transcription
stringlengths 1
97
| segmentation
stringlengths 1
103
| pos_glosses
stringlengths 1
96
| glosses
stringlengths 1
141
| translation
stringlengths 2
129
|
---|---|---|---|---|
wi' chiki' taq re k'otob', | wi' chk-i' taq re k'otob' | EXS PART-ENF PL PRON S | EXS PART-ENF PL él/ella poza | Hay tambien alunos pocito. |
Kita' ticheqejek li sáq'j , | kita' ti-chéqej-ek li sáq'aj | NEG INC-ADJ-SC PREP S | NEG INC-seco-SC PREP época@seca | No se secan en verano. |
kiib' taq ra k'otob' | kiib' taq ra k'otob' | NUM PL DIM S | dos PL DIM poza | Dos son los pocitos. |
juun re tijtij ja' wákx | juun re ti-j-tij ja' wákx | NUM PRON INC-E3S-VT S S | uno él/ella INC-E3S-comer agua vaca | Uno para que coman agua las vacas (tomen agua las vacas) |
i re ch'ojniik , | i re ch'ojn-iik | CONJ PART S-SC | CONJ PART lavado-SC | Y para el lavar. |
I juun chik wi' raalaj jura chaj . | i jun chik wi' r-alaj ju-ra chaj | CONJ NUM PART EXS E3S-SREL NUM-DIM S | CONJ uno PART EXS E3S-SREL uno-DIM pino | Y otro que esta debajo de un pinito. |
Ra k'aslik ja', | ra k'aslik ja' | DIM VI S | DIM vivo agua | Es agua viva. |
i ri' li tijtij qawinaaq | i ri' li ti-j-tij qa-winaaq | CONJ DEM DEM INC-E3S-VT E1P-S | CONJ DEM DEM INC-E3S-comer E1P-gente | Y eso es lo que come nuestra gente (toma nuestra gente) |
li sib'ooy . | li sib'ooy | PREP TOP | PREP cebolla | En la cebolla. |
Rik'u li tijb'iij taq | ri-k'u li ti-j-b'ij taq | E3-PART PREP INC-E3S-VT PL | E3-PART PREP INC-E3S-decir PL | Eso es lo que decían. |
ri ójr taq qamaam qatiit' | ri ójor taq qa-maam qa-tiit' | PART ADV PL E1P-S E1P-S | PART antiguamente PL E1P-abuelo E1P-abuela | Nuestros antiguos abuelos. |
re li sib'ooy . | re li sib'ooy | SREL PREP TOP | SREL PREP La@cebolla | De la cebolla. |
Xkan k'u li | x-kan k'u li | COM-VI PART DEM | COM-quedar PART DEM | Se quedó entonces. |
jb'iij ra uleew | j-b'iij ra uleew | E3S-S DIM S | E3S-nombre DIM tierra | su nobre la tierra. |
li sib'ooy . | li sib'ooy | PREP TOP | PREP La@cebolla | En la cebolla. |
Wi' jure táq'j | wi' ju-re táq'j | EXS NUM-DIM S | EXS uno-DIM planicie/llano | Hay un plancito. |
seb'laj qus riliik , | seb'laj qus r-il-iik | ITS ADJ E3-VT-SC | ITS bueno E3-ver-SC | Tan bonito se ve. |
rex taq k'iim wi' xilj , | rex taq k'iim wi' xilj | ADJ PL S EXS SREL | verde PL monte EXS SREL | Verdes montes hay adentro.(era un llano bien verde) |
re awaj seb'laj qus . | r-e awaj seb'laj qus | E3-SREL S ITS ADJ | E3-SREL animal ITS bueno | Para los animales es muy bueno. |
Rik'u li xkan jb'iij taq | ri-k'u li x-kan j-b'iij taq | E3-PART DEM COM-VI E3S-S PL | E3-PART DEM COM-quedar E3S-nombre PL | Eso fue lo que dejarón dicho. |
ójr taq qawinaaq , | ójor taq qa-winaaq | ADV PL E1P-S | antiguamente PL E1P-gente | La gente de antes. |
