Datasets:

aznlp

/

azerbaijani-blogs

like 1

Follow

AZNLP 8

https://kayzen.az/blog/erzaq/24775/insan-h%C9%99yat%C4%B1nda-qida-m%C9%99hsullar%C4%B1_2.html

İnsan həyatında qida məhsulları

gunelb

Ərzaqlar

22 yanvar 2020, 17:04

Bütün həyatı boyu insan orqanizmində dayanmadan maddələr mübadiləsi gedir. Bunun üçün orqanizmə böyük miqdarda enerji lazımdır. İnsan orqanizminin həyat enerjisinin isə əsas mənbəyini qida təşkil edir. Dərinin, saçların, dırnaqların sağlamlığı, insanın daxili orqanlarının normal fəaliyyəti düzgün və hərtərəfli qidalanmadan asılıdır. Normal qidalanmayan orqanizm ona lazım olan maddələri almır və getdikcə insanın immuniteti azalır, səhhəti pisləşməyə başlayır. Tez-tez soyuqdəymələr, qanazlığı, yaz yorğunluğu, dişlərdə kariyes halları müşahidə edilir. Qida məhsullarına zülallar, yağlar, karbohidratlar, vitaminlər, mineral maddələr və su aiddir. Zülallar orqanizmin hüceyrə və toxumalarının əsasını təşkil edir. Onlar orqanizmin yoluxmalara qarşı mübarizəsində iştirak edir. Əgər insan qida ilə az zülal alırsa, fiziki və zehni gücü azalır, mədə-bağırsaq sisteminin fəaliyyəti pisləşir, qocalma prosesi tezləşir. Zülallar heyvan mənşəli və bitki mənşəli olur. Heyvan mənşəli zülallar yumurta ağında, süd məhsullarında, ət və balıqda olur. Bitki mənşəli zülallar isə göbələyin, qozun, fındığın, şabalıdın və paxlalı bitkilərin toxumlarının tərkibində rast gəlinir. Yağlar orqanizmin əsas enerji mənbəyidir. Onlar hüceyrələrin tərkibinə daxildir və orqanizmin maddələr mübadiləsində fəal iştirak edir.Yağlar bitki və heyvan mənşəli olur. Günəbaxan, qarğıdalı, kətan, zeytun, kokos və soya yağları bitki mənşəli yağlardır. Onlar orqanizmdə maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır. Kərə yağı, heyvanın iç yağı və balıq yağı isə heyvan mənşəli yağlardır. Əgər insan qida ilə həddindən artıq çox yağ alırsa və az enerji sərf edirsə, heyvan mənşəli yağlar qalın dərialtı piy qatı yaradır və orqanizmdə yığılır. Bunun nəticəsi olaraq piylənmə və artıq çəki meydana çıxır. Karbohidratlar. Məlumdur ki, karbohidratların hesabına orqanizmin əsas enerji xərcləri bərpa olunur. Karbohidratlar, əsasən, bitki mənşəli ərzaqlarda olur. Karbohidratlarla ən zəngin qida məhsulu dənli bitkilərdir. Dənli bitkilərdən sonra qidalanmada karbohidratlarla zəngin ikinci yeri tərəvəzlər tutur. Karbohidrat çatışmazlığı zamanı orqanizm zəifləyir, halsızlıq, başgicəllənmə, tez-tez aclıq halları baş verir. Karbohidratların artıq qəbulu piylənməyə gətirib çıxardır. Tərəvəz və meyvələrin tərkibində olan karbohidratlar çox xeyirli hesab olunur. Bu karbohidratlar, demək olar ki, bağırsaqda həzm edilmir və enerji mənbəyi deyillər. Onlar bağırsağın işini tənzimləyir, toxluq hissi yaradırlar. Vitaminlər insan orqanizmində yaranmırlar, enerji mənbəyi olmasalar da, sağlamlığın və həyatın qorunması üçün olduqca vacibdirlər. Bunun üçün qida ilə bol vitamin almaq lazımdır. Vitaminlər həb və inyeksiyalar şəklində istehsal edilir. Amma ərzaqların tərkibində olan təbii vitaminləri qəbul etmək daha yaxşıdır. Onlar orqanizm tərəfindən bütünlüklə və tez bir zamanda sorulur. Yalnız orqanizmdə hər hansı bir vitaminin kəskin çatışmazlığı olduqda biz onu həb şəklində qəbul edə bilərik. Kifayət qədər çox vitamin kəşf edilib və öyrənilib. Hamının xoşladığı turş dadı olan C vitamini orqanizmin yoluxmalara qarşı müqavimətini artırır. Bunun üçün də onu soyuqdəymə zamanı qəbul edirlər. C vitamininin əsas mənbələri təzə tərəvəz, meyvə, giləmeyvə, xüsusən itburnu, şirin bibər, qara qarağat, sitrus meyvələri və həmçinin turşuya qoyulmuş kələmdir Bilmək lazımdır ki, C vitamini hava və günəş işığının təsirindən, istidən asan parçalanır, həmçinin uzun müddət saxlandıqda istifadə üçün yararsız olur.A vitamininin dərinin sağlamlığında böyük rolu vardır. O, gözlərin selikli qişalarının və yaxşı görmənin bərpası üçün olduqca gərəklidir. A vitamini, həmçinin orqanizmin yoluxmalara qarşı müqavimətini artırır, bir çox vacib həyati proseslərə təsir edir. Bu vitamin xüsusən böyüyən orqanizm üçün vacibdir. A vitamininin çatışmazlığı zamanı görmə qabiliyyəti korlanır və dəri qabıq verməyə başlayır. A vitamini bitki mənşəli ərzaqlarda — çaytikanının, yerkökünün, şirin bibərin və başqa narıncı və qırmızı rəngli meyvələrin tərkibində vardır. Tərəvəzlər bişirilərkən bu vitamin kifayət qədər yaxşı qalır, amma günəş şüalarının təsiri altında parçalanır. Yağlarla birlikdə qəbul ediləndə yaxşı həzm edilir. Bunun üçün yerkökü salatına mütləq xama və yağ əlavə edirlər.D vitamini sümüklərin sağlamlığı üçün vacibdir. O orqanizmdə günəş şüaları altında yaranır. Heyvan mənşəli ərzaqlarda — yağlı balıqda, qaraciyərdə, kürüdə, yumurtada və süddə D vitamini var.E vitamini əzələlərin möhkəmlənməsi, dərinin normal vəziyyəti üçün lazımdır. O maddələr mübadiləsində iştirak edir və yağların həzm olunmasına kömək edir. Ən çox o bitki mənşəli yağların tərkibində olur. E vitamini isti emala dözümlüdür, amma günəş şüalarının təsiri altında parçalanır.B qrupu vitaminləri karbohidratların həzmini tənzimləyir, qan-damar, mədə-bağırsaq və sinir sistemlərinin işinə təsir edir. Bir çox dənli və paxlalı bitkilərin tərkibində B qrupu vitaminləri var. İsti emal zamanı B qrupu vitaminlərinin 20—40% -i itir.PP vitamini mədə-bağırsaq orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyir, xırda damarları genişləndirir. PP vitaminləri mənbələri ət məhsulları və dənli bitkilərdir. Dondurulmuş ərzaqlarda PP vitamini yaxşı qalır, isti emal zamanı isə onun 15—30% -i itir. Mineral maddələr sinir, qan-damar, mədə-bağırsaq sisteminin normal işini təmin edir. Onlar, həmçinin orqanizmin müqavimətini artırır, immuniteti yüksəldirlər. Müəllif: Natiq Axundov, Hümeyir Əhmədov,Fəridə Şərifova, Xuraman Səlimova Mənbə: Texnologiya 6 Ümumtəhsil məktəblərinin 6- cı sinfi üçün Texnologiya fənni üzrə Dərslik

['yağlar', 'vitamin', 'vitaminlər', 'vitaminli qidalar', 'D vitamini', 'C vitamini', 'B qrupu vitaminləri', 'qidalanma', 'nutrisiologiya']

https://kayzen.az/blog/DrELM/24744/qeydl%C9%99ri-nec%C9%99-aparaq-ki,-maksimum-faydalana-bil%C9%99k.html

Qeydləri necə aparaq ki, maksimum faydalana bilək?

DrELM

Bloq: DrELM

19 yanvar 2020, 21:26

1-ci HİSSƏ: KAĞIZ ÜZƏRİNƏ QEYD ALMA Başarılı insanların çox az qeyd(!) edilən ortaq özəlliklərindən biri də mütəmadi görüb-öyrəndiklərini qeydə almalarıdır. O insanların əlində və ya stolunun üstündə ən azından gündəlik tərzində qeyd dəftəri görərsiniz. Əslində gündəlik də bir növ yaşanılan günün qısa «qeyd» dəftəridir.  Qeydlər hansısa məlumatın «suyunun suyu» olması ilə yanaşı, həm də, bu məlumatın daha tez yada salınması üçün yazılır. Qeydlərdəki məharət heç də hər eşitdiyini, oxuduğunu dəftərə tökməkdə deyil, onun ən dəqiq icmalını öz dilinizlə yazmaqdadır. Bu məqalədə, qeyd almanı daha da təkmilləşdirmək üçün bəzi metodlar və proqramlar (sistemlər) izah olunacaq.  «Outline» metodu Burada məlumat başlıqları hierarxiya və işarələr (bullets) ilə qeyd edilir. Ən çox istifadə edilən metoddur, xüsusən də mühazirələr üçün idealdır.  Üstünlükləri: Az vaxt alır, düzgün struktur ilə daha rahat «həzm» edilir. Əksiklikləri: Kimya, riyaziyyat kimi qrafik və formulalarda zəif qalır. Və əgər lektor mövzunu ordan-burdan danışırsa strukturu düzgün qurmaq alınmır.   «Cornell» metodu  Səhifə quruluşuna görə unikal metoddur. Dəftərin səhifəsi burada 4 yerə bölünür: başlıq (üstdə), əsas qeydlər (sağdə səhifənin eninin 70%-ni zəbt edən sütun), ipucu (sol qalan 30%-lik sütun) və yekun (altda). Başlıq yazıldıqdan sonra sağdakı geniş sütunda əsas qeydlər aparılır, ehtiyac olarsa digər səhifələrə keçilir. Qeyd alma prosesi bitdikdən sonra «ipucu» bölməsinə qeydlərin alt başlıqları (bəzən hətta sual şəklində) qeyd edilir. Ən sonda isə bu başlıq altında yazılanlardan alınan yekun nəticə ən altda qeyd edilir. Üstünlükləri: Çox sistematik, səliqəli və yaxın müddətdə təkrarlandığı üçün yadda qalandır (əgər bir mövzunu insan yuxuya gedənə qədər ikinci dəfə təkrarlarsa, onda daha yaxşı yadda qalır, nəinki bir neçə gün sonra təkrarlarsa). Əksiklikləri: Səhifəni əvvəlcədən «xətt»ləmək lazımdır (satışda bu dizaynda hazır gündəliklər satırlar, çox almışam). Səhifənin çox hissəsi boş qalır. Alt başlıqları düzəltmək zaman alır.  «Mapping» metodu  Mühazirə və ya dərs çox intensiv keçirsə bu metod ən uyğunudur. Başlıqlar yuxarıdan aşağıya doğru şaxələrə ayrılaraq bir-biri ilə olan əlaqəsini göstərən gözəl bir xəritə alınır. Üstünlükləri: Vizual yaddaş ön plandadır, sonradan kiçik əlavələr etmək mümkündür. Əksiklikləri: Bəzən səhifədən kənarlara çıxmaq ehtiyacı yaranır.   «Charting» metodu Əgər məlumat çox saylı bənzər faktlar və statistik verilənlərlə doludursa, bu zaman rahat yadda saxlanılması baxımından optimal variant cədvəl halında qeyd etməkdir. Üstünlükləri: Təkrarlama və əzbərləmə üçün idealdır, məlumatlar asan müqayisə oluna bilinəndir. Əksiklikləri: Hazırlanması diqqət və zaman tələb edir, oxşar cəhətləri olmayan məlumat üçün uyğun deyil.   «Boxing» metodu  Məlumatlar burada qutu formasında yazılmaqla diqqəti özündə maksimum dərəcədə fokuslamağa yarayır. Rəngli not kağızlarında divara yapışdırmaqla olan variant məşhurdur. Üstünlükləri: Diqqəti özündə cəmləməklə əzbərləməni rahatlaşdırır. Əksiklikləri: Hazırlanması bir az zaman tələb edir, geniş alt başlıqlar üçün uyğun deyil.   2-ci HİSSƏ: RƏQƏMSAL QEYD ALMA Məlumatları rəqəmsal qeyd etməyin ən üstün cəhəti üzərinizdə internetə bağlı telefon olduğu müddətdə əldə edilə bilinən olmasıdır. Bu növ qeyd etmədə yadda saxlamaq yox, istədiyini axtarıb tapmaq ön planda durur. Son 8 ildə müxtəlif qeyd etmə sistemləri ilə xəstəlik hallarını (case), ideyaları, oxuduğum kitabları, saytlardakı məqalələri, alış-veriş siyahısını və s. bu rəqəmsal olaraq qeydiyatını aparıram. Ən praktik olan 3 sistemi (Onenote, Evernote, Keep) təqdim edəcəm. Sadəcə biri ilə bütün işlərinizi görməyə çalışmayın, üstün və əksik tərəflərini nəzərə alaraq məlumatın tipinə görə uyğun olanı istifadə etməyi tövsiyə edirəm.   Bu üç sistemin ortaq özəllikləri:Telefon ilə kompuyer arasında canlı sinxronizasiya (birinə yazdıqca digərinin ekranında anında görülməsi). Qeydlərə səs və foto əlavə edilə bilinməsi. Başqaları ilə paylaşılaraq ortaq qeydlərin alına bilinməsi.  Əsas ortaq fərqləri:   Onenote (Microsoft)  Web: http://onenote.com/GooglePlay: https://play.google.com/store/apps/details?id=com.microsoft.office.onenoteAppStore: https://apps.apple.com/us/app/microsoft-onenote/id410395246  2012-ci ildən fəaliyyət göstərir. Bu proqram funksionallığına görə sanki Ms Word proqramının bir alt variantıdır. İnterfeys yuxarıda qeyd edilən «Outline» metoduna bənzəyir.  Üstün özəllikləri: Çeşidli fontlar və stillərin olması; cədvəl əlavə edilmə qabiliyyəti; çizim əlavə edərkən «stylus» qələminin ucunun basılma təzyiqinə görə xəttin fərqli qalınlıqda alınması; bir neçə dəfə yazını geriyə alınma və bərpa edilə bilinməsi; üç pilləli (notebook, bölmə, səhifələr/notlar) strukturizasiya; WebClip əlavəsinin olması (Chrome ilə saytlarda gəzərkən xoşladığınız məqaləni bir düymə ilə bütövlükdə və ya qismən qeydlərə əlavə edilə bilinməsi)  Əksiklikləri: Müəyyən edilmiş 28 növ etiket var (ideya, telefon nömrəsi, görüləcək iş və s.). Qeydlərə xatırlatma əlavə etmək mümkün deyil. Alış-veriş üçün siyahı düzəltmək məsləhət deyil. Telefonda proqrama şifrə qoymaq olmur.     Evernote  Web: https://www.evernote.com/GooglePlay: https://play.google.com/store/apps/details?id=com.evernoteAppStore: https://apps.apple.com/us/app/evernote/id281796108  2000-ci ildən fəaliyyət göstərən ən məşhur qeyd alma sistemidir. İnterfeys burada da «Outline» metoduna bənzəyir.  Üstün özəllikləri: çox olmasa da fontlar və stillər burada da var. Cədvəl əlavə etmək olur, amma istifadəsi rahat deyil. WebClip əlavəsi var (Onenote-da olduğu kimi), istənilən sayda və arzuolunan adda etiketləmək (tag) mümkündür, bu da sizə ikinci boyut kateqorizasiya etmə imkanı verir (deyək ki, xəstələri xəstəliklərinə görə neyro, kardiak, renal kitablıqlara/notebooklara ayırmısınız, hər bir xəstəni isə əlavə olaraq #uşaq #qadın #maraqlı #qohum və s. sözləri etiketləyirsiniz. Bu etiketləri sonradan bir qrup halında bir araya gətirmək olur), qeydlərə xatırlatma əlavə etmək olur (deyək ki, xəstə 3 ay sonra kontrola gəlməlidir, xatırlatsın), alış-veriş üçün siyahı düzəltmək mümkündür, telefonda proqrama şifrə (hətta «iris/fingerprint/face scan») qoymaq mümkündür. Əksiklikləri: Çizim əlavə etmək olmur.   Keep (Google)  Web: https://keep.google.com/GooglePlay: https://play.google.com/store/apps/details?id=com.google.android.keepAppStore: https://apps.apple.com/us/app/google-keep-notes-and-lists/id1029207872 2013-cü ildən fəaliyyət göstərən ən rahat və sürətli qeyd alma sistemidir. İnterfeys «Boxing» metoduna bənzəyir.  Üstün özəllikləri: Alış-veriş siyahısı üçün (checkboxes) idealdır, xatırlatma nəinki zamana görə hətta məkana görə mümkündür (misal üçün, evə/işə çatanda və ya yolunuz Sədərək t/m-nə düşəndə yada salsın),  istənilən sayda və arzuolunan adda etiketləmək (label) mümkündür (Evernote-da olduğu kimi), çizim əlavə etmək olur.  Əksiklikləri: Minimalistik dizaynın nəticəsi olaraq mətndə hətta qalın hərflərlə belə yazmaq olmur. Webclip yoxdur. Telefonda proqrama şifrə qoymaq olmur. 

['qeyd', 'note', 'cornell', 'outline', 'boxing', 'mapping', 'onenote', 'evernote', 'keep']

https://kayzen.az/blog/iqt-cog/24685/n%C9%99qliyyat%C4%B1n-co%C4%9Frafiyas%C4%B1.html

Nəqliyyatın coğrafiyası

gunelb

İqtisadi coğrafiya

11 yanvar 2020, 10:54

Əhəmiyyətinə görə nəqliyyat maddi istehsalın üçüncü sahəsidir. Bu sahə ölkələr arasında coğrafi əmək bölgüsünün əsasını təşkil edir. Beynəlxalq coğrafi əmək bölgüsü (BCƏB) region və ölkələrin müəyyən məhsul və ya xidmət sahəsi üzrə ixtisaslaşması və onun mübadiləsidir. Ölkələr arasında məhsul mübadiləsi nəqliyyatın müxtəlif sahələri vasitəsilə həyata keçirilir. ETİ dövründə nəqliyyatda konteynerləşmə — yüklərin iri metal qutularda, yəni konteynerlərdə daşınması nəqliyyatın bütün növlərinin inkişafına təkan vermişdir. ETİ-nin təsiri ilə dəmiryol nəqliyyatının rolu bir qədər azalsa da, uzaq və orta məsafələrə ağır yüklərin daşınmasında, habelə şəhərdaxili sərnişin daşınmasında öz əhəmiyyətini saxlayır. Avtomobil nəqliyyatı şəhərdaxili və şəhərətrafı sərnişin daşınmasına görə birincidir. İstismarının asanlığı, yükləri “qapıdan-qapıya” daşıması xüsusiyyəti ilə əlaqədar şəhərlərarası və beynəlxalq daşımalarda avtomobil nəqliyyatının rolu getdikcə artır. Dəniz nəqliyyatı beynəlxalq ticarəti təmin etsə də, sərnişin daşınmasında az iştirak edir. Hava nəqliyyatı orta və uzaq məsafələrə sərnişinlərin, həmçinin təcili və qiymətli yüklərin daşınmasında böyük rola malikdir. Nəqliyyat sistemi region və ölkələr üzrə müxtəlifdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə nəqliyyat yüksək texniki səviyyəsi və sıxlığı ilə fərqlənir. Dünyada nəqliyyat yollarının uzunluğunun 70-80%-i bu ölkələrin payına düşür. Son onilliklərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin nəqliyyat sistemində müsbət dəyişikliklər baş versə də, onların çoxunda nəqliyyat iqtisadiyyatın geridə qalan sahəsi olaraq qalmaqdadır. Belə ölkələrdə nəqliyyatın bir və ya iki növü inkişaf etmişdir. Avtomobil nəqliyyatı yaxın və orta məsafələrə sərnişin və yüklərin daşınmasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu səbəbdən də avtomobil yollarının uzunluğu ildən-ilə artır. Uzunluğuna görə bütün yolların yarısı ABŞ, Rusiya, Hindistan, Braziliya, Çin və Yaponiyanın payına düşür. Dəmir yollarının uzunluğuna görə ABŞ, Rusiya, Hindistan, Çin, Kanada, Avstraliya fərqlənir. Avtomobil və dəmir yollarının sıxlığı Qərbi Avropa və Yaponiyada daha yüksəkdir. XXI əsrdə irimiqyaslı dəmir yolu layihələri həyata keçirilir. Uzunluğu 10 min km olan Böyük İpək yolu bərpa olunur (İstanbul-Bakı-Daşkənd-Pekin), Asiya-Sakit okean layihəsi isə hazırlanmışdır (Sinqapur-Banqkok-Pekin-Yakutsk-Berinq dənizi tuneli-Vankuver-San-Fransisko). Fransa və Yaponiyada yüksəksürətli qatarlar istehsal olunur və daxili sərnişin daşımalarında əsas yer tutur. Onların sürəti Fransada 585 km/saat, Yaponiyada isə 581 km/saat-a çatır. Ada ölkələrinin çoxunda, dağlıq relyefə malik ölkələrdə və inkişaf etməkdə olan ölkələrin bəzilərində dəmir yolları yoxdur. Boru kəməri nəqliyyatı neft və təbii qazın hasilatının sürətlə artması, həmçinin hasilat və istehlak rayonlarının bir-birindən uzaqda olması ilə əlaqədar inkişaf etməyə başlamışdır. Ən uzun boru kəmərləri MDB ölkələrində, Kanada, ABŞ və Yaxın Şərq ölkələrində (Cənub-Qərbi Asiya) yerləşir. Aralıq dənizindən Əlcəzair-İtaliya, Əlcəzair-İspaniya qaz kəmərləri çəkilmişdir. Dünya nəqliyyat sisteminin ən mühüm tərkib hissəsi dəniz nəqliyyatıdır (a). Beynəlxalq yükdaşımaların 80%-i bu nəqliyyat vasitəsilə həyata keçirilir. Dəniz yolları ilə, əsasən, neft və neft məhsulları, kömür, filiz, taxıl və s. daşınır. Dəniz daşınmalarını dəniz ticarət donanması həyata keçirir. Dəniz ticarət donanması ölkənin yük gəmilərinin məcmusuna deyilir. Dünya ticarət donanmasına inkişaf etməkdə olan ölkələr — Panama və Liberiya başçılıq edir. Buna səbəb əksər inkişaf etmiş ölkələrin bir az köhnəlmiş gəmilərinin öz ölkələrində yüksək vergi ödəmək istəmədikləri üçün Panama və Liberiya, həmçinin digər kasıb ölkələrin bayrağı altında (“ucuz bayraq”) üzməsidir. Bu yolla daşınan yüklər üçün alınan haqq fraxt adlanır. Dəniz nəqliyyatında limanların rolu böyükdür. Dünyada 2,2 mindən çox dəniz limanı vardır. Onların arasında yük qabiliyyəti ildə 50 milyon tondan çox olan 50 ən böyük liman fərqlənir. Son illərin göstəricilərinə əsasən, yük dövriyyəsinə görə dünyanın ən böyük limanları Asiyada, xüsusilə Çində (Şanxay, Quançjou, Sindao, Tyanszin) yerləşir. Bu limanlar Sinqapur, Avropa (Rotterdam-Niderland) və Şimali Amerika (Yeni Orlean — ABŞ) limanlarını geridə qoymuşdur.Dəniz yük daşımalarında əsas yeri Atlantik okeanı tutur. Daşınan yüklərin yarısı bu okeanın payına düşür. Yaponiya, Çin, ABŞ-ın qərb rayonları və Avstraliyada yükdaşımaların artması ilə bağlı Sakit okeanın rolu getdikcə artır. Dəniz nəqliyyatında kanalların da rolu böyükdür. Onlardan ən mühümləri Süveyş, Panama və Kil kanallarıdır. La-Manş, Cəbəlüttariq, Hörmüz, Malakka boğazları dəniz nəqliyyatında ən çox istifadə edilən boğazlardır. Daxilində böyük çaylar və göllər olan inkişaf etmiş ölkələrdə daxili su nəqliyyatı inkişaf etmişdir. Avropada Reyn-Dunay çay sistemi, Rusiyada Volqa çayı — Baltik dənizi yolu, ABŞ-da Missisipi və Böyük göllər su sistemləri iri daxili su nəqliyyatı şəbəkələrini əmələ gətirir. Hava nəqliyyatı ən gənc və dinamik nəqliyyat növüdür. Hava nəqliyyatında yükdaşımalara görə daha çox Şimali Amerika və Qərbi Avropa, ölkələr üzrə isə ABŞ, Almaniya, Yaponiya, Böyük Britaniya, Çin və Fransa seçilir. Hava nəqliyyatının coğrafiyası hava limanlarının şəbəkəsi ilə müəyyən olunur. Dünyanın ən böyük hava limanları: ABŞ-da (Atlantada Hartsfild-Cekson; Çikaqoda O-Hara), Çində (Pekində Şoudu), Avropada (Londonda Hitrou, Frankfurtda Reyn-Mayn, Parisdə Şarl de-Qoll) və Yaponiyada (Tokioda Haneda) yerləşir. Qitələrarası sərnişin daşınmalarında hava nəqliyyatı birincidir. Hava xətlərinin ən böyük hissəsi Atlantik okeanı üzərindən keçir. Müəllif: Yaqub Qəribov, Oqtay Alxasov, Şərafət Hüseynli,Məhbubə Babayeva Mənbə: Coğrafiya 10 Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün Coğrafiya fənni üzrə DƏRSLİK

['nəqliyyatın coğrafiyası', 'boru nəqliyyatı', 'dəniz nəqliyyatı', 'hava nəqliyyatı']

https://kayzen.az/blog/psixologiya/24624/emosional-intellekt-u%C4%9Fur-m%C9%99nb%C9%99yi-kimi.html

Emosional intellekt uğur mənbəyi kimi

gunelb

Psixologiya

6 yanvar 2020, 21:28

Həyatda uğur qazanmaq hər kəsin istəyidir. Gündən-günə dəyişən dünyada öz duyğularını, eyni zamanda digər insanların duyğularını anlamaq, bu duyğuları idarə edərək onları nizamlamaq isə hər kəsin edə biləcəyi bir fəaliyyət deyil. Bildiyimiz kimi, insan zəkasının əsasını təşkil edən intellekt haqqında əsaslı və qəbul olunmuş bir nəzəriyyə yoxdur. Lakin buna baxmayaraq, intellektin müxtəlif modelləri irəli sürülmüş, araşdırmalar, təcrübələr aparılmışdır. İntellekt dedikdə hər kəsin ağlına ilkin olaraq İQ, yəni məntiqi zəka göstəricimiz gəlir. Məntiqi zəka əlbəttə ki, biliklərin qazanılması və onların istifadəsi üçün çox önəmlidir. Lakin İQ-sü yüksək olub həyatda uğuru və xoşbəxtliyi tapmayan insanlar da var.  Əgər İQ-sü yüksəkdirsə, bilikləri yaxşı qavrayırsa, belə bir sual meydana çıxır: O zaman niyə onlar uğurlu deyil? Cavabı isə çox sadədir. Çünki insanın həyatda uğur qazanması üçün yalnız məntiqi zəka kifayət etmir. Bunun üçün bizə emosional intellekt lazımdır.Emosional intellekt emosiyalarımızı, eyni zamanda digər insanların emosiyalarını anlama, onları idarə edə bilmə qabiliyyətidir. Məhz emosional intellekt vasitəsilə emosiyalarımızı idarə edə bilə, stress, aqressivlik kimi mənfi emosiyalardan xilas ola, düşdüyümüz istənilən vəziyyətdə özümüzü situasiyaya adaptasiya edə bilərik. Araşdırmalara görə məlum olur ki, emosional intellekt anlayışı ilk dəfə Peter Saloyevin işlərində öz əksini tapmışdır. O öz həmkarı John Mayer ilə birlikdə 1990-cı ildə emosional intellektlə bağlı ilk formal nəzəriyyənin əsasını qoydu. Burada emosional intellekt “gündəlik həyatımızda effektli bir şəkildə duyğuları tanıma, başa düşmə, istifadə etmə və tənzimləmə qabiliyyəti” kimi təsvir edilirdi. (Yale Center for Emotional İntelligence,2013) Onların bu işləri, yazdıqları kitablar, araşdırmalar və s. həm elm sahəsində, həm də cəmiyyətdə böyük marağa səbəb oldu. Saloyev və Mayerin işlərindən sonra çox uzun müddət keçmədən digər psixoloqlar, tədqiqatçılar da bu mövzu üzərində işləməyə başladılar. Bu psixoloqlardan biri Daniel Goleman idi. O, 1995-ci ildə ən çox satılan Emosional İntellekt kitabını nəşr etdirdi. Daniel Golemana görə, intellektin 5 əsas komponenti mövcuddur. Bunlar özünüdərk, özünütənzim, sosial bacarıqlar, empatiya və motivasiyadır. 1.Özünüdərk. Özünüdərk insanın öz duyğularını tanıması, anlaması, eyni zamanda bu duyğuların digər insanlara necə təsir etdiyinin fərqində olması ilə əlaqəlidir. Özünü tanıyan, emosiyalarını, onların davranışlarla əlaqəsini bilən insan istənilən şəraitdə digər insanların da ona olan münasibətini anlaya bilir. Belə insanlar hər zaman öz sərhədlərini, imkanlarını bilir, insanların davranışlarından dərs çıxarma qabiliyyətinə də sahib olurlar. Özünüdərki inkişaf etdirmək üçün gündəlik yaşadığımız vəziyyətlərdə, stress və ya digər hallarda necə düşündüyümüzü, davranışlarımızı bir qeyd kimi yazmaqla və ya insanların davranışlarımıza verdiyi reaksiyanı müşahidə edərək özümüzə nəticə çıxara bilərik. 2. Özünütənzim. Özünü və öz duyğularını tanımaq insana uğurlu olması üçün yetərli deyil. Eyni zamanda həmin duyğuları  tənzimləməyimiz və idarə etməyimiz mühümdür. Bu real emosiyalarımızı gizlətmək, fərqli formada göstərmək mənasına deyil, sadəcə həmin emosiyaları doğru zamanda, doğru formada ifadə etmək mənasına gəlir. Özünütənzimə sahib olan insanlar öz emosiyalarını situasiyaya uyğun idarə edə, olduqları mühitə tez adaptasiya ola bilirlər. Bu insanlarda vicdan hissinin də güclü olduğu vurğulanır. Öz davranışlarının başqalarına necə təsir etdiyi, bu təsirdəki məsuliyyət hissi onları daima düşündürür. Özünütənzimi inkişaf etdirmək üçün səhv etmişiksə, bunun məsuliyyətini ala və insanlarla həmin vəziyyətdə daha anlayışlı olmağa səy göstərə, nəfəs texnikalarından istifadə edə bilərik. 3. Sosial bacarıqlar. Sosial bacarıqlara digər insanlarla xoş ünsiyyət, onlarla ortaq cəhətlər tapa bilmə qabiliyyəti, digər insanlara liderlik etmək, problemli situasiyalarda konflikti sonlandıra bilmə bacarıqları və s. aiddir. İnsanlar sosial bacarıqlar nəticəsində əlaqələrini genişləndirə, insanlarla münasibətlərini hörmət, anlayış içərisində davam etdirə bilər. Sosial bacarıqları inkişaf etdirmək üçün insanlarla empatiya qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək, mənfi əlaqələr mövcuddursa, bunun səbəbini araşdıraraq, bədən dili və nitqimizdə müəyyən dəyişikliklər etmək, motivasiyaverici və maraqlanaraq danışmaq, əgər lideriksə, işçilərlə məqsədimizin bir olduğunu göstərmək üçün bərabər çalışmaq və s. kimi fəaliyyətlər edə bilərik. 4. Empatiya. Empatiya başqalarının necə hiss etdiyini, eyni zamanda müəyyən vəziyyətlərdə necə reaksiya verəcəyini anlama qabiliyyətidir. Empatiyaya sahib olmaq üçün insan ilk öncə öz-fərqindəliyə sahib olmalıdır. Çünki öz hiss və duyğularını anlamayan insan başqa insanları da düzgün anlaya bilməz. Özünü, öz duyğularını anlayıb, hansı vəziyyətdə necə və niyə reaksiya göstərdiyinizi başa düşdüyünüz zaman, digər insanlar sizdən fərqli olsa da, onları anlaya biləcəksiniz. Empatiyanı inkişaf etdirmək üçün özümüzü başqalarının olduğu vəziyyətdə hiss edə bilərik. Hətta elə bir vəziyyəti yaşamamışıqsa belə, həmin insanın yaşadığı duyğuları yaşadığımız başqa bir vəziyyətdə necə hiss etdiyimizi xatırlaya bilərik. Önyargıdan uzaq olmalıyıq ki, insanları daha düzgün tanıya və anlaya bilək. Məsələn, ilk baxışda soyuq və ya ünsiyyətə meyilli olmayan biri kimi görünən insanlar əslində ünsiyyət prosesi yaratsanız, canayaxın və xoş ünsiyyətli ola bilər. 5. Motivasiya. Emosional intellektə sahib insanlarda əsasən daxili motivasiya üstünlük təşkil edir. Daxili motivasiya öz məqsədlərinə, hədəflərinə çatma istəyi, sağlam olmaq və s. kimi daxili tələbatlarla əlaqəlidir. Bu insanlar xarici motivasiyaya meyilli olmurlar. Məsələn ,varlı olmaq, tanınmaq, bəyənilmək xarici motivasiyalara aiddir. Belə insanlar daxili motivasiyaya təkan verən şeyləri tapır, öyrənir, hədəflərinə çatmaq üçün daima çalışırlar. Qərarlılıq və təşəbbüskarlılıq da bu insanlara xas xüsusiyyətlərdir. Motivasiyamızı artırmaq üçün müəyyən işə başlarkən hansı məqsədə yönəldiyimizi xatırlaya, əgər bir məqsədimiz yox idisə, yeni hədəflər qoyaraq həvəslə davam edə bilərik. İstənilən maneədə müsbət düşüncədə qalmağı bacarmalıyıq və digər insanlara motivasiya vermək üçün onlarla bərabər çalışmaq, onlara özlərini daha dəyərli hiss etdirmək olar. Hal-hazırki dövrdə də emosional intellektlə bağlı tədqiqatlar aparılır. Düşünürəm ki, həm İQ, həm də EQ həyatımızda bir-birini tamamlayan iki əsasdır. Çünki savadlı və dünyagörüşlü olmaq hər dövrün tələbidir, lakin qazandığımız bilikləri daha faydalı istifadə etməsək, insanlarla münasibətlərimizin təbiiliyini itirsək, o biliklər də yox olar. Emosional intellekt uğur mənbəyidir, o mənbəyi qorumaq və inkişaf etdirmək isə bizə bağlıdır. Müəllif: Aysel Əliyeva

['İQ', 'EQ', 'motivasiya', 'empatiya', 'özünütənzim', 'özünüdərk', 'sosial bacarıqlar']

https://kayzen.az/blog/anal%C4%B1q/24606/autizmin-%C9%99sas-%C9%99lam%C9%99tl%C9%99ri.html

Autizmin əsas əlamətləri

gunelb

Körpəyə qulluq və analıq

5 yanvar 2020, 03:09

Erkən yaş dövrü neyro-psixiatrik pozğunluğun əmələ gəldiyi dövrlərdən biridir, əlamətləri ilk 3 ildə özünü biruzə verir. İlkin əlamətləri sosial münasibətlər və ünsiyyət sferasında pozğunluqların olması ilə meydana gələn neyro-psixiatrik pozğunluqdur. Sosial-emosional inkişafda gecikmə və azmalar, danışığın gecikməsi və ya olmaması və təkrarlayıcı davranışlardır. Bu vəziyyətin əsas klinik xüsusiyyətləri 3 qrupda sıralana bilər: 1) Sosial inkişafda axsama: Bu uşaqlar öz yaşıdlarında müşahidə edilən ictimai bacarıqları yerinə yetirə bilmir. Məsələn, ilk bir ildə gözlənilən bacarıqlarında göz təması qurma, gülümsəməyə cavab, adını çağırdıqda dönüb baxmama və sadə təqlidə əsaslanan bacarıqları inkişaf etmir.İki yaşlı bir uşaq sadə qaydaları olan oyunlar oynayır və yaşıdlarına maraq göstərir. Üç yaşlı bir uşaq yaşıdı ilə evcik-evcik kimi ssenarisi olan oyunlar oynayır, lakin autizmli uşaqlar bu kimi bacarıqların əsas hissəsindən məhrumdurlar. Tez-tez xarici aləmə əhəmiyyət vermirlər və tək qaldıqda daha rahat olurlar. Yetkinlərin marağını cəlb etməkdə istəksizdirlər. Ən əsas problemləri isə qarşı tərəfin hisslərini anlamaqda çətinlik çəkmələridir. 2) Dil İnkişafındakı problem: Bu uşaqların böyük hissəsi başdan mənalı bir söz və cümlə qura bilmir, az qismində başdan sözlər və məhdud cümlə olsa da 1 -2 yaş arasında o qabiliyyətlərini itirirlər. Bu uşaqların böyük qismi normal uşağın bir yaşında işlətdiyi mənalı söz və iki yaşında qurduğu ən az iki kəlmədən ibarət cümlə qura bilmir. Bu uşaqların yarısından çoxunda danışıq qabiliyyəti heç vaxt inkişaf etmir, yarısına yaxın bir qrup gec də olsa ünsiyyət qabiliyyəti qazanır, ancaq bu qabiliyyətləri digər uşaqlarınkından fərqlidir. Məsələn, özlərindən bəhs etdikdə «mən» demək əvəzinə «o» deyirlər. Deyilən sözləri və bəzi cümlələri tez-tez təkrarlayırlar. İzah etmə qabiliyyətləri zəifdir, daha çox maraq göstərdikləri mövzularda, mexaniki səslə ünsiyyət qururlar. 3) Təkrarlanan Davranışlar: Bunlar iki qrupa ayrılır, bədən hərəkətləri, məsələn, barmaq ucunda gəzmək, əl çırpmaq, qol çırpmaq, sallanmaq, fırlanmaq. İkinci qrupa təkrar maraqlar aiddir. Diqqət!!! Autizm — üç yaşından əvvəl başlayan və ömür boyu sürən, ictimai qarşılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən, məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran beyinin inkişafına maneə törədən bir xəstəlikdir. Bu əlamətlər autizmi, Asperger sindromu kimi daha yüngül görünən autistik spektrum pozuqluğundan (ASP) ayırar. Autizm irsi mənşəlidir ancaq irsiliyi olduqca qarışıqdır və ASP-nin mənşəyinin çoxlu gen qarşılıqlı təsirlərindənmi yoxsa, nadir görülən mutasiyalardanmı qaynaqlandığı çox açıq deyil. Nadir hallarda, doğum şikəstliklərinə səbəb olan faktorlarla yaxından əlaqəlidir. Digər görüşlərə görə isə uşaqlıqda edilən peyvəndlər kimi səbəblər mübahisəlidir və peyvənd mənşəli fərziyyələrin razı salıcı elmi dəlilləri yoxdur. Yaxın dövr araşdırmaları autizmin prevalansını 1.000 adama bir ya da iki halda olaraq təxmin edər, eyni araşdırmalardakı təxminlərə görə ASP təxminən 1.000 adamda altı haldadır və kişilərdə rast gəlinmə nisbəti qadınlara görə 4,3 dəfə daha çoxdur. Autizm hadisələrinin sayı 1980-ci illərdən bəri olduqca çox nisbətdə artmışdır. Bunun səbəbi qismən diaqnoz qoyma üsullarındakı dəyişikliklərdir; gerçək prevalansın artıb artmadığı aydın deyil. Müəllif: Hüseynova Fidan Mənbə: az-tibb.com

['autizm', 'autizmin ilkin əlamətləri', 'autizmin əlamətləri', 'dil inkişafında problem']

https://kayzen.az/blog/t%C9%99n%C9%99ff%C3%BCs/24612/astma.html

Astma

gunelb

tənəffüs sistemi

5 yanvar 2020, 02:53

Astma tənəffüs yollarının müxtəlif allergenlər və tətikləyici maddələrin təsiri altında daralması, iltihabi ilə gedən xroniki xəstəlikdir. Astma zamanı tənəffüs yollarında əsas iki dəyişiklik yaranır. İltihab -  tənəffüs yollarının selikli qişasının hava ilə daxil  olan müxtəlif maddələrə qarşı allergik reaksiyası  nəticəsində yaranır.Daralma- iltihab nəticəsində selikli qişa ödemləşir, saya əzələlərdə spazm yaranır, nəticədə bronxlar daralır.Broxlardakı spazm və iltihab nəticəsində xəstəliyin klinik simptomları yaranır. Öskürək. Əsasən gecələr xüsusilə səhərə yaxın yuxudan oyadan  quru inadlı öskürək. Soyuq hava, fiziki hərəkət, müxtlif qıcıqlandırıcılar (hava kirliliyi, allergenlər, kosmetik vasitələr, siqaret tüstüsü və s.) nəticəsində öskürək artır. Uzun müddətli öskürək nəticəsində bəzən döş qəfəsi və qarın əzələlərində ağrılar yaranır. Bəzən uzunmüddətli  öskürək zamanı sidikqaçırma kimi hallar yarana bilir. Xışıltı. Astma xəstəliyinə xarakterik olan bu sipmtom daralmış nəfəs yollarından havanın keçməsi nəticəsində yaranır. Astma tutması zamanı nəinki qulaqasma zamanı, eyni zamanda yaxın məsafədən də eşidilə bilir. Xəstələr bu səsi fit səsinə və ya pişik mırıtısına bənzədir. Boğulma tutması. Daralmış hava yollarından havanın keçə bilməməsi nəticəsində yaranır. Boğulma tutmaları ilə bağlı pasiyentlər çox vaxt depressiv olurlar. Fobiya və ölüm qorxularından əziyyət çəkirlər. Astma xəstəliyi xroniki xəstəlik olub kəskinləşmə (atak) və sakitləşmə (resmissya) dövru vardır. Astmanın kəskinləşməsinə səbəb nədir? 1. Allergenlər — yəni allergiyaya səbəb olan maddələrdir. Allergiya immun sistemin genetik olaraq fərqli çalışması nəticəsində yaranan vəziyyətdir. Immun sistemin funksiyası orqanizmi ziyanlı maddələrdən qorumaqdır. Virus, mikrob, göbələk və s. Bəzən immun sistem genetik olaraq bəzi ziyansız maddələri məsələn, ev tozunu ziyanlı görərək onu zərərsizləşdirməyə çalışır. Bu zaman orqanizmin öz toxumaları zədələnir. Məsələn ev tozuna qarşı allergiyası olanlarda allergik rinit,astma xəstəliyinin yaranması. Əsas  allergenlər bunlardır. Polenlər yəni bitki tozcuqlarıÇəmən otlarının polenləriTaxıl otlarının polenləri (buğda, arpa, yulaf, çovdar və s)Ağac polenləri (zeytun, fındıq, söyüd, çinar vəs )Yabanı otlar ( müxtəlif çayır otları və s)Ev tozu gənələriKif göbələklərinin sporlarıHeyvan tükləri və epitelləri (it tükü, pişik tükü, dovşan, quş epiteli və s)Müxtəlif böcəklər2.Infeksiyalar – tənəffüs yollarının müxtılif infeksiyaları tənəffüs yollarındakı iltihabı artıraraq astma xəstəliyini kəskinləşdirir. Bağça və məktəbə gedən uşaqlar arasında bu infeksiyalar daha çox rast gəlinir. 3. Mövsüm və hava dəyişkənliyi. Kəskin hava və  rütubət dəyişkənliyi nəfəs yollarını qıcıqlandırarq astma tutmasına səbəb ola bilər. 4. Fiziki gərginlik. Astmalı xəstələrdə fiziki gərginlik tənəffüs yollarını qıcıqlandıraraq astma tutmasına səbəb ola bilər. Fiziki aktivlik zamanı, sürətli yerimə, qaçma zamanı astma tutması yaranırsa bu  xəstəliyin kontrolda, nəzarətdə olmadığının göstəricisidir. 5. Qıcıqlandırıcılar. Siqaret tüstüsü, təmizlik vasitələri, müxtəlif parfüm, odekalon, spreylər, yuyucu tozlar, bir sözlə müxtəlif kimyasallar tənəffüs yollarını qıcıqlandırıb astma tutmasına səbəb ola bilər. 6. Peşə astması. Müəyyən ixtisas sahiblərinin  iş yerlərindəki müəyyən  maddələrlə daimi kontaktda olması astmanı kəskinləşdirə bilər. Məsələn, gözəllik salonlarında çalışanların müxtəlif boyalarla kontaktda olması, çörək və şirniyyat sexlərində çalışanların davamlı un və buxarla, avtomobil ustalarının müxtlif rəng və ya yağlarla kontaktda olması və s. 7.Dərman maddələri. Müəyyən ağrıkəsicilər, təzyiq əleyhinə dərmanlar, iltihab əleyhinə dərmanlar, ürək dərmanları astmanı kəskinləşdirə bilər. Ona görə də özbaşına dərman qəbulu qətiyyən yolverilməzdir. Əgər astma xəstəsi hər hansı xəstəliklə bağlı  müalicə alacaqsa, təyin olunan dərmanlar mütləq şəkildə astma xəstəliyini müalicə edən  həkimlə məsləhətləşərək qəbul etməlidir. 8. Qida maddələri. Bəzi qida maddələri uşaqlarda qida allergiyasına səbəb ola bilər. Araxis, yumurta, süd, balıq, qoz, fındıq və s. Allergiyası olanlarda bu qida maddələrinin qəbul olunması astmanı tətikləyə bilər. Qatqı maddələri olan qidalar, tərkibində dadlandırıcı, müxtəlif boya maddəsi, konservantlar olan qidalar astmanı kəskinləşdirə bilər. 9. Qastroezofagial reflü- Mədə möhtəviyyatının qida borusuna atılması öskürək və astma tutmasını artıra bilər. Reflünü azaltmaq üçün az-az, tez-tez qidalanma, ağır, yağlı, ədviyyatlə qidalar qəbul etməmək, alkoqoldan uzaq durmaq lazımdır. Son qidanı yatmazdan 4-5 saat öncə qəbul etmək, yatağn baş tərəfini bir qədər yuxarı qaldırmaq lazımdır. 10. Stress. Psixolji gərginlik, duyğusallıq, nevroz astma xəstəliyini kəskinləşdirir. Buna görə də pasientlər xəstəliklərinə qarşı ciddi yanaşmalı, lazım olarsa psixoloji dəstək də almalıdırlar. Mənbə:hekimtap.az

['astma', 'tənəffüs', 'tənəffüs sistemi', 'tənəffüs yolları', 'tənəffüs yolu', 'astma xəstəliyi']

https://kayzen.az/blog/KamileKazimova/24597/qocal%C4%B1q-v%C9%99-ah%C4%B1l-ya%C5%9F%C4%B1n%C4%B1n-psixoloji-x%C3%BCsusiyy%C9%99tl%C9%99ri.html

Qocalıq və ahıl yaşının psixoloji xüsusiyyətləri

KamileKazimova

Блог им. KamileKazimova

3 yanvar 2020, 14:32

Qocalıq yaşının psixoloji xüsusiyyətləriQocalıq sosial-bioloji hadisə kimiQocalıq şəxsiyyətinin xüsusiyyətləriHerentopsixologiya aktual tədqiqat obyekti kimi Sual 1. Adətən insanın həyatının qürub dövrü olan qocalıq yaşının təxminən 60-75 yaşları arasında olduğunu qeyd edirlər. Məşhur psixoloq E.Erikson bu dövrü yetkinliyin, yaşlılığın sonu, ahıl dövrün bərqərar olması kimi səciyyələndirir. Ümumiyyətlə, qocalıq, yaxud təqaüd yaşı, sevincli həyatın sönməsi, qürub çağının yaxınlaşması deməkdir. Bəzi filosoflar, yazıçılar bu dövrə münasibətini bədii sözlərlə ifadə etmişlər. “Qocalar ölü canlardır”. İnsanlar qocalanda təqaüdə çıxır ki, bu da qocalarda müəyyən böhran vəziyyəti yaradır. Qocalıq yaşında insan istək və sevgisini nəvələrinə ötürür. Burada xalqımızın gözəl bayatısı yada düşür: Əzizim qalasına, Bu dağın qalasına. Əzəl balama qurban, Sonra da, balasına. Qocalıq yaşının ilk əlamətləri bioloji əlamətlərlə ifadə olunur. Fiziki güc zəifləyir, ümumi zəiflik müşahidə olunur, psixi funksiyalar, xüsusilə hafizə zəifləyir, tempi aşağı düşür. İnsan qocalığında yaşamaq ümidini, psixoloji dəyərini itirir. Psixoloji sarsıntı keçirir. Ancaq canlı orqanizm kimi mövcud olur. Eyni zamanda şəxsiyyət bioloji, fizioloji istiqamətə yönəlir. İnsan keyf üçün yaşamaq istəyir. “5 günlük dünya” prinsipinə əsaslanır. Qocalıq nədir? Ömrün mülayim payızı, yoxsa sərt qış çağıdır? Kimi xarakterinə uyğun olaraq qocalığı mülayim payız, kimi də sərt qış kimi qarşılayır. D.Rayqorodki “Qocalığın psixologiyası” adlı kitabında yazır: “Qocalıq — bu ömrün elə bir dövrüdür ki, bu vaxt vacib olan, “illər ömrə əlavə” etmək deyil, “ömrü illərə” əlavə etməkdir. Qocalıq — təkcə rolların dəyişdiyi deyil, həm də yeni identikliyin formalaşdığı dövrdür.” Təbii ki, bu zaman gənclik dövründə meydana gələn “Mən kiməm?” sualı ömrün qürub çağı insanın qarşısında durursa, o insan çox vaxt ümidsizliyə qapanır. Yaşlılıq dövrünün ən fəal müdafiəçisi “Böyük Katon və qocalıq haqqında” dialoq yazmış qədim roma filosofu, siyasi xadimi Mark Tuli Siseron (b.e.ə.106-43) olmuşdur. Siseron ustalıqla qocalığı müdafiə edir və tərifləyərək, qocalığın insan və cəmiyyət üçün ən dəyərli dövr olduğunu qeyd edirdi. O, qocalığın əleyhinə olan aşağıda sadalanan dörd əsas arqumentə qarşı çıxırdı: 1) qocalığın insana ictimai həyatda aktiv iştirakına mane olmasına; 2) qocalığın insana müxtəlif xəstəliklər və köməksizlik gətirməsinə; 3) cinsi həyatdan məhrum etməsinə; 4) insanı ölümün yaxınlaşması ilə qorxuzmasına. Siserona görə, müdrik insan üçün qocalıq yaş dövrü ömrün ən qiymətli dövrüdür. Yəni, bu dövrdə beyni dumanlandıran gənclik ehtirasları sakitləşir, insan ömrü boyu yığmış olduğu təcrübə kimi xəzinəyə sahib olur. Xarakterin gücü, sağlam düşüncə tərzi ilə yaşlı insan çox şeyə nail ola bilər və bununla da o çox gənclərdən daha üstündür. Qədim romalı şair, filosof, siyasi xadim Seneka (I əsr) isə qocaların özlərini cəmiyyət üçün gərəkli hiss etmələrinin vacib olmasını qeyd edirdi. Onun fikrincə, insan həyatı onun davamlılığında, uzunluğunda deyil, yaşanmış ömürdə nə qazanması və nəyə nail olması ilə dəyərləndirilir. “Yaşlı insanlar”, “qocalar”, “ahıllar”, “veteranlar” kimi ifadələrin xatırlanması belə neqativ hisslər yaradır. Bizim qocalığa münasibətimiz uşaqlıqdan mənimsəmiş olduğumuz yaş stereotipləri ilə bağlıdır. Bu stereotiplər mədəni ənənələr, ictimai mühit və kütləvi informasiya vasitələrinin səyi nəticəsində qorunub saxlanılır. Təəssüf ki, yaşlı insanların işəyaramaz, xəstə, intellektual cəhətdən tənəzzülə uğramış, tam dəyərli həyat yaşamayan insanlar olması barəsində formalaşan səhv fikrin özü də onların davranışına təsir edir. Bir çox yaşlı insanlar bu cür stereotiplərin təsiri altında əks şablonu təsdiq etməkdən çəkinərək özünüqiymətləndirməni bilərəkdən aşağı salır. Orqanizmin qocalması böyümənin dayanmasından başlayan fizioloji prosesdir. Canlı orqanizmin qocalmasının qarşısını almaq, vaxtı dayandırmağa cəhd kimi qeyri-mümkündür. Bununla belə, qocalma prosesini ləngitmək, yubatmaq mümkündür. Səmərəli gigiyena, qida və digər ekoloji faktorlara riayət etməklə qocalma prosesini ləngitmək olar. Müasir elmdə qocalmaya müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Daha çox diqqət isə psixoloji qocalmaya və onunla bağlı meydana çıxan suallara yönəlir. Qeyd etdiyimiz kimi, çox vaxtlar yaşlı insanlar keçirdiyi ömrün qiymətləndirilməsi ilə bağlı böhran yaşayırlar. Yaşlılıq dövrü yaşamış həyatın dərki, nəticələrinin yekunlaşması və nə isə etməyə cəhdlə nəticələnir. Həyatda əldə etdiklərindən narazı olan yaşlılar bəzən depressiyaya düşüb psixi halsızlıq keçirirlər: “Sağlam qocalıq” öz yaşını, həyat yolunu qəbul edənlərə aid edilir, “ağrılı, çətin qocalıq” isə öz həyat yolunu qəbul etməyənlərə şamil edilir: “Çətin qocalıq” keçirənlərə keçirdiyi həyat mənasız görünür və belə fikirlərin özü onu ümidsizliyə düçar edir. Təqaüdə çıxmaq insanlara psixoloji təsir edir. Rusiyada orta yaş həddi qadınlar üçün 58, kişilər üçün isə 72 yaşdır. Buna baxmayaraq istənilən yaşda ölüm halı baş verə bilər. Yaxın adamların itirilməsi yaşlı həyat yoldaşına pis təsir edir. Hindistanın Xunza vilayətində dağlıq hissələrdə orta yaş həddi 90 yaş (ət yemirlər), aşağı aran hissədə isə 70 yaşdır (ət yeyirlər). Ahıl adamların fəaliyyətində 3 psixoloji cəhət müşahidə olunur.Onlar işləməkdən bezirlər, işdən çıxandan sonra psixoloji sarsıntılar keçirirlər.Təqaüd yaşında fəaliyyətin xarakteri dəyişir, nisbətən asan işə cəlb olunurlar. Təqaüd yaşlı adamlara diqqət və qayğı zəruridir.Aparılan tibbi-psixoloji araşdırmalardan aydın olur ki, ürək-damar xəstəliklərindən qocalar arasında ölüm halları aşağıdakı kimi göstərilir: 40-50 yaşında -25% 50-60 yaşında -40% 60-70 yaşında -32%70-80 yaşında -62%80-90 yaşında -66%Qocalıq yaşı 65 yaşdan sonrakı dövr kimi insanın ömründə xüsusi mərhələ kimi qeyd olunur. Stresslərlə sıx əlaqədardır. Xarici ölkə psixoloqları Xolms və Ranq stressin yaranma səbəbini insana təsir etmənin müsbət və mənfi stressorlarını öyrənmişlər. Onu balla qiymətləndirmişlər. Nəticə aşağıdakı kimi olmuşdur:Həyat yoldaşının ölümü – 100 balBoşanma – 73 balAilədə münaqişə — 65 balHəbs olunma – 63 balYaxın adamların ölümü – 63 balXəstələnmə və zədələnmə — 53 balToy – 50 balTəqaüdə çıxmaq – 45 balAilə üzvlərinin xəstələnməsi – 42 balSeksual narahatlıq – 39 balUşağın doğulması – 39 balYaşayış yerinin dəyişdirilməsi – 25 balRəhbərliklə münaqişə — 23 balİmtahan – 20 balÖvladın səhhətinin pisləşməsi – 15 bal və s.Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq bir daha qeyd etməliyik ki, qoca, ahıl yaşlılara xüsusi diqqət və qayğı ilə yanaşmalı, onların stress halları keçirmələrinə qətiyyən yol verilməməlidir. Çünki qocalar bizim valideynlərimiz, məsləhət yerimiz, mənəvi dayağımızdır. Onları əlimizin içində, gözümüzün üstündə saxlamaq müqəddəs övladlıq borcumuzdur. Müəllif: Kamilə Kazımova – Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının baş müəllimi, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, konsultant, hipnoterapevt, “Hipnoz” Psixologiya və Psixoloji Məsləhət mərkəzinin rəhbəri. Mənbə: Çələbiyev N.Z. Uşaq psixologiyası. Bakı, 2005.Həmzəyev M.Ə Yaş və pedoqoji psixologiyanın əsasları Bakı 2003.Qədirov Ə.Ə Yaş psixologiyası. Bakı, 2003. Vəliyev M.V., Mustafayev A.M. İnkişaf və yaş psixologiyası. Bakı, 2013.Шаповаленко И.В. Возрастная психология. М: Гардарики, 2005.

['qocalıq dövrü', 'ahıl yaşı', 'qocalıq', 'herentopsixologiya', 'qocalıq yaşının psixologiyası', 'yaş psixologiyası']

https://kayzen.az/blog/KamileKazimova/24596/ya%C5%9Fl%C4%B1-adamlar%C4%B1n-psixoloji-x%C3%BCsusiyy%C9%99tl%C9%99ri.html

Yaşlı adamların psixoloji xüsusiyyətləri

KamileKazimova

Блог им. KamileKazimova

3 yanvar 2020, 14:08

Yaşlılığa keçid mərhələləriYaşlılıq dövrünün psixoloji xüsusiyyətləriYetkinlik və psixoloji yaşYaşlılığın “böhran” mərhələləri Sual 1. Yaşlılıq, yaxud yetkinlik yaşı 30 yaşdan başlayaraq 60-70 yaşları əhatə edir. Kamillik dövrü insan həyatında ən uzun dövr kimi səciyyələnir. Psixoloqlar bu yaşın yuxarı həddinin müxtəlif yaşlarla, 50-55, bəzən də 65-70 yaşları əhatə etdiyini qeyd edirlər. Bunu adətən təqaüd yaşı ilə əlaqələndirirlər. Məşhur Amerika psixoloqu E.Eriksona görə isə, yetkinlik yaşı 25-65 yaşları əhatə etməklə, təxminən 40 il davam edir. Fərdi xüsusiyyətlərdən asılı olaraq 25-30 yaşdan 40 yaşa, bəzən isə 50 yaşa və yuxarı yaşa aid olur. Biz isə bunu 30 yaşdan təqaüd yaşına kimi, təxminən, 60-70 yaşları əhatə etdiyini qəbul edirik. Yetkinlik yaşı insanın həyatının parlayan, yüksək potensiala malik, nailiyyətlər əldə edən dövrü kimi səciyyələnir. İnsanın peşə fəaliyyətinin, ictimai-siyasi fəaliyyətinin bərqərar olan dövrü kimi insanın həyatında xüsusi yer tutur. Yetkinlik yaşında şəxsiyyətin inkişafı, formalaşması və peşəkarlığın məhsuldarlığı diqqəti cəlb edir. Bu dövrdə, gənclik dövründə olduğu kimi peşəkarlıq fəaliyyəti və ailə münasibətlərinin formalaşması prosesi ciddi xarakter alır. Sosial situasiyalar dəyişir və inkişaf edir. Əgər gənclik yaşında bu keyfiyyətlər və münasibətlər yeni yaranırsa, yetkinlik yaşında möhkəmlənir, sabitləşir və ailə münasibətlərinə tətbiq edilir. E.Erikson hesab edir ki, yetkinlik yaşının əsas problemi məhsuldarlıq və süstlükdür (ətalətdir) ki, bu da inkişafı proqressiv və reqressiv halda xarakterizə edir. Məhsuldarlıq insanda yaradıcılıq və peşəkarlıq keyfiyyətlərini formalaşdırır ki, bu da eyni zamanda gənc nəslin tərbiyə və istehsalata hazırlanması işində lazım olur. Bu cəhət insanlara qayğı və diqqətlə yanaşmaqla sıx əlaqədardır. Əgər məhsuldarlıq, fəallıq olmursa, onun yerini tənbəllik, süstlük, pessimizm halları tutur. Böyük şairimiz ulu Nizami Gəncəvi demişkən:Dünyada boşuna keçmədi ömrüm, Yeməkdən, içməkdən başqa iş gördüm. Hər gecə biliyə qapı açmadan, Başımı yastığa qoymadım bir an! Yetkinlik yaş dövrünün ən mühüm xüsusiyyəti insanın özü və başqaları qarşısında məsuliyyətli ola bilməsidir. Öz məsuliyyətini dərk edərək etdiyini sona çatdırır. Mədəni əxlaqi keyfiyyətlərlə hərəkət edir. Bəzən 30 yaş böhranında olduğu kimi, 40 yaşında da böhranlı hallar müşahidə edilir. Bu da həmin yaşlı adamların istədiklərinə nail ola bilməmələri ilə əlaqədardır. Belə hallarda iş yoldaşları həmin adamlara kömək etməli, onların depressiyaya düşmələrinin qarşısı alınmalıdır. 40 yaş böhranı ailə münasibətlərinə təsir edir. Xüsusilə, yaxın ətraf adamların itkisi psixoloji sarsıntılar yaradır. Ər-arvad münasibətlərində diqqəti çəkən münaqişəli hallar isə daha dərin fəsadlar yaradır. Bu dövrdə peşəkarlığın məhsuldarlığı insanın həyatını işıqlandırır və parlaq edir. Bəzən yetkinlik yaş okmelogiya – yəni işıqlı, parlaq yaş dövrü kimi qədim yunan anlayışından istifadə olunaraq ifadə edilir. İsveçrə psixoloqu E.Klapard qeyd edir ki, yetkin yaşda peşəkarlıq, məhsuldarlıq daha yüksək səviyyəyə çatır, peşəkarlığın ustalığı, yaradıcılığın potensialı artır. Bir çox psixoloqlar, xüsusilə, B.Q.Ananyev və onun şagirdləri qeyd etmişlər ki, 40-50 yaşlarında inkişaf prosesində psixi funksiyalar mürəkkəb və fərdi cəhətlərlə təzahür edir. Yetkin yaşın ilk və orta dövründə birinci proqressiv tərəqqi mərhələsi ümumi xüsusiyyətləri özündə bərabərləşdirməklə təzahür edir. İkinci mərhələsində də peşəkarlıq və məhsuldarlıq keyfiyyətləri inkişaf edir. Müxtəlif peşə sahibləri, o cümlədən alimlər, müəllimlər, aktyorlar və s. bu dövrdə püxtələşirlər. Ustalıqları yüksəlir, öz peşəsinin ustası olurlar. Azərbaycanın görkəmli incəsənət, mədəniyyət xadimləri bu yaş dövründə yaradıcılıqlarının pik nöqtəsinə, ən uca zirvəsinə çatmışlar. Məsələn, İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanını 52 yaşında yazmış və böyük şöhrət qazanmışdır. Böyük mütəffəkkir M.F.Axundov 1850-1856-cı illərdə 50 yaşlarında 6 komediya yazmış və dünya şöhrəti qazanmışdır. Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin bəziləri 49-54 il yaşamışlar. Bunlara misal olaraq Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri olan A.A.Bakıxanov, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir və başqaları göstərmək olar. Yetkin yaşlıların uşaqlarla, övladlarla münasibəti də elmdə maraq doğurur. Onlar həyatın bütün sahələri üzrə məhsuldardırlar. Yaşlı adam üçün ən zəruri problem övladlarını sağlam və tərbiyəli vətəndaş kimi yetişdirməkdir. Valideynlər bu prosesə müxtəlif cür yanaşırlar. Hər kəsin öz tərbiyə metodu, yanaşma tərzi vardır. Valideynlərin övladlara münasibətinin psixoloqlar 3 variantda ifadə edildiyini qeyd edirlər:Şərtsiz, intəhasız məhəbbət göstərməkŞərti məhəbbət, istək ifadə etməkUşaqların qəbul olunmaması, istəkdə soyuqluqBirinci variantda valideynlər uşaqlarını həddən artıq çox istəyirlər, onların istək və arzularını yerinə yetirirlər, uşağın gözəl, çirkin, şikəst, qabiliyyətsiz olmasından asılı olmayaraq onu çox əzizləyirlər. İkinci variantda valideynin tələblərini yerinə yetirdikdə uşağı əzizləyirlər, çox istəyirlər. Uşağa iş tapşıranda uşaq onu yerinə yetirdikdə, bir sözlə, şərti ödədikdə o əzizlənir və sevilir, hədiyyələr alınır. Üçüncü variantda valideynlər müxtəlif cür yanaşırlar. Uşaqlarla maraqlanmır, onlara qarşı soyuq münasibət bəsləyirlər. Məsələn, valideyn oğlan gözlədiyi halda, ailəyə qız uşağı dünyaya gəlir və həmin qız da ailədə sevilmir. Valideynlər uşaqların tərbiyəsi ilə müxtəlif üslublar tətbiq etməklə məşğul olurlar: avtokratik, liberal, demokratik.Tətbiq edilən avtokratik tərbiyə üslubu zamanı valideyn sərt, ciddi, bəzən də amansız mövqe tutur. Uşağa güzəştə getmir, onu danlayır, əsəbiləşərək ona fiziki cəza verməkdən belə çəkinmir.Liberal üslubu tətbiq edən valideynlər uşaqların tələblərini yerinə yetirir, onların tərbiyəsi ilə yaxından maraqlanmır, uşağa qarşı laqeyd, etinasız münasibət göstərir.Demokratik üslublu valideynlər isə uşaqları ilə dost, yoldaş kimi rəftar edir, onların istəklərini dinləyir, onlarla məsləhətləşir, onların rəyini nəzərə alır. Ailədə müsbət psixoloji iqlim yaradırlar. Hər kəsin fikir, rəy söyləməsinə əməli şərait yaradılır. Belə ailələrdə pozitiv istiqamətdə yüksək ovqat yaranır, uşaqlar ev tapşırıqlarını sakit və rahat yerinə yetirirlər.Valideynin uşağa münasibəti həm valideynin, həm də uşağın fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq tətbiq edilir. Fərdi yanaşma üsulundan istifadə olunur. Uşaqların müsbət keyfiyyətlərindən istifadə edərək onları tərbiyə etmək mümkündür. Məşhur pedaqoqlar A.S.Makorenkonun, B.A.Suxomlinskinin, Azərbaycan pedaqoqu Z.Şöyübovun təcrübələri uşaq tərbiyəsində parlaq nümunələrdəndir. Ailədə uşaqların tərbiyəsinə nümunəvi şərait yaradılmalıdır. Tərbiyədə vahidlik prinsipinə əməl olunmalıdır. Ata siqaret çəkirsə, övladına bu zərərli işi tərgitməyi tələb etsə belə, yanaşmanın təsiri olmayacaqdır. Ailədə uşaqların, xüsusilə, yeniyetmələrin funksiyaları müəyyənləşdirilməyəndə konfliktlər, münaqişələr baş verir.Sual 2. İnsanın yetkinlik inkişafı psixoloji yaşın dinamikası ilə sıx surətdə əlaqədardır. Bu da yaşın 3 əlaməti ilə: xronoloji (pasport), fiziki, yaxud bioloji və psixoloji xüsusiyyətlərinin bir-birilə əlaqəsi formasında özünü biruzə verir. Məsələn, 40 yaşlı adamda fiziki əlamətlər güc, orqanizmin möhkəmliyi ilə yanaşı, qocalığın da əlamətləri müşahidə olunur. Psixoloji yaş dedikdə, insanın özünü necə hiss etməsi, dərk etməsi başa düşülür. Bu da fiziki yaşa təsir edir. Psixoloji yaş yaşın identifikasiya (eyniləşdirmə) olunmasıdır ki, bu da müxtəlif dərəcədə özünü göstərir. İnsanların yaşı çox olmasına baxmayaraq, özünü gənc adam kimi aparır, onlarla eyniləşir. Psixoloji yaş özünüdərketmənin vaxtla, zamanla ayaqlaşması aspektində özünü göstərir. Hər şey vaxta baxsa da, vaxt, zaman heç nəyə baxmır. Vaxtı, zamanı düzgün qiymətləndirmək lazımdır. Psixoloji yaş müvəqqəti perspektivlərlə sıx əlaqədardır. İnsan keçmişdə olanları xatırlayır, yeni şəraitdə buraxdıqları səhvləri təkrar etmir, yeni mühitə, yeni perspektivlərlə baxır, ona uyğunlaşır. Yeniyetmələr gənclərə oxşamaq, gənclər isə yetkin yaşlılara oxşamaq istəyirlər. Psixoloji yaş yetkinlik dövründə insanların fərdi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Həmin xüsusiyyətlərdən asılı olaraq şəxsiyyət formalaşır, həyat məqsədinə, ideallarına çatmağı arzulayırlar. Psixoloji yaş insanın pasport yaşı ilə bəzən uyğun gəlir, bəzən geri qalır, bəzən də çox qabağa gedir. Gərginlik və stress halları insanı vaxtından əvvəl xronoloji göstəriciyə baxmadan tez qocaldır, məsələn, xalq şairi S.Vurğun 45-50 yaşlarında qoca, ahıl yaşlıya oxşayırdı.Yetkinlik yaşında mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşması müşahidə olunur. Psixoloji araşdırmalar göstərir ki, yetkinlik yaşlarında, xüsusilə 45-47 yaşlarında əsaslı psixoloji dəyişikliklər baş verir. Beləliklə, qeyd edə bilərik ki, yetkinlik yaşı ən uzun, ən əhəmiyyətli olmaqla insanın şəxsiyyət və mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşması dövrü kimi xarakterizə edilir. İnkişafın yüksəlməsi, yeni əlamətlərin əldə edilməsi dövrü kimi səciyyələnir. Ontogenetik inkişafın yüksək mərhələsidir. Bu dövrdə insanın perspektiv keyfiyyətləri üzə çıxır, dövlət qulluğunda, siyasi işlərdə, digər sahələrdə səmərəli fəaliyyət göstərir. Peşəkarlıq, məhsuldarlıq artır, yüksəlir. Müəllif: Kamilə Kazımova – Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının baş müəllimi, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, konsultant, hipnoterapevt, “Hipnoz” Psixologiya və Psixoloji Məsləhət mərkəzinin rəhbəri. Mənbə:Əliyev B.H., Əliyeva K.R.,Cabbarov R.V. Pedaqoji psixologiya. Bakı, 2011.Əzimov Q.E. Psixi inkişaf və tərbiyənin müasir problemləri. Bakı, 2004.Həmzəyev M.Ə Yaş və pedoqoji psixologiyanın əsasları Bakı 2003.Qədirov Ə.Ə Yaş psixologiyası. Bakı, 2003.Vəliyev M.V., Mustafayev A.M. İnkişaf və yaş psixologiyası. Bakı, 2013.Шаповаленко И.В. Возрастная психология. М: Гардарики, 2005.This document has been edited with the free version of the instant HTML converter. Try it here and use it every time for your projects.

['yaşlılıq dövrü', 'yaşlılığa keçid', 'yaşlılıq böhranı', 'yetkinlik yaşı', 'yaş psixologiyası']

https://kayzen.az/blog/karyera/24585/%C9%99m%C9%99k-haqq%C4%B1n%C4%B1n-art%C4%B1r%C4%B1lmas%C4%B1na-nec%C9%99-nail-olmaq-olar.html

Əmək haqqının artırılmasına necə nail olmaq olar?

gunelb

Karyera və yüksəliş

3 yanvar 2020, 03:19

1. “Mən planı … faizlə yerinə yetirmişəm”.Buraya cəlb olunmuş müştərilərin sayı, bağlanmış sövdələşmələr, yazılmış məqalələr və s. daxildir. Rəqəmlərlə danışın. Əldə etdiyiniz uğurların statistika ilə möhkəmləndirilmiş qısa və lakonik hesabatı əmək haqqınızın artırılması üçün ən güclü arqumentdir. Pis variant: Burada bircə mən işləyirəm. Qalanların əlindən bir iş gəlmir. Ancaq mən hər gün nə olursa olsun, şirkətə gəlir gətirirəm. Yaxşı variant: Bu yarım ildə planlaşdırılandan 1,5 dəfə daha çox xidmət satmışam, daimi müştəriyə çevrilən 50 yeni müştəri cəlb etmişəm, 4 dəfə ilin ən yaxşı satıcısı seçilmişəm. Bu nəticələrə əsasən maaşımı yenidən nəzərdən keçirə bilərikmi? 2. “Hər şeyi necə daha yaxşı hala gətirməyi bilirəm”.Şirkətin səmərəliliyini artırmaq üçün cari innovativ həlliniz var? Əla! Bu, rəhbərliyə nə dərəcədə qiymətli kadr olduğunuzu göstərmək üçün fürsətdir. Dəyərinizi nümayiş etdirərək qərarınızı liderlə bölüşün. Diqqətli olun, dərhal bütün kartlarınızı ortaya qoymayın. İşə verdiyiniz töhfənin gözardı edilməməsi üçün sonraya bir şey saxlayın. Pis variant: Mən bir plan hazırlamışam, ancaq maaşım 44% artana qədər heç kimə heç nə deməyəcəyəm. Şəxsi kabinet də istəyirəm. Və bir vertolyot. Və bir çuval konfet. Yaxşı variant: Bölmənin işini təhlil etdim, zəif cəhətlərini aşkarladım, onları gücləndirməyin bir yolunu tapdım. Təklifimi işə tətbiq etmək barədə hazır təlimat kitabçam da var. Hesablamalarıma görə, nəticələri artıq bir həftə sonra müşahidə etmək mümkündür. Proqnozlar yaxın iki ayda satışların 20% artacağını göstərir. Bu layihəyə şəxsən nəzarət etməyə hazıram. Düşünürəm ki, əmək haqqı səviyyəmə yenidən baxılması ədalətli olardı. 3. “Mənim əmək haqqım bazar qiymətlərindən aşağıdır”Əgər öz işinizin peşəkarısınızsa, bu, mütləq əmək haqqınızda əks olunmalıdır. Adekvat maaş aldığınızı necə bilmək olar? Öz seqmentinizdə əməyin ödənilməsinin orta səviyyəsinə nəzər yetirin. İşlədiyiniz məkanı da nəzərə alın. Belə ki, paytaxtda maaşlar regionlara nisbətən daha yüksək ola bilər. Əmək haqqınız orta səviyyədən aşağıdırsa, bunu rəhbərlə müzakirə etmək lazımdır. Pis variant: Siz mənə dəyər vermirsiniz, aşağı maaş alıram. Niyə bütün normal şirkətlər 600-700 ödəyir, lakin mən az qala minimum əmək haqqına işləyirəm? Yaxşı variant: Mən bizim regionda öz ixtisasım üzrə əmək haqqının orta həddini araşdırmışam. Aydın oldu ki, mənim səviyyəmdə olan mütəxəssis aylıq 600 məvacib alır, mən isə 15% aşağı maaş alıram. Üstəlik, vəzifə öhdəliklərimdən əlavə işlər də görürəm.4. “Mənə başqa bir şirkətdə yaxşı bir iş təklif ediblər”.Diqqət! Bu ifadəni yalnız həqiqət olduqda istifadə edə bilərsiniz. Heç bir halda müdiri təhdid etməyə çalışmayın, əks halda nəticələr pis ola bilər. Doğrudan, daha yüksək maaşlı yeni bir iş təklifi almısınızsa, bu barədə fikirləşməyə dəyər. Xüsusilə sevimli iş yerinizdən ayrılmaq istəmirsinizsə, yəni səmimi komandadan, anlayışlı müdirdən, maraqlı öhdəliklərinizdən imtina etmək istəmirsinizsə, ancaq eyni zamanda pula da ehtiyacınız varsa, dürüst və səmimi şəkildə bunu rəhbərliyə bildirin. Müdirinizdən əmək haqqı artımına rədd cavabı almaq ehtimalınız da mövcuddur. Əgər maaşınız qaldırılmazsa, qərar verin: Daha yüksək əmək haqqı, yoxsa daxili rahatlıq?5. “Öz üzərimə daha çox məsuliyyət götürməyə hazıram”.Bu ifadəni söyləmək olar. Əlbəttə ki, buna hazırsınızsa. Rəhbərinizdən xahiş edin ki, öhdəliklərinizi genişləndirsin. Nəticədə əmək haqqına əlavə ala biləsiniz. Yaxud da daha çox işləyə bilərsiniz. Məsələn: 2/2 cədvəli ilə satıcı işləyirsinizsə, cədvəlin dəyişdirilməsini və 3/1, 5/2 və s. işləməyi xahiş edə bilərsiniz. Mühasib əlavə olaraq daxil olan yazışmalarla, elektrik isə müxtəlif işlərlə məşğul olan fəhlənin vəzifələri və s. ilə məşğul ola bilər.Həyatınıza və karyeranıza görə yalnız özünüz məsuliyyət daşıyırsınız. Odur ki, bir şeyi istəyəndə oturub onun sizə təklif olunmasını gözləməyin. Layiq olduğunuz şeyləri istəmək cinayət deyil. Sadəcə həmişə yadda saxlayın ki, nə dediyinizdən daha çox necə dediyiniz əhəmiyyətlidir. Uğur qazanacağınıza inanırıq!   Müəllif: Nigar Umaxanlı Mənbə: finco.az

['əmək haqqı', 'əmək haqqının artırılması', 'maaş', 'maaş artımı', 'işgüzar münasibətlər', 'işgüzar psixologiya']

https://kayzen.az/blog/KamileKazimova/24587/yeniyetm%C9%99l%C9%99rin-psixoloji-x%C3%BCsusiyy%C9%99tl%C9%99ri.html

Yeniyetmələrin psixoloji xüsusiyyətləri

KamileKazimova

Блог им. KamileKazimova

3 yanvar 2020, 01:15

Yeniyetməlik yaşının ümumi xarakteristikasıYeniyetməlik yaşında “böhran” probleminə dair nəzəriyyələrYeniyetmənin orqanizmində baş verən anatomik-fizioloji dəyişikliklərYeniyetmə şəxsiyyətinin formalaşması xüsusiyyətləriYeniyetmələrdə identikliyin formalaşmasıYenityetmənin təlim və idrak fəaliyyəti Sual 1. Yeniyetməlik dövrü 11-12 yaşdan 14-15 yaşadək müddəti, orta məktəbin 5-8-ci sinif şagirdlərini əhatə edir. Lakin yeniyetməlik dövrünün başlanmasına və qurtarmasına dəqiq sərhəd qoymaq mümkün deyildir. Müxtəlif amillərin təsiri altında həmin yaş dövrü bir il tez və ya gec başlaya, və ya bitə bilər. Bu dövr özünün praktik əhəmiyyəti, pedaqoji çətinlikləri və uşaq şəxsiyyətinin dinamikasında baş verən psixoloji təbəddülatları ilə nəzəri cəlb edir. Yeniyetməlik dövrü mexanizminin açılmasında görkəmli psixoloq A.N.Leontyevin-“uşağın psixi inkişafının hərəkətverici qüvvəsi onun ictimai münasibətlər sistemində tutduğu real yerin dəyişməsidir” müddəası çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. A.N.Leontyevin yazdığı kimi, psixi inkişafın müəyyən mərhələsində “onu əhatə edən insani münasibətlər aləmində uşağın əvvəllər tutduğu yer, onun tərəfindən öz imkanlarına müvafiq gəlməyən kimi dərk olunur və uşaq onu dəyişməyə səy göstərir. Uşağın həyat tərzi ilə, artıq onun bu həyat tərzini qabaqlamış imkanları arasında açıq ziddiyyət meydana çıxmağa başlayır. Buna müvafiq olaraq, onun fəaliyyəti də yenidən qurulur. Bununla da onun psixi həyatının inkişafının yeni mərhələsinə keçid başa çatır. Bəs, yeniyetməlik dövründə baş verən dəyişikliklər özünü nədə göstərir? Hər şeydən əvvəl,uşaq məktəbdə yeni şəraitə düşür, təlim materialı və dərsdə təlim işinin formaları mürəkkəbləşir, yeniyetmənin öz həmkarları və yaşlılarla ünsiyyəti, habelə məktəbdənkənar fəaliyyət növləri sahəsində əməli təcrübəsi xeyli genişlənir. Həmin şərait isə yeniyetmələrdə yaşlılarla münasibətdə yeni mövqe tutmaq, hərəkətlərində daha çox müstəqillik və sərbəstlik, öz yaşıdları ilə ünsiyyətində müəyyən yeniliklər yaratmaq meylinin meydana gəlməsinə səbəb olur. İkinci, yeniyetmənin tələbləri onun həyat təcrübəsi və ixtiyarında olan müstəqillik imkanı ilə müqayisədə xeyli irəli gedir, yeniyetmə həyat tərzini heç də öz imkanlarına müvafiq deyil, onlardan xeyli geniş şəkildə qurmağa can atır.Buna görə də yaşlılar bir tərəfdən yeniyetmənin müstəqilliyə olan hədsiz meylini müəyyən qədər məhdudlaşdırmalı, digər tərəfdən isə onlarda yaşlılığa olan tələbatl durmadan inkişaf etdirməli, şagirdləri elə mürəkkəbləşən fəaliyyət növlərinə cəlb etməlidirlər ki, bu proses, onlarda çatışmayan müstəqillik, özünütənzimetmə və özünənəzarət vərdişlərini formalaşdıra bilsin. Üçüncüsü, yeniyetməlik dövrü təlimin bu və ya digər növünə yiyələnmək üçün zəruri olan senzitivlik, həssaslıq və yüksək qavrama qabiliyyəti kimi keyfiyyətləri diqqəti cəlb edir. Yeniyetmə bu dövrdə təlim fəaliyyətinin bütün növlərini dərk etməyə, dərs zamanı çüstəqil iş formalarını həyata keçirməyə hazır və qadir olur, məktəbdənkənar vaxtlarda öz idrak fəaliyyətini tənzim etmək imkanına yiyələnir. Ancaq təəssüf ki, o hələ bu hazırlığı reallaşdırmağı bacarmır, təlim fəaliyyətinin yeni formalarının icra tərzlərinə yiyələnmiş olur.Şagirdi bu tərzlərə yiyələndirmək, onlara dərin maraq doğurmaq müəllimlərin qarşısında duran ən ümumi vəzifələrdəndir. Yeniyetməlik dövrünü bir çox müəlliflər “keçid dövrü” (uşaqlıqdan gəncliyə), “çətin dövr”(müəllim və valideynlər üçün), “dönüş dövrü”, hətta “böhran dövrü” belə adlandırırlar. Uşaq öz həyatının bir mərhələsindən digərinə, uşaqlıqdan yaşlılığa keçir. Bu vaxt istər fiziki, istərsə də psixi inkişaf həm surətlə, həm də bütün sahələrdə həyata keçirilməyə başlayır. Əgər dördüncü sinif şagirdi ilə səkkizinci sinif şagirdini müqayisə etsək, görərik ki, bu qısa müddət ərzində uşaq fiziki, əqli, əxlaqi və ictimai-sosial baxımdan nə qədər böyümüş olur. Əlbəttə, bu böyümə hələ əsl və tam xarakter daşımır, onun gələcəkdə inkişafa böyük ehtiyacı olur. Əlbəttə, bu yaşlılaşma hələ əsl və tam xarakter daşımır, onun gələcəkdə inkişafa böyük ehtiyacı olur. Müasir məktəblərin həyatında 2 əsas anı fərqləndirirlər: 1. Yaşlılaşmanın inkişafını ləngidənlər. Buraya uşağın dərsdən başqa heç bir işlə məşğul olmaması, valideynlərin hər bir sahədə uşağa himayədarlıq göstərməsi, onu məişət əməyindən, müəyyən qayğılardan uzaqlaşdırmaları aid edilir. 2. Yaşlılaşdırma məqamları-buraya isə müxtəlif məzmunlu zəngin informasiya axını, valideynlərin çoxunun müəyyən işləərdə çalışması sayəsində uşaqlarda təzahür edən erkən müstəqillik yoldaşları ilə ünsiyyətin intensiv inkişafı, fiziki inkişafın və cinsi yetişkənliyin akselerasiyası daxildir. Bəs nə üçün bu dövr yaş psixologiyasında başqa cür deyil, məhz yeniyetməlik dövrü adlanır? Ona görə ki, həmin dövrdə uşaq şəxsiyyətinin inkişafında bir çox yetkinliklər, dəyişkənliklər, törəmələr baş verir ki, onların sayəsində şagirdin təlim və tərbiyəsində, rəftar və davranışında müxtəlif tipli çətinliklər: şıltaqlıq, inadkarlıq, tənbəllik, kobudluq, qapalılıq, adamdan qaçmaq və bu kimi keyfiyyətlər meydana gəlir, uşağı cəzalandırmaq qətiyyən səmərə vermir, valideyn uşaqla “ümumi dil” tapmaqda çətinlik çəkir. Yeniyetmə get-gedə valideynlərindən “uzaqlaşır”, öz qapalı şəxsi həyatını yaşamağa başlayır. Bu yaş dövrü ən tərəddüdlü, ən böhranlı və ən müvazinətsiz dövrüdür.  Yeniyetməlik yaş dövründə uşağın anatomik-fizioloji və psixi inkişafında, iradi-emosional və əqli həyatında nəzərə çarpan ciddi dəyişikliklər baş verir və yetkinliyin üç səviyyəsi özünü göstərir: cinsi, psixoloji və sosial yetkinlik. Yeniyetmənin şəxsiyyət mənasında formalaşması üçün yetkinliyin cinsi, psixoloji və sosial səviyyəsi vəhdətdə, birlikdə inkişaf etməlidir. Sual 2. Yeniyetməlik dövründə bioloji amilin-cinsi yetişkənliyin üstün rolu haqqında nəzəriyyələrin yaranması XX əsrin 20-ci illərinə təsadüf edir. Biogenetik nəzəriyyənin baniləri sayılan Amerikan psixoloqu Stenli Xoll və Avstriya psixoloqu Ziqmund Freydə görə yeniyetməlik yaşı, ilk növbədə, bioloji amillərlə, o cümlədən cinsi yetişkənliklə şərtlənir. Stenli Xoll passiv pedaqogika tərəfdarı idi: o belə hesab edirdi ki, yeniyetmənin şəxsiyyətində mövcud olan nəyisə dəyişmək, yenidən tərbiyə etmək məqsədyönlü deyil, tamamilə faydasızdır. Onun fikrincə, təbiətin verdiyini dəyişmək olmaz. Lakin elə həmin dövrdə aparılmış bir sıra tədqiqatlarla sübut edildi ki, şəxsiyyətin təşəkkülü heç də təkcə bioloji deyil, sosioloji, psixoloji amillərdən də asılıdır. Bioloji amillərə üstünlük verən, biogenetik nəzəriyyənin təməlini təşkil edən bu nəzəriyyə ilk dəfə A.S.Makarenkonun çətin tərbiyə olunan yeniyetmələr üzərində apardığı tədqiqatlarla təsbiq olundu. Biogenetik nəzəriyyəyə II zərbəni amerikan etnoqraflarının apardığı tədqiqatlar vurdu.  Amerika etnoqrafı Marqaret Mid insan şəxsiyyətinin formalaşmasına mühitin və ictimai tarixi şəraitin təsirini müəyyənləşdirmək məqsədilə Samoa adasında yaşayan yeniyetmələr üzərində tədqiqat aparmış və aşkar etmişdir ki, qız və oğlanlarda yeniyetməlik dövrünün böhranı heç də bioloji amillərlə deyil, sosioloji amillərlə şərtlənir. Mid eyni zamanda müəyəən etmişdir ki, həmin adanın oğlan və qızları uşaqlıqdan yeniyetməlik dövrünə, böyük yaşa ziddiyyətsiz, konfliktsiz keçir. Özü də bu dövr yeniyetmənin inkişafında demək olar ki, ən sərbəst dövr hesab olunur. Ancaq qızların yetişgənliyi onları yaşlı adam kimi səciyyələndirən bir göstərici olub bir növ kəbin mərasiminə hazırlığı bildirir. Digər tərəfdən isə bu fizioloji hadisədən sonra qızın yaşlılaq arasında hüquq və vəzifə dairəsi xeyli genişlənir, ona yeni tələblər və hüquqlar verilir. Etnoqrafların tədqiqatları ilə belə bir fakt da təsbit olundu ki, əvvalə, yeniyetməlik dövrünün müddəti, sonra bu vaxt müəyyən böhran, ziddiyyət və ya konfliktlərin mövcudluğu, yaxud olmaması, daha sonra isə uşaqlıqdan yaşlılığa keçidin özü belə uşaq həyatının konkret şərtlərilə müəyyən edilir. Bununla Freydin irəli sürdüyü “Edip kompleksi” haqqındakı nəzəriyyə də iflasa uğradı: çünki insanda təbii olanlar sosial olanlara qarşı qoyula bilməz, ona görə ki, təbii olanın özü elə sosial deməkdir. Antropoloq Ruf Bendikt uşaqlıqdan yaşlılığa keçidin, daha doğrusu, yeniyetməlik dövrünə keçidin 2 tipini göstərir: 1) fasiləsiz keçid 2) uşağın əvvəllər, uşaqlıq dövründə öyrəndiklərilə böyük rolunu həyata keçirmək üçün lazım olan davranış tərzləri və təsəvvürləri arasında uyğunsuzluğun, uçurumun olduğu keçid. Birinci növ keçiddə uşaq və yaşlıya verilən tələblər qismən uyğun gəlir, bu zaman uşaq böyüklərin davranışı və tələb normalarını tədricən mənimsəyir və böyük, yaşlı statusunu yerinə yetirə bilir. II tipli keçiddə isə uşaq və böyüklərə verilən tələblərdə müəyyən uyğunsuzluq, ayrılıq, keçilməzlik olur. R,Benedik və M,Mid bu keçid tələblərini sənaye cəhətdən yüksək inkişaf etmiş ölkələrə, cəmiyyətə aid edir və burada uşaqlıqdan yaşlılığa keçiddə müəyyən çətinliklərin olduğunu göstərir; nəticədə uşaq formal yetkinliyə malik olsa da, o yaşlı statusunu yerinə yetirə bilmir. Antropoloqlar yeniyetməlik yaşını uşağın cəmiyyətdə müəyyən mövqe tutmağa doğru getdiyi yol, başqa sözlə desək, bir növ cəmiyyətə daxil olma dövrü hesab edirlər. Bu ideyanı xüsusilə inkişaf etdirən Kurt Levin (ABŞ) göstərir ki, cəmiyyətə nüfuz edən yeniyetmədə uşaqlıq dövrünə məxsus olmayan yeni üstünlüklər əmələ gəlir. Lakin bu üstünlüklər uşaqlıqla yaşlılıq arasında müəyyən bir sədd çəkdiyindən və yeniyetmə uşaq qrupu ilə yaşlı qrupu arasında qaldığından onun inkişafında hər cür ziddiyət və “böhran” baş verir. D.Koulmen bu ideyanı bir qədər inkişaf etdirərək göstərir ki, yaşlılar cəmiyyətində yeniyetmələrin də özünəməxsus cəmiyyəti mövcud olur. L.S.Vıqotski böhran probleminə tamam başqa cür və orijinal yanaşıb göstərir ki, yaş böhranlarını öyrənərkən iki cəhətə daha çox fikir vermək lazımdır. Əvvəl, şüurda baş verən əsas dəyişiklikləri fərqləndirmək, ikincisi isə, hər yaşda uşaqla mühit arasındakı təkrarolunmaz münasibətlər sistemini təmsil edən inkişafın sosial şəraitini müəyyənləşdirmək zəruridir. Beləliklə, yeniyetməlik dövrünün “böhranları” ictimai həyatın onlara verdiyi konkret sosioloji tələbatı ödəyərkən, yəni inkişaf edən yeniyetmənin böyüklər aləmində müəyyən mövqe tutmaq istədiyi zaman qazanılan xüsusiyyətlərlə, müstəqilliyə artan tələbatla bu müstəqilliyi həyata keçirmək imkanları arasında baş verir. Sual 3. Yeniyetmənin fizioloji inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə almadan onun tərbiyyəsini, böyüklərlə qarşılıqlı münasibətlərini tənzim etmək və həyata keçirmək imkan xaricindədir. Doğrudur, bu fikri bütün yaş dövrlərinə şamil etmək olar, lakin yeniyetməlik dövrü boyun surətlə inkişafı, orqanizmdə gedən maddələr mübadiləsinin yüksəlməsi, daxili sekresiya vəziləri fəaliyyətinin kəskin surətdə güclənməsi və cinsi yetişkənliyin baş verməsilə xarakterizə olunur. Məhz buna görə də yeniyetmənin orqanizmində baş verən fizioloji proseslərin mahiyyətilə yaxından tanış olduqdan sonra onun təlim və tərbiyəsini lazımi istiqamətdə tənzim və idarə etmək mümkündür. Uşaq yeniyetməlik dövrünə qədəm qoyduğu andan onun orqanizmində əsaslı dəyişikliklər baş verir: orqanizmdə maddələr mübadiləsi yüksəlir, bədənin aşağı və yuxarı ətrafları uzununa sürətlə inkişaf edir, hərəkətləri yöndəmsiz, kobud və qaba olur. Uşağın döş qəfəsi və çanağı digər üzvlərin inkişafından geri qalır. Boy o qədər sürətlə inkişaf edir ki, bu bəzən 1 il ərzində 8-10 sm olur. Yeniyetməlikdə nəzərə çarpan ən mühüm cəhətlərdən biri fiziki inkişafla əlaqədar cinsi yetişkənliyin baş verməsidir. Uşaq orqanizmində bu hadisənin yaranması bir çox hallarda iqlim şəraitindən, bəzi milli-etnoqrafik amillərdən, bəzən də orqanizmin fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olur. Cinsi yetişkənlik qızlarda əsasən 11-13, oğlanlarda isə 13-15 yaşda daha intensiv inkişafa başlayır. Cinsi yetişkənlik dövründə onlarda tədricən II cinsi əlamətlər əmələ gəlir: qızlarda döş vəziləri inki.af edir, oğlanların səsi kobudlaşır, əzələ qüvvəsi artır və s. Yeniyetməlikdə bədən çəkiləri, boy artımında ciddi dəyişikliklər ortaya çıxır. Həmçinin ürək də sürətlə inkişaf edir: il ərzində təqribən özünün 4-də biri qədər böyüyür. Ürək böyüdükcə damarlar və ürəyin qanqovma qüvvəsi də böyüyür, çoxalır. Damarların darlığı isə ürəyin fəaliyyətinə müəyyən qədər müqavimət göstərir. Bunun sayəsində də yeniyetmələrdə gənclik hipertoniyası adlanan hal özünü büruzə verir. Bu vəziyyət müvəqqəti xarakter daşıyır. Yeniyetmənin ürək-damar fəaliyyətinə təkcə fiziki cəhətdən ağır yüklər deyil, həm də mənfi emosiyalar da pis təsir göstərir. Yeniyetmənin sinir sistemində əsaslı dəyişikliklər baş verir: qabıq, qabıqaltı sahəyə daha çox ləngidici təsir gpstərmək imkanına “yiyələnir”. Lakin cinsi yetişkənlik dövründə qabıqaltı sahədə fəallığın artması diqqəti cəlb edir. Bunun sayəsində yeniyetmələrin rəftar və davranışlarında əsəbilik, hövsələsizlik, səbrsizlik, emosional reaksiyaların davamsızlığı kimi hallar müşahidə olunur. Bu dövrdə beynin ali şöbələri- qabığın alın sahələri də xeyli inkişaf edir, bunun sayəsində yeniyetmənin idrak imkanları xeyli genişlənir-qavrayışın mənalılığı, diqqətin və digər idrak proseslərinin ixtiyariliyi artır. Yeniyetməlik yaşında daxili sekresiya vəziləri aparıcı rol oynayır: onların hazırladığı hormonlar həm cinsi yetişkənliyi təmin edir, həm də onların təsiri sayəsində bütün orqanlar formalaşır, bu və ya digər cinsə aid olan II cinsi əlamətlər təzahür edir.  Yuxarıda deyilənlərə yekun vuraq: əvvəla eyni bir xronoloji yaşda olan yeniyetmə orqanizminin fizioloji yetkinlik dərəcəsi tamamilə müxtəlif cür ola bilər və bununla əlaqədar da cinsi yetişkənlik həm ayrı-ayrı vaxtlarda başlaya, həm də müxtəlif sürətlə davam edə bilər. II-si, cinsi yetişkənliyin müxtəlif əlamətləri də ayrı-ayrı yeniyetmələrdə cürbəcür olur. Deyək ki, birində əvvəlcə bədənin sürətli inkişafı nəzərə çarpır, cinsi əlamətlər isə müşahidə olunmur. III-sü cinsi yetişkənliyin ayrı-ayrı əlamətlərinin çoxluğuna baxmayaraq, ayrıca götürülmüş bir əlamət tam cinsi yetişkənlik haqda düzgün fikir söyləməyə imkan vermir. Sual 4. Yeniyetməlik dövründə şəxsiyyətin kollektivdəki mövqeyi, eyni zamanda ictimai münasibətlər sistemində tutduğu vəziyyət, əsaslı dəyişikliklərə uğrayır. Belə ki, bu yaşda onlar “kiçik” uşaqdan böyük “uşağa” çevrilir. Yeniyetməlik dövründə uşaqların davranış və rəftarlarında əvvəlki yaş dövrlərində müşahidə edilməyən yeni xüsusiyyətlər özünü göstərməyə başlayır. Bütün bunlar yeniyetmənin şəxsiyyətini kiçik məktəblinin şəxsiyyətindən fərqləndirir. Yeniyetmə yaşında şəxsiyyətin inkişafı, bu sahədə özünü göstərən dəyişikliklər onda yaşlılıq hissinin formalaşması, yeni tip qarşılıqlı münasibətlərin meydana gəlməsi, sərvət meyllərinin təşəkkülü, özünüqiymətləndirmənin formalaşması, Mənlik şüurunun inkişafa başlaması və s. cəhətlər təzahür edir. Yeniyetmə yaşında şəxsiyyətin inkişafı, bu sahədə özünü göstərən dəyişikliklər onda yaşlılıq hissinin formalaşması, yeni tip qarşılıqlı münasibətlərin meydana gəlməsi, sərvət meyllərinin təşəkkülü, özünüqiymətləndirmənin formalaşması, mənlik şüurunun inkişafa başlaması və s. cəhətlər təzahür edir. Yeniyetməlik dövründə şəxsiyyətin strukturunda nəzərə çarpan əsaslı dəyişikliklərdən biri, uşağın özünüdərketməsinin inkişafında keyfiyyətli irəliləyiş baş verməsindən ibarətdir. Psixoloji ədəbiyyatda yeniyetmənin özünüdərk etməsində baş verən bu spesifik törəməni, adətən yaşlılıq hissi adlandırırlar. Fiziki inkişafın akselerasiyası, cinsi yetişkənliyin daha tez baş verməsi uşaqda, yaşlılıq hissinin əvvəlki illərdən fərqli olaraq daha tez əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yaşlılıq hissi öz mənşəyinə görə sosial xarakter daşıya bilər.  Yeniyetməlik dövründə nəzərə çarpan mühüm xüsusiyyətlərdən biri də uşağın ünsiyyət fəaliyyətinin genişlənməsi, yoldaşları, həmyaşıdları ilə daha çox qarşılıqlı münasibətə səy göstərməsidir. Yeniyetmənin yoldaşları ilə ünsiyyəti getdikcə genişlənir və möhkəmlənir. Yeniyetməlik yaşında yoldaşa sadiq qalmaq, düzgünlük və doğruluq, bərabərlik, qarşılıqlı münasibət kimi keyfiyyətlər ön plana keçərək “yoldaşlıq kodeksi” normalarına çevrilir, əxlaqi-etik meyar məzmunu daşıyır. Eyni zamanda yeniyetmə yoldaşlarının iradlarını, tənqidi göstərişləri qəbul edir, həmyaşıdlarının rəy və qiymətləri ilə razılaşır, tədricən özünü dərk edir. Əks təqdirdə isə özünə qeyri-adekvat, həddindən artıq qiymət verən yeniyetmə nüfuzdan düşür, “yoldaşlıq kodeksinin” etik məzmununu təhlil edə bilmir və nəticədə qarşılıqlı münasibətlər pozulur. Yeniyetmələrin yoldaşlığı tədricən seçici xarakterdə inkişaf edir. Adətən, yeniyetmələr yaxınlıq dərəcəsinə görə yoldaşın üç tipini fərqləndirirlər: sadəcə olaraq yoldaş, yaxın yoldaş və dost seçir, sirdaşını, həmkarını müəyyənləşdirir; seçdiyi dostunu özü ilə müqayisə edir, onu müxtəlif nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirir. Bu baxımdan yeniyetmələrdə “oğlan-qız ”münasibətləri də formalaşır, onlar bir-birilə maraqlanır, bir-birinin xoşuna gəlməyə cəhd edirlər. Oğlan və qızların qarşılıqlı münasibəti onların bir-birinə tələbkarlığında, qayğı və hörmətində, inam və etibarında ifadə olunaraq kollektivçilik hissinə çevrilir. Lakin yeniyetmə yaşının ayrı-ayrı dövrlərində “oğlan-qız” münasibətlərində fərqli cəhətlər özünü göstərir. Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, kiçik yeniyetməlik dövründə oğlan və qızların davranışı hələ ambivalent (ikili) xarakter daşıyır: onlar bir tərəfdən, bir-birilə maraqlanır, digər tərəfdən isə xüsusiləşməyə meyl edirlər. Ona görə də bu dövrdə oğlanlar əksər hallarda oğlanlarla, qızlar isə qızlarla oynamağa, oturub-durmağa, yoldaşlıq etməyə meylli olurlar. Hətta qızlar ad gününü keçirəndə oğlanları həmin təntənəli mərasimə, şənliyə dəvət etmirlər. Psixoloqlar bu cəhəti, birinci növbədə, oğlanlarla qızların aralarında cinsi fərqlərin olması ilə əlaqələndirirlər. Oğlanlarla qızların bu cür xüsusiləşmə halları tədricən aradan qalxır, onların arasında qarşılıqlı münasibətlər yenidən əsl yoldaşlıq münasibətinə çevrilir. Hər iki cinsdən olan yeniyetmələr təlim prosesində müxtəlif əxlaqi anlayışlara yiyələndikcə özlərinin yoldaşları qarşısında borcunu və məsuliyyətini daha aydın dərk edirlər. Deyilənlərdən göründüyü kimi, yeniyetməlik dövründə yoldaşları ilə ünsiyyət yeniyetmənin bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında həlledici rol oynayır. Onlar bir-birləri üçün nümunəyə çevrilir, bir-birlərinə fəal təsir göstərirlər. Sual 5. XX əsrin 40-cı illərində E.Erikson öz nəzəriyyələrində “identiklik”, “identiklik böhranı” terminlərinə əsaslanır. Onları psixopatologiyanın müxtəlif formalarının diaqnostikası zamanı aktiv istifadə etməyə başlayırlar. Ötən əsrin 50- ci illərində bu anlayışların müxtəlif şərhlərini təklif edirdilər. İdentiklik haqqında ilkin fikirlərdən tutmuş müstəqil nəzəriyyə kimi yaranması dövrünə qədər olan identiklik probleminin inkişafı aşağıdakı müəlliflərin işlərində rast gəlinir: klassik xarici ölkə filosofları, psixoloq və sosioloqları Ceyms U., Freyd Z., Yunq K., Piaje J., Fromm E., Mid C., müasir müəlliflərdən: Erikson E., Maslou A., Ollport Q., Rocers K., Xorni K., Vıqotski L.S., Leontyev A.N., Rubinşteyn S.L., Elkonin D.B. İdentifikasiyanın tədqiqi identikliyin analoji təhlili deyil. İdentiklik özündə müxtəlif aspektləri cəmləşdirir, identifikasiya isə — belə aspektləri təsvir edir. İdentiklik – nəticə, özünü müdafiə, qorunma, identifikasiya isə — uyğunlaşdırma, daim seçim prosesi, adətlərin, ustanovkaların, normaların qəbuludur. Bu səbəbdən də, identifikasiya prosesinin müxtəlif səviyyələrinin təsviri identikliyin dərk edilməsinin ardınca gedir. “İdentiklik” termininin elmi praktikada ənənəvi yayılması Erik Eriksonun adı ilə bağlıdır. E.Erikson öz nəzəriyyəsində adları göstərilən sələflərindən fərqli fikirlər söyləyir. Ceyms üçün identiklik – özünə münasibətdə subyektiv hiss, ətraf mühitə münasibətdə “eqonun”müqaviməti, yaradıcı gücdür. Onun fikrincə, həyatı aktivlikdə, yaradıcılıqda, əziyyətdə qurmaq lazımdır. Ceyms əsasən identiklik terminindən deyil, xarakter terminindən istifadə edir. Patoloji vəziyyət şəxsiyyətin parçalanması, həyati hissin yox olması, mənəvi idealların, daxili aləmin və dünyanın itirilməsi zamanı yarana bilər. Şəxsiyyətin parçalanmasına ən gözəl nümunə, amerikan aliminin fikrincə, Avqustinin inamına xidmət etməkdir. Həyati hisslərin itməsinə misal Lyuterin, Hötenin, Tolstoyun həyatını göstərmək olar. Bundan əlavə, Ceyms istənilən həyatda dağınıqlıq və pessimizmin zəruriliyini qeyd edir. Ancaq Ceymsə görə, ontoloji zərurilikdən başqa öz daxilində aradan qaldırılmış narahatlıq vəziyyəti də mövcuddur. Müraciət etməyə (yönəltmə, işlətmə, dolanma), yenidən canlanma, inam və firavanlığın əldə edilməsi, daxili aləmə nail olma başa çatır. Bu zəif (ağır) proses möhkəm mənəvi güc tələb edir. Ancaq mükafat biçarə (uğursuz) qəlbə öz – özü ilə birləşməli olur. Bu prosesin effektivliyi U.Ceymsə görə, hər hansı fikrin mənəvi həyatın enerji mərkəzində yaranması və bu əlaqənin mərkəzi və ya periferik yer tutmasından asılıdır. Beləliklə, Ceymsə görə insanın iradəsinə yönəlmiş ideyalar qrupu – onun enerjisinin mərkəzində durur. Müxtəlif vəziyyətlərdə, bizdə bir- birilərini əvəzləyir. Onlardan hər birinin özünün parlaq mərkəzi var. Mərkəzin ətrafında isə bizim fikirlərimizin obyekti yerləşir. Özünə yönəlmə prosesi təkcə mənəvi həyatın mərkəzi vəziyyətindən asılı deyil, eləcə də insanın xarakterindən asılıdır. Elə insanlar olur ki, onlar böyük təşkilati bacarıqlarla əhatə olunur, geniş mənəvi ruha malik olurlar. Bu insanlarda eyni zamanda irəlidə olan (gözlənilən) bütün istiqamətlərdə fəaliyyət və radiuslar (yaxın sahə) proqramı yerləşir. Elə insanlar da olur ki, bütün bu keyfiyyətlərdən məhrum olur. Amerikan fəlsəfəsinin rəyinə görə bu orta insanlar mənəvi görmədən (intuisiyadan) məhrumdular. Beləliklə, öz yolunu tapma, bu yolda çatışmazlıqları bərpa etmək imkanı öz şəxsi enerji mərkəzinin mənbəyindən, mənəvi görməni təşkil etməyi şərtləndirməkdən, öz fəaliyyətini müvəqqəti sərhədləndirmə imkanından asılıdır. Müvəqqəti sərhədləri təsvir etmək olduqca çətindir, sanki “şüur sahəsi” və ya “tamamilə ruhi vəziyyət” anlayışlarını təyin edirsiniz. Onlar qəti şəkildə qeyd oluna bilməz. İdentiklik nəzəriyyəsinin nəzəri sələfi müasir psixologiyanın banisi hesab edilən Z.Freydir. Freydin uğurunu onun özünün istedadlı romanist və dramaturq olması ilə izah etmək olar, onun nəzəriyyəsi orta əsrlər pyesinin xarakteri, oradakı qəhrəmanlar, mənfi obrazlar, qəddar şəxslərin simasında təsvir olunur: Mən (İd), O (Ego), Yüksək Mən (Superego), Eros, Tanatosla mübarizə aparır. Müasir fransız mütəfəkkiri M.Serto onun haqqında yazırdı: bu “sadə insanla müqavilə bağlamış və diskursiv formada evlənən” öyrənci tələbə idi. Nəzəriyyə universallaşdırılmalı və tarixin reallıqlarına əsaslanmalıdır. Onun nəzəriyyəsi bütün problemlərin həllinə, həyatda təhlükəsiz yeri təmin etməyə iddia edirdi. Freydin uğuru elmi nəzəriyyənin və psixoloji terapiyanın uğurlu kombinasiyası ilə təmin olunub. Terapiya, yüzilliyin əvvəlində əsası qoyulmuş, mədəni modernizm və postmodernizm elementləri ilə müşayiət olunmuşdur. Şəxsiyyətin patologiyasının aradan qaldırılması, həqiqi arzuların, gələcək layihələrin və keçmişin psixoloji izlərinin ahəngi üçün özünüdərketməyə nail olma vasitəsi kimi inkişaf etmişdir.  Əvvəlki kimi insanın gündəlik davranışının sistematik müşahidəsi yolunda forma almasına təsir ideyası S.Qrofun transpersonal psixologiyasında, Selterin özünəhörmət treninqində və s. böyük uğurla istifadə olunur. Bu əlaqə ilə identiklik Freyd üçün – şəxsi, daxili aləm, insanın emosional gücüdür. Sevib və işləmək – uğurlu identikliyin sadə formuludur. Şəxsiyyətin tapılmasında həlledici rol avstriyalı psixoanalitikin fikrincə, uşaqlığın öyrənilməsidir. Leonardo Da Vinçidə olduğu kimi fiziki, yaradıcı və mənəvi inkişafın hər bir mərhələsində uşaq psixoloji çarpışması aktuallaşır. Onların tamamlanmaması onun inkişafına əsas təkan verən stimuldur. Freydin fikrincə, məhz uşaqlıqda özünəhörmətin əsas mənbələri əmələ gəlir: uşaq narsizmi, uşaq özünüsevməsi, öz “eqo — ideal”ının tədqiqi hissi, obyektiv libido, digərlərinə sevgi. İdentikliyin inkişafında Freyd 2 müxtəlif prosesi fərqləndirmişdir:Bioloji – həyati silsilədə orqanizm canlı üzvi sistemlər arasında ierarxiyalı orqanizm olur.Sosial – coğrafi, tarixi və mədəni konteksdə orqanizm qrupda sistemləşir.İdentiklik termini həmçinin Freyd tərəfindən izah olunmuşdur. Freydə görə, identifikasiya vasitəsilə “Superego” formalaşır. İdentifikasiya – Mən-in hüdudlarından çıxmağa imkan verən və digərlərinin yaşantılarını hiss edən qrup şəklində əmələ gələn faktorlardır. İdentifikasiya – şüursuz vəziyyətdə subyektin obyekt ilə eyniləşdirilməsidir. Motivləri isə sevgini itirmə və cəzalandırılmaqdan qorxmadır. İdentifikasiyanın həqiqi səbəbi insanın bioloji təbiətində cəmləşmişdir. İdentifikasiyanın nəticəsi – valideyn “Supereqo”sunun izidir. İdentikliyin saxlanılması şəxsiyyətin özünütəsdiq etməsinin müxtəlif formalarını şərtləndirir. Z.Freyd bunları müdafiə mexanizmləri adlandırır: sıxışdırma (impulsun boğulması), proeksiya (şüursuz vəziyyətdə öz hisslərini digərinin üzərinə köçürmə), qarışdırma, rasionalizasiya (özünüaldatma, mütləq ideyaların rasional izahına cəhd etmək). Müdafiə mexanizmləri istifadə edilən “Mən” obrazını saxlayır. Beləliklə, identifikasiya qarşılıqlı təsiri təsvir edir. Ancaq, Freydə görə, belə qarşılıqlı təsir bioloji aspektdən müəyyən olunur. Əsas məqsəd bioloji adaptasiyadır. “Mən” üçün bioloji-psixoloji tarazlığın saxlanılmasında əsas məqsəddir. Çünki identiklik əsas və ilkin identifikasiyanın tarazlığı şərtidir. İdentifikasiya tarazlanır, mədəniləşir, identiklik isə xilas olunur. Z.Freydin davamçıları identiklik terminini dəqiqləşdirmiş və genişləndirmişlər: M.Kleyn “proyektiv identiklik” anlayışını təklif etmiş, A.Freyd “müdafiə identikliyi”, M.Eynsvort, C.Boulbi, M.Maler, R.Şafer, U.Meyssner identifikasiyaya internalizasiya səviyyəsi kimi baxırdılar. Z.Freyd tərəfdarlarının hamısı üçün şüursuz strukturlara identifikasiya, subyektin keyfiyyətlərinə birbaşa köçürülmə fikirləri ümumidir; uşaqlıq yaşlarından prosesin məhdudlaşdırılması, aydın biliklərin olmaması, identifikasiya və identiklik anlayışlarının tez – tez eyniləşdirilməsi. İdentiklik və identifikasiya heç cür tarixi zamanla əlaqəli deyil, belə ki, onların cəmiyyətə təsir mexanizmləri hələ də izah olunmamışdır. Aydındır ki, belə yanaşmanı sosial atomizm və ya metodoloji individualizm kimi xarakterizə etmək olar. Freydə qədər o, bioloji tendensiyalarla sıxışdırılırdı. Bizim baxışımıza görə, müvafiq mövqe sosial fenomenlərin təşkil olunması mexanizmlərini izah etməyə imkan vermir, ancaq şəxsiyyətin qabiliyyətlərini və ya xarakter əlamətlərini müəyyən etmək olar. Fərdi – psixoloji identiklik bağlı qalır. Bununla bərabər, kollektiv identifikasiyanın necə inkişaf etdiyi anlaşılmaz qalır. Nəhayət, fərdi həyati planın qurulması prosesi də anlaşılmaz qalır. Z.Freydin davamçıları K.Yunq və A.Adler fərdi inkişafın belə gedişini birtərəfli və natamam hesab edirdilər. Fərdin özünəqapanması insanlığın qurulmasının təməli olmasına xidmət edə bilməz. Yunq və Adler sosial əhatənin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirirdilər. Tarixi prosesə əsaslanan, fərdiyyətin təşəkkülünə aparan prosesi Yunq fərdiləşmə hesab edir. Fərdiləşmə – fərdin, varlığın cəmiyyətdən, kollektiv psixologiyadan fərqləndirilməsi prosesidir. Bu proses differensiasiyadır. Məqsədi isə fərdi şəxsiyyətin inkişafıdır . Müasir dünyada müasir insana öz-özünü nizam-intizama salmaq, şəxsiyyətin daxili aləmi ilə ziddiyyətinin ahəngini şərtləndirən vasitələri tapmaq lazımdır. Fərdiləşmənin məqsədi “özlüyə” nail olmadır (Das Selbst, the Self). “Özlük” – bütün fərdi – yaş əlamətləri – mənəvi – etik keyfiyyətlər, estetik zövqləri ilə birlikdə bütöv, birləşmiş (inteqrallaşmış) şəxsiyyətdir; bu, insan psixikasının unikal mərkəzidir, onun ətrafında insanın bütün fərdi şəxsiyyət keyfiyyətləri strukturlaşır. Yunq özü qeyd edirdi ki, “özlük” termini ilk dəfə M.Ekxart (1260-1327) tərəfindən işlənilmişdir. “Özlük” – istənilən həyatın məqsədidir. O, deindividuasiyaya, şəxsiyyətinin bütövlüyünün itirilməsinə, avtomat və dözülməz yalnızlığa gətirib çıxaran “saxta Mən”in alınması təhlükəsinə qarşı durur. “Özlük” – şüursuzluq və şüurluluq arasında nəsədir, bədən, persona və “Mən”lə üst –üstə düşməyən şəxsiyyətin mərkəzidir. Bu, şəxsiyyətin tarazlıq nöqtəsidir. K.Yunq insanı fərdiləşməyə can atan kimi fərqləndirir, A.Adler isə kamilliyə çatma kimi. K.Xorni insanın özünügerçəkləşməyə canatma təbiətinə məxsus olduğu tezisini postulat (müddəa) kimi qəbul edir. İnsan özünüinkişafa can atır, özünü idealla eyniləşdirmək istəyir. “Mən” konflikti, hissələrə bölünməni üstələyir, özünün həyata əvvəlcədən hazırlayır, özünə və başqalarına görə məsuliyyət altına girir. İnsanın özü haqqında bilməsi intellektual snobizm (təkəbbür) xarakteri daşımamalıdır, onun şəxsi emosional yaşantısı olmalıdır. Əsas odur ki, təkcə daxili güc haqqında fikirləşmək yox, onu daxili varlıq kimi həyata keçirmək lazımdır.  Özlüyün digər təbiəti haqqında fikirlər Freydin davamçıları arasında Q.Sallivenə məxsusdur. O, özlük sistemini şəxsiyyətin müdafiə mexanizmi hesab edir. İnsanın onun fərdiliyində itirmə şərti altında şəxsi mövcud olma illüziyasını qurur. Beləliklə, Yunq, Adler, Xorni, Sallivenin işlərində daxili “Mən” və cəmiyyətin qarşılıqlı təsirinin zəruriliyi xüsusi ilə qeyd olunur. Tədqiqatın bütün məntiqi psixi stabilliyinin əldə olunmasına, kamilliyinə və müdafiəsinə istiqamətlənibdir. Əsas məqsədi bütövlük olaraq qalır. Məkanın ölçüsü artırılır. Burada şəxsiyyətin bütövlüyü – “Mən və dünya”nın qarşılıqlı münasibətləri qiymətləndirilir. Yenə də, əvvəl olduğu kimi, subyektiv fərdi təcrübə xüsusi qeyd olunur. Əsas tezis ondan ibarətdir ki, insan hal – hazırda olana adaptasiya olunur, gələcək və keçmişin təsirlərini nəzərə almır. Belə hal təbii ki, XX əsrin 30-cu illərinə təsadüf edir. N.A.Berdyaev, Q.Şpet, P.Florenski, M.Haydeqqer, K.Yaspers və sonralar T.Adorno, J.P.Sartr qeyd edirdilər ki, şəxsiyyətin bütövlüyü və fasiləsizliyi saxlanılır və fərdi mövcudluğun metamorfozu və çevrilməsi zamanı saxlanılır. Əks halda “Biz” və ya “ümumi identiklik” təzyiqi yaranır. E.Fromm Z.Freydin dərin kök salmış insan təbiətindən narsizm fikrini davam etdirərək tarixə narsizm və humanizmin daimi mübarizəsi kimi baxmağı təklif edir. Kopernik, Darvin, Freyd insan illüziyasını şərh edir. Bildirir ki, o dünyanın mərkəzi, bioloji inqilabın zirvəsi, psixi təşkil olunmanın bitməsi deyil. Tənqidin, spektisizmin köməyilə elm, obyektiv fikir insanın özünü sevməsinin birtərəfliliyini ifşa edir. Ancaq insan yeni güclə narsizmi radio, televiziya, atom bombası qurmaqla yenidən bərpa edir. Freyddən fərqli olaraq, hesab edir ki, insan heç vaxt narsistik mahiyyətini üstələyə bilməyəcək. Fromm ümid edir ki, narsistik enerjini təkcə özünə deyil, bütün insanlığa şamil etmək olar. Bunu bütün dünya tarixi şərtləndirir, təkcə onda fərd özünü dünyanın sakini kimi hiss edir. E.Fromm şəxsiyyətin bütövlüyünün bərpasını aktiv şəkildə müzakirə edərək identiklik terminindən istifadə edir. “İdentikliyə malik olmaq – yaşamaq, ancaq sahib olmamaqdır”. “İnsan yaşayıb sahib olmamağı seçdikdə, o, həyəcan və özünəinamsızlıq, sahib olduqlarını itirmək qorxusu hiss etmir. Əgər “Mən” – bu mən oluduğum kimiyəm, ancaq sahib deyiləm, bu zaman heç bir güc məni təhlükəsizliyimlə hədələyə və məni identiklik hissindən məhrum edə bilməz”. İdentiklik böhranı müasir cəmiyyətdə cəmiyyətin üzvlərinin bürokratik maşının əlində yaxın alət olması ilə yaranır. Böhranı üstələmək üçün gündəlik həyatda fərdi təşəbbüs üçün şərt qoymaq lazımdır. Desentralizasiya, iqtisadi və siyasi qərar qəbul etmək imkanı ilə böhranı üstələmək mümkündür. E.Fromm artıq “identiklik” və “identiklik böhranı” terminlərini istifadə etmişdir. Öz sələflərindən fərqli olaraq o, insanın özünü müasir dünyada tapmasına imkan verən daxili potensialına xüsusi diqqət yetirir. Fromm Freyd, Adler, Yunq kimi insanın özünə deyil, başqası üçün mübarizəsinə xüsusi diqqət yetirir. Amerika filosofu insanın ümumiyə mənsubluğuna böyük əhəmiyyət verir və onun identifikasiyası üçün vəziyyətin mümkünlüyünü qeyd edir. XX əsrin ortalarında psixoanalitik istiqamətdə şəxsiyyətin daxili psixi strukturu, şəxsiyyətin narsistik nüvəsi, özlük şəxsiyyətin mərkəzi inteqralı kimi, bütöv “Mən” uğurlu özünügerçəkləşdirmənin əsası kimi labüdlüyü, fərdin və onun sosial mühitinin qarşılıqlı təsirinin tədqiqinin mühümlüyü anlayışları tədqiq olunmuşdur. İdentiklik anlayışına növbəti yanaşma biheviorizmdir. İdentifikasiya – identikliyin formalaşması və möhkəmlənməsidir (D.Dollard, N.Miller, O.Maurer). İdentifikasiyanın məzmunu – obyekt və subyekt üçün ümuminin qurulması və onların subyekt tərəfindən mənimsənilməsi, deklamasiyalı (təntənəli) rollu münasibətlərin müəyyən edilməsi prosesidir. Dəyərli obrazlar (patternlər) hər iki istiqamətə bölünür (R.Siers, X.Levin, E.Makkobi, P.Mussen). İdentifikasiyanın kökləri – asılılıqların və bağlılıqların formalaşmasıdır. Əsas funksiyası – artıq hazır davranış formalarının yenilənməsini əldə etməkdir. İdentifikasiyanın məzmunu — subyekt və obyekt üçün ümümi dəyərlərin qurulması və onların möhkəmlənməsi prosesidir. İdentifikasiya möhkəmlənmə, imitasiya, ümumiləşdirmə, müşahidə, modelləşdirmə ilə, öyrənmə ilə əldə olunur. Bu prosesin səbəbi asılılıq və bağlılığın psixoloji formalaşmasıdır. İdentifikasiyanın əsas funksiyası artıq hazır davranış formalarının yenilənməsini əldə etməsidir. İdentifikasiya nəzəriyyəsi koqnitiv proseslərin səviyyəsində də baxılmadır. Eləcə də, identifikasiya şüurlu səviyyədə baş verən proses kimidir (X.Levinin, E.Makkobi, P.Mussena, L.Raunin, R.Siersin nəzəriyyəsi). Beləliklə, biheviorizm nəzəriyyəsi ilə razılaşaraq, identifikasiya – digərlərinin əlamətləri və ya atributlarının şüurlu və ya şüursuz köçürülməsidir. İdentifikasiyanın əsas nəzəriyyəsi – müdafiəedici, inkişaf edən, həsəd nəzəriyyəsi, hakimiyyət nəzəriyyəsi, deklamasiyalı rollar nəzəriyyəsi, oxşarlıq nəzəriyyəsidir. İdentifikasiya nəzəriyyəsinin inkişafında müsbət qat bu prosesin koqnitiv aspektlərinin təhlilinə giriş, onun şüurlu şəkildə qəbul edilməsi olmuşdur. Biheviorizmdə identifikasiyanı təkcə bioloji – psixoloji deyil, eləcə də sosial hesab etməyə başlamışdılar.  Bihevioristik nəzəriyyənin çatışmazlıqları indiyə qədər şəxsiyyətin inkişafı və münasibətinin təhlilinin olmaması ilə əlaqədardır. Belə ki, identifikasiyanın ilkin izahında (freydizm nəzəriyyəsində olduğu kimi, biheviorizmdə də) identikliyin əldə olunması prosesinin dərk olunmasına birtərəfli yanaşma üstünlük təşkil edir. O, identifikasiya məlumatında ya şüursuz səviyyədə, ya şüurlu səviyyədə — subyekt və obyektin formal-məntiqi ziddiyəti yaranır. Bu, obyektin xarakteristikasının sadə köçürülməsinə gətirib çıxarır, məsələn, valideynin subyektə. Formal – məntiqi interpretasiya öz növbəsində subyektin özündə heç bir aktiv rolu etiraz etmir: ya o, özü tərəfindən tanınmayan İd, Eqonun təsirinə dözür, ya da o, sosial vəziyyətin qurbanına çevrilir. Bununla bərabər, identifikasiyanın fenomenoloji məzmunu tam açılmır. Beləliklə, identiklik nəzəriyyəsinin inkişafında ilkin mərhələni yuxarıda göstərilən əlamətlərə görə formal – məntiqi kimi xarakterizə etmək olar. Sual 6. Yeniyetmənin təlim fəaliyyətində əvvəlki yaş dövrlərindən fərqlənən xüsusiyyətlər müşahidə olunur. Yeniyetmə elmlərin əsaslarına sistemli şəkildə yiyələnməyə başlayır, bu isə onun təlim fəaliyyətində elmi ümumiləşdirmə və mücərrəd məsələləri mənimsəməklə yanaşı, həm də nəzəri təfəkkürün, ixtiyari diqqətin, hafizənin yüksək səviyyədə inkişafını tələb edir. Yeniyetmənin təlim fəaliyyətinin yeni xüsusiyyətlərini səciyyələndirən ən ümdə cəhət təlimdə şagirdin müstəqilliyinin inkişafı ilə əlaqədardır. Yeniyetmə yalnız dərsdə rast gəldiyi yenilikləri mənimsəməklə kifayətlənməyib, biliklərin yeni sahələrini müstəqil surətdə mənimsəməyə çalışır. Yeniyetməni səciyyələndirən cəhətlərdən biri də onlarda peşə bacarıq və vərdişlərinin, maraqlarının təşəkkül etməsidir. Bununla bağlı olaraq, yeniyetmələr dərsləri lazımlı və lazımsız qruplara ayırırlar. Yeniyetmənin təlim fəaliyyətinın və onun münasibətinin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq onun idrak fəaliyyətinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Bu dövrdə yeniyetmənin qavrayışı hərtərəfli, ardıcıl və seçici xarakter daşıyır, qavrayışın həcmi genişlənir, nə ilə çox maraqlanırsa, onu da yaxşı qavrayır, maraqlanmadığı sahədə qavrayışı səthi olur. Zaman, məkan və hərəkət qavrayışı nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf edir.  Yeniyetmənin hafizəsində də yeni ilkin xüsusiyyətlərə təsadüf edilir. Yeniyetmə hafizəsini tənzim və idarə etməyi bacarır, yaddasaxlamanın səmərəli üsullarından şüurlu surətdə istifadə edir, öyrənəcəyi materialı müqayisə edir, sistemləşdirir, mənasını anlayır, öz sözləri ilə sərbəst nəql edir. Yeniyetməlik yaşında şagirdlərin diqqətinin inkişafında da müəyyən səciyyəvi xüsusiyyətlər müşahidə olunur. Yeniyetmədə sabit ixtiyari diqqətlə yanaşı, diqqətin tez yayılması hallarına da təsadüf edilir. Bu xüsusiyyətlər onun iş şəraitindən, keçilən mövzunun məzmunundan, şagirdin dərsə olan münasibətindən, psixi halından, maraqlarından asılıdır. Yeniyetməlik dövründə uşağın təxəyyülü, xüsusilə də yaradıcı təxəyyülü xeyli inkişaf edir, hekayə yazmağa, şəkil çəkməyə, müəyyən modellər düzəltməyə başlayırlar. Yeniyetmənin iradi-emosional xüsusiyyətləri daha zəngin olur. Onların hissləri real xarakter daşıyır, yoldaşlıq, dostluq münasibətlərində açıqürəklilik edirlər, sirlərini bir-birlərinə söyləyirlər, bir-birinin daha çox hüsn – rəğbətini qazanmağa can atırlar. Onlarda əxlaqi, zehni, estetik hisslər sürətlə, hərtərəfli inkişaf edir. Yeniyetmələr əxlaq normalarını və həyat gözəlliklərini qiymətləndirir, ondan zövq alır, insanı valeh edən işlərlə məşğul olurlar. Yeniyetmələr təlim fəaliyyəti ilə yanaşı, əmək və oyun fəaliyyəti ilə də məşğul olurlar. Onlar süjetli-obrazlı, didaktik-tədris, idman, əyləncəli, kompüter oyunlarını sevir, xüsusilə futbol, şahmat, dama və digər oyunlarla da maraqlanırlar. Yeniyetmələr əmək fəaliyyəti ilə, özünəxidmət əməyi ilə məşğul olur, həmçinin məktəbin həyətyanı sahəsində işləyir, ətraf mühitin yaşıllaşdırılmasında, tətil vaxtlarında valideynlərinə kənd təsərrüfatı işində yardım edir, kommersiya işlərində və s. fəal surətdə iştirak edirlər. Müəllif: Kamilə Kazımova – Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının baş müəllimi, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, konsultant, hipnoterapevt, “Hipnoz” Psixologiya və Psixoloji Məsləhət mərkəzinin rəhbəri. Mənbə:Cabbarov R.V. Yeniyetmələrdə özünüdərketmə prosesinin psixoloji təhlili nam. dis., Bakı, 2004.Əliyev B.H., Əliyeva K.R., Cabbarov R.V. Pedaqoji psixologiya. Bakı,2011.Əzimov Q.E. Psixi inkişaf və tərbiyənin müasir problemləri. Bakı, 2004.Vəliyev M.V., Mustafayev A.M. İnkişaf və yaş psixologiyası. Bakı, 2013.Шаповаленко И.В. Возрастная психология. М: Гардарики, 2005.

