Pyrros â la conquěte romaine, Paris 1976.
S. Pollo - A. Puto, The History of Albania fro its Origins to the Present Day, Londër 1981.
G. Karaiskaj, Pesë mijë vjet fortifikemit në Shqipëri, Tiranë 1981.
The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton 1976.
Theologische Realenzyklopadie II, Berlin 1978, 160ff.
Lexikon des Mitelalters I, Munchen 1980 273ff.
Parahistoria
F. Prendi, the Prehistory of Albania, in : Cambridge Ancient History I I,Cambridge 1982, 187ff.
M. Korkuti, in P.R. Franke, Albanien im Altertum, s.u 2.1
Z. Andrea, Kultura Ilire e Tumave në Pellgun e Korçës, Tiranë 1985.
A. Koka, The Illyrian Prehistorical Culture in Albania, Tiranë 1985.
Antika; Ilirët, Grekët, Romakët
Në përgjithësi
J.J. Wilkers, Dalmatia (History of the Provinces of the Roman Empire), Londër 1969.
Referime
Fise Ilire |
3876 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Ardian%C3%ABt | Ardianët | Ardianët (Ardiejët) (; latinisht: Ardeai, Vardaei) ishin një fis ilir, që banonte në një pjesë të territorit të Shqipërisë së sotme, Kosovës, Malit të Zi dhe Bosnje-Hercegovinës midis bregdetit të Adriatikut në jug, qytezës Konjic në veri, përgjatë bregut të majtë të luginës së lumit Neretva dhe deri në Liqenin e Shkodrës në juglindje. Nga shekulli III para Krishtit deri në vitin 168 para Krishtit Shkodra ishte kryeqyteti ardianëve. Polibius (203 pes - 120 para Krishtit) shkruan se ata u nënshtruan nga Romakët në ngjarjet që ndodhën në vitin 229 para Krishtit. Apian (95–165) shkruan se ata u shkatërruan nga Autariatët por që për ndryshim me Autariatët, Ardianët kishin fuqi detare. Në Epitomin e Tit Livit thuhet se janë nënshtruar nga konsulli Fulvius Flacus.
Emri
Emri fisnor Ardian (Ardiaei) mund të jetë i lidhur me fjalën e gjuhës latine Ardea që do të thotë "Çafkë, një simbol i totemizmit të kafshëve. Ngjashmëritë strukturore gjuhësore e lidhin fjalën Ardiaei dhe Ardaei (Ardian, Ardjan, Ardhjan) me fjalët e disa gjuhëve indoeuropiane. Kështu, për shembull, ekziston një ngjashmëri midis fjalës ose emrit Ardiaei dhe fjalës shqipe "Ardhja", (e cila mund të lidhet me migrimin e shpendëve) e ngjashme me fjalën shqipe "(H)ardhia", gjë që përfaqëson një konotacion direkt me fjalën "trashëgimtar". Lidhur me fjalën shqipe "ardhje" është edhe vet natyra pothuajse nomade e ardianëve dhe në këtë aspekt janë ndoshta fisi ilir me më së shumti migrime (ardhje - vajtje). Ardianët deri në shekullin IV pes. jetonin në rrjedhën e epërme të lumit Neretva një rajon më në brendi të kontinentit. Rreth vitit 380 pes. fillon lëvizja e tyre drejt bregdetit, si rezultat edhe i konflikteve me keltët dhe autariatët. Në kohën e mbretërimit të Agronit (250 - 231) aktiviteti i ardiejëve përqëndrohet në rajonin mes Gjirit të Kotorrit dhe Lezhës duke shtrirë veprimtarinë e tyre në lindje deri thellë në luginën e lumit Drin ndërsa në jug përtej Apollonisë, duke pushtuar pjesë të Epirit, Korkyrën (Kretën), dhe ishullin Far (Hvari), madje duke korrur edhe një fitore në Betejën e Medionit në rajonin e Akarnanisë, Greqi. Pas pushtimit romak e tutje ardianët si duket fillojnë të lëvizin përsëri në drejtim të zonave rurale përreth luginës së Neretvës dhe sipas Konventës së Naronës, ardianët në këtë periudhë kishin rënë në vetëm 20 dekurie.
Lokalizimi
Të dhënat nga burimet e lashta historike krijojnë shumë konfuzion në lidhje me vendndodhjen e atdheut origjinal ardian. Sipas disa pikëpamjeve, vendbanimi i tyre autokton shtrihej në zonën e Ilirisë jugore, diku në Malin e Zi të sotëm, përreth Grykës së Rhizonit, ndërsa nga ana tjetër sipas Strabonit dhe disa të tjerëve vendbanimi i tyre autokton ndodhej në pjesën e epërme të luginës së lumit të Neretvës. Vendbanimi i tyre fillestar duket se ishte më në brendësi të kontinentit, përgjatë lumit Narona deri në rajonin e Konjicit, në Bosnje dhe Hercegovinën e sotme.
Emri i qytetit Čapljina është një tjetër veçori që sugjeron që atdheu origjinal i Ardianëve me të vërtetë mund të ketë qenë rajoni i luginës Neretva. Konkretisht, ekziston një qytet në Bosnje dhe Hercegovinë, në rajonin më të gjerë të luginës Neretva (atdheu origjinal i popullit të lashtë ilir të Ardianëve), i quajtur Čapljina, dhe emri i tij rrjedh nga fjala Čaplja, që në gjuhën moderne bosnjane do të thotë 'Çafkë', anglisht: 'Heron'. Fjala latine për 'Çafkën' është Ardea, një fjalë që mbart një ngjashmëri të mrekullueshme me emrin e Ardianëve (Ardea), gjë që nuk duhet të përjashtohet si mundësi.
Kjo hipotezë hap shumë rrugë për interpretimin e atdheut origjinal të Ardianëve dhe etimologjinë e emrit të tyre. Për shembull, çafka mund të ketë pasur vlerë totemike pagane midis ilirëve që banonin në atë zonë, për shkak të pranisë së saj atje, dhe nuk është e parëndësishme të konkludohet se njëri prej atyre popujve ilirë e quajti veten sipas një shpendi të llojit 'Çafkë', Ardiaei. Fjala e gjuhës latine Ardea mund të jetë një përkthim latin i ndonjë fjale origjinale ilire për 'Çafkën' të cilën Romakët duket se e kishin gjetur në kohën kur u vendosën në këtë zonë, ose vetë fjala 'Ardea' mund të ishte një fjalë ilire e marrë nga romakët, të cilët mund ta kishin ndryshuar paksa atë duke e integruar në gjuhën e tyre, latinisht. Gjithashtu ekziston mundësia që ilirët e lashtë ose romakët ta kenë emërtuar këtë vend si vendin e çafkave, dhe kolonët sllavë, të cilët u vendosën në tokat e dikurshme ilire rreth shekullit VI ta kenë përkthyer emrin e këtij vendi në gjuhën(et) e tyre, dhe si rezultat kemi topinimin Čapljina, "Vendi i çafkave". Nga ana tjetër, teoria e etimologjisë latine për emrin e këtij populli ilir (Ardiaei) është përjashtuar nga fakti se ata përmenden, edhe në formën e greqishtes së lashtë, si Ardiaioi, shumë kohë përpara "ardhjes" së romakëve në trojet ilire kështu që nuk do të mund të kishin ndonjë ndikim në trojet dhe gjuhën ilire, d.m.th. shumë kohë para pushtimit zyrtar të territorit të banuar nga ilirët. Kështu Theopompus, një historian i lashtë grek që jetoi rreth vitit 380 para Krishtit flet për konfliktin midis ardianëve dhe keltëve.
Historia
Për shkak të piraterisë së përhapur në Detin Adriatik nga Ardianët dhe fise të tjera ilire, Romakët ndërmorrën fushatën kundër tyre në ngjarjet e Luftërave Ilire - Romake.
Ardianët ishin armiq edhe të Autariatëve për një kohë të gjatë për shkak të burimeve të kripës.
Ardianët kishin arritur fuqinë ushtarake, gjatë vitit 230 pes. nën mbretërimin e mbretit Agron (një ardianas me origjinë fisnore). Pas vdekjes së Agronit, e veja e tij, Mbretëresha Teuta u përpoq të fitonte një terren në Detin Adriatik, por dështoi për shkak të ndërhyrjes Romake. Burimet historike thonë se Mbreti Agron ishte angazhuar nga mbreti Demetri i Maqedonisë me qëllim të pengimit të pushtimit të Maqedonisë nga aetolianët pushtues. Ardianët kishin 20 dekurie.
Gjeografi antik, Strabo, rendit Ardianët si një nga tre popujt më të fortë ilirë - dy të tjerët ishin Autariatët dhe Dardanët.
Mbreti Agron, i biri i Pleuratit i cili i përkiste shtëpisë sunduese të Ardianëve, dispononte forcën më të fuqishme, si nga toka ashtu edhe nga deti, të tillë çfarë nuk kishte asnjë prej mbretërve ilirë para tij.
Dinastia ardiane
Më poshtë është një rindërtim i dinastisë ardiane nga N.G.L. Hammond (1966):
Pleurati I (fl. 340 pes.), luftoi kundër Filipit II të Maqedonisë rreth viteve 344/343 pes.
(fl. 310 pes.)
Pleurati II (fl. 280 pes.)
Mbreti Agron (fl. 250 pes. vdiq 230 pes.), bashkëshorti i Mbretëreshës Teuta
Pinej Ardiani (fl. 220 pes.)
Skerdilaidi (fl. 250 pes.)
Pleurati III (fl. 220 pes.)
Genti ({{fl. 190 pes. rob 168 pes.)
Pleurati IV (fl. 160 pes.)
Platori (fl. 160 pes.)
Dega e Skerdilaidit në përgjithësi konsiderohet si një dinasti Labeate, që u shfaq pas rënies së Agronit dhe Teutës. Lista e mëposhtme raporton anëtarët e dinastisë ardiane të dokumentuar si të tillë në burimet antike:
Agroni (- 231 para Krishtit), burri i Teutës
Teuta Regjente për Pinejin (231 - 228)
Regjenti Dhemetër për Pinejin (228 - 220)
Pineji (220 - pas 217)
Shih edhe
Agroni
Teuta e Ilirisë
Ilirët dhe Iliria
Mbretëria e Ilirisë
Lista e fiseve ilire
Dinastia e ardianëve dhe labeatëve
Referime
Literatura
Fise Ilire |
3877 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Dardan%C3%ABt | Dardanët | Dardanët ishin fis Ilir që shtriheshin në mesin e Ballkanit, kryesishtë në Kosovën e sotme dhe rrethinën e saj. Dardanët ishin fisi themelues i Mbretërisë së Dardanisë rreth shekullit IV p.e.s në të cilën bënin pjesë dhe fiset e njohura Thunatët dhe Galabrët. Në përbërjen e kësaj mbretërie hynin edhe fise të tjera më vogla si p.sh. Diestët, Pirustët etj. por për të cilat mungojnë të dhënat e mjaftueshme.
Që nga shekulli XIX e gjer më tani janë shfaqur tri teza lidhur me prejardhjen e dardanëve: teza mbi përkatësinë ilire, teza mbi përkatësinë trakase dhe së voni teza mbi prejardhjen dako-meze. Që të këto tri teza, nga autorët e tyre mbështeten kryesisht mbi burimet e shkruara e të vona antike dhe mbi monumentet epigrafike të periudhës romake.<ref>Avni K. Këpuska, "QENËSIA E TERRITORIT DHE E KUFIJVE ETNIKË AUTOKTONË TË KOSOVËS", fq.25, botimi i tretë, Prishtinë 2004</tt></ref>
Ndërkaq tezën e hershme mbi etnitetin ilir të dardanëve e mbështesin një numër i konsiderueshëm studiuesish të ndryshme të letërsisë, që nga shekulli XIX e gjerë më sot, duke u nisur nga linguistët Tomashek, P. Kreçmer, H. Krahe, N. Jokl e N. Vuliq.Dardanët janë shtrirë në pjesën e Kosovës së sotme
Historia
Mbretëria Dardane
Krijimi i Mbretërisë Dardane
Në shek.IV p.e.s u krijua Mbretëria Dardane, e cila shtrihej në territorin e Kosovës së sotme e të krahinave të tjera përreth. Kufijtë e saj shkonin në veri deri te qyteti i Nishit, kurse në jug deri në Kukës dhe në rrjedhën e sipërme të Vardarit. Mbreti i parë dardan që njohim, është Longari. Pas tij erdhën mbretërit Bato Dardani dhe Monuni. Rolin kryesor në mbretëri e luajti fisi dardanëve. Në këtë mbretëri bënin pjesë edhe fise të tjera, ndër të cilat njohin Galabrët dhe Thunatët.
Dardania ishte e njohur në botën e lashtë për tokat e saj të gjera e pjellore, për punimin e arit dhe për përpunimin e produkteve blegtore. I Njohur ka qenë veçanërisht djathi dardan. Shoqëria ilire e dardanëve mbështetej në sistemin skllavopronar. Shkrimtarët antikë tregojnë se dardanët kishin kaq shumë skllevër, sa vetëm njëri prej tyre mund të kishte deri në 1000 veta e ndoshta edhe më shumë. Secili nga këta skllevër punonte tokën.
Në kohë lufte skllevërit merrnin pjesë në ushtri, duke pasur si prijës pronarin e tyre. Mbretëria Dardane kishte krijuar një ushtri të fuqishme dhe të organizuar mirë. Veçori e luftëtarëve dardanë ishte se ata hidheshin të gjithë së bashku në sulm dhe po kështu së bashku tërhiqeshin me radhë të shtrënguara, duke mos lënë në sheshin e luftës as të plagosurit e tyre. Forca e kësaj ushtrie u tregua sidomos në shek.III p.e.s, kur dardanët qenë në gjendje të mbroheshin nga dyndjet e fuqishme të keltëve, të cilët zbritën nga Evropa Qendrore. Madje dardanët treguan gatishmërinë të ndihmonin edhe Maqedoninë, që të përballonte këto sulme. Siç dëshmojnë shkrimtarët e lashtë, historia e Mbretërisë Dardane është mbushur me luftëra të pandërprera kundër Maqedonisë dhe më vonë kundër romakëve.