re ra uleew li sib'ooy . | r-e ra uleew li sib'ooy | E3-SREL DIM S PREP TOP | E3-SREL DIM tierra PREP La@cebolla | De la tierrita de la cebolla. |
Chusiil | ch-usiil | PREP-ADV | PREP-despacio | Poco a poco. |
xk'ex taq chik jb'iij , | x-k'ex taq chik j-b'iij | COM-VT PL PART E3S-S | COM-cambiar PL PART E3S-nombre | Le cambiarón otra vez su nombre. |
Xkajkoje' taq jb'iij | x-kaj-koj-e' taq j-b'iij | COM-VI-VT-ENF PL E3S-S | COM-quedar-meter-ENF PL E3S-nombre | Le dejaron puesto el nombre. |
la laguniit . | la laguniit | ART TOP | ART lagunita | La lagunita. |
Jwi'l chiki' li | j-wi'l chik-i' li | E3S-SREL PART-ENF DEM | E3S-SREL PART-ENF DEM | Por eso fue. |
taq ra k'otob'. | taq ra k'otob' | PL DIM S | PL DIM poza | Los pocitos. |
Xkaj koje' taq jb'iij ra uleew | x-kaj koj-e' taq j-b'iij ra uleew | COM-VI VT-ENF PL E3S-S DIM S | COM-quedar meter-ENF PL E3S-nombre DIM tierra | Dejarón puesto el nombre de la tierrita. (lugar) |
la Laguniit , | la laguniit | ART TOP | ART lagunita | La Lagunita. |
lajori ri' li xkan jeqaroq jb'iij . | lajori ri' li x-kan jeqar-oq j-b'iij | ADV DEM DEM COM-VI VT-IMP E3S-S | ahora DEM DEM COM-quedar comenzar-IMP E3S-nombre | Ahora eso es lo que quedó de una vez. |
Si no ójr taq qamaam qatiit' | si no' ójr taq qa-maam qa-tiit' | ADV ADV ADV PL E1P-S E1P-S | si no antiguamente PL E1P-abuelo E1P-abuela | Si no nuestros antiguos buelos. |
jb'iij li sib'ooy , | j-b'iij li sib'ooy | E3S-S PREP TOP | E3S-nombre PREP La@cebolla | Su nombre es la cebolla. |
ri' li xkajb'ij taq | ri' li x-kaj-b'ij taq | DEM DEM COM-VI-VT PL | DEM DEM COM-quedar-decir PL | Eso fue lo que dejarón dicho. |
re qa qawi'naaq , | r-e qa qa-wi'naaq | E3-SREL E1P E1P-S | E3-SREL E1P E1P-gente | A nuestra nuestra gente. |
lajori xkaj koje' taq jb'iij re lugar | lajori x kaj-e' taq j-b'iij r-e lugar | ADV COM VI-ENF PL E3S-S E3-SREL ADV | ahora COM quedar-ENF PL E3S-nombre E3-SREL lugar | Ahora le dejarón puesto el nombre al lugarcito. |
li Laguniit , | li laguniit | PREP TOP | PREP lagunita | En la Lagunita. |
per lajori qawinaaq xk'yantqa'n . | per lajori qa-winaaq x-k'i-yan-tq-a'n | ADV ADV E1P-S COM-ADV-???-PL-ENF | pero ahora E1P-gente COM-mucho-???-PL-ENF | Pero ahora nuestra gente ya abundó. |
I a kwand xk'yan qawinaaq , | i a kwand x-k'i-yan qa-winaaq | CONJ CONJ ADV COM-ADV-??? E1P-S | CONJ CONJ cuando COM-mucho-??? E1P-gente | Y cuandó abundó nuestra gente. |
lajori xkoj taq karretera chaq' jchii' ra ra uleew , | lajori x-koj taq karretera chaq' j-chi' ra ra uleew | ADV COM-VT PL S SREL E3S-SREL DIM DIM S | ahora COM-meter PL carretera SREL E3S-SREL DIM DIM tierra | Ahora pusierón carretera en las orillas de la tierrita,(metieron carretera) |
i lajori xchupa'teqa' jwiich taq ra k'otob', | i lajori x-chup-a'-teq-a' j-wiich taq ra k'otob' | CONJ ADV COM-VT-ENF-PL-ENF E3S-SREL PL DIM S | CONJ ahora COM-apagar-ENF-PL-ENF E3S-SREL PL DIM poza | Y ahora acabarón con los pocitos. |