['yeniyetmələrin psixologiyası', 'yeniyetməlikdə böhran', 'yeniyetmə şəxsiyyəti', 'yeniyetmələrdə identiklik', 'yeniyetməlikdə fəaliyyət']

https://kayzen.az/blog/KamileKazimova/24582/ki%C3%A7ik-m%C9%99kt%C9%99blil%C9%99rin-psixologiyas%C4%B1.html

Kiçik məktəblilərin psixologiyası

KamileKazimova

Блог им. KamileKazimova

3 yanvar 2020, 00:26

Plan: Məktəbdə uşağın həyatında baş verən ilkin dəyişikliklərKiçik məktəblilərin fiziki və psixi inkişafıKiçik məktəblilərin təlim fəaliyyətiKiçik məktəblilərdə oyun fəaliyyətiKiçik məktəblilərdə əmək fəaliyyətiKiçik məktəblilərdə idrak proseslərinin inkişafıKiçik məktəblilərdə hislərin inkişafıKiçik məktəblinin şəxsiyyətinin formalaşması xüsusiyyətləriSual 1. Uşağın məktəbə getməsi ilə onun həyatında yeni dövr başlanır. Bu dövr 6-10 yaşları (I-IV sinif ) əhatə edir.Bu vaxtdan etibarən oyun fəaliyyəti uşağın aparıcı fəaliyyəti olmur və öz yerini təlim fəaliyyətinə verir. Lakin oyun da onun həyatında mühüm yer tutur. Uşaq məktəbdə artıq yeni şəraitə düşür: şagirdlər üçün olan qaydalara əməl etmək, dərsin başlanğıcından sonuna kimi sakit eyni parta arxasında oturmaq, müəllimin bütün göstəriş və tapşırıqlarına əməl etmək, ev tapşırıqlarını yerinə yetirmək və s. Bağça tərbiyəsi görən uşaqlar üçün bu məsələlər o qədər də çətinlik törətmir. Çünki orada uşaqlara sinifdə özünü necə aparmaq qaydaları öyrədilir. Uşağın məktəbə daxil olması onun həyat və fəaliyyətində ciddi dəyişikliklər əmələ gətirir. Bu dövrün nəzərə çarpan ən başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, uşağın məktəbdəki təlim fəaliyyəti ictimai məna kəsb edən fəaliyyət növünə çevrilir. Şagird təlim fəaliyyəti üçün müəllim, məktəb və valideyn qarşısında məsuliyyət daşımalı olur.  Müəllimlə uşaq arasında tamamilə yeni tipli qarşılıqlı münasibət formaları özünü büruzə verir. Belə ki, müəllim, sadəcə olaraq, uşağın ona rəğbət bəslədiyi və ya nifrət etdiyi yaşlı olmayıb, həm də uşağa bir sıra ictimai tələblər verən konkret, canlı şəxsiyyət kimi çıxış edir. Bu günkü şagirdin məktəbdə qazandığı biliklər məzmunca elmi xarakter daşıyır. Əgər əvvəllər ibtidai təlim bilikləri, elmlərin əsaslarına yiyələnmək üçün hazırlıq mərhələsi rolunu oynayırdısa, indi  şagird elmlərin əsaslarını elə birinci sinifdən mənimsəməyə başlayır. Uşağın məktəbə daxil olması ilə əlaqədar valideynlər qarşısında da bir sıra məsul vəzifələr durur. Hər şeydən əvvəl, valideynlər çalışmalıdır ki, bu yaş dövründə uşağın ən səmimi, sədaqətli və etibarlı dostu olsunlar: uşaq onlara inanıb heç bir səhv hərəkətini onlardan gizlətməsin. Bəzən valideynlər uşaq ev tapşırığının öhtəsindən gələ bilməyəndə, yaxud onu səhv icra edəndə uşağın üstünə qışqırır, onu danlayır, bəzən də fiziki cəzaya əl atırlar. Belə valideynlər dərk etməlidirlər ki, bununla da, onlar bir tərəfdən uşaq qarşısında öz acizliklərini nümayiş etdirir, digər tərəfdən isə bu cür hərəkətlərlə uşağın sinir sisteminin normal fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olurlar. I sinfə gedən uşağa öz qüvvəsinə inam hissi yaratmaq, həmişə ona səbrlə, diqqət və qayğı ilə, eyni zamanda tələbkarlıqla yanaşmaq lazımdır. Məktəbə daxil olması uşağın ictimai həyatdakı vəziyyətini dəyişməklə bərabər, onun qarşısında tamamilə yeni bir aləm açır. Şagird müəllimin verdiyi tapşırıqlara da yeni münasibət bəsləməyə başlayır. Müəllimin şəxsi nümunəsi çox mühüm tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir, hətta şagirdlər ata-ananın dediklərindən müəllimin dediklərini üstün tutur. Onlardan “Bizim müəllim belə dedi”, “Belə göstərdi” və s. ifadələrini tez-tez eşitmək olur.  Lakin III sinifdə müəllimə münasibət bir qədər dəyişir. Ona görə də yuxarı siniflərdə müəllimin şagirdlərə verəcəyi tələblər, izahlar bir qədər ciddi olmalıdır. Məktəbə gələn uşağın bir xarakterik əlaməti də onda psixi funksiyaların ixtiyarililik səviyyəsinin keyfiyyətcə dəyişməsidir. Şagirdin inkişafına onun evdə icra etdiyi tədris xarakterli tapşırıqların da böyük təsiri vardır: evə verilən tapşırıqlar uşaqda mütəşəkkillik və məsuliyyət hisslərini formalaşdırır. Təlim prosesində şagirdin xarici aləmə münasibəti getdikcə dəyişir və ətraf aləm haqqında təsəvvürləri tədricən reallaşmağa başlayır. Uşaqlar məktəbdə bir sıra çətinliklərlə də rastlaşırlar. Məktəbə daxil olan birinci sinif şagirdlərinin tədris prosesində qarşılaşdığı ilkin çətinlikləri məşhur rus psixoloqu V.V.Davıdov üç qrupa ayırır:  1. Bu çətinliklərdən biri məktəbin özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə bağlıdır (evə verilən tapşırıqların yerinə yetirilməsi, məktəb rejiminin gözlənilməsi, məktəbə vaxtında gəlib dərsdə sakit oturmaq, diqqətli olmaq və s.) 2. Məktəbə daxil olan uşağın qarşısına çıxan ikinci çətinlik yoldaşları və müəllimlərilə, eləcə də ailədə qarşılıqlı münasibətdə baş verir. 3. Birinci sinif şagirdlərinin qarşılaşdıqları üçüncü tip çətinlik tədris ilinin ortalarında uşağın təlim fəaliyyətində baş verir. Belə ki, təlim mürəkkəbləşir, uşaq onun öhdəsindən gələ bilmir. Belə halların qarşısını almaq üçün uşağın əqli fəaliyyətini daim fəallaşdırmaq, onu mürəkkəb intellektual məsələlərin həllinə alışdırmaq lazımdır. Psixoloqların bu sahədə apardıqları tədqiqatlar (L.V.Zankov, V.V.Davıdov, A.M.Matyuşkin, Q.A.Ponomoryov, Ə.Ə.Qədirov və s.) göstərir ki, təlimə bəslənilən bu cür münasibətin aradan qaldırılması üçün uşaqları təlim prosesində mürəkkəb intellektual məsələlərlə, problem situasiyaları ilə vaxtaşırı qarşılaşdırmaq lazımdır.  Belə olduqda uşaq yeni anlayışları, onların mahiyyətini, bu və ya digər konkret cəhətlərini mənimsəmək imkanına malik olur. Sual 2. Yeddi yaşa yaxın uşağın anatomiya və fiziologiyasında onun təlim fəaliyyətini şərtləndirən əsaslı dəyişikliklər baş verir: beynin çəkisi 1350 qrama çatır, alın payı və böyük yarımkürələr həcmcə, çəkicə artıb inkişaf edir. 7 yaşdan 10 yaşadək uşağın fiziki inkişafı anatomik-fizioloji qanunauyğunluqlara istinad edir.  Kiçik məktəblilərdə əzələ və bağlar möhkəmlənir, ümumi əzələ gücü artır, böyük əzələlər kiçiklərə nisbətən tez inkişaf edir. Əl barmaqlarının buğumlarının sümükləşməsi 9-10 yaşda, biləyin sümükləşməsi isə 10-12 yaşda başa çatır. Məhz buna görə də kiçik məktəblilər çox vaxt yazı işlərini çətinliklə yerinə yetirir, barmaqlarının yorulmasından şikayətlənirlər. Uşağın ürək-damar sistemi də sürətlə inkişaf edir, qan arteriyalarının diametri genişlənir ki, bu da ürəyin beyni lazımi miqdarda qanla təmin etməsinə imkan verir. Bu isə öz növbəsində uşağın təlim fəaliyyətinin faydalı iş əmsalını xeyli artırır. Uşaq indi kefi istədiyi vaxt həyata keçirdiyi sərbəst hərəkətlər əvəzinə, əzələlərin yorucu gərginliyini tələb edən lazımi vəziyyətdə saatlarla oturmalı olur.  Sual 3. Qeyd edildiyi kimi, uşağın məktəbə daxil olması ilə əlaqədar onun həyatında bir sıra psixoloji dəyişikliklər baş verir. Belə ki, uşaq onun üçün tamam yeni olan bir şəraitə-məktəbə düşdükdən sonra özünün hərəkət, rəftar və davranışını məktəbin daxili intizam qaydaları əsasında  həyata keçirməli, yoldaşları və müəllimlə əvvəlkindən fərqli davranış formaları mənimsəməli olur. Təlim fəaliyyəti dedikdə, müəllimin rəhbərliyi altında bilik, bacarıq və vərdişlərin məqsədəuyğun, mütəşəkkil, planlı şəkildə mənimsənilməsi prosesi nəzərdə tutulur. Bu prosesdə iki mühüm cəhəti fərqləndirmək olar. Birinci cəhət,  müəyyən elmi anlayışlar, qanunlar və əməli məsələlərin həllinə əsaslanan ümumi üsul və tərzlərlə bağlıdır. İkincisi isə, təlimin quruluşu ilə bağlıdır. Təlim fəaliyyətinin quruluşu aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir: 1) təlim şəraiti, situasiyası, yaxud vəzifələri; 2) təlim işləri, əməliyyatları; 3) nəzarət; 4) qiymətləndirmə. Kiçik məktəb yaşı dövrü uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı üçün geniş imkan yaradır. Bu dövrdə qavrayışın xüsusiyyətləri, növləri, uşağın həyat və fəaliyyətinin təsiri altında, onun ətraf mühitin cisim və hadisələri ilə fəal qarşılıqlı münasibəti prosesində sürətlə inkişaf edir.   I-II sinif şagirdlərinin qavrayışlarının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri onun az fərqləndirici, səthi, nisbətən az məqsədəyönəlmiş olmasıdır. Həmin yaş dövründə uşaqlar, birinci növbədə, o obyekti və ya əlaməti qavrayırlar ki, onlar, bilavasitə emosional təəssürat yaratmış, uşaqlar üçün əhəmiyyətli olsun. Kiçik məktəblilərin qavrayışlarının xarakterik cəhətlərindən biri də oxşar obyektləri qeyri-dəqiq qavramasıdır. Qavrayış zamanı fərqləndirmənin kifayət səviyyədə olmaması onu göstərir ki, uşaqlar oxşar cisim  və hadisələrə eyni məna verirlər. Məlum olduğu kimi, uşaqlar zamanı qavramaqda müəyyən çətinlik  çəkirlər. Aydındır  ki, məkandan fərqli olaraq, zaman bilavasitə qavranılmır, bu prosesdə zaman özü uşağın şüurunda əks olunur, onun idrak obyekti olmur. I sinifdə “bu gün”, “axşam”, “səhər” kimi zaman məfhumlarını fərqləndirən uşaqlar tədricən saatdan, təqvimdən istifadə etməyi bacarırlar ki, bu da onların gündəlik rejimlərinin, tədris işlərinin təşkilinə kömək edir. Diqqətin inkişafı.Kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda qeyri-ixtiyari diqqət ixtiyari diqqətə nisbətən üstünlük təşkil edir, onun davamlılığı ixtiyari diqqətə nisbətən yüksək olur. Məlum olduğu kimi, qeyri-ixtiyari diqqət ən çox uşağın marağı ilə əlaqədardır. Məktəbə daxil olmaqla uşağın marağı, xüsusilə təlim fəaliyyətinə olan marağı genişlənir, inkişaf edir. Kiçik məktəb yaşı dövründə diqqətin həcmi bir qədər genişlənir. Diqqətin həcminin genişlənməsi şagirdin təlim fəaliyyətində müvəffəqiyyət qazanmasına əsaslı təsir göstərir. Uşağın diqqətinin inkişafı üçün müxtəlif təlim üsullarından da istifadə olunur. Dərsdə müxtəlif üsullar, müxtəlif qaydalar gözlənilmədikdə uşağın diqqəti yayınır, dalğınlıq əmələ gəlir. Dərsdə diqqətin davamlılığı müəllimin davranışından da asılıdır. Müəllim səsinin tonunu, intonasiyasını dəyişdikdə, nitqdə vurğu və intonasiyadan düzgün istifadə etdikdə diqqətin davamlılığını təmin edə bilər. Dərsdə diqqətliliyi təmin edən amillərdən biri də təlim prosesinin səmərəli təşkilidir. Nitqin inkişafı. Nitqin hər 3 istiqamətinin (söz ehtiyatı, fonetik, qrammatik) inkişafı onun yeni mərhələyə-yazılı nitqin inkişafına keçməsinə imkan verir. Şagirdlərin oxu vərdişinə yiyələnməsi üç mərhələdən ibarətdir: 1-ci mərhələ analitik mərhələ adlanır ki, burada şagird hərflərin adlarını öyrənir,  onlardan heca, hecalardan isə sözlərin əmələ gəlməsi ilə tanış olur. 2-ci mərhələ sintetik mərhələdir ki,  şagird sözlərin ünsürlərini çətinlik çəkmədən və nisbətən tez sintez edir, ancaq bu zaman bir sıra çətinliklər özünü göstərir. Həmin vaxt uşaq sözlərin tərkib hissəsini müəyyənləşdirmədən oxuyaraq oxşar sözlərin oxunuşunu qarışdırır. 3-cü mərhələ analitik-sintetik mərhələdir ki,  burada şagird sözün ünsürlərini sürətlə müəyyənləşdirməyə əsaslanaraq oxumağa başlayır. Bu mərhələ sürətli qiraət mərhələsi hesab edilir. Hafizənin inkişafı.Uşaqların hafizəsi məktəbdə müntəzəm təlim-tərbiyə sayəsində sürətlə inkişaf etməyə başlayır, xüsusilə mexaniki və mənalı hafizənin nisbəti dəyişir, mənalı hafizə daha səmərəli inkişaf edir. Kiçik məktəb yaşlı uşaqlar konkret cisimləri, faktları, özlərinin bilavasitə qavradıqları hadisələri daha yaxşı yadda saxlayırlar. Təlim prosesində emosional məzmuna malik olan material yaxşı yadda qalır və hafizəni inkişaf etdirir. Burada əqli iş, adətən, hisslərlə müşayiət olunur. İxtiyari yaddasaxlamanın inkişafında qarşıya məqsəd qoymaqla öyrəniləcək materialın müqayisə edilməsinin də böyük rolu vardır. Hafizənin inkişafı və yaddasaxlamanın davamlılığında plan tərtib etmənin də böyük əhəmiyyəti vardır. Tədqiqatlar göstərir ki, planla öyrənmə plansız öyrənməyə nisbətən yaxşı nəticə verir. Hafizənin inkişafında ciddi nəzarət və tələbkarlıq da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təfəkkürün inkişafı. Təfəkkürün inkişafında konkretlilik və emosionallıq geniş yer tutur. Uşaqlar fikri əməliyyatlar aparır, ümumiləşdirir, əyani təfəkürlə mücərrəd təfəkkürün birgə fəaliyyəti praktik və nəzəri təfəkkürü də inkişaf etdirir. Şagirdlər təhlili yalnız əyani-əməli planda deyil, əqli planda da apara bilirlər.Kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda təlim-tərbiyənin təsiri altında müqayisə prosesi də inkişaf edir. Bu yaş dövründə əqli fəaliyyətin inkişafında  təfəkkürün hökm və əqli nəticə formaları da inkişaf edir. Hökmlərin düzgün forması uşağın cisim və hadisələr haqqında düzgün, dəqiq fikir yürütməsinə imkan verir. Təhlil fikri əməliyyatı ilə  bərabər,  uşaqlarda tərkib fikri əməliyyatı da   inkişaf edir. Tərkib fikri əməliyyatı prosesində şagirdlər ayrı-ayrı hissələri, əlamətləri birləşdirib, tam şəkildə öyrənirlər. Təlim prosesində təhlil və tərkibin inkişafı qarşılıqlı vəhdətdə həyata keçirilir. Kiçik yaşlı məktəblilərdə mücərrədləşdirmə və konkretləşdirmə prosesləri də inkişaf edir. Təlim prosesində kiçik məktəblilərin təfəkkürünün qeyd olunan xüsusiyyətləri müəllim tərəfindən ciddi surətdə nəzərə alınmalıdır.  Təxəyyülün inkişafı.Kiçik məktəb yaşı dövründə uşağın həyat təcrübəsi və biliyinin artması sayəsində onda təxəyyülün inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Bu yaş dövrü üçün bərpaedici təxəyyül əsas olur. Bərpaedici təxəyyül kiçik yaşlı şagirdin təlim fəaliyyətində həlledici rol oynamağa başlayıb, onun tərkib hisəsinə çevrilir; keçilən dərslərin mənimsənilməsini asanlaşdırır. Təcrübə göstərir ki, kiçik məktəb yaşlı şagirdlər hekayə və nağıllar əsasında surətləri təsəvvür etməkdə çətinlik çəkmirlər. Hər şeydən əvvəl, kiçik məktəblinin təxəyyülü emosional xarakter daşıyır. Onda hisslərin, bədii əsərlərin təsiri altında daha parlaq təxəyyül surətləri yaranır. Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, birinci sinif şagirdlərinin təxəyyül surətləri hələ bağça yaşı dövründə olduğu kimi, sxematik və fraqmentar xarakter daşıyır. Məktəbə daxil olmaq uşaqda yaradıcı təxəyyülün inkişafına da şərait yaradır. Təlim prosesində şagirdlərin biliyi, həyat təcrübəsi artır, təsəvvürləri genişlənir,  bütün bunlar isə onların nisbətən müstəqil, yaradıcı fəaliyyət göstərmələrinə imkan verir. Bu dövrdə təlim fəaliyyəti ilə yanaşı, uşağın şəkil çəkməsi, oyunda iştirakı, özündən nağıl və hekayələr quraşdırılması  yaradıcı təxəyyülün inkişafına müsbət təsir göstərir.                                                                              Məktəbə yenicə gəlmiş uşaqlar bir sıra hissi hallar, təəssüratlar keçirirlər: onlar fəxr edirlər ki, artıq məktəblidirlər, “böyük” olmuşlar. Bununla yanaşı, mühitin, təlim və tərbiyənin təsiri altında uşaqlarda bir sıra müsbət hisslər yaranır. Bu cür hisslər, xüsusilə uşağın məktəbdə qazandığı müvəffəqiyyətlər, habelə çətinlikləri aradan qaldırması və s. ilə bağlı olan razılıq hissində özünü göstərir. Təlimdə qazandığı ilk müvəffəqiyyətlər uşağın sevincinə səbəb olur. Şagirdin məktəbdə aldığı yüksək qiymət müsbət emosional hal yaradır. Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda hisslər az davamlılığı, keçiciliyi ilə fərqlənir. Yüksək əhval-ruhiyyə ilə çalışan uşağa təsir edən kiçik bir şey onun əhvalını tezliklə dəyişdirir. Kiçik məktəb yaşının sonuna doğru uşaqların hissləri nisbətən davamlı xarakter daşımağa başlayır. Bu dövrdə uşaqlarda zehni hisslər də inkişaf edir. Uşaqda hər şeyi bilməyə, öyrənməyə həvəs, təlim tapşırıqlarını yerinə yetirərkən rast gəldiyi çətinliyi aradan qaldırmağa istək   və s. kimi hallar baş verir. Kiçik məktəbyaşlı şagirdlərdə əxlaqi-sosial  hisslər də  inkişaf edir. Bu dövrdə onlarda Vətənə məhəbbət, insanlara qayğı göstərmək kimi hisslər formalaşır. Kiçik məktəb yaşlılarda sevinc və narazılıq yoldaşların bir-birinə hörmət və etibar edib-etməməsi ilə, özlərinin təşkilatçılıq qabiliyyətlərini qiymətləndirib-qiymətləndirməmələri ilə əlaqədar olur. Kiçik məktəbyaşlı şagirdlərdə təsviri incəsənətin, musiqinin, nəğmənin təsiri ilə estetik hisslər də sürətlə inkişaf edir: hətta onlar nəğmələri, musiqi əsərlərini emosional cəhətdən qiymətləndirir və ona öz münasibətlərini bildirirlər. Şagirdlərdə hisslərin inkişafından danışarkən praksis hissləri də qeyd etmək lazımdır. Bu hiss əmək, təlim, idman fəaliyyəti zamanı təzahür edib,  uşağın həyatında böyük əhəmiyyətə malik olur. Xüsusilə,  şagirdin təlim müvəffəqiyyəti onun müəyyən vaxtlarda keçirdiyi hisslərdən çox asılıdır. Kiçik məktəblilərin şəxsiyyətinin inkişafında özünüdərketmə, yəni öz psixi, fiziki, mənəvi keyfiyyət və xüsusiyyətlərinə şüurlu münasibət, özünüqiymətləndirmə mühüm rol oynayır. Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında məktəb kollektivinə daxil olmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Uşağın sinfə, qrupa daxil olması bir tərəfdən onda kollektivçilik hissinin meydana gəlməsinə, digər tərəfdən isə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin yaranmasına səbəb olur. Qrup  daxilində kiçik məktəb yaşlıların bir-birinə münasibətində tədricən əsaslı dəyişikliklər nəzərə çarpır. Tədris fəaliyyəti tədricən uşaqları bir-biri ilə bağlayır və onların bir-birinə qarşılıqlı köməyini, tələbkarlığını təşəkkül etdirir. Uşaqlar tədricən özlərini  qrupun  ayrılmaz hissəsi hesab edirlər. 9-11 yaşlı şagirdlər yoldaşlarının yanında onlara tutulan iradlardan daha çox utanır və mütəəssir olurlar. Kiçik məktəblilər öz şəxsi tələbat və arzuları ilə yanaşı, başqa adamların da maraq və istəklərinə aid fikir söyləyirlər.  Kiçik məktəblilərdə tələbat və maraqların inkişafı. Məktəbə daxil olmuş uşaqların tələbat və maraqları olduqca müxtəlif və rəngarəng xarakter daşıyır. Şagirdin müvəffəqiyyətlə oxumasına, biliklərə yiyələnməsinə müəllim yaxından kömək göstərdikdə şagird bu sahədəki tələbatını ödəyə bilir. Müəllim şagirdin gözü qarşısında ətraf varlığın zənginliklərini, bir növ nümayiş etdirir: onu yeni-yeni cisim və hadisələrlə tanış edir. Bu da uşaqda idrak, təlim maraqlarının inkişafına səbəb olur. Oxumaq get- gedə nəinki lazımi, hətta ən maraqlı prosesə çevrilir. Psixoloqların tədqiqatları göstərmişdir ki, I sinfə yeni gələn uşaqlarda maraqlar hələ fərqləndirici xarakter daşımır. Onlar təlim fəaliyyətinin bütün sahələri ilə eyni dərəcədə maraqlanırlar. II sinifdə uşaqlarda  təlim fəaliyyətinin nəticəsinə maraq artır. III sinifdə isə uşaqlarda müstəqilliyin artması onların təlim fəaliyyətinin mahiyyəti ilə  daha dərindən maraqlanmalarına imkan yaradır. Kiçik məktəblilər onları əhatə edən  adamların rəftar və davranışlarını qiymətləndirməyə də maraq göstərir, eyni zamanda onlarda başqasının qeydinə qalmaq, insanlara həssaslıq göstərmək, onlara hörmət etmək kimi mövqedə olurlar. Bu yaş dövründə tez-tez rast gəlinən mənfi hallar: Hiperaktivlik – Həddindən artıq aktivlik, gərginlik hissi, bir işdə diqqəti konsentrasiya (mərkəzləşdirmə) edə  bilməmək;  diqqət əksikliyi (hiperaktiv) belə  uşaqların əsas göstəricisidir. Bu  hallara oğlan uşaqlarında  qızlara nisbətən daha çox rast gəlinir. Hiperaktivlik – kompleks davranış pozuntusudur. İxtiyari diqqəti inkişaf etdirmək lazımdır. Bunun üçün xüsusi qruplar şəklində  planlı proqramlar təşkil olunmalıdır.Valideynlər üçün bilgi verəcək treninqlər təşkil edilməlidir.  Uşağın bu və ya digər davranışı və hadisələri diqqətdən kənarda saxlamasının  səbəbini araşdırmaq lazımdır. Fiziki aktivliyi faydalı işlərə yönəldərək hərəki aktivliyi tənzimləmək olar. Solaxaylıq – Sol  əl ilə yazan uşaqlar (insanların 10%) çox zaman müəllimlərin və sağ əl ilə yazan yoldaşlarının mənfi münasibətinin obyekti olurlar. Fizioloji baxımdan onlarda  görmə-motor koordinasiya qabiliyyəti zəif olur. Uşaqlar çətinliklə obyektləri və onların elementlərini köçürürlər, güzgüləmə effekti olur (hərfləri tərs yazırlar), yazılar əyri və kobud olur. Sağ və solu müəyyən etməsində çətinlik çəkirlər. Emosional-iradi sferanın pozulması – bu  aqressiv uşaqlarda emosional tormozlanma, utancaqlıq, həyəcanlılıq olur,  onlar tez küsən və inciyən olurlar. Səbəb ailə daxilində fərqli tərbiyə vasitələrinin olması, temperament tiplərinin  və müəllim ilə münasibətlərin fərqli cəhətlərinin təzahür  etməsidir.  Sual 4. İbtidai sinif şagirdlərinin oyun fəaliyyəti müxtəlif, rəngarəng olur. Fəaliyyətin əsas etibarilə şagirdlər üçün xarakterik olan bu növündə mütəhərrik, rollu, stolüstü oyunlar fərqləndirilir.Mütəhərrik oyunlar. Kiçik məktəblilərin oyun fəaliyyəti idman oyunlarını andırır, həm də o, uşağın sağlamlığı üçün faydalıdır. Uşaqlar belə oyunlardan fərdi və kollektiv yarışlarda istifadə edir və o, uşaqlarda fiziki, o cümlədən şəxsi keyfiyyətləri, habelə cəsarəti, dözümlüyü, təkidliyi inkişaf etdirir, uşağa cəldlik, çeviklik, qıvraqlıq aşılayır.Rollu oyunlar. Məktəbli bu oyunlarda rola girir, öz üzərinə müəyyən vəzifələr götürür, onu ifa edir. Məsələn, həkim, müəllim rolunda çıxış etmək, onları yamsılamaq, rola uyğun davranmaq, iş görmək və s. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlardan fərqli olaraq kiçik məktəblilətin oynadığı rollar özünəməxsus xüsusiyyətləri, cəhətlərilə seçilir, fərqlənir. Belə ki, oğlanlar qəhrəmanlıq rollarını, qızlar isə ana, həkim, müəllim rollarını daha çox sevib, seçib oynayırlar.Stolüstü oyunlar. Şagird əqlinin gimnastikası, məşqi hesab olunan bu oyunlar, əsasən, uşaqlarda idrak maraqlarını inkişaf etdirir. Belə oyunlara loto, domino, nərd, şahmat, şaşki və s. kimi oyunları misal gətirmək olar. Bu tip oyunlara tapmaca, atmaca, qıfılbənd kimi məşğələləri də aid etmək olar. Sual 5. Kiçik məktəblilərin aparıcı fəaliyyət növü təlim olsa da, burada özünəxidmət və müəyyən xırda məmulatların hazırlanması şəklində həyata keçirilən əmək fəaliyyəti də diqqəti cəlb edir. Uşaqlar özünəxidmət əməyinə hələ məktəbəqədər yaşdan alışırlar. Özünəxidmət əməyi üzrə bacarıq, vərdiş və adətləri inkişaf etdirmək və möhkəmlətmək üçün ibtidai siniflərdə daha əlverişli şərait yaranır: uşaqlar müəllimin rəhbərliyi altında yaşlıların əməyinə hörmət və qayğı ruhunda tərbiyə olunur, insanların həyatında əməyin oynadığı rolu dərk edir. Məktəb şəraitində də şagirdlərə müntəzəm olaraq elə tələblər verilməlidir ki, onlar kollektivin ümumi mənafeyi naminə döşəməni silmək, gülləri sulamaq, sinif otağını səliqə-sahmana salmaq kimi tapşırıqları yerinə yetirsinlər. Kiçik yaşlı məktəbliləri əməyə məhəbbət ruhunda tərbiyə etmək üçün eyni zamanda onları kollektiv əməyin icrasına alışdırmaq lazımdlr. Özünəxidmət əməyilə məşğul olan kiçik məktəblilətdə şəxsi məsuliyyət, işə yaradıcı münasibət, əmək adamlarına hörmət hissləri, kollektivdə işləmək bacarıq və meylli kimi keyfiyyətlər tərbiyə olunur. Uşaqların əmək tərbiyəsində çatışmayan cəhətlər onların müstəqil əmək fəaliyyəti zamanı özünü büruzə verir. Özünəxidmət əməyinin tərbiyəvi imkanlarından ağıllı surətdə istifadə etməklə həmin çatışmazlıqları aradan qaldırmaq mümkündür. Kollektivin mənafeyinə həyata keçirilən əmək prosesində uşaqlar öz yoldaşları, sinif kollektivi, habelə məktəb ictimaiyətilə real qarşılıqlı münasibətlərə girir ki, bu da onlarda yoldaşlıq köməyi, işə yaradıcı, fəal münasibətin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Kiçikyaşlı məktəblilərin əməyi psixoloji baxımdan yalnız o vaxt məhsuldar və səmərəli olur ki, burada hər bir uşağın vəzifəsi icra üçün vaxt, keyfiyyətə nəzarət kkonkret surətdə müəyyənləşdirilmiş olsun. Bu vaxt uşaqlarda təşkilatçılıq, öz işinə məsuliyyət hissi, birgə işləmək, öz mənafeyini kollektivin mənafeyinə tabe etmək bacarığı tərbiyə olunur. Birgə, kollektiv əmək zamanı həyata keçirilən qarşılıqlı asılılıq və nəzarət uşaqlarda şəxsiyyətin xüsusi keyfiyyəti, sonralar isə onun xarakter əlamətinə çevrilən məsuliyyətlilik hissinin tərbiyə olunmasına gətirib çıxarır. İbtidai siniflərdə əmək dərsləri də tədris plan və proqramına daxil edilərək mühüm fənn kimi tədris olunur. I_II sinif şagirdləri kağız, parça, plastilinlə işləyir, sonra isə qayçıdan, iynədən və digər alətlərdən istifadə etməyi öyrənirlər. III_IV sinifdə əmək dərsləri bir qədər mürəkkəvləşir, onlar biçmə, tikmə, cildləmə ilə məşğul olurlar. Uşaqların öz ələrilə hazırladıqları bu və ya digər şeylər onlara xüsusi sevinc gətirir. Beləliklə, əmək fəaliyyəti zamanı şagirdlərin həm iradi-emosional sahəsinin, həm də idrak proseslərinin lazimi səviyyədə inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır.  Sual 6.Kiçik məktəb yaşı dövrü uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı üçün geniş imkan yaradır. Bu dövrdə qavrayışın xüsusiyyətləri, növləri, uşağın həyat və fəaliyyətinin təsiri altında, onun ətraf mühitin cisim və hadisələri ilə fəal qarşılıqlı münasibəti prosesində sürətlə inkişaf edir. I-II sinif şagirdlərinin qavrayışlarının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri onun az fərqləndirici, səthi, nisbətən az məqsədəyönəlmiş olmasıdır. Həmin yaş dövründə uşaqlar, birinci növbədə, o obyekti və ya əlaməti qavrayırlar ki, onlar, bilavasitə emosional təəssürat yaratmış, uşaqlar üçün əhəmiyyətli olsun. Kiçik məktəblilərin qavrayışlarının xarakterik cəhətlərindən biri də oxşar obyektləri qeyri-dəqiq qavramasıdır. Qavrayış zamanı fərqləndirmənin kifayət səviyyədə olmaması onu göstərir ki, uşaqlar oxşar cisim  və hadisələrə eyni məna verirlər. Məhz buna görə də təlim prosesində müqayisədən istifadəyə geniş yer verilməlidir. Məlum olduğu kimi, uşaqlar zamanı qavramaqda müəyyən çətinlik  çəkirlər. Buna baxmayaraq, kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda təlim-tərbiyə prosesində məkan və zaman qavrayışı da əsaslı şəkildə inkişaf edir, onlar məsafəni, məkanın müxtəlif cəhətini qavraya bilirlər. Aparılan təcrübələr göstərir ki, kiçik yaşlı məktəblilərin 25%-i “1 km məsafə” ifadəsini düzgün qavrayır. I-II sinif şagirdləri əyaniliklə əlaqədar məkanı düzgün qavradıqları halda, III sinif şagirdləri məkanı həm əyaniliklə əlaqədar, həm də onsuz müəyyənləşdirə bilirlər. Təlim-tərbiyə prosesində uşaqlarda zaman qavrayışı da inkişaf edir. Aydındır  ki, məkandan fərqli olaraq, zaman bilavasitə qavranılmır, bu prosesdə zaman özü uşağın şüurunda əks olunur, onun idrak obyekti olmur. Obyektiv varlıq olan zamanın bu spesifik xüsusiyyəti uşaqların onu əks etdirməsini uzun müddət çətinləşdirir, lakin buna baxmayaraq, uşaqlar tədricən zaman qavrayışına yiyələnirlər. Burada “səhər”, “axşam”, “gündüz”, “gecə” kimi zaman məfhumlarının əsas əlamətlərə görə ümumiləşdirilməsi də nisbi xarakter daşıması uşaqların onları dəqiq qavramalarını çətinləşdirir. I sinifdə “bu gün”, “axşam”, “səhər” kimi zaman məfhumlarını fərqləndirən uşaqlar tədricən saatdan, təqvimdən istifadə etməyi bacarırlar ki, bu da onların gündəlik rejimlərinin, tədris işlərinin təşkilinə kömək edir.  Diqqətin inkişafı. Tədris materialını qavramaq, onu başa düşmək, yadda saxlamaq, lazım gəldikdə yada salmaq tədris işinə diqqətli münasibət sayəsində mümkün olur. Kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda qeyri-ixtiyari diqqət ixtiyari diqqətə nisbətən üstünlük təşkil edir, onun davamlılığı ixtiyari diqqətə nisbətən yüksək olur. Məlum olduğu kimi, qeyri-ixtiyari diqqət ən çox uşağın marağı ilə əlaqədardır. Məktəbə daxil olmaqla uşağın marağı, xüsusilə təlim fəaliyyətinə olan marağı genişlənir, inkişaf edir. Bu da öz növbəsində qeyri-ixtiyari diqqətin inkişafına səbəb olur, lakin ilk dövrlər kiçik məktəblilərdə maraq hələ mərkəzləşməmiş xarakter daşıyır. İlk dövrlər uşağı təlim prosesində qazanacağı bilikdən çox onun üçün yeni olan məşğələlər çəlb edir, onu çox vaxt yazı, oxu, qiymət almaq və s. maraqlandırır. Ona görə də uşağın diqqəti ilk dövrlər qeyri-ixtiyari şəkildə həmin sahələrə yönəlir. Kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda qeyri-ixtiyari diqqəti ən dərin emosional təsir yaradan, parlaq cisim və hadisələr inkişaf etdirir. Ona görə də kiçik məktəb yaşlı uşaqların diqqəti bəzən əsas cəhətə deyil, onları həyəcanlandıran cəhətlərə doğru daha çox yönəlir. Bütün bu cəhətlərin təlim prosesində nəzərə alınması diqqətin davamlılığına müsbət təsir göstərir. Kiçik məktəb yaşı dövründə diqqətin həcmi bir qədər genişlənir. Diqqətin həcminin genişlənməsi şagirdin təlim fəaliyyətində müvəffəqiyyət qazanmasına əsaslı təsir göstərir. Belə ki, I sinif şagirdi əlifbanı oxuyarkən əvvəlcə ayrı-ayrı hecaları qavrayır, bu vaxt onun diqqəti zəif olur, lakin oxumağı öyrəndikdən sonra sözləri bütöv halda qavrayır, onun sürətli qiraəti genişlənir. Məktəblilərdə diqqətin mərkəzləşməsi və davamlılığı da getdikcə təkmilləşir. Dərsdə daim mühüm məsələlərə diqqət yetirmək lüzumsuzluqlardan uzaqlaşmaq diqqətin mərkəzləşməsini inkişaf etdirən amillərdəndir. Kiçik məktəblilərin çoxu təlim prosesində öz diqqətlərini paylamaqda və keçirməkdə çətinlik çəkirlər. Onlar verilmiş bu və ya digər tapşırığı yerinə yetirərkən diqqətini paylaya bilmir, çoxlu səhvə yol verirlər. Təlim prosesində intizamlılıq və mütəşəkkillik də diqqətin inkişafında böyük əhəmiyyətə malikdir. Uşağın diqqətinin inkişafı üçün müxtəlif təlim üsullarından da istifadə olunur. Dərsdə müxtəlif üsullar, müxtəlif qaydalar gözlənilmədikdə uşağın diqqəti yayınır, dalğınlıq əmələ gəlir. Bu da öz növbəsində mənimsəmənin keyfiyyətinə mənfi təsir edir. Dərsdə diqqətin davamlılığı müəllimin davranışından da asılıdır. Müəllim səsinin tonunu, intonasiyasını dəyişdikdə, nitqdə vurğu və intonasiyadan düzgün istifadə etdikdə diqqətin davamlılığını təmin edə bilər. Dərsdə diqqətliliyi təmin edən amillərdən biri də təlim prosesinin səmərəli təşkilidir.  Nitqin inkişafı.Nitqin hər 3 istiqamətinin (söz ehtiyatı, fonetik, qrammatik) inkişafı onun yeni mərhələyə-yazılı nitqin inkişafına keçməsinə imkan verir. Şagirdlərin oxu vərdişinə yiyələnməsi üç mərhələdən ibarətdir: 1-ci mərhələ analitik mərhələadlanır ki, burada şagird hərflərin adlarını öyrənir,  onlardan heca, hecalardan isə sözlərin əmələ gəlməsi ilə tanış olur. Bu mərhələdə hərflərdən hecalar, hecalardan isə sözlər düzəltmə prosesi nisbətən ləng gedir. 2-ci mərhələ sintetik mərhələdirki,  şagird sözlərin ünsürlərini çətinlik çəkmədən və nisbətən tez sintez edir, ancaq bu zaman bir sıra çətinliklər özünü göstərir. Həmin vaxt uşaq sözlərin tərkib hissəsini müəyyənləşdirmədən oxuyaraq oxşar sözlərin oxunuşunu qarışdırır. 3-cü mərhələ analitik-sintetik mərhələdir ki,  burada şagird sözün ünsürlərini sürətlə müəyyənləşdirməyə əsaslanaraq oxumağa başlayır. Bu mərhələ sürətli qiraət mərhələsi hesab edilir. Yazı vərdişlərinin (qrafik vərdişləri) təşəkkülü adətən, 3 mərhələdən keçir. Elementar adlanan birinci mərhələdə şagirdin diqqəti hərfin ayrı-ayrı ünsürlərinin yazılışına, yazı zamanı düzgün oturmağa, əlin hərəkətinə, qələm və dəftərdən düzgün istifadəyə doğru yönəlmiş olur. II mərhələdə (hərfi mərhələ) diqqət hərfin düzgün və tam yazılmasına, yazı texnikasına yönəlir. III mərhələdə əlaqəli (rabitəli) yazı vərdişi təşəkkül tapır; hərflər sözlər içərisində əlaqəli, sətir üzərində bir böyüklükdə yazılır. Qrafik yazının yüksək mərhələsi rabitəli, tez yazmaq mərhələsi hesab olunur. Bu mərhələdən sonra qarşıya yeni vəzifə, orfoqrafik cəhətdən düzgün yazmaq vəzifəsi çıxır. Orfoqrafik vərdişlərə yiyələnmək yazılı nitqdə mühüm yer tutur.  Hafizənin inkişafı.Uşaqların hafizəsi məktəbdə müntəzəm təlim-tərbiyə sayəsində sürətlə inkişaf etməyə başlayır, xüsusilə mexaniki və mənalı hafizənin nisbəti dəyişir, mənalı hafizə daha səmərəli inkişaf edir. Mənalı yaddasaxlama uşağın nitqə yiyələnməsi ilə əlaqədar təşəkkül tapır, kiçik məktəb yaşında da xeyli inkişaf etmiş olur və uşaq onunla hafizəsini informasıyalarla zənginləşdirir. Kiçik məktəb yaşlı uşaqlar konkret cisimləri, faktları, özlərinin bilavasitə qavradıqları hadisələri daha yaxşı yadda saxlayırlar. Ona görə də uzun-uzadı izahatları yadda saxlamaqda çətinlik çəkən 6-7 yaşlı uşaq əyani olaraq qavradığı materialı asanlıqla yadda saxlaya bilir. Bu həmin dövrdə uşaqlarda I siqnal sisteminin, o cümlədən obrazlı hafizənin hələ üstünlük təşkil etməsi ilə əlaqədardır. Təlim prosesində emosional məzmuna malik olan material yaxşı yadda qalır və hafizəni inkişaf etdirir. Burada əqli iş, adətən, hisslərlə müşayiət olunur. İxtiyari yaddasaxlamanın inkişafında qarşıya məqsəd qoymaqla öyrəniləcək materialın müqayisə edilməsinin də böyük rolu vardır. Hafizənin inkişafı və yaddasaxlamanın davamlılığında plan tərtib etmənin də böyük əhəmiyyəti vardır. Tədqiqatlar göstərir ki, planla öyrənmə plansız öyrənməyə nisbətən yaxşı nəticə verir. Hafizənin inkişafında ciddi nəzarət və tələbkarlıq da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  Təfəkkürün inkişafı.Təfəkkürün inkişafında konkretlilik və emosionallıq geniş yer tutur. Uşaqlar fikri əməliyyatlar aparır, ümumiləşdirir, əyani təfəkürlə mücərrəd təfəkkürün birgə fəaliyyəti praktik və nəzəri təfəkkürü də inkişaf etdirir. Şagirdlər təhlili yalnız əyani-əməli planda deyil, əqli planda da apara bilirlər. Kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda təlim-tərbiyənin təsiri altında müqayisə prosesi də inkişaf edir. Bu yaş dövründə əqli fəaliyyətin inkişafında  təfəkkürün hökm və əqli nəticə formaları da inkişaf edir. Hökmlərin düzgün forması uşağın cisim və hadisələr haqqında düzgün, dəqiq fikir yürütməsinə imkan verir. Təhlil fikri əməliyyatı ilə  bərabər,  uşaqlarda tərkib fikri əməliyyatı da   inkişaf edir. Tərkib fikri əməliyyatı prosesində şagirdlər ayrı-ayrı hissələri, əlamətləri birləşdirib, tam şəkildə öyrənirlər. Təlim prosesində təhlil və tərkibin inkişafı qarşılıqlı vəhdətdə həyata keçirilir. Kiçik yaşlı məktəblilərdə mücərrədləşdirmə və konkretləşdirmə prosesləri də inkişaf edir. Təlim prosesində kiçik məktəblilərin təfəkkürünün qeyd olunan xüsusiyyətləri müəllim tərəfindən ciddi surətdə nəzərə alınmalıdır. Kiçik məktəblilərdə emprik təfəkkürlə nəzəri təfəkkürün vəzni tədricən dəyişir. Nəzəri təfəkkür dominant olmağa başlayır. İbtidai sinif şagirdləri bədii mətnlər üzərində selektiv əməliyyat apararkən onların mücərrədləşdirici fəaliyyəti 3 formada özünü göstərir.  Mənimsənilmiş bütöv mətndə ayrı-ayrı xətti-süjeti ayırmaq tələb edildikdə uşaqlar mətndəkinə müvafiq şəkildə əməliyyat aparırlar.Bəzi şagirdlər mətni bütöv nağıl etdikdən sonra mətndəki hər hansı xətti ayırmaq tapşırıldıqda daha çox ünsürlər, fikirlər ayırırlar, yəni mətni sərbəst, əlaqəli nağıl etməyə nisbətən selektiv yadasalma zamanı daha tam və yaxşı nəticə əldə edilir.Şagirdlər mətni tam söyləsə də, mətndən müxtəlif süjeti ayırmağı bacarmırlar və ya mücərrədləşdirmələri səthi xarakter daşıyır.Kiçik məktəblilərdə ümumiləşdirmə prosesi də sürətlə inkişaf edir. Şagirdlərin ümumiləşdirici fikri fəaliyyəti təlim zamanı 3 şəkildə inkişaf edir.   Ayrı-ayrı cisimlərdə mühüm cəhətlər ümumiləşdirilir, məfhum əmələ gətirilir.Tədris ümumiləşdirmələri, yəni plan tutmaq, nəticələr çıxarmaq, materialın qısa şəkildə icmalını hazırlamaq.Ayrı-ayrı cisim və hadisələr arasında mühüm və ümumi əlaqələr ümumiləşdirilir.Təxəyyülün inkişafı.Kiçik məktəb yaşı dövründə uşağın həyat təcrübəsi və biliyinin artması sayəsində onda təxəyyülün inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Bu yaş dövrü üçün bərpaedici təxəyyül əsas olur. Bərpaedici təxəyyül kiçik yaşlı şagirdin təlim fəaliyyətində həlledici rol oynamağa başlayıb, onun tərkib hisəsinə çevrilir; keçilən dərslərin mənimsənilməsini asanlaşdırır. Təcrübə göstərir ki, kiçik məktəb yaşlı şagirdlər hekayə və nağıllar əsasında surətləri təsəvvür etməkdə çətinlik çəkmirlər. Hər şeydən əvvəl, kiçik məktəblinin təxəyyülü emosional xarakter daşıyır. Onda hisslərin, bədii əsərlərin təsiri altında daha parlaq təxəyyül surətləri yaranır. Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, birinci sinif şagirdlərinin təxəyyül surətləri hələ bağça yaşı dövründə olduğu kimi, sxematik və fraqmentar xarakter daşıyır. Məktəbə daxil olmaq uşaqda yaradıcı təxəyyülün inkişafına da şərait yaradır. Təlim prosesində şagirdlərin biliyi, həyat təcrübəsi artır, təsəvvürləri genişlənir,  bütün bunlar isə onların nisbətən müstəqil, yaradıcı fəaliyyət göstərmələrinə imkan verir. Bu dövrdə təlim fəaliyyəti ilə yanaşı, uşağın şəkil çəkməsi, oyunda iştirakı, özündən nağıl və hekayələr quraşdırılması  yaradıcı təxəyyülün inkişafına müsbət təsir göstərir.  Sual 7.Məktəbə yenicə gəlmiş uşaqlar bir sıra hissi hallar, təəssüratlar keçirirlər:onlar fəxr edirlər ki, artıq məktəblidirlər, “böyük” olmuşlar. Bununla yanaşı, mühitin, təlim və tərbiyənin təsiri altında uşaqlarda bir sıra müsbət hisslər yaranır. Bu cür hisslər, xüsusilə uşağın məktəbdə qazandığı müvəffəqiyyətlər, habelə çətinlikləri aradan qaldırması və s. ilə bağlı olan razılıq hissindəözünü göstərir. Təlimdə qazandığı ilk müvəffəqiyyətlər uşağın sevincinə səbəb olur. Şagirdin məktəbdə aldığı yüksək qiymət müsbət emosional hal yaradır. Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda hisslər az davamlılığı, keçiciliyi ilə fərqlənir. Yüksək əhval-ruhiyyə ilə çalışan uşağa təsir edən kiçik bir şey onun əhvalını tezliklə dəyişdirir. Kiçik məktəb yaşının sonuna doğru uşaqların hissləri nisbətən davamlı xarakter daşımağa başlayır. Bu dövrdə uşaqlarda zehni hisslərdə inkişaf edir. Uşaqda hər şeyi bilməyə, öyrənməyə həvəs, təlim tapşırıqlarını yerinə yetirərkən rast gəldiyi çətinliyi aradan qaldırmağa istək   və s. kimi hallar baş verir. Kiçik məktəbyaşlı şagirdlərdə əxlaqi-sosial  hisslərdə  inkişaf edir. Bu dövrdə onlarda Vətənə məhəbbət, insanlara qayğı göstərmək kimi hisslər formalaşır. Kiçik məktəb yaşlılarda sevinc və narazılıq yoldaşların bir-birinə hörmət və etibar edib-etməməsi ilə, özlərinin təşkilatçılıq qabiliyyətlərini qiymətləndirib-qiymətləndirməmələri ilə əlaqədar olur. Kiçik məktəbyaşlı şagirdlərdə təsviri incəsənətin, musiqinin, nəğmənin təsiri ilə estetik hisslərdə sürətlə inkişaf edir: hətta onlar nəğmələri, musiqi əsərlərini emosional cəhətdən qiymətləndirir və ona öz münasibətlərini bildirirlər. Şagirdlərdə hisslərin inkişafından danışarkən praksis hissləridə qeyd etmək lazımdır. Bu hiss əmək, təlim, idman fəaliyyəti zamanı təzahür edib,  uşağın həyatında böyük əhəmiyyətə malik olur. Xüsusilə,  şagirdin təlim müvəffəqiyyəti onun müəyyən vaxtlarda keçirdiyi hisslərdən çox asılıdır.  Sual 8.Uşaq şəxsiyyətinin inkişafı yaş aspektində özünü həqiqətən iki dəfə qabarıq şəkildə büruzə veriri. I dəfə uşaq 3 yaşında belə bir əzəmətli ifadə işlədir: “Mən özümedəcəyəm”. II halda isə uşaqda şəxsiyyət fiziki, psixoloji, sosial fəallıq zəminində şüurlu surətdə təşəkkül edir. II halı başlanğıc kii kişik məktəblilərə şamil etmək olar. Kiçik məktəblilərin şəxsiyyətinin inkişafında özünüdərketmə, yəni öz psixi, fiziki, mənəvi keyfiyyət və xüsusiyyətlərinə şüurlu münasibət, özünüqiymətləndirmə mühüm rol oynayır. Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında məktəb kollektivinə daxil olmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Uşağın sinfə, qrupa daxil olması bir tərəfdən onda kollektivçilik hissinin meydana gəlməsinə, digər tərəfdən isə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin yaranmasına səbəb olur. Qrup  daxilində kiçik məktəb yaşlıların bir-birinə münasibətində tədricən əsaslı dəyişikliklər nəzərə çarpır. Tədris fəaliyyəti tədricən uşaqları bir-biri ilə bağlayır və onların bir-birinə qarşılıqlı köməyini, tələbkarlığını təşəkkül etdirir. Uşaqlar tədricən özlərini  qrupun  ayrılmaz hissəsi hesab edirlər. 9-11 yaşlı şagirdlər yoldaşlarının yanında onlara tutulan iradlardan daha çox utanır və mütəəssir olurlar. Kiçik məktəblilər öz şəxsi tələbat və arzuları ilə yanaşı, başqa adamların da maraq və istəklərinə aid fikir söyləyirlər. Kiçik məktəblilərdə tələbat və maraqların inkişafı. Məktəbə daxil olmuş uşaqların tələbat və maraqları olduqca müxtəlif və rəngarəng xarakter daşıyır. Şagirdin müvəffəqiyyətlə oxumasına, biliklərə yiyələnməsinə müəllim yaxından kömək göstərdikdə şagird bu sahədəki tələbatını ödəyə bilir. Müəllim şagirdin gözü qarşısında ətraf varlığın zənginliklərini, bir növ nümayiş etdirir: onu yeni-yeni cisim və hadisələrlə tanış edir. Bu da uşaqda idrak, təlim maraqlarının inkişafına səbəb olur. Oxumaq get- gedə nəinki lazımi, hətta ən maraqlı prosesə çevrilir. Psixoloqların tədqiqatları göstərmişdir ki, I sinfə yeni gələn uşaqlarda maraqlar hələ fərqləndirici xarakter daşımır. Onlar təlim fəaliyyətinin bütün sahələri ilə eyni dərəcədə maraqlanırlar. II sinifdə uşaqlarda  təlim fəaliyyətinin nəticəsinə maraq artır. III sinifdə isə uşaqlarda müstəqilliyin artması onların təlim fəaliyyətinin mahiyyəti ilə  daha dərindən maraqlanmalarına imkan yaradır. Kiçik məktəblilər onları əhatə edən  adamların rəftar və davranışlarını qiymətləndirməyə də maraq göstərir, eyni zamanda onlarda başqasının qeydinə qalmaq, insanlara həssaslıq göstərmək, onlara hörmət etmək kimi mövqedə olurlar.  Müəllif: Kamilə Kazımova – Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının baş müəllimi, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, konsultant, hipnoterapevt, “Hipnoz” Psixologiya və Psixoloji Məsləhət mərkəzinin rəhbəri. Mənbə:Həmzəyev M.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiyanın əsasları.Bakı 2003.Qədirov Ə.Ə. Kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda mücərrəd  təfəkkürün inkişafı, L., 1961.Qədirov Ə.Ə.Yaş psixologiyası. Bakı, 2003.Мухина В.С. Возрастная психология, М., Изд-во «Академия», 1998Шаповаленко И.В. Возрастная психология. М: Гардарики, 2005.

['kiçik məktəblilər', 'fiziki və psixi inkişaf', 'əmək fəaliyyəti', 'idrak proseslərinin inkişafı', 'hislərin inkişafı', 'yaş psixologiyası']

https://kayzen.az/blog/biosfer/24562/co%C4%9Frafi-t%C9%99b%C9%99q%C9%99nin-qanunauy%C4%9Funluqlar%C4%B1.html

Coğrafi təbəqənin qanunauyğunluqları

gunelb

Biosfer

1 yanvar 2020, 14:39

Coğrafi təbəqənin quruluşunun və inkişafının özünəməxsus ümumi qanunauyğunluqları var. Bu qanunauyğunluqlar bütün təbii komplekslərə xasdır. Bunlara coğrafi təbəqənin bütövlüyü, ritmikliyi və zonallığı aiddir. Coğrafi təbəqənin bütövlüyü dedikdə ona daxil olan komponentlərin qarşılıqlı təsiri və bir-birindən asılılığı nəzərdə tutulur. Hər bir komponent digər komponentlərə təsir edir və özü də onların təsirinə məruz qalır. Komponentlər arasında qarşılıqlı asılılıq maddələr dövranının nəticəsində yaranır. Bir komponent ayrı-ayrılıqda mövcud ola və inkişaf edə bilməz. Onların arasındakı əlaqə o qədər möhkəm və davamlıdır ki, komponentlərin birində baş verən dəyişiklik digərlərinin də dəyişməsinə səbəb olur. Bütövlük qanunu təbiətdən istifadənin əsasını təşkil edir. Bütövlüyə hər bir təbii zona daxilində bitki və heyvanlar arasında baş verən qida zəncirini misal göstərmək olar. Qida zənciri bitki və heyvanların üzvi maddələri qida vasitəsilə bir-birinə ötürməsi prosesidir. Bu zaman üzvi maddələrin dövranı — bioloji dövran baş verir. Qida zəncirinin sxemi: bitkilər → otyeyən heyvanlar → otyeyən heyvanlarla qidalanan heyvanlar → yırtıcılar → göbələklər və bakteriyalar.Ritmiklik hadisə və proseslərin nizamlı olaraq müəyyən zaman daxilində təkrarlanmasına deyilir. Ritmikliyin sutkalıq, illik və çoxillik növləri vardır. Sutkalıq ritmlər Yerin öz oxu ətrafında, illik ritmlər isə Yerin Günəş ətrafında hərəkəti nəticəsində yaranan proseslərə uyğun gəlir. Çoxillik ritmlər coğrafi təbəqədə bir neçə illik, yüzillik, min və milyon illik ritmlər şəklində özünü göstərir; məsələn, Yer kürəsində iqlim dəyişiklikləri (istiləşmə və soyuma), buzlaşmalar, dağəmələgəlmə və platforma mərhələləri və s. çoxillik ritmlərə nümunə ola bilər. Coğrafi təbəqədə baş verən inkişafın səbəbi onda olan əksliklərin — zonal və azonal amillərin vəhdəti və mübarizəsidir.Zonal (xarici) amillər coğrafi enlikdən asılı olaraq dəyişən amillərdir. İqlim, torpaq, bitki, heyvanlar aləmi və səth suları zonal amillərə aiddir. Təbii komponentlərin ekvatordan qütblərə doğru dəyişməsi enlik zonallığı adlanır. Coğrafi təbəqədə zonallığın əsas səbəbləri Yerin forması, onun xəyali oxunun orbit müstəvisinə meyilli olması və nəticədə Günəş istiliyinin və rütubətin qeyri-bərabər, lakin qanunauyğun paylanmasıdır. Enlik zonallığı düzənliklərdə, yüksəklik qurşaqlığı və ya azonallıq isə dağlıq ərazilərdə özünü göstərir. Azonal amillər, əsasən, daxili qüvvələrin təsiri ilə formalaşır və coğrafi enlikdən asılı deyil. Onlara relyef formaları, süxurların tərkibi və yaşı, qismən yeraltı sular aiddir.Beləliklə, coğrafi təbəqə bütövlük, ritmiklik və zonallıq qanunauyğunluqlarına əsasən formalaşır və inkişaf edir. Müasir dövrdə coğrafi təbəqəyə antropogen təsir güclənsə də, insanın təsərrüfat fəaliyyəti bu qanunauyğunluqlardan xeyli dərəcədə asılı olaraq qalmaqdadır. Müəllif: Yaqub Qəribov, Oqtay Alxasov, Şərafət Hüseynli,Məhbubə Babayeva Mənbə: Coğrafiya 10 Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün Coğrafiya fənni üzrə DƏRSLİK

['coğrafi təbəqə', 'ritmiklik', 'zonal amillər', 'azonal amillər']

https://kayzen.az/blog/texnologiya/24550/insan-h%C9%99yat%C4%B1nda-avtomatlar-v%C9%99-avtomatika.-avtomatik-qur%C4%9Fular%C4%B1n-n%C3%B6vl%C9%99ri-v%C9%99-elementl%C9%99ri.html

İnsan həyatında avtomatlar və avtomatika. Avtomatik qurğuların növləri və elementləri

gunelb

Texnologiya

1 yanvar 2020, 03:18

Avtomat (avtomatik qurğu) cihaz insanın müdaxiləsi olmadan məqsədyönlü fəaliyyət göstərə bilən texniki qurğudur. Belə cihazlardan gündəlik həyatımızda geniş istifadə edirik. Avtomatlaşdırılmış yığım maşınlarında və avtomatlaşdırılmış xətlərdə qəzet və jurnallar hazırlanır, çap olunur və qablaşdırılır. Avtomatlaşdırılmış xətlərdə qida məhsulları çəkilir, bükülür, qablaşdırılır və yerləşdirilir. Liftlər də avtomatlaşdırılıb. Artıq çoxdandır liftçi deyilən insanın xidmətindən istifadə edilmir. Metroda bizi avtomatlaşdırılmış nəzarətçi-turniket* qarşılayır. Böyük şəhərlərdə nəqliyyatın hərəkətinə avtomatlaşdırılmış sistem (şəkil 1.) nəzarət edir. Məişətdə isə getdikcə daha çox belə cihazlara — paltaryuyan, qabyuyan maşınlara, soyuduculara, mətbəx kombaynlarına, proqramlaşdırılmış radio və elektrik cihazlarına müraciət olunur. İstehsalatda avtomatlaşdırma insanı ağır əmək tələb edən, sağlamlığa zərər vura biləcək işlərin yerinə yetirilməsindən azad edir, əmək məhsuldarlığını yüksəldir. Avtomatlaşdırma avtomobil, tekstil, qida sənayesinin ayrılmaz hissəsidir Kənd təsərrüfatını da bu gün avtomatlaşdırılmış qurğularsız təsəvvür etmək olmaz. Örtülü şitilliklərdə, inkubatorlarda yumurtaların seçilməsi, yerləşdirilməsi və qablaşdırılmasında çox çeşidli avtomatlaşdırılmış qurğular sistemi fəaliyyət göstərir. Avtomatika nədir? Avtomatika elmin və texnikanın avtomatlaşdırılmış qurğuların quruluşunu və işləmə nəzəriyyəsini öyrənən sahəsidir. Maddələrin istilik təzyiqinin azacıq dəyişməsi nəticəsində qəzalar, itkilər və qüsurlarla nəticələnən, böyük sürət tələb edən texnoloji proseslərin də avtomatlaşdırılması zəruridir. Avtomatlaşdırılmış qurğuların hansı növləri mövcuddur? Avtomatlaşdırılmış qurğuların aşağıdakı növləri var: mexaniki, elektro-mexaniki, elektron və termoelektrik. Onlardan ən çox yayılanı elektromexaniki və elektron cihazlar — kompüterlərdir. İnsan əməyinin məhsulu olan çoxsaylı avtomatik qurğular dörd əsas qrupa ayrılır: avtomat nəzarət, avtomat mühafizə, avtomat tənzimləmə və avtomat idarəetmə qurğuları. Avtomat qurğular hansı hissələrdən ibarətdir? Müasir cihazlar nə qədər mürəkkəb quruluşa malik olsalar da, əsasən, eyni tərkib hissələrindən ibarətdirlər. Hər bir avtomatlaşdırılmış qurğuda ötürücü, gücləndirici, icraedici və istehsal mexanizmləri var. Ötürücü avtomat qurğunun işığa, istiliyə, təzyiqə, səsə, rütubətə, sürətə reaksiya verən hissiyyatlı elementidir. Əksər hallarda onlar bu təsirləri ölçüyə, ötürülməyə və idarəetməyə rahat gələn elektrik siqnallarına çevirir. Ötürücüləri müasir maşınların özünəməxsus «gözləri», «qulaqları» və həssas «barmaqları» adlandırmaq olar. Əgər siqnallar zəifdirsə, onları xüsusi qurğular — gücləndiricilər artırır. Elektrik siqnallarının gücləndirilməsi üçün elektron gücləndiricilərdən istifadə edilir. Pilləvarı gücləndirmə elektromaqnit rele vasitəsilə icra edilir. Avtomat idarəetmə və tənzimləmə qurğularında siqnallar gücləndiricilərdən icraedici mexanizmlərə daxil olur. Onların köməyi ilə maşın və cihazların işçi orqanları hərəkətə gətirilir. İşçi orqanların hərəkətə gətirilməsi elektromaqnit və elektrik mühərrikləri vasitəsilə həyata keçirilir. Avtomat nəzarətdə siqnal müşahidə və qavrama üçün rahatlaşır. Avtomatlaşdırılmış qurğuların elementləri ilə daha yaxından tanış olmaq üçün avtomat nəzarət qurğusunun modeli üzərində mayenin səviyyəsinə nəzarət mexanizmi ilə tanış olaq (şəkil 2). Bu qurğunun əsas vəzifəsi çəndə olan mayenin miqdarı haqda məlumat verməkdir. Bu avtomat qurğuda siqnal ötürücü üzgəcdir (6), gücləndirici — ling (4) isə xüsusi qol (5) ilə üzgəcə bağlanmışdır. Qabda mayenin səviyyəsinin dəyişməsi (artması və azalması) hərəkətli kontaktın (2) yerini dəyişməsinə (yuxarı və aşağı) səbəb olur. Mayenin mümkün olan ən aşağı səviyyəsində kontaktlar (1 və 2) qapanır (qırmızı lampa yanır). Səviyyə ən yüksək nöqtəyə çatanda, 2 və 3 kontaktları qapanır (yaşıl lampa yanır). Yaşıl və qırmızı lampaların işıqlanması çəndə suyun səviyyəsinin yüksək və ya alçaq olmasının göstəricisidir. Belə qurğuların siqnal lampaları rahat yerdə quraşdırılır. Müəllif: Natik Axundov, Hümeyr Əhmədov, Fəridə Şərifova Mənbə: Texnologiya 8 Ümumtəhsil məktəblərinin T8-ci sinfi üçün exnologiya fənni üzrə Dərslik

['avtomatika', 'avtomatik qurğular', 'avtomat qurğular']

https://kayzen.az/blog/karyera/24534/i%C5%9Fl%C9%99rimizi-q%C4%B1sa-zamanda-effektiv-h%C9%99ll-etm%C9%99yin-yollar%C4%B1.html

İşlərimizi qısa zamanda effektiv həll etməyin yolları

gunelb

Karyera və yüksəliş

30 dekabr 2019, 08:46

Biz elə bir həyatda yaşayırıq ki,  bir anda milyonlarla hadisə baş verir. Əksəriyyətimiz üçün  bir neçə işi eyni anda həll etməyə çalışmaq, zamanla ayaqlaşmağımızı düşünməyə və hiss etməyə vadar edir. Amma bir problem var: yalnız insanların 2%-i eyni anda bir neçə tapşırığı həll etməyə qadirdir. Bu o deməkdir ki, insanların  98% -i  öz işlərini vaxtında həll etmək üçün yalnız təlaş içində olurlar. Aşkardır ki, bizim beynimiz bir neçə işi eyni anda həll etmək üçün yetərli deyil. Beyin bir neçə tapşırıqla eyni anda qarşılaşdıqda “dona” bilər. Araşdırmalar göstərir ki,  biz çox tapşırıqlı rejimdə işlədikdə beynimiz onları həll etmək əvəzinə diqqətimizi tez bir şəkildə bir tapşırıqdan digərinə yönləndirir. Fəaliyyət planı İnsanların əksəriyyəti eyni anda bir neçə tapşırığı  həll etməyə yönümlü olmasına baxmayaraq, araşdırmalara görə, insanlara bir tapşırıq üçün diqqəti toplamaq   çətin olduğu halda, bir neçə tapşırıq üçün lazım olan diqqəti toplamaq daha da çətindir. Ruhdan düşməyə tələsməyin. Əgər siz paralel şəkildə bir neçə tapşırığı yerinə yetirməyə gücünüzün yetmədiyini qəbul edirsinizsə, o zaman diqqətinizi bir işə yönləndirəcək və o işi ziyansız həll etməyə kömək edəcək məsləhətlərdən yararlana bilərsiniz:Telefonu söndürün: Sizə işi həll etməyə mane olacaq hər şeyi təcrid edin — telefonu, televizoru və sizə mane olacaq digər vasitələri söndürün.İş planı tərtib edin: Əgər siz kompyuter qarşısında yaxud evdə çox vaxt keçirirsinizsə, bu sizə daha da faydalı olacaq. Gününüzə uyğun qrafik tərtib edin – hər tapşırığa müəyyən vaxt təyin edin. Bunu edərkən, yemək aralarını və istirahət vaxtlarını unutmayın.  Beləliklə, siz işləməyə başlayan zaman nə etməli olduğunuzu biləcəksiniz. Həmçinin, bu sizə vaxtınızı sosial şəbəkələrdə boşuna keçirməyi əngəlləyəcək.Məqsədlər qoyun: Bir işi etməmişdən əvvəl onu hansı məqsədlə edəcəyinizi yaxşı-yaxşı düşünün.  Əgər sizin dəqiq məqsədiniz yoxdursa, siz rahatlıqla öz işinizdən yayınmaya başlayacaqsınız.  Yeni tapşırığı həll etməyə başlamamışdan əvvəl onun fəaliyyətini planlaşdırmaq üçün müəyyən vaxt ayırın.Sağlam səhər yeməyi qəbul edin: Sağlam səhər yeməyi diqqətinizi gücləndirər və işgörmə potensialınızı artırar.Meditasiya edin: Araşdırmalar göstərir ki, şərq təcrübəsindən istifadə etmək beyinin funksiyalarını yaxşılaşdırır və diqqətinizi cəmləməyə kömək edir. Meditasiya etmək stressi azaltmağın da ən yaxşı üsullarındandır.Diqqətlə dinləyin: Mesajları cavablayaraq, xəbərləri oxuyaraq yaxud videolara baxaraq  kimdənsə yeni informasiya qəbul etmək effektiv olmur. Əgər siz kimləsə söhbət edirsinizsə, bu zaman bütün diqqətinizi söhbətə yönləndirməlisiniz.Nizamı qoruyun: Kompyuterinizdə sizi yayındıracaq hər şeyi nizama salın. Ana səhifədə yalnız sizə lazım olan faylları və proqramları saxlayın.Fasilələr edin:Araşdırmalar göstərir ki, tapşırığı həll edərkən qısa fasilələr diqqəti  gücləndirir.Oxuyun: Daha çox məsləhət istəyirsiniz? Bunun üçün strategiyanızı inkişaf etdirəcək yetərli qədər kitablar mövcuddur.Şübhəsiz ki, bu məsləhətlər sizə bir işin həllinə diqqətinizi toplamağa və həll etməyə kömək edəcək. Daha sonra digər işləri də bu şəkildə həll edəcəksiniz. Nəticədə, işlərinizi vaxtında həll edəcək və bununla da özgüvəniniz artacaqdır. Mənbə:dushunce.az

['iş planı', 'fəaliyyət planı', 'plan', 'məqsəd', 'uğurun şərtləri', 'uğur fəlsəfəsi', 'uğur psixologiyası', 'uğur sirrləri', 'müvəffəqiyyətin sirri']

https://kayzen.az/blog/psixologiya/24448/qad%C4%B1n-v%C9%99-ki%C5%9Finin-f%C9%99rqli-x%C3%BCsusiyy%C9%99ti.html

Qadın və kişinin fərqli xüsusiyyəti

gunelb

Psixologiya

27 dekabr 2019, 21:19

1) Tərbiyə baxımından Nəyə görə kişi, adətən qadından fərqli olaraq, bir ünvanı tapmaq üçün bir kimsədən soruşmaq əvəzinə, bütün ətrafı dövrə vurur? Nəyə görə kişi, qadından fərqli olaraq, öz hisslərini gizlədir? Nəyə görə qadın kişidən daha səliqəli və çalışqan olur? Çünki uşaqlıqdan hər iki cins tərbiyə olunarkən, oğlana “Sən qız deyilsən, ağlama”, qıza isə “Sən oğlan deyilsən, qız səliqəli olmalıdır” deyilir. Valideynlər oğlanı tərbiyə edərkən onda məsuliyyətliliyi, inadkarlığı, əminliyi və hisslərini cilovlamaq kimi xüsusiyyətləri inkişaf etdirməyə çalışırlar. Lakin qızlarda tamam başqa xüssiyyətləri və keyfiyyətləri inkişaf etdirirlər. Kişiləri belə tərbiyə ediblər: • Öz hisslərini gizlədən; • Güclü və məğlubedilməz; • Mübariz; • Müstəqil. Qadın kişidə bunu görmək istəyir: • Öz hisslərini gizlətməyən; • Öz zəif cəhətlərini göstərən; • Əməkdaşlıq edən; • Qadına ehtiyaclı və ondan asılı olan. 2) Mərhəmətlilik (şəfqət) Kant deyib: “Qadınlar yumşaqürəkli, mərhəmətli və rəhmdildirlər”. Həqiqətən də qadınlar kişilərə nisbətdə daha şəfqətlidirlər. Müxtəlif ölkələrdə belə bir müşahidə aparılmışdı: suni surətdə ağır nəticələrlə nəticələnmiş yol hadisəsi səhnələşdirilmişdir. 100 nəfərdən 40 nəfər kişi həmin hadisənin yanından sürəti azaltmadan keçmiş, 40 nəfərə yaxın sürəti azaldaraq yanından keçmiş, 20 nəfərə yaxın maraq hissinə görə saxlamış, yalnız 4 nəfəri yaxınlıqdakı polisə və “Təcili tibbi yardıma” xəbər vermişdir. Lakin bu zaman keçən 5 qadından 4 nəfəri maşınını saxlamışdır. Bəli, təsəvvür etmək belə çətindir kömək edə biləcək qadının hadisənin yanından düz keçib getməsini. 3) Sevgiyə münasibət Qadın üçün vurulmaq daha asandır, nəinki onu etiraf etmək. Kişiyə isə etiraf etmək, aşiq olmaqdan daha asandır. “Kişilər hörmət etdikləri qadını sevirlər, lakin qadınlar sevdikləri kişiyə hörmət edirlər”. (V.O.Kloçevski) 4) Ünsiyyət tələbatı və ünsiyyət Qızlar kiçik yaşlarından daha zirək olurlar və onların nitqləri də daha iti və səlist olur. İllər keçdikcə bu xüsusiyyət onlarda qalır. Orta hesabla ünsiyyətdə qadınlar kişilərə nisbətdə yarım dəfə çox danışırlar. Ünsiyyət qadınların həyatında o qədər əhəmiyyətli yer tutur ki, əgər gün ərzində onlar söhbət etməyiblərsə, bu, xanımların ümumi gündəlik əhvalına, məhsuldarlığına və iş keyfiyyətinə təsir göstərir. Ünsiyyət qadın həyatında ən vacib vasitə və anlardan biridir. Qadın ilə kişi arasında olan ünsiyyət tələbatındakı fərqlilik bir çox vaxtlarda ailədə münaqişələrə gətirib çıxarır. Bir çox hallarda ər öz ünsiyyət tələbatını işdə olduğu zaman təmin edə bilər. Lakin xanım üçün bu həmişə belə olmur və ya onun tələbatı daha çoxdur. Ona görə də qadın həmin əksikliyi, boşluğu evdə doldurmaq istəyir. Kişi susur və suallara qısa cavab verir və ya heç qulaq asmır. Təbii ki, qadın bu münasibətdən inciyir və ona kifayət qədər diqqət göstərmədiyini kişiyə deyir. Amma bu, bir-birinin psixologiyasının bilməzliyindən irəli gəlir. Qadın və kişiyə tövsiyə olunur ki, bu xüsusiyyətə görə bir-birləri üçün keçsinlər, güzəştə getsinlər (yəni daha mülayim yanaşsınlar). 5) Xarici görünüş Xarici görünüş – qadın üçün qayğılarla, problemlərlə dolu bir anlayışdır. Bütün bunun arxasında özünəməxsus həyat fəlsəfəsi durur. Məsələn, adətən kişinin səliqəsiz görünməsini onun həddən artıq məşğul olması ilə əlaqələndirirlər. Lakin qadının səliqəsizliyi heç bir bəhanə ilə qəbul olunmur. Xarici görünüşü yaratmaq bacarığından bir çox şeylər asılıdır. Xanımı öz görünüşündən başqa hər şey təngə gətirə bilər. Bəzən xanım onun xarici görünüşündə qüsur tapanda daha çox əziyyət çəkir, nəinki onun işində (və ya hər hansı başqa sahədə). İşgüzar olub, lakin görünüşü yaxşı görünməyən qadın üçün bu faktor daha önəmlidir. Qadın təbiətinin əsasını, məhz bu təşkil edir. 6) Düşüncə Kişi susaraq düşünməyə üstünlük verir və sonda nəticə olaraq sözünü deyir. Qadın isə ucadan düşünür və bu da kişi tərəfindən çox danışmaq kimi başa düşülür. Kişilər öz fikirlərini daha çətin ifadə edirlər, nəinki qadınlar. 7) Ailəyə münasibət Ailə, sevgi qadın üçün dünyada hər şeydən vacibdir. Qadın öz yaradıcılığında, şəxsi karyerasında uğur qazansa da, ondan həyatının ən xoş anını soruşsan, övladlarının dünyaya gəlmə anlarını və ya həyat yoldaşı ilə 40, yaxud 50 il ömür sürdüyünü qeyd edər. (Ümumən nəzərdə tutulur) 8) Kəşf və zirəklik Adətən hər hansı tapıntı və ya kəşf kişilərin adı ilə bağlıdır. Qadınlar monoton həyata fitrətən meyllidirlər. Kişilər isə onlardan fərqli olaraq, eynilikdən yorulurlar və tezliklə belə situasiyalardan qurtulmağa çalışırlar. Belə misallardan biri kimi, “pampersin” icadını göstərmək olar. Amerika mühəndis-kimyaçısı Viktor Miləz tualet sabunlarının texnoloji xüsusiyyəti ilə məşğul idi. “Pampers”i icad etməyə həyat onu məcbur etdi: — bazar günləri nəvələrini onun yanına baxmağa gətirirdilər və uşaq əskiləri onu təngə gətirmişdi. Məhz onun nəvələri məhz ilk “Pampers”i sınaqdan çıxarmış uşaqlar olmuşlar. 1961-ci ildə ilk dəfə olaraq pamperslər satışa çıxdı. Göstərilən misaldan belə, kişinin qadına nisbətən dəyişkənliyə və rahatlığa daha çox üstünlük verdiyi müşahidə olunur. 9) Dinləmə bacarığı Qadın diqqətlə və sonadək dinləmək qabiliyyətinə malikdir. Kişi isə qadını 10-15 saniyə diqqətlə dinləyir və axıradək dinləmədən dərhal cavablandırır. 10) Ünsiyyət Qadınlar insan münasibətini daha incə mənimsəyir, xırda detallara daha həssas reaksiya verirlər, nəinki kişilər. Əgər kişilərdə uğur qazanmaq və məqsədə çatmaq birinci yerdədirsə, qadınlarda ilk növbədə ətrafla münasibətdir. Ətrafdakılara diqqət – həqiqi xanımlığın ən cəlbedici xüsusiyyətlərindən biridir. Kişi göz yaşına, pis iştahaya və ya qeyri-adi sükuta fikir verməyə bilər. Lakin qadından bütün bunları gizlətmək çox çətindir. Qadınlar üz ifadəsindən daha yaxşı “oxuyur”, həmsöhbətinin əhval-ruhiyyəsini daha tez anlayır və daha həssas olur. Kişilər daha aqressiv, qadınlar isə daha münaqişəlidirlər. Qadınların nitqi kişilərlə müqayisədə daha mürəkkəb, bitkin və tamdır. Ümumiyyətlə, qadınlar dilçilik və qrammatikada güclüdürlər. Buna səbəb nitqi idarə edən beyinin sağ yarımkürəsinin daha yaxşı inkişaf etməsidir. Mənbə: cazibe.info

['qadın və kişi', 'qadın və kişi münasibətləri', 'cinslərarası münasibətlər', 'qadın-kişi münasibətləri', 'kişi-qadın münasibətləri', 'kişilər və qadınlar']

https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-tarixi/24458/az%C9%99rbaycanda-%C9%99r%C9%99b-a%C4%9Fal%C4%B1%C4%9F%C4%B1na-qar%C5%9F%C4%B1-%C3%BCsyanlar.-bab%C9%99kin-ba%C5%9F%C3%A7%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1-il%C9%99-azadl%C4%B1q-m%C3%BCharib%C9%99si.html

Azərbaycanda ərəb ağalığına qarşı üsyanlar. Babəkin başçılığı ilə azadlıq müharibəsi

luminat

Azərbaycan tarixi

27 dekabr 2019, 13:16

Xilafətin Azərbaycanda həyata keçirtdiyi köçürmə, torpaq və vergi siyasəti xalqımızın bütün təbəqələrinin mənafeyinə uyğun gəlmirdi. Xilafətin soyğunçu və ağır vergi sistemi şəraitində kəndlilərin və sənətkarların var-yoxu bütün vasitələrlə əllərindən alınırdı. Bu zaman onların sərbəst və təhlükəsiz yaşaması üçün hər hansı bir təminatdan danışmağa da dəyməzdi. Vergilərin ağırlığından daha çox, onların yığılması eybəcər xarakter almışdı. Ən barbar -boyundan daş asmaq, hətta səhəng asmaq, döymək, Azərbaycan kəndlilərini uluc-«qanmaz» adlandırmaq, ailəsini qul edib əlindən almaq kimi üsullardan istifadə edilməsi xalqımızda ərəblərə qarşı dərin nifrət hissi yaradırdı. Eyni zamanda varlı adamlarınıızı, əsil-nəcabət sahibi olan əyanlarınıızı da ərəblər hüquqsuz vəziyyətə salır, yaşayış vasitəsi olan torpaq və digər əmlaklardan məhrum edir, inzibati və sosial hüquqlarını məhdudlaşdırır, onlara qarşı ayrı-seçkilik siyasəti yeridirdilər. Mövla adlandırdıqlan əyanlara təhqiramiz münasibət göstərərək bəzən onları «itə» bənzədirdilər. Bütün bunlar təbii ki, VIII əsrdə ərəblərə qarşı Azərbaycanda üsyan və çıxışların başlanmasına gətirib çıxarmalı idi. VIII əsrin ortalarında ərəb ağalığına qarşı güclü xalq narazılığı üsyanlara çevrildi. 748-ci ildə yerli əyan İbn Səfvanın başçılığı ilə Beyləqanda başlanmış üsyan tezliklə Ərdəbilə və Bərdəyə yayıldı. Üsyanda demək olar ki, xalqın bütün təbəqələri iştirak edirdi. Üsyançılar Bərdədəki ərəb qarnizonunu məhv edərək Xilafətin buradakı canişinini də öldürdülər. Əməvilərin göndərdiyi cəza ordusu məğlubiyyətə uğradı. Əməviləri əvəz edən Abbasilər üsyanı amansızlıqla yatıraraq üsyançılara divan tutdular. 752-ci ildə Şəmkirdə, VIII əsrin 90-cı illərində Ərdəbil, Şirvan və Aranda baş vermiş üsyanlar da böyük ordu göndərilməsi hesabına amansızlıqla yatırıldı.Ərəb qaynaqlarında Xilafətə qarşı baş vermiş ən böyük azadlıq mübarizəsi «xürrəmilər»in çıxışları hesab olunur. Təbəriyə görə, bu hərəkat 778-ci ildə başlamışdır. Xürrəmilərin 808-ci ildə baş vermiş ikinci çıxışı Harun ər-Rəşidin göndərdiyi 10 minlik ərəb ordusu tərəfindən yatırılmışdı.Tarixdə «xürrəm» anlayışı müxtəlif cür şərh olunur. Bir çox alimlər doğru olaraq bu anlayışı od, günəşlə bağlayırlar. Azərbaycan filosofu Şəhabəddin Sührəvərd xürrəmi anlayışının «mənəvi, ilahi işıq» bildirdiyini yazmışdır. Bəzi ərəb müəllifləri xürrəmi anlayışının daha çox «əyyaş, əhlikef, sərxoş» çalarında işlətməyə üstünlük vermişlər. Bunu təbii hesab etmək lazımdır, çünki Xilafət xürrəmilərin qatı düşməni olduğundan ərəb alimləri öz dövlətlərinin siyasi mövqeyindən çıxış edirdilər. Xürrəmiləri “dinsiz”, “əyyaş” adlandırmaqla onlar ərəb ağalığına düşmən kəsilən bu qəhrəman və azadlıqsevər insanları gözdən salmağa çalışır və Xilafətin azadlıq hərəkatına divan tutmasına bu yolla haqq qazandırırdılar. Belə bir sual yaranır: Necə oldu ki, bu «sərxoş, əyyaş, dinsiz» adamlar böyük bir mütəşəkkil qüvvəyə çevrilərək Babəkin başçılığı altında 20 ildən çox dünyanın ən böyük dövləti olub, üç qitədə yerləşən Xilafətin nizami ordularına qarşı qəhrəmanlıqla mücadilə vermiş, müqavimət göstərərək duruş gətirə bilmişdilər? Ərəb ideoloqlarına Babəkin ətrafında azadlıq uğrunda mübarizə üçün toplanmış bütün qüvvələri əvvəlcədən mənfi obrazlarını yaratdıqları «xürrəmi» kimi vermək daha sərfəli idi. Bu zaman xürrəmilər islam dininin də düşməni hesab edilir və müsəlman olan Xilafət döyüşçülərində azadlıq mübarizəsi aparan xalqa qarşı nifrət hissi aşılamaq çox asan başa gəlirdi. 816-cı ildən Xilafət ağalığına qarşı azadlıq uğrunda böyük bir hərəkata başçılıq edən Babək üçün kimin hansı dinə mənsub olması deyil, kimin tərəfində durması daha vacib idi. Ərəblərdən narazı olan bütün qüvvələr Babəkin ətrafına toplanmışdı. Mənbələrə görə, Babək sayı 300 min nəfərdən çox olan böyük bir quvvəyə malik idi. Babək müsəlmanları da, xürrəmiləri də, xristianları da bir bayraq altında birləşdirərək Xilafətə qarşı 20 ildən artıq müddətdə fasiləsiz olaraq azadlıq müharibəsi aparmışdır.Ərəb qaynaqlarına görə, 816-cı ildə xürrəmilərin başçısı Cavidanın ölümündən sonra Babək «Azərbaycan vilayətinin Bəzzeyn dağında meydana çıxdı və onun tərəfdarlarının sayı artdı...». Ərəb müəllifi Əbu Dula- fın yazdığına görə. Abbasilər öz bayraqlarını qara rəngə boyadıqları kimi, xürrəmilər də qırmızı rəngə boyamışdılar. Məsudinin əsərində «Babəkin ölkəsi» dedikdə «Bəzz, Azərbaycan, Arran və Beyləqan» nəzərdə tutulmuşdur.Xilafət Babəkin başladığı azadlıq müharibəsinin bu qədər geniş miqyas alacağını ilk vaxtlar dərk etmədiyindən ona qarşı Azərbaycanda saxladığı hərbi dəstələrdən və qarnizonlardan istifadə edir, ancaq heç bir uğur qazana bilmirdi. Babəkin qoşunlarının böyük qələbələr hesabına geniş əraziləri ərəblərdən azad etməsi xəlifə Məmunu 819-cu ildə Babəkə qarşı nizami ordu göndərməyə vadar etdi. Ancaq bu ordu əzildi. 822-ci ildə Babəkə qarşı İsa ibn Məhəmmədin başçılığı ilə göndərilmiş ərəb ordusu Bərdə yaxınlığındakı döyüşdə darmadağın edildi və ərəb sərkərdəsi öldürüldü. 823/824-cü ildə Babək yeni bir ərəb ordusunu da darmadağın etdi və ordu başçısı Əhmədi əsir götürdü. Bu qələbə nəticəsində Babək Bərdə, Ərdəbil, Naxçıvan, Beyləqan və Şirvanı tamamilə azad edərək öz silahdaşı Rüstəmi Azərbaycanın şimal torpaqlarına -Arana hakim təyin etdi. Babək 829-cu ildə ərəblərin görkəmli sərkərdəsi Məhəmməd ət-Tusinin başçılığı altında olan 150 minlik ordunu hərbi hiylə işlədərək Marağa yaxınlığında Həşdadsər adlanan dağ dərəsinə çəkib, pusqudan ağır zərbələr endirdi. Nəticədə 30 min ərəb döyüşçüsü məhv edildi və sərkərdə öldürüldü. 829/830-cu ildə Babək xilafətin daha bir ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratdı. Babək ən böyük qələbəsini 830-cu ildə baş vermiş Həmədan döyüşündə qazandı. Şəhər ələ keçirildi. Abbasilərin paytaxtı Bağdadı Mərkəzi Asiya və Qafqazla bağlayan çox mühüm strateji yol Babəkin əlinə keçdi. Bu qələbə nəticəsində Azərbaycanın bütün torpaqları ərəblərdən təmizləndi və Vətənimiz müvəqqəti də olsa, xilafətin əsarəti altından çıxdı.Xəlifə ordularının dalbadal ağır məğlubiyyətə uğradılması, Azərbaycan kimi çox mühüm ərazinin itirilməsi, Babəkin qələbələrinin digər bölgələrdə də xalqların azadlıq hərəkatını gücləndirməsi xəlifə Məmunu bərk qorxuya saldı. Məsudi yazırdı: «Babək hərəkatı elə bir əzəmətli həddə çatdı ki, onun təsiri və qoşunlarının sayı o qədər çoxaldı ki, az qaldı Abbasilər səltənəti məhv olsun». Təsadüfü deyil ki, 833-cü ildə ölüm ayağında olan xəlifə Məmun varisi və qardaşı olan əl-Mötəsimə bütün gücünü xürrəmilərə qarşı yönəltməyi vəsiyyət etmişdi. Vəsiyyətnamədə deyilirdi: «Xürrəmilərə qarşı müharibəyə qətiyyətli və rəhimsiz bir adam göndər, ona səbrlə pul, silah, atlı və piyada qoşunla kömək et. Əgər müharibə uzun çəksə, sən özün yaxın və sadiq adamlarınla onların üstünə get». Göründüyü kimi, yeni xəlifə Mötəsimin dövlət işlərində birinci dərəcəli vəzifəsi Babəki sıradan çıxartmaqdan ibarət idi. Xəlifə Mötəsim böyük xərc və güc hesabına Babəklə müharibənin gedişində dönüş yarada bildi. 833-cü ildə baş vermiş II Həmədan döyüşündə Babək böyük itki verərək ağır məğlubiyyətə uğradı. Mənbələrdə onun itkisi azı 60 min nəfər göstərilir. Xəlifə Misirdə Bizansla müharibədə ad qazanmış çox istedadlı sərkərdəsi, türk Afşin Heydər ibn Kavusu Babəkə qarşı vuruşan bütün qoşunların baş komandanı təyin edərək müharibə üçün ondan heç bir vəsaiti əsirgəmədi. Afşin ata mindiyi hər gün üçün 10 min dirhəm, döyüş aparmadığı hər gün üçün isə 5 min dirhəm alırdı. Afşinin ordusu arası kəsilmədən silah-sursatla təmin olunurdu. Mənbələrə görə, təkcə 837-ci ildə xəlifə Babəklə müharibəyə 1 milyon dirhəm pul xərcləmişdi.Afşin ilk növbədə orduda ciddi intizam yaratdı. Öz qərərgahını Bəzzə yaxın olan Bərzəndə köçürtdü, yolları və Babəkin dağıtdığı qalaları təmir etdirdi. Babəkin qalaları, Bəzzeyn ölkəsinin yolları, dağ keçidləri və hərbi qüvvələri haqqında kəşfiyyat məlumatlarını toplamağa başladı.Buna baxmayaraq Afşinin əmrindən çıxıb, Babəkə qarşı 836-cı ildə döyüşə girən türk sərkərdəsi Buğa Həşdadsər dağı yaxınlığında ağır məğlubiyyətə uğradı. Buğa qaçmaqla canını qurtara bildi. Xürrəmilər bütün ərəb ordugahını, pul və silahları ələ keçirdilər.837-ci ildə Babəkin ərəblərlə son döyüşü Bəzzdə baş verdi. Ərəblər od püskürən və mühasirə qurğularından istifadə edərək amansız döyüşlərdən sonra Bəzz şəhərini ələ keçirdilər. İstilaçılar üç gün ərzində şəhərdə nə vardısa, dağıtdılar və yandırdılar. Mənbələrə görə buradakı nə bir ev, nə bir qala da salamat qalmadı. Bəzz döyüşündən sonra xəlifədən Babəkə aman verilməsi haqqında qızıl möhürlü məktub gəldi. Ancaq Babək bu təklifi qətiyyətlə rədd etdi. Babəkin əsir alınmış böyük oğlu da ona məktub göndərərək atasını aman almaq üçün geri qayıtmağa çağırırdı. Lakin Babək Mötəsimin aman haqqında məktubunu açmadan geri qaytarmış və oğluna belə yazmışdı: «Əgər sən mənim ardımca gəlsəydin, öz sülalənin varisi olardın və vərəsəlik sənə keçərdi... Ola bilər bu gündən sonra mən çox yaşamayım, lakin şah, məlik adı üstümdə qalır… Bircə gün rəhbər (ağa) kimi yaşamaq, 40 il zillətlə qul olmaqdan yaxşıdır.»Babək bir neçə mühafizəçisi, qardaşı və anası ilə birlikdə müttəfiqi olan Bizansdan kömək almaq üçün yolüstü Albaniyanın Şəki vilayətinə gəldi. Ancaq burada Babək köhnə müttəfiqi Səhl ibn Smbat tərəfindən ərəblərə təhvil verildi. Babək onu ərəblərə satmış Səhlə üzünü tutaraq belə demişdi: “Olmaya sən məni yəhudilərə (ərəblərə) cüzi bir pula satmısan? Pul istəyirdinsə, məndən istəyəydin və mən sənə onlardan da çox pul verərdim.”Ərəb sərkərdəsi Afşinin Azərbaycan torpağında son istəyin nədir? -sualına Babək «mən öz şəhərimə baxmaq istəyirəm» cavabını verdi. Bəzz şəhəri ilə vidalaşdıqdan sonra Babək Bağdad yaxınlığındakı Səmərra şəhərinə göndərildi. Bütün Xilafəti qorxuya salan Babəkin şəxsiyyətinə xəlifə sarayında maraq o qədər güclü idi ki, mənbələrə görə xəlifə Mötəsim paltarını dəyişmiş halda Babəkin yerləşdiyi qəsrə gəlib ona baxıb geri qayıtmışdı. Xəlifə göstəriş vermişdi ki, Babəki edama apararkən hamının görməsi üçün onu filə mindirsinlər.Babəkin həyatı və fəaliyyəti kimi onun edam zamanı göstərdiyi dözümlülük və qəhrəmanlıq da hamını heyrətə salmışdı. Maraqlıdır ki, edamdan qabaq xəlifə Mötəsim Babəkə demişdi: «Ey Babək, sən bu Vaxtacan heç kəsin görə bilmədiyi bir işi görmüsən. İndi də o qədər dözməlisən ki, indiyədək kimsə elə dözə bilməmişdin). Həqiqətən də Babək dəhşətli edam zamanı böyük dözümlülük göstərmiş, sağ əli kəsilərkən üzünü ona görə qana boyamışdı ki, qanının axması nəticəsində üzünün saralmasının səbəbini xəlifə qorxması ilə əlaqələndirməsin. Babəkin edam zamanı göstərdiyi dözümlülük və mətanət xəlifəni də heyrətə salmışdı. Xəlifə demişdi: «onun gördüyü işlər (günahlar) bağışlanmalı olsa idi, tək elə bu üstünlüyünə görə yaşamağa layiq olardı». Edamdan sonra Babəkin başı əhalini qorxutmaq üçün Xorasana göndərilmiş, bədəni isə Səmərrada asılmışdı. Əl- Müqəddəsi yazırdı ki, «Babəkin üzərində qazanılmış qələbə, İslam aləmində ən böyük qələbə idi və onun əsir ahndığı gün isə müsəlmanların bayram günü oldu».Babəkin başçılığı ilə Xilafətə qarşı aparılmış azadlıq müharibəsi tariximizin ən parlaq səhifələrindən biridir. Babək üç qitədə yerləşən və dünyanın ən güclü dövləti olan Xilafətlə 20 illik savaşda düşmənin 225 mindən çox əsgərini və çoxlu ərəb sərkərdəsini məhv etmişdi. Bu itkilər Xilafəti dərindən sarsıdaraq zəiflətmişdi. Babəkin apardığı savaş IX əsrin II yarısında Azərbaycan torpaqlarının Xilafətin əsarətindən qurtulması üçün bir zəmin hazırlamış və siyasi oyanışımıza təkan vermişdi.Azərbaycan xalqının böyük oğlu Babəkin siyasi portretiƏrəb mənbələrində və görkəmli alimimiz Z.M.Bünyadovun araşdırmalarında Babəki zəmanəsinin qəhrəmanı, azadlıq savaşı aparan görkəmli sərkərdə və bir dövlət xadimi kimi qiymətləndirməyə imkan verən dəlillər kifayət qədərdir.Mənbələrdə sayı 300 min nəfərdən çox göstərilən silahlı qüvvəni nizami və çox təcrübəli Xilafət ordularına qarşı təşkil etmək üçün Babək çox çevik hərbi-siyasi strukturlar yaratmışdı.Mənbələrdə Babəkin hökmdar (malik) olması haqqında kifayət qədər məlumat verilmişdir. Təbəriyə görə, oğluna göndərdiyi məktubda Babək özünü şah (məlik) adlandıraraq yazırdı: «Əgər sən mənim dalımca gəlsəydin, öz sülalənin varisi olardın və bu zaman vərəsəlik sənə keçərdi». Bəzz məğlubiyyətindən sonra Bizansa gedərkən yorğunluq ucbatından Səhl ibn Smbatın yanında qalmağa məcbur olan Babək qardaşı Abdullahı Sünikə-ibn-İstifanusun qalasına göndərməsini belə əsaslandırmışdı: «...biz nə olacağım bilmirik. Birisi bizlərdən birinin izinə düşərsə, o birisi salamat qalıb yaşıyacaqdır və sonradan bizim sülaləni davam etdirə biləcək varisimiz yoxdur». Tarixdə bəllidir ki, sülalə yalnız hökmdarlara məxsusdur. Məsudinin yazdığına görə, Səhl ibn Smbat Babəkin əl-qolunu bağladıqdan sonra əvvəlcə ayaqlarına düşüb itaət bildirdiyi ağasına indi həyasızlıqla demişdi: «sən qoyun və inək otaran adi çobansan. Sən hara, dövləti idarə etmək, siyasətlə məşğul olmaq hara?».Məsudi «Babəkin ölkəsi» deyəndə Bəzzeyn, Azərbaycan, Arran və Beyləqanı nəzərdə tuturdu. Tarixdə hər hansı bir ərazinin hansısa hökmdara məxsus olması «onun ölkəsi» kimi verilir. Bəzz Babəkin mərkəz şəhəri-paytaxtı idi.Dövlətin əsas rəmzlərindən biri də bayraqdır. Əbu Dulafın yazdığına görə, Bəzzdə «əl Xürrəmiyə» adı ilə məşhur olan «əl Mühəmmirə» bayraqları təntənəli surətdə təqdis edildi. Abbasilər öz bayraqlarını qara rəngə boyadıqları halda, Babəkilər qırmızı rəngə boyamışdılar.830-cu il I Həmədan döyüşü nəticəsində Babək qalib gələrək torpaqlarınıızı ərəblərdən təmizlədikdən sonra Azərbaycan tamamilə onun nəzarəti altında idi. Babək Sünik, Beyləqan, Arsax və Uti vilayətlərini də öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdi. Həmin bölgələrin hakimləri Babəkin vassallan kimi çıxış edirdilər. Belə nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycanın Arazdan şimaldakı torpaqları-Arran da Babəkin hökmdarlığına tabe idi. Musa Kalankatlının «Alban tarixi» nə görə, 826- cı ildə Babək Beyləqanda onun hakimiyyətinə qarşı baş vermiş üsyanı yatırmış, 827-ci ildə Qərbi Sünik vilayətini tutmuşdu. 830/831-ci illərdə Beyləqanda baş vermiş daha bir üsyanı yatıran Babək Beyləqanı özünə tabe edə bilmişdi. Babək Arran torpaqlarının sərvətlərindən və insan ehtiyatlarından ərəblərə qarşı mübarizədə istifadə edirdi. Onun atlı qoşunu Arranın gözəl qışlaqlarında yem ehtiyatı ilə təmin olunurdu. Bu vilayətin hakimləri Babəkə bir hökmdar kimi bac verir, qoşununa yardım göstərirdilər. Babək bəzən nigah diplomatiyasından da istifadə edirdi. Məsələn: Babək Sünik nəslinin böyüyü-hökmdar Vaşaqın qızı ilə evlənmişdi.Babəkin Afşinlə apardığı danışıqlar onun malik-hökmdar olması, dövlətə malik olması ehtimalını bir qədər də gücləndirir. Ərəb sərkərdəsi türk Heydər ibn Kavus (Afşin) Mərkəzi Asiyada Usruşana vilayətinin hakimi olduqdan sonra xəlifənin qulluğuna girsə də, o, mənbələrə görə Babəklə və xəlifəyə qarşı çıxmış Təbəristan hakimi Məzyərlə gizli danışıqlar aparır, Xilafəti məhv elmək planı hazırlayırdı. O, Babək və Məzyərə təbii müttəfiqi kimi yanaşırdı. Məzyər və Afşinin mühakiməsi zamanı Afşinin Babəklə birlikdə Xilafəti məhv etmək üçün qəsd düzəltməsi üzə çıxmışdı. Afşin Babəklə danışıqlarda onu sülhə çağırır və Babəkə aman vəd edirdi. Bu zaman Afşin Babəkə bir sərkərdədən daha çox dövlət adamı-hökmdar kimi yanaşırdı. Danışıqlar zamanı Afşin Babəkə belə bir təklif vermişdi: «Gəl, sülh bağlayaq. Sənin əlində olan mülk (ölkə) səndə qalsın,… mən qayıdım gedim, xəlifədən sənin üçün daha bir mülk alıb, fərman göndərim».Babəkin hökmdar kimi xəzinəyə malik olması haqqında da mənbələrdə məlumatlar vardır. Təbəriyə görə, Afşinin Azərbaycanda öz yerinə qoyduğu sərkərdəsi Mingicavır Babəkə məxsus kəndlərin birində olan evdə böyük xəzinə tapıb bu haqda nə Afşinə, nə də xəlifəyə xəbər verməyərək mənimsəmişdi.Babəkin bir hökmdar kimi cəlladı da olmuşdur. Təbəriyə görə, Babəkin edamında xəlifə Mötəsimin cəlladı ilə yanaşı, onun öz cəlladı da iştirak etmişdi. Mənbə: AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim zamanlardan-XXI əsrin ilk onilliklərinədək), Ali məktəblər üçün dərslik, (yenilənmiş üçüncü nəşri),  “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, BAKI-2016 Dərsliyin müəlliflər kollektivi: kafedra müdiri, dosent Mehman Qəhrəman oğlu Abdullayev, əməkdar elm xadimi, prof. Süleyman Sərdar oğlu Əliyarlı, prof. Sevda Yunis qızı Süleymanova, prof. Xaqani Məmməd oğlu Məmmədov, prof Zabil Həsrət oğlu Bayramov, dos. Tamilla Kərim qızı Babayeva, dos. Yunis Məsməli oğlu Nəsibov, dos. Bəymirzə Şabi oğlu Şabiyev, dos. Ərəstun Balaxan oğlu Mehdiyev, dos. Rəsul Sabir oğlu Hüseynli, dos. Kərəm Hətəm oğlu Məmmədov, t.ü.fd. Lalə Ağamirzə qızı Əliyeva, tü.fd. Rabil Habil oğlu Süleymanlı, baş müəllim Əminə Qasım qızı Şirinova, baş müəllim Nurlana Allahyar qızı Cavanşir, tü.fd. Ərşad Həsən oğlu Həsənov, t.ü.fd. Ülviyyə Əjdər qızı İbrahimova, t.ü.fd. Almas Sabir qızı Cavadova, t.ü.fd. Arzu Əşrəf qızı Məmmədova

['Babək', 'xürrəmilər', 'ərəb işğalı', 'Azərbaycan tarixi']

https://kayzen.az/blog/internet-yenilikleri/24440/s%C3%BCni-intellekt.html

Süni intellekt

gunelb

internet aləmi

26 dekabr 2019, 13:16

Robotlar haqqında nə bilirsiniz? Sizcə, hansı işlərdə robotlar insanlardan üstündür? Məşhur Microsoft şirkətinin qurucularından biri Bili Geytsin proqnozlarına görə, elm və texnikanın yaxın gələcəkdə əsas inkişaf istiqaməti robototexnika (robotics) olacaqdır. Robotlar hərəkət etməklə verilmiş tapşırıqları yerinə yetirən fiziki qurğulardır. Bu məqsədlə robotlar ayaqlar, təkərlər, kabellər, tutacaqlar kimi icraçı mexanizmlərlə təchiz edilir. Bundan başqa, robotlarda ətraf mühitdən verilənləri qəbul etmək üçün sensorlar da quraşdırılır.                                          Bugünkü robotları üç kateqoriyaya ayırmaq olar: robot manipulyatorlar, mobil robotlar və humanoid robotlar.Robot manipulyatorlar fiziki olaraq öz iş yerinə, məsələn, zavodda quraşdırma konveyerinə və ya kosmik stansiyanın bortuna bağlı olur. Avtomobil zavodlarının əksəriyyətində istehsal prosesi robot manipulyatorlar vasitəsilə idarə olunur.Mobil robotlar təkərlər, ayaqlar, yaxud analoji mexanizmlər vasitəsilə hərəkət edir. Onlardan xəstəxanalarda yemək daşımaq, yük tərsanələrində konteynerlərin yerini dəyişdirmək və digər işlərin yerinə yetirilməsində istifadə olunur.Humanoid robotlar fiziki quruluş baxımından insanı xatırladır.Min illərdir ki, insan özünün təfəkkür prosesini anlamağa çalışır. İntellekt sahəsində isə işlər daha mürəkkəbdir: mütəxəssislər intellektin təbiətini anlamaqla süni intellektual varlıqlar yaratmaq üzərində işləyirlər. Suni intellekt (artificial intelligence) elmin ən müasir sahələrindən biridir. Bu sahədə ilk işlər II Dünya müharibəsi dövründən başlamışdır. Yeni yaranmış elmin adı isə 1956-cı ildə təklif edilmişdir. Süni intellektin fəaliyyət sferasına bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki istiqamət daxildir: bunlardan biri canlı orqanizmlərin təfəkkür prosesini öyrənməklə, o biri isə kompüter proqramlarına oxşar qabiliyyəti vermək yollarını araşdırmaqla məşğul olur. Kompüter üçün çox çətin hesab edilən məsələlərdən bəzisini (məsələn: şahmat oynamağı) proqramlaşdırmaq, əslində, asan oldu, ancaq proqramlaşdırma baxımından asan hesab edilən məsələləri (məsələn: nitqin tanınması və bir dildən başqasına tərcüməni) gerçəkləşdirmək çox çətin problemə çevrilib. Süni intellekt sahəsində praktik həyata keçirilmiş proqramlar içərisində şahmat proqramlarını, eləcə də tibb və başqa sahələrdə istifadə olunan ekspert sistemlərini qeyd etmək olar. Hazırda süni intellektin əhatə etdiyi elmi istiqamətlərə öyrənmə və qavrama kimi ümumi xarakterli məsələlərdən tutmuş şahmat oynamaq, riyazi teoremlər isbat etmək, bədii əsərlər yazmaq və xəstəliklərin diaqnostikası kimi xüsusi məsələlər daxildir. 1.Biliklərə əsaslanan sistemlər (knowledge-based systems). Bu, süni intellektin əsas tədqiqat istiqamətidir və ekspert sistemlərinin nüvəsini təşkil edən biliklərin təqdimedilmə modellərinin hazırlanması, biliklər bazasının yaradılması ilə bağlıdır. 2.Süni intellekt üçün proqram mühəndisliyi (software engineering for AI). Bu istiqamət çərçivəsində intellektual məsələlərin həlli üçün xüsusi proqramlaşdırma dilləri (məsələn: LISP, Prolog) yaradılır. Bundan başqa, intellektual sistemlərin hazırlanmasına yönəlik tətbiqi proqram paketləri və ya süni intellektin proqram alətləri işlənib-hazırlanır. Biliklər bazasmı konkret biliklərlə doldurmaqla müxtəlif tətbiqi sistemlərin hazırlanması üçün nəzərdə tutulmuş "örtüklərin" — boş ekspert sistemlərinin yaradılması da bu istiqamətə aiddir. 3.Təbii dilin emalı (natural language processing). Süni intellektin və hesablama dilçiliyinin bu ümumi istiqaməti danışıq, yaxud mətn şəklində təqdim olunan təbii dillərin kompüterin köməyi ilə analiz və sintezi problemlərini öyrənir. Analiz dedikdə dilin başa düşülməsi, sintez dedikdə isə savadlı mətnin generasiyası nəzərdə tutulur. Bu problemlərin həlli kompüter və insan arasında qarşılıqlı təsirin daha əlverişli formasının yaradıldığını bildirəcək. 4.Maşın tərcüməsi (machine translation). Mətnin bir dildən başqa bir dilə avtomatik çevrilməsi üçün kompüterlərdən istifadə olunması ideyası 1947-ci ildə, ilk kompüterlərin yaradılmasından dərhal sonra ABŞ-da irəli sürülüb. Tərcümənin keyfiyyəti ilkin mətnin mövzusundan və üslubundan, eləcə də aralarında tərcümənin aparıldığı dillərin qrammatik, sintaktik və leksik qohumluğundan asılıdır. Bədii mətnlərin maşm tərcüməsinin keyfiyyəti, demək olar ki, qaneedici olmur. Texniki mətnlərdə isə azacıq redaktəyə ehtiyacı olan tərcümələr almaq mümkündür. 5.Obrazların tanınması (pattern recognition). Obyektlərin kompüterin köməyi ilə tanınması məqsədilə, adətən, görüntülərin, yaxud səslərin kompüter modellərinin yaradılması, onların rəqəmsal formada yazılması və mövcud örnəklərlə tutuşdurulması nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə optik qurğulardan, məsələn, skanerlərdən və robototexnika videosistemləri, süni intellekt sistemləri və başqa qurğulardan istifadə olunur. 6.Robototexnika (robotics). Bu istiqamət robotların yaradılması və onların öyrədilməsi ilə bağlıdır. 7.Yeni aparat təminatı platformaları və arxitekturaları (new hardware platforms and architectures). Müasir kompüterlərdə istifadə olunan prosessorlar birinci nəsil kompüterlərdə olduğu kimi, ənənəvi fon Neyman arxitekturasına əsaslanır. Simvollu emal üçün bu arxitektura çox səmərəsizdir. Ona görə də bir çox elmi kollektivlər və şirkətlər artıq on illərdir ki, simvollu və məntiqi verilənlərin emalı üçün nəzərdə tutulmuş aparat arxitekturalarının işlənib-hazırlanması istiqamətində çalışırlar. Uğurlu həllər tapılsa da, baha başa gəlməsinə, proqram təminatının yetərincə olmamasına, ənənəvi kompüterlərlə uyuşmazlığına görə bu yeni arxitektura geniş istifadə edilmir. 8.Oyunlar və maşm yaradıcılığı (games and computational creativity). Süni intellektin ilk çağlarında oyun tipli (şahmat, dama, qo) intellektual məsələlərin həlli istiqamətində geniş tədqiqatlar aparılırdı. Kompüter tərəfindən musiqi, şeir, nağıl və hətta aforizm yaratmaq bu istiqamətə aid edilir. 9.Maşın təlimi (machine learning). Bu istiqamət süni intellektin sürətlə inkişaf edən sahəsidir. Verilənlərin analizi və ümumiləşdirilməsi əsasında biliklərin avtomatik toplanması və formalaşdınlmasına yönəlik model, metod və alqoritmləri əhatə edir. Son zamanlar bu istiqamətə sürətlə inkişaf edən «verilənlərin intellektual analizi» (data mining) və «biliklərin aşkarlanması» (knowledge discovery) — verilənlər bazalarında qanunauyğunluqların axtarılması sistemləri çox yaxınlaşır. Süni sistemlərin “intellektuallığını” müəyyənləşdirmək üçün ingilis riyaziyyatçısı Alan Türinq (Alan Turing) bir smaq təklif etmişdir. Türinq sınağı (Turing test) adlandırılan bu sınaq xəyali kompüterin “intellektinin” insanın intellektindən nə dərəcədə fərqləndiyini müəyyənləşdirir. Həm də imitasiya oyunu (imitation game) adlandırılan Türinq sınağı zamanı sınaqçı iki görünməz respondentə — insana və maşına — onlardan hansının insan, hansının maşın olduğunu müəyyənləşdirməkdən ötrü bir sıra suallar verir. İdeya ondan ibarətdir ki, maşınla əlaqədar olan kimsə onun cavablarını insanın cavablarından fərqləndirə bilməsə, onda maşın intellektual hesab edilə bilər. Eksperimentin iştirakçıları bir neçə adam və sınaqdan keçirilən “intellektual” sistemdir. Hər bir iştirakçı ayrıca otaqda yerləşdirilir. Onların qarşısında monitor və klaviatura olur. Ekranda o biri iştirakçıların adları göstərilir. Onların hər biri bilir ki, bu adlardan biri kompüterə məxsusdur, ancaq bunun hansı ad olmasını heç kəs bilmir. İştirakçılar klaviaturadan istifadə etməklə bir-birinə istənilən sualı verə bilər, sonra isə həmin sualın düzgünlüyünü və məntiqiliyini qiymətləndirə bilər: məsələn, “Sizin fikrinizcə, sabah hava necə olacaq?” sualına həmsöhbətinizdən belə bir cavab eşitmək qəribə olardı: “Saniyədə 3 metr sürətlə qərb küləyi əsəcək, bəzi yerlərdə qısamüddətli yağış yağacaq, tufan ehtimalı var, temperatur +10...+12°C olacaq." İnsan, yəqin ki, belə bir cavab verərdi:“Məncə, yağış yağacaq və təxminən 10° istilik olacaq”. Müəllif:Ramin Mahmudzadə, İsmayıl Sadıqov, Naidə İsayeva Mənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 11- ci sinfi üçün İnformatika fənni üzrə Dərslik

['süni intelekt', 'robot', 'proqramlaşdırma', 'süni intellekt', 'robotlar']

https://kayzen.az/blog/ibtidai-icma/24432/az%C9%99rbaycanda-ibtidai-icma-c%C9%99miyy%C9%99ti.html

Azərbaycanda ibtidai icma cəmiyyəti

luminat

ibtidai icma dövrü

26 dekabr 2019, 11:23

İbtidai icma cəmiyyəti bəşər tarixinin ilkin pilləsini təşkil edir. İbtidai icma cəmiyyəti üçün istehsal vasitələri üzərində ümumi mülkiyyətin mövcudluğu, məhsuldar qüvvələrin zəif inkişafı şəraitində kollektiv istehsal və birgə məhsul bölgüsü səciyyəvidir. İbtidai icma quruluşu digər ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da uzun sürmüşdür. Çünki bu dövrdə əmək alətləri sadə, istehsal texnikası aşağı səviyyədə olub, cəmiyyətin təsərrüfat fəaliyyəti təbii mühitdən birbaşa asılı olmuşdur.İbtidai icma cəmiyyəti Azərbaycanda ilk insanın yarandığı vaxtdan (təxminən 1,5 milyon il bundan əvvəl) iri tayfa birliklərinin və ilkin dövlət qurumlarının yaranmasınadək (eramızdan əvvəl III — I minilliklər) olan bir dövrü əhatə edir. İbtidai icma cəmiyyətinin arxeoloji baxımdan dövrləşməsi aşağıdakı kimidir: Daş dövrü, Tunc dövrü, Dəmir dövrü.Daş dövrü bölünür:Paleolit (Qədim daş dövrü) — təxminən 1,5 milyon il bundan əvvəl başlamış və e. ə. XII minilliyə qədər davam etmişdir.Mezolit (Orta daş dövrü) — e. ə. XII — VIII minillildər.Neolit (Yeni daş dövrü) — e. ə. VII — VI minilliklər.Eneolit (Mis — daş dövrü) — e. ə. VI — IV minilliyin ortaları.Tunc dövrü — e. ə. IV minilliyin sonlarından II minilliyin sonlarınadək davam etmişdir.Dəmir dövrü — e. ə. II minilliyin sonları — I minillikləri əhatə edir.İbtidai icma cəmiyyəti öz inkişafında üç mərhələdən keçmişdir:ibtidai insan dəstəsi və ya ulu icma;qəbilə icması;ibtidai icma quruluşunun dağılması və erkən dövlətlərin yaranması İbtidai insan dəstəsi və ya ulu icma alt və orta paleolitdə (1,5 milyon ildən — 40 min il bundan əvvələ kimi) mövcud olmuşdur. İnsanlar qida əldə etmək və heyvanlardan qorunmaq zərurəti qarşısında 20 — 30 nəfərdən çox olmayan bir dəstə halında birləşirdilər və belə ilkin insan dəstələri Qarabağda (Azıx və Tağlar mağaraları) və Qazax bölgəsində (Damcılı və Daşsalahlı mağaraları) məskən salmışlar. İbtidai insan yem əldə etmək üçün yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olurdu və bu, istehlak təsərrüfatı adlanırdı.Paleolit (qədim daş dövrü) 3 dövrə bölünür:Alt paleolit 1,5 milyon il bundan əvvəldən 100 min il bundan əvvələ qədər davam etmişdir. Azıx mağarası Azərbaycanda ən qədim paleolit düşərgəsidir və ölkəmizdə ən qədim daş alətlər burada tapılmışdır. «Quruçay mədəniyyəti»nə aid edilən bu alətlər təxminən 1,5 milyon il bundan əvvəl Azərbaycanda bacarıqlı insanın yaşadığını sübuta yetirir. Həmin alətlər belə söyləməyə imkan verir ki, Avroasiya ərazisində ilkin insan yurdu bizim Vətənimizdə — Azərbaycanda tapılmışdır. Bacarıqlı insan əmək alətləri düzəldə və onlardan istifadə edə bildiyinə görə belə adlanmışdır. Alt paleolitdə bacarıqlı insanların məcburi şəkildə birləşdiyi ibtidai insan dəstələri sadə əmək alətləri düzəldir, hazır təbiət məhsulları ilə qidalanır, yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olurdular. Təxminən 700 min il bundan əvvəl Azərbaycanda insanlar od əldə etməyi və onu qoruyub saxlamağı bacarmışlar. Azıx mağarasında dünyada ən qədim ocaq yeri tapılmışdır. Ocağın ətrafında hörülən divar Azıx mağarasının qədim sakinlərinin daha düşüncəli və bacanqlı olduqlarını göstərir. Mağarada tapılmış insanın alt çənə sümüyü 350 -400 min il bundan əvvələ aiddir. Həmin çənə sümüyünün aid olduğu insan Azıxantrop (Azıx adamı) adlanır. Bu tapıntı Azərbaycanın dünyada ən qədim insan məskənlərindən biri olmasının göstəricisidir.Orta paleolit dövrü (təxminən e. ə. 100 — 40-cı minilliklər) Mustye dövrü adlanır. Bu dövrdə insanlar çaxmaqdaşı və dəvəgözü nüvələrindən lövhə və qəlpələr qoparır, iti uclu əmək alətləri düzəldərək ovçuluqda istifadə edirdilər. İbtidai insan dəstəsində kişilər ovçuluqla, qadınlar isə ev işləri və yığıcılıqla məşğul olurdular. Qarabağda Tağlar mağarasındakrocaq yerləri insanın süni od əldə etmək vərdişinə tamamilə yiyələndiyini göstərir. Orta paleolitdə yaşayan qədim insanları neandertal (bu tip insan qalıqları ilk dəfə Almaniyadakı Neandertal mağarasında tapılmışdır) adlandırırlar.Üst paleolitdə (eramızdan 40 min il — 12 min il əvvəl) ağıllı insanın meydana çıxması ilə Azərbaycanda qəbilə icması formalaşmağa başladı. Qəbilə icmasında ibtidai yaşayış daha sabit və davamlı şəkil aldı. Bir neçə qəbilənin birləşməsi ilə tayfa yarandı. Qan qohumlarından ibarət tayfa birgə təsərrüfat aparır, öz ərazisində bütün təbii ehtiyatlardan birgə istifadə edirdi. Bu zaman istehsal vasitələri və məhsul üzərində ümumi mülkiyyət mövcud idi; birgə əmək və birgə yaşayış qaydaları hökm sürürdü. Qəbilə icmasının ictimai həyatı və təsərrüfatında eneolitin sonunadək (e. ə. V.T minillik) qadın aparıcı yer tutmuşdur. Yalnız ovçuluq və balıqçılıqla məşğul olan kişilərdən fərqli olaraq qadınlar yem toplayır, ev işləri görür, odu qoruyur və uşaqların qayğısına qalırdılar. Qəbilədə qadın, ana üstün yer tutduğuna və nəsil ana xətti ilə getdiyinə görə həmin dövr matriarxat (anaxaqanlığı) adlandırılmışdır.Mezolit (e. ə. XII — VIII minilliklər)Azərbaycanda mezolit dövründə ox və kamanın kəşfi ovçuluğun inkişafında böyük rol oynamışdır. Heyvanların uzaqdan ovlanması imkanı yaranmış, qida ehtiyatı artmış və ovçuluq əsas peşəyə çevrilmişdi. Bu dövrdə ovçuluq və yığıcılıqla yanaşı, istehlak təsərrüfatının daha bir sahəsi olan balıqçılıq meydana çıxmışdır. İstehlak təsərrüfatı ilə məşğul olan insanlar geniş əraziyə yayılmaq imkanına malik deyildilər.Mezolitdə insanlar heyvanları əhliləşdirilməsinə başladılar. Bununla da ibtidai heyvaııdarlığın əsası qoyulmuş oldu. İnsanlar ilk əkinçilik vər dişlərinə də bu dövrdə yiyələnərək ibtidai əkinçiliyin əsasını qoydular. Beləliklə, mənimsəmə təsərrüfatından istehsal təsərrüfatına keçidin əsası qoyuldu.Azərbaycanda mezolit dövrü Qobustan və Damcılı düşərgələri əsasında öyrənilmişdir. Qobustanın qayaüstü rəsmlərində ox — yayla silahlanmış təbii böyüklükdə insan təsvirləri böyük maraq doğurur. Qayaüstü rəsmlərdə qədim insanların ov səhnələri ilə yanaşı, totem — ovsun inancları da təsvir olunmuşdur. Maral, at və keçi, qayıq təsvirləri əsasında demək olar ki, qədim Qobustan əhalisinin əsas məşğuliyyəti ovçuluq və balıqçılıq olmuşdur. Qobustan qayaüstü rəsmlərində balıq və balıq toru təsvirlərinə rast gəlinmişdir. Buradakı baş tərəfində günəş və içərisində adamlar təsvir edilmiş qayıq rəsmləri mezolitdə balıq ovunun artıq geniş yer tutduğunu sənədləşdirmişdir. Qobustanda yaşayan insanların axirət dünyasına inamı ilə bağlı dəfn zamanı ölülərin yanına məişət əşyaları qoyulurdu.Mezolit dövründə kiçik ölçülü (milaolit) alətlərə Damcılı mağarasında rast gəlinmişdir. Damcılı və Şuşa mağaralarında tapılmış çeşidli qaşovlar, bizlər, kəsicilər, bıçaqlarla yanaşı, kiçik lövhəciklərdən hazırlanmış quraşdırma alətlər (biçin bıçaqları) və silahlar (ox uduqları, nizələr) diqqəti cəlb edir.Neolit (e. ə. VII — VI minilliklər)Azərbaycanda neolit dövrü qəbilə icmasının həyatında böyük dəyişikliklərin başlanğıcını qoydu. Yeni daş dövründə istehsal təsərrüfatı və onun əsas sahələri olan əkinçilik və maldarlıq meydana çıxmışdır. İstehsal təsərrüfatının yaranması elmi ədəbiyyatda «neolit inqilabı» adlanır. Bu inqilabın nəticəsində insan ərzaq ehtiyatı üzərində ilk dəfə nəzarət etmək imkanı qazanmışdır.Azərbaycanda istehsal təsərrüfatına keçid e. ə. VII minilliyə təsadüf edir. Qobustanda tapılan daş toxalar, dən daşları, biçin bıçaqları və çin dişləri ilk əkinçilik alətləri hesab olimur. Neolitdə insanlar daşların deşilməsi və cilalanması üsullarını mənimsəmişdilər. Gəncə-Xanlar (Göygöl) bölgəsində arxeoloji abidələrin öyrənilməsi göstərir ki, Azərbaycandakı neolit adamı artıq daşı novçalı şəklə sala, burma üsulu ilə deşə bilirdi. Əsas əmək aləti kimi toxadan istifadə olunduğundan əkinçilik toxa əkinçiliyi adlanırdı. Bu dövrün maldarlığı isə ev maldarlığı olmuşdur.Əhalinin oturaq həyata keçməsi üçün imkan yaranmışdır. Təbriz yaxınlığındakı Yanıqtəpə və Sulduz düzündəki Hacı Firuz abidələri son neolitdə (e. ə. VI minillik) Azərbaycanda oturaq əkinçi-maldar təsərrüfatının yayıldığını sübut edir. Bu zaman möhrə və ya çiy kərpiclə hörülmüş evlərdən kəndlər salınırdı.Neolit dövrünün əsas nailiyyətlərindən biri də gil qab istehsalının -dulusçuluğun yaranmasıdır. Əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarını uzun müddətə saxlamaq zərurəti saxsı qabların istehsalına böyük tələbat yaratmışdı. Bu çağacan insanlar suyu yığıb saxlamaq, yemək bişirmək üçün Qobustan qayaları üstündə indiyədək qalan daş oyuqlarından istifadə edirdilər.Neolitin sonunda saxsı qablar görünüşcə daha mükəmməl formada hazırlanırdı və hətta boya ilə naxışlanırdı. Azərbaycanda «ev peşələri» sayılan toxuculuq, tikinti və hörgü işi də neolit dövründə meydana çıxmışdır.Eneolit dövrü (e. ə. VI — IV minilliklər)Bu dövrdə istehsal təsərrüfatının inkişafı nəticəsində qəbilə icması özünün çiçəklənmə mərhələsinə daxil olmuşdur. Dəmyə (təbii suvarma) əkinçiliyi geniş yayılsa da, süni suvarma əkinçiliyinin izlərinə Mil düzündə Şahtəpə yaşayış yerində rast gəlinmişdir. Burada arxeoloqlar qədim suvarma arxlarının izlərini üzə çıxarmışlar. Toxa əkinçiliyinin texniki imkanları məhdud olsa da, Azərbaycanda 10-a qədər taxıl növü (buğda, arpa, darı, vələmir, çöl noxudu və s.) əkilib becərilirdi. Taxıl məhsullarını üyütmək üçün müxtəlif dən daşlarından və daş həvəng — dəstələrdən istifadə edilirdi. Yığılmış taxılı çiy kərpicdən tikilmiş anbarlarda, quyularda və iri saxsı qablarda saxlayırdılar. Şomutəpə və Əlikö-məktəpədə tapılan üzüm tumları Azərbaycanda üzümçülük təsərrüfatının eneolitdən başladığını göstərir.Azərbaycanda atçılığın 7 minillik tarixi vardır və Azərbaycan atın ev heyvanı kimi bəslənməsi sahəsində Avrasiyada ən qədim ocaqlardan biridir.Bu dövrün adamları parça toxumağı və gön dərini emal etməyi bacarırdılar. Azərbaycanda eneolit insanın həm də metalla ilk tanışlıq dövrüdür. Daha möhkəm əmək alətləri və silahlar düzəltmək ehtiyacı metaldan istifadə edilməsinə tələbat yaratmışdır. Qafqazda ən qədim mis məmulatının Azərbaycanda tapılması göstərir ki, burada ibtidai insanlar metal əritməyi bacarırdılar. Kültəpə, Əliköməktəpə və başqa yerlərdə soyuq döymə üsulu ilə hazırlanmış 20-dək kiçik mis alət tapılmışdır.Eneolit dövrünün yaşayış məskənləri özünəməxsus quruluşa malik idi. Çiy kərpicdən hörülmüş dairəvi və dördkünc yaşayış evləri və təsərrüfat tikililəri kiçik həyətlə birlikdə hasar içərisinə alımrdı.İbtidai cəmiyyətin həyatında və təsərrüfatında kişinin üstün mövqe qazanması nəticəsində eneolit dövründə anaxaqanlıq başa çatmış və öz yerini patriarxata (ataxaqanlığa) vermişdir. Qədim Şərqin bir çox bölgələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da eneolitdə ölünün yaşayış yerində və ya divarın dibində dəfn etmək adəti var idi. Əliköməktəpədə 20-dək qəbir abidəsində ölü qırmızı boya ilə boyanmış, həsirə bükülərək qəbirə sağ və ya sol böyrü üstə gömülmüş, üzünün qarşısına isə su qabı (cam) qoyulmuşdu. Əksər qəbir abidələrinin eyni olması onu göstərir ki, cəmiyyət hələ varlı-kasıblara bölünməmişdi və ictimai bərabərsizlik yox idi.Tunc dövrü (c. ə. IV — II minilliklər)Qəbilə icmasının təsərrüfat həyatında böyük dəyişikliklərin baş verməsi və metal istehsalının təkmilləşməsi şəraitində e.ə. IV minilliyin sonlarında Azərbaycanda tunc dövrü başlandı. İcma təsərrüfatının yeni yaranmış sahələrindən biri metal istehsalı oldu. E. ə. III minillikdə sənətkarlar misi əritməyi, mis-mərgümüş (arsen) qatışığından tunc almağı, bu ərintini qəliblərə töküb hazır məhsul əldə etməyi bacarırdılar. Onlar bu yolla daha möhkəm, davamlı və məhsuldar əmək alətləri, müxtəlif silahlar (baltalar, nizələr, xəncərlər) düzəldirdilər. Əkinçilik və maldarlıq məhsullarının tayfalararası miqyasda mübadiləsi də bu dövrdə meydana çıxmışdır.Təxminən 2 min il davam edən tunc dövründə məhsuldar qüvvələr daha da inkişaf etmiş, təsərrüfatın bütün sahələrində və ictimai həyatda köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Qəbilə icmasının dağılması və erkən dövlət qurumlarının yaranması prosesi də bu dövrdə başlamışdı.Tunc dövrü erkən, orta və son adlanan üç mərhələdən keçmişdir. Azərbaycan türkləri onunla öyünməlidirlər ki, Cənubi Qafqazın əsas eneolit və tunc dövrü mədəniyyətini onlar yaratmışlar. Cənubi Qafqazda tapılmış 150-dən çox eneolit və tunç dövrünə aid abidənin üçdə ikisindən çoxu Azərbaycanın payına düşür.Erkən tunc dövründə (e. ə. IV minilliyin sonları — e. ə. III minilliyi əhatə edir və arxeoloji baxımdan “Kür — Araz mədəniyyəti” adlanır.) insanlar sıx yaşayış yerlərindən əkinçilik və maldarlıq üçün daha əlverişli olan vadilərə, dağ ətəklərinə yayılıb məskunlaşırdılar. Artıq e. ə. III minilliyin birinci yarısında toxa əkinçiliyi öz yerini xış əkinçiliyinə verməyə başlamışdı. Bununla bağlı olaraq iribuynuzlu heyvanlardan qoşqu vasitəsi kimi istifadə olunurdu. Xış əkinçiliyi dağətəyi bölgələrdə əkinçiliyin inkişafına yeni imkanlar açaraq əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə şərait yaradırdı. Düzən yerlərdə süni suvarma əkinçiliyi, dağətəyi və dağlıq yerlərdə isə dəmyə əkinçiliyi geniş yayılmışdı. Bu zaman buğdanın yumşaq növü, arpa, dan, noxud və kətan əkinləri üstün yer tuturdu.Azərbaycanda erkən tunc dövründə ev maldarlığından köçmə, yaylaq maldarlığına keçid baş vermişdir. Əhalinin Alp çəmənliklərinin bol olduğu ərazilərə yayılması xüsusilə qoyunçuluğun inkişafı ilə bağlı idi.Köçmə (yaylaq) maldarlığına keçilməsi ilə əlaqədar yalmz heyvandarlıqla məşğul olan qəbilələr meydana çıxırdı. Əkinçiliyin və maldarlığın bir birindən ayrılaraq müstəqil sahələr kimi fəaliyyət göstərməsi ibtidai icma cəmiyyətinin tarixində birinci ictimai əmək bölgüsü hesab edilir.E. ə. III minillik ibtidai cəmiyyətin həyatında əmlak bərabərsizliyinin ilkin əlamətlərinin üzə çıxdığı və ilkin tayfa birliklərinin yarandığı dövr kimi də xarakterizə olunur. Bu dövrdə Azərbaycanın cənubunda kuti, lullubi tayfa birlikləri və Kür-Araz vadisində daha bir tayfa birliyi meydana çıxmışdı.Orta tunc dövründə (e. ə. III minilliyin sonu — e. ə. II minilliyin I yarısı) qəbilə icmasının təsərrüfatı və sənətkarlığı çoxnövlü olması ilə seçilirdi. Bu zaman mülki və ictimai bərabərsizlik xeyli dərinləşmişdi.Orta tunc dövründə cəmiyyətin həyatında yeni ictimai əmək bölgüsü baş vermiş, sənətkarlıq əkinçilikdən ayrılmışdır. Sənətkarlığın metalişləmə, dulusçuluq və toxuculuq sahələri aparıcı yer tuturdu. Naxçıvanda II Kültəpə abidəsində dörd kürəsi olan dulus emalatxanaları tapılmışdır. Həmin emalatxanalarda əllə hərəkətə gətirilən dulus çarxlarında zəngin naxışlara malik boyalı qablar istehsal edilirdi. Üzərliktəpədə tapılan toxucu qurğusunun qalığı-dörddişli alət sənətkarlıq texnikasının xeyli təkmilləşdiyini göstərir. Heyvandarlığın aparıcı sahəsi olan qoyunçuluq toxuculuq sənətini əsas xammal olan yunla təmin edirdi.Orta tunc dövründə şəhərəbənzər yaşayış məskənlərinin meydana çıxması ilk növbədə sənətkarlığın inkişafı ilə bağlı idi. Şəhərəbənzər məskənlər möhkəmləndirilmiş müdafiə hasarları ilə əhatə olunurdu. Buradakı evlər müəyyən plan üzrə sıra ilə kvadrat kərpiclərdən tikilirdi. Naxçıvanda orta tunc dövrünə aid yaşayış məskənlərinin öyrənilməsi burada Şərqin ən qədim və ilkin şəhər mədəniyyətinin təşəkkül tapmasından xəbər verir.Sənətkarlığın əkinçilikdən getdikcə daha çox ayniması nəticəsində sənətkarlıq məhsulları satlıq məhsula — əmtəəyə çevrilməyə başlamışdı. Alqı -satqının genişlənməsi tacirlər zümrəsinin yaranmasına doğru apanrdı. Bu dövrdə Azərbaycanda pul yerinə xırdabuynuzlu mal — davar işlənilirdi.Orta tunc dövründə əkinçilik süni suvarmaya əsaslanır, xış əkinçiliyi tətbiq edilir, buğda, arpa və dan becərilirdi. Taxılın döyülməsində daş vəllərdən istifadə olunurdu. Kənd təsərrüfatında üzümçülük də mühüm yer tuturdu. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış mədəni üzüm tumları, şirəsıxan daş təknələr orta tunc dövründə Azərbaycanda üzüm emalının və şərabçılığın yarandığını göstərir.Əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatlarının çiçəklənməsi şəraitində artıq məhsul, zinət əşyaları, sürülər, otlaqlar və s. tayfa başçılarının və əyanların əlində cəmləşərək tədricən xüsusi mülkiyyətə çevrilirdi. Cəmiyyət varlılar, sənətkarlar və icmaçı kəndlilər (əkinçi və maldarlar) zümrəsinə bölünməyə başlayırdı. İcmaçı kəndlilər və sənətkarlar cəmiyyətin əsas istehsalçı qüvvəsini təşkil edirdilər. Suvarma arxlarının çəkilməsi, müdafiə qurğularının tikilməsi və tayfa ərazisinin qorunması kimi ağır vəzifələri də onlar yerinə yetirirdilər.Son tunc — erkən dəmir dövründə (e. ə. XIV — e. ə. VII əsrlər) təsərrüfatın və mübadilənin daha da inkişaf etməsi tayfa başçılarının və əyanların icmanın əsas kütləsindən ayrılmasına, ailələr arasında əmlak bərabərsizliyinin dərinləşməsinə gətirib çıxartdı. Nəticədə ibtidai icma quruluşunun dağılma prosesi özünün son mərhələsinə çatdı. Var — dövlət və sərvət əldə etmək üçün müharibə peşəyə çevrilməyə başladı. E. ə. II minilliyin ortalarına aid külli miqdarda çoxnövlü hücum və müdafiə silahlarının tapılması tayfalararası müharibələrin geniş miqyası və amansızlığından xəbər verir. Dəmir istehsalının başlanğıc mərhələsində (e. ə. XII — e. ə. XI əsrlər) əmək alətləri ilə yanaşı, çoxlu silah düzəldilməsi cəmiyyətin silahlanmasına imkan yaratmışdı. Müharibələr zamam tutulmuş əsirlər qul edilərək istehsala cəlb olunurdular.Bu dövrdə süni suvarmanın genişləndirilməsi əkinçiliklə yanaşı, bağçılıq, bostançılıq və üzümçülüyün inkişafına şərait yaradırdı. Yaylaq maldarlığı genişlənir, atçılıq sürətlə inkişaf edirdi. Atdan hərbi yürüşlərdə və köç arabalarında istifadə edilməyə başlanmışdı. Sarıtəpədən (Qazax) tapılmış qablar üzərində təkər, Xaçbulaqda (Daşkəsən) tapılmış tunc kəmər üzərində isə iki at qoşulmuş döyüş arabası təsvir edilmişdir.E. ə. II minilliyin sonunda Azərbaycanda soyuqüfurmə texnikasına əsaslanan dəmir istehsalına başlanmışdı. Metallurgiya və metalişləmə sənəti yüksəliş keçirirdi. Sənətkarlıqda dabbaqlıq (gön — dəri), toxuculuq sahələri də mühüm yer tuturdu. Mingəçevirdə tapılmış boyanmış yun və kətan parça qalıqları toxuculuğun və boyaqçıhğın yüksək inkişafından xəbər verir. Saxsı qab istehsalında ayaqla hərəkətə gətirilən dulus çarxının geniş tətbiqi istehsalın həcmini və məhsulun keyfiyyətini artırmışdı. Vətənimizin Gəncə bölgəsində qara və boz rəngli qab — qacaq, Qarabağda qara cilalı və həndəsi naxışlı saxsı qab hazırlanması üstünlük təşkil edirdi. Naxçıvan və Urmiya bölgələrində insan, heyvan, quş təsvirləri olan birrəngli və çoxrəngli boyalı qablar geniş yayılmışdı. Saxsı nehrələrə də rast gəlinir.Son tunc — erkən dəmir dövründə təsərrüfatın mühüm sahələrinin inkişafı tayfalararası və ölkələrarası ticarəti daha da gücləndirmişdi. Alqı — satqı davar, qaramal, yun, əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıq məhsulları ilə apanhrdı. Davarla yanaşı, müəyyən çəkisi olan metal parçaları, silah və s. pul kimi işlənilirdi. Azərbaycanın Ön Asiya, xüsusilə Mesopotamiya (İkiçayarası) ölkələri ilə müntəzəm ticarət əlaqələri var idi. E. ə. II -1 minilliklərdə Assuriyadan Azərbaycana silah və bəzək şeyləri gətirilirdi. Urmiya gölünün cənubunda yerləşən Həsənli abidəsində Assuriyadan gətirilmiş və üzərində e. ə. XIV əsrə aid yazı olan toppuzun, Xocalıda üzərində Assur hökmdarının adı yazılmış muncuğun, Qarabağda və digər yerlərdə assur tipli şirli qabların tapılması Azərbaycan — Assuriya ticarət əlaqələrindən xəbər verir. Qərbi Azərbaycanda hazırlanmış tunc kəmər və qalxan döşlüyü Kiyevədək, balta və yabalar isə Tehran və Kaşana qədər gedib çıxmışdır.Beləliklə, ibtidai cəmiyyət daxilində xüsusi mülkiyyətin, mülki bərabərsizliyin, ictimai təbəqələşmənin yaranması və sənətkarlığın müstəqil peşəyə çevrilməsi icma daxilində birgə əmək, birgə əmlak və birgəyaşayış qaydalarının pozulmasına gətirib çıxartmışdı. Azərbaycanda qəbilə icmasının və icma təsərrüfat formasının dağılması prosesi e. ə. II minilliyin sonu — I minilliyin başlanğıcında başa çatmışdır. Mənbə: AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim zamanlardan — XXI əsrin ilk onilliklərinədək), Ali məktəblər üçün dərslik, (yenilənmiş üçüncü nəşri),  “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, BAKI-2016 Dərsliyin müəlliflər kollektivi: kafedra müdiri, dosent Mehman Qəhrəman oğlu Abdullayev, əməkdar elm xadimi, prof. Süleyman Sərdar oğlu Əliyarlı, prof. Sevda Yunis qızı Süleymanova, prof. Xaqani Məmməd oğlu Məmmədov, prof Zabil Həsrət oğlu Bayramov, dos. Tamilla Kərim qızı Babayeva, dos. Yunis Məsməli oğlu Nəsibov, dos. Bəymirzə Şabi oğlu Şabiyev, dos. Ərəstun Balaxan oğlu Mehdiyev, dos. Rəsul Sabir oğlu Hüseynli, dos. Kərəm Hətəm oğlu Məmmədov, t.ü.fd. Lalə Ağamirzə qızı Əliyeva, tü.fd. Rabil Habil oğlu Süleymanlı, baş müəllim Əminə Qasım qızı Şirinova, baş müəllim Nurlana Allahyar qızı Cavanşir, tü.fd. Ərşad Həsən oğlu Həsənov, t.ü.fd. Ülviyyə Əjdər qızı İbrahimova, t.ü.fd. Almas Sabir qızı Cavadova, t.ü.fd. Arzu Əşrəf qızı Məmmədova

['ibtidai icma dövrü', 'Azərbaycan tarixi', 'qədim Azərbaycan', 'qədim Azərbaycan tarixi', 'paleolit', 'daş dövrü', 'tunc dövrü']

https://kayzen.az/blog/sevgi/24397/alic%C9%99nabl%C4%B1q-seks,-qad%C4%B1nlar,-x%C9%99yan%C9%99t.html

Alicənablıq: seks, qadınlar, xəyanət...

gunelb

Sevgi

24 dekabr 2019, 20:23

Dünya dəyişsə də müəyyən təməl prinsiplər dəyişilməz qalır. Bunlar əsasən əlxaqla, etik qaydalarla bağlı prinsiplərdir. Bunlardan biri də centlmen, yəni alicənab olmaqla bağlı qaydalardır. Müasir dövrümüzdə alicənablıq qaydalarının daha mövcud olmadığını düşünə bilərik, amma bu hər kəsin özündən asılır. Hər bir kişi centlmen olmalıdır, çünki bundan daha yaxşı bir şey yoxdur. 1. Dürüst olun və niyyətinizi nədirsə, onu bəlli edin. Sevgili olmağı düşünmürsünüzsə, bunu ona deyin. Axtardığınız şey başqadırsa, zatən bu münasibət alınmayacaq, aldatmağın mənası yoxdur. Qadınlar əşya deyil, fərddir. İstifadə edib atacağınız insanlar deyillər. Əgər bir gecəlik münasibət axtarırsınızsa, bunu əldə etmək üçün yalan danışmağınıza ehtiyac yoxdur. Küçədə sizin kimi düşünən və kağız üzərində qələbə əldə edə biləcəyiniz xeyli qadın var. 2. Münasibətin davam etməyəcəyinin fərqinə varmısınızsa, onu daha çox aldatmayın. Bəzən işlərin yaxşı olduğunu və gələcəkdə də yaxşı olacağına özümüzü inandırırıq. Ancaq reallıqda münasibət irəliləmir, irəliləməyəcək də. Bəli, bunu qəbul etmək çətindir. Fəqət iki tərəf üçün də ən yaxşıdır budur. Vəziyyət budursa, kişi məsuliyyəti öz üzərinə götürüb addım atmalıdır. Vaxtını itirmə, ən əsası isə qarşındakı insanın vaxtını xərcləmə. 3. Danışanda ona həqiqətən qulaq asın. Qarşındakı qadının danışdığı şeylərlə maraqlan. Diqqətini çəkən bir şey yoxdursa, boş ver, o səninlə danışarkən əylənir, önəmli olan budur. Əsas məsələ ondadır ki, kübar ol və ona qulaq asa bildiyin qədər qulaq as. Təkcə qadınları deyil, ümumiyyətlə hamını dinləmək lazımdır. İnsanlar danışdıqlarının dəyərli olmasını və dinlənilməsini sevir. 4. Ona fərd olaraq hörmət edin. Yenə də təkrar edirik: qadın əşya deyil, o, insandır, fərddir. Sizin onu sevməyinizə rəğmən sizi tərk edə bilər, sizin bir parçanız deyil. Onu sizinmiş kimi təhdid edə bilməzsiniz, ancaq hörmət edə bilərsiniz ona. Qarşındakı inanın düşüncələrinə və baxışlarına dəyər verməlisən. Baxışlarımız toqquşsa da, düşündüklərinə hörmət etmək məcburiyyətindəyik. 5. Şəxsi həyatına hörmət edin. Əgər qarşındakı sevgilindirsə, ona yetərincə güvənmək məcburiyyətindəsən. Kişilərin çoxu sevgililərinin telefonlarına baxmağa normal yanaşırlar. Səbəb isə sevgililərinin gizlin nəsə edə bilmələrini düşünmələridir. Əsl problem inamdadır. Əgər ona etibar etmirsinizsə, ona aşiq olmamısınız. Sevirsinizsə, etibar edirsinizsə, şəxsi həyatına hörmətlə yanaşmalısınız. 6. Onun məqsəd və arzularına dəstək olun. Centlmen olmaq sadəcə qapını açmaq, yaxud hesabı ödəmək demək deyil. Alicənab olmaq kübar olmaq, laqeyd yanaşmamaq, dəstək vermək deməkdir. Kişi dəstək vermək üçün qadının yanındadır. 7. Ona yalan danışmayın. Bəzi yalanları demək olar. Amma yalançılıq bəzən vərdişə çevrilir. Yalan danışmaq ikiüzlülükdür. Münasibətin təməli dürüstlükdür. Yalanlar münasibətləri məhv edir, onun ömrünü qısaldır. Sevdiyiniz qadına yalan danışmamalısınız. Əgər danışırsınızsa, deməli həyatınızda qaydasında olmayan nəsə var. 8. Ona xüsusi olduğunu hiss etdirin. Hamını özünü xüsusi hiss etmək istəyir, bura kişilər də daxildir. Kişini centlmen edəcək şey, qabağındakı qadını nə qədər özəl hiss etdirməyindən asılıdır. Burda kişinin işi özündən nələrsə uydurub qadınları olmadıqları şeyə inandırmaq deyil. Kişi qadını nə qədər möhtəşəm olduğuna inandırmalıdır. Bu çox da çətin deyil. Sadəcə arada bunu xatırlatmaq lazımdır qadına. 9. Ona güvəndə olduğunu hiss etdirin. Təhlükəsizlik ehtiyacı, insanın təkamülündən irəli gələn bir xüsusiyyətdir. Bir kişi olaraq vəzifəmiz qadınımızı qorumaq deyil bəlkə. Təbii ki, qadın özünü qoruya bilər. Ancaq biz də onu qoruyarsaq, özünü daha uzun müddət güvəndə hiss edə bilər. 10. Onu tərk etməyin. Həyat bəzən hamımız üçün çox çətin ola bilər. Amma bu çətinliklərə qarşı reaksiyamız, mübarizəmiz çox mühümdür. Bəzən səhvlər nəticəsində peşman olacağımız şeylər edə bilərik. Qarşınızdakı qadının sizə ehtiyacı varsa, onu tərk etməyin. Müəllif:elitedaily.com Mənbə:kulis.az

['alicənablıq', 'qadınlar', 'xəyanət', 'kişi- qadın münasibətləri', 'kişi xarakteri', 'kişilik', 'kişi-qadın münasibətləri', 'qadın-kişi münasibətləri', 'cinslərarası münasibətlər', 'sevgi münasibətləri', 'münasibətlərdə səhvlər', 'münasibətlər dolanbacı']

https://kayzen.az/blog/hidrosfer/24391/t%C9%99hl%C3%BCk%C9%99li-hidroloji-hadis%C9%99l%C9%99r-v%C9%99-onlarla-m%C3%BCbariz%C9%99.html

Təhlükəli Hidroloji hadisələr və onlarla mübarizə

gunelb

Hidrosfer

23 dekabr 2019, 17:20

Sunami — təbii fəlakətlər arasında miqyasına və vura biləcəyi ziyana görə xüsusilə fərqlənir. Onlar, əsasən, seysmik zonalarda baş verir. Çaylarda yaranan daşqın və sellər də böyük dağıntılar törədir. Azərbaycanın xüsusilə Böyük Qafqaz çaylarında müşahidə olunan sellər palçıqlı-daşlı və daşlı olur. Yer kürəsində baş verən hidroloji hadisələr (daşqın, sel, subasma və s.), adətən, iki fərqli hadisə və ya proses arasında aralıq mövqeyə malik olur. Bu hadisələr təbii və antropogen təsirlər nəticəsində baş verir. Onlar hər hansı bir təbii hadisənin nəticəsi və eyni zamanda digər bir hadisənin səbəbi olduğuna görə təbiətdə geniş yayılmışdır. Hidroloji hadisələrin növləri çoxdur. Okean və dənizlərdə baş verən təhlükəli hidroloji hadisələrə sunamilər, gücü 5 baldan çox olan dalğalar, erkən buz örtüyünün yaranması, hərəkətsiz qalın buz qatı, aysberqlərin yaranması və s. aiddir. Bu hadisələr balıq ovuna, dəniz təsərrüfatına (neft və qazın hasilatı, duzun istehsalı və s.) və dəniz nəqliyyatına mənfi təsir edir. Qlobal istiləşmə sonda örtük buzlaqlarının əriməsinə və dəniz sularının səviyyəsinin qalxmasına gətirib çıxarır.  Quruda baş verən ən mühüm hidroloji hadisələrdən biri daşqın və subasmalardır. Onları yaradan səbəblər müxtəlifdir: 1) uzunmüddətli yağışların yağması — musson iqlimə malik olan Şərqi, Cənub-Şərqi və Cənubi Asiya ölkələri üçün səciyyəvidir; 2)qar örtüyünün sürətlə əriməsi — mülayim iqlim qurşağında yerləşən Avropa, Şimali Amerika, Şimali Asiya ölkələri üçün səciyyəvidir; 3) texnogen amillər — su anbarında bəndin dağılması və s. Daşqın və subasmaların təsirini azaltmaq üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir: çay deltası lildən təmizlənir, meandrlaşan ərazilərdə çayın məcrası düzləndirilir, sahilboyu bəndlər tikilir, aşağı axarlarda su kanalları çəkilir.  Hidrometeoroloji hadisələrdən biri seldir. Sel dağ çaylarının yatağında leysan tipli yağışların yağması, buz və ya mövsümi qarın sürətlə əriməsi nəticəsində yaranan palçıqlı, daşlı və daşlı-palçıqlı axındır. Sellərdə 1 m3 su kütləsinin təxminən 65-70%-ni bərk materiallar, qalanını su təşkil edir. Sellər, adətən, qəflətən yaranır, böyük sürətlə hərəkət edir, əksər hallarda 30-40 dəq.-dən bir neçə saatadək davam edir. Sel zamanı yaranan kütlənin hündürlüyü bəzən 15 m-ə çatır. Sel axını güclü gurultu ilə müşayiət olunur, yolunun üstündəki hər şeyi, o cümlədən bina və qurğuları dağıdır, əkin sahələrini yararsız hala salır, torpaqların məhsuldar (humus) qatını yuyub-aparır, çay yatağında olan mal-qaranı məhv edir, insan tələfatına səbəb olur. Azərbaycanda fəlakətli sel hadisələri Şin (1510-cu il), Kiş (1901-ci və 1982-ci illər), Kürmük (1921-ci il) və s. çaylarda baş vermişdir. Sellərin qarşısını tam almaq mümkün olmasa da, təhlükəni nisbətən azaltmaq olur. Bunun üçün çaylar üzərində hidrotexniki qurğuların (selötürən, selqırıcı və s.) tikilməsi, fitomeliorativ, xüsusilə meşə meliorativ işlərinin aparılması və s. tədbirlərin görülməsi tələb olunur. Təhlükəli hidroloji hadisələr təbii, iqtisadi, sosial problemlərin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. Onları qabaqcadan proqnozlaşdırmaq qismən mümkün olduğuna görə əhalinin təxliyəsini təşkil etmək, təsərrüfat sahələrinə dəyə biləcək ziyanı (heyvandarlıq komplekslərindən mal-qaranın köçürülməsi, ərzaq anbarlarında və supermarketlərdə məhsulların qorunması vəs.) azaltmaq mümkündür. Müəllif: Nərminə Seyfullayeva,Zaur İmrani,Yelena Şabanova Mənbə:Coğrafiya 11 Ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinfi üçün Coğrafiya fənni üzrə Dərslik