Me Mbretërinë Ardiane, dardanët mbajtën marrëdhënie miqësore, por patën edhe konflikte, të shtyrë nga fisnikëria skllavopronare, dhe kjo pati pasoja shumë të rënda ekonomike e politike si për ardianët, ashtu edhe për dardanët. Në mesin e shek. III p.e.s, kur sundonte mbreti Longar, ushtritë dardane u përpoqën të shtrinin kufijtë e tyre deri në brigjet e Adriatikut, duke shfrytëzuar faktin që ushtritë ardiane të mbretëreshës Teuta ndodheshin në Epir. Ky operacioni ushtarak fillimisht pati sukses, por me kthimin e ushtrive ardiane nga Epiri, dardanët u detyruan të lëshonin tokat e pushtuara e të ktheheshin në kufijtë e mëparshëm. Pas kësaj Longari i drejtoi ushtritë e tij në jug dhe pushtoi tokat e Mbretërisë Paione, që ndodheshin në veri të kufijve të Maqedonisë.
Luftërat e dardanëve kundër maqedonasve
Rreth vitit 21 p.e.s luftimet ndërmjet dardanëve dhe maqedonasve morën përmasa të gjera, aq sa mbeti i vrarë në betejë edhe mbreti maqedonas Demetri II. Pas vdekjes së tij, dardanët i shpeshtuan sulmet në Maqedoni, derisa Antigon Dozoni i detyroi të largoheshin nga mbretëria e tij. Kur mbreti maqedonas Filipi V ndodhej në luftë me grekët, në vitin 219 p.e.sonë, dardanët vërshuan përsëri kundër Maqedonisë. Ushtritë maqedonase u detyruan të ktheheshin në trojet e tyre dhe për të përforcuar kufijtë veriorë, pushtuan qytetin më të madh të Paionisë, Bylazorën (Velesi). Në vitin 216 p.e.sonë ushtritë dardane ndërmorën një operacion të fuqishëm ushtarak kundër Maqedonisë, duke zënë 20 000 robër. Ata zbritën deri në fushën e Argos, në brigjet e lumit Haliakmon. Kjo fushatë u ndoq nga kundërsulme të reja që bëri Filipi V kundër dardanëve, duke u shkaktuar atyre humbje të rënda në ushtri. Në vitin 200 p.K. mbretërit dardanë Longari e Bato, së bashku me ardianët e mbretër të tjerë, lidhën aleancë me romakët kundër Maqedonisë. Kjo i shtyu dardanët të ndërmerrnin sulme të reja në jug të kufirit të tyre. Dardanët nuk i pushuan luftërat për të çliruar tokat që ndodheshin në jug të mbretërisë së tyre, toka që dikur i përkisnin Mbretërisë Paione dhe që i mbante të pushtuara Maqedonia, duk u mbyllur kështu atyre rrugët tregtare që i lidhnin me krahinat jugore të Ballkanit. Duke mos qenë në gjendje të ndërprisnin sulmet dardane, maqedonasit bënë marrëveshje me fiset kelte dhe të vendoseshin vetë në tokat e tyre. Kjo gjë nuk u arrit. Dardanët i thyen ushtritë kelte dhe çliruan tokat që ata kishin pushtuar. Edhe pasi u shkatërruan Mbretëria Ardiane dhe ajo e Maqedonisë. Dardania vazhdoi të ishte ende e lirë, ndonëse nga aleanca me romakët dardanët nuk arritën përfitimet e dëshiruara. Romakët nuk u dhanë tokat e Paionisë, por vetëm të drejtën për të tregtuar kripë.
Luftërat e dardanëve kundër romakëve
Luftërat e dardanëve kundër romakëve për shumë vjet me ashpërsi shumë të madhe, në rrethanat kur senati romak synonte të shtrinte pushtimet e tij në të gjitha tokat ilire dhe të arrinte deri në Danub. Edhe pas shqetësimeve që u shkaktoi rifillimi i sulmeve kelte, dardanët i vazhduan inkursionet e tyre kundër Maqedonisë, cila ishte kthyer tashmë në provincë romake. Dardania u bë pengesë serioze për shumë vjet me radhë për ushtritë pushtuese romake, të cilat nuk hiqnin dorë nga synimet e tyre. Megjithatë në vitin 97 p.e.s romakët arritën të vinin nën varësi të përkohshme dardanët dhe fise të tjera fqinje, të cilat më vonë i ripërtërinë forcat dhe u shkaktuan humbje të rënda romakëve.
Aq të vështira ishin këto luftëra për romakët, sa kur konsulli romak Kurioni përgatitej me 5 legjione të nisej në luftë kundër Dardanisë, njëri nga këto legjione ngriti krye dhe nuk pranoi t'i bindej komandantit të vet të shkonte në këtë luftë që ushtarët e quanin të rrezikshme. Romakët i krahasonin dardanët me kuçedrën e Lernës, e cila, edhe kur ia prisnin të gjitha kokat që kishte, i ringjallte përsëri. Me këtë krahasim ata shprehnin qëndrueshmërinë e madhe të dardanëve ndaj kundërshtarit. Pas luftërave të gjata me romakët, nga fundi i shek.I p.e.s dardanët e humbën pavarësinë e tyre dhe hynë nën varësinë e plotë të Romës.
Mbijetesa e dardanëve
Mungesa e shkrimeve ilire në përgjithësi ndër të tjera është edhe pasojë e faktit se, së paku nga shekulli IV p.e.s kultura ilire e shkruar, kultura letrare, ishte e përfshirë në gjirin e kulturës universale heleniste. Dëshmi e mirë për këtë mund të shërbejë aktiviteti letrar kritik i ilirit Zoila nga Maqedonia, i quajtur me ofçin: "Kamxhiku i Homerit", ngase kritikoi ashpër Iliadën dhe Odisenë e Homerit..
Sido që të jetë, nga të dhënat historiografike përfundohet se në trojet ilire gjuhë e vendit, së paku gjuhë e kulturës popullore, në periudhën e përqendrimit total të fesë së krishterë, ishte ajo e vendit - gentilis barbarusque sermo dhe gjuha dhe kultura e vendit, ajo ilire nuk lejoi të zhvillohej ndonjë kulturë provinciale latine çfarë ndodhi me Galicinë ose me Afikën.
Këtë dukuri fatlume për mbijetesën e kulturës dardano-shqiptare si duket e mundësuan disa rrethana ndër të cilat dallohen këto: ilirët në gjirin e kulturës universale romake hynë me një shkalë të lartë të kulturës popullore dhe shkencore të tyre. Periudha e perëndimit të fesë së krishterë dhe të kulturës latine-romake në shumicën e trojeve ilire bie pikërishtë në shekujt kur fuqia e Perandorisë romake ishte marrë tatpjetën, shekulli katër, kur ngjau edhe ndarja e perandorisë në Perëndim dhe Lindje (395). Në këtë kohë u shpeshtua edhe sundimi i mbretërve me prejardhje ilire (dardane e dalmatine) në të dy perandoritë, personalitet ilire dhanë kontribute të mëdha e të vlefshme. Më saktësisht koha e përqendrimit të vërtet të fesë krishtere mbi popullsinë ilire bie në fillim të shekullit VI, kur Justiniani likuidoi edhe paganët e fundit në Dardani, kurse Florin dhe Laurin i ngriti në shkallë të të shenjtërve.
Gjeografia
Artikulli kryesor Dardania
Territorë i dardanëve në lashtësinë e hershëm ishte pjesë përbërëse në iliri, e që pastaj kjo krahinë bie nën pushtimin romakë si tërë Iliria. Më vonë, në shekullin e I-rë p.e.s i bashkangjitet Mezisë së Epërme(Malvensis). Në shekullin e III-të nën sundimin e Dioklecianit si provincë më vete i ngjitet Ilirikut. Qytetet më të njohura ishin Ulpiana, Shkupi, Therranda, Naisus, Vicianum, Municipium Dardanorum, kurse më vonë pas termetit të vitit 527 ku Ulpiana (Prishtina) ishte shkatërruar tërsishtë, Justiniani u emrua perandor i Perandorisë Romake të Lindjes dhe themeloi edhe qytete të reja si Justiniana Prima, Mediana, Anausaro, etj.
Ekonomia
Qarku ekonomik përbrenda fisit
Këmbimet ekonomike të fisit
Demografia
Struktura e popullsisë
Bujqit
Fisnikëria
Skllevërit
Kultura
Kultura dardane ishte një nënkulturë ilire. Duket se në këtë pjesë të Ilirisë ishte kultivuar pak më tepër punimi i qeramikës e posaçërisht punimi i objekteve prej argjendi e ari.
Përndryshe edhe tek dardanët gjejmë punimet e objekteve metalike. Më të shumta ishin ato që përdoreshin për veshjen dhe zbukurimin e trupit, të punuara prej hekuri, bronzi, argjendi e më rrallë prej ari. Me shumicë punoheshin armët e sulmit e të mbrojtjes, kryesisht prej hekuri. Ndër to ka forma që janë tipike dardane. Po kështu të ndryshme janë edhe veglat e punës prej hekuri.
Në studimet mjaft të thelluara nga aspekti onomastik të Eqrem Çabejt, ai pohonë se Dardania(Kosova) dhe Shqipëria Veriore me krahinën e Matit ishin pjesë e hapësirës më të hershme të formimit të gjuhës (shqipe), ndërsa formimin e dardanëve, ai e sheh shumë para degëzimit të tyre, do të thotë para shekullit XII p.e.s, duke e lidhur emrin "Dardan" nga burimet egjiptase me dardanët e Azisë së Vogël.
Në nekropole veçori të veçantë të grupit dardan paraqet rituali i djegies së kufomave (trupdjegia) që nuk ishte karakteristikë në provincat tjera në kufi me territorin dardan. Në grupin kulturor dardan dallohet qeramika që, si material arkeologjik, gjendet në masë të madhe në vendbanimet e këtij grupi, por në objekte janë gjetur me pakicë edhe stoli prej bronzi dhe armë.
Sa i përket emrave të dardanëve, përpos atyre të njohur nga historia e përgjithshme, rishtazi janë bërë edhe dy emra tjerë, emri i përveçëm femërorë KINA (variant i emrit ilir KYNA,KYNANE ) dhe NANEA.
Të tjera
Organizimi i Transportit
Organizimi i Ushtrisë
Burime informatash për fisin
Emërtimi në literaturë
Ilirisht :
Latinisht:
Anglisht:
Gjuhë të tjera:
Shih edhe
Iliria
Dardania
Galabrët
Thunatët
Diestët
Mbretëria e Dardanisë
Lista e fiseve antike ilire
Referimet
Lidhje të jashtme
Dardanët
Dardania
Fise Ilire |
3878 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Delmat%C3%ABt | Delmatët | Delmatët (ose ndryshe, Dalmatae në epokën romake) ishin një grup fisesh ilire që jetonin në Dalmaci dhe Bosnje - Hercegovinën e sotme perëndimore në antikitetin klasik.
Emri
Emri origjinal i fisit është Delmatae i cili nga studiuesit është sqaruar me gjuhën shqipe delmë (dele). Forma Dalmatae dhe emri i rajonit Dalmatia respektivisht janë variante të mëvonshme siç është vërejtur tashmë nga Apian (shek. II pas Krishtit). Bashkëkohësi i tij, gramatikani Velius Longus nxjerr në pah në traktatin e tij për ortografinë se forma e saktë e Dalmacisë është Delmatia duke theksuar se Marcus Terentius Varro, i cili jetoi rreth 2 shekuj para Apianit dhe Velius Longius, përdori formën e Delmatisë ashtu siç korrespondonte me vendbanimin kryeqytetas të Delmatae, Delminium.
Historia
Delmatët paraqiten në të dhënat historike për herë të parë në vitin 181 pes, kur me vdekjen e mbretit të Mbretërisë ilire Pleurati III, ata nuk pranuan sundimin e të birit, Gentit prandaj edhe u shkëputën. Më pastaj ata u zgjeruan duke përfshirë edhe disa fise ilire bregdetare më të vogla si Hyllët (Hylli) dhe Nestët në shtetin e tyre dhe zgjeruan territorin në veri në drejtim të Liburnëve.
Gjatë shekujve, Delmatae dhe Ardianët ishin ndër grupet ilire që zgjeruan territorin e tyre në veri, në kurriz të Liburnëve. Delmatët mund të jenë shtyrë fillimisht drejt bregdetit për shkak të shpërnguljeve keltike në Panonia Strabo shkruan se territori i Delmatëve ishte i ndarë në dy nënrajone: njëri në brendësi ( Tropolja e sotme) dhe rajoni tjetër në bregdetin e Adriatikut deri tek Alpet Dinarike. Kryeqendra e tyre Delminium ishte vendosur afër Tomislavgradit të ditëve të sotme.
Hulumtimet arkeologjike dhe onomastike kanë dëshmuar që Delmatët ishin të ngjashëm me Ilirët lindorë dhe Panonët verior. Fisi dalmat gjatë kohë kishte qenë edhe nën ndikimin e kulturës keltike. Njëri nga fiset Dalmate u quajt Baridustët që më vonë u vendos në rajonin e Dakisë Romake.
Konflikti me ekspansionin romak dhe aleatët e tij lokalë në Adriatikun lindor filloi në vitet 156-55 para Krishtit. Luftërat Romako-Dalmate zgjatën deri në vitin 33 para Krishtit kur Oktaviani (Perandori i mëvonshëm Augusti) instaloi hegjemoninë romake në Dalmaci. Paqëndrueshmëria lokale dhe rebelimet e vogla vazhduan në krahinën e Dalmacisë edhe më tutje duke arritur kulmin me Revoltën e Madhe Ilire në Dalmaci në të cilën bashkëpunuan ngushtë edhe me Panonët. Revolta, e cila zgjati për katër vjet, përfshiu më shumë se gjysmë milioni luftëtarë, ndihmës të tjerë dhe civilë nga të dy palët. Pas kësaj, disa bashkësi Delmate u zhvendosën në rajonin verior të Sanxhakut dhe të tjerët u zhvendosën në pjesë të Carinthia për të gjetur punë në minierat romake. Humbja e revoltës ilire filloi integrimin e Dalmacisë në sistemin dhe kulturën romake gjë e cila ndikoi në romanizimin pothuajse të plotë të rajonit në Mesjetën e hershme.
Plini Plaku përmend gjithashtu edhe një nënfis dalmat të quajtur Tariotët (Tariotes).