ya xmuqa'teqa'n , | ya x-muq-a'-teq-a'n | VOC COM-VT-ENF-PL-ENF | ya COM-esconder-ENF-PL-ENF | Ya lo enterraron. |
ya xna'teqa' kaamp re . | ya x-na'-teq-a' kaamp r-e | VOC COM-VT-PL-ENF ??? E3-SREL | ya COM-hacer-PL-ENF ??? E3-SREL | Ya le hicieron campo (lo comvirtierón en campo) |
Lajori rechaq te'etz'an qawinaaq re peloot . | lajori rechaq te'-etz'-an qa-winaaq r-e peloot | ADV PRON INC-VI-AP E1P-S E3-SREL S | ahora ellos/ellas INC-jugar-AP E1P-gente E3-SREL pelota | Ahora ya es para que nuestra gente jugue pelota. |
I xya'teqa' Eskweel chi jchi' | i x-ya'-teq-a' eskweel chi j-chi' | CONJ COM-VT-PL-ENF S PREP E3S-SREL | CONJ COM-dar-PL-ENF escuela PREP E3S-SREL | Y pusierón escuela en la orilla. |
wi' chaq Eskweel , | wi' chaq eskweel | EXS PART S | EXS PART escuela | Ya hay escuela. |
wi chaq Eskweel chijchí jchi ra táq'aj | wi' chaq eskweel chi-j-chi' j-chi' ra táq'aj | EXS PART S PREP-E3S-SREL E3S-SREL DIM S | EXS PART escuela PREP-E3S-SREL E3S-SREL DIM planicie | Ya hay escuela a la orilla del plancito. |
i ya wi' chaq ra ra q'ab'tziij chi jnaqaaj . | i ya wi' chaq ra ra qa'b'tziij chi j-naqaaj | CONJ VOC EXS PART DIM DIM S PREP E3S-ADV | CONJ ya EXS PART DIM DIM juzgado PREP E3S-serca | Y ya hay un jusgadito serca. |
I ya xsutájtaqa' riij la' jaa . | i ya x-sutaj-taq-a' r-ij la' jaa | CONJ VOC COM-VT-PL-ENF E3S-SREL PREP S | CONJ ya COM-sercar-PL-ENF E3S-SREL PREP casa | Y ya lo rodearon con casas. |
Lajori seb'laj k'ichaq qawinaaq , | lajori seb'laj k'i-chaq qa-winaaq | ADV ITS ADV-PART E1P-S | ahora ITS mucho-PART E1P-gente | Ahora ya es mucho nuestra gente. |
i jli la laguniit , | i jli la laguniit | CONJ ADV PREP TOP | CONJ allá PREP lagunita | Y aya en la Lagunita. |
seb'laj wi' naa , | seb'laj wi' naa | ITS EXS PART | ITS EXS PART | Hay toda vía. |
seb'laj k'ii tch'aw taq | seb'laj k'ii t-ch'aw taq | ITS ADV INC-VI PL | ITS mucho INC-hablar PL | Son muchos los que hablan. |
laj qayolj ajtilmiit . | laj qa-yol-j aj-tilmiit | PREP E1P-S-SC AGT-S | PREP E1P-idioma-SC AGT-pueblo | En nuestro idioma del pueblo. |
Ri k'u lijori | ri k'u lijori | DEM PART ADV | DEM PART ahora | Y ahora pues. |
xk'iyani' jwiich qawinaaq , | x-k'i-ya-ni' j-wiich qa-winaaq | COM-ADV-???-ENF E3S-SREL E1P-S | COM-mucho-???-ENF E3S-SREL E1P-gente | Abundaron nuestra gente. |
i ri k'u li lajori | i ri k'u li lajori | CONJ DEM PART DEM ADV | CONJ DEM PART DEM ahora | Y por eso ahora. |
ya xpaxini' jwiich qawinaaq , | ya x-pax-i-i'n j-wiich qa-winaaq | VOC COM-VI-ITR-ENF E3S-SREL E1P-S | ya COM-abundar-ITR-ENF E3S-SREL E1P-gente | Ya abundó nuestra gente. |
jli la Laguniit , | jli la laguniit | ADV PREP TOP | allá PREP lagunita | Alla en la Lagunita. |
i ri' li qas pur qatilmiit taqa'n , | i ri' li qas pur qa-tilmiit taq-a'n | CONJ DEM DEM ITS ADV E1P-S PL-ENF | CONJ DEM DEM ITS puro E1P-pueblo PL-ENF | Y ellos si son mero del pueblo. |