['hidroloji hadisələr', 'sunami', 'texnogen amillər']

https://kayzen.az/blog/maliyye/24372/kassa-%C3%A7ekini-t%C9%99l%C9%99b-etm%C9%99k-laz%C4%B1md%C4%B1r.html

Kassa çekini tələb etmək lazımdır?

gunelb

Maliyyə və bank işi

22 dekabr 2019, 11:09

Alış-veriş gündəlik həyatımızın ayrılmaz hissəsidir. Hər alış-veriş zamanı kassa çeki tələb etmək isə məsələnin hüquqi tərəfdən təminatıdır. Əgər alış-veriş zamanı çek verilməyibsə, bu, qanun pozuntusu və vergidən yayınma deməkdir. Alıcı hər alış-veriş zamanı dövlət büdcəsinə vergilərin ödənilməsində iştirak edir. Belə ki, alış-veriş etdiyimiz yerlər arasında ƏDV ödəyiciləri olan iri supermarketlər və kiçik sahibkarlıq subyektləri vardır. İstehlakçı alış-veriş zamanı müxtəlif vergiləri (ƏDV, aksiz) ödəyir, həmçinin sahibkarın satışı rəsmiləşdirdiyi zaman gəlirlərini bəyan etməklə vergiləri ödəməsində dolayı şəkildə iştirak edir. Məsələn, vətəndaş əldə etdiyi çekə baxmaqla orada ödənilmiş ƏDV məbləğini görə bilər. Yaxud mağazadan aksizli məhsullar (tütün məmulatı, alkoqollu içki və s.) ala bilər. Alıcı çek tələb etməyəndə ödədiyi vergilərin, həmçinin sahibkarın ödəməli olduğu verginin büdcəyə deyil, ticarət obyektinin sahibində qalmasına yol açır, eyni zamanda, vergilərin büdcədən yayındırılmasına yol vermiş olur. Halbuki, büdcəyə ödənilən vergi xidmət şəklində alıcıya qayıda bilərdi. Vətəndaş çek tələb edən zaman satıcı satışı qeydiyyata almış olur və bu satışdan vergi dövlət büdcəsinə yönəlir. Dövlət büdcəsinə yönələn vergi isə əməkhaqqı, pensiya, təqaüd, səhiyyə və təhsil sisteminə, sosial xidmətlərə və dövlətin digər ehtiyaclarına xərclənir. Alıcılar çekləri tələb etmədikcə büdcəyə daxil olan verginin məbləği azalır. Sahibkarlar qeyri-qanuni gəlir əldə edir, vətəndaş işə əməkhaqqının və ya sosial xidmətlərin azlığından şikayətlənir.Vətəndaş isə buna özünün yol verdiyinin fərqinə varmır. Nəticədə büdcədən müəyyən vəsait yayındırılır və vətəndaş özü də bilmədən «kölgə iqtisadiyyatı»nın iştirakçısına çevrilir. Alıcılar əksər hallarda məlumatsızlıqdan bu vəziyyətə yol verirlər. Bu səbəbdən bəzi ölkələrdə çek tələb etməyən vətəndaşlara da cərimələr tətbiq olunur. Bütün bunları nəzərə alsaq məlum olur ki, diqqətsizlik ucbatından əldə etmədiyimiz çek gələcəkdə bizə təqdim ediləcək sosial xidmətdən imtina etməyimiz deməkdir. Bu, həm də istehlakçı olaraq hüquqlarımızın pozulmasıdır, çünki malın bu və ya digər səbəbdən dəyişdirilməsi tələb olunduqda, kassa çekinin təqdim edilməsi zəruridir. Bu səbəbdən çek mütləq tələb edilməlidir. Çek tələb etsək nə qazanırıq? Çek tələb etməklə birinci növbədə, vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirmiş oluruq. Satıcıya ödənilən vəsaitin vergi şəklində büdcəyə ödənilməsini təmin etmiş oluruq. Çek tələb etmək vergidən yayınmanın qarşısını almaqdır. İqtisadiyyatdan yayındırılmağa cəhd edilən satışın qarşısını almaqla dövriyyənin qanuni vergiyə cəlb edilməsini təmin etmiş oluruq. Çek əldə etməklə vəsaitin sosial xidmətlərə xərclənməsinə və bununla da daha keyfiyyətli xidmətdən faydalanmağa nail oluruq. İstehlakçı kimi hüquqlarımızı müdafiə etmək üçün sənədə sahib oluruq. Çek alıcının hüququnu təsdiq edən sənəddir. Alış-veriş zamanı çek tələb etmək satışı rəsmiləşdirir. İstehlakçı hüquqları baxımından məsələyə diqqət yetirsək, çek əldə etməklə 14 gün müddətində aldığınız məhsulu qaytarmaq və dəyişmək hüququnuzu qazanmış olursunuz. Bu, çek olmadan mümkün deyil. Çek tələb etmək tərəflər arasında aparılan bütün əməliyyatların qeydə alınmasına, «kölgə iqtisadiyyatı»nın qarşısının alınmasına və vergilərin tam həcmdə dövlət büdcəsinə yığılmasına, nəticədə isə dövlətin qüdrəti olmasına və əhalinin rifah səviyyəsinin artmasına zəmanət verir. Daha yaxşı xidmət üçün aktiv təşəbbüs Alış-verişin həyatımızın ayrılmaz hissəsi olduğunu yazının əvvəlində qeyd etmişdik. Hər alış-veriş zamanı dövlət büdcəsinə vəsait ödənir və biz bu vəsaiti sosial rifah halımızın yüksəldilməsi kimi dövlətdən geri alırıq. Cəmiyyət arasında çek tələb etmə vərdişinin formalaşması üçün vətəndaşların da bu sahədə biliklərə sahib olması mütləqdir. Öz hüquqlarını müdafiə edə bilən istehlakçı cəmiyyət üçün faydalı təşəbbüslərə yol açacaq və vətəndaş cəmiyyətinin əhəmiyyətli üzvünə çevriləcək. Çünki bu təşəbbüslər ümumi iqtisadi maraqlara xidmət edir. Vergi dövlətin önəmli maliyyə mənbəyidir. Verginin tam və vaxtında ödənilməsi qədər vergilərin ödənilməsində iştirak etmək və buna nəzarət etmək də önəmlidir. Bu, hər bir vətəndaşın borcudur. Çünki bu, son nəticədə vətəndaşın özünə faydalıdır. Dövlətin ona daha geniş imkanlar verməsini və keyfiyyətli sosial xidmətlərdən yararlanmaq istəyən vətəndaş öz vəzifələrini və hüquqlarını bilərək buna uyğun hərəkət etməli və cəmiyyətdə iqtisadi proseslərin qanun çərçivəsində həllində maraqlı olmaldır. Bunun üçün təşəbbüsə çek tələb etməklə başlamaq olar...! Mənbə: qadinla.com

['kassa apparatı', 'kassa çeki']

https://kayzen.az/blog/biologiya/24366/ali-sinir-f%C9%99aliyy%C9%99tinin-%C9%99sas-tipl%C9%99ri.html

Ali sinir fəaliyyətinin əsas tipləri

gunelb

Biologiya

22 dekabr 2019, 10:51

Hər bir insan özünəməxsus fərdi xüsusiyyətləri ilə digərlərindən seçilir. Belə ki, ayrı-ayrı insanlar müəyyən elmi öyrənməyə qeyri-bərabər münasibət nümayiş etdirir, ayrı-ayrı peşələrə yiyələnir, mühit şəraitinə müxtəlif cür uyğunlaşırlar. İnsanın ali sinir fəaliyyətinin müvafiq tiplərinə uyğun gələn əsas şəxsi keyfiyyətləri bilməklə onun həyatda davranışını daha yaxşı müəyyən etmək olur. İnsanın fərdi xüsusiyyətləri barədə təlim temperamentlə bağlıdır.  Temperament (lat. “temperamentum” – hissələrin müəyyən nisbəti) insanın psixi fəaliyyətinin dinamik xüsusiyyətlərini xarakterizə edir. Temperamentin əsas komponenti fərdin ümumi fəallığı, onun hərəki aktivliyi və emosionallığıdır.Temperament haqqında təlimin banisi qədim yunan həkimi Hippokrat hesab olunur. Sonralar məşhur həkim Klavdi Qalen temperamentin ilk təsnifatını işləyib hazırlamışdır. Onun tərəfindən irəli sürülən 4 tip – sanqvinik, fleqmatik, xolerik və melanxolik hazırda psixologiyada geniş istifadə edilir. Ali sinir fəaliyyətinin əsas tipləri qrafik təsvirlərdə :Yad şəxs tərəfindən şlyapasının əzilməsinə qarşı müxtəlif temperamentə malik insanların tipik reaksiyası (Danimarka rəssamı Herluf Bidstrupun karikaturası). İnsanın temperamentini elmi cəhətdən əsaslandıran İ.P.Pavlov olmuşdur. İ.P.Pavlov oyanma və tormozlanmanın fərdi xüsusiyyətlərini öyrənməklə müəyyən etmişdir ki, insan və heyvanların sinir sistemi sinir proseslərinin oyanıqlığı və tarazlığı ilə bir-birindən fərqlənir. Sanqvinik (yun. “sanquis” – qan, həyat qüvvəsi) tipli sinir sisteminə malik insanlar hər şeyi bilmək istəyən, geniş maraq dairəsinə malik, enerjili, soyuqqanlı və təmkinli xarakterə malik olur.Fleqmatik (yun. “fleqma” – şirə, selik) tipli sinir sisteminə malik insanlar emosional, təmkinli, sakit, inadkar, daim müəyyən vərdişlərə meyilliliyə malik olurlar.Xolerik (yun. “chole” – öd) tipli sinir sisteminə malik insanlar enerjili, inadkar, qətiyyətli hərəkət edən, lakin öz hərəkətlərinə fikir verməyən olur. Onlarda müsbət emosiyalar üstünlük təşkil edir.Melanxolik (yun. “melainachole” – qara öd) tipli sinir sisteminə malik insanlar passiv, tez küsən, depressiyaya meyilli, qətiyyətsiz olur. Onlarda, əsasən, mənfi emosiyalar üstünlük təşkil edir.İnsanların bir çoxunda bütün tiplərə məxsus cəhətlər olur. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Sinir sisteminin tipləri anadangəlmə olur və insanın psixi fəaliyyətinin, onun temperamentinin əsasını təşkil edir. O həmçinin bu və ya digər xarakterik cəhətlərin formalaşması sürətinə müəyyən təsir edir. Lakin sinir sisteminin tipləri fərdi inkişaf prosesində xarici mühitin təsiri ilə kəskin surətdə dəyişə bilir. Daha çox təsir edən amillərdən biri sosial mühitdir. Bu səbəbdən tərbiyə sinir sisteminin tipinin formalaşması üçün vacib əhəmiyyətə malik olur. Fiziki hərəkətlər və idmanla məşğul olmaq təkcə sağlamlığın möhkəmləndirilməsinə deyil, həmçinin ali sinir fəaliyyətinin güclü, səbirli və hərəkətli tipinin formalaşmasına səbəb olur. Müəllif: Yaşar Seyidli, Nailə Əliyeva, Xumar Əhmədbəyli Mənbə: Biologiya 9 Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün Biologiya fənni Dərslik

['sinir fəaliyyəti', 'temperamentin tipləri', 'temperament']

https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-dili/24153/natiqin-%C9%99m%C9%99yi-v%C9%99-davran%C4%B1%C5%9F%C4%B1.html

Natiqin əməyi və davranışı

luminat

Azərbaycan dili

18 dekabr 2019, 10:32

Hər bir natiq nitqini hazırlayarkən qarşısına məqsədlər qoyur. Öz şəxsi təcrübəsindən istifadə edib, nitqini maraq doğuran məsələlər üzərində qurmağa çalışır. Belə ki, o, natiqlik sənətinin prinsiplərinə riayət etməlidir. Odur ki, natiq nitqini hazırlayarkən aşağıdakı prinsiplərə əməl etməlidir:Nitqin məzmunuNitqin formasıMəzmun ilə formanın vəhdətiMəzmunun aydınlaşdırılmasında ənənəvi formalardan düzgün şəkildə istifadə edilməsiNitqin kompoziyasının qurulmasıƏdəbi dilin normalarına əməl edilməsiNitqin sadə, yığcam olmasının təmin edilməsiNitqin ideyasının dinləyicilərə çatdırılmasıÜslub Natiq dilimizdə işlənən söz birləşmələrindən də (həm sabit, həm də sərbəst) düzgün istifadə etməlidir. Bu qəbildən olan ibarələri, atalar sözlərini, zərbi-məsəlləri, idiomatik ifadələri, hikmətli sözləri yerli-yerində işlətməyi bacarmalıdır. Məsələn, “ürəyim ağrıyır” əvəzinə, “qəlbim ağrıyır,” “gözüm səndən su içmir” əvəzinə, “ağlım səndən bir şey kəsmir”, “gözləri kəlləsinə çıxmaq” əvəzinə, “gözləri hədəqəsindən çıxdı” və s. kimi ifadələr düzgün işlədilməyəndə öz təsir qüvvəsini itirir.Söz birləşmələri dilin frazeologiya şöbəsinin tədqiqat obyektidir. Natiq söz birləşmələrinin növlərini (sabit söz birləşmələrini, sərbəst söz birləşmələrini) dərindən bilməlidir. Natiq bunu dərk etməlidir ki, sərbəst söz birləşmələrinin tərəfləri onun özü tərəfindən qurulur. Bunu dəyişə bilər. Sabit söz birləşmələri isə uzun bir tarixi yol keçib, sabitləşib. Onun tərəfləri arasına söz daxil etmək olmur. Milli ruh, adət-ənənə belə birləşmələrdə daha qabarıq özünü göstərir. Məsələn, gözüm səndən su içmir; nə baxırsan, dəvə nalbəndə baxan kimi; bel bağlama; söz almaq; dərd çəkmək; yersiz gəldi, yerli qaç; igid ölər adı qalar, namərd ölər nəyi qalar? keçmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sellər səni; dost başa baxar, düşmən ayağa və s...Natiq onu da bilməlidir ki, frazeoloji söz birləşmələri sərbəst söz birləşmələrindən bəzi xüsusiyyətlərinə görə ciddi şəkildə fərqlənir. Məsələn, sabit söz birləşmələri dildə hazır birləşmə kimi işlədilir, buradakı sözlər müstəqil mənaya malik olmur, hamısı birlikdə bir sual tələb edir. Sabit söz birləşmələri özü də sərbəst söz birləşmələrindən əmələ gəlir. Sabit söz birləşmələri bitkinliyə malik olmur. Sərbəst birləşmələr isə bitkinliyə malik olur, tərəfləri müstəqil olur, ayrılıqda sual tələb edir, müəyyən ehtiyacla əlaqədar işlədilir və s.Dilimizdə işlənən frazeoloji vahidlər həm çoxmənalı, həm omonim, həm sinonim, həm də antonim ola bilər. Frazeoloji vahidlər dildəki obrazlılığı, effekti, təsir qüvvəsini artırmaq üçün müəyyən üslubi çalarlıqlar, rənglər yaradır. Məsələn,Mən aşıq qız alanda, Yanağın qızaranda, Oğlan murada çatar Toy tutub qız alandavə yaxud,Ay dolandı, il dolandı, Hicran odu alovlandı, Dost-aşna, qohum-qardaş Zərnigara çəkərdi baş. (S.Vurğun)Sabit birləşmələr həm də bədii təsvir vasitələri ilə işlənə bilir, sözlərin məna qüvvəsini, təsirini artırır.Nitq prosesində diskussiya və polemika da mühüm rol oynayır. Hər hansı bir problemə, hadisəyə aid həqiqi fikrin meydana çıxmasında mübahisədən istifadə edilir. Diskussiya nisbətən geniş şəkildə dinləyicilərlə aparılan fikir mübadiləsidir. Diskussiya müəyyən ədəbi cərəyanın nümayəndələri arasında, kiçik idarə və müəssisələr arasında, müəyyən siyasi partiyalar arasında, müxalifətlə iqtidar arasında aparıla bilər. Hətta müəyyən bir kitabın, elmi məqalənin müzakirəsi də diskussiya xarakteri daşıya bilər.Polemika isə natiqlik sənətində barışmaz mövqe anlayışını ifadə edir. Yəni burada tərəflər öz fikrini, konsepsiyasını əks tərəfə qəbul etdirməyə çalışır. Bu, əlbəttə, zorla, güclə deyil, müəyyən inandırma yolu ilə, sübutla, faktlarla həyata keçirilməlidir. Məsələn, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xalq yazıçısı Hüseyn Abbaszadə ilə apardığı polemikanın bir hissəsini nəzərdən keçirək. Bu polemika dilimizin necə adlanması ilə əlaqədar aparılır.Heydər Əliyev: — Hüseyn müəllim, o vaxt sən yazdın ki, türk dili olsun? H.Abbaszadə: — Yox, Azərbaycan dili. Heydər Əliyev: — Bəs niyə yazmadın? H.Abbaszadə: — O vaxt «türk dili» deyənin dilini boğazından çıxarırdılar (gülüş). Heydər Əliyev: — Çıxaraydılar da, nə olar, yazaydın da... Sonra həmin polemika aşağıdakı şəkildə davam etdi: Heydər Əliyev: — Amma bilirsən nə var?.. O vaxtlar biz əməkdaşlıq eləyirdik və keçən dəfə də mən dedim, «Azərbaycan dili» yazmaq üçün mən nə qədər mübarizə apardım. Amma, mən açıq üzünüzə deyirəm, hamınıza, senə də deyirəm, Bəxtiyar müəllimə də deyirəm, biriniz də o vaxt mənə gəlib demədiniz ki, «türk dili» yazmaq lazımdır? H.Abbaszadə: — Düzdür. Heydər Əliyev: — Heç biriniz deməmişdiniz. H.Abbaszadə: — O vaxt qorxurduq deməyə. Heydər Əliyev: — «Azərbaycan dili» demişdilər, onu demişdilər, amma, «türk dili» deməmişdilər»… (“Azərbaycan” qəzeti 10 noyabr, 1995-ci il).Göründüyü kimi, polemikada mühüm yeri əsas məntiqi fikirlər, sübutlar, faktlar tutur. Həm də polemika iki şəxs arasında gedir. Bu onu göstərir ki, polemikanın əhatə dairəsi diskussiyanın əhatə dairəsinə görə məhduddur. Polemika məhkəmə natiqliyində müttəhimlə hakim arasında, akademik natiqlikdə aspirantla opponent arasında, hətta, müəllimlə tələbə, şagird arasında da baş verə bilər.Nitqini yüksək səviyyədə qurmaq üçün natiq öz nitqində dərin mənalı mündəricə və bitkin formaya nail olmalıdır. Həyatda nə varsa, nə inkişaf edirsə, bir qanunauyğunluq formasında təzahür edir. Deməli, mündəricə ilə forma obyektiv gerçəklikdir.Gerçək aləmdə hər nə varsa, hamısı mündəricəli və formalıdır. Mündəricə özünə müvafiq formada təzahür tapır. Məzmun və forma maddənin, həyat faktının, insan fəaliyyətinin atributu, mövcudiyyət tərzidir. Həyatın özü kimi, onun bədii inikası da mündəricəsiz və formasız ola bilməz.Əsl həqiqət… təəssüratla varlıq haqqındakı təsəvvürlərin, ideya və idealların müqayisəsindən və peyvəndindən yaranır. Həyatdakı bu inikas tərzi incəsənətdə bədii inikas kimi keçir. Həyat mündəricəsi də burada mütləq bədii mündəricə kimi formalaşır.İnikasın obyekti, predmeti yox, inikasın özü incəsənət əsərinin mündəricəsini təşkil edir. Misal üçün, C.Cabbarlının «1905-ci ildə» pyesinin mündəricəsi sadəcə inqilab hadisələri deyil, bu hadisələrin müəllif şüurundakı inikasından ibarətdir. Səməd Vurğun «Vaqif» dramında XVIII əsrin hadisələrini bir tarixçi kimi yox, bir sənətkar kimi inikas etdirmişdir.Natiq nitqini qurarkən, öz təxəyyülünü də bu məzmuna köçürməli, başa düşdüyü formada fikrini ifadə etməlidir. Bu prinsipə nail olmaq üçün natiq gərgin zəhmət çəkməli və öz üzərində işləməlidir. Məzmunu aydınlaşdırmaqdan ötrü natiq induksiya metodundan istifadə etməli, onu təcrübədən keçirib fikrini ümumiləşdirməlidir. İnduksiya üsulu deduksiya ilə əlaqəli olduğu üçün natiq bu üsulu da yaddan çıxarmamalıdır.Nitqdə forma da qorunub saxlanmalıdır. Təcrübə göstərir ki, hər bir natiq öz üslubuna müvafiq forma qurur. Bəzisi öz bildikləri kimi danışır, bəzisi kitab dilinə üstünlük verir, bəzisi müstəqilliyə, öz sözünü deməyə can atır. Bu isə nitqin formasını təşkil edir.«Predmetlə mündəricə arasında fərq olduğu kimi, əsərin bədii ifadə vasitələri ilə onun bədii forması arasında da mühüm fərq vardır. Bədii ifadə vasitələri (söz, dil, cümlə quruluşu, melodiya, ahəng, ritm, kompozisiya, rəng, işıq və kölgə, perspektiv və s.) müxtəlif janrlarda işlənir. Forma isə konkret əsərin ifadəsidir. Forma ümumilik qəbul etmir. O, əsərin mündəricəsindən asılıdır və ancaq bu və ya digər mündəricəni əyan edə bilər. Mündəricə mütləq özünə müvafiq formada təcəssüm tapır. Əgər belə formada realizə olunmursa, deməli, öz-özlüyündə gərəkli və zəngin olsa belə, potensiyada qalır, aşkarlanmır. Mündəricə daha mühüm və aparıcı kateqoriyadır. Forma ondan asılıdır və ona xidmət edir. Lakin bu şərt heç də formanın əhəmiyyətsizliyinə dəlalət etmir. Forma kateqoriyası da bədii yaradıcılıq prosesində mühüm rol oynayır. Böyük sənətkarlar həmişə bədii forma ustası olmuşdur. Bunsuz sənətkar olmaq və bədii əsər yaratmaq mümkün deyildir. M.Qorki yazır ki, «Sənətkar öz şəxsi, sübyektiv təəssüratının üzərində işləməyi, əsərın ümumi əhəmiyyəti olan cəhətlərini tapmalı, öz təsəvvürlərinə öz formalarını verməyi bacaran adamdır» (M.Məmmədov, “Estetika haqqında söhbət”).Nitqlərin müxtəlifliyini nəzərə alsaq, onda belə bir nəticə çıxara bilərik ki, hər bir nitqin özünəməxsus forması olur. Formadan danışarkən ənənəvi formanı da yaddan çıxartmaq olmaz. Nitqin dinləyicilərə çatdırılmasında bu prinsip mühüm rol oynayır. Məsələn, bir natiq çıxış edərkən əvvəl müvəffəqiyyətlərdən, sonra isə nöqsanlardan, daha sonra isə qarşıda duran vəzifələrdən söhbət açır və nəticə əldə edir. Digər natiq isə əvvəl nöqsanlardan, ardınca müvəffəqiyyətdən, sonra isə qarşıda duran vəzifələrdən məlumat verir və nəticə əldə edir. Bu nitq hər iki halda məqbul hesab olunur. Çünki belə nitqi dinləyicilər daha tez qavrayır. Bu ənənəvi formalardan demək olar ki, bütün natiqlər istifadə edir, faydalanır.Natiq nitqini qurarkən məzmun ilə formanı vəhdətdə götürməlidir. Əks təqdirdə onlar bir-birindən təcrid olar və nitq istənilən nəticəni verə bilməz. Bəzən məzmun ilə forma bir-birini tamamlamır, bu zaman nitqin naqisliyi dərhal hiss olunur. Natiq nitqin ideyasını tamamlaya bilmir, ya da çətinliklə tamamlayır. Bəzi vaxtlar forma məzmuna qurban verilir. Bu daha çox nitqin nəzm formasında özünü göstərir. Şair qafiyə xatirinə formanı məzmuna qurban verir. Lakin nəsr dilində bu prinsip özünü doğrultmur. Natiqin nitqində məzmun ilə forma o zaman dolğun və səlis olur ki, mövzu elmi şəkildə qurulur, fikir məntiqi cəhətdən əsaslandırılır.Nitqin qurulmasında kompozisiya da əsas amillərdən biri hesab olunur. Natiq nitqini necə qurmala-sualına özü cavab tapmalıdır. Natiq əvvəlcədən topladığı materialı ardıcıl şəkildə qruplaşdırır. Bunun əsasında plan qurur. Plan ayrı-ayrı hissələrə bölünür, məntiqi əlaqə yaradılır və son variant diqqət mərkəzində qalır. Natiq nitqini plan əsasında şərh edir və ardıcıllığı gözləyir. Bu haqda əvvəlki fəsildə məlumat verdiyimiz üçün artıq şərhə ətraflı ehtiyac duymuruq.Nitq ədəbi dilin normaları əsasında qurulmalıdır. Bu da natiqdən böyük zəhmət tələb edir. Ədəbi dil idarə və təşkilatlarda, ali məktəblərdə (ümumi şəkildə təhsildə), informasiya mərkəzlərində, radio və televiziyada və s. yerlərdə istifadə olunur. Ədəbi dilin forması hamı tərəfindən qorunmalıdır.Ədəbi dil uzun bir tarixi yol keçib formalaşmışdır. Natiq dilin keçdiyi tarixi yolu və onun əsasında ədəbi dilin formalaşmasını, ədəbi dil normalarını, yazılı və şifahi qollarını, səs sistemini, lüğət tərkibini, qrammatik quruluşunu dərindən bilməli və nitqində onları yerli-yerində işlətməyi bacarmalıdır. Onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, natiq bu prinsiplərdən seçmə və əvəzetmə yolu ilə bəhrələnməlidir. Bu seçmə və əvəzetməni natiq təxminən belə qruplaşdırmalıdır:Natiq dilimizdəki səslərin spesifik xüsusiyyətlərini, səs və fonemi, fonetik hadisə və qanunları (ədəbi dildə sabitləşənlər qanun adlanır; belə sözlər necə yazılırsa, elə də oxunur; yazıda sabitləşməyənlər isə fonetik hadisə adlanır).Natiq lüğət tərkibinə yaxşı bələd olmalı, hamı üçün aydın və başa düşülən sözləri seçib işlətməlidir.Natiq nitqində qrammatik qaydaları gözləməli, sözlərdə şəkilçilərin düzgün işləməsini, şəkilçilərin variantını, növlərini düzgün şəkildə müəyyənləşdirməlidir.Natiq müasir dilçilik elminə aid yazılmış lüğətlərdən, ensiklopediyalardan istifadə edib nitqini əsaslandırmalıdır.Dilimizdə işlənən bir sıra sözlər var ki, dialekt xarakteri daşıyır, məsələn, bajı, qərdeş, məmə (ana mənasında), qaş (hündür və yaxud havanın qaralması mənasında) və s. sözlər natiqin nitqində özünə yer tapmamalıdır.Natiq çətin anlaşılan ərəb, fars sözlərindən, həmçinin rus-Avropa mənşəli sözlərdən uzaq olmalıdır. Lüzumsuz sözləri nitqə gətirmək ədəbi dil normalarının pozulması deməkdir.Nitqə hazırlaşarkən natiq ədəbi dilin özünəməxsus normalarına riayət etməlidir. Normativlik nitq üçün əsas şərtdir. Nitqdə normativlik pozularsa, ədəbi dildən danışmağa dəyməz. Hər bir natiq ədəbi dilin bütün normalarına riayət etməli və onlardan faydalanmalıdır. Bu normaları bir daha yada salmağı lazım bildik:Fonetik normalarOrfoepik normalarOrfoqrafik normalarQrammatik normalarÜslubi normalarSemantik normalarLeksik normalarQeyd edək ki, «ədəbi dilin normaları daimi deyildir. Bunlar dilin inkişafı ilə bağlı zaman keçdikcə dəyişir və zənginləşir. Müasir dövrün tələblərini ödəyə bilməyən normalar sıradan çıxır. Hər bir yeni ədəbi norma xalqın ruhuna uyğun yaradılır. Qeyd etdiyimiz bütün bu normalar şifahi ədəbi dilə aiddir.Ədəbi dilin yazılı növü isə şifahi növdən xeyli sonra təşəkkül tapmışdır. Yazılı nitq şifahi nitqdən onunla fərqlənir ki, yazılı nitq dəqiqlik, səlislik tələb edir. Yazılı nitq müəyyən çərçivə daxilində inkişaf edir. Natiq nitqini yazarkən ədəbi dilə verilən tələbləri bilməlidir. Bu tələbləri təxminən belə qruplaşdıra bilərik:Nitq yazılır və oxunur. Bu nitqi həm natiq, həm də başqa bir şəxs icra edə bilər.Yazılı ədəbi dildə terminlərdən daha çox istifadə edilir.Yazılı ədəbi dil elmi xarakter daşıyır.Yazılı nitqdə əsasən mürəkkəb fikirlər və onların izahı, nitqə ayrılan vaxt çoxluğu, yığcamlıq əsas götürülür.Yazılı nitqdə qrammatik normalara daha çox diqqət yetirilir.Yazılı nitq şərh olunarkən durğu işarələri fikirlərin ifadəsinə xidmət edir.Natiq yazılı nitqi hazırlayarkən mənbələrə, kitablara, mətbuata, məqalələrə və s. külliyyatlara tez-tez müraciət edir və sitatlar gətirir.Natiq nitqini qurarkən həm yazılı, həm də şifahi ədəbi dil normalarından istifadə etməlidir. Nitqin qurulmasında və dinləyicilərə çatdırılmasında sadəlik, yığcamlıq, dəqiqlik də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Nitqin sadəliyi onun aydınlığını, dəqiqliyi isə yığcamlığını təmin edir. Sadə və təmiz nitq dinləyicilərin səviyyəsinə uyğun qurulmalıdır. Yəni nitq hazırlanarkən auditoriyanın səviyyəsi hökmən nəzərə alınmalıdır. Bəzən natiqlər elmi mövzular hazırlayarkən terminlərin izahına çalışırlar, bu isə nitqin dəqiqliyini pozur. Bu müəyyən qədər nitqin təmizliyinə də xələl gətirir. Nitqi sadə, aydın, təmiz qurmaq üçün natiq bədii təsvir vasitələrindən və bədii ifadə vasitələrindən düzgün istifadə etməlidir.Nitq mədəniyyəti termini, sözün geniş mənasında, yalnız gözəl və aydın danışmaq qabiliyyəti, nitqi düzgün və yaxşı qura bilmək bacarığı demək deyildir. Nitq mədəniyyəti, eyni zamanda məzmunlu, ifadəli, parlaq, orijinal, həm də maraqlı nitq qurmağı bacarmaq deməkdir. Buraya qədər deyilənlərə yekun vuracaq olsaq, aşağıdakı nəticəyə gəlmək mümkündür.Bizim dilimiz zəngin, qüdrətli və rəngarəng bir dildir. Əgər danışan adamda ümumi mədəniyyət, bilik və hərtərəfli məlumat yoxdursa, o, təkcə dili bilməklə düzgün və səlis nitqə yiyələnə bilməz. Eyni zamanda dili sevmədən, nitqə şüurlu münasibət bəsləmədən, dilçilik və üslubiyyat sahələrinə dair müəyyən məlumata malik olmadan ən düzgün, ən məntiqi fikirləri ifadə etmək mümkün olmaz.Dilçilik nöqteyi-nəzərindən nitq mədəniyyəti, nitqin düzgünlüyü, yəni müasir ədəbi dilin normalarını bilməyi və ona möhkəm, həm də sərbəst yiyələnməyi nəzərdə tutur. O, nitqin üslubca gözəlliyini, yəni hazırda istifadə etdiyimiz üslublara əsaslanaraq, fikri ifadə edən dil vasitələrinin xüsusiyyətini nəzərə almalıdır.Natiq çıxışında anlaşılmazlığa, ikimənalılığa, uzunçuluğa yol verməməli, nitqin mümkün qədər sadə, aydın və yığcamlığına çalışmalıdır. Natiqin sözü məzmunlu, ifadəli, səlis, obrazlı olmalıdır.Nitq mədəniyyətinə yiyələnmək çox gərgin əmək tələb edir. Ona hazır reseptlə yiyələnmək olmaz; hər bir adam nitqini müstəqil surətdə, dilə şüurlu münasibət bəsləməklə inkişaf etdirə bilər.Nitq ilə təfəkkür arasında əlaqə və qarşılıqlı bir asılılıq vardır. Dinləyici və oxuculara nitqin təkmilləşməsi zərurətini başa düşməkdə, onlara dilçilik məsələlərindən baş çıxarmaqda kömək etmək mühüm bir vəzifədir. Çünki «dilin təmizliyi, məna dəqiqliyi və onun kəskinliyi uğrunda mübarizə mədəniyyət silahı uğrunda aparılan mübarizədir. Bu silah nə qədər düzgün istiqamət alsa, bir o qədər qiymətli olar». (A.Abdullayev)Deməli, nümunəvi nitqə verilən tələblər içərisində sadəlik, dəqiqlik, yığcamlıq mühüm rol oynamaqla bərabər, natiqdən bacarıq, təcrübə və istedad tələb edir. Çünki natiqin ən böyük müvəffəqiyyəti mövzunun ideyasını dinləyicilərə çatdırmaqdır.İdeya nədir? Cavab belədir: obyektiv gerçəklik, həyat hadisəsi. Hər hansı bir predmet haqqında insanların təsəvvürü. Yaranan təsəvvürlərə insanların münasibəti. Bu münasibətləri əks etdirən fikir məcmusu. İdeya həmişə həyatdakı hadisələrdən doğur və inkişaf edir.Natiqin dünyagörüşü, onun mövqeyi, nitqinin zənginliyi və ideya istiqaməti əsas meyardır. Natiq nitqində həyatı nə qədər gözəl təsvir edirsə etsin, ideya zəif olarsa, nitq dinləyiciləri razı salmır, Natiqin nitqi dolğun, inandırıcı, xalqın mənafeyinə xidmət edən ideyalarla zəngin olmalıdır. Natiq xalqın mənafeyinə xidmət edən qabaqcıl ideyaları təbliğ və tərənnüm etməlidir. Məsələn, Respublikamızın müstəqilliyi, dövlətçiliyimiz, söz azadlığı, işıqlı gələcəyimiz, torpağımızın bütövlüyü və digər mütərəqqi ideyalar nəzərdən yayına bilməz. Yeri gəldikdə bu ideyalar dinləyicilərə aşılanmalıdır. Bədii əsərdə olduğu kimi, nitqdə də müəllifin təsvir etdiyi hadisələr onun ifadə etdiyi fikirlərin məcmusudur. Əsas ideya da buradan doğur. Məsələn, tutaq ki, böyük Azərbaycan dramaturqu, nasiri, tənqidçisi, akademik M. İbrahimov «Böyük dayaq» əsərini yazarkən, qarşısına belə bir məqsəd qoymuşdur ki, xalqa arxalanmayan inadkarlıq göstərən, mənəm-mənəm deyənlərin axırı fəlakətlə qurtarır. Ona görə də şəxsiyyətəpərəstiş dövrünün məhsulu olan bu əsər Rüstəm kişi ətrafında cərəyan edir. Özündən başqa heç kəslə razılaşmayan gənclərə, ağsaqqallara, əmək qabaqcıllarına, kəndin namuslu, düz adamlarına inanmayan Rüstəm kişinin aqibəti əsərdə çox gözəl və bədii boyalarla əks olunmuşdur. Yaltaqları, əliəyriləri ətrafına toplayan Rüstəm kişi əsərin finalında tək qalır və ətrafına topladığı bu yaramaz adamlar tərəfindən ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Böyük yazıçı əsərin adını da ideyası ilə bağlayır. Xalq qüvvəsini cəmiyyətin aparıcı qüvvəsi kimi təsvir edir. “Yalnız xalq kütlələrinə arxalanmaqla müvəffəqiyyət qazanmaq olar”- fikrini əsərin ideyası kimi tərənnüm edir. Öz günahını, səhv mövqeyini başa düşən Rüstəm kişinin xəstəxanada yatması səhnəsi ilə müəllif fikrini və əsərin ideyasını tamamlayır. «Bayırda isə gur yağış yağırdı, hər şeyi yuyub təmizləyən yağış». Bu cümlə ilə müəllif olub-keçənləri unutdurmaq istəyir. Yeni bir həyatın başlanğıcından xəbər verir.Həyatı bədii boyalarla əks etdirən, realizm ənənəsini əsas götürən, dolğun süjetə malik olan belə əsərlər natiqlər üçün bir məktəb, örnək olmalıdır. Görkəmli yazıçı əsərdə əsas ideyadan əlavə, ana süjet xəttindən törəyən bir sıra hadisələri də təsvir edib, onlara surətlər vasitəsi ilə münasibətini bildirmişdir. Natiq nitqində nikbin, gələcəyə inamla baxan, yeni dünya quruculuğuna xas olan duyğuları, əməlləri əks etdirən ideyaları açıb göstərməlidir.İdeya həyatda baş verən mürəkkəb ictimai ziddiyyətləri, natiqin apardığı müşahidələri, ümumiləşdirmələri konkret şəkildə əks etdirir. İdeyanı natiq nitqinin ruhu kimi qəbul etməlidir. Çünki ideya nitqin əsasını, canını təşkil edir. Natiq apardığı müşahidələri canlı, bədii təsvir vasitələri ilə işıqlandırır. Təsvir etdiyi və yaxud haqqında danışdığı hadisəyə öz münasibətini bildirir. Bu isə ideyanın özəyini, əsasını təşkil edir. «Böyük sənətkarların öz əsərlərində yürütdüyü ideyalar bəzən mürəkkəb bir xarakter daşıya bilər, əsərlərdə bir sıra ideyalar ifadə oluna bilər. Bu, əlbəttə mümkündür. Dünya ədəbiyyatının təcrübəsi bunu aydınca sübut edir. Lakin əsərin bir əsas ideyası ola bilər, qalan ideyalar isə yardımçı xarakter daşıyır və ədəbi əsərin birliyini mühafizə etmək üçün əsas ideyaya tabe olur, əsas ideyanın təzahür etməsinə yardım edir.Bədii əsərdə əsas yardımçı ideyalar təbii olaraq, yalnız bədii şəkildə təzahür edir. Yəni ideya mücərrəd şəkildə deyil, fikir, hiss, həyəcan vasitəsi ilə tamamilə konkret şəkildə təzahür edir. Əsas ideya əsərin bütün ideya məzmununu birləşdirir, ümumiləşdirir, əsərin təlqin etdiyi fikir, hiss və həyəcanların birliyini təşkil və təmin edir» (M.Rəfili. “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş”).Deməli, yaradıcı olan hər bir adam ideya anlayışına ciddi yanaşmalı və ondan məqsədinə nail olmaq üçün ustalıqla istifadə etməlidir. İdeya hadisələrin inkişafında, fikrin canlandırılmasında, müəllifin hadisəyə şəxsi münasibətini ifadə edən ədəbi termindir. İdeya natiq üçün zəngin və müxtəlif bədii vasitələrdən istifadə edərək, həyata olan münasibətini daha canlı və ifadəli, daha təsirli və mənalı ifadə etmək üçün dəyərli, kəsərli silah olmalıdır.Natiq onu da unutmamalıdır ki, nitqin ideyasını meydana çıxarmaq üçün nitqdə aparılan təhlillər, məzmunu aydınlaşdırmaq, predmetin səciyyələndirilməsi, fikrin mahiyyətini açmaq əsas şərtlərdən biridir. İdeya həyatın bütün sahələrini əhatə edir. İdeya həyat hadisələrindən, həyatda cərəyan edən hadisələrin inkişafı və fəaliyyətindən doğan, intişar edən idealdır. Bu, natiqin yaradıcılığında əsas xətt kimi keçməli və özünü göstərməlidir.Nitqin qurulmasında natiqin özünün şəxsi üslubu olmalıdır. Üslub nitqlə sıx şəkildə bağlıdır. Hər hansı bir natiqin yaradıcılığına, dilinə, sözlərin seçilməsinə, işlənmə qaydalarına, təkrar edilən fikirlərinə, dünyagörüşünə xas olan ümumi bir anlayışdır. Fərdi üslubda bir natiqə məxsus xüsusiyyətlər, digər natiqdə olan xüsusiyyətlərdən fərqlənir. Nitqin ideyası, məzmun və forması, özünəməxsus bədii təsvir vasitələri, mövzunun əhatə dairəsi, ən əsası şifahi şərh olunması natiqin üslubunu nümayiş etdirir. Hətta, natiqin nitqində olan orijinal fikirlər, yeniliklər də onun şəxsi üslubudur.Azərbaycan filologiyasında fərdi üslub anlayışını ifadə edən bir neçə termin işlədilir. «Fərdi deyim tərzi», «fərdi manera», «fərdi poetik üslub», «poetik fərdiyyət», «poetik səs», «öz səsi, öz nəfəsi» və s. İşlənən terminlər içərisində «fərdi üslub» daha əhatəlidir və geniş yayılıb, «Poetik dəsti-xətt»; «poetik fərdiyyət», «fərdi poetik üslub», «poetik səs» və s. terminlər daha çox şairin, yazıçının özünəməxsus cəhətlərini əks etdirir. Axı alimin, jurnalistin, natiqin də özünəməxsus ifadə tərzi vardır! Buna görə də «fərdi üslub» termini başqa terminlərdən məqbul sayılır. XVIII əsrdə yaşayıb-yaratmış fransız alimi J.L.Buffon 1753-cü ildə «Üsluba dair mulahizələr» adlı əsərini yazmışdır. Müəllif həmin əsərdə bu qənaətə gəlmişdir ki, «Üslub eyni ilə insandır!» Həmin fikir get-gedə aforizmə çevrilmiş, həm Qərb, həm də Şərq ölkələrində geniş yayılmışdır. XX əsrin əvvəllərində bu nəzəriyyə bizim ədəbiyyatımızda da öz əksini tapmışdır».Deməli, hər kəsin özünə məxsus nitqi var. İnsanlar bir-birinə oxşamadığı kimi (onların səsi də, bədən quruluşu da, boyu da, üzü də, dünyagörüşü də, müşahidələri də və s), nitqləri də biri-birindən fərqlənir. Hər bir natiqin özünəməxsus fikri, ifadə tərzi ən əsası isə emosionallığı və məntiqi ardıcıllığı olmalıdır. Ümumiyyətlə, natiqlər nitqlərini qurarkən iki əsas cəhətə üstünlük verirlər:Bəzi natiqlər nitqlərində məntiqi ardıcıllığı, aydınlığı, elmiliyi, fikir dərinliyini, ahəngdarlığı üstün tutur.Bəzi natiqlər isə obrazlılığı, emosionallığı, yığcamlılığı əsas götürür. Adətən, birinci prinsipə daha çox üstünlük verilir. İctimai yerlərdə — idarələrdə, təhsil müəssisələrində, iclas və müşavirələrdə belə nitqlər diqqətimizi cəlb edir, Təcrübəli natiqlər çıxışlarında məntiqi ardıcıllığa üstünlük verir və dinləyicilərdə mövzuya güclü maraq oyadırlar.Fərdi üslub haqqında mülahizələrini oxucularla bölüşən mərhum professor A.Abdullayev yazır: «Nitqini təkmilləşdirmək istəyən hər adam oz qarşısında üç vəzifə qoymalıdır:Nitqimin güclü və üstün tərəfləri hansılardır? Bunu aydınlaşdırmalı.Nitqimin nöqsanları nədən ibarətdir?Hansı yollarla birincini qüvvətləndirmək və ikincini zəiflətmək olar?Nitqlərin əksəriyyəti məntiqi növə aid olduğundan və başqa nitqlərdə də mövzunun məntiqi cəhətdən aydınlaşdırılması böyük rol oynadığından, şifahi nitqin bu cəhəti üzərində bir qədər dayanmaq lazımdır.Fikrimizcə, həmin məsələnin böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ali təhsil ocaqlarında olduğu kimi, orta məktəbin yuxarı siniflərində, pedaqoji məktəblərdə də «Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat» fənni üzrə xüsusi kurs yaratmaq lazımdır».İkinci prinsipi əsas tutan natiqlər əsasən müəllimlərdir. Xüsusilə dil-ədəbiyyat müəllimləri nitqlərində obrazlılığa, emosionallığa daha çox fikir verirlər.Fərdi üslub natiqin danışıq tərzini, dil qabiliyyətini, sözə yanaşmasını, ifadə vasitəsini, şəxsi mühakiməsini, mülahizəsini əks etdirir. Fərdi üslub yazılan məqalələrin, kitabların, elmi işlərin, bədii əsərlərin orijinallığını təmin edir, onların bir-birindən fərqli xüsusiyyətlərini oxucuya çatdırır.Natiq nitqində öz üslubi imkanlarını nümayiş etdirir. Fərdi üslub olmasa, natiqlərin, yazıçıların, alimlər və ümumiyyətlə elmin bütün sahələrində fəaliyyət göstərən ziyalıların fikri bir-birinə qarışar, elmdə bir hərc-mərclik yaranar. Fərdi üslub insanların öz dili, elmi, dünyagörüşü, fikri, zəkası, ağlı, müşahidəsi və mülahizəsi ilə sıx bağlıdır.Natiq əməyinin əsas mərhələlərindən biri də onun çıxış edəcəyi auditoriya ilə yaxından tanış olması, onlarla əlaqə saxlamasıdır. Natiq heç vaxt təcrübəsinə və biliyinə arxalanmamalıdır. İmkanı olan kimi mütaliə ilə məşğul olmalıdır. Natiq nitqə hazırlaşarkən müşahidə apardığı mövzu əsasında (yazıya köcürülməmiş) özlüyündə təhlillər aparmalı, fikirləri dəfələrlə nəzərdən keçirməli, plan tərtib etməli, mətn üzərində redaktə aparmalı, sonra auditoriyaya daxil olmalıdır.Natiq əməyinin əsas mərhələlərindən biri də budur ki, o, auditoriya qarşısına çıxmamış dəfələrlə mətn üzərində redaktə işi aparmalıdır. Bu, əsasən, gənc natiqlərə aiddir. Bəzən gənc natiqlər nitqi hazırlayarkən tələsir, sözlərin mənasına fikir vermir, ya da buraxdıqları səhvi düzəltməyə çalışırlar. Xalq şairi Süleyman Rüstəmə istinad edən M.Əsgərov yazır: «Səmədağa Ağamalı oğlu Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifəsində çalışarkən, yanına gələn gənclərə belə tövsiyələr verirdi. «Sözlərimi cavan yazanlara çatdırarsan. Cavanlar bizim gələcəyimizdir, ümidimizdir, çalışın həmişə xalq içində olun, onun istədiyini yazın, elə yaxşı yazıçılarımız var ki, əsərlərini oxuyub heyfslənirsən ki, niyə elin başa düşəcəyi ana dilində yazmırlar. Biz nə farsıq, nə ərəb, özümüzün təmiz, gözəl ana dilimiz var. Ruhulla (Ruhulla Axundov nəzərdə tutulur — A.R.) dilimizin saflığı üçün böyük əmək sərf etmişdir. Dilimizi ərəb, fars, osmanlı sözlərindən təmizləmək uğrunda əlindən gələni əsirgəməmişdir. Yadımdadır, fəhlə klubunda ilk gənclik şeirlərimdən birini oxudum. Salondakılar məni yaxşı qarşıladı. Şerin son beyti belə idi: Sarsıtmaz varlığını quduz tufan, qasırğa, Annə, bu sözlər olsun qulaqlarımda sırğa.Bu dəmdə Ruhulla ayağa qalxıb gülə-gülə mənə dedi: — Bu da bizim ümid bəslədiyimiz proletar şairimiz. Sözə bax, annə, qasırğamı yapiyorsan, balam -anamıza, «annə» yox, öz dilimizdə ana desək, qiyamət qopar?.. Bax, bu axırıncı olsun.Salondakılar Ruhullanın bu sözlərini alqışladı. Mən pərtlikdən qızardım. Sonralar Ruhulla hər məni görəndə gülə-gülə soruşardı: — Daha qasırğa yapmiyorsan ki?.Beləliklə, inqilabın yüksəliş illərində, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi naminə aparılan mübarizələr mərhələsində və bu qələbənin ilk dövrlərində inqilabçı nəsil natiqlik sənəti və məharəti sahəsində böyük təcrübə əldə edir».Deməli, natiqlik sənətində hər bir sözün işlənmə yeri, məqamı gözlənilməlidir. Məhz, belə olduqda natiq geniş xalq kütləsinin ürəyinə yol tapır, xalqın sevimlisinə çevrilir.Söylənilən nitqin təsir qüvvəsini, mənasını dinləyicilərə daha yaxşı çatdırmaq üçün natiqin davranışı da az rol oynamır. Natiq nitqini şərh edərkən özünü elə aparmalıdır ki, onun sözü ilə əməli düz gəlsin. Yersiz öskürmələr, boğaz arıtlamaq, məncə, doğrudan, belə ki, deməli, filan, nəhayət və s. sözlərdən tez-tez istifadə etmək onun söz ehtiyatının zəifliyindən xəbər verir. Hətta bəzi natiqlər nitqi şərh edən zaman gözlərini kağızdan çəkə bilmir, bu da öz növbəsində nitqin təsir qüvvəsini nəinki azaldır, bəlkə də anlaşılmaz bir söz yığnağına çevirir. Natiqin ən yüksək mədəniyyəti odur ki, o, həm özünə, həm də qarşıdakı dinləyicilərə böyük hörmət göstərib nitqi başa düşdüyü şəkildə, öz sözləri ilə sadə, aydın, düzgün şəkildə şərh etsin. Belə olduqda, dinləyicilərlə öz arasında möhkəm bir əlaqə, bir növ, körpü yaradan natiq auditoriyanı ələ alır və istədiyinə nail olur. Mövzunun ideyasını dinləyicilərə təlqin edir.Natiqin mədəniyyəti onun nitqi ilə ölçülür. Hər bir natiq nitqi hazırlayıb şərh edərkən öz xarakterini yazıya köçürür. Hətta, bəzən əsəbi adamların nitqində hövsələsizlik, tələskənlik özünü biruzə verir. Odur ki, natiq nitq söylərkən nitqə verilən tələblərdən səmərəli istifadə etməyi bacarmalıdır.Natiqlikdə əsas amillərdən biri də danışanın səsidir. Natiq səs tembrindən düzgün istifadə etməyi bacarmalıdır. Bəzi natiqlər nitq söylərkən ucadan danışmağı üstün tutur. Nəticədə nitqin sonuna qədər boğazları quruyur, onları tər basır, həm özlərini, həm də dinləyiciləri yorub əldən salırlar. Bu, danışanın ən uğursuz cəhətidir. Natiq öz məharətini, yüksək mədəniyyətini məhz, səsi vasitəsi ilə bildirməlidir. Bəzən də əksinə, böyük auditoriya qarşısında çıxış edən natiq aşağı tonda danışır. Bu dinləyicilərin zövqlərini oxşamır. Yəni, auditoriyanın qabaqda oturan dinləyiciləri nitqi eşidir, arxadakılar isə yalnız nitqin nə vaxt qurtaracağını gözləyirlər. Natiq elə etməlidir ki, səsi bütün auditoriyanı təmin etsin, səsinin ahəngdarlığı, musiqililiyi, gözəlliyi səslənməsi dinləyiciləri valeh etsin. Yeri gəldikcə səsin tonunu yüksəltməli, aşağı tondan məharətlə istifadə olunmalıdır. Natiq səsinin tonuna uyğun olaraq mimikasını, duruşunu da nizamlamalıdır. Bu əlamətlər natiqin əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərdəndir.Natiqin xarici görkəmi də diqqətəlayiq olmalıdır. Natiq görkəmi ilə, səliqəsi, mədəni səviyyəsi ilə dinləyicinin diqqətini cəlb etməlidir. Çünki dinləyicilər natiqlə əlaqə yaratmamış onun xarici görkəmi ilə müəyyən təsəvvür əldə etməyə nail olur. Əgər natiq təsəvvürü (nitq başlanmamış) müsbət mənada doğruldursa, yəni gözəl davranışı ilə diqqəti cəlb edirsə, şübhəsiz ki, ilk anlarda auditoriya ilə ünsiyyət yarada biləcəkdir. Belə halda dinləyicilərin natiqi sakitliklə dinləməsi, nitqə maraqla qulaq asmaları imkan yaradır ki, natiq bütün ustalığını, bacarığını və təcrübəsini nümayiş etdirsin. Natiq xarici görkəmini elə etməlidir ki, o, dinləyicilərdə gülüş doğurmasın. Məsələn, həddindən artıq bər-bəzəyə meyl eləmək, əlini başına çəkmək, üzünə sığal çəkmək, burnunu çəkmək, tez-tez öskürmə və s. natiqə yad olmalıdır. Bəzən üzdən kobud görünən, simaları xoş təsir bağışlamayan natiqlərlə də rastlaşırıq. Dinləyicilərdə ilk baxışda mənfi emosiyalar yaradan belə natiqlər çox zaman sənətinin ustası kimi yüksək səviyyəli çıxış edir və onun haqqında olan mənfi təəssüratları alt-üst edir. O, nitqin sonunda dinləyicilərin hüsn-rəğbətini qazanır. Deməli, dərin düşüncə, ağıl, kamal, gözəl dil qabiliyyəti insanı gözəlləşdirir, mədəniyyətini, səviyyəsini artırır və onu insanların sevimlisinə çevirir.Bəzi natiqlər isə rəsmi olmağı daha üstün tuturlar. Onlar nitqi şərh edərkən ciddi olmağa meyl göstərirlər. Tutaq ki, nitqin mövzusu M.F.Axundovun «Hacı Qara» komediyasıdır. Bu zaman natiq odla su arasında qalır. Gülüş, yoxsa ciddiyyət. Hansını qəbul etsin. Hökmən gülüşü. Çünki gülüş olan yerdə rəsmi danışmaq yersizdir. Natiq bunu yadda saxlamalıdır ki, onun ən böyük qələbəsi auditoriya ilə xoş əhval-ruhiyyə yaratmaqdır.Bəzən gənc natiqlər nitq zamanı özlərini aparmaq qaydasını tamam unudur. Sanki dinləyicilərdən utanır, sıxılır, həyəcanlanır, deməyə söz tapmırlar. Belə olan təqdirdə natiq gözlərini bir nöqtəyə zilləyib dinləyicilərə məhəl qoymadan danışır. Dinləyicilərlə əlaqə yaratmaq, onlarda maraq oyatmaq natiqin heç ağlına belə gəlmir. Belə nitqdə səs tembri, sürət avtomatik olaraq pozulur. Nitqini tez qurtarıb auditoriyanı tərk etməyə çalışan natiq müvəffəqiyyətin ləzzətini dadmağı qarşısına məqsəd kimi qoymur. Belə natiqlər auditoriyanı diqqət mərkəzində saxlaya bilmir, dinləyicilərə nəzarət kənarda qalır.Belə natiqlər nitq söyləyərkən dinləyiciləri ozünə tərəfmüqabil edə bilmir. Ona görə də dinləyiciləri özünə cəlb edə bilmir.Natiqin davranış qaydaları sırasına daxil olan məsələlərdən biri də nitq söyləyəcəyi yerlə ilk tanışlığıdır. Yəni natiq harada çıxış edəcəyi yeri əvvəlcədən müəyyən etməlidir. Hətta imkan varsa, lap auditoriyaya getməli və oradakı şəraitlə tanış olmalıdır. Zalda və ya auditoriyada nə qədər dinləyici iştirak edəcək? Audtoriyanın həcmi nə qədərdir? Auditoriyada mikrofon var, ya yox? Natiq üçün harada yer ayrılıb (öndə, ortada, yoxsa zalın qıraq hissəsində)? Bütün bunları natiq nəzərdən keçirəndən sonra şəraitə uyğun şəkildə hərəkət etməlidir. Nitqini şərh edərkən imkan varsa, əyani vəsaitdən, şəkillərdən, çertyojlardan istifadə etməlidir. hətta, mikrofonun sazlığını da yoxlamağı natiq yaddan çıxarmamalıdır.Bəzən elə olur ki, hər hansı bir yığıncaqla, yubileylə, hadisə ilə əlaqədar natiq aşağıda, zalda oturur. Yığıncağı başqa bir rəhbər vəzifəli şəxs aparır. Sonra sözü natiqə verir. Bu vaxt natiq zalın axırında oturmamalıdır. İmkan daxilində tribunaya yaxın bir yerdə əyləşməlidir. Ona söz verilərkən dinləyicilərin fikrinin yayınmaması üçün vaxtında tribunaya çıxmalı və aramla nitqə başlamalıdır. Sonra isə nitq prosesində sürəti nizama salmalı, konspekti və ya nitqin yazılı formasını səliqə ilə tribunada yerbəyer etməlidir. Yoxsa, nitqi başlamamış ciblərini axtarmaq, gözlük çıxarmaq, qalstuk düzəltmək, alnının tərini silmək, dərindən bir ah çəkmək, sonra isə nitqə başlamaq nitq mədəniyyətinin tələblərinə və natiqin davranış qaydalarına zidd hərəkət kimi qiymətləndirilməlidir.Natiq tribunada özünə ciddi bir yer tutmayınca nitqə başlamamalıdır. Sonra nitqini saxlayıb özünə münasib yer axtarmağa məcbur olacaq. Məsələn, işığın düşmə səmtini, xitabət kürsüsünün lazımi yerində konspektini yerləşdirməyi, əgər vaxtla çıxış edirsə, saatını səliqə ilə qoyub sonrakı mərhələyə başlamalıdır. Natiq nitqini şərh edərkən tribunaya söykənməməlidir. Bəzi natiqlər iki əli ilə tribunadan yapışıb nitqini şərh edir. Bunu bəzi natiqlər bilərəkdən, bəziləri isə bilmədən edir. Bəzi natiqlər isə tərtib etdiyi konspekti, planı dinləyicilərdən gizlətməyə çalışır. Lakin natiq başa düşmür ki, onun bu hərəkəti auditoriya ilə onun arasında bir sədd yaradır. Əksinə, natiq konspektdən və ya tərtib etdiyi plandan açıq şəkildə istifadə etsə, bu daha məqsədəuyğun olar. Belə olan halda natiq çıxış edərkən daha sərbəst hərəkət edər. Təcrübə və araşdırmalar sübut edir ki, öz işinin mahir ustası olan natiqlər çıxış edərkən ara-bir tribunanı tərk edir, auditoriyanın arasında durub nitqlərini davam etdirirlər. Sonra isə tədricən, yavaş — yavaş yerinə qayıdır və nitqini şərh edirlər. Bəzən mütəxəssislər bunu natiqə nöqsan tutur. Lakin onu yaddan çıxarırlar ki, natiqin bu priyomu audtoriyanı ələ almaq, onlarla əlaqə yaratmaq, bir növ onları söhbətə cəlb etmək naminədir. Bu, adətən, böyük auditoriyalarda daha çox müşahidə olunur. Bu zaman natiq auditoriyanın hansı tərəfində daha çox narahatlıq varsa, o hissəni nəzarət altına alır. Dinləyicilərin diqqətini nitqə cəlb etməyənə qədər həmin yeri tərk etmir. Bu hal, əsasən, təcrübəsiz müəllimlərlə tələbələr arasında daha çox müşahidə olunur. Təcrübəsiz müəllim auditoriyanı idarə edə bilmir, çətinlik çəkir, psixoloji cəhətdən hazırlıqsız olduğunu büruzə verir. Tələbə isə əksinə, səs salmağı, yersiz replikaları, gülüşləri yağış kimi müəllimin üstünə yağdırır, özünü bu «oyunun» qalibi hesab edir. Hətta belə hadisələrə psixoloji cəhətdən hazır olmayan müəllim auditoriyanı tərk etməyə məcbur olur. Belə hallarda müəllimin imkanlarını məhdudlaşdıran tribuna lazımsız əşyaya çevrilir. Müəllim audtoriyanın, zalın müəyyən hissəsində yerini dəyişə-dəyişə dinləyiciləri idarə etməlidir. Başqa çıxış yolunu müəyyən edə bilməyən müəllim, tezliklə narahatlıq yaradan hissə ilə əlaqə yaradıb, onları ünsiyyətə cəlb etməlidir. Yeri gələrsə, bir neçə dəqiqə nitqdən kənara çıxıb, müəyyən bir tərbiyəvi mövzuya əl atmaqla dinləyicilərin diqqətini mövzuya cəlb etməlidir. Müəllim tərbiyəvi mövzunu ümumi halda şərh etməlidir. Məsələn, o qeyd edir: son dövrlərdə bizim gənclər üçün təlim-tərbiyə ocaqları, idman kompleksləri, gələcək nəsillərin dünyagörüşünü artıran informasiya mərkəzləri və s. şəraitlər yaradılır. Bəzi gənclər bunlardan səmərəli istifadə edir, bəziləri isə buna laqeydliklə yanaşır. Onu da qeyd edək ki, hər bir uşaq, gənc hər hansı bir ailənin üzvüdür, həmin ailəni təmsil edir. Yəni uşaq ailənin güzgüsüdür, onu olduğu kimi əks etdirir. Əgər o, mədəni, bir-birinə hörmət etməyi bacaran bir ailədə böyüyüb tərbiyə almışsa, özünü aparmaq qaydalarını da çox gözəl bilir. Belə uşaqlar həm də yüksək savada, mədəniyyətə malik olurlar. Kimin savadı varsa, onun mədəniyyəti, qanacağı da var. Belə adamlar özünü çox gözəl aparır, dərslərini yazır və oxuyurlar. Özünü apara bilməyən uşaq, yeniyetmə həm ailəyə, həm də qohum-qardaşa əngəldirlər. Özünü, sözünü, danışığını bilməyən şagirdlərə müəllim Mücirəddin Beyləqaninin yaradıcılığından bir parçanı misal gətirir:Bir sıra anlamaz azğınlar da var. Qohuma eyibdir, məhəlləyə ar... Onların səsindən qulaqlar dəngdir. Ancaq ki, dərmansız boş bir həvəngdir... Uzun dilləri şam kimi gerçək, Lakin dedikləri məna da pəltək.Bu misallardan sonra müəllim birbaşa nitqin davamını şərh etməyə başlayır. Bu mövzunun yaratdığı sakitlikdən sonra öz məharətini tam səfərbərliyə alıb nitqi yüksək səviyyədə davam etdirmək olar. Yaranan əlaqəni, ünsiyyəti bir növ «dostluğa» çevirib, hətta bəzən yersiz hərəkətlərə, replikalara da ciddi yanaşmamalı və belə vəziyyətləri yalnız yüngül gülüşlə qəbul etməlidir. Bu natiqin davranış qaydalarının əvəz olunmaz bir qaydasıdır.Natiqin davranış qaydalarında əsas amillərdən biri də əl-qol hərəkətlərindən düzgün istifadə edilməsidir. Bəzi natiqlər nitqlərinə uyğun gəlməyən, məzmuna uyuşmayan, daxili aləmdən gələn səslə qovuşmayan yersiz hərəkətlərdən istifadə edirlər. Sonra dinləyicilərin verdiyi reaksiya ilə müəyyən edirlər ki, yalandan, boş yerə gurultulu sözlərlə çıxış edir, əl çalmaq xatirinə danışır. Məsələn, zavodda, məktəbdə, ictimai yerlərdə «yaşasın zavodlarımız arasında olan dostluq əlaqələri», «yaşasın zavodumuzun beynəlmiləlçiliyi», «sizi həmişə gülərüz görüm», «əlləriniz var olsun», «pis adamlara bizim aramızda yer yoxdur» və s. kimi lazımsız söz birləşmələrini ironiya ilə tələffüz edən natiq bu dırnaqarası kəlamları əllərini havada oynada-oynada, qışqıraraq dinləyicilərə çatdırır. Nəticədə isə yalnız səs telləri korlanır, səsi batır, onu tər basır, ağzı quruyur. Sonra qarşısına çıxan hər bir kəsdən soruşur. «Necə çıxış etdim?» «Hamı sakit dayanıb mənə diqqətlə qulaq asırdı?» «Fikirlərim aydın idi?» «Rəhbərlik çıxışa diqqətlə qulaq asırdı?» və s. kimi inamsız suallarda özünü təhlil etməyə başlayır. Belə ümidsiz suallar natiqə inamsızlıq aşılayır. Onun inkişafına mane olur. Natiq hər şeydən əvvəl yadda saxlamalıdır ki, onun hərəkəti təbii olmalıdır. Kimisə təqlid etmək, özünü kiməsə oxşatmaq, səsin tembrini dəyişmək nitqə bayağılıq, sünilik gətirir. Bunu natiqin özü də hiss edir. Natiqin jesti nə qədər təbii olarsa, fikri bir o qədər dəqiq, sərrast və əyani olar. Çünki jest natiqin fikirlərinin hərəkətlə təsdiqi deməkdir. Natiqin jestləri də ondan asılı olmayaraq dinləyicilərlə əlaqə yaradır, danışır, fikir aşılayır. Bəzi natiqlər çıxış edərkən dinləyiciləri özü ilə birlikdə kədərləndirir, onları göz yaşı tökməyə sövq edir. Tutaq ki, natiq “Qanlı Yanvar” hadisələrindən danışır. O, nitqində, səsində, duruşunda, üzünün mimikasında kədərləndiyini bildirir. Həmin anları dinləyicilərlə birgə yaşayır. Vətən uğrunda axıdılan günahsız qanlar dinləyiciləri sarsıdır, onların daxili aləmini bir kədər bürüyür. Natiq isə nitqi şərh edərkən əl-qol hərəkətlərindən istifadə etmir, sanki mimikası ilə dinləyicilərlə danışır, onların dərdlərinə şərik olur. Bu, natiqdən ustalıq, əsil istedad tələb edir. «İnsanlar əlləri vasitəsilə yalnız balta tutmur, ev tikmir, iş görmür, həm də əlləri vasitəsilə dostlarını salamlayırlar, düşmənlərini hədələyirlər, hər hansı varlığı nəvazişlə oxşayırlar. Axı sözlərlə birləşən jestlər nitqin emosional səslənməsini daha da qüvvətləndirərək ünsiyyət vasitəsinə çevrilir. Təsvir əsnasında və ya təqlid xatirinə, müəyyən səmti, yeri, hərəkəti göstərərkən, jestlər ifadələrə lazımi aydınlıq gətirir. Bundan əlavə, jestlər natiqin yaradıcı qüdrətinin fiziki ifadəsi kimi də qiymətlidir, dinləyicilər natiqin belə jestlərini çox diqqətlə izləyir və xoşlayırlar. Natiq fikirlərini başqalarına çatdırarkən, hisslərini müşayiət edən belə fiziki hərəkətlərindən razı qadır. Bundan əlavə natiqin pozasında (duruşunda) ahəngdarlıq əmələ gəlməsinə kömək edir. Natiq jestlərin müxtəlif şəkillərindən istifadə edə bilər. Məsələn, ifadəli jestlər daha çox geniş şəkildə işlənir və tətbiq olunur. Bu jestlər nitqin ən qüvvəli məqamlarını müşayiət edir.

['natiqlik', 'natiq', 'ritorika']

https://kayzen.az/blog/biologiya/24302/h%C3%BCceyr%C9%99nin-qeyri-%C3%BCzv%C3%BC-birl%C9%99%C5%9Fm%C9%99l%C9%99ri.html

Hüceyrənin qeyri-üzvü birləşmələri

gunelb

Biologiya

16 dekabr 2019, 01:36

Hüceyrənin qeyri-üzvi birləşmələrinə su və mineral duzlar aiddir. Su – hüceyrənin tərkibində ən çox olan maddədir. Onun hüceyrədə miqdarı orqanizmin növündən, yaşayış şəraitindən, hüceyrənin tipindən və funksional fəaliyyətindən asılı olaraq müxtəlifdir. Məsələn, su insanın sümük toxumasının 20%-ni, baş beyinin hüceyrələrinin 85%-ni təşkil edir. Su hüceyrənin həcmini müəyyən edir və ona möhkəmlik verir. Hüceyrədə baş verən kimyəvi reaksiyalar su mühitində gedir. Su hüceyrənin həyat proseslərinin gedişini və mühitin sabit qalmasını təmin edir. Maddələr hüceyrəyə suda həll olunmuş şəkildə daxil olur və ondan xaricə çıxarılır. Suda yaxşı həll olan maddələr hidrofil (yun. “hidor” – su, “fileo” – sevirəm), suda həll olmayanlar isə hidrofob (yun. “hidor” – su, “fobos” – qorxu, nifrət) adlanır. Hidrofil maddәlәrә – duzlar, sadə karbohidratlar, hidrofob maddәlәrә isə yağlar, mürəkkəb karbohidratlar və bəzi zülallar aiddir. Mineral duzlar. Hüceyrənin qeyri-üzvi maddələrinə mineral duzlar da aiddir. Onlara hüceyrədə, adətən, ionlar (Na+, K+, Ca2+, Mg2+ kationları və HPO42-, H2PO4-, Cl-, HCO3- anionları) və ya birləşmələr şəklində rast gəlinir. Bəzi bitkilərin, məsələn, əncirin, beqoniyanın, soğanın hüceyrələrinə mikroskopla baxdıqda kristallar şəklində, bərk halda, suda həll olmayan kalsium duzlarını görmək mümkündür. Duzlar orqanizmdə bir sıra vacib funksiyaları yerinə yetirir. Məsələn, kalium və natriumun xlorid duzları insanın sinir və əzələ toxumalarında elektrik impulslarının yaranması və ötürülməsində iştirak edir. Hüceyrənin həyat fəaliyyəti prosesində daim müxtəlif maddələr yaransa da, onun daxili mühiti, demək olar, sabit qalır. Canlı orqanizmlərin üzvi birləşmələrinə zülallar, yağlar, karbohidratlar, nuklein turşuları, ATF və vitaminlər aiddir. Orqanizmdə üzvi birləşmələr bəzən kiçik, bəzən isə iri molekul – polimer şəklində olur. Biopolimerlәr. Polimerlər kiçikmolekullu birləşmələrdən – monomerlәrdәn əmələ gəlir. Əgər polimeri uzun bir zəncir kimi təsəvvür etsək, onun çoxlu sayda təkrar olunan hər bir halqası monomerlərə uyğun gələcək. Bəzi polimerlər eyni növ, digərləri isə müxtəlif növ monomer halqalarından təşkil olunur. Canlı orqanizmin tərkibinə daxil olan polimerlər biopolimerlәr adlanır. Onlar bütün canlıların hüceyrələrinin əsas hissəsini təşkil edir. Karbohidratlar. Hüceyrənin əsas üzvi birləşmələrindən biridir. Bu birləşmələrin tərkibinə karbon, hidrogen və oksigen daxildir. Karbohidratlar sadə (monosaxaridlәr və disaxaridlәr) və mürəkkəb (polisaxaridlәr) quruluşda olur. Monosaxaridlәr suda asan həll olur və şirin dada malikdir. Təbiətdə ən çox yayılan monosaxaridlər qlükoza, fruktoza, qalaktoza, həmçinin nuklein turşuları və ATF-in tərkibinə daxil olan dezoksiriboza və ribozadır.Monosaxaridlərin ikisi birləşdikdə disaxaridlәr əmələ gəlir. Disaxaridlər də xassələrinə görə monosaxaridlərə oxşar olub suda asan həll olur və şirin dada malikdir. Disaxaridlərə çuğundur və ya qamış şəkəri (saxaroza) və süd şəkəri (laktoza) aiddir.Polisaxaridlər çoxsaylı monosaxarid halqalarından təşkil olunmuşlar. Polisaxaridlərdə monomer halqaların sayı artdıqca onların suda həllolma qabiliyyəti azalır və şirin dadı itir. Polisaxaridlərə bitki hüceyrəsində üstünlük təşkil edən nişasta, sellüloza, heyvan hüceyrəsində olan qlikogen, həşəratların xarici skeletini təşkil edən xitin və s. aiddir.Sellüloza ilə zəngin qidalar bağırsağın, öd yollarının işinə müsbət təsir göstərir, mədəbağırsaqda qida durğunluğununqarşısını alır. Belə qidalarakələm,çuğundur, noxud,kəpəkli un və s. aiddir. Pektin maddəsi də polisaxariddir.O, əsasən meyvə lətinintərkibində olur. Pektinmaddəsi bəzi zəhərləri, ocümlədən ağırmetalları özünə adsorbsiya edə bilir. Bu maddə ilə zəngin olan bitki balqabaqdır. Lipidlәr. Suda həll olmayan üzvi birləşmələrdir. Bütün heyvan və bitki hüceyrələrinin tərkibinə daxildir. Lipidlərin ən geniş yayılanı yağlardır. Yağlar hüceyrədə quru kütlənin 5–15%-ni təşkil edir. Piy toxuması hüceyrəsində onun miqdarı hətta 90%-ə çatır. Belə hüceyrələr heyvanlarda dəri altında, süd vəzilərində və piyliklərdə olur. Bütün məməlilərin südündə yağ vardır. Bitkilərdə yağlar, əsasən, toxumlarda və meyvələrdə toplanır. Günəbaxanın, qozun, kətanın, kənafın, pambığın, zeytunun və başqa bitkilərin toxum və meyvələrində yağın miqdarı daha çoxdur. Yağların bioloji rolu. Yağların bioloji rolu çoxcəhətlidir. Onlar hər şeydən əvvəl enerji mәnbәyidir. 1 q yağ tam parçalanarkən 38,9 kC enerji ayrılır. Yağlar bәdәn temperaturunun tәnzimlәnmәsi prosesində iştirak edir. Quşlar və məməlilərdə dəri altında piy qatının olması onların bədən temperaturunun sabit saxlanılmasını təmin edir və bu heyvanların qış mövsümündə də aktiv olmasına şərait yaradır. Yağlar həm də ehtiyat su mәnbәyi rolunu oynayır: 1 kq yağ oksidləşərkən, adətən, 1,1 kq su alınır. Yağlar inşaat funksiyasını da yerinə yetirir. Onlar hidrofob xassəli olduğu üçün membranın tərkibinə daxil olmaqla maddələrin bir çoxunun hüceyrə daxilinə keçməsinin qarşısını alır. Müəllif: Nüşabə Məmmədova, Brilyant Həsənova, Könül Mahmudova, Leyla Fətiyeva Mənbə: BİOLOGİYA — 10 Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün Biologiya fənni üzrə DƏRSLİK

['biopolimerlәr', 'yağların bioloji rolu', 'lipidlәr']

https://kayzen.az/blog/linqvistika/24154/natiqlik-s%C9%99n%C9%99tinin-c%C9%99miyy%C9%99td%C9%99-rolu-v%C9%99-n%C3%B6vl%C9%99ri.html

Natiqlik sənətinin cəmiyyətdə rolu və növləri

luminat

Linqvistika və nitq

15 dekabr 2019, 18:54

Xalq yaradıcılığının incilərindən olan natiqlik sənəti cəmiyyətdə mühüm yer tutur. Natiqlik sənəti hər bir insanın qabiliyyətini, istedadını üzə çıxarır. Natiqlik sənətinin ən böyük rolu ondan ibarətdir ki, bu sənət vasitəsilə yeni natiqlər və cəmiyyətə xidmət edən təbliğatçılar yetişir. Natiqliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri odur ki, bu sənət ilə məşğul olan hər bir adam hansı mövzuda nitq söyləyirsə, həmin elmi dərindən öyrənir və müşahidələr aparır. Bu da fikrin elmi əsaslarla ifadə olunmasına xidmət edir. Millətindən asılı olmayaraq hər bir natiq xalqına yaxından bağlı olur və həqiqətlərin üzə çıxarılmasında, kütləyə çatdırılmasında öz məharətlərindən istifadə edirlər. Bu bir danılmaz faktdır ki, XX əsr Azərbaycanda natiqlik sənəti və onun inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu dövrdə natiqlik sənəti, üslub və üslubiyyat haqqında dəyərli fikirlər, elmi məqalələr, kitablar, dərsliklər yazılıb çap olunmuşdur. Dünya natiqlik sənəti, onun ən gözəl nümunələri Azərbaycan dilinə çevrilmiş və onlardan layiqincə istifadə olunmuşdur. Məhz, bu illərdə M.İbrahimov, S.Vurğun, Ə.Sultanlı, H.Araslı, Ə.Dəmirçizadə, H.Mirzəzadə, M.Cəlal, M.Quluzadə, A.Qurbanov, Y.Seyidov, A.Axundov, T.Hacıyev və başqa görkəmli dilçilər, söz ustaları, uslub və üslubi prinsiplər haqqında, ədəbi dil, dil tarixi haqqında elmi əsərlər, kitablar, məqalələr yazıb çap etdirmişlər. Natiqlik sənətini hamı bilməlidir (ziyalılar nəzərdə tutulur). Müasir dövrümüzdə xalq kütlələri arasında, idarələrdə, müxtəlif sahələrdə çalışan insanları informasiya ilə təmin etmək üçün cəmiyyətimizə savadlı natiqlər lazımdır. Natiq xalqının həm təbliğatçısı, həm də təşkilatçısı olmalıdır. Ona görə də cəmiyyətimizin qaymağı sayılan müəllimlər, mədəniyyət xadimləri, bilik cəmiyyətlərində fəaliyyət göstərən mühazirəçilər, ağsaqqallar natiqlik sənətinin əsaslarını dərindən öyrənməli və yeri gəldikcə məqsədyönlü şəkildə bundan istifadə etməlidirlər. Bu günümüzün tələblərinə cavab vermək üçün hər bir natiq dərin biliyə və müşahidə qabiliyyətinə malik olmalıdır. Natiq həmçinin dilin incəliklərini dərindən bilməlidir.Bu gün təhsil ocaqlarımızda minlərlə müəllim natiqlik sənətinin inkişafına xidmət edir. Sual-cavablar, keçirilən ədəbi gecələr, disputlar, elmi mübahisələr natiqlik sənətinin inkişafına, yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün geniş imkanlar açır.Cəmiyyətimiz inkişaf etdikcə informasiya bolluğu yaranır. Televiziya, radio hər gün nə qədər informasiyanı əhatə edir. Dünyada baş verən hadisələrin şərhi, daxili xəbərlər, rəsmi xronika, siyasi icmalçıların təhlili və s. natiqlik sənətinin inkişafına xeyli köməklik göstərir, xalqın dünyagörüşünü zənginləşdirir.Natiqliyin inkişafına təsir edən amillərdən biri də demokratiyadır. Demokratiya əsasında natiqlik sənəti və nitq mədəniyyətinin təməli qoyulur. Söz azadlığı, obyektiv tənqid natiqliyin kəsərini artırır. İdarələrdə, yığıncaqlarda, təntənəli gecələrdə nitq söyləyən və ya çıxış edən hər bir şəxs qarşısında belə bir məqsəd qoymalıdır ki, söylədiyi nitq cəmiyyətə xidmət etmiş olsun. Əsl natiq nitqini cəlbedici qurmalıdır. Xalq kütləsi, kollektiv arasında natiqin nüfuzunu qaldıran, onu hörmətli edən əsas cəhətlərdən biri nitqin inandırıcı və qərəzsiz olmasıdır. Fikri sübut və faktlarla ifadə etmək üçün natiq tutarlı materiallardan istifadə etməlidir. Natiqlik sənətinin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də nitq zamanı gətirilən sitatların fikirlə bağlı olmasıdır. Fikrin dolğun şəkildə dinləyiciyə çatdırılmasında mənbədən gətirilən sitatlar aydın, düzgün və səlis ifadə olunmalıdır.Hər bir natiqin şəxsi xüsusiyyətləri ilə bərabər fərdi üslubu olmalıdır. Onun yazdığı hər hansı mühazirə, çıxış xidmət etdiyi cəmiyyətlə güclü təmasda olmalıdır. Şairə, yazıçıya, jurnalistə, tənqidçiyə və digər şəxslərə xas olan fərdi üslub natiqlik sənətində mühüm və əsas keyfiyyətdir. Hər bir natiq nitqini qurarkən dildə işlənən sözləri saf-cürük edir, fikrini dolğun, obrazlı ifadə etmək üçün dil vahidlərini düzgün seçib işlədir. Bu xüsusiyyət natiqin səviyyəsini üzə çıxarır. Ona görə də natiq olmaq istəyən hər bir şəxs dilin incəliklərini bilməlidir, ondan düzgün istifadə etməlidir.Söylənilən fikirlərdən aydın oldu ki, natiqlik sənəti cəmiyyətə xidmət edir. Cəmiyyət isə uzun bir tarixi yol keçmişdir. Bu tarixi yol natiqlik sənətinin müxtəlif növlərinin və şəkillərinin yaranmasına şərait yaratmışdır. Eyni zamanda cəmiyyətin inkişafına və tərəqqisinə xeyli kömək göstərmişdir. Onu da qeyd edək ki, cəmiyyətin inkişafı bir xətt üzrə getmədiyi üçün natiqlik sənətinin də təsnifi, bölgüsü müxtəlif şəkildə təzahür etmişdir. Yəni cəmiyyətin inkişafında bir sahə yüksək səviyyədə, digəri orta, başqa birisi isə durğunluq dövrü keçirərək yaşamışdır. Bu müxtəliflik şübhəsiz ki, cəmiyyətlə birgə inkişaf edən natiqlik sənətində də özünü göstərməyə bilməzdi. Ona görə natiqlik sənətinin növləri ya tam əhatə olunmamış, ya da bölgülərdə naqislik özünü göstərmişdir. Bu bölgülərin müxtəlifliyinə, tədqiqatçıların fikir ayrılığına baxmayaraq, bu, natiqlik sənətinin müvəffəqiyyəti idi. Artıq bir elm kimi mütəxəssislərin diqqətini cəlb edən natiqlik sənəti elmi mübahisələrin yaranmasına şərait yaratdı və öz varlığını sübut etdi.Ümumiyyətlə, natiqlik sənətinin bölgüsü haqqında fikir müxtəlifliyinə Azərbaycan tədqiqatçılarının əsərlərində də rast gəlirik. Bizcə, başqa bir alimin tərtib etdiyi sxemi əsas götürən və onu qəbul edən Məmmədəli Əskərovun məqbul hesab etdiyi bölgü daha məqsədəuyğundur. Əsasən, məqbul və dolğun hesab etdiyimiz bu bölgüdə yalnız bir növün adını dəqiqləşdirmək yerinə düşərdi: Bu növün adının ilahiyyatçı natiqlik yox, dini natiqlik adlanmasını daha düzgün hesab edirik. Yerdə qalan növləri və onların müxtəlif qollara ayrılmasını (Məmmədəli müəllim bunları şəkillər kimi ifadə edir) olduğu kimi qəbul edirik. Natiqlik sənətinin növlərini aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar.NATİQLİK SƏNƏTİNİN SAHƏLƏRİİctimai-siyasi natiqlikPrezidentlərin inaqurasiya nitqiSiyasi mövzuda məruzələrHər hansı toplantıda hesabat məruzəsi, müzakirədə çıxış,Siyasi mövzuda çıxış (hər hansı bir ölkədə başqa prezidentin çıxışı),İcmal nitqi — son söz,Mitinqlərdəki çıxışlar,Siyasi təbliğatçıların nitqi. Şüarlar, qanunvericilik layihələri. Parlament mübahisələriDiplomatik natiqlikXarici işlər nazirlərinin çıxışıDövlət başçılarının BMT-də çıxışlarıDiplomatik mübahisə.Akademik natiqlikAli məktəblərdə mühazirə oxumaqElmi məclisdə (konfransda) mühazirəElmi mövzularda kütləvi mühazirəElmi məlumatvermə (elmi hesabat)Elmi mövzuda mübahisəElmi rəy. Dissertasiya müdafiəsi çıxışı.Məhkəmə natiqliyiProkurorun ittiham nitqiVəkilin və ya müdafiəçinin nitqiMüttəhimin cinayət haqqında çıxışıç) Müttəhimin özünümüdafiə nitqiŞahidlərin dindirilməsi (nitqi)Hakimin nitqi — ittiham hökmü.Məişət natiqliyiMasa arxasında söylənən təbrik nitqiMatəm mitinqində nitq (ağılar)Məişət-müraciət etiketləriMəişət mübahisəsi.Bədii axşamlardakı nitqŞair və yazıçı haqqında məruzə — mühazirə-nitqŞair və yazıçının nitqi.Səhnə nitqiKomik aktyorun nitqiTragik aktyorun nitqi.Dini natiqlikMoüzə və xütbəMəscid və kilsədə din xadimlərinin nitqiSurə oxumaq, Quran tapşırmaq, süfrə və ehsan dualarıAxund və mollaların imamların müsibəti haqqında hüznlü çıxışı, mərsiyə, sinəcan.Hərbi natiqlikHərbçiləri-əsgərləri ruhlandırmaq üçün çağırış nitqiHərbi andHərbi nizamnamənin şərhiKomandanların və komandirlərin müxtəlif situasiyalarda çıxışları.İctimai-siyasi natiqlikİstər keçmişdə, istərsə də indi ictimai-siyasi natiqlik xalqın həyatında, inkişafında mühüm rol oynayır. İctimai-siyasi natiqlik mövcud quruluşun həm mənfi, həm də müsbət keyfiyyətlərini əks etdirir. Cəmiyyət inkişaf etdikcə siyasi baxışlar ictimai-siyasi natiqlikdə özünə yer tapır. Keçirilən mitinqlər, nümayişlər, yığıncaqlar isə yeni natiqlərin yetişməsinə səbəb olur.Siyasi natiqlikdə özünə yer tapan natiqlər isə xalq ideyalarının yayılmasında əsl təbliğatçıya çevrilir. Belə nitqlərin təsiri nəticəsiz qalmır. İctimai-siyasi nitqin əsas qollarından birini təşkil edən hesabat məruzələri isə icra olunmuş işlər haqqında yekun sözü deyir, görülən işlər təhlil olunur və qiymətləndirilir. Bu mərhələdən sonra qarşıda duran yeni məqsəd və vəzifələr müəyyən olunur.İctimai-siyasi natiqlik əsasən mövcud iqtidarı müdafiə edir. Onun siyasi fikirlərini, məqsəd və vəzifələrini təbliğ edir. Müxalifət qüvvələrinin belə fikirlərlə razılaşmaması ziddiyyətli fikirlərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Bu isə cəmiyyətin siyasi inkişafına təkan verir. Yeni natiqlərin, liderlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Siyasi natiqlik kütləvi xarakter daşıyır, xalqa xidmət edir.İctimai-siyasi natiqliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, o, xalqa xidmət edir. Onun mənafeyini hər şeydən üstün tutur. İctimai-siyasi natiqliyin qədim və zəngin ənənəsi vardır. Bu növ natiqlik təbliğat və təşviqat işlərində xalqa əvəzsiz xidmət edir. Dövlətin yeritdiyi məqsəd və vəzifələri xalqa aşılayır, qarşıya çıxan problemləri aydınlaşdırır, ictimai-siyasi məsələlərin düzgün təhlil olunmasında kəsərli silah kimi nəzəri-diqqəti cəlb edir. Məhz bu xüsusiyyətlər onu digər növlərdən fərqləndirir.Akademik natiqlikAli məktəb ocaqlarında oxunan mühazirələr, elmi məruzələr, müzakirələr bu növə daxildir. Akademik natiqliyi digər növlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, burada elmiliyə daha çox yer verilir. Hər bir natiq mühazirəyə hazırlaşarkən ona yaradıcı yanaşır, verilən sualları elmi əsaslarla şəhr edir.Akademik natiqliyin əsas məziyyətlərindən biri də mövzunun əvvəlcədən dinləyicilərə məlum olmasıdır. Məsələn, hər hansı bir ixtisas sahibi hazırladığı mühazirəni dinləyicilərin səviyyəsinə uyğun qurmalı və müəyyən ümumiləşmələr aparmaq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Mühazirə hazırlanarkən mübahisə doğuran məsələlər aradan qaldırılmalıdır. Əgər fakt, sübut, dəlil varsa, bu, nitqin təsir gücünü artırır.Bəzi elmi məruzələrdə isə vəziyyət dəyişir. Onlarda konkretlik olmur. Bəzilərində isə fərziyələr irəli sürülür. Bu xüsusiyyət onu mühazirədən fərqləndirir. Belə məruzələrdə məsələnin həlli ümumi xarakter daşıyır, mahiyyət açılmır. Elmi məruzələr fərziyyə xarakteri daşıyırsa, onda sübut, dəlil, fakt işlənə bilmir. Məsələn, zəlzələnin nə vaxt baş verəcəyi faktı elm aləminə bəlli deyil. Şübhəsiz ki, bu barədə deyilən sözlərin, fikirlərin nə fakta, nə də sübuta ehtiyacı var. Lakin onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, ayrıca bir problemin həllində, mübahisələrə, dəlil və sübutlara ehtiyac duyulur. Bu zaman elmi məruzə mühazirəyə yaxınlaşır, lakin dilinə görə, ifadə vasitələrinə görə yenə də özünəməxsusluğunu saxlayır. Elmi məruzələrin dili, ifadə tərzi mühazirəyə nisbətən qəliz olur. Elmi məruzələr əsasən simpoziumlarda, konfranslarda daha çox işlənir. Akademik natiqliyin də inkişafı cəmiyyətin tərəqqisinə bağlıdır. Elm, texnika nə qədər çox inkişaf edirsə, akademik natiqlik də bir o qədər tərəqqi edir. Akademik natiqlik hər hansı bir elmi kəşf və ya tədqiqat barədə məlumat verməklə bərabər, müəyyən tezis xarakteri daşıyan müddəalardan da dinləyiciyə məlumat verir. Akademik natiqlik həm də müəyyən məcmuələrdə, jurnallarda elmi xəbərlər adı altında bir qrup adamlara çatdırılır. Bu xəbərlər isə öz növbəsində uzunçuluqdan, təkrarlardan seçilir. Elmi xəbərlərdə əsas meyar xəbərlərin şərhi hesab olunur. Akademik natiqliyin inkişafında müəllimlərin, bilik cəmiyyətində işləyən elmi işçilərin mühüm rolu vardır. Akademik natiqlikdə elmi düsturlar, təriflər, terminlər, dəlil, sübut, fakt, izahlar əsas amil kimi özünü göstərir. Akademik natiqlik kütləvi xarakter daşımır.Qeyd etmək lazımdır ki, elm inkişaf etdikcə, onun qolları çoxşaxələrə bölündükcə, akademik natiqlik də genişlənir, zənginləşir və daha da təkmilləşir. Akademik natiqlikdə dil vahidləri məhdud dairədə işlənir, geniş şəkildə işlədilməsi mümkün olmayan, anlaşılmayan sözlərin, ifadələrin işlənməsi isə bu nitqin təsir qüvvəsini azaltmır, əksinə, elmi cəhətdən fikrin orijinallığına xidmət edir.Məhkəmə natiqliyiMəhkəmə natiqliyi natiqlik sənətində ən qədim tarixə malik demokratik əsaslar üzərində qurulan bir anlayışı ifadə edir. Natiqlik sənətinin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan məhkəmə natiqliyi antik dövrün məhsulu kimi diqqəti cəlb edir. Solon islahatlarından sonra özünü müdafiə nitqlərinin yaranması, loqoqrafların yetişməsi məhkəmə natiqlik sənətinin bünövrəsini qoydu. Qədim Yunanıstanda Demosfen, Lisi, İsey, Romada Siseron, Fransada andlı məhkəmələrə Lemetr, Demanj, Rusiyada Aleksandrov, Plevako, Konn kimi natiqlərin yetişməsi böyük bir məktəbin yaranmasına gətirib çıxardı.Məhkəmə natiqliyi müttəhimin müdafiəsi üzərində qurulur və ədalətin zəfər qazanması üçün vəkil nitqi kimi hüquqi əsaslarla səciyyələnir.Bununla da məhkəmə zamanı gizli qalan hadisələr, obyektiv və subyektiv cəhətlər elmi şəkildə araşdırılır və ədalətli nəticə əldə edilir.Məhkəmə natiqliyini digər növlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər ondan ibarətdir ki, o, hüquq, psixologiya, məntiq, pedaqoqika, dil, ədəbiyyat və digər elmlərlə sıx şəkildə bağlıdır.Məhkəmə natiqliyində əsas məsələlərdən biri müttəhimin son söz söyləməsidir. Bu son söz adətən ibrətamiz xarakter daşıyır. Müttəhim törətdiyi əmələ görə peşmançılığını bildirir. Bir də heç vaxt cinayət törətmədiyinə söz verir. Bəzən bu fikrin əksilə də rastlaşırıq.Məhkəmə prosesində prokurorun nitqi əsas rol oynayır. O, dövlət nümayəndəsi kimi çıxış edir və müttəhimin törətdiyi cinayətə görə cəza almasını hakimdən tələb edir. Hakim isə müttəhimin cavanlığını və ya qocalığını, uşaqlarını, ata-anasını və digər cəhətləri nəzərə alıb işi müəyyən qədər yüngülləşdirir.Məhkəmə natiqliyi öz məzmun və formasına görə, quruluşuna görə o biri növlərdən fərqlənir. Belə ki, bu prosesdə bir neçə adam iştirak edir. Hər birinin də nitqi bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənir. Məsələn, prokuror ədalətin bərpası, hadisələrin düzgün təhlil və şərhini ustalıqla yerinə yetirməlidir.Vəkil isə qanunların aliliyini gözləyərək, müttəhimin hüquqlarını müdafiə edir. Həm də şahidlərin nitqini düzgün və dəqiq izləməlidir. Üst-üstə düşməyən fikirləri təkzib etməlidir.Məhkəmə natiqliyi əsasən rəsmi xarakter daşıyır. Hadisələrin gedişi, sübutlar, dəlillər, faktlar, əşyayi-dəlil olan hər bir şey rəsmiləşir və məhkəmə prosesində istifadə olunur. Məhkəmə natiqliyinin yaranmasında və inkişaf etdirilməsində respublikamızda fəaliyyət göstərən hüquq işçilərinin, prokurorların əməyi yüksək qiymətləndirilməlidir.Məişət natiqliyiMəişət natiqliyi qədim tarixə malikdir. O, xalq həyatının, məişətinin inkişafı ilə əlaqədar yaranıbdır. Bizcə, o biri növlərə nisbətən məişət natiqliyi Azərbaycanda daha erkən yaranıb püxtələşmişdir. İlkin nümunələrinə şifahi xalq ədəbiyyatında rastlaşdığımız məişət natiqliyi fikrimizi sübut etməyə əsas verir.Əzizim, ulu dağlar, Çeşməli, sulu dağlar, Burda bir igid ölmüş, Göy kişnər, bulud ağlar.Məişət natiqliyi haqqında fikir söyləyən Kamil Əliyev yazır: «Eramızdan əvvəl V-IV əsrlərdə Afinada məişət natiqliyinə böyük əhəmiyyət verilirmiş. Müharibələrdə həlak olan igidlərin cəsədi sərv ağacından düzəldilmiş tabutlara qoyularmış. Həmin tabutlar üçün uca bir yer düzəldilərmiş. Təntənəli dəfn mərasimi başlanarmış. Tabutlar qəbrə endirilib üstü örtüləndən sonra matəm mitinqi olarmış. Həmin mitinqdə ən məşhur natiq — siyasi xadim nitq söyləyər, həlak olanların igidliyini yüksək qiymətləndirər və dinləyicilərə vətənpərvərlik ideyaları aşılarmış.Analoji fikir Ə.B.Haqverdiyev tərəfindən də söylənilir. Böyük mütəfəkkir yazır: «Qədim Azərbaycanda böyük qəhrəmanlar üçün ağlamaq bir adət idi. Qəhrəman ölən günü camaatı bir yerə toplayırdılar. Bu toplantıya «yuq» deyirdilər. Toplananlar üçün qonaqlıq düzələrdi, xüsusi dəvət edilmiş yuqçular isə ikisimli qopuz çalıb oynardılar. Yuqçu əvvəlcə mərhum qəhrəmanın igidliklərindən danışıb, onu tərifləyərdi. Sonra isə qəmli havaya keçib şanlı qəhrəman üçün ağı deyərdi.Belə ağılar həm nəzm, həm də nəsr formasında şifahi xalq ədəbiyyatında indi də varlığını qoruyub saxlayır. Məsələn, nəsr formasında: «Açılmayan tüfəngin, sivrilməyən xəncərin öz canına qurban! Ay kimi doğdun, gün kimi batdın! Minəndə at bağrı yardın, düşəndə yer bağrı yardın! Saydığına salam verdin. düşməninə dirsək göstərdin...ağzuvun kəsərli sözünə anan qurban!»Nəsr forması ilə bağlı yuxarıda məlumat verdik. İlk yazılı abidələrimizdən biri Azərbaycan xalqının məişətini, qədimliyini sübut edən, ensiklopedik nümunəmiz olan «Kitabi-Dədə-Qorqud» dastanlarında məişət natiqliyinin nümunəsi kamil şəkildə özünü göstərir. Xalq mərasimlərini, adət-ənənələri, xalq məişətini dolğun şəkildə əks etdirən bu qədim və əvəzsiz abidədə Banuçiçək başının tacı, igid, qəhrəman nişanlısı Beyrək üçün göz yaşı tökərək bu ağını deyir:Vay, ay duvağın ayası! Vay alnım başım umuru!Vay şah igidim, vay şahbaz igidim!Doyunca üzünə baxmadığım, xanım igit!Qanda getdin məni yalqız qoyub, canım igit!Məişət natiqliyinin bu qolu indi də yaşamaqdadır. Söylənilən qəbirüstü nitqlər, yazılan nekroloqlar bu gün də davam etdirilir.Məişət natiqdiyinin ən geniş yayılmış qollarından biri də sağlıq nitqidir. Sağlıq yubileylərdə, şənliklərdə, toylarda, mərasimlərdə söylənilir. Sağlıq nitqlərində əsas yerlərdən birini tutan təbriklər müxtəlif məzmunda olur. Burada natiqin səmimiyyəti, arzu və istəkləri nitqin əsasını təşkil edir. Maraqlı cəhətlərdən biri odur ki, məişət anlayışı bütün xalq həyatını əhatə etdiyi kimi, məişət natiqliyi də geniş və əhatəli bir sahəni əks etdirir. Natiqlik sənətinin digər növləri və onların qolları məişət natiqliyi ilə əlaqəlidir.Dini natiqlikNatiqlik sənətinin bu növü qismən sonrakı dövrlərdə yaranmışdır. Qədim zamanlarda təbiət qüvvələri qarşısında aciz qalan insanlar mücərrəd anlayışlara əl atır və özləri üçün çıxış yolu axtarırdı. Lakin orta əsrlərdə özünə möhkəm yer eləmiş din öz ideyaları ilə yaşayıb inkişaf edirdi. Məsələn, İranda, Əfqanıstanda, Avropada, Romada məscid və kilsələrdə fəaliyyət göstərən din xadimləri fikrimizə misal ola bilər.Azərbaycanda dini natiqlik ərəblərin hakimiyyəti illərində geniş vüsət aldı. Aparılan ərəbizm siyasəti və islam dininin təbliği bu natiqliyin təməl daşının daha da möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Azərbaycanın ən ucqar kəndlərində açılan dini məktəblər, mədrəsələr, xüsusilə müqəddəs Qurani-Kərimin tədrisi dini natiqliyin çiçəklənməsinə təkan verdi. Bu illərdə dini natiqlik məktəblərdə «bəlağət» adı ilə keçilməyə başladı. Məscidlərin tikilməsi, müqəddəs günlərin bayram edilməsi (bu ənənə Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra bizim xalqımız arasında da geniş yayılıb. Məsələn, orucluq bayramı, qurban bayramı, məhərrəmlik ayında müqəddəs aşura günü və s.) xalqın şüurunda özünə yer tapdı. Doğrudur, məscidlərdə fəaliyyət göstərən bəzi din xadimləri tənqid atəşinə tutulurdu. Amma, bütünlükdə islam dini xalqın inam yeri, müqəddəs qibləgah hesab olunurdu. İslam dininin yayılmasına əsas səbəb ərəb dilinin rəsmi dövlət dili olması idi. Bundan sonra dini dərslər, ayinlər bu dildə tədris olunmağa başladı. Lakin xalq öz dilini və adət-ənənələrini qorudu, varlığını saxladı. Lakin din xalqın şüurunu zəbt etdi. Dini ənənələr yaşadıqca təkmilləşdi və özü ilə bərabər dini natiqliyin nümunələrini də qoruyub saxladı.IV əsrin əvvəllərindən etibarən Arranın müəyyən hissələrində xristianlıq yayılmağa başlamışsa da, Atropatenada atəşpərəstlik VII əsrə qədər əsas hakim din olaraq yaşamış, hətta islamiyyət güclə qəbul etdirildikdən sonra uzun müddət öz təsirini davam etdirmişdir.«İstər zərdüştlük, istərsə də bundan daha əvvəlki ibtidai tayfa-qəbilə «dini» görüşləri nağıllara, əfsanələrə də təsir etmiş və bu təsirlərlə bağlı bir sıra surətlər, hətta bəzi süjetlər əmələ gəlmişdir ki, bunların da qalıqları şifahi ənənə ilə zəmanəmizə qədər gəlmişdir. Xalq içərisində yaşamaqda olan «Fatmanın inəyi», «Taxta qılınc», «Ovçu Pirim» kimi onlarca nağıllarda totemizmin qalıqlarını görmək mümkündür.Dini natiqlik Azərbaycanda bu gün geniş yayılıb. Bu isə xalqımızın islam dininə olan inamından irəli gəlir.

['natiqlik', 'natiq']

https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-dili/24163/dan%C4%B1%C5%9F%C4%B1q-etikas%C4%B1-v%C9%99-nitq-etiketl%C9%99ri.html

Danışıq etikası və nitq etiketləri

luminat

Azərbaycan dili

15 dekabr 2019, 18:50

İfadə olunan bu və ya digər fikir nitq mədəniyyətinin tələbləri baxımından düzgün, aydın, məntiqi, yığcam, səlis, zəngin, canlı, ahəngdar, sadə, dəqiq və anlaşıqlı olmalıdır. Dilin ifadə imkanları o qədər zəngin və o qədər rəngarəngdir ki, söz və söz formaların hansı sintaktik birləşmədə, hansı mətndə necə işlənməsi haqqında konkret resept vermək mümkün deyil. Buna görə də eyni dildə danışan hər fərdin öz danışıq tərzi, öz ifadə üsulu var. Lakin dilin müqəddəsliyini qorumaq, onun ədəbi dil kimi daha da püxtələşməsi və səlisləşməsi naminə yazıda və nitq prosesində heç kəs ədəbi dilin müəyyən edilmiş normalarından kənara çıxmamalıdır və bu normalara əməl etmək hamının şərəfli vəzifəsidir. Məlum olduğu kimi, insanlara məxsus ümumi mədəniyyət müxtəlif komponentlərin məcmusundan ibarətdir. Mədəniyyətin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biri də nitq mədəniyyətidir. Biz nitq mədəniyyəti anlayışına danışıq mədəniyyəti ilə yanaşı, yazı mədəniyyətini də daxil edirik. Əgər hər hansı bir şəxs öz fikrini nitq mədəniyyətinin yuxarıda sadalanan on bir komponentinin dialektik vəhdəti əsasında ifadə edə bilmirsə, həmin şəxsin özünü mədəni adam adlandırmağa heç bir mənəvi haqqı yoxdur.Hər bir xalqın cəmiyyət üzvləri arasındakı müraciət etiketləri həmin xalqın ümumi mədəniyyətinin bir hissəsidir.İnsanlar arasındakı ünsiyyət bir-birinə müraciətdən başlanır. Müraciət forması isə müraciət edənlə müraciət olunan arasındakı münasibətdən asılıdır. Hətta bu asılılıq o dərəcədədir ki, ünsiyyətin başlanması və inkişafı müraciətlə müəyyənləşir.Mədəni nitqin etiketləriAdamlar onları əhatə edənlərlə ünsiyyətdə müxtəlif məqsədlərlə əksəriyyətin işlətdiyi bir sıra ifadələrdən istifadə edirlər ki, onların böyük bir qismini mədəni danışığın etiketləri təşkil edir. Vaxtilə monarx saraylarında, diplomatik dairələrdə və s. davranış qaydaları “etiket” adlanırdı. Hal-hazırda hər hansı bir cəmiyyətdə qəbul edilmiş davranış və nəzakət formalarına da “etiket” deyilir. Xalqımızın milli təfəkkürünə, etnoqrafiyasına, ənənələrinə uyğun işlənilən bu ifadələr, hazır nitq modelləri bütün hallarda adamları razı salır, onlarda xoş ovqat yaradır, müsahibin fəaliyyətini istiqamətləndirir, qarşılıqlı anlaşmanı təmin edir. Dilimiz belə ifadələrlə zəngindir. Adamların gündəlik nitq fəaliyyətində onların dünyagörüşü, savad dərəcəsi, dilə şüurlu münasibətindən irəli gələn rəngarəng ifadələr tez-tez işlədilir.Elmi dilçilikdə sözün bir neçə vəzifəsi olduğu göstərilir: a) adlandırma (nominativ); b) ünsiyyət (kommunikativ); v) müraciət (apelyativ).Öz tarixi inkişafına görə müraciət növlərini belə qruplaşdırmaq olar: a) ailə-qəbilə daxilində müraciətlər; b) xalq dilində müraciətlər, milli dildə müraciətlər.Nitqlə ünsiyyətə başlamazdan əvvəl natiq müraciət etiketlərindən istifadə edir. Bunu nəzərə alaraq, ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin ədəbi müraciət, danışıq etiketləri haqqında bir neçə söz demək lazım gəlir:Kömək etmək, qulluq göstərmək məqsədilə: İcazə verin kömək edim; Siz əziyyət çəkməyin, bunu mən edərəm; Qulluğunda olum; Sizə kömək etmək lazımdır?; Köməyə ehtiyacınız varmı?; Mən sizi eşidirəm; Cavab verməyə tələsməyin, bir qədər fikirləşin; Sizi narahat edən nədir?; Sizə nə kömək edə bilərəm?; Nə buyurursunuz? və s.İş gördürmək, soruşmaq, üzrxahlıq etmək məqsədilə: İnciməyin, sizə zəhmət verəcəyəm; əgər mümkünsə; zəhmət olmasa; Buyruq olmasın; vaxtınız varsa; imkanınız olsa; Sizə əziyyət olacaq; Sizi yormayım; Rica edirəm danışın; Lütfən söyləyin; Üzr istəyirəm; Əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm və s.Məmnun olmaq məqamında: Razıyam; Etiraz etmirəm; Sizinlə şərikəm; Xoşuma gəlir; Çox şadam; Minnətdaram; Məmnuniyyətlə; Xoşdur; baş üstə; göz üstə; Arxayın olun; Sizi unutmaram; Sizinlə işləmək mənim üçün böyük şərəfdir; Allah köməyin olsun; Tanrı sənə yar olsun.Etiraz etmək, razılıq verməmək məqamında: Bu, məni təmin etmir; Etirazımı bildirirəm; Etiraz edirəm; Sizin fikrinizlə şərik deyiləm; Mən başqa cür düşünürəm; Bağışlayın, bu məsələdə sizinlə razı deyiləm; Bu, mənim xoşuma gəlmir; Belə etməyin; Bu, ürəyimcə deyil və s.Təskinlik vermək, razı salmaq məqamında: Bir qədər ətraflı düşünün; Əsəbiləşməyin; Darıxmayın; İcazə verin danışım; İmkan verin fikrimi izah edim; Özünüzü ələ alın; Səbr edin; Bir qədər səbrli olun; Nə etmək olar, qismət belə imiş və s.İntizama dəvət, məzəmmət etmə:Sizdən bu hərəkəti gözləməzdim; Belə hərəkət sizə yaraşmaz; Siz adınıza layiq hərəkət etməlisiniz; Danışığınıza fikir verin; Allah xatirinə razı olun; Nəzakətli olun; Çalışın ki, başqaları sizdən razı qalsın; Bir qədər səmimi olun, səhvinizi etiraf etməkdən çəkinməyin və s.Qarşılama məqamında: Xoş gördük; Nə gözəl təsadüf; Xoş gəlmişsiniz; Lap vaxtında gəlmişsiniz; Həmişə siz gələsiniz; Sizin gəlişinizə şadam; Sizi arzulayırıq; Səni çoxdan gözləyirdim; Gələn qədəmləriniz var olsun və s.Dəvət etmək məqsədilə: Xoş gəlmisiniz; Buyurun qonağımız olun və s.Vidalaşma məqamında: Sizi səbirsizliklə gözləyirik; Salamat qalın; Zəhmət çəkdiniz; Sizə əziyyət verdik; Gecəniz xeyrə qalsın; Yuxunuz şirin olsun; Allah amanında; Eviniz abad olsun; Həmişə şadlığa gələk; Sizləri bir daha evimizdə görsək, şad olarıq; Allah yolunuzu açıq eləsin, işinizi xeyrə calasın və s.Görülən işin müqabilində razılıq, rəğbətləndirmə: Afərin; Əhsən; Minnətdaram; Hər şey üçün minnətdaram; Təşəkkür edirəm; Sizə zəhmət verdim; Sizə borcluyam; Zəhmət çəkmə; Narahat olma; Sağ olun; Allah sizdən razı olsun; Allah köməyin olsun; Biz bundan məmnun olduq; Sizin əl qabiliyyətinizə heyranam; Sizə qibtə edirəm; Çox sağ olun; Afərin, mərhaba; Allah səni dərd-bəladan uzaq eləsin; Allah ürəyinizə görə versin; Allah sizi bizə çox görməsin; Qəm, kədər sizdən uzaq olsun; Səni Allah saxlasın və s.İcrası hər hansı bir səbəbdən mümkün olmayan işin müqabilində: Çox sağ olun; Sizə zəhmət verdim; Əziyyət çəkdiniz; Nə etmək olar, siz bacardığınızı etdiniz və s.Arzu-istək və təbrik etmək məqamında: Yaxşı yol; Sağlıqla qalın; Uğur olsun; Xoşbəxt olun; İşiniz avand olsun; Allah işinizə fərəc versin; Allah sənə yar olsun; Ürəyincə ömür sürəsən; Min bir budaq olun; Var olasan; Gözünüz aydın olsun; Yolunuz uğurlu olsun; Bayramınız mübarək; Ad gününüz mübarək; Yeni dərs iliniz mübarək; Həmişə şənlikdə; Halal olsun; Xeyirli olsun; Allah balalarını saxlasın; Allah köməyin olsun; Allah səni ümid yeri eləsin; Allah imdadına çatsın; Ananın südü sənə halal olsun; Əlin-qolun var olsun; Üzün ağ, başın uca olsun; Bərəkətli olsun; Göz dəyməsin; Ömrün uzun olsun; Allah iltifatını artıq eləsin; İlahi, mərhəmətinə min şükür və s.Hal-əhval tutmaq məqamında: Əhvalınız necədir? Necə dolanırsınız?;Güzəranınız necədir?; Xanımınız necədir?; Həyat yoldaşınız necədir?; Özünüzü necə hiss edirsiniz? və s.Öyrənmək məqsədilə verilən suala cavab məqamında: Buyurun, soruşun; Lütfən buyurun; Sizə məmnuniyyətlə cavab verməyə hazıram; Bu mənim üçün xoşdur; Bu, mənim vəzifə borcumdur; Bu dəqiqə öyrənib sizə deyərəm; Bir dəqiqə gözləyin, öyrənim; Cavabım sizi qane etdimi? Daha nəyi bilmək istəyirsiniz?; Bağışlayın, bu barədə məlumatım azdır (yoxdur); Xeyr, tanımıram; Yaxşı tanımıram; Xeyr, bilmirəm.Əzizləmə, yalvarış məqsədilə: “Canım qurban”, “baş üstə”, “Göz üstə yerin var”, “qurban olum”, “quzum”, “sonam”, “dilbərim”, “ağrın alım”, “canım qurban”, “başına dönüm” və s.Danışmağa başlamaq məqamında: İcazənizlə fikrimi bildirim. Mənə söz verdiyiniz üçün minnətdaram. Məni dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm və s.Deyilənlərlə razılaşmaq, mübahisədən imtina etmək məqamında: Bu məsələyə hazır deyiləm. Sizin fikrinizə şərikəm. Məsələ mənə aydındır. Bu barədə söhbət açmağa ehtiyac duymuram.Məsləhət vermək məqamında: Bunları nəzərə alsanız, yaxşı olar. Bu, sizin xeyrinizədir. Bu, sizə başucalığı gətirər. Çalışın müsahibinizi axıra qədər dinləyə biləsiniz və s.Məsləhəti qəbul etmək məqamında: Dediklərinizlə razıyam. Bunlar mənim xeyrimədir. Faydalı məsləhətiniz üçün çox sağ olun. Sizin bu xeyirxah məsləhətinizi heç vaxt unutmaram. Sizin təklifinizi qəbul edirəm. Çalışacağam ki, dediklərinizə əməl edim. Sizin üçün bu işi etməyə çox şad olardım və s.Telefonla danışanda; Zəng edəndə: Alo, sabahınız (axşamınız, hər vaxtınız) xeyir olsun. Bağışlayın, mən kiminlə danışıram? Sizi narahat edən Kamilədir. Bilmək istəyirəm… Fikrimi sizə çatdıra bildimmi? Çox sağ olun. Bağışlayın, vaxtınızı aldım. Deyəsən, sizi yordum. Təşəkkür edirəm. Minnətdaram. Zəngə cavab verəndə: Alo, salam, eşidirəm sizi. Buyurun. Zəhmət olmasa bir qədər ucadan danışın. Bağışlayın, zəng edən kimdir? Xoşdur. Bu saat çağıraram. Mütləq yetirərəm. Arxayın olun! Sağ olun!Süfrə etiketləri: “Bismillah”, “Bərəkətli olsun”, “Allah bol eləsin”, “Nuş olsun”, “Buyurun”, “Çox sağ olun”.  

['danışıq etiketi', 'danışıq qabiliyyəti', 'danışıq', 'nitq mədəniyyəti', 'ünsiyyət', 'danışıq tərzi', 'etiket']

https://kayzen.az/blog/biologiya/24292/insan%C4%B1n-t%C9%99kam%C3%BCl%C3%BC.html

İnsanın təkamülü

gunelb

Biologiya

15 dekabr 2019, 03:20

İnsanın heyvan mənşəli olmasına dair ilk fikirlər XVII əsrdə meydana çıxmağa başlamışdır. İlk dəfə Karl Linney insanı primatlar dəstəsində yerləşdirmişdir. Jan Batist Lamark insan əcdadının ağacdan yerə düşüb sürü halında yaşayan meymunabənzər heyvanlar olduğunu söyləmişdi. “İnsanın mənşəyi və cinsi seçmə” əsərində (1871) Ç.Darvin insanı təkamül zəncirinin son halqası hesab etmiş və müxtəlif dəlillərlə bunu sübut etməyə çalışmışdır. Onun fikirlərini Fridrix Engels “Meymunun insana çevrilməsində əməyin rolu” əsərində (1896) sübut etmişdir. İnsanın təkamülündə ictimai amillərin həlledici rol oynadığı sonralar öz təsdiqini tapmağa başlamışdır. İnsan məməlilər sinfinə daxil olaraq diafraqmaya, süd vəzilərinə, qulaq seyvanına, ixtisaslaşmış və xüsusi yuvalarda yerləşən dişlərə, plasentaya, üç cüt eşitmə sümüyünə, yeddi boyun fəqərəsinə malikdir. Hisləri ifadə edən mimiki əzələlər yalnız insanabənzər meymunlar və insana məxsusdur. İnsana morfoloji və anatomik cəhətdən ən yaxın olan heyvanlar insanabənzər meymunlardır. Onların bədən quruluşu, reduksiya olmuş quyruğu, yastı dırnaqları, kəsici, köpək, azı dişlərinin sayı, əldəki baş barmağın digər barmaqlarla qarşılaşması, 12-13 cüt qabırğası, 5-6 oma fəqərəsinin olması insanlara oxşardır. Onlar da vəba, vərəm, qarın yatalağı, çiçək, qrip kimi xəstəliklərə tutulur və dörd qan qrupuna malikdirlər. Xromosom aparatında da oxşarlıq mövcuddur. Məsələn, şimpanzenin xromosom aparatındaki nukleotid ardıcıllıqları 91% insanınkına oxşardır. Lakin bütün insanabənzər meymunların fizioloji xüsusiyyətlərində insana oxşarlıq eyni deyil. Meymunlardan insana fizioloji xüsusiyyətləri ilə ən yaxın olanını demək nisbətən çətindir. Lakin alimlər belə qənaətə gəlirlər ki, bu şimpanze meymunudur. Ancaq bu meymunların heç biri insanın bilavasitə əcdadı sayılmır. İnsanla insanabənzər meymunlar arasında mühüm fərqlər vardır. İnsan meymunlardan fərqli olaraq, kollektiv əmək fəaliyyətinə malikdir. İnsan mücərrəd təfəkkürə malik olub yeni əmək alətləri yaradır və onları tətbiq edir. İnsan təkamülünü təsnifat da əks etdirir. Meymunlardan insana fizioloji xüsusiyyətləri ilə ən yaxın olanını demək nisbətən çətindir. Lakin alimlər belə qənaətə gəlirlər ki, bu şimpanze meymunudur. Ancaq bu meymunların heç biri insanın bilavasitə əcdadı sayılmır. İnsanla insanabənzər meymunlar arasında mühüm fərqlər vardır. İnsan meymunlardan fərqli olaraq, kollektiv əmək fəaliyyətinə malikdir. İnsan mücərrəd təfəkkürə malik olub yeni əmək alətləri yaradır və onları tətbiq edir. İnsan təkamülünü təsnifat da əks etdirir. Müəllif: Nüşabə Məmmədova, Brilyant Həsənova, Könül Mahmudova, Leyla Fətiyeva Mənbə: BİOLOGİYA — 10 Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün Biologiya fənni üzrə DƏRSLİK

['insanın təkamülü']

https://kayzen.az/blog/t%C3%BCrkl%C9%99r/24002/t%C3%BCrkiy%C9%99-respublikas%C4%B1n%C4%B1n-yaranmas%C4%B1_2.html

Türkiyə Respublikasının yaranması

luminat

Türklərin tarixi

12 dekabr 2019, 15:02

Birinci Dünya müharibəsindən sonra Osmanlı dövləti bir dövlət kimi yox olmaq təhlükəsi qarşısında qalsa da, türk xalqının azadlıq mübarizəsi nəticəsində Türkiyə Respublikası quruldu. Bu dövlətin yaradıcısı sayılan Atatürkün ölkədə yeritdiyi Qərbə meyilli siyasət nəticəsində qısa müddət ərzində geridəqalmış yarımfeodal dövlət üzərində müasir Türkiyənin təməli qoyuldu.Birinci Dünya müharibəsi Osmanlı dövlətinin dağılması ilə nəticələnərək türk xalqını milli faciə qarşısında qoydu. 1918-ci il oktyabrın 30-da imzalanmış Mudros barışığına görə sultan hökuməti Antanta dövlətləri qarşısında təslim oldu. “Gənc Türklər” in liderləri ölkəni tərk etdilər, onların partiyası buraxıldı. Sülhə görə, yalnız indiki Türkiyənin əraziləri sultan hakimiyyəti altında qalmışdı. Qalib dövlətlər tərəfindən imzalanmış sənəd ölkənin bölünməsinə şərait yaradırdı, bu da tezliklə baş verən hadisələrdə özünü göstərməyə başladı. İngilislər Mosul və İsgəndərunu, italyanlar Antalya və onun ətraf ərazilərini ələ keçirdilər. Yunanlara İzmiri tutmaq icazəsi verildi.Milli azadlıq mübarizəsi1919–1923-cü illəri əhatə edən türk xalqının azadlıq mübarizəsinə Mustafa Kamal paşa başçılıq edirdi. 1919-cu ilin mayında yunanların İzmirə qoşun çıxartması M.Kamalı əməli addımlar atmağa sövq etdi. O, Anadoluya getdi, tezliklə xarici müdaxiləçilərə və təslimçi sultan hakimiyyətinə qarşı aparılan müharibənin rəhbərinə çevrildi.Mustafa Kamalın və həmfikirlərinin ilk işi milli qüvvələri səfərbər etmək oldu. Bu məqsədlə “Hüquqların müdafiəsi” cəmiyyəti yaradıldı. Bu cəmiyyət Ərzurum və Sivas konqreslərində xalqı Mudros barışığı çərçivəsində Türkiyə sərhədlərində azadlıq mübarizəsinə çağırdı. Sivas konqresində müvəqqəti hökumət rolunu oynayan Mustafa Kamal başda olmaqla, Nümayəndələr Komitəsi seçildi.Qarşıya qoyulan məqsədləri reallaşdırmaq yolunda “kamalçılar”ın əsas addımı 1920-ci ilin aprelində Ankarada yeni parlamentin – Türkiyə Böyük Millət Məclisinin(TBMM) çağırılması oldu. Özünü ölkədə yeganə qanuni hökumət elan edən TBMM “əsas təşkilatlar haqqında” qanun qəbul etdi. Bu qanun 1924-cü ilədək Türkiyənin müvəqqəti Konstitusiyası oldu. Qanunda deyilirdi ki, ali hakimiyyət məhdudiyyətsiz şəkildə millətə məxsusdur. Bütün qanunverici və icraedici hakimiyyət TBMM-ə və parlamentin seçdiyi hökumətə verilir.“Kamalçılar”ın qanunvericilik fəaliyyəti türk xalqının azadlıq mübarizəsinin yüksəlişi ilə müşayiət olunurdu. Buna görə də Antanta dövlətləri bu mübarizəni yatırmaq üçün müxtəlif vasitələrə əl atırdılar. 1920-ci ilin martında müttəfiqlər İstanbulu tutub Sivas konqresinin qərarını təkrarlayaraq “Milli and” qəbul etmiş deputatlar palatasını qovdular. Sonra onlar bu vaxta qədər Şərqi Frakiyanı tutmuş və Qərbi Anadolunun böyük ərazisini ələ keçirmiş nizami yunan dəstələrini “kamalçılar”a qarşı göndərdilər. Bununla türklərin silahlı müharibəsinə son qoyulacağını düşünən Antanta liderləri 1920-ci ilin avqustunda sultanaSevr müqaviləsini imzalatdırdılar. Müqavilənin şərtlərinə görə, Osmanlı dövləti İngiltərə, Fransa, İtaliya və Yunanıstan arasında bölüşdürülürdü. Ölkənin şimal-şərqi erməni dövlətinə keçməli, cənub-şərqində isə ingilislərin protektoratlığı altında kürd dövləti yaradılmalı idi.Osmanlı dövlətinin faktiki olaraq müstəqil dövlət kimi varlığına son qoyulurdu.Belə bir vəziyyət TBMM hökumətini Antantaya qarşı mübarizə aparan Sovet Rusiyası ilə yaxınlaşdırdı. Buna cavab olaraq 1921-ci ilin yayında yunan qoşunları Ankaraya yaxınlaşdı. Yalnız türklərin rəşadətli mübarizəsi nəticəsində hücumu dayandırmaq mümkün oldu. 1922-ci ilin avqustunda başlanan əks-hücum nəticəsində düşmən türk ordusuna məğlub olaraq Anadolunu tərk etməyə məcbur qaldı.Müharibədəki qələbə Mustafa Kamalı və onun tərəfdarlarının mövqeyini daha da möhkəmləndirdi. 1922-ci il noyabrın 1-də məclis sultanlığın ləğv edildiyi haqqında qərar qəbul etdi. Qazanılan qələbələr Qərb siyasətçilərinə “yeni Türkiyənin” tanınmasının vacibliyini göstərdi. Nəhayət, Lozanna konfransında Türkiyənin beynəlxalq aləmdə tanınması mümkün oldu. 1923-cü ilin oktyabrında Türkiyə respublika elan edildi.“Türk sosioloqu və kamalizmin əsas ideoloqu Ziya Göyalpın qərb sivilizasiyasının qəbul edilməsinin zəruriliyi haqqında fikirlərindən: “Əgər biz bunu etməsək, Qərb dövlətləri bizi kölə halına salarlar. ...Öz müstəqilliyimizi və azadlığımızı müdafiə etməkdən ötrü biz Avropa sivilizasiyasına yiyələnməliyik”.Gukalp Ziya. Turkish Nationalism and Western Civilization. – N.Y., 1959, p. 266.1922-ci ildə Mustafa Kamalın “Maiten” qəzetinə müsahibəsindən:“Türk demokratiyası fransız inqilabının başladığı yolla getməyinə baxmayaraq, özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə inkişaf etdi. Çünki hər xalq öz cəmiyyətinə uyğun, yerli şəraitə və vəziyyətə görə, zamanın tələblərinə uyğun öz islahatlarını həyata keçirir”.Kireyev N.Q. Türkiyədə etatizm tarixi, M. 1991, səh. 79 Daxili siyasətAzadlıq mübarizəsindən sonra ölkənin iqtisadi cəhətdən müstəqilliyinə yönəlmiş bir sıra addımlar atıldı. Dövlət xaricilərə məxsus bütün sənaye müəssisələrini və dəmir yollarının, demək olar ki, hamısını satın aldı. Mərkəzi bank yaradıldı. 1923-cü ilin oktyabrında paytaxt İstanbuldan Ankaraya köçürüldü. Səltənət və xəlifəlik ləğv edildi, Osmanlı sülaləsinin bütün üzvləri ölkədən sürgün olundu. Şəriət və Vəqflər Nazirliyi ləğv edildi. Ruhanilər bütün var-dövlətlərindən məhrum edildi. Mədrəsələr bağlanıldı. 1924-cü il aprelin 20-də Konstitusiya qəbul olundu.1920-ci illərdə Avropa nümunəsində mülki və cinayət məcəllələri qəbul edildi. Ölkə Avropa təqviminə, latın əlifbasına keçdi. 1934-cü ildə “Soyad haqqında” Qanun qəbul edildikdən sonra Mustafa Kamal TBMM tərəfindən ona verilən Atatürk soyadını götürdü. Atatürkün əsas iqtisadi siyasəti etatizm idi. Etatizm siyasi həyatda və iqtisadiyyatda dövlətin aparıcı rolunu bərqərar edən ideologiya idi. Bu siyasət xarici kapitalın fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa, milli burjuaziyanın mövqeyini möhkəmləndirməyə yönəldilmişdi.1930-cu illərin ortalarına doğru Mustafa Kamal dəyişiklikləri öz bəhrəsini verməyə başladı. Ölkənin siyasi və iqtisadi mövqeyi gücləndi. Türkiyənin qonşu dövlətlər arasında nüfuzu yüksəldi. 1932-ci ildə Türkiyə Millətlər Cəmiyyətinə daxil oldu. O dövrdə türk diplomatiyasının xarici siyasətdə ən uğurlu addımı Qara dəniz boğazları məsələsinə dair beynəlxalq Montre konfransının keçirilməsi oldu. Qəbul edilmiş yeni konvensiyaya görə, Türkiyə boğazlar məsələsində böyük üstünlüklər qazandı. 1938-ci ildə M.K.Atatürk vəfat etdi. Türkiyənin yeni prezidenti İsmət İnönü oldu.