Shih edhe
Iliria
Dalmacia
Gjuha dalmate
Mbretëria e Ilirisë
Lista e fiseve antike ilire
Kryengritja e madhe ilire
Luftërat romako-dalmate
Luftërat e Oktavianit me ilirët
Referime
Referime
Fise Ilire
Historia e Dalmacisë |
3879 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Alban%C3%ABt%20%28ilir%C3%AB%29 | Albanët (ilirë) | Albanët, ishin një fis ilir, nga i cili morën emrin e hershëm shqiptarët.
Përmledhje
Ata përmenden për të parën herë si ''Albanoi'' (greqisht: Αλβανοί) në shekullin II para erës sonë nga Ptolemeu, në hapësirën pas Dyrrahut brenda trevës së banuar më parë nga fisi i parthinëve. Mendohet të jenë i njëjti fis, me emërtimin e ri të përkthyer parthinoi=bardhinoi=albanoi. Qyteti kryesor i tyre ishe Albanopoli, që mendohet te jetë Zgërdheshi i Krujës. Në krahinën qëndrore të banuar prej albanëve ruhen ende toponime që lidhen me emrin e këtij fisi si: Arbana, fashat në rrethin e Tiranës, kroi Alban në afërsi të fshatit Zgërdhesh të rrethit të Krujës.
Në burimet historike të shek. XI Albanët përmenden nga Mihael Ataliati, historian dhe shkrimtar Bizantin, gjatë një kryengritje të tyre ndaj Konstantinopojës. Ne mesjetë, autorët Bizantinë kanë përdorur për të identifikuar shqiptarët, si termin ''Albanoi'' ashtu edhe atë ''Arbanitai''. Këta qenë emrat etnikë të shqiptarëve në mesjetë siç dëshmon fakti që u morën me vete nga shqiptarët e mërguar në Greqi (shek. XIII-XV) në formën arvanite, ndërsa në Itali (shek. XV-XVI) dhe në Dalmaci (shek. XVII) në formën arbëresh.
Shih edhe
Iliria
Dardania
Albanopoli
Mbretëria e Ilirisë
Lista e fiseve ilire
Bibliografia
Cabanes, Pierre. 1988: Les illyriens de Bardulis à Genthios (IVe–IIe siècles avant J.-C.). Paris: SEDES. 1988. = Regard sur l’histoire, 65. ISBN 2718138416
Ceka, Neritan. 2013: The Illyrians to the Albanians. Tirana: Migjeni. 2013. ISBN 9789928407467
Gilkes, Oliver. 2009: Albania: An archaeological guide. London; New York: I. B. Tauris. 2013. ISBN 9781780760698
Jacques, Edwin E. 2009: The Albanians: An ethnic history from prehistoric times to the present. Jefferson: McFarland. 2009. ISBN 9780786442386
Korkuti, Muzafer. 2013: Albania: Archaeological studies on the prehistory of Albania. Tirana: Academy of Sciences of Albania. 2013. ISBN 9789995610517
S. & Puto, A. 1981: Stefanaq Pollo – Arben Puto: The history of Albania from its origins to the present day. Ass. by Kristo Frasheri, Skënder Anamali; transl. by Carol Wiseman, Ginni Hole. London: Routledge & Kegan. 1981. ISBN 071000365X
Wilkes, John. 1992: The Illyrians. Oxford; Cambridge: Blackwell. 1992. = The Peoples of Europe, ISBN 0631146717
Zavalani, Tajar. 2015: History of Albania. Ed. by Robert Elsie, Bejtullah Destani. London: Centre for Albanian Studies. 2015. = Albanian Studies, ISBN 9781507595671
Referime
Fise Ilire |
3880 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Penest%C3%ABt | Penestët | Penestët ishin fise ilir, banorë të krahinës Penestia në luginën e sipërme të Drinit të Zi e rreth saj. Përmenden për herë të parë më 170-169 p.e.r. dhe luajnë një rol të rëndësishëm në luftën III romako-maqedone. Treva e penestëve përfshihej në mbretërinë ilire. Më 169 p.e.r. Perseu për t'u lidhur me mbretërinë ilire, hyri në tokat e Penestëve, pushtoi qytetet e tyre dhe dëboi këndej garnizonet romake. Në trojet e penestëve kishte 14 qytete e kështjella, prej të cilave njihen me emrin Uskana, që ishte edhe kryeqendra e krahinës, Oinoni dhe Draudaku. Pas vitit 168 p.e.r. emri i penestëve e i qyteteve të tyre nuk përmenden më.
Historia
Banonin në luginën e Drinit të Zi e përreth saj. Përmenden për herë të parë në vitet 170-169 p.K. Luajtën rol të rëndësishëm në Luftën e Tretë Ilire- romake. Përfshiheshin në Mbretërinë Ardiane. Kishin 14 qytete e kështjella, ndër të cilat përmendën Uskana, Oeneu, Draudaku etj. Meqenëse pranuan garnizone romake në qendrat e tyre,maqedonasit ua shkretuan vendin.
Paraqitja e parë në literaturë si emër
Paraqitja e fundit si fise apo formë tjetër me të njëjtin emër
Kulminacioni i zhvillimit të fisit
Politika
Marrëdhëniet përbrenda fisit
Marrëdhëniet me fiset fqinje
Marrëdhëniet e jashtme
Gjeografia
Gjatë fazës fillestare
Territoret më të gjëra të qeverisura nga fisi
Vendbanime
Shih edhe
Iliria
Dasaretët
Lynkestët
Draudaku
Mbretëria e Ilirisë
Maqedonia e lashtë
Lista e fiseve antike ilire
Referime
Cabanes, Pierre (1988) Les illyriens de Bardulis à Genthios (IVe–IIe siècles avant J.-C.). Paris: SEDES. = Regard sur l’histoire, 65. ISBN 2718138416
Ceka, Neritan (2013) The Illyrians to the Albanians. Tirana: Migjeni. ISBN 9789928407467
Fise Ilire |
3881 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Molos%C3%ABt | Molosët | Molosët janë njëri ndër tri fiset kryesore që banonin në qendër të Epirit antik. Fisi i molosëve u themelua në shekullin e IV para erës së re. Gjuhëtarët mendojnë se emri molos (molosian) vjen nga fjala "malësorë" (mol-mal), malësjan, ose një formë e vjetër e emrin malësorë. Disa hulumtues mendojnë se molosët ishin një fis i lashtë grek ndërsa disa të tjerë i konsoiderojnë ata ilirë.
Nga fisi i moloseve ka prejardhje dhe nena e Aleksandrit te madhe
Historia
Paraqitja e parë në literaturë si emër
Paraqitja e fundit si fis apo formë tjetër me të njëjtin emër
Kulminacioni i zhvillimit të fisit
Mbreti ilir Bardhyli e pushtoi Epirin ne vitin 385 p.K.. Moloset gjendeshin ne Veri te Shtetit te Epirit.Ata ishin te paret qe krijuan shtetin e tyre "Shtetin Molos". Pas disa kohesh ata bashkuan fiset dhe krijuan "Lidhjen Molose".
FORMA E QEVERISJES
Monarki
Federale
E trasheguar
Jo absolute
Mbreteria e Moloseve gjate sundimit te Tharypes (423-385 p.e.sone)
Në çerekun e fundit të shek. V p.e.sonë shtetin e molosëve e kryesonte Tharypa (423-385 p.e.sonë), i cili, sipas një lajmi të Tukididit, e trashëgoi fronin mbretëror të babait në një moshë të mitur duke pasur për një kohë si tutor Sabylintin, prijësin e atintanëve.
Tradita historike i atribuon këtij sundimtari një seri reformash të karakterit ekonomik, ushtarak dhe kulturor, të cilat çuan në zgjerimin dhe në forcimin e mëtejshëm të Mbretërisë Molose. Në radhë të parë ato prekën formën e hershme të qeverisjes dhe legjislacionin e vjetër të vendit. Kuvendi i popullit si organ i trashëguar nga rendi i komunës primitive, mori tani përmbajtje të re. Në organet drejtuese të shtetit, rol të rëndësishëm fillon të luajë prostati, funksionari më i lartë i shtetit pas mbretit. Ky zgjidhej për çdo vit në Kuvendin e Popullit nga rrethet aristokratike, të cilat ushtronin fuqishëm autoritetin e tyre në kuvend. Duke qëndruar pranë mbretit, si mbrojtës i ligjeve të vendit, prostati në fakt e kufizonte shumë pushtetin mbretëror, dhe me këtë ai ruante të palëkundshme pozitat e aristokracisë në veprimtarinë politike të shtetit.
Kjo formë e kufizuar e pushtetit qendror nga aristokracia e tokës, si edhe ligjërimi i të drejtave të tjera të saj, i japin Mbretërisë Molose atributet e një shteti me mbeturina të theksuara të rendit fisnor.
Mbretëria Molose që në fillim të veprimtarisë së saj politike tërhoqi vëmendjen e shteteve fqinje të Mesdheut dhe sidomos të Athinës dhe të Spartës, të cilat sapo kishin nisur midis tyre konfliktin e armatosur për supremaci ekonomike dhe politike në Greqi. Në këtë konflikt historikisht të njohur si Lufta e Peloponezit dhe që, siç dihet, zgjati me ndërprerje të vogla plot 28 vjet (432-404 p.e.sonë) dhe pati pasoja të rënda për Greqinë, të dyja palët ndërluftuese bënë përpjekje që të siguronin përkrahjen e shtetit të ri të molosëve, meqë territori i tij zinte një pozicion mjaft të favorshëm strategjik me rrugën midis brigjeve veriperëndimore të Greqisë dhe të Maqedonisë e Thesalisë.
Në fillim ishte Sparta ajo që ushtroi ndikimin e saj mbi shtetin molos. Në vitin 429 p.e.sonë, molosët i ofrojnë asaj deri ndihmën ushtarake, duke dërguar kontingjente të konsiderueshme luftëtarësh për pushtimin e qytetit Stratos të Akarnanisë.
Mirëpo edhe pas kësaj fushate të pasuksesshme, e cila synonte të dobësonte ndikimin e Athinës në këtë zonë kufitare të Epirit, diplomacia athinjote nuk hoqi dorë nga përpjekjet e saj për të përmirësuar marrëdhëniet me shtetin e molosëve. Ajo kishte shumë nevojë për përkrahjen e këtij shteti të ri energjik në qendër të Epirit. Përmes territorit të tij Athina mund të kontrollonte nga shpina maqedonët e paqëndrueshëm të Perdikës si dhe thesalët, me të cilët ajo sapo kishte krijuar lidhje miqësore pas kryengritjes së lynkestëve (433 p.e.sonë).
Nga ana tjetër, me këto marrëdhënie Athina synonte të kishte edhe përfitime ekonomike. Se sa rëndësi i jepte Athina lidhjeve me shtetin molos, këtë e tregon dhe fakti se ajo në këtë kohë merr përsipër edukimin e Tharipës së vogël në një nga shkollat e Athinës dhe e pret atë më vonë në Athinë me nderime të veçanta duke e regjistruar si qytetar nderi.
Për vendosjen e marrëdhënieve të mira me Athinën ishte i interesuar gjithashtu edhe vetë shteti i molosëve, i cili kërkonte të siguronte përkrahje për politikën e zgjerimit territorial që projektoi Tharypa, të cilën ai filloi ta realizonte në vitet e fundit të jetës së tij.
Këto marrëdhënie të ngushta ekonomike dhe politike me Athinën i hapën rrugë depërtimit të ndikimit të qytetërimit helen, i cili u shfaq në strukturën organizative të shtetit, në ndërtimet, në përdorimin e gjuhës dhe të shkrimit grek në rrethet e aristokracisë dhe të administratës shtetërore, në trajtimin tipologjik dhe metrologjik të monedhave të para molose sipas prototipave të monedhës atike të fundit të shek.V dhe fillimit të shek. IV p.e.sonë. Ky ndikim do të shfaqet gjithashtu dhe në jetën kulturore e artistike, qendra e së cilës bëhen qytetet. Në Passaron, p.sh., mendohet të jetë ftuar dramaturgu i shquar grek Euripidi, për të vënë në skenë tragjedinë e tij “Andromaka”, ku lavdërohej origjina dinastike e mbretërve molosë. Kjo vepër ndikoi shumë në kultivimin e mitit gjenealogjik të molosëve, sipas të cilit zanafilla e tyre i referohet tani Molosit, biri i Neoptolemit të Akilit dhe i Andromakës, të vesë së Hektorit, që pas shkatërrimit të Trojës erdhën dhe u vendosën në Epir.
blerta
Politika
Marrëdhëniet përbrenda fisit
Marrëdhëniet me fiset fqinje
Marrëdheniet e jashtme
Mbreti Pirro kishte nje politike te forte. Ai forcoi shtetin, zgjeroi territoret,krijoi ushtri te rregullt,zhvilloi ekonomine, dhe rindertoi shume qytete.
Pasi ai vdiq lidhja Molose u prish. Nje grua e goditi ate me gur ne koke gjate marshimit ne Greqi dhe ai vdiq.
Gjeografia
Gjatë fazës fillestare
Territoret më të gjëra të qeverisura nga fisi
Ne Veri lumi vjose ne jug gjiri I ambrakise ne lindje pindit ne perendim deti Jon
Ekonomia
Qarku ekonomik përbrenda fisit
Këmbimet ekonomike të fisit
Demografia
Struktura e popullsisë
Bujqë
Aristrokaci
Skllavë
Kultura
Kultura e Fisit
Të tjera
Organizimi i Transportit
Organizimi i Ushtrisë
Shih edhe
Epiri
Iliria - Ilirët
Pirro i Epirit
Mbretëria e Ilirisë
Literaturë
Hansjörg Frommer: Die Illyrer. 4000 Jahre europäischer Geschichte. Vom 3. Jahrtausend bis zum Beginn der Neuzeit. Karlsruhe 1988, ISBN 3-88190-100-0
Referime
Fise Ilire
Epiri i lashtë |
3882 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Kaon%C3%ABt | Kaonët | Kaonët ishin një nga fiset më të rëndësishëm të Mbretërisë së Epirit, fiset epirote identifikoheshin si ilirë dhe kishin elemente të kulturës ilire. Kaonia shtrihej nga lumi Kalama i Çamërisë në Jug e deri në luginën e Drinosit në Gjirokastër në Veri. Qyteti më i madhë i Kaonëve ishte Antigonea në afërsi të Gjirokastrës së sotshme. Kaonët ishin një fis shumë luftarak. Kryesisht ata përdornin shigjeta, shpata, mburoja druri e hekuri, si dhe hobe.