ajkojol na ritz'iqaq jwiilaq | aj-koj-ol na r-itz'yeq-aq j-wiil-aq | AGT-VT-AGT PART E3-S-PL E3S-SREL-PL | AGT-meter-AGT PART E3-ropa-PL E3S-SREL-PL | Todavía tienen puesto el traje. |
re re qachuuch i qaqaaj , | r-e r-e qa-chuuch i qa-qaaj | E3-SREL E3-SREL E1P-S CONJ E1P-S | E3-SREL E3-SREL E1P-mamá CONJ E1P-papá | De nuestras mamás y papás. |
ri' li ta ta' chupul jwiich ritz'iqaq | ri' li ta' ta' chup-ul j-wiich r-itz'yeq-aq | DEM DEM NEG NEG VT-AP E3S-SREL E3-S-PL | DEM DEM NEG NEG apagar-AP E3S-SREL E3-ropa-PL | Eso es lo que no han perdido. |
qawinaaq jli la laguniit . | qa-winaaq jli la laguniit | E1P-S ADV PREP TOP | E1P-gente allá PREP lagunita | Nuestra gente alla en la lagunita. |
Kla' lim seb'laj tichokon k'u li | kla' li-m seb'laj ti-chokon k'u li | ADV DEM-??? ITS INC-VT PART DEM | allí DEM-??? ITS INC-sirve PART DEM | Alla es donde se necesita. |
jun ajtijonel re qawinaaq kla' li , | jun aj-tijonel r-e qa-winaaq kla' li | NUM AGT-S E3-SREL E1P-S ADV DEM | uno AGT-maestro E3-SREL E1P-gente allí DEM | Un maestro para nuestra gente de alli en. |
por ke ri' li re tb'itsaj jwich qayolj . | por ke ri' li re t-b'it-sáj j-wich qa-yol-j | ADV ADV DEM DEM PART INC-VI-PAS E3S-SREL E1P-S-SC | por que DEM DEM PART INC-levantar-PAS E3S-SREL E1P-idioma-SC | Por que así es para levantar nuestro idioma. |
Mat tchup qayólj , | mat t-chup qa-yol-j | PART INC-VT E1P-S-SC | PART INC-apagar E1P-idioma-SC | Ojalá no muera nuestro idioma. |
xaq tqakoj jq'iij . | xaq t-qa-koj j-q'iij | PART INC-E1P-VT E3S-S | PART INC-E1P-meter E3S-día | Solo lo tenemos que valorar. |
Ri' k'uli jb'itiik jtziij , | r' k'u-li j-b'itiik j-tziij | DEM PART-DEM E3S-VT E3S-S | DEM PART-DEM E3S-levantar E3S-palabra | De esa manera se levanta el idioma. |
ójr taq qaqaaj qachuuch | ójr taq qa-qaaj qa-chuuch | ADV PL E1P-S E1P-S | antiguamente PL E1P-papá E1P-mamá | Nuestros antiguos padres. |
xkan jb'ij taq chqe . | x-kan j-b'ij taq ch-qe | COM-VI E3S-VT PL TAM-PART | COM-quedar E3S-decir PL TAM-PART | Nos lo dejarón dicho. |
Lajori jli la laguniita , | lajori jli la laguniita | ADV ADV PREP TOP | ahora allá PREP lagunita | Ahora alla en la Lagunita. |
seb'laj taq qus laj taq tiko'n tran , | seb'laj taq qus laj taq tiko'n t-r-an | ITS PL ADJ PREP PL S INC-E3-VT | ITS PL bueno PREP PL siembra INC-E3-hacer | Buenas siembras hace. |
ya chaq ran galaan taq kinaq', | ya chaq r-an galaan taq kinaq' | VOC PART E3-VT ADJ PL S | ya PART E3-hacer galán PL fríjol | Ya hace buen frijol. |
tresaj qawinaaq | t-r-esa-j qa-winaq | INC-E3-VT-SC E1P-S | INC-E3-sacar-SC E1P-gente | Sacan nuestra gente (cosecha nuestra gente) |
i galaan taq ab'iix | i galaan taq ab'iix | CONJ ADJ PL S | CONJ galán PL milpa | Buenas milpas. |