['Türkiyə tarixi', 'Türkiyə']

https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-co%C4%9Frafiyas%C4%B1/24055/az%C9%99rbaycan-relyefi.html

Azərbaycan relyefi

luminat

Azərbaycan coğrafiyası

12 dekabr 2019, 15:02

Azərbaycanın iri relyef formaları tektonik proseslər nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bu formalar yüz və minlərlə kvadrat kilometr əraziləri əhatə edən tektonik zonaları əmələ gətirir.Tektonik zonalar Yer qabığının üfüqi və şaquli hərəkəti nəticəsində yaranır. Şaquli tektonik hərəkətlər qalxan və ya enən ola bilir. Qalxan hərəkətlər tektonik qalxma zonaları, enən hərəkətlər isə tektonik çökmə zonalarını əmələ gətirir. Azərbaycan Respublikasının ərazisi Şərqi Avropanın litosfer tavası ilə Ərəbistan litosfer tavasının toqquşduğu sərhəddə yerləşir. Ərazi tamamilə Alp-Himalay qırışıq zonasına daxildir. Azərbaycan ərazisi 5 iri tektonik zonaya ayrılır: 1. Ön Qafqaz çökmә (әyilmә) zonasına Samur-Dәvәçi ovalığı, Şollar düzü aiddir. 2. Böyük Qafqaz qalxma zonasına Böyük Qafqazın cәnub vә şimal-şәrq yamacı, Abşeron-Qobustan vә hәmçinin dә Qusar maili düzәnliyinin әsas hissәsi daxildir. 3. Kür çökәkliyi zonasına Qanıx-Әyriçay çökәkliyi, Acınohur-Ceyrançöl öndağlığı vә Kür-Araz ovalığı aiddir. 4. Kiçik Qafqaz qalxma zonası bütün Kiçik Qafqaz dağlarını, (o cümlәdәn, Naxçıvanın dağlıq hissәsini) vә Talış dağlarını әhatә edir. 5. Araz cavan platformasına Naxçıvanın Arazboyu maili düzәnliklәri daxildir.Tektonik proseslər nəticəsində süxurlarda tektonik qırılmalar əmələ gələ bilər.Belə qırılmalar relyefdə aydın əks olunur. Azərbaycanda düzənlik və dağlar arasındakı sərhədlər tektonik qırılmalar boyu keçir. Qırılmalar boyunca dağ yamacları dik olur, tez-tez sürüşmələr baş verir. Bu ərazilərdə termal və mineral suların Yer səthinə çıxması ehtimalı böyükdür.Azərbaycanın çox hissəsi 7–8 ballıq, Gəncəətrafı ərazilər, Naxçıvanda Qapıcıq zirvəsi ətrafı və Böyük Qafqazın cənub yamacı (xüsusilə Şamaxı və onun ətrafları) 9–10 ballıq zəlzələ zonasına aiddir.Azərbaycan ərazisi mürəkkəb geoloji quruluşa malikdir. Geoloji quruluş hər hansı bir ərazidə süxurların xüsusiyyətləri, yəni onların yaşı, mәnşәyi və yatım istiqamәtlәrini əks etdirir, milyon illər ərzində formalaşır.Azərbaycanda ən qədim süxurlar Naxçıvanda (Dərələyəz silsiləsində və Sədərək qalxmasında) və Kiçik Qafqazın şimal hissəsində (Tovuzçay, Zəyəmçay, Əsrikçay hövzələrində) aşkar edilmişdir. Onların yaşı 400–450 milyon ildən çoxdur.130–250 milyon il əvvəl Azərbaycanın indiki ərazisi Tetis okeanı suları ilə örtülü olmuşdur. Böyük və Kiçik Qafqazın yerində hündür olmayan adalar mövcud olmuşdur.1,5–1,8 milyon il əvvəl hazırda mövcud olan düzənliklər üzə çıxmış, dağların mütləq hündürlüyü isə artmışdır.Mənbə: Coğrafiya – 9. Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. Müəlliflər: Elbrus Əlizadə, Nərminə Seyfullayeva, İrkən Aktoprak, Yelena Şabanova

['Azərbaycanın relyefi', 'Azərbaycan coğrafiyası']

https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-dili/24157/nitqin-%C9%99sas-keyfiyy%C9%99tl%C9%99ri.html

Nitqin əsas keyfiyyətləri

luminat

Azərbaycan dili

12 dekabr 2019, 15:00

NİTQİN  DÜZGÜNLÜYÜ. Nitqin düzgünlüyü eyni dərəcədə onun forması və məzmununa hesablanmış anlayışdır, yəni formaca və məzmunca düzgün qurulmuş nitqdir. Düzgün nitqə yiyələnmək üçün təkcə qrammatik qaydalara riayət etmək azdır, ədəbi dilin digər normaları da nəzərdə saxlanılmalıdır. İlk növbədə cümlələr məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalı, dilin fonetik, leksik və qrammatik normaları pozulmamalıdır.Düzgün nitq qarşılıqlı anlamanın açarıdır. Nitqin düzgünlüyü onun qarşılıqlı anlaşılmasını, birliyini təmin edir. Nitqin bu keyfiyyəti olmasa, nitq ünsiyyətinin dəqiqlik, məntiqlilik, uyarlıq kimi kommunikativ keyfiyyətləri pozular. Düzgün nitq həmişə ədəbi dil normaları çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Nitqin düzgünlüyü nitq-dil əlaqəsi əsasında anlaşılır. Düzgünlük kommunikativ keyfiyyətdir. Nitqin düzgünlüyü onun qarşılıqlı anlaşılmasını, birliyini təmin edir. Düzgünlük nitqin struktur təşkilini müəyyən edir. Onun komponentlərinə təkrarlanma. yerləşdirilmə, birləşdirilmə və dəyişdirilmə daxildir.Düzgünlük cəhətdən nitq iki formadadır: düzgün nitq və qeyri-düzgün nitq. Düzgün nitq gerçəklik haqqında məlumatın daha düzgün formasıdır. Düzgün olmayan nitq mətni anlamaq işini çətinləşdirə və ya strukturda ciddi pozulma yarada bilər, onun gerçəklik haqqında verdiyi məlumat dəqiq olmaz. Yanlışlıq qeyri-dəqiqlik törədir. Düzgün nitqin məzmunu qaydalı formalaşdığı və ifadə olunduğu üçün əlverişli sayılır, çünki hərəkidir.Nitq mədəniyyəti qrammatik cəhətdən cümlələrin düzgün qurulması, sözlərin düzgün işlədilməsi, düzgün tələffüz edilməsi, fikrin aydın, dəqiq və məntiqi ardıcıllıqla ədəbi tələffüz normalarına uyqun ifadə etməyi bacarmaq deməkdir. N.Q.Çernışevskinin sözləri ilə desək, “ifadənin qeyri-dəqiqliyi və dolaşıqlığı, əlbəttə, fikrin dolaşıqlığına təsir göstərir. Dil şüurun ifadə formasıdır; dil düzgün deyildirsə, deməli, şüur da qüsurludur. Əgər dil (nitq) səliqəsiz və anlaşılmazdırsa, deməli, orada fikrin özü də qeyri-dəqiqdir».Nitqin bu keyfiyyətindən bəhs olunarkən çox zaman göstərilir ki, düzgünlük həm yazılı, həm də şifahi nitqdə qrammatik qaydalara əməl etməkdir. Lakin nitqin düzgünlüyü üçün təkcə qrammatik qaydaları gözləmək kifayət deyildir. Qrammatikanı yaxşı bilən adamlardan elələrinə təsadüf edilir ki, onların nə yazdıqlarını oxumaq, nə də danışığını dinləmək, anlamaq mümkündür. Belələrinin nitqi cansız, təsirsiz və qüsurlu olur. Düzgün nitqə yiyələnmək üçün qrammatikanın qaydalarını bilməkdən əlavə, ədəbi dilin digər normalarına da riayət etmək lazımdır. Bunun üçün cümlələr məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalı, oradakı fikirlər aydın olmalı, münasib sözlər seçilməli, həmin sözlər düzgün tələffüz edilməli, canlı sözün təsir gücünü artıran vasitələrdən yerində və məqsədəuyğun istifadə olunmalıdır. Nitqin düzgünlüyü üçün başlıca şərtlərdən biri ifadə edilən fikrin reallıqla bağlılığı, gerçəkliyin hadisə və predmetlərini olduğu şəkildə əks etdirməsidir. Reallıqdan uzaq, ona söykənməyən nitq hansı mövzuda olursa-olsun maraqsızdır, təsirsizdir, sönükdür.Nümunəvi nitqin mühüm şərtlərindən biri də cümlələrin düzgün qurulmasıdır. Bu cəhətdən natiqin nitqi başqalarından fərqlənməlidir. O, dinləyicilərlə ünsiyyətin bütün formalarında fikrini dolğun, sanballı, aydın və təsirli cümlələrlə ifadə etməyi bacarmalıdır. Danışıq prosesində yaxşı cümlə qurmaq məqsədilə fikirləşmək və nümunəvi cümlələr düzəltmək mümkün deyildir və buna ehtiyac da yoxdur. Belə bacarıq xüsusilə natiqlərdə möhkəm nitq vərdişinə çevrilməli, nəzərdə tutulan fikir özünəmüvafiq forma ilə verilməlidir.Nitqin düzgünlüyü yalnız o zaman təmin oluna bilər ki, nitq söyləyən şəxs bədii təsvir vasitələrindən, sinonimlərdən, obrazlı ifadələrdən, yeri gəldikcə atalar sözləri, zərb-məsəllərdən, aforizmlərdən məqamında bəhrələnsin.Danışan bu vasitələrlə ən incə mətləbləri dinləyicilərə çatdıra bilməlidir. Belə obrazlı ifadələr yerində, məqamında işləndikdə nitq xoşagəlimli olur, onun bədiiliyi, təsir gücü artır.Deməli nitqin düzgünlüyü üçün məntiqi və qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuş cümlələr əsas götürülməklə ədəbi tələffüz qaydaları gözlənilməli, normal diksiya, nitq fasilələri, məntiqi vurğu nəzərdə saxlanılmalıdır.NİTQİN TƏMİZLİYİ. Danışıq normalarından kənara çıxmayan, yararsız yad ünsürlərdən uzaq olan və milli ədəbi dilin qayda və qanunlarına uyğun gələn nitq təmiz adlanır. Belə nitq dil vasitələrinin təhrif olunması ədəbna, ədəbi dilin normalarından kənara çıxmağa yol vermir. Əlbəttə, hər bir şəxs öz nitqində həmişə bu tələbləri ödəyə bilmir. Bəzilərinin nitqi düzgün, təmiz olmur, kələ-kötür olur. Belə nitq dilin təmizliyinə zərbə vurur. Dilin, nitqin təmizliyinin pozulmasının müəyyən səbəbləri var. Bunun birincisi dialektizmlərdir. Bəzilərinin nitqində həddən artıq yerli şivə və dialekt sözləri işlədilir. İkincisi, nitqdə varvarizm, vulqarizm və jarqonizmlərdən istifadədir.Heç bir ehtiyac olmadan nitq dialektizm, varvarizm, jarqonizm və əcnəbi sözlərlə yüklənir. Dialektizmlərin ədəbi nitqdə işlədilməsi və tətbiq olunması mümkündür. Azərbaycan həyatını, kəndini təsvir edən, milli kolorit yaradan hər bir yazıçı əsərində dialekt sözlərinə müraciət edir, dialekt leksikası işlədir. Bədii nitqdə dialektizmlərin işlədilməsinə çox ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.Bədii üslubdan kənarda dialektizmlərin işlədilməsi arzuolunmazdır. Elə ziyalılar var ki, onlar öz nitqlərində əcnəbi sözlərdən, dialektizmlərdən, loru sözlərdən, jarqonlardan bol-bol istifadə edir. Belə ziyalıların nitqini «ədəbilikdən uzaq ziyalı nitqi» adlandırmaq olar.Bədii əsərlərdə dialektizmlərin tez-tez yersiz işlədilməsi özünü doğrultmur, onların xüsusən nəsr əsərlərində yersiz işlədilməsi fikrin asanlıqla anlaşılmasına maneçilik törədir.Dilin təmizliyini qoruyub saxlamaq üçün aşağıdakılara əməl olunmalıdır:Nitqdə məhəlli dialektlərə, yerli şivələrə məxsus danışıq tərzinə yol verilməməlidir:Əcnəbi sözlər lüzumsuz işlədilməməlidir. Bəzi hallarda natiqlər heç bir ehtiyac olmadan nitqlərini çətin, mənası çoxları üçün aydın olmayan terminlərlə doldururlar ki, nəzərdə tutulan fikir, məzmun bu terminlərin kölgəsində itib-batır, mətləb dinləyici üçün aydın olmur.Tüfeyli sözlərlə bağlı qüsurlar aradan qaldırılmalıdır. Bəziləri danışıq zamanı qurmaq istədikləri cümlələri tamamlaya bilmir, zəruri sözləri tapmaqda çətinlik çəkirlər. Bu səbəbdən danışan yersiz fasilələr etmək məcburiyyətində qalır, mətnlə əlaqəsi olmayan sözlər, ifadələr işlətməli olur: əsas etibarilə, deməli, məsələn, türkün məsəli, ən azı, ona görə ki, beləliklə, adı nədir, adını sən de.Jarqon sözlərin və ifadələrin işlədilməsi (məsələn; znaçit, voobşe, temboli, mejdu proçim) məqbul sayılmamalıdır.Mədəni danışıqda başqasını təhqir etmək, heysiyyətinə toxunmaq məqsədini daşıyan söyüş və qarğışlara, ədəbsiz, təhqiramiz, qeyri-etik sözlərə, ifadələrə (anqırmaq, bağırmaq, soxuşdurmaq, xosunlaşmaq, donquldanmaq, qatıqlamaq, qanmaq, tülkü, ayı, eşşək, qoduq, heyvərə, alçaq, tupoy, qanmaz, gəbərtmək, qırıldamaq, burnunu soxmaq, kəllən haqqı, çərənləmək, başı girməyən yerə bədənini soxmaq, hırıldamaq, hürkmək, xoruzlanmaq və s.) yer verilməməlidir.NİTQİN ZƏNGİNLİYİ. Nitqin zənginliyi dil və nitq əlaqəsi əsasında meydana gəlir. Nitqdə müxtəlif və təkrarlanmayan dil vahidlərinin işlədilməsi nitqi zənginləşdirir. Nitqdə eyni işarələr və işarələr həlqəsi nə qədər az təkrarlanarsa, nitq o qədər qazanar, zəngin olar. Bu, o deməkdir ki, dil strukturu nə qədər zəngin olarsa, nitq də o qədər zəngin olacaq. Nitqdə eyni dil ünsürlərinin yersiz təkrarlanması, eyni konstruksiya və formaların dalbadal verilməsi, düzülməsi, şablon ifadə vasitələrinə tez-tez müraciət nitqi zənginləşdirmir. Əksinə, bu, nitqin yoxsulluğu, kasıblığı deməkdir. Eyni cür danışıq tərzi, monoton intonasiya dinləyiciləri yorur, nitqi korlayır.Nitqin zənginliyini və ya kasıblığını obyektiv mühakimə etmək üçün mətnin statistik təhlili, eyni üslubda yazan müxtəlif müəlliflərdən götürülmüş mətnlərin müqayisəsi aparılmalıdır.Nitqin zənginliyi bütün üslublar üçün səciyyəvidir. Lakin bədii və publisistik üslublarda nitq zəngin, elmi üslubda isə zəifdir.Nitqin zənginliyi üçün başlıca meyar danışanın (yazanın) geniş söz ehtiyatına malik olmasıdır. İnsan təfəkkürünün hüdudu sonsuzdur, dildə sözlərin miqdarı bununla nisbətdə məhduddur. Natiq bu cəhəti nəzərə almalı, hər hansı bir mətləbi aşkarlayarkən daha münasib sözlərdən — sinonimlərdən, antonimlərdən, frazeoloji birləşmələr və ibarələrdən, digər məcazlardan, intonasiya, üslubi vasitələr və s.-dən məharətlə istifadə etməyi bacarmalıdır.Nitqin zənginliyi və emosionallığını təmin edən amillərdən biri də intonasiyadır. Bu o deməkdir ki, söylənilən fikirlər, onlara münasibət uyğun səs tərtibatı, avazla verilə bilsin, nitq rəngarəng intonasiya çalarlarına malik olsun, danışan intonasiya elementlərindən (məntiqi vurğu, nitq fasiləsi, nitq tonu, səsin tembri və s.) düzgün istifadə etməyi bacarsın və s. Nitqin intonasiya baxımından zənginliyindən danışarkən sual, nida, əmr cümlələri, xitablar, ara sözlər, ara cümlələr və s. sintaktik quruluşların özünəmüvafiq formada, təbii şəkildə tələffüz olunmasının vacibliyi də diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.Nitq zənginliyinin başlıca əlamətlərindən biri də onun məzmun cəhətdən dolğunluğudur. Nitq o zaman maraqla dinlənilir ki, haqqında bəhs olunan məsələ yeni olsun, həm də hərtərəfli şəkildə, sübutlarla, dəlillərlə, həyati misallarla, dinləyicini qane edəcək bir formada şərh edilsin.NİTQİN AYDINLIĞI. Nitq üçün aydınlıq, səlislik və yığcamlıq yüksək qiymətləndirilir. Nitqin düzgünlüyü fikrin aydın ifadəsinin ilkin şərti sayılır. İnsan ifadə edəcəyi mövzu haqqında mükəmməl məlumata malik olub onu dərindən və yaxşı bilirsə, müvafiq dil vasitələri hesabına nitqində sözçülüyə yol verməz, fikrini maraqlı qurar, dolaşıq cümlələrə deyil, sadə, münasib cümlələrlə deyəcəyi faktları ifadə etməyi bacarar.Nitqin aydınlığı tələffüzlə sıx bağlıdır. Dil səsləri öz məxrəcində deyilməsə, hecanın tələffüzdən düşməsi, normal intonasiyaya əməl olunmaması, bütün cümlələrin ya yüksək, ya da alçaq tembrlə deyilməsi, rəqəmlərin ardıcıl və sürətlə sadalanması, bəzi hərflərin sözlərin sonunda buraxılması şəxsin savadı, dünyagörüşü, mütaliəsi, söz ehtiyatının kəmiyyət və keyfiyyətcə azlığının nəticəsidir.Aydınlıq dinləyici və oxucunun nitqi asanlıqla anlaması, başa düşməsidir. Aristotel nitqin aydınlığını ünsiyyət üçün başlıca şərt sayır və göstərirdi ki, nitq aydın deyilsə, deməli natiq öz məqsədinə çata bilməmişdir. Nitqin aydınlığı üçün əsas amil danışanın (eləcə də oxuyanın və yazanın) nitq obyekti haqqında mükəmməl məlumata malik olmasıdır. Natiq haqqında danışacağı materiala dərindən və yaxşı bələd olsa, həmin materialı ifadə etmək üçün müvafiq dil vasitələri də tapa bilər. Bəhs olunan mövzular, hadisələr, əhvalatlar və s. barədə dərin, həm də ətraflı biliyə malik olan natiqlər daha maraqla dinlənilir, onların şərhində heç bir dolaşıqlıq, zidd fikirlər müşahidə olunmur. Belə adamlar sadə, aydın cümlələrlə, faktlarla, dəlillərə əsaslanaraq danışır və yazır, işlədilən hər bir sözün əhəmiyyətini, ifadə olunan fikir üçün onun nə dərəcədə yararlı olduğunu aydın təsəvvür edirlər. Firudin bəy Köçərli nitqin aydınlığını təfəkkürün düzgün işləməsi, fikrin düzgünlüyü ilə əlaqələndirir: “Bizim yəqinimizdir ki, dili dolaşıq şəxsin fikri də dolaşıqdır. Doğru və salamat fikirli adamların kəlamı həmişə aydın, açıq və düzgün olur”.Düzgün olmayan tələffüz — səslərin öz məxrəcində deyilməməsi, qarışdırılması, bəzən də səslərin, hecaların tələffüzdən düşməsi, məzmuna, məqsədə uyğun intonasiyaya əməl olunmaması və s. də nitqin aydınlığına xələl gətirən səbəblərdir. Normal nitq tempindən yavaş və ya əksinə, iti danışanlara təsadüf etmək çətin deyildir. Iti templə danışarkən sözlər yarımçıq tələffüz olunur. Belə nitqi eşitmək və qavramaq çətin olur. Sözlərin əvvəli və ya axırı “udulur”, səslər anlaşılmır. K.S.Stanislavski bu cür nitq haqqında demişdir: “Səsləri dəyişdirilmiş sözlər mənə ağzının yerində qulağı, qulağın yerində barmağı olan adam təsiri bağışlayır. Əvvəli aydın deyilməyən söz başı əzilmiş adam kimidir. Sonu eşidilməyən söz isə mənə ayaqları kəsilmiş adamı xatırladır. Ayrı-ayrı hərf və hecaların buraxılması əzilmiş burun, çıxarılmış göz və ya diş, kəsilmiş qulaq və bu kimi şikəstliklər təsirini bağışlayır. Bəzi adamlar ehtiyatsızlıq üzündən sözləri yapışdırıb, mənasız və formasız kütləyə çevirəndə mən balın üstünə düşmüş milçəyi xatırlayır və tutqun dumanda payız palçığı və çiskinini təsəvvürümə gətirirəm” . Nitqin aydınlığını yaradan amillərdən biri də diksiyadır. Diksiya latınca “dictio” sözündən alınmışdır, mənası sözlərin düzgün, səslərin öz məxrəcinə uyğun şəkildə tələffüz olunması deməkdir. Aydın və oxunaqlı xətt yazılı nitqin asan anlaşılmasına nə dərəcədə şərait yaradırsa, düzgün diksiya da şifahi nitqin başa düşülməsi, qavranılmasını o dərəcədə təmin edir.NİTQİN İFADƏLİLİYİ. Nitqin ifadəliliyi ünsiyyət mühiti ilə dilin struktur sahələri və üslub sistemi ilə şərtlənir. İfadəli nitq təfəkkürlə, müraciət olunan şəxslə və dili yaxşı bilməklə onun ifadəlilik imkanlarını duyub qiymətləndirməklə əlaqədardır. Adi sözlərdən qurulmuş epitet, metafora, metonimiya, sinekdoxa və məcazlar ifadəliliyi, bədiililiyi gücləndirən vasitələrdir.Nitq düzgün, dəqiq, təmiz, məntiqi olmaqla yanaşı, həm də mənalı, təsirli və ifadəli olmalıdır. Ünsiyyətin yaranmasında ifadəlilik kateqoriyası böyük əhəmiyyət kəsb edir.İfadəlilik dilin əsas kateqoriyalarından biridir və geniş diapazona malikdir. Bu genişlik həm onun əmələgəlmə mənbələrinin rəngarəngliyindən, həm də təzahüretmə xarakterinin mürəkkəbliyindən irəli gəlir.İfadəlilik kateqoriyasının nitqdə təzahürü son dərəcə mürəkkəbdir. İfadəlilik nitqdə nə cür gəldi, kor-koranə deyil, müəyyən dil qanun-qaydaları, nitqin formaları, funksional üslublar, janr növləri, hətta ayrı-ayrı fərdi üslubların xarakterinə müvafiq özünü göstərir.İfadəlilik kateqoriyasının təzahüretmə səciyyəsi ən əvvəl nitqin yazılı və şifahi formalarda çıxış etməsi ilə bağlıdır. Şübhəsiz, nitqin hər iki formasında ifadəlilik keyfiyyəti dilin bütün sistemlərinin iştirakı sayəsində mümkünləşir. Lakin yazılı nitqdən fərqli dialoq və monoloqlardan ibarət olan şifahi nitq səslənən nitq olduğuna görə, burada ifadəliliyin meydana çıxması üçün daha geniş imkanlar açılır. Burada müxtəlif xarakterli dil vahidləri ilə yanaşı, insanın psixoloji-fizioloji sistemi və səs cihazı da fəaliyyətdədir. Nəfəs, səs, diksiya və s. anlayışlardan ibarət olan bu səs cihazı müəyyən qaydalar və vərdişlərin məcmusu vasitəsilə dili konkret ünsiyyət şəraitində reallaşdırır. Səs cihazı intonasiya, vurğu, pauza, orfoepiya, temp, ritm, tembr, mimika, hərəkət kimi anlayışlarla birləşib, nitqin texnikası adlı bir sahəni təşkil edir. Həmin sahə nitq mədəniyyətinin əsas bölmələrindən biri olub, şifahi nitqin daxili, səslənən tərəfinin ifadəlilik keyfiyyətinin yaranmasına xidmət edir.İfadəlilik ifadəli olma, yaxşı və aydın ifadə etmək deməkdir. Bu, dilin söz xəzinəsinə, onun qanun-qaydalarına yaxşı bələdlilik, fikrin ifadəsində onlardan məqsədəuyğun istifadə edə bilmək bacarığı ilə bağlıdır. Nitq vərdişlərini möhkəmləndirmək üçün sistematik məşğul olmaq lazımdır. İfadəli nitq üçün bacarıq və vərdiş əsas şərtdir. İfadəli nitqi dinləyənlər onu asanlıqla qavrayır və mənimsəyirlər, yaddaşlarında uzun müddət qalır. Mükalimələrin əvvəlində, ortasında və sonunda eyni sözlərin təkrarı, qoşa sözlərin işlədilməsi, nitqdə ədəbi tələffüz normalarına düzgün əməl olunması, danışıqda fasilə və durğulardan düzgün istifadə kimi cəhətlər nitqin ahəngdarlığına müsbət təsir göstərir, musiqililiyini gücləndirir.Nitq düzgün, təmiz, məntiqli olmaqla yanaşı, həm də mənalı, təsirli və ifadəli olmalıdır. İfadəlilik dilin əsas kateqoriyalarından biridir. İfadəlilik keyfiyyətinin əmələ gəlməsində dilin bütün sistemləri iştirak edir: fonetika, leksika, semantika, qrammatika, intonasiya, üslubiyyat.İfadəliliyin müxtəlif tipləri var. Bunun üç əsas şərtini göstərmək olar: ilk şərtlərdən biri ünsiyyət mühitidir. Müəllimin nitqinin ifadəliliyi siyasi natiqin və ya diplomatın, vəkilin məhkəmədəki ifadəliliyindən, məruzəçinin nitqinin ifadəliliyindən fərqlənir. İkinci əsas şərt dilin struktur sahəsidir, tələffüz, leksik, sözyaratma, morfoloji və sintaktik normalarla, intonasiya ilə bağlıdır. Üçüncü şərt üslubi ifadəlilikdir.Nitqin ifadəli olması müəyyən şərtlərlə bağlıdır: birincisi, ayrı-ayrı şəxslərin nitqinin ifadəliliyi təfəkkürün müstəqilliyi, nitq müəllifinin şüurlu fəaliyyəti ilə əlaqədardır. İkinci şərt nitq müəllifinin hazırlığıdır. Danışan və ya yazan bilməlidir ki, nə haqda danışır, yazır və ya onun danışdığını və yazdığını kim bilməlidir. Belə olmasa, nitq söyləyənin danışığı dinləyicilərə maraqsız görünəcək. Üçüncü şərt dili yaxşı bilmək və onun ifadəlilik imkanı ilə əlaqədardır. Dil haqqında belə bilik elmin köməyi olmadan əldə edilə bilməz. Buna görə də səsləri, vurğunu, sözləri, cümlə üzvlərini, intonasiyanı bilmək vacibdir. Dördüncü şərt dilin üslublarını bilməklə bağlıdır: bədii, elmi, işgüzar, publisistik, danışıq-məişət və s. Bu üslubların hər birində ayrı-ayrı söz qruplarından, dil vasitələrindən istifadə edilir. Beşinci şərt nitq vərdişlərinə sistematik və şüurlu münasibətdir. Əsas vasitə nümunəvi mətnin diqqətlə oxunuşu, bədii, elmi, publisistik və s. üslublarda ifadəli danışmağı bacaran adamların nitqini dinləməkdir. Öz nitqinə nəzarət etməyi öyrənmək lazımdır. Hər bir adamın öz-özünü nəzarət etmək vərdişinə yiyələnməsi vacibdir. Altıncı şərt beşinci ilə əlaqədardır. Müəllif nitqi şüurlu, məqsədlidir. Yeddinci şərt ayrı-ayrı adamların iradə, istək və şüurundan asılı olmayaraq obyektivdir. Nitqin əsas mənbələrindən biri leksikadır.NİTQİN MƏNTİQLİLİYİ. Obyektiv gerçəkliyi doğru, dürüst əks etdirən hökm, fikir məntiqə əsaslandığı üçün “məntiqi nitq” adlanır. Məntiqlilik nitqin ən mühüm keyfiyyətidir. Elmi informasiya məntiqə əsaslanır, insanlar onu dərk etməkdə çətinlik çəksələr də, fikrin düzgünlüyü və həqiqiliyi kimlərdəsə şübhə doğurmur.Nitqin məntiqiliyi həm də onun kompozisiyası ilə tamamlanır. Bu danışandan bir neçə vacib şərti gözləməyi tələb edir.Mümkün olduğu halda öz fikrini yığcam ifadə etməyi;Fikrini çatdırarkən dinləyicinin diqqətini nitqin predmetinə yönəltməyi.Kommunikativlik keyfiyyəti kimi məntiqlilik dəqiqliklə əlaqədardır. Onların ümumi cəhətləri çoxdur. Bunlar nitqin konkret aktında birgə çıxış edir. Qarşılıqlı əlaqə onlar arasındakı fərqi aradan qaldırır. Dəqiqlik mətnin mənasını, nitqin semantik bütövlüyü və toplusuna münasibəti qiymətləndirir, məntiqlilik isə nitqin semantik strukturu və onun təşkili ilə səciyyələnir. Dəqiqlik kimi, məntiqlilik nitqin əlverişliliyi, hərəkiliyi və uyğunluğu kimi keyfiyyətləri formalaşmasının bazasıdır.Məntiqliliyin qanunauyğun şərtləri var. Onlar, əsasən, ikidir: dilxarici və dildaxili (linqvistik). Məntiqliliyin dilxarici şərti mühakimənin məntiqinə yiyələnmək, normaların prinsiplərinə uyğun düzgün düşüncə, yeni həqiqət axtarmaqla, dildaxili şərt isə mənanın bağlılığına təsir göstərən və nitqin strukturunun elementlərinə zidd olmama, dil vasitələrini bilməklə bağlıdır. İkinci şərt kommunikativ nitq səviyyəsində hərəkətlə əlaqədardır.Düşüncənin məntiqliliyi daxili nitq prosesində həyata keçir, onun nəticəsi sonralar ünsiyyət zamanı zahiri nitqə çevrilir.Deyilmə səviyyəsində qanunauyğunluğun şərtləri: birinci, bir sözün digər sözlərlə əlaqəsində ziddilik olmamalıdır, ikinci, nitqin məntiqi olmasının vacib şərtlərindən biri də cümlədə sözlərin sırasıdır, üçüncü şərt onun leksik əlaqələrinin bəzi cəhətləri, məntiqi əlaqənin və deyilmənin hissələri arasında münasibətin vacib ifadə vasitəsi kimi köməkçi nitq hissələridir.Mətnin məntiqi təşkilinin bütövlüyü və möhkəmliyi, bir nitq hissəsinin digərinə keçməsinin aydın ifadə olunması nitqin məhdud bütovlükdə daxili sabitliyinə və tamamlanmasına kömək edə bilər. Belə bütövlük barədə Platon gözəl demişdir: «Hər nitq canlı varlıq təsiri bağışlamalıddır, elə tərtib olunmalıdır ki, sanki varlıqdır. Onun bədəni, başı və ayaqları ilə birgə olmalıdır. Belə ki, gövdə və əl-ayaq bir birinə yaraşmalı və bütövlüyə uyğun gəlməlidir».Məntiqlilik elmi nitqin ən mühüm keyfiyyətlərindən biridir. Elmi nitqin müxtəlif formaları elmi axtarışların məntiqi haqqında məlumat vermək və yeni elmi biliyin nitqdə formalaşdırılması kimi mövcuddur. Yeni elmi informasiya aydın olmalıdır ki, onu başqa adamlar dərk edə bilsinlər, onun düzgünlüyü və həqiqiliyi qəbul edilsin. Elmi nitqin əsas janrları məqalə, məruzə, mühazirə, monoqrafiyadır.Bədii nitqdə məntiqlilik xüsusi səciyyəlidir. Burada düzgün təfəkkürün qanunları gözlənilməlidir. Bədii mətndə, sözsüz, ardıcıllıq, izahın ziddiyyətsizliyi, deyilən fikirlər arasındakı əlaqə aydın ifadə olunmalıdır. Lakin məntiqlilik meyarı bədii fikrin ifadəolunma tələblərini çətinləşdirir. Bədii nitqdə məntiqlilik daxili birlik kimi mövcuddur, daha doğrusu, iki görkəmli müəllifin qarşılıqlı əlaqəsidir. Konkret ədəbi janr şəraitində gerçəkliyin əksi və bədii ideyanın ifadəsidir.Bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədar olan üç mənbəyi nəzərə almaq lazımdır: gerçəkliyin məntiqi, fikrin məntiqi və nitqin məntiqi. Ziddiyyət gerçəkliyin dialektik məntiqinə daxildir. Bu, nitqin təşəkkülü, müəyyən şəklə salınması ilə ölçülür. Nitq deyimində, əsərlərdə fikrin məntiqliliyi birbaşa, açıq və ardıcıllıqla ifadə olunmalıdır. Fikrin məntiqliliyi deyəndə gerçəklik obyektlərinin, faktlarının əksinin düzgünlüyü nəzərdə tutulur. Onların əlaqəsi ümumi-fərdi, səbəb-nəticə, uyğunluq-fərqlənmə, mahiyyət-görünüş, məzmun-forma, tabelilik-tabesizlik və s. gümanlara, dəlillərə əsaslanır. Müəllif bədii əsərində, Belinskinin sözləri ilə desək, «sübut etmir, amma göstərir, daha dəqiq göstərməklə sübut edir».NİTQİN AHƏNGDARLIĞI. Nitqin ahəngdarlığı deyiləndə onun səlisliyi, gözəlliyi, axıcılığı, rəvanlığı gözlənilməklə materialın alçaq tondan başlayaraq, uca tona doğru yüksəlməsi, eyni zamanda avazın, tempin dəyişməsi, dinləyiciləri özünə cəlbetmə qabiliyyəti, dilin fonetik imkanlarından bəhrələnməklə cümlədə eyniköklü üzvlərin ardıcıl sıralanması və sadə fikirlərin mürəkkəbə doğru faktlar və rəqəmlərlə ahəngdar verilməsi nəzərdə tutulur.Estetikakın ən mühüm kateqoriyalarından biri də ahəngdarlıqdır. Estetika ədəbli, incə, mülayim, hazırcavab və bədii-emosional müxtəliflikdir. Nitqdə ahəngdarlıq deyəndə nitqin uyğunluğu, səlisliyi, gözəlliyi başa düşülür. Ahəngdarlığı təmin edən xüsusiyyətlər bunlardır: 1. Azərbaycan sözləri üçün açıq hecalar səciyyəvidir. Açıq hecalar yüksək intonasiya ilə tələffüz olunur. Bu da, şübhəsiz, nitqin ahəngdarlığına, uyğunluğuna, axıcı və musiqili olmasına təsir göstərir. 2. Azərbaycan sözlərində saitlər, sonor və cingiltili samitlər işlənmə tezliyinə və kəmiyyətinə görə fərqlənir. 3. Ahəng qanununun nitqin uyarlığında rolu böyükdür. 4. Cümlədə eyniköklü üzvlərin ardıcıl sıralanması nitqin ahəngdarlığına imkan yaradır. K.S.Stanislavskinin dediyi kimi, “danışıq, şeir özü də musiqi kimidir, mahnıdır. Danışıqda da, şeirdə də səs məlahətli olmalıdır. Skripka kimi səslənməlidir, taxtaya dəyən noxud kimi taqqıldamamalıdır”.NİTQİN DƏQİQLİYİ. Dəqiqlik nitqin ilk və əsas şərtidir. Dəqiqlik, bir tərəfdən, nitqin gerçəklik və təfəkkürlə əlaqəsinin, digər tərəfdən, fikrin dil vasitələri ilə düzgün verilməsinin göztəricisidir. Dəqiq söz işlətmə dilin leksik sistemində olan sözlərin semantikasını, sinonimliyi, çoxmənalılığı, terminləri, müxtəlif funksional üslubları və qrammatik formaları yaxşı bilməyi tələb edir. Dilin sinonimlik imkanlarından istifadə edərək lazım olan sözün seçilib işlədilməsi nitq üçün çox vacibdir.NİTQİN YIĞCAMLIĞI. Nitqin yığcamlığı geniş anlayışdır. Burada yığcamlıq dedikdə müxtəsərlik, fikrin qısa və aydın, lakonik şəkildə ifadə olunması nəzərdə tutulur.Yığcamlıq fikrin ən zəruri sözlərlə, söz birləşmələri və cümlələrlə ifadə olunmasıdır. Bu, nitqdə sözçülüyə, uzunçuluğa qarşı qoyulan bir anlayışdır. Sözçülük, əsasən, iki formada özünü göstərir: a) nitqdə artıq, lüzumsuz sözlərin, ifadələrin işlənməsi, fikrin təkrarı, eyni bir mətləbin ayrı-ayrı cümlələrlə bir neçə dəfə ifadə olunması; b) çox danışmaq, uzunçuluq, çərənçilik. “Çox yeməkdən, çox danışmaqdan və çox yatmaqdan uzaqlaşmalıyıq” (İslamın prinsiplərindən).Yığcam danışa bilmək insanda çox vacib keyfiyyətlərdəndir. Hər kəs özünün və başqasının danışığına (eləcə də yazısına) bu cəhətdən tənqidi münasibət bəsləməli, imkan daxilində yığcam, həm də məntiqi danışmağı bacarmalıdır.Fikri əhatə etməklə qısa demək bacarığı istedad əlamətidir. İstedadla bağlı olan yığcamlıq söz söyləyəndən deyəcəklərini ölçülü-biçili, geniş mətləbləri yığcam şəkildə deməyi, vaxt almamağı, təkrarçılıqdan qaçmağı, məlum olanları yenidən xatırlatmamalı, başqalarını yormamağı tələb edir.Yığcam nitq danışandan dərin bilik, həssas düşüncə, zəngin lüğət ehtiyatı tələb edir. Yığcamlıq məzmunu dolğun əhatə edən adekvat formadır. Burada fikir geniş, sözlər az, məna dərin olmalıdır. Babalarımız həmişə yığcamlığı gözləmiş, uzunçuluğa, yoruculuğa qarşı mübarizə aparmışlar. Məsələn, “uzun sözün qısası” (Atalar sözü), mənası genişdir, qafiyəsi dar.Yığcamlıq nitqin bəzəyidir, təsirliliyidir. «Yığcamlıq nitqi qüvvətləndirir. Elə ifadələr var ki, günəş şüalarına bənzəyir, nə qədər çox olursa, o qədər şiddətlə yandırır» (H.Suit); «Yığcamlıq ağlın bacısıdır» (A.P.Çexov).FİKRİN SADƏLİYİ. Nitqin aydın, asan, anlaşıqlı, düzgün olması tez başa düşülməsinin rəhnidir. Sadə nitq hər cür sünilikdən, yalançı pafosdan, qondarma ifadələrdən, təmtəraqdan, ibarəçilikdən, əllaməçilikdən uzaq nitqdir. «İfadə nə qədər gözəl olarsa, fikir və hisslər o qədər zərif olar» (D.N.Pisaryev).Nitqin sadəliyi üçün yığcamlıq, aydınlıq, anlaşıqlıq və cümlənin qısalığı əsas şərtdir. Vaxtilə Flober yazırdı: «Əgər cümləni qısaltmaq mümkünsə, qısalt. Bunu həmişə etmək olar. Ən yaxşı cümlə? — Ən qısa cümlədir».“Dil nə qədər asan, sadə olsa, bir o qədər gözəl, göyçək və məqbul olar” (F.Köçərli). Nitqin sadəliyi onun aydınlığı, anlaşıqlı olması, asan qavranılmasıdır. Sadəliyi heç də fikrin məzmununun, mahiyyətinin bəsitləşməsi, ibtidailəşməsi kimi başa düşmək olmaz. Nitqin sadəliyi mürəkkəb cümlələrdən qaçmaq, məzmunu mümkün qədər sadə cümlələrlə vermək mənasında da anlaşılmamalıdır. Natiq danışarkən, əşya və hadisələri təsvir edərkən onların mahiyyətini daha aydın və dəqiq vermək üçün həm sadə, həm də mürəkkəb konstruksiyalardan istifadə etməlidir. Nitqin sadəliyi tələb edir ki, orada işlədilən bütün sözlər dinləyicilərin (auditoriyanın) ümumi səviyyəsinə və xüsusiyyətlərinə uyğun gəlsin, hamı üçün aydın və anlaşıqlı olsun.Dinləyicilərin ümumi səviyyəsinə uyğun olmaqla hər cür qondarma, süni ifadələrdən, təmtəraqlı, gurultulu, yabançı pafosdan, gerçəkliyi əks etdirməyən söz birləşmələrindən (vicdanın böyük heykəli, ölməzlik zirvəsi, şeirin günəşi, kadr potensialı və s.) istifadə nitqin sadəliyi baxımından məqbul sayılmır.NİTQİN MÜNASİBLİYİ . Dil ünsiyyəti müxtəlif şəraitdə, müxtəlif tərzdə və məzmunda olur. Nitq məqamına, yerinə, danışan və dinləyənin xarakterinə, şəxsiyyətinə, təhsilinə, sənətinə, savadına, məqsədinə və s. görə müxtəlif şəkildə təzahür edir.Nitqin münasibliyi deyəndə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: Ünsiyyət neçə şəxs arasındadır?; Natiq (müəllim və başqaları) yığıncaqdamı, auditoriyadamı danışır, mühazirə oxuyur, yaxud radio və ya televiziya vasitəsilə çıxış edir?; Danışan kimdir?; Kimə müraciət olunur?; Dinləyən kimdir?: uşaqdırmı?, ağsaqqaldırmı?, məktəblidirmi?, tələbədirmi?, alimdirmi?; Savadı, təhsili necədir?; İxtisası nədir?; Nitqin məzmunu, məqsədi, istiqaməti necədir?; Danışan nə haqda məlumat verir?; Nəyi sübut etmək istəyir?; Dinləyiciləri nəyə sövq edir və ya nədən çəkindirmək fikrindədir? və s. Qarşıya qoyulan məqsəddən, dinləyicilərin tərkibindən, səviyyəsindən və s. asılı olaraq nitqdəki sözlər, ifadələr, sintaktik konstruksiyalar müxtəlif olur.NİTQİN RABİTƏLİLİYİ. Natiq fikrini sərbəst, aydın, ardıcıl, yığcam və təsirli ifadə edə bilmək üçün ədəbi tələffüz qaydalarını gözləmək, cümlələri düzgün qurmaq, sözləri yerli-yerində işlətməklə yanaşı, nəzərdə tutduğu məzmunu özünəmüvafiq forma ilə ifadə etməyi də bacarmalıdır. Başqa sözlə, nitq həm də rabitəli olmalıdır.Nitqin rabitəliliyi üçün aşağıdakılara əməl edilməlidir:Nitq məzmunca dolğun olmalıdır. Bunun üçün natiq nitqin predmetini -haqqında danışacağı (və ya yazacağı) əşyanı, hadisəni, əhvalatı və s.-ni yaxşı mənimsəməli, onun mahiyyətini hərtərəfli dərk etməlidir. Əgər şərhçi beynəlxalq aləmdə baş verən hadisəni, onu doğuran səbəbləri özü yaxşı bilmir, aydın təsəvvür etmirsə, həmin hadisənin nə ilə nəticələnəcəyi proqnozunu verə bilmirsə, onun söhbəti, şübhəsiz ki, dinləyici üçün qənaətləndirici ola bilməz. Başqa bir misal. Əgər müəllim təhlil edəcəyi bədii əsəri oxumayıb, onun haqda başqalarının fikirləri əsasında təhlil aparır, rəy söyləyirsə, bu, lazımi effekti verə bilməz.Hər hansı bir məsələ barəsində danışılarkən (və ya yazılarkən) müəyyən məntiqi ardıcıllığa riayət olunmalıdır.Başqa cür desək, fikrin izah olunması ardıcıllığı məntiqə əsaslanmalıdır. Məsələn, tutaq ki, mühazirəçi Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası barədə danışmağı (yazmağı) planlaşdırmışdır. O, fikirlərini belə bir ardıcıllıqla şərh etməlidir.Orfoqrafiya haqqında məlumat, orfoepiya anlayışıOrfoqrafik qaydalara əməl olunmasının vacibliyi.Orfoqrafiyanın orfoepiya ilə əlaqəsi. Onların oxşar və fərqli cəhətləri.Azərbaycan dili orfoqrafiyasının tarixi, onun formalaşması və inkişafı.Müasir Azərbaycan dili orfoqrafiyasının əsas qaydaları:saitlərin təsnifatı;samitlərin təsnifatı;bəzi qrammatik formaların yazılış qaydaları.Belə bir ardıcıllıqla şərh olunan material, söylənilən fikir yaxşı dinlənilir, asan başa düşülür. Əks halda nitqdə rabitə pozulur, fikirdə ümumi bir qarışıqlıq yaranır, deyilənlər çətin anlaşılır, yadda qalmır.Danışan (yazan) əsas və ikinci dərəcəli məsələləri bir-birindən ayırmağı bacarmalıdır. Natiq şərhində əsas məsələ üzərində xüsusi dayanmalı, söhbətin mahiyyətini dinləyiciyə çatdırmalıdır. Onun nəzərində tutduğu məsələdə ikinci dərəcəli fikirlər əsas fikrin izahına, anlaşılmasına kömək etməlidir. Amma bəzən nitqdə bu tələb gözlənilmir. Danışan mövzuda az əhəmiyyətli məsələlər üzərində daha çox dayanır, uzunçuluğa yol verir ki, belə nitqdə fikir zəif və natamam ifadə olunur. Əsas fikri çatdıra bilməyən natiqin nitqi, şərhi maraqsız olur, dinləyici belə söhbətdən tez can qurtarmağa çalışır.Natiq öz sözü, cümləsi, düşüncəsi, üslubu ilə danışmalıdır. Özgə dili ilə, hazır cümlələrlə danışmaq nitqin keyfiyyətini aşağı salır, onu canlılıqdan məhrum edir. Natiq məlum olanları şərh etdikdə belə onları öz dili -ifadə tərzi ilə daha bitkin, daha maraqlı bir formada dinləyicilərə çatdırmağı bacarmalıdır.NİTQİN ORİJİNALLIĞI. Nitqin məziyyətlərindən biri onun orijinallığıdır. Bu, nitqdə özünəməxsusluqdur, bir şəxsin başqalarından fərqli danışması və yazmasıdır. Nitqin orijinallığı bir neçə cəhətdən özünü göstərir ki, bunlardan birincisi fərdi tələffüz tərzidir. Nitqin tələffüz baxımından fərqlənməsi, nəzərə çarpması aşağıdakı amillərlə daha çox bağlı olur:Səslərin, sözlərin aydın diksiya ilə tələffüzü.Söz və qrammatik formaların orfoepik qaydalar əsasında tələffüzü.Bir qədər ucadan, aramla danışmaq və oxumaq.Bir qədər astadan danışmaq, nitq fasilələrində daha münasib sözlər fikirləşib tapmaq və nitqini davam etdirmək.Danışıq və xüsusən oxu prosesində intonasiya çalarlarından daha bacarıqla, məzmuna uyğun şəkildə istifadə edə bilmək.Danışanın səciyyəvi söz, ifadə, sitat, sintaktik konstruksiyalar, frazeoloji ifadələr, aforizmlər, atalar sözü, zərb-məsəllər və s. işlətməsi, nitqin xüsusi tərzdə qurulması.Nitqin orijinallığını təmin edən vasitələrdən biri də bədii təsvir vasitələridir. Bədii təsvir vasitələrindən (məcazi mənada işlədilən söz və ifadələr, təşbeh, metafora, mübaliğə və s.; müxtəlif üslubi priyomlar — sözlərin təkrarı və ya buraxılması, inversiya, ritorik-natiqanə suallar və s.) yerində, həm də uyarlı bir şəkildə istifadə nitqi təsirli, parlaq, obrazlı etməklə bərabər, ona orijinallıq da gətirir. Həmin vasitələrdən nitqdə istifadə bacarığına yiyələnmək üçün natiq müntəzəm olaraq bədii əsərləri mütaliə etməli, yazıçı və şairlərin dilindəki natiqlik sənəti baxımından daha yararlı və münasib söz və ifadələrə, digər təsvir vasitələrinə diqqət yetirməli, onlardan yeri gəldikcə istifadə etməyə çalışmalıdır. Volterin təbirincə desək, “adamlar yaxşı yazıçıları mütaliə etdikcə, yaxşı danışmağa vərdiş edirlər”.NİTQİN EKSPESSİVLİYİ VƏ EMOSİONALLIĞI. Ekspressivlik (mənalılıq, təsirlilik, ifadəlilik) nitqin obrazlığı, emosional keyfiyyəti, təsirliliyi deməkdir. Emosionallıq (həyəcan) emosiyanın ifadə edilməsi, emosiya ilə dolu olan, həyəcanlı, tez təsirlənən, tez mütəəssir olan mənadır.Ekspressivlik, emosionallıq və obrazlılıq bir-bir ilə əlaqədardır, onlar birgə təzahür edir. Emosionallıq ancaq patetik çıxışlarda, qızğın və coşqun nitqlərdə, məntiqi ardıcıllıq və təmkinlə söylənilən mühazirələrdə özünü göstərir.Ekspressivlik dilin bütün səviyyələrində müxtəlif vasitələrin köməyi ilə əldə edilir: fonetika, intonasiyanın ünsürləri (ton, vurğu, temp, fasilə və s.); leksika (sinonim, antonim, frazeologizm və s.); morfologiya (zaman, növ, şəkil, nida və s.); sintaksis (nəqli, əmr, elliptik, ritorik sual və s. cümlələrlə); ekspressivliyə xidmət edən vasitələrlə.Emosionallıq yaradan başlıca dil vahidləri bunlardır:hiss adları olan sözlər (təəssüf, kinayə, sevinc və s.);deyilən fikrə danışanın emosional münasibətini ifadə edən səciyyələndirici sözlər (alçaq, şərəfsiz, dələduz, fırıldaq, əziz);neytral sözlərdə emosional qiymətləndirici sinonim kimi işlənən sözlər (qaçmaq-əkilmək, getmək - sürüşmək, ölmək-gəbərmək, cəhənnəmə vasil olmaq və s.);məcazi mənalı sözlər və birləşmələr;sintaktik və morfoloji ekspressiv vasitələr (ritorik fiqurlar, emosional qiymətləndirici şəkillər və s.;emosional nidalar və ədatlar (heyhat, əfsus, yazdı ki, ay gəldi ha). Emosional boya əlavə məna çalarıdır. Emosional boya dil faktı, dil hadisəsidir. Emosionallığın “rəngli” növləri üslubi cəhətdən neytral olan nitq fonunda təzahür edir. Sözün bütün emosional boyalarını iki böyük qrupda əks etdirmək olar: a) müsbət çalarlı emosional boyalar (təntənəli, dəbdəbəli, adi və s.); b) mənfi çalarlı emosional boyalar (etinasızlıq, dolama, həqarət və s).

['nitq', 'nitq mədəniyyəti', 'natiqlik', 'ünsiyyət bacarığı', 'ünsiyyət mədəniyyəti', 'ünsiyyət', 'nitq etiketi']

https://kayzen.az/blog/psixologiya/24223/karma-qanunu.html

Karma qanunu

gunelb

Psixologiya

9 dekabr 2019, 21:33

Ətrafımızda baş verənlərin dövr etməsi Karmadır. Nə edirsənsə onu da geri qazanırsan. Odur ki, ətrafınıza, düşüncələrinizə diqqət edin və qanunlarla tanış olun! Səbəb və təsir qanunu Nə əkərsən, onu da biçərsən! Başqalarına nə arzu edirsənsə, özün də onu yaşayacaqsan. Başqalarına sevgi və hüzür arzulayırsansa, əlbəttə ki, özün də eynisini yaşayacaqsan. Yəni səbəbsiz heç bir şey olmur. Nəsə pis bir şey yaşayanda bunu da fikirləşin: Bəlkə mən başqasına bunu arzulamışam nə vaxtsa? Yaradılış qanunu Bizim istəklərimiz, dostlarımız, ətrafımız yaşadıqlarımıza gətirib çıxarır. Sən Kainatsan! Düşüncələr və niyyətlər səni yaradılışın təkamülü ilə qəlibləşdirər. Əhatəndəkilər sənin bir hissəndir. Ona görə də əhatəndəki insanlar, yaşayış sənin formalaşmağında bir başa amildir və əhatəndə düzgün insanların olmasına diqqət etmək sənin öhdəliyindir. Təvazökarlıq qanunu Nəyisə qəbul etməsən belə, o olduğu kimi qalacaq. Yaxşı və ya pis, həyatın nəticələrindən asılı olmayaraq, yoluna çıxan hər bir şeyi qəbul etməlisən. Mövcud şəraitləri qəbul etməli və üzərində çalışmalısan. Hər şey bir səbəblə olur və nə olursa yaxşılığımıza görə olur. İnkişaf Qanunu Öz inkişafımız hər şeydən üstündür. Sənin gücün öz əlindədir. Almaq istədiyiniz dərs, həyatda etmək istədiyiniz hər şey və kim olmaq istədiyiniz- hamısı sadəcə sənin əlindədir. Öhdəlik Qanunu Bizim həyatımız öz etdiklərimizdən ibarətdir, başqa heç bir şeydən. Öhdəlik sizindir! Bu günümüz – müvəffəqiyyət, uğursuzluqlar – öz işlərimizin nəticəsidir. Həyatınızı dəyişdirmək istəyirsinizsə, düşüncələrinizi və ətrafınızı dəyişmək lazımdır. Birləşmə qanunu Kainatda olan hər bir şey əlaqədədir, kiçik və ya böyük- heç fərq etməz! Keçmişin, gələcəyin və hal hazırki həyatın bir biri ilə əlaqədardır. Elə bu səbəbdən də əgər bir şeyləri dəyişdirmək istəyirsənsə o zaman onları dəyişdirməyə indidən başla! Fokuslanma Qanunu Mənfi fikirlərlə həyatınızda irəliləyə bilməzsiniz. Fikrinizdə müsbət düşüncələriniz yoxdursa, ruhən inkişaf edə bilməzsiniz. İstədiyiniz vəzifələrə və məqsədlərə nail olmaq üçün tam fokuslanmağınız mütləqdir. Özünə güvən və pozitiv ol! Qonaqpərvərlik və paylaşmaq Qanunu Öz fədakarlıq və həqiqi niyyətini göstər.İnandığınız nədirsə, siz ona çevrilərsiniz. Siz insanlar üçün fədakarlıq etməyi bacarırsınızsa, o zaman insanlar da sizin üçün fədakarlıq edərlər. Paylaşmağın sevinci, sadəcə almağın sevincindən qat qat daha gözəldir. Yəni uğur və gözəl həyat üçün aldığınız qədər verməyi də bacarmalısınız! Dəyişmə Qanunu Tarix onu dəyişməyənə qədər təkrarlanır. Şüurlu bir öhdəlik həyatınızın gedişini dəyişdirmək üçün lazımdır və bu sizi istədiyiniz yerə aparacaq. Nümunəni pozmaq və həyatınızda təkrarlanan hadisələr çarxından çıxmaq üçün dəyişiklik etmək mütləqdir! Burada və indi Qanunu Gələcək hal hazırda əlində olanlardan ibarətdir. Keçmişdə baş verən hər şey artıq baş verib və üstünü toz basıb… Təəssüflənmək heç bir şeyi dəyişdirməyəcək. Sənin bugünün sabah artıq keçmiş olacaq. Beləliklə, keçmişinizi gözəlləşdirmək üçün bugün hərəkətə keçin.  Mənbə: Bildirchin.az

['Karma qanunu', 'karma']

https://kayzen.az/blog/erzaq/24211/insan-h%C9%99yat%C4%B1nda-qida-m%C9%99hsullar%C4%B1.html

İnsan həyatında qida məhsulları

gunelb

Ərzaqlar

8 dekabr 2019, 23:11

Bütün həyatı boyu insan orqanizmində dayanmadan maddələr mübadiləsi gedir. Bunun üçün orqanizmə böyük miqdarda enerji lazımdır. İnsan orqanizminin həyat enerjisinin isə əsas mənbəyini qida təşkil edir. Dərinin, saçların, dırnaqların sağlamlığı, insanın daxili orqanlarının normal fəaliyyəti düzgün və hərtərəfli qidalanmadan asılıdır. Normal qidalanmayan orqanizm ona lazım olan maddələri almır və getdikcə insanın immuniteti azalır, səhhəti pisləşməyə başlayır. Tez-tez soyuqdəymələr, qanazlığı, yaz yorğunluğu, dişlərdə kariyes halları müşahidə edilir.  Qida məhsullarına zülallar, yağlar, karbohidratlar, vitaminlər, mineral maddələr və su aiddir. Zülallar orqanizmin hüceyrə və toxumalarının əsasını təşkil edir. Onlar orqanizmin yoluxmalara qarşı mübarizəsində iştirak edir. Əgər insan qida ilə az zülal alırsa, fiziki və zehni gücü azalır, mədə-bağırsaq sisteminin fəaliyyəti pisləşir, qocalma prosesi tezləşir. Zülallar heyvan mənşəli və bitki mənşəli olur. Heyvan mənşəli zülallar yumurta ağında, süd məhsullarında, ət və balıqda olur. Bitki mənşəli zülallar isə göbələyin, qozun, fındığın, şabalıdın və paxlalı bitkilərin toxumlarının tərkibində rast gəlinir. Günəbaxan, qarğıdalı, kətan, zeytun, kokos və soya yağları bitki mənşəli yağlardır. Onlar orqanizmdə maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır. Kərə yağı, heyvanın iç yağı və balıq yağı isə heyvan mənşəli yağlardır. Əgər insan qida ilə həddindən artıq çox yağ alırsa və az enerji sərf edirsə, heyvan mənşəli yağlar qalın dərialtı piy qatı yaradır və orqanizmdə yığılır. Bunun nəticəsi olaraq piylənmə və artıq çəki meydana çıxır. Karbohidratlar. Məlumdur ki, karbohidratların hesabına orqanizmin əsas enerji xərcləri bərpa olunur. Karbohidratlar, əsasən, bitki mənşəli ərzaqlarda olur (şəkil 3). Karbohidratlarla ən zəngin qida məhsulu dənli bitkilərdir. Dənli bitkilərdən sonra qidalanmada karbohidratlarla zəngin ikinci yeri tərəvəzlər tutur. Karbohidrat çatışmazlığı zamanı orqanizm zəifləyir, halsızlıq, başgicəllənmə, tez-tez aclıq halları baş verir. Karbohidratların artıq qəbulu piylənməyə gətirib çıxardır. Tərəvəz və meyvələrin tərkibində olan karbohidratlar çox xeyirli hesab olunur. Bu karbohidratlar, demək olar ki, bağırsaqda həzm edilmir və enerji mənbəyi deyillər. Onlar bağırsağın işini tənzimləyir, toxluq hissi yaradırlar.Vitaminlər insan orqanizmində yaranmırlar, enerji mənbəyi olmasalar da, sağlamlığın və həyatın qorunması üçün olduqca vacibdirlər. Bunun üçün qida ilə bol vitamin almaq lazımdır. Vitaminlər həb və inyeksiyalar şəklində istehsal edilir. Amma ərzaqların tərkibində olan təbii vitaminləri qəbul etmək daha yaxşıdır. Onlar orqanizm tərəfindən bütünlüklə və tez bir zamanda sorulur. Yalnız orqanizmdə hər hansı bir vitaminin kəskin çatışmazlığı olduqda biz onu həb şəklində qəbul edə bilərik. Kifayət qədər çox vitamin kəşf edilib və öyrənilib. Hamının xoşladığı turş dadı olan C vitamini orqanizmin yoluxmalara qarşı müqavimətini artırır. Bunun üçün də onu soyuqdəymə zamanı qəbul edirlər. C vitamininin əsas mənbələri təzə tərəvəz, meyvə, giləmeyvə, xüsusən itburnu, şirin bibər, qara qarağat, sitrus meyvələri və həmçinin turşuya qoyulmuş kələmdir Bilmək lazımdır ki, C vitamini hava və günəş işığının təsirindən, istidən asan parçalanır, həmçinin uzun müddət saxlandıqda istifadə üçün yararsız olur. A vitamininin dərinin sağlamlığında böyük rolu vardır. O, gözlərin selikli qişalarının və yaxşı görmənin bərpası üçün olduqca gərəklidir. A vitamini, həmçinin orqanizmin yoluxmalara qarşı müqavimətini artırır, bir çox vacib həyati proseslərə təsir edir.  Bu vitamin xüsusən böyüyən orqanizm üçün vacibdir. A vitamininin çatışmazlığı zamanı görmə qabiliyyəti korlanır və dəri qabıq verməyə başlayır. A vitamini bitki mənşəli ərzaqlarda — çaytikanının, yerkökünün, şirin bibərin və başqa narıncı və qırmızı rəngli meyvələrin tərkibində vardır.Tərəvəzlər bişirilərkən bu vitamin kifayət qədər yaxşı qalır, amma günəş şüalarının təsiri altında parçalanır. Yağlarla birlikdə qəbul ediləndə yaxşı həzm edilir. Bunun üçün yerkökü salatına mütləq xama və yağ əlavə edirlər. D vitamini sümüklərin sağlamlığı üçün vacibdir. O orqanizmdə günəş şüaları altında yaranır. Heyvan mənşəli ərzaqlarda — yağlı balıqda, qaraciyərdə, kürüdə, yumurtada və süddə D vitamini var.E vitamini əzələlərin möhkəmlənməsi, dərinin normal vəziyyəti üçün lazımdır. O maddələr mübadiləsində iştirak edir və yağların həzm olunmasına kömək edir. Ən çox o bitki mənşəli yağların tərkibində olur. E vitamini isti emala dözümlüdür, amma günəş şüalarının təsiri altında parçalanır. B qrupu vitaminləri karbohidratların həzmini tənzimləyir, qan-damar, mədə-bağırsaq və sinir sistemlərinin işinə təsir edir. Bir çox dənli və paxlalı bitkilərin tərkibində B qrupu vitaminləri var. İsti emal zamanı B qrupu vitaminlərinin 20—40% -i itir. PP vitamini mədə-bağırsaq orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyir, xırda damarları genişləndirir. PP vitaminləri mənbələri ət məhsulları və dənli bitkilərdir. Dondurulmuş ərzaqlarda PP vitamini yaxşı qalır, isti emal zamanı isə onun 15—30% -i itir. Mineral maddələr sinir, qan-damar, mədə-bağırsaq sisteminin normal işini təmin edir. Onlar, həmçinin orqanizmin müqavimətini artırır, immuniteti yüksəldirlər.    Mənbə: Texnologiya — 6: Ümumtəhsil məktəblərinin 6-ci sinfi üçün dərslik. Bakı -2017Müəllif: Natiq Axundov, Hümeyr Əhmədov,Fəridə Şərifova, Xuraman Səlimova

['ərzaq', 'ərzaqlar', 'vitaminli ərzaqlar', 'nutrisiologiya', 'qidalanma', 'qidalanmaq']

https://kayzen.az/blog/musiqi/24209/soltan-hac%C4%B1b%C9%99yov-%7C-r%C9%99ssam-t%C9%99x%C9%99yy%C3%BCll%C3%BC-b%C9%99st%C9%99kar.html

Soltan Hacıbəyov | Rəssam təxəyyüllü bəstəkar

gunelb

Musiqi

8 dekabr 2019, 22:01

Azərbaycan professional musiqisinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Soltan Hacıbəyov dünya şöhrətli bəstəkar olaraq yetkin və böyük sənətkarlıq qabiliyyəti ilə musiqi tariximizə öz damğasını vurmuş, dövrünün reallıqlarını göz önündə bulunduraraq istər keçmiş ittifaqda, istərsə də bütün dünyada milli musiqimizi ən gözəl şəkildə təmsil etməyi bacarmışdı. Məşhur əsilzadə və ziyalı bir nəslin nümayəndəsi olan Soltan İsmayıl oğlu Hacıbəyov 8 may 1919-cu ildə Azərbaycanın musiqi beşiyi olan Şuşada dünyaya göz açmışdı. Uşaqlıq çağlarında Şuşanın zəngin musiqi mühitində bir çox görkəmli xanəndə və tarzən ilə yaxından tanışlıq imkanı qazanmış Soltan Hacıbəyov öz gələcəyini musiqidən kənarda hiss etmirdi.   O, orta məktəbi bitirdikdən sonra paytaxta köçərək Bakı musiqi məktəbinə, A.Kolpinskinin nəfəs alətləri sinifinə daxil olur. Elə ilk bəstəkarlıq nümunələrini də bu məktəbdə oxuduğu zaman yaradır. Geniş yaradıcılıq marağından xəbər verən bu əsərlərin içində uşaq kantatası, fortepiano üçün pyes və hətta sadə insanların həyatından bəhs edən “Qızılgül” operettası da vardı. İstedadı və bacarığı onu Konservatoriyanın bəstəkarlıq şöbəsinə, professor Boris Zeydmanın sinifinə gətirir. Qeyd etmək lazımdır ki, keçən əsrin 30-cu — 40-cı illəri Azərbaycan musiqi mədəniyyətində dirçəliş dövrü kimi tarixə yazılmışdır. Məhz, bu illərdə respublikada Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi, Cövdət Hacıyev, Səid Rüstəmov, Tofiq Quliyev və digər gənc və istedadlı bəstəkarlar yetişməkdə idi. Təbii ki, belə bir nəslin yetişməyində yenədə dahi Üzeyir Hacıbəyovun inkarolunmaz xidmətlərini qeyd etmək lazımdır. Görkəmli bəstəkar xalq musiqisinin əsaslarının tədrisini milli bəstəkarlıq sənətinin başlıca amili hesab etmiş və bu işi həyata keçirilməsini demək olar ki, öz üzərinə götürmüşdü.             Konservatoriyada oxuduğu illərdə seçdiyi sənətin texnikasına dərindən yiyələnən Soltan Hacıbəyov bəstəkarlıq fəaliyyəti ərzində musiqinin müxtəlif janrlarına müraciət etmiş, bir çox mahnı və romansların, simfonik və kamera instrumental əsərlərin müəllifi olmaqla yanaşı komediya və dram tamaşalarına da musiqi tərtibatı vermişdi. Görkəmli bəstəkar öz əsərlərində musiqinin modernliyinə böyük həssaslıqla yanaşsada, müəllimi Üzeyir bəyin tövsiyələrinə sadiq qalaraq intonasiyalı, ritmik və çox janrlı xalq musiqi xəzinəsindən də hər daim bəhrələnməyə çalışırdı. Xatırlatmaq istərdik ki, Üzeyir bəy S.Hacıbəyovun atasının əmisi oğlu idi və təbii ki, onun bir savadlı musiqiçi kimi yetişməsində dahi bəstəkarın böyük zəhməti olmuşdu.            Gənc bəstəkarın yaradıcılığında əhəmiyyətli bir hadisədə onun qəhrəmanlıq mövzusunda yazdığı “Birinci simfoniya”sı idi. Bu əsəri Azərbaycanda inkişaf etməkdə olan milli simfoniya janrının ilk nümunələrindən hesab etmək olardı. Əsərin 1944-cü ildə Tiflisdə Zaqafqaziya respublikalarının musiqi ongünlüyündə özünün dirijorluğu ilə ifa olunması onun yaradıcılığında ən əhəmiyyətli hadisələrdən biri idi və Hacıbəyovun simfoniyası geniş ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdi. Görkəmli sovet bəstəkarı Reynhold Qliyer onun haqqında yazırdı: “Onun bacarığına şübhə ola bilməz. O, böyük zövqə malik, musiqinin texniki xüsusiyyətlərinə sahib bir bəstəkar olacaqdır”.              Böyük Vətən müharibəsi illərində Soltan Hacıbəyov qəhrəmanlıq mövzusunda bir sıra əsərlərlə yanaşı, ona şöhrət gətirəcək bir əsəri – “Karvan” simfonik lövhəsini yaradır (1945). Türkmənistan Dövlət Opera və Balet Teatrının sifarişi ilə “Kəminə və Qazi” adlı operası üzərində işləyən bəstəkar “Şur” muğamı əsasında bəstələnmiş simfonik parçanı yeni bir əsərə çevirərək ona həyat verir. “Karvan” simfonik lövhəsinə diqqət kəsilən dinləyicini bir anlıq qumlu Asiya çöllərini xatırladan şirin şərq nağıllarına aparır. Səbrlə, aramla irəliləyən dəvə karvanı gah sakit, gah da fırtınalı anlar yaşayır. Doqquz dəqiqə ərzində bu möhtəşəm musiqi əsəri insana həyatın necə keşməkeşlı olduğunu göstərir.               1955-ci ildə bəstəkar əsəri yeni redaksiyada işləyib hazırlayır və Niyazinin dirijorluğu ilə böyük orkestr tərəfindən ifa olunur. Sonralar “Karvan” simfonik lövhəsi bir çox sovet dirijorunun repertuarında başlıca yer tutur. Əsər qısa müddət ərzində dünyaya səs salır, ABŞ-da val firmasında lentə alınır, Macarıstan, Yaponiya, Bolqarıstan və digər ölkələrdə ifa olunur və sevilir.                   Tezliklə, Soltan Hacıbəyov “İkinci simfoniya”sını tamamlayır (1946). Bu əsərdə bəstəkarın fərdi yaradıcılıq tərzinin xüsusiyyətləri daha canlı şəkildə formalaşmış, həqiqətin təsvirləri geniş və daha dərin nümayiş olunmuşdur. Əsərdə sovet simfonik məktəbinin ən böyük nümayəndələri — S.Prokofiyev və D.Şostakoviç musiqisinin böyük təsiri nəzərə çarpmaqdadır. Soltan Hacıbəyovun yaradıcılıq fəaliyyətində ən böyük uğurlarından biri də təbii ki, “Gülşən” baletinin meydana gəlməsi idi.   Azərbaycanda ilk dəfə bu janra Əfrasiyab Bədəlbəyli müraciət etmişdi. Onun “Tərlan” (1939) və “Qız qalası” (1940) baletləri Azərbaycan milli balet sənətinin ilk nümunələri sayıla bilər. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Azərbaycanda bu janra ilk müraciət edən bəstəkar Soltan Hacıbəyov olmuşdur. Onun 1950-ci ildə yaratdığı «Gülşən» baleti Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının səhnəsində oynanılan ikinci balet tamaşası idi. Azərbaycanda balet sənətinin formalaşmasında mühüm rol oynamış bu əsər kompozisiya etibarı ilə aydın və lakonikdir. Müasir həyatdan bəhs edən əsərdə insanların sevgi hissləri ilə əməksevərliyi vəhdət təşkil etməkdədir. Əsərin liberettosu görkəmli balet ustası, SSRİ xalq artisti Qəmər Almaszadə və sovet teatrşünası, balet ssenaristi Pyotr Fyodoroviç Abolimovundur. Moskvada keçirilən II Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənəti dekadasında “Gülşən” baletindən bəzi parçalar oynanılmışdır.  Rəssam təxəyyüllü bəstəkar olan Soltan Hacıbəyov milli rəng çalarlarından özünəməxsus bacarıqla istifadə edərək ard-arda bir-birindən uğurlu əsərlər yaratmağa davam edirdi. Onun musiqi camiəsinə səs salan əsərlərindən biri də 1956-cı ildə yaratdığı simfonik orkestr üçün uvertüra idi. Bəstəkar Azərbaycan və rus musiqi klassiklərinin ənənələrini öz fərdi yaradıcılıq süzgəcindən keçirərək, müasir ruhlu, milli koloritli əsər yaratmağa nail olmuşdu. Mövzu etibarılə, aydın, qabarıq və nizamlı şəkildə işıqlı nikbinliyin, dinamizmin, məqsədəuyğunluğun inkişaf etməsi əsərin V.A.Motsartın bəzi opera süjetlərini və ya M.İ.Qlinkanın “Ruslan və Lüdmila” operasında Ruslanın uvertürasını xatırladır.   Soltan Hacıbəyov yaradıcılıq işi ilə əlaqədar ittifaq respublikalarında və xarici ölkələrdə səfərdə olur, həmin yerlərin bəstəkar və musiqiçiləri ilə dostluq münasibətləri yaradırdı. Hər dəfə vətənə döndükdən sonra gəzdiyi məmləkətlərin insanları haqqında musiqi əsəri yaratmağı səfərinin nəticəsi kimi görürdü. «Bolqar süitası», "Çex rəqsi", “Salam Ukrayna” nəğməsi, “Hind süitası” belə səfərlərin məhsuldar nəticəsidir desək heç də yanılmarıq. Öz işinə məsuliyyətlə yanaşması, mənsub olduğu xalqa və vətəndaşı olduğu dövlətə keyfiyyətli və maraqlı musiqi əsərləri yaratması ona 1973-cü ildə SSRİ Xalq artisti fəxri adı qazandırmışdı. Təbii ki, görkəmli bəstəkarın yaratdıqları yuxarıda adları sadalananlarla kifayətlənmir. Onun zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığında neçə-neçə xoş avazlı uşaq bəstələri (Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə” əsəri əsasında “İskəndər və çoban” adlı operası Azərbaycanda uşaqlar üçün bu janrda yazılan nadir əsərlərdəndir), simfonik əsərləri və eləcə də bir çox teatr tamaşalarının musiqi tərtibatları (“Məhəbbət”, “Kəndçi qızı”, “İnsan”, “Eşq və  intiqam”, “Əliqulu evlənir” və s.) yer almaqdadır.    Onun yaratdığı hər bir musiqi əsəri birər inci olaraq Azərbaycan milli musiqi xəzinəsini bir daha zənginləşdirmişdir. Heç şübhəsiz ki, zaman keçsədə, görkəmli bəstəkarın işıqlı, həyatverici və rəngarəng tonlar üzərində yaratdığı musiqi irsi daima öz populyarlığını qoruyacaq və xalqımızın musiqi kimliyini dünya arenasında. Mənbə: modern.az

['bəstəkar', 'Soltan Hacıbəyov', 'Azərbaycan bəstəkarı']

https://kayzen.az/blog/onkologiya/24206/miomalar,-fibromalar-n%C9%99d%C9%99n-yaran%C4%B1r.html

Miomalar, fibromalar nədən yaranır?

gunelb

Onkoloji xəstəliklər

8 dekabr 2019, 19:47

Uşaqlığın mioması – uşaqlığın divarından, yetişməmiş miositlərindən inkişaf edən xoşxassəli şişdir. Bu törəmələrin sayı bir və daha çox ola bilir. Ölçüləri dəyişkəndir: düyü boyda da ola bilir, qreypfrut (sitrus meyvəsidir) boyda da. Mioma ya uşaqlığın divarında yerləşir, yaxud nazik ayaqcıqla kənara çıxır. Mioma böyüyüb ətraf toxumaları sıxmadıqca simptomsuz olur, yəni heç bir əlamətlə özünü büruzə vermir. Ayaqcıq üzərində olan miomalar bəzən burulur, bu zaman əmələ gələn düyünə qan getmir, nəticədə təcili cərrahi əməliyyat tələb edən kəskin ağrılar başlayır. Bu xəstəlik qadınları cavan yaşda yaxalayır. Miomalara adətən 30-45 yaşlarında rast gəlinir, menopauza dövründə isə onlar kiçilə, bəzən yoxa çıxa bilirlər. Təbiətən xoşxassəli şişlər olan miomalar nadir hallarda bədləşir. Ancaq bir incəliyi nəzərdən qaçırmaq olmaz: böyük miomalar yalançı hamiləliyə və yaxud sonsuzluğa səbəb ola bilirlər! Buna görə də çox diqqətli olmaq lazımdır.Uşaqlığın mioması öz strukturunda birləşdirici toxuma və qan damarlarının olduğu əzələ toxumasından inkişaf edir, ona görə də parenximanın (əzələ toxuması) və stromanın (birləşdirici toxuma) bir-birinə olan nisbəti nəzərə alınaraq müxtəlif cür adlandırılır: mioma, fibroma, fibromioma, leyomioma. Dünya miqyasında qadınları narahat edən bu problem tibb elminin diqqət mərkəzindədir. Alimlər durmadan araşdırmalar aparır və zərif cinsin nümayəndələrinin sağlamlığını qorumaq üçün yeni-yeni çarələr tapırlar. Tədqiqatların nəticəsi uşaqlığın fibromiomasına məxsus aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətləri aşkara çıxarıb: Uşaqlığın mioması qadınlar arasında, xüsusilə gecikmiş reproduktiv dövrlərdə (35-45 yaş) və premenopauzal dövrlərdə (46-55 yaş) ən geniş yayılmış şişdir: Bu şişlər menopauza dövründə inkişaf da edə bilər, kiçilə də bilər, hətta tamamilə yox ola da bilər (təbii və süni yolla); Fibromioma uzun müddət stabil ölçülərini saxlamağa qadirdir; həmçinin  ləng və ya sürətli inkişaf edə, hətta olduqca sürətli böyüyə bilər;Bu xəstəliyə simptomlu və simptomsuz müxtəlif klinik variantlar xarakterikdir (yəni xəstə narahatlıq keçirə, şikayətlənə də bilər, uşaqlığındakı şişdən tamam bixəbər də ola bilər; şikayətlər isə müxtəlif xarakterli olur). Hər bir qadın bilməlidir ki, miomalar xaraktercə müxtəlif olur. Ona görə də, “filankəs filan dərmandan və ya türkəçarədən istifadə etmişdi, tamam sağaldı; mən də özümü bu yolla müalicə edim” düşüncəsi ilə hərəkət etmək olmaz. Yadda saxlayın ki, hər bir orqanizm və xəstəlik fərdidir; ümumi adı eyni olsa da, xəstəliyin müalicə metodu fərqli yanaşma tələb edə bilər, buna isə yalnız və yalnız mütəxəssis-həkim qərar verməlidir. Bilin ki, miomalar aşağıdakı cəhətlərə görə bir-birindən fərqlənir: Lokalizasiyalarına görə miomaların çoxsaylı aralıq variantları mövcuddur (müsariqəaltı,əzələarası, selikaltı);Ölçülərinə görə kiçik, orta və böyük şişlər formasında ola bilirlər;Yerləşməsinə görə uşaqlığın dibində, cismində və boynunda rast gəlinir;İnkişaf xarakterinə görə qan dövranının pozulması, ödemlə əlaqədar olan yalançı böyümə və saya əzələ qişasının proliferasiyası ilə bağlı həqiqi böyümələr olur; Morfo-histokimyəvi xüsusiyyətlərinə görə sadə və proliferasiya edən (yetişən, hüceyrələrin sayının çoxalması nəticəsində uşaqlıqdakı düyünlərin qalınlaşması) ola bilirlər. Əgər sizdə miomaların hər hansı növü aşkarlanıbsa, “xoşxassəlidir” deyib, qulaqardına vurmayın. Sağlamlığınıza, səhhətinizə həssaslıq göstərin. Nəzərə alın ki, bu, düşündüyünüz qədər də sadə və ya zərərsiz xəstəlik deyil… Çünki ömrünüzün ən gözəl illərində, cavanlığınızın ən qaynar çağında sizi yaxalayan fibromiomalar kifayət qədər qanınızı qaralda bilər. Reproduktiv yaş dövrünü yaşayan qadınlar arasında ən geniş yayılmış xəstəlik olmaqla, uşaqlığın mioması alimlərin fikrincə, 10-30% arasında dəyişir. Ümumiyyətlə qadınlar arasında profilaktik baxış keçirilən zaman 1-5% hallarda miomaya rast gəlinsə də, praktika göstərir ki, ginekoloji xəstələr arasında həmin rəqəm 30-35%-ə qədər yüksəlir. Patomorfoloji müayinələr (yəni ölülərin müayinəsi) zamanı isə daha bir fakt üzə çıxıb: bəlli olub ki, ölmüş hər 100 qadından 77-sinin uşaqlığında mioma aşkar edilir. Bu faktsa həkimləri ciddi düşünməyə vadar edir. Ömrünün gənclik illərini yaşayan 20-30 yaşlı qadınlarda miomaya nadir hallarda rast gəlinir. Həmin yaş dövründə miomalar 0,9 faizdən 1,5 faizədək ehtimalla aşkar edilir ki, bu da adətən irsi amillə əlaqədar olur. Yəni xəstənin anasında, yaxud yaxın qohumlarında mioma olduğu hallarda baş verir. Həmin hallarda genetik kodlar, irsi daşıyıcılıq rol oynayır. Yaş artdıqca isə miomanın əmələ gəlmə faizi yüksəlir. Tibbi statistikaya görə, bu xəstəliyin ən çox rast gəlindiyi dövr 35-45 yaş aralığıdır, onun əmələ gəlməsinin orta yaş dövrü isə 32-33 yaşa təsadüf edir. Digər şiş xəstəlikləri kimi, miomalar da birdən-birə yaranmır. Onların əmələ gəlməsi və inkişafı reproduktiv sistemin digər orqan və toxumalarının patologiyaları ilə sinxron baş verir (yəni yumurtalığın, endometriumun (uşaqlığın daxili qişasının), süd vəzilərinin, uşaqlıq boynunun və reproduktiv funksiyaları nizamlayan neyroendokrin sistemin pozuntuları, qalxanabənzər vəzin və böyrəküstü vəzin qabıq qatının funksiyasının pozulması və s. ilə birlikdə müşayiət olunur). Miomanın orta inkişaf dövrünün təqribən 5 il olduğunu düşünsək, məlum olur ki, bu şişlər adətən 30 yaşında, xronik somatik (qara ciyər-mədə-bağırsaq kompleksinin və ürək-damar sisteminin) və ginekoloji (salpinqooforit, endometrit) xəstəliklərin əmələ gəldiyi, yaxud neyroendokrinoloji dəyişikliklərin meydana çıxdığı dövrdə yaranmağa başlayır. Qadının keçirmiş olduğu stresslər, nə vaxtsa hamiləliyin pozulması və ya uşaqlığın qaşınması da premorbid fon hesab edilir, yəni xəstəliyə münbit zəmin yaradır. 30 yaşlarında patoloji amillərin üst-üstə toplanması reproduktiv sistemin hüceyrələrinin mutasiyasına səbəb olur ki, bu da  çox güman, miomanın əmələ gəlməsinə təkan verir. Törəmənin sonrakı inkişafı isə risk faktorlarının tədricən çoxalmasına və toplanmasına bağlıdır. Həmin risk faktorları arasında 30 yaşa qədər doğuşun olmamasını, uzunmüddətli qeyri-adekvat kontrasepsiyanı (hamiləlikdən qorunmaq üçün dərmanlardan istifadə olunmasını), uşaqlığın və artımlarının iltihabi xəstəliklərini, yaşanan stressləri, günəş insolyasiyasını, yumurtalıqda kista və ya kistomanın yaranmasını və s. xüsusi qeyd edə bilərik.40-45 yaş  miomaların ən çox əməliyyat edildiyi (əksər hallarda uşaqlığın tam götürüldüyü) yaş dövrləridir. Bu zaman həkimi əməliyyata məcbur edən əsas göstəricilər miomanın sürətli böyüməsi və ya ölçülərinin böyük olması, yaxud digər qadın xəstəlikləri ilə birgə aşkarlanması ola bilər. Yəni xəstədə mioma ilə birlikdə endometriumun və yumurtalıqların da patologiyası aşkar olunursa, o halda müalicənin başqa effektiv yolu qalmır, ən optimal yol kimi cərrahi müdaxilə seçilir.  Uşaqlığın mioması əsasən dishormonal təbiətli (yəni hormondan asılı olan, orqanizmdə gedən hormonal dəyişikliklərdən asılı xarakterə malik) xəstəlik olduğu üçün klimaksönü dövrdə miomanın böyüməsi hüceyrələrin və  hormondan asılı orqan və toxumaların somatik mutasiyasına səbəb olan amillərin toplanması dövrü ilə üst-üstə düşür. Həmin dövrdə qadının orqanizmində reproduktiv sistemi tənzimləyən neyroendokrin sistemin funksional gərginləşməsi baş verir, yumurtalıqların hormonal fəaliyyətinin azalması ilə yanaşı qonadotrop və kortikotrop hormonların produksiyasının artması müşahidə edilir.Menopauza başladıqdan sonrakı ilk 2 ildə əsasən miomatoz düyünlərin reqressiyası və tamamilə yoxa çıxması baş verir. Lakin xəstələrin bir qismində, təxminən 10-15%-ində uşaqlığın mioması sorulmur. Onlar menopauza dövrünə böyük ölçülü miomalarla qədəm qoyurlar, bu hallarda uşaqlığın ölçüləri 14-16 həftəlik hamiləliyə uyğun gəlir. Həmçinin bu qəbildən olan pasiyentlərdə mioma ilə yanaşı endometriumun hiperplaziyasına (yəni uşaqlığın daxili qişasının ümumi böyüməsinə), yumurtalıqların kistası və kistomasına, endometrioza, üstəlik də bir-birini stimulyasiya edən başqa amillərə rast gəlinir. Uzun illərdir elmdə belə hesab edilir ki, uşaqlıq miomasının səbəbi hiperestrogeniya, hiperhormonemiya, həmçinin menstrual siklin lütein fazasının çatışmazlığı və buna bağlı progesteron çatışmazlığı, xronik anovulyasiya və qonadotrop hormonların produksiyasının çoxalmasıdır. Dünya miqyasında alimlərin apardıqları tədqiqatlar sayəsində uşaqlığın miomasının etioloji faktorları tam müəyyən edilməsə də, vacib nəticələr əldə olunmuşdur. Mioması olan xəstələrin klinik-geneoloji tədqiqi zaman həmin şəxslərdə irsi olaraq yüksək dərəcələrdə neyroendokrin və onkoloji xəstəliklərin olduğu aşkara çıxarılmışdır.      Alimlər hesab edir ki, miomalara meylliliyin əsasında multifokal (çoxmənşəli) faktorlar, xüsusilə genetik və ətraf mühit amillərinin summar effekti dayanır. Maraqlı bir məqamı da nəzərinizə çatdıraq ki, uşaqlıq miomasının risk faktorları arasında etnik faktorlar da mühüm rol oynayır. Məsələn, ağ irqə nisbətən zəncilər (afroamerikan mənşəli neqroid irqə mənsub olanlar) arasında bu xəstəliyə tutulmaq ehtimalı 2-3 dəfə yüksəkdir. Həmçinin qara irqin nümayəndələrində daha erkən menarxe (yəni aybaşı funksiyasının erkən başlanması) və izafi bədən kütləsinə malik  olmaq da xarakterik haldır. Hər zaman sağlam, gümrah və gözəl olmaq, şuxluğunu qorumaq istəyən xanımlar bilməlidirlər ki, doğuşların sayının çox olması miomaların əmələ gəlmə ehtimalını azaldır. Hamiləliyin süni yolla pozulması isə əksinə, bu ehtimalı çoxaldır. Bu prosesdə birinci hamiləliyin hansı yaşda olması əhəmiyyət daşımasa da (ilk hamiləliyin 20 yaşlarında olması daha məsləhətdir), sonuncu doğuşun gec yaşlarda (yəni 30-dan sonra) olması xəstəliyin əmələ gəlmə ehtimalını xeyli azaldır. Heç kəsə sirr deyil ki, zəmanəmizdə ailələr (xüsusən, şəhər yerlərində) əsasən bir və ya iki uşaqla kifayətlənməyə üstünlük verirlər. Təbii, bu, bir çox obyektiv və subyektiv amillərlə bağlıdır. Lakin unutmayaq ki, təbiət qadına nəsilartırma imkanı kimi unikal bir keyfiyyət verib. Və o keyfiyyət bir çox hallarda həm də qadının sağlamlığının qarantı kimi çıxış edir. Sözümün canı budur ki, əgər imkanınız yol verirsə, çox uşaq doğmaqdan, 30-dan sonrakı yaşlarda da uşaq doğmaqdan çəkinməyin. Bu, sizi bir çox xəstəliklərdən sığortalaya bilər. Onu da bilin ki, yuxarıda sadaladığımız faktorlardan savayı miomanın yaranmasına səbəb olan digər amillər də var: Şəhərdə yaşamaq;Klimakterik zonanı dəyişmək;Anamnezdə doğuşun olmaması;Abortların aparılması;Hipertoniya və şəkərli diabet xəstəliklərindən birinin və ya hər ikisinin olması; xüsusilə bu xəstəliklərin35 yaşdan aşağı yaranması və 5 il və daha  çox davam etməsi;Çoxlu ət yemək;Piylənmə.Sadalanan bu amillərə diqqət etmək hər bir qadının öz əlindədir. İstəsəniz həyatınızı və sağlamlığınızı tənzimləyə bilərsiniz. Praktikada görmüşük ki, mioması olan xəstələrin böyük əksəriyyəti ət tərkibli qidalara meyllidir və bu əlamət bəzi hallarda irsi xarakter daşıyır. Qida rasionunda bitki mənşəli ərzaq məhsullarından və meyvə-tərəvəzdən, göy-göyərtidən, meşə meyvələrindən çox istifadə edilməsi isə bu tip şişlərin əmələ gəlmə ehtimalını azaldır. Predmenstrual və klimakterik sindromlar (əlamətlər) üçün də yuxarıda sadalanan amillər xarakterikdir. Deməli, fibromiomaları sivilizasiya xəstəlikləri qrupuna daxil etmək olar. İştahalı xanımlar yadda saxlamalıdırlar ki, həddindən artıq bədən çəkisinə malik olmaq uşaqlıq miomasının mübahisəsiz və əsas risk faktorlarındandır. Bədən çəkisi 70 kiloqramdan yuxarı olan qadınlarda bu xəstəliyin yaranma ehtimalı çəkisi 50 kq və daha artıq olanlara nisbətən 3 dəfə yüksəkdir. Bilin ki, orqanizmdə piylənmə gedərkən bədən çəkisinin hər 10 kq artması miomanın əmələ gəlmə ehtimalını 21% artırır. Miomaya meylli xəstələrin böyük əksəriyyətində piy toxuması bədənin yuxarı yarısında toplanır. Sərbəst risk faktoru kimi izafi bədən kütləsi isə əsasən gecikmiş reproduktiv dövrdə vacib rol oynayır. Yüksək dozada estrogen hormonu tərkibli dərman preparatlarının qəbulu da miomaların yaranmasına səbəb ola bilər. Belə ki, əziz xanımlar, hər qadın öz sağlamlığının memarı olmalıdır. Fibromiomaların simptomları, müayinə və müalicəsi barədə tövsiyələri növbəti söhbətlərimizdə diqqətinizə çatdıracağıq. Siz isə sağlamlığınızın memarı olmağa indidən başlayın. Mənbə: modern.az

['mioma', 'fibroma', 'qadın xəstəlikləri']

https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-dili/24166/az%C9%99rbaycan-%C9%99d%C9%99bi-dilinin-%C3%BCslublari.html

Azərbaycan ədəbi dilinin ÜSLUBLARI

luminat

Azərbaycan dili

5 dekabr 2019, 18:30

Ədəbi dilin xarakterik cəhətlərindən biri də onun müxtəlif üslublara malik olmasıdir.Üslub nədir? Üslub sözü bir çox mənalarda işlənir. Məsələn: dilin üslubu, yazıçının üslubu və s. Dilin üslubu ilə yazıçının üslubu eyni anlayış deyildir. Ona görə bu anlayışlari bir-biri ilə qarışdırmaq olmaz.Dilin üslubu dedikdə ümumi üslublar nəzərdə tutulur. Lakin yazıçının üslubu onun ümumxalq dilindən, dil vasitələrindən öz arzu və zövqünə, mövzu və məqsədinə görə necə seçib işlətməsi üsulları ilə bağlıdır. Hər bir yazıçının üslubu onun həyata münasibəti, elmi və siyasi biliyi, mədəniyyəti və bacarığı əsasında yaranır. Buna görə də yazıçının dünyagörüşü ilə ifadə tərzinin vəhdəti onun üslubudur. Lakin yazıçının üslubu ümumdil xaricində mövcud deyildir. Bu ümumidən asılı olaraq onun bir hissəsidir. Bədii yaradıcılıqda hər bir sənətkarın öz üslubunun olması əsas şərtlərdəndir. Çünki fərdi üslub sənətkarın yaradıcılıq orijinallıgını müəyyən edir və onu başqalarından fərqli bir sənətkar kimi tanıdır. Elə buna görədir ki, Səməd Vurğun demişdir: —öz üslubunu təyin etmək və ona daima sadiq yaşayıb yaratmaq şair üçün səadətdir! Başqalarından söz, düşüncə və duyğu pərdələri altında gizlənib qalmaq isə şair üçün fəlakətdir."Dilin üslubları müxtəlif səbəblər nəticəsində əmələ gəlir. Bu hər şeydən əvvəl, insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələri ilə əlaqədar olaraq bu və ya başqa şəraitdə fikrin ifadə olunması üçün dil vasitələrindən istifadə edilərkən yaranır. Hər bir üslub dilin milli xüsusiyyətləri əsasında qurulur. Bunların yaranmasında həm yazıçıların, həm də alim-müəllim və digər qrup ziyalıların böyük xidməti olur.Dildəki üslubların əmələ gəlməsi və digər cəhətlərindən bəhs edən xüsusi elm sahəsi vardır. Buna dilçilikdə üslubiyyat deyilir. Üslubiyyatda dilin ifadə vasitələrinin müxtəlif üslublarda işlənilmə üsulları geniş şəkildə öyrənilir.Azərbaycan ədəbi dilində, qədim dövrlərdən başlayaraq, zəngin üslubi sistem yaranmışdir. Ədəbi dilimizin ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində müxtəlif üslublar olmuşdur. Zaman keçdikcə bu üslublar daha da artmış, zənginləşmiş və təkmilləşmişdir. Hazırda Azərbaycan ədəbi dilinin aşağıdakı üslubları vardır. Bədii üslub, elmi üslub, ictimai-publisistik üslub, rəsmi üslub. Bu üslubların həm ümumi, həm də hər birinin özünəməxsus fərqli xarakterik cəhətləri vardır.1.Ədəbi dilin bədii üslubuFikrin bədii ifadə və təsvir vasitələri ilə ifadə olunmasına bədii üslub deyilir. Bədii üslub eyni zamanda bədii dil də adlanır.Azərbaycan ədəbi dilində bədii üslub xüsusi yer tutur. Bu üslub tarixən qədim, mahiyyətinə görə isə çox kütləvidir. Bədii üslub ədəbi dilimizin ilk formalaşdığı dövrdən onun əsasını təşkil etmişdir.Bədii üslubun iki forması vardır: nəzm üslubu və nəsr üslubu.Bədii üslubun bu formaları bir sıra cəhətlərinə və əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Məsələn, şeirlə yazılan əsərlərdə müəyyən ölçü olur; belə ki, şeirdə hecalara fikir verilir, qafiyə nəzərə alınır və s. Lakin nəsr əsərlərində isə bu ölçülər hazırkı dövrdə nəzərə alınmır (ədəbiyyatımızda qafiyəli nəsr də olmuşdur).Bədii üslubun hər iki formasında janrlarla əlaqədar bir sıra üslublar da olur; məsələn, qəzəl üslubu; qoşma üslubu; hekayə üslubu; dram üslubu; satira üslubu və s.Ədəbi dilin bədii üslubunun özünəməxsus bir sıra xüsusiyyətləri vardır ki, bunlar onu başqalarından fərqləndirir. Həmin fərqlər, əsasən, aşağıdakı sahələrdə özünü göstərir.Söz seçməkdə. Bədii üslubda yazılan əsərlərdə müxtəlif söz qruplarına müraciət olunur və oradan rəngarəng sözlər seçilib işlədilir. Dildə elə bir söz qrupu ola bilməz ki, bədii üslub oradan istifadə etməsin. Dildə hər nə varsa bədii üslubun ixtiyarındadır. Bədii üslubda bu və ya başqa üslubi məqam, yaxud surətin nitqini fərdiləşdirmək üçün sənət, peşə ilə əlaqədar və ya dialekt sözlərindən istifadə edilir. Bununla bərabər həmin üslubda sözlərin məna qruplarından — eyni səslənməyə malik müxtəlif sözlərdən (omonim); müxtəlif formalı, lakin yaxın məna ifadə edən sözlərdən (antonom) bədii ifadə vasitəsi kimi çox geniş istifadə olunur. Bütün bunlar isə oxucu və ya dinləyicinin bədii zövqünü oxşamağa qüvvətli təsir göstərir.Sözlərin işlədilməsində. Bədii ədəbiyyat dil sahəsində geniş novatorluq meydanıdır. Burada mövcud sözlərə yeni məna vermək, sözə emosional çalarlıq gətirmək və bunları çox müxtəlif formalarda və müxtəlif məqam və vəziyyətdə işlətmək olur.Bədii ədəbiyyatda ayrı-ayrı sözlərdən yeni mənalarda istifadə olunması. Onların məcazi məna kəsb etməsi imkanları ilə bağlıdır. Hər bir sözün məcazi mənası dildə müəyyən obrazlılıq əmələ gətirir. Bədii ədəbiyyatda məcazların müxtəlif formalarından olduqca geniş şəkildə istifadə edilir. Buna görə də bədii üslub obrazlı olur və bu cəhətinə əsasən digər üslublardan fərqlənir.Qrammatik vasitələrin istifadəsində. Bədii üslubda bəzi dil vasitələrinə bədii meyarla yanaşılır. Bu və ya başqa bir vasitə bədii qanunlara müvafiq olaraq bədii zərurət əsasında işlənilir. Bədii üslubda sintaktik fiqurlar — ritorik suallar, bədii nidalar və xitablar çox işlənir. Bu da öz növbəsində onu başqa üslublardan fərqləndirir.Fonetik materialın istifadəsində. Bədii üslubda dilin səs sistemi bir növ estetik təsir vasitəsinə çevrilir. Xüsusən poeziyada gözəl ahəng, musiqilik səslərlə yaradılır. Eyni zamanda, səslərin fonetik sıralanması vasitəsi ilə bəzən ifadənin təsiri də qüvvətləndirilir. Belə bir vəziyyət, əsasən, bədii üslub üçün xarakterikdir.Sitatlardan istifadə. Bədii üslubda sitatlardan geniş istifadə olunur. Burada işlənilən hər bir poetik sitat öz vəzifəsinə görə elmi sitatdan fərqlənir. Poetik sitatlar bədii surətlərin nitqini fərdiləşdirmək və s. kimi üslubi cəhətlər üçün işlənilir.Epiqrafların verilməsində. Bədii üslubda epiqraflara tez-tez müraciət olunur. Hər bir epiqraf mətnin əvvəlində verilərək həmin mətnin məzmunu ilə uyğun gəlir. Bunların vasitəsilə müəllif ifadə olunan fikrin təsirini daha da artırır.Bədii üslub bütün öz xüsusiyyətləri ilə olduqca obrazlı, emosional və ekspressivdir. Bu üslub başqa üslublara nisbətən xalq danışıq dilinə daha yaxındır. Hazırda Azərbaycan ədəbi dilinin bədii üslubu çox inkişaf etmişdir. Bu üslub ədəbi dilin və xalq danışıq dilinin xüsusiyyətləri əsasında get-gedə daha da təkmilləşir.2.Ədəbi dilin elmi üslubuFikrin elmi şəkildə ifadə olunması elmi üslub adlanır. Elmi üsluba eyni zamanda elmi dil də deyilir. Elmi üslubda obrazlılıq, emosionallıq olmur. Buraya bütün elmi və metodik əsərlərin dili daxildir.Azərbaycan ədəbi dilində elmi üslub bədii üslubdan sonra formalaşmağa başlamışdır. Bu üslub tarix boyu geniş təkmilləşmə və inkişaf yolu keçirmişdir. Hazırda elmin bütün sahələrinə dair bu üslubda mükəmməl elmi əsərlər yaradılır. Elmi üslubu digər üslublardan fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlər vardır. Həmin xüsusiyyətlər, əsasən, aşağıdakılarla müəyyənləşir.Fikrin elmi izahı. Elm — təbiət və cəmiyyət qanunlarını aydınlaşdırır. Buna görə də elm mövcud anlayışlara dair dəqiq izahat tələb edir; müəyyən məsələ şərh olunarkən elmi təfəkkür əsas götürülür. Bu xüsusiyyət elmi üslubu digər üslublardan fərqləndirir.Terminlərin çox işlənməsi. Məlum olduğu kimi termin elmin əlifbasıdır. Elə buna görə də elmi üslubda elmin müxtəlif sahələrinə dair aparılan tədqiqatla əlaqədar terminlərdən geniş istifadə olunur.Sözün həqiqi mənada işlənməsi. Elmi üslub üçün əsas əlamətlərdən biri sözü ilk mənasında işlətməkdir. Bu üslubda sözlərin məcazi, yaxud bir neçə mənada işlədilməsinə əsasən yol verilmir. Çünki elmi üslubda sözlərin çoxmənalılığı bəzən do-laşıqlığa, anlaşılmazlığa səbəb ola bilir.Xüsusi ifadələrin işlənilməsi. Elmi üslubda bu və ya digər məsələ şərh olunarkən “tədqiqat göstərir ki, ” “belə nəticəyə gəlmək olur ki”, “bu nöqteyi — nəzərdən” və s. kimi xüsusi ifadələrdən tez-tez istifadə olunur. Bunlar elmi üslubun xüsusiyyətləri ilə bağlı ifadələrdir.Mürəkkəb sintaktik konstruksiyaların tələb olunması. Elmi üslubda bu və ya digər anlayışı dəqiq və düzgün ifadə etmək üçün dilin bütün qrammatik vasitələrindən, o cümlədən mürəkkəb sintaktik quruluşlu cümlələrdən istifadə edilir.Müxtəlif işarələrin işlədilməsi. Ayrı-ayrı elm sahələri ilə əlaqədar olaraq elmi üslubda yazılan əsərlərdə müxtəlif işarələr sistemindən istifadə edilir. Dialektlərə aid yazılmış əsərlərdə transkripsiya ilə əlaqədar işarələr buna misal ola bilər.Qədim yunan və latın əlifbalarından istifadə olunması. Bəzi elm sahələrində yunan və latın hərflərinə müraciət olunur.Məsələn, iks (x), iqrik (y) və s.Bu və ya digər tədqiqat işi elmi üslubda şərh olunarkən hər bir müəllifin fərdi üslubu yaranır. Lakin bu fərdi üslub bədii üslubda yaranan fərdi üslub kimi xüsusi mahiyyətə malik olmur.Elmi üslub bədii üslub qədər kütləvi xarakter daşımır. Belə ki, bədii üslubda yazılan hər bir parçanı hamı oxuyanda və ya eşidəndə başa düşür, lakin elmi üslubda müxtəlif sahələrə aid yazılan əsərləri hamı dərk edə bilmir.Qeyd etmək lazımdır ki, ədəbi-tənqidi əsərlər də eyni üslubda yazılır. Bu növ əsərlər elmi üslubu ictimai-publisistik üsluba yaxınlaşdırır.3. Ədəbi dilin ictimai-publisistik üslubuİctimai və siyasi məsələlərin geniş xalq kütləsinin anlayacağı şəkildə izah edilməsi ictimai-publisistik üslub adlanır. Bu üsluba eyni zamanda kütləvi üslub, kütləvi dil də deyilir. Buraya təbliğat, təşviqat məzmunlu, adi məlumat xarakterli və tənqidi məqalələrin, yazılı məruzələrin, qəzet xülasələrinin və s.dili daxildir.İctimai-publisistik üslubun əmələ gəlməsində mətbuatın xüsusi rolu vardır. Buna görə də bu üslubu çox zaman mətbuat üslubu da adlandırırlar. Lakin qeyd etməliyik ki, qəzet və jurnallar-dakı məqalələrin hamısı publisistik üslubda yazılmır; orada müxtəlif üslubda yazılan materiallar olur. Elə buna görə də bütün məqalələri mətbuat üslubu adı altında başa düşmək düzgün deyildir: mətbuat üslubu başqa anlayışdır. Bunun özü iki yerə bölünür: a) qəzet üslubu b) jurnal üslubu. Bunların isə fərqli cəhətləri vardır. Bu fərqlər hər şeydən əvvəl ondadır ki, qəzetdə mənası gec başa düşülən sözlərə, tərkiblərə yer verilmir. Ancaq jurnalda yeni terminlər, tərkiblər, qısaltmalar və sairə çox işlədilir.Azərbaycan ədəbi dilinin ictimai-publisistik üslubu əsasən XIX əsrdə milli mətbuatın meydana çıxdığı dövrdən formalaşmağa başlamışdır.İctimai-publisistik üslubun janrlara görə müxtəlif qolları olmasına baxmayaraq, bunların hamısının ümumi və digər üslublardan fərqli xüsusiyyətləri vardır. İctimai publisistik üslubun səciyyəvi cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir:Sözün istehza ilə işlədilməsi;Sarkazmlar yaradılması;Frazeoloji vahidlərdən geniş istifadə olunması;Bədii ədəbiyyatdan sitatlar verilməsi;İfşa və tənqid üçün ən kəskin sözlər işlədilməsi.İctimai-publisistik üslub, ümumiyyətlə, aydın üslubdur. Burada xalq danışıq ünsürləri yox olur. Məsələn, —Kirpi'' jurnalın-dakı məqalələrin əksəriyyətində istənilən qədər xalq ifadə və tərkibləri, adi danışıq dilinə məxsus cümlələr və s. vardır.İctimai-publisistik üslubda yazılan oçerklər bunu bədii üsluba, xülasə və tənqidi məqalələr elmi üsluba, bəzi materiallar isə rəsmi üsluba yaxınlaşdırılır.4.Ədəbi dilin rəsmi üslubuCəmiyyətdə rəsmi münasibətləri bildirmək üçün yazılan dövlət sənədlərinin üslubu rəsmi üslub adlanır. Buraya bütün dövlət sənədlərinin — protokol, akt, nota, əmr, qərar, bəyanat, qətnamə və s. sənədlərin dili daxildir.Azərbaycan ədəbi dilinin rəsmi üslubu əsasən XIX əsrdə, yəni milli ədəbi dilin sabitləşməsi dövründə formalaşmağa başlamışdır.Rəsmi üslubda yazılan sənədlərdə fikrin konkret şəkildə izahı tələb olunur. Buna görə həmin üslub üçün aşağıdakı cəhətlər xarakterikdir:hər bir məsələ aydın və olduqca qısa izah edilir;artıq və lüzumsuz sözlərə, təkrarlara, bədii vasitələrə yer verilmir;ikimənalılığa, dolaşıqlığa yol verməmək üçün hər bir anlayışa dair dəqiq terminlər seçilir.hər hansı bir məfhumun izahı üçün ədəbi dilin qrammatik normalarına düzgün riayət olunur;ştamp xarakterli xüsusi tərkiblərdən, ifadələrdən geniş istifadə olunur.Ədəbi dilin üslubları cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq dəyişir və inkişaf edir. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin üslubları hər cəhətdən geniş inkişaf etmişdir və indi də bu iş davam edir. Mənbə: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti, ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti, Bakı 2015 Müəlliflər: Akif Bayramov, Ziyəddin Məhərrəmov, Mustafa isgəndərzadə

['üslublar', 'üslubiyyat', 'Azərbaycan dili', 'üslub', 'Azərbaycan dilinin üslubları']

https://kayzen.az/blog/co%C4%9Frafiya-tarixi/24086/sivilizasiyalar.html

Sivilizasiyalar

luminat

Coğrafiya tarixi

5 dekabr 2019, 16:41

Sivilizasiya (lat. – “dövlət”, “vətəndaşlıq”) – insan cəmiyyətinin inkişaf səviyyəsini göstərir. Oxşar dil, din, adət-ənənə, əxlaqa malik olan xalqlar sivilizasiyanın müxtəlif mərhələsindədir. Müxtəlif xalq və ya ölkələr bu mərhələni fərqli zamanlarda qət edir; məsələn, Qədim Misir və Şumer sivilizasiyalarının tarixi daha erkən dövrlərə təsadüf edirsə, Mərkəzi Afrika, Cənubi-Amerika və Cənub-Şərqi Asiyanın bəzi yerli qəbilələri hələ də sivilizasiya mərhələsinə qədəm qoymamışdır. Müharibə, epidemiya, təbii fəlakət və digər səbəblər sivilizasiyaların inkişafını ləngidə bilər. Tədqiqatçılar Yer üzərində 21 fərqli sivilizasiyanın mövcud olduğunu bildirirlər. Hazırda isə özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan Qәrb, Şәrq, Konfutsi, Yapon, Hind, Slavyan-pravoslav, Latın Amerikası vә Afrika sivilizasiyaları və s. mövcuddur. Sivilizasiyalar əbədi deyildir. Tarixən yüksək inkişaf səviyyəsinə malik olmuş güclü sivilizasiya tədricən zəifləyib məhv olur, zəif sivilizasiyanın yerində isə daha güclüsü yarana bilər. Məsələn, vaxtilə yüksək sivilizasiyaya malik olan qədim İraqda hazırda ağır həyat şəraiti hökm sürür. Orta əsrlərdə əyalət kimi tanınan Avropa isə müasir dövrdə yüksək Qərb sivilizasiyasının mərkəzinə çevrilmişdir.Müasir dövrdə dünyada ən güclü olan sivilizasiyalar Şərq və Qərb sivilizasiyalarıdır. Qərb sivilizasiyası Qərbi Avropa, Amerika və Avstraliyada formalaşmışdır. Bu sivilizasiya yeniliklərə meyilliliyi, həmçinin elm və texnikanın yüksək inkişaf sürəti ilə səciyyələnir. Cənub-Qərbi Asiya və Şimali Afrikada yayılan Şərq sivilizasiyası isə daha çox ənənələrə sadiq olması ilə səciyyələnir.Adətən, sivilizasiyalar müəyyən təbii landşaft – çay, dəniz, dağ, səhra və çöl daxilində formalaşır. Yarandığı landşaftdan kənara keçdikdə sivilizasiyanın inkişafı zəifləyir. Misir sivilizasiyası Nil çayı sahilində, Finikiya sivilizasiyası Aralıq dənizinin şərq sahilində, İnk, Astek və Mayya sivilizasiyaları And və Kordilyer dağlarında, Ərəb sivilizasiyası Cənub-Qərbi Asiyanın və Şimali Afrikanın səhralarında, Türk sivilizasiyası isə Mərkəzi Asiyanın çöl landşaftında formalaşmışdır.Yaşadıqları təbii şərait xalqların həyat tərzinə güclü təsir edir. Məsələn, ərəblərin geyim, qida, yaşayış şəraiti, adət-ənənələri səhra landşaftına uyğunlaşmışdır. Səhradan kənarda yaşayan ərəblər də yerli xalqlara uyğunlaşaraq onlar arasında “ərimiş” – yəni, assimilyasiyaya məruz qalmışlar.Slavyan-pravoslav sivilizasiyası meşə landşaftı daxilində formalaşmışdır. Slavyan evi, məişət əşyaları, şifahi xalq ədəbiyyatı, əsasən, meşə ilə bağlı olur.Qәrb sivilizasiyasının formalaşmasında dənizlər mühüm rol oynamışdır. Məhz buna görə də bu sivilizasiyanın müasir sərhədləri Avropadan xeyli uzaqda yerləşən Şimali Amerika, Avstraliya, Yeni Zelandiyanı əhatə edir.Sivilizasiyalar tarixboyu bir-birini dəyişdirmiş və yeniləşdirmişdir. Onların birbirinə təsiri müxtəlifdir. Əgər Böyük Coğrafi kəşflərdən sonra avropalılar “Yeni dünya”ya səpələnərək Qərb mədəniyyətini yayırdılarsa, hazırda bunun əksi baş verir. Müxtəlif sivilizasiya areallarından – Çin, Koreya, Vyetnam, Afrika, Latın Amerikası, Yaxın Şərq və digər ölkələrdən Avropaya gələn miqrantlar öz milli mədəniyyətlərini qorumaqla yanaşı, Qərb ənənələrini qəbul edirlər.“Sivilizasiyaların toqquşması” nəzəriyyəsi ABŞ-ın Harvard Universitetinin alimi Samuel Hantinqton tərəfindən işlənmişdir. Hantinqtonun fikrincə, XXI əsrdə sivilizasiyaların toqquşması baş verəcəkdir. Lakin Hantinqtonun əleyhdarları hesab edirlər ki, etnik fərqlərə baxmayaraq, qloballaşma prosesləri intensivləşəcək və bəşəriyyət ümumplanetar birliyə nail olacaqdır”. Mənbə: Coğrafiya – 9. Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. Müəlliflər: Elbrus Əlizadə, Nərminə Seyfullayeva, İrkən Aktoprak, Yelena Şabanova

['sivilizasiya']

https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-dili/24149/%C3%BCslubiyyat.html

Üslubiyyat

luminat

Azərbaycan dili

5 dekabr 2019, 11:40

Dilin üslublarını öyrənən elmə üslubiyyat deyilir. Üslu-biyyatın əsas vahidi üslubdur. Üslub üslubiyyatdan geniş anlayışdır. «Üslub» dedikdə dil vasitələrindən məqsədyönlü istifadə üsulu, forması nəzərdə tutulur.Dil vahidlərindən məqsədyönlü istifadə iki baxımdan özünü göstərir: fərdi və ümumi (funksional). 1. FƏRDİ ÜSLUBFərdi üslub xüsusi, yaxud şəxsi baxımdan özünü göstərir.Hər hansı bir fərdin şifahi, yaxud yazılı nitqində özünəməxsus xüsusiyyətlər mövcuddur. Həmin xüsusiyyətlər bütövlükdə fərdi üslubu təşkil edir.Fərdi üslub ayrıca fərdin, sənətkarın nitqidir və funksional üslublarının çoxunda özünü göstərir. Ən qabarıq ifadəsi isə bədii üslubdadır. Bədii üslub, bir qayda olaraq, fərdin — müəllifin keçirdiyi ovqatın, emosiyaların təzahürü olduğundan fərdilik burada daha güclü şəkildə meydana çıxır.Fərdi üslub funksional üslublardan fərqli olaraq, xüsusi səciyyə daşıyır və əsasən bir şəxsə (müəllifə) aiddir: Füzuli üslubu, Vaqif üslubu, Səməd Vurğun üslubu və s. Bəzən bu və ya digər dil xüsusiyyətlərini ümumilikdə daşıyan bir neçə şəxs (müəllif) də eyni bir üsluba aid olur: mollanəsrəddinçilərin üslubu, füyuzatçıların üslubu. Bu baxımdan “üslubiyyat” ancaq dilçilik anlayışıdır, «üslub» isə daha geniş məzmuna malikdir: buna bəzən «dəst-xətt», «yol» və s. də deyilir.Elmi, publisistik üslublarda və məişət üslubunda da nitq fərdiliyi öz əksini tapır, ancaq bu bədii üslubdakı qədər güclü deyil. Rəsmi-işgüzar üslubda isə fərdilik, demək olar ki, yoxdur.FUNKSİONAL ÜSLUBLARFunksional üslublar ümumi, yaxud ictimai baxımdan özünü göstərir.Funksional üslublar milli ictimai təfəkkürün müxtəlif sahələrini əks etdirir və bu üslublar birlikdə ədəbi dili təşkil edir. Ədəbi dilin fonetik, leksik və qrammatik normaları onun funksional üslublarının hər biri üçün məcburidir.Hər dildə bir birini tamamlayan iki tendensiya mövcuddur:İctimai təfəkkürdə differensiasiya — funksional üslubların bir-birindən daha çox fərqlənməsinə təkan verir.İctimai təfəkkürdə inteqrasiya — funksional üslubların bir-birinə yaxınlaşmasına təsir göstərir.AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN ÜSLUBLARIAzərbaycan ədəbi dili inkişaf etmiş funksional üslublar sisteminə malikdir. Həmin üslublar aşağıdakılardır:Bədii üslub.Elmi üslub.Publisistik üslub.Məişət üslubu.Rəsmi-işgüzar üslub. 1. BƏDİİ ÜSLUBBədii üslub — milli bədii təfəkkürün ifadəsidir.Əsas xüsusiyyətləri bunlardır: obrazlılıq, emosionallıq.Funksional imkanlarının genişliyinə görə bədiiüslub bir sıra hallarda ümumən ədəbi-bədiidil adlandırılır.Obrazlılıq bütöv bir hadisədir. Emosionallıq (yaxud ekspressivlik), hər şeydən əvvəl, obrazlılıqdan irəli gəlir, obrazlı nitq, eyni zamanda emosional (və ya ekspressiv) nitqdir.Obrazlılığın aşağıdakı göstəriciləri vardır:1) fonetik səviyyədə:alliterasiya sözlərin əvvəlində eyni səslərin gəlməsi;assonans sözlərin müxtəlif hissələrində uyğun səslərin melodiya yaratması;intonasiya;təkrar.2) leksik səviyyədə:a) məcazın müxtəlif növləri;epitet bədii təyindir: dəmir iradətəşbeh bənzətmədir. Onun iki forması vardır:  *Müfəssəl — kimi, tək, elə bil, sanki sözləri ilə düzəlir: O, quş kimi uçur. *Mükəmməl — heç bir olmadan düzəlir:qrammatik əlamət Boyun sürahıdır, bədənin büllur.mübaliğə — şişirtmə: Necəsən, bir ah çəkim, Kür quruya, sal yana.istiarə — metafora (köçürmə): Dağlar yuyunur.kinayə — sözün zahirən müsbət mənada deyilib, ancaq əslində mənfi məna bildirməsidir. İki növü vardır: *Yumorlu kinayə: Ə, bu lap əjdahadır ki (qorxaq haqqında). *Satirik kinayə: Millətin dərdini çəkməkdən çöpə dönüb (millətə canı yanmayan haqqında).b) frazeologiya, omonimlik, sinonimlik, antonimlik və s.3) qrammatik səviyyədə:inversiya — söz sırasının dəyişməsi (xəbərin qəsdən əvvələ keçirilməsi): Darayır saçlarını gün.qeyri-normativ cümlə konstruksiyalarının işlənməsi:Hamı şəhərə getdi, bacımdan başqa.ellipsis — ixtisar: Yazıçı və şairlərin əsərləri.Bədii üslub aşağıdakı formalarda təzahür edir:şeir dili — aydın seçilən ahəngə, ölçüyə, bölgüyə malik, qafiyələnən dildir;nəsr dili — müəyyən süjetə malik təhkiyənin — hekayənin, povestin, romanın, dilidir;dramaturgiya dili — monoloq və dialoqlardan ibarət səhnə dilidir.Sözün fonetik funksiyasıSözün bədii üslubdakı əsas işinə, vəzifəsinə poetik funksiya deyilir. Mətndə bilavasitə poetik funksiya daşıyan söz, yaxud ifadə poetizmdir. Poetizm — bədii sözdür. Bədii söz, əsasən, məcazi mənada işlənmiş sözdür.Sözlə bütöv bir sənət sahəsi yaranmışdır ki, bunu ədəbiyyat adlandırırıq.2. ELMİ ÜSLUBElmi üslub elmi təfəkkürün ifadəsi olub, bu və ya digər elm sahəsinin dilidir. Əsas xüsusiyyətləri bunlardır: məntiqlilik, ardıcıllıq, konkretlik.Monoqrafiyaların, dərsliklərin, elmi məqalələrin dili elmi üsluba aiddir.Elmi üslubda ancaq bu üslub üçün xarakterik olan elə sözlər işlənir ki, onlara termin deyilir. Hər elmin özünəməxsus terminləri vardır.Elmi üslubda mürəkkəb cümlələr, modallıq bildirən söz və ifadələr çox işlənir. Elmi üslubda fikri daha yığcam, daha konkret ifadə etmək üçün müxtəlif qrafik vasitələrindən (rəqəm, diaqram, düstur və s.) istifadə olunur.Elmi üslubda sözlər, ifadələr, cümlələr müəyyən anlayışları, hökmləri birmənalı şəkildə ifadə edir, çoxmənalılığa, mətnaltı mənaya, fikrin müxtəlif cür anlaşılmasına yol verilmir.Sözün terminoloji funksiyaları (Termin)Sözün elmi üslubdakı əsas işinə, vəzifəsinə onun terminoloji funksiyası deyilir. Mətndə bilavasitə terminoloji funksiya daşıyan söz, yaxud ifadə termindir.Elmi üslubu isə terminsiz təsəvvür etmək olmaz.Termin:müəyyən elm sahəsinə aid olub, həmin elmin mütəxəssislərinə məlumdur;müxtəlif məna çalarlarına malik deyil, məhz bir anlayışı ifadə edir;formaca yığcamdır, rahatdır.Elmi terminlər, adətən, beynəlmiləl olur. Beləliklə, elmin dili getdikcə daha çox beynəlmiləlləşir ki, bu özünü aşağıdakı sahələrdə göstərir:elmi üslubda beynəlmiləl terminlər milli terminləri sıxışdırır;elmi üslub get-gedə daha çox formullara, şərti işarələrə, hamı üçün anlaşıqlı digər vasitələrə meyl edir;elmi araşdırmaların nəticələrinin daha çox elan edildiyi dillər (ingilis, alman, fransız, rus) müəyyənləşir.Bütün elmləri üç yerə ayırmaq olar:humanitar elmlər: fəlsəfə, tarix, filologiya, psixologiyatəbiət elmləri: biologiya, coğrafiya, tibbtexniki elmlər: riyaziyyat, fizika, kimya3. PUBLİSİSTİK ÜSLUBPublisistik üslub milli ictimai təfəkkürü ifadə edən nitq forması olub, mətbuatda funksionallaşır, müxtəlif mövqe və maraqları əks etdirir.Əsas xüsusiyyətləri bunlardır: aydınlıq, kütləvi anlaşıqlılıq, təsirlilik. Burada mücərrəd obrazlılığa, ağır terminologiyaya yer verilmir.Qəzetlərin, kütləvi jurnalların, radionun, televiziyanın, elmi-kütləvi kitabların və s. dili publisistik üsluba aiddir. «Publisistik üslub» ifadəsi ilə yanaşı, bəzən «mətbuat dili» ifadəsi də işlənir. Həmçinin «qəzet dili», «radio dili», «televiziya dili», «elmi-kütləvi dil» ifadələrindən də istifadə olunur.Publisistik üslubun iki forması vardır: yazılı və şifahi.Yazılı forması — qəzetlərin, kütləvi jurnalların, elmi-kütləvi kitabların dili.Şifahi forması — radio dili, televiziya dili, eləcə də kütləvi yığıncaqlarda, mitinqlərdə səslənən dil.Publisistik üslubun şifahi forması ilə yazılı forması bir-birindən o qədər də fərqlənmir.Publisistik üslub çox müxtəlif emosiyaları ifadə edir. Burada həm qəzəbli, əsəbi, həm sakit, təmkinli, həm təsviri, həm də analitik dilə təsadüf olunur.Publisistik üslub xalq dilinə çox yaxındır: ümumxalq dilində gedən proseslər publisistik üsluba, publisistik üslubda gedən proseslər ümumxalq dilinə təsir edir.Publisistik üslub ən ictimai nitq forması olduğuna görə digər funksional üslubların bir sıra əlamətlərini də daşıyır. Nəticədə publisistik üslubun aşağıdakı növləri meydana çıxır:Bədii-publisistik dil — müəyyən qədər obrazlı nitq formasıdır, burada bədii ifadə vasitələrinə (məcazlara) təsadüf edilir (oçerk və felyeton janrları).Elmi-publisistik dil — müxtəlif elm sahələrinə, siyasətəvə dinə həsr olunmuş publisistik məqalələrin, kitabların dili.Rəsmi-publisistik dil — publisist məzmun daşıyan bu və ya digər rəsmi, yaxud işgüzar sənədin dilidir.4. MƏİŞƏT ÜSLUBUMəişət insanların gündəlik yaşayışı, ümumi həyat tərzi, vərdiş olunmuş davranışıdır. Deməli, məişət üslubu insanların məişətdəki danışıq tərzini, şəxslərin ailədəki, istehsalat-dakı ünsiyyət dilini əhatə edir. Məişət üslubunun konkret səciyyələndirici dil göstəricisi yoxdur.Əsas xüsusiyyətləri bunlardır: təbiilik, sərbəstlikvə adi, sadə danışıqdili.Məişət üslubu ədəbi dilin sərbəst və şifahi nümunəsi, həmçinin ən geniş yayılmış üslubudur.Yazısında bir şəxs bədii üslubun, ikincisi elmi üslubun, üçüncüsü publisistik üslubun nümayəndəsi ola bilər. Amma şifahi nitqdə hər üçü məişət üslubundan istifadə edir. Deməli, müxtəlif üslubların nümayəndələri bir məqamda birləşirlər.5. RƏSMİ-İŞGÜZAR ÜSLUBRəsmi-işgüzar üslub rəsmi və işgüzar sənədlərin dil təzahürüdür.Əsas xüsusiyyətləri bunlardır: standart formalar və olduqca yığcamlıq. Burada artıq sözlər, obrazlı ifadələr işlədilmir, fərdi nitq ünsürlərindən qaçılır.Bu və ya digər dilin dövlət dili olması, dövlətin həmin dilin rəsmi-işgüzar üslubuna münasibəti ilə müəyyən edilir.Rəsmi-işgüzar üslubun lüğət tərkibi nə qədər yığcam, sintaksisi nə qədər məhduddursa, normalılığı o qədər möhkəmdir. Tarixən müəyyən standartlaşmış formalar vardır ki, üslub ondan kənara çıxmır. Buna görə də rəsmi-işgüzar üslubda arxaik leksika və əski sintaktik konstruksiyalar uzun zaman mühafizə olunur. Rəsmi sənədlərin dili də işgüzar sənədlərin dilindən fərqlənir:1) Rəsmi sənədlərin dili — dövlət, yaxud hökumət təşkilatlarının tərtib etdiyi və xüsusi qaydada (rəsmi şəxsin imzası, möhür və s. ilə) təsdiq olunan sənədlər nəzərdə tutulur.Rəsmi sənədlər bunlardır: Konstitusiya, qanunlar, qərarlar, fərmanlar, sərəncamlar, nazirlərin əmrləri. Rəsmi sənədləri mütəxəssislər hazırlayırlar. Həmin sənədlər mühüm hüquqi məzmuna malik olub, eyni zamanda, tarixi əhəmiyyət daşıyır.Rəsmi sənədlərdə dilin maksimum mükəmməlliyi gözlənilir, fikrin aydınlığına, birmənalılığına, hüquqi əsaslılığına xüsusi diqqət yetirilir, dil yığcamlığı əsas şərtdir.2) İşgüzar sənədlərin dili — bu sənədlər xüsusi dövlət əhəmiyyəti daşımır, konkret məsələ ilə bağlı tərtib edilir.İşgüzar sənədlər bunlardır: ərizə, tərcümeyi-hal, izahat, elan, bildiriş, reklam, anons, afişa, arayış, protokol, rəy, teleqram, annotasiya, akt, teleqram.İşgüzar sənədlər həcmcə, adətən, rəsmi sənədlərə nisbətən kiçik olur və onlarda bəhs olunan məsələ barəsində daha konkret, daha aydın məlumat verilməsi, həmçinin imla xətalarının olmaması bu cür sənədlərin mükəmməlliyini, yararlılığını müəyyən edir.İşgüzar sənədlərin hazır formaları olur ki, bu və ya digər məsələ ilə bağlı göstəricilər həmin hazır formalara yazılır. Bu ona görə vacibdir ki, sənəddə artıq sözlər, ifadələr işlədilməsin, imla xətalarına, cümlə qüsurlarına yol verilməsin.Sənədlərin savadlılıq dərəcəsi cəmiyyətin mədəni səviyyəsini göstərir.Sənəd dilində ifadələrRəsmi və işgüzar sənədlərin dilində ifadə qəlibləri — şablonlar əsas yer tutur. Ancaq bəzən rəsmi sənədlərdə, məsələn, bəyanatlarda, manifestlərdə obrazlılıq da olur. Bəzən sual və nida cümlələrinə də geniş yer verilir.Məktublar da rəsmi yazışma dilində yaranır. Siyasi xadimlərin, dövlət nümayəndələrinin bir-birinə məktublarında sənəd dili ölçüsü tam gözlənilir. Qeyri-rəsmi şəxslərin, qohumların, ailə üzvlərinin məktublarında yalnız başlanğıc və sonluqda rəsmi üsluba məxsus qəlib ifadələr özünü göstərir.Məktub forması rəsmi üslubun ən sərbəst formasıdır.Yazıçının, alimin, dövlət xadiminin tərcümeyi-halı elmi və publisist üslublarda yazılır. Buna elmi tərcümeyi-hal deyilir.Üslubların ayrılma və birləşmə xüsusiyyətləriƏdəbi dilin ilk, qədim yaradılışı dövründə bugünkü qədər üslublar olmayıb. Ümumiyyətlə, qədim dövrlərdə indi müstəqil elm sahələri kimi tanıdığımız riyaziyyat, təbabət, dilçilik, estetika və s. bir elmin — fəlsəfə elminin tərkib hissələri olmuşdur.Elmlərin tarixi inkişafı onların müxtəlif sahələrinin yenidən yaxınlaşmasına, hətta birləşib yeni elm formalaşdırmasına gətirib çıxarır. Məsələn, biologiya və kimya elmlərinin tədqiqləri üstündə duran biokimya, biologiya və fizikaya əsaslanan biofizika elmləri var; yaxud dilçilik elminin riyazi dilçilik adlanan bir sahəsi mövcuddur ki, onunla məşğul olan mütəxəssis həm dilçiliyi, həm də riyaziyyatı bilməlidir.Göründüyü kimi, bir qoldan müxtəlif elm sahələrinin ayrılması (differensiasiya) və müxtəlif elm sahələrinin bir-birinə yaxınlaşması (inteqrasiya) tarixin müxtəlif mərhələlərində təkrar olunan proseslərdir.Son dövrlərdə elmi üslubun xüsusi bir qolu — bədii və publisistik dilin müştərək şəkildə iştirak etdiyi qolu fəaliyyət göstərir. Bu, savadlanmanın kütləviləşməsi ilə bağlıdır. Elmi məlumatın kütləvi dillə ifadəsi həm geniş oxucu kütləsi, həm də müxtəlif elm sahələrində çalışanların özləri üçün son dərəcə zəruridir. Beləliklə, elmin müxtəlif sahələrinə aid biliklər bir qədər obrazlılıqla, bir qədər publisistikliklə sadələşdirilir. Bu ifadə tərzinə elmi-kütləvi dil deyilir.Müəllif: KAMRAN ƏLİYEV Mənbə: AZƏRBAYCAN DİLİ, abituriyentlər üçün köməkçi vəsait, Bakı — «Elm» — 2011, ISBN 978-9952-453-30-0

['üslub', 'rəsmi-işgüzar üslub', 'bədii üslub', 'məişət üslubu', 'publisistik üslub', 'Azərbaycan dili', 'üslublar', 'üslubiyyat', 'Azərbaycan dilinin üslubları']

https://kayzen.az/blog/biosfer/24083/antarktidan%C4%B1n-t%C9%99bi%C9%99ti.html

Antarktidanın təbiəti

luminat

Biosfer

3 dekabr 2019, 12:47

Antarktika (yunan “anti” – “əks” deməkdir) – yəni Yer kürəsinin Şimal qütbü ətrafının – Arktikanın əksi mənasındadır. Antarktida – üç yarımkürədə yerləşən, sahəsi 14 milyon km2 olan, üç okeanın suları ilə əhatələnən cənub materikidir. Materik bütün coğrafi uzunluqlarda yerləşir, onun sahilləri hər tərəfdən şimala istiqamətlənmişdir ki, bu da onun coğrafi mövqeyi ilə əlaqədardır.Antarktida – cənub materiklərinin əvvəllər daxil olduğu Hondvananın tərkib hissəsidir. Materik eyniadlı litosfer tavasında yerləşir, qərb tərəfdən And dağlarının davamı kimi Sakit okeanın “Odlu həlqə”sinə daxildir. Antarktidada hələ də vulkanik proseslər (burada fəaliyyətdə olan Erebus vulkanı püskürür) davam edir. Materikin buzaltı relyefi (sıra dağlar, platolar, çökəkliklər və s.) mürəkkəbdir. Antarktidanın buz örtüyü. Antarktidanın mərkəzi hissəsi maksimum qalınlığı 4500 m-ə çatan qalın buz qatı ilə örtülüdür. Yer kürəsində mövcud olan buz örtüyünün 90%-i buradadır. Antarktidada buz örtüyünün tarixi 20 milyon ildən artıqdır. Buz örtüyü günbəzi xatırladır. Onun qalınlığı Cənub qütbü ətrafında maksimuma çatır, kənarlara doğru isə nazikləşir və sahilboyunda nəhəng aysberqlər yaradır. Materikin buz örtüyü şirin su ehtiyatıdır, lakin bu ehtiyatlardan istifadə olunmur. Aysberq – suda üzən buz dağıdır. Onun 2/3 hissəsi suyun altında olur. Antarktidanın mineral ehtiyatları. Antarktida mineral ehtiyatlarla zəngindir. Bura təkcə maqmatik süxurlarda rast gəlinən faydalı qazıntılarla deyil, həm də üzvi mənşəli çökmə süxurlarda mövcud olan daş kömür, neft, təbii qaz ehtiyatları ilə də zəngindir.Antarktidanın iqlimi. Antarktida materikini “Yerin soyuducusu” adlandırırlar. Burada dünyanın ən soyuq ərazisi yerləşir. Materikin daxili hissəsində iqlim daha sərtdir. Yayda (yanvarda) –30°C, qışda (iyulda) –89,2°C “Vostok” stansiyasında) müşahidə olunmuşdur. 2013-cü ildə isə yapon stansiyasında –91,2°C qeydə alınmışdır. Yayda materikin səthi günəşdən kifayət qədər istilik alır, lakin qar və buz örtüyü günəş istiliyini əks etdirərək geri qaytarır və ərazi qızmır. Materikin mərkəzi ilə sahilləri arasında kəskin təzyiq fərqi vardır. Cənub qütbündən 60° c.en-ə doğru əsən cənub-şərq küləklərinin sürəti saniyədə 65 m-ə bərabər olur və onlar buz hissəcikləri ilə müşayiət edilir. Antarktidanın üzvi alәmi. Bütün materiklər arasında üzvi aləminə görə ən kasıb materikdir. Sahilboyunda buz örtüyü arasında yerləşən Antarktida vahələrində mamır, şibyə və ibtidai yosun istisna olmaqla materikdə bitki örtüyü yoxdur. Bu ərazilərin daimi sakini pinqivinlərdir. Sahilboyu sularda mavi balina, kaşalot və s.-yə rast gəlinir. Bu ərazilərdə sular planktonlarla zəngindir.Antarktidaya dair 1 dekabr 1959-cu ildə imzalanan və 23 iyun 1961-ci ildən qüvvəyə minən konvensiyaya görə, materik heç bir dövlətə məxsus deyildir. Ondan yalnız elmi fəaliyyət üçün üstifadə oluna bilər. Antarktida daimi əhalisi olmayan materikdir. Burada ABŞ, Rusiya Federasiyası, Böyük Britaniya, Avstraliya, Yeni Zelandiya,Yaponiya və digər ölkələrin elmi tədqiqat stansiyalarında müvəqqəti işləyən ixtisaslı kadrlar yaşayır. Son illərdə materik turistlərin diqqətini cəlb etməyə başlamışdır. Hazırda Antarktidaya ildə 6000-dən çox turist gəlir.Mənbə: Coğrafiya – 9. Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. Müəlliflər: Elbrus Əlizadə, Nərminə Seyfullayeva, İrkən Aktoprak, Yelena Şabanova

['Antarktida', 'Antarktida qitəsi', 'Antarktika']

https://kayzen.az/blog/kontinent/24065/asiyan%C4%B1n-iqlimi.html

Asiyanın iqlimi

luminat

Materiklər və qitələr

3 dekabr 2019, 10:58

Asiya iqliminin formalaşmasına müxtəlif amillər təsir edir. Qitənin şimaldan cənuba doğru çox uzanması onun Şimal yarımkürəsinin bütün iqlim qurşaqlarında yerləşməsinə səbəb olur. Zond arxipelaqının cənubundakı adalar Cənub yarımkürəsinin subekvatorial qurşağında yerləşir.Әrazinin böyüklüyü vә sahillәrin xüsusiyyәtlәri Asiyanın iqliminə güclü təsir edir. Geniş quru ərazi Asiyanın mərkəzi hissəsində iqlimin kontinentallığına səbəb olur. Bu ərazilər sərt qışı və isti yayı, illik və sutkalıq temperatur amplitudunun böyük olması ilə səciyyələnir. Tayfunlar – güclü yağışların müşahidə olunduğu tropik siklonlardır. Onların diametri 300–400 km-ə, küləyin sürəti isə 300 km/saata çatır. Tayfunlar Asiya üçün səciyyəvi olan atmosfer hadisələrindən biridir.Asiyanın şimalında iqlimə daimi küləklərdən şimal-şәrq, cənub-qərb hissəsinə isə passat külәklәri təsir göstərir. Lakin Asiyanın iqliminin formalaşmasına daha çox daimi küləklər deyil, mövsümi külәklәr təsir edir. Cənubi, Cənub-Şərqi və Şərqi Asiya sahilləri üçün yay aylarında bol yağıntıları ilə seçilən mussonlar səciyyəvidir.Cənubi və Mərkəzi Asiyanın iqliminə relyefin tәsiri daha çoxdur. Hindistanda Himalay dağlarının cənub yamacında yerləşən Çerrapunca məntəqəsində ildə orta hesabla 11 200 mm yağıntı düşür. Bu, dünyada Havay adalarından sonra 2-ci ən rütubətli yerdir.Asiyanın mərkəzi hissəsinin iqlimi kəskin və quraqdır. Bu, regionu əhatə edən dağ silsilələrinin rütubətli hava kütlələrinin qarşısını kəsməsi ilə izah edilir. Dağlıq regionların iqlimi yüksəklikdən asılı olaraq dəyişir. İqlimin yüksəklik qurşaqlığı Tyan-Şan və Himalay dağlarında daha aydın nəzərə çarpır.Şimal Buzlu okeanı sahilinin arktik iqlim qurşağında yerləşən əraziləri bütün il boyu çox soyuq və quru hava kütlələrinin təsiri altında olur. Burada qışda hava -40°C – -50°C, yayda isə 0°C +4°C-yə çatır. Şimal-şərq küləkləri il ərzində materikə doğru Şimal Buzlu okeanından əsir, lakin yağıntı gətirmir. Çünki okeanın səthi buzla örtülüdür və onun səthindən, demək olar, buxarlanma getmir.Subarktik iqlim qurşağı arktik və mülayim hava kütlələrinin mövsümi növbələşməsi ilə səciyyələnir.Subarktik qurşaqda yay mülayim keçir, çünki burada mülayim hava kütlələri hakim olur. Lakin qış çox sərt soyuq olur ki, bu da arktik hava kütlələri ilə əlaqədardır. Bu ərazidə əkinçiliyi inkişaf etdirmək üçün heç bir imkan yoxdur. Əhalinin əsas məşğuliyyəti maralçılıq və xəz dəri heyvandarlığıdır.Mülayim iqlim qurşağı Asiyanın çox hissəsini əhatə edir. Qərbi və Şərqi Sibirin iqlimi kontinentallığı ilə seçilir. Bu ərazilər kənd təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişsizdir: yay qızmar, qış isə çox sərt olur. Şaxtalar bütün qış boyunca davam edir, temperatur –50°C-dən aşağı olur. Qitənin şimalında Şimal yarımkürəsinin soyuqluq qütbləri – Oymyakon və Verxoyansk yerləşir. Oymyakonda –72°C, Verxoyanskda isə –68°C temperatur müşahidə olunub. Qışda yağıntı çox az olur və ya heç düşmür. Ona görə də qar örtüyü nazik olur. Qar örtüyü ilə qorunmayan yer səthi çox soyuyur və xeyli dərinliyə qədər donur. Beləliklə, çoxillik donuşluq (onu daimi donuşluq da adlandırırlar) yaranır. Çoxillik donuşluğun mövcud olduğu ərazilərdə tikinti işləri əlavə xərc tələb edir. Burada qısa yay dövründə donuşluğun üst hissəsində buz qatı əriyir. Tikililər su altında qalır, bunun qarşısını almaq üçün çox vaxt binalar dirəklər üzərində tikilir, yolların çökəkliklərdən keçən hissələrində xüsusi qurğular salınır.Subtropik qurşaq Asiyada Aralıq dənizi sahilindən Sakit okean sahilinə qədər təqribən 40° şm.e boyunca uzanır. Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan və s. ölkələr subtropik qurşağın başlıca kənd təsərrüfatı regionlarıdır. Burada pambıqçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik, meyvəçilik, qoyunçuluq və s. inkişaf edir.Tropik qurşaq bütöv zolaq əmələ gətirmir. O, Pakistan və Hindistan sərhədində yerləşən Tar səhrası rayonunda qırılır. Tropik iqlim qurşağı Cənub-Qərbi Asiya ölkələrinin əsas hissəsini əhatə edir. İqlimin quraqlığı əkinçilikdə suvarmanın tətbiqini tələb edir. Suvarma, əsasən, yeraltı suların hesabına həyata keçirilir. Cənubi, Cənub-Şərqi və Şərqi Asiyada tropik qurşaq mövcud deyil. Bu ərazilər, əsasən subekvatorial iqlim qurşağındadır. Bura çəltik, cut, çay, təbii kauçuk (heveya), şəkər qamışı, pambıq və s. qiymətli bitkilərin becərildiyi regiondur. Suvarma işləri qış aylarında həyata keçirilir. Hindistan, Hind-Çin və Malakka yarımadaları və Çinin cənub hissəsi dünyanın ən mühüm əkinçilik regionlarından biridir. Burada ilboyu əkin işləri aparmaq mümkündür.Asiyanın cənub-şərq ucqarında yerləşən adalar ekvatorial iqlim qurşağındadır. Bu ərazilərdə temperatur bütün ilboyu +25°C-yə yaxın olur və bol yağıntı ilboyu bərabər paylanır. Mənbə: Coğrafiya – 9. Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. Müəlliflər: Elbrus Əlizadə, Nərminə Seyfullayeva, İrkən Aktoprak, Yelena Şabanova

['Asiya', 'Asiyanın iqlimi', 'Asiyanın coğrafiyası']

https://kayzen.az/blog/flora/24041/g%C3%BCll%C9%99r-sevgi,-h%C9%99yat-r%C9%99mzidir.html

Güllər sevgi, həyat rəmzidir

floren

Flora

1 dekabr 2019, 13:14

Bir çox duyğuları bir-birimizə çatdırmaq üçün çiçəklərdən, xüsusilə güllərdən  istifadə edirik. Sevgi, təəssüf və ya izhar etmək istədiyimiz digər duyğular. Çiçək və güllər insana sevinc, fərəh, inam gətirir. Güllər canlı təbiətdə insan həyatının istənilən anında onu müşayiət edən təbii gözəlliklərdir. Dünyaya  övlad bəxş edən anaları ziyarətə gələnlər arasında mütləq gül dəstəsi gətirənlər olur, xüsusi günlərdə ilk ağla gələn, məktəb həyatına ilk qədəm qoyan övladlarımızın ən müqəddəs varlıq hesab etdiyimiz müəllimlərə qiymətli hədiyyəsi də elə gül dəstəsi olur. Ad günlərində, toy mərasimlərində və nəhayət, dünya ilə vidalaşanda da bizi gül dəstələri ilə yola salırlar. Qədimdən bəri gül sevgi və firavanlıq simvolu sayılır. Güllər əsrlər boyu rəssam və şairlərin diqqətini çəkib və yaradıcı insanlar üçün ilham mənbəyi olub. Onlar hətta yuxuda da xoş təsirini bizdən əsirgəmir, həmin yuxu da müsbət yozulur. Bəlkə də, elə buna görə analar öz balasına laylasında belə deyirlər:Layla dedim yatasan, Qızıl gülə batasan. Qızılgül bağın olsun, Kölgəsində yatasan.Güllərdən insana müsbət həyat enerjisi süzülür, gül adı gələndə istər-istəməz insanın əhval-ruhiyyəsi yüksəlir. Müxtəlif nemətlər düzülmüş süfrədə gül olanda insanda xoş ovqat yaranır. İnsanların həyat səviyyəsi yaxşılaşdıqca zövqlər daha da yüksəlir, təbiətə, gözəlliyə daha həssas yanaşılır. Hər kəs nemətlərin ən yaxşısına sahib olmağa can atır. Bu günün reallığı belədir...Bakıda gül sifariş etmək üçün seçimlər çoxdur. Hər küçənin başında bir gül mağazası görmək mümkündür. Amma zövqlü, buketin içində harmoniya yaradan və çatdırılma xidmətini yaxşı edənlər azdır. Onların içində ən fərqlənəni yəqin ki, Floren Ville gül dükanıdır.Burada baxmaqdan doymadığımız al-əlvan gülləri görəndə insan biranlıq ətraf aləmdən ayrılıb xəyallara dalır. Kuryer xidməti operativ işləyir, florist xanımın əlindən isə qayçı düşmür. Gözəlliyi, gül-çiçəyi görmək, duymaq, ona qayğı göstərmək xoş əhval-ruhiyyənin əlamətidir. Təbii ki, mühitinə görə güllər hər ölkədə fərqli yetişir. Lakin mənası dəyişməz olaraq qalır, bəzən isə bir gülün dəyəri qiymətli daşlardan, gümüş və qızıldan da baha olur. Çünki çiçəklər həyat, sevgi rəmzi daşıyır.Məqalədə Ramiyyə Əkbərovanın yazılarından istifadə olunub

['gül', 'çiçək', 'çiçəklər', 'Floren Ville mağazası', 'gül salonu', 'gül mağazası', 'FlorenVille Baku']

https://kayzen.az/blog/az-proza/24025/koro%C4%9Flu-dastan%C4%B1.html

“Koroğlu” dastanı

luminat

Azərbaycan ədəbiyyatı

1 dekabr 2019, 10:49

XVI əsrin sonu — XVII əsrin əvvəllərində baş vermiş Cəlalilər hərəkatı xalq arasında geniş əks-səda tapmış, bu hərəkatın iştirakçıları haqqında çoxlu nəğmə, rəvayət yaranmışdır. Bu tarixi hadisə Azərbaycan və Türkiyə ərazisi ilə bağlı olduğundan yaranan bədii nümunələr də bu ölkələrdə daha geniş yayılmış, dildən-dilə keçmiş, zaman ötdükcə daha da zənginləşmişdir. “Koroğlu” dastanının mənbəyi məhz bu tarixi hadisə, bu hərəkat hesab olunur. Xalqın bədii təfəkkürünün, düşüncəsinin məhsulu kimi meydana gələn bu dastan (təsadüfi deyildir ki, onda əfsanəvi qüvvələr də iştirak edir) illər keçdikcə mükəmməl bədii forma və məzmun almış, möhtəşəm, təkrarolunmaz abidəyə çevrilmişdir. Dastanda xarakter, fərdi xüsusiyyət və insanlara münasibətləri ilə bir-birindən fərqlənən çoxlu obraz yaradılmışdır. Eposun baş qəhrəmanı Koroğlu xarakteri, davranışı, tədbirli olması ilə diqqəti dərhal cəlb edir və seçilir. Yoxsul ilxıçı oğlu olan Rövşən ilk dəfə atasının intiqamını almaq üçün silaha əl atır, lakin haqsızlığa, ədalətsizliyə nifrəti bu gənci mübarizə yolundan döndərmir. Ağa, bəy, xan zülmündən cana doymuş, xoşbəxt həyat arzusu ilə yaşayan yoxsul gənclərin üz tutduğu Çənlibel azadlığın hökm sürdüyü yurda, Rövşən isə Koroğluya çevrilir.Bu yenilməz sərkərdəni dəlilərə, yoxsul insanlara daha çox sevdirən mərdliyi, ədalətli olması və igidliyidir. Varlanmaq, şöhrət qazanmaq xalqa arxalanan, ondan güc, qüdrət alan Koroğlunun təbiətinə yaddır.Koroğlunun başına yığışan, ətrafında sıx birləşən dəlilər — silah yoldaşları üçün ümumi olan cəhətlər az deyildir; mərdlik, qorxmazlıq, haqqın, ədalətin tərəfində durmaq, dostluqda sədaqətli olmaq, düşmənə nifrət və s. onları birləşdirən cəhətlərdəndir. Bu igidləri bir-birindən fərqləndirən xüsusiyyətlər də çoxdur. Dəli Həsən təmkinli, tədbirli olması ilə seçilir. Eyvaz səmimiliyi ilə dəlilərin sevimlisi olur. Bəlli Əhməd təvazökarlığı, Dəmirçioğlu isə səbirli və dözümlülüyü ilə diqqəti cəlb edir.Dastanı oxuduqca bu el qəhrəmanlarının əxlaqına, davranışına heyran olmamaq mümkün deyil. Sadə insanların, zəhmət adamlarının içindən çıxan bu igidlər öz başçılarına layiq insanlardır.Eposdakı qadın surətlərinin oxşar cəhətləri çoxdur. Onların, demək olar ki, hamısı xotkar, şah, bəy, xan qızlarıdır. Haqqın, ədalətin, bərabərliyin, mənəvi azadlığın hökm sürdüyü Çənlibel hamı kimi, bu qızları da cəlb edir. Dəbdəbəli saray həyatından üz döndərib bu yurda gələn xanımlar burada sədaqət, vəfa, səmimilik görürlər. Koroğlu dəliləri ilə xoşbəxt ailə quran bu qızlar çətin anlarda ərlərinə arxa, dayaq olur, onlarla bərabər düşmənə qarşı vuruşurlar.Ağıllı məsləhətləri, xeyirxahlığı ilə bütün dəlilərin hörmətini qazanan Nigar xanım Çənlibelin ağbirçək anası sayılır. Koroğlunu bir igid, mərd insan kimi yüksək qiymətləndirən Nigar xanım onun səhvlərini də üzünə deyir, dəlillərlə sərkərdənin arasında soyuqluğun yaranmasına imkan vermir.Nigar vəfalı ömür-gün yoldaşı olur. Ərinin qocalığında ona qayğısını daha da artırır, onu fikir etməyə, dərd çəkməyə qoymur.Dastanda yaradılmış Telli xanım, Ruqiyyə xanım, Məhbub xanım və başqa qadın surətləri ağıl, davranış və xoş rəftarları ilə hamının rəğbətini qazanırlar.Xalqla, arxasız, kimsəsiz insanlarla amansız rəftar edən xotkar, şah, bəy, xan surətlərinə, demək olar ki, hər qolda rast gəlmək mümkündür. Koroğlu onların yuxusuna haram qatmış, hakimiyyətlərini xeyli məhdudlaşdırmışdır. Bu yenilməz igidlə açıq döyüşdən çəkinən hakim təbəqə onu məhv etmək üçün ağlagəlməz hiylələrə əl atır. Bu təbəqənin ən nüfuzluları Koroğlunu aradan götürmək üçün var-dövlətlərinin böyük bir qismini, hətta övladlarını — qızlarını belə qurban verməyə razıdırlar. Xotkar, Hasan paşa, Ərəb Reyhan, Bolu bəy və b. namərd, hiyləgər, amansız olduqları qədər də qorxaq və ikiüzlüdürlər. Onlar fürsət düşən kimi bir-birini aldadır, xotkarın rəğbətini qazanmaq üçün hər fırıldağa əl atır, ən yaxınlarına belə yalan danışırlar.Koroğlu və onun dəliləri bütün döyüşlərdə onlara qalib gəlirlər. Bu, haqqın, ədalətin, düzlüyün, doğruluğun qələbəsidir.Dastanın üzərində müşahidələri dərinləşdirməklə, mənbələri araşdırmaqla bütün deyilənləri nümunələrlə əsaslandırmaq və onlara əhəmiyyətli əlavələr etmək mümkündür.Dastanın əsrlər boyu maraqla oxunmasının, geniş yayılmasının və yaşamasının səbəbləri çoxdur. Bunlardan ən mühümü onun bədii gözəlliyi, solmayan təravətidir. Bir-biri ilə heyrətamiz ustalıqla bağlanan, əlaqələndirilən əhvalatları həyəcansız oxumaq mümkün deyildir.Hadisələrin təsviri elə ilk cümlələrdən diqqəti cəlb edir, oxucunu, dinləyicini intizarda saxlayır, onun necə tamamlanacağı maraqla izlənilir.Dastanda nəsrlə nəzmin əvəzlənməsi ona xüsusi gözəllik vermişdir. Əhvalat və hadisələrin təsviri nəsrlə verilmiş, hiss-həyəcanların ifadəsində isə daha çox qoşma və gəraylıdan istifadə olunmuşdur.Dilimizin gözəlliyi, ifadə imkanlarının genişliyi dastanın hər cümləsində, səhifəsində açıq-aşkar duyulur. Obrazların hiss və düşüncələrinin, portretlərinin, döyüş səhnələrinin dəqiq seçilmiş söz və ifadələrlə əks olunması dastanın oxucusuna, dinləyicisinə hədsiz zövq verir və o, hadisələrin iştirakçısına çevrilir, qəhrəmanlarla gah fərəhli, gah da üzüntülü duyğular yaşayır. Onların taleyi üçün təhlükə yaranan anlarda həyəcanlanır, zəfər anlarında isə qəlbi iftixar hissi ilə dolur.Dastandakı əhvalatlar axıcı bir dillə, təşbeh, metafor, təkrir, mübaliğə, litotadan, eləcə də, xalq deyimləri, məsəllər, atalar sözlərindən bol-bol istifadə ilə nağıl olunur.Dastanın (onun hər bir qolunun) maraqlı, cəlbedici süjetə, bitkin kompozisiyaya malik olması kamil sənət nümunəsi səviyyəsinə yüksəlməsində əhəmiyyətli rol oynayır.Mövzusunu tarixi hərəkatdan alan dastanda xalqın azad, firavan yaşamaq istəyi, haqsızlığa, ədalətsizliyə nifrəti geniş əksini tapmışdır. Buna uyğun olaraq, Koroğlunun və onun silahdaşlarının — dəlilərin bədii obrazı xalqın arzusuna və zövqünə müvafiq yaradılmış, onlara böyük məhəbbət ifadə edilmişdir. Dastanın yaradıcıları ədalətsiz şah, bəy və xanlara nifrətlərini də gizlətməmişlər.Eposda anaya, qadına dərin hörmət, əməyə, zəhmət adamına rəğbət ardıcıl duyulur, mərd və dürüst olmağın üstünlükləri barədə müdrik fikirlərə, ibrətamiz əhvalatların təsvirinə yer verilir.Dastanın qollarını bir ana xətt birləşdirsə də, hər birinin müstəqil süjet xətti var və oxucu onlarda yeni əhvalat və hadisələrlə qarşılaşır. Bu isə o deməkdir ki, dastan ideyaca zəngindir və bunu ciddi araşdırma aparmaqla əhatəli şərh etmək mümkündür.