Historia
Paraqitja e parë në literatur si emër
Paraqitja e fundit si fisë apo form tjetër me të njëjtin emër
Kulminacioni i zhvillimit të fisit
Politika
Mardhënjet përbrenda fisit
Mardhëniet me fiset fqinje
Mardheniet e jashtme
Gjeografia
Gjatë fazës fillestare
Terioret më të gjëra të qeveriura nga fisi
Vendbanime
Ekonomia
Qarku ekonomik përbenda fisit
Këmbimet ekonomike të fisit
Demografia
Struktura e popullsisë
Bujqë
Aristrokaci
Skllavë
Shih edhe
Iliria
Epiri
Fiset ilire
Mbretëria e Ilirisë
Lista e fiseve antike ilire
Referimet
Fise Ilire
Epiri i lashtë |
3883 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Thesprot%C3%ABt | Thesprotët | Thesprotët ishin fis ilir i zonës se Epirit.Thesprotet ishin banorët e vjeter te kesaj treve , zona e thesprotise fillon qe nga Konispoli deri ne jug ne Gjirin e Ambrakisë.Brënda territorit të thesprotisë jetonin çamiotët,të cilët ishin të shtrirë pranë detit Jon,sëbashku në Epir ishin 14 fise,ndërsa fiset me më shumë hegjemoni ishin Molosët në lindje,Thesprotët në jug dhe Kaonët në veri.Më poshtë shtrihet Etolia,një krahinë me përbërje iliro-greke qe i perkiste Greqisë së lashtë.
Historia
Historia e thesproteve lidhet ngushte me epirin si forme qeverisjeje gjithashtu.Fisi me me shume hegjemoni zgjidhte sundimtarin e tij,sipas kronologjise historike ne fillin ishite lidhja epirote me ne krye moloset,me pas shtetin e epirit me ne krye Pirron e Epirit e ne fund Symahia Epirote,kjo e fundit ishte nje bashkesi prej fiseve epirote ku kemi egzistencen e lidhjes dhe bashkimit te fiseve pas vdekjes se Pirros
Gjeografia
Straboni e vendos territorin e Thesprotëve në brigjet e Epirit jugperëndimor. Thesprotët ishin të shtrirë mes Gjirit të Ambrakisë në jug dhe lumit Thiamis (Në ditët e sotme Kallama), në veri, dhe në lindje me malet Pindit dhe në perëndimme detin Jon. Sipas një legjende, ky fis e mori emrin e tij nga një lider Pellazg gjithashtu dhe guvernatori i parë Thesprotëve, që me vonë ndërtoi Kiçiro (Cichorus), qytet qe më vonë mori emrin Ephira, kryeqytet i Thesprotëve. Qytete të tjera të rëndësishme të Thesprotëve ishin Pandosia, Titani, Çimerioni, Torina, Fanoti, Kasopa, Fotiki, Buçeta dhe Batia. Gjithashtu ishte një qytet i quajtur Thesproti që kishte të njëjtin emër me vetë fisin Ilir.
Ekonomia
Homeri në librin e tij në shek. XIX (Odisea) flet për toka pjellore në fisin e thesprotëve nga të cilat Odisei sillte thesare të çmuara prej ari, bakri dhe hekuri. Po ashtu bazuar në thëniet e Hesiodit, tokat e thesprotëve përbëheshin nga fusha të gjëra pjellore me kullota të pasura. Kjo i mundësonte thesprotëve që të zhvillonin bagtinë sa që Hesiodi kopet e bagtive thesprote i quante kope shumë të mëdha.
Demografia
Struktura e popullsisë ne fisin e Thesprotëve ishte pothuajse e njëjtë me shumicën e fiseve të tjera Ilire. Në krye të fisit qëndronte Aristokracia dhe drejtuesit e fisit. Më pas vinte popullsia e thjeshtë, që merrej kryesisht me bujqësi dhe në fund vinin skllevërit qe përdoreshin për punë të rënda.
Fiset
Sipas Strabonit, Thesprotët (së bashku me Kaonët dhe Molosët) ishin më të njohurit në mesin e katërmbëdhjetë fiseve të e Epirit, ku ata sundonin të gjithë rajonin. Të parët që sunduan në Epir ishin Kaonët, ndërsa më pas ishte rradha e Thesprotëve dhe Molosëve që të sundonin. Plutarku tregon se Thesprotët, Kaonët dhe Molosët ishin tre grupet kryesore të fiseve Ilire që jetonin në rajonin e Epirit, dhe të tre ishin mjaft të fuqishme.
Thesprotët ishin të ndarë në disa nën-fise. Këtu përfshihet : Elopët, Driopët, Dodonët, Epirotët, Ikadotët,Filatët dhe Çimeriotët, etj. Shumë fise vite më vonë emigruan në Greqinë e jugut dhe në Italinë e jugut ( Kalabri).
Shih edhe
Iliri
Iliria
Iliriku
Ilirologjia
Mitologjia ilire
Mbretëria e Ilirisë
Lista e fiseve antike ilire
Lista e personaliteteve ilire
Literatura
Fise Ilire
Epiri i lashtë |
3886 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Bardhyli | Bardhyli | Bardhyli ( 448 – 358 para Krishtit) ishte një mbret ilir dhe themeluesi i dinastisë së parë të vërtetuar ilire. Gjatë mbretërimit të tij, Bardhylis bashkoi shumë fise ilire jugore nën mbretërinë e tij dhe mundi disa herë maqedonasit dhe molosët, duke mbretëruar mbi Maqedoninë e Epërme dhe Lynkestis . Ai gjithashtu udhëhoqi sulmet kundër Epirit, por ushtarët e tij u dëbuan shpejt nga rajoni.
Etimologjia
Pavle Ivić dhe Alexandru Rosetti e kanë lidhur emrin Bardhyli me shqipen i bardhë "e bardhë", ndërsa një opinion tjetër e shpjegon emrin si kombinim i i bardhë me shqipen yll "yll". Sipas Stuart Edward Mann, ky interpretim i dytë është një etimologji popullore. Gjuhëtari gjerman Paul Kretschmer argumenton se emri Bardhyli lidhet me fjalën "bardulos", që sipas tij do të thotë "gri" në gjuhën e Messapii në Italinë jugore.
Biografia
Bardhyli lindi rreth vitit 448 para Krishtit. Ai arriti të bëhej mbret pavarësisht nga rrënjët e tij të përulura. Qymyrxhi dhe minator qymyrguri, mori pushtetin me dhunë pasi gëzonte simpatinë e luftëtarëve dardanë, sepse plaçkën e luftës e ndante në mënyrë të drejtë dhe të paanshme. Bardhyli nuk pasoi Sirrasin, por mbretin e mëparshëm ilir, i cili kishte lidhur një traktat paqeje me Amyntas II mbi kontrollin e Lynkestëve. Bardhyli arriti të bashkonte fiset e ndryshme ilire dhe shpejt e bëri Dardaninë në një fuqi të frikshme në Ballkan, duke rezultuar në një ndryshim në marrëdhëniet me Maqedoninë. Nuk ka asgjë të regjistruar për të identifikuar qendrën e pushtetit dardan, me përjashtim të faktit se fitorja e Filipit në vitin 358 p.e.s. përfshiu që ai fitonte edhe kontrollin e Lynkestis. Prandaj, kryeqyteti i Bardhylit mund të ketë qenë i vendosur në këtë rajon. Megjithatë, selia e pushtetit mund të ketë qenë e vendosur në zemër të shtetit dardan, që korrespondon me atë që sot është Kosova.
Bardhyli, ndryshe nga mbretërit e mëparshëm ilirë, zhvilloi si aspektin ushtarak ashtu edhe atë ekonomik të shtetit të tij. Subjektet e tij, Damastinët, filluan të nxjerrin monedha argjendi të shkëlqyera nga shek. 395 p.e.s. në qytetin ilir të Damastionit . Këto monedha adoptuan një version të monedhave standarde dhe disa emblema të Lidhjes së atëhershme të fuqishme Kalcidiane. Ata eksportonin edhe argjend në formë shufre. Monedha të tjera u emetuan rreth vitit 365 para Krishtit në Daparria, një qytet minierash në atë që sot është Kosova, i cili përdorte të njëjtat standarde dhe lloje si monedhat e Damastionit. Shpërndarja e monedhave sugjeron se Bardhyli zhvillonte tregti të gjërë brenda Ballkanit qendror dhe në veri deri në Danub, i cili ishte larg zonave të dominuara nga tregtarët grekë. Dionisi i Sirakuzës u përpoq të përfitonte nga tregtia në rritje e Bardhylit kur krijoi koloni në Adriatik. Është e mundshme që Bardhyli, ndryshe nga mbretërit e mëparshme ilire, ndërtoi disa qytete të fortifikuara, për Lyhnidin dhe Pelionin në Lynkesti.
Bardhyli ishte një sundimtar ambicioz ilir, i cili (sipas Tertulianit ) pasi pa një shenjë në ëndërr, filloi një sërë fitoresh ushtarake të cilat i lejuan të shtrinte sundimin ilir mbi molosët dhe fiset e tjera rajonale, deri në kufijtë e Maqedonisë..
Sipas burimeve të lashta, Bardhyli jetoi mbi 90 vjet. Po sipas këtyre burimeve, Bardhyli jetoi një kohë të gjatë dhe ishte në një moshë të shtyrë kur u përball me Filipin II të Maqedonisë në vitin 358 para Krishtit dhe në duart e të cilit vdiq pasi Filipi refuzoi ofertën e tij të paqes bazuar në mbajtjen e tokave të pushtuara nga ana e Bardhylit. Grabos shfaqet si një tjetër mbret i fuqishëm ilir pas vdekjes së Bardhylisit. Djali Bardhylit Kleiti u revoltua me ndihmën e Taulantian dhe mbretit të tyre Glaukias kundër Aleksandrit të Madh në rrethimin e Pelium ndërmarrë në vitin 335 para Krishtit.
Shih edhe
Iliria
Dardana
Mbretëria e Ilirisë
Mbretëria e Dardanisë
Lista e sundimtarëve të Ilirisë
Literatura
Cabanes, Pierre. (1988) Les illyriens de Bardulis à Genthios (IVe–IIe siècles avant J.-C.). Paris: SEDES. 1988. Regard sur l’histoire, 65. ISBN 2718138416
Ceka, Neritan. (2013) The Illyrians to the Albanians. Tirana: Migjeni. 2013. ISBN 9789928407467
Elsie, Robert. (2010) Historical dictionary of Albania. 2nd ed. Lanham: Scarecrow Press. 2010. European Historical Dictionaries, 75. ISBN 9780810861886
Gilkes, Oliver (2013) Albania: An archaeological guide. London; New York: I. B. Tauris. 2013. ISBN 9781780760698
Pollo, S. & Puto, A. (1981) The history of Albania from its origins to the present day. Ass. by Kristo Frasheri, Skënder Anamali; transl. by Carol Wiseman, Ginni Hole. London: Routledge & Kegan. 1981. ISBN 071000365X
Referime
Mbretër (Iliria)
Mbretëria e Ilirisë |
3887 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Klaudi | Klaudi | Klaudi - ushtarak, perandor romak - ilirë nga Dardania.
Perandori Klaud (45 - 54)
U lind në një qytet të Dardanisë (Kosovë), ishte ndër të parët perandorë Ilirë. Sipas burimeve fetare krishtere ai i kishte ndjekur të krishterët përshkak se ata të nxitur nga një Kristo, shkaktonin trazira. Ndërsa sipas historianit Skento thuhet se ai nuk i kishte persekutuar të krishterët por qëllimi i tij ishte dëbimi i judejve nga Roma.
Burimi i të dhënave
Hyjni romake
Perandorë romakë |
3888 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Klaudi%20II | Klaudi II | Klaudi II i njohur edhe si Marcus Aurelius Claudius "Gothicus" (10 maj 214 - janar 270) ishte perandor romak me prejardhje ilire nga viti 268 deri në vitin 270. Gjatë mbretërimit të tij ai luftoi me sukses kundër alemanëive dhe mundi me vendosmëri gotët në Betejën e Naisusit. Ai vdiq në tokën ilire pasi iu nënshtrua një "murtaje", ndoshta Murtaja e Qiprianit që kishte shkatërruar provincat e Perandorisë..
Biografia
Burimi më domethënës për Klaudin II është biografia e shkruar nga Trebellius Pollio si pjesë e koleksionit të biografive perandorake të quajtur Historia Augusta. Megjithatë, historia e tij është e mbushur me trillime dhe lëvdata të ndyra. Kjo për faktin se në shekullin e IV, Klaudi u shpall i afërm i babait të Kostandinit të Madh, Konstanci I Klorit, dhe, rrjedhimisht, i dinastisë sunduese. Kështu, biografia e Trebelliusit duhet të përdoret me kujdes ekstrem dhe të plotësohet me informacione nga burime të tjera: veprat e Aurelius Victor, Pseudo-Aurelius Victor, Eutropius, Orosius, Joannes Zonaras dhe Zosimus, si dhe nga monedha dhe mbishkrime.
Perandori i ardhshëm Marcus Aurelius Claudius lindi më 10 maj 214. Disa studiues sugjerojnë një datë të mëvonshme - 219 ose 220. Megjithatë, shumica e historianëve i përmbahen versionit të parë. Për më tepër, siç raporton historiani bizantin i shekullit VI, John Malalas, në kohën e vdekjes së tij, Klaudi ishte 56 vjeç. Klaudi vinte nga Dalmacia ose Iliriku, megjithëse ka mundësi që vendlindja e tij të ishte rajoni i Dardanisë në Moesia Superiore .
Sipas Epitome de Caesaribus të shekullit IV, ai mendohej të ishte një bir bastard i Gordianit II, edhe pse kjo dyshohet nga disa historianë.
Historia Augusta i referohet atij si një anëtar i gjinisë Flavia .