tresaj taq , | t-r-esa-j taq | INC-E3-VT-SC PL | INC-E3-sacar-SC PL | Sacan ellos. |
qawinaaq jli la laguniit . | qa-winaaq jli la laguniit | E1P-S ADV PREP TOP | E1P-gente allá PREP lagunia | Nuestra gente alla en la Lagunita. |
Rik'u li | ri-k'u li | DEM-PART DEM | DEM-PART DEM | Eso es. |
ri ójr taq tziij , | ri ójr taq tziij | DEM ADV PL S | DEM antiguamente PL palabra | En aquel entonces. |
wi' uleew | wi' uleew | EXS S | EXS tierra | Hay tierra. |
ta' tikil jwi'laq , | ta' tik-iil j-wi'l-aq | NEG VT-SAB E3S-SREL-PL | NEG sembrar-SAB E3S-SREL-PL | No lo han sembrado. |
ójr taq qamaam qatiit'. | ójr taq qa-maam qa-tiit' | ADV PL E1P-S E1P-S | antiguamente PL E1P-abuelo E1P-abuela | Nuestros antiguos abuelos. |
Per kom lajori | per kom lajori | ADV PART ADV | pero como ahora | Pero como ahora. |
xk'iyaani' qawinaaq , | x-k'iy-aan-i' qa-winaaq | COM-VI-???-ENF E1P-S | COM-abundar-???-ENF E1P-gente | Abundó nuestra gente. |
lajori galaan taq tiko'n t'eel jili la laguniit , | lajori galaan taq tiko'n t'-el jili la laguniit | ADV ADJ PL S INC-VI ADV PREP TOP | ahora galan PL siembra INC-salir allá PREP lagunita | Ahora buenas siembras sale alla en la Lagunita. |
seb'laj qus taq qleen t'eel , | seb'laj qus taq qleen ti-el | ITS ADJ PL S INC-VI | ITS bueno PL cosas INC-salir | Buenas cosas salen. |
ya chaq tijtiik taq kapee . | ya chaq ti-j-tiik taq kapee | VOC PART INC-E3S-VT PL S | ya PART INC-E3S-sembrar PL cafe | Ya siembran café. |
Tijtik taq ab'iix , | ti-j-tik taq ab'iix | INC-E3S-VT PL S | INC-E3S-sembraar PL milpa | Siembran milpa. |
tijtik taq kinaq' | ti-j-tik taq kinaq' | INC-E3S-VT PL S | INC-E3S-sembrar PL fríjol | Siembran frijol. |
tijtik taq pix , | ti-j-tik taq pix | INC-E3S-VT PL S | INC-E3S-sembrar PL tomate | Siembran tomate. |
jnojeel tiko'n tijtik taq qawinaaq . | j-nojeel tiko'n ti-j-tik taq qa-winaaq | E3S-ADV S INC-E3S-VT PL E1P-S | E3S-todo siembra INC-E3S-sembrar PL E1P-gente | Toda clase de siembra siembran nuestra gente. |
rik'uli seb'laj qus riliik . | ri-k'u-li seb'laj qus r-il-iik | E3-PART-DEM ITS ADJ E3-VT-SV | E3-PART-DEM ITS bueno E3-ver-SV | Y eso es lo que se ve muy bonito. |
Xtik taq ajiij , | x-tik taq ájij | COM-VT PL S | COM-sembrar PL caña | Sembrarón caña. |
tijtik taq wákx , | ti-j-tik taq wákx | INC-E3S-VT PL S | INC-E3S-sembrar PL vaca | Siembran vacas, (tiene crianza de vacas.) |
tijtik taq kwa'y , | ti-j-tik taq kwa'y | INC-E3S-VT PL S | INC-E3S-sembrar PL caballo | Siembran caballos, (tienen crianza de caballos) |
xtik taq ek', | x-tik taq ek' | COM-VT PL S | COM-sembrar PL pollo/gallina | Sembrarón gallinas, (tienen crianza de gallinas) |
xtik kirneer . | x-tik kirneer | COM-VT S | COM-sembrar oveja | Sembrarón ovejas. (tienen crianza de ovejas) |
Ri' k'uli lajori | ri' k'u-li lajori | DEM PART-DEM ADV | DEM PART-DEM ahora | Entonces ahora. |