['Koroğlu', 'Koroğlu dastanı', 'dastan']

https://kayzen.az/blog/az-proza/24023/m%C9%99h%C9%99mm%C9%99d-f%C3%BCzulinin-h%C9%99yat%C4%B1-v%C9%99-yarad%C4%B1c%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1.html

Məhəmməd Füzulinin həyatı və yaradıcılığı

luminat

Azərbaycan ədəbiyyatı

1 dekabr 2019, 10:26

Məhəmməd Süleyman oğlu Bağdad yaxınlığındakı Kərbəlada dünyaya göz açmışdır. Qaynaqlarda onun mükəmməl təhsil alması, dövrün elmlərini dərindən öyrənməsi barədə məlumat verilmişdir. Şairin “mövlana” adlandırılması da bununla bağlıdır.O, yaradıcılığa erkən yaşlarında başlamış, özünə “Füzuli” təxəllüsünü seçmişdir. Füzuli yalnız şairliklə məşğul olmamış, dini ocaqlarda xidmət etmişdir. Bu işinə görə aldığı maaşla sadə, qənaətcil həyat yaşamışdır. İstər Səfəvi dövləti, istərsə də Osmanlı hökmdarları tərəfindən yaxşı tanınan və yüksək dəyərləndirilən şair saraylara üz tutmamış, sadə ömür sürməyə üstünlük vermişdir. O dövrün mühüm mənbələrindən sayılan təzkirələrdə şairin həyatı haqqında ətraflı məlumat əks olunmamışdır. Onu şəxsən tanıyan, onunla həmsöhbət olan Əhdi Bağdadi “Gülşəni-şüəra” adlı təzkirəsində Füzulini bilik və mərifətdə kamil, dərinmənalı, yeni məzmunlu fikir söyləməkdə misilsiz bir sənətkar kimi təqdim etmişdir. Təzkirəçi, həmçinin Füzulinin xoşxasiyyət, şirinsöhbət bir insan, böyük hörmət sahibi və alim kimi tanındığını da qeyd etmişdir.Şairin yeganə övladı Fəzli dərin elmi biliyi ilə seçilən ziyalı olmuşdur. Onun zərif şeirlər yazması barədə mənbələrdə məlumat vardır.Doğulub-yaşadığı İraqdan heç vaxt ayrılmayan Füzuli 1556-cı ildə Kərbəlada vəfat etmiş və İmam Hüseyn məqbərəsinin astanasında dəfn edilmişdir.Şairdən bizə qalan zəngin bədii irs aşağıdakılardan ibarətdir: Azərbaycan türkcəsində divan, fars dilində divan, ana dilində, farsca və ərəbcə yazılmış qəsidələrdən ibarət divan — qəsidələr divanı. Azərbaycan dilində yazılmış poemalar: “Leyli və Məcnun”, “Bəngü badə”, “Söhbətül-əsmar”. Fars dilində poema: “Həft cam”. Azərbaycan türkcəsində nəsr əsərləri: “Hədiqətüs-süəda”, nəsrlə məktublar. Fars dilində nəsr əsərləri: “Rindü Zahid”, “Səhhət və Mərəz”. Ərəb dilində elmi-fəlsəfi əsər: “Mətləül-etiqad”. Fars dilindən tərcümə: “Hədisi- ərbəin”.Daha çox lirik şair kimi tanınan və sevilən Füzuli klassik şeirin qəzəl, qəsidə, mürəbbe, müxəmməs, müsəddəs, təxmis, qitə, rübai və s. janrlarına müraciət etmiş və hər birində böyük uğur qazanmışdır.Şairin yaradıcılığında mühüm yer tutan qəzəllər müxtəlif mövzularda qələmə alınıb. Bunların sırasında məhəbbət mövzusunda yazılanlar, gözəlin və gözəlliyin tərənnümünə həsr edilənlər, dini və ictimai motivdə olanlar önəmli yer tutur.Füzulinin qəzəllərində təsvir olunan məhəbbətin izahı xüsusi diqqət tələb edir. Onun tərənnüm etdiyi məhəbbət, çox hallarda həm gerçək insani duyğuları, həm də sufizmin həyata, insana fəlsəfi baxışını ifadə edir. Şairin bir çox qəzəllərində bu ikiliyi bir-birindən ayırmaq, yaxud fərqləndirmək mümkün olmur. Lakin bütün hallarda lirik qəhrəman mənəvi saflığı, möhkəm iradəsi, sədaqətli və əzəmətli olması ilə diqqəti çəkir.Şairin ictimai motivli qəzəllərində zəmanəyə, insanlara, şəxsi həyatına və s. münasibəti əks olunmuşdur.Füzuli qəsidələrini daha çox ana dilində yazmışdır. Onun bu janrda yazdığı əsərlər islam dininin böyük şəxsiyyətlərinə, zəmanə hökmdarlarına, tarixi hadisələrə həsr edilmişdir.Şairin poemaları yaradıcılığında xüsusi yer tutur. “Leyli və Məcnun” (1537) çıxılmaqla, qalan üç poema alleqorik səciyyəlidir. Bu üç poema müxtəlif mövzularda yazılsa da, ideyalarında oxşarlıqlar da var. Onlarda təkəbbürlü hökmdarların mənasız müharibələr törətməklə insanları qırğına verməsi (“Bəngü Badə” ), şöhrətpərəstlik, mənəmlik (“Söhbətül-əsmar”), cəmiyyətdə, ictimai quruluşda müşahidə edilən eyiblər (“Həft cam”) kəskin tənqid edilmişdir.Füzuli klassik nəsrin böyük ustadı sayılır. Onun “Şikayətnamə” adı ilə tanınan məktubu ictimai məzmunu və bədii dəyəri ilə daha qiymətlidir. Ana dilində olan “Hədiqətüs-süəda” (tərcümə olduğunu iddia edənlər də var) əsərində məşhur din xadimlərinin həyatı, fəaliyyəti, məhrumiyyətləri əks olunmuşdur.Farsca yazılmış “Rindü Zahid”in əsasında insan, həyat haqqında fərqli baxışların qarşılaşması, mübahisəsi dayanır. Fars dilində nəsrlə yazılmış “Səhhət və Mərəz” alleqorik əsərində isə müəllifin elmi, dini-fəlsəfi və sufi-panteist görüşləri vəhdət şəklində ifadəsini tapmışdır.Füzuli ədəbiyyat tarixində mahir tərcüməçi kimi də tanınmışdır. Tərcümələri arasında “Hədisi-ərbəin” (“Qırx hədis”) önəmli yer tutur. Fars-tacik şairi Əbdürrəhman Caminin eyniadlı əsərini ana dilinə tərcümə etməklə şair türkdilli oxucuların bu məşhur əsərdən faydalanmaları, zövq almaları məqsədini güdmüşdür.

['Məhəmməd Füzuli', 'Füzuli']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/24028/%C9%99d%C9%99biyyat-terminl%C9%99ri-l%C3%BC%C4%9F%C9%99ti.html

Ədəbiyyat terminləri lüğəti

luminat

Ədəbiyyat

1 dekabr 2019, 00:10

Ahəng  — eyni ölçülü səslərin növbələşməsi, təkrarlanması və bir-birini izləməsidir. Ölçü, qafiyə, bölgü, rədif şeirdə ahəng yaradan əsas vasitələrdir.Alleqoriya  — yunan sözüdür, rəmzlə danışmaq deməkdir. Alleqoriyada fikir şəxsləndirilmiş obrazlar: heyvanlar, quşlar, cansız əşyalar, bitkilər və s. vasitəsilə çatdırılır. Məsələn, Füzuli “Söhbətül-əsmar” poemasında bağ, bostan bitkilərini canlandırma yolu ilə mənsəb, şöhrət düşkünü olan insanları tənqid etmişdir.Bədii sual  — bəzən əsərdə fikir sual şəklində ifadə olunur. Bu, hər hansı məlumatı öyrənmək üçün qurulan sual cümləsindən fərqli olaraq, emosionallığı artırmaq, fikrin daha qabarıq ifadəsinə nail olmaq məqsədi daşıyır. Bədii sualdan lirik əsərlərdə daha çox istifadə olunur. Bədii təsvir vasitəsi  — əsərdə bədii dilin mühüm tərkib hissəsidir. Əşya və haidsələrin oxşarlığı əsasında yaradılaraq məcazi məna daşıdıqları üçün onlara məcazlar da deyilir. Epitet, təşbeh, metafor və s. daha çox işlənən bədii təsvir vasitələridir.Bədii ifadə vasitəsi  — fikrin bədii təsir gücünü qüvvətləndirən vasitələrdir. Bütöv cümlə ilə ifadə olunduğu üçün onları poetik sintaksis və ya sintaktik fiqurlar da adlandırırlar. Bədii əsərlərdə tez-tez rast gəlinən təkrir, mübaliğə, bədii sual, bədii təzad, kinayə və s. bədii ifadə vasitələridir.Bəhr  — əruz vəznində misra bölümünü, uzun və qısa hecaların ardıcıllığını, fasilələrin yerini təfilələr (fAilAtün, məfAİlün və s.) müəyyənləşdirir. Onlar birləşərək əruzun müxtəlif bəhrlərini (həzəc, xəfif, münsərih və s.) yaradır. Məsələn, M.P.Vaqifin “Bax” qəzəli fAilAtün təfiləsinin 3 dəfə bütöv, 1 dəfə yarımçıq (fAilün) işlənməsi ilə əmələ gəlmiş rəməl bəhrindədir.Bənzətmə  — məcazın növlərindən biri. Bədii əsərdə bir əşyanın, hadisənin hər hansı bir əlamətcə özündən daha qüvvətli olan əşyaya, hadisəyə oxşadılmasına deyilir. Bənzətmə əvəzinə, ərəb sözü olan, oxşatmaq, bənzətmək mənasını verən təşbeh termini də işlənir. Bənzəyən, bənzədilən, bənzətmə qoşması və bənzətmə əlaməti təşbehin ünsürləridir. Əgər 2-ci və 3-cü ünsür olmadan yaradılarsa, buna mükəmməl təşbeh deyilir. M.P.Vaqifin “Pəri” qoşmasında belə təşbehlər vardır:Boyun sürahidir, bədənin büllur...Boy  — dastanın bir qolu, bitkin hissəsidir.Beyt  — şeirin iki misradan ibarət olan nisbətən bitkin hissəsinə deyilir.Bədii təzad  — əsərdə məzmunca bir-birinə zidd iki anlayış və ya vəziyyətin qarşılaşdırılması bədii təzad yaradır. Bu, fikrin daha qabarıq, təsirli çatdırılmasına səbəb olur. M.Füzulinin aşağıdakı misralarında lirik qəhrəmanın vəziyyəti bədii təzad vasitəsilə daha təsirli ifadə olunmuşdur: Tutuşdu ğəm oduna şad gördüyün könlüm, Müqəyyəd oldu ol azad gördüyün könlüm.Dastan  — şifahi xalq ədəbiyyatının epik növünün irihəcmli janrıdır. Nağıldan fərqli olaraq, dastan həm nəsr, həm də nəzm hissəsindən ibarət olur. Dastanda nəsrlə nəzm növbələşir, hadisələr nəsr dili ilə nəql edilir, qəhrəmanların hiss və həyəcanları şeir parçaları vasitəsilə verilir. Bu xüsusiyyətinə görə dastana epik-lirik əsər də deyilir. Şifahi xalq ədəbiyyatımızda qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları geniş yayılıb. Azərbaycan dastanları ozan-aşıq sənətinin məhsuludur. Onlar süjet xəttinin bitkinliyi ilə seçilir.Deyişmə  — şairlər, yaxud aşıqlar arasında yarış, müsabiqə məqsədilə keçirilən şeirləşmə. Deyişmədə iki və daha artıq sənətkar iştirak edir.Dialoq  — yunanca söhbət, müsahibə deməkdir. Bədii əsərdə iki və daha artıq şəxsin bir-biri ilə danışığıdır. Dialoq əsərdəki hadisələrin mahiyyətinin, surətlərin daxili aləminin açılmasında mühüm rol oynayır.Dibaçə  — ərəb sözü olub müqəddimə deməkdir. Klassik ədəbiyyatda divanların, əlyazma kitabların girişi, ön sözü.Dram  — yunanca fəaliyyət, hərəkət deməkdir. Dramatik növün janrı olan dramda həm komediya, həm də faciəyə xas əlamətlər özünü göstərir. Dramda konflikt ciddi həyat ziddiyyətləri, güclü xarakterlərin toqquşmasından yaranır. Belə əsərlərdə komediya üçün səciyyəvi olan gülməli epizodlara yer verilir. Lakin dramın bütünlüklə komik, gülməli səhnələr üzərində qurulması mümkün deyil. Dramın qəhrəmanı da faciə qəhrəmanı kimi ciddi münaqişəyə girsə də, faciədən fərqli olaraq, qarşılaşdığı güclü şər qüvvələrə qalib gəlir. Dram janrında əsərlər həm nəsrlə, həm də nəzmlə yazılır.Dramaturq  — dramatik növün komediya, dram, faciə janrlarında əsər yazan sənətkarlara deyilir.Dramaturgiya  — sənətkarın dramatik əsərlərinin məcmusu. Bütöv bir tarixi dövrün dramatik əsərlərinə də birlikdə dramaturgiya deyilir. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin dramaturgiyası. XX əsr Azərbaycan dramaturgiyası və s.Divan  — fars sözüdür, mənası toplu, cəm deməkdir. Şərq ölkələrində bir şairin əsərlərinin məcmuəsinə deyilir. Divanın tərtibində qəsidə, qəzəl, qitə və s. janrlar üzrə sıralanma gözlənilir, sonra həmin şeirlər qafiyənin son hərfi əsas götürülməklə əlifba sırası ilə düzülürEpik-lirik növ  — epik-lirik əsərlərdə təhkiyə və tərənnüm kimi həyatı əksetdirmə üsulları qovuşur. Dastan və poemada həm əhvalatların nağıl edilməsinə, təhkiyə və təsvirə, həm də hadisələrin doğurduğu hiss-həyəcanların ifadəsinə yer verilir. Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsəri epik-lirik poemadır. Burada şair qəhrəmanın daxili aləminə, hiss-həyəcanlarına nisbətən hadisələrin təsvirinə, təhkiyəyə daha geniş yer vermişdir. Lirik-epik poemalarda isə qəhrəmanın daxili aləmi, hiss-həyəcanlarının ifadəsi hadisələrin təsviri, təhkiyəsinə nisbətən ön planda durur, daha qabarıq verilir.Epitet  — məcazın növlərindən biridir, yunanca əlavə deməkdir. Bədii əsərdə sözün təsir gücünü artırmaq üçün ona artırılan məcazi mənalı təyinedici sözdür (sifətdir). Epitetə bədii təyin də deyilir. Şirin meyvə birləşməsində şirin sözü məcazi mənada işlənmədiyindən epitet deyil, şirin söz ifadəsində isə bu söz məcazi məna qazandığından epitet sayılır.Epos  — yunanca danışmaq, söyləmək, nağıl etmək, fikri təhkiyə əsasında çatdırmaq mənasında işlənir. Şifahi xalq ədəbiyyatında epos qəhrəmanlıq dastanlarına da deyilir. Məsələn, “Koroğlu” eposu və s.Ədəbi qəhrəman  — təsvir olunan hadisələrin mərkəzində duran və yazıçının irəli sürdüyü ideyanın əsas ifadəçisinə çevrilən surətə deyilir. Bədii əsərin qəhrəmanı müsbət olduğu kimi, mənfi də ola bilər.Ədəbi növ və janrlar  — bədii əsərlər üç ədəbi növə ayrılır: epik, lirik və dramatik növ. Epik əsərlərdə təhkiyə, təsvir, lirik əsərlərdə tərənnüm, dramatik əsərlərdə göstərmə əsas, aparıcı əlamətlərdir. Hər bir ədəbi növün müxtəlif şəkilləri vardır ki, onlara ədəbi janrlar deyilir. Məsələn, epik əsərlərin əfsanə, nağıl, dastan, təmsil, hekayə; lirik əsərlərin rübai, qəzəl, bayatı, gəraylı, qoşma; dramatik növün isə dram, komediya, faciə janrları vardır. Dramatik janrlara pyes də deyilir.Ədəbi məclis  — dünyagörüş, yaradıcılıq baxımından yaxın olan yazıçıların birliyi. Ədəbi məclislərdə sənətkarların öz əsərləri, ədəbiyyatşünaslığa dair nümunələr oxunur, müzakirə edilir, ədəbi hadisələrə, yeniliklərə münasibət bildirilir.Ənənə  — ərəb sözüdür. Tarixən meydana gələrək nəsildən-nəslə keçən adət, əxlaq normaları, görüşlər, zövqlər və s. Söz sənətində əvvəlki ədəbi hadisə ilə yeni ədəbi hadisə arasında ardıcıl varislik əlaqəsi ənənə adlanır. Ənənə bir və ya bir neçə yazıçının yaradıcılığına xas olan ideya-sə- nətkarlıq xüsusiyyətlərinin sonrakı sənətkarlar tərəfindən öyrənilməsi və inkişaf etdirilməsidir. Məsələn, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir realizminin ideya-bədii kökləri M.F.Axundzadə və Q.Zakirin yaradıcılıq ənənələri ilə üzvi surətdə bağlıdır. Latınca yenilik mənası verən novatorluq ənənə ilə sıx bağlıdır. Həyatda baş verən hadisələrlə, insanların arasında yaranan yeni münasibətlərlə əlaqədar bədii ədəbiyyatda özünü göstərən keyfiyyət dəyişikliyi novatorluq adlanır. Novatorluq ənənələrin üzərində yaranaraq, onları inkişaf etdirərək yeni ənənələrin meydana gəlməsinə zəmin olur.Əruz vəzni  — ərəb şeirinin əsas vəznidir. Ədəbiyyatda əruz sözü şeir haqqında elm mənasında işlənir. Bu vəzn VIII əsrdə ərəb alimi Xəlil ibn Əhməd tərəfindən yaradılmış və sistemə salınmış, sonralar digər müsəlman ölkələrinə, o cümlədən Azərbaycana da yayılmışdır. Əruzda əsas şərt misrada hecaların sayca bərabər olması yox, uzun və qısa hecaların bir qayda ilə düzülməsidir. Bəzən əruzla yazılan şeirin birinci misrasında 10, ikinci misrasında 11 heca ola bilər. Belə olduqda ahəng hecanın uzanması və qısalması hesabına yaranır.Faciə  — Faciə ərəb sözü olub müsibət, bədbəxtlik deməkdir. Dramatik növün janrlarından olan faciədə konflikt fəlakətlə bitən kəskin, barışmaz həyati ziddiyyətlər üzərində qurulur, əksər hallarda qəhrəmanın ölümü ilə nəticələnir. Faciənin konfliktinin əsasında duran problemlər, ziddiyyətlər fərqli məzmunda olur. Mahiyyət etibarilə faciədə mənəvi-əxlaqi, siyasi problemlər, kəskin fəlsəfi, ideya, dünyagörüşü toqquşmaları, müxtəlif ictimai təbəqələr arasında qarşıdurma, ailə-məişət zəminində barışmaz ziddiyyətlər həyati konfliktə çevrilir. Mənəvi-əxlaqi faciələrdə konfliktin əsasında cəmiyyətdə hakim olan, ictimai tərəqqi yolunda maneəyə çevrilən qayda-qanunlara, adət-ənənələrə qarşı cəmiyyəti yeni əxlaqi meyarlar əsasında qurmaq istəyən qüvvələrin barışmaz mübarizəsi durur. Belə faciələrin humanist prinsiplərlə yaşayan, ictimai tərəqqi üçün mübarizə aparan qəhrəmanları tamaşaçının, oxucunun qəlbində yüksək hiss, həyəcan, yaradıcı fəaliyyət, böyük mənəvi ideallar uğrunda mübarizə aparmaq istəyi doğurur. Faciə çox zaman qəhrəmanın ölümü ilə bitir. “Misibəti-Fəxrəddin” faciəsində qəhrəman — böyük arzularla, ümidlərlə yaşayan, tərəqqipərvər qüvvələri təmsil edən Fəxrəddin cismən məğlub olsa da, ona qarşı çıxan, köhnə adət-ənənələrin təmsilçisi olan qüvvələr üzərində mənəvi qələbə qazanır. Azərbaycan ədəbiyyatında faciənin klassik nümunələrini N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, H.Cavid kimi görkəmli sənətkarlar yaratmışlar.Fəxriyyə  — qəsidənin bir növü. Bu janrda yazılmış əsərlərdə müəllif öz şairlik qüdrətindən fəxrlə söz açır.Gəraylı  — aşıq şeirinin geniş yayılmış janrlarındandır. Gəraylının hər bəndi 4 misradan, hər misrası 8 hecadan ibarət olur. Bəndlərin qafiyə quruluşu abvb; cccb; qqqb şəklindədir. Son bənddə şair təxəllüsünü söyləyir.Hürufilik  — bu fəlsəfi cərəyanın adı hüruf (hərflər) sözündən götürülmüşdür. Hürufilər ərəb əlifbasının 28 hərfini Allahın təzahür forması sayaraq onları müqəddəsləşdirirdilər. Onlara görə, insanın üzündə “Allah” sözü yazılıb. Hürufiliyin fəlsəfi əsasını maddiliklə ilahiliyin vəhdəti təşkil edir. Yəni Allah təbiətdən, insandan kənarda deyil, onun mahiyyətindədir. Nəsimi, Xətayi kimi şairlərin yaradıcılığında hürufi ideyalarının bədii əksi mühüm yer tutur.Xəlqilik  — bədii əsərdə milli idealın, milli xarakterin əks etdirilməsidir.İdeya  — seçilmiş mövzu, təsvir edilən surətlər, hadisələr vasitəsilə yazıçının oxucuya çatdırmaq istədiyi başlıca fikir, müəllif niyyətidir.İnversiya  — latın sözüdür, mənası yerdəyişmə deməkdir. Bədii ifadə vasitəsi olan inversiya əsərdə fikrin təsir gücünü artırmaq üçün sözlərin qrammatik ardıcıllığının sənətkar tərəfindən qəsdən pozulmasına deyilir. Dilimizin qrammatik normasına görə, xəbər cümlənin sonunda gəlməlidir. Lakin sənətkar bədii əsərdə, xüsusən nəzm əsərində söz sırasını məqsədli şəkildə pozaraq inversiya yaradır.Komediya  — dramatik növün janrlarından biridir, yunan dilində şən mahnı, nəğmə deməkdir. Komediyada konflikt komik xarakter daşıyır, müsbət ideya ilə mənəvi eybəcərliyin qarşılaşması, aralarındakı ziddiyyət gülüş doğurur. Bu gülüş həm yumor, həm də satira səciyyəli ola bilər.Kompozisiya  — bədii əsərdə həyat hadisələrinin bir-biri ilə əlaqələndirilməsinə və müəyyən bir sistemdə qurulmasına deyilir. Əsərin ideya-məzmununun açılmasında onun quruluşu, tərkib hissələrinin düzülüşü, surətlərin əlaqə və münasibətlərinin təşkili, hadisələrin təsviri mühüm rol oynayır. Yazıçı əsərdə surətləri, hadisələri hansı ardıcıllıqla, necə təqdim edəcəyinə, süjetin inkişaf tərzinə xüsusi diqqət yetirir. Sənətkarın kompozisiyanın qurulmasında istifadə etdiyi vasitələr rəngarəngdir. Epiqraf, proloq, epiloq, lirik haşiyə, peyzaj kompozisiyanın ünsürləridir.Konflikt  — bədii əsərdə süjetin inkişafının, iştirak edənlərin mübarizəsinin əsasını təşkil edən münaqişə, toqquşmadır. Bədii əsərin qəhrəmanlarının xarakteri konflikt vasitəsilə açılır.Kinayə  — bədii ifadə vasitəsinin növlərindən biri olub, fikrin ifadə tərzinin onun əsil mənasına qarşı qoyulmasına deyilir. Kinayə əvəzinə, istehza mənasını verən ironiya termini də işlənir. Kinayədə əsərin qəhrəmanının mənfi cəhəti müsbət mənalı sözlərlə pərdələnərək tənqid olunur. Məsələn, qorxaq adama “igid”, tənbəl adama “zəhmətkeş” deyilməsi kinayə yaradır.Qafiyə  — nəzm əsərində tələffüzcə, səs tərkibi etibarilə bir-birinə yaxın olan sözlərdir. Məsələn: bahar, laləzar.Qəsidə  — lirik növün janrıdır. Daha çox ictimai mövzularda, təntənəli, təmtəraqlı üslubda yazılır, ən azı 15 beytdən, yəni 30 misradan ibarət olur. Qafiyə quruluşu qəzəldəki kimidir: aa, ba, ca, ça, da və s. Qəsidənin minacat, nət, mədhiyyə, fəxriyyə, mərsiyə kimi növləri var.Qəzəl  — lirik növün janrıdır. Daha çox məhəbbət mövzusunda yazılan qəzəl 5-10 beytdən ibarət olur. İlk beyti — mətlə beyt həmqafiyə olur: aa. Digər beytlərin birinci misrası sərbəst, ikinci misrası birinci beytlə həmqafiyə olur, ba, ca, ça, da və s. Qəzəlin son beyti məqtə beyt, ən güclü beyti şah beyt adlanır.Qitə  — ərəbcə parça, hissə deməkdir. Qitə ictimai-siyasi, fəlsəfi məzmunda yazılır. Həcmcə üç beytdən iyirmi beş beytəcən olan qitə ab, cb, db şəklində qafiyələnir. Qitədə mətlə beyt qafiyələnmir, son beytdə şairin təxəllüsü verilmir. M.Füzulinin “Padişahi-mülk” qitəsi bu janrın ən yaxşı nümunələrindəndir.Qol  — dastanın bitkin bir hissəsidir.Qoşma  — lirik növün geniş yayılmış janrlarından biri. Hər bəndi dörd misradan, hər misrası 11 hecadan ibarət olur. Bəndlərin qafiyə quruluşu abvb; cccb; qqqb şəklindədir. Son bənddə sənətkar öz təxəllüsünü söyləyir. Qoşmada bəndlərin sayı tək (3, 5, 7) olur.Lirika  — yunan sözüdür. Lira musiqi alətinin adı ilə bağlıdır. Lirika ədəbiyyatın üç əsas növündən (epos, lirika, dram) biridir. Əgər epik, dramatik əsərdə hadisə əsas yer tutursa, lirik əsərdə bu hadisənin sənətkarın qəlbində doğurduğu hiss və həyəcanların ifadəsi ön plana çıxır. Lirik əsərdə şairin hadisəyə, ətrafda baş verənlərə müsbət münasibətini əks etdirən tərənnümə geniş yer verilir. Tərənnüm ətraf aləmdə baş verənlərin (əşya və hadisələr, təbiət gözəllikləri) təsiri ilə lirik qəhrəmanda yaranan xoş hislərin, sevincin, fərəhin, müsbət fikir və arzuların obrazlı, ahəngdar ifadəsidir. Məsələn, Aşıq Ələsgər “Yaylaq” şeirində doğma yurdun gözəl təbiətini tərənnüm edir, məhəbbət, vurğunluq hislərini çatdırır. Lirik əsərlərdə müəllifin duyğu və düşüncələrindən, hiss və həyəcanlarından yaranan emosionallıq mühüm yer tutur. Lirika mövzu və məzmunca iki əsas qrupa bölünür: məhəbbət lirikası, ictimai-siyasi lirika. Məhəbbət lirikasında qadına məhəbbət, lirik qəhrəmanın sevgilisinə bəslədiyi səmimi hislər mühüm yer tutur. Vaqifin “Pəri” qoşması qadın gözəlliyinə emosional münasibət ön plana çəkildiyi üçün məhəbbət lirikası nümunəsi sayılır. İctimai-siyasi lirikada sənətkarın ictimai-siyasi hadisələrə, ictimai quruluşa münasibəti, azadlıq, qəhrəmanlıq, vətəndaşlıq borcu və s. məsələlər öz əksini tapır. Təbiət mövzusunda olan əsərlər təbiət, peyzaj lirikası sayılır.Lirik qəhrəman  — şairin yaratdığı bütün lirik əsərləri əhatə edən şərti termindir. Lirik qəhrəmanın daxili aləmi hadisələr, hərəkətlər vasitəsilə deyil, müəyyən şəraitdə keçirdiyi hislər, həyəcanlar, ruhi vəziyyət vasitəsilə açılır. Lirik qəhrəmanla şairin şəxsiyyəti arasında sıx bağlılıq olsa da, bunları eyniləşdirmək olmaz. Lirik qəhrəmanın fikir və həyəcanlarını həmişə mütləq şairin özünün fikir və həyəcanları kimi qəbul etmək doğru deyil.Litota  — yunanca kiçiltmə deməkdir. Təsvir olunan predmet və ya hadisənin ölçüsünün, qüvvəsinin, əhəmiyyətinin əslində olduğu kimi yox, kiçildilmiş şəkildə təqdim olunması litota adlanır.Metafor  — bədii təsvir vasitəsidir, köçürmə deməkdir. Metaforda müəyyən əşyanın əlaməti müqayisə əsasında digər əşyanın üzərinə köçürülür. Məsələn, təbiət oyandı cümləsində insanın oyanmaq əlaməti təbiətin üzərinə köçürülmüşdür. Metafor təşbehə bənzəsə də, aralarında fərq vardır. Təşbehdə həm bənzəyən, həm də bənzədilən işlənilir: Buludlar insan kimi göz yaşı tökdü. Bu nümunədə təbiət bənzəyən, insan bənzədilən olduğu üçün təşbehdir. Metaforda isə bənzəyən (təbiət) var, bənzədilənin isə özü yoxdur, ancaq əlaməti (göz yaşı tökmək) köçürülür: Buludlar göz yaşı tökdü.Məcaz  — sözün məcazi mənası əsasında yaranan bədii təsvir vasitələrinə — epitet, təşbeh, metafor, metonimiya, simvola deyilir.Mədhiyyə  — klassik poeziyada lirik növün janrı. Qəsidənin bu növündə hökmdarlar, yüksək rütbəli şəxslər təntənəli, dəbdəbəli üslubda təriflənir.Məclis  — ərəb sözüdür, mənası yığıncaq deməkdir. Bədii əsərin bitkin hissələridir. Məsələn, N.Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsi məclislər şəklində yazılıb.Məqtə  — şeirin (xüsusən qəzəl və qəsidələrin) son beytinə deyilir.Məliküş-şüəra  — Yaxın və Orta Şərq ölkələrində hökmdarların sarayda yaratdığı şairlər məclisinin başçısı olan söz ustadı.Mənzum roman  — nəzm şəklində yazılmış irihəcmli əsər. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinə daxil olan əksər poemalar mənzum roman da adlanır.Mərsiyə  — ərəbcə matəm şeiri deməkdir. Qəsidənin klassik ədəbiyyatımızda geniş yayılmış bu növündə daha çox görkəmli şəxsiyyətlərin — müqəddəslərin, hökmdarların, qəhrəmanların, sənətkarların ölümündən doğan qəm, kədər hisləri əks olunur.Məsnəvi  — misraları aa, bb, cc şəklində qafiyələnən, Şərq ədəbiyyatında geniş yayılmış şeir formasıdır. Məsnəvinin hər beyti bitkin bir fikr ifadə edir. Bu formada yazılan əsərlər mövzu cəhətdən müxtəlif, həcmcə qeyri-məhdud olur. Nizaminin “Xəmsə”si, Xətayinin “Dəhnamə” əsəri məsnəvi formasındadır.Mətlə  — şeirin (xüsusən qəzəl və qəsidələrin) ilk beytinə deyilir.Minacat  — klassik ədəbiyyatda Allahın tərifinə həsr olunan şeir janrı, qəsidənin bir növü. Klassik poemanın başlanğıcında verilən minacatda şair Allahı tərifləyir, ondan kömək istəyir.Misradaxili bölgü  — ifada misraların daxilində fasilələrin yaranmasıdır:İxtilatın şirin,/ sözün məzəli, Şəkər gülüşündən /canlar təzəli, Ellər yaraşığı, /ölkə gözəli, Nə gözəl doğubsan/ anadan, Pəri!Monoloq  — bədii əsərdə qəhrəmanın digər surətlərə, yaxud özünə müraciətlə söylədiyi nitqdir. Dramatik əsərdə bəzən monoloq qəhrəmanın tamaşaçılara müraciəti şəklində olur. Monoloq vasitəsilə yazıçı obrazın daxili aləmini, fikir və düşüncələrini əks etdirir. N.Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsində Rüstəm bəyin əsərin başlanğıcındakı monoloqu onun dünyagörüşünü, daxili aləmini ifadə edir.Mövzu  — yazıçının bədii əsərdə diqqət mərkəzinə çəkdiyi əsas həyati məsələlər, səciyyəvi hadisələrdir. Mövzu əsərin ideyası ilə sıx əlaqəlidir.Müxəmməs  — ərəbcə beşqatlı deməkdir. Lirik növün bu janrında bəndlər beş misradan ibarət olur. İlk bənddə bütün misralar həmqafiyə olur: aaaaa. Sonrakı bəndlər bbbba, cccca şəklində qafiyələnir. Son bənddə sənətkarın təxəllüsü verilir. Müxəmməs həm əruz, həm də heca vəznində yazılır. Heca vəznində olan müxəmməsin hər misrası 15 və ya 16 hecalı olur. Vaqifin məşhur “Görmədim” şeiri müxəmməs janrında yazılıb.Müləmmə  — ərəb sözüdür, mənası rəngbərəng, bəzəkli deməkdir. Hər beyti bir dildə olan şeir formasıdır. Azərbaycan şairlərinin müləmmələri, adətən, üç dildə — Azərbaycan, ərəb, fars dillərində yazılırdı. Müləmmə, əsasən, qəzəl və məsnəvi formasında olur.Mürəbbe  — ərəbcə dördlük deməkdir. Lirik növün bu janrı, adətən, ictimai-siyasi və məhəbbət mövzularında olur. Mürəbbe 5-7 bənddən, hər bənd dörd misradan ibarət olur. İlk bənd aaaa şəklində, sonrakı bəndlər isə bbba, ccca şəklində qafiyələnir. Sonuncu bənddə müəllifin təxəllüsü verilir.Müsəddəs - altılıq deməkdir. Hər bəndi altı misradan ibarət olur. İlk bənd aaaaaa şəklində, sonrakı bəndlər bbbbaa, ccccaa şəklində qafiyələnir.Nəsr  — ədəbi yaradıcılığın iki əsas formasından (nəsr, nəzm) biridir. Nəsrin vahidi cümlədir. Nəsrlə yazılan əsərlər cümlələr və abzaslar şəklində formalaşır. Bu cümlələr ədəbi dil normaları əsasında qurulur, onlarda sözlərin qrammatik sıralanmasının pozulmasına az təsadüf olunur. Nəsrin şeirdən fərqli özünəməxsus ahəngi vardır. Nəsr əsərlərində yazıçı insanların gündəlik həyatını bütün mürəkkəb çoxcəhətliliyi ilə dərk və əks etdirməyə çalışır. Nəsrdə süjet, hadisələrin inkişafı daha çox yer tutur.Nət  — Peyğəmbərin qüdrətindən və müqəddəsliyindən bəhs edən şeir janrı, qəsidənin bir növü. Klassik poemalarda minacatdan sonra nət gəlir.Nəzirə  — başqa bir yazıçının əsərinin təsiri altında yaradılan əsərə deyilir.Nəzm  — ərəb sözüdür, mənası nizam-intizam deməkdir. Bədii əsərin yazılma formalarından (nəzm, nəsr) biridir. Nəzmlə yazılmış əsərlərdə fikir adi danışıq formasından fərqli, emosional şəkildə, misra, beyt, bəndlərdə ifadə edilir. Nəzm əsərlərinin bir xüsusiyyəti də misralarda söz sırasının pozulması hallarının (inversiyanın) geniş yayılmasıdır. Nəzmin əsas əlamətləri bunlardır: ahəng, ölçü, qafiyə, rədif, bölgü və s.Ölçü  — ədəbiyyatşünaslıqda buna vəzn də deyilir. Ölçü və ya vəzn dedikdə şeirdəki misraların həcmi nəzərdə tutulur. Misraların həcmcə və ahəngcə bərabərliyinin gözlənilməsi vəznin əsas tələbidir.Peyzaj  — bədii əsərdə təbiət təsvirinə deyilir. Məsələn, Xətayi “Bahariyyə”də təbiətin bahar fəslində aldığı gözəlliyi təsvir etmişdir.Poema  — bədii ədəbiyyatın epik-lirik təsvir növlərindən biridir. Poemada həyat hadisələri, obrazların taleyi geniş təsvir edilir. Bəzi poemalarda hadisələrin şairdə doğurduğu hiss və duyğulara daha geniş yer verilir. Belə olanda həmin əsər lirik-epik poema adlandırılır. Bəzən isə, əksinə, əhvalat və hadisələrin təsviri üstünlük təşkil edir, müəllifin hiss və duyğularının ifadəsi arxa plana keçir. Belə əsərlər isə epik-lirik poema hesab edilir. Klassik poeziyamızda poema əvəzinə, məsnəvi, dastan, mənzumə terminlərindən istifadə olunub.Portret  — bədii əsərdə surətlərin zahiri görünüşünün təsvirinə deyilir. Portret insan obrazlarının canlı verilməsinə, onların xarakterinin daha yaxşı açılmasına kömək edir.Povest  — rus dilindəki povestvovanie sözündəndir, mənası təhkiyə, nəqletmə deməkdir. Epik növün bu janrı həcm və məzmun tutumuna görə hekayədən böyük, romandan isə kiçik olur. Povestdə bir neçə əhvalatdan bəhs olunur. Romandan fərqli olaraq, burada hadisələr sürətlə inkişaf etməli, onların bir-biri ilə əvəzlənməsi çevik olmalıdır. Bu cəhəti nəzərə alan yazıçı süjet xəttinin əsasını təşkil edən elə həyati hadisə seçməlidir ki, mahiyyətcə sürətli inkişafa zəmin yaratsın və povest çərçivəsinə sığışsın. M.F.Axundzadənin “Aldanmış kəvakib” əsəri bu janrın kamil nümunəsidir.Realist metod  — sənətkarın bədii əsər yazarkən istifadə etdiyi yaradıcılıq metodlarından biridir. Latınca realis sözündəndir, mənası olduğu kimi, həqiqət deməkdir. Realist metodun əsas tələbi həyat hadisələrini olduğu kimi təsvir etməkdir. Bu metodda real hadisələrin təsviri əsas yer tutur.Realizm  — müəyyən dövrdə realist metodla yazıb-yaradan sənətkarları birləşdirən ədəbi cərəyan. XX əsrin əvvəllərində tənqidi realizm bədii metodunun nümayəndələri (C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev və b.) “Molla Nəsrəddin” jurnalının ətrafında birləşmişdilər.Remarka  — dramatik əsərdə iştirak edən şəxslərin zahiri görkəmi, yaşı, səhnəyə gəlməsi və getməsi, davranışı, hisləri, hərəkətləri, səhnədəki vəziyyət və s. haqqında müəllifin verdiyi izahatdır. Remarka çox zaman mötərizə içərisində verilir, pyesi tamaşaya qoyan rejissor, rolları ifa edən aktyorlar üçün bir göstəriş rolunu oynayır. Remarka pyesi oxuyan oxucular üçün də məlumat, izahat mənbəyi olur.Replika  — əsərdə bir obrazın başqasına cavabı. Dramatik əsərdə aktyorun bu və ya başqa səhnədə söylədiyi son sözlərə də replika deyilir. Bu replikadan (son sözdən) sonra digər aktyor öz rolunun sözlərini deməyə başlayır.Rədif  — misraların sonunda qafiyədən sonra təkrar olunan sözlərdir. Məsələn, M.Ə. Sabirin “Əkinçi” satirasında misralarda qafiyədən sonra gələn “əkinçi” sözləri rədifdir:Məzlumluq edib başlama fəryadə, əkinçi! Qoyma özünü tülkülüyə, adə, əkinçi!Roman  — fransız sözüdür, vaxtilə roman dillərindən birində yazılmış əsərlərə deyilib. Epik növün irihəcmli janrı olan roman təhkiyə əsasında yazılır, mürəkkəb həyat hadisələri əhatəli, süjet və surətlər sistemi geniş bədii lövhələrlə əks etdirilir. Romanda təsvir edilən hadisələr zaman baxımından geniş bir dövrü əhatə edir, qəhrəmanların sayı çox olur, surətlərin həyat yolu geniş təsvir edilir. Roman, əsasən, nəsrlə yazılır, lakin nəzmlə yazılan romanlar da vardır. Bunlara mənzum roman deyilir.Romantizm  — latınca romanlarda olduğu kimi deməkdir. Bu yaradıcılıq metodu ilə yazılan əsərlərdə sənətkar həyatda mövcud olanı deyil, arzu olunanı təsvir edir. O, arzuladığı, xəyalında yaratdığı həyatı, müstəsna şəraitdə fəaliyyət göstərən xəyali surətləri təsvir etməklə həyatı dəyişdirib yeniləşdirməyə can atır. Azərbaycan ədəbiyyatında Nizaminin “Xəmsə”sinə daxil olan mənzum romanlar romantizm metodu ilə yazılmış əsərlərin klassik nümunəsidir.Rübai  — lirik növün cəmi dörd misradan ibarət olan, ictimai-əxlaqi, fəlsəfi məzmun daşıyan janrıdır. aaba şəklində qafiyələnir. Həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq, dörd misrada bitkin, məna və ideyaca dərin fikir ifadə edilməlidir. Bəzi rübailərdə misraların dördü də həmqafiyə olur. Rübai əruz vəzninin həzəc bəhrində yazılır. Klassik ədəbiyyatımızda Məhsəti Gəncəvi rübainin böyük ustadı sayılır.Satira  — müxtəlif ədəbi növ və janrlarda (hekayə, şeir, dram və s.) ictimai həyatdakı mənfilikləri qəzəblə ittiham edən, kəskin surətdə ifşa edən əsərlərə deyilir. Satirada ifşaedici, öldürücü gülüş əsas yer tutur, sənətkar həyatın eybəcər tərəflərini qəsdən qabardır, mübaliğəli təsvir edir. O, həmin mənfiliklərin insan həyatına, mənəvi dəyərlərə zidd olduğunu göstərməklə oxucunu düşünməyə, mənfi hallara qarşı mübarizə aparmağa sövq edir. Yumor isə islahedici gülüşdür, oxucuda tənqid hədəfinə mərhəmət hissi doğurur.Sarkazm  — yunan sözüdür, acı, istehzalı gülüş, rişxənd deməkdir. Cəmiyyətdə, insan xarakterində və əməllərindəki nöqsanlara münasibətini sənətkar açıq, satirik mahiyyətli kəskin gülüşlə ifadə edir. Sarkazm komik məzmunlu bədii vasitə kimi istehzaya çox yaxındır, lakin istehzadan fərqli olaraq, sarkazmda yüksək emosional münasibət, inkarçı mövqe, qəti etirazın yüksək pafosla ifadəsi əsasdır.Sufizm  — orta əsrlər islam Şərqində geniş yayılmış dini təriqət, mənəvi-əxlaqi düşüncə və davranış sistemidir. Sufi ərəb sözü olub qaba yundan hazırlanmış parça mənası verir. İlk sufilər zənginlikdən uzaq sadə həyat yaşadıqlarını, başqalarından fərqli qrup olduqlarını göstərmək üçün yun paltar geyinirdilər. Onlar nəfsə uymamağı, dünya nemətlərindən uzaqlaşıb mənəvi təmizlənmə yolu ilə Allaha qovuşmağı öz məqsədlərinə çevirmişdilər. Orta əsrlər Azərbaycan klassik ədəbiyyatında sufizm ideyaları geniş əks olunmuşdur.Süjet  — bədii əsərdə hadisələrin müəyyən xətt üzrə inkişaf etdirilməsinə deyilir. Süjet fransız sözü olub, əsərdə təsvir olunan mahiyyət və hadisə deməkdir. Süjet xəttinin inkişafında beş əsas mərhələ var:Ekspozisiya — (bədii müqəddimə, bədii zəmin, giriş) gələcəkdə baş verəcək hadisələrin təməli qoyulur. Hadisənin başvermə şəraiti aydınlaşdırılır.Zavyazka (düyün) — vəziyyətin getdikcə mürəkkəbləşməsini, hadisələrin inkişafında maneə, düyün yarandığını göstərir.Kulminasiya (zirvə nöqtəsi) — hadisələrin, ziddiyyətlərin ən yüksək inkişaf nöqtəsinə çatdığını göstərir.Razvyazka (açılış) ziddiyyətlərin tədricən aradan qalxdığını, hadisələrin, düyünün açılmağa doğru getdiyini göstərir.Final — (bədii sonluq) hadisələrin müəyyən sonluğa çatmasıdır.Tarixi mənzumə  — mövzusu tarixdən götürülmüş əsər. Nəzmlə yazılan süjetli lirik və ya epik şeir.Təcnis  — ərəb sözüdür, mənası eynicinsli deməkdir. Lirik növün bu janrının qafiyə sistemi qoşmadakı kimidir. Birinci bəndi abvb, sonrakı bəndlər cccb dddb şəklində qafiyələnir. Lakin qoşmadan fərqli olaraq, təcnisdə qafiyələr cinaslardan — fonetik tərkibinə, səslənməsinə görə eyni, mənaca müxtəlif olan sözlərdən ibarət olur. Cinas qafiyələr fikri daha təsirli, emosional çatdırmağa imkan verir. Təcnisin müxtəlif növləri var. Cığalı təcnisdə hər bir bəndin içində dörd misralıq bayatı verildiyi üçün bənddəki misraların sayı səkkiz olur. Ayaqlı təcnisdə bəndlərin sonuna “ayaq”, “artırma” adlanan beş-altı hecalıq misra əlavə olunur. Dodaqdəyməz təcnisdə b, p, m — qoşa dodaq samitləri işlədilməyi üçün dodaqlar bir-birinə dəymir.Təhkiyə  — epik əsərlərdə (əfsanə, nağıl, dastan, təmsil, hekayə) hadisə oxucuya təhkiyə (danışmaq, söyləmək, nağıl etmək) yolu ilə çatdırılır. Əsərdəki hadisələr ya müəllifin, ya da qəhrəmanın dilindən nağıl edilə bilər.Təkrir  — bədii əsərdə eyni sözün, söz qrupunun, ifadənin məqsədli şəkildə təkrar olunmasına deyilir. Təkririn iki növü var: anafora və epifora; anafora  — misranın, cümlənin əvvəlində işlənən təkrirdir; epifora  — misranın, cümlənin sonunda işlənən təkrirdir.Tərcibənd  — lirik növün bu janrı qafiyələri müxtəlif olan bir neçə bənddən ibarət olur. Birinci bəndin sonundakı beyt digər hissələrin də sonunda təkrar işlədilir.Tərənnüm  — bədii əsərdə hadisələrin, qəhrəmanın hərəkətlərinin, təbiət gözəlliklərinin yaratdığı xoş hislərin, müsbət arzu və istəklərin obrazlı, ahəngdar ifadəsidir.Tərkibbənd  — klassik şeir formalarından biridir. Tərkibbənddə hər bəndin sonunda misraları həmqafiyə olan beyt verilir. Hər bəndi altı misradan iyirmi və daha çox misrayadək olan tərkibbəndlər var. Qafiyələnmə qaydası müxtəlifdir. Bəndlərdəki beytlər aa bb cc dd və ya aa ba ca da şəklində qafiyələnə bilir.Təsvir  — bədii əsərdə hadisənin, qəhrəmanın, əşyanın, təbiət mənzərəsinin əlamətlərinin sözlə ifadəsidir.Tuyuq  — türkcə duyğu, duymaq sözündəndir. Hikmətamiz məzmun daşıyan tuyuq dörd misradan ibarət olur, aaba şəklində qafiyələnir. Əruzun rəməl bəhrində yazılır. Klassik ədəbiyyatımızda Qazi Bürhanəddin öz tuyuqları ilə məşhurdur.

['ədəbiyyat', 'terminlər', 'edebiyyat terminleri', 'ədəbiyyatşünaslıq', 'ədəbiyyat nəzəriyyəsi', 'ədəbiyyat terminləri']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/24021/%C5%9Fifahi-xalq-yarad%C4%B1c%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1.html

Şifahi xalq yaradıcılığı

luminat

Ədəbiyyat

30 noyabr 2019, 23:41

Xalqımızın zəngin şifahi ədəbiyyatı vardır. Söz sənətimizin ilk örnəkləri qədim dövrlərdə yaranmış, dildən-dilə, ağızdan-ağıza keçərək yaşamış və zənginləşmişdir. Şifahi xalq ədəbiyyatına folklor da deyilir. İngilis dilindən götürülmüş bu termin - folk  — xalq, lore isə bilik, hikmət (xalq müdrikliyi) anlamındadır.Azərbaycan xalqının yüzillər boyu yaratdığı şifahi xalq ədəbiyyatı onun tarixi, mədəniyyəti, mənəviyyatı, həyat tərzi, adət-ənənələri haqqında zəngin məlumat verən əsas qaynaqlardan hesab olunur. Folklor nümunələri xalq zəkasının qüdrətini, bədii təfəkkürünün gücünü parlaq əks etdirən, məzmun cəhətdən maraqlı, ideya baxımından zəngin, əsrlərin sınağından çıxmış əsərlərdir. Bu sənət inciləri janr əlvanlığı, dil-üslub aydınlığı, poetik tutumu və xəlqiliyi ilə seçilir. Şifahi ədəbiyyatda xalqımızın insan taleyi ilə bağlı düşüncələri, vətənpərvərliyi, humanizmi, arzu və istəyi, sevgisi, nifrəti, müxtəlif tarixi dönəmlərdə üzləşdiyi mühüm ictimai-siyasi hadisələrə münasibəti geniş bədii əksini tapmışdır. Xalqın tarixi ilə sıx bağlı olan folklor onun öyrənilməsi üçün etibarlı mənbədir. Məsələn, ölməz ədəbi-tarixi abidə olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları xalqımızın, dilimizin tarixinin çox qədim olduğunu sübut edir. Dastandakı obrazların konkret tarixi şəxsiyyətlərlə bağlılığı haqqında fikirlər vardır. Əsərdə qədim oğuzların tarixinin, coğrafiyasının izləri açıq-aydın görünməkdədir.Azərbaycan folkloru öz kökləri, tarixi etibarilə ümumtürk folklorunun mühüm tərkib hissəsi olub, türk xalqlarının yaratdıqları ilə ortaq cəhətlərə malikdir. Qədim türk bədii təfəkkürünün, dildə gerçəkləşən mədəniyyətinin nümunəsi olan miflər, dastanlar və s. türk xalqlarının vahid bir kökə bağlılığını göstərən ortaq dəyərlər sayılır.Azərbaycan folklorunun həyatı əksetdirmə üsulu baxımından lirik, epik, dramatik növləri vardır. Bu ədəbi növlərin hər birinə məxsus janrlar yaranmış, zaman-zaman zənginləşmişdir. Lirik və epik folklor nümunələri daha geniş yayılmışdır. Müxtəlif ədəbi növlərin janrlarında folklora xas olan ortaq cəhətlərlə yanaşı, məzmun və forma baxımından fərqli xüsusiyyətlər də vardır. Həyatı tərənnüm və təsvir yolu ilə əks etdirən lirik növün janrları, əsasən, aşağıdakılardır: nəğmələr (əmək nəğmələri: holavar, sayaçı sözləri; mövsüm nəğmələri; mərasim nəğmələri: toy və yas nəğmələri; məişət nəğmələri: layla, oxşama; qəhrəmanlıq nəğmələri), bayatılar, mahnılar.Holavarlar və sayaçı sözləri şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim janrları hesab olunur.Holavarlar əkinçiliklə, sayaçı sözləri heyvandarlıqla, qoyunçuluqla bağlıdır. Əkinçi, cütçü öz ağır əməyini yüngülləşdirmək üçün müəyyən ritmi, ahəngi olan nəğmələr demişdir. Cütçü əkin-biçin zamanı holavar səsləndirərək öküzə müraciət edir, iş prosesində ona güvəndiyindən söz açır:Öküz, öküz, xan öküz, Dırnaqları qan öküz, Sən kotana güc eylə, Mən də deyim can öküz.Sayaçı sözləri qoyunçuluqla məşğul olan insanların nəğmələridir. Sayaçı sözlərində kəndli həyatında qoyunçuluğun böyük əhəmiyyəti göstərilir. Çoban ailəsinin rifahını təmin edən qoyuna müraciət edir, onun xeyir, bərəkət gətirməsindən rəğbətlə danışır:Nənəm, a nazlı qoyun, Qırqovul gözlü qoyun, Pendiri kəsmə-kəsmə, Qatığı üzlü qoyun.Mövsüm nəğmələri ilin müxtəlif fəsilləri ilə bağlı olub, yaz, yay, payız, qış haqqında təsəvvürləri əks etdirir. Məsələn, günəşi çağırmaq məqsədilə “Gün çıx” mövsüm nəğməsi ifa edilib. “Qodu-qodu” nəğməsi isə uzun zaman yağan yağışın kəsməsi üçün keçirilən mərasimdə ifa edilirmiş. İl quraqlıq keçəndə isə yağışçağırma mərasimi qurular, nəğmələr oxunarmış. Yazın gəlişi el bayramına çevrilmiş, el şənliklərində Novruzla bağlı nəğmələr ifa edilmişdir.Xalqın məişəti, güzəranı ilə bağlı olan mərasim nəğmələri qədim insanlar tərəfindən müxtəlif mərasimlərdə ifa edilmişdir. Elçilik, nişanlanma və toy zamanı şadlıq nəğmələrinin oxunması, yas mərasimlərində ağıların söylənilməsi adəti indi də qalmaqdadır. Toy nəğmələrində xalqımızın ailə, məhəbbət, sədaqət kimi mənəvi dəyərlərindən söz açılır, yeni qurulan ailənin xoşbəxtliyi ilə bağlı diləklər ifadə olunur:Zülf töküb üzə dilbər, Çıxıbdı düzə dilbər, Duvaq salın üzünə Gəlməsin gözə dilbər.Mərasim nəğmələrinin bir növü olan ağılar insan ölümü, faciəsi ilə bağlı nəğmələrdir. Bu nəğmələrdə yaxın, doğma adamların ölümündən doğan dərin kədər, qəm hisləri ifadə olunur:Ağlaram ağlar kimi, Dərdim var dağlar kimi, Xəzəl ollam, tökülləm, Viranə bağlar kimi.Məişət nəğmələri olan laylalar və oxşamalar folklorun geniş yayılmış janrlarıdır. Layla və oxşamalarda ananın körpəsinə məhəbbəti, övladının gələcəyi ilə bağlı ümid və arzuları əksini tapır:Laylay dedim, yatasan, Qızılgülə batasan. Qızılgülün içində Şirin yuxu tapasan. Balam, layla, a layla, Körpəm, layla, a layla.Oxşamalar körpəsini əyləndirən, əzizləyib-oynadan ananın oxuduğu nəğmələrdir. Oxşamaya bəzən nazlama da deyilir. Oxşamalar ikilik və dördlük şəklində olur:Balama qurban inəklər, Balam haçan iməklər. Tüstüsüz damlar, Sarı badamlar, Tənbəl adamlar, Bu balama qurban.Qəhrəmanlıq nəğmələri xalqın igid oğullarını düşmənlə döyüşə, qəhrəmanlığa, mərdliyə səsləyir. “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” kimi qəhrəmanlıq dastanlarında sərkərdə, xalq qəhrəmanı bu nəğmələr vasitəsilə öz silahdaşlarını tərifləyir, onları bahadırlığa, düşmənlə döyüşdə əzm, mətanət, igidlik nümayiş etdirməyə səsləyir:Dəlilərim, bu gün dava günüdür, Müxənnət ordusu talanmaq gərək...Bayatılar kövrək, həzin duyğuları, səmimiyyəti, məhəbbəti, insanın könül dünyasını əks etdirən lirik folklor nümunələridir. Həcmcə kiçik olan bayatılarda dərin mənalı fikir ifadə olunur. Bu yığcam poetik nümunələrdə vətənin müqəddəsliyi, insanın məhəbbət, vüsal, ayrılıq, həsrət duyğuları, ümid və nisgili ifadə olunur. Mövzu, məzmun baxımından bayatıların, əsasən, aşağıdakı növləri var: — vətən sevgisi, vətən həsrətindən bəhs edən bayatılar; — məhəbbət, ayrılıq, həsrət haqqında bayatılar; — mərdlik, mübarizlik, qorxmazlıq haqqında bayatılar.4 misradan ibarət olan bayatının hər misrasında 7 heca olur. Birinci, ikinci, dördüncü misralar həmqafiyə, üçüncü misra sərbəst olur. Birinci, ikinci misralar sonrakı iki misrada söyləniləcək fikir üçün zəmin olur:Əzizim, vətən yaxşı, Geyməyə kətan yaxşı. Gəzməyə qürbət ölkə, Ölməyə vətən yaxşı.Lirik növün mahnı janrı nəğmədən özünəməxsus musiqi havası olması ilə fərqlənir. O, nisbətən sonrakı dövrlərdə yaranmışdır. “Qaragilə”, “Apardı sellər Saranı, “İrəvanda xal qalmadı” və digər mahnılarda xalqın ruhu, sevinci, kədəri, ən zərif duyğuları, təbiətə məhəbbəti və s. əksini tapır:Evimizin qabağından bu gələn arxdı, Qaragilə, yar gələn vaxtdı. Yarım gəlib çıxmayır, ovqatım talxdı, Qaragilə, ovqatım talxdı. Dərbənd aralı, Könlüm yaralı. Bir qız sevmişəm,Qaragilə Ellər maralı.Epik növün janrları, əsasən, əfsanə, rəvayət, lətifə, atalar sözü və məsəllər, tapmaca, yanıltmac, nağıllardır.Folklorun qədim janrlarından olan əfsanələrdə ağlasığmaz, möcüzəli, fantastik səciyyəli qeyri-adi hadisələrdən söz açılır. İnsanın daşa, heyvana çevrilməsi, dağların, güllərin dil açıb danışması və s. əfsanələri digər epik əsərlərdən fərqləndirən səciyyəvi cəhətlərdir. Əfsanələrdə müxtəlif planetlər, əşyalar, heyvan və quşlar insana xas olan əlamətlərə malik olur. Əfsanələrin müxtəlif növləri var.Heyvan və quş adları ilə bağlı əfsanələr zoonimik, yer adları ilə bağlı əfsanələr toponimik, tayfa, xalq, nəsil adları ilə bağlı əfsanələr etnonimik, səma cisimləri haqqında əfsanələr kosmoqonik əfsanələr adlanır.“Səməndər quşu” əfsanəsində oda inam, quşa tapınma motivləri öz əksini tapıb. Əfsanəyə görə, Səməndər quşu balalarının qanad açıb uçduğunu görəndə sevincindən polad dimdiyini çaxmaq daşı olan caynağına vurur. Bu zaman onun qovdan olan tükü alışır və o yanaraq külə dönür.Rəvayətlər əfsanələrdən fərqli olaraq, tarixən baş vermiş, bu və ya digər şəxsiyyətlə bağlı real həyat hadisələri zəminində yaranır. Tarixi şəxsiyyətlər və yer adları ilə bağlı rəvayətlər geniş yayılıb. “Nuh peyğəmbər”, “Astiaq”, “Tomris” və s. rəvayətlərdə tarixi və əfsanəvi şəxsiyyətlərin həyatı, fəaliyyəti ilə bağlı hadisələr əks olunub.Lətifə cəmiyyətdə, ailə və məişətdə, insan xarakter və əməllərində müşahidə olunan nöqsanları tənqid edən əsərlərdir. Lətifələrdə yumorla yanaşı, satira, sarkazm da mühüm yer tutur. Xalq arasında Molla Nəsrəddin, Bəhlul Danəndə ilə bağlı lətifələr geniş yayılıb.Atalar sözü və məsəllər ibrətli, müdrik məzmun ifadə edən yığcam, bitkin ifadələrdir. Bu nümunələr xalqın əsrlər boyu qazandığı həyat təcrübəsinin ümumiləşmiş ifadəsidir. Onlara “müdrik sözlər”, “qanadlı sözlər” və s. deyilməsi də bu hikmətli xalq örnəklərinə verilən yüksək qiymətlə bağlıdır. Həm atalar sözü, həm də məsəllər müdrik ifadələr olsalar da, onların arasında fərq də vardır. Atalar sözündə fikir ümumiləşmiş, bitkin şəkildə ifadə edilir. Buna görə də onların izahına ehtiyac duyulmur. Məsələn, “İş insanın cövhəridir”, “Bu günün işini sabaha qoyma”, “Yüz ölç, bir biç” və s. Atalar sözlərindən fərqli olaraq, məsəllər müəyyən əhvalatla bağlı olur. Məsəl müəyyən əhvalatın, hadisənin nəticəsi, yekunu kimi meydana çıxır. Onun mənasını başa düşmək üçün bağlı olduğu əhvalatı bilmək lazımdır. Məsələn, “Dava yorğan davasıdır” məsəli Molla Nəsrəddin lətifəsi ilə bağlıdır. Bu məsəldən, adətən, münaqişənin, mübahisənin əsl səbəbini göstərmək üçün istifadə olunur.Epik folklorun geniş yayılmış janrlarından olan tapmacalarda müəyyən əşya, hadisə haqqında üstüörtülü şəkildə məlumat verilir. Burada əşyanın məcazi təsviri, onun səciyyəvi əlamətlərinin təqdimi əsas yer tutur. Tapmacanı hərfi mənada anlamaq, dərk etmək mümkün deyildir. Bu, sadəcə, səhv yoldur. Tapmacanın cavabını tapmaq üçün obrazlı təfəkkür, məntiqi düşüncə tələb olunur.Epik folklorun janrlarından olan yanıltmaclar səs oyunu üzərində qurulmuşdur. Həm nəzm, həm də nəsr şəklində olan yanıltmaclar eyni səsin, oxşar səslənən sözlərin, söz birləşmələrinin sırası, əvəzlənməsi prinsipinə əsaslanır. Bu janrda olan nümunələr yumoristik məzmuna malik olub, uşaqların nitqinin, tələffüzünün inkişafına kömək edir: Aşpaz Abbas aş asmış, asmışsa da, az asmış.Epik folklorun ən qədim janrlarından biri də nağıllardır. İnsanların qədim dövrlərdən yaratdığı nağıllar dildən-dilə keçərək dəyişmiş, zənginləşmiş, dövrümüzə gəlib çatmışdır. Nağılların özəl xüsusiyyətləri vardır. Bu nümunələrdə bütün hadisələr əsas qəhrəmanla bağlı olur. Qəhrəman əksər hallarda ideallaşdırılır. Nağılın müsbət qəhrəmanı qarşılaşdığı bütün çətinlikləri dəf edir, şər qüvvələrə qalib gələrək öz arzusuna çatır.Nağıllar mövzu, məzmun etibarilə, əsasən, üç yerə bölünür: heyvanlar haqqında nağıllar, sehrli nağıllar və məişət nağılları. Onların hər birinin səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır.Heyvanlar haqqında nağıllarda haqsızlıq, ədalətsizliklə mübarizə motivləri mühüm yer tutur. Bu nağıllarda xeyiri və şəri təmsil etməklə, heyvanlar iki qrupa bölünür.Sehrli nağıllarda qəhrəman öz arzusuna çatmaq üçün adi şər qüvvələrlə deyil, cin, div, əjdaha, ifritə kimi sehrli qüvvələrlə mübarizə aparmalı olur. Bu mübarizədə nağılın qəhrəmanına xeyirxah sehrli qüvvələr (simurq quşu, uçan xalça və s.) kömək edir.Məişət nağıllarında həyatda baş verən real hadisələr təsvir edilir. Bu nağılların qəhrəmanları çox zaman sadə, təvazökar, xeyirxah və fərasətli olurlar. Onlar həyatda çətinliklərlə qarşılaşır, yoxsulluq içində yaşayırlar. Belə nağılların qəhrəmanları öz arzularına çatmaq üçün mübarizə aparır, dara düşən insanların köməyinə yetişir, çətin sınaqlardan üzüağ çıxaraq ağıl və bacarıqları ilə şər qüvvələrə qalib gəlirlər.Aşıq yaradıcılığı xalq ədəbiyyatının mühüm, həm də zəngin hissəsi olub, tarixin çox qədim zamanlarından baş alıb gəlir. Müəllifin məlum olması aşıq şeirini şifahi xalq ədəbiyyatının digər sahələrindən fərqləndirən əsas cəhətlərdəndir. Qədim dövrlərdə dədə, bəzən də ozan, varsaq adlandırılan aşıqlar yaşadıqları zəmanənin mühüm hadisələrinə əsərlərində münasibət bildirmiş, elin-obanın dərdinin, arzu-istəyinin ifadəçisi olmuşlar. Qoşma, gəraylı, bayatı aşıqların daha çox müraciət etdikləri janrlardır.Aşıqlar iki qrupa bölünür: bir qismi yaradıcı olub, şeir qoşur, dastan yaradır və onları ifa edir; bir qismi isə daha çox mövcud əsərlərin ifası ilə məşğul olur. Belələri ifaçı aşıq adlandırılır. Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, Aşıq Hüseyn Cavan və b. aşıq sənətinin inkişafına, zənginləşməsinə böyük töhfə vermiş yaradıcı aşıqlardır.Aşıq Əmrah, Aşıq Kamandar, Aşıq Hüseyn Saraclı və b. ifaçılıq yolunu tutmuş, aşıq sənətinin yaşamasına, yayılmasına əhəmiyyətli xidmət göstərmişlər.Aşıq yaradıcılığının məhsulu olan dastan epik-lirik əsər sayılır. Dastanda nəsrlə nəzm, epik təhkiyə ilə lirik təqdimat vəhdətdə olur. Aşıq dastandakı əhvalatı nağıl edərkən saz havasının müşayiəti ilə qəhrəmanın hiss və həyəcanlarını əks etdirən şeirlər də söyləyir.“Kitabi-Dədə Qorqud”, eləcə də “Koroğlu”da vətənin müdafiəsi, azadlıq, ədalətsizliyə qarşı mübarizə geniş əks olunduğundan onlar qəhrəmanlıq dastanları adlanır.“Şah İsmayıl”, “Aşıq Qərib” kimi məhəbbət dastanlarında isə azad məhəbbətdən, bir-birini sevən gənclərin dözüm, sədaqət, ağıl və cəsarət sayəsində qovuşmasından bəhs olunur. Məhəbbət dastanları ustadnamə ilə başlayıb duvaqqapma ilə bitir. Bəzi məhəbbət dastanları faciə ilə bitir, sevgililər şər qüvvələrin yaratdığı maneələri aşa bilmir, bir-birinə qovuşmur. Belə dastanlarda duvaqqapma olmur.Dramatik növün janrlarına xalq oyunları, xalq tamaşaları, şəbihlər daxildir. Onların hər birinə aid nümunələr dövrümüzə çatmışdır. Məsələn, “Xan oyunu” xalq oyunları növünə aid nümunə hesab edilir. Xalq tamaşalarına meydan tamaşaları da deyilir. “Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş” tamaşasında tənbəlliyin tənqidi, əməyə rəğbət hissinin oyadılması ön plana çəkilir. Şəbihlər dini tamaşalardır. Bu tamaşalar daha çox məhərrəmlik mərasimləri ilə bağlı olur.Dramatik növün janrlarından olan oyunlar uşaq orqanizminin hərəkətə, fəaliyyətə olan ehtiyacından yaranmışdır. Lakin oyunlar uşaqlarda təqlidlə yanaşı, düzüb-qoşmaq, yaratmaq bacarığını da üzə çıxarır. O, sənətin bir neçə sahəsini — musiqini, rəqsi, şeiri, aktyorluğu özündə birləşdirir. Kollektiv şəkildə həyata keçirilən uşaq oyunları oturaq və hərəkətli olmaqla iki yerə bölünür. “Lal-dinməz”, “Əl üstə kimin əli”, “Uçdu, uçdu” və s. uşaq oturaq oyunlarına aiddir.Hərəkətli (mütəhərrik) oyunlarda uşaqların fiziki hərəkətləri əsas yer tutur. Bu oyunlarda əşyalardan istifadə edilir. “Dəsmalı ver”, “Xəndəyədüşmə”, “Dəyirman” və s. bu qəbildəndir.

['şifahi xalq ədəbiyyatı', 'folklor', 'şifahi xalq yaradıcılığı', 'ədəbiyyat nəzəriyyəsi', 'ədəbiyyatşünaslıq']

https://kayzen.az/blog/politologiya/23987/rusiya-tarixi-19-cu-%C9%99sr.html

Rusiya tarixi 19-cu əsr.

luminat

Tarix və politologiya

30 noyabr 2019, 23:09

XIX əsr ərzində Rusiya işğalçı müharibələri davam etdirmiş və yeni ərazilər ələ keçirmişdi. Böyük ordusu sayəsində Avropanın güclü dövlətlərindən birinə çevrilmişdi. Lakin hərbi qüdrətinə baxmayaraq, ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyəti kəskinləşmişdi. Sosial-iqtisadi gərginliyin dərinləşməsi XX əsrin əvvəllərində inqilaba səbəb oldu. SOSİAL TƏBƏQƏLƏŞMƏ Rusiya cəmiyyətinin ən xarakterik xüsusiyyəti şaxələnmiş təbəqələşmənin saxlanması idi. Rusiya imperiyasının əsas sosial təbəqələri:  Döyüşdə qazanılmayan qələbə. I Aleksandr 1801-ci ildə saray çevrilişi ilə hakimiyyətə (1801–1825) gəldi. Bu dövrdə bir sıra islahatlar həyata keçirildi. Kollegiyalar əvəzinə Avropa nümunəsində nazirliklər yaradıldı. Azad taxılçılar haqqında qanun mülkədarların öz kəndlilərini ödənc müqabilində azad etməsini nəzərdə tuturdu. Lakin bu qanun tam olaraq həyata keçirilmədi. Sonradan I Aleksandr hakimiyyətinin əvvəlində reallaşdırmaq istədiyi liberal islahatlar siyasətindən uzaqlaşdı. İstibdad rejimi tətbiq etdi. Xarici siyasət sahəsində Rusiya əvvəlcə Fransaya qarşı koalisiyada iştirak etsə də, bir sıra döyüşlərdə məğlub oldu və 1807-ci ildə onunla Tilzit sülh müqaviləsini imzaladı. Fransa Qərbi Avropaya, Rusiya isə Şərqi Avropaya hakim olmalı idi. Rusiya Fransanın İngiltərə əleyhinə tətbiq etdiyi qitə blokadasına qoşuldu. Bundan sonra Rusiya Osmanlı dövlətinə və İsveçə qarşı müharibələr apardı, Bessarabiyanı və Finlandiyanı işğal etdi. Lakin Rusiyanın İngiltərə ilə ticarət əlaqələrini davam etdirməsi 1812-ci ildə Fransanın Rusiyaya hücumuna səbəb oldu. Qısa müddət ərzində I Napoleonun ordusu Moskvaya qədər irəlilədi və onu ələ keçirdi. Ruslar açıq döyüşdən ehtiyat edərək geri çəkilirdilər. Fransızlar burada möhkəmlənməsin deyə Moskva yandırıldı. Fransızların qalacaq yeri və ərzağı yox idi. I Napoleona qarşı heç bir açıq döyüşdə qalib gələ bilməyən rus ordusu ölkənin təbii coğrafi şəraitindən və partizan müharibəsi taktikasından istifadə etdi. Fransız ordusunun təchizatının pisləşməsi və soyuqların düşməsi I Napoleon ordusunun geri çəkilməsinə səbəb oldu. Bu vəziyyətdən istifadə edən Rusiya Polşanı, Balkanları və başqa əraziləri işğal edərək Avropada hakim rolunu ələ keçirmək istəyirdi. Çar bu məqsədinə “Avropa xalqlarını I Napoleon zülmündən xilas etmək” bəhanəsi ilə nail olmaq fikrində idi. Hətta bunu dini mistisizmlə əlaqələndirir, özünün “Tanrı tərəfindən seçilmiş” olduğu iddiasını irəli sürürdü. Məhz bunun təsiri ilə o hər cür azadlıq düşüncələrinə qarşı çıxırdı. “Rusiyanın nisbi gücü ən çox 1815-ci ildən sonra – dünyada sülh və sənayeləşmə dövründə gerilədi. Lakin bu vəziyyət Krım müharibəsinə (1853–1856) qədər tam şəkildə aşkar olmadı.… Rusiya iqtisadi və texniki sahələrdə 1815–1880-ci illərdə Avropanın digər böyük dövlətlərinə nisbətən geri qalırdı”. Pol Kennedi, “Böyük güclərin yüksəliş və çöküşü”, səh. 215 Dekabristlər üsyanıI Napoleona qarşı müharibə zamanı Qərbi Avropada yürüşlərdə iştirak edən rus zabitlərinin bir hissəsi Rusiyada həyat şəraitinin, dövlət idarəçiliyinin və sosial quruluşun çox geridə olduğunu gördü. İstibdad rejimi və kəndlilərin təhkimli vəziyyəti daha çox narazılıq yaradırdı. Ona görə də Avropanın mütərəqqi idarə sistemini və sosial quruluşunu Rusiyada tətbiq etmək üçün gizli cəmiyyətlər yaradıldı. Bu cəmiyyətlər Rusiyada mütləqiyyəti devirməyi və konstitusiya qəbul edilməsini qarşıya məqsəd qoymuşdu. Onlar 1825-ci ilin dekabrında çarın vəfatından istifadə edərək hərəkətə keçdilər. Lakin Rusiya tarixində mütləqiyyəti devirmək üçün edilən bu ilk cəhd üsyan rəhbərlərinin ləng hərəkət etməsi səbəbi ilə uğursuz oldu. Beləliklə, I Nikolay (1825–1855) hakimiyyətini möhkəmləndirdi. O, hakimiyyəti dövründə Rusiyanı istibdad rejimində idarə etdi. Dekabristlər üsyanından sonra I Nikolayın zadəganlara etimadı azaldı. Dövlət idarəsinə möhkəm nəzarət üçün bürokratiya rejimi bərqərar edildi. Məktəb və universitetlərə nəzarət artırıldı. Elm adamlarının Avropaya getmələri qadağan edildi. Yalnız zadəgan və məmur övladları orta təhsil ala bilərdilər. Kitablar və mətbuat üzərində senzura gücləndirildi. I Nikolayın hakimiyyəti dövründə Rusiyada feodal-təhkimçilik iqtisadiyyatının tənəzzülü dərinləşdi. Ticarət və sənaye sahələrində nisbi inkişaf kəndlilərin təhkimliliyinə əsaslanan mülkədar təsərrüfatının səmərəsizliyini göstərirdi. Təhkimli kəndlilərin əməyinə əsaslanan manufakturalar iflasa uğrayırdı. Beləliklə, ölkənin siyasi və iqtisadi quruluşu təsərrüfatın inkişafına mane olurdu. Lakin buna baxmayaraq, XIX əsrin 30–40-cı illərində Rusiyada sənaye çevrilişi başladı. Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli olaraq, Rusiyada sənaye çevrilişi feodal-təhkimçilik quruluşunun hakim olduğu şəraitdə reallaşmışdı.Texniki çevriliş təhkimçiliyin ləğvindən əvvəl, sosial çevriliş isə sonra oldu. I Nikolayın dövründə Rusiyanın işğalçılıq siyasəti gücləndi. Azərbaycanın şimalı və Cənubi Qafqaz tamamilə işğal edildi. Avropada 1848-ci il inqilablarının yatırılmasında fəal iştirakına görə Rusiya “Avropanın jandarmı” adlandırılırdı. I Nikolayın Osmanlı dövlətinə qarşı apardığı siyasət də işğalçı xarakter daşıyırdı. Lakin Rusiyanın güclənməsi İngiltərə və digər Avropa dövlətlərinin mənafeyinə uyğun deyildi. Ona görə də onun Osmanlı dövlətinin ərazilərini işğal etmək arzusu bu dövrdə baş tutmadı. Çar I Nikolayın təcavüzkar siyasəti Rusiyaya qarşı Avropa dövlətləri blokunun meydana gəlməsinə səbəb oldu. 1853-cü ildə başlayan Krım müharibəsində İngiltərə, Fransa və Sardiniya Osmanlı dövlətinin tərəfində iştirak etdi. 1856-cı ilə qədər davam edən bu müharibədə Rusiya məğlub oldu. “Osmanlı işləri çox qarışıqdır. Bu dövlət öz-özünə parçalanır. Süqutu çox böyük və fəlakətli olacaq. İngiltərə və Rusiya bu məsələdə razılaşmalıdırlar. ...Qollarımızın arasında çox ağır bir xəstə var. Onun yaşamasını hamımız istəyirik. ...Ancaq onun qəfildən qollarımızda ölməsi Avropa miqyasında müharibəyə səbəb ola bilər. Bu qarışıqlıqda İngiltərə İstanbulda möhkəmlənmək istəsə, buna göz yummayacağıq. Mən də İstanbulu işğal etmək istəyirəm”. Çar I Nikolayın İngiltərənin Rusiyadakı səfiri ilə danışıqlarından. Tarix. İstanbul, 2002, səh. 143 Böyük islahatlar dövrüII Aleksandr (1855– 1881) hakimiyyətə çətin daxili və xarici vəziyyət dövründə gəlmişdi. Krım məğlubiyyəti I Nikolayın daxili və xarici siyasətinin uğursuzluğunu göstərdi. Ona görə də müxtəlif sahələrdə islahatların həyata keçirilməsi zəruri idi. Daxili və xarici siyasətin, həmçinin sənayenin inkişafı təhkimçiliyin ləğvini zəruri edirdi. 1861-ci ildə kəndlilərin təhkimli vəziyyətinin ləğv olunması haqqında fərman verildi. Kəndlilər hüquqi cəhətdən azad olsalar da, bu onların iqtisadi vəziyyətlərində əsaslı dəyişiklik yaratmadı. Çünki onlara müəyyən ödənc müqabilində ayrılan torpaq payı çox az idi. Həmçinin vergilərlə yanaşı, pay torpağı müqabilində verilən ödənclər kəndlilərin vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Ona görə də kəndli məsələsi Rusiyanın əsas sosial problemlərindən biri olaraq qalırdı. Kəndlilərin azad edilməsi idarəetmə sahəsində dəyişiklikləri zəruri etdi. Bunun nəticəsində yerlərdə iqtisadi məsələlərlə məşğul olmaq, xəstəxanalar və məktəblər açmaq məqsədilə zemstvolar təsis edildi. Zemstvolara seçkilərdə iştirak etmək üçün müəyyən əmlaka sahib olmaq əsas şərt idi. 1864-cü ildə aparılan islahatlara görə məhkəmə açıq keçirilir və müstəqil olurdu. Bütün təbəqələr qanun qarşısında bərabər elan edildi. XIX əsrin 60–70-ci illərində hərbi sahədə də islahat keçirildi. Ümumi hərbi mükəlləfiyyət tətbiq olundu. Hərbi xidmət müddəti azaldıldı. 1870-ci ildə keçirilən şəhər islahatına əsasən şəhər idarəsi və Dumasının təşkil edilməsində silki qaydalar əvəzinə bütün təbəqələrin iştirak etdiyi seçkilər tətbiq olundu. Şəhərlər dövlətin nəzarəti altında təsərrüfat və mədəniyyət sahələrində özünüidarə hüququ aldılar. Bu dövrdə iqtisadi sahədə də dəyişikliklər edildi. Dövlətin gəlirlərini artırmaq üçün şəkər, duz və tütün satışı dövlətin inhisarına verildi. Dəmir yollarının tikintisinə diqqət artırıldı. Bu iş üçün xarici kapital da cəlb edildi. Rusiya Dövlət Bankı yaradıldı. Mətbuat üzərində nəzarət qismən ləğv edildi. Bu, Rusiyada ictimai fikrin inkişafına səbəb oldu. Təhsil sahəsində silki və dini məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı. Universitetlərə muxtariyyət verilməsi elmin inkişafına müsbət təsir etdi. Şimali Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın işğalıHələ XVIII əsrin ikinci yarısında Şimali Qafqazda Rusiya işğalına qarşı başlayan azadlıq mübarizəsi XIX əsrin əvvəllərində gücləndi. 1859-cu ildə Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi azadlıq hərəkatı çətinliklə yatırıldı. Lakin dağlı xalqların qəhrəman mübarizəsi davam etdi. Yalnız 1864-cü ildə bütün Qafqazın işğalı başa çatdırıldı. Rusiyanın yeritdiyi milli və dini zülm siyasəti nəticəsində Qafqazın müsəlman əhalisinin bir hissəsi Osmanlı dövlətinə köçməyə məcbur oldu. Bundan sonra bölgəyə rus kəndliləri və kazakların yerləşdirilməsi başlandı. Krım müharibəsində məğlub olan Rusiya işğal hədəfi olaraq Mərkəzi Asiyanı seçdi. Mərkəzi Asiyada siyasi vəziyyət Rusiya işğalı üçün əlverişli idi. Siyasi dağınıqlıq vəziyyətində olan bölgədə Kokand, Xivə xanlıqları və Buxara əmirliyi öz aralarında mübarizə aparırdılar. Həmçinin bu feodal dövlətlərinin daxilində də tayfalararası ixtilaflar var idi. Bütün bu amillər Rusiyanın işğalını asanlaşdırırdı. Lakin Rusiya bu bölgədə nüfuz uğrunda İngiltərə ilə mübarizə aparmalı oldu. İngiltərə bölgəni işğal etmək üçün hərbi və diplomatik üsullardan istifadə edirdi. Mərkəzi Asiya dövlətlərinə elçilər göndərilir, təzyiq göstərilirdi. Buxara əmirliyi və Xivə xanlığı Rusiyanın asılılığını qəbul etdilər. Kokand xanlığı süqut etdi. Rusiya 1864–1895-ci illər ərzində bölgənin işğalını həyata keçirdi. Türküstanın zəbt edilməsini asanlaşdıran əsas səbəblər bölgədə vahid, güclü dövlətin olmaması və əhalinin daxili mübarizə nəticəsində zəifləməsi idi. Rusiyanın hərbi-texniki üstünlüyü də bu işğalın əsas səbəblərindən biri kimi qeyd edilə bilər. İrticanın güclənməsi1881-ci ildə terror nəticəsində həlak olan II Aleksandrdan (1881–1894) gəldi. Onun dövründə irticaçı siyasət gücləndirildi. Məhkəmələrin və zemstvoların müstəqilliyi məhdudlaşdırıldı. Milli-dini zülm və ruslaşdırma siyasəti genişləndirildi. Qeyri-rus millətlərə qarşı təzyiq artırıldı. Qazan tatarlarının, başqırdların, çuvaşların xristianlaşdırılması da aparılan siyasətin tərkib hissəsi idi. Dinini və dilini dəyişmək istəməyənlərə qarşı iqtisadi və inzibati təzyiqlər edildi. Lakin bu siyasət Volqaboyu türkləri arasında milli və dini duyğuları daha da qüvvətləndirdi. Qafqazın, Türküstanın türk və digər müsəlman xalqlarının siyasi-iqtisadi və mədəni hüquqları məhdudlaşdırılmışdı. Təzyiqə ən çox məruz qalan xalqlardan biri də yəhudilər idi. Onlara qarşı məqsədyönlü şəkildə qətl və qarətlər həyata keçirilir, siyasi və mədəni hüquqları məhdudlaşdırılırdı. Ümumiyyətlə, bütün qeyri-rus millətlərə qarşı yürüdülən mürtəce siyasətə görə Rusiya “xalqlar həbsxanası” adlandırılırdı. II Nikolayın hakimiyyəti dövrü (1894–1917)Rusiyada mütləq monarxiyaya qarşı mübarizənin güclənməsi ilə səciyyəvidir. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Rusiya iqtisadiyyatı böhran keçirirdi.  Bu, Avropada baş verən böhranın nəticəsi idi. Rusiyaya qoyulan xarici kapitalın azalması bir çox fabrik və zavodların fəaliyyətini dayandırmasına səbəb olmuşdu. İşsizliyin artması tətil və nümayişlərin baş verməsi ilə nəticələnmişdi. Rusiya əhalisinin yarıdan çoxu qeyri-ruslar idi. Onların, xüsusən də türk- müsəlman xalqlarının siyasi, iqtisadi və mədəni hüquqları məhdudlaşdırılmışdı. Bu siyasət milli azadlıq hərəkatının yüksəlməsinə səbəb oldu. Ölkənin daxili və xarici vəziyyəti pisləşdi. 1904–1905-ci il müharibəsində Rusiyanın Yaponiyaya məğlub olması ölkənin beynəlxalq nüfuzuna mənfi təsir göstərməklə yanaşı, daxili vəziyyəti daha da pisləşdirdi. Mövcud sosial-iqtisadi böhran dərinləşdi. Bu, Rusiyada ilk inqilabın başlanmasına təkan verdi. 1905–1907-ci illər inqilabı1905-ci ilin yanvarında Peterburqda nümayişçilərin gülləbaran edilməsi ilə başlanan inqilab bütün ölkəni bürüdü. Əhalinin bütün təbəqələri islahatlar keçirilməsini tələb edirdi. Eyni zamanda müstəmləkə xalqlarının da milli azadlıq hərəkatı genişləndi. Çar hakim dairələri prosesin qarşısını almaq üçün milli və dini münaqişələr törədirdilər. Ölkəni bürüyən tətil hərəkatı hökuməti güzəştə getməyə məcbur etdi. 1905-ci ilin oktyabrında çar söz, mətbuat, təşkilat qurmaq, yığıncaq azadlığı və məhdud qanunverici səlahiyyətlə Dövlət Dumasının çağırılması haqqında bəyannamə elan etdi. 1907-ci ildə inqilab məğlubiyyətlə başa çatsa da, qonşu ölkələrə də təsir göstərdi. Osmanlı və Qacarlar dövlətlərində, Çində də bir-birinin ardınca inqilablar baş verdi. Stolıpin islahatları 1906-cı ildə çar tərəfindən Baş nazir təyin edilən Pyotr Stolıpin narazılıqların qarşısını almaq üçün siyasi və iqtisadi islahatlar keçirdi. Dövlət Dumasına seçkilərdə milli azlıqların hüquqlarını məhdudlaşdıran dəyişiklik edildi. Stolıpinin mühüm tədbirlərindən biri də torpaq islahatının keçirilməsi oldu. Bu islahat icma torpaqlarının kəndlilər arasında bölüşdürülməsini nəzərdə tuturdu. Torpaqsız kəndlilər Sibirə, Qafqaza, Mərkəzi Asiya və Uzaq Şərqə köçürüldü. İnqilabın başa çatmasından sonra yenidən Rusiyaya xarici kapital qoyuluşu artdı. 1909-cu ildən Rusiya iqtisadiyyatında baş verən canlanma siyasi vəziyyətin də normallaşmasına səbəb oldu.

['Rusiya tarixi', 'çar Rusiyası', 'Rusiya']

https://kayzen.az/blog/politologiya/23989/xix-%C9%99sr-xx-%C9%99srin-%C9%99vv%C9%99ll%C9%99rind%C9%99-d%C3%B6vl%C9%99tl%C9%99rarasi-m%C3%BCnasib%C9%99tl%C9%99r.html

XIX əsr – XX əsrin əvvəllərində dövlətlərarası münasibətlər

luminat

Tarix və politologiya

30 noyabr 2019, 22:35

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Avropanın böyük ölkələri dövlətlərarası münasibətlərdə hakim rol oynayırdı. Sənaye çevrilişinin genişlənməsi müstəmləkələr ələ keçirmək uğrunda mübarizəni kəskinləşdirdi. Bu mübarizə hərbi-siyasi blokların yaranmasına səbəb oldu. I Napoleon müharibələri 1804-cü ildə imperator titulunu qəbul edən I Napoleon bütün Avropanı özünə tabe etmək istəyirdi. Bunun üçün isə əvvəlcə Böyük Britaniyanı məğlub etmək lazım idi. Buna cavab olaraq Böyük Britaniya, Avstriya, İsveç və Rusiya ona qarşı növbəti koalisiya qurdular. 1805-ci ildə Trafalqar döyüşündə ingilis donanması qalib gəldi. Lakin Napoleon Avstriya və Rusiyanı Austerlits döyüşündə məğlub etdi. 1806-cı ildə Müqəddəs Roma imperiyasına rəsmən son qoyuldu. Sonra Prussiya məğlub edildi. I Napoleon dövlətlərarası münasibətlərdə Vestfaliya sülhündən sonra yaranmış status-kvoya (mövcud vəziyyətə) son qoydu. Dünyanın ən güclü dəniz donanmasına malik olan İngiltərəni məğlub edə bilməyəcəyini anlayıb ona qarşı qitə blokadası tətbiq etdi. Fransadan asılı və müttəfiq dövlətlərə Böyük Britaniya ilə ticarət əlaqələri saxlamaq qadağan olundu. I Napoleonun hərbi strategiyası sürətli hərəkətə və qələbə üçün qüvvələri bir cəbhədə cəmləşdirməyə əsaslanırdı. 1807-ci ildə Rusiyanı məğlub edərək Tilzit sülhü bağlayan I Napoleon onu da qitə blokadasına qoşulmağa məcbur etdi. Lakin qitə blokadası iqtisadi cəhətdən güclü olan Böyük Britaniyaya deyil, Fransa və ondan asılı olan dövlətlərə mənfi təsir göstərdi. Rusiya qitə blokadasını pozaraq Böyük Britaniya ilə əlaqələri yenidən qaydaya saldı. Bu və Avropada bir sıra məsələlərdə mənafelərin toqquşması 1812-ci ildə I Napoleonun Rusiyaya yürüşünə səbəb oldu. O, Moskvanı ələ keçirsə də, lakin qışın düşməsi və rusların partizan müharibəsi taktikasından istifadə etməsi bu yürüşün uğursuzluğu ilə nəticələndi. I Napoleona qarşı Avropa dövlətlərinin yeni koalisiyası yarandı. 1814-cü ildə müttəfiqlər Parisə daxil oldular və I Napoleonu hakimiyyətdən kənarlaşdırdılar. Vyana konqresi 1814-cü ildə bütün Avropa dövlətləri Vyana konqresində toplandı. Konqresin məqsədi I Napoleon müharibələrindən sonrakı dövlətlərarası münasibətlərin yeni qaydalarını müəyyən etmək idi. Konqresdə aparıcı rolu İngiltərə, Rusiya, Avstriya və Prussiya oynayırdı. Konqresin qərarına görə, I Napoleondan geri alınan ərazilərdə etnik prinsip əsasında dövlətlərin yaradılması deyil, onların monarxiyalar arasında bölüşdürülməsi qaydası tətbiq olundu. Fransanın inqilabdan əvvəlki sərhədləri bərpa edildi. Rusiya Polşanın bir hissəsini ilhaq etdi. Böyük Britaniya Malta, Seylon və Afrikanın cənubuna sahib oldu. Vyana konqresinin qərarına əsasən, alman dövlətləri konfederasiyada birləşdi. Ümumi müdafiə prinsipinə əsaslanan Almaniya konfederasiyasında Avstriya və Prussiya əsas rol oynayırdı. 1814–1815-ci illər Vyana konqresindən sonra Avropada münasibətlər müntəzəm olaraq çağırılan konqreslərlə tənzimlənməyə başlandı. Güc tarazlığına və monarxiyaların hakimiyyətini qoruyan legitimliyə (qanuniliyə) əsaslanan dünya düzəni quruldu. Bu sistemin əsasını qoyanlardan biri Avstriya imperiyasının Xarici İşlər naziri Klemens Metternix idi. XIX əsrin birinci yarısında Avropada dövlətlərarası münasibətlər “Metternix sistemi”nə görə tənzimlənirdi. Bu sistem monarxiya sülalələrinin legitimlik prinsipinə əsaslanırdı. Yəni hər bir dövlət hakim sülalənin hökmdarına məxsus hesab edilirdi. “Şərq məsələsi” XIX əsrdə dövlətlərarası münasibətlərdə “Şərq məsələsi” önəmli yer tuturdu. Siyasi anlayış kimi ilk dəfə Rusiya tərəfindən Vyana konqresində irəli sürülmüş bu məsələdə məqsəd Osmanlı dövlətinin ərazilərini işğal etmək və bölüşdürmək idi. Çar Rusiyasının İstanbulu və boğazları işğal etmək istəyi Qərbi Avropa dövlətlərinin maraqlarına uyğun deyildi. Ona görə də onlar 1853-cü ildə Rusiyanın Osmanlı dövlətinə qarşı başladığı Krım müharibəsində Osmanlı dövlətini müdafiə etdilər. Başlıca döyüş meydanı Krım olduğu üçün belə adlanan bu müharibədə Böyük Britaniya, Fransa və Sardiniya Rusiyaya qarşı vuruşdu. Rusiyanın məğlub olduğu müharibə 1856-cı ildə Paris sülh konfransı ilə başa çatdı. Konfrans Vyana konqresindən sonra Avropada yaradılmış güc tarazlığını yenidən nizama saldı. Balkan yarımadası və Osmanlı dövlətinin ərazi bütövlüyü konfransda iştirak edən Avropa dövlətlərinin ortaq təminatı altına alındı. Müqaviləyə görə, Qara dəniz bütün dövlətlərin hərbi gəmilərinə qapalı elan edildi. Rusiya Qara dənizdə hərbi donanma saxlamaq hüququnu itirdi. Osmanlı dövləti bu müharibədə qalib gəlsə də, ilk dəfə olaraq xarici dövlətlərdən borc almışdı. Balkanları təsir dairəsinə almaq istəyən Rusiya 1877-ci ildə yenidən Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəyə başladı. İstanbula doğru irəliləyən rus qoşunlarının hücumunu dayandırmaq üçün İngiltərə donanması işə qarışdı. 1878-ci ildə imzalanan San-Stefano sülhünə görə, Osmanlı dövləti bir sıra ərazilərini itirdi. Rusiyanın Balkanlarda möhkəmlənməsi və Şərqi Anadoluda bir sıra əraziləri işğal etməsi İngiltərənin, Almaniyanın və Avstriya-Macarıstanın mənafeyinə zidd idi. Ona görə də San-Stefano sülhünün şərtlərinə yenidən baxılması üçün 1878-ci ildə Berlin konqresi çağırıldı. Konqresin qərarlarına görə, Serbiya, Çernoqoriya (Montoneqro) və Rumıniyanın müstəqilliyi tanındı. Bolqarıstan Osmanlı dövlətindən asılı knyazlığa çevrildi. Qars, Ərdahan və Batum Rusiyaya ilhaq edildi. San-Stefano müqaviləsindən fərqli olaraq, Makedoniya, Şərqi Anadoluda Bəyazid Osmanlı dövlətində qaldı. Berlin konqresinin qərarlarına görə, Kipr Böyük Britaniyaya icarəyə, Bosniya-Hersoqovinanın idarə edilməsi isə müvəqqəti olaraq Avstriya-Macarıstana verildi. Konqresin qərarları Rusiyanın Almaniya və Avstriya-Macarıstanla ziddiyyətlərinin artmasına səbəb oldu. Güc tarazlığından rəqabət mübarizəsinə 1862-ci ildə Otto fon Bismark kansler təyin edildikdən sonra Prussiya Almaniyanın birləşdirilməsi üçün fəal siyasət yürütməyə başladı. Prussiyanın güclənməsi Fransanı narahat edirdi. Almaniyanın birləşdirilməsi Fransanın mənafeyinə zidd idi. 1866-cı ildə Avstriyanın məğlub edilməsindən sonra Almaniyanın birləşdirilməsi üçün Prussiyanın qarşısında maneə olan yeganə qüvvə Fransa idi. III Napoleon Prussiyaya qarşı müharibə üçün bəhanə axtarırdı. İspaniya taxtına namizədlik uğrunda mübarizə müharibənin başlanmasına bəhanə oldu. Nəticədə 1870–1871-ci illər Fransa–Prussiya müharibəsi baş verdi. Fransanın məğlub olduğu bu müharibənin bitməsi ilə Almaniyanın birləşdirilməsi başa çatdırıldı. Tərəflər arasında bağlanmış sülh müqaviləsinə görə, Almaniya Elzas və Lotaringiyanı ilhaq etdi. Fransa ona təzminat verməli oldu. Almaniyanın birləşdirilməsi nəticəsində Vyana konqresindən sonra Avropada yaranmış güc tarazlığı dəyişdi. 1870-ci ildən 1890-cı ilə qədər Avropada dövlətlərarası münasibətlərə Bismarkın xarici siyasəti təsir etdi. O, Avstriya və Fransanın məğlubiyyətindən sonra yaranan güc tarazlığını saxlamağa çalışırdı. Əvvəlcə Fransanın təcrid olmasını təmin etdi. Onun Avropanın digər monarxiyaları ilə əlaqələrini kəsmək üçün ölkədə respublika rejimini dəstəklədi. Bismark İngiltərənin böyük iqtisadi gücünə, müstəmləkələrinin genişliyinə və dünyanın ən güclü dəniz donanmasına sahib olmasına əsaslanan üstünlüyü ilə hesablaşırdı. «Almaniyanın geosiyasi* mövqeyi» "[...]Coğrafî mövqeyimiz səbəbi ilə məqsədimizə nail olmaq üçün digər dövlətlərdən daha çox çalışmalıyıq. Avropanın mərkəzində yerləşirik. Ən az, üç cəbhədən hücuma məruz qala bilərik. Halbuki Fransanın müdafiə ediləcək yalnız şərq, Rusiyanın isə qərb sərhədləri var. Bundan başqa, dünya tarixinin ümumi gedişi, coğrafî mövqeyimiz və bəlkə də, almanların digər millətlərlə müqayisədə bu günə qədər birliyə malik olmaması səbəbindən düşmənlərin yaratdığı təhdidlərə digər xalqların olmadığı qədər açığıq. Tanrı qonşuluğumuza fransızlar kimi ən təcavüzkar xalqı yerləşdirmişdir. Ötən əsrlərdə bu gün çatdığı səviyyələrə çatacağı xəyal belə edilə bilməyəcək Rusiyanın müharibəpərəst fəaliyyəti genişlənmişdir. İki yandan da təhdid altındayıq". Bismarkın parlamentdəki çıxışından. 1888-ci il. Tarix. İstanbul, 2002, səh. 217 Bu dövrdə İngiltərə münaqişələrdə iştirak etməmək üçün təcridçilik siyasəti yürüdürdü. İngiltərənin Avropadakı tarazlığa önəm verməsi də Bismarkı bu tarazlığı pozmamağa məcbur edirdi. Bismark tarazlığı qorumaq üçün müxtəlif dövlətlərlə ittifaqlar qururdu. 1879-cu ildə Avstriya-Macarıstanla müqavilə bağlandı. 1882-ci ildə İtaliya da bu ittifaqa qoşuldu və “Üçlər ittifaqı” yarandı. Müxtəlif mənafeləri olan dövlətlərin bir ittifaqda birləşdirilməsi Bismarkın diplomatik ustalığını göstərirdi. Onun imperatorla fikir ayrılığına görə 1890-cı ildə istefasından sonra Almaniya dünya miqyasında imperialist siyasətini gücləndirdi. Bu isə onun rəqibləri olan Fransa, Rusiya və İngiltərənin yaxınlaşmasına səbəb oldu. 1890-cı illərin birinci yarısında Fransa və Rusiya ittifaq müqaviləsi imzaladı. Bununla da, Bismark tərəfindən həyata keçirilən Fransanın təcridedilmə siyasətinə son qoyuldu. Böyük dövlətlər arasında rəqabət XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Avropanın böyük dövlətləri arasında rəqabət kəskinləşdi. 1873–1895-ci illərin iqtisadi böhranı satış bazarları və xammal ehtiyacını zəruri problemə çevirdi. Müstəmləkələr sahəsində rəqabət daha güclü idi. Böyük dövlətlərin hamısı öz müstəmləkə ərazilərini genişləndirməyə çalışırdılar. Bu isə Avropa dövlətləri arasında mənafelərin toqquşmasına və ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə səbəb olurdu. İngiltərə və Rusiya hələ XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Əfqanıstan uğrunda mübarizəyə başlamışdılar. İngilislər Hindistanın sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etməyə çalışır, Rusiya isə Hind okeanına yaxınlaşmaq istəyirdi. Afrikada Fransa və İngiltərə mübarizə aparırdı. Rəqabət mübarizəsi iqtisadi və hərbi sahələrdə də gedirdi. Bu amillər dövlətlərarası münasibətlərdə gərginliyi artırır və yeni ittifaq sistemlərinin yaranmasına şərait yaradırdı. Almaniyanın güclənməsi qitədə heç bir dövlətin güclənməsini istəməyən İngiltərənin də ənənəvi xarici siyasətinə zidd idi. İngiltərə sənayesi Almaniya sənayesi ilə rəqabətdə uduzurdu. Həmçinin Almaniyanın öz hərbi dəniz donanmasını gücləndirməsi dənizlərdə hakim olan İngiltərəni narahat edirdi. Bütün bu amillər hələ XIX əsrin sonlarına qədər düşmən olan dövlətləri: İngiltərə, Fransa və Rusiyanı yaxınlaşdırdı. Bu, XIX əsrdə İngiltərənin Baş naziri və Xarici İşlər naziri olmuş Henri Palmerstonun “İngiltərənin daimi dostu və düşməni yoxdur, daimi mənafeyi var” prinsipinin sübutu idi XX əsrin əvvəllərində Fransa ilə Böyük Britaniya arasında yaxınlaşma başladı. Almaniyanın güclənməsi bu yaxınlaşmanın əsas səbəbi idi. Fransa və İngiltərə müstəmləkələrlə bağlı ziddiyyətlərdə razılığa gəldi və 1904-cü ildə Antanta* adlanan saziş imzaladı. Bu saziş Fransanın vasitəçiliyi ilə İngiltərə və Rusiyanın barışmasına da şərait yaratdı. 1907-ci ildə İngiltərə və Rusiya arasında müqavilənin bağlanması ilə Antanta ittifaqının yaranması başa çatdı. Beləliklə, Avropa bir-birinə düşmən olan iki bloka bölündü. Böhranlar dövrü XX əsrin əvvəllərində Avropada bir çox dövlətlərarası böhranlar baş verdi. Balkanlardakı vəziyyət sülh üçün daha böyük bir təhdid təşkil edirdi. Avstriya-Macarıstan və Rusiya Osmanlı imperatorluğunun zəifləməsindən istifadə edərək bu bölgədəki təsirlərini artırmağa çalışırdı. Rusiya 1904–1905-ci illər müharibəsində Yaponiyaya məğlub olandan sonra diqqətini Balkanlara yönəltmişdi. Burada slavyan xalqlarını, xüsusilə də müttəfiqi olan Serbiyanı himayə edirdi. Balkanlarda yaranacaq bir böhran mövcud ittifaqlar (Avstriya-Macarıstanın müttəfiqi olan Almaniya və İtaliya, Rusiyanın müttəfiqi olan Fransa və İngiltərə) arasında münaqişəyə səbəb ola bilərdi. 1908–1913-cü illər arasında Balkanlarda bir neçə böhran baş verdi: • 1908-ci ildə Avstriya-Macarıstan Osmanlı dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək Bosniya-Hersoqovinanı ilhaq etdi. 1905-ci il inqilabı nəticəsində zəifləyən Rusiya buna müqavimət göstərə bilmədi. • Osmanlı imperatorluğu Birinci Balkan müharibəsində (1912–1913) Balkan dövlətlərinin təşkil etdiyi ittifaq tərəfindən məğlub edildi. Lakin qaliblər arasında işğal edilmiş ərazilərin bölüşdürülməsi uğrunda mübarizə 1913-cü ildə başlayan İkinci Balkan müharibəsinə səbəb oldu. Bu müharibə iki imperialist dövlətlər bloku arasındakı rəqabəti daha da dərinləşdirdi. Ardıcıl baş verən bu böhranlar ayrı-ayrı ölkələrdə millətçiliyi gücləndirdi. “Şliffen planı parlaq olduğu qədər də strateji cəhətdən qüsurlu plan idi. Tarixi təcrübə Böyük Britaniyanın Belçikanın işğalı ilə razılaşmayacağını və müharibəyə daxil olacağını göstərirdi. Lakin bu həqiqət Kayzer və Alman Baş qərargahının diqqətindən qaçmış görünürdü”. H.Kissincer. “Diplomatiya”, səh. 229

['tarix', 'XX əsr tarixi', 'beynəlxalq münasibətlər tarixi', 'siyasi tarix']

https://kayzen.az/blog/kulturologiya/23990/xix-%C9%99sr-xx-%C9%99srin-%C9%99vv%C9%99ll%C9%99rind%C9%99-d%C3%BCnya-m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti.html

XIX əsr – XX əsrin əvvəllərində dünya mədəniyyəti

luminat

Kulturologiya (mədəniyyətşünaslıq)

30 noyabr 2019, 22:31

“Sənaye cəmiyyəti” və mədəniyyət. İqtisadiyyatın əsasını təşkil edən sahələr müxtəlif tarixi dövrlərdə dəyişmişdir. Oturaq həyata keçidlə başlayan və kənd təsərrüfatının üstün olduğu aqrar cəmiyyəti sənaye çevrilişi nəticəsində sənaye cəmiyyəti əvəz etmişdir. Cəmiyyətin sosial-iqtisadi vəziyyətində baş verən bu dəyişiklik mədəniyyətin inkişafına və onun yeni xüsusiyyətlər qazanmasına səbəb olmuşdur. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində ticarət, nəqliyyat və rabitə vasitələrinin inkişaf etməsi xalqlar arasında mədəni əlaqələrin genişlənməsini sürətləndirdi. Bununla da, mədəniyyətin kütləviləşməsi prosesinin əsası qoyuldu. Kütləvi mədəniyyətə doğru. Mədəniyyətin kütləviləşməsi XIX əsrin sonlarından başlanmışdı. Bunun sosial-iqtisadi səbəbləri var idi. Belə ki dəmir yolları sayəsində nəqliyyat sahəsində inkişaf baş verdi. Məcburi hərbi xidmət əhalinin müxtəlif təbəqələri arasında sosial baxımdan əlaqələrin genişlənməsinə şərait yaratdı. Təhsil sahəsindəki inkişaf və mətbuatın genişlənməsi də mədəniyyətin kütləviləşməsinə təsir göstərdi. Həmçinin texniki inkişaf (fotoqrafiya, kino və s.) əhalinin daha geniş təbəqələri arasında mədəniyyətin yayılmasına imkan verdi. Foto məlumatötürmənin önəmli vasitələrindən birinə çevrildi. 1895-ci ildə Lümyer qardaşları tərəfindən yaradılan kino 1920-ci illərin sonlarına qədər səssiz formada inkişaf edirdi. Reallıqdan impressionizmə. XIX əsrdən başlayaraq mədəniyyətin bütün sahələrində abstrakt (mücərrəd) janrlar özünü göstərməyə başladı. Bunun səbəbləri cəmiyyətdə baş verən siyasi, iqtisadi və sosial dəyişikliklər idi.XIX əsrin ortalarında fransız rəssamı Qustav Kurbet mövcud incəsənət anlayışlarına son qoyub gündəlik həyata aid rəsmlər çəkməyə başladı. O, realist sənət cərəyanını yaradanlardan biri idi. Əvvəlcə tənqid olunsa da, bu cərəyan sonralar çox genişləndi. XIX əsrin ikinci yarısında rəssamlıqda impressionizm hərəkatı yarandı. Bu hərəkatın üzvləri boyanın xüsusi qablarda saxlanmasını təmin edən texniki yenilik nəticəsində açıq havada rəsmlər çəkirdilər. Əsərlərin əsas mövzusuna çevrilən mənzərə rəsmlərində işığın əks olunması təsvir edilirdi. Holland rəssamı Van Qoq impressionizmin məşhur nümayəndələrindən biri idi.Türk rəssamlığında Qərb tərzi XIX əsrdə hərbi məktəblərdə texniki rəsm dərsləri ilə başlanmışdı. Memarlıqda yeniliklər. XIX əsrdə sənaye artıq cəmiyyətin bütün sahələrinə: iqtisadiyyata, siyasətə və mədəniyyətə böyük təsir göstərməkdə idi. Burjuaziya cəmiyyətdə hakim rol oynayırdı. Sənaye cəmiyyəti bərqərar olmuşdu. Sənaye səmərəli üsulları və elmi araşdırmaları zəruri etdiyindən ənənəvi sahələr inkişaf edir, yeni elm istiqamətləri yaranırdı. Sənaye çevrilişinin sürətlənməsi mədəniyyətin bütün sahələrinə təsir göstərmişdi. Memarlıqda yeniliklərdən biri dəmir və polad konstruksiyalardan istifadə edilməsi idi. Bu baxımdan Parisdə 1889-cu ildə tikilən Eyfel qülləsi parlaq nümunə hesab edilə bilər. Qüllə Fransa inqilabının yüzilliyi münasibətilə keçirilən sərginin giriş qapısı kimi mühəndis Qustav Eyfel tərəfindən müvəqqəti tikilmişdi. Lakin bu dövrdə inkişaf edən rabitə üçün əlverişli olduğuna görə saxlanılmışdı. Dəmir, şüşə və beton bu dövrün əsas memarlıq ünsürləri idi. Zamanın xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən tikililərdən biri Londonda ucaldılan ilk Dünya Ticarət binasıdır. 1850-ci ildə tikilmiş və “Kristal saray” adlanan bina ənənəvi üslubda deyildi. XIX əsrdə Osmanlı memarlığında Qərb tərzi geniş yayılmağa başladı. Sultan Əbdülməcidin dövründə tikilən və Avropa saraylarına bənzəyən Dolmabağça sarayı da bu dövr memarlığının ən məşhur nümunəsidir. Musiqi. 1789-cu il Fransa inqilabı və XIX əsrin əvvəllərindəki milli azadlıq hərəkatları klassik musiqinin görkəmli nümayəndəsi Lüdviq van Bethovenin yaradıcılığına güclü təsir göstərmişdir. O, “Üçüncü simfoniya”sını Avropaya demokratiya gətirdiyinə inandığı üçün əvvəlcə Napoleon Bonaparta həsr etmişdi. Lakin 1804-cü ildə Napoleon özünü imperator elan etdiyinə görə bundan imtina etmişdi. Bethovenin yazdığı “Doqquzuncu simfoniya” müasir dövrdə Avropa İttifaqının himnidir. Romantizm XIX əsrin sonlarına qədər musiqi sahəsində üstünlüyünü saxladı. Rus bəstəkarı Pyotr Çaykovskinin əsərləri müasir dövrdə də öz təsirini davam etdirir. İtalyan bəstəkarı Cüzeppe Verdi İtaliyanın Avstriya işğalına qarşı azadlıq hərəkatına aid bir neçə opera yaratmışdır. Onun adı və əsərləri Avstriya işğalına qarşı İtaliya azadlıq hərəkatının rəmzlərindən birinə çevrilmişdir. Ədəbiyyat.Bu dövrdə şair və yazıçılar öz əsərlərində ictimai-siyasi problemlərə daha geniş münasibət bildirməyə başladılar. Türk ədəbiyyatına ilk dəfə Qərb mədəniyyəti nümunələrini gətirən İbrahim Şinasi olmuşdur. O, türk dilində qəzetin və teatrın əsasını qoymuşdur. XIX əsr türk düşüncə tarixinin ən böyük siması vətən və hürriyyət şairi Namiq Kamaldır. Onun fikrincə, iftixar dolu zəngin keçmişi olan türk xalqı Qərb sivilizasiyasının nailiyyətlərini mənimsəyib onu digər Asiya xalqlarına yaymalıdır.Hindistanın mədəniyyət və ictimai xadimi Rabindranat Taqorun əsərləri bədii kamilliyi və fəlsəfi dərinliyi ilə dünyada məşhur idi. Onun “Qora” adlı romanı 1913-cü ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almışdır. Romanın əsas qəhrəmanı Qora Hindistanın azadlığı və inkişafını bütün təbəqələrin hinduizm dini ətrafında birləşməsində görür. Müəllif burada sosial bərabərsizliyi tənqid edir.Jül Vernin əsərlərində fantastika üstün idi. Bu dövrdə romantizmi duyğulara daha az yer verən cərəyanlar əvəz etdi. Rus yazıçıları Fyodr Dostoyevski, Anton Çexov və Lev Tolstoy dünya ədəbiyyatına böyük təsir göstərdilər.Fransız yazıçısı Emil Zolya əsərləri ilə yanaşı, ictimai həyatda ədalətsizliyə qarşı mövqeyi ilə də yadda qalmışdır. O, Fransa ordusunda xidmət edən Dreyfusa yəhudi olduğu üçün göstərilmiş ədalətsiz münasibətə qarşı etiraz səsini yüksəltmişdir.Elm. İmpressionist rəssamların sənət və real həyat arasındakı münasibətlərə tənqidi yanaşmaları 1850-ci illərdən sonra böyük inkişafın baş verdiyi elmə də təsir göstərdi. Tibb, biologiya və fizikada təcrübə üsulu yeni kəşflərə səbəb oldu. XIX əsrin sonlarında maddə və enerji arasındakı münasibətləri təyin edən kəşflər edildi.XIX əsr müsəlman dünyasının ən məşhur filosoflarından biri əslən Cənubi Azərbaycandan olan Cəmaləddin Əfqanidir. O, Hindistanda və Əfqanıstanda ingilis müstəmləkəçiliyinə qarşı çıxmış, Qərb imperializmi ilə mübarizə aparmaq üçün müsəlmanların birləşməsi ideyasını irəli sürmüşdür. Əfqaniyə görə, İslam dünyasının tərəqqisi üçün elmin, təhsilin inkişafı və müasirləşməsi əsas şərt idi. XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin əvvəllərində türk dünyasının düşüncə tarixinə ən böyük təsir göstərənlərdən biri Krım tatarı İsmayıl Qaspıralı idi. O, Rusiyadakı türk-müsəlman xalqlarının mədəniyyət və təhsil yolu ilə birləşməsini, bunun qadın hüquqlarına hörmət və dünyəvi təməl üzərində qurulmasını istəyirdi. Qaspıralının düşüncələri Qazan tatarı Yusuf Akçuraya və Azərbaycan türkü Əli bəy Hüseynzadəyə də böyük təsir göstərmişdir. Alman filosofu Fridrix Nitsşe və başqaları şəxsiyyətin ucaldılmasını təbliğ edən cərəyanın əsasını qoydular. 1870-ci il Fransa–Prussiya müharibəsində könüllü iştirak edən Nitsşenin “Belə buyurdu Zərdüşt” əsəri dünya klassik nümunələri arasında göstərilir. Onun bir çox əsərlərində almanlara mənfi münasibət hiss olunsa da, sonralar Almaniyada nasistlər Nitsşenin fəlsəfəsindən istifadə etmişdilər. XIX əsrin ikinci yarısında alimlər elektromaqnit dalğaları haqqında tədqiqatlar apardılar. Bu tədqiqatlar nəticəsində rus alimi Aleksandr Popov və italyan alimi Qulyelmo Markoni ayrı-ayrılıqda radionu ixtira etdilər. XIX əsrin sonlarında alman alimi Vilhelm Rentgen gözəgörünməz şüaların mövcud olduğunu sübut etdi. Elektromaqnit dalğalarının bir növü olan bu dalğalar “Rentgen şüaları” adlandırıldı. XX əsrin əvvəllərində Albert Eynşteyn Ümumi nisbilik nəzəriyyəsini irəli sürdü. O, cisimlərin ölçüləri ilə vaxt uzunluğunun nisbiliyini, məkan və zamanın maddi obyektlərin hərəkətindən asılı olduğunu sübut etdi.

['elm tarixi', 'Kulturologiya', 'mədəniyyətşünaslıq', 'mədəniyyət tarixi']

https://kayzen.az/blog/politologiya/23995/versal-va%C5%9Finqton-sistemi_2.html

Versal-Vaşinqton sistemi

luminat

Tarix və politologiya

30 noyabr 2019, 22:25

Birinci Dünya müharibəsi fəlakətlə nəticələndi. Milyonlarla insan həlak oldu və yaralandı. Dünyanın siyasi və sosial-iqtisadi inkişafında böyük dəyişikliklər baş verdi. Dörd böyük imperiya dağıldı. Müharibədən sonra qısamüddətli sabitlik yaransa da, sonralar yeni ziddiyyətlər və münaqişələr meydana gəldi. Qaliblərin sülhü İlk dünya müharibəsindən sonra qalib dövlətlər dövlətlərarası münasibətlərin yeni qaydalarını müəyyən etmək üçün sülh konfransının çağırılmasını qərara aldılar. 1919-cu ilin yanvarında Parisdə başlayan sülh konfransı məğlub ölkələri cəzalandırmaq və sülh müqavilələrinin şərtlərini hazırlamaq məqsədi daşıyırdı. Qaliblər Paris sülh konfransını tarixdə yeni bir dövrün başlanğıcı elan etmişdilər. Konfransda yalnız qalib və bitərəf ölkələr təmsil edilirdi. Müharibə başa çatmamış Almaniya və müttəfiqləri ilə separat sülh müqaviləsi imzalayan Sovet Rusiyası da konfransa dəvət edilmədi. Sülh müqavilələrinin 1918-ci ildə ABŞ prezidenti V.Vilson tərəfindən irəli sürülən 14 maddə prinsipinə əsaslanması nəzərdə tutulmuşdu. Bu maddələrdən ən önəmlisi ərazi mübahisələrinin xalqların öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi ilə həll edilməsi haqqında idi. Lakin qalib dövlətlər arasında konfransda meydana çıxan fikir ayrılıqları vəziyyəti çətinləşdirdi. Vilsonun “14 maddə” prinsipi: 1. Bir daha gizli müqavilələrin imzalanmasına icazə verilməməsi, sülh müqavilələrinin açıqlıq prinsipinə uyğun olaraq hazırlanması; [...]2. Ərazi suları istisna olmaqla, sülh dövründə olduğu kimi, müharibə dövründə də dənizlərdə sərbəstlik olması;3. Bütün iqtisadi məhdudiyyətlərin mümkün qədər aradan qaldırılması və sülhü dəstəkləyən ölkələrə bərabər ticarət şəraitinin yaradılması [...];4. [...] Bütün ölkələrin silah və sursatlarının azaldılması [...];5. Müstəmləkələrlə bağlı bütün tələblərin, [...] əlaqədar xalqların mənafeyinə uyğun və dövlətlərin tələblərinin ədalətli həll edilməsi;6. Rus torpaqlarının tamamilə xarici qüvvələrdən azad edilməsi və Rusiya ilə bağlı problemlərin [...] tam müstəqil olaraq öz siyasi inkişafına uyğun həll edilməsi [...];12. [...] Türk hakimiyyəti altında yaşayan xalqlara varlıqlarını davam etdirmə təminatının verilməsi [...]; Boğazların bütün ölkələrin gəmilərinə açıq və sərbəst olması. [...];14. Böyük dövlətlərə olduğu qədər, kiçik dövlətlərə də siyasi müstəqillik və torpaq bütünlüyü təminatı vermə məqsədilə [...] bir millətlər birliyi təşkil edilməlidir. Tarix. İstanbul, 2002, səh. 277 Sülh müqavilələrinin şərtləri hazırlandıqdan sonra məğlub dövlətlərə ultimatum şəklində təqdim edildi. Konfransda ilk olaraq Almaniya ilə Versal sülh müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin ilk hissəsini sərhədlər məsələsi təşkil edirdi. Almaniya Elzas və Lotaringiyanı Fransaya qaytarmalı idi. Saar vilayətinin idarəçiliyi Millətlər Cəmiyyətinə verilsə də, onun vəziyyətinin 15 il sonra plebissit yolu ilə qəti müəyyən edilməsi nəzərdə tutulurdu. Poznan və Qərbi Prussiya Polşaya verilməli idi. Həmçinin Almaniya Avstriya ilə birləşməməyi öhdəsinə götürür, bütün müstəmləkələrini itirirdi. Müqavilənin hərbi şərtlərinə görə, Almaniya məcburi hərbi xidməti ləğv etməli, ordu və donanmasını məhdudlaşdırmalı idi. Almaniya Reyn çayı boyunca qoşun saxlaya bilməzdi. Müqavilənin ən ağır şərtlərindən biri Almaniyanın müharibədə təqsirkar olduğunu qəbul etməsi və buna görə də təzminat verməli olması idi. Bu, sonralar Almaniyanın iqtisadi vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı.Versal müqaviləsi digər məğlub dövlətlərlə imzalanan müqavilələrlə tamamlandı. Avstriya ilə 1919-cu ildə Sen Jermen, Bolqarıstanla Neyi, 1920-ci ildə Macarıstanla Trianon müqavilələri imzalandı. Bu müqavilələrə görə, onlar ərazilərinin bir hissəsini qonşu dövlətlərə verməli, Almaniya kimi hərbi qüvvələrini məhdudlaşdırmalı və təzminat ödəməli idilər.Antanta dövlətləri “Şərq məsələsi”ni də qəti olaraq həll etmək istəyirdilər. Osmanlı dövlətinin parçalanmasını nəzərdə tutan bu məsələnin müzakirəsində İngiltərə və Fransa arasında mövcud olan ziddiyyətlər bu dövlətlə müqavilənin imzalanmasını gecikdirdi. 1920-ci ildə Osmanlı dövləti ilə bağlanan Sevr müqaviləsində daha ağır şərtlər nəzərdə tutulurdu. Osmanlı dövlətinin əraziləri İngiltərə, Fransa, İtaliya və Yunanıstan arasında bölüşdürülürdü. Lakin Mustafa Kamalın başçılığı ilə türk xalqının istiqlal müharibəsinə başlaması bunun qarşısını aldı.Paris konfransında dövlətlərarası münasibətlərin yenidən qurulmasında millət amili əsas rol oynadı. Bu münasibətlər artıq güc tarazlığı ilə deyil, millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi ilə tənzimlənirdi. Bu hər bir xalqın müstəqil dövlət yaratma hüququnun tanınması demək idi. Konfransın nəticəsində xüsusilə Avropa, Yaxın Şərqdə sərhədlər dəyişdi. Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı və Rusiya imperiyaları dağıldı. Avstriya-Macarıstan imperiyasının parçalanması nəticəsində onun ərazisində yeni dövlətlər: Avstriya, Macarıstan, Çexoslovakiya və Serb–Xorvat–Sloven krallığı (sonralar Yuqoslaviya) yaradıldı. Həmçinin müstəqil Polşa dövləti bərpa edildi. Xalqların müqəddəratını təyinetmə hüququ tanınarkən yeni milli azlıqlar problemi yarandı. Beləliklə, milli azlıq məsələsi və millətçilik müharibədən sonra da sülh üçün təhlükə olaraq qaldı. Konfransın mühüm nəticələrindən biri dövlətlərarası münasibətləri nizamlamaq üçün Millətlər Cəmiyyətinin yaradılması oldu. Lakin məğlub dövlətlər və Sovet Rusiyası bu təşkilata qəbul edilmədi.Ziddiyyətlər və “cəzalandırıcı sülh”Paris konfransı qalib dövlətlər arasında ziddiyyətlərin olduğunu göstərdi. Məğlub olanlar da, qalib gələnlər də sülh müqavilələrindən narazı idilər. Yaxın Şərqin bölüşdürülməsi və digər məsələlərdə İngiltərə və Fransa arasında narazılıq yarandı. Fransa öz təhlükəsizliyi üçün önəmli hesab etdiyi nəticəyə nail olmadı. İtaliya müharibə dövründə gizli müqavilə ilə ona vəd edilmiş əraziləri ala bilmədiyindən narazı qalmışdı. Avropada qüvvələr tarazlığını saxlamaq istəyən ABŞ Almaniyanın tamamilə zəiflədilməsini istəmirdi. Ona görə də İngiltərə və Fransanın güclənməsinə mane olmaq məqsədilə Almaniya və Osmanlı dövlətindən alınmış torpaqların Millətlər Cəmiyyətinin mandat sistemi əsasında idarə edilməsi təklifini irəli sürdü.ABŞ həmçinin Yaponiyanın da Uzaq Şərqdə möhkəmlənməsinin qarşısını almaq istəyirdi. Millətlər Cəmiyyətinə üzvlük ABŞ-ın ənənəvi təcridçilik siyasətinə zidd olduğuna görə Senat Versal müqaviləsini ratifikasiya etmədi. Nəticədə ABŞ Millətlər Cəmiyyətindən kənarda qaldı.Almaniyanın müstəmləkələri və Osmanlı dövlətinin tərkibində olan Yaxın Şərqdəki Ərəb torpaqları “Mandat rejimi” adı altında bəzı qalib dövlətlərə verildi. Bununla da, müstəmləkələr məsələsi İngiltərə, Fransa və Yaponiyanın xeyrinə həll edildi. Onlar Almaniyanın Afrika və Sakit okeandakı müstəmləkələrinə, Osmanlı dövlətinin Yaxın Şərqdəki ərazilərinə nəzarəti ələ keçirdilər. İngiltərə və onun dominionları, Fransa, Belçika və Yaponiya mandat sahibi oldular. Müstəmləkələr A, B və C kateqoriyalarına bölündü. Mandat sahibi olan dövlət A və B kateqoriyasına daxil edilmiş ölkələri müstəqilliyə hazırlamalı idi. C kateqoriyasına daxil edilmiş ərazilər isə mandat sahibi olan dövlətin mülkü hesab edilirdi. Əslində, mandat rejimi qalib dövlətlərin ərazi ilhaq etmələrinin bir alternativi oldu.Paris konfransının nəticələriParis sülh konfransı uzunmüddətli sülhün təmin edilməsinə deyil, məğlub dövlətlərin cəzalandırılmasına yönəlmişdi. Müharibənin təqsirkarı elan edilən Almaniyaya hərbi qüvvə saxlamaq qadağan olundu. Almaniya ərazilərinin bir hissəsini, bütün müstəmləkələrini itirdi və son dərəcə ağır iqtisadi sanksiyalara məruz qaldı. O eyni zamanda müharibə təzminatı da ödəməli idi. Bu və Versal müqaviləsinin digər ağır şərtləri sonralar – 1920-ci illərdə Almaniyada millətçi siyasi qrupların fəallaşmasına səbəb oldu.Versal müqaviləsinin bəzi şərtləri:Maddə 51. … 1871-ci il Frankfurt müqaviləsi ilə Almaniyaya verilən ərazilər …yenidən Fransa hakimiyyətinə keçmişdir. Maddə 231. Almaniya özünün və müttəfiqlərinin təcavüzkar olduğu səbəbi ilə Antanta dövlətlərinin məruz qaldığı bütün zərərlərdən məsuliyyət daşıdığını qəbul edir. Maddə 232. Antanta dövlətləri öz mülki əhalisinə və onların əmlakına dəyən bütün zərərlərin ödənilməsini tələb edir və Almaniya bu təzminatı ödəməyi qəbul edir.“Müharibəni nəticələndirən sülh Avropanın ən güclü iki dövlətini əhatə etmirdi: Almaniya və Rusiyanı. Bu ölkələr Avropanın əhalisinin yarıdan çoxunu və ən böyük hərbi potensialını təşkil edirdi. Yalnız bu həqiqət belə Versal sistemini uğursuzluğa məhkum edə bilərdi”. H.Kissincer. “Diplomatiya”, səh. 258Versal və digər məğlub dövlətlərlə bağlanan müqavilələrin əsaslandığı “14 maddə” prinsipinin həyata keçirilməsində ikili standart yeridilirdi. Bu prinsiplər Avropada müəyyən dərəcədə həyata keçirilsə də, Asiya, Afrika və bəzi Amerika xalqlarına şamil edilmədi. Müharibədə İngiltərə ordusunda vuruşan Hindistan xalqlarına müstəqillik verilmədi. Müharibə dövründə Osmanlı dövlətinə qarşı üsyan qaldırmaq müqabilində ərəblərə verilən vədlər yerinə yetirilmədi. İraq və Misir mandat əsasında İngiltərənin nəzarətində qaldı. Suriya Fransanın nəzarətinə verildi. Çinin bir hissəsi və Koreya Yaponiyanın tərkibində qaldı. Təcridçilik siyasəti yeridən ABŞ-ın Millətlər Cəmiyyətinə daxil olmaması və Sovet Rusiyasının kənarda qalması da Versal sisteminin zəifliyini göstərirdi. Bütün bu ziddiyyətlər sonralar müasir dövrümüzə qədər təsirləri davam edən yeni münaqişələrin yaranmasına səbəb oldu.Vaşinqton konfransıAvropa, Afrika və Yaxın Şərqdə məsələlər həll edildikdən sonra Uzaq Şərq və Sakit okean zonasında münasibətləri tənzimləmək üçün 1921-1922-ci ildə Vaşinqtonda konfrans keçirildi. Konfransın nəticələrindən biri ABŞ, İngiltərə, Fransa və Yaponiya arasında Dörd dövlət müqaviləsinin imzalanması oldu. Müqavilə tərəflərin Sakit okean bölgəsindəki mülklərinin tanınmasını nəzərdə tuturdu. Konfransda Çinə aid münasibətləri tənzimləyən müqaviləyə görə Çinin müstəqilliyi, ərazi bütövlüyü tanındı. Bu ölkədə sənaye və ticarət sahələrində bərabər imkanlar prinsipi tətbiq edilirdi. Əslində, bu, ABŞ-ın “Açıq qapılar” siyasətinin həyata keçirilməsi demək idi.Konfransda imzalanan üçüncü müqavilə isə dəniz silahlarının məhdudlaşdırılması haqqında oldu. Müqavilənin mühüm nəticələrindən biri Yaponiyanın Sakit okeanda fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması idi. Digər nəticə isə İngiltərənin dəniz üstünlüyünü ABŞ-la bölüşməsi oldu. Konfransın nəticələri Yaponiyanı narazı saldı və bu onun ABŞ-a qarşı qisasçılıq siyasətinin başlanğıcını qoydu.Beləliklə, Versal və Vaşinqton konfranslarının qərarları ilə dövlətlərarası münasibətlərdə yeni sistem quruldu. Lakin bu sistem dünyada mövcud olan siyasi-iqtisadi problemləri tamamilə və ədalətlə həll etmədi.Müəllif: Pərviz Ağalarov, Rövşən Hətəmov, Niyaməddin Quliyev,Hafiz Cabbarov, Elnur Hüseynov Mənbə: ÜMUMİ TARİX 11 Ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinfi üçün Ümumi tarix fənni üzrə DƏRSLİK

['Versal-Vaşinqton sistemi', 'Versal müqaviləsi', 'Vaşinqton konfransı', 'birinci dünya müharibəsi', 'BDM', 'Avropa tarixi', 'beynəlxalq münasibətlər tarixi', 'siyasi tarix']

https://kayzen.az/blog/son-tarix/24018/iran-tarixi-ikinci-d%C3%BCnya-m%C3%BCharib%C9%99sind%C9%99n-sonra.html

İran tarixi İkinci Dünya Müharibəsindən sonra

luminat

Müasir dövrün tarixi

30 noyabr 2019, 22:18

İkinci Dünya müharibəsində İran özünü bitərəf elan etsə də, şah hökumətinin Almaniya ilə yaxınlaşması onun ərazisinin 1941-ci ildə SSRİ və İngiltərə qoşunları tərəfindən işğal edilməsinə səbəb oldu. Rza şah devrildi və onun oğlu Məhəmməd Rza (1941–1979) şah elan edildi. Razılaşmaya əsasən, müharibə bitdikdən sonra bu dövlətlər qoşunlarını geri çəkməli idilər. Ona görə də ABŞ və İngiltərə qoşunları 1945-ci ildə İranı tərk etdilər. Lakin sovet qoşunları işğal bölgəsi olan Cənubi Azərbaycanda qalırdı. Cənubi Azərbaycan məsələsi Soyuq müharibənin başlanmasına təsir edən amillərdən biri oldu. Bu məsələ 1945-ci ildə yaradılmış BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasında müzakirə edilən ilk hadisə idi. Şah hökuməti SSRİ-yə güzəştli neft müqaviləsi vəd edərək 1946-cı ildə sovet qoşunlarının İranı tərk etməsinə nail oldu. Bundan sonra İran ordusu hücum edərək Cənubi Azərbaycan muxtar hökumətini işğal edərək ləğv etdi. Bundan sonra ziyalılara və demokratik qüvvələrə qarşı repressiya siyasəti həyata keçirildi. Onlar həbs olunur və İranın cənubuna sürgün edilirdilər. Mətbuat üzərində senzura qoyulmuşdu. Ölkədə iqtisadi böhran güclənir, işsizlik artırdı. Kütləvi nümayiş və fəhlə tətilləri baş verirdi.1940-cı illərin sonunda ingilislərin inhisarında olan neft sənayesinin milliləşdirilməsi uğrunda mübarizə başlandı. Bu hərəkatın başında Milli Cəbhə lideri Məhəmməd Müsəddiq dururdu. 1949–1953-cü illəri əhatə edən ictimai-siyasi hərəkatın əsas tələbləri İranın siyasi həyatının demokratikləşdirilməsi, neft sənayesi üzərində ingilis inhisarına son qoyulması və bu sahənin milliləşdirilməsi idi. 1951-ci ildə Müsəddiqin təklifi ilə Məclis neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Xalq arasında böyük nüfuzu olan Müsəddiq Baş nazir təyin edildi. Bu, İngiltərə və ABŞ-ın narazılığına səbəb oldu. Müsəddiq iqtisadi problemləri həll etmək üçün tədbirlər həyata keçirdi. Bu məqsədlə böyük torpaq sahiblərinə məxsus ərazilərin bir hissəsini torpaqsız kəndlilərə paylamaq göstərişini verdi. Ancaq Müsəddiqin bu cəhdləri böyük torpaq sahiblərinin ona qarşı çıxmasına səbəb oldu. 1953-cü ilin avqustunda ABŞ və İngiltərənin köməyi ilə dövlət çevrilişi baş verdi. Müsəddiq hökuməti devrildi.İranda “Ağ inqilab”1960-cı illərin əvvəllərində iqtisadi böhranın dərinləşməsi İranda siyasi vəziyyəti gərginləşdirmiş, sosial ziddiyyətləri gücləndirmişdi. Şah hökuməti artıq problemi zor gücü ilə həll edə bilməyəcəyini anlamışdı. Ona görə də hökumət islahatlar keçirməyə məcbur oldu. Bu islahatlar güc tətbiq edilmədən həyata keçirildiyi üçün “Ağ inqilab” adlandırıldı. İslahatlar sosial, iqtisadi və mədəni sahələri əhatə edirdi. Əsasən, aqrar sahədə aparılan bu islahatlar ilk olaraq 1962-ci ildə Cənubi Azərbaycanda həyata keçirilməyə başlandı. Çünki burada sosial ziddiyyətlər daha dərin, narazılıq daha güclü idi. Bu islahat kəndlilərin dövlətdən və iri torpaq sahiblərindən torpaq sahələri satın almasına yardım etməli idi. Aqrar islahatlar nəticəsində kənddə yarımfeodal torpaq mülkiyyətinə son qoyuldu. Kəndlilərin böyük bir hissəsi torpaq sahibinə çevrildi. Lakin aqrar islahatların yarımçıq keçirilməsi, kəndlilərə dövlət tərəfindən maliyyə yardımının edilməməsi bu sahədə problemləri tamamilə həll etmədi. Aqrar islahatlar böyük torpaq sahibləri olan ruhanilərin narazılığına səbəb oldu. Məhkəmə islahatı nəticəsində bu sahədə də nəzarəti itirmələri onların şah hökumətinə qarşı nifrətini daha da artırdı. Həmçinin dünyəvi orta və ali məktəblərin açılması da ruhanilərin nüfuzunu sarsıtmışdı. 1960–1970-ci illərdə reallaşdırılan islahatlarda ölkənin sənayeləşdirilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. a) “İranda sosial ədalətsizliyə, zülm və istismarı meydana gətirən amillərə və inkişafın önünə keçib cəmiyyəti ibtidai səviyyədə saxlamaq istəyən irticaya son qoyaraq köklü bir düzənə ehtiyac vardır. Köhnənin yerinə yeni bir düzən qoyarkən ...İran xalqının xarakterinə, ölkənin ərazisinə, tarixinə və coğrafiyasına uyğun yol seçilməlidir. İki əsas prinsip bizim üçün müqəddəs sayılmalı idi. Birincisi, mənəvi prinsiplərimiz və dini inanclarımız, digəri isə şəxsi və ictimai azadlığın qorunması idi”. Məhəmməd Rza şah Pəhləvib) “Xalqım, şaha inanmayın. O sizin xilaskarınız deyil. Sizi düşünmür, yalnız özünü və ona əmr edənləri düşünür. Ölkəmizi satır və hamınızı aldadır. Şah getməlidir!” M.Xomeyni.İslam inqilabıABŞ-ın köməyi ilə şah ölkədə qərbləşdirmə siyasəti yürüdürdü. Əhalinin böyük hissəsi yoxsulluq və səfalət içərisində yaşayırdı. Kiçik bir qrup isə dövlətin bütün gəlirlərini mənimsəyirdi. Orta təbəqənin olmaması bu iki qrup arasında tarazlığı pozurdu. İslahatların keçirilməsi ilə yanaşı, şah hökuməti demokratik qüvvələrə, ziyalılara və mütərəqqi din xadimlərinə qarşı təqib siyasətini davam etdirirdi. Əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyətinin pisləşməsi, cəmiyyətdə islahatlara, qərbləşdirmə tədbirlərinə nifrəti artırırdı. Bu, dini müxalifətin güclənməsinə də səbəb oldu. 1970-ci illərin ikinci yarısından etibarən İranın müxtəlif yerlərində baş verən hadisələr ölkədə sosial narazılığın yüksəldiyini göstərirdi.Şah rejiminin milli və sosial zülmünə daha çox məruz qalan Cənubi Azərbaycanda bu narazılıq güclü idi. 1978-ci ilin yanvarında ölkənin ən böyük dini mərkəzlərindən olan Qum şəhərində nümayişçilərə qarşı silah işlədilməsi Cənubi Azərbaycanda narazılıqla qarşılandı. 1978-ci il fevralın 18-də Təbrizdə dini başçı Şəriətmədarinin çağırışı ilə əhali nümayişə çıxdı. Nümayişdə cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən olan insanlar iştirak edirdilər. Dinc etiraz nümayişi mövcud quruluşa qarşı üsyana çevrildi. Şahın devrilməsi ilk dəfə Təbriz üsyanında tələb edilmişdir. Şah İranın başqa şəhərlərindən gətirdiyi hərbi hissələrin köməyi ilə Təbriz üsyanını qəddarlıqla yatırdı. Təbriz üsyanı İranın siyasi və sosial həyatına böyük təsir göstərdi. Üsyanlar bütün ölkəni bürüdü. Əhalinin bütün sosial təbəqələrinin hərəkata qoşulmasına səbəb oldu. İnqilabın əsas xüsusiyyətlərindən biri şah hakimiyyətinə qarşı mübarizənin bütün sosial təbəqələri birləşdirməsi idi. Ona görə də İran İslam inqilabı tarixdə ən böyük kütləvi hərəkatlardan biri olmuş, şah hakimiyyətinin əsaslarını sarsıtmışdır. Bu zaman xaricdə olan və sonralar azadlıq hərəkatına rəhbərlik edən AyətullahMusəvi Xomeyni Təbriz əhalisinə məktub yazaraq onların qəhrəmanlığını alqışlamışdı. Təbriz üsyanının əks-sədası Avropa və Amerikada da çox güclü oldu. Xəbərin “Vaşinqton Post” və “Nyu-York Tayms” kimi qəzetlərdə yayılması ilə Təbriz azadlıq mərkəzi kimi məşhurlaşdı.1978-ci il sentyabr ayında inqilabın ikinci mərhələsi başladı. Bu dövrdə inqilabda ruhanilərin rolu artdı. Hərəkata sürgündə olan M.Xomeyni rəhbərlik edirdi.Ölkədə tətil və nümayişlərin ara verməməsi, hərəkat rəhbərlərinin “Şah getməlidir!” təkidli tələbi, sayı milyonları ötmüş inqilabçıların təzyiqi nəticəsində şah 1979-cu ilin yanvarında İranı tərk etdi. Fevralda Ayətullah Xomeyni Parisdən Tehrana qayıtdı. İnqilab qalib gəldi. Ümumxalq rəy sorğusu ilə 1979-cu il aprelin 1-də İran İslam Respublikası elan edildi. Bununla da, inqilabın milli-demokratik istiqamətdə inkişafının qarşısı alındı.İslam inqilabından sonra şah hakimiyyətini müdafiə etdiyi üçün ABŞ-la münasibətlər pisləşdi. Bir qrup tələbə Tehrandakı ABŞ səfirliyini ələ keçirdi və işçilərini girov götürdü. ABŞ kəşfiyyat orqanlarının girovları azad etmək əməliyyatı uğursuz nəticələndi. Yalnız ABŞ İranın bəzi tələblərini yerinə yetirdikdən sonra girovlar azad edildi. İran İslam inqilabının beynəlxalq nəticəsi də oldu. ABŞ prezidenti C.Karter növbəti seçkilərdə məğlubiyyətə uğradı.Bundan sonra ABŞ İrana qarşı mübarizə taktikasını dəyişdi. O, İranla sərhəd anlaşılmazlığı olan İraqı 1980-ci ildə onunla müharibəyə təhrik etdi. İslam inqilabının ərazisindəki müsəlman xalqlarına təsirlərindən çəkinən SSRİ və Ərəb ölkələri də İraqa kömək edirdilər. 1988-ci ilə qədər davam edən müharibə BMT-nin vasitəçiliyi ilə başa çatdı. Qalibi olmayan bu müharibədə milyondan çox insan məhv edildi.Müasir dövrdə İran iqtisadiyyatının neft amilindən asılı olması ölkə rəhbərliyi üçün qeyri-neft məhsullarının istehsal və ixracını artırmaq siyasətini əsas məqsədə çevirmişdir. ABŞ və bəzi Qərbi Avropa dövlətləri tərəfindən İrana qarşı tətbiq edilən iqtisadi embarqo ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün əsas maneələrdən biri idi. Ona görə də son dövrlərdə İran siyasi dairələrində Qərbə qarşı mülayimləşmə, nüvə proqramında güzəştlər və islahatlar təşəbbüsləri ön plana çıxır. Milli ayrı-seçkilik siyasətinin davam etməsi ölkənin daxili vəziyyətində müxtəlif vaxtlarda gərginləşməyə səbəb olmuşdur. Dünyanın ən böyük tamaşaçı kütlələrindən birinə malik olan Təbrizin “Traktorsazi” futbol komandasının oyunları zamanı şüarların səslənməsi milli ayrı-seçkilik siyasətinə dinc etiraz forması mahiyyəti daşıyırdı.2006-cı ildə İranın nüvə proqramını elan etməsi ABŞ-ın təşəbbüsü ilə BMT-nin ona iqtisadi sanksiya tətbiqinə səbəb oldu. Bunun nəticəsində yaranan iqtisadi problemlər sosial gərginliyi artırdı. İran cəmiyyətində islahat tələbləri yüksəlməyə başladı.2013-cü il prezident seçkilərində islahat və dialoq tərəfdarıHəsən Ruhani qalib gəldi. Həsən Ruhaninin əsas xarici siyasəti Qərbin İrana tətbiq etdiyi iqtisadi embarqonun aradan qaldırılmasına, Qərbi Avropa ölkələri ilə başlanan çoxtərəfli danışıqlar isə İranı təcridedilmədən qurtarmağa yönəlmişdi. Bu siyasətin məqsədi embarqo nəticəsində ölkə iqtisadiyyatında yaranmış böhranın aradan qaldırılması idi. 2015-ci ildə əldə edilmiş razılaşmalar nəticəsində iqtisadi embarqo yumşaldıldı.