Para se të vinte në pushtet, Klaudi shërbeu me ushtrinë romake, ku pati një karrierë të suksesshme dhe siguroi emërime në postet më të larta ushtarake. Gjatë mbretërimit të Decius (249–251) ai shërbeu si tribun ushtarak . Në këtë post, Klaudi u dërgua për të mbrojtur Termopilet, në lidhje me të cilën guvernatori i Akesë u urdhërua t'i dërgonte 200 ushtarë dardanë, 60 kalorës, 60 harkëtarë kretanë dhe 1000 rekrutë të armatosur mirë. Megjithatë, nuk ka asnjë provë që tregon se gotët që pushtuan në atë kohë të kërcënonin rajonin, pasi pushtimi i tyre nuk shtrihej përtej Ballkanit të mesëm. Me shumë mundësi mesazhi i "Historisë së Augustit" është një anakronizëm, pasi dihet se garnizoni në Thermopylae u shfaq në vitin 254. Historiani François Pashau sugjeron se ky pasazh u shpik me qëllim që të kundërshtojë komandantin e suksesshëm pagan Klaudi me gjeneralët e krishterë të pafat që lejuan shkatërrimin e Greqisë nga udhëheqësi gotik Alaric I në vitin 396. Përveç kësaj, Trebellius Pollio zbulon se Decius e shpërbleu Klaudin pasi ai demonstroi forcën e tij ndërsa luftonte me një ushtar tjetër në Lojërat e Marsit.
Trupat e tij më pas e shpallën atë perandor mes akuzave, të pa provuara kurrë, se ai vrau paraardhësin e tij Gallienus. Megjithatë, ai shpejt u tregua se ishte më pak i etur për gjak, pasi i kërkoi Senatit Romak t'i kursente jetën familjes dhe mbështetësve të Gallienusit. Ai ishte më pak shpirtmadh ndaj armiqve të Romës dhe pikërisht kësaj i detyrohej popullariteti i tij.
Është e mundur që Klaudi e fitoi pozitën e tij dhe respektin e ushtarëve duke qenë fizikisht i fortë dhe veçanërisht mizor. Një legjendë tregonte se Klaudi i rrëzonte dhëmbët e një kali me një të rënë grushti. Kur Klaudi performoi si mundës në vitet 250, ai supozohet se i rrëzoi dhëmbët kundërshtarit të tij kur edhe organi gjenital i ishte rrëmbyer në ndeshje.
Klaudi, ashtu si Maximinus Thrax para tij, ishte me origjinë barbare . Pas një periudhe të dështuar të perandorëve romakë aristokratë pas vdekjes së Maksiminusit, Klaudi ishte i pari në një seri "perandorë ushtarësh" të ashpër që përfundimisht do të rivendosnin Perandorinë pas krizës së shekullit të tretë.
Nën kërcënimin e pushtimit të Ballkanit nga fiset e shumta gjermanike, problemet Gallienit kryesisht me Postumus, të cilin ai nuk mund të sulmonte për shkak se vëmendja e tij ishte e nevojshme lidhur me një kryengritje të udhëhequr nga Macrianus dhe kërcënimet e krijuara nga pushtuesit Scythian. Pas katër vitesh vonesë, Postumus kishte vendosur njëfarë kontrolli mbi Perandorinë. Në vitin 265, kur Gallieni dhe njerëzit e tij i kaluan Alpet, mundi dhe e rrethoi Postumin në një qytet Galik. Kur fitorja dukej se ishte afër, Gallieni bëri gabimin duke iu afruar shumë afër mureve të qytetit dhe u plagos rëndë, duke e detyruar atë të ndërpresë fushatën e tij kundër Postumusit. Gjatë tre viteve të ardhshme, problemet e Gallienit vetëm u përkeqësuan. Skithët pushtuan me sukses Ballkanin në muajt e parë të vitit 268 dhe Aureoli, një komandant i kalorësisë romake me qendër në Milano, e shpalli veten aleat të Postumit dhe shkoi aq larg sa të pretendonte për vete fronin perandorak.
Në këtë kohë po ndodhte një pushtim tjetër. Në vitin 268, një fis ose grup i quajtur Herulianët u zhvendos nëpër Azinë e Vogël dhe më pas në Greqi në një ekspeditë detare. Pavarësisht nga kjo, studiuesit supozojnë se përpjekjet e Gallienusit ishin përqendruar te Aureolus, oficeri që e tradhtoi dhe disfata e Herulianëve iu la pasardhësit të tij, Claudius Gothicus.
Në kohën e ardhjes në pushtet të Klaudit, Perandoria Romake ishte në rrezik serioz nga disa inkursione, brenda dhe jashtë kufijve të saj. Më e ngutshme prej tyre ishte një pushtim i Ilirikut dhe Panonisë nga Gotët . Edhe pse Gallienus tashmë i kishte shkaktuar disa dëme në Betejën e Nestusit, Klaudi, jo shumë kohë pasi u emërua perandor, e ndoqi këtë duke shënuar fitoren e tij më të madhe dhe një nga më të mëdhatë në historinë ushtarake romake.
Në Betejën e Naisus, Klaudi dhe legjionet e tij shpartalluan një ushtri të madhe gotike. Së bashku me komandantin e tij të kalorësisë, perandorin e ardhshëm Aurelian, romakët morën mijëra të burgosur dhe shkatërruan kalorësinë gotike si forcë. Fitorja i dha Klaudit mbiemrin e tij "Gothicus" (pushtuesi i gotëve). Gotët u dëbuan shpejt përtej lumit Danub nga Aureliani dhe kaloi gati një shekull përpara se ata të përbënin përsëri një kërcënim serioz për perandorinë.
Rreth të njëjtës kohë, Alamanët kishin kaluar Alpet dhe kishin sulmuar perandorinë. Klaudi u përgjigj shpejt, duke i shpartalluar Alamanët në Betejën e Liqenit Benacus në fund të vjeshtës së vitit 268, disa muaj pas Betejës së Naisus. Për këtë iu dha titulli "Germanicus Maximus". Më pas ai u kthye në Perandorinë Galike, e sunduar nga një pretendues për 8 vitet e fundit dhe që përfshin Britaninë, Galinë dhe Gadishullin Iberik . Ai shënoi disa fitore dhe shpejt rifitoi kontrollin e Hispanisë dhe luginës së lumit Rhone të Galisë. Kjo vendosi skenën për shkatërrimin e mëvonshëm të Perandorisë Galike nën Aurelianin.
Klaudi nuk jetoi mjaftueshëm për të përmbushur qëllimin e tij për të ribashkuar të gjitha territoret e humbura të perandorisë. Në fund të vitit 269 ai kishte udhëtuar për në Sirmium dhe po përgatitej të shkonte në luftë kundër vandalëve, të cilët po sulmonin në Panoni. Megjithatë, ai ra viktimë e Murtajës së Qiprianit (ndoshta lisë), dhe vdiq në fillim të janarit 270. Para vdekjes së tij, ai mendohet të ketë emëruar Aurelian si pasardhësin e tij, megjithëse vëllai i Klaudit, Quintillus, mori pushtetin për një kohë të shkurtër.
Senati e hyjnizoi menjëherë Klaudin si "Divus Claudius Gothicus".
Claudius Gothicus ka qenë i lidhur me Shën Valentinin që nga Mesjeta. Të dhënat bashkëkohore të bëmave të tij me siguri u shkatërruan gjatë Persekutimit Dioklecianik në fillim të shekullit IV dhe një përrallë e martirizimit u regjistrua në Passio Marii et Marthae, një vepër e botuar në shekullin V ose VI. Historianët e shekullit XX bien dakord se rrëfimet nga kjo periudhë nuk mund të verifikohen. Legjenda i referohet "Perandorit Claudius", por Claudius I nuk i persekutoi të krishterët (pa përmendjen nga Suetonius të ndjekësve hebrenj të "Chrestus" që u dëbuan nga Roma), kështu që njerëzit besojnë se ai ishte Klaudi II edhe pse ky perandor kaloi shumicën e kohës duke luftuar jashtë territorit të tij.
Legjenda u ritregua në tekstet e mëvonshme dhe në Kronikën e Nurembergut të 1493 pas Krishtit, përfshiu priftin romak që u martirizua gjatë një persekutimi të përgjithshëm të të krishterëve. Në tekst thuhet se Shën Valentini u rrah me shkopinj dhe në fund iu pre koka për dhënien e ndihmës për të krishterët në Romë. Legjenda e Artë e 1260 pas Krishtit rrëfen se si Shën Valentini refuzoi të mohonte Krishtin përpara "Perandorit Klaudius" në vitin 270 pas Krishtit dhe si rezultat iu pre koka. Që atëherë, 14 shkurti shënon Ditën e Shën Valentinit, një ditë e caktuar nga kisha e krishterë në kujtim të priftit dhe mjekut romak.
Shih edhe
Iliria
Perandorët ilirë
Prefektura e Ilirikut
Lista e personaliteteve ilire
Literatura
Aurelius Victor, Epitome de Caesaribus
Eutropius, Breviarium ab urbe condita
Historia Augusta, Life of Claudius The accuracy of this source has been questioned.
Joannes Zonaras, Compendium of History extract: Zonaras: Alexander Severus to Diocletian: 222–284
Zosimus, Historia Nova
Weigel, Richard D. "Claudius II Gothicus (268 -270)", De Imperatoribus Romanis, 2001
Referime
Hyjni romake
Iliria
Perandorë romakë
Ushtarakë romakë
Perandorë ilirë
Lindje 214
Vdekje 270 |
3889 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Aureliani | Aureliani | Aureliani (latinisht: Lucius Domitius Aurelianus; 9 shtator 214 Tetor 275) ishte një perandor romak, i cili mbretëroi gjatë krizës së shekullit të tretë, nga 270 në 275. Si perandor, ai fitoi një seri të paprecedentë fitoresh ushtarake të cilat ribashkuan Perandorinë Romake pasi ajo pothuajse ishte shpërbërë nën presionin e pushtimeve barbare dhe revoltave të brendshme. Aureliani kishte lindur në rrethana modeste, pranë lumit Danub, ai hyri në ushtrinë romake në vitin 235 dhe u ngjit në gradat. Ai vazhdoi të drejtonte kalorësinë e perandorit Gallienus, deri në vrasjen e Gallienus në 268. Pas kësaj, Claudius Gothicus u bë perandor deri në vdekjen e tij në 270. Vëllai i Klaudit, Kuintili, sundoi perandorinë për tre muaj, përpara se Aureliani të bëhej perandor.
Biografia
Shumë detaje rreth jetës së hershme të Aurelianit vijnë nga Historia Augusta dhe konsiderohen të pabesueshme. Hulumtimi krahasues me burime të tjera nga epoka e tij i ka bërë disa detaje më të sigurta se të tjerat. Kronisti i shekullit të 6-të John Malalas shkroi se ai vdiq në moshën 61-vjeçare, prandaj ai lindi në vitin 214. Aureliani lindi më 9 shtator, datë e shënuar në Kronografinë e vitit 354 .
Gjatë mbretërimit të tij, ai mundi Alamanët pas një lufte shkatërruese. Ai gjithashtu mundi gotët, vandalët, juthungët, sarmatët dhe carpi . Aureliani rivendosi provincat lindore të Perandorisë pas pushtimit të Perandorisë Palmyrene në vitin 273. Një vit më pas ai pushtoi Perandorinë Galike në perëndim, duke e ribashkuar Perandorinë në tërësinë e saj. Ai ishte gjithashtu përgjegjës për ndërtimin e Mureve Aureliane në Romë, braktisjen e provincës së Dakisë dhe reformën monetare, duke u përpjekur të frenonte zhvlerësimin e monedhës romake .
Edhe pse Domitian, dy shekuj më parë, ishte perandori i parë që kishte kërkuar të përshëndeteshin zyrtarisht si dominus et deus ("zot dhe perëndi"), këta tituj nuk u shfaqën kurrë në formë të shkruar në dokumentet zyrtare deri në mbretërimin e Aurelianit. Sukseset e tij ishin të rëndësishme në përfundimin e krizës, duke i dhënë atij titullin ("Restauruesi i botës").
Historia Augusta e përshkruan atë si një panonian nga Sirmium dhe si një vendas i Dacia Ripensis "të cilën ai e themeloi në mënyrë që të kishte qenë një moesian". Pseudo-Victor dhe John Xiphilinus e vendosin vendlindjen e tij në një zonë midis Dacia Ripensis dhe Maqedonisë (duke mbivendosur me Dacia Mediterranea ). Hulumtimet moderne e konsiderojnë Dacia Ripensis si rajonin më të mundshëm. Kur ai lindi, ky rajon ishte pjesë e Moesia Superior . Aureliani ishte një ilir si disa perandorë të tjerë të fundit të shekullit të III-të ( perandërët ilië) të cilët të gjithë kishin një prejardhje të përbashkët ushtarake. Pseudo-Victor e përshkruan babanë e tij si një kolonus (fermer qiramarrës) i cili punonte në tokat e një senatori të quajtur Aurelius. Babai i Aurelianit ishte ndoshta një veteran i ushtrisë romake. Ai u martua me vajzën e Aurelit nga e cila Aureliani mori emrin e tij nëpërmjet nënës së tij. Historia Augusta e përshkruan atë si "priftëreshë e Sol ", adhurimin e së cilës Aureliani e promovoi si Perandor ( Sol Invictus ). Këto dy propozime, së bashku me traditën se klanit Aurelius i ishte besuar mbajtja e kultit të asaj hyjnie në Romë, frymëzuan nocionin se kjo mund të shpjegonte përkushtimin ndaj perëndisë-diell që Aureliani duhej të shfaqte si perandor. Megjithatë, duket se ky ekstrapolim i fakteve të paverifikueshme tani përgjithësisht pranohet si jo më shumë se kaq.
Ekzistenca e Ulpius Crinitus është vënë në dyshim nga shumë historianë . Po të ekzistonte ai do të kishte qenë një dux i legjioneve ilire dhe trake . Ulpius thuhet se ka lindur në qytetin Italica, në Spanjën moderne. Ai u interesua për karrierën e hershme të Aurelianit. Aureliani thuhet se ishte zëvendësi i tij për një kohë. Kur një grup gotësh pushtuan Ilirinë dhe Thrakinë, Ulpius ishte sëmurë, ndaj urdhëroi Aurelianin të merrej me pushtuesit. Aureliani u caktua si legat i Legjionit të Tretë. Ai përdori forcën e tij prej 2500 trupash ndihmëse dhe ushtritë e katër prijësve gjermanë për të mposhtur gotët në betejë. Aureliani përdori burimet e fituara nga betejat për të pasuruar provincat . Pas betejës, Crinitus falënderoi Valerian, perandorin e asaj kohe, që i dha atij një zëvendës kaq të talentuar. Crinitus adoptoi Aurelianin si trashëgimtar të tij, vullnetarisht ose ndoshta me forcë. Perandori Valerian mori pjesë në ceremoninë e birësimit që u zhvillua në banjat e Bizantit. Pas kësaj, Crinitus u zhduk nga të dhënat historike. Një pikturë që tregon Ulpius Crinitus së bashku me Aurelian është gjetur në tempullin e Solit, duke shtuar vërtetësinë e ekzistencës së tij.