['İran tarixi', 'İran', 'İran İslam Respublikası']

https://kayzen.az/blog/t%C3%BCrkl%C9%99r/21732/g%C3%B6yt%C3%BCrk-xaqanli%C4%9Fi-v%C9%99-onun-varisl%C9%99ri.html

GÖYTÜRK XAQANLIĞI və onun varisləri

luminat

Türklərin tarixi

30 noyabr 2019, 14:34

VI əsrdə türklərin tarixinə şanlı səhifələr yazan Göytürk xaqanlığı yarandı. Təxminən 500 il ərzində göytürklərin dövlətçilik ənənəsini UYĞUR DÖVLƏTİ, uyğurlardan sonra isə OĞUZ DÖVLƏTİ davam etdirdi.  Böyük Hun imperatorluğunun dağılmasından sonra Şimali Çinin düzənliklərində türk tayfalarının yaratdığı Jujan dövləti mövcud idi. 552-ci ildə Jujan dövlətinin tabeliyində olan Bumın xaqan özünü «il xaqan», yəni elin hökmdarı elan etdi. O, jujanlara qalib gəlib Göytürk dövlətinin əsasını qoydu. Ötükən şəhəri paytaxt oldu. «Türk» sözünün mənası möhkəm, güclü deməkdir. Bumın xaqan qədim türklərin çox nüfuzlu Aşina qəbiləsindən idi. Əfsanəyə görə, bu qəbilə qurddan törəmişdi. Aşina qəbiləsindən olanlara «göydən enmiş türklər» — göytürklər deyirdilər. Bumın xaqanın yaratdığı bu dövlət Göytürk xaqanlığı adlanırdı.Xaqanlığın bayrağında qurd başının şəkli vardı. Dövlətə xaqan başçılıq edirdi. O həm də ordu komandanı idi. Yabqu xaqandan sonra ikinci şəxs sayılırdı. Taxt-tacın vəliəhdi tigin titulu daşıyırdı. Xaqanlıqda ən yüksək əyan titulu şad idi.Muğan xaqanın dövründə Çin türklərdən asılı vəziyyətə düşdü. İstəmi xaqan Şimali Qafqazı tutaraq Bizans torpaqları üzərinə hücum etdi. Beləliklə, Göytürk dövləti qüdrətli imperatorluğa çevrildi. Daxili çəkişmələr, hakimiyyət uğırunda mübarizə nəticəsində VII əsrin əvvəllərində Birinci Göytürk imperatorluğu parçalandı. Mərkəzi Monqolustan olmaqla Şərqi Göytürk və mərkəzi Yeddisu olmaqla Qərbi Göytürk dövlətləri yarandı. Çox keçmədən bu dövlətlər Çindən asılı vəziyyətə düşdülər. Lakin azadlıqsevər türklər asılı vəziyyətlə barışmırdılar, tez-tez üsyanlar edirdilər. Ən məşhur üsyanlardan birinə Kür şad başçılıq edirdi. «İltəris xaqan». VII əsrin 80-ci illərində türk sərkərdəsi Qutluq xanın başçılığı ilə Çinə qarşı yeni bir hərəkat başlandı. Nəticədə 682-ci ildə İkinci Göytürk imperatorluğu yarandı. Qutluq xan «İltəris» (eli xilas edən) adı ilə xaqan elan edildi. İltəris xaqan dövləti gücləndirmək üçün bir sıra tədbirlər gördü. Dövrünün tanınmış alimi Tonyukuk baş məsləhətçi təyin edildi. Orduda süvari hissələrinin sayı artırıldı. İltəris qurd başlı bayraq altında ayrı-ayrı türk xaqanlarını birləşdirdi. Onun dövründə ölkədə sabitlik, əmin-amanlıq yarandı. İltəris xaqanın vəfatından sonra hakimiyyətə qardaşı Qapağan xaqan gəldi. Çünki İltərisin oğlanları Bilgə və Kül tigin azyaşlı idilər. Qapağan xaqanın başlıca siyasəti ordunu daha da gücləndirmək, təsərrüfatı canlandırmaq və Mərkəzi Asiya türklərini vahid dövlətdə birləşdirmək idi. Bu yolda Çin başlıca maneə olduğu üçün o, Çinə yürüş etdi. Göytürk ordusu Sakit okeana qədər irəlilədi. Çin Göytürklərdən asılılığı qəbul etməyə məcbur oldu. Qapağan xaqandan sonra hakimiyyətə Bilgə xaqan gəldi. O, kiçik qardaşı Kül tigin və müdrik Tonyukukla birlikdə dövləti bacarıqla idarə etməyə başladı. Bilgə xaqanın əsas məqsədi türkləri bir xalq kimi qoruyub saxlamaq idi. Döyüşlərin birində Kül tigin həlak oldu. Bilgə xaqan qardaşını təntənə ilə dəfn edib, ona möhtəşəm abidə ucaltdırdı. Həmin abidə bu gün də əzəmətini itirməmişdir. Qardaşının ölümündən bir neçə il sonra Bilgə xaqan sui-qəsd nəticəsində öldürüldü.Sonralar uyğurların və digər türk tayfalarının üsyanları nəticəsində Göytürk dövləti zəiflədi və 744-cü ildə dağıldı. Uyğur xaqanlığının yaranmasıGöytürk imperatorluğu dağıldıqdan sonra Qutluq Bilgə Gül xaqan 744-cü ildə Uyğur xaqanlığının əsasını qoydu. Dövlətin paytaxtı Orxon çayı sahilində yerləşən Ordu şəhəri idi. Dövlətin ərazisi Altaydan Mancuriyaya, Xəzər dənizindən Qobi səhrasınadək uzanırdı. Atasının ölümündən sonra Moyon Çur (745—759) xaqan oldu. O, Çinin paytaxtını tutub devrilmiş Çin imperatorunun hakimiyyətini bərpa etdi. Əldə edilən razılığa görə, Çin Uyğur dövlətinə hər il ipəklə bac verməli idi. Bögü xaqanın (759—779) hakimiyyəti dövründə Çinin bütün ticarət əlaqələrinə nəzarət uyğurların əlinə keçdi. Bögü xaqan Çinə hücum edən tibetliləri darmadağın etdi. Çətin coğrafi şəraitə baxmayaraq, uyğurlar zəngin təsərrüfat həyatına malik idilər. Maldarlıq və əkinçilik təsərrüfat həyatında mühüm yer tuturdu. Dəmirçilik, zərgərlik, toxuculuq, xüsusilə xalçaçılıq sahəsi inkişaf etmişdi. Böyük İpək yolu buradan keçdiyi üçün bir çox ölkələrlə ticarət əlaqələri qurulmuşdu. Uyğurlar böyük şəhərlər salmışdılar. Şəhərlər arasında çox abad yollar çəkilmişdi. Bu yollardan indi də istifadə edilir.Uyğurlar avropalılardan xeyli əvvəl kağız istehsal etmiş və mətbəə yaratmışdılar. Onlar kitab çap edirdilər. Bağa Tarkanın (779—789) hakimiyyəti dövründə iqtisadiyyat daha da yüksəldi. Lakin IX əsrin birinci yarısından başlayaraq Uyğur xaqanlığı zəifləməyə başladı. 842-ci ildə qırğızlar üsyan qaldıraraq Uyğur dövlətinə son qoydular. Oğuz dövlətinin yaranmasıUyğur dövləti dağıldıqdan sonra Seyhun çayı və Xəzər dənizi arasında yerləşən türk boyları birləşib tarixi mənbələrdə Oğuz dövləti və ya Yabqu dövləti kimi qeyd olunan dövlət yaratdılar.Ölkənin mərkəzi Yenikənd şəhəri idi. Dövlətin başında yabqu adlanan hökmdar dururdu. Yabqudan sonra səlahiyyət sahibi olan subaşı orduya başçılıq edirdi. Gülərgin deyilən məmur yabqunun vəkili sayılırdı. Dövlət başçısının yanında divan fəaliyyət göstərirdi. Şəhərlərdən vergiyığan məmurlar təhsildar adlanırdı. Oğuz dövlətində ordunun əsasını mükəmməl silahlanmış atlı qoşun təşkil edirdi.Oğuzların İslam dinini qəbul etməsi. Oğuz axınlarıİslam dinini qəbul edənə qədər oğuzlar Göy tanrıya inanırdılar. 950-ci ildə oğuzlar İslam dinini qəbul etdilər. Bu dini qəbul edən oğuzları türkmən adlandırmağa başladılar. İslam dini oğuzlar arasında hakim dinə çevrildi. Türk xalqlarının mədəniyyəti daha da inkişaf etdi, İslam və türk ənənələri birləşdi.Daxili çəkişmələr Oğuz dövlətini zəiflədirdi. Bu vəziyyətdən istifadə edən qıpçaqlar 1000-ci ildə Oğuz dövlətinə son qoydular. Dövlət süqut etdikdən sonra oğuzların müxtəlif istiqamətlərə yeni axınları başladı. Onların bir hissəsi Qara dənizin şimalında məskunlaşdı, digər qismi isə İran, İraq, Azərbaycan və Anadoluya yayıldı. 

['göytürk', 'uyğurlar', 'türklərin tarixi', 'qədim türklər', 'Göytürk xaqanlığı', 'Goyturk dovleti']

https://kayzen.az/blog/musiqi%C3%A7il%C9%99r/23978/dmitri-dmitriyev-%C5%9Fostakovi%C3%A7.html

Dmitri Dmitriyev Şostakoviç

gunelb

böyük musiqiçilər

29 noyabr 2019, 22:05

Musiqi dünyasına adını qızıl hərflərlə yazdıran görkəmli sənətkarın həyat yolu və qeyri-adi yaradıcılığıbizə nə deyir ?! D.D.Şostakoviç 1906 — cı ildə Peterburqda anadan olmuşdu. Onun valideynləri mütərəqqi dünyagörüşü, geniş bilik dairəsi ilə seçilərdilər. Gələcək bəstəkarın atası kimyaçı, anası isə pianoçu idi. Onların evində tez-tez maraqlı musiqi axşamları keçirilirdi. Şostakoviçin musiqi istdadı özünü tez biruzə vermişdir. Kiçik Dima əsərlər bəstələməyə cəhd göstərirdi. Ailə inqilabı böyük rəğbətlə qarşılayır. Bu, Şostakoviçin uşaqlıq əsərlərində öz əksini tapır. " Azadlıq himni ", " İnqilab qurbanlarının xatirəsinə «matəm marşı » nda bilavasitə həyat hadisələrinə, gerçəkliyə, müasirliyə feal münasibət kimi  xüsusiyyət sezilir. Şostakoviç bir müddət anasının rəhbərliyi ilə fortepiano üzrə məşğul olur.Musiqi yaradıcılığına böyük həvəs, müəyyən ifaçılıq naliyyətləri valideynlərini övladının musiqi təhsili ilə daha ciddi məşğul olmağa sövq edir. Onlar görkəmli rus bəstəkarı, o zaman konservatoriyasının direktoru A.K.Qlazunovla məsləhətləşmək qərarına gəlirlər. O, Şostakoviçin musiqi istedadını yüksək qiymətləndirir və 1919 — cu ildə 13 yaşlı Şostakoviç böyük müvəffəqiyyətlə qəbul imtahanlarını verib, konservatoriyanın fortepiano və bəstəkarlıq şöbəsinə daxil olur. O, bəstəkarlıqdan professor M.O.Steynberqin, fortepianodan D.V.Nikoloyevin sinifində təhsil alır.             Konservatoriyada oxuduğu illərdə Şostakoviç müxtəlif janrlarda bəxtini sınayır. Simfonik orkestr üçün «Skertso», " Mövzu və variasiyalar ", səs və orkestr üçün Krılovun sözlərinə 2 təmsil, fortepiano üçün " Üç fantastik rəqs " və minüatürlər, Puşkinin poeması əsasında " Qaraçılar " operası və s bu dövrə aiddir. Tələbəlik əsərləri arasında fortepiano üçün " Üç fantastik pyes " şəffaf fakturası, bədii zövqü, təravətli obraz aləmi ilə fərqlənir. 1922-ci ildə ailənin maddi vəziyyəti çətinləşdiyindən Şostakoviç kinoda pianoçu — illüstrator işləyir.Bu iş çox vaxt aparsa da, bəstəkara kinematoqrafın " sirlərinə " bələd olmaq imkanı verir. 1923 — cü ildə Şostakoviç konservatoriyanı fortepiano, 1925 — ci ildə isə bəstəkarlıq üzrə bitirir. Konservatoriyadakı təhsil illərinə Birinci Simfoniyanın yaradılması ilə yekun vurulur. Şostakoviçin diplom işi kimi təqdim etdiyi əsər əla qiymətə layiq görülür. Əsərin 1925 — ci ildə Leninqradda ilk ifası böyük müvəffəqiyyətlə keçir. Birinci simfoniya bədii özünəməxsusluğu, dəsti- xətti genişliyi, fərdi parlaqlığı ilə o saat diqqəti cəlb edir. Konsevatoriyanı bitirdikdən sonra Şostakoviç məhsuldar gərgin yaradıcılıq yoluna qədəm qoyur. 20-30 — cu illəri uğursuzlar və naliyyətlər, böyük axtarışlar dövrü kimi səciyyələndirmək olar. 1927 — ci ildə bəstəkar İkinci — " Oktyabr " simfoniyasını bəstələyir. Görkəmli Sovet sənətkarları — rejissor M.Meyerxod və şair V.Mayakovski ilə tanışlıq nəticəsində Şostakoviç şairin «Taxtabiti » satirik pyesinə musiqi yazır. Bəstəkarın 1932 — ci ildə " Qarşıdan gələn " filminə bəstələdiyi mahnı tez bir zamanda böyük şöhrət qazanır. Şostakoviç opera janrına da maraq göstərir. Sujetləri o, rus klassik ədəbiyyatında — N. Leskovun ( " Mtsensk qəzasının ledi məktəbi " ) və N.Qoqolun ( " Burun " ) əsələrində tapır. Burnunu itirmiş mayor Kovalyov haqqında yarımfantastik " Burun " operasında Şostakoviç meşşanlıq, yaltaqlıq, mənəvi yoxsulluğu ustalıqla ifşa edərək, parlaq fərdi xüsusiyyətlərlə zəngin, özünəməxsus musiqi dilinə malik satirik yönümlü əsər yaratmışdır. Opera ilə yanaşı, Şostakoviç «Bolt » (1931), «Qızıl əsr» (1930), «Duru çeşmə » (1934) baletlərini bəstələyir. Hər üç baletin məzmunu müasir həyatdan götürülmüşdür. Sujet xətti sadəlövh olsa da, bu əsərlərdə yaddaqalan, obrazlı musiqi səhifələri çoxdur.İri miqyaslı əsərlərlə yanaşı, Şostakoviç instrumental musiqi sahəsində də feal işləyir. Birinci fortepiano konserti, 24 prelüd silsiləsi bu illərdə yazılmışdır. Qeyd edək ki, Şostakoviç özü pianoçu kimi kosertlərdə çıxış edir. Onun ifasında List, Şopen, Çaykovski, Prokofyevin əsərləri səslənir.1927 — ci ildə Varşavada keçirilən Şopen adına Beynəlxalq müsabiqədə uğurla çıxış edən Şostakoviç fəxri diploma layiq görülür. 30 — cu illərdə bəstəkar yaradıcılığının mərkəzində IV, VI Simfoniyalar durur.Bu əsərlər Şostakoviçin kamil simfonist kimi səciyyələndirərək onun yaradıcılığının yetkin dövrünü açır. V simfoniya (d minor) yalnız Şostakoviçin deyil ümumiyyətlə, rus Sovet musiqisinin ən böyük naliyyətlərindən biridir. İlk dəfə V simfoniya 1937 — ci ildə gənc drijor Y.Mravinskinin rəhbərliyi altında səslənmişdir. 1938 — ci ildə Birinci simli kvartet, 1940 — ildə fortepiano kvarteti yazılır.Şostakoviç kino musiqisinə də müraciət edir. " Maksimin gəncliyi ", «Maksimin qayıtması », " Vibort tərəfi ", " Tüfəngli adam " kinofilimlərinin musiqisi Şostokoviçə məxsusdur. Müharibənin ilk aylarında Şostakoviçin yaradıcılıq və təşkilatçılıq feallığı artır. O, Bəstəkarlar İttifaqının Leninqrad şöbəsinin işində, şəhərin müdafiəsində, hava mühafizəsi dəstələrində iştirak edir.Mühasirə edilmiş Leninqradda bəstəkarın məşhur əsərlərindən biri — VII Simfoniya yazılır. Böyük Vətən müharibəsinin ən böyük musiqi abidələrindən biri olan VII simfoniya xalqın alman faşizminə qarşı qalibiyyətli mübarizəsini böyük realist qüvvə ilə təcəssüm etdirir. Simfoniya ilk dəfə 1942 — ci ildə Kuybişevdə, daha sonra Moskva və mühasirə edilmiş Leninradda, habelə xarici ölkələrlə böyük müvəffəqiyyətlə səslənir. 1945- ci ilin noyabrında faciəvi VII simfoniya ifa olunur. Yeni qurtarmış müharibə və düşmən üzərində qələbə naminə verilmiş qurbanlar, döyüşlər haqqında xatirələr hələ canlı, təzə idi. 40 — cı illərin axırlarında Şostakoviç xor və vokal musiqi sahəsində məhsuldar işləyir. Adamların əməyini vəsf edən " Meşələr haqqında nəğmə " oratoriyası, kapella xoru üçün 10 poema bu illərdə yaranmışdır. Şostakoviç kino musiqisinə tez-tez müraciət edir. «Gənc qvardiya »,«Elbada görüş », " Berlinin süqutu ", "İvan Miçurin ", «Ovod » filimlərinə musiqi bəstələyir. 1957 — ci ildə bəstələnmiş XI simfoniya «1905 -ci il „adlanır. Əsər birinci rus inqilabının hadisələrindən bəhs edir. Hər hissənin öz adı var: “ Saray meydanı », «9 yanvar », "əbədi xatirə ", " Nabat " .Bəstəkar konkret tarixi dövrü daha dolğun səciyyələndirmək məqsədilə simfoniyada inqilabı mahnılardan ( «Dinlə», «Varşavyanka», «Dusta»,«Cəsarətlə addımlayaq, yoldaşlar »," Siz qurban oldunuz ") geniş istifadə edir. Şostakoviç yaradıcılığı mövzu və janr rəngarəngliyi ilə fərqlənir. O, simfoniyalar ilə yanaşı, 15 kvartetin müəllifidir. Ümumbəşəri, ictimai — etik, dərin fəlsəfi yönümlü əsərlərlə yanaşı, Şostakoviç A.Blokun, M.Svetayevanın şerlərinə incə, lirik vokal silsilələr də yazmışdır. Bəstəkar 1975 — ci ildə vəfat etmişdir. Müəllif : azpress.az/

['Dmitri Şostakoviç', 'Dmitriy Dmitriyev Şostakoviç', 'Dmitriy Şostakoviç yaradıcılığı']

https://kayzen.az/blog/paint/23968/s%C3%BCrrealizm-v%C9%99-salvador-dali_3.html

Sürrealizm və Salvador Dali

gunelb

Məşhur rəsmlər və rəssamlar

28 noyabr 2019, 19:58

Əslində dahilik çətin, qarışıq, anlaşılmaz olanı insan üçün sadələşdirmək, əlçatan eləməkdir. Sürrealistlər isə çətini asanlaşdırmaq yerinə qəlizləşdirir, tamaşaçını çıxılmazlığa salır XX əsr avanqard cərəyanlarının ən sonuncusu olan sürrealizm fransız dilində “realizmdən üstün» anlamındadır. Bu cərəyan Avstriya psixiatrı Ziqmund Freydin nəzəriyyəsi, irrasionalizm (duyğuları idrakın əsas özəlliyi kimi qəbul edən fəlsəfi təlim) və alogizmə (məntiqsizlik, idrakı inkar edən düşüncə tərzi) söykənir. Adıçəkilən cərəyan ötən yüzilin 20-ci illərində Fransada ədəbiyyatçılar arasında yaranıb. Ədəbiyyatda Luis Araqon, Pol Elüar və başqaları bu cərəyanın ilk nümayəndələri sayılırlar. Z.Freydin “şüurdan instinktə keçid üçün azad assosiasiya nəzəriyyəsi” üzərində qurulan sürrealizm XX yüzildə ən məşhur və uzunömürlü sənət cərəyanlarından biridir. Bu cərəyan I Dünya müharibəsi illərində psixiatriya sahəsində işləyən və Freydin düşüncələriylə yaxından tanış olan Andre Breton tərəfindən sistemləşdirilib. Sürrealistlər instinktləri, xəstə əhvalları, sayıqlama, qarabasma və yuxuları bədii yaradıcılığın başlıca qaynağı və estetik prinsipi sayırdılar. Sürrealizmə əcaiblik, gerçəkliyə uyuşmayan məntiqsiz düşüncə tərzi daha xarakterikdir. Bu cərəyanın əsas istəyi instinktin idrakdan üstünlüyünü göstərməkdir. Bretonun ətrafında Pol Elüar, Benjamin Peret, Rene Krevel, Robert Desnos, Marsel Duxamp, Andre Masson və başqa qələm sahibləri var idilər. 1924-cü ildə onlar özlərinin ilk “Surrealist manifesto” adlı kitablarını nəşr etdirirlər. Bretonun səylərinə baxmayaraq, sürrealistlər fikir birliyinə gəlmədilər. Bu yazarlar bir-birini nədəsə suçlayır və onlarla razılaşmayanları sıralarından çıxarırdılar. Fransız filosofu Henri Berqsonun intuitivizm (həqiqətin duyğularla ortaya çıxmasını önə çəkən fəlsəfi təlim) təlimi də sürrealizmə təsir edib. Bu cərəyan öz qarşısına insanın sosial, mənəvi, intellektual azadlığına nail olmağı qoymuşdu və həm də incəsənətin kommersiya vasitəsinə çevrilməsinə qarşı idi. Di gəl ki, tarix başqa bir gerçəkliyi ortaya qoydu. S.Dali başda olmaqla bütün tanınmış sürrealist rəssamların əsərləri bu gün dünyada ən bahalı əsərlərdir. Qeyd edək ki, sürrealistlərin sələfləri məntiqi inkar edən dadaistlər olublar. Bu cərəyanın Belçikadakı ən önəmli nümayəndəsi olan Rene Magritte gerçək məntiqə uyuşmayan, zahirən fəlsəfi görünən əsərlər yaradırdı. İspan rəssamı Ruan Miro da gözlənilməz biçim və rənglərdən istifadə edirdi. Onun əsərləri üçün ən başlıca özəllik qarmaqarışıqlıq idi. Rəssamın əsərlərində predmetlər var, ancaq onların nə ifadə etdiyi müəmmalı olaraq qalır, əsərlər ilk baxışdan kollaja oxşayır. 20-ci illərdə bir çox sənətkarlar kimi bəstəkarlar da sürrealizmin təsirinə düşmüşdülər. Sürrealizm özünü caz və bluz musiqilərinin improvizasiyasında da göstərirdi. 30-cu illər adıçəkilən cərəyanın ən uğurlu dönəmi sayılır. Dali və Magritte sürrealizmin prinsipial əsərlərini yaradırlar. Lakin bu dövrdə sürrealizm ədəbiyyatda önəmini itirir, L.Araqon, P.Elüar və başqaları ondan uzaqlaşırlar. 40-cı illərdə sürrealizmin mərkəzi ABŞ olur, Andre Breton, Salvador Dali və başqa yaradıcılar yaşamaq üçün buraya köçürlər. II Dünya müharibəsindən sonra Avropada faşizmə nifrət edən rəssamların çoxu Şimali Amerikaya üz tuturdular. Buna görə bir çox amerikalı rəssamlar da sürrealizmlə məşğul olmağa başlamışdılar. Sürrealizm Amerika incəsənətinin, mədəniyyətinin inkişafında ayrıca rol oynayıb. Sürrealizmin ən tanınmış nümayəndələrindən olan ispan rəssamı Salvador Dali eyni zamanda heykəltəraş, rejissor kimi də dünya incəsənət tarixində iz qoyub. O, 1904-cü ildə İspaniyanın Fiqeras şəhərində doğulub, rəssamlığa marağı uşaq yaşlarından yaranıb. 1916-cı ildə o, ilk dəfə modernist incəsənətlə tanış olur və bu, onun gələcək yaradıcılığına təsir edir. 1919-cu ildə Dalinin ilk fərdi sərgisi keçirilir. 1921-ci ildə o, Madriddəki San-Fernando İncəsənət Akademiyasında oxumağa başlayır. Burada ispan incəsənətinin bir çox nümayəndələri ilə yaxından tanış olur. Bu dövrdə kubizm və dadaizm cərəyanlarına da meyl göstərir. 1926-cı ildə müəllimlərə qarşı saymaz davranışına görə akademiyadan xaric edilir. Elə həmin il Parisdə Pikasso ilə tanış olur. 1929-cu ildə o, A.Breton tərəfindən təşkil olunmuş sürrealistlər dəstəsinə qoşulur. 1934-cü ildə Dali fransız şairi Pol Elüarın xanımı rus əsilli Qala (Yelena Dyakonova) ilə qeyri-rəsmi nikah bağlayır, ömrünün sonuna kimi bir yerdə yaşayırlar. Qala sonradan rəssamın bir çox əsərlərində əsas obrazlardan birinə və ilhamvericisinə çevrilir. 1936-cı ildə İspaniyada başlanan vətəndaş müharibəsi Salvador Dali ilə onun solçu düşüncələrə malik sürrealist yoldaşları arasında fikir ayrılığına səbəb olur. Dali bu dəstədən xaric edilir, buna cavab olaraq o, “sürrealizm mənəm” fikrini söyləyir. 1940-cı ildə Dali həyat yoldaşı Qala ilə birlikdə ABŞ-a köçür və 1948-ci ilədək orada yaşayırlar. 1949-cu ildə vətənə qayıdır, Kataloniyada məskunlaşır.Dalinin rəsm əsərləri hələ sağlığında sənət bilicilərinin diqqət mərkəzində olub. O bütün əsərlərində sürrealizmin prinsiplərinə sadiq olub. Onun əsərləri ən hazırlıqlı tamaşaçı üçün də bir müəmmadır. Rəssam nə demək istəyir? — hamı bunu bilməyə can atır və heç nə öyrənə bilmir, yəni hansısa məntiqi sonuca varmaq olmur. Hələ də bəziləri bu düşüncədədirlər ki, Dali əsərlərində gələcək haqqında hansısa bilgilər qoyub. Guya orada gələcək haqqında önəmli, bəşərin yönünü dəyişəcək fikirlər yer alıb. Əslində bu, Dali haqqında yaradılan mifdir. Bu baxımdan Dalinin əsərlərində gələcəyi axtarmağın özü məntiqsizlikdir. Ona görə ki, onun əsərlərində ilk baxışdan insanı cəlb edən sirli müəmma açılmaq əvəzinə, daha da anlaşılmazlığa dirənir. Tamaşaçı idrak sonuca vara bilmir, çünki məntiq qırılır. Rəssam bizi inandırır və aldadır. Bu isə illüziyadır. Bu baxımdan məntiqsizlik onun əsərlərinin başlıca “məntiq”idir. Rəssamın diqqətçəkən bədii üsullarından biri illüziyalardan uğurla istifadə etməsidir. Dalinin bu müəmma dolu dahiliyi bizə nə vəd edir? Əslində dahilik çətin, qarışıq, anlaşılmaz olanı insanlıq üçün sadələşdirmək, asanlaşdırmaq, əlçatan eləməkdir. O isə çətini asanlaşdırmaq yerinə onu qəlizləşdirir, tamaşaçını çaşdırır, çıxılmazlığa salır. Bu, əslində XX əsr incəsənətinin çox yayğın xüsusiyyətidir ki, bu gün modernist rəssamlar arasında dəbdədir. Onlar kiməsə nəyisə izah etməyə gərək duymurlar. Yəni, kim necə istəyir, anlasın. Beləcə həmin əsərlər illər boyu anlaşılmaz olaraq qalacaq... Dali 1500-dən çox rəsm əsəri çəkib. Eləcə də o, onlarla heykəl, daş üzərində müxtəlif səpkili əsərlər yaradıb, kitab illüstrasiyaları, teatr dekorları və kostyumların yaradıcısı olub. 1981-ci ildə rəssamın mərkəzi sinir sistemində problemlər yaranır, o, Parkinson xəstəliyinə tutulur. 10 iyun 1982-ci ildə həyat yoldaşı Qala vəfat edir. 1984-cü ildə Dalinin yataq otağında yanğın baş verir. Deyilənə görə, o, intihara cəhd edibmiş. Xidmətçiləri onu xilas edə bilirlər. Dali ömrünün qalan hissəsini öz adını daşıyan teatr muzeyində yaşayır. 1988-ci ildə infarkt keçirir, 23 yanvar 1989-cu ildə ürək çatışmazlığından dünyasını dəyişir. Müəllif : S.Qaliboğlu Mənbə : medeniyyet.az 

['sürrealizm', 'Salvador Dali', 'Salvador Dalinin əsərləri', 'Dali']

https://kayzen.az/blog/kulturologiya/23966/qad%C4%B1n,-g%C3%B6z%C9%99llik-v%C9%99-t%C9%99sviri-s%C9%99n%C9%99t_2.html

Qadın, gözəllik və təsviri sənət

gunelb

Kulturologiya (mədəniyyətşünaslıq)

28 noyabr 2019, 10:31

İnsan zəkası, ruhu, məhəbbəti XX əsr və XXI yüzilliyin əvvəllərində də gözəl planetimizin həyatında baş verən çaxnaşmalara, müharibələrə, soyqırımlara, saysız-hesabsız siyasi hadisələrə baxmayaraq, mədəniyyət, mənəviyyat, elm, maarif, incəsənət, ədəbiyyat və başqa humanitar sahələrdə böyük xarüqələr yaratmışdır. Əsrlər boyu xeyirlə-şər qüvvələri arasında gedən mübarizələr texniki tərəqqi dövrümüzdə dəhşətli hal alıb. Şeytan cildinə girmiş məkrli adamlar ulu Tanrımızın insanlara bəxş etdiyi gözəllikləri, saf duyğuları, ləyaqəti, ali, kamil insan ruhunu, tolerantlıq, dostluq hisslərini yırtıcı, dağıdıcı psixologiyası ilə məhv etməyə çalışırlar. Milyonlarla insanların eli, obası, yurdu viran qalır. Bu fəlakətdən baş götürüb qaçan insanlar qaçqın, köçkün vəziyyətinə düşürlər.İnsanların taleyinə biganəlik, multikultural dəyərlərin unutdurulması, ikili standart siyasəti günün bəlasına çevrilib.  Belə bir dövrdə möhtərəm Prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə 2016-cı ilin respublikamızda “Multikulturalizm ili” elan edilməsi şər qüvvələri öz mənfur əməllərindən çəkinməyə, dünyada haqq, ədalət, hüquq bərabərliyi, sülh, əmin-amanlıq, dostluq olmasına bir çağırışdır.Bəşəri və milli dəyərlərimizi yaşatmaq üçün böyük işlər görən, nəcib xidmətləri ilə dünya şöhrəti qazanan hörmətli Prezident İlham Əliyevin və Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın xeyirxah fəaliyyəti Azərbaycan xalqının ürəyinin böyüklüyünü, mənəvi saflığını, gözəlliyini bütün dünyaya sevdirmişdir. Ruhu, əqidəsi, mənəviyyatı alicənablıq hissilə yoğrulan xalqımız əsrlər boyu bütün millətlərə eyni gözlə baxmışdır. Ziyalılarımız dünya sivilizasiyasına, onu qurub-yaradanlara hüsn-rəğbət bəsləmiş, bəşəri dəyərləri öz elmi, bədii əsərlərində, çıxışlarında əks etdirmişlər. Bax, budur bizim amalımız, əqidəmiz, multikultural baxışlarımız! Bu məqalə də bu məqsədlə yazılmış, dünya mədəniyyətinin parlaq bir sahəsi olan təsviri sənətin yaranması tarixinə qısa nəzər salınmış, bütün gözəlliklərin fövqündə olan qadın ülviyyətinin tərənnümünə, qadın incəsənət xadimlərinə həsr olunmuşdur. Qadın, gözəllik və təsviri sənət. Bu üç sözdəki bağlılıq həmişə bir-birini tamamlamışdır. Bu üç sözün məzmunu gözəl harmoniya yaradaraq bəşər sivilizasiyasının əsasını qoymuşdur.Qadın bütün gözəlliklərin ən alisidir. Təbiətin əsrarəngiz gözəlliyi qarşısında səcdəyə duran insan qadın gözəlliyi önündə böyük Füzuli sayağı“Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni,Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni”— deyərək, məftunluq, eşq, məhəbbət zirvəsinə qalxmışdır. Qadın gözəlliyi insanı mənən, ruhən yaşayıb-yaratmağa həvəsləndirir, onun fəaliyyət imkanlarını artırır. Qadına məhəbbət – həyata məhəbbətdir. Bu gözəlliyin, bu məhəbbətin məzmunu, mənası, hiss və duyğular mənbəyi bitib-tükənməzdir. O, min illər boyu bəşəriyyəti qurub-yaratmağa sövq etmiş, insan övladını ali məqsədlərə, ulu Tanrının bəxş etdiyi gözəlliklərin qarşısında insan təfəkkürünün yaratdığı möcüzələr aləminə—şeir, sənət, musiqi dünyasına çəkib aparmışdır. Bu aləmin ən ülvi möcüzəsi qadın idi. Onun zövqü, düşüncəsi, əqli, ən nəhayət həyat eşqi, övlad istəyi dünyamızın ən böyük möcüzələrini yaratmışdır. Cəmiyyətin qayda-qanunları, nizamı, səliqə-sahmanı qadınların adı ilə bağlıdır. Təbiətin qoynunda gözəlliklər içində ilk evi də, məişəti də qadın ürəyinin hərarəti, qadın əllərinin səliqəsi yaratmışdır. Nəsil artırmaq, övlad böyüdüb-tərbiyə etmək arzusu, istəyi görünür ilk dəfə qadın ürəyində baş qaldırmışdı. Bax, bunlara görə də qadına həmişə ülvi varlıq kimi yanaşılmış, hər evin, ocağın başçısı kimi ona hörmət, izzət bəslənilmişdir. Qadının insan cəmiyyətindəki bu rolu, mövqeyi ağıllı zəkalar tərəfindən təqdir olunmuş, şəninə şeirlər yazılmış, mahnılar bəstələnmiş, gözəllikləri qayalara, daşlara həkk edilmişdir. İlk əlyazma kitablarını bəzəyən miniatürlər, ehramların, sarayların, qəsirlərin tavanlarını, sütunlarını, məbədlərin, kilsələrin divarlarını yaraşıqlı edən qadın barelyefləri, daş heykəllər qadınlara bəslənilən məhəbbətin əlaməti idi. Qadın, onun gözəlliyi, bakirəliyi şumer, türk, Misir, Çin, yapon, hind, babil, yunan, Roma və başqa xalqların mifologiyalarında müqəddəsləşdirilərək, ulu varlıqlara, planetlərə, ulduzlara bənzədilmiş, təsəvvürlərdə onların bədii obrazları canlandırılmışdı. Yunan mifologiyasında Afina Pallada, Femida, Afrodita, Roma mifologiyasında Minerva, Venera gözəllik, məhəbbət, bilik, incəsənət, haqq-ədalət ilahələri sayılmış, onlara sitayiş edilmişdi. Ötən beş min il ərzində Şərqi Asiya ölkələrində buddizm dininə mənsub olan qədim insanların yaratdıqları klassik incəsənət abidələri: məsələn, Kəşmirdəki Vişnu (e.ə. IX əsr), Hindistandakı ilahə Vacra Tara (e.ə. XI əsr) və onlarca tuncdan tökülmüş belə qadın heykəlləri buna əyani sübutdur. Ev, ailə ocağının, xoşbəxtliyin, ədalətin, xeyirxahlığın rəmzi olan bu müqəddəs ana-qadın heykəlləri əsrlər boyu insanlara yaxşı hisslər, gözəllik, nəciblik duyğuları aşılamış, onları yaxşı əməllərə ruhlandırmışdı.İllər, qərinələr keçdikcə təsviri sənət inkişaf etmiş, rəssamlığın yeni-yeni növləri meydana çıxmışdı. Müxtəlif dövrlərdə yaranmış rəngkarlıq, heykəltəraşlıq, miniatür incilərində gözəl qadın obrazları indinin özündə də diqqəti cəlb edir. Eramızdan hələ on dörd əsr əvvəl Misir məleykəsi Nefertitinin daş heykəlləri, rəsmləri qadın gözəlliyinin bütün dövrlər üçün rəmzinə çevrilmişdi. Assuriya padşahı Semiramida, yunan heykəltəraşı Praksitelin yaratdığı Afrodita heykəli (e.ə. IV əsr) ptolomeylər sülaləsinin sonuncu çariçası Kleopatra gözəllik nümunəsi sayılmış, yaradıcı dühaların, nəqqaşların, rəssamların ilham mənbəyi olmuşdu. Bu gözəl qadınların obrazlarını sənətin gücü ilə əbədiləşdirən qədim rəssamlar, heykəltəraşlar bununla qadın zərifliyini, qadın müdrikliyini tərənnüm etmişlər. Ulu kökümüzün ruhundan qaynaqlanan müdriklərimizin ideyalarının, xalqlar dostluğunun və şəxsiyyətin ən yüksək insanlıq meyarının böyük carçısı Nizami Gəncəvi “İqbalnamə” poemasında bütün insanların bərabər olmasını arzulayır (səh. 483), yeddi alimlə söhbətində insanın elm, bilik öyrənməsini (səh. 493) vacib sayırdı. İrqi, milli, dini ayrı-seçkiliyi pisləyir, “Yeddi gözəl” poemasında 7 iqlim ölkəsindən olan türk, rum, məqrib, hind, slavyan, çin, Xərəzm qadınlarının mənəviyyatını, gözəlliyini ülviləşdirirdi. Dahi Nizami dühasının yaratdığı “Xəmsə”də ilahi sevgi hissilə təsvir edilən məhəbbət rəmzi Leylinin, ağıllı, müdrik, adil hökmdar Nüşabənin, alicənab Məhinbanunun, sədaqət timsalı Şirinin, qoçaq Fitnənin və bu kimi qadın obrazları dünya ədəbiyyatında gözəllik, nəciblik, vəfa, sədaqət, ülvilik rəmzinə çevrilmişdir. Bütün bu obrazlar, Azərbaycan və Şərq rəssamlarının çəkdikləri miniatürlər milli mədəniyyətimizin dünya təsviri sənətinin parlaq səhifələrini təşkil etmişdir. İnsanın, xüsusilə qadının gözəlliyini, mənəvi, psixoloji varlığını, əzəmətini, hiss və həyəcanlarını, ruhunu bütün dramatizmi ilə ifadə etmək yunan, italyan və sonralar bütün Avropa rəssamlığının ənənəsinə çevrilmişdir. Bu cəhətdən XV əsrin axırları — XVI əsrin əvvəllərində intibah dövrünün ən yüksək mərhələyə çatdığı bir vaxtda görkəmli italyan rəssamı Leonardo da Vinçinin (1452-1519) yaratdığı “Cokonda” (“Mona Liza”), “Madonna gül ilə”, Rafaello Santinin (1483-1520) “Məryəm, körpə İsa və Yuhənnə”, “Qranduka”, “Cuavanna Araqona”, Sandra Bottiçelinin (1444-1510) “Bahar”, “Üç pəri”, “Veneranın təvəllüdü”, Titsianın (1477-1576) “Tövbə edən Maqdalena”, Qvido Reninin (1575-1642) “Şəfqətli qadın” və başqa rəngkarlıq əsərləri diqqəti cəlb edir. Məşhur ispan rəssamı El Qrekonun (1541-1614) “Müqəddəs ailə”, Flamand rəssamı Piter Paul Rubensin (1577-1640) “Kamertiska”, Holland rəssamı Rembrantın (1606-1669) “Danaya”, “Qoca qadın”, “Versaliya”, “Müqəddəs ana”, XVIII əsrin görkəmli fırça ustası Fransisko Qoyyanın (1746-1828) “İspaniyalı aktrisa Antoniya Seretanın portreti”, məşhur ingilis rəssamı Tomas Gensboronun (1727-1788), “Məşhur aktrisa Sara Siddonsun portreti”, XIX əsrin görkəmli rus rəssamı Karl Bryullovun (1757-1825) “Y.P.Samoylovanın portreti”, “Atlı qadın”, “Türk qadını”, “Baxçasaray fəvvarəsi” və sair yüzlərlə rəngkarlıq əsərləri təsviri sənətin şedevrləridir.Yer üzündə bütün istək, arzu, məhəbbət qadının varlığı ilə üzə çıxır. Həyatın da, incəsənətin də gücü məhz bundadır. Qadın və onun gözəlliyi ilham mənbəyi, yaradıcılıq eşqi olduğu üçün dünya mədəniyyəti, incəsənəti yüksək səviyyəyə çatmışdır. Bu gün Avropanın, Amerikanın muzeylərinə, şəkil qalereyalarına baxanda nə qədər gözəl qadın surətlərinə rast gəlirik. Bu əsərlərdəki qadınların simasında nəciblik və gözəllik estetik zövqümüzü cilalayır, qadınlığa, onun bəşər sivilizasiyasındakı böyük roluna məhəbbətimizi artırır. Qadının varlığı, onun gözəlliyi kişiləri xariqələr yaratmağa sövq etdiyi kimi, bu zərif, incə məxluqun özünü də sənət meydanında bacarığını, gücünü göstərməyə həvəsləndirmişdi. Dünya incəsənəti tarixinə göz gəzdirəndə orada nə qədər bacarıqlı, incə zövqlü sənətkar qadının olduğunu görürük.Budur, hələ XVI əsrdə İtaliyada Suzanna Kür adlı bir qadın əlinə fırça götürüb şəkillər çəkirmiş. Onun yurddaşı rəssam Sofonioba Anguisola əfsanəvi mövzularda əsərlər yaradırmış.Venesiya ustalarının varisi Rozalba Korreranın üç əsr bundan əvvəl çəkdiyi avtoportretlər sənətsevərləri valeh edirmiş. Onun “Qışda”, “Naxırçı qız” və başqa əsərlərində qadın geyimləri xüsusi zövqlə təsvir olunmuşdur. İsveçrənin Xure şəhərində 1741-ci ildə rəssam ailəsində anadan olmuş Anjelika Kauffmanın hələ 10-11 yaşında ikən çəkdiyi şəkillər Yepiskop Nevroninin xoşuna gəldiyi üçün öz portretini çəkməyi bu balaca rəssamdan xahiş etmişdi. Anjelika 13 yaşında atası ilə İtaliyada, Milanda olmuş, bu ölkənin böyük rəssamlarının əsərlərini görüb, onlardan çox şey öyrənmişdir. O, burada Uffitsi rəsm qalereyasının kolleksiyasında saxlanılmaq üçün ilk avtoportretini çəkmişdi. Bu istedadlı qadın dövrünün tanınmış rəssamlarından biri olmuş, 1765-ci ildə Müqəddəs Luki Akademiyasına, üç il sonra isə Fransa Kral Akademiyasına üzv qəbul edilmişdi. Anjelikanın istedadına və yaradıcılığına böyük alman şairi Höte yüksək qiymət vermişdi. Fransız Elizabet Luiz-Lebren Parisdə dəbdə olan portretçi rəssam kimi tanınmışdı. O, 28 yaşında ikən Kral Akademiyasının üzvi idi. XVIII əsrin və XIX yüzilliyin əvvəllərində fransız incəsənətində gözə görünən daha bir rəssam qadın Adelaida Labil Hiyar olmuşdu. O, çəkdiyi portretlərində Van Deykin Avropa rəngkarlığına gətirdiyi zadəganlıq, alicənablıq manerası ənənələrini davam etdirmiş, qadın füsunkarlığını, qadın zərifliyini əyani olaraq canlandırmağa çalışmışdı. 1791-ci ildə Fransa Saray Rəssamı Şahzadəsi fəxri adına layiq görülmüşdü. XIX əsrin 70-ci illərində Fransada impressionizm cərəyanının fəal nümayəndələrindən biri olan Berta Morizo rəngkarlıq sənətində Qoyya ənənələrini yaşadaraq Eduard Manenin şagirdi kimi uğurlar qazanmışdı. O, 1874-cü ildə impressionistlərin sərgisində ilk dəfə “Beşik başında”, “Mütaliə” tabloları, bir sıra portretləri və mənzərə əsəri ilə çıxış etmişdi. O zamanın tənqidi Berta Morizo haqqında yazırdı ki, bu rəssam qadın çox istedadlıdır. Onun rəngli qələmlərlə və akvarellə çəkdiyi işlər incə və gözəldir. Əsas mövzusu qadın portretləri və mənzərələrdən ibarət olan bu əsərlərdə güclü kolorit, rənglərin hormoniyası vardır. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində qadın rəssamları daha geniş mövzulara müraciət etmişlər. Bu cəhətdən alman rəssam qadını Kete Holvits diqqəti cəlb edir. Onun qara tuşla çəkdiyi avtoportretlərdə zərif qadın sifəti təsvir olunsa da, burada əzab çəkən, öz taleyindən narahat olan qadın obrazı canlanmışdır. “Gərək güclü hiss edəsən ki, başqaları da səni duya bilsin”. Böyük musiqiçi Paqanininin bu sözləri 1899-cu ildə avtoportretini çəkmiş Anna Qolubkinanın yaradıcılığına epiqraf kimi yazıla bilər. XX əsrdə müxtəlif millətlərdən olan rəssam, heykəltəraş qadınların sənət uğurları fərəh hissi doğururdu. Rusiyada Zinaida Serebryakova, Natalya Qonçarova, Lyubov Popova, Vera Muxina kimi rəssamlar, heykəltəraşlar böyük yaradıcılıq yolu keçmişlər. Latış Daste Liepa, eston Linda Markus, qazax Gülfayzul İsmayılova, başqırd Adiyə Siddiqova, buzyat Mariya Metelnikova və başqa təsviri sənət ulduzları öz gözəl əsərlərilə şöhrət qazanmışlar. Azərbaycan qadını da tarix boyu zərif hisslərini ifadə etmək üçün doğma yurdunun laləli düzlərinin min bir rəngli çiçəklərinin ətrini toxuduğu xalçalara köçürmüş, hətta cəhalətin haram buyurduğu rəsm çəkmək işində də öz bacarıq və istedadını sınamış, bədii və gözəl əl işlərini yaratmışdır. Azərbaycanın rəssam qadınları da öz istedadları, mənəvi saflığı, gözəlliyi ilə tanınmışlar. İlk rəssamlıq təhsili görmüş Qeysər Kaşıyeva (1893-1973), ilk qadın heykəltəraş Zivər Məmmədova, xalq rəssamı Maral Rəhmanzadə, əməkdar incəsənət xadimləri- Vəcihə Səmədova, Elmira Şahtaxtinskaya, Güllü Mustafayeva, Münəvvər Rzayeva, Bədurə Əfqanlı, qrafik Mənzər Ağayeva, Vəfa İbrahim qızı, təsviri sənətin müxtəlif sahələri ilə məşğul olan digər qadınlarımız incəsənətimizə yeni nəfəs gətirən gənclərimiz ailə, övlad, ev, məişət mədəniyyəti, gözəllik mövzuları tərənnüm etmiş, milli mədəniyyətimizin inkişafında böyük rol oynamışlar. Budur, bizim dünya xalqlarına, onların mədəniyyətlərinə, multikultural, tolerantlıq baxışlarımız! Əlinə qələm, fırça alan, yazıb-yaradan, musiqi bəstələyən, dostluq, azadlıq, tərəqqi sevən ziyalılarımızın amalı! Fəxr edirəm ki, həmin ziyalılardan biri kimi, mədəniyyət tariximizə bəxş etdiyim elmi tədqiqatlarıma, sülhsevər mətbuatımızın səhifələrində müntəzəm çıxışıma görə Azərbaycan Qadınlar Cəmiyyətinin təqdimatı ilə 2006-cı ildə Beynəlxalq Sülh Federasiyası, Dünyada Sülh uğrunda Dinlərarası Beynəlxalq Federasiyasının “Sülh Məramlı səfiri” adına layiq görülmüşəm. Müəllif : Sabir Gəncəli, tarix elmləri doktoru, yazıçı-publisist Mənbə: respublica-news.az/

['multikulturalizm', 'rəsm əsərləri', 'təsviri sənət', 'təsviri incəsənət', 'heykəltəraş', 'qadın gücü', 'qadın gözəlliyi']

https://kayzen.az/blog/qadinlar/23955/az%C9%99rbaycan-r%C9%99qs-s%C9%99n%C9%99tinin-%C5%9Fahzad%C9%99si.html

Azərbaycan rəqs sənətinin şahzadəsi

gunelb

Məşhur qadınlar

27 noyabr 2019, 17:21

Qədim tarixə malik olan Azərbaycan milli rəqslərinin ifasında, təbliğində və gənc nəslə ötürülməsində misilsiz xidmətləri olan Əminə Dilbazinin adı Azərbaycan mədəniyyətinə qızıl hərflərlə həkk olunmuşdur. O, ürəkaçan, zərif sənəti, pedaqoji fəaliyyəti ilə Azərbaycan professional milli rəqs mədəniyyətinin inkişafında böyük rol oynamış və ənənəvi rəqslərimizin əbədiləşməsi üçün böyük əmək sərf etmişdir. Təsadüfi deyil ki, onu “əfsanəvi rəqqas”, “Azərbaycan rəqs sənətinin şahzadəsi” adlandırmışlar. Bu il ölməz sənətkarın 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd olunacaq. Bununla bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin unudulmaz ustadın yubileyinin keçirilməsi ilə əlaqədar 4 sentyabr 2019-cu il tarixli Sərəncamında onun yaradıcılığına yüksək qiymət verilir: “....Əminə Dilbazi Azərbaycan rəqs sənətinin çoxəsrlik ənənələrinin qorunub yaşadılmasında müstəsna xidmətlər göstərmişdir. Sənətkar uzunmüddətli fəaliyyəti ərzində daim yüksək səhnə mədəniyyəti nümayiş etdirmiş, fitri istedadı və bənzərsiz ifaçılıq imkanları sayəsində xalq rəqslərinin qiymətli nümunələrinə yeni çalarlar qazandıraraq onları orijinal ifa tərzi ilə xeyli zənginləşdirmişdir. Rəngarəng repertuarında, eyni zamanda, dünya xalqlarının rəqslərinə geniş yer ayıran Əminə Dilbazinin mötəbər beynəlxalq müsabiqə və festivallardakı uğurlu çıxışları Azərbaycan incəsənətinin çoxsaylı nailiyyətləri sırasındadır. O, kinofilmlərdə, teatr tamaşaları və opera əsərlərində rəqslərə yüksək məharətlə quruluş vermiş, eləcə də professional rəqs qruplarının bədii rəhbəri kimi tanınmışdır. Əminə Dilbazinin, həmçinin xoreoqrafiya sənətinin incəliklərinin gənc nəslə öyrədilməsi istiqamətində fəaliyyəti təqdirəlayiqdir”. Əminə Dilbazinin sənət yolu Azərbaycan professional milli rəqs sənətinin təşəkkülü və inkişafı yoludur. Onun yaradıcılığının bütün mərhələləri Azərbaycan milli rəqs sənətinin yeni uğurları və qələbələri ilə zəngindir. Əminə Paşa qızı Dilbazi 1919-cu il dekabr ayının 26-da Qazaxda dünyaya gəlmiş, çox kiçik yaşlarından ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçmüşdür. Onun rəqs aləminə gəlişi gözlənilməz olmuşdur. Belə ki, uşaq yaşlarından güclü iradəyə və xarakterə, cəld və enerjili təbiətə malik olduğuna görə idmanla fəal məşğul olmuş, yüngül atletika üzrə təlimlər keçmişdir. İdmanın bu növünə olan marağı ona müxtəlif idman yarışlarında daim birincilik və mükafatlar qazandırmışdır. Fiziki hazırlığı Əminə Dilbazini rəqs aləminə gətirib çıxarmışdır. 1935-ci ildə o, rəqqas Əşrəf Səfərovun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Azərbaycan Xalq Rəqs Ansamblının yaradılması məqsədilə qabiliyyəti olan gənclərin müsabiqəsində iştirak edərək münsiflər heyətinin müsbət rəyini qazanmış və ansamblın kollektivinə qəbul olunmuşdur. Elə həmin ildən də ansamblın direktoru, rəqqas Əşrəf Səfərovun dəvəti ilə bu kollektivdə əmək fəaliyyətinə başlamışdır.Böyük sənətdə ilk addımlarını əvvəlcə Əli Bayramov adına klubdan atmağa başlayan Əminə xanımın sonradan yaradıcılıq yolu Filarmoniya, Səid Rüstəmovun Xalq çalğı alətləri ansamblı ilə bağlı olmuşdur. Rəqqasə olacağını təsəvvürünə belə gətirməyən Əminə Dilbazi tezliklə bu sənətin sirlərinə yiyələnmiş və milli rəqslərin ecazkar ifaçısı kimi məşhurlaşmışdır. O, ilk dəfə 1935-ci ildə səhnəyə çıxaraq, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin bəstələdiyi və həmin illərdə dillər əzbəri olan “KOLXOZ ÇÖLLƏRİ” mahnısına xoreoqrafik quruluş vermiş, özü də ifaçısı olmuşdur. Üzeyir Hacıbəyli onun belə bir təşəbbüsünü rəğbətlə qarşılamış və bundan sonra qızın səhnədə solo fəaliyyətinə geniş imkanlar açılmışdır. Bunun ardınca o, Qılman Salahovun “AY GÖZƏL”, Niyazinin “DAĞLAR GÖZƏLİ” musiqi əsərlərinə quruluş vermiş və özü də solo ifa etmişdir.Əminə Dilbazi 1936-1969-cu illərdə M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının Mahnı və Rəqs Ansamblının solisti kimi çalışmış və müxtəlif illərdə rəqs qrupuna rəhbərlik etmiş, 1939-cu ildən isə baletmeyster assistenti olmuşdur. Bu dövr ərzində Əminə Dilbazi Azərbaycan xalq rəqslərinin əvəzsiz ifaçısı kimi bir çox rəqsə nəfəs vermiş və bu rəqslər onun təfsirində yeni həyat qazanmışlar.“İNNABI”, “TƏRƏKƏMƏ”, “VAĞZALI-MİRZEYİ”, “NAZ ELƏMƏ”, “TURACI”, “CEYRAN BALA”, “UZUNDƏRƏ” kimi xalq rəqslərinin hər biri Əminə Dilbazinin ifasında xüsusi təravət və zövqlə təqdim olunmuşdur. O, ifa etdiyi bu rəqslərə tər-təzə çalarlar qataraq, onları yeni üslub tərzi ilə zənginləşdirmişdir. Məsələn, Əminə Dilbazinin “VAĞZALI” rəqsinin ifası zamanı hər iki əlində, ovcunun içində cüt stəkan tutaraq zərif hərəkətlərlə süzməsi tamaşaçılara orijinal təsir bağışlamışdır. Yaxud, Qılman Salahovun lirik melodiyası üzərində ifa etdiyi “QAVALLA RƏQS” də onun yaradıcılıq fantaziyasının bəhrəsi idi. Əminə Dilbazi musiqi folklorumuzda geniş yayılan solo qadın rəqslərinin zəngin obrazlar aləmini xoreoqrafiya elementləri vasitəsilə çox incəliklə, zərif duyumu ilə çatdıra bilmişdir. Onun ifa etdiyi rəqslərdə Azərbaycan qadınının zahiri və mənəvi gözəlliyi, bədii-estetik duyumu, lirik hissləri bilavasitə əksini tapmışdır. Əminə Dilbazi öz ifasında Azərbaycan xalq qadın rəqsləri üçün xarakterik olan “çiləmə” və “süzmə” kimi əl hərəkətlərindən xüsusi məharətlə istifadə edərək, rəqsə özünəməxsus bir ovqat bəxş etmişdir. Bununla bağlı Əminə Dilbazi sənətinə yüksək dəyər verən ulu öndər Heydər Əliyev onunla görüşündə rəqqasənin unikal bacarığını, jestini yüksək qiymətləndirərək demişdir: “Sənin, Əminə, təkrarolunmaz əllərin var, onlar sanki oxuyurlar. Belə əlləri mən heç bir, hətta ən görkəmli rəqqasədə də görməmişəm”, — son dərəcə dəqiqliklə verilən belə bir yüksək qiymət böyük sənətkarın təkrarolunmaz istedadını səciyyələndirən əsas cəhətlərdən biridir.Əminə Dilbazinin repertuarından “TƏRƏKƏMƏ”, “TURACI”, “UZUNDƏRƏ” kimi xalq rəqslərinin ifası, hər zaman, böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Lirik xarakterli bu rəqslərdə azərbaycanlı gənc qadın obrazları dolğunluğu ilə canlandırılmışdır. Məsələn, özünün melodik axıcılığı və şəffaflığı ilə diqqəti cəlb edən “TƏRƏKƏMƏ” qədim Azərbaycan rəqsinin ifası zamanı rəqqasənin aramlı və təmkinli hərəkətləri qürurlu və vüqarlı qadın obrazının möhtəşəm təcəssümünü yaradır. Segah muğamının lirik xarakterli intonasiyaları üzərində sanki rəqsin “bəzəkli örpəyi” toxunur. Rəqsin melodiyasının zəngin melizmləri ilə “çiləmə” elementlərinin vəhdəti incə qadın obrazını daha da qabarıq göstərir. Əminə Dilbazinin repertuarında qadın toylarının bəzəyi olan “TƏRƏKƏMƏ” rəqsi özünəməxsus yer almışdır. “TƏRƏKƏMƏ” ilə yanaşı “UZUNDƏRƏ” rəqsi də qız-gəlinlərin toy şənliklərində ifa etdikləri ən geniş yayılmış xalq rəqslərindən biri kimi Əminə Dilbazinin repertuarını bəzəmişdir. O, rəqsin çox səlis, axıcı melodiyasının dalğavari quruluşu vasitəsilə qadın hərəkətlərinin zərifliyini, qamətinin incəliyini, qıvraq plastikasını məharətlə əks etdirmişdir. İfasına süzmə elementlərini daxil etməklə rəqsə xüsusi cazibədarlıq vermişdir. Digər lirik rəqslərdən olan “TURACI”nı da rəqqasə xüsusi bir gözəllik, incəliklə ifa etmişdir. Bu rəqsdə onun repertuarında ən sevimli rəqs nömrəsi olmuşdur. Etirafına görə “TURACI”nı ifa edərkən o, özünü başqa aləmdə hiss etmişdir. Dərin lirikası ilə seçilən bu rəqs melodik gözəlliyi ilə fərqlənir. Rəqsdə Əminə Dilbazi turac quşunun uçuşunu, ovçu tərəfindən vurulmasını, yerə düşməsini və yenidən uçub getməsini əllərinin və bədəninin plastik hərəkətləri ilə zərif şəkildə canlandırmışdır. Qeyd edək ki, rəqsin çox mülayim və axıcı xarakterə malik olan melodiyasının ilk xanələrindən geniş sıçrayışla başlaması quşun qanad açıb uçuşunu tərənnüm edir. Bu çox ifadəli və parlaq təsviredici xarakteri ilə seçildiyinə görə rəqs vasitəsilə göstərilməsini yüngülləşdirir. Getdikcə melodik inkişaf, muğamın yeni yüksək tonlarına (rast — şikəsteyi fars) ucalma, həmçinin, yeni lad sferasına keçid (bayatı-şiraz) rəqs hərəkətinin inkişafına da təkan verir.Beləliklə, olduqca zəngin musiqi materialına malik olan “TURACI” qadın rəqslərinə məxsus ifa tərzləri ilə zəngin və dolğundur. Təsadüfi deyil ki, Əminə Dilbazinin ifa etdiyi rəqslər sırasında “TURACI”, özünün maraqlı kompozisiya quruluşuna görə çox parlaq, orijinal və eyni zamanda mürəkkəb və ağır rəqs hesab olunur. Bu, özünü rəqsin həm melodik məzmununda, həm də ifa tərzində aydın göstərir.Məlum olduğu kimi, lirik xarakterli Azərbaycan qadın rəqslərində məhəbbət motivi müxtəlif çalarlarla özünü göstərir: ümidsiz, qüssəli, nikbin, sevincli və s. Maraqlıdır ki, Əminə Dilbazinin ifa etdiyi lirik rəqslər nikbinliyi, şuxluğu ilə seçilir. Bu növ rəqslərdə ifaçının daxilindən gələn böyük və vəfalı sevgisi dərindən hiss olunur. Belə rəqslərdən biri də “İNNABI”dır. Sadə süjetli, olduqca zərif qız rəqsi olan “İNNABI”da Əminə Dilbazi şuxluğu, oynaqlığı, qızlara xas olan təravəti tərənnüm etməyə çalışmışdır. Cəld və təşəbbüslü xarakteri ilə seçilən bu rəqsin ifasında o, xüsusi zəriflik nümayiş etdirmişdir. Eynilə “NAZ ELƏMƏ” rəqsinin təqdimində də Azərbaycan qadınına xas olan nazetmə xüsusiyyəti Dilbazinin ifasında olduqca zərif və incə şəkildə öz əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, Əminə Dilbazinin ifa etdiyi lirik rəqslər sırasında şıltaqlıq, şənlik, gümrahlıq, sevinc hisslərinin tərənnümü üstünlük təşkil edir. Bu da təbiidir, belə ki, Əminə Dilbazinin xarakter etibarilə gümrah, həyatsevər, nikbin olması onun ifa etdiyi rəqslərə təsiri ilə öz möhürünü vurmuşdur. Gözəl rəqqasə olmaqla bərabər, Əminə Dilbazi xoreoqraf kimi də bir çox musiqili komediyalarda, opera əsərlərində, müxtəlif teatr tamaşalarında və kinofilmlərdə, xüsusilə, Üzeyir Hacıbəylinin “LEYLİ VƏ MƏCNUN” operasında, “ARŞIN MAL ALAN” və “O OLMASIN, BU OLSUN” musiqili komediyalarında milli rəqslərimizə ecazkar quruluş vermişdir. O, həmin rəqslərdən bir çoxunun təkrarsız ifaçısı kimi rəqs sənətimizdə yeni dəst-xəttin formalaşdırılmasına nail olmuşdur. Rəqqasə həmçinin, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının səhnəsində oynanılan “DƏDƏ QORQUD”, “AZƏRBAYCAN TOYU”, “BİR BAĞÇANIN GÜLLƏRİ” səhnə əsərlərində əsas partiyaların ifaçısı olmuşdur. Eyni zamanda, respublikamızın hüdudlarından kənarda onun müxtəlif xalqların rəqslərinə verdiyi quruluşlar, osetin, özbək ansambllarında tamaşaya qoyduğu rəqslər mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Əminə Dilbazi, həmçinin tanınmış professional və özfəaliyyət rəqs qruplarının bədii rəhbəri kimi də milli rəqs sənətinin inkişafında böyük rol oynamışdır. O, 1959-cu ildə Azərbaycan Tibb İnstitutunda “ÇİNAR” tələbə-rəqs kollektivinə, 1967-ci ildə “SEVİNC” qızlar qrupuna, daha sonralar “YALLI”, “ŞƏRUR” və digər rəqs ansambllarına rəhbərlik etməklə milli rəqs sənətinin zəngin ifaçılıq ənənələrini qoruyub saxlamağa müvəffəq olmuşdur. Məhz Əminə xanımın gərgin əməyi və yüksək professionallığı sayəsində dünyanın bir çox ölkələrində qastrollarda, müxtəlif konsert və müsabiqələrdə uğurlu çıxışları həmin kollektivlərə yüksək mükafatlar qazandırmışdır. Bütün bunlar, şübhəsiz, Əminə xanımın gərgin yaradıcılıq axtarışlarının bəhrəsi idi. Uzun illər Bakı Xoreoqrafiya Məktəbində (1949-cu ildən) və Azərbaycan Milli Konservatoriyası nəzdindəki İncəsənət Gimnaziyasında pedaqoji fəaliyyət göstərən Əminə Dilbazi özünün zəngin sənət təcrübəsini ölkəmizdə milli xoreoqrafiyanın təşəkkülünə sərf etmiş, xalq rəqslərinin incəliklərini gənc nəslə öyrətmək sahəsində qüvvə və bacarığını əsirgəməmişdir. Ənənə və novatorluğu öz yaradıcılığında ahəngdar şəkildə birləşdirən Əminə Dilbazi milli rəqs məktəbinin püxtələşməsi prosesinə sanballı töhfələr vermişdir.  Bunların sırasında — Roza Cəlilova, Tutu Həmidova, Aliyə Ramazanova, Afaq Məlikova öz müəllimlərinin tövsiyələrinə riayət edərək, ənənələrini layiqincə davam etdirmişlər.Bütün bunlarla yanaşı, Əminə Dilbazi həm də sədaqətli ömür yoldaşı, qayğıkeş və fədakar ana olmuşdur. Onun görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Cövdət Hacıyevlə birgə uzun və mehriban ailə səadəti gənclərimiz üçün örnək ola bilər. Əminə Dilbazi Cövdət Hacıyevlə hələ musiqi məktəbində birgə oxuduğu zaman tanış olmuş, sonralar isə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında birlikdə çalışdıqları dövrdə də rastlaşmışdır. Müharibə illərində Cövdət Hacıyev Filarmoniyada bədii rəhbər, Əminə Dilbazi isə Rəqs Ansamblında solist kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu yaxınlıq onların xoş münasibətlərinin yaranmasına səbəb olmuş, ömür yollarını birləşdirmişdir. Bir-birinə həyatda dəstək və arxa olmaları onların sənətdə də böyük nailiyyətlər qazanmalarına kömək etmişdir. Təbiətcə, xasiyyətlərinə və temperamentlərinə görə fərqlənsələr də, onları bir amal birləşdirirdi. Bu da görkəmli şəxsiyyətlərin öz sənətlərinə olan dərin məhəbbəti sevgisi idi. Onlar birgə ömürlərini bu amal və duyğularla ömürlərinin sonunadək yaşamışlar...Əminə Dilbazinin Azərbaycan incəsənətinin və mədəniyyətinin inkişafına göstərdiyi uzunmüddətli səmərəli fəaliyyəti dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Ona 1954-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artisti, 1959-cu ildə isə xalq artisti fəxri adlar verilmişdir. Qocaman sənətkar bir sıra orden və medallarla, o cümlədən, müstəqil Azərbaycan Respublikasının ali mükafatı olan “İSTİQLAL” ordeni ilə təltif edilmişdir. Rəqs ölkəsi olan Hindistanda Əminə xanım “ŞİVANIN RƏQQASƏSİ” kimi yüksək titula layiq görülmüşdür. 2001-ci ildə Əminə Dilbaziyə Amerika Bioqrafik İnstitutu tərəfindən “ƏSRİN QADINI” adı verilmişdir. O, həmçinin, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü olmuşdur. Əminə Dilbazi məsuliyyəti və professionalizmi sayəsində rəqs sənətinin zirvələrini fəth edən ölməz sənətkardır. Əminə Dilbazi klassik ənənələrə arxalanan milli rəqslərimizin əsasını qoyanlardan biridir. O, Azərbaycan milli rəqs sənətini müasir estrada səhnəsinə çıxaran və geniş tamaşaçı auditoriyasına təqdim edən ustad rəqqasədir. Əminə Dilbazi milli rəqslərimizi dünyanın 20-dən artıq ölkəsində — Türkiyə, Almaniya, Fransa, Çin, Hindistan, İsrail, Malayziya, Pakistan, Çexoslovakiya, İsveçrə və başqa ölkələrdə təbliğ edərək dünya şöhrəti qazanmışdır. Onun yaratdığı məktəbi bu gün də çox sayda istedadlı ifaçı davam etdirir. Azərbaycan xalqı belə bənzərsiz ifaçılıq qabiliyyəti ilə minlərlə insanların qəlbində əbədi yaşayan sənətkarı ilə fəxr edir. Müəllif : Timuçin Əfəndiyev Mənbə: azertag.az

['əminə Dilbazi', 'rəqs ustası', 'rəqqasə']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23956/dualar,-alq%C4%B1%C5%9Flar-v%C9%99-qar%C4%9F%C4%B1%C5%9Flar.html

Dualar, alqışlar və qarğışlar

gunelb

Ədəbiyyat

27 noyabr 2019, 11:23

Qarğışlar, dualar, alqışlar təbiət, cəmiyyət hadisələrinə münasibətlərində yaranması və etiqadlarının ifadəsidir. Qarşı tərəflərin bir-birlərinə arzu-istəklərini ifadə edən dualar, ümumi şəkildə konkret zaman içində olmaması səbəbindən, andlar etnoqrafiyanın etiket bölməsinə daxil olur. Yəni dualar zaman və məkandan asılı olmayaraq, birinin başqasına uğur istəyi ilə deyilir, söylənilir. Bu səbəbdən mərasim, mərasim ayini növü ola bilmir. Bununla belə, bir sıra hallarda mərasimlər, ayinlər keçirilən vaxtlarda da, söylənilir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da boyların sonluğunda bildirilir ki, igidlərin uğuru, yaxud kafirlər üzərində qələbələr şərafinə mərasimlər keçirilir. Bu mərasimlərdə iştirak edən Dədə Qorqud dualar söyləyir: Yerli qara dağların yıxılmasın! Kölgəlicə qaba ağacın qurumasın. Qamin aqan görkli suyun qurumasın! Qanadların ucları qırılmasın! Ötkən ağ-boz atın büdrəməsin! Çalışanda qara polat üz qılıncın gödəlməsini şərkən ala göndərin ufanmasın! Ağbirçəkli anan yeri behişt olsun! Ağ saqqallı baban yeri uçmaq olsun! Haqq çırağın yana dursun! Qadir Tanrı səni düşməninə möhtac eyləməsin! Axır-sonu ari camaldan ayırmasın! «Amin» deyənlər behişt görsün! Ağ alınanda beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsun! Allah verən ümüdün kəsilməsin! Yığışdırsun-duruşdursun günahınızı adı görkli Məhəmməd Mustafa səni bağışlasın! Oğullar qarındaşdan ayırmasın! Azərbaycanın folklorşünas alimi Bəhlul Abdulla yazır: «Məzmun və deyiliş baxımından dualar alqışlara çox yaxındır. Ayrı-ayrı müstəqil nıəfhum olan „alqış“la „dua“ bəzən paralel şəkildə deyilir. „Kitabi-Dədə Qorqud“da övladı olmayan Dirsə xana məsləhət görülür ki, acları doyursa, onları geyindirsə, borcluları borcdan qurtarsa, Tanrının inayəti ilə övladı ola bilər. Dirsə xan belə də edir. Eyni zamanda, o, böyük bir mərasim düzənləyir. Oğuz bəylərini evlərinə qonaq çağırır. Boyda deyilir ki, mərasimdə nə üçün iştirak etdiklərini bilən bəylər „əl götürdülər, hacət dilədilər. Bir ağzıdualının alqışıyla Allah-Taala bir əyal verdi: Xatını hamilə oldu, bir neçə müddətdən sonra, bir oğlan doğuldu“. Yaxud alqış-qarğışın dua funksiyası yerinə yetirməsi dastandakı „Ol zamanda bəglərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcab olurdu“ qənaəti ilə dəqiq şəkildə ifadə olunmuşdur. Canlı danışıqda müşahidə olunan duaların böyük bir qismini bilavasitə islam dini ifadələri təşkil edir: »Allah-Taala səni düşmənə möhtac eləməsin", «Allah-Taalanın köməyi ilə heç vaxt „nə edim, necə edim?“ deməyəsən», «Ey Uca Tanrı, süfrəmizin bərəkətini bol eylə. Bizi çörəklə imtahana çəkmə», «Ey Qadir Tanrı, dərgahına əl qaldırıb, dua eləyirəm ki, bütün gedənlər sağ-salamat evlərinə dönsün, mənim də bircə balam onların içində», «Ya on iki imam, düşmənlərimizi zəlili-xar eylə» və s. Bu sayaq dualardan sonra, adətən, «amin!» deyilir. Duaların bir qismi də şəxsi münasibətlər nəticəsində yaranır. Görülən xeyirxah işin müqabilində bir kimsə digərinə «Başlıca olasan», «Bir əkib — beş götürəsən», «Dost-düşmən yanında üzüağ olasan», «Kölgən üstümüzdən əskik olmasın» və s. şəkildə dualar söylənilir". Sözün sehr gücünə inamı əks etdirən «alqış» və «qarğış»ın yaranması əski mifoloji təsəvvürlərlə bağlıdır. Bəllidir ki, ruhlar bir varlıq kimi zənn edilməklə, ibtidai dünyabaxışı sistemində «xeyirxah» və «bədxah» deyə iki qismə ayrılır. Əsatirə görə, bu ruhlar insanların həyatlarında çox mühüm rol oynayırlar. Adamların arzu və istəyini müsbət və mənfi mənada həyata keçirən, onları müəyyən bir işə sövq edən də guya elə bu ruhlardır. Elə «alqış»dakı «al» da, «qarğış»dakı, əslində, «qara» da ruh adlarıdır. Bunlardan birincisi uğurun, ikincisi isə uğursuzluğun rəmzidir. Sözsüz, bu adların hər ikisində çoxmənalılıq da vardır. «Al» bir sıra digər məna çalarları ilə yanaşı, həm də nəsil, tayfa, hiylə və yalan deməkdir. Ümumiyyətlə, qədim tarixli «al» leksik vahidinin qoşulduğu sözlər çoxdur. Onlardan ikisini — «alov» və «alçı» sözlərinin işlənmə məqamına diqqət edək. Dilimizdə işlənən «alov dili» ifadəsi, «Səni görüm alov aparsın», «Alov aparmış» qarğışları «al»ın canlı varlıq olmasına şahidlik edir. «Alçı»nın isə daşıdığı mənası bütün çağlarda müsbət olmuşdur. "Alçı" qoyunun dizindən çıxarılan aşığın bir üzünə verilən addır və aşığın bir üzü uğur və xoşbəxtlik əlaməti bildirir. Filankəsin (ad deyilir) aşığı alçı durur (durub). Buradakı «aşığı alçı durub» söyləməsi «baxtı gətirib», «işi uğurludur» mənasındadır.İnsanlar tarix boyu «al» və «qara»ya uyğun söz və şəkilçilər qoşmaqla alqışlar və qarğışlar yaratmışlar. «Qaragünlü», «qarabəxt», «qaradiş», «qarasu», «qara-yaxa», «qaraqabaq», «qaragünlü», «qarabasma» və s. ifadələr, sözsüz ki, «qara» ilə bağlıdır. Burada «qarabasma» («qarabasdı») ifadəsi xüsusi maraq doğurur. Azərbaycanda indinin özündə də «Məni qara basır», «Qara məni basınca, mən qaranı basım» deyilir. Buradakı «qara», bilavasitə xofla, qorxu ilə bağlı olub insanlara bəla gətirən şər qüvvənin, bədxah ruhun adıdır. İstər «alqış», istərsə də «qarğış» ifadələrindəki «qış//ğış», əslində, çağırmaq, səsləmək, söyləmək mənasında olan «qışqırmaq» felindəndir. «Qışqırmaq» özü də aşağıdakı mənanı daşıyır: a) sadəcə olaraq, qışqırıq ilə kimisə səsləmək, çağırmaq; b) qışqırığın özünə bir «qara» da qoşulur və «qara qışqırıq» mənasın alır. Bu da mənfi mənalı ifadə olub hay-küyçünün, özündən müştəbeh olanın xasiyyətini səciyyələndirir.  B.Abdullanın fikrincə, məişətdə alqış və qarğışlar insanların arzu və istəklərinin həyata keçəcəyi inamı ifadə edir. Alqış və qarğışların yaranıb-formalaşmasına insanların təbiətdə əsrarəngizlik qarşısında naşı olmaları da təsir göstərmişdir. Bir az da açıq deyilsə, bu, hələ o vaxtlardır ki, əfsun-ovsuna, sözün sehrli gücünə inam və etiqad çox qüvvətlidir. Hətta bu vaxtlarda alqış və qarğışın həyata keçəcəyinə o qədər inanılıb. Onun nahaq, ünvansız söylənilməsi ilə böyük fəlakətin və uğursuzluğun baş verəcəyi düşünülüb. Odur ki, belə halda tezliklə səhvi düzəltməyə, bununla da, xüsusilə, qarğışın törədəcəyi qada-balanı sovuşdurmağa cəhd edilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da Dirsə xanın xanımı oğlu Buğacı Qazılıq dağında qan içində olduğunu gördükdə, dağa qarğış söyləyir. Qədim zamanlarda insanlar düşünüblər ki, alqış və qarğışı söyləməyə təhrik edən, onları həyata keçirən də, elə ruhlardır. Astral görüşlərlə bağlı «Tapdıq» nağılında Şəms Tapdığı yerə çırpıb, başını kəsmək istəyəndə, o deyir: — Ey pəhləvan, igid basdığını kəsməz. Məni öldürmə, qoy gedim, bacımı azad edim. Bacımın üzünü görməmiş ölsəm, ruhum sənə qarğış elər. «Qurbani» dastanında isə, adamlar haqq aşığı saydıqları Qurbaninin ahından qorxuya düşür və onun ölümünə fərman verən Ziyad xana: — Xan, aşığın ah-vəbalı tutar. Bunu öldürmə, — deyə yalvarırlar. Alqış və qarğışların söylənilməsi üçün bəzən qabaqcadan zəmin, şərait hazırlanır. Belə halda mifoloji obrazlara da müraciət olunur. Bu baxımdan, Yel baba, Xızır baba, Əkinçi (Cütçü) baba, Dağ baba, Şah baba, Piri baba, Ata baba, Aran baba, Baba Sücəddin, Baba Dərviş, Aldədə və b. bu sıradan olanlar ayrıca maraq doğurur. Əkinçi baba ilk zəhmətkeş insandır və torpağı əkib-becərməyin binasını o qoymuşdur. Bu işi ondan öyrənən insanlar sonralar əkinçini baba ucalığına qaldırıb qutsallaşdırmış, ona əkin hamisi kimi baxmışlar. İndinin özündə belə, adamlar özlərini bu əkin hamisinə oxşadaraq, "Əkinçi babayam", «Cütçü babayam» ifadələrini işlətməkdədirlər. Xızırla İlyas arasında olduğu kimi, Yel baba ilə Əkinçi baba arasında da bir yaxınlıq və qohumluq bağlılığı vardır. Bu qohumluq və yaxınlıq barədə əfsanə də var. Deyirlər ki, Yel baba ilə Əkinçi baba qardaş imişlər. Əkinçi baba buğda əkər-biçər, Yel baba isə onu xırmanda döyüb sovurar, sonra da başqalarına kömək edib, əvəzində pay alarmış. Bir kərə adamlar buğdanı döyüb gözləyirlər ki, Yel baba gəlib sovursun. Amma Yel baba gəlmir ki, gəlmir. Səbri tükənən adamlar özləri buğdanı sovurmağa başlayırlar və Yel babanın xeyirxah əməllər sahibi olmasını söyləməyə imkan verirlər. Bu, doğrudan da belədir. Totemist, animist görüşləri özündə yaşadan «Göyçək Fatma» nağılında Fatmanın məşəqqətli yaşayışından pəjmürdə olan Yel baba yardım etmək fıkrinə düşür. Nağılda deyilirki, o, Fatmanın yumağını götürüb aparanda, Göyçək Fatma: «A Yel baba, yumağımı aparma» - deyə onun arxasınca yüyürdü. Yel baba yumağı aparıb bir evin bacasından içəri salır. Qarı nənə Fatmanın ağıllı-kamallı bir qız olduğunu görüb, ona alqış söyləyir. Bu alqış sayəsində «Fatma elə bir qız oldu ki, heç misli-bərabəri olmadı. Aya dedi sən çıxma, mən çıxacam, günə dedi sən çıxma, mən çıxacam. Yanaqlar qıpqırmızı alma kimi, dolaqları dişləri inci, gözü maral gözü». Elə Fatmanın xoşbəxt günləri də bundan sonra başlanır. «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarında da alqış və qarğışların söylənilməsinə görə sıra mifoloji obrazların iştirakı müşahidə olunur. «Təpəgöz» boyunda mifik obrazlar olan pəri qızlardan söz açılır. Bəlli olduğu üzrə, xalq yaradıcılığı örnəklərindən olan pəri qızlar həm xeyirxah, həm də bədxah olurlar. Xatırlanan boyda isə pəri qızlar müsbət səciyyəlidir. O, Oğuz eli üçün bəlaya çevrilmiş Təpəgözün anasıdır. Təpəgözün basılmaz olmasına da səbəb, məhz odur. Belə ki, ana oğlunun barmağına üzük taxaraq, onu sehrli etmiş, «Oğul! Sənə ox batmasın! Tənini qılınc kəsməsin» deyə alqış diləmişdi. «Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsində animist, totemist inam da çox qüvvətlidir. Elə bu inamın nəticəsidir ki, burada suya ehtiramla yanaşılır, Oğuzun yol göstəricisi olan qurdun üzü mübarək sayılır, ağacların deyiləni başa düşməsi zənn olunur. Misal üçün, Salur Qazanın oğlu Uruz əsirlikdə olarkən, anasının namusunu ölümündən üstün tutur və kafirlər onu asmaq istədikdə o, aslacağı ağaca qarğış söyləyir:B.Abdullanın qeyd etdiyi kimi, xalq görmədiyi, bilavasitə şahidi olmadığı iş və hadisə barədə söz qoşmur. Amma bu da var ki, müəyyən zaman içində hadisə, adət-ənənə, mərasimlərlə bağlı yaranan və xüsusi məna daşıyan bəzi ifadələr ictimai inkişafın, gündəlik yaşayışın tələblərinə uyğun olaraq, elə mündəricəsi ilə bərabər ya tamamilə unudulur, ya da elə bir kökə düşür ki, onun əsl varlığının, məna tutumunun nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırmaq çox çətin olur. Dilimizdə ilk mənası dəyişilmiş, yaxud unudulmuş ifadələr az deyil. Misal üçün, «Başına dolanım», «Başına dönüm», «Qurbanın olum», «Ayağının altında ölüm» və s. Bu ifadələr müsbət mənada işləndikləri kimi, «Başıma dönəsən», «Qurbanım olasan», «Ayağımın altmda öləsən» şəklində də deyilir və bu məqamda, məcazi məna daşımaqla, qarğış mahiyyəti kəsb edir. Müəyyən ölçüdə şamanizmlə də bağlı olan bu ifadələr, əslində, elə çağın məhsuludur ki, onda adamlarda bir işin icrası ilə başqasına təsir etməyin — təqlidi sehrin gücünə boyük inam olmuşdur. Qədimlərdə bir adam naxoşlayanda, onun başına heyvan dolandırıb kəsər və bununla belə zənn edərmişlər ki, azarlayan kimsə mütləq sağalmalıdır. Etiqada görə, onun bütün qada-bəlası, ağrı-acısı guya başına dolandırılmış heyvana keçir, sonralar adamlar bu ayini söz şəklində özlərinə şamil etmiş və inanmışlar ki, bir kimsə xəstənin başına dolansa, guya o özü xəstələnər, azarlı isə sağalardı. İndinin özündə belə, görürsən ki, bir uşaq oturan şəxsin çevrəsinə dolananda, tez ona «başıma dolanma» deyirlər. Əgər o, bu işi edibsə, onda hərəkəti əks istiqamətlərdə təkrar etdirir, bununla, xətanın sovuşacağı zənnində olurlar. Hazırda el arasında xəstəni ocaq, türbə və pir kimi müqəddəsləşdirilmiş yerlərə aparmaq adəti vardır. Xəstə həmin müqəddəs yerin başına dolanır. Pir və ya ocaqdan şəfa diləyir. İnama görə, pir və ya ocaq azarlının azar-bezarını öz üstünə götürür. Hər hansı bir şəxsin tutduğu əməl, işinin nəticəsi qarşı tərəfın narazılığına və etirazına səbəb olduqda, o, hiss-həyəcanını, hətta hədə-qorxusunu həmin adama «Başıma dönəsən» və «Başıma dönsün» şəklində ifadə edir. Yaxud başqasının sözünə və xahişinə qulaq asaraq, öz fıkrindən daşındıqda, «Sənin başına dolansın», «Getsin dönsün sənin başına» söyləyir. Əlbəttə, bu da, hər iki halda, həmin şəxsə ölüm arzulamaq və qarğışdır. «Ayağının altında ölüm» və «Ayağımın altında öləsən» ifadələri də, əslində, fikri müsbət şəkildə özündə ifadə etmişdir. İbtidai dövrün arxeoloji materiallarından bəlli olur ki, rütbəli bir zat öldükdə onun yanına sağlığında istifadə etdiyi bəzi nəsnələrlə bərabər, qul və xidmətçilərindən də öldürüb ayaq tərəfində basdırmışdır. Sözsüz ki, bunlar ölənin yenidən diriləcəyi etiqadına inamla bağlıdır. Guya öldürülənər dirilib öz ağalarının qulluğunda duracaq və ona xidmət edəcəklər.  Sonralar, təbii olaraq, unudulmuş bu adət yalnız qarğış anlamlı ifadə kimi qalmışdır. Bu-gün məsələnin nə yerdə olduğuna məhəl qoyulmadan, deyilən halda, ifadələr özlərində qarğış anlamı daşıyırlar. Amma həqiqət budur ki, indinin özündə belə, təsadüfi hallarda olsa da, bəzən ölən adamı onun vəsiyyəti ilə vəfat etmiş qohumunun ayaqları altında basdırırlar. Kor-koranə olsa da, bu, xatırlatdığımız qədim tarixli adətin yaddaşlardakı izlərinin və əlamətlərinin nişanəsidir. «Başıküllü», «Külbaşlı», «Başına kül ələnsin», «Başına kül», «Mən başıküllü» «Başıma kül», «Daş başına», «Başıdaşlı», «Başına daş düşsün» və s. bu sayaq ifadələr də qarğış mənalıdır. Qədim zamanlarda hökmdarların cəza tədbirləri sırasında başa kül ələmək var imiş. Hətta deyilənə görə, hökmdarın üzünə ağ olan şəxsi qudurmuş hesab edər və onu xüsusi qazılmış bir xəndəyə salıb, boğulub ölənə qədər başına kül səpirlərmiş. Sonralar bu adət məişətdən çıxsa da, onun izləri etnosun folklor yaddaşında qorunub- qalmışdır. «Qurbani» dastanında buta yuxusuna getmiş Qurbaninin aşiqin oyanmamasının səbəbini soruşduqda, mətləbdən xəbərsiz olan köpək qarı deyir: — Ay aman, bunu tısbağa dalayıb, qudurub. Qalxıb bu saat məni dalayacaq. Mən də sizi dalayacağam. Adamlar hamısı quduracaq. Tez başına kül ələyin, ölsün. Yaxud «Göyçək Fatma» nağılında qarğış nəticəsində əcaib-qəraib hala düşmüş qızına anası belə deyir: «Bıy, başıma küllər, ay qız, sənə nə oldu ki, bu günə düşdün?» Beləliklə, alşıq və qarğışlar Azərbaycan xalqının adət-ənənələrində və folklor yaradıcılığında əsas yer tutan mənəvi amillərdən biri kimi əsrdən-əsrə keçərək, bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Müəllif : Vahid Ömərov, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Mənbə : sesqazeti.az

['dualar', 'qarğışlar', 'alqış', 'folklor', 'xalq yaradıcılığı']

https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-tarixi/23957/bak%C4%B1n%C4%B1n-tarixi-bar%C9%99d%C9%99-n%C9%99-bilirik.html

Bakının tarixi barədə nə bilirik?

gunelb

Azərbaycan tarixi

27 noyabr 2019, 02:42

Ərazisi: 2200 kv km. Bakı şəhərinin nə vaxt yaranmasının hələ də dəqiq məlum olmadığına baxmayaraq, onun qədim tarixə malik olması şübhəsizdir. Şəhərin yerləşdiyi Abşeron yarımadasının ərazisi əlverişli coğrafi mövqeyə malikdir. Yarımadanın əlverişli buxtası, quru isti iqlimi, münbit torpağı, faydalı qazıntıları sayəsində burada qədim insan məskənlərinin yaranması tamamilə qanunauyğun haldır. Bakı, onun nefti və «yanar torpağı» qədim vaxtlardan onun hüdudlarından çox-çox uzaqlarda da məşhur idi. Bakı barədə orta əsrlərə aid yazılı mənbələrdə onun ətrafındakı «əbədi məşəllər» dönə-dönə xatırladılar. Bakı barədə ilk məlumatlardan birinə V əsrin əvvəllərində Qafqaz Albaniyası şəhərlərini təsvir etmiş Bizans əlyazmalarında «sualtı qayadan alov yüksələn» bir ərazinin adı çəkilir. IX əsrdən başlayaraq, ərəb coğrafiyaşünasları və tarixçiləri Bakını kiçik, lakin inkişaf etmiş bir feodal şəhəri kimi təsvir edirlər. Onların hər biri xüsusi qeyd edir ki, Bakıda ağ və tünd boz rəngli neft çıxarılır. Slavyan, Bizans, Çin, Venesiya, Hindistan tacirləri və bütün Yaxın Şərqdən gələn karvanlar Bakıdan neft aparırdılar. IX əsrin ikinci yarısında Şirvanşahlar dövləti yaradıldı. O vaxtdan etibarən Şamaxı ilə yanaşı Bakı da Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə çevrildi. XI əsrdə Şirvanşahlar dövləti bu regionda baş verən hadisələrin mərkəzində olanda Bakı ətrafında qala divarları ucaldıldı. Şirvanşah I Axsitanın dövründə öz iqamətgahını Şamaxıdan Bakıya köçürdü. Bakı Şirvanşahlar dövlətinin əsas şəhərinə çevrildi. Bakıdakı bir sıra qəsr və minarələr, mədrəsə və qüllələr, karvansara və hamamlar, məscidlər və yaşayış evləri məhz həmin dövrdə tikilmişdir. O dövrdə ucaldılmış tikililərdən salamat qalanlar arasında ən qədim 1078-1079-cu illərdə tikilmiş Məhəmməd məscididir. Qala divarlarının möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirildi. Bakını dəniz tərəfdən müdafiə etmək məqsədilə 1232-1235-ci illərdə Bakı buxtasında indi suyun altında qalmış Səbail qəsri tikilmişdir. XIII əsrdə bütün ölkə Monqol əsarətinə məruz qaldı. Monqollar Bakını uzun müddət mühasirəyə alandan sonra onu ələ keçirdilər. Onlar qarşılaşdıqları müqavimətə görə «cəza tədbiri» kimi, şəhəri amansızcasına viran etdilər. Neft hasilatı və ticarət sahəsində tənəzzül yarandı. XIV əsrin əvvəllərində ticarət, o cümlədən, dəniz ticarəti yenidən dirçəldi. Genoya və Venesiyadan gələn italyan tacirlərinin gəmiləri Bakı limanına yan almağa başladılar. Bakı Qızıl Orda ilə, Moskva knyazlığı və Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı. Buradan neft, xalça və başqa mallar ixrac edilirdi. XIV əsrin ikinci yarısında Bakının iqtisadi və siyasi rolunun yüksəlməsi ilə əlaqədar Xəzər dənizini çox vaxt Bakı dənizi adlandırırdılar. Məsələn, 1375-ci ildə buraxılmış atlasda dəniz bu cür adlanır. Bakıdakı İçəri Şəhərdə qorunub saxlanmış Buxara karvansarası (XIV əsr), Moltanı karvansarası (XV əsr) və başqa memarlıq abidələri Bakının orta Asiya və Hindistanla geniş əlaqələr saxlamasını təsdiq edir. XV əsrdə Şirvanşah I Xəlilullahın dövründə (1417-1462-ci illər) Bakıda tikinti işləri geniş vüsət almışdı. Şəhərin ən uca nöqtəsində Şirvanşahlar saray-kompleksi tikilmişdir. 1501- ci ildə I Şah İsmayılın qoşunları Bakını mühasirəyə aldılar. O dövrdə şəhər güclü qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Bu divarların bir tərəfi dənizə gedib çıxır, quru tərəfdən isə enli xəndəklə qorunurdular. Mühasirəyə alınmış bakılılar öz istehkamlarının sarsılmazlığına ümid bəsləyərək, mərdliklə mübarizə aparırdılar. Şəhər hakimi Qazı bəy burada olmadığına görə Bakının müdafiəsinə onun arvadı rəhbərlik edirdi. Şah İsmayılın elçiləri bu qadının yanına gəlib silahı yerinə qoymağı təklif edəndə, o, elçilərin edam olunmasını əmr etmişdi. Mühasirədə olan bakılıların təslim olmaq istəmədiyini görən Şah İsmayıl qalanın altını qazaraq onu partlatmağı əmr etdi. Sakinlər daha 3 gün davam gətirib müqavimət göstərdilər, lakin bundan sonra təslim oldular. Bakının 70 nəfər tanınmış nümayəndəsi əllərində Quran, bellərində qılınc və boyunlarında kəfən olduğu vəziyyətdə Şah İsmayılın yanına gəlib ona itaət edəcəklərini bildirdilər. İsmayıl dərhal qalanı tutdu. Şirvanşahların xəzinəsi ələ keçirildi və oradan xeyli qızıl və daş-qaş aparıldı. Şah İsmayılın Şirvana bu yürüşü Şirvanşahlar dövlətinə güclü zərbə vurduğuna baxmayaraq, bu dövlət 1538-ci ilə qədər öz mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilmişdi. 1538-ci ildə Səfəvi hökmdarı Şah Təhmasib Şirvanşahların hakimiyyətinə son qoydu və Bakı da daxil olmaqla bütün Şirvanı Səfəvilər dövlətinə birləşdirdi. XVI əsrin ikinci yarısı və XVII əsrin əvvəli Səfəvilər dövləti ilə Osmanlı Türkiyəsi arasında ardıcıl müharibələrlə əlamətdar olmuşdur. Bu dövrdə Bakı əldən-ələ keçirdi. XVII əsrin 40-cı illərində mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin möhkəmlənməsi, dağıdıcı müharibələrə və feodal çəkişmələrinə son qoyulması şəhər həyatının tərəqqisinə təkan verdi. Səfəvilər dövründə Bakıda mis sikkələr buraxılır, xalçaçılıq, neft və duz alveri inkişaf edirdi. Bu dövrdə Bakının dövrəsində ikinci qala divarlarının çəkilişi başlandı. XVII əsrdə Don və Volqa kazaklarının Abşerona hücumları da o dövrün mühüm hadisələrindəndir. 1660-cı ilin aprel ayında Stepan Razinin başçılıq etdiyi kazaklar Bakı sahillərinə hücum etdilər və Maştağa kəndini qarət etdilər. Deyilənə görə, Razin özü Sabunçu kəndinin yaxınlığındakı bir mağarada yaşayır və öz quldur basqınlarını oradan həyata keçirirmiş.XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində bir sıra müstəqil xanlıqlar, o cümlədən Bakı xanlığı yaradıldı. Bakı xanlığına Mirzə Məhəmməd xan (1747-1768-ci illər) başçılıq edirdi. Hakimiyyətdə olduğu 20 il ərzində Mirzə Məhəmməd xan ölkənin iqtisadiyyatının bərpası ilə məşğul olur, ticarətin inkişafına şərait yaradırdı. Mirzə Məhəmməd xan admiral idi. O, malların və hərbi təyinatlı yüklərin daşınması üçün gəmiqayırma işlərinə rəhbərlik edirdi. Bu dövrdə iqtisadiyyatın bir qədər canlanmasına baxmayaraq, XVIII əsrin axırlarında İran hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacarın viranedici basqınları Azərbaycana çox böyük ziyan vurmuşdur. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar Bakını ələ keçirdi və qarət etdi, lakin tezliklə onun ordusu Şirvanı tərk etdi.Rusiya – İran müharibələri nəticəsində Bakı xanlığı Rusiyaya birləşdirildi. 1813-cü və 1828-ci illərdə Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri imzalandı, Azərbaycan Araz çayı boyunca Rusiya ilə İran arasında bölündü. İşğal edilmiş torpaqlar, o cümlədən Bakı rəsmən Rusiyaya təhkim edilmiş oldu. Bu dövrdə Bakının hüdudları qala divarları ilə əhatə olunmuş İçəri şəhərdən kənara çıxmırdı. İçəri Şəhərdə təqribən 300 ev və 3000-ə yaxın sakin vardı. 1846-cı ildə Qafqazda canişinlik təsdiq ediləndən sonra bu diyarda yeni inzibati-ərazi bölgüsü aparılır. Həmin bölgüyə görə Bakı qəzası yeni yaradılmış Şamaxı quberniyasına daxil edilmişdi. 1859-cu ildə quberniyanın mərkəzi Bakı şəhərinə köçürülür, quberniyanın mərkəzi Bakı şəhərinə köçürülür, quberniyanın adı dəyişdirilib Bakı quberniyası olur. Neft hasilatı Bakı şəhərinin inkişafında böyük rol oynayırdı. Rusiyanın iqtisadiyyatı neftə tələbatı xeyli gücləndirmişdi. Bununla əlaqədar Bakı Rusiyanın sənaye cəhətdən inkişafına cəlb edilmişdi. Bakıda başlanmış neft ehtirasını yalnız Klondaykdakı qızıl ehtirasları ilə müqayisə etmək olar. Bu dövrdə Bakıdakı neft yataqlarının intensiv istismarı başlandı və əcnəbi neft şirkətlərinin kapitalının Bakıya güclü axını təmin edildi. Qısa bir vaxtda Bakıda İsveç, İngiltərə, Fransa, Belçika, Almaniya və Amerika firmalarının nümayəndəlikləri yaradıldı. 1873- cü ildən etibarən Bakının Qara Şəhər adı ilə məşhur olan «neft kəməri» formalaşmağa başladı. Bundan bir qədər sonra Bakının «neft kəndlərini» – Suraxanı, Bibiheybət, Balaxanı və Sabunçunu əhatə edən Bakı sənaye rayonu yarandı. Burada dünyada ilk neft quyusu qazılmış, nefti nəql etmək üçün ilk tankerlər burada tikilmiş, Bakı-Batumi neft kəməri çəkilmişdir. Neftə və onun hasilatına həsr edilmiş ilk dövri nəşr olan «Neftyanoye delo» jurnalı da məhz Bakıda işıq üzü görmüşdü. XX yüzilliyin əvvəllərində dünyada çıxarılan bütün neftin yarısı Bakıda hasil edilirdi. Neft sənayesi ilə yanaşı təsərrüfatın digər sahələri də inkişaf etməyə başlamışdı. Rusiyanın dəniz nəqliyyatı vasitəsi ilə həyata keçirdiyi daşımalarıni Xəzər dənizi ilə aparılırdı. 1883-cü ildə Bakını Tbilisi ilə birləşdirən dəmiryolu açıldı, 1900-cü ildə isə Rusiyanın mərkəzi quberniyalarına və daha sonra Avropaya çıxşı olan Bakı-Petrovsk (indiki Mahaçqala) dəmiryolu çəkildi. 1868-1879-cu illərdə Bakı, Tbilisi və Krasnovodsk arasında ilk teleqraf xətləri çəkilmişdi, 1886-cı ildə isə Bakıda ilk telefon stansiyası tikildi. 40%- Abşeron yarımadasındakı bu şəhər o qədər yüksək sürətlə inkişaf edirdi ki, nə Rusiyada, nə də ümumiyyətlə Avropada heç bir şəhərdə bu cür sürətli inkişaf görünməmişdi. Rusiyanın bütün guşələrindən, xarici ölkələrdən müxtəlif millətlərin nümayəndələri iş və səadət axtara-axtara axışırdı. Artıqcü ildə Bakı əhalisinin sayı 45000-i keçmişdi, 1913-cü ildə isə bu rəqəm artaraq, 200.000-ə çatmışdı. Şəhərin ətrafında abadlıq işləri aparılır, qeyri-adi möhtəşəmliyi ilə seçilən malikanələrin sayı artırdı. Beləliklə, XIX əsrin axırlarında müşahidə olunan iqtisadi yüksəliş nəticəsində Bakı Rusiyanın ən iri mərkəzlərindən birinə, Qafqazda ən böyük və əhəmiyyətli şəhərə çevrilmişdi. 1918- ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan edildi. Bu, bütün müsəlman şərqində ilk respublika idi. Bakı müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasının paytaxtı oldu. Yeni dövlət hakimiyyəti orqanları formalaşmağa başladı. 1920- ci il aprelin 28-də XI Qızıl Ordu Hissələri Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərinə daxil oldu. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti elan edildi. İkinci dünya müharibəsi dövründə Bakı cəbhəni neftlə təmin edirdi. Faşizmin müvəffəqiyyətlə darmadağın edilməsi işinə Bakının töhfəsi çox böyük olmuşdur. Bakının neft ehtiyatları sovetlər ölkəsinin bütün neft ehtiyatlarının 75%-ə bərabər idi, təyyarə yanacağının 90%-i isə Bakı neftindən alınırdı. Bu dövrdə köhnə quyular bərpa olunub istismar edilirdi. Minlərlə neftçi cəbhəyə, vuruşmağa getmişdi. Mədənlərdə onlara qadınlar əvəz edirdi. SSRİ-nin müttəfiqləri tərəfindən İran ərazisindən keçməklə göndərilən hərbi və humanitar yardımın təmin edilməsində Bakı ən mühüm nəqliyyat qovşağı idi. 1949- cu ildə Neft Daşları yatağında işlər başlandı. Bu, dünya praktikasında açıq dənizdəki neft yataqlarının mənimsənilməsi istiqamətində ilk addım idi. Müharibədən sonrakı dövrün elə ilk illərindən başlayaraq, Bakıda yaşayış evlərinin və ictimai binalarının tikintisi bərpa edildi. Azərbaycan memarlığının klassiklərindən M.Useynovun və S.Dadaşovun, Q.Məcidovun, E.Qasımzadənin, Q.Əlizadənin, Q.Ələsgərovun və başqalarının istedadı və ustalığı sayəsində Bakının mərkəzində və onun yeni rayonlarında yeni və çox əhəmiyyətli memarlıq nümunələri ucaldılır. Bakı keçmiş SSRİ-nin ən iri sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilir. Bu gün Azərbaycan paytaxtı Qafqaz regionunun iri siyasi və iqtisadi mərkəzlərindən biri kimi mühüm rol oynayır. Bakı özündə 11 inzibati rayonu, 5 şəhər tipli qəsəbəni birləşdirir. Müəllif : Nərgiz Kazımlı Mənbə: faktxeber.com

['köhnə Bakı', 'qədim bakı', 'Bakının tarixi', 'Bakı şəhəri']

https://kayzen.az/blog/dahil%C9%99r-maraql%C4%B1/23944/fateh-teymur-yeddi-d%C3%BCnya-h%C3%B6kmdar%C4%B1.html

Fateh Teymur - Yeddi dünya hökmdarı

gunelb

Böyük insanlar,şəxsiyyətlər

25 noyabr 2019, 09:56

Böyük Çingiz xanın nəslindən olması bütün tarixə və tarix araşdıranlara məlumdur. Onu böyük türk tarixi salnamələrində sevənlər də var, sevməyənləri də az deyil. Tarix təzadlarla doludur, həmin təzadlardan biri də budur ki, bəzən Əmir Teymuru şəxsiyyəti ətrafında mübahisələrdə, onu olduğu kimi qiymətləndirə bilmirlər. Fateh Teymuru qınayanlara, bəzən “qaniçən” adlandıranlara isə üzümü tutub demək istəyirəm ki, hökmdarın bir əli tutub, bir əli kəsməsə, o zaman HÖKMDAR öz dövlətini idarə edə bilməz. 35 illik hakimiyyəti dövründə, elmin texnikanın bugünkü inkişafının olmadığı bir vaxtda, uzaq yolları, ölkələri yaxın edib, dünyanın 27 ölkəsini bir bayraq altında birləşdirə bildi. Bu tarixi şəxsiyyət, zamanında 7 dünya hökmdarı adlandırılan Əmir Teymur idi. Əmir Teymurun nəsli 488 il hakimiyyətdə oldu. Onun nəslindən olan 70 kişiyə tanrı padşahlıq qismət etdi. Sonuncu nəvəsi Baburun sülaləsinin Hindistanda hakimiyyəti 1522-1858-ci illəri əhatə etdi. Nəsildən 370 kişi türk tarıxının müxtəlif salnamələrinə adını qızıl həriflərlə yazdı. Gözəl hərb və döyüş taktikasını öyrənən Əmir Teymur demək olar ki, sərkərdəliyi dövründə həmişə qələbələr qazandı. “Mən dünyanı fəth edən Teymuram” əsərində bu haqda yazanda qeyd edir ki, ona qələbələr qazanmağa Allah kömək olub. Çünki, o həm də insanların və insanlığın yaraşığı olan İslam dinini yaymaqla məşğul idi. Qurani Kərimin hər cümləsinin 7 mənasını tövsif edə bilirdi. “Şərqin incisi-- SƏMƏRQƏND” Əmir Teymurun yaratdığı Məvarənnəhr dövlətinin mədəniyyəti və ticarəti, iqtisadi həyatının inkişafında böyük yüksəliş, intibah dövrü, həm də Mərkəzi Asiyanın dövlət kimi tanınmasında rol oynayıb. Teymur dövründə böyük imperiyanın ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi, insanlar və dövlətlər arasında ünsiyyətin yaranması üçün yol quruluşuna xüsusi fikir verirdi.“İpək yolu”, bizim zəmanəmizdə isə “Azad İqtisadi zona” adlanan bir sistemi işlətməklə, o paytaxt etdiyi Səmərqənd şəhərini dünyanın incisinə çevirdi. Özünün məşhur “Mən dünyanı fəth edən Teymuram” əsərində yazır: “ Tapşırdım ki, başlı-başına qalmış torpaqlarda kəhrizlər tiksinlər. Çayların və kanalların üzərində olan dağılmış körpüləri yenidən bərpa etsinlər. Yolçuların gecələməsi üçün qonaq evləri tiksinlər. Habelə yollarda gözətçi və nəzarətçi məntəqələri inşa etsinlər ki, nəzarətçi və mühafizəçilər vəziyyətə nəzarət edə bilsinlər. Və gəlib gedən yolçuların, qonaqların təhlükəsizliyi qorunsun”.Paytaxt Səmərqəndə Yaxın və Uzaq Şərqdən, Avropanın İspaniya, Fransa, İngiltərə kimi ölkələrindən də tacirlər, çaparlar gəlirdi. Bu tacırlərin gediş- gəlişini asanlaşdırmaq üçün yollar tikilir, yollarda çox şəffaf vergi və gömrük sistemi işləyirdi. Yollarda olan Karvansaralar, gözətçi məntəqələri, istirahət yerləri, hətta çapar atlarının istirahəti üçün olan dayanacaqlar  barədə o zamanın səyyahları, tarixçiləri ağız dolusu və heyranlıqla yazırlar. Yollarda karvanların dinc və rahat irəlıləməsi uçun bütün təhlükəsizlik qaydalarına əməl olunmalıydı. Əgər kimsə öz işinin öhdəsindən gəlməsə, qanun yol vermədiyi halda yolçunu və ya qonağı incidərdisə, belə hallar dərhal yoxlanılır, günahkar cəzasını alırdı. Bu cəza tədbirlərinin içərisində diri-diri basdırılmaq, başı kəsilmək və asılmaq təhlükəsi də var idi. Apardığı bütün döyüşlərdən qalib çıxan Əmir Teymur ilk əvvəl Məvarənnəhr dövlətini yaradaraq  Səmərqəndi onun paytaxtı elan etdi. Yenə Əmir Teymurun öz kitabından sitat: “...Səmərqəndi dünyanın ən gözəl və gülşən şəhərlərindən biri etdim. Dünyanın gözü sayılan Şirazda 7 məçid məsçid olduğu halda, mənim Səmərqəndimdə 200-dən artıq məscid var idi. Hər məscidin də iki, üç və ya 4 güldəstəsi ( müəllif: minarə nəzərdə tutulur) var idi. Hər məscidin başında isə qızıldan ay həkk olunmuşdu. Şəhərin girəcəyinə çatanda buradakı bağçalar və bağlardan gələn qızılgül ətirləri cənnəti xatırladırdı”. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, ömrünün 35 ilini istilalara və müharibələrə həsr etmiş Əmir Teymur, Səmərqəndə qayıdarkən, özü ilə həmin yerlərdən ən dəyərli alimləri, şairləri, ustaları, xəttatları da yığıb gətirirdi. Hətta zəbt edəcəyi şəhərə girməmişdən əvvəl, əsgərlərini həmin şəhərə və ya elata göndərərək, sənətkarlara, alimlərə, bacarıqlı ustalara və onların ailələrinə ziyan dəyməsin deyə, qapılarına işarələr qoydururdu. Döyüşlər başa çatandan sonra isə, həmin adamlar qoşun- ləşkərlə birlikdə Səmərqəndə gətirilirdilər. Səmərqənddə bu gün də göz bəbəyi kimi qorunub saxlanan Əmir Teymur dövrünün tarixi abidələrini — məscidləri, mavzoleyləri, mədrəsə, karvan-sarayları işğal etdiyi ölkələrdən gətirdiyi ustalara inşa etdirib. Artıq hökmranlığı, siyasi əqidəsi və gücü ilə tanınan Əmir Teymurun İmperiyasından lərzəyə gələn bir çox Avropa ölkələrinin hökmdarları, gələcəkdə Teymurun qəzəbinə tuş gəlməsinlər deyə, özləri ona məktub göndərərək, ittifaqa girməyə üstünlük verirdilər. Dövlətinin əmin-amanlığını qorumaq üçün Kastiliya və Leoniyanın hökmdarı III Henrix de Trastamara elçisi Rui Qonsales de Klavixonu bu məqsədlə Səmərqəndə göndərmişdi. Elçi de Klavixo sonralar “Əmir Teymurun sarayına qədər səyahət gündəlıyı”ndə yazırdı: “ Böyük sərkərdənin xasiyyətinə bələd olmayan bəzi yabançı ölkələrin hökmdarları onun qəbuluna gələndə yerə əyilərək, Teymur bəyə baş əyirdilər. Teymur belə məqamlarda özünün etirazını bildirərək deyirdi ki, insanlar ancaq namaz vaxtı böyük Allahın qarşısında baş əyməlidirlər. Buna görə də, Teymurun iqamətgahına gələn elçi və qonaqlar, hər təbəqədən olan insanlar, ona yaxınlaşıb, diz üstə oturub, əlini öpərək ehtiramlarını bildirirdilər”. Fransız səyyahı dünyanın paytaxtı sayılan Səmərqənd haqqında isə yazırdı:“Bu şəhərin özü və torpaqları da bolluq içərisindədir. Çörək kimi, şərab və ət, müxtəlif quşlar çox ücüz qiymətədir və boldur, qoyunlar o qədər nəhəngdirlər ki, hər birinin quyruğu 20 funt çəkisindədir, hətta bir adam onu əlində tuta bilmir. Burada çörək çox ucuzdur, düyü isə həddindən artıq boldur. Buna görə də onu “Səmər”- yəni “şəkər”, və bolluq mənasında “kənd” – yəni “bolluq olan şəhər” adlandırırlar. Bu şəhərdə ipək, dəri məmulatları, eləcə də hər cürə daş-qaş, qızıl, gümüş və bunlardan hazırlanmış ən gözəl əşyalar da hazırlanır”. Əmirin ən etibarlı müttəfiqi : Şimali Azərbaycan, Şirvanşahlar dövləti və “Dəmir qapı” Dərbənd 1399-1404-cü illərdə Əmir Teymurun 7 illik yürüşü məhz Qərbi İran, Azərbaycan, Kiçik Asiya və Suriyanı əhatə etdi. Rui Qonsales de Klavixo öz xatirələrində yazırdı ki, Qarabağda qış mülayım keçdiyindən Fateh Teymur adətən bütün qış aylarını yaz gələnə qədər qoşun-ləşkəri ilə burada keçirərdi. Tarixdən məlum olduğu kimi, gözəlliklər yaratmaqdan zövq alan Fateh Teymur, Qarabağı o qədər sevmişdi ki, burada iyirmi mindən artıq ev də tikdirmişdi. Bu evlərdə qoşun paytaxt Səmərqəndə qayıdanda yerli əhali sahib olurdu. Əlbəttə onların içərisində Əmir Teymurun qoşunu ilə gəlib, sonradan bu yerlərdən qayıtmayan elatlar da olurdu. Tez-tez Qarabağda qışlasa da, dövlətinin siyasi durumunu qorumaq, daim güclü nəzarətdə saxlamaq üçün Şimali Azərbaycana və Dərbəndə nəzarəti Şirvanşah Şeyx İbrahimxəlilə vermişdi. Əmir Teymurun gücünə və əzəmətinə bələd olan Şirvanşah Şeyx İbrahimxəlil özünün uzaqgörənliyi ilə, Fateh Teymura baş əyməyən şahlardan fərqli olaraq (çünki bir qayda olaraq Əmir Teymurun qabağına qoşunu ilə çıxan, şəhərin darvazalarıının açarını ona verməyən, və ya müqavimət göstərən padşahlar döyüşlərdə məğlub olurdular ) onunla ittifaq yaratmağa üstünlük verir. Teymurun hakimiyyəti dövründə onun sarayında işləmiş öz dövrünün tarixçi alimi Şərafəddin Əl Yəzdi «Zəfərnamə» əsərində yazır: "...Allahın köməkliyi ilə Teymur  Sahibqiran  Dərbənddən Bakıya gəldi (təqribən 1383-97-ci ili nəzərdə tutur -müəllif) və əmr etdi ki, buradakı qalanı möhkəmlətsinlər. İlk dəfə 1381-ci ildə Şirvana hücum edərkən   Şirvanşah Şeyx İbrahimxəlil sərkərdə Teymurun qabağına 40 dəvə yükü ənamla və 39 qulla çıxdı. Dünyanın alimləri, filosofları ilə məclis quran Teymur tez bu məqamı tutdu və Şeyx İbrahimdən soruşdu: «Qulun biri hanı?»  Şirvanşah Şeyx İbrahimxəlil ona baş əyərək dedi: "Şahım, məmləkətim və rəiyyətim qul olunca mənim qul olmağım daha əfzəldir".  Teymur Şamaxıda bir neçə gün qaldıqdan sonra Kürün sahillərinə endi. Şeyx İbrahimxəlil  burada da Əmir Teymura layiq şadyanalıq və qonaqpərvərliklə qəbul etdi. Teymurun qulluğunda bir etibarlı dost  kimi dayandı. Hökmdar Teymur da onun bu xidmətlərini cavabsız qoymayaraq, Şeyx İbrahimxəlilə özünün şəxsi əbasını və əbanın üstündə olan qiymətli daş-qaşlarla bəzənmiş kəmərini bağışladı. Bundan əlavə isə  ilk Azərbaycan dövlətini yaradan  Şirvanşah  Şeyx  İbrahimxəlili Şirvanda və Dərbənddə  öz vassalı elan etdi və dedi ki, bundan sonra Şeyx İbrahimxəlil öz ordusu ilə Dərbəndin sərhədlərini  də qorumalıdır". Bu yeni ittifaqla Şirvanşah İbrahimxəlil həm də Toxtamış xanın Şirvana etdiyi hücumdan sığortalanmış oldu. Həqiqətən də, Toxtamış xanın növbəti hücumu zamanı, Teymur özünün qələbə əzmli ordusu ilə Şirvanşahın köməyinə çataraq, onu Toxtamış xanın caynağından qurtara bildi. Teymurun Şirvanda olduğunu bilən Toxtamış xanın ordusu isə qaçaraq geri çəkildi. Elə bu məqamda  Fateh Teymurun  “Dəmir Darvazası”ndan danışmaq da yerinə düşər. Səmərqəndi yadellilərin hücümündan qoruyan amillərdən biri də, Əmir Teymurun  Səmərqəndin yaxınlığında olan Dəmir darvazası idi. Bu darvaza  həm də dövlətə böyük xeyir gətirirdi. Böyük İpək yolu ilə hərəkət edən-- Hindistandan, Kiçik Asiyadan gələn tacirlər, buradan keçəndə mütləq torpaq basdı (yəni gömrük haqqı) pulu verirdilər, bu da dövlətin  xəzinəsinə böyük miqdarda gəlir gətirirdi. Çünki, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Səmərqənd  artıq dünyanın Ticarət Mərkəzinə-- özüdə ki, Azad Ticarət Mərkəzinə çevrilmişdi. ƏmirTeymurun bu  uğurundan xəbərdar olan Şirvanşah Şeyx İbrahimxəlil də  Dərbəndin yaxınlığında belə darvazalar  tikdirir.  Elə “Dəmir qapı Dərbənd” sözü də bu günümüzə Şirvanşahdan gəlib çıxan bir deyimdir. Dərbənd qapısından isə taçirlər və səyahətçilər  Bakıya və İrana səfər edirdilər. Bu qapı  həm də Şirvanşahlar dövlətinin istehkamı idi. Fateh Teymurun dövlətçilik ənənəsiMəlum olduğu kimi 7 dünya hökmdarı Teymur həm də Cənubi Azərbaycanı öz nəzarəti altında saxlayırdı. Qara Yusifin və İran şahı Sultan Əhmədin zülmündən cana doymuş Cənubi azərbaycanlılar Teymurun qoşununu toy-bayramla qarşılayaraq, öz padşahlarına qarşı çıxmışdılar. Taleyinə ancaq uğurlar, qələbələr yazılmış böyük sərkərdənin yaşadığı dövrün tarixçiləri və şahidləri Şərafəddin əl Yəzdi və Nizaməddin Şamı “Zəfərnamə”lərində, İbn Ərəbşah “Teymurnəmə” əsərlərində Əmir Teymurun yaşadığı dövrü və şəxsiyyətini ustalıqla qələmə almışlar. Bu müəlliflərin əsərlərini nəzərdən keçirəndə Sahibqıran Teymurun dövlət idarəçiliyi və hərbi taktikasına da heyran qalırsan. Tarixi mənbələrdəki məlumatlara görə, fəth etdiyi 27 dövlətin hər birində baş verən hadisələrdən, həmin dövlətlərdəki padşahların, şahların idarəçiliyindən vaxtlı vaxtında xəbər tuturdu. Bu xəbərlər ona yerlərdə təyin etdiyi şəxslərdən, elçilərindən, gizli xəfiyyələrindən, dünyanın hər yerinə göndərdiyi dərvişlərindən gəlirdi. Böyük bir imperiyanın saxlanmasında Əmir Teymurun qanunları saat mexanizmi kimi düz işləyirdi. Böyük sərkərdə “Tüzüklər”ində yazırdı: “ Vicdanımın və ədalətin səsinə qulaq asaraq mən qulların da şikayətini təmkinlə dinləyib, haqqı nahaqdan ayırmışam. Mərhəmətlı əməllərimlə insanların qəlbində qalmışam. Dövlətin qanunlarına söykənərək ordunu və rəiyyətimi ümid və qorxu içində saxlamışam. İmkansız və məzlumlara mərhəmət göstərib, əsgərlərimi mükafatlandırmışam. Mən deyirdim ki, hökmdar özü ədalətli və mənəviyyatca təmiz olmalıdır ki, onun ətrafında olanlar da, ona baxıb bu ədalət və mənəvi dəyərlərini qorusunlar. Əgər padşah özü zülmkardırsa, onda onun ətrafındakıların da əxlaqı pozulur və həmin adamlar hər vəchlə xalqı tapdamağa çalışırlar”. Həyatı təzadlarla dolu hökmdar, öz əsrində çox şəhərləri yerlə yeksan edib, insan başlarından qalalar, divarlar yapıb. Hətta kitablarında yazır ki, “… mən zəbt etdiyim şəhərlərdə tabe olmayan əhalini qanına qəltan edirdim, şəhərin küçələrində, bazarlarında, meydanlarında qan su yerinə axırdı. Lakin mənə qarşı çıxmayan, sakitcə İslamın bayrağını və mənim hökmranlığımı qəbul edənləri isə mərhəmət göstərib, incitmirdim”. Bu fikirlər də ona aiddir: “Düşmənimi öz əlimlə öldürəndə, onun qanının axmasını zövqlə seyr edirdim. Düşmənimin qanını tökmək mənə xoş idi. Elə bu üsulla da dövləti idarə edirdim, bununla ətrafdakılara bildirmək istəyirdim ki, mənə qarşı çıxanların hər birini belə aqibət gözləyir”. Əmir Teymura görə, hakimiyyətin öz qayda-qanunları var. O, belə hesab edirdi ki, xalqı həmişə qorxu içərisində saxlamaq lazımdır. Əgər hakimiyyətdən və qanunlardan qorxusu, çəkinəcəyi olmasa, cinayətkarlar, yaramazlar, quldurlar sadə xalqın həyatını alt-üst edər, var dövlətini talayarlar. Əslində dünyanın tapındığı Qurani Kərimdə də yazılıb ki, insanları qorxu və mərhəmət içərisində saxlamaq lazımdır. Yürüş etdiyi, zəbt etdiyi ölkələrdə çox vaxt yerli əhalinin arzu və istəklərini nəzərə aldığından, elin, obanın layiqli adamlarını hakimiyyət başına gətirər, onların məişət və adət ənənələrinə hörmətlə yanaşardı. Şəhərin qazisini və ya hakimini isə, mütləq həmin şəhərdə yaşayan, eli-obanı yaxşı tanıyan ,həmin mərtəbəyə layiq olan yerli şəxslərdən seçirdi ki, əhalinin adət-ənənəsinə, yaşayış tərzinə uyğun idarəçilik təmin olunsun. Bu mənada hətta başqa ölkələrdən Məvarənnəhr dövlətinə gətirdiyi insanların dini adət-ənənələrinin qorunması üçün onlara ibadət yerləri, kilsələr tikmələrinə də icazə verirdi. Bu da Əmir Teymurun tolerantlığından irəli gəlirdi. Fateh barmağında öz zəmanəsinin görkəmli şeyxi olan Zainuddin Abu Bəkr Tabaydasinin 21 yaşında olarkən ona hədiyyə etdiyi, üzərində “Rosti-rost” sözü yazılmış mərcan qaşlı üzük gəzdirirdi. “Rosti-rost”-“Ədalətli olsan, xeyrə çatarsan” — demək idi. Buna görə də, həmişə vicdanının səsini dinləyib, ədalətlə hərəkət edərək, təbəəsində olan qullarına mərhəmət göstərirdi. Günahı olub və olmayanların da haqqını ədalətlı şəkildə təmin edirdi. Bununla belə, dövlət işlərində verilən tapşırıqları layiqincə yerinə yetirənlərin də mükafatını verirdi. Fateh Teymurun dövlət idarəçiliyindəki uğurlarından biri də ondan ibarət idi ki, dövlət əhəmiyyətli hər hansı bir məsələnin həllində, qanun qəbul ediləndə, uzaq bir səfərə çıxanda üləmaları, müşavirlərini, vəzirlərini, alimləri, tarixçiləri başına toplayıb, onların rəyini fikrini öyrənər, xeyirli və xeyirsiz tərəflərini götür-qoy etdikdən sonra, hərtərəfli düşünüb qərar qəbul edərdi. O, uzunmüddətli uzaq səfərlərindən qayıtdıqdan sonra da, hakimləri, qaziləri, yerində qoyub getdiyi iş icraçılarını və rəiyyətin içərisində sözü keçən, ona dolğun həqiqətləri çatdıra bilən şəxsləri sarayına çağırıb, məşvərət edər, ölkəsində olmadığı müddətdə baş verən hadisələrdən xəbər tutar, rəiyyətin nahaqdan incidənləri isə ağır cəza ilə cəzalandırardı. Dövlətdə ali işlərdə çalışacaq şəxsləri seçəndə isə onların, nəsil-kökünə, insani keyfiyyətlərinə, xalq arasında hörmətinə fikir verirdi. Bir şəxsin nəslində və ya özündə satqınlıq, nadanlıq olurdusa, həmin şəxsləri dövləti-aliyə işə götürmürdülər. Əmir Teymur ətrafında ancaq etibarlı və sədaqətli insanları işlədirdi. Bu gün bir çox məqamlarda bəzi insanlar belə fikir yürüdürlər ki, köhnə qəbirlər silinib getməlidir. Bəlkə də bu dünyada adi insan kimi ömür sürüb gedən insanlara daha çox aiddir. Əmir Teymurun isə özünün bir həqiqəti var idi. O, yürüş etdiyi şəhərlərdə Məhəmməd peyğəmbərin(S.Ə.S.) nəslindən olan dünyadan köçən insanların qəbrini tapır, onları abad edirdi. Hətta dövlət xəzinəsindən belə məzarların və xanakələrin saxlanması üçün vəsait ayırırdı. İmam Hüseynin, Şeyx Əbdülqədirin, imam Məhəmməd Haqqinin, imam Əli İbn Musanın, imam Musa Kazımın da məzarlarına bu diqqəti göstərmişdi. Tus şəhərinə gələrkən, burada böyük fars şairi Firdovsinin baş daşının sındırıldığını görür, və əsgərlərinə tez bir zamanda Firdovsinin məzarını abadlaşdırmağı əmr edir. Təbrizdə hicri tarixinin 703-cü ilində dünyasını dəyişmiş, Çingiz xanın nəslindən olan Qazan xanın məzarını ziyarət edir. Əmir Teymurun ona savab qazandıran əməllərindən biri də o idi ki, mədrəsəsi və məscidləri olmayan şəhərlərdə də məscid və mədrəsələr tikdirirdi. Həmin mədrəsə və məscidlərin rəhbərinə isə şəhərin valiləri tərəfindən yüksək aylıq verməyi bir qanun kimi yazmışdı. Deyirdi ki, dərs öyrədən müəllimin əməyi və yeri ucadır. Elə buna görə də, yazdığı vəsiyyətnaməsində, məzarının müəllimi Mir Seyid Bərəkənin ayaqları altında basdırılmasını arzulamışdı.Sərkərdə Teymurun hərbi taktikaları 12 yaşından at belində olan, döyüş texnikasının bütün növlərinə bələd olan, hər iki əli ilə qılınc oynatmağı, qalxan tutmağı bacaran bu türk oğlu Fateh Teymur döyüşlərdə 72 dəfə yaralansa da, bir dəfə də olsun, aldığı yaralara görə səsini belə çıxarmayıb. Bu haqda özü yazır ki, “… dişlərimi bir-birinə qıcayıb səsimi çıxarmazdım, çünki, əsgərlərim səsimi eşitsə, ya məni gücsüz sanar, ya da ki, ruhdan düşərdilər”. Bəlkə elə bu dəmir idarəsinə görə də Teymur idi. Sahibqıran Teymurun döyüş qanunlarından biri də belə idi ki, ordusu gərgin döyüşlərə hazırlanarkən, əsgərlərini şəhərdən və elatdan uzaq olan bir yerdə qərarlaşdırar, çadır-duracaq yerlərini də uzaqda qurdurardı. Və əsgərlərinə belə bir tapşırıq vermişdi ki, döyüşdən əvvəl heç bir qadın və qıza baxmaq olmazdı. Sərkərdə yazırdı ki, orduda olan əsgərlər, yüzbaşı, minbaşılar adətən cavanlar olur. Cavanlıqda isə insan görüb bəyəndiyini sevə bilər. Döyüşlər vaxtı, əsgərin fikri gözəlin yanında qalsa, o döyüş qabiliyyətini itirəcək. Sərkərdə Teymur yazırdı ki, əgər ordu başçısı döyüşçülərinin  gözündə güclü görünürsə, onda döyüşçülər də ona baxıb hər yerdə rəşadət göstərəcəklər. Buna görə də sərkərdə tez-tez döyüş təlimlərinə çıxır, ox atır, qalxanla, qılıncla məharətini nümayiş etdirirdi. Döyüşlərdə fərqlənən döyüşçüləri, bahadırları, əmirləri səxavətlə mükafatandırırdı. Ordunu hər zaman hazırlıq vəziyyətində saxlayırdı. Ruma və Azərbaycana 7 illik yürüş edərkən, döyüşlərin uzun və ağır keçəcəyini bildiyindən, sərkərdə əsgərlərə göstərdikləri xidmətin müqabilində 7 ilin əmək haqqını, döyüşə getməzdən əvvəl verir. Ailələrinin yüksək təminatına əmin olan döyüşçülər isə bütün varlıqları, canları ilə döyüşlərə qatılırdılar. Dünyanın 27 dövlətinə hökmranlıq edən Əmir Teymur xatirələrində qeyd edirdi ki, döyüşçülərinə verdiyi qiymət, dövlət tərəfindən orduya olan qayğı və nizam intizam əsgərləri sədaqətli və rəşadətli etmişdi. Onların gücünə görə də bu ölkələri fəth edə bilmişdi. Əmir Teymurun İldırım Bəyazidlə döyüşü, Türkiyəyə yürüşü tarixdə həmişə təzadlı mübahisələr yaradıb. Bəli, bu gün tarixi saf-çürük edəndə, görürsən ki, Fateh Teymurun bu hərəkətində xarici qüvvələrin, əsasən də xristian ölkələrinin böyük təsiri olub. Qarşısına dünyaya hökmdar olmağı məqsəd qoyan Fateh Teymur, təbii ki, Türkiyəni də özünə tabe etmək qərarından da vaz keçməyəcəkdi.  Bu məqsədinin həyata keçirilməsinin sürətlənməsinə isə İldırım Bəyazidin ona yazdığı təhqir dolu məktubu olur. Teymur Bəyazidin 6 minlik ordusunu əsir götürür, Bəyazid döyüşü uduzduğunu görəndə, ailəsini başqa şəhərə göndərir, özü də gizlənmək məcburiyyətində qalır. Lakin az keçmir ki, Teymurun xəfiyyələri onu tapıb, qolları bağlı halda hüzuruna gətirirlər. Teymur İbrahim Bəyazidi saraya gətirən Mahmud ağanın üstünə çığırıb deyir ki, “Açın onun qollarını. Siz məgər bilmirsiniz ki, hüzuruma böyük bir imperiyanın hökmdarını gətirmisiniz?!”. Daha sonra, Teymur ondan niyə üz-üzə gəlib vuruşmamağını soruşanda, Bəyazid ayaqlarında məfasil xətəliyinin olduğunu bəhanə gətirir, Fateh ona cavabında deyir ki, bu oynaq ağrısı sayılan xəstəlik zaman-zaman onu da narahat edir, lakin döyüşməyə mane olmur. Teymur Bəyazidi gözündən kənara qoymur, getdiyi bütün döyüşlərə onu da yanında aparır. Fikirləşir ki, Bəyazidi, iqamətgahda nəzarətsiz qoyarsa, bəzi zəif adamları özünə tərəf çəkib qiyam və ya xəyanət edə bilər. İldırım Bəyazidi tam zərərsizləşdirən Əmir Teymur bir gün, İbrahim Bəyaziddən yaxınlıqda yerləşən Bizansı niyə zəbt etmədiyini soruşur. Cavabında İldırım Bəyazid ona deyir ki, Bizansa girmək üçün güclü dəniz donanması lazımdır. Onun isə belə gəmiləri yoxdur. Bu məqsədə çatmaq üçün isə nə az-nə çox, 2000-ə qədər gəmi gərəkdir. Bundan əlavə isə, su yolu ilə bu şəhərə yadellilər gələndə, dənizdən alov qalxır. Əmir Teymur üçün həll olunmayan məsələ yox idi ki, Allah ona o qədər iti ağıl və uzaqgörənlik vermişdi ki, bütün çətin vəziyyətlərdən çıxmağın yolunu tez bir zamanda tapırdı. Belə olan təqdirdə Fateh Teymur Fransadakı səfirinə xəbər göndərir, tez bir zamanda Teymurun sifarişini yerinə yetirən elçi sərkərdəyə xəbər göndərir ki, Fransadan dəmirdən hazırlanmış gəmilər almaq olar. Gecələrin birində Rum ilə Bizans arasında olan dənizi seyr edərkən Teymur dənizin alovlandığını görür. Dənizin suyunun üstündəki odun haradan əmələ gəldiyini soruşduqda, İldırım Bəyazid deyir ki, elə bu odun-alovun qorxusundan, kimsə Bizansı zəbt edə bilmir. Dənizə girən gəmilər, yarı yola çatmamış od tutub yanırlar. Bu odun sirrini isə min illərdir ki, Bizans imperatoru saxlayır, ancaq taxta çıxan adam bilir. 1200 ildən çox yaşı olan bu sirri öyrənmək həvəsi Əmir Teymura güc gəlir. Dənizin ortasında yanan alovu görərkən, tabeliyində olan Badukubədə (Bakını nəzərdə tutur – müəllif.) dayanmadan yanan torpaqlar gördüyünü xatırlayır. Badukubədəki alovların isə tarixi çox qədimdir. Bu yanar alovları Adəmin nəslindən olan insanlardan bu yana su ilə deyil, torpaqla söndürürlər. Badukubənin yanar torpaqlarını xatırlayan, Teymur belə qərar gəlir ki, Bizansa da girmək üçün gəmiləri torpaqla doldurub, suyun üzərindəki odu- alovu ram edəcək. Bizansa girməyə hazırlaşarkən isə İldırım Bəyazidin qohumu Meqnisiyanın hökmdarı Tuqul şahın Ruma hücumu barədə xəbər alır. Az keçmir ki, Teymur böyük ordusu ilə Tuqulun qarşısına çıxır, Tuqul Əmir Teymurun ordusu qarşısında tab gətirə bilməyəcəyini görüb, ordusunun üzünü İran Azərbaycanına döndərir. Teymur bilir ki, Azərbaycanda o, İran, Tehran və digər qonşu dövlətlərin hakimləri ilə birləşsə, səltənətinə qarşı çıxa bilər. Buna görə də Tuqulu Azərbaycana qədər qovub, orada haqlayır. Tuqulun ordusunu darmadağın edir. Bu döyüşdə yaralanaraq hüzuruna gətirilən Tuqulu da bağışlayır. Lakin bir neçə gün sonra Tuqul öz əcəli ilə ölür. Aradan bir neçə müddət keçəndən sonra, İldırım Bəyazid də vəfat edir. Vəfat etməzdən öncə Teymurdan oğlanlarına hər hansı bir ölkənin hakimliyini verməyi xahiş edir. Teymur onun iki oğlunu əyalətlərə başçı təyin edir. Azərbaycandakı sonuncu döyüşündə də İldırım Bəyazidin oğlunun ordusunun gücündən istifadə edir. O taylı-bu taylı Azərbaycanı özünə tabe etdikdən sonra, anadan olduğu Keş vilayətinə qayıdaraq, Keş şəhərinin yenidən tikilib abadlaşdırılması barədə əmr verir. Şəhər hazır olandan sonra isə, dünyanın hər yerində olan vassallarını və başqa ölkələrin hökmdarlarını Keşə qonaq çağırır. Dəvətlilərin hamısı dəvəti qəbul etsə də, Çin imperatoru Əmir Terymurun dəvət məktubuna təhqir dolu bir cavab yazır: “Özünü böyük hökmdar kimi elan etmək istəyən Teymur bəy, Sizə ərz etmək istəyirəm ki, mənim Ca Belkadan Ca Belasa qədər olan ərazimdə sənin səhralarındakı qumlarından çox və dənizlərdəki balıqlardan çox sayı olan ordum var. Sən özünə necə rəva görüb, mənim boyda bir padşahı beş-altı dənə kərpicdən tikdirdiyin yerə dəvət edirsən. Məni təzim etməyə gələnlər, əvvəlcə on dəfə torpağımı öpür, sonra bu şərəfə nail olurlar. Əcəba, birdən Çinə yolun düşsə, əcdadlarımın tikdirdiyi Böyük divarı görüb təəccüblənərsən. Mənim adi bir əyaləti idarə edən canişinim səndən hünərlidir. Əgər onların biri ilə var-dövlətin və ya gücün ölçüyə gələrsə, onda mənimlə görüşmək xoşbəxtliyi də sənə nəsib olar”. Bu məktubu alandan sonra, qarşıdakı iki il ərzində Əmir Teymur öz ordusunu Çinə yürüşə hazırlayır. 1404-cü ildə Teymur 200 minlik Ordusu ilə Çinə yürüşə çıxır. Lakin 1405-ci il fevralın 18-də Otrar aşırımında keçirdiyi növbəti iflic nəticəsində dünyasını dəyişir. Onu Səmərqənddə, əvvəlcədən inşa etdirdiyi Mavzoleyində, müəllimi Mir Seyid Bərəkənin ayaqları altında, ailə məzarlığında dəfn edirlər. Müəllif : Aida Eyvazova, Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri QSC-nin Özbəkistan Respublikası və Mərkəzi Asiya üzrə müxbir postunun rəhbəri  Mənbə : modern.az

['Fateh Əmir Teymur', 'Fateh Teymur', 'Əmir Teymur', 'Yeddi dünya hökmdarı', 'Teymurləng']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23765/kitabi-d%C9%99d%C9%99-qorqud-xalq%C4%B1m%C4%B1z%C4%B1n-tarix-salnam%C9%99si.html

“Kitabi­-Dədə Qorqud” - Xalqımızın tarix salnaməsi

luminat

Ədəbiyyat

23 noyabr 2019, 20:20

Dünya mədəniyyətinə çox böyük töhfələr vermiş Azərbaycan xalqının ən möhtəşəm tarixi abidəsi “Kitabi­-Dədə Qorqud” dastanıdır. VII əsrdən üzübəri ozanların Oğuz yurdunu oymaq-oymaq gəzib yaydığı “Kitabi-Dədə Qorqud” boyları bu ərazidə türk dilində danışan Azərbaycan xalqının yaşadığını sübut edən əhəmiyyətli bir mənbədir. Dastanda cərəyan edən real tarixi hadisələr Azərbaycanda baş verib. Hələ VI əsrin sonu, VII əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu tayfaları Dərbənddən Zəncana qədər olan geniş bir ərazidə – Böyük Qafqazın ətəklərində, Qarabağda, Naxçıvanda, Göyçə gölü ətrafında yaşayıblar. Soykökü “xanlar-xanı Bayandur xana” gedib çatan Ağqoyunlular sonralar paytaxtı Diyarbəkir olan Oğuz dövləti yaradırlar. Bu dövləti idarə edən sülalə Bayandur xanın adı ilə “Bayandurlar” adlanır. Oğuzlar Göyçə gölü ilə Arpaçay arasındakı dağları Alagöz yaylaqları və ya Alagöz dağları adlandırırdılar. Oğuz türklərinin tarixindən bəhs edən Əbu Bəkr əl-Tihrani əl-İsfahani­nin “Kitabi Diyarbəkriyyə” əsərində Ağqoyunluların ulu babası Oğuz xaqanın Göyçə gölü ətrafında vəfat etdiyini yazır. Dastanda adıçəkilən bu göl vaxtilə Oğuz elinin sərhədi daxilində yerləşən, indi isə Ermənistan ərazisində qalan Göyçə gölüdür. Dastanın boylarında təsvir olunan həyat və məişət şəraiti oğuzların oturaq həyat sürdüyünü təsdiq edir. Ağban elinin oymaqlarında əsas peşə taxıl əkib-becərmək olub. “Qatar-qatar dəvələri”, “tövlə-tövlə şahanə atları”, saysız-hesabsız qoyun sürüləri olan oğuzlar bu peşələri müstəqil istehsal sahələrinə çevirir, oğuz sənətkarlarının düzəltdiyi əl işləri hər yerdə şöhrət qazanır, həmin məmulatlardan ən çox hərbi işlərdə istifadə edilirdi.Bu fikri dastanda bir çox məmulatların, silah adlarının çəkilməsi də sübut edir. Boylarda cəbbəxanalardan polad və dəmirdən hazırlanan məmulatlardan – yonucu, balta, bıçaq, nal, üzəngi, cilov, üçayaq qazanlardan ətraflı danışılır. Oğuz sənətkarlarının əl işləri öyünülür. Oğuz türkü at belində doğulub. Bu igidlər üçün hərbi iş daimi məşğuliyyət sayılırdı. Türk oğlu, oğuz övladı kiçik yaşlarından türk döyüş qaydalarını bilməli, qılınc, nizə, çomaqla davranmağı bacarmalı idi. Böyüyən hər igid qılınc çalıb, qurşaq tutub, igidlik göstərməli, ad qazanmalı idi. Tayfanın hər bir üzvü döyüşçü sayılırdı. Elə ki döyüş başladı, hər boy öz istiqamətini tutar, düşmənlə üz-üzə gələndə hər bölük sərkərdəsi düşmən sərkərdəsilə təkbətək vuruşardı. Sonra dəstələr arasında döyüş başlayar, düşmən bayrağının yerə salınması, ordugahın ələ keçirilməsi ilə başa çatardı. Ələ keçirilmiş düşmən xəzinəsi döyüşçülər arasında bölüşdürüldükdən sonra ümumi şənlik başlayardı. Oğuz qadınları ər igidlərdən geri qalmazdı – at çapar, qılınc oynadar, Vətənin dar günündə böyük, iti polad qılınca qurşanıb ərlə, qardaşla birlikdə döyüşə yollanardı. “Kitab-Dədə Qorqud”un bütün boylarında igidlərin Vətən sevgisindən geniş bəhs edilir. Dastanda Azərbaycan torpaqlarına aramsız hücumlar edən yadellilərə qarşı mübarizə, xüsusilə parlaq əks olunub. Bu tarixi gerçəklik “Bəkil oğlu İmran” boyunda da görünür. Buradan təsvir olunur ki, oğuzun başbiləni Dədə Qorqud gürcü feodallarının hücumunun qarşısını almaq üçün sərhədlərin qorunmasını məsləhət görür. Azərbaycanın qərb sərhədlərinin, o cümlədən Bərdə və Gəncənin müdafiəsinə qalxan oğuz ərənləri “polad üzlü qılıncına” and içir, yağı ayağının müqəddəs Vətən torpağına dəyməsinə icazə vermirdilər. İsmət, namus oğuz qadınları üçün müqəddəsdir. Belə ki, “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda əsir düşüb aparılan Burla xatun əri Qazan xanın namusunu qorumaq üçün oğlu Uruzun ətindən bişiriləcək qovurmadan yeməyə razılıq verir.Hələ X əsrdən çox-çox əvvəl oğuz türklərində pul və maliyyə sistemi fəaliyyət göstərirdi. “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında oğuzların qızıl pullarından, altun axçalarından danışılır. Dastanda “Duxa qoca oğlu Dəli Domrul” boyunda qızıl-gümüş pulu xərcləmək hesabına qurulan şənliklərdən də bəhs olunur. Boylarda vergilərlə bağlı ifadələr də işlədilir. Aydın olur ki, oğuz türklərində vergi natura və pul formasında alınar, 24 sancağa bölünən ölkənin idarə olunmasına, divanxananın saxlanmasına sərf edilərdi. Dastanın ayrı-ayrı boylarından bəlli olur ki, oğuzlar Şam, Rum, o cümlədən Konstantinopolla ticarət əlaqələri saxlayırdılar. Hələ çox qədimdən, İslamdan əvvəl tək Allaha – Tanrıya inanan oğuzlar xilafət işğalları dövründə İslam dinini qəbul edən türk xalqlarından biridir. Azərbaycan türkləri İslam dinini daha erkən qəbul etməklə yanaşı, bu dinin yayılmasında da mühüm rol oynayırdılar. Mənbələrin birində deyilir ki, Dədə Qorqud 632-ci ildə Ərəbistana gedərək Xəlifə Əbu Bəkrlə görüşür, İslam dinini qəbul edir. Bu da Dədə Qorqudun Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s) zamanında yaşadığına dair dəlillərdən biridir. Dastanda iki müqəddəs şəhərin – Məkkə və Mədinənin adı hörmətlə, ehtiramla çəkilir, “Tanrı evi Məkkə və Mədinə”, – deyə onlardan söhbət açılır. Dastanın girişində İslamın müqəddəs ayini olan Həcc ziyarətindən söz açılması o dövrdə oğuzların İslamı mükəmməl mənimsəməsini təsdiqləyən faktdır. İslamaqədərki dövrlərdə yad­ellilərə qarşı türk-oğuz bayrağı altında mübarizə aparan Azərbaycan tayfalarının bir-birilə qovuşması ilə türk-islam birliyi yaranır. Dədə Qorqudun yaşadığı zamanlara aid memarlıq abidələri xalqımızın tarixinin daşlaşmış yaddaşı, zamanların əsrarəngiz nişanəsidir. Lap qədimdən “Qala quran qış”, yəni oğuzlardan bu günümüzə qədər gəlib çatan, hər daşında bir tarix yaşadan qalalar, bürclər müxtəlif müdafiə qurğuları kimi yadigar qalıb. Onlardan biri öz əzəmət və qüdrəti ilə çox fatehləri heyrətə salan Əlincə qalasıdır. Qalanın adının “Əlincə” adlanması haqqında müxtəlif fikirlər və yozumlar vardır. Xalq arasında “Əlincə” sözünün qalanın alınmazlığına, əlçatmazlığına işarə olması bildirilir.“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında ölkəmizin ərazisində olan çoxsaylı karvansaraylardan da söz açılır. Bu abidələrin əksəriyyəti müdafiə məqsədilə möhkəmləndirilmiş tiki­lilər hesab olunur. Onlar Azərbaycandan keçən beynəlxalq ticarət yolları üzərində yerləşirdi. Dastanın əsl nüsxəsi bizə qədər gəlib çatmasa da, hazırda eposun iki əlyazma nüsxəsi məlumdur. Hər iki əlyazma XV əsrdə əvvəlki əlyazmalardan köçürülüb. Bu əlyazma nüsxələrindən daha mükəmməli bir müqəddimə, on iki boydan ibarət olmaqla, Almaniyanın Drezden, digəri isə bir müqəddimə və altı boydan ibarət olmaqla, Vatikan muzeyində saxlanılır. “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsi ana dilimizdə yazıya alınmış ilk qədim və möhtəşəm sənət əsəridir. Dastan alman alimi Fridrix fon Ditsin 1815-ci ildə verdiyi ilk məlumatdan sonra elm aləmində məşhurlaşmağa başlayıb. Belə ki, o, 1815-ci ildə “Basatın Təpəgözü ­öldürməsi” boyunu almancaya tərcümə etmişdir. Azərbaycanda isə eposu ilk dəfə 1939-cu ildə görkəmli ədəbiyyatşünas Həmid Araslı çapa hazırlayıb. Şəxsiyyətə pərəstişin ifşasından sonra abidə Azərbaycanda geniş şəkildə öyrənilib, onun əsasında film çəkilib. Filmin ssenari müəllifi Azərbaycanın Xalq yazıçısı Anardır. Xalqımızın ümummilli lideri ­Heydər Əliyevin 20 aprel 1997-ci il tarixli Fərmanı əsasında “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illiyi geniş şəkildə qeyd edilib. Respublikamızda və bir sıra xarici ölkələrdə elmi konfranslar təşkil olunub. 1998-ci ildə YUNESKO-da beynəlxalq simpoziumun təşkili eposun dünya miqyasında təbliği işinə ciddi töhfə verib. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 2004-cü il 12 yanvar tarixli Sərəncamı ilə dastan yenidən kütləvi şəkildə nəşr olunub. Dövlət başçısının 2015-ci il 20 fevral tarixli digər Sərəncamı ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilinə ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyi ölkəmizdə, eləcə də muxtar respublikamızda geniş şəkildə qeyd edilib. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbovun 2017-ci il 28 avqust tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Oxunması zəruri olan kitabların Siyahısı”nda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının da özünə yer alması bu böyük tarixi abidəyə ehtiramın ifadəsidir. Bu dastanın hər evdə olması, hər ailədə oxunması gənc nəsli onun ideya-bədii xüsusiyyətləri əsasında tərbiyə etmək baxımından mütləqdir, zəruridir. Müəllif: Bəsirə BUDAQOVA, Naxçıvan şəhər 1 nömrəli tam orta məktəbin tarix müəllimiMənbə: serqqapisi.az

['Dədə Qorqud', 'Kitabi-Dədə Qorqud', 'dastan']

https://kayzen.az/blog/politologiya/23709/v-h%C9%99rfi-il%C9%99-ba%C5%9Flayan-tarix-terminl%C9%99ri.html

"V" hərfi ilə başlayan tarix terminləri

luminat

Tarix və politologiya

20 noyabr 2019, 17:38

Vakx (lat. «Baxus») — Qədim Roma dinində bərəkət və şərabçılıq allahı, qədim yunanlardakı Dionisə uyğun gəlir. Vakxın şərəfinə dini bayramlar -vakxanaliyalar keçirilirdi.vakxanaliya — Qədim Romada Vakxın şərəfinə keçirilən dini bayramlar. Vakxanaliya iştirakçıları şərab içməklə özlərini ekstaz vəziyyətinə çatdırırdılar. Vaqif Molla Pənah (1717 — 97) — «Vaqif» təxəllüsü ilə yazmış görkəmli Azərbaycan şairi və Qarabağ xanlığının vəziri. Vaqif Qıraq Salahlı kəndində (müasir Azərbaycan Respublikasının Qazax rayonunda) kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Mükəmməl təhsil alan Vaqif fars və ərəb dillərini də öyrənmişdir. Əvvəlcə Gəncədə yaşamış, sonra Qarabağa köçüb Tərtərbasar kəndində məktəbdə dərs demiş, bundan sonra isə Şuşada müəllimlik etmişdir. Vaqifin hərtərəfli biliyə malik olması və onun şerləri haqqında xəbər tezliklə poeziya həvəskarı Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana da çatdı və o, Vaqifi öz yanına çağırıb onu eşikağası təyin etdi. Bir qədər keçdikdən sonra Vaqif Qarabağ xanlığının baş vəziri oldu. Azərbaycan xanlıqlarının ara müharibələri ilə zəiflədiyi dövrdə onlar xanlıqları ilə İran işğalçılarının qənimətinə çevrildilər, Vaqif isə Azərbaycan Gürcüstan arasında qarşılıqlı əlaqələrin möhkəmlənməsinə, eyni zamanda, Rusiya ilə dostluq əlaqələrinin inkişaf etdirilməsinə yönəlmiş siyasət yeridirdi. 1796-cı ildə general Zubovun başçılığı ilə rus qoşunları Azərbaycana yürüş edərkən Qarabağ xanlığının Rusiya ilə yaxınlaşmasında Vaqifin xidmətlərinin etirafı kimi Rusiya imperatriçəsi /7 Yekaterinanın adından Zubov ona qiymətli əsa hədiyyə etmişdir. Tarixçilərin fərziyyəsinə görə, 1797-ci ildə Ağa Məhəmməd şahın İran qoşunları Şuşanı mühasirəyə alan zaman istilaçılara qarşı sui-qəsd təşkil etmək məqsədi ilə Vaqif qalada qalmışdı. Şahın qoşunları Şuşaya soxulanda isə Vaqif tutulub zindana atılmışdı. Vaqifin ertəsi günü edamının gözlənildiyi gecə Ağa Məhəmməd şah öldürülmüş və İran qoşunları Şuşanı tərk etmişlər. Bu, Vaqifə zindandan çıxmağa imkan versə də, onun ömrünü uzatmadı. İbrahimxəlil xanın burada olmamasından istifadə edən qardaşı oğlu Məhəmməd bəy Cavanşirin əmri ilə Vaqifi və onun «Alim» təxəllüsü ilə şer yazan oğlu Əliağanı öldürdülər, şairin evi isə talan edildi və çox güman ki, clə bu zaman da onun əsərlərinin əksəriyyəti məhv oldu. Vaqifin poetik yaradıcılığı özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Vaqifin şerləri həyatsevərliyi, nikbinliyi, fəlsəfi düşüncələri, vətəndaşlıq motivləri ilə zəngindir. Vaqif Azərbaycan poeziyasında aşıq şer forması olan qoşmanı inkişaf etdirmişdir. Vaqifin yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasının sonrakı inkişafı üçün çox böyük əhəmiyyətə malik olmuş və onun məktəbinin davamçılarını həyata səsləmişdir. Vaqifin mükəmməl biliyi xalq deyimlərinə də daxil olmuşdur: «Hər oxuyan Molla Pənah olmaz!».valkiriyalar — Skandinaviya əfsanələrində ilahələr; allah Odinin göstərişi ilə döyüş meydanı üzərində hərlənərək onun istiqamətini müəyyənləşdirən döyüşən pərilər.Valua — 1328 — 1589-ci illərdə Fransada kral sülaləsi.valyuta — 1) hər hansı bir ölkənin pul sistemi (qızıl, gümüş, kağız pul və s.), yaxud əsas pul vahidi (dollar, funt-sterlinq, manat və s.); 2) beynəlxalq bazarda işlədilən xarici pullar (kredit biletləri, sikkələr və s.), eləcə də beynəlxalq hesablaşmalarda istifadə olunan qiymətli metallar və digər qiymətli şeylər.van — e.ə. XVI əsrdən Qədim Çin hökmdarlarının adı. Xan sülaləsi dövründən «van» anlayışı yüksəkmənsəbli əyanların titulunu bildirir və hökmdar ailəsi üzvlərinə, xüsusi xidməti olan məmurlara verilirdi. Koreyanın qədim və orta əsrlər dövlətlərində də hökmdarlar «van» tituluna malik idilər.vandalizm — 455-ci ildə Roma vandallar tərəfindən işğal olunarkən şəhər iki həftə davam edən və qəddarlığı ilə fərqlənən dəhşətli dağıntıya və talana məruz qalmışdır. Vandallar heykəlləri sındırır, kitabları məhv edir, evləri yandırırdılar. Yanğında bir çox memarlıq və incəsənət abidəsi məhv edilmişdir. Vandalların yürüşündən sonra Romada cəmi 7 min nəfərədək əhali sağ qalmışdır. Mədəni dəyərlərin ağılsızcasına məhv edilməsini bildirən «vandalizm» anlayışı da buradan meydana gəlmişdir.vandallar — german tayfalarından biri. 270-ci ildə vandallar sarmatlarla ittifaqda Pannoniya ərazisinə soxuldular. Hunlar tərəfindən Pannoniyadan sıxışdırılan vandallar Roma imperiyası ərazisinə soxuldular. Məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Roma imperiyası ilə sülh müqaviləsi imzaladdar. Müqaviləyə görə, Roma qoşunları üçün süvarilər verməyi öhdələrinə götürdülər. 335-ci ildə romalılar tərəfindən Pannoniyaya köçürüldülər. IV əsrdə alanlarla birləşdilər. Hücum edən qotların təzyiqi altında alanlar və vandallar Qalliyadan keçərək 409-cu ildə İspaniyaya yayıldılar. 429-cu ildə vandallar kral Heyzerixin başçılığı ilə Cəbəlüt-tariqi keçərək Afrikanın Romaya aid hissəsini ələ keçirib burada öz krallıqlarım yaratdılar. 455-ci ildə vandallar asanlıqla Romanı tutub qarət etdilər. 534-cü ildə Vandal krallığı Bizans qoşunları tərəfindən dağıdıldı.Varfolomey gecəsi — 1572-ci il avqustun 24-nə keçən gecə (müqəddəs Varfolomey bayramı ərəfəsində) Parisdə hugenotların katoliklər tərəfindən kütləvi şəkildə öldürülməsi. Kraliça Yekaterina Mediçi və Giz hersoqlarının başçılığı ilə təşkil olunmuşdu. Hugenotların hərbi rəhbəri Navarralı Henrix yalnız ona görə xilas ola bilmişdir ki, o, həmin ərəfədə təcili olaraq katolikliyi qəbul etmişdir. Fransada dini müharibələr daha da amansız oldu. Dövrümüzdə «Varfolomey gecəsi» ifadəsi «rəqibə qarşı qəddar, amansız rəftar etmək» mənasında işlədilir.Varşava müqaviləsi — 1955-ci il mayın 14-də Varşavada SSRİ, Albaniya, Bolqarıstan, Macarıstan, ADR, Polşa, Çexoslovakiya və Rumıniya arasında dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında imzalanmış hərbi müqavilə. Varşava müqaviləsinin bağlanması NATO-nun fəaliyyəti ilə bağlı idi və başda SSRİ olmaqla sosialist ölkələrinin təhlükəsizliklərinin təmin olunması məqsədini güdürdü. VM-in qərargahı Moskvada yerləşirdi. VM üzvü ölkələri silahlı qüvvələrinin sovet generallarının rəhbərliyi ilə Birləşmiş Komandanlığı yaradılmışdı. 1968-ci ildə VM qoşunlarının Çexoslovakiyaya yeridilməsi ilə əlaqədar olaraq Albaniya VM-dən çıxdı. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində -SSRİ-nin dağılması prosesində VM praktik olaraq öz fəaliyyətini dayandırdı.varyaqlar — skandinav tayfaları vikinqlərin və ya normanların slavyanca adı.Vasko da Qama (1469 — 1524) — ilk dəfə Hindistanadək üzə bilmiş Portuqaliya dəniz səyyahı. 1498-ci ilin mayında Afrikanın cənubunu dolanan Vasko da Qama gəmilərini Hindistanın Kalikut şəhərinə gətirə bilmişdir. Ədviyyat alan Vasko da Qama səyahətə çıxmasından iki il sonra Portuqaliyaya qayıtmışdır. Hindistana ikinci səyahəti zamanı o, portuqaliyalıların bir neçə dayaq bazasını yaratmışdır. 1524-cü ildə Vasko da Qama Hindistanın vitse-kralı təyin olunmuşdur.vassal (hərfən — «hərbi qulluqçu», «nökər», «xidmətçi») — senyordan torpaq payı alan feodal. Vassal senyorun əmri ilə yürüşə getməyə, məsləhəti ilə senyora kömək etməyə borclu idi. İri torpaq payı olan vassalın bəzən öz vassalları da olurdu. Bundan əlavə, o, senyoru əsirlikdən pulla satın almalı idi.Vaşinqton Corc (1732 — 99) — Virciniya plantatoru, koloniya qoşunlarının polkovniki, görkəmli dövlət xadimi, ABŞ-ın ilk prezidenti (1789 — 97). Vaşinqton Şimali Amerikada ingilis koloniyalarının müstəqilliyinin qətiyyətli tərəfdarı idi, hindilərə və fransızlara qarşı hərbi əməliyyatlarda xüsusilə fərqlənirdi. Sonralar Vaşinqton özünü böyük sərkərdə və görkəmli siyasi xadim kimi göstərə bilmişdir. Müstəqillik uğrunda müharibədə ABŞ konqresi ordusunun baş komandanı təyin edilmişdi. Vaşinqton hərbi işi bilməyən fermer və sənətkarların nizam-intizamını möhkəmlətmək məqsədi ilə orduda ciddi tədbirlər görürdü. Vaşinqtonun və Lafayetin qoşunları 1871-ci ildə Yorktaun yaxınlığında ingilislərin əsas qüvvələrini mühasirəyə alıb darmadağın etdilər. ABŞ-da konstitusiya qəbul edildikdən sonra 1789-cu ildə Vaşinqton ABŞ-ın ilk prezidenti seçildi. 1793-cü ildə ikinci və sonuncu dəfə prezident vəzifəsinə seçilmək üçün öz namizədliyini irəli sürməyə razılıq verdi. ABŞ paytaxtı Vaşinqtonun şərəfinə adlandırılmışdır.Vaterloo — Belçikada yaşayış məskəni. 1815-ci il iyunun 18-də burada «yüz gün „lük hakimiyyətə qayıtmış I Napoleonun qoşunları ilə hersoq Vellinqtonun komandanlıq etdiyi birləşmiş antinapoleon müttəfiq qoşunları arasında döyüş baş vermişdir. Fransız qoşunları 72 min nəfər və 243 top, müttəfiq qüvvələri isə 67,5 min nəfər və 156 topdan ibarət idi. Çox əlverişli mövqe seçən Vellinqton qoşunlarını yamaclar arxasında fransız artilleriyasının atəşindən gizlətməyə müvəffəq oldu. İngilis əsgərlərinin cəsurluğu sayəsində fransızların ilk hücumu uğursuz oldu, lakin ikinci hücum zamanı onlar bir sıra yüksəklikləri ələ keçirə bildilər. Döyüşün həlledici anında Prussiya qoşunları dəstəsi marşal Blüxerin komandanlığı ilə yürüşlə fransızların cinahına zərbə endirdi. Bu, Vellinqtona imkan verdi ki, əks-hücuma keçib fransız qoşunlarını döyüş meydanından sıxışdırıb çıxarsın. Döyüşdə fransızların itkisi ölən, yaralanan və əsir götürülən 25 min nəfər, ingilislərin — 15 min nəfər, prussiyalılarınkı isə 7 min nəfər olmuşdur. Vaterloo yaxınlığındakı məğlubiyyət I Napoleonun ikinci dəfə hakimiyyətdən imtina etməsinə və Müqəddəs Yelena adasına sürgün edilməsinə səbəb olmuşdur.Vatikan — Romada Monte-Vatikano təpəliyində bir neçə məhəllədən ibarət olan cırtdan dövlət; katolik kilsə başçısının -Roma papasının iqamətgahı.“Vays» planı («Voys» — alm. «ağ») — faşist Almaniyasının Polşaya qarşı müharibə planının şərti adı. Hitler tərəfindən 1939-cu il aprelin 3-də təsdiq edilib. 1939-cu il sentyabrın 1-də Polşa üzərinə hücumu nəzərdə tuturdu.Vazeh — əsərlərini «Vazeh» təxəllüsü ilə yazan tanınmış Azərbaycan lirik şairi, maarifçisi Mirzə Şəfi Sadıq oğlu (1794 -1852). Vazeh Gəncədə memar ailəsində anadan olmuşdur. Atası onu ruhani görmək istəyirdi, amma atasının ölümündən soma o. mədrəsəni tərk edərək bir neçə il Cavad xanın qızının mirzəsi olmuşdur. Sonra bir müddət mədrəsə şagirdlərinə nəstəliq xəttini öyrətmişdir. 1840-cı ildən 1846-cı ilə kimi Vazeh Tiflis qəza məktəbində türk (Azərbaycan) və fars dillərini tədris etmişdir. Vazeh 1844-cü ildə Tiflisdə «Divani-hikmət» ədəbi dərnəyi təşkil etmiş və alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt də bu dərnəyin üzvü olmuşdur. Vazeh 1846-cı ildən 1850-ci ilədək Gəncədə rus dilindən dərs demişdir. O, 1850-ci ildə İ.Qriqoryevlə birlikdə türkcə (azərbaycanca) «Kitabi-türk» vəsaitini hazırlayır. Vazeh təkrar Tiflisə qayıdır və Tiflis gimnaziyasında dərs deyir. O, Tiflisdə vəfat etmiş və orada da dəfn olunmuşdur. Vazeh öz satirik şerlərində cəmiyyətin çatışmazlıqlarını tənqid edir, şəxsiyyətin azadlığı uğrunda mübarizəyə, varlığın dərk olunması zərurətini qəbul etməyə, daimi hərəkətdə olan təbiəti anlamağa çağırırdı. Vazehin bir çox lirik şerləri xalq mahnısına çevrilmişdir. O, qəzəl, rübai, məsnəvi və s. formalarda yazıb-yaratmışdır. Mirzə Şəfi ilə Azərbaycan və fars dilləri üzrə məşğul olan Bodenştedt onun şerlərini alman dilinə tərcümə edir və onları «Mirzə Şəfinin şərqiləri» adı ilə nəşr etdirir. "Şərqilər" böyük uğur qazanır və demək olar ki, bütün Avropa dillərinə və eləcə də bir çox Asiya dillərinə tərcümə olunur və dəfələrlə nəşr edilir. Şöhrət düşkünü olan Bodenştedt az sonra özünü "Şərqilər«in müəllifi kimi qələmə verməyə başlayır, lakin tapılmış arxiv sənədləri və digər sənədlər onun ədəbi oğurluğunu ifşa edir və Mirzə Şəfi Vazehin müəllifliyini təsdiqləyir.Velaskes Rodriges de Silva (1599 — 1660) — ispan saray boyakarı. Dini, əfsanəvi, tarixi süjetlərlə, xalq həyatı ilə bağlı əsərlər, eləcə də portretlər çəkirdi. Ən məşhur əsərləri: „Vakx“ „Bredanın təslimi“, „Səhər yeməyi“, „İpəyirən qadınlar“. Velaskesin boyakarlığı cəsarətli realist müşahidəçiliyi, modelin xarakterinə müdaxilə etmə qabiliyyəti, incə harmoniya həssaslığı, zərif və zəngin koloritliyi ilə fərqlənir.Venera (Zöhrə) — Roma əsatirlərində ilk vaxtlar bahar, bağ və bostan ilahəsi. Sonralar yunanların Afrodita ilahəsi ilə eyniləşdirilmiş, məhəbbət və gözəllik ilahəsi kimi ona sitayiş edilmişdir.Venesiya — İtaliyanın şimal-şərqində şəhər; əksər hissəsi Adriatik dənizinin Venesiya körfəzindəki adalarda yerləşir. Venesiya şəhəri IX əsrdə meydana gəlmişdir. IX — XVI əsrlərdə Venesiya Qərbi Avropa ilə Şərq ölkələri arasında ticarət vasitəçiliyinin iri mərkəzi olmuşdur. Orta əsrlərdə tabeliyində müəyyən ərazi hissəsi olan dojun başçılıq etdiyi ticarət respublikası idi. 1797-ci ildən 1866-cı ilə kimi Avstriya imperiyasının əyaləti (1805 — 15-ci illərdə I Napoleonun tabeliyində olması istisna edilməklə) idi. 1866-cı ildə İtaliya krallığının tərkibinə daxil olmuşdur.»Verden qırğını" — Birinci Dünya müharibəsi dövründə — 1916-cı il fevralın 21-dən dekabrın 21-dək keçirilmiş hərbi əməliyyat. Verden şəhəri rayonunda 5-ci Almaniya ordıısu fransız qoşunları cəbhəsinin dar sahəsini yarıb keçməyə cəhd göstərdi, lakin ciddi müqavimətlə üzləşdi. Alman qoşunlarının Verden üzərinə təzyiqləri 1916-cı ilin mart — iyun aylarında general Brusilovun komandanlığı altında rus qoşunları tərəfindən Şərq cəbhəsinin yarılması ilə zəiflədildi. İngilis və fransız qoşunları iyul ayında Somma çayı üzərində əks-hücuma başladılar və ingilislər burada tarixdə ilk dəfə tanklardan istifadə etdilər. 1916-cı ilin dekabrında fransız qoşunları vəziyyəti əsasən bərpa etdilər, alman qoşunları müdafiəyə keçmək məcburiyyətində qaldı. Hər iki tərəf uzunsürən amansız döyüşlər zamanı «Verden qırğını»nda böyük itkilərə məruz qaldı — bir milyon nəfərədək (600 min — almanlar, 358 min — fransızlar) döyüşçü həlak oldu.Verden müqaviləsi — Böyük Karl imperiyasının bölüşdürülməsi haqqında 843-cü ildə Verdendə imzalanmışdır. Müqaviləyə əsasən, Frank imperiyası Böyük Karlın nəvələri Lotar (İtaliya, Reyn və Rona çayları boyunu, sonralar -Lotaringiyanı), Daz Karl (Reyndən qərbdə olan torpaqları) və Alman Lüdovik (Reyndən şərqdəki ərazini) arasında bölüşdürüldü. Əslində, bu bölünmə ilə üç böyük dövlətin — İtaliya, Fransa və Almaniyanın əsası qoyuldu.vergi — dövlətin xeyrinə tutulan məcburi ödəmələr.Vergili Maron Publi (e.ə. 70 — 19) — məşhur Roma şairi; on il ərzində özünün ən iri əsərini — «Eneida» qəhrəmanlıq poemasını yaratmışdır. Poema troyalı Eneyin səyahətlərindən bəhs edir. Vergili poemada cəsurluğu, vəzifəyə sədaqətli olmağı, böyüklərə hörmət etməyi tərif edir. «Eneida» təntənəli və melodik şerlə yazılmışdır. «Eneida» Qədim Roma klassik şerinin zirvəsidir. «Eneida»dan başqa, Vergili «Bukoliki» və «Georgiki» poemalarını da yazmışdır. Vergili Roma poeziyasının «qızıl əsr»ində yazıb-yaratmışdır.Versal — müasir Fransada Paris yaxınlığında şəhər. 1682 — 1789-cu illərdə Fransa krallarının iqamətgahı. Kral XIV Lüdovik sarayını narahat Parisdən paytaxtın 18 km-liyində zövqlə tikilmiş Versal sarayına köçürmək qərarına gəldi. Versal XVII — XVIII əsrlər Fransa klassisizmi üslubunda tikilmiş ən böyük saray-park ansamblıdır. Versala əsas saray (1682-ci ildə inşa edilib), Böyük Trianon sarayı (1687), hovuzları, fəvvarələri, heykəlləri olan daimi park daxildir; peyzaj parkında Kiçik Trianon sarayı (1764) yerləşir.Versal sülh müqaviləsi (1919) — Birinci Dünya müharibəsinə yekun vuran müqavilə. 1919-cu il iyunun 28-də Versalda bir tərəfdən qalib dövlətlər — ABŞ, İngiltərə, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Belçika ilə, digər tərəfdən məğlub dövlət -Almaniya arasında imzalanmışdır. Versal müqaviləsinin şərtlərinə görə, Almaniya Elzas və Lotaringiyanı Fransaya, Malmedi və Eypen dairələrini Belçikaya, Sileziyanın bir hissəsini Çexoslovakiyaya, Poznanı Polşaya, Pomorye və s. əraziləri Prussiyaya verirdi; Dansiq (Qdansk) «sərbəst şəhər» elan edilirdi, Memel (Klaypeda) şəhəri isə 1923-cü ildə Litvaya birləşdirildi. Mübahisəli ərazilərin bir hissəsində dövlət mənsubiyyətçiliyi barəsində rəy sorğusu keçirildi. Saar vilayəti 15 il müddətinə Millətlər Cəmiyyətinin idarəçiliyinə verildi, sonra isə onun taleyi rəy sorğusu yolu ilə həll olunmalı idi. Hərbsizləşdirilmiş. Reyn bölgəsi yaradıldı. Almaniyanın müstəmləkələri əsas qalib dövlətlər arasında bölüşdürüldü (bax: mandat sistemi). Almaniyanın quru qoşunları 100 min nəfərlik döyüşçü ilə məhdudlaşdırıldı, onun hərbi donanması batırıldı, silahlar sahəsində də məhdudiyyətlər qoyuldu. Almaniya reparasiyalar ödəməyi öhdəsinə götürdü. Millətlər Cəmiyyətinin statusu da Versal müqaviləsinin ayrılmaz hissələrindən oldu. ABŞ həmin müqaviləni ratifikasiya etmədi və Almaniya ilə 1921-ci ilin avqustunda təxminən buna müvafiq, amma Millətlər Cəmiyyəti haqqında maddə olmayan xüsusi müqavilə imzaladı.Versal — Vaşinqton sistemi — qalib dövlətlər — başlıca olaraq Böyük Britaniya, Fransa, ABŞ və Yaponiya tərəfindən Birinci Dünya müharibəsindən sonra yaradılmış sülh sistemi. Versal — Vaşinqton sisteminin əsasını Versal sülh müqaviləsi (1919) və Almaniyanın keçmiş müttəfiqləri ilə bağlı və 1921 — 22-ci illərdə Vaşinqton konfransında imzalanmış sazişlər təşkil edirdi. Sazişə əsasən, Yaponiya qoşunlarını Çinin Şandun əyalətindən çıxarırdı, ABŞ və İngiltərə isə vəd verirdilər ki, hərbi-dəniz bazalarını Yapon adalarına 5 min km-dən yaxın məsafədə yerləşdirməyəcəklər; ABŞ, İngiltərə və Yaponiya Çinə «bərabər imkanlar» prinsipini tətbiq etmək haqqında razılığa gəldilər.Vespuççi Ameriqo (1454 — 1512) — Florensiya taciri və dəniz səyyahı. «Yeni Dünya» adlandırılan Cənubi Amerika sahillərinə təşkil olunmuş bir sıra İspaniya və Portuqaliya ekspedisiyalarında (1499 — 1504) iştirak etmişdir. İlk dəfə olaraq bu yerlərin dünyanın yeni hissəsi olması haqqında fərziyyə söyləmişdir və alman xəritəçisi Valdzemüller Ameriqo Vespuççinin şərəfinə bu yeri Amerika (1507) adlandırmışdır.Vest-Hind (ing. «Qərbi Hindistan») — Atlantik okeanında Şimali və Cənubi Amerika materikləri arasında yerləşən adaların ümumi adı. Bu adaların çox hissəsi isə səhvən Hindistana çatdığını zənn edən Kolumbun səyahəti zamanı (1492 -1502) aşkar edilmişdir. Hindistandan fərqli olaraq (Ost-Hind — ing. "Şərqi Hindistan") bu adaları sonralar «Vest-Hindistan» və ya «Vest-Hind» adaları adlandırdılar.veto (lat. «qadağan edirəm») — 1) Qədim Roma xalq tribunu konsulların və senatın plebeylərə aid olan sərəncamlarını ləğv edə bilərdi. Bunun üçün onun «veto» deməsi kifayət idi. «Veto hüququ» ifadəsi, yəni hər hansı bir qərarın qadağan olunması, ləğv edilməsi hüququ buradan əmələ gəlmişdir; 2) dövrümüzdə «veto hüququ» dövlət başçısına verilir, o, nümayəndəli hakimiyyət orqanları tərəfindən qəbul olunmuş qanunvericilik aktlarına veto qoya bilər; 3) BMT Təhlükəsizlik Şurasının üzvləri olan dövlətlər «veto hüququ»na malikdirlər.Veymar respublikası — Almaniyada 1918-ci il Noyabr inqilabı nəticəsində yaranmış respublika. Veymar şəhərində qəbul olunmuş konstitusiyaya görə belə adlandırılmışdır. 1933-cü ildə Hitler hakimiyyətə gələndən sonra ömrünü başa vurmuşdur.vəhhabilər (ər. "əl-Vəhhabiyyə") — XVIII əsrin ortalarında Ərəbistanda Məhəmməd ibn Əbd əl-Vəhhabın təlimi əsasında sünnilər arasında meydana gəlmiş dini-siyasi hərəkatın tərəfdarları. əl-Vəhhab 1704-cü illərdə qazı ailəsində anadan olmuş, dini təhsil almış, gənc yaşlarında Ərəbistan və qonşu ölkələrə çoxlu səyahətlər etmiş, sonra isə öz təlimini yaymağa başlamışdır. Onun təliminin əsasını Allahın təkliyi haqqındakı düşüncələr təşkil edirdi: «Allah törənişin yeganə mənbəyidir və yalnız O, səcdə olunmağa layiqdir, amma müsəlmanlar müqəddəslərə etiqadla və müxtəlif yeniliklər tətbiq etməklə bu prinsipdən uzaqlaşmışlar». Vəhhabilərə görə, islamın təmizlənməsi və onun ilkin vaxtlardakı normalarına qayıtmaq zəruridir. Vəhhabilər ictimai-siyasi sahədə sosial harmoniya, bütün müsəlmanların qardaşlığı və birliyini təbliğ edir, islamın əxlaqi-etik prinsiplərinin ciddi qorunması, cah-calalın, tamahkarlığın ittiham olunması çağırışı ilə çıxış edirdilər. Çoxallahlılara və erkən islam prinsiplərindən «uzaqlaşan» müsəlmanlara qarşı cihada mühüm yer verilirdi, belə ki, hesab olunurdu ki, əslində, həmin müsəlmanlar "çoxallahlıdırlar". Öz rəqiblərinə qarşı inam və ekstremizm məsələlərində mübarizədə erkən vəhhabiliyə qatı fanatizm xarakterikdir. XVIII əsrin 40-cı illərinin ortalarından əl-Vəhhab Ərəbistan yarımadasında siyasi mübarizəyə qoşulmuşdu, onun təlimi Ərəbistanı öz hakimiyyətləri altında birləşdirmək istəyən əl-Səud nəsli nümayəndələrinin mübarizə bayrağına çcvrilmişdi. Sonralar isə Səudilər dövlətinin — Səudiyyə Ərəbistanının rəsmi ideologiyası oldu. XIX əsrin əvvəllərində vəhhabilik Ərəbistan yarımadasının əksər hissəsində mövqeyini möhkəmlətdi, sonra isə Hindistan, İndoneziya, Şərqi və Şimali Afrikada yayıldı. SSRİ-nin dağılmasından sonra vəhhabizm Orta Asiya respublikalarında, eləcə də faktik olaraq Çeçenistanda (İçkeriya Respublikasında) yayılmağa başladı. Hazırda vəhhabilər Azərbaycan Respublikasında da yuva salmağa cəhd göstərirlər.vəqf — müəyyən məqsədlər üçün nəzərdə tutulan və özəlləşdirilməyən əmlak: 1) ən geniş mənada — müsəlmanlar tərəfindən fəth olunmuş və onlardan xərac ödənilən torpaqlar; 2) daha məhdud və ürnumişlək mənada — gəlir və ya məhsulun tam və ya bir hissəsinə mülkiyyət hüququnun məhdudlaşdırıldığı əmlak; 3) dini-xeyriyyə məqsədləri üçün nəzərdə tutulmuş özəlləşdirilə bilməyən əmlak. Bu mənada müsəlman dini müəssisələrinə mənsub olan torpaq sahələri də vəqf hesab olunur.vətəndaş — qanunla müəyyənləşdirilmiş hüquqlardan istifadə edən və dövlət qarşısında öhdəliyi olan adam.Vətəndaş müharibəsi — bir ölkə daxilində onun vətəndaşları arasında baş verən müharibə.vətənpərvər (patriot) — vətənə dərin məhəbbət hissi bəsləyən insan.vəzir — Şərq ölkələrində dövlət inzibati aparatının başçısı. Quranda həmin söz ilkin mənasında («köməkçi») işlənilir. Vəzirin əsas fəaliyyət dairəsi inzibati-maliyyə işləridir; adətən ordu və məhkəmə məsələləri onun tabeliyində olmurdu. X əsrdən, xüsusilə də Ərəb xilafətinin şərqində iri hökmdarların hamısının vəziri olmuşdur. Osmanlı imperiyasında bir neçə vəzir olmuşdur və onlardan yalnız biri -baş vəzir (ulu vəzir) sultana məlumat vermək ixtiyarına malik idi. Dövrümüzdə «vəzir» sözü «nazir» məfhumu ilə ehtiva olunur.Vəzirov Nəcəf bəy (1854 — 1926) — görkəmli Azərbaycan dramaturqu. Əsas dram əsərləri: «Daldan atılan daş topuğa dəyər», «Sonrakı peşmançılıq fayda verməz», «Adı var, özü yox» və Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə «Müsibəti-Fəxrəddin».Vidadi Molla Vəli (1709 — 1809) — Azərbaycanın lirik şairi. Vidadi Şəmkirdə anadan olmuşdur. O burada ibtidai təhsil almış, sonra isə kənd məktəblərində dərs demişdir. Vidadi bir müddət Qarabağ xanlığında və gürcü çarı II İraklinin sarayında yaşamışdır. O, Füzulinin davamçısıdır. Onun bir çox şerləri xalq aşıq poeziyası formasında yazılmışdır. Vidadi qoşma və gəraylı ustası kimi tanınır. O öz şerlərində feodal qayda-qanunlarından narazılığını ifadə etmişdir. Qazaxda «Gəmiqaya» deyilən yerdə dəfn olunmuşdur.vikinqlər — VIII — XI əsrlərdə Avropa ölkələrinə talançı və işğalçı yürüşlər etmiş skandinav tayfaları. Qərbi Avropada vikinqləri «normanlar», Kiyev Rusunda isə «varyaqlar» adlandırmışlar. VIII əsrdə yelkənli qayıqlarla Qərbə yollanan vikinqlər İslandiyaya, Britaniyaya, Avropa qitəsi və Aralıq dənizi sahillərinə soxulmuşlar. Vikinqlər Baltik dənizindən Kiyev Rus dövlətinin çayları vasitəsilə Qara dənizədək gəlib çıxır və Bizans imperiyası şəhərlərini talayırdılar. Bu ölkələrin hökmdarları vikinqlərə müqavimət göstərmədən xərac ödəməklə talanlardan qurtarmağa üstünlük verirdilər. Vikinqlərin mədəniyyət nümunələri saqalardır.Viktoriya — Qədim Roma mifologiyasında qələbə ilahəsi; qədim yunanların Nike ilahəsinə uyğundur.vilayət — Türkiyədə inzibati-ərazi vahidi. Vilayətlərə bölgü 1866-cı ildə tətbiq olunmuşdur, bu vaxta qədərsə əsas inzibati vahid əyalət idi. Vilayətin başında hökumət tərəfindən təyin olunan vali durur. Vilayətlərdə yerli özünüidarə orqanı seçkili məclisdir.villa — Qədim Romada şəhərkənarı yaşayış və təsərrüfat tikililəri kompleksi — quldarlıq malikanəsi mərkəzi. Orta əsrlərdə Avropada müxtəlif növ məskənləri -icma, kənd, sonralar — feodal malikanəsini bildirən məfhum.Vişnu — hinduizmdə Brahma və Şiva ilə bərabər baş allah, qoruyucu allah, əbədi canlı təbiətin mücəssəməsi. Kainatın sonsuzluğunu təcəssüm etdirən Vişnu adətən dərisi göy rəngli, şanagüllə çiçəyi və ya əfsanəvi Harud quşu üzərində oturmuş, yaxud da yayvarı qıvrılmış Şeşe ilanı üzərində uzanmış gözəl oğlan simasında təsvir olunur.viza — 1) hər hansı bir sənədin həqiqiliyini təsdiq edən dərkənar, yazı; 2) rəsmi olaraq hər hansı bir dövlətə getmək, gəlmək və ya onun ərazisindən keçmək haqqında pasportda edilmiş qeyd.volyuntarizm — 1) cəmiyyətin inkişafında şəxsiyyətin iradəsinin əsas olduğunu qəbul edən fəlsəfi cərəyan. Volyuntarizm ictimai hadisələr və proseslərdə səbəb şərtləndiriciliyini inkar edir; 2) siyasi volyuntarizm subyektivizm və subyektiv özbaşınalıqla nəticələnir. SSRİ-də «volyuntarizm» anlayışı N.S Xruşşovun idarəçiliyinə aid edilirdi.Volter (əsl adı Mari Fransua Arue; 1694 — 1778) — fransız yazıçısı və maarifçi filosofu. Volterin fəaliyyəti dini dözümsüzlüyə və cəhalətə qarşı idi, feodal-mütləqiyyət sistemini tənqid edirdi. Böyük Fransa burjua inqilabının ideya hazırlığında böyük rol oynamışdır.Voronsov Mixail Semyonoviç — knyaz, general-feldmarşal, Rusiya imperatorunun Qafqazdakı birinci canişini.votçina — 1) X — XI əsrlərdə Kiyev Rus dövlətində meydana gəlmiş ən qədim feodal torpaq sahibliyi forması — irsən keçən nəsli mülk; sonralar bütün Rusiyada yayılmışdır; 2) hər hansı feodalın feodal torpaq sahibliyinin və onunla bağlı olan feodal-asılı kəndlilərin hüquqlarının kompleks bildirilməsi üçün işlədilən termin.Vulkan — Qədim Roma mifologiyasında dağıdıcı və təmizləyici od allahı, dəmirçilərin himayəçisi. Qədim yunanlardakı Hefest allahına uyğun idi.Vurğun (əsl adı Səməd Yusif oğlu Vəkilov; 1906 — 56) -«Səməd Vurğun» təxəllüsü ilə yazmışdır. Azərbaycanın xalq şairidir. Vurğun Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndində anadan olmuşdur. Əvvəlcə kənd məktəbində oxumuş, sonra isə rayon pedaqoji texnikumunu bitirərək müəllim işləmişdir. 1929-cu ildən təhsilini II Moskva Dövlət Universitetində, sonralar isə Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun və Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasında dil və ədəbiyyat bölməsi üzrə davam etdirmişdir. Vurğun 1924-cü ildən şer yazmağa başlamışdır. Səməd Vurğunun şerləri dil saflığı və forma poetikliyi, parlaq obrazlılığı, emosionallığı ilə fərqlənir. Vurğunun ən məşhur əsərləri " Şairin andı" (1930), «Fanar» (1932) şerlər toplusu, «Komsomol poeması» (1932), mənzum «Vaqif (1938) tarixi dramı, »Xanlar" (1939) pyesi, «Fərhad və Şirin» (1941) dramatik poemasıdır. «Vaqif və »Fərhad və Şirin" pyeslərinə görə şair iki dəfə SSRİ dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Səməd Vurğun dəfələrlə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı və SSRİ Yazıçılar İttifaqı Rəyasət Heyətinin üzvü seçilmişdir.«Vuruşan çarlıqlar» dövrü — Çin tarixində e.ə. IV — III əsrlərdə bütün Çində hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda bir neçə müstəqil çarlıq arasında baş vermiş sürəkli və qanlı müharibələr dövrünün adı.Vyana konqresi (1814 — 15) — Avropa dövlətlərinin I Napoleon üzərində qələbədən sonra (1814-cü ilin sentyabrı — 1815-ci ilin iyunu) Vyanada (Avstriya) keçirdikləri konqres. Burada feodal qaydalarının və Avropanın əvvəlki sülalələrinin hakimiyyətinin bərpasına, qalib dövlətlərin ərazi iddialarının təmin olunmasına, Almaniya və İtaliyanın siyasi pərakəndəliyinin rəsmiləşdirilməsinə, Varşava hersoqluğunun Rusiya, Prussiya və Avstriya arasında bölüşdürülməsinə yönəldilmiş müqavilələr imzalanmışdır. Fransa tutduğu ərazilərdən məhrum edilmişdi. 1815-ci ilin sentyabrında Vyana konqresinin qərarlarına «Müqəddəs ittifaq»ın yaradılması haqqında akt əlavə edildi. Mənbə: MƏKTƏBLİNİN TARİX LÜĞƏTİ Müəlliflər:Rauf Məlikov, Tarix elmləri namizədi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun «Azərbaycanın qədim tarixi» şöbəsinin elmi işçisiNizami İbrahimov, Tarix müəllimi, «Azərbaycan tarix müəllimləri» ictimai birliyinin üzvü.

['tarix terminləri', 'tarix terminler lugeti', 'tarix terminləri lüğəti']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23763/komediya.html

Komediya

luminat

Ədəbiyyat

19 noyabr 2019, 18:38

Komediya (yunanca: camaatı güldürən söyləmə) qədim Yunanıstanda faciəyə paralel yaranmışdır: faciə ayinindən sonra Böyük Dionisi bayramında komediyalar icra edilirdi. Ağlama ilə müşayiət olunan faciədən fərqli olaraq komediya yunan mifologiyasından alınan gülməli süjetlər üzərində qurulurdu. Nəzərə almaq lazımdır ki, yunan komediyasının kökləri fallas mərasimlərində icra edilən və məhsuldarlıq bayramları ilə bağlı olan ayinlərdən gəlirdi. Ona görə ən qədim vaxtlardan bu mərasimlərdəki kobud zarafat və erotika elementlər bu janrda uzun zaman mühüm yer tutmuşdur. Hələ Yunanıstanda komediya daha çox aşağı təbəqələrin iştirak etdiyi və onların başına gələn əhvalatlar kimi qəbul edilirdi. Ona görə ədəbiyyatın tarixində sonrakı əsrlərdə də komediya ən demokratik janrlardan biri olmuşdur. Bu səbəbdən bir sıra ölkələrdə xüsusilə orta əsrlərdə komediya xalq meydan mərasimlərinin bir şəkli kimi yaşayıb davam etmişdir. Qədim Yunanıstanda komediyanın banisi Aristofan hesab edilirdi. Onun əsas xidməti komediyanı müasir həyat hadisələri, siyasi məsələlərlə bağlaması və bu janrda insan mövzusunun artması idi. Antik komediyada parodiya elementi mühüm rol oynayırdı və bu cəhət sonrakı dövrlərdə də davam etmişdir. Xalq mərasimlərində komik aktyor yekəqarın və yekə oturacaqlı idi, təmsil etdiyi qəhrəmana uyğun maska geyir, dəridən fallas bağlayırdı. Komediyada əvvəlcə allahlar və pəhləvanlar — Axilles, Odis-sey və b. parodiya edilirdi. Dövrün siyasi və hərbi adamlarının tənqidi bu janrın sosial məzmununu artırdı.Komediyanın inkişafında onun parodik imkanları və zamanın məşhur adamlarını lağa qoymaq imkanı mühüm rol oynamışdır. Bu imkanları sayəsində komediya həmişə populyar olmuş və zəngin bir tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Müxtəlif xalqların mədəniyyətinə daxil olan komediya bu xalqdakı şən mərasim elementləri, küçə tamaşaları ənənələri ilə zənginləşmişdir. İntibah dövründən başlayaraq komediya yeniləşir və kobud yumor formalarından təmizlənir. Komediya bütün hallarda yüngül janr sayılır və klassist estetikadan bəri bu barədə təsəvvür mövcuddur.Müxtəlif ədəbiyyatlarda komediyanın milli təcrübəsi və variantları ilə bağlı terminlər ortaya gəlmişdir. Vodevil və fars kimi terminlər komediyanın yüngül və daha çox yumoristik formalarını nişan verir. Vodevil musiqili komediya tamaşaları üçün yazılan komediya mətnləridir: burada dialoqla yanaşı şeir və nəğmə mətnləri də daxil edilir: oxumaq, rəqs, pantomima vodevil əsasında yaradılan teatr tamaşasında mühüm yer tutur. Azərbaycanda opera və musiqili komediya tamaşaları üçün yazılan komediya mətnlərinə adətən libretto deyilir. Fars termini də vodevil kimi fransız teatrından gəlmədir. Geniş mənada fars -səyyar fransız xalq komediyasının mətnlərinə işarə verən termindir. Farsda mülkiyyətçi burjua pulgirliyi və kral hakimiyyətinin himayə edilməsi ideyaları mühüm yer tuturdu.XVI əsrdə İtaliyada maskalar teatrı yaranmış və Avropada -İngiltərə, Fransa, İspaniya və s. ölkələrdə teatr işinin populyarlaşmasına böyük təsir göstərmişdir. Bu İtaliya xalq teatrının intibah dövründə peşə-karlaşmış bir şəkli idi. Məhz maska teatrında ifaçı, oxuyan, rəqqas və akrobat kimi çıxış edən aktyorlar peşəkarlaşdı və tamaşalardan yığılan pullar hesabına dolanan səyyar teatr adamı oldu. Səyyar teatrlar iri yaşayış məntəqələrini gəzir və pullu tamaşalar göstərirdilər. Teatra məxsus rekvizit əşyaları, geyimlər, maskalar, qrim bu teatrın ayrılmaz bir sahəsi oldu. Maska teatrının əsas qəhrəmanları xəsisliyi, maymaqlığı, boşboğazlığı, acgözlüyü, qorxaqlığa, tənbəlliyi və s. tənqid edib lağa qoyan maskalar idi.Maska teatrı klassist komediyaya böyük təsir göstərdi. Klassisizmin nəzəriyyəsinə uyğun olaraq bu maskalar maarifçi əxlaqi ideyalara çevrildilər. Maarifçilər xəsisliyi, cahilliyi, tərbiyəsizliyi, qorxaqlığı, qarınqulu olmağı insanların yeganə və anadangəlmə qüsurları kimi təsvir edirdilər. İnsan bircə qüsurun timsalına çevrilirdi. Əslində isə insanı bircə əxlaqi qüsurun timsalı kimi yekməna təsvir etmək onun xarakterini bəsitləşdirmək idi. XX əsrdə ABŞ-da yaranan komiks janrı bir növ klassist və maarifçi komediyaya qayıdış idi: burada insan xarakteri müəyyən qüsurları daşıyır və bir-birinin ardınca yeni-yeni gülməli vəziyyətlərə düşür. Komiksin əsas hədəfi də bu vəziyyətlərin sayını artırmaq və əsəri gülməli epizodlar sırası kimi şərti şəkildə uzatmaqdır. Buradakı şərti gülməli qəhrəman başlıca olaraq yeni komik situasiyaların yaradılmasına xidmət edir və şərti maskaya çevrilir.Komediyanın janr tarixi zəngindir və dünyanın görkəmli nəzəriyyəçiləri tərəfindən geniş öyrənilmiş və elmi ənənə yaradılmışdır. Bu ənənədə komiklik nəzəriyyəsi mərkəzi yer tutur. Həyatda, ədəbiyyatda və sənətdə gülüşün mahiyyəti və təzahürləri komiklik anlayışında ümumiləşdirilir. Gülüş insanda sevincin formasıdır. Gülüş adətən məqsəd və nəticə, forma və məzmun, hadisə və mahiyyət arasındakı uyğunsuzluqdan və ziddiyyətdən doğur. Gülüşün təzahür şəkilləri çox müxtəlif olduğundan ona birmənalı tərif vermək də çətindir. Adətən insan müəyyən vəziyyətdə gözlədiyi ilə nəticə arasında ziddiyyət olanda gülümsəyir.Azərbaycanda müasir komediya janrı XIX əsrdə M.F.Axundov tərəfindən yaradılmışdır. Onun ənənələri sonrakı maarifçilər — N.B.Vəzi-rov, C.Məmmədquluzadə, Y.Hacıbəyov, Ə.Haqverdiyev və başqaları tərəfindən davam etdirilmişdir. Komediya sovetləşməyə qədər maarifçi ədəbiyyatın və teatrın əsas janrlarından biri olmuşdur. Müəllif: tənqidçi Rəhim Əliyev Mənbə: "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" kitabı, Bakı, 2008

['komediya', 'ədəbiyyat nəzəriyyəsi', 'ədəbiyyatşünaslıq']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23762/heca-v%C9%99zni-v%C9%99-onun-%C9%99sas-lirik-%C5%9F%C9%99kill%C9%99ri.html

Heca vəzni və onun əsas lirik şəkilləri

luminat

Ədəbiyyat

19 noyabr 2019, 18:09

Poeziyanın əsas əlaməti olan sətirlərin ritmikliyi hər dildə spesifik şəkildə özünü göstərir. Belə spesifiklik isə ən çox müvafiq dilin fonetik quruluşu və bu quruluşdan doğan tələffüz qanunları üzərində qurulur. Eyni sait və samitlər müxtəlif dillərdə müxtəlif məxrəclərdə tələffüz olunur, bu da dillər arasında mühüm fonetik fərqləri yaradır. Poetik ritmiklik yaranarkən hər dilin sait və samitləri, onların tələffüz xüsusiyyətləri əsas rol oynayır və müvafiq vəznlərin, ritmika üsullarının sabitləşməsi ilə bitir. Vəzn ərəbcə ölçü deməkdir və mənşəcə ərəb şeirşünaslığından dilimizə keçmiş termindir. Əslində bu termin əruz sözü ilə birgə işlənmişdir. Lakin sovet dövründə əruz vəzni termininə uyğun və paralel heca vəzni ifadəsi də işlənməyə başlamışdır. Lakin aydın məsələdir ki, əruz vəzni tarixi baxımdan hecadan əvvəl işlənmişdir. Əvvəlki fəsillərdən biz artıq bilirik ki, əruz vəzni Azərbaycan poeziyasına islam dininin ilk təbliği dövründə Allah haqqında nəzmlə yazılmış duaların, qəzəllərin dili kimi keçmişdir və islam dini mədəniyyətinin əsas ünsürlərindən birini təşkil etmişdir.Buna baxmayaraq biz heca vəznini birinci şərh edirik. Bunun əsas səbəbi bu vəznin birbaşa Azərbaycan dilinin qanunları əsasında və Azərbaycan dili zəminində yaranmış vəzn olmasıdır. Biz artıq bilirik ki, əruz vəzni ərəb dilinin fonetik qanunları əsasında ərəb şeirində yaranmış və oradan da islam dini ilə birgə fars dilli poeziyaya keçmişdir. Ona görə əruz vəzninin şeir mədəniyyətimizə yad olduğunu düşünmək dərin bir səhv olardı. İslam dini ilə birgə qəbul olunmuş bir çox fundamental dəyərlər kimi, əruz vəzni və klassik poeziya da bizim milli mənəviyyatımızın əsasını təşkil edən dəyərlərdir.Lakin heca vəzni də bizim üçün qiymətsiz bir dəyərdir. Hecanın milli və mənəvi əhəmiyyəti onun ana dilimiz, müasir ədəbi dilimizlə ayrılmaz bağlılığıdır. Ədəbi dillər xalqların tarixi yaddaşını və təcrübəsini ifadə edən və xalqın identifikasiyasında əsas əlamət sayılan milli dəyərlərdən biridir. Heca mənşəcə əruz şeir mədəniyyətindən törəsə də, o xalqımızın öz dilində və özü tərəfindən yaradılmış spesifik ədəbi mədəniyyət kimi qiymətsizdir.Bu vəznin əsası Azərbaycan dilində olan ahəng qanunu ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Azərbaycan dilində və digər türk dillərində eyni tipli saitlərin sözlərdə bir-birini izləməsi qanunu vardır. Bunun nəticəsində hecaların adi tələffüzü türk dillərində müəyyən ahəng yaradır. Misralarda belə sözlər sıralananda hər heca qabarıq tələffüz məxrəcini saxlayır və poetik ritmikliyi yaradan əsas vasitəyə çevrilir. Ona görə bu vəznin “heca” adı daşıması tamamilə düzgündür. Misraların təqtilərə bölünməsində əsas rol oynayan hecalar təqtilərin də sabitləşməsində əsas rol oynamışdır. Bu rol o qədər böyük olmuşdur ki, Azərbaycan şeirində təqtilərdəki hecaların sayı sabitləşmişdir. Bu sabitliyin pozulması ritmikliyi də pozduğu üçün təqtinin heca tərkibinin sabitliyi heca vəzninin əsas əlamətinə çevrilmişdir. Sabit heca saylı təqtilərin sıralanması qanunu misralara da keçmişdir. Ritmikliyin tələbi ilə misralarda sabit saylı təqtilərin sıralanması qanununa çevrilmişdir. Belə sıralanma qanunu misralarda hecaların sayının da sabitləşməsi ilə nəticələnmişdir.Hecaların sayının təqti strukturundan ayrılmazlığı səkkiz heca üzərində qurulan bayatı və gəraylı formasında daha aşkar görünür:Köhnə yaram (+) təzələndi, (5+3) Alagöz yarı (+) görəndə. (5+3) Canım odlara (+) qalandı, (5+3) Nazlı nigarı (+) görəndə (5+3)Qurbanıyam bu (+) dilbərin (5+3) İncə bel, gümüş (+) kəmərin (5+3) Könlü güldü Ə (+) ləsgərin, (5+3) Dürüst ilqarı (+) görəndə. (5+3) (Aşıq Ələsgər)Heca vəznində misralarda hecaların sayını sabitliyi poetik ritmikliyin mühüm əlamətlərindən birinə çevrilmişdir. Keçmişlərdə belə şeirə barmaqhesabı şeiri də deyilmişdir. Görünür, el şairlərinin ustalığını yoxlamaq üçün onların yaratdıqları misralarda hecaların sayı barmaqla sayılmış və bu yolla şairlərin qüsuru axtarılmışdır. Barmaqhesabı ifadəsi də buradan qalmışdır. Lakin qafiyəyə ritmikliyin əsası kimi daha artıq əhəmiyyət verilməsi aşıq ədəbiyyatında da təqtilərdə heca sabitliyinin tez-tez pozulmasına səbəb olur. Lakin bu pozulma heç zaman heca vəzninin əsas prinsipini — heca sayının sabitliyi tələbini poza bilməmişdir.Azərbaycan hecasının maraqlı tarixi vardır. Bizdə heca vəznində şeir yazmaq ənənəsi Avropa intibahı ilə eyni vaxtda — XV-XVI əsrlərdə başlanmışdır. Bu islamı və onun bəzi təriqətlərini tərəkəmə türk tayfaları içərisində sazla oxuma formasında təbliğ etmək təşəbbüsündən yaranmışdır. Sazla oxunan qəzəllər şifahi tələffüz qanunlarının təsiri ilə gəraylılara çevrilmişdir. Əruzun müvafiq bəhrləri buna tam imkan yaratmışdır. Qazi Divanında, Xətaidə və s. klassiklərdə belə nümunələr az deyil. Bunun klassik formasını Yunis İmrənin yaradıcılığında görmək olar. Məsələn, şairin “Məhəmmədin minacatı” şeirini əruzda verirlər. Bu şeirin bir neçə bəndinin gəraylı şəklində yazılmış formasına baxsaq, burada pozuntu belə görmək çətindir:Ya Rəbbi Səttarül-Eyub, Səndən dilərəm ümmətim. Ya Həyyu Qəffari-Zünub, Səndən dilərəm ümmətim.Bir dəm minacat eyləyib, Min dürlü hacət eyləyib, Özüm məlamət eyləyib, Səndən dilərəm ümmətim.Atam, anam istəmərəm, Dünya qayğısın yemərəm, Ümmətim əldən vermərəm, Səndən dilərəm ümmətim.Sənsən Əhəd, sənsən Səməd, Ehsanına yoxdur ədəd Bu Yunusa qıl bir mədəd Səndən dilərəm ümmətim.Heca vəzninin elə az işlənən növləri var ki, onlar da əruz kimi oxuna bilər. Məsələn, 12 və 16 hecalıq şeirdə 3+3+3+3 və 4+4+4+4 təqti bölgüsü ilə yazılan şeirlər əruz kimi də oxuna bilir. Mikayıl Müşfiqin “Küləklər” şeiri buna gözəl misal ola bilər.Heca vəzninin Səməd Vurğuna qədərki tarixi bir mərhələ təşkil edir. Bu mərhələdə heca vəzni çoban poeziyası, əruzdan aşağı olan bir şeir dili sayılmışdır. Bunun əsas səbəbi odur ki, heca şeirinin Quranla və islam mədəniyyəti ilə birbaşa əlaqəsi yox idi. Klassik şeir üslubu isə dini mədəniyyətdən ayrılmaz bir şey kimi qəbul olunurdu. 1930-cu illərə qədər əruzda yazan şair Azərbaycan ədəbi mühitində əsil mədəni şair sayılırdı. Hecada yazmaq isə ikinci növ, loru bir ədəbiyyat hesab edilirdi.Yalnız Səməd Vurğunun yaradıcılıq təcrübəsi və sovet təhsil sistemində tərbiyə almış ərəb-fars dillərini bilməyən yeni ziyalılar heca vəzninin əsil estetik dəyərini aşkar etdilər. Nəticədə klassik əruz vəznində yazmaq ənənəsi dəbdən düşdü və müasirlik tələbinə yad bir hadisə kimi qəbul olunmağa başladı. İndi artıq qəzəl yazmaq ənənəyə hörmətin bir formasına çevrilmişdir. Demək olar ki, Səməd Vurğunun yaradıcılığı ilə müasir şeir dili yenidən yaranış oldu. Bu heca vəzninin yeni tarixi idi.Misralarda hecaların sayı heca vəznində lirik formaların yaranıb sabitləşməsində də təyinedici rol oynamışdır. Azərbaycan dilinin fonetikasına ən uyğun lirik formalar 7, 8 və 11 hecalı misralardan yaranır.Yeddilik. Bayatı. Yeddi hecalı, dörd misralı şeir forması dilimizdə bayatı adlanır və a, a, b, a şəklində qafiyələnir. Bu şəkil çox zaman müəyyən ovqatı, müdrik fikri ifadə edir və “mən aşiq”, “əziziyəm” sözləri ilə başlanır. Bayatılar ən kiçik şeir formasıdır və toy, yas məclislərində, beşikdə olan uşaqlar üçün və s. münasibətlə deyilə bilir. Əkinçi və maldar məişətini əks edən bayatılar da xalq içərisində geniş yayılmışdır. Bayatının ən klassik nümunələri məhəbbət və ayrılıq motivləri, o cümlədən vətən məhəbbəti ilə bağlıdır.Qarşıda nə yaxşı, Ləhcən gəlir nə yaxşı, Canan candan əzizdi, Nə Leylidi, nə Yaxşı. (Aşıq Ələsgər)Bayatılar o qədər geniş yayılmışdır ki, çox zaman şair olmayan adi evdar ana və nənələr də müxtəlif münasibətlərlə bayatılar demişlər. Folklor xəzinəmizi təşkil edən bayatıların əsas müəllifi də onlardır.Səkkizlik. Gəraylı. Səkkiz hecalı, dörd misralı müstəqil bəndlərdən ibarət olan şeir şəkli gəraylı adlanır. Gəraylının bəndləri a,a,a,b şəklində qafiyələnir, onların sayı müxtəlif ola bilir. Bu forma öz oynaq və şux intonasiyası ilə xalq şeirində geniş işlənmişdir: şeirin son bəndində şair adətən öz adını çəkir.Durum dolanım başına, Qaşı, gözü qara Ceyran, Həsrətindən xəstə düşdüm,  Eylə dərdə çara, Ceyran!Söz eşidib ərzim qansan, Mən yanıram, cən də yansan, Özün bir tülək tərlansan, Niyə uydun şara, Ceyran?Ələsgərəm, abdal ollam, Eşqin girdabında qallam, Küsdürmüşəm, könlün allam Yalvara-yalvara, Ceyran.Onbirlik. Qoşma. On bir hecalıq misralardan, dörd misralıq bəndlərdən ibarət olan lirik şeir forması qoşma adlanır. Heca şeirində onbirlik ən kütləvi sətir ölçüsüdür və epik şeir nümunələrinin də əksəriyyəti bu ölçüdə yaradılır. Onbirlik sətirlər 3+3+5, 4+4+3 bölgülü təqtinin müxtəlif formalarında yazmağa imkan yaradır və daha rahat hesab olunur. Qoşmanın qafiyə quruluşu a,b,a,b, q,q,q,b, r,r,r,b şəklində qafiyələnir. Sonuncu bənddə adətən şair öz adını çəkir. Bu şəkil həm yazılı, həm də şifahi poeziyanın əsas lirik şəklidir. El şairləri qoşmanın qafiyə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq çoxlu növləri fərqləndirilir və onların əksəriyyətinə aşıqlar adlar da vermişlər.Qoşma XY əsrdən bəri heca şeirinin əsas lirik forması olmuşdur. Xətaidən bəri əksər klassik üslub ustaları da qoşmada özlərini sınamışlar. Heca lirikasının ən parlaq inciləri qoşma şəklindədir:Könlüm gülzarında, qış mövsümində, Açılıb təzə gül, di dər, ay pəri! Həsrət öldüm, heyif görmədim üzün, Qaldı qiyamətə didar, ay pəri!Çəkin getsin, mən minmənəm yad ata, Sevə bilməz özgə oğlun yad ata, Bu yorğun maralı qoyma yad ata, Özün xədənginə didar, ay pəri.Ömrüm başa gəldi uzun gecələr, Bu yatmamaq vallah məni gic eylər, Niyə bilməm gizlər onu gecələr, Dur gəl ki, vaxt oldu didar, ay pəri (Nəbati)Müxtəlif türk dillərində heca şeirinin lirik formalarının adları fərqli və əlvandır. Bu formalar türk dilli xalqların şeirşünaslığında geniş öyrənilmişdir. Müəllif: tənqidçi Rəhim Əliyev Mənbə: "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" kitabı, Bakı, 2008

['poeziya', 'ədəbiyyat nəzəriyyəsi', 'ədəbiyyatşünaslıq', 'şeir', 'qoşma', 'gəraylı', 'heca vəzni']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23761/qafiy%C9%99.html

Qafiyə

luminat

Ədəbiyyat

18 noyabr 2019, 18:25

Formaca qafiyənin ən qədim şəkli qulaq qafiyəsidir. Əngəl-çəngəl, saman-aman sözləri qafiyə kimi işlədilirsə, bunlar tam qafiyə olmadığı üçün qulağa qafiyə kimi gələn nöqsanlı nümunələr sayılır və belə adlandırılır. Bədihə söylənəndə, el aşıqları deyişəndə belə qafiyələrdən istifadə edilirdi. El aşıqları qulaq qafiyəsinə sınıq qafiyə də deyirlər. Lakin müasir poeziyada sınıq qafiyələrdən istifadə normal bir hala çevrilmişdir. Qafiyəsiz şeirin təsiri ilə müasir şairlərin çoxunda qafiyəyə şərti bir münasibət yaranmışdır. Qafiyəşünaslıq orta əsrlərdə çox mühüm bir sahə sayılırdı və qafiyələr nitq hissələri, fonetik xüsusiyyətlər baxımından və s. cəhətdən təsnif edilmişdir. Biz aşağıda qafiyənin ən ümumi və mühüm növlərini qısaca qeyd edəcəyik.Rədif — eyni sözün şeir boyu özü-özünü qafiyələndirməsidir. Rədifli qəzəldə qafiyələnən bütün sətirlər eyni sözlə bitir. Divan ədəbiyyatında “eşq”, “gecə”, “şam”, “hamam”, ”könül” kimi rədiflər üzərində rədifli qəzəllər yazmaq məcburi bir ənənədir. Həmçinin xalq şeirində qoşmanın da “dağlar”, “durnalar” tipli rədif qafiyələri vardır.Cinas formaca eyni, lakin mənaca müxtəlif omonim sözlərdən yaradılır. Bu qafiyə növü orta əsr sufi qəzəliyyatında geniş yayılmışdı və fars dili vasitəsi ilə Azərbaycan dilinə və poeziyasına da keçmişdi.Eşqindən anun bu könülüm olmadı xalı, Andan bərü ki, gördü gözüm, olmadı xalı. (“Qazı divanı ”)Bu beytin birinci misrasında xali sözü “ayrı, uzaq”, ikincidə isə “xal” mənasındadır. Burada biz təmiz cinas görürük. Amma poeziyada sınıq cinaslardan da geniş istifadə olunur. Bu halda mürəkkəb qafiyənin forma eyniliyi bir-iki artıq həriflə sınır:Pir müşg edəlüm zülfün ilə şamı bu gecə, Ələ alalumlə”li mey aşamı bu gecə. (“Qazi Divanı”)Burada üç tərkibli cinas ikinci misradakı artıq “a” səsi ilə sınmış olur.Xalq şeirində cinas qafiyə geniş yayılmışdır. Aşıqlar cinaslı qoşmaya xüsusi təcnis adı vermişlər ki, bu da cinas qafiyələrlə qafiyələnmiş qoşma deməkdir. Aşıqlar arasında cinaslı qoşma demək ən çətin yarışdır. Burada formaca eyni, amma mənaca müxtəlif sözləri təkcə tapmaq yox, həm də qafiyə kimi işlətmək böyük sənətkarlıq sayılır.Geyibdi qəddinə yar alacanı, At müjgan oxunu, yarala canı. İstər Ələsgərdən yar ala canı, Tökəndə zülflərin, a yana, yana. (Aşıq Ələsgər)Xalq poeziyasında cinaslı qoşmanın məna, forma baxımından çoxlu növləri fərqləndirilir. Cinaslı qoşmada dil baxımından yazılı ədəbiyyata, klassik şeirə bağlılıq qüvvətli olur. Çoxlu cinaslar yaratmaq üçün hətta Aşıq Ələsgər kimi bir sənətkar da ərəb və fars sözlərindən qafiyə kimi geniş istifadə etmişdir. Ələsgərdə cığalı, dodaqdəyməz, dodaqdəyməz cığalı, müstəzad təcnis kimi cinas növləri işlənmişdir.Mürəkkəb qafiyələr iki-üç və daha artıq sözdən ibarət olur. Burada şair öz dil bilgisini nümayiş etdirir, digər tərəfdən isə mürəkkəb qafiyələr misraların ritmikliyini artırır. Qafiyənin bu növü kollektiv oxuma üçün nəzərdə tutulan şeir mətnlərində daha artıq istifadə edilirdi. Eyni xüsusiyyəti aşıq şeirində də müşahidə etmək olar. Qəzəl formasında misraların uzunluğu da mürəkkəb qafiyələrin işlənməsi üçün əlverişli imkan yaradır.Təqti. Ritm bütün dillərdə qafiyə ilə yanaşı poeziyanın əsas və universal əlamətidir. Heca, əruz və müxtəlif xalqlarda olan ağ (sillabik) şeir də ritmə əsaslanır. Milli dillərdə poetik ritmin xüsusiyyətləri bu dillərin fonetik quruluşu, saitlərin və sonor samitlərin uzun ya qısa tələffüzünə əsaslanır. Türk dillərində ümumiyyətlə saitlər hamısı qısadır. Ona görə türk dillərindəki heca vəzninin ritmikliyi misraların təqtilərə bölünməsindən yaranır.Heca təqtiləri. Təqtilər şeir misrasında daxili ritmin tərkib ünsürləridir. Heca vəznində təqti müəyyən sayda hecalardan sonra verilən durğulara (ritmik fasiləyə) əsaslanır. Məsələn 11 hecalıq qoşmada təqtilər 6+5, 4+4+3 və s. ola bilir.Çərşənbə günündə, (6) çeşmə başında (5) Gözüm bir alagöz (6) xanıma düşdü. (5) Dindirirəm (4) danışmırsan, (4) gülmürsən, (3) Xəbər alıb (4) əhvalımı (4) bilmirsən. (3) (Aşıq Ələsgər)Yeddi hecalıdan 16 hecalıya qədər bütün şeir formalarımda misraları təqtilərə bölmək mümkündür və bununla şeirşünaslıq elmi məşğul olur. Folklorda misraların təqtilərə sabit bölünməsi mütləq bir tələbdir. Yazılı poeziyada bu forma tələbi müəyyən hallarda pozula da bilir. Şeir misralarının təqtilərə bölünməsi bütün dillərdə poeziyanın və onun əsas ünsürü olan poetik misraların başlıca əlamətidir. Əruzda təqtilərə təfilə deyilir. Hər dildə təqtini bildirən müvafiq termin vardır və bu müvafiq dillərin poetikasına aiddir.Məsələn, sillabik vəzn adlandırılan şeir ölçülərində çox zaman misranın ritmi ancaq sintaktik təqtilər üzərində qurulur və saitlərin üzərinə düşən vurğu burada əsas rol oynayır. Məsələn, rus şeirində işlənən sillabik vəzn belədir. Səməd Vurğun A.S.Puşkinin “Yevgeni Onegin” romanını tərcümə edəndə pus sillabik təqtilərini Azərbaycan dilində də ustalıqla saxlamış və şeirimizdə orijinal bir hadisə yaratmışdır. Bu ona görə mümkün olmuşdur ki, əslində Azərbaycan dilində də uzun saitlər yoxdur (alınma sözlər istisna olmaqla). Unudulmaz şair Mikayıl Müşfiqin, Süleyman Rüstəmin də bir sıra şeirləri sillabik vəzndən istifadə edilərək yazılmışdır. “Yenə o bağ olaydı”, “Küləklər”, “Çapayev” və s. nümunələr bu qəbildəndir.Müəllif: tənqidçi Rəhim Əliyev Mənbə: "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" kitabı, Bakı, 2008

['qafiyə', 'şeir', 'ədəbiyyatşünas', 'ədəbiyyat nəzəriyyəsi', 'ədəbiyyatşünaslıq']

https://kayzen.az/blog/esse/23195/b%C9%99%C5%9F%C9%99riyy%C9%99tin-bir-atadan-g%C9%99lm%C9%99si-haqda-m%C3%BClahiz%C9%99l%C9%99r.html

Bəşəriyyətin bir atadan gəlməsi haqda mülahizələr

Apollon

Esse

14 noyabr 2019, 22:06

Hər bir millətin öz mədəniyyəti və dili onu millət olaraq təyin edən əsas xüsusiyyətlərdəndir. Buna mifologiya da daxildir. Sizlərə insanların ortaq atadan gəlməsi ilə bağlı alternativ mülahizələrimi təqdim edirəm. Bazar ertəsi – hamının ilk iş günü olduğu üçün nifrət etdiyi gün. İngilis dilində “Monday” olaraq tərcümə olunan bu söz germanik dillərdə fərqli səslənir (norveçcə “mandag” kimi və s.). Bu sözün kökü göründüyü kimi “Moon day” yəni “Ay günü” ifadəsindən yaranıb. “Mani” qədim skandinav dinində “Ay”ın insanlaşdırılmış formasıdır. Qədim Romada bu günə “dies Lunae” deyirdilər, elə bu da “Ay günü” deməkdir. Hindlilər də bu günə “Somavar” yəni “Ay günü” deyirlər. Soma hinduizmdə ölümsüzlük simvoludur. Bu yerə qədər hər şey bizə normal gələ bilər, çünki yuxarıda adı çəkilən bütün dillər Hind-Avropa dilləri qrupuna daxildir. Amma Şərqi-Asiya dillərində də buna oxşar hallara rast gəlinməsi düşündürücüdür. Çin dilində də bazar ertəsi ay ilə əlaqələndirilir. Bu sistem Koreya və Yaponiyada da var. Həftənin bütün günləri Hind-Avropa və Şərqi Asiya sistemlərində planetlər və elementlər ilə bağlıdır. Digər günlər haqda ümumi məlumatlar verəcəyəm: Çərşənbə axşamı – İngiliscə “Tuesday” adlanır, skandinav müharibə tanrısı “Tyr”dən götürülüb. Romada “dies Martis” (Mars günü), Hind dilli ölkələrdə “qırmızı olan” tanrı Manqalın adı ilə adlanıb. Manqal Mars planetini idarə edən tanrı idi. Şərqi Asiyada çərşənbə axşamı “od” sözü ilə əlaqələndirilir. Hətta Aztek dilində belə çərşənbə axşamı skandinavlardakı kimi müharibə tanrısı Uitsilopostli ilə əlaqədar adlandırılıb. Çərşənbə — İngiliscə “Wednesday” adlanır, skandinav baş tanrısı “Odin”dən götürülüb (almanca Wotan). Romada “dies Mercurii” (Merkuri günü) adlanır. Hind dilli ölkələrdə “Budvara” adlanır, “Bud” Merkuri planetinin adıdır. Yaponca isə Çərşənbə su günü adlanır və bu gün su planeti sayılan Merkuri ilə əlaqələndirilir. Cümə axşamı – İngiliscə “Thursday” adlanır, skandinav tanrısı “Thor”dan götürülüb. Romada “Iovis dies” (Yupiter günü) olaraq adlanırdı. Hind dilli xalqlarda isə “Quruvar” adlanırdı, “quru” – dedikdə tanrıların qurusu Braşpati nəzərdə tutulur, “var” isə gün deməkdir. Tapın görək Braşpati hansı planetdə otururdu? Bəli, düz tapdınız, Yupiterdə. Yapon və Koreyalılar bu günə “mokuyobi” deyirlər, yəni ağac günü. Maraqlıdır ki, Yupiter planeti də “mokusei” adlanır, yəni ağac planeti. Cümə — İngiliscə “Friday” adlanır, skandinav ilahəsi “Frigg”dən götürülüb. Romalılar da cüməni “dies Venus” – ilahə Veneranın günü olaraq tanıyırdılar. Hind dilli xalqlarda bu gün Şukravar adlanır, Şukra Venera planetinə deyilir. Yapon və Koreya dillərində də bu gün “qızıl planeti” adı ilə tanınan Venera ilə bağlıdır. Aztek dilində də tanrı Ketçalkoatla görə adlanmışdı. Ketçalkoatl tüklü, sürüngən bir tanrıdır, Venera planetindən gəlib. Yunanlar da Afrodita ilə əlaqələndirmişdilər. Şənbə — İngiliscə “Saturday” adlanır. Bu həftənin günlərindən, skandinav tanrıları ilə əlaqəli olmayan tək ingiliscə sözdür, Roma tanrısı Saturn ilə əlaqəlidir. Skandinavlar bu günə Lördag (hamam günü) deyirdilər, çünki vikinqlər bu günlər toplu halda hamama gedirdi. Yaponlar bu günə “torpaq günü” deyirlər və torpaq planeti olan Saturnla əlaqələndirirlər. Hind dillilər Şanivar adlandırır və Saturnla əlaqələndirirlər. Şənbə özü “Şani”dən gəlir. Şani “Sanaye kramati sah” söz birləşməsindən gəlir. Mənası “yavaş hərəkət edən” deməkdir. Çünki Saturn günəşin ətrafında 30 ilə tam dövr vurur. Bazar günü – İngilis dilində “Sunday” adlanır. Bazar ertəsindən də bilindiyi kimi, bu gün də “günəş” ilə bağlıdır. Antik yunanlar bu günə “Hemera Heliu” (Heliosun günü) deyirdilər. Helios günəş tanrısı idi. Hind dilli xalqlar bu günü günəş tanrısı Sura ilə əlaqələndirmişdilər. Bəs bizim dildəki adlandırmaların əlaqəsi nədir? Bazar əslində həftənin birinci günüdür. Günəş başlanğıcdır, lakin beynəlxalq qaydalara əsasən həftəsonu sayılır. Bazar sözü farscadır. “Çərşənbə axşamı” və “Cümə axşamı” sözləri Azərbaycanın Türk-Fars dilləri arasında orta yolu necə tapdığını aydın göstərir. Bu iki söz birləşməsi Türkiyədə istifadə olunmur. Türkiyədə “Salı” və “Perşembe” istifadə olunur ki, bunların birinci ərəbcədəki “Səllasə”dən, ikincisi isə farscadakı “Pəncşənbə”dən gəlir. Cümə günü İslamdan əvvəl “arubə” adlanırdı, “ərəfə” sözünün köküdür, aramicədən gəlir, cümə yəhudilərin “səbt”inin “ərəfə”si idi. Azərbaycan dilindəki mənalarından sonra gözümüzü qədim türkcə və slavyancaya çevirək. Maraqlıdır ki, həftənin günləri slavyan və türk dillərində tanrı adları ilə, planet adları ilə adlandırılmır. Sıra sayları ilə adlanır: Birinci gün, ikinci gün (vtornik) kimi. Monqolca da belədir. Bəs niyə türklər və slavyanlar digər dünyadan belə fərqli qaldı? Niyə bütün xalqlarda bu günlər bir-biri ilə çox oxşar mənaya sahibdir?  Çində günlərin planetlərlə əlaqəli adlanmasına ilk dəfə IV əsrdə yaşamış astroloq Fan Ninqin əlyazmalarında rast gəlinir. VIII əsrdə yaşamış Yi Çinq və Bu Konq isə bu simvolikanı Maniheistlərdən aldıqlarını qeyd edirlər. Maniheizm İran köklü bir dindir və güclü Hind-Avropa qaynaqlarından gəlirdi. Skandinav və almanlara bu təqvim sistemi Romadan keçmişdi. Əvəzində Roma tanrıları yerinə öz tanrılarını qoydular. Saturnun isə yerini öz mifologiyalarında dolduran bir tanrı olmadığına görə onu da götürdülər. Romalılar isə bunu özlərindən daha əvvəlki mədəniyyət olan Antik Yunanıstandan götürmüşdülər. Düşünürəm ki, Maniheizm və Antik-Yunan mifoloji-təqvim sistemi birbaşa Hind-Avropa mədəniyyətinin varisidir. Hinduizm bunun sübutudur. Bəs IV əsrdən əvvəl Çində həftənin günləri necə səslənirdi? Elə türklərdəki kimi, sıra sayı ilə. Deməli slavyanlar, afrikalılar, türklər və çinlilər Hind-Avropa xalqlarından təsirlənməyə elə o zamandan başlamışdılar. Əslində ən primitiv adlandırma bizim hələ də xalq dilində işlətdiyimiz “birinci gün, ikinci gün” kimi ifadələrdir. Bu tanrı-planet-həftə əlaqəsi isə din işə qarışdığı zaman ortaya girmişdir. Bu bağ o qədər güclü olmuşdur ki, hətta Aztek mədəniyyətində belə saxlanmışdır. Bu prosesdə əsas katalizator dindir. O mövcud olmuşdur və olacaqdır. Fərdlərdə yox olsa belə kütlələrin içində həmişə qalacaqdır. Din bizim həyatımızın ən dərin qatlarında belə özünə sarsılmaz yer edinmişdir. Bu həm də bütün bu xalqların ortaq bir əcdada sahib olduğunu, ortaq ibtidai dindən bəhrələndiyini göstərir. Müasir “sivilizasiya”ya isə, ən son türklər və afrikalılar qoşulmuşdur. Cavid Ağa

['esse', 'bəşəriyyət', 'yaradılış', 'həftənin günləri']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23315/nabokovun-lolitas%C4%B1-f%C9%99lak%C9%99tin-bir-add%C4%B1ml%C4%B1%C4%9F%C4%B1nda.html

Nabokovun “Lolita”sı: fəlakətin bir addımlığında

Apollon

Ədəbiyyat

10 noyabr 2019, 09:42

Vladimir Nabokov standartlardan kənar bir yazıçıdır. Onun əsərlərində ideya təbliğ olunmur, sadəcə fikir ifadə olunur, ona görə də orijinal dünyagörüşü və üslub tərzi yazıçı münasibətini pərdə arxasında saxlayır. V.Nabokov estetik kateqoriyalardan danışmır, onları sözlərlə ifadə etmir, təzadlara münasibət bildirmir, bir çox məsələləri oxucu fikrinə və münasibətinə həvalə edərək, onu düşündürməyə, qərar çıxartmağa sövq edir. Bu baxımdan da yazıçının əsərlərini tədqiq və təhlil edən zaman ənənəvi tənqid və estetikanın normalarından istifadə etmək hər zaman mümkün olmur. “Lolita” romanını əxlaq kateqoriyası baxımından təhlil edilməsi zamanı isə çıxarılacaq yalnış nəticələrdən qaçmaq üçün V.Nabokov məktublarından birində yazır: “Lolitanı” oxumağa qərar verdiyində lütfən onun son dərəcə əxlaqlı bir kitab olduğunu unutma”. “Lolita” romanı Humbert Humbert və Lolita kimi iki əsas obraz və onların həyatı əsasında ifadə edlimiş psixolofi, fizoloji, sosioloji problemlərin şərhi əsasında qurulmuşdur. Yazıçı məktublarından birində yazırdı: “Mən indi çox əxlaqlı orta yaşlı bir cənabın tamamilə əxlaqsızcasına on üç yaşlı ögey qızına aşiq olması haqqında roman yazıram”. Romanın ilk cümləsi Humberti çox aydın şəkildə təsvir edir və əsərə açar rolunu oynayır: “Lolita, həyatımın işığı, ehtiraslarımın odu-alovu… Günahlarım, ruhum”. Humbertin fizioloji xəstəliyi və psixi durumu, Lolitanın nimfetyeniyetmə qızlardan biri olması əsərdə qoyulan bütün problemlərin kökündə dayanır. Əsər Humbertin simasında bir qatilin gündəliyindən ibarətdir. Həmin qatil isə əsərin ilk səhifəsindən səmimi olacağını oxucuya vəd edir: “Hekayənin maraqlı olması üçün qatilə həmişə güvənə bilərsiniz”. “Lolita” romanı, əsas etibarilə, Humbertin əsərə qəhrəman seçilməsi ilə tənqid hədəfinə çevrilmişdir. Humbert kimdir? İlk növbədə müəllif bu suala cavab verir: “Romanın ön sözündə “… yaratdığım Humbert bir yabançı və anarxistdir, nimfet qızlar bir yana, başqa bir çox mövzularda da onunla eyni düşüncəni paylaşmıram”. Humbetr özü haqqında deyir: “İllər boyu keçirdiyim gizli əzablar mənə fövqəlinsan soyuqqanlılığı öyrətmişdir”. Əsər həmin gizli əzabların ifadəsidir ki, onların da arxasında obrazın psixoloji vəziyyəti, xəstəliyi dayanırdı. Humbert daxili dünyası və cəmiyyətdəki mövqeyi ilə ikili həyat yaşayır. “Sakitcə, ancaq təsirli tərzdə təkrar etmək istəyirəm ki, bədbəxtliklərimə rəğmən, təmkinli hərəkətlərim, yumşaq qara saçlarım, cəlbedici boy-buxunum xeyli yaraşıqlı görünürdü” deyən qəhrəman gizli saxlamağa çalışdığı iç dünyasının xüsusiyyətlərini də etiraf edir: “...göstərilən cizgilərə sahib subyektlərdə buna qədər tez-tez tutqun və qızgın bir şey olur ki, bunu gizlətməyə çalışırlar”.Bütün əsər boyu gizlədilən və Kuiltini öldürərək həbsxanaya düşməklə yazdığı gündəlikdə ifadə etdikləri həmin gizli məsələlərin arxasında obrazın ruhi aləmi, psixoloji durumu, fizioloji xəstəlikləri dayanırdı. Əslində, Humbert, geniş mənada, zorakılığı, onun ətrafdakı insanlara vurduğu ziyanı, qurbanlarını səciyyələndirir. Eyni zamanda, Humbert özü də gizli əzabları, zəiflikləri, özündən uzaqlaşdıra bilmədiyi şeytanı ilə birlikdə söylədiyi kimi bədbəxt insan obrazını simvollaşdırır. Əsərdən məlum olur ki, Humbert Lolita ilə kirayə qaldığı evdə tanış olur və ondan ayrılmamaq üçün 13 yaşlı qızın anası Şarlotta Qeyz ilə evlənməyə belə razı olur. Cəmiyyət üçün fərqli, məhdud bir qrupu təmsil edən Humbert içindəki insanı və şeytani hisslərinin mübarizəsində daim hansısa bir qətlin planını düşünməkdədir. Çünki onun hissləri cəmiyyət tərəfindən qəbulolunmazdır və o yeganə yolunu qarşısına çıxan maneələri ölüm ilə aşmaqda görür. V.Nabokov öz qəhrəmanının həyat yolunun qatilliklə bitəcəyini çox maraqlı formada əsərin əvvəllərində işarələyə bilmiş, hələ Lolitaya sahib olmadan öncə hadisələrin axarında qarşılaşacağı ölüm kodunu şifrələmişdir: “Hər halda, tam obyektiv danışsaq, mən fəlakətin bir addımlığındayam və ideal qətl haqqındakı pritçamın mahiyyəti də indi açılır”. Bütün əsər fəlakətin bir addımlığında cərəyan edir. Humbertin qatil olması da əsərdə şərtləndirilmişdir. O adi qatillərdən nə ilə fərqlənirdi? Niyə görə Humbert nə ona xəyanət edən ilk arvadı Valeriyanı, nə Şarlottanı, nə də əsərin sonuna doğru Lolitanın əri olan mədən ustasını deyil, məhz sevdiyi qızı ondan qaçıran Kuiltini öldürür? Bütün bu suallar, əslində, Humbertin öz sözlərində cavabını tapmışdır: “Biz cinsi yırtıcılar deyilik! Biz cəsur əsgərlər kimi heç kəsi zorlamırıq da. Biz bədbəxt, sakit, yaxşı tərbiyə almış köpək gözlü insanlarıq, öz ehtiraslarımızı böyüklərin yanında cilovlamağı çox yaxşı bacarırıq, ancaq nimfet qızlara bircə toxunuşa görə çox şeyimizi, ömrümüzün yarısını verməyə hazırıq. Təkrar edirəm, biz qətiyyən qatil deyilik. Şairlər öldürmürlər”. Sevdiyi ilk qız Anabella ilə görüşü və fizioloji zəifliyini hiss edənə qədər yazıçı onun yetişdiyi mühiti qiymətləndirmək üçün bizə bir şifrə təqdim edir ki, bu da əsərin gedişi zamanı geniş şəkildə açılır: “Mən atamı sevir və qiymətləndirir, qulluqçuların onun saysız-hesabsız sevgililərindən danışdığını eşidəndə fərəhlənirdim”. Burada atasının simasında kiçik Humbertin qəlbində, Z.Freydin təbirincə, “qızıl əsr”ə bir həsrət ifadə olunur. Humbert 13 yaşında olarkən kiçik Anabellaya münasibətini “fitri pozğunluğunun” ilkin əlaməti kimi qiymətləndirir, Lolitaya olan duyğuların da “sirli və məşum bir şəkildə Anabelladan” başladığını söyləyərkən xəstəliyinə işarə edirdi. Ağlın arxasındakı dünyanın problemlərini önə çəkən əsərin qəhrəmanı öz “azadlığının” həsrəti ilə yaşayır. Humbert xəstəliyini əsərdə dəfələrlə etiraf edir. Qəhrəman xəstəliyini “onu culğalayan qorxunc, dəli, gülməli və miskin xəstəlik” adlandırsa da özü də, eyni zamanda, ciddi psixi analizləri aparmağı bacarır, insan psixologiyasının dərinliklərinə varıb nəticələr çıxara bilir. Bəzən pisixi xəstəliyindən, bəzən şeytanın onu yoldan çıxarmasından şikayətlənən, öz vəziyyətini tam şəkildə şərh etməyi və qiymətləndirməyi bacaran Humbert özü də əslində psixiatırdır, faciəsini anlayan bir düşkündür: “Ah, icazə verin, bircə dəfə də sentimentallıq edim! Abırsızlıqdan elə bezmişəm ki!” Humbert romantikdirmi? Romantik qəlbin cövhərində sevgi dayanır. Bütün bu xüsusiyətləri və yaşadığı həyat tərzi ilə Humbertə sevən, romantik bir obraz kimi yanaşmaq olarmı? Sözügedən suallara cavab tapmaq üçün, ilk növbədə, Lolita obrazının səciyyəsinə, əsərdəki yerinə və roluna diqqət yetirmək lazımdır. Digər tərəfdən, Humbetrə məhz yazıçının ironiyası arxasında yaradılmış, cəmiyyətdəki hadisələrə münasibətin yekunu kimi meydana çıxan rəmzləşdirilmiş və gerçək olanları təmsil edən bir obraz kimi yanaşdıqda qəhrəmanı anlamaq mümkündür. “Lolita” romanının ikinci mühüm tərəfini Lolita obrazı təşkil edir ki, bu qəhrəman istər təmsil etdiyi yeniyetmə qızlar, onların mənəvi, psixoloji vəziyyəti, cəmiyyətin onların yetişdirilməsi və tərbiyəsindəki iştirakı xüsusiyyətləri, istərsə də Humbertin xarakterinin bir obraz kimi daha dərindən açılmasında önəmli yerə sahibdir. Lolita əsərə ilk dəfə 12 yaşlı yeniyetmə qız kimi daxil olur: “O dəyişkəndir, o şıltaqdır, o kobuddur, o, şux yeniyetmələrə xas dözüm tələb edən məlahətlə doludur. O, başdan-ayağa – saçlarındakı bantdan və sancaqdan tutmuş biçimli baldırının aşağı hissəsində, ağ yun corabın qurtardığı yerdəki kiçik çapığa qədər dözülməz dərəcədə cəlbedicidir”. Lolita Humbertin Anabelladan ona qədərki 24 illik “vəsfəsəsinin”, düşkünlüyünün zirvəsi kimi meydana çıxır. V.Nabokovun bir sıra qəhrəmanlarına xas təzadlar Lolita üçün də xarakterik idi. O səmimi və hiyləgər, zərif və vulqar, boz qaşqabağlı və çəhrayı diribaşlığı birləşdiridi. Humbert Lolitanı nimfet qızlara aid edir. Lolitanın təmsil etdiyi nimfet qızlar yeniyetmə qızların bir qrupunu təşkil edir ki, onların cəmiyyətdə zərərli obyekt olmalarına, yazıçıya görə, onlara həm psixoloji və fizioloji məsələlər, həm ailə mühiti, həm də təlim prosesi təsir edir. Yazıçı on iki yaşlı qızın dünyagörüşü və həyat tərzindəki qeyri-etik halların səbəblərini araşdırmaq üçün yenə də özünəməxsus üsullardan, kodlardan istifadə edir. Sözügedən məsələ məhz o dövrün yeniyetmələrinin ümumi vəziyyətinə nəzər yetirməklə aydınlaşdırıla bilər. Lolitanın simasında nimfet qızların ailədə, gimnaziyada, cəmiyyətdəki yerini və onlara təsir göstərən meylləri müşahidə edirik. Müasiri olduğu zamanın yeniyetmələrini Humbert hər şeyə bayağı nəzərlərlə baxan, sadəlövh duyğulu və ştamp beyinli yeniyetmələr kimi dəyərləndirir. Lolitanın davranışlarındakı kobudluq, eqoizm, etik qaydalara riayət etməməsi, əxlaqsızlığa meylinin ən mühüm səbəbini yazıçı onun ailə problemində görür. Humbertin Lolitanın yalançı atası rolunu oynadığı iki il ərzində ata və qız arasındakı münasibətlər, sözügedən əlaqələrin psixoloji cəhətlərinə daha çox önəm verilmişdir. Qəhrəmana görə, ata və qız arasındakı münasibətlər haqqındakı müasir anlayışlar sxolastik cəfəngiyatlar və standartlaşdırılmış psixoanalitik simvollarla son dərəcə korlanmışdır. Yazıçı quru nəzəriyyələri deyil, canlı, həqiqi hissləri dəyərləndirir. Atasını erkən itirən, anası ilə çox soyuq münasibətlər şəraitində böyüyən, sonra isə Humbertin ehtirasına tuş gələn Lolita gözəl duyğulardan məhrum edilmiş bir ailə faciəsinin qurbanı olur. “Lolita” əsərinə, xüsusilə də Humbert obrazına görə, V.Nabokov uzun müddət tənqidlərə məruz qalmışdır. “Əxlaqsız, düşkün, yeniyetmə qıza qarşı yırtıcı hisslər bəsləyən bir obrazın əsərə gətirilməsi, hətta romanın təhkiyəçisi səviyyəsində verilməsi doğrudurmu?” sualı həm oxucu, həm də tənqidçiləri düşündürmüşdür. Lakin bir məsələni diqqətə almaq lazımdır ki, Lolita və onun təmsil etdiyi yeniyetmə nəsli, cəmiyyətin müxtəlif problemlərini, insanların psixoloji dünyası, fizioloji vəziyyətini anlamaq üçün Humbert obrazının xüsusi missiyası vardır. Bu baxımdan da çox gözəl söylənilmişdir ki, “təqdirəlayiq oxucu özünü oxuduğu kitabdakı kişi və qadınla deyil, o kitabı yaradan, quran ağılla eyniləşdirir”. Humberti tamamilə sevgi və şəfqətdən məhrum bir obraz kimi qiymətləndirmək də yanlış nəticələrə gətirib çıxara bilər. Humbertin hisslərində və düşüncəsində Lolita bütün həyatı boyu xəyal edib yaratdığı, əsl Lolitadan belə gerçək hesab etdiyi bir qızdır. Humbertin Lolitaya qarşı sevgisi qızın Kuilti ilə gizlicə qaçması və sonradan isə ondan da ayrılıb mühəndis bir oğlana ərə getməsi ilə bağlı ayrıldıqları 2 il ərzində, qəhrəmanın sevdiyi qız üçün gərgin axtarışları, nəhayət Lolitanın məktub yazaraq ondan pul istədikdən sonra görüşmələri proseslərində daha həssas şəkildə ifadə olunmuşdur. Əgər Humbertin sevgi etiraflarına diqqət yetirsək, əsərin ilk cümləsi və iki illik ayrılıqdan sonra görüşdükləri zaman ağlına gələn ilk fikirlər qəhrəmanın sevgisinin ən güclü əksidir: “Bəzilərinin gözlədiyi kimi, əlbəttə, onu öldürə bilməzdim. Çünki onu sevirdim. Bu ilk baxışdan, orta baxışdan, əzəli baxışdan olan bir sevgiydi”. Əsərin ilk cümləsində deyilmiş sözlər sona doğru açılır. Hər bir fikir riyazi dəqiqliklə tamamlanır. Lolita Humbertin həyatının işığıdır. Lolita qəhrəmanın ruhudur: “… ölümüm qədər dəqiq bilirdim ki, onu bu dünyada haçansa gördüyüm və ya xəyal edə biləcəyim, yaxud o dünyada görməyi arzuladığım hər şeydən çox sevirəm”. Lolita Humbertin ən böyük günahıdır: “Bəzən ürəyimin bir-birinə dolaşmış zoğlarında oxşayıb-əzizlədiyim günah, mənim böyük, xoşbəxt günahım, öz mahiyyətinədək yığılıb-kiçilirdi: bəhrəsiz və xudbin əxlaqsızlığadək; və mən onu qaralayaraq lənətləyirdim”. Yazıçı yazdığı heç bir sözü təsadüfi işlətmir. Humbertin sözügedən fikirləri də əsərin əvvəlində oxuculara ünvanlanmış qatilə güvənmək təmənnasını təsdiq edir və özünə inandırır: “Mən səni sevirdim. Mən beşayaqlı yırtıcı idim, ancaq səni sevirdim. Mən qəddar idim, alçaq idim, hər nə desən ondan idim, ancaq mən səni sevirdim, səni sevirdim”. V.Nabokovun “Lolita” romanının ən mühüm və yekun xətti qatillik, ona aparan yolun psixoloji məqamlarıdır. Humbert sevimli Lolitasını qaçıran Kuiltini qətlə yetirir və həbs olunur. “Lolita” romanı mühüm problemlər və gərgin psixoloji məsələlərin şərhi baxımından əhəmiyyətli əsərdir. V.Nabokovun çox böyük və kəskin müzakirələr doğuran romanı cəmiyyət həyatı və insanların daxili dünyasında ciddi məqamlarla bağlı olan, lakin səsləndirilə bilinməyən mövzunun seçilməsi, geniş şəkildə, detallarına qədər şərhi baxımından təqdirəlayiqdir. Roman oxucunu təsvir olunan hadisələrin içinə varmağa, qəhrəmanları tərif və tənqid etməkdən daha çox anlamağa vadar edir. Bəsirə Əzizəli

['dünya ədəbiyyatı', 'ədəbiyyat', 'Nabokov', 'Vladimir Nabokov']

https://kayzen.az/blog/h%C9%99rb%C3%A7il%C9%99r/23298/se%C3%A7kil%C9%99r%C9%99-yox,-s%C3%BCng%C3%BC-v%C9%99-qana-inanan-diktator-franko.html

Seçkilərə yox, süngü və qana inanan diktator: Franko

Apollon

böyük hərbi xadimlər

10 noyabr 2019, 09:42

O, doğulanda İspaniya nəhəng dəniz imperatorluğu statusunu itirməsinin  kədərini və bunu super güc Amerikaya uduzmasının qəzəbini yaşayırdı. Ölkə imperatorluq idarəçiliyindən qopmuşdu, özünə yeni üsulu axtarırdı. Məhz belə dövrdə yetişən Franko (əsl adı Fransisko Paulino Ermenegildo Teodulo Franko Baamonde) atası kimi donanmaya qoşulmağı arzulasa da, 1898-ci ildə İspaniya-Amerika müharibəsi nəticəsində İspaniya donanması məhv olmuşdu. Donanmada ixtisarlar gedirdi və 14 yaşındakı Franko quru qoşunlarına yazılmağı lazım bildi. Ölkədəki ən prestejli hərbi akademiyalardan birində üç il təhsil aldıqdan sonra baş leytenat kimi orduya yazıldı və iki il xidmət etdi. 1900-cü illərin ilk illəri idi. Xalq çökən imperatorluğa görə hökümətə etiraz edirdi. Hökümətsə keçmiş günlərə qayıtmaq üçün ən yaxın ərazilərə əl atdı: Mərakeşə. Onsuz da XV əsrdən etibarən bu ölkəylə bağlı imperailist arzuları var idi. Və həmin günlərdə Mərakeş karyera qurmaq istəyən ispan hərbiçisi üçün tək seçim idi. Franko Mərakeşdə ona tapşırılan əməliyyatlara qoşulanda 1912-ci il idi. Mərmiyə qarşı qaçan adam İyirmi yaşı olanda Mərakeşdə qazandığı uğura görə ölkəsinin ən yaxşı hərbi medallarından olan «la Cruz Militar»ı qazanmışdı. Hətta El Biurtzdakı döyüşlərdə qarnından ölümcül yaralanmasına rəğmən qısa zamanda sağalaraq təkrar əlinə silah almışdı. Ehtirası yarasını sağaldacaq qədər güclüydü. Bunun nəticəsində İspaniyanın şimalındakı Asturias qarnizonuna polkovnik olaraq döndü. Frankonun general rütbəsinə yüksəlməsi çox çəkmədi. Sürətli addımlarla hərbi iyerarxiyanı keçirdi. Saraqosadakı hərbi akademiyanın rəhbəri olanda hələ 36 yaşı var idi. İspaniya 1923-30-cu illər arasında 1923-cü ildəki çevrilişlə hakimiyyətə gələn, o zamankı kral XII Alfonsun da razılığını alan general Miguel de Rivera tərəfindən idarə olunmuşdu. Kral tərəfindən baş nazir təyin olunan Rivera İspaniyanı dəmir yumruqla idarə etməyə başladı. Konstitutsiyanı ləğv etdi, fövqəladə vəziyyət elan etdi, kimsəyə nəfəs almağa imkan vermədən bütün siyasi partiyaların fəalliyətini dayandırdı. Lakin zülmü çox çəkmədi. 1930-cu ildə dəstəyini itirdikdən sonra vəzifədən çıxarıldı. Onun istefasıyla kral 1931-ci ildə taxtdan enərək ölkəni tərk etdi. Və beləliklə İspaniya ikinci dəfə respublika rejiminə keçdi. Hər nə qədər monarxiya quruluşunu sevsə də Franko bu vəziyyətdə özünü kölgədə saxladı və gələcək hərbi karyerasını riskə atmaq istəmədi. Amma yenə də canını qurtara bilmədi. Monarxiyaya dəstək verən yüksəkçinli zabitlərdən uzaqlaşdırılaraq Madriddən kənarda fərqli vəzifələrə təyin edildi. 1933-cü ildə respublika böhrana girdi. Vəd etdikləri gerçəkləşmirdi. Respublikaçılarla sol qanad arasındakı ixtilaf ölkəni yeni seçkilərə apardı. Millətçilər hakimiyyətə gəldi. Millətçi hökümətin ağır iş qaydalarına etiraz edən Asturiasdakı mədən işçiləri üsyan edəndə 1934-cü il idi. Üsyanı yatırtmaq üçün güc tətbiq etməyə çağrılan adamsa general Frankodan başqası deyildi. Əsgərləri üsyanı yatırdı. Öz xalqına qarşı amansızlıqla qazandığı bənzərsiz «uğur» onun baş qərargah rəisliyinə yolunu açdı. Vətəndaş müharibəsinə doğru atılan addım... 1936-cı il seçkiləri yaxınlaşanda respublikaçılar və sol qanaddan olan fraksiyalar toplaşaraq Xalqçı cəbhəni yaratdı və hakimiyyətdə qalmağı bacardılar. General Franko təhlükəli insan hesab edilərək Kanar adalarına sadə bir vəzifəyə təyin edildi. Həmin ilin 17 iyulunda başlayan millətçi hərəkat İspaniyanı sarsıtdı. Franko Kanar adalarının idarəçiliyini ələ aldıqdan sonra millətçilərin ələ keçirdiyi İspaniya tabeçiliyindəki Mərakeşə uçdu. Həmin günlərdə millətçilər ispan ordusu ilə birlikdə çevriliş planı hazırlamış, amma bu plan uğursuz olmuşdu. Bununla da İspaniyada vətəndaş müharibəsi başladı. Franko üçün səhnəyə çıxmaq zamanı gəlmişdi. 1936-cı ilin sentyabrında Franko Millətçi Ordunun rəhbəri oldu və dərhal özünü dövlət başçısı elan etdi. Vətəndaş müharibəsi rəsmi olaraq 1939-cu ilin 1 aprelində başa çatarkən İspaniyada yeni bir səhifə açılırdı: Franko diktatorluğu! Franko diktatorluğa başlayır Ölkədə vətəndaş müharibəsi bitmiş, amma iqtisadiyyat və siyasət çökmüşdü. Franko və tərəfdarları millətçilərin zəfərini amansız təbliğatla beyinlərə yeritmiş, qalib millətçilərlə məğlub respublikaçılar arasında siyasi bölünmə daha da dərinləşmişdi. Generalın müharibədən başı yaxşı çıxsa da iqtisadiyyat haqqında bunu deyə bilmərik. II Dünya müharibəsi başlayandan sonra Franko Hitlerin tərəfini tutdu. Müharibədən öncə də alman liderlə aralarında sıx əlaqə var idi. Vətəndaş müharibəsi əsnasında Hitlerə aid Condor birliyi Bask şəhəri olan Guernicada respublikaçıları bombardman etmiş, yüzlərlə ispanın ölümünə səbəb olmuşdu. Hakimiyyətə gəlmək üçün öz vətəndaşlarının başqa ölkənin silahlıları tərəfindən qətlə yetirilməsinə izn verən Franko bu cinayətinə görə heç zaman cəzalanmayacaqdı. Hitlerlə Franko 1940-cı ildə İspaniyanın Nasist Almaniyasına dəstək verməsi üçün görüşsələr də Frankonun Hitlerə yardımı heç vaxt çatmadı. Onsuz da qoca qurd almanların məğlub olmağa başladığı 1943-cü ildə bitərəfliyini elan edərək müharibədən sonrakı hesablaşmadan canını qurtarmaq istəmişdi. Amma bu uğurlu olmadı. Müharibədən sonra Franko və İspaniya izolyasiya olundu. Müttəfiqlər İspaniyaya sanksiyalar tətbiq etdilər. Ölkə iqtisadiyyatı bundan böyük zərbə aldı. Amma bu vəziyyət çox çəkmədi. Soyuq müharibəylə ulduzu parlayan diktator Soyuq müharibə ölkənin taleyini dəyişdirdi. SSRİ təhdidinə görə İspaniyanın boynundakı zəncirlər qoparıldı. Həmin dövrdə diktator olmaq önəmli deyildi. Önəmli olan hansı tərəfdə olmaq idi. Franko Amerika ilə ticarət və hərbi müqavilələr imzaladı. 1955-ci ildə İspaniya BMT-yə qəbul olundu. Həm Franko, həm də azad qərb kommunizmə nifrət edirdi. Artıq keçmiş düşmənçiliyi bir kənara qoyub irəliyə baxmalıydılar. Beləliklə, 60-cı illərdən etibarən ispanların iqtisadi vəziyyəti düzəlməyə başlayacaq, ispan möcüzəsi gerçəkləşəcəkdi. Franko özündən sonra şahzadə Juan de Borbonun İspaniya taxtında oturacağını bildirdi. Əslində isə 1947-ci ildə İspaniyanın monarxiya olduğunu elan etmişdi. Amma Karlosun adını dilinə alana kimi monarxik fəaliyyətin gələcəyini açıqlamamışdı. Özü iş başında olarkən, bir kralın ortada gəzməsi fikrinin yayılması heç də yaxşı hal kimi görünmürdü. İspaniya ancaq Amerika ilə müqavilələrdən sonra xarici əlaqələrə başlaya bildi. 60-cı illərdən başlayan turizm inqilabı ölkənin özünə gəlməsi üçün önəmli rol oynayacaqdı. Amma ölkənin rahat nəfəs alması üçün diktatorun ölməsi lazım idi. Hakimiyyətdə olduğu müddətdə Franko da digər diktatorlar kimi müxaliflərə meydan oxudu, həmkarlar ittifaqlarına ağız açmağa imkan vermədi. Bütün bu basqılarda hərbi polisin böyük rolu olmuşdu. 70-ci illərdə Franko yoxuşdan aşağı enməyə başlamışdı. 1973-cü ildə baş nazirə müəyyən səlahiyyətlər versə də özü dövlət başçısı və ordu komandanı olaraq qalmışdı. Baş nazir təyin etdiyi Luis Carrero Blanco onun heyranı idi. Franko özündən sonra İspaniyanın yad əllərə düşməyəcəyini düşünürdü ki, Blanco Madriddə Eta qruplaşması tərəfindən törədilən terror aksiyasında öldü. Bəzilərinin bildirdiyinə görə, Blanconun ölümü Frankonun səhhətinin pisləşməsinə səbəb oldu. Amma maraqlıdır ki, bu hadisə ölkənin demokratik gələcəyə yönəlməsində də önəmli pay sahibi olmuşdu. Blanconun xələfi, liberal siyasi islahatlar edəcəyi təminatıyla hakimiyyətə gələn Carlos Arias Navarro oldu. Franko 1975-ci ildə öldü. Ölümüylə birlikdə İspaniya təkrar dünyanın müzakirə mövzusuna çevrildi. Ölkənin ipləri 22 noyabrda tac qoyan Juan Carlosun əlinə keçdi. 1978-ci ildə keçirilən referendumda diktatorun aldığı bütün səlahiyyətlər və haqlar geri qaytarıldı. Bask bölgəsi və Kataloniya təkrar muxtar vilayət oldu. 1986-cı ildə ölkənin Avropa İttifaqına qoşulmasıyla diktatorun yoldan çıxardığı ölkə, nəhayət, sakit limana lövbər atmış oldu. Diktatorun ölümündən uzun müddət keçməsinə baxmayaraq ispanlar Frankoyla hesablaşmayıb. Adı bütün binalardan silinsə də ruhu ispanları hələ də narahat etməyə davam edir. 1939-75-ci illər arasında İspaniya Frankonun İspaniyası olaraq tanındı. Bəzi ispanlara görə onun ölkənin başına gəlmiş ən gözəl şey, digərlərinə görəsə təbii ki, ən pis şey idi. İspaniya vətəndaş müharibəsi necə başladı? 1936-cı ildə bir qrup monarxiya tərəfdarı respublikaçı hökümətə qarşı çevriliş etdi. Ölkə respublikaçı solçular və millətçi monarxistlər olmaqla ikiyə bölündü. Millətçilərin lideri Franko oldu. Vətəndaş müharibəsi üç il davam etdi. 350 min insan öldü. Sevinən tərəf millətçilər oldu. Bu eyni zamanda dövlətlərarası ideoloji müharibə idi. Həm millətçilər, həm respublikaçılar xaricdən dəstək aldılar. Hər iki tərəfdən minlərlə əcnəbi dəstəkçi öldü. Hitler və Mussolini Frankonu, Stalinsə göndərdiyi yüzlərlə tank və təyyarəylə solçu respublikaçıları dəstəkləmişdi.  Corc Oruel və Ernest Heminquey kimi qərbli ziyalılar da respublikaçılar tərəfində döyüşdü. Nəticədə udan Franko oldu. Diktatorluğunu elan etdi. Franko və tərəfdarlarının törətdikləri terrora ağ, respublikaçılarınkına isə qırmızı adı verilmişdi. Frankonun törətdiyi cinayətlərin yanında sönük qalsa da, respublikaçılar da 40 minlə 100 min arasında insanı qətlə yetirmişdi. Xüsusi qeyd edə bilərik ki, Franko düşmənlərinə söylədiklərini etmişdi: “öldürdüyünüz hər adamıma qarşılıq olaraq on adamınızı öldürəcəyəm.” *** Vətəndaş müharibəsi əsnasında Franko özü kimi faşist olan Hitler və Mussolininin yardımlarını aldı. Bu dövr Frankonun «Ağ terror» olaraq tarixə keçən fəaliyyəti nəticəsində 200 minə yaxın dinc sakin həlak oldu. *** Vətəndaş müharibəsindən qalib ayrılan Franko rəqiblərini təmizləməyə davam etdi. «Qırmızı» olduğu iddiasıyla minlərlə insan sorğu-sualsız edam edildi. Öz xalqını məhv etməkdə Stalin və Mao Frankonu kölgədə qoysa da generalın əməlləri özündən sonra gələn diktatorlara örnək olmuşdu. Bəzilərinə görə xristian cəngavəri idi Franko amentus idi. Bu yöndəki proqramları yerinə yetirdi. Eynilə Almaniyada olduğu kimi (ölkənin idxal etmədən özünü təmin etməsi) qatı əxlaq Frankonun təməl bazalarından olmuşdu. Bununla birlikdə Frankonun Hitlerdən fərqi də olmuşdu. Alman həmkarı dinə qarşı olduğu halda Franko xristianlığın cəngavəri kimiydi. Bu gün belə ona heyranlığını gizlətməyən ispanlar Frankonu milli dəyərlərin və dinin müdafiəçisi olaraq bağırlarına basarlar. Son heykəli dağıdılmadan diktatorlar ölməz İspaniyada hökümət general Frankonun paytaxt Madriddəki son heykəlini ölümündən 30 il sonra, 2005-ci ildə yerindən götürdü. Diqqət çəkməsin deyə,  heykəl gecə saatlarında sökülmüş, hadisə əsnasında bir qrup Franko tərəfdarı ispan faşistlərinin marşı olan Cara Solu oxumuşdu. Ölümündən və İspaniyanın demokratiyaya keçidindən sonra ölkənin dörd bir yanındakı Franko heykəlləri və abidələri sökülməyə başlandı. Klassik faşist diktator olmadı “Rejimimiz süngülər və qanla yüksəlir, ikiüzlü seçkilərlə deyil”, — deyən Frankonun tam olaraq faşist diktator olduğunu söyləyə bilərikmi? Əslinə baxanda isə həm bəli, həm də yox. General faşizmin bəzi əsaslarını həyata keçirsə də bəzilərini gündəmə heç salmamışdı. Millətçi idi, keçmişlə qürur duyurdu, müxalifətə göz açdırmadan «birlik, bərabərlik» mahnıları oxuyurdu. Bununla birlikdə diqqət çəkən məqam onun digər faşist liderlər kimi hərbi sahəni böyütməməsi idi. Ona görə "İspaniya ispanlar üçündür" və digər şeylər fantaziyadan başqa şey deyil. Yaxın və uzaq torpaqlarda gözü olması üçün hər hansı səbəb görməmişdi. Franko Hitlerin mistik utopiyasına və üstün irq deyimlərinə fikir vermədi. Bəlkə də praqmatik olmağından irəli gəlirdi. Onun siyasəti İspaniyanı Almaniya və İtaliyanın fəlakətli taleyini yaşamaqdan xilas etdi. Belə deyə bilərik ki, Frankonun faşizmi hər mənada yarımçıq faşizm idi.   Tərcümə: Emin PİRİ

['diktator', 'Franko']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23511/virciniya-vulf-%C9%99d%C9%99biyyatda-feminist-inqilab%C4%B1-ed%C9%99n-qad%C4%B1n.html

Virciniya Vulf - Ədəbiyyatda feminist inqilabı edən qadın

Apollon

Ədəbiyyat

10 noyabr 2019, 09:40

Feminizm və ədəbiyyatda fikir axını texnikası deyiləndə ağla ilk gələnlərdən biri Virciniya Vulf olur. 25 yanvar 1882-ci ildə Londonda dünyaya gələn yazıçı daha çox “Özünə aid bir otaq”, “Mayaka doğru”, “Dalğalar”, “Missis Dallouey” əsərləri ilə tanınır. Adi bir fikirlə başlayıb bir neçə dəqiqə sonra insanı tamamilə başqa mövzuda düşündürməyə başlayan fdüşüncə zənciri – fikir axını Vircinya Vulfun əsərlərində istifadə etdiyi əsas texnika idi. Məh bu vasitə ilə o, yaratdığı obrazların daxili monoloqlarını bütün çılpaqlığı ilə oxucuya çatdıra bilirdi. Bununla da yazıçı qaydalardan və qəliblərdən kənara çıxıb ədəbiyyatda modernist hərəkatın əsas nümayəndələrindən oldu. V. Vulf yaşadığı dövrdəki qadın-kişi bərabərsizliyinə görə bacıları ilə eyni taleyi yaşayıb, yəni məktəbə göndərilməyib. Lakin atasının kitabxanası vasitəsilə özünü inkişaf etdirərək qadın olmağın bədbəxt taleyindən imtina edib. O, patriarxal cəmiyyət quruluşunu məhv etməyə qərarlı idi. V.Vulf feminist manifest sayılan “Pul qazanın, özünüzə aid ayrı bir otaq və boş zaman yaradın və yazın, kişilər nə deyər deyə düşünmədən yazın” sözləri ilə Viktoriya dövrü qadınlarının mayakına çevrilir. Güclü şəxsiyyəti, qeyri-adi düşüncələri olsa da, həssas xarakteri onun həyatını qısaldır. II Dünya müharibəsinin başlamasından dərhal sonra yazıçıda xroniki hala çevrilən sayıqlamalar onun üçün dözülməz həddə çatır. O, 28 mart 1941-ci ildə ciblərinə daş dolduraraq özünü evlərinin yaxınlığındakı Ouse çayına atır. Vulfun məzar daşında “Dalğalar” adlı kitabındakı bu cümlə yazılıb: "Özümü sənə doğru atacağam, yenilmədən və boyun əymədən, ey ölüm!" Kitablarını oxumaqla yanaşı “The hours” filmini izləməklə ədəbiyyat və feminizm tarixində iz qoyan bu qadının zehninə səyahət etmək olar. Film “Missis Dallouey” kitabı əsasında çəkilib və fərqli dövrlərdə yaşayan 3 qadının bir gününü birləşdirir. Filmdə V.Vulfu canlandıran Nikol Kidman “Oscar” mükafatına layiq görülüb. mikroskopmedia.com

['yazıçılar', 'qadın yazarlar', 'Virciniya Vulf']

https://kayzen.az/blog/qadinlar/23681/kleopatra-haqq%C4%B1nda.html

Kleopatra haqqında

Apollon

Məşhur qadınlar

9 noyabr 2019, 16:02

Əfsanəvi Kleopatra – ecakar cazibəsi ilə dünyanın bir çox güclülərini qarşısında baş əyməyə vadar edən və uğurlu karyera qurmağı bacaran qadın siyasətçi olub. Analitik.az böyük imperatorların ağlını başından çıxaran bu qadının həyatının mühüm detallarını təqdim edir. Romanın qüdrətli siyasi xadimləri – Qay Yuli Sezar və Mark Antoni onun cazibəsi qarşısında aciz idi. “Sirli qadın yoxdur, amma bunu duymayan kişilər var”Bu gün onun zahiri görünüşü haqda çox mübahisələr edirlər. Elə də ideal zahiri görünüşə malik olmayan, bir qədər alçaqboylu və bir qədər dolu bədənli, cəlbedici uzun burnu və sivri çənəyə malik bu qadının mahir cəzbetmə qabiliyyəti əfsanələr yaradaraq, əsrlərin sədlərini aşıb, onun real cizgilərini tarixdən silib. Lakin antik müəlliflər onun ağlını gözəlliyindən üstün tuturdular, bu böyük qadın nəinki öz iradəsinin gücü ilə, həm də əks cinsin nümayəndələrini yola gətirmək qabiliyyəti ilə məşhur olub, onun haqqında əfsanələr gəzib. Ona görə gözəl, qarasaç çariçanı Misirdə ilahəyə bərabər tuturdular. Ağıllı və savadlı Kleopatra, bəlkə də, dünyanın ən əfsanəvi qadınlarından biri idi. Kleopatra insanları məftun etmək kimi nadir qabiliyyətə malik idi. Yaşadığı dövrdə bütün səlahiyyətlər güclü cins olan kişilərin əllərində olduğundan, misirli qadın öz istedadından sevgi, ehtiras meydanında uğurla istifadə edə bilib. Əgər real həyatda mövcud olmasaydı belə, onu uydurmağa dəyərdi: Onun həyatı əvvəlcə rəssamların və şairlərin, sonra isə dramaturqların və kino sənətinin ilham mənbəyi olaraq, gözəl sənət əsərlərinin yaranmasına səbəb olmuşdu. Onun Mark Antoni və Sezar ilə münasibətlərini klassik məhəbbət üçbucağı şəklində təqdim etməyi sevirlər: Bəzi müəlliflər hesab edirlər ki, o, Sezarı həqiqi məhəbbətlə sevirdi, digərləri isə əmindirlər ki, onun həyatının yeganə əsl məhəbbəti – Mark Antonidir. Kleopatra VII – qədim Misirin Ptolemey yunan sülaləsinindən olan sonuncu çariçasıdır. O, eramızdan əvvəl 69-ci ildə anadan olub. Kleopatranın atası Ptolemey ХI Avlet olub. Tarixdə qəddarlığı ilə yadda qalan bu Misir hökmdarı e.ə. 51-ci ilin iyulunda taxt-tacını övladları – 16 yaşlı Kleopatraya və 13 yaşlı Dionisə vəsiyyət edərək ölüb. Misir adətlərinə riayət edərək, onlar dərhal bir-biri ilə nikaha daxil olub. Kleopatra o vaxtlar sivizasiyanın mərkəzi sayılan İsgəndəriyyədə böyümüşdü. Poeziya, sənət, elmin vətəni olan bu şəhərdə Misir çar saraylarının bir çox görkəmli şair və rəssamları yetişmişdi. Kleopatra onardan gözəl təhsil alıb, bir neçə dildə sərbəst danışırdı, fəlsəfəni öyrənirdi, ədəbiyyat ilə yaxşı tanış idi və müxtəlif musiqi alətlərində ifa etməyi bacarırdı. Əcdadlarından genetik olaraq mənimsədiyi siyasi zəkaya malik gənc qız, savadlı və ağıllı idi. Eyni zamanda o, şəhvani təbiətə malik idi. Kleopatra öz istəklərini ödəmək üçün sarayında çoxlu gözəl kişi saxlayırdı. O dövrdə bu, mənəviyyatsızlıq sayılmırdı … Bundan başqa, müasirlərinin yazdığına görə, Kleopatra öz sevgisinə çox baha qiymət qoymuşdu: onunla bir gecəlik eşq yaşayanlar, bunu canları bahasına ödəməli idilər. Maraqlısı budur ki, səhər öləcəklərini bilsələr də, bu ecazkar qadının cazibə alovunda yanıb kül olmaq istəyən pərvanələr ço idi. Səhərisi gün onların kəsilmiş başları Kleopatra sarayının qapılarını bəzəyirdi.Bacı-qardaş nikahı və savaşıAzyaşlı qardaşıyla nikah ona ölkənin idarəsində çox əlverişli idi. Amma qardaşı Ptolomeyi xacə Pofin tərbiyə edirdi. Pofin belə güman edirdi ki, Ptolemeyi himayə etdiyinə görə, hakimiyyətə sahib ola bilər. O xalqı Kleopatraya qarşı qiyama qaldıra bilmişdi. Bacı-qardaş, ər- arvad indi ölkəyə olan hüquqlarını qanla sübut eləməyə çalışırdı. Elə bu vaxt səhnəyə Yuli Sezar çıxır. O dövrdə Roma imperiyasında Yuli Sezar və Pompey arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi. Döyüşdə uduzan Pompey, İskəndəriyyə şəhərinə qaçır. Lakin Misirin yüksək mənsəb sahibləri Sezar qarşısında ucalıq qazanmaq üçün, azyaşlı fironun gözü önündə Pompeyin başını kəsirlər. Üç gündən sonra Pompeyin başını XIII Ptolemeyin adından Misirin paytaxtına gələn Roma imperatoruna hədiyyə edirlər. Belə bir hədiyyə hətta sərt romalını da dəhşətə salır, o, Ptolomey və Kleopatraya hərbi əməliyyatları dayandırmağı, izahat üçün yanına gəllməyi əmr edir. Amma xacə Pofinin kələyi ilə bu əmri Kleopatraya çatdırmırlar. Ptolomey Sezarın qarşısında bacısından şikayət eləməyə çalışsa da, duyuq düşən sərkərdə Kleopatraya da dəvət göndərməyi lazım bilir. Sezarın dəvətini alan Kleopatra paytaxta necə gələcəyini bilmirdi. Gecənin bir aləmi vəfalı nökəriylə birgə şəhərə balıqçı qayığında girir. Nökər onu parça tayı kimi belinə şələləyir. Sonra Sezarın sarayına daxil olub, qiymətli yükünü sərkərdənin ayağının altına sərir. Yəqin, bu an xacə Pofinin qorxduğu bir şey baş verir: Sezar Kleopatranın sevgi ovsunu qarşısında dayana bilmir. 19 yaşlı Kleopatranın gözəlliyi qarşısında 52 yaşlı Sezar başını itirmişdi. Hadisələrin belə gedişatını gözləməyən qardaşı Ptolemey, hikkəsindən özünü dənizə atır, xacə Pofin isə ölkədən qaçır. Tarixə «Kleopatranın müharibəsi» adı altında daxil olmuş bacı-qardaş savaşı beləcə bitir.Saysız məşuqələrilə hamının gözü qarşısında…İskəndəriyyədə nəhayət ki, sakitlik bərqərar oldu. Lakin o dövrün qanunlarına görə qadın ölkəni tək idarə edə bilməzdi. Ona görə də Kleopatra təm-tələsik kiçik qardaşı, xəstə olan 16 yaşlı gənc 13-cü Ptolomeye ərə gedir. Kleopatra ilə Sezar romantik bir sevgi yaşayırlar. Romada iğtişaşlar baş verir, qan tökülür, amma Sezar heç yerə tələsmir. Borc, maraqlar, vəzifə – her şey unudulur, çünki çox işlər bu işvəkar çariçanın əlindədir. Sezar vətəniniə dönmək istəyəndə də Kleopatra onu qaytara bilir: bu dəfə Kleopatra oğlan uşağı dünyaya gətirir. Uşağın adını Sezarioni, yeni kiçik Sezar qoyurlar. Sezarın həyat tərzi də nümunəvi deyildi. Onun saysız məşuqələri bəlkə də Romada heç kimin vecinə olmazdı, amma onlarla hamının gözü önündə təntənəylə cinsi əlaqədə olan Sezar, bununla respublikanı təhqir etmiş sayılırdı. Bundan başqa, şəhərdə şaiyə gəzirdi ki, Sezar Kleopatranın oğlunu varis elan edəcək. Elə bu şaiyələr də Sezarın ömrünü qısaltdı. Bunlara görə onu öldürürlər. Sezarın iskəndəriyyəli gözəllə sevgi hekayəti belə faciəvi şəkildə bitir.Kleopatra sevgilisinin ölümündən sonra daha bir zərbə alır. Tezliklə Sezarın vəsiyyətini açılayırlar. Məlum olur ki, Sezar hakimiyyəti bacısı oğlu Oktaviata vəsiyyət etmişdi, hətta orada doğma oğlunu yada belə salmamışdı. Axı qüdrətli Roma imperatoru ilə əlaqələri sayəsində Misir nisbətən təhlükəsiz idi, hətta müstəqilliyə nail olmuşdu, amma indi onun Roma tax-tacına sahib olmaq ümidi tamam puç olmuşdu. Çariça oğlu ilə bərabər şəhəri tərk edərək İskəndəriyyə qayıdır.İskəndəriyyəyə qayıdandan bir il sonra qardaşı-əri vəfat edir. Kleopatranı onun ölümündə günahkar bilsələr də, ona heç nəyi sübut edə bilmirlər. Oğlunun qəyyumu kimi o, ölkəni əri olmadan da idarə etmək hüququ qazanırdı. Kleopatra Misirin yeganə padşahı olaraq Sezarionu öz varisi elan edir. Yuli Sezarın ölümündən sonra Roma imperiyasında, imperatoru öldürənlərlə Oktavian tərəfdarları arasında müharibə gedirdi. Triumvirat qalib gəldi, Mark Antoni şərq vilayətini nəzarət altına aldı. Kleopatra Romanı tərk edəndə, bəlkə də özü bilmədən sonuncunun qəlbində sevgi qığılcımı yandırmışdı…Məşhur sərkərdə Kleopatraya aşiq olurMark Antoni – məşhur Roma siyasi xadimi və sərkərdəsi, Sezarın dostu və vəkili, təxminən e.ə. 83-cü ildə anadan olub. E.ə. 51-ci ildə Mark Sezarın maliyyə işlərini idarə edən məmur seçilib. 40 yaşlı Mark Antoni ilə tanış olanda Kleopatranın 29 yaşı vardı. Yunanıstan və Kiçik Asiyanı dolaşıb xərac yığarkən, onu hər yerdə alqışlayırdılar. Təkcə Kleopatra ona gözlədiyi diqqəti vermirdi. Antoni çariçanı Sezarı öldürənlərlə əlbir olmaqda ittiham edib, çoxlu pul qoparmaq fikrindəydi. Bir neçə dəfə Antoninin təklifini rədd dən Kleopatra vaxt qazanır və Antoninin xasiyyətini yaxşıca öyrənir. Ağıllı Kleopatra başa düşmüşdü ki, Sezarın sevgisini zəkası və səmimyyəti ilə qazana bilmişdisə, Antoniyə tamam başqa münasibətlər lazım idi.Kleopatra bu görüşə arxası qızılı rəngə boyanmış, gümüş suyuna salınmış avarları olan al rəngli yelkənli gəmidə gəlmişdi. Kleopatra taxta Afroditanın geyimində oturmuşdu. Yanında erot görkəmində balaca oğlanlar və nimfa geyimində qulluqçu qızlar dayanmışdı. Suda hərəkət eləyəndə fleyta və kifaraların sədası gəlir, ətrafa gözəl qoxular dumanı yayılırdı. Qadınları, dəb-dəbəni sevən Antoni bu tamaşaya valeh olur, bütün qəzəbini unudan Antoni, Kleopatranı ikilikdə nahar etməyə dəvət edir. Beləcə, 10 il sürəcək sevgi macərası belə başladı…Triumviratın dəvətinə cavab olaraq Kleopatra da onu sarayına çağırdı. Antoni yediyi təamların ləzzətinə görə Misir aşpazına bütün şəhəri, Kleopatraya isə bütün dünyanı bağışlamağa hazır idi. Ehtyatlı və ağıllı qadın hər şey etməyə hazır idi ki, oğlu Sezarionu qanuni varis etsin və xalqa təsir göstərəcəyindən qorxduğu bacısından canını birdəfəlik qurtarsın. Artıq Antoni Kleopatranın ayaqlarının altında idi. Ona dəlicəsinə aşiq olan Antoni, iki arzusunu reallaşdırır: Roma Sezarionu varis kimi qebul edir, Kleopatranın bacısı Arsinoya isə Diana məbədində sirli şəkildə öldürülür.Nökər paltarı geyinib küçədə dava salan çariça və aşiqiAntoni bütün işlərini atıb çariça ilə İskəndəriyyədə eyş-işrətlə məşğul olur. İndi Antoninin kobud instinktlərinə uyğunlaşan Kleopatra ehtiras düşkününə, ən əxlaqsız kurtizankaya çevrilir. Onlar tez-tez nökər, matros paltarı geyib şəhərin küçələrində qaçışır, yoldan keçənlərlə, sərxoşlarla dava salır, çox vaxt da döyülüb, sonra saraya qayıdandan sonra bədənlərinin göyü sağalmamış yeni ağılsızlığın planını çəkirdilər. Kleopatra heyrətləndirməyi bacarırdı.Bir dəfə elan edir ki, 10 milyon sestersiya (o dövrün pul vahidi) içəcək. O, qulağındakı tayı-bərabəri olmayan mirvari sırğanı çıxarıb sirkədə əridir və hamının gözü qarşısında bir nəfəsə içir. Antoni belə qadına məftun olmaya bilməzdi. Antoninin Romada qalan qanuni arvadı, artıq ərini geri qaytarmaq üçün bütün ümidlərini itirmişdi. Onu Kleopatranın cəngindən yalnız müharbələr qurtara bilərdi.Antonidən artıq 3 uşağı olan Kleopatra müharibələr ucbatından 3 il ondan ayrı qalmalı olur. E.ə. 36-cı ilin sonunda Antoni Suriya ilə müharibəyə gedir. Amma Asiya torpağına qədəm qoyan kimi, Antoni yenə də «Nil qırağının sirenası»nı yada salır. Bu dəfə Antonini itirməməkçün Kleopatra navazişini, nazını ikiqat eleyir. O, yemir, içmir, gününü ağlamaqla keçirir ve ölümcül məyusluq nümayiş etdirirdi. Amma bu dəfə səfərdən qayıdan Antoni qələbələrini onunla qeyd edir. Yeni torpaqlar Romaya yox, Kleopatra və onun uşaqlarına paylanır. Roma Senatı və xalq bunu qəbul edə bilmir. Lakin Antonini Kleopatranın sevgisindən başqa heç nə düşündürmürdü. Antoni üzərində Kleopatranın şəkli əks olunan pullar sifariş vermişdi, hətta legionçuların qalxanında da Kleopatranın adı yazılmışdı.Öz ləzzətləriylə yaşamağa öyrənmiş bu cütlüyü, lovğalıq və özünə arxayınlıq məhv elədi. Onlar Romadan gələn təhlükəni elə bil ki, görmürdülər. Anioninin arvadının qardaşı Oktavian Kleopatraya müharibə elan eləyəndə onlar müharibəni başlamamış udacaqlarına əmin idilər, lakin gözlədiklərinin əksinə olaraq məğlub oldular. O vaxt artıq 50 yaşı olan Antoni, eyş-işrətdən əldən düşərək qocaya dönmüşdü. Heç qılınc tutmağa da taqəti yox idi. Kleopatra isə sərkərdəlik istedadını məhəbbət təcrübəsiylə qarışdırdığından elə bildi ki, dəniz komandanlığını ələ ala bilər. Ona görə sevgilisinin döyüş strateqiyasını anlamayaraq, ən lazımlı anda geri çəkilərək döyüşdə məğlub oldu. Antoni bu məğlubiyyətinin səbəbini Kleopatrada görür və onunla münasibətləri soyuyur. Bu zaman Kleopatra öz gələcək dəhşət dolu həyatını fikirləşərək, ilk dəfə olaraq özünüqəsd fikrinə düşür. Kleopatra dəniz qırağında öz məqbərəsinin tikintisinə əmr verir. Vaxtı gələndə onu burda bütün cəvahiratıyla birgə yandırmalıydılar. Amma həyat eşqi onu rahat buraxmırdı. Başını qatmaq üçün şer yazmağa başlayan Antonidən fərqli olaraq Kleopatra gələcəyini gözünün qarşısına gətirib öz xilasını düşünürdü.Meyitlərin içalatlarını çıxarırdıHindistana getmək üçün öz gəmilərini qulların, maşınların, yük heyvanlarının gücü ilə qurudan keçirsə də, Qırmızı dənizə çatan kimi ərəblər bütün gəmiləri yandırırlar. Kleopatra yenə də ruhdan duşmur. Xalqa silah paylatdırır, insanların hərbi ruhunu qaldırmaqdan ötrü oğlu Sezarionini əsgərliyə yazdırır. Bütün bunlar köməyə gəlməyəndə o, zəhərlənmək qərarına gəlir. Kleopatraya ağrısız, çabalamasız öldürən zəhər lazım idi. O, ölümə məhkum edilmiş qulların üzərində müxtəlif zəhərləri təcrübədən keçirir, nəhayət ki, özünə layiqini tapır. Kiçik Aspida ilanının zəhəri onu istəyinə daha tez çatdıracaqdı. Ölüm qorxusu hər kəsin həyatını zəhərləyə bilər. Ölümə də meydan oxumaq üçün onlar yeni «Ölümə can atanlar cəmiyyəti» yaratdılar. Məqsəd ölümü əhliləşdirmək – ev heyvanı kimi öz əlindən öz fikirlərinlə yedirməklə ram eləmək idi. Kleopatra məzarlıqlarda bayramlar təşkil edir, meyitləri dərmanlayır, balzamlayır, öz əlləriylə içalatını çıxarırdı. O, həyatdan getməyinin hər dəfə yeni ssenarisini yazırdı. Kleopatra məşuqundan gizli olaraq, Oktaviana qiymətli hədiyyələr göndərir. Axı o, həmişə qalibləri sevib. Yaşı 37-ni keçsə də, hələ də öz cazibə qüvvəsinə inanırdı. Üstəlik, qasidin ağzından çıxmışdı ki, Oktavian Kleopatraya çoxdan vurğundu. Lap yaxşı, qoy Antoni öz başına özü əlac qılsın. Lazım gəlsə, Antonini də öldürmək olar. Kleopatra bilirdi ki, onsuz da tezliklə Oktavian İskəndəriyyəyə girəcək və Antonini öldürəcək.Bu arada çariça Antoni ilə barışmışdı. Bir neçə gündən sonra tale Antoninin üzünə gülür, Roma qoşunları ilə döyüşdə qalib gəlir. Çariçanın qəhrəmana olan sevgisini yenidən hiss edir. O, iki sadiq qullarla gizli qaçmağa qərar verir, lakin Antonini öldürmək əmrini də verməyə hələ cürət etmir.Həyat məğlubları sevmir- fironların sonuArtıq nə edəcəyini bilməyən Kleopatra, nökərini onun ölüm xəbərin çatdırmaq üçün Antoninin yanına göndərir. Sarayda dəli kimi ora-bura qaçan Antoni, Kleopatranın ona xəyanət etməsindən əmin idi. Bu vaxt Kleopatranın göndərdiyi nökərlər çariçanın ölüm xəbərini Antoniyə çatdırırlar. Antoni özünü qılıncın üstünə atır. Onun ölüm xəbəri Kleopatranı vicdan əzabı çəkməyə məcbur edir. O, Antonini sağ, ya ölmüş vəziyyətdə saraya gətirməyi əmr edir. Hələ ölməmiş romalı Kleopatranın ağuşunda, sevgilisinin öpüşləri altında dünyasını dəyişir.Yataqda ölmüşdüRomalılar bu arada İskəndəriyyəni ələ keçirirlər. Antonini dəfn edəndən sonra Kleopatra təmtəraqlı sarayına gəlir. Kleopatranın Oktavian ilə razılaşmaq üçün bütün məlum cəhdləri boşa çıxır. Romalı sərkərdə məşhur misirli qadının cazibəsini hiss etmədi… Oktavian Kleopatranı əli-ayağı qandalda triumfal arabanın arxasına bağlanmış şəkildə Romaya gətirmək fikrindəydi. Bu biabırçılığı yaşamamaq üçün, Kleopatra özünü öldürmək qərarına gəlir. Axı məğlublara qarşı rəhmsiz olan Kleopatra üçün özünü öldürmək çətin deyildi. Oktavianın adamları Kleopatranı çara layiq bəzənmiş yataqda ölmüş vəziyyətdə tapdılar. Bir az əvvəl Kleopatranın yanına əncir dolu səbət gətirmiş kəndli girmişdi.Güman edilirdi ki, əvvəlcədən düşünülmüş planla ilanı otağa həmin səbətdə sadiq nökəri keçirmişdi. Amma ilanı otaqda tapmaq mümkün olmadı. Başqa bir versiyaya görə, Kleopatra zəhəri saç sancağında gəzdirirmiş. Onunla birlikdə hər iki qulluqçunun da ölməsi bu versiyanı təsdiqləyir. Çünki bir ilan 3 nəfəri eyni vaxtda öldürə bilməzdi. Kleopatranı Antoninin yanında ədəb-ərkanla basdırırlar. Yuli Sezarın və Kleopatranın oğlu Sezarion taxta namizəd kimi edam olunur. Bu da Misir fironlarının hakimiyyətinin sonu oldu!.. Kleopatranın Antonidən olan 3 uşağını isə Romaya apardılar və onların qayğısına Antoninin arvadı qaldı.Kleopatra bütün həyatı boyu Misirin müstəqil olması üçün çalışsa da, zamanında onun 20 il müstəilliyini təmin etsə də, ölümündən sonra Misir, Roma imperiyasının vilayətlərindən biri olmaqdan xilas ola bilmədi.