Shih edhe
Iliriku
Perandorët ilirë
Lista e perandorëve ilirë
Lista e personaliteteve ilire
Literatura
Aurelius Victor Epitome de Caesaribus, xxxv "Epitome de Caesaribus" (shek. IV)
Eutropius, Breviarium historiae Romanae, IX. 13–15 (shek. IV)
Historia Augusta Aurelianus Jeta e Aurelianit Pjesa 1 Pjesa 2 Pjesa 3
Zosimus, Historia Nova Përkthimi i Historia Nova (botuar më 1814), libri 1, (shek. V–VI)
Referime
Ilirë
Perandorë ilirë
Lindje - Vitet 210
Vdekje 275
Perandorë romakë
Njerëz nga Sirmiumi
Ushtarakë romakë |
3891 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Vilajeti%20i%20Kosov%C3%ABs | Vilajeti i Kosovës | Vilajeti i Shkupit më vonë i Kosovës ishte një ndarje administrative gjatë sundimit të Perandorisë Osmane. Krijimi i tij është bërë më 1868 i njohur si Vilajeti i Prizrenit ku e kishte edhe qendrën. Në këtë kohë vilajeti i Kosovës shtrihej në territoret e Kosovës së vitit 2000, sanxhakut të Dibrës, sanxhakut të Shkupit dhe sanxhakut të Nishit. Në veri dhe veri-lindje kufizohej me Serbinë, në jug-lindje me Maqedoninë, në jug me vilajetin e Manastirit, në jug-perëndim me vilajetin e Shkodrës, ndërsa në veri-perëndim me Malin e Zi dhe Bosnjën.
Historia
Vilajeti i Kosovës është themeluar si Vilajet i Prizrenit në 1868 dhe më pas si Vilajet i Kosoves në vitin 1877. Valiu i parë i vilajetit të Kosovës ka qenë Halil Rifat Pasha. Në përbërje të vilajetit të Kosovës kanë qenë 6 sanxhaqet - rrethet, të cilat i udhëhiqnin muttesarrifët apo kryetarët e rretheve. Në kuadër të sanxhaqeve kanë qenë kazatë, e në kuadër të kazave - nahijet. Vilajeti i Kosovës kufizohej në lindje me Bullgarinë, në perëndim me vilajetin e Shkodrës, Malin e Zi dhe Bosnjën e Hercegovinën, në veri me Serbinë dhe në jug me vilajetin e Manastirit dhe vilajetin e Selanikut. Vilajeti i Kosovës, duke filluar në lindje nga qyteti i Shtipit e deri në perëndim tek qyteti i Plevljes, përfshinte një territor shumë të gjerë gjeografik. Si kryeqytet i vilajetit të Kosovës ka qenë Prishtina prej vitit 1879 e gjer në vitin 1893, ndërsa prej vitit 1893 e gjer në vitin 1912 ka qenë Shkupi.
Para Luftës së Parë Ballkanike, thuhet se deri më tashti pak është ditur se cilët kombësi përbëjnë Perandorinë Osmane. Pasi ceken të gjithë popujt që përbëjnë Perandorinë Osmane ku numërohen ndër të tjerë turqit, turkomanët, arabët, grekët, bullgarët, kurdët, armenët, shqiptarët, serbët, kozakët, izraelitët, cincarët, vllahët, çerkezët, romët, sirianët, latinët e popuj të tjerë, në këtë kontekst shtrohet çeshtja se, si do të mbetet përbërja etnike para dhe pas Luftës së Parë Ballkanike.
Statistikat në dokumentin flet për popullatën serbe në Perandorinë Osmane qet në pah se serbët ishin shumë pak në numër dhe se ata nuk kishin pasur synime për t’iu bashkëngjitur Mbretërisë së Serbisë. Por çfarë flet ky dokument për shqiptarët? Sipas këtij dokumenti, shqiptarët dallohen shumë nga popujt tjerë që jetojnë nën Perandorinë Osmane edhe sa i përket aspektit etnologjik, por edhe atij demografik. Shqiptarët ndahen në gegë Vilajeti i Kosoves dhe Shkodres, që jetojnë në veri dhe në toskë që jetojnë në mes dhe përbëjnë një popullatë prej 1.5 milion (një milion e gjysmë) dhe tri të katërtat e tyre i përkasin fesë myslimane, 200.000 prej tyre janë katolikë romanë dhe të tjerët janë krishterë ortodoks. Popullata shqiptare ka qenë shumicë në trojet që ishin të sajat, por që pas Luftërave Ballkanike dhe terrorit që është ushtruar ata kishin rënë nën sundimin e Serbisë pas vitit 1912.
Demografia
Në vilajetin e Kosovës jetonin kryesisht shqiptarët, turqit dhe boshnjakët, si myslimanë shumicë, si dhe me pakicë bullgarët, serbët, grekët, vllehtë, si të krishterë. Në vitin 1893 kishte gjithsej 847.419 banorë, prej të cilëve 507.800 myslimanë dhe 340.339 të krishterë.
Struktura e popullsisë brenda kufirit të vilajetit me kalimin e kohës e sidomos pas luftrave ballkanike pësoi ndryshime të mëdha. Kështu më 1921 në hapsirën e ish vilajetit popullsia përbëhej nga shumica shqiptare si dhe nga një numër serbësh dhe maqedonas. Numri i banorëve në vitin 1921 ishte 490 500 frymë, ku 62,0 % e kësaj popullsi përbëhej nga shqiptarët, 26,7 % serbët dhe 3,9 % turqit.
Administrimi
Nën administrimin e Vilajetit të Kosovës hynin disa sanxhaqe si:
Sanxhaku i Shkupit : kazaja Shkup, Kumanovë, Kaçanik, Shtip, Radovish, Koçan, Kratovë, Peçevë, Egri-Palankë.
Sanxhaku i Prizrenit : kazaja Prizren, Rahovec, Lumë, Tetovë.
Sanxhaku i Pejës : kazaja Pejë, Gjakovë, Guci, Beranë, Tërgovishtë.
Sanxhaku i Prishtinës : kazaja Prishtinë, Mitrovicë, Vuçitërnë, Gjilan, Preshevë.
Sanxhaku i Pazarit të Ri : kazaja Pazari i Ri, Senicë, Kolashin, Akovë, Novi Varoshi, Prepoljë.
Shiko dhe këtë
Lidhja e Prizrenit
Pashallëku i Beogradit
Doktrina e shenjt serbe
Kosova nën Perandorinë Osmane
Reforma agrare dhe kolonizimi i Kosovës
Lokalitete Shqiptare në Principatën serbe (1817-1865)
Burimi i të dhënave
Vilajeti i Kosovës më 1878-1912 nga Shukri Rahimi
Regjistri turk i vitit 1485* - nga Prof. As. Dr. David Luka
Shtete dhe territore të themeluara më 1877
Shtete dhe territore të shpërbëra më 1913
Kosova
Historia e Kosovës
Kosova në Perandorinë Osmane |
3920 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Agropyrum | Agropyrum | Agropiruni zvarritës
(lat.Agropyrum repens)
Agropiruni zvarritës
Bimë |
3924 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Primula | Primula | Aguliçja (me erë) (lat. Primula officials Jacq.) - Aguliçja është një bime barishtore shumëvjeçare me një lartësi 15–30 cm. Kjo bime është e zakonshme në kullota dhe livadhe subalpine e alpine, e cila lulëzon në periudhën prill-qershor. Agulicja te gjitha gjethet pranë rrënjës i ka në forme vezake te zgjatur, lulet e mëdha te verdha, te renditura në ombrelle te thjeshte.
Informacione
Përbërja kimike
Rizomat dhe rrënjët përmbajnë rreth 5-10 % saponine triterpenike si p.sh. primulina, acid primulinic A dhe saponine te tjera. Gjithashtu përmbajnë heterozide te cilat gjenerojnë esenca si primverozide dhe primulaverozide te cilat nëse hidrolizohen japing si aglikon esterin metilik te acidit mete-ksizalicilik, sheqerna (glukozide), një enzime primveraza, flavonoide, amidon, etj.
Lulet e agulicjes përmbajnë saponine, flavone, kurse gjethet përmbajnë sasi te konsiderueshme vitaminë C (rreth 3-5,8 % në gjethet e freskëta) gjithashtu dhe β — karotën.
Vetite farmaceutike dhe përdorimi terapeutik
Saponinet triterpenike te cilat gjenden në rizomat dhe rrënjët kane veti ekspektorante dhe sekretolitik. Si rrjedhim drogerat që përmbajnë bimën agulicja përdorën kundër te ftohurit, si nxitës te nxjerrjes se gelbazes nga rrugët e frymarrjes, kundër enfizemes se mushkërive dhe bronkiteve akute dhe kronike.
Lista e llojeve të Primulës
Primula algida
Primula allionii
Primula alpicola
Primula amoena
Primula angustifolia
Primula anisodora
Primula appenina
Primula atrodentata
Primula aurantiaca
Primula aureata
Primula auricula
Primula auriculata
Primula beesiana
Primula bellidifolia
Primula boothii
Primula bracteosa
Primula bulleyana
Primula burmanica
Primula calderiana
Primula capitata
Primula capitellata
Primula carniolica
Primula cawdoriana
Primula chionantha
Primula chungensis
Primula clarkei
Primula clusiana
Primula cockburniana
Primula concholoba
Primula cortusoides
Primula cuneifolia
Primula cusickiana
Primula daonensis
Primula darialica
Primula denticulata
Primula deorum
Primula deuteronana
Primula edgeworthii
Primula elatior
Primula ellisiae
Primula erythrocarpa
Primula farinosa
Primula fedschenkoi
Primula firmipes
Primula flaccida
Primula floribunda
Primula florindae
Primula forrestii
Primula frondosa
Primula gambeliana
Primula geraniifolia
Primula glaucescens
Primula glomerata
Primula glutinosa
Primula gracillipes
Primula griffithii
Primula halleri
Primula heucherifolia
Primula hirsuta
Primula hyacinthina
Primula ianthina
Primula incana
Primula integrifolia
Primula involucrata
Primula ioessa
Primula irregularis
Primula japonica
Primula jesoana
Primula juliae
Primula kisoana
Primula kitaibeliana
Primula latifolia
Primula luteola
Primula macrophylla
Primula magellanica
Primula malacoides
Primula marginata
Primula megaseifolia
Primula melanops
Primula minima
Primula mistassinica
Primula modesta
Primula mollis
Primula muscarioides
Primula nipponica
Primula nivalis
Primula nutans
Primula obconica
Primula palinuri
Primula parryi
Primula pedemontana
Primula petiolaris
Primula poissonii
Primula polyneura
Primula prolifera
Primula pulverulenta
Primula redolens
Primula reidii
Primula reinii
Primula renifolia
Primula reptans
Primula reticulata
Primula rosea
Primula roxburghii
Primula rusbyi
Primula sapphirina
Primula saxatilis
Primula scandinavica
Primula scapigera
Primula scotica
Primula secundiflora
Primula serratifolia
Primula sibirica
Primula sieboldii
Primula sikkimensis
Primula sinensis
Primula sinopurpurea
Primula soldanelloides
Primula sonchifolia
Primula spectabilis
Primula specuicola
Primula suffrutescens
Primula takedana
Primula tanneri
Primula tibetica
Primula tschuktschorum
Primula tyrolensis
Primula veris
Primula verticillata
Primula vialii
Primula villosa
Primula vulgaris
Primula waltonii
Primula warshenewskiana
Primula whitei
Primula wilsonii
Primula wollastonii
Primula wulfeniana
Primula yuparensis
Lidhje të jashtme
Përdorimi shërues i lules Primula
BioFarma.AL - Agulicja
Bimë |
3926 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Pimpinella | Pimpinella | Anasoni
(lat.Pimpinella anisum)
Anasoni (lat. Pimpinella anisum)
Anasoni në trojet shqiptare rritet në gjendje gjysmë të egër, përdryshe edhe mund të kultivohet. Rritet në vend me diell, ka fletë të bardha, frutet i ka në formë dardhe. Frutet e tij përdoren kundër astmës, kollës, për oreks, kundër pagjumësisë, histerisë, lukthit të dobësuar, sëmundjeve të mushkërive dhe kundër fryrjes së barkut.
Bimë |
3927 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Angjelika | Angjelika | Shiko listen
Angjelika është një gjini e rreth 60 llojeve të barishteve të gjata dy vjeçare dhe shumëvjeçare që bën pjesë në familjen Apiaceae. Ajo e ka prejardhjen nga rajonet e butë dhe subarktike të hemisferës veriore, duke arritur deri në veri si Islanda, Laplandi dhe Groenlanda. Ato rriten në lartësi 1-3 m me gjethe të mëdha dyshe dhe xhufka të mëdha të përbëra me lule të bardha ose të bardha në të gjelbër.
Lista e llojeve
Angelica ampla
Angelica archangelica
Angelica arguta
Angelica atropurpurea
Angelica breweri
Angelica californica
Angelica callii
Angelica canbyi
Angelica dawsonii
Angelica dentata
Angelica genuflexa
Angelica gigas
Angelica grayi
Angelica hendersonii
Angelica kingii
Angelica lineariloba
Angelica lucida
Angelica pachyacarpa
Angelica palustris
Angelica pinnata
Angelica roseana
Angelica sinensis
Angelica scabrida
Angelica sylvestris
Angelica tomentosa
Angelica triquinata
Angelica venosa
Angelica wheeleri
Bimë |
3983 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Pema%20e%20arr%C3%ABs | Pema e arrës |
Lista
Sektori Juglans. Rritet në lartësi 20–45 m, me frute të forta. Zhvillohet nga Evropa jug-lindore deri në Azinë qendrore.
Juglans regia - arra persiane/arra e butë
Juglans sigillata
Sektori Rhysocaryon. Rritet në Amerikën jugore dhe veriore.