['Kleopatra', 'məşhur qadınlar', 'Kleopatra haqqında', 'Kleopatra haqda maraqlı məlumatlar']

https://kayzen.az/blog/az-proza/23253/mirz%C9%99s%C9%99f%C9%99rizm-i-kamal-abdulla.html

Mirzəsəfərizm I Kamal Abdulla

Apollon

Azərbaycan ədəbiyyatı

5 noyabr 2019, 18:22

Biz çox tez-tez şəxsiyyət və yaradıcılıq haqda, özü də ağızdolusu danışmağı sevirik. Cidd-cəhdlə sübut eləməyə çalışırıq ki, bu iki məqam bir-birini tamamlayır və hökmən bir-birinin yanında olmalıdır. Amma bir məsələ dəxi var. Yaradıcılığına şəxsiyyəti bucağından, özü də nakam taleyi ilə bağlı lazım olandan daha yüksək qiymət verdiklərimiz azdılarmı? Əlimizi qoyaq ürəyimizin üstünə və son dərəcə obyektivcəsinə düşünək: Almaz Yıldırım, Əhməd Cavad və neçə-neçə başqaları bir misra, yaxud bircə şeirləmi ədəbiyyatda özlərinə yer eləyə bildilər?! Onların yaradıcılığına bütövlükdə qiymət verərkən talelərinin qaranlıq pərdəsi bizim gözümüzü tutmurmu?! Şəxsiyyətin yaradıcılıqla heç bir əlaqəsi yoxdur; ən azından bu, belə olmalıdır. Təmiz yaradıcılıq öz-özlüyündə bir missiyadır. Ən ürəkağrıdan məqam isə budur: hətta bu gün belə də parlaq istedad sahiblərindən bəzisinin xoşa gəlmək üçün “alicənablıq” oyunu oynaması, beləliklə, özünə “şəxsiyyətli” adam avtobioqrafiyası düzəltməsi! *** “Mirzə Səfər” fenomeni Azərbaycan ziyalılığının məhək daşıdır. Gənclik illərindən ölümünə qədər namus və ləyaqətlə yaşadığı həyatı ona başqalarının yanında başını dik tutub gəzmək imtiyazı verdi. Hələ gənclik illərində yazdığı və yazmağa çalışdığı şeirlər… Mən ilk dəfə məhz Mirzə Səfərin təcrübəsində belə bir fikrə gəldim ki, Azərbaycan xalqı heç də “şair xalq” deyil, o, sadəcə, harmoniyaya can atan xalqdır. Və bu həqiqət çox mətləbin üzərinə işıq salır. Mirzə Səfərin ziyalılığı Əbdürrəhimbəy işığından pay alıb. O, təkcə ədəbi qəhrəman deyil, Mirzə Səfər – prinsipdir. Biz bu prinsipi “Mirzəsəfərizm” də adlandıra bilərik. Sözündəndönməzlik, sədaqət, dəyanət, nəhayət, heç nə ilə ölçülməyən və uca tutulan ləyaqət bu prinsipin əsas meyarlarıdır. “Mirzəsəfərizm” Azərbaycan xarakterinin əsl ziyalı damarıdır. Mirzəlik bu gün dəbdə olmasa da onun ideyaları sualtı çaylar kimi yaşamağa davam edir. Mirzəliyin özü ilə gətirdiyi mənəvi komponentlər, əslində, bu gündən daha çox gələcəyə tuşlanmışdır. Mirzəsəfərizmin əsl təntənəsi və qələbəsi hələ irəlidədi. Ədəbiyyatın həyata verə biləcəyi bundan artıq daha nə ola bilər?! *** Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, həqiqətən, müqtədir söz ustadıdır. Onun bütün hekayələri addım-addım mənim nəsr haqqında təsəvvürlərimin püxtələşməsinə səbəb olub. Bir çox hekayəsinin təsirilə mən yazılar yazmışam. Onun belə hekayələrindən biri də “Haqq mövcud” adlanır. Bu, bir qəribə hekayədir. Bütün mətnlərində olduğu kimi, sirli pərdəsi də yox deyil. Sirr hər şeydən əvvəl hekayənin adında özünü göstərir. “Haqq mövcud” öz-özlüyündə xeyli mübhəm bir anlayışdır. Gənclik illərində bu hekayəni oxuyanda ola bilsin ki, bəlkə də bu adın mətn boyu tez-tez, çox zaman avtomatlaşma səviyyəsində təkrar olunmasına görə hansısa məntiqlə mən onu diffuz (birgələşmiş) şəkildə, üzvlənməyən sirli bir ifadə kimi qəbul etmişəm. “Haqq mövcud” mənimçün mənalarına bölünməyən bir anlayış olub. Hekayənin qəhrəmanının bu ifadəni tez-tez işlətməsi və buna görə də ifadənin onun öz adına çevrilməsi ifadəyə daxil olan söz mənalarının ayrı-ayrılıqda qavranmasının qarşısını alıb. “Haqq mövcud” bir növ ad və soyad kimi, ləqəb kimi “zühur edib”. O mənimçün çox-çox sonralar “Haqq mövcuddur” cümləsinə döndü. Bu biçarə dərviş isə nə deyirdi ki?! Deyirdi ki, ay camaat, haqq vardır, haqq mövcuddur. Buna inanın. Hekayənin gücü və enerjisi sözdən cümləyə keçidin bir ifadə üstündə qurulmasındadır. *** Ayrıca götürülmüş, digərlərindən təcrid edilmiş cümləni öyrənmək mənə patoloqoanatomun ölünü yarıb öyrənməsini xatırladır. O öz tələbələrinə “bu, böyrəkdir, bu, ciyərdir, bax, bu da öd kisəsidir…” deyə-deyə ölüdə “sağ” yer qoymur. Və ayrıca cümləyə də istər dilçi, istərsə də tənqidçi dediyimiz bəndə münasibət bildirərkən eyni rakursdan – öyrətmə rakursundan çıxış edir. Cümlə isə kontekstdə yaşayır. Başqa cümlələrlə əlaqədə nəfəs alır, hərəkət edir, dəyişir… Cümlə əhatədən kənarda yoxdur, o, ölüdür. Ona görə də əsl cümləni görmək, ona toxunmaq, onun daxili enerjisini hiss etmək istəyirsinizsə, əvvəlki və sonrakı cümlələri unutmayın. İnsana da bəlkə, bu yandan baxa bilərik. Ayrıca, hər şeydən təcrid olunmuş insanı təsəvvür eləmək çox çətindir; beləsi ancaq “ölü” ola bilər. Həyatda “ayrıca” anlayışı yoxdur. Yazıda da yoxdur. Ən amansız düşmənlər də bir-birindən xəbərsiz bir-biri ilə ayrılmaz şəkildə və qırılmaz zəncirlərlə bağlıdılar. *** Yazarkən hökmən hansısa maneəni dəf eləməlisən. Ən azından, buna çalışmalısan. Bu maneə kiminsə laübalı, kiminsə qısqanc, kiminsə qəzəbli, kiminsə xəbis baxışı ola bilər. Bu baxış sevgi dolu ola bilər. Amma orası var ki, sevgi ilə də adamı öldürmək mümkündür. Ədəbiyyata belə də demək olar: baxışların dəf edilməsi üsulu. Və yaxud: baxışlarla mübarizə meydanı. *** Füzuli həyatda özünü göstərən stereotipləri şeirinə gətirə bilən müstədir ustaddır. Pəhləvanlar, badipalər səyridəndə yüz yerə Tifl həm cövlan edər, amma ağacdan atı var. Ağacdan at minib cövlan edən o qədər tifillər var ki… Müasir dilə çevirsək, yazdıqlarını internetlərin gözəgörünməyən künc-bucağından toplayanları bilirik və ən azından hiss edirik. Bu ağac atların və onlara minmiş “ağıl” ədabazlarının cövlanı bir müddət kimisə aldada bilər. Amma bu, bir müddət ola bilər. Andersenin nağılından çıxan oğlan uşağı atın taxtadan olduğunu nə zamansa deyəcək. İnternetdən heç nəyi pozmaq mümkün deyil. O balaca oğlan da internetə girməyi və nəyin haradan götürüldüyünü yaxşı bilir. *** “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı XIX əsrin əvvəllərində Fon Dits tərəfindən tapılıb Türkiyədən Almaniyaya (o zamankı Prussiyaya) aparılmasaydı nə olacaqdı? Bu barədə düşünmək belə qorxuludu. Təxminən, “okeanın suyu sovulsaydı, yerinə nə qalardı?” sualına bənzədi. Dərin, dərindən dərin dərə, boşluq… İnsanların yaşadığı sahillər dağ başı kimi yerlərə bənzərdilər. Dünyanı bu cür təsəvvür etmək mümkündürmü? Mümkün deyil, amma buna cəhd eləmək lazımdır. Vaxtaşırı bilməliyik ki, nəyimiz var, nəyimiz yoxdur. Nəyimiz də vardan yox ola bilər. *** Bu essenin adını “Banuçiçəklə Beyrəyin sirri” də adlandırmaq olar. Beyrək nişanlısının toyuna gəlib çıxır. Nə “illah” edirsə, Banuçiçək onu tanımır – 16 il Beyrəyi xeyli dəyişdirib. Yunan mifoloji sisteminin parlaq ifadəsi olan “Odisseya” poemasında Odisseyin də iyirmi ildən sonra qayıdıb gəlişi doğma İtaka adasında arvadı Penelopanın toyunun ərəfəsinə təsadüf edir. Penelopa da ərini tanımır; həm illərin ağırlığı özünü göstərir, həm də Odissey özünü tanınmaz bir hala salmışdır. Öz həqiqi sevgililərinə sözdə inanmayan qızlar onlardan aralarındakı sirri öyrənmək istəyirlər. Penelopa hətta hiylə işlədir. O, xidmətçilərə Odisseyin yataq otağındakı çarpayısının başqa otağa aparılmasını əmr edir. Odissey qımışır və Penelopaya yataq otağının sirrini açır: Bu çarpayını başqa yerə aparmaq mümkün deyil. Çünki çarpayı palıd agacının kökü üzərində qurulmuşdur və əslində, onun kökü torpağın dərininə gedir. Yataq otağı isə həmən ağacın bitdiyi yerdə, ağacın ətrafında tikilmişdir. Penelopada daha heç bir şübhə qalmır ki, qarşısındakı adam məhz Odisseydir. Çünki bu sirri ancaq onlar ikisi bilirdi. Banuçiçəklə Beyrəyin də sirri var. Onlar ilk görüşləri zamanı at çapıb, ox atıb güləşmişdilər. Və Beyrək güləşdikdən və qıza qalib gəldikdən sonra Dastanda deyildiyi kimi, Banuçiçəyi “üç öpüb bir dişləyir”. Məhz bu sonuncu məqamı Beyrək Banuçiçəyin yadına salandan sonra qız daha bu adamın Beyrək olduğuna inanır və onlar vüsala çatırlar. Əslində, hər iki halda sirr sirlikdən çıxır. Həqiqətən də “sirr nə vaxtsa açılacaq sirdisə heç əvvəldən yaranmayıb sir kimi”. *** Ədəbiyyata həyatını verənlər və ədəbiyyatda həyatını qazananlar, əslində, hansısa bucaqdan baxılarsa eyni taleyin adamlarıdır. 15.10.2018 Edebiyyatqazeti.az

['Kamal Abdulla', 'ədəbiyyat', 'Azərbaycan ədəbiyyatı']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23513/master-v%C9%99-marqaritan%C4%B1n-7-a%C3%A7ar%C4%B1.html

“Master və Marqarita”nın 7 açarı

Apollon

Ədəbiyyat

2 noyabr 2019, 11:29

“Master və Marqarita” Mixail Bulqakovun ən məşhur romanı olmaqla yanaşı, həm də ədəbiyyatın ən sirli əsərlərindən biridir. Neçə illərdir ki, tədqiqatçılar romanın sirrini tapmağa çalışır. Onların çoxu belə düşünür ki, əsərin yeddi açarı var, həmin açarlar vasitəsilə “Master və Marqarita”nı başa düşmək olar. 1. Ədəbi mistifikasiya Tədqiqatçılara dəqiq məlumdur ki, Mixail Bulqakov XIX əsr alman mistisizmini ciddi surətdə öyrənirdi. Məhz Tanrı haqqındakı traktatları, xristian və iudaizm dinlərində iblis barədə rəvayətləri, Şeytan haqqında əfsanələri oxuyandan sonra belə bir kitab yazmaq həvəsinə düşmüşdü. Əsərdə onun bütün oxuduqları ümumi şəkildə əks etdirilib. Bulqakov romanı bir neçə dəfə təzədən işləyib. 1928–1929-cu illərdə romanın ilk variantını qələmə alıb. Həmin vaxt o, əsərini “Dırnaqlı oyunbaz”, “Qara sehrbaz” adlandırmaq fikrində idi, “Master və Marqarita”dan söhbət belə getmirdi. Romanın əsas qəhrəmanı Şeytan idi, yazılanlar İohann Volfhanq Götenin “Faust” əsərində təsvir olunanlara mahiyyətcə həddən artıq çox oxşayırdı, elə bil rus müəllif o əsəri təzədən işləmişdi. Amma həmin əlyazma çap olunmadı, aqibəti məlum deyil. Həmin vaxt Bulqakov “Müqəddəslərin kabbalası” adlı pyesinin qadağan olunması ilə bağlı sarsıntı keçirirdi, buna görə də əlyazmanı yandırmaq qərarına gəlmişdi. Bununla yanaşı, o, alovda yanmış Şeytan haqqında roman yazmaq barədə fikrini hökumətin nəzərinə də çatdırmışdı. Mixail Bulqakovun romanının ikinci variantı “İblis, yaxud Böyük kansler” adlanırdı. Əsərin əsas qəhrəmanı kimi, miskin vəziyyətə düşmüş mələk seçilmişdi. Müəllif romanın bu versiyasında artıq Masteri və Marqaritanı düşünmüş, hətta Voland və onun ətrafındakıları da süjetə daxil etmişdi. Amma romanın həmin variantı da işıq üzü görmədi. Bulqakov, təəssüf ki, tamamlaya bilmədiyi bu möhtəşəm əsərinə “Master və Marqarita” adını üçüncü variantda qoyub və naşirlər romanı həmin adla çap ediblər. 2. Çoxsimalı Voland Romanı o qədər də dərinə getmədən oxusan, belə bir təəssürat yaranır ki, Voland müsbət qəhrəman, insanlara xas çatışmazıqlarla mübarizə aparmağa cəhd göstərən, yaradıcılığa və sevgiyə himayədarlıq edən bir personajdır. Amma Voland riyakardır, əsəri diqqətlə oxuyanda onun çoxsimalılığı aydın görünür. Həqiqətdə Voland öz-özlüyündə iblisi, başqa cür dərk edilmiş İsa Məsihi – yeni Peyğəmbəri təcəssüm etdirir. Bulqakov çap olunmamış əlyazmalarında Volandı məhz bu cür təsvir edir. “Master və Marqarita” romanını yalnız çox diqqətlə oxuyanda Volandın çoxsimalılığını dərk eləmək mümkündür. Ancaq bu halda onun, xristian ənənələrinə görə Şeytana çevrilən skandinav Tanrısı Odin və ya qədim german bütpərəst tayfalarının tapındıqları Botanla oxşarlığını sezmək olar. Volandın gələcəkdən xəbər vermək qabiliyyətinə malik olan və min illər əvvəl baş vermiş hadisələri xatırlamağı bacaran mason və böyük sehrbaz qraf Kaliostro ilə zahiri bənzərliyi var. Diqqətli oxucu xidmətçilərin sehrbazın adını xatırladıqlarını və onun Faland adlandığı barədə mülahizə yürütdüklərini yaxşı xatırlayırlar. Doğrudan da, Voland adı Faland adı ilə səsləşir, amma maraqlı olan təkcə bu deyil. Almaniyada Şeytanın Faland adlandırıldığını çox az adam bilir. 3. Şeytanın əshabələri “Master və Marqarita” romanının ən parlaq qəhrəmanları Begemot, Azazello və Korovyev-Faqotdur. Yazıçı onları Şeytanın sui-istifadə etdiyi ədalət alətinə çevirib. Bulqakov qatil İblis və susuz səhralar İblisi olan Azazello obrazını “Əhdi-Ətiq”dən götürüb. Həmin kitablarda insanlara bəzəklər və silahlar düzəltməyi öyrətmiş, sonra isə gözdən düşmüş mələyin adı Azazellodur. Həmin mələk həm də qadınlara öz sifətlərini boyamağı öyrədirdi ki, bu da İncildə “öz yolunu azmaq sənəti” hesab olunurdu. Buna görə də yazıçının məhz həmin qəhrəmanı Marqaritaya krem verməklə onu yolsuzluğa sürükləyir. Azazello sevgililəri zəhərləyən və Maygeli öldürən şər qüvvədir. Begemot obrazı romanı oxuyanların hər birinin yaddaşında qalır. Begemot Voland üçün sevimli təlxək rolunu oynayan pişik-qulyabanıdır. Həmin personajın prototipi “Əhdi-Ətiq”də təsvir olunmuş mifoloji heyvan, mistik əfsanələrdəki acgözlük şeytanıdır. Bulqakov Begemot obrazını yaradarkən Anna Dezanjın tarixçəsi ilə tanış olan zaman rastlaşdığı faktlardan istifadə edib. Dezanj XVII yüzillikdə yaşamış, eyni vaxtda yeddi şeytana vurulmuşdu. Həmin şeytanlardan biri də Taxt-taclar sülaləsindən olan Begemot adlı şeytan idi. Onun müasirləri Begemotu fil başlı və qorxunc dişləri olan əjdaha kimi təsvir edirdilər. Şeytan qısa quyruğu, iri qarnı, yoğun dal qıçları ilə begemota oxşayırdı, əlləri isə insan əlləri idi. Volandın əshabələri arasında yeganə insan Korovyev-Faqotdur. Araşdırmaçılar Bulqakovun həmin qəhrəmanının kimin prototipi olduğunu dəqiq müəyyənləşdirə bilməyiblər. Bununla belə, personajın köklərinin Vitsliputsli adlı tanrıya gedib çıxdığını güman edirlər. Bu fərziyyə Bezdomnı və Berliozun söhbəti əsnasında meydana çıxıb. Həmin söhbətdə asteklərin qurban gətirdikləri həmin müharibə tanrısının adı çəkilir. Faust haqqında əfsanələrə inansaq, Vitsliputsli cəhənnəmin mürəkkəb ruhu, şeytanın ilk köməkçisidir. 4. Kraliça Marqo Bu qəhrəman Mixail Bulqakovun sonuncu arvadına çox oxşayır. Eyni zamanda yazıçı əsərində Marqarita ilə fransız kralı IV Henrinin arvadı olan kraliça Marqo arasında xüsusi əlaqə olduğunu qeyd edir. Şeytanın yanında keçirilən müşavirəyə gedən Gonbul yolda Marqarita ilə tanış olur və onu “işıqlı kraliça” adlandırır, sonra ona Parisdə qanlı Varfolomey gecəsilə nəticələnən toy barədə xatırladır. Bulqakov romanda Varfolomey gecəsinin iştirakçısı olan parisli naşir Gessar barədə də yazıb. Tarixi kraliça Marqarita şairlərin və yazıçıların himayədarı idi. Yazıçı əsərində Marqaritanın dahi Masterə olan sevgisindən söhbət açır. 5. Moskva-Yerusəlim Romanda çoxlu sirlər var. Həmin sirlərdən biri də əsərdəki hadisələrin baş verdiyi zamandır. 1929-cu ilin Pasxa bayramından əvvəlki Əzab həftəsinə (1–7 may) uyğun gələn hadisələr paralel olaraq Ponti Pilatla bağlı epizodlarda da 29, yaxud 30-cu illərin bir həftəsində Yerusəlimdə, həm də Əzab həftəsində təsvir olunur. Romanın birinci hissəsində həmin tarixçələrdəki hadisələr paralel davam etdirilir, ikinci hissədə baş verənlər bir-biri ilə çulğaşır, sonra isə vahid tarixçəyə çevrilir. Həmin məqamda tarixçə bütövləşir, o biri dünyaya keçir. Bu zaman Yerusəlim də Moskvaya çevrilir. 6. Kabbala kökləri Araşdırmaçılar romanı tədqiq edəndə bu nəticəyə gəliblər ki, Mixail Bulqakov “Master və Marqarita” əsərini yazanda təkcə kabbalistika təlimi ilə maraqlanmayıb. Bəzən Volandın dilindən yəhudi mistisizmi konsepsiyasını eşitmək mümkündür. Kitabda belə bir məqam var. Voland deyir ki, xüsusilə güclü adamlardan heç vaxt heç nə xahiş eləmək olmaz. Onun fikrincə, adamlar lazım olanı özləri verəcək, yaxud təklif edəcəklər. Bu kabbalistik təlim Tanrının vermədiyi şeylərə sahib çıxmağı düzgün saymır. Xristian dini isə ianə qəbul etməyə izin verir. Haidlərin düşüncəsinə görə, insanlar Tanrıya oxşar xəlq olunublar, ona görə də daim işləməlidirlər. Əsərdə “işıq haqqında” konsepsiyanı da sezmək mümkündür. Həmin fəlsəfə Volandı əsər boyu müşayiət edir. Ay işığı yalnız Şeytan öz əshabələri ilə qeybə çəkiləndən sonra itir. Burada işığı müxtəlif cür mənalandırmaq olar. Məsələn, Dağın zirvəsindəki vəzdə işıq haqqında təlim var. Əgər hər şeyə bir qədər başqa cür yanaşsaq, aydın olar ki, həmin konsepsiya kabbalistik təlimin əsas ideyaları ilə də üst-üstə düşür. O ideyalara görə, Tövrat – işıqdır. Kabbalanın ideyası budur ki, insanın “həyat işığ”na çatması yalnız öz istəyindən asılıdır. Bu da romanın əsas ideyası olan insanın azad seçimi ilə tamamilə səsləşir. 7. Sonuncu əlyazma Mixail Bulqakov kitabın nəşr olunmuş son variantını 1937-ci ildə yazmağa başlayıb. Yazıçı ömrünün axırınacan əsər üzərində işini davam etdirib. Əsəri yazmağa həyatının on iki ilini sərf etsə də, “Master və Marqarita”nı düşündüyü kimi tamamlaya bilməyib. Tədqiqatçılar bunun səbəbini indiyəcən dəqiqləşdirə bilməyiblər. Onlar belə güman edirlər ki, Bulqakov erkən xristian mətnlərini və şeytaniliyin fəlsəfəsini o qədər də yaxşı bilmir, bir sıra məsələlərdən səthi baş çıxarırdı. Bununla belə, o, son cismani qüvvəsini sonuncu əsərinə verirdi. Onun əsərdəki axırıncı redaktəsi Marqaritanın tabut arxasınca gedən ədəbiyyatçılar barədə dediyi sözlərdir. Yazıçı həmin düzəlişi 1940-cı il, fevralın 13-də edib, 1 ay sonra isə dünyadan köçüb. Mixail Bulqakovun “Master və Marqarita” romanı haqqında son sözləri: “Bir biləydiniz, bir biləydiniz…” Müəllif: Nəriman Əbdürrəhmanlı

['əsərlər', 'romanlar', 'Mixail Bulqakov', 'Master və Marqarita']

https://kayzen.az/blog/ginekologiya/23428/hamil%C9%99likd%C9%99-orqanizmd%C9%99-ba%C5%9F-ver%C9%99n-d%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r.html

Hamiləlikdə orqanizmdə baş verən dəyişikliklər

Apollon

ginekologiya

2 noyabr 2019, 11:29

Bulantı və qusma: Günün erkən saatlarında başlayır. 6-cı hamiləlik həftəsində baş verir və 6-12 həftədən sonra özbaşına itir. Həddindən artıq ürək bulanma və qusmalardan çox döllü hamiləlik, guatr və ya mol hamiləlik ağla gəlir. Bu ürək bulanma və qusmanın səbəbi sürətlə yüksələn hCG adı verilən hamiləlik hormonudur. Sidiyə getmə pozuntuları: Birinci trimesterdə (ilk üç ayda) böyüyən uterusun (rəhm), mesane üzərinə basqı səbəbi ilə tez-tez sidiyə getmə ehtiyacına gətirib çıxarır. Hamiləlik irəlilədikcə bu şikayətlər itər ancaq hamiləliyin sonuna doğru təkrarən ortaya çıxır. Amenore (aybaşı görə bilməmə): Hamiləliklə əlaqədar etibarlı bir tapıntı ola bilməsi üçün ən az 10 günlük bir gecikmə olmalıdır. Döş dəyişiklikləri a. Mastodynia (Döşdə ağrı, həssaslıq): Döş toxumasının hormonal xəbərdarlığa məruz qalması nəticəsində meydana gəlir. b. Məmə ucu ətrafındakı bezlər hormonal xəbərdarlıqla bağlı olaraq 6-8-ci hamiləlik həftələrində böyüyərlər. c. Döşdən süd gəlməsi: 16-cı hamiləlik həftəsindən başlaya bilər. d. İkincil məmələr: Döş cizgisi xəttində nəzərə çarpan hala gələ bilər. – Vagina (haznə) divarında rəng dəyişikliyi: Vaginadakı qan dövranının artması ilə bağlı olaraq meydana gələ bilər. Vagina divarı tünd mavi və ya çəhrayı-qırmızı rəng alır. (Chatwick işarəsi). Dəri dəyişiklikləri a. Kloasma: Hamiləlik maskası olaraq ifadə edilir. Hamiləliyin 16-cı həftəsindən sonra nəzərə çarpan üzdəki pigmentasiya ləkələrinin artması ilə bağlı dəyişikliklərdir. b. Linea Nigra: Qarnın alt orta seqmentində cizgi tərzində müşahidə olunan dəri tündləşməsidir. Melanin xəbərdar edici hormonların artımına bağlı olaraq meydana gələr. c. Stria Gravidarum (Hamiləlik cizgilənmələri): Hamiləlikdə cildin struktur vəziyyətini təmin edən kollagenin dağılmasına bağlı olaraq dəridə görülən cizgilənmələrdir. d. Spider Telengiektazi: Dəridə hörümçək toru şəklində qırmızı şəkillənmələrdir. Hamiləlikdə yüksək miqdarda östrojenlə bağlı dəri səthindəki damarlanmanın artımına bağlıdır. Qarın böyüməsi: Hamiləliyin 12-ci həftəsində rəhm qarının ön divarının ən alt bölgəsindəki simfiz pubis deyilən sümük quruluşun tam üstündədir. Daha sonrakı həftələrdə rəhmin böyüməsi ilə yüksəlməyə davam edir və 20-ci hamiləlik həftəsində göbək səviyyəsinə çatır. Bətndəki (uşaqlıq) dəyişikliklər: Hamiləliyin ilk 12 həftəsində rəhmin ön-arxa diametri böyüyür və təxminən 8 sm-ə çatır. Daha sonra rəhmdə ümumi böyümə izlənir. Braxton Hicks sıxılmaları: 28-ci hamiiləlik həftəsindən sonra başlayan ümumiyyətlə adətən gecələr baş verən nizamsız sıxılmalardır.

['hamiləlik', 'hamiləlik dövrü']

https://kayzen.az/blog/Azerbaycan-kinosu/23316/kinomuzun-ceyhun-mirz%C9%99yev-m%C9%99qam%C4%B1.html

Kinomuzun Ceyhun Mirzəyev məqamı

Apollon

Azərbaycan kinosu

26 okyabr 2019, 15:25

Bir çox kino adamları «kino mənim həyatımdır» deyə bilərlər: bu sənəti həyatı qədər sevdiyindən, yaxud kino aləminə ömrünün ən yaxşı illərini bağışladığından. Ceyhun Mirzəyev də belə deyirdi. Amma onun bizim gördüyümüz, bildiyimiz həyatının bütün məqamlarının başlıca özgünlüyü olan səmimiliyinin nagahani təsirliliyi bu deyimə ayrı bir ahəng verirdi; onun çəkiliş meydançasında ilk iştirakı 1 yaşında ikən baş tutmuşdu. 1 yaşlı oğlan uşağının dil açar-açmaz poetik parçalar söyləmək bacarığını görən kino işçiləri Ceyhunu İ. Piryevin «Sibir torpağı haqqında dastan» filminin çəkilişlərinə aparıblar. Bundan sonra biz kinosevərlər onu tez-tez görməyə başladıq — «Koroğlu», "Əsl dost", «Bir məhəlləli iki oğlan», «Cazibə qüvvəsi», «Görüş», "Ögey ana", «Yenilməz batalyon», «Lətifə», «Yol əhvalatı» və s. Tez də itirdik. İlk rejissor işi həm də sonuncu oldu — «Fəryad» filminin sarsıntısı iliyə elə işlədi ki, çox keçmədən o fəryad Ceyhun Mirzəyevin bu dünyanı qəfil tərk etməsinin onu sevənlərin qəlbində qopardığı fəryada qarışdı. (Vaxtsız ölsəm, Çox yaşadı, deyin. Vaxtsız öldü, deyin, qoca ölsəm. Bir il yatıb, ölsəm, qəflətən öldü, deyin. Uzun sürən xəstəlikdən sonra öldü, deyin, qəflətən ölsəm... Vaqif Səmədoğlu) Dosye: Ceyhun Cəmil oğlu Mirzəyev 9 aprel 1946-cı ildə Ağdamın Abdal-Gülablı kəndində anadan olub. Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun rejissorluq fakültəsini (Rza Təhmasibin kursu) bitirib. Təhsilini Moskvada təkmilləşdirib. Lap kiçik yaşlarından kinoya gəlib — əvvəlcə rollarla, sonralar isə assistent, rejissor köməkçisi, aktyor və rejissor kimi. Duzlu, sərrast süjetlər çəkdiyi «Mozalan» satirik kinojurnalının bədii rəhbəri də olub. Parodiyaçılıq qabiliyyəti çox güclü imiş. Hətta «Mozalan»ın mozalan vızıltısını da o, səsləndirib. Filmoqrafiyasına «Axırıncı aşırım», «Bəyin oğurlanması», «Cazibə qüvvəsi», «Dəli Kür», "Ən vacib müsahibə", "Əsl dost", «Fəryad», «Görüş», "İşarəni dənizdən gözləyin", "İstintaq davam edir", «Koroğlu», «Qanlı zəmi», «Qanun naminə», «Qara qağayı» («Lenfilm»), «Lətifə», «Mateo Falkone», "Ögey ana", «Snayperlər» («Mosfilm»), «Yenilməz batalyon», «Yol əhvalatı» və s. kimi ekran əsərləri daxildir. C.Mirzəyevin ömür-gün yoldaşı Lidiya Qriqoryevna: «O, „Fəryad“ fimini təkcə film kimi çəkmədi, faciənin dəhşətini hiss edə-edə xalqın, vətənin dərdini çəkdi. Özünə əziyyət verirdi, çox sarsılırdı. Çəkilişlər Goranboyda aparılırdı. Qayıdandan sonra aldığı qonorarı qəpiyinəcən Xocalı qaçqınlarına paylamışdı. Ceyhun başqa cür hərəkət edə bilməzdi. Yoldaşları danışırdılar ki, çəkilişlərdə ürək dərmanlarının hesabına özünü saxlayırdı. Özü də epizodlarda texnikanın da təbii olmasına çalışırdı, insanların da. Ermənilərin onun qəhrəmanını döyməsi kadrları çəkiləndə təkid edirmiş ki, əməlli-başlı döyün, yalandan görüntü yaratmayın». Valideynləri İndi çoxları özünün, ailə üzvlərinin kommunist keçmişini etiraf etməkdən çəkinir. Tərcümeyi-halının bu səhifəsini ondan imtina edəcək dərəcədə ayıb sayır. Lakin məgər «sosializm», «proletarlar», nəhayət, sovet adamının ən yüksək keyfiyyət göstəricisinin təyini olan «kommunist» anlayışları təkcə bir qisim insanlaramı aiddi? Əlbəttə, yox. Kitablarda yazılan, qəzetlərdə təbliğ edilən sözlərin, şüarların əmələ, gerçəyə çevriləcəyinə inananların aldanışı hər halda onların günahı deyildi. Ceyhun Mirzəyevin atası Cəmil Camal oğlu Mirzəyev sovet hökumətinin ilk illərində göstərdiyi xidmətlərə görə Qırmızı Əmək Bayrağı Ordeni ilə təltif edilmiş ilk azərbaycanlı orqan işçisi idi. Şuşa realnı məktəbində və Gəncə zabitlər məktəbində təhsil alıb. Azərbaycan Demokratik Respublikasının milli ordusunda zabit kimi xidmət edib. Sovet dövründə, yəni 1921-1938-ci illərdə Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasında, milis, cinayət-axtarış orqanlarında məsul vəzifələrdə çalışıb. 1938-ci ildə qanunsuz əmrləri yerinə yetirmədiyinə görə orqan işçisi sıralarından kənarlaşdırılıb. 1951-ci ildə vəfat edib. Bu məlumatı diqqətinizə çatdırmaqda məqsədimiz «ot kökü üstə bitər» atalar sözünün və təbii ki, düzgün tərbiyənin gerçək timsalını bir daha vurğulamaqdır. Ceyhun 3 yaşında ikən atasını itirib. Milliyyətcə gürcü olan anası Marqarita xanım oğlunun kiçik yaşlarından çəkiliş meydançasında özünü suda balıq kimi hiss etdiyini sezib (şübhəsiz ki, yaradıcılığa, incəsənətə daha güclü meyli ilə seçilən gürcü genlərinin təsiri öz işini görüb), onun gələcək yaradıcılıq yoluna dayaq olmuşdu. Lidiya Qriqoryevna: «Nəinki işlərində, anası Ceyhuna həyatının bütün məqamlarında ruh verirdi. Ceyhun atasını itirəndə çox balaca olub. Onun o cür geniş qəlbli, son dərəcə vətənpərvər insan kimi böyüyüb boya-başa çatmağı, təbii ki, anasının düzgün tərbiyəsinin nəticəsidir». Allah adamı Deyirlər, dünyasını erkən dəyişən adamlar Allah-təalanın sevdiyi, Yerdəki dünyada yaşadığı ömür ərzində davranışını bəyəndiyi bəndələridir. Bəlkə də bu, bir təsəllidir. Amma «deyirlər» kəlməsi ilə başlanan bütün mətləblərdə iki eyni təsir qüvvəli məna gizlənir. Biri odur ki, bu kəlmə mətləbin nəsillərdən-nəsillərə, ağızdan-ağıza keçib-gəldiyini bildirir. Digər mənadan isə bu deyim ətrafında düşüncələrimizin ənginliklərinə baş vurmaq məqamı boylanır.  Lidiya xanım deyir ki, Ceyhun Allah adamı idi… Bu cəhəti sezmək onu yalnız filmlərdə görən adi tamaşaçı üçün də çətin deyildi. Çünki tamaşaçı Ceyhun Mirzəyevin evində üç səmavi dinin üçünə də aid müqəddəs kitabların — Tövratın, İncilin və Qurani-Kərimin — olmasından xəbərsizdi. Bu, heç əsas da deyil. Əsas olan Ceyhun Mirzəyevin gözlərindəki, bütün davranışındakı səmimilik idi. Bu səmimilik elə qüdrətli dərəcədə idi ki, qarşısındakı ən alçaq xislətli insanı belə tərk-silah etməyə qadir idi. Lidiya Qriqoryevna: «1988-ci ildə ermənilər azərbaycanlıları Qərbi Azərbaycandakı ata-baba yurdundan deportasiya edəndə Ceyhun deyirdi ki, gör, bu insanlar necə bütöv şəxsiyyətdirlər ki, ermənilərin içində baş çıxarıblar. Bu hadisələr onu elə sarsıtmışdı, xarakterindəki fədakarlıq, millilik, vətəndaşlıq xüsusiyyətlərini elə üzə çıxarmışdı ki, bütün fikri-zikri yalnız cəbhədə idi». Ailədəki Ceyhun Mirzəyev Lidiya xanım deyir ki, Ceyhun Mirzəyev ömür-gün yoldaşı, ata, ailə başçısı kimi olduqca istiqanlı adam idi. «Qonaq qəbul etməyi çox sevirdi. Özü də deyirdi ki, Lida, evdə yeməyə-içməyə nə varsa, hamısını gətir, süfrəyə qoy. Ceyhun ya ailəsini dostlarına, ya da dostlarını ailəsinə qurban verən kişilərdən deyildi. Ən yaxın, ən sadiq dostları rəhmətlik Səməndər Rzayev idi, bir də Fuad Poladov. Dostlarına da, ailəsinə də eyni dərəcədə diqqətli idi. Ümumiyyətlə, hamıya diqqət ayırmağı özünə borc bilirdi. Kinostudiyadakı qızlar danışırlar ki, hər il 8 Mart bayramında yalnız Ceyhun bütün qadın əməkdaşları çiçəklə təbrik edirdi. O, başqalarına, ümumi rifaha münasibətdə o qədər diqqətli idi ki, dövlətin çəkiliş üçün ayırdığı vəsaitə qənaət edirdi. Gözəlliyi sevirdi. Məni, qızımız Cəmaləni həmişə geyimli-kecimli, baxımlı, yaxşı əhvalda görmək istəyirdi. Biz tanış olanda onun 18 yaşı var idi, mənim isə 17. Buraxılış gecəsində bir-birimizi görmüşdük. Yeddi ildən sonra tamamilə təsadüfən yenidən görüşəndə o, artıq məşhurlaşmış, hətta bir qədər ədalı olmuşdu. İlyarımdan sonra, 1973-cü ildə evlənməyə qərar verdik, başa düşdük ki, bu, taledir. Ceyhun ev-eşiyinə çox bağlı adam idi. Heç yerdə uzun müddət qərar tuta bilmirdi. Evdə bitkilərin, müxtəlif canlıların olmasını, onlara qulluq etməyi xoşlayırdı». «Kino mənim həyatımdır» Lidiya xanım danışır ki, Ceyhun Mirzəyev üçün kino həm sevib-seçdiyi peşə, həm də həyatının ən munis anlarını yaşaya biləcəyi məşğuliyyəti, sənəti idi. Yeri gəldikcə də məqaləmizin yarımbaşlığındakı sözləri sonsuz vəcdlə söyləyirmiş. Böyük Vətən Müharibəsi qəhrəmanı Aliyə Moldaqulovanın rəşadətindən danışan «Snayperlər» filmində Moldaqulovanın dəstəsində siyasi bölmənin rəhbəri olmuş Salayev rolunda çəkilmişdi. Salayevin anası oğlunun obrazını ekranda canlandırmış Ceyhun Mirzəyevə öz oğlu qədər bağlanıbmış. Hərdən Yaradanın alnımıza nə yazdığından, yəni qismətimizin nə olacağından xəbərdar olmaq keçir ürəyimizdən. 1993-cü il martın 7-də Azərbaycan Televiziyası ilə efirə gedəcək verilişin titrinə necə olmuşdusa, «Ceyhun Mirzəyevin xatirəsinə» sözləri yazılmışdı. Halbuki həmin verilişi seyr etməyi verilişin qəhrəmanının özü də gözləyirdi. Bu da sənə alın yazısının bəlirtisi... Lidiya Qriqoryevna: «Fevralın 28-də televiziya əməkdaşları veriliş hazırlamaq üçün evimizə gəlmişdilər. Martın 5-də Ceyhun telestudiyaya getmişdi ki, verilişin efirə veriləcək variantı ilə tanış olsun. Saat 8-i ötəndən sonra narahat olmağa başladım. O, heç vaxt o cür xəbər-ətərsiz yubanmazdı. Dostlarına, tanışlarına zəng vurdum. Sakitləşdirib dedilər ki, narahat olmayım, 8 Mart ərəfəsidir, yəqin, Cəmaləylə mənə hədiyyə seçir. Doğrudan da, hədiyyə üçün ayırdığı 250 rublu sonra cibindən tapdıq. (Lidiya xanımın səsi titrəyir, bir neçə saniyəlik pauzadan sonra sözünə davam edir). Sən demə, elə telestudiyada halı xarablaşıb, ürəyi dayanıb... Onun vəfatından sonrakı illər ərzində dostlarından, tanışlarından çox az adam özünü Ceyhunun sağlığında olduğu kimi aparmaqda davam edir. Deməli, məhz onlar əsl dostlardır. Daha Ceyhuna öz xeyri xatirinə „dostumsan“ deyənlərdən deyillər. Fuad Poladovdan çox razıyam. Həmişə tədbirlərdə, verilişlərdə məqam yarandıqca, yeri düşdükcə Ceyhunun adını çəkir, aktyor kimi, rejissor kimi, ən əsası da Dağlıq Qarabağ münaqişəsini əks etdirən ilk filmin rejissoru kimi xidmətlərindən danışır». Yaxşı ki, valideynlərinə çox bənzəyən övladlar var. Ceyhun Mirzəyevin yeganə övladı Cəmalə zahirən də, anasının dediyinə görə, xasiyyətcə də, atasının eynidir. 2001-ci ildə Cəmalənin atasının xatirəsinə həsr etdiyi «Лишь бы свет талантов не угас» adlı poetik parçalar kitabı işıq üzü görüb. Samirə Behbudqızı milli.az

['Azərbaycan kinosu', 'aktyor', 'aktyorlar', 'Ceyhun Mirzəyev']

https://kayzen.az/blog/kitab/23624/h%C9%99yat%C4%B1n%C4%B1z%C4%B1-d%C9%99yi%C5%9F%C9%99c%C9%99k-25-f%C9%99ls%C9%99fi-kitab.html

Həyatınızı dəyişəcək 25 fəlsəfi kitab

Apollon

Kitablar və mütaliə

19 okyabr 2019, 00:05

1. “Dövlət”, (B.E.Ə. 380) Platon Platonun “Dövlət” kitabı neçə əsrdir siyasət və dövlət fəlsəfəsi üzərində baş sındıranların, “ideal dövlət, cəmiyyət necə olmalı?” deyə sual verənlərin oxuduğu bir kitab. 2. “Nikomax etikası”, (B.E.Ə. 350) Aristotel Fəlsəfə tarixinin ən məhsuldar filosoflarının önündə gələn, neçə əsrdir fəlsəfi paradiqmaları müəyyənləşdirmiş Aristotelin oğlu Nikomaxa həsr etdiyi etika kitabı. 3. “Hökmdar”, (1532) Nikkolo Makiavelli Bu gün makiavelist sözünü eşidəndə ağlımıza iqtida və mənfəət uğrunda hər şeyi edə bilən, heç bir etik dəyəri olmayan şeytani tip gəlir. Bu söz məhz İtaliya siyasət filosofu Nikkolo Makiavellinin adından gəlir. Makiavelli başqa kitablar da yazsa da şöhrətini əsasən “Dövlət” əsəri ilə qazanıb. 4. “Həndəsənin yaranması haqqında meditisiyalar”, (1641) Rene Dekart “Meditasiyalar”da Dekart “ilk fəlsəfə” kimi Tanrının varlığı başda olmaqla ən geniş xətləriylə metafizikadan bəhs edir. Dekartın «cogito ergo sum» (“Düşünürəm, deməli varam”) fikrini dediyi kitabdır. 5. “Leviafan”, (1651) Tomas Hobbs “Leviafan” Tomas Hobbs tərəfindən yazılmış siyasət, dövlət və hüquq fəlsəfəsinin təməl mətnlərindəndir. “Leviafan” sözü bu əsərdə mütləq güc və səlahiyyətlərə sahib dövləti ifadə etmək üçündür. 6. “Etika”, (1677) Benedikt Spinoza Latınca yazılmış bu kitab Spinoza vəfat edəndən sonra çap edilib, onun ən məşhur əsəridir. 7. “İnsan şüuru haqqında təcrübə”, (1690) Con Lokk “İnsan şüuru haqqında təcrübə” Qərb fəlsəfəsinin əsas əsərlərindən hesab olunur. Lokk bu əsərdə elmin təcrübə və müşahidəyə dayandığını, ruhun da bunlara istinadən düşüncəni inkişaf etdirməsi fikrini irəli sürüb. 8. “İnsan biliyinin prinsipləri haqqında traktat”, (1710) Corc Berkeley “İnsan biliyinin prinsipləri haqqında traktat” dünyada yalnız ruhların və ruhların ideyalarının (idelerinin) var olduğunu, maddənin var olmadığı fikrini irəli sürən ingilis fikir adamı Corc Berkeleyin ən vacib əsəridir. 9. “İnsan idrakı haqqında”, (1748) Devid Yum “İnsan idrakı haqqında” adlı əsərində Devid Yum insan ağlının sərhədləri mövzusunda düşündürücü qavramları və sualları araşdırır. 10. “İctimai müqavilə”, (1762) Jan Jak Russo Məşhur fransız maarifçi filosofu Jan Jak Russo “İctimai müqavilə” əsərində siyasi sistemin qurulması üçün ən yaxşı üsulun ictimai müqavilə olması fikrini irəli sürür. 11. “Xalis zəkanın tənqidi”, (1781) İmmanuel Kant “Xalis zəkanın mühakiməsi” fəlsəfə tarixinin ən böyük filosoflarından biri olan Kantın ən vacib əsərlərindən hesab olunur. 12. “Ruhun fenemenologiyası”, (1807) Georq Vilhelm Fridrix Hegel “Ruhun fenemenologiyası” fəlsəfənin ən çox müzakirə olunan nümayəndələrindən biri Hegelin ən vacib əsərlərindəndir. 13. “Dünya iradə və təsəvvür kimi”, (1819) Artur Şopenhauer Şopenhauerin fəlsəfi düşüncələrinin əsasını təşkil edən əsərdir. 14. “Qorxu və həyəcan”, (1843) Sorn Kyerkeqor Ekzistensializmin sələflərindən sayılan danimarkalı filosof və teoloq Kyerkeqorun ən məşhur əsərlərindən biri. 15. “Kommunist partiyasının manifesti”, (1848), Karl Marks-Fridrix Engels “Kommunist partiyasının manifesti” Karl Marks və Fridrix Engels tərəfindən yazılan ilk kommunist əsərdir. Marks və Engels bu əsərdə proletariatın burjuaziya və istehsal vasitələrinin özəl mülkiyyətini inqilab yolu ilə aradan qaldıraraq sinifsiz cəmiyyət qurmağı təklif edirdilər. 16. “Utilitarizm”, (1863) Con Stüart Mill Utilitarizmin öndə gələn müdafiəçisi olan ingilis filosof, iqtisadçı Mill bu əsərində utilitarzimdən bəhs edir. 17. “Zərdüşt belə söyləmiş”, (1883) Fridrix Nitşe Bütöv adı “Zərdüşt belə demişdi: Hər kəs və heç kim üçün kitab” adlı əsər dahi alman filosof Fridrix Nitşenin öz fəlsəfəsinindən bəhs etdiyi ən önəmli əsəridir. 18. «Məntiqi-fəlsəfi traktat”, (1921) Lüdviq Vitgenşteyn Bu, avstriyalı dahi filosof Lüdviq Vitgenşteynin ölümündən öncə çap etdirdiyi ilk və yeganə əsəridir. 19. “Varlıq və zaman”, (1927) Martin Haydegger Alman filosof Martin Haydeggerin 1927-ci ildə çap olunmuş əsəridir. Ekzistensializmin ilk və fundamental əsəridir. XX əsr fəlsəfəsinə güclü təsiri olmuşdur. 20. “Varlıq və heçlik”, (1943) Jan Pol Sartr “Varlıq və heçlik” Jan Pol Sartın ilk dəfə 1943-cü ildə çap olunan əsəridir. Bu əsər də ekzistensializmin ən vacib əsərlərindən sayılır. 21. “Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri”, (1945), Karl Popper XX əsrin ən təsirli fəlsəfi əsərlərindən biridir. Bertand Rasselin “demokratiyanın qüvvətli və dərin müdafiçəsi” adlandırdığı əsər Platon, Hegel və Marksın fəlsəfəsinin mərkəzdən idarəetmə siyasi sistemlərinin tənqididir. 22. “İkinci cins”, (1949) Simona de Bovuar Feminizmin ən böyük fikir adamlarından olan Simona de Bovuarın bu əsərində freydist tərəfləri qabardılan feminist ekzistensializmdən bəhs olunur. 23. “Minima Moralia”, (1951) Teodor Adorno “Minima Moralia” filosof, sosioloq, musiqiçünas və bəstəkar Teodor Adornonun ən böyük əsəridir. 24. “Sözlər və əşyalar”, (1966) Mişel Fuko Fransız filosof, sosioloq və tarixçi Fukonun ən önəmli əsərlərindən biri olan “Kəlmələr və şeylər” qarşılaşdırmalı iqtisadiyyat, təbiət və dil elmlərinə aid əsər idi və müəllifə böyük uğur qazandırdı. 25. “Qrammatologiya”, (1967) Jak Derrida Dekonstruksiya kimi tanınan tənqidi konsepsiyanın qurucusu sayılan fransız filosof Jak Derridanın vacib əsəridir.

['kitablar', 'mütaliə', 'fəlsəfi kitablar']

https://kayzen.az/blog/ushaq_terbiyesi/23627/hans%C4%B1-t%C9%99rz-valideynlik-daha-yax%C5%9F%C4%B1-insan-formala%C5%9Fd%C4%B1r%C4%B1r.html

Hansı tərz valideynlik daha yaxşı insan formalaşdırır?

Apollon

Uşaq tərbiyəsi

19 okyabr 2019, 00:01

Valideyn sevgisi həyatın sonrakı mərhələlərində inkişafa necə təsir edir? Valideynlik təcrübələri uşaqların həyatlarına dərindən təsir edir. Son bir neçə ildə Harvard Universitetinin İnsan İnkişafı Proqramı valideynlik təcrübələri və bu təcrübələrin böyüyən və yetkinlik yaşına qədəm qoyan uşaqların inkişafına təsiri ilə bağlı tədqiqat həyata keçirib. Valideynlik tərzlərinin ümumi bölgüsü onları iki ox ətrafında birləşdirir: bir tərəfdə valideyn qayğısı, digər tərəfdə isə valideyn intizamı. Bu iki ölçünün hər birində valideynlik yanaşmasının yüksək, yaxud aşağı olmasına əsaslanaraq valideynlik tərzləri sonradan daha 4 hissəyə bölünür. Yüksək qayğı və yüksək intizam ehtiva edən valideynlik yanaşması bəzən etibarlı tərz adlanır. Bunun əksinə, az qayğı və yüksək intizamı ehtiva edən yanaşma avtoritar tərz adlanır. Yüksək qayğı və az intizamı ehtiva edən yanaşmaya liberal tərz deyə istinad olunur. Son olaraq, az qayğı və az intizamı ehtiva edən yanaşma isə laqeyd tərz hesab olunur. Tədqiqat açıq-aşkar göstərir ki, yüksək qayğı və yüksək intizam ehtiva edən yanaşma (etibarlı tərz) uşaqlığın ən gözəl nəticələri ilə assosiasiya olunur. Bununla belə, valideynlik tərzləri ilə bağlı tədqiqatın böyük hissəsi müxtəlif zamanlarda, ayrı-ayrı nəticələri araşdırıb. Bu cür tədqiqat fərqli nümunələr və mühitlərdə həyata keçirildikdə, müxtəlif yanaşmaların müqayisəli üstün və zəif cəhətləri ilə bağlı geniş təsəvvür formalaşdırmaq çətin olur. Bundan əlavə, mövcud tədqiqatın böyük hissəsi təbiətcə kəsişəndir, yəni toplanmış məlumatın çoxu müəyyən dövr ərzində mütəmadi olaraq deyil, bir dəfəyə toplanıb. Bu da səbəb-nəticə əlaqəsini müəyyənləşdirməyi çətinləşdirir. Məsələn, əgər valideyn qayğısı uşaqlığın daha yaxşı nəticələri ilə assosiasiya olunursa, bilmək çətindir ki, məhz valideyn qayğısı bu nəticələrə səbəb olur, yoxsa, misal üçün, yaxşı nəticələr əldə edəcək uşaqlar istənilən halda daha asan sevilir. Bu sualların aradan qaldırılması üçün, ideal vasitə kimi, uşaqların yaxşı nəticələr əldə etdiyi çoxsaylı durumları müəyyən vaxt ərzində tədqiq edərək məlumat toplanmasına ehtiyac var. Bu il biz iki empirik tədqiqat nəşr etmişik: yanvar ayında “Sosial elmlər və tibb” mövzusunda, ötən ay isə “İnsan davranışının təbiəti” mövzusunda. Hər iki tədqiqatda uzun illər toplanmış məlumatlardan istifadə edilib. Biz müxtəlif valideynlik tərzlərinin çoxsaylı sağlamlıq və rifah nəticələrinə təsirinə diqqət yetirdik və aydın oldu ki, daha detallı metodologiya əsasında əldə olunmuş nəticələr əvvəlki nəticələrlə uyğundur. Etibarlı tərzə aid valideynləri olan uşaqlar (yüksək qayğı və yüksək intizam) sonrakı həyatda daha çox müsbət nəticələr əldə edirlər. Hər iki tədqiqatımızın maraqlı nəticələrindən biri valideyn qayğısı, yaxud sevgisinin dominant faktor kimi görünməsidir. Yüksək qayğı və yüksək intizama (etibarlı tərz) malik olanlar daha uğurlu nəticələr əldə etdiyi halda, növbəti uğurlu kateqoriya yüksək qayğı, az intizamı (liberal) ehtiva edən tərzdir. Həmin tərz az qayğı və yüksək intizam (avtoritar) qrupu ilə müqayisədə nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksək nəticələr əldə edib. Təəccüblü deyil ki, az qayğı, az intizam (laqeyd) qrupuna aid uşaqlar daha zəif nəticələr əldə edirlər. Lakin valideyn qayğısı, yaxud sevgisi daha vacib görünür. Valideyn qayğısını ayrıca götürsək, bu, bizim valideynlikdə müəyyən edə bildiyimiz ən vacib aspektdir. Bu nəticə xüsusi olaraq “İnsan davranışının təbiəti” tədqiqatımızda vurğulanıb, burada biz pozitiv valideynliyin çoxsaylı aspektlərini tədqiq etmişik. Bu tədqiqatda uşaqlıqda valideyn qayğısı (ümumilikdə sevgi və bağlılığı nəzərdə tutan valideyn-uşaq münasibətlərindəki məmnunluq ilə ölçülür) bir neçə il sonra depressiyada 46% azalma, narahatlıqda 39% azalma, qida pozuntularında 68% azalma, eyni zamanda emosional proses və özünüifadənin yüksək səviyyəsi, siqaret və marixuana çəkilməsinin aşağı səviyyəsi ilə əlaqələndirilir. Ailə naharı kimi digər valideynlik təcrübələri də vacib görünür, lakin valideyn sevgisi və bağlılığı qədər deyil. Eyni zamanda, “Sosial Elmlər və Tibb” tədqiqatımızda valideyn qayğısı həyatın sonrakı mərhələlərində çoxlu sayda uğurlu nəticələr ilə assosiasiya olunur. Valideyn qayğısının bəzi uğurlu nəticələrlə (xoşbəxtlik/emosional rifah, həyatın sonrakı mərhələlərində pozitiv münasibətlər, özü ilə barışmaq və s.) əlaqələri digərlərinə nisbətən (sosial əlaqə və s.) daha geniş idi, lakin bu əlaqələr, demək olar, bütün nəticələr üzrə pozitivdir. Tədqiqat insanın inkişafında sevginin vacib rolunu qeyd edir. “Sevgi” anlayışının müxtəlif adamlar üçün fərqli məna kəsb etməsinə baxmayaraq, teoloji yazıların çoxunda, o, başqasının yaxşılığı naminə arzu və/və ya öhdəlik kimi başa düşülür. Digərinin yaxşılığının uşaq yaşlarında (bəlkə də bütün ömür boyu) düşünülməsinin çox güclü təsiri var. Sevdiyin insanın yaxşılığını təşviq edən hərəkətlərə əlavə olaraq, bu cür sevgi təcrübəsi insanın daxili dəyər və əhəmiyyətini təsdiq edir. Bu, insanlar arasında bir bağ yaradır. Bu, insanın başqaları ilə birləşməsinə yönəlmiş ən dərin istəyini yerinə yetirir. O zaman, sevgi təcrübəsinin sağlamlığa və rifaha, nəticə olaraq, bu qədər təsir etməsi təəccüblü deyil. Sevgi adətən tibbi və ictimai səhiyyə ilə bağlı müzakirələrdə sağlamlığı formalaşdıran amil kimi nəzərdən keçirilmir. Lakin bir çox tədqiqat sevginin böyük əhəmiyyətini təsbit etdiyinə görə, artıq bu yanaşma dəyişməlidir. Bizim tədqiqatın da öz məhdudiyyətləri var. Valideynlərin qayğı, yaxud sevgi təcrübəsi mərkəzi əhəmiyyətli amil kimi üzə çıxsa da, sevgi, yaxud nizam-intizam kimi komponentlərin ölçülməsi çətindir. Ölçülər həmişə qeyri-dəqiq olacaq. Bizim valideyn intizamı ölçümüz həmin intizamın hansı formada olduğunu nəzərə almır. Tədqiq edə bildiyimiz nəticələr barədə məlumatlar da məhduddur. Onlar xarakterin qiymətləndirilməsini nəzərə almır. Həqiqətən, xarakterin ölçülməsi hələ də ilkin mərhələdədir və onu tədqiq etmək çətindir. Lakin biz ümid edə bilərik ki, intizama yönəlmiş valideynlik təcrübələri uşaqların xarakterinə və onların daha sonra yetkinlik yaşında başqalarının həyatına verəcəkləri töhfələrə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Bununla belə, bu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, tədqiqatın aşkar gəldiyi nəticə budur ki, uşaq üçün sevgi vacib amildir. Sevgi müxtəlif vasitələrlə təcrübə oluna bilər. Bizim son nəşrimiz bağışlamanın əhəmiyyətini göstərir. Bağışlama – təqsirkara qarşı pis məramın xoş məramla əvəzlənməsi – özü-özlüyündə sevginin bir formasıdır. Bəlkə də, həqiqi insan inkişafına aparan amil kimi sevgiyə empirik elmlərdə, həyatda, bizim gündəlik ünsiyyətdə daha çox diqqət ayrılmalıdır. Tayler Vandervil, PhD.

['uşaq yetişdirmək', 'uşaq tərbiyəsi', 'valideyn uşaq münasibətləri']

https://kayzen.az/blog/esse/23622/xo%C5%9Fb%C9%99xtlik-haqq%C4%B1nda-%7C-herman-hesse.html

Xoşbəxtlik haqqında | Herman Hesse

Apollon

Esse

11 okyabr 2019, 23:18

İcazə verin sizə xoşbəxtlik və bu sözün mənim üçün hansı məna kəsb etməsi barədə bir-iki kəlmə danışım. Yaşlı adamlar xoşbəxtliyi nə vaxt, neçə dəfə və necə hiss etdikləri barədə düşündükdə haqlı olaraq öz uşaqlıq illərini xatırlayırlar. Çünki xoşbəxtliyi yaşamaq üçün zamandan və onun yaratdığı qorxu-hürkülərdən qurtulmaq, ümidlərdən azad olmaq lazımdır. Əksər insanlarda bu qabiliyyət illər keçdikcə korşalır. Xoşbəxtlik yalnız uşaqlıqda – yenidən yaşantısı çox çətin olan saatlarda və ya anlarda yaşanır. Hətta həmin o uşaqlıq illərinə yaxşı baş vurduqda belə, xatirələr bu parıltının qızıl kimi heç də həmişə xalis olmadığını üzə çıxarır. İşdi-şayəd, belə bir xatirə yada düşsə, əvvəlcə adama elə gəlir ki, söhbət həftələrdən, günlərdən və ya ən azından bir gündən – Milad bayramından, yaxud ad günündən, ya da tətilin ilk çağlarından gedir. Əslində, uşaqlığın bircə gününü yaddaşda yenidən canlandırmaq üçün minlərlə təsviri bir araya yığmaq lazım gəlir və onları yetərincə bir yerə toplamaq üçün yaddaşa nə bir, nə də yarım gün bəs edər. Amma günlərin, saatların və ya dəqiqələrin təəssüratları olub-olmamasına baxmayaraq, mən xoşbəxtliyi bir neçə dəfə yaşamışam və hətta sonralar da, yaşımın ahıl çağında belə, bir anlığa da olsa, ona yaxınlaşmışam. Lakin xatirələrimdə can­landırdığım, sorğu-sual etdiyim və araşdırdığım həyatın bahar çağ­la­rının həmin o xoşbəxt dəqiqələrin­dən biri yaddaşıma daha çox hopub. Bu, mənim məktəb illərimin xatirəsidir və onun gerçəkliyi, qədimliyi, mifikliyi zamandan, ümiddən və həqiqət qorxusundan tamamilə azad olması bir neçə dəqiqədən çox davam edə bilməzdi. Bir səhər yuxudan ayıldım. Təx­mi­nən on yaşında, çılğın bir oğlan idim. Qeyri-adi, bəxtiyarlıq dolu xoş hisslər içimi günəş kimi işıqlandırdı. Sanki bu an, bu gözəl yuxudan ayılan kimi nəsə yeni, möcüzəli bir hadisə baş vermişdi. Mənim uşaq dünyam yeni və sirr dolu ilahi bir halət aldı, təzə bir işıq aləminə, mühitə daxil oldu, sanki bütün gözəl həyat özünün məna və dəyərini yalnız indi, bu erkən səhər çağında kəsb etdi. Nə dünən, nə də sabah haqqında bir şey bilirdim: bu günün xöşbəxtliyi məni öz ağuşuna alıb xəfifcə oxşayırdı. Bu xoşuma gəldi – qəlbim və ruhum hesab sormadan onu daddı. Bu dad içimə yayıldı və mənə ləzzət elədi. Səhər idi. Hündür pəncərə­mizdən qonşu evin damı üstündən görünən tünd-maviyə bələnmiş aydın səmaya baxdım. O da mənə bəxtəvər göründü, elə bil göy üzü özündə nəsə bir qeyri-adilik gizlədirdi, sanki ən gözəl libasını geyinmişdi. Çarpayımdan baxanda bundan artığını görmək mümkün deyildi, görünən yalnız bu əsrarəngiz səma və qonşu evin uzanıb gedən damıydı. Ancaq tünd-qırmızı-qəhvəyi kirəmitdən olan bu darıxdırıcı, bomboş dam da sanki gülürdü. Onun dik, kölgə düşmüş əyri müstəvisində rənglər xəfifcə oynaşırdı və bu qırmızı çalarların arasında bir göyümtül şüşə kirəmit daha canlı görünürdü. Adama elə gəlirdi ki, o, sübh vaxtı xəfifcə parlayan səmanı sevinclə əks etdirməyə çalışır. Bu səma, damın bir qədər əyri kənarları, qəhvəyi rəng və yeganə şüşə kirəmitin apaçıq mavisi gözəl və sevincək bir halda sanki öz aralarında dil tapmışdılar. Elə bil bu xüsusi səhər saatlarında onların bir-birinə gülümsəmək və mehribanlıq etmək­dən savayı niyyətləri yox idi. Damın qəhvəyi, səma və şüşə kirəmitin mavi rənglərinin də niyyəti bu idi. Onlar bir-biri ilə oynayırdılar, kefləri əla idi. Onları belə görmək, bu oyunlarına qatılmaq, səhər şəfəqini, bəxtiyarlıq hissinin öz içindən keçməsini duymaq yaxşıydı və bu, adama ləzzət eləyirdi. Beləcə yuxudan sonrakı rahatlıq hissinin təsiri altında yerimdə uzanıb qalmışdım. Sanki əbədiyyətə qovuşmuşdum. Ömrümdə buna bənzər bir xoşbəxtlik daddığım yadıma gəlmirdi. Beləsi olmamışdı. Dünya öz axarındaydı. Bu xoşbəxtliyin yüz saniyə və ya on dəqiqə davam etdiyi bütün zamanların xaricindəydi. Lakin bu da ötəri idi. Zaman onu da yuyub apardı. Amma altmış il ərzində yatdığı ənginlikdən oyadılıb gətirilmək üçün kifayət qədər dərində və həm də əbədi idi. Bu xoşbəxtlik məni əhatə edən bəzi şeylərin bir-biriylə həmahəngliyindən savayı heç nə deyildi. O həm də mənim heç bir dəyişiklik ummayan, təmənnasız, bəxtiyar mövcudluğumla səsləşirdi. Xoşbəxtliyin əbədiliyi bu dəfə gözəlliyin coşqusu və ondan da çox, aşıb-daşan sevinc hissinin təsiri ilə qeyb olurdu. Qımıldanmadan yerimdə uzanıb qalmışdım və səhərin sakit işığı içimə dolub məni özünə çəkirdi ki, bu zaman lap uzaqdan qeyri-adi parlaq, açıq-qızılı rəngli bir alətin başdan-başa cəzbedici və oyadıcı səda­la­rındakı aşıb-daşan sevinc bu sakitliyi pozdu. Bu, şeypur səsi idi. Tam ayıldım. Çar­payımda dikələndə musiqi artıq gurlayırdı. Bu, dar küçələrlə addımla­yan şəhər orkestrinin sədası idi. Olduqca nadir, həyəcan və sevinc dolu bu mənzərə uşaq kimi həm üzümə güldü, həm də, necə deyərlər, elə hönkürdü ki, sanki bu ilahi saatın bütün xoşbəxtliyi və sehri bir-birinə qovuşaraq ətrafa axdı, geri – keçmişə döndü. Cəld yerimdən sıçradım. İçimə dolan bayram sevinciylə qonşu otaqlara cumdum ki, pəncərələrdən küçəyə baxa bilim. Maraqdan və orada olmaq arzusundan başım gicəllənirdi. Açıq pəncərəyə dirsəklənərək orkestr yaxınlaşdıqca ucadan səslənən musiqiyə qulaq asdım, qonşu evlərin və küçələrin oyanaraq canlandığına, üzlərlə, bədənlərlə və səslərlə dolduğuna tamaşa etdim, qulaq asdım. Həmin an birdən yuxumla ayılmağım arasında hiss etdiyim bəxtiyarlıqda nəyi tamam unutduğumu dərk etdim. Anladım ki, bu gün dərs yoxdur, əvəzində bayramdır. Məncə, imperatorun ad günü idi. Yürüşlər, bayraqlar, musiqi və ağlasığmaz şənliklər olacaqdı. Bu düşüncə ilə geri qayıtdım, yenidən gündəlik həyatımıza hökm edən qanunların diktəsi altına düşdüm. Hətta adi bir gün yox, musiqi sə­da­la­rının məni oyatdığı bayram günü ol­sa belə, artıq səhər sehrinin gö­zəl­liyi, ilahiliyi keçib-getmişdi və artıq öləzimiş hey­rətimin arxasından zamanın, dün­yanın, yeknəsəqliyin dalğaları şahə qalxırdı.

['Herman Hesse', 'Hermann Hesse', 'esse', 'xoşbəxtlik']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23588/heminquey-amerika-%C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1n%C4%B1n-t%C9%99krars%C4%B1z-d%C3%BChas%C4%B1.html

Heminquey - Amerika ədəbiyyatının təkrarsız dühası

Apollon

Ədəbiyyat

5 okyabr 2019, 10:33

Düşündürücü, insanın həyat amallarını, duyğularını ifadə edən yaradıcılıq nümunələri zaman və məkan hüdudlarına sığmır. Bəzən min illər öncədən çağımıza səslənən fikirləri rahatlıqla qəbul edir, daha doğrusu, ona ehtiyac duyuruq. Elə də olur ki, okeanın o tayından, min kilometrlərlə uzaqda yaranmış bir hekayənin, bir rəsm əsərinin sorağını alıb oxumağa, tamaşa etməyə can atırıq... Bu yazımızın 120 yaşlı qəhrəmanı – ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı (1954) Ernest Heminquey də bir əsrə yaxındır uzaq Amerikadan bənzərsiz bədii yaradıcılığı ilə bəşəriyyətə söz, sənət zövqü yaşadır. O, qələmə aldığı nəsr əsərlərilə yanaşı, macəralarla dolu qeyri-adi həyatı ilə də tanınır. Ernest Miller Heminquey 1899-cu il iyulun 21-də Çikaqo yaxınlığındakı Ouk-Park şəhərciyində doğulub. Ailədə altı uşaqdan ən böyüyü idi. Anası opera müğənnisi, 1928-ci ildə həyatına intiharla son qoyan atası isə həkim olmuşdu. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra hərbi xidmətə getmək istəsə də, gözlərində problem yarandığından arzusuna çatmamışdı. Bir müddət Kanzasda çıxan “Star” qəzetində çalışdıqdan sonra könüllü dəstənin tərkibində Avropaya, Birinci Dünya müharibəsi (1914-1918) cəbhələrinə yollana bilmişdi. Amerika Qırmızı Хaç Cəmiyyətinin sürücüsü kimi müharibənin od-alovundan keçmiş, ayağından yaralanmışdı. İgidliyinə görə İtaliyanın iki hərbi medalı ilə təltif olunmuşdu… *** 12 yaşı olanda Ernestin həyatında önəmli bir hadisə baş vermişdi. Babası ona 20 kalibrli təklülə ov tüfəngi bağışlayır. Bu hədiyyə nəvə ilə baba arasında möhkəm dostluğa səbəb olur. Babasının ov haqqında danışdığı maraqlı əhvalatların çoxu sonralar Ernestin əsərlərində öz təsvirini tapırdı. Bir sözlə, babasının ov əhvalatları Ernestin ədəbiyyata olan həvəsini daha da artırır və o, ömrü boyu babasını xoş duyğularla xatırlayırdı... Gənc Ernest “Manitanın mühakiməsi” adlı ilk hekayəsini də ova həsr etmişdi. Hekayənin qəhrəmanı simasında isə əsasən atasını və bir az da babasını canlandırmışdı. Əsərin qəhrəmanı isə ovda faciəli şəkildə həlak olurdu. Nə qədər qəribə olsa da, Ernestin atası Klarens də hekayədə təsvir edildiyinə oxşar şəkildə intihar etmişdi. Bu hekayə “Skrijal” adlı məktəb jurnalında dərc edilmişdi. Müəllifin “Bütün iş dərinin rəngində idi” adlı ikinci hekayəsi də maraqla qarşılanır. Əsərdə boksun pərdə arxasında aparılan çirkli kommersiya məqsədlərindən danışılırdı. Çikaqoya qayıtdıqdan sonra Heminquey yazıçı Şervud Andersenlə tanış olur. Yaşlı həmkarının məsləhəti ilə “mənəviyyatsız həyat”dan canını qurtarmaq üçün Parisə yollanır. Amerikanı tərk etməmişdən əvvəl, 1921-ci ildə Elizabet Riçardsonla evlənir. Bu, yazıçının dörd rəsmi evliliyindən birincisi idi. Parisdə E.Heminquey həmvətəni olan yazıçılarla – Gertruda Stayn, Ezra Paund, Skott Fitsceraldla görüşmüş, “Toronto star” qəzeti üçün yazmağa başlamışdı. Müəllifin “Hekayələr və üç şeir” (1923), “Bizim zəmanəmizdə” (1924) adlı ilk kitabları da Parisdə nəşr olunmuşdu. 1926-cı ildə isə Heminquey ədəbi tənqidin хeyirхahlıqla qarşıladığı “Günəş çıxır” romanını çap etdirdi. Romanda Fransa və İspaniyada yaşayan amerikalıların həyatından bəhs olunurdu. Bu insanların arasında müəllifin özü də vardı. Onlar I Dünya müharibəsindən sonra meydana çıxan “itirilmiş nəsil” nümayəndələri idilər. “Qadınsız kişilər” (1927) kitabının nəşrindən sonra Heminquey Parisdən ABŞ-a qayıdır. Florida ştatında, Karib dənizi sahilindəki Ki-Vest kurort şəhərciyində məskunlaşır və ikinci romanı “Əlvida, silah”ı yazıb başa çatdırır. Nisbətən sonrakı dövrün məhsulu olan “Zəng kimin üçün çalınır?” (1940) romanı ilə birlikdə “Əlvida, silah” üslub gözəlliyi və ifadəliliyi baxımından Heminqueyin ən yaxşı əsəri sayılır. *** 1930-cu ilin payızında yazıçı avtomobil qəzasına düşür və ağır zədələr alır. O, yarım il müalicə prosesində olsa da, ədəbi yaradıcılığını davam etdirir. 1932-ci ildə Heminquey “Günortadan sonra ölüm” adlı romanını qələmə alır. Bu roman çapdan çıxan kimi bestsellərə çevrilir, yazıçıya Amerika və ondan kənarda yeni şöhrət gətirir. Müəllifin 1933-cü ildə “Qalib heç nə almır” adlı seçilmiş hekayələri çapdan çıxanda artıq ədəbi mühit onu ciddi yazıçı kimi qəbul etmişdi... Qeyd etdiyimiz kimi, Heminqueyin ruhunda ovçuluğa həmişə böyük həvəs olub. 1933-cü ilin sonlarında Afrikadakı Tanqanika gölü ətrafına ova gedir. 1934-cü ilin yanvarında ağır xəstələnir. Həkimlər ona ovçuluqla məşğul olmağı qadağan edirlər. Afrikaya ov səfəri təəssüratları barədə 1935-ci ildə yazıçının “Afrikanın yaşıl təpələri” adlı kitabı işıq üzü görür. İspaniyadakı vətəndaş müharibəsi onun bir sıra diqqətəlayiq cəhətlərini üzə çıхarmışdı. O, hərbi jurnalist kimi iç savaşın ən qaynar nöqtələrində olmuşdu. İnsan qəhrəmanlığının və xəyanətinin dəhşətli səhnələrini müşahidə etmişdi. “Beşinci dəstə” (1937) pyesi və “Zəng kimin üçün çalınır?” romanı bu dövrün acı ibrət dərslərinin nəticəsi kimi meydana çıxmışdı. 1950-ci ildə Heminquey “Çayın o tayında, ağacların kölgəsində” romanını oxucuların ixtiyarına verir. İki il sonra “Layf” jurnalında “Qoca və dəniz” povesti dərc edilir. “İnsanı məhv etmək olar, amma məğlub etmək mümkün deyildir” – əsərin əsas leytmotivi müəllifin bu qanadlı ifadəsində öz əksini tapmışdı. İnsanın gücünə, iradəsinə, dözümünə və əbədiyyət sevgisinə ehtiraslı himn olan bu əsər heç kimi laqeyd buraxmadı. Povestdə dənizdə təkbaşına taleyin hökmünə buraxılan və yaşamaq uğrunda köpək balıqları ilə mübarizə aparan qoca balıqçıdan danışılır. Bu mübarizə o qədər təsirli təsvir edilib ki, oxucu özü də bilmədən ruhən baş verən hadisələrin iştirakçısına çevrilir. “Qoca və dəniz” povesti beynəlxalq aləmdə böyük əks-sədaya səbəb olur. 1953-cü ildə bu povestə görə Heminqueyə beynəlxalq “Pulitser” mükafatı verilir. Bir il sonra isə Heminquey Nobel mükafatına layiq görülür. Bu, yazıçının fəth etdiyi ən yüksək zirvə, yaradıcılığına verilən əvəzsiz töhfə idi. Görkəmli ədib 1956-cı ildə Parisdə olarkən “Riç” hotelinin zirzəmisindən uzun illər qoyub getmiş olduğu çamadanını tapır. Onun içindən əldə etdiyi Paris həyatından bəhs edən gündəliyi əsasında “Həmişə səninlə olan bayram” adlı avtobioqrafik əsərini yazır. Lakin bu kitab onun ölümündən sonra, dördüncü arvadı Meri Velş Heminqueyin səyi nəticəsində 1964-cü ildə işıq üzü görür. *** E.Heminquey dəfələrlə ölümlə üzləşmiş, lakin hər dəfə xilas ola bilmişdi. Bu qəzalar zamanı, həmçinin I Dünya müharibəsində aldığı yaralar onun sağlamlığına mənfi təsir etmişdi. 1950-ci illərin ortalarından başlayaraq yazıçı depressiyadan və paranoyadan əziyyət çəkməyə başlayır. Ona elə gəlirdi ki, hər yerdə ABŞ-ın Federal Təhqiqat Bürosunun (FTB) əməkdaşları tərəfindən izlənir. Yazıçını elektrik cərəyanı verməklə müalicə etməyə çalışsalar da, 20 seansdan sonra Heminquey yaddaşını itirir. Fikrini sərbəst şəkildə ifadə etmək üçün bir kəlmə belə yaza bilmirdi. Böyük qələm sahibi bu xəstəlikdən xilas yolunu intiharda görürdü. O, bir neçə dəfə bu yola əl atsa da, ailəsi və dostları mane olmuşdular. Bundan sonra Heminqueyi psixoloji klinikaya müalicəyə göndərirlər. Ancaq hər yerdə onun gözünə FTB-nin agentləri görünürdü. İki aydan artıq davam edən müalicədən sonra yazıçını evə buraxmışdılar. Vəziyyətinin daha da ağırlaşdığını görən ədib bu dəfə onun hər addımını nəzarətdə saxlayan həyat yoldaşı Merinin diqqətindən yayına bilir. 1961-ci ilin 2 iyul tarixində canına qəsd edir. E.Heminqueyin həyatını tədqiq edən şəxsi bioqrafı F.Yanq məşhur yazıçının bütün həyatının ölüm və intihardan qaçmaqdan ibarət olduğunu qeyd edir. Bildirir ki, bu amil onun yaradıcılığında güclü iz buraxıb. Dünya ədəbiyyatında hətta ölümü ilə ədəbiyyat yaradan, seçdiyi ölümü belə şöhrəti üçün “işlətməyə” müvəffəq olan nadir yazıçılardan olan Heminquey bu gün də dünyanın ən çox sevilən müəlliflərindəndir. Onu sevməmək, təsirinə düşməmək, sadəcə, mümkünsüzdür. Aynurə ƏLİYEVA «Mədəniyyət» qəzeti

['ədəbiyyat', 'dünya ədəbiyyatı', 'Ernest Heminquey', 'Heminquey']

https://kayzen.az/blog/intellekt/23647/dig%C9%99r-%C3%B6lk%C9%99l%C9%99r-sinqapur-m%C9%99kt%C9%99bl%C9%99rind%C9%99n-n%C9%99l%C9%99r-%C3%B6yr%C9%99n%C9%99-bil%C9%99r.html

Digər ölkələr Sinqapur məktəblərindən nələr öyrənə bilər?

Apollon

İntellekt və təhsil

5 okyabr 2019, 10:31

Sərt tədris metodları və möhtəşəm müəllimlər ada-dövlətini sinfin əlaçısı edir. Sinqapur 1965-ci ildə müstəqil ölkə olanda, çox az dostu və çox az təbii resursları vardı. Bəs necə oldu ki, o, dünyanın ən böyük və maliyyə mərkəzlərindən birinə çevrildi? İlk Baş nazir Li Kuan Yu ölkənin strategiyasını belə izah edib: “Sinqapurun inkişafının təməlində dayanan bircə təbii resurs var: xalq” Bugün Sinqapurun təhsil sistemi dünyanın ən yaxşılarından biri hesab olunur. Ölkə mütəmadi olaraq İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının nəzdindəki Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirməsi Proqramının (PISA) (çoxsaylı ölkələrdən olan 15 yaşlı şagirdlərin əsasən riyaziyyat, oxu və elmi bacarıqlarının qiymətləndirildiyi imtahan) zirvəsində yer alır. Sinqapurlu şagirdlər riyaziyyatda amerikalı həmyaşıdlarından təqribən 3 il qabaqdadırlar. Sinqapur eyni dərəcədə daha azyaşlı uşaqların imtahan nəticələrində də irəlidədir və onun orta məktəblərini bitirən şagirdləri dünyanın ən yaxşı universitetlərində görmək olar. Bu ada-dövlətinin dünyaya keçə biləcəyi çox dərs var. Amma digər ölkələr həvəssiz şagirdlərdir. Bir digər səbəb də Sinqapurun sinfə rəhbərlik edən müəllimlərlə ənənəvi pedaqogikaya üstünlük verməsidir. Bu, bir çox təhsil islahatçılarının daha yumşaq, uşaqların özbaşına öyrənməyini təşviq edən “proqressiv” metoduna ziddir. Beynəlxalq tədqiqatlar biliyin əldə edilməsində birbaşa təlimatın uğurlu yol olduğunu göstərsə də, tənqidçilər Sinqapurun “məhdud” modelinin qeyri-yaradıcı, miskin riyaziyyat biliciləri istehsal etdiyini deyirlər. Valideynlər sistemin uşaqların üzərinə qoyduğu stresə (və özlərinə görə; çünki uşaqlar nə qədər bacarıqlı olsa da, evlərinə dərs gətirirlər) görə də narahat olurlar. Bununla belə, Sinqapur göstərir ki, akademik nailiyyət qazanırsansa, bu o demək deyil ki, mütləq şəxsi bacarıqlarını itirirsən. 2015-ci ildə sinqapurlu tələbələr PISA-nın kollektiv şəkildə problem həll etmək sınağında da birinci olublar, burada onların nəticəsi hətta oxu və elm sahələrindəkindən daha yaxşı olub. Onların məsələn, özlərini xoşbəxt hiss etmək göstəricisi də finland uşaqlarınkından daha çox olub, Finlandiya o ölkədir ki, burada təhsil işçiləri uşaqlara effektli tədris metodlarıyla dərs keçməklə istisna uğurlara nail olublar. Uğurlarıyla kifayətlənməyən Sinqapur indi yaradıcılığı artırmaq və stressi azaltmaq üçün yeni islahatlar təqdim edib. Bu müvəffəqiyyətsizlik əlaməti deyil, tam tərsinə təhsil islahatına sistemli, sübut-əsaslı bir yanaşma və Sinqapurun dünya ölkələrinə təklif etdiyi üç dərsdən biridir. Başqa ölkələr natamam və koordinasiya edilməmiş islahatlar etdikləri halda, Sinqapur buna bir sistem kimi baxmağa çalışır. O, təhsil tədqiqatlarına böyük investisiyalar yatırır. Bütün islahatlar tətbiq edilməzdən əvvəl, nəticələri ətraflı surətdə götür-qoy edilir. Yeni ideyaların və onların nəticələrinin məktəblərdə necə tətbiq ediləcəyinə böyük diqqət göstərilir. Böyük səylə ərsəyə gətirilmiş tədris kitabları, dərs cədvəlləri və tapşırıqlar (bunlar bir qayda olaraq Qərbdə vaxtı keçmiş sayılır) sinifləri yoxlamadan keçirməkdən ötrü istifadə edilir. Qiymətləndirmə, cavabdehlik və tədris forması arasında uzlaşma varsa, nəticə yaxşı hesab edilir. İkinci dərs Sinqapurun xüsusilə riyaziyyat sahəsindəki tədris yanaşmasını mənimsəməkdən ibarətdir – bunu müəyyən qədər artıq ABŞ və İngiltərədə də edirlər. Bu yanaşma dar, amma dərin kurikyuluma əsaslanır və sinfin bütövlükdə tədris proqramı ilə irəliləcəyinə əmin olmağa çalışılır. Geridə qalan şagirdlər dərsləri çatdırmaqdan ötrü məcburi əlavə sessiya götürməlidirlər; hətta ən bacarıqsızlar müqayisədə xeyli irəliləyişə nail olurlar. 2016-cı ildə İngiltərədə aparılan araşdırma zamanı Sinqapur yanaşmasının çox yaxşı nəticələr göstərdiyi məlum olub, amma bu yanaşmaya keçid eləmək məsələsi nədənsə qüvvədən düşüb. Üçüncü və ən vacib dərs bacarıqlı müəllimlərin inkişafına köklənməkdir. Sinqapurda müəllimlər ən yeni metodları əxz eləməkdən ötrü ildə 100 saatlıq təlimdən keçirlər. Dövlət onlara yaxşı maaş ödəyir. Dövlətin fikrincə, siniflər böyük olmalıdır (İƏİT tərkibində olan 24 şagirdlə müqayisədə 36 şagird). Bunun məğzində dayanan əsas məqam budur: ortabab müəllimlərin dərs keçdiyi kiçik siniflərdənsə, güclü müəllimlərin dərs keçdiyi böyük siniflər yaxşıdır. Məktəblərin bürokratik yükünü çəkməyi deyil, daha çox ehtiram görməyi istəyən müəllimlər isə öz həmkarlarına təlim keçmək məsuliyyətini götürməklə, “ustad müəllim“ adını qazana bilərlər. Ən yaxşı müəllimləri təhsil nazirliyi qabağa çəkir və onlara xüsusi bonuslar verir: ümumiyyətlə, müəllimlərə özəl sektorda çalışan yoldaşlarının aldıqları qədər maaş ödənilir. Həmçinin müəllimlər hər il çətin fəaliyyət qiymətləndirməsindən keçirlər. Sistem demək olar ki, qüsursuzdur. Digər ölkələr Sinqapurun yuxarı və aşağı nəticə toplayan şagirdlərin məktəblərini 12 yaşdan etibarən ayırmaq metodunu arzu etməyə bilərlər. Bu metodun faydası hələlik sübuta da yetirilməyib və bu, üstəlik imtahanlarda böyük stresə səbəb olur. Bundan başqa, Sinqapurun miqyası qeyri-adi dərəcədə mərkəzləşməyə imkan verir. Təhsil nazirliyinin baş direktoru baş müəllimlərin 80%-ni adla tanıdığını deyir, bu da məsələnin nə yerdə olduğunu müəyyən etməyi asanlaşdırır. Yaxşı bir şey nail olmaqdan ötrü pis situasiyayla razılaşmaq əksər yerlərdə xoşagəlməz sayılır. Məsələn, əksər ölkələrdə müəllimlərin həmkarlar ittifaqları və valideynlər böyük siniflərə qarşıdırlar. Amma bu biabırçılıqdır. Halbuki Sinqapurun ev tapşırığını nə qədər çox ölkə kopyalasaydı, təhsil çox daha yaxşı olardı. bilge.az

['təhsil sistemi', 'məktəblər', 'Sinqapur']

https://kayzen.az/blog/esse/23642/m%C9%99n-qocayamm%C4%B1.html

Mən qocayammı?

Apollon

Esse

4 okyabr 2019, 00:10

Bir neçə il əvvəl həmkarlarımla bir məclisdə olarkən, mən ağsaçlı xeyriyyəçi David Rubenşteynin həyatımızın son səhifələrinə daxil olarkən “cəld davranmaqla” bağlı söhbətinə qulaq asırdım. Cəld davranmaq? Həmyaşıdlarımdan bir çoxu artıq dayanıblar, dayanmayıblarsa da, naftalin iyi verirlər. Ağlımda onun bu öyüdünü saxlamışdım, bir müddət əvvəl indi 69 yaşı olan cənab Rubenşteynlə daha bir söhbətim oldu, ondan özünü həqiqətən yaşlı hiss edib-etmədiyini soruşdum. “69 mənə yeniyetməlik kimi görünür”, — deyə o cavab verdi. Təsadüfən ondan iki gün əvvəl də cərrahiyə əməliyyatları arasındakı bir vaxtda kömək etdiyim 68 yaşlı tanış şairə isə mənə belə demişdi: “Mən indi qoca qarıyam”. Necə olur, 68 yaşlı biri özünü qoca hiss etdiyi halda, o birisi etmir? Ümumiyyətlə, “qocalıq” nədir? 61 yaşa daxil olandan bu sual beynimdə fırlanır, yəqin, 50+ yaşı olan 70 milyon uşaq törəyənlərin də (bu «baby boomer»lərin əksəriyyəti “orta yaşlı”, “yaşlı” hesab edilsə də) ağlını məşğul edir. İndi biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, nahar vaxtı əsasən necə cavan qalmaq və ya ən azından qocalığı necə təxirə salınmaq kimi mövzularla keçir. Əlbəttə, uzunömürlülük artdıqca, “qocalığın” tərifi də dəyişir. “İndi 60 yaşlarındakı bir kimsə orta-yaşlıdır”, — yaşlanma ilə əlaqədar araşdırmalar aparan Sergey Şerbov deyir. Yaşlılıq nə zaman başlayır? Mən ondan soruşdum. Dr. Şerbov amerikalı kişilər üçün bunun 70-71, qadınlar üçünsə 73-74 yaş olduğunu deyir, hərçənd onun belə yazdığı da məlumdur: “sənin həqiqi yaşın yaşadığın rəqəmlər deyil”. O söhbət zamanı mənə belə dedi: “Layihənin ana ideyası budur ki, yaşlılığın sərhəddi müəyyənləşdirilə bilməz, bu, insanın xarakterindən asılıdır”. Burada təxmin edilən ömür, fərdi sağlamlıq, koqnitiv funksiya və əlillik dərəcəsi kimi faktorların hamısı rol oynayır, Şerbov deyir, bugünkü 65 yaşlı şəxs 45 il əvvəlin 55 yaşlı adamına bənzəyir. Gözəllik kimi, “yaşlılığın” da mənası soruşulan adamdan asılıdır. 20-30 yaşlarında olan millenniallar (yetkinliyə 21-ci əsrdə çatanlar) yaşlılığın 59 yaşda başladığını deyirdilər, amma 2017-ci ildə ABŞ “Trust. Gen Xers” təşkilatının apardığı araşdırma zamanı məlum olmuşdu ki, indi 40 yaşlarına qədəm qoyan bu şəxslər 50 yaşların yaxın olduğunu gördükdən sonra, 65 yaşın qocalığın başlanğıcı olduğunu deməyə başlayıblar. Uşaq törəyənlər və Ən Böyük Nəsil (“Greatest Generation” – ABŞ-da böyük depressiyanı görənlər) 73 yaşın qocalıq yaşı olduğunu deyirlər. Təbii olaraq, məsələ kimdən “yaşlılığı” müəyyən etməyi soruşmaqdan asılıdır. Bu məqamda 50+ yaşlarında olan dostlarımın yaşlılığı necə tərif etdikləri mənə maraqlı gəldi – “Facebook”da onlardan bu barədə soruşdum. Çoxsaylı cavabların içərisində ikisi məni daha çox güldürdü: “Mənim indiki yaşım+4=yaşlılıq”. Və bu: “Sabah. Həmişə sabah. Bu gün heç vaxt”. Böyük ehtimalla, eşitmək üçün ən ağırı bu idi: “Xanım əvəzinə, ağbirçək kimi çağırılmağa başlayanda”. (Bu heç vaxt mənim başıma gəlməyəcək, baxmayaraq ki, bugünlərdə məni daim “ağsaqqal” deyə çağırırlar.) Bəzi dostlar müxtəlif fiziki xüsusiyyətləri əsas nişanələr kimi göstərdilər. Həmkarım belə yazdı: “25 kilometr qaça bilməmək qocalıqdır”. Bir başqası belə dedi: “Tennisi dayandırmağa məcbur olduğum vaxt”. Digərləri koqnitiv müqayisəni əsas götürdülər: “Yeni məlumatlar və təcrübələrlə maraqlanmamağa başlamaq, qocalıq əlamətidir”. Bir çoxları “yaddaş problemlərini” yaşlılığın başlanğıcı kimi gördülər. Çıxan nəticə: “yaşlılıq” subyektiv, dəyişkən məsələdir. Məhz buna görə də Kennedi Mərkəzinin, Smitsonian İnstitutunun büro sədri və “Carlyle Group”un həmtəsisçici və icraçı direktoru 69 yaşlı David Rubenşteyn özünün yaşlı olmadığını iddia edə bilir, ondan bir yaş balaca olan mənim şairə dostum isə özünü qoca adlandırır. Bir müddət əvvəl sağlamlığındakı problemlərə görə, o, evə köməkçi çağırıb və başqalarından asılılığını daha da artırıb. Həqiqətən də, Dr. Şerbovun kəşf etdiyi kimi müstəqilliyin və mobilliyin azalması “qocalıq” tərifini müəyyən edən əsas səbəblərdən biridir. İndi 76 yaşı olan Dr. Endryu Veil özünün “Sağlam yaşlanma” kitabında insanlardan “qocalıqla” əlaqəli məfhumları sadalamağı istəmişdi. Siyahıda tez-tez istifadə olunan bu anlayışlar vardı: köhnə, əntiq, vaxtı keçmiş, qurumuş, kövrək, solmuş, qırışmış, istifadə müddəti bitmiş, faydasız, xarab, lazımsız və bürüşmüş. Gözəl stereotiplərdi, deyilmi? “Yaşlı insanlara qarşı neqativ münasibət hər yerdə yayğındır”, bunu 2015-ci ildə Dünya Sağlamlıq Təşkilatının analizi də təsdiq edib. 57 ölkədən olan bütün yaşlardakı 83,000 respondentdən az qala üçündən biri yaşlı insanlara hörmət etmədiyini deyib, hörmətin ən aşağı olduğu ölkələrin sırasında isə ABŞ kimi yüksək gəlirli ölkələr yer alıb. Ən pisi isə budur: bu cür nöqteyi-nəzər “yaşlı insanların fiziki və mənəvi sağlamlığına mənfi” təsir göstərir. Yaxşı xəbər isə budur ki, bu baxışlar dəyişdirilə bilər. Yaşlanma və həyat kursu “WHO”nun direktoru Con Bierd yazır ki, “Seksizm və irqçilik kimi sosial normaların dəyişməsi mümkündür”. “Artıq biz insanlara yaşlarına görə qiymət verməyə son qoymalıyıq”. Eşidin, eşidin! Artıq qocalmışammı? Mən mərhəmətlə “yox” deyirəm. Ən azından 70-80 yaşlarıma qədər və bundan da o yana da fəal və həyat dolu qalmaq niyyətim var. Hərçənd mənim yaxşı niyyətlərim pozula da bilər. Çünki ürək damar xəstəliklərim var və depressiyadan əziyyət çəkirəm, xərçəng isə bizim ailənin əsas dərdidir. Mənim “istədiyini əldə et” yanaşmam, bircə rentgen müayinəsi, avtoqəza, yaxud arteriyalarımdakı problemə görə pozula bilər. Bu isə o deməkdir ki, mən yaşlılığın kandarından o tərəfə adlamaqdan həmişə bir neçə metr aralıyam. Ona görə də cəld davranmaq üçün nə qədər desəniz, səbəb var. “New Yorker” yazarı Stiven Petrov

['qocalıq', 'yaşlanmaq', 'qocalmaq', 'esse']

https://kayzen.az/blog/kitab/23643/eyn%C5%9Fteynin-5-%C9%99n-sevimli-kitab%C4%B1.html

Eynşteynin 5 ən sevimli kitabı

Apollon

Kitablar və mütaliə

4 okyabr 2019, 00:09

Bəzi kitablar Eynşteynin düşüncəsinə və nəzəriyyələrinə həlledici təsir göstərib. Albert Eynşteynin böyük kitabxanası vardı və o, coşğun kitab oxucusu idi. Görkəmli fizikin özü etiraf edib ki, bəzi kitablar onun düşüncələrinə ciddi təsir göstəriblər. O, bir qayda olaraq fəlsəfə və elm kitablarını üstün tutardı. Buna görə də bir çoxları tərəfindən tarixin ən parlaq zəkalarından biri hesab olunan Albert Eynşteyn təsadüfən ortaya çıxmamışdı. Elm adamı tarixin böyük mütəfəkkirlərindən çox şey öyrənib, bu, onun həvəsli bir oxucu kimi böyük iştahasında və geniş kitab kolleksiyasında öz əksini tapıb. “21-ci əsr üçün Eynşteyn” kitabının müəllifləri məşhur alimin kitabxanasını təsvir ediblər. Redaktorlar Peter Qallison, Gerald J. Holton və Silvan S. Şveberin yazdığına görə, “kitabxanada dövrün əksər yaxşı kitabları vardı” və kolleksiyanın böyük hissəsi alman dilində idi. Kitabxanada adları olan müəlliflərə misal kimi Boltzmann, Buşner, Fridrix Hebbel, Haynenin əsərlərinin iki nəşri, Helmoltz və Humboltdu göstərmək olar. Kitabxanada həmçinin İmmanuel Kant, Gotthold Lessinq, Nitsşe və Şopenhauer kimi filosofların da əsərləri vardı. Bəs Eynşteynin ən sevimli kitabları hansılar idi? Böyük ehtimalla bu sualın cavabı yoxdur, amma biz nisbilik nəzəriyyəsinin yaradıcısının təkrar-təkrar qayıtdığı kitabların hansılar olduğunu bilirik. Onun ən sevimli beş kitabı: 5. “Hisslərin analizi” – Ernst Max Eynşteynin özünün yazdığına görə, 19-cu əsrdə yaşamış avstriyalı filosof və fizik nisbilik nəzəriyyəsinin inkişaf etdirilməsi üçün ona çox böyük təsir göstərmişdi. “Hisslərin analizi” əsərində Max insan hisslərinin sürüşkənliyi və eqonun dəyişkənliyi barədə yazıb. Maxın əsərində həmçinin Nyutonun zaman və məkanla bağlı nəzəriyyələri tənqid edilir, bu, Eynşteynə öz düşüncələrini formalaşdırmaqda ilham qaynağı rolunu oynamışdı. Faktiki olaraq Eynşteyn Maxdan götürdüyü hipotezi — ətalətin iki obyekt arasındakı qarşılıqlı əlaqədən doğduğu fikrini — “Max prinsipi” adlandırmışdı, Eynşetyn bu fikrə çox böyük dəyər verirdi. 1915-ci ildə Moritz Şlikə yazdığı məktubunda Eynşteyn nisblik nəzəriyyəsini ortaya çıxaran düşüncələrinə hansı yazıçıların təsir göstərdiyini açıqlamışdı: “Sənin çox düzgün şəkildə gördüyün kimi bu düşüncə trendi (pozitivizm), xüsusilə E. Max və hələ də Hyum mənim çalışmalarıma böyük təsir göstəriblər, Hyumun dərketmə ilə bağlı traktatını mən nisbilik nəzəriyyəsinin ixtirasından əvvəl böyük coşğu və heyranlıqla oxumuşdum. Əgər bu fəlsəfi əsərlər olmasaydı, mən çox güman həll yolunu tapa bilməzdim”. O, bu məktubunda Ernst Max və Devid Hyumun əsərlərinin onun düşüncəsinə böyük ilham verdiyini açıqlayıb açıqlamağına, amma bu da məlumdur ki, illər keçəndən sonra Eynşteyn Maxın əsərlərini və xüsusilə pozitivizmi (teologiya və metafizikanı inkar edən məntiq əsaslı fəlsəfi ideyanın məğzi bu idi ki, hər bir rasional iddia elmi cəhətdən təsdiqlənə bilər və “pozitiv” bilik təbii fenomenə və onun xüsusiyyətlərinə əsaslanır) rədd etmişdi. 4. “Don Kixot” – Migel de Servantes Eynşteynlə birgə çalışan Leopold İnfeld “Sorğu” adlı avtobioqrafiyasında onun Servantesin cəngavərlikdən bəhs edən “Don Kixot” əsərini necə böyük məhəbbətlə oxumasından yazıb: “Eynşteyn köynəksiz və pijamasız yatağına uzanar və gecə lampası ilə “Don Kixot” oxuyardı. Bu onun ən sevdiyi kitab idi və o, onu istirahət etmək üçün oxuyardı...” 3. “Etikalar” – Barux Spinoza Barux Spinoza 17-ci əsrdə yaşamış yəhudi əsilli holland filosofu idi, onun əsərləri Maarifçilik və “İncil”in müasir tənqidinə yol açmışdı. Spinozanın “Etikalar”ı Qərb düşüncəsində fundamental əsərlərdən biridir, əsər etik və məqsədyönlü həyata dair instruksiya verməklə yanaşı, reallığın və kosmologiyanın bütöv şəklini verir. Kitab insan xilqətlərinin Tanrının “formaları” olduğunu deməklə, Tanrını təbii nizam kimi təsvir edir. Spinozanın fikrincə, baş verən hər şey Tanrının təbiətindən doğur. Spinozanın “panteizmi” Eynşteynin dünya barəsindəki ruhani görüşlərinin bir parçasını əhatə edirdi. O, bir dəfə Rabbi Herbert S. Qoldşteynə belə demişdi: “Mən insanlığın əməllərinə və talesinə görə narahat olan Tanrıya deyil, özünü bütün mövcudiyyət ilə harmoniyada tapan Spinozanın Tanrısına inanıram”. 2. “İnsan təbiəti barədə traktat” – Devid Hyum Eynşteynin özünün etiraf etdiyinə görə, 18-ci əsrdə yaşamış şotland filosofunun elm və insan təbiəti arasındakı bağlılığı dərk etməkdən ötrü yazdığı kitab ona ciddi təsir göstərib. Hyumun elmi cəhətdən əxlaqi fəlsəfə yaratmaqdakı müvəffəqiyyəti fiziki cəlb edirdi, çünki kitab metafiziki spekulyasiyadan müşahidə edə biləcəyimiz faktlara istiqamətlənməli olduğumuzu deyirdi. Burada mühüm bir xəbərdarlıq da vardı, Hyuma görə, təkcə müşahidə təbiətin qanunlarını qavramağa kifayət etmir. Bu ipucu Eynşteynin ənənəvi omayan düşüncələrinin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdi. 1. Yohan von Götenin külliyatı Eynşteynin böyük kitab kolleksiyasının böyük bir qismini yəqin, alman müəllif Yohan von Götenin əsərləri təşkil edirdi. Fizik Götenin 36 cilddən ibarət əsərlərinə, həmçinin 12 əlavə cildə, “Optikalar”ın 2 cildinə (həmçinin Göte və Şiller arasındakı məktub mübadiləsi daxil olmaqla) və “Faust”un bir digər cildinə sahib idi. Eynşteyndə Götenin büstü də var idi və o, alman dilində danışan köməkçilərinə şairdən sitatlar deyərmiş. 1932-ci ildə Leopold Kasperə yazdığı məktubda o, Göteyə “tayı-bərabəri olmayan, tarixin ən ağıllı və müdrik insanlarından biri kimi heyran” olduğunu yazırdı. O, həmçinin qeyd edirdi ki, “hətta onun elmi fikirləri ciddi yanaşılmaya layiqdir, onun qüsurları isə bütün böyük adamlara xas qüsurlardır”. Əgər sizə dünyanı dəyişdirən alimin sevdiyi başqa kitablar da maraqlıdırsa, deyə bilərik ki, o, Fyodor Dostoyevskinin “Karamazov qardaşları”nı və teosofist Helena Petrovna Blavatksinin mistik traktatı “Gizli İsa”nı oxumağı da çox sevirdi.

['Albert Eynşteyn', 'Eynşteyn', 'kitablar', 'mütaliə']

https://kayzen.az/blog/pediatriya/23652/k%C3%B6rp%C9%99nin-yata%C4%9F%C4%B1-nec%C9%99-olmal%C4%B1d%C4%B1r.html

Körpənin yatağı necə olmalıdır?

Apollon

Pediatriya

25 sentyabr 2019, 19:53

Uşaqların əhval-ruhiyyəsinə və sağlamlığına təsir edə biləcək çarpayının seçilməsi heç də az əhəmiyyətli məsələ deyil. Düzgün çarpayı seçimi həm onurğa sütunun normal inkişafına, həm də sinir sisteminə müsbət təsir göstərir. Çarpayının hansı materialdan hazırlanması da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dünyaya yeni gələn körpə üçün seçilən mebel funksiyalı olmaqla yanaşı, körpələrin rahatlıq və əqli inkişafını da təmin etməlidir. Körpə otağındakı ən vacib yer onun yatağıdır. Əksər valideynlər yeni doğulmuş uşaq üçün ortopedik yatağın vacib olduğunu bilmirlər. Ona görə də uşaqlar körpəlikdən narahat yatır, beli, onurğası əyilir, allergiya və bir çox problemlərlə üzləşirlər. Müasir dövrdə uşaqlar üçün hər şey mağazadan alınır və çox vaxt hazır məhsulun materialının təbii olub-olmamasına diqqət yetirilmir. Uşaq böyüklər kimi yun döşəkdə, nahamar yerdə və toyuq tükündən iri yastıqda yata bilməz. Onların hələ formalaşmamış sümük, onurğa və daxili orqanlarının düzgün yer alması üçün hər bir valideyn övladı doğulandan rahat yataq təşkil etmək qayğısına qalmalıdır. Mütəxəssislərin fikrincə, 3 yaşına kimi körpələr içi təbii materialla doldurulmuş bərk döşəkdə yatmalıdır. 3 yaşından 7 yaşına kimi uşaqlar üçün orta bərklikdə döşək lazımdır, həmçinin uşaq çarpayılarının öz döşəklərində metal detal olmamalıdır. Metal elektrostatik və maqnit təsir göstərir ki, bu da uşaq orqanizmi üçün zərərlidir. Körpələr üçün natural lateks və viskomaterialdan döşəklər uyğundur. Uşaq döşəyi hava almalı, hipoallergen, ortopedik, düzgün ölçüdə, mikrob əleyhinə, keyfiyyətli natural üzlüklə və sərt olmalıdır. Uşağın boyun və başının formasını düzgün alan yastıq da vacibdir. Yeni doğulmuş körpəyə yastıq lazım deyil, onun başının altına bir neçə dəfə qatlanmış bələk qoymaq kifayətdir. Üstünə örtülən material da pambıqdan olmalıdır.

['pediatriya', 'körpənin sağlamlığı', 'körpə yatağı', 'körpənin yuxusu', 'körpə uşaq']

https://kayzen.az/blog/daily-problems/23458/t%C9%99tild%C9%99n-sonra-i%C5%9F.html

Tətildən sonra iş

Apollon

Gündəlik həyatın çətinlikləri

11 sentyabr 2019, 15:59

Tətil günlərində hər kəs kifayət qədər istirahətinə vaxt ayırmağa çalışır. Bu sağlamlığımız cəhətdən, həmçinin özümüzə zaman ayırmağımız baxımından çox yaxşı bir haldır. Ancaq mümkün qədər dincəldikdən sonra işə bütün diqqətini toplamaq bir o qədər qəlizləşir. Bu müddəti necə tezləşdirə və daha sadə bir hala gətirə bilərik? Aşağıdakı tövsiyyələrimiz inanırıq ki, sizə bu mövzuda yardımçı olacaqdır. 1. Hazırlıq görün Tətildən sonra işə hazırlıq görmək lazımdır. Buna ilk olaraq ofisdəki otağınızda, iş masanızın üzərində düzəliş etməklə başlaya bilərsiniz. Bu sizin işlərinizi qismən yüngülləşdirəcək, hansısa bir sənədi axtaranda tez tapmağınızda böyük kömək olacaqdır. Ümumiyyətlə tətildən sonra üzərinizə çox iş düşməyini və qanınızın qaralmağını istəmirsinizsə, getməzdən əvvəl bütün işlərinizi bitirməyə çalışın. 2. Yetərincə istirahət etməyə çalışın İnsanların bir çoxu tətil günlərinə nədənsə çoxdandır arzuladığı istirahət kimi yanaşa bilmir. Təbii ki belə insanların da işə gəlişini təsəvvür etmək mümkündür. Sizcə istirahət etməyən bir insan necə bütün gücünü, enerjisini toplayıb işə gələ bilər? Bu səbəbdən də çalışın ki, tətil günlərinizi yaxşı dəyərləndirəsiniz. Bunun üçün sırf yaşadığınız yerdən uzaqlaşmalısınız demirik. Elə evdə, ailə üzvlərinizlə də gözəl bir gün keçirə bilərsiniz. Və yaxud öz ölkənizdə gözəl yerləri kəşf edə, gəzintiyə də çıxa bilərsiniz. Bunun üçün bir çox variant saymaq olar. Yetər ki, dincəlmək üçün bir zamanınız, bir məkan olsun. 3. Özünüzə plan hazırlayın Plan hazırlamaq — işə adaptasiya olmaq üçün əla bir vasitədir. Bunu tətilin sonlarında və yaxud iş ərəfəsinin başlanğıcında etsəniz daha yaxşı olar. Planda ən əsası işləri çətin və asanlığına görə ayırıb qeyd etmək lazımdır. Təbii ki istirahətdən sonra birdən-birə fəallaşacağınızı özünüzdən gözləməyiniz biraz ağılsızlıq olar. Yavaş-yavaş iş axınına ayaq uydurmağa çalışın. Məhz bu yolla gərginlikdən bir az da olsa qurtulmaq mümkündür. 4. Diqqətini cəmləmək İstirahət nə qədər insana xoş təsir edirsə, bir o qədərdə insanı passivləşdirir. Burda yəqin ki hər kəs bizmlə razılaşar. Təbii olaraq, rahat bir şəraitə öyrəşdikdən sonra birdən-birə iş şəraitinə qayıtmaq çətin gəlir. Tətil sonrası depressiya da məhz bu şəkildə qayıtdıqdan sonra yaranır. Ancaq siz çalışın ki, istirahəti elə istirahət zonasında da qoyub işinizə diqqətinizi cəmləyə biləsiniz. 5. Yuxu rejimi vacibdir! Təbii ki, tətil günlərində heç kim evdə oturmaq istəmir. Hər kəs çıxıb gəzmək, qonaqlığa getmək, alış-veriş etmək istəyir. Bu normal haldır. Ancaq hər şeyi zamanında bitirməyə çalışın ki, yuxu rejiminiz itməsin və yuxuya qalıb işə gecikməyəsiniz. 6. Pəhriz Yenidən işə başlayarkən qida rasionunuza mütləq diqqət etməlisiniz. Nəfsinizi müəyyən şeylərdə saxlamağa çalışın. Kalorili yeməklərdən uzaq dayanmağa çalışın. 7. Daha əvvəlki uğurlarınızı yadınıza salın İstirahətdən sonra işə gözəl abu-havada qayıtmağın ən gözəl yolu keçmişdə qazandığınız uğurları yada salmaqdır. Bu həqiqətən də insana motivasiya verir. Bunu həqiqətən də sınayın. Yenidən işə başlamaq üçün içinizdə xüsusi bir həvəs yarandığının özünüz şahidi olacaqsınız. 8. İş məsələlərini işdən kənara çıxartmayın İş problemlərini işdə qoymağı bacarın. Əgər tətildən sonra işə rahat qayıtmaq istəyirsinizsə, şəxsi və iş problemlərini bir-birinə qarışdırmayın. Korrektə etdi: Hürü Mustafayeva

['tətil', 'iş', 'iş həyatı', 'tətildən sonra iş']

https://kayzen.az/blog/psixologiya/23629/dostluq-v%C9%99-sevgid%C9%99-yatan-d%C9%99rin-psixoloji-m%C9%99qamlar.html

Dostluq və sevgidə yatan dərin psixoloji məqamlar

Apollon

Psixologiya

27 avqust 2019, 16:46

Sevgilin və dostunla münasibətin sənin güzgüdəki əksindir Nifrət etdiyin adamlarla niyə hələ də dostluq edirsən? Onlar sənin qüsurlarını sənin görməyəcəyin şəkildə əks etdirirlər. Bir neçə il əvvəl mən Nyu York şəhərindəki meditasiya təlimlərindən birində iştirak edirdim. Elə oldu ki, yanımda oturan qızla söhbətimiz tutdu və biz dərhal dostlaşdıq. Həmin gün axşam birgə nahara çıxdıq, saatlarla söhbət elədik. İşləmək üçün mərkəzə qayıdanda isə biz görüşməyə və günlərimizi birlikdə keçirməyə başladıq. Mən onun dostlarıyla, o da mənim dostlarımla görüşürdü. Həyatımızda baş verənlər barədə bir-birimizə ətraflı yazırdıq. Qıraqdan baxan elə bilərdi, biz çox yaxın dostuq, amma belə deyildi. Bir neçə həftədən sonra dostluğumuz başa çatdı. Hansısa “pis” bir şey, faciə baş verməmişdi. Bir-birimizi incitməmişdik. Sadəcə yollarımız ayrıldı və hərə öz həyatını yaşamağa getdi. O zaman mən bunu başa düşməsəm də, həmin vaxt o və mən bir-birimizin həyatında çox vacib bir məqsədə qulluq etmişdik. Görüşdüyümüz həftələr ərzində adətən saatlarla bir mövzu ətrafında — sevgi münasibətlərimiz barədə danışardıq. Mən həmin dövrdə yaşadığım münasibətin hansı istiqamətdə getdiyi barədə vacib bir həqiqəti dərk etmişdim. Bəlli olmuşdu ki, yeni dostum və mən sevgi münasibətlərimizdə demək olar, eyni situasiyadayıq, biz ya daha bir cəhd etməli, ya da münasibəti tərk etməliydik. Rəfiqəm öz münasibəti haqqında nə qədər çox danışsa, mən bir o qədər onun saf olduğu qənaətinə gəlirdim. Onun sevgilisinə uyğun gəlmədiyi aydın idi, o münasibətin başını buraxmalı idi. Mən isə o zaman dərk etməsəm də, indi bilirəm ki, onun vəziyyəti mənimkinin güzgüdəki əksi, ona vermək istədiyim məsləhət isə özümün ümidsizcə eşitmək istədiyimin proyeksiyası idi. Bizim münasibətlərdə axtardığımız şey əslində sevgi yox, oxşarlıqdır. Eyni şeyi dostluqlara da aid etmək olar. Biz bir-birimizə təsadüfən rast gəlmirik: bir-birimizə bağlanmağımız üçün dərin, şüuraltı psixoloji ehtiyac duyuruq. Mən bu qəbildən olan bir neçə dostluqlarımı hərtərəfli süzgəcdən keçirəndən sonra qorxunc bir reallıqla üzləşdim. *** Con Qottmanın dediyinə görə, hansı filmdən təsirlənirsən təsirlən, sənin ürək həmdəmini tapmağın təsadüfi, ilahinin dirijorluğu ilə ortaya çıxan bir rastlantı deyil. Onun nəzəriyyəsinə görə, sənin ideal partnyorun əslində sənin “sevgi xəritən”ə uyğun gələn, sənin altşüurundakı konsepsiyayla uzlaşan tay-tuşundur. Amma altşüurumuzun kölgələrində, bizim münasibət üçün üstün tutduğumuz şəxslər heç də həmişə maliyyə sabitliyi və yaxşı kommunikasiya kimi gözəl olmurlar. Bizim axtardığımız şey dərində yatan, üzücü ehtiyaclarımızın inikası ola bilər. Məsələn, boşanmış valideynlərin uşaqları bir qayda olaraq evliliyə mənfi yanaşırlar və “uzunömürlü, sağlam evliliyin mümkünlüyü” barədə daha az optimist olurlar. Bunun səbəbi onların lənətli olması ilə bağlı deyil; səbəb yəqin ki, ayrılığın onların təhtəlşüurunda yerləşən sevgi xəritəsində olmasıyla bağlı ola bilər. Sevgi barədə onların bildiyi ilk şey ayrılıq və bəlkə də tərk etmək olub, bu da onların “məhəbbət” konseptinin bir hissəsinə çevrilib. Bu, həmçinin asılılığı olan şəxslərin övladlarının nəyə görə böyüyəndən sonra asılılığı olan insanlarla münasibətə girdiyini açıqlaya bilər. Onlar qeyri-şüuri olaraq sağalda bilmədikləri valideynlərinin əvəzinə öz partnyorlarını sağaltmağa çalışa bilərlər. Onlar mübtəla davranışı özlərinin yaxınlarıyla əlaqələndirdiklərini sadəcə olaraq başa düşməyə bilərlər. Bu nəzəriyyədən belə çıxır ki, biz sevgi münasibətlərində əslində məhəbbət yox, oxşarlıq axtarırıq. Eyni şey dostluğa da aiddir. Başqa insanı dəyişməyə çalışmaq səni sağaltmayacaq. Sənin bəzi insanlarla yaxın münasibətlər qurub, onları digərlərindən üstün tutmağın təsadüfi deyil. Əksər hallarda sənin yaxın dostlarınla bölüşdüklərin düşündüyündən daha çoxdur. Adətən sən məhz o adamlara yönəlirsən ki, onların səninlə oxşar problemləri var, sən özündəki bu problemləri həll etmək istəyirsən, amma bilmirsən necə. Münasibətlərdə gərginlik ortaya çıxanda, sən onların davranışlarına görə əsəbləşməyə başlayırsan – amma istənilən halda dostluğu saxlayırsan – bu, əksər vaxt sənin özünün davranışında müşahidə etdiyinin güzgüdə əks olunmasıdır. Sən sadəcə bunu dərk etmirsən. Biz adətən öz davranışlarımızda o qədər də anlaqlı olmuruq, amma bunu başqalarında müşahidə edirik, bunun əsasında da tez-tez insanları tənqid və mühakimə edirik. Bunun özü hətta bir növ aludəçiliyə, sevgi-nifrət münasibətinə, qısqanclığa, rəqabətə və həsədkarlığa çevrilə bilər. Və əksər hallarda başqalarında bizi qıcıqlandıran şeylər, bizə hələ özümüzdə görə bilmədiyimiz şeyləri göstərə bilər.* Biz bizimlə oxşar yaraları olan adamlarla rastlaşanda, bunu hiss edirik. Bilirik ki, onlarda bizi özünə çəkən və müqavimət göstərmək istədiyimiz bir şey var. Problem odur ki, biz öz yaralarımızı sağaltmalı olduğumuz halda, başqalarının yaralarını sağaltmağa girişirik. Buna görə də bir çox insanlar toksik münasibətlərə daxil olurlar. Onlar qarşılıqlı maraqlar və qarşılıqlı hörmətlə birləşəcəkləri insanlar tərəfindən deyil, özlərinin güzgüdəki əksi olan və pis davranışları olan adamlar tərəfindən cəzb olunurlar. Hər bir insanın öz yolunu tapmalı olduğunu dərk etmək əvəzinə, onlar öz problemlərini başqasına proyeksiya etməyə, bir-birlərini güdməyə və can atdıqları dəyişikliyə nail olmaqdan ötrü bir-birlərinin davranışlarına nəzarət etməyə çalışırlar. Lakin başqasının davranışını dəyişməyə çalışmaq səni sağaltmayacaq. Bu, səni daha yaxşı hiss etdirməyəcək. *** Dünyada milyonlarla insan yaşayır. Yüzlərlə, bəlkə də minlərlə insan var ki, bizim onlarla yolumuz kəsişir. Münasibət qurmaq üçün hər yerdə imkan var, amma bununla belə əksər insanlar çox kiçik çevrə ilə kifayətlənib elə münasibətlərə daxil olurlar ki, bu onları bu və ya digər şəkildə güclü hiss elətdirir. Bu elə belə baş vermir. Münasibətlərinin sənin ən böyük müəllimlərin olması fikri banal səslənə bilər, amma bu, həqiqət olduğuna görə belədir. Sənin münasibətlərin və münasibət zaman yaşadığın təcrübələrin sənin özünü aydın görməyin, özünü tanımağın, qayğılarını dərk etməyin və nəyi fəzilət bildiyini müəyyənləşdirməyin və nələri dəyişdirmək istədiyini bilməyin üçün ən yaxşı imkandır. Ona görə də insanları düzəltməklə, hələlik sağalda bilmədikləri yaralara görə onları mühakimə etməklə, həyatda manevrlər etməyə çalışmaqdansa, başqalarında görərkən səni ən çox qıcıq edən yaraların böyük ehtimalla sadəcə olaraq sənin öz əksin olduğun fikrinə nəzər sal. Böyük ehtimalla sənin başqaları haqqında ən çox düşündüyün şey əslində sənin özünə demək istədiyin şeydir. Brianna Viest “Medium.com” platformasında emosional intellekt barədə yazılar yazır. bilge.az

['psixologiya', 'sevgi', 'dostluq']

https://kayzen.az/blog/kadrlar/23481/m%C3%BCsahib%C9%99d%C9%99n-%C3%B6nc%C9%99-%C5%9Firk%C9%99t-haqq%C4%B1nda-bunlar%C4%B1-%C3%B6yr%C9%99nin.html

Müsahibədən öncə şirkət haqqında bunları öyrənin

Apollon

İnsan resursları (kadrlar)

25 avqust 2019, 11:47

İş müsahibəsinə hazırlaşmağın vacib hissəsi ‘ev tapşırığı’nı şirkət üzərində qurmaqdır. Müsahibinizlə görüşdən əvvəl yenicə öyrəndiyiniz informasiyalar özünüzü daha hazırlıqlı hiss etməyinizə kömək edəcək və müsahibə davam etdikcə sizi keyfiyyətli söhbət mövzuları ilə təmin edəcək. İşə götürənlər təkcə sözü gedən iş yerinin məsuliyyətləri haqda deyil, həm də şirkət haqqında kifayət qədər məlumatlı olan namizədləri qeydə alırlar. Bu, işə götürənlərə göstərir ki, siz səriştəli namizədsiniz və iş üçün çarəsizlikdən deyil, bütün faktları nəzərdən keçirdikdən sonra müraciət etmək qərarına gəlmisiniz. Beləliklə, şirkət haqda öyrəməli olduğunuz ən vacib 5 məqam bunlardır: 1. Şirkətin missiyası və əsas məlumatlar Əgər vaxtınız məhduddursa və şirkət haqqında ətraflı məlumat əldə etmək imkanınız yoxdursa, ən azından şirkətin vebsaytından ən vacib qeydləri götürün. Dərhal veb-saytın “Haqqımızda” və ya ”Missiyamız” bölmələrinə daxil olun. Şirkətin nə işlə məşğul olduğunu öyrənin və şirkətin təklif etdiyi məhsul və xidmətlər haqqında məlumat əldə edin. Şirkət haqqında öyrənməli olduğunuz ən əsas məlumatlar bunlardır: beynəlxalq şirkətdirmi, qərargahının yerləşdiyi ünvan, şirkətin əməkdaşlarının sayı və s. Bəzi missiya bəyanatları digərlərinə nisbətən daha informativ və faydalıdır, lakin bir çoxları şirkətin ictimaiyyət qarşısında nə cür təmsil olunmaq istədiyi və şirkətin dəyərləri haqqında fikir formalaşdırır. Misal üçün, bəzi bəyanatlar şirkətin ətraf mühitə qarşı məsuliyyətli olduğunu vurğulayacaq, digərləri isə müştəri xidmətlərini ön plana çəkəcək. Müsahibə zamanı bu biliklərdən istifadə edərək sizin dəyərlərinizin və məqsədlərinizin şirkətinkilərlə nə qədər üst-üstə düşdüyünü izah edə bilərsiniz. 2. Şirkəti rəqiblərdən fərqləndirən cəhət nədir? Müasir dövrdə qabaqcıl şirkətlər öz sahəsinin çox saylı ortaqları ilə rəqabət aparırlar və unikal məhsul və xidmətlər təklif edərək və ya müştərilərinə fərqli yanaşma tətbiq edərək özlərini digərlərindən fərqləndirməyə çalışırlar. Şirkətin nə cür fərqli fəaliyyət göstərdiyi haqda məlumatlı olmaq olduqca vacib incəlikdir, xüsusilə də, əgər müsahibə götürən şirkətdə sizi daha çox nəyin cəlb etdiyini soruşursa. Fikrinizi bu kiçik detal üzərində cəmləşdirməyiniz sizə tutarlı bir cavab hazırlamağa kömək edəcək. Belə cavaba nümunə bir nümunə: “Digər maliyyə xidmətləri şirkətlərinin diqqətlərini yüksək gəlirli şəxslərə yönəltdiyi halda, sizin şirkətinizin aşağı gəlirli insanlar üçün dəyər yaratmaqda ixtisaslaşdığına diqqət yetirdim. Bu həqiqətən mənim də bir parçası olmağı düşündüyüm bir strategiyadır.” 3. Xəbərlərdə və sosial şəbəkələrdə şirkət haqqında nə deyilir? İri korporasiyaların fəaliyyəti haqqında tez-tez yerli və milli media orqanları tərəfindən məqalələr dərc olunur, xüsusilə də, əgər şirkətin çoxlu sayda əməkdaşı varsa. Əgər sizin müraciət etmək istədiyiniz şirkət media nümayəndələrinin diqqətini cəlb edəcək qədər iri deyilsə, yenə də, həmin şirkətin bloqunda, onlayn qəzetində və veb-saytında yayımlamaq üçün press-relizlər hazırlayan marketinq komandası ola bilər. Əgər şirkətin Facebook və Twitter kimi sosial şəbəkələrdə hesabları varsa, həmin hesabları nəzərdən keçirin və şirkətin müştərilərinə və izləyicilərinə nə kimi cavablar verdiyinə diqqət yetirin. Hətta bu yolla siz şirkətdə hazırda çalışan əməkdaşlarla əlaqələr qura bilər və şirkətin cari əməkdaşlarından nə gözləntiləri olduğunu öyrənə bilərsiniz. 4. Şirkətin quruluşu necədir? Müraciət etdiyiniz şirkətdə komanda zəncirin quruluşunu öyrənmək üçün əlinizdən gələn hər şeyi edin. Məsələn, bəzi şirkətlər belə qurulmuşdur: işə yeni başlayan işçi, şöbə müdiri, rəhbər müavini, rəhbər, regional rəhbər və s. İdarə heyəti varmı? Bəs korporativ qərargah? Korporativ sahə regional sahədən və ya pərakəndə satış sahəsindən nə ilə fərqlənir? 5. Kim məsuliyyət daşıyır? Yuxarıdan aşağıya doğru şirkətdə kimin nə işlə məşğul olduğu haqqında araşdırma edin. Şirkətin təsisçisinin və əsas idarə heyətindəkilərin adlarını öyrənin. Əgər müraciət edəcəyiniz şirkət çox da iri deyilsə, bu halda suallarını cavablandıracağınız rəhbərin adını öyrənin. İş müsahibəsinə hazırlıq üçün son qeydlər Şirkət haqqında daha çox bildiyiniz halda, sizə ünvanlanmış sualları cavablamaq üçün daha hazırlıqlı olacaqsınız və qarşılaşdığınız kadrlar şöbəsi heyəti və digər əməkdaşlar qarşısında daha səriştəli görünəcəksiniz. Bir şirkət haqda lazımi məlumat əldə etmək müsahibə zamanı potensial suallar verə bilmək üçün də yaxşı bir üsuldur. Bir sözlə, şirkət haqda bacardığınız qədər çox məlumat yığın. Çünki iş müsahibəsinə həddən çox hazırlıqlı olmaq və ya işəgötürən haqda həddən çox bilikli olmaq heç vaxt alınmır. resume.az

['insan resursları', 'HR', 'işəgötürən', 'müsahibə', 'iş müsahibəsi', 'intervyu']

https://kayzen.az/blog/kitab/23633/10-q%C4%B1sa-v%C9%99-maraql%C4%B1-%C9%99s%C9%99r.html

10 qısa və maraqlı əsər

Apollon

Kitablar və mütaliə

22 avqust 2019, 18:12

Qalın kitablar oxumağa vaxtınız ya da səbriniz yoxdursa, bu o demək deyil ki, kitablardan uzaqlaşmalısınız. Ədəbiyyatda oxumaq üçün çox vaxt tələb etməyən maraqlı əsərlər də var. 1. Virciniya Vulf — “Sehirli ev” Təxminən 700 sözdən ibarət bu əsər V. Vulfun modernist üslubun təzahürüdür. Yazıçının digər əsərlərindən fərqli olaraq, bu əsər onun sonsuz fantaziyasının məhsuludur. “Sehrli ev” iki ruhun bir evdə gizlədilmiş xəzinə axtarışından bəhs edir. Sevginin gücü sehrli mövzusu və yazı üslubu olan hekayənin ana xəttini təşkil edir. 2. Corc Oruel — “Filin güllələnməsi” Bu əsərdə fili öldürmək üçün çağırılan bir polis işçisindən bəhs olunur. Yazıçı zabitin əzəmətli varlığın əzablı ölümünə baxan zaman necə əziyyət çəkdiyini təsvir etməklə imperializmin əsl simasını göstərir. 3. Rey Bredberi — “İldırımın səsi” Rey Bredberi 11 roman, 400-dən çox qısa hekayənin müəllifidir. Onun “İldırımın səsi” əsəri elmi-fantastik janrda indiyə qədər ən çox nəşr edilmiş və “kəpənək effekti” adlanan elmi fantastik mövzuda yazılmış ilk əsər sayılır. 4. Oskar Uayld — “Bülbül və qızılgül” Oskar Uayld «Bülbül və qızılgül»də sevgi və fədakarlıq mövzusuna daha ciddi yanaşaraq nağılvari üslub seçib. Özünü sevgi uğrunda qurban verməyə hazır olan bülbül nağıllarda rast gəlinən bir xarakter olsa da, sevgililər tamamilə gözlənilməz yollara addım atır. 5. Vladimir Nobokov — “Simvollar və nişanlar” Nobokov bu hekayəni 1948-ci ildə, “Lolita” əsəri çap olunmamışdan yeddi il qabaq qələmə alıb. Bu hekayədə ad günündə ruhi xəstə oğullarını ziyarət etməyə hazırlaşan yaşlı valideynlərdən bəhs edilir. 6. Frensis Skott Fitscerald — “Ritz böyüklüyündə brilyant” ”Böyük Qetsbi” romanı ilə tanınan Fitscerald bu hekayəsi ilə yenidən varlıların həyatına səyahət edərək onları kəskin tənqid edib. 7. Lev Tolstoy — “Üç sual” Uzun romanlara fasilə verən Tolstoy doğru zamanda doğru hərəkət etməyin yollarını axtaran kral barədə qısa hekayə yazır. Görəsən, böyük yazıçı bu sualına cavab tapa biləcəkmi? 8. Qabriel Qarsia Markes — “Nəhəng qanadları olan qoca kişi” Markesin sehirli realizm üslubunun meyvəsi olan “Nəhəng qanadları olan qoca kişi”də həyətlərindən mələk tapan cütlükdən bəhs olunur. Tezliklə, bütün şəhərə mələyin gələcək taleyi və onun niyə uça bilməməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər yayılır. 9. Ernest Heminquey — “Kilimancaro qarları” Kitabsa Hari adlı yazıçının xanımı ilə Afrikada səyahətdə olan zaman qanqrenadan ölməsindən bəhs edir. Heminqueyin “itirilmiş nəsli”nin nümayəndəsi olan Hari sevgisiz və xoş güzəran xatirinə ailə qurduqdan sonra bütün həyatı və istedadı məhv olur. 10. Ceyms Coys — “Evelin” İngilis ədəbiyyatının ən uzun əsərlərdən olan “Uliss” romanının müəllifi C.Coys eyni zamanda İrlandiya xalqının həyatından bəhs edən çoxlu hekayələr də yazıb. Bu əsər isə ailəsinə olan borcu və sevgilisi ilə xaricdə daha yaxşı yaşamaq imkanı arasında seçim etməli olan gənc qızın taleyi haqqındadır.

['kitablar', 'mütaliə', 'əsərlər']

https://kayzen.az/blog/kitab/23611/balaca-%C5%9Fahzad%C9%99d%C9%99n-b%C3%B6y%C3%BCkl%C9%99r%C9%99-d%C9%99rs.html

“Balaca şahzadə”dən böyüklərə dərs

Apollon

Kitablar və mütaliə

14 avqust 2019, 17:31

Ölümsüz əsərini yaşlı bir insana həsr etdiyinə görə uşaqlardan üzr istəyən Antuan de Sent-Ekzüperi (Antine de Sent-Exupery) əlavə edir: “Bütün böyüklər də əvvəl uşaq olublar, ancaq onların çox azı bunu xatırlayır”. Xatırlamaq istəyən, uşaqlığının saf və bir az da hər şeyə maraq dolu baxan baxışına təzədən yiyələnmək istəyən böyüklərə, demək olar ki, dərs verən “Balaca şahzadə”dən məsləhətlər: Görünənin içində görünməyəni axtar, görünüşə yaxından bax və beləcə gizlənmiş gözəllikləri görə biləcəksən. Şlyapanı yox, ilanın udduğu fili görə bilmək ancaq baxıb keçməyənlərin sahib olduğu bacarıqdır. Yalnız belə bir göz ulduzları gözəlləşdirənin görə bilmədiyimiz bir çiçək olduğunu və ya səhranın sirrinin bir quyuda gizləndiyini görə bilər. Kiməsə dediyi sözlərə görə yox, hərəkətlərinə görə qiymət ver. Necəlik həmişə neçəlikdən daha önəmlidir. Kimsə çox şey deyə bilər, ancaq bir hərəkətilə bunun tam əksini sübut edə bilər. Bu səbədən kimisə qiymət verərkən sözlərdən çox, əməllərə fikir vermək lazımdır. Başqalarını mühakimə etməmişdən əvvəl özünü mühakimə et, çünki bu ən çətinidir və səni müdrik edən də budur. Mühakimə etmək üçün adam, hadisə tapmaq çox asandır. İnsan ən künc-bucaqda qalan şeyləri belə tapıb mühakimə edə bilər. Ancaq özünü mühakimə etmək insanda nələrisə artırır. Çətin də olsa, hərdən bir tənqidi baxışları özü üzərinə çəkmək lazımdır. Həm də hər yerdə bunu edə bilməlisən, hər vəziyyətin içində tənqidi baxışı özünə yönləndirməlisən. Başqalarına da önəm ver; ancaq başqalarına önəm verənlər sevilməyə layiqdir. Ancaq özü ilə maraqlanan adamlar əvvəl-axır yalnız qalmağa məhkumdur. Özlərini maraqlandırmayan şeylərə diqqətini belə verməyən insanlar ətrafındakı seviləcək şeyləri də görə bilməzlər. Belələri sevmə və sevilmə qabiliyyətlərindən məhrum qalacaqlar. Çətinə düşəcəyini bilsən belə, hisslərindən qaçma. Başa düşməsən də, ziddiyyətli vəziyyəti düzəldə bilməsən də, qaçmaq həll yolu deyil. Peşmanlıqla geri qayıdanda yerində tapa bilməmə ehtimalını qarşı qaçma və çətin də olsa üzləş. Hər kəsin danışacağı bir hekayəsi, sənin də o hekayədən öyrənə biləcəyin bir şey var; qulaq asmağı bacar. Ən axmaq kral belə yeri gələndə məntiqli şeylər danışa bilər, çöllükdə bir tülkü bələdçiniz ola bilər. Paltarına, görünüşünə, mövqeyinə baxmadan qulaq asmaq lazımdır ki, insan nəsə öyrənə bilsin. Özünə öyrəşdirdiyin, zəhmət çəkdiyin şeyə ömürlük məsuliyyət daşıyarsan. Nəyisə özünə öyrəşdirəndə onunla əlaqə qurursan. Ona vaxt ayırırsan və beləliklə məsuliyyətin altına alırsan. O əlaqəni qurduqdan sonra isə o məsuliyyət daim sənə aiddir. Suladığın bir gülü səhəri gün də sulamaq sənin məsuliyyətindir. Çoxluğun arasındakını nadir edən sənin ona verdiyin zəhmətdir. Bəzi insanlar bir bağçada beş min gül əkib axtardıqlarını tapa bilməzlər, çünki o güllərin birini digərindən ayıran bir xüsusiyyəti yoxdur. Bir şeyi dəyərli edən sənin ona sərf etdiyin vaxt, çəkdiyin zəhmətdir. Onu xüsusiləşdirən, dəyərinə dəyər qatan sənin ona verdiklərindir. İnsanlardan yalnız verə biləcəkləri qədərini istəyə bilərsən. İnsanlardan edə bilməyəcəkləri şeyləri istəməyin mənasız yoxdur, çünki mümkünsüzlük istəyən adamla yox, vəziyyətlə əlaqəlidir. Mümkünsüzü istəyib gözlədiyi ilə qarşılaşmayanda da hirslənmək əbəsdir. İnsan ancaq ola bilən istəklərin gerçəkləşməsini gözləyə bilər. Bəzən səni məyus etsə də, sevdiklərinin getməsinə icazə verməlisən. Balaca şahzadəni özü edən planetlər arasında gəzməsi, kim olduğunu unutmadan hamıdan nəsə öyrənərək səyahət edə bilməsidir. Əslində səyahətin təməlində geri qayıtmaq yatır. Səyahət təcrübəsini dəyərli edən qarşılaşdığımız insanları, yolçuluğumuzda bizimlə birlikdə olanları lazım gəldikcə tərk edə bilmək və o hekayənin gözəlliklərini götürüb yola davam edə bilməkdir. Əvvəl-axır balaca şahzadənin də getməsinə izn vermək lazımdır ki, yolçuluq tamamlana bilsin, bir yerə çatmaq olsun. Mənbə: Notosoloji

['uşaq ədəbiyyatı', 'Antuan de Sent-Ekzüperi', 'Balaca şahzadə']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23502/cadug%C9%99rin-%C3%A7%C3%B6r%C9%99yi-%7C-o.henri.html

Cadugərin çörəyi | O.Henri

Apollon

Ədəbiyyat

14 avqust 2019, 17:29

Marta Meçamın küçənin tinində kiçik bir un məmulatları dükanı var idi. Qarşısında üç pillə olan və qapıdan içəri girəndə zəng çalınan yeri deyirəm. Qırx yaşlı Martanın bank hesabında iki min dolları, ağzında iki süni dişi və yumşaq ürəyi var idi. İmkanları Martanınkından dəfələrlə az olanların çoxu çoxdan ərə getmişdi. Dükana həftədə iki-üç dəfə gələn bir müştəri onda maraq oyatmışdı. Orta yaşlı, eynəkli, sarımtıl saqqalı səliqəylə vurulmuş bir kişi idi. Kişi ingilis dilində alman ləhcəsi ilə danışırdı. Paltarı qırış-qırış, yamaqlı və nimdaş idi, üst-başı tökülürdü. Ancaq yenə də səliqəli görünürdü. Həm də ədəb-ərkan bilən biriydi. Həmişə iki boyat çörək alırdı. Təzə çörəyin biri beş sentə satılırdı. Bu qiymətə iki boyat çörək almaq olurdu. Kişi boyat çörəkdən başqa heç nə almırdı. Bir gün Marta onun barmaqlarında qırmızı və qəhvəyi boya izləri gördü. Ancaq bundan sonra onun kasıb bir rəssam olduğuna əmin oldu. İndi şübhə etmirdi ki, o, çardaqda