Juglans australis në territorin e Argjentinës
Juglans brasiliensis në territorin e Brazilit
Juglans californica në territorin e Kalifornisë
Juglans hindsii
Juglans hirsuta
Juglans jamaicensis
Juglans major arra e Arizonës
Juglans major
Juglans microcarpa arra e Teksasit
Juglans microcarpa
Juglans mollis arra meksikane
Juglans neotropica
Juglans nigra arra e zezë
Juglans olanchana
Juglans peruviana
Juglans soratensis
Juglans steyermarkii - Guatemalë
Juglans venezuelensis - Venezuelë
'Sektori Cardiocaryon'. Rritet në lartësi 40–90 cm me frute të buta. Zhvillohet ne veri-lindje të Azisë dhe në lindje të Amerikës Jugore
Juglans ailantifolia
Juglans cinerea arra e puterit
Juglans mandschurica Hibrite
Juglans × bixbyi Rehd. - J. ailantifolia × J. cinerea Juglans × intermedia Carr. - J. nigra × J. regia Juglans × notha Rehd. - J. ailantifolia × J. regia Juglans × quadrangulata (Carr.) Rehd. - J. cinerea × J. regia Juglans × sinensis (D. C.) Rehd. - J. mandschurica × J. regia Juglans × paradox Burbank - J. hindsii × J. regia Juglans × royal Burbank - J. hindsii × J. nigra''
Botanikë
Bimë
Fruta
Pemë |
3985 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Arr%C3%ABsi | Arrësi | Arrësi dushkvogël
lat. Teucrium chamaedrys
Arrësi (lat. Teucrium)
Arrësi dushkvogël
Arrësi dushkvogël (lat. Teucrium chamaedrys) është bimë barishtore, rritet me lartësi prej 15–30 cm. Ka lule ngjyrë trëndafili të errët. Në vete përmban substanca të idhëta. Përdoret nga populli për shërimin e katarit, kollës dhe ndihmon tretjen e ushqimit. ka veti antiseptike, është në gjendje të mbytë mikrobet, bacilet.
Bimë |
3994 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Asarum | Asarum | Shiko lista
Helmatuni evropian
Asarum europaeum
Ritet në pjesë të dryshme të Evropës me lartësi 10–15 cm mbi tokë.
Lista
Asarum arifolium
Asarum canadense
Asarum caudatum
Asarum caudatum caudatum
Asarum caudatum viridiflorum
Asarum europaeum (Helmatuni evropian)
Asarum hartwegii
Asarum lemmonii
Asarum marmoratum
Asarum naniflorum
Bimë |
3997 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Aristolochiaceae | Aristolochiaceae | Shiko grupet
Familja Aristolochiaceae është familje e bimëve të dikotiledoneve. Në këtë familje bëjnë pjesë shtatë grupe me rreth 400 anëtarë dhe i takonë fisit Piperales
Grupet
Apama
Aristolochia
Asarum
Euglypha
Holostylis
Saruma
Thottea
Shiko dhe
Lidhje të jashtme
Agjencia Internacionale e Zbulimit të Bimëve
Galeria e ShBA e Administratës së Ushqimit
Bimë |
3998 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Rubiaceae | Rubiaceae | Nën famljet
Rubiaceae
është familje e njohur me disa emra latinë si madder, bedstraw etj. Bimët tjera të futura këtu janë edhe të cinchona, partridgeberry, gambier, ixora, dhe aal.
Një numër antarësh të failjeve Dialypetalanthaceae, Henriqueziaceae, Naucleaceae dhe Theligonaceae janë futur në familjen Rubiaceae sipas grupit Angiosperm Phylogeny Group. Tani janë diku 600 nënëfamilje me 10.000 antarë në familjen Rubiaceae
Njëgjira
(lat. asperula odorota)
Familjet
Kjo familje ndahet në tri nënfamilje të mëdha :
Rubioideae
Anthospermeae
Argostemmateae
Coussareeae
Craterispermeae
Danaideae
Gaertnereae
Lasiantheae
Morindeae
Ophiorrhizeae
Paederieae
Perameae
Psychotrieae
Rubieae
Sabiceeae
Schradereae
Spermacoceae
Theligoneae
Urophylleae
Virectarieae
Cinchonoideae
Calycophylleae
Catesbaeeae
Naucleeae
Chiococceae
Cinchoneae
Condamineeae
Coptosapelteae
Guettardeae
Hamelieae
Hillieae
Isertieae
Mussaendeae
Rondeletieae
Simireae
Exostema group
Ixoroideae
Alberteae
Coffeeae
Cremisporeae
Gardenieae
Hippotideae
Ixoreae
Octotropideae
Pavetteae
Retiniphylleae
Sipaneeae
Vanguerieae
Në degën Rubiaceae
Acranthera
Acrobotrys
Acunaeanthus
Adinauclea
Agathisanthemum
Aidia
Aidiopsis
Airosperma
Aitchisonia
Alberta
Aleisanthia
Alibertia
Allaeophania
Alleizettella
Allenanthus
Alseis
Amaiouma
Amaracarpus
Amphiasma
Amphidasya
Ancylanthos
Anomanthodia
Antherostele
Anthorrhiza
Anthospermum
Antirhea
Aoranthe
Aphaenandra
Aphanocarpus
Appunettia
Appunia
Arctophyllum
Argocoffeopsis
Argostemma
Asemnantha
Asperula
Astiella
Atractocarpus
Atractogyne
Augusta
Aulacocalyx
Badusa
Balmea
Bataprine
Bathysa
Batopedina
Belonophora
Benkara
Benzonia
Berghesia
Bertiera
Bikkia
Blandibractea
Blepharidium
Bobea
Boholia
Borojoa
Bothriospora
Botryarrhena
Bouvardia
Brachytome
Bradea
Brenania
Breonadia
Burchellia
Burttdavya
Byrsophyllum
Caelospermum
Calanda
Callipeltis
Calochone
Calycophyllum
Calycosia
Calycosiphonia
Canephora
Canthium
Capirona
Captaincookia
Carpacoce
Carphalea
Carterella
Casasia
Catesbaea
Catunaregam
Cephaelis
Cephalodendron = Remijia
Ceratopyxis
Ceriscoides
Ceuthocarpus
Chaetostachydium
Chalepophyllum
Chamaepentas
Chapelieria
Chassalia
Chazaliella
Chimarrhis
Chiococca
Chione
Chlorochorion
Chomelia
Choulettia
Chytropsia
Cigarilla
Cinchona
Cladoceras
Clarkella
Coccochondra
Coccocypselum
Coddia
Coelopyrena
Coffea
Coleactina
Colletoecima
Commitheca
Condaminea
Conostomium
Coprosma
Coptophyllum
Coptosapelta
Corynanthe
Coryphothamnus
Cosmibuena
Cosmocalyx
Coursiana
Coussarea
Coutaportla
Coutarea
Cowiea
Craterispermum
Cremaspora
Cremocarpon
Crobylanthe
Crocyllis
Crossopteryx
Crucianella
Cruciata
Cruckshanksia
Crusea
Cuatrecasasiodendron
Cubanola
Cuviera
Cyclophyllum
Damnacanthus
Danais
Deccania
Declieuxia
Dendrosipanea
Dentella
Deppea
Diacrodon
Dialypetalum
Dialypetalanthus
Dibrachyonostylus
Dichilanthe
Dictyandra
Didymaea
Didymochlamys
Didymopogon
Didymosalpynx
Diodella
Diodia
Dioecrescis
Dioicodendron
Diplospora
Discospermum
Diyaminauclea
Dolichodelphys
Dolicholobium
Dolichometra
Dolicera
Duidania
Dunnia
Duperrea
Duroia
Durringtonia
Ecpoma
Eizia
Elaeagia
Eleutheranthus
Emmenopterys
Emmeorhiza
Eosanthe
Eriosemopsis
Erithalis
Ernodea
Etericius
Euclinia
Exallage
Exostema
Fadogia
Fadogiella
Fagerlindia
Faramea
Ferdinandusa
Feretia
Fergusonia
Fernelia
Flagenium
Flexanthera
Gaertnera
Gaillonia
Galiniera
Galium
Gallienia
Galopina
Gamotopea
Gardenia
Gardeniopsis
Genipa
Gentingia
Geophila
Gillespiea
Gleasonia
Glionnetia
Glossostipula
Gomphocalyx
Gonzalagunia
Gouldia
Greenea
Greeniopsis
Guettarda
Gynochtodes
Gyrostipula
Habroneuron
Haldina
Hallea
Hamelia
Hyataella
Hedstromia
Hedyotis
Hedythyrsus
Heinsenia
Heinsia
Hekistocarpa
Heterophyllaea
Hillia
Himalrandia
Hindsia
Hintonia
Hippotis
Hitoa
Hodgkinsonia
Hoffmannia
Holstianthus
Homollea
Homolliella
Houstonia
Hutchinsonia
Hydnophytum
Hydrophylax
Hymenocnemis
Hymenocoleus
Hymenodictyon
Hyperacanthus
Hypobathrum
Hyptianthera
Ibetralia
Indopolysolenia
Isertia
Isidorea
Ixora
Jackiopsis
Janotia
Jaubertia
Joosia
Jovetia
Kailarsenia
Kajewskiella
Keenania
Keetlia
Kelloggia
Kerianthera
Khasiaclunea
Klossia
Knoxia
Kochummenia
Kohautia
Kraussia
Kutchubaea
Ladenbergia
Lagynias
Lamprothamnus
Lasianthus
Lathraeocarpa
Lecananthus
Lecanosperma
Lecariocalyx
Lelya
Lemyrea
Lepidostoma
Leptactina
Leptodermis
Leptomischus
Leptoscela
Leptostigma
Lerchea
Leucocodon
Leucolophus
Limnosipanea
Lindenia
Litosanthes
Lucinaea
Luculia
Lucya
Ludekia
Macbrideina
Machaonia
Macrocnemum
Macrosphyra
Maguireocharis
Maguireothamnus
Malanea
Manettia
Manostachya
Mantalania
Margaritopsis
Maschalocorymbus
Maschalodesme
Massularia
Mastixiodendron
Mazaea
Melanopsidium
Mericarpaea
Merumea
Metadina
Meyna
Micrasepalum
Microphysa
Mitchella
Mitracarpus
Mitrasacmopsis
Mitriostigma
Molopanthera
Monosalpinx
Montamans
Morelia
Morierina
Morinda
Morindopsis
Motleyia
Mouretia
Multidentia
Mussaenda
Mussaendopsis
Mycetia
Myonima
Myrmecodia
Mymeconauclea
Myrmephytum
Naletonia
Nargedia
Neanotis
Neblinathamnus
Nematostylis
Nenax
Neobertiera
Neoblakea
Neobreonia
Neofranciella
Neohymenopogon
Neolamarckia
Neolaugeria
Neopentanisia
Nernstia
Nertera
Nesohedyotis
Neurocalyx
Nichallea
Nodocarpaea
Nonatelia
Normandia
Nostolachma
Ochreinauclea
Octotropis
Oldenlandia
Oldenlandiopsis
Oligocodon
Omiltemia
Opercularia
Ophiorrhiza
Ophriococcus
Oregandra
Oreopolus
Osa
Otiophora
Otocalyx
Otomeria
Ottoschmidtia
Oxyanthus
Pachystigma
Pachystylus
Paederia
Pagamea
Pagameopsis
Palicourea
Pamplethantha
Paracephaelis
Parachimarrhis
Paracorynanthe
Paragenipa
Paraknoxia
Parapentas
Paratriaina
Pauridiantha
Pausinystalia
Pavetta
Payera
Pelagodendron
Pentagonia
Pentaloncha
Pentanisia
Pentanopsis
Pentas
Pentodon
Peponidium
Perakanthus
Perama
Peratanthe
Peripeplus
Pertusadina
Petagomoa
Petitiocodon
Phellocalyx
Phialanthus
Phitopis
Phuopsis
Phyllacanthus
Phyllis
Phyllocrater
Phyllomelia
Phyllohydrax
Picardaea
Pimentelia
Pinariphyllon
Pinckneya
Pittoniotis
Placocarpa
Placopoda
Plectronia
Plectoniella
Pleiocarpidia
Pleiocoryne
Pleiocraterium
Plocama
Poecilocalyx
Pogonolobus
Pogonopus
Polysphaeria
Polyura
Pomax
Porterandia
Portlandia
Posoqueria
Pouchetia
Praravinia
Pravinaria
Preussiodora
Prismatomeris
Proscephaleium
Psathura
Pseudaidia
Pseudogaillonia
Pseudogardenia
Pseudohamelia
Pseudomantalania
Pseudomussaenda
Pseudonesohedyotis
Pseudopyxis
Pseudosabicea
Psilanthus
Psychotria
Psydrax
Psyllocarpus
Pteridocalyx
Pterogaillonia
Pubistylus
Putoria
Pygmaeothamnus
Pyragra
Pyrostria
Rachicallis
Ramosmania
Randia
Raritebe
Readea
Rennellia
Retiniphyllum
Rhadinopus
Raphidura
Rhipidantha
Rhopalobrachium
Rhyssocarpus
Richardia
Riqueuria
Robynsia
Roigella
Ronabea
Rondeletia
Rothmannia
Rubia
Rudgea
Rustia
Rutidea
Rytigynia
Sabicea
Sacosperma
Saldinia
Salzmannia
Saprosma
Sarcopygme
Schachtia
Schismatoclada
Schizenterospermum
Schizocalyx
Schizocolea
Schizomussaenda
Schizostigma
Schmidtottia
Schradera
Schumanniophyton
Schwendenera
Scolosanthus
Scyphiphora
Scyphochlamys
Scyphostachys
Sericanthe
Serissa
Shaferocharis
Sherardia
Sherbournia
Siderobombyx
Siemensia
Simira
Sinoadina
Sipanea
Sipaneopsis
Siphonandrium
Sommera
Spathichlamys
Spermacoce
Spermadictyon
Sphinctanthus
Spiradiclis
Squamellaria
Stachyarrhena
Stachyococcus
Staelia
Standleya
Steenisia
Stelechantha
Stephanococcus
Stevensia
Steyermarkia
Stichianthus
Stilpnophyllum
Stipularia
Stomandra
Streblosa
Streblosiopsis
Strempelia
Striolaria
Strumpfia
Stylosiphonia
Suberanthus
Sukunia
Sulitia
Synaptantha
Syringantha
Tamilnadia
Tammsia
Tapiphyllum
Terenna
Tarennoidea
Temnocalyx
Temnopteryx
Tennantia
Thecorchus
Theligonum
Thogsennia
Thyridocalyx
Timonius
Tobagoa
Tocoyena
Tortuella
Trailliaedoxa
Tresanthera
Triainolepis
Tricalysia
Trichostachys
Trigonopyren
Trukia
Tsiangia
Uragoga
Urophyllum
Valantia
Vangueria
Vangueriella
Vangueriopsis
Versteegia
Villaria
Virectaria
Warburgina
Warszewiczia
Wendlandia
Wernhamia
Wiasemskya
Wittmackanthus
Xanthophytum
Xantonnea
Xerococcus
Yutajea
Zuccarinia
Në degën Henriquezaceae:
Henriquezia
Platycarpum
Në degën Naucleacea:
Adina
Breonia
Cephalanthus
Mitragyna
Nauclea
Neonauclea
Sarcocephalus
Uncaria
Shiko dhe këtë
Lidhje të jashtme
Rubiaceae in 'Watson and Dallwitz
Treatment of Rubiaceae in MOBOT
Bimë |
4000 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Atropa | Atropa | Helmarina
lat. Atropa belladonna
lat. Atropa mandragora
Helmarina
lat. Atropa belladonna
lat. Atropa mandragora
Lista e antarëve
Shiko dhe këtë
Lidhje të jashtme
Belladonna
Erowid
Bimë |
4002 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Betula | Betula | Shiko Lista
Mështekna
(lat. Betula alba)
Lista e anëtarëve
Në Amerikën Veriore bëjnë pjesë
Betula allegheniensis
Betula cordifolia
Betula glandulosa
Betula lenta
Betula michauxii
Betula neoalaskana
Betula nigra
Betula occidentalis
Betula papyrifera
Betula populifolia
Betula pumila
Në Evropë dhe Azi bëjnë pjesë :
Betula albosinensis -
Betula albosinensis var. septentrionalis
Betula alnoides
Betula austrosinensis
Betula chinensis
Betula ermanii
Betula grossa
Betula jacquemontii
Betula mandschurica
Betula mandschurica var. japonica
Betula maximowiczii
Betula medwediewii
Betula nana
Betula pendula
Betula platyphylla (Betula pendula var. platyphylla)
Betula pubescens
Betula pubescens subsp. tortuosa
Betula szechuanica (Betula pendula var. szechuanica)
Betula utilis
Shiko dhe këtë
Betula allegheniensis - Foto commons
Betula ermannii - Foto commons
Betula nigra - Foto commons
Betula papyrifera - Foto commons
Betula pendula - Foto commons
Betula_populifolia - Foto commons
Lidhje të jashtme
Bimë |
4004 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Bushi | Bushi | Bushi
(lat. Baxus sempervirens)
Bushi
(lat. Baxus sempervirens)
Lista e antarëve
Baxus sempervirens Bushi
Shiko dhe këtë
Lidhje të jashtme
American Boxwood Society
Rreth helmimit me
Bimë |
4007 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Shaja | Shaja | Shaja mjekësore
Borago officinalis
Borago pygmaea
Në këtë grupë bëjnë pjesë vetëm dy antarë.
Lista e antarëve
Borago officinalis Shaja mjekësore
Borago pygmaea
Shiko dhe këtë
Figura:Borage-flower-hr.jpg
Lidhje të jashtme
Bimë |
4009 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Brassica | Brassica | Për bimën Sinapi i bardhë (lat. Sinapis alba) që klasifikohej edhe lat. Brassica alba ose lat. Brassica hirta shiko Sinapi i bardhë
Shiko Lista
Brassica është gjini e familjes së lakrës dhe mustardës, quajtur Brassicaceae.
Lista e anëtarëve
Ka disa mospajtime të autorëve rreth emërtimeve. Këtu janë disa nga anëtarëve.
Brassica carinata
Brassica elongata
Brassica fruticulosa
Brassica juncea
Brassica napus
Brassica narinosa
Brassica nigra
Brassica oleracea
Brassica perviridis
Brassica rapa
Brassica rupestris
Brassica septiceps
Brassica tournefortii
Shiko dhe këtë
Lidhje të jashtme
Bimë |
4011 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Madh%C3%ABsit%C3%AB%20fizike | Madhësitë fizike | Dy te dhenat kryesore te nje madhesie fizike jane
Sistemi SI
Sistemi SI ka 7 madhësi themelore me njësitë matëse përkatëse.
Shiko dhe këtë
Njësitë matëse
Lidhje të jashtme
Fizika
Fizikë
af:SI
ar:نظام دولي للوحدات
ca:Sistema internacional
da:SI
en:SI
eo:Sistemo Internacia de Unuoj
fi:SI-perusyksiköt
he:SI
id:SI (satuan ukur)
is:SI
it:Sistema Internazionale di unità di misura
ko:SI 단위계
lb:SI-Eenheetesystem
nl:SI
ro:SI
simple:SI
su:SI
sv:SI
th:หน่วยเอสไอ
uk:Міжнародна система СІ |
4025 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Ndoc%20Papleka | Ndoc Papleka | Ndoc ose Anton Papleka (Lekbibaj, 10 janar 1945) është poet, skenarist dhe përkthyes shqiptar.
Ka kryer studimet e larta për gjuhë e letersi dhe ka punuar si mesues, redaktor, skenarist etj. Ka nisur të shkruaje poezi shume heret. Libri i tij i pare me poezi është: "Zeri Im". Me pas vijne vellimet me poezi "Ecim", "Ngjatjeta, Diell", "Rrathet e Lisit" etj. Ka shqipëruar i një varg veprash të autorëve të ndryshëm të huaj. Ka shkruar shumë proza e romane për femijë.
Tituj të veprave
Zëri im, 1971;
Njatjeta diell, 1977;
Arkitektura e dritës, 1981;
Rrathët e lisit, 1984;
Gjaku i tokës, 1985;
Lumi e di ku buron, 1988;
Gjethnaja në trup, 1990;
Qypi me florinj, 1990;
Poetë shqiptarë nga shekulli XII deri në shekullin XIX, antologji, 1999;
Mynxyra, roman 2000;
Balada shqiptare, 2005;
Kodi i metaforave: studime për poezinë tonë moderne, 2006
Ka shkruar edhe skenar filmash si:
Shpella e piratëve, 1990
Dasma e shtyrë, 1984
Referimet
Njerëz nga Malësia e Gjakovës
Romancierë shqiptarë
Poetë shqiptarë
Lindje 1945
Skenaristë shqiptarë
Shkrimtarë të realizmit socialist |
4026 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Kastriot%C3%ABt | Kastriotët | "Historia e kohës së re"
Shtëpia e Kastriotëve ishte një familje fisnike shqiptare, aktive në shekujt 14-të dhe 15-të si sundimtarë të Principatës së Kastriotëve. Në fillim të shekullit të 15-të, familja kontrollonte një territor në rajonin e Matit dhe të Dibrës. Anëtari më i shquar ishte Gjergj Kastrioti, i njohur më mirë si Skënderbeu, i konsideruar sot si një hero shqiptar për udhëheqjen e rezistencës kundër përpjekjeve të Mehmed Pushtuesit për të zgjeruar Perandorinë Osmane në Shqipëri. Pas vdekjes së Skënderbeut dhe rënies së Principatës në 1468, familja Kastrioti i dha besnikërinë e saj Mbretërisë së Napolit dhe iu dha kontrolli mbi Dukatin e San Pietro në Galatinë dhe Kontenë Soleto, tani në provincën e Leçes, Itali. Ferrante (vdiq më 1561), i biri i Gjon Kastrioti II, Duka i Galatinës dhe Konti i Soletos, është paraardhësi i drejtpërdrejtë i të gjithë anëtarëve meshkuj të familjes Kastrioti sot. Sot familja përbëhet nga dy degë italiane, njëra në Leçe dhe tjetra në Napoli. Pasardhësit e Shtëpisë së Kastriotëve në Itali përdorin mbiemrin “Castriota Scanderbeg”.
Origjina
Për vendin e origjinës dhe veprimtarinë e Kastriotëve gjatë shekullit 15-të dihet pak. Prej familjeve shqiptare që emigruan në Itali, Kastriotët njihen edhe me mbiemrin Mazreku.
Sipas Barletit dhe Frangut prejardhjen e kishin nga viset e sotme të Matit. Sipas Muzakës, Pal Kastrioti kishte qenë pronar i dy fshatrave të Dibrës së Poshtme (merrni vesh ju?), Sinjës dhe Gardhit të Poshtëm, kurse i biri i tij Gjoni ka pasur në zotërim Matin. Kleriku shqiptar Frang Bardhi i cili jetoi në Shqipëri, në vitin 1636 botoi një vepër polemizuese ku i kushtoi rëndësi të veçantë origjinës së Kastriotëve. Sipas tij ata ishin nga Hasi i Prizrenit "se kështu është në pajtim të plotë mendimi i përgjithshëm i kombit tonë". Një vend-origjinë të ngjajshme sugjerojnë edhe një kronikë raguziane e vitit 1605 dhe një klerik boshnjak i fundit të shekullit të 15-të.
Literatura
Referime
Shiko edhe
Gjergj Kastrioti
Gjon Kastrioti
Hamza Kastrioti
Shteti i Gjon Kastriotit |
4033 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Trigonometria | Trigonometria | Trigonometria është degë e matematikës që merret me shqyrtimin e trekëndëshave duke përdorur funksionet të caktuara matematikore që zakonisht quhen funksione trigonometrike. Ka zbatim jashtëzakonisht të madh në inxhinieri, arkitekturë, orientim në hapësirë dhe astronomi. Ndahet në trigonometrinë plane (që merret me trekëndëshat në plan) dhe atë sferike (që merret me trekëndëshat sferikë). Funksionet trigonometrike gjithashtu luajnë rol në analizë dhe përdoren për të paraqitur valët dhe fenomenet e tjera periodike.
Funksionet trigonometrike
Sinusi i këndit A1 (këndi aOb) është hersi i ndërmjet katetës a (segmenti A-B) dhe hipotenuses c (segmenti C-A). Sinusi në trigonometri shkruhet me shkurtesen sin (lexohet sinus)
Kosinusi i këndit A1 (këndi aOb) është hersi i ndërmjet katetës b (segmenti B-C) dhe hipotenuses c (segmenti C-A). Kosinusi në trigonometri shkruhet me shkurtesen cos (lexohet kosinus)
Tangjeti është hersi në mes të sin X1 dhe cos X1. Tangjenti në trigonometri shkruhet me shkurtesen tan (lexohet tangjent)
kotangjeti është hersi në mes të cos X1 dhe sin X1. kotangjenti në trigonometri shkruhet me shkurtesen ctg (lexohet kotangjent)
etj
Identitetet themelore trigonometrike
Shiko dhe këtë
sin2a = 2sina * cosa
Lidhje të jashtme
Historia e trigonometrisë nga lashtësia deri në mesjetë
Lidhje të jashtme
Matematikë |
4034 | https://sq.wikipedia.org/wiki/Institucionet%20e%20P%C3%ABrkohshme%20t%C3%AB%20Vet%C3%ABqeverisjes%20n%C3%AB%20Kosov%C3%AB | Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes në Kosovë | IPVQ (PISG, serbisht: Привремене институције самоуправе на Косову Privremene institucije samouprave na Kosovu) janë instutucione vetëqeverise të krijuara mbas luftës së Kosovës më 1999. Këto instutucione janë krijuar nga banoret e Kosovës respektivisht nga prezentuesit e saj dhe janë ndihmuar nga Misioni i Organizatës Kombeve të Bashkuara në Kosovë.
Instucionet që hynë në nivelin qendrorë janë:
Presidenca e Kosovës
Kuvendi i Kosovës
Trupat Mbrojtëse të Kosovës
Shërbimi Policor i Kosovës
Oda Ekonomike e Kosovës
Agjensioni Kosovar i Mirëbesimit
Historia
Kosova, në bazë të Rezolutës 1244 ishte nën Protektoratin e Këshillit Sigurimit të Organizatës Kombeve të Bashkuara, çka nënkuptonte Administrimin e përkohshëm të Kosovës nga kjo organizatë e cila këtë e bënte me Misionin e saj në Kosovë të njohur me shkurtesën UNMIK. Misioni i Organizatës Kombeve të Bashkuara në Kosovë. UNMIK-u udhëhiqej nga Autoriteti i Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së.
Mirëpo, me kalimin e kohës, sipas Rezolutës 1244, UNMIK-u kishte për detyrë të i ndihmonte vendorët në krijimin e Institucioneve të Përkohshme Vetëqeverisëse të Kosovës (IPVQ), së pari u formua Këshillit Përkohshëm Administrativ-(KPA), në të cilin ishin të përfaqësuara të gjitha grupet politike dhe bashkësitë etnike që jetojnë në Kosovë në atë kohë. Në vitin 2001 nxirret Kornizën Kushtetuese të Kosovës, dokument i cili ishte miratuar me konsensus në mes të strukturave ndërkombëtare dhe UNMIK-ut në njërën anë dhe atyre vendore të KPA-së. Në bazë të Kornizës Kushtetuese fillojë ndërtimi i institucioneve vendore nën mbikëqyrjen ndërkombëtare. Ndërkombëtarët i njihnin të drejtat për krijimin e institucioneve vetëqeverisëse, si ato qendrore ashtu edhe lokale, përmes zgjedhjeve të lira dhe votës së lirë të qytetarëve për të dy nivelet e pushtetit.
Gjatë kësaj kohe vendorët fitojnë të drejtën që të ketë Presidentin e Kosovës (me Kabinetin e Presidentit), Parlamentin e Kosovës (të përbërë nga 120 ulëse, 100 ulëse për deputetët e zgjedhur nga vota e lirë, ndërsa, pavarësisht nga rezultatet e zgjedhjeve dhe numrit të fituar të votave, 10 ulëse janë të rezervuara për deputet e minoritetit serb si dhe 10 të tjera të rezervuara për minoritetet tjera si turq, egjiptas, boshnjak, ashkali, rom etj.). Kryetari dhe Kryesia e Parlamentit, Komisionet dhe Grupet parlamentare), dhe Qeverinë e Kosovës, (Kryeministri, ministrat dhe zëvendës ministrat). Funksionarët e këtyre institucioneve janë zgjedhur me votën e lirë të kosovarëve si dhe, njëkohësisht, pranoheshin nga UNMIK-u.
Shiko dhe këtë
Shpallja e Pavarësisë së Kosovës
Gazeta Zyrtare e Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes në Kosovë
OKB
Organe shtetërore në Kosovë |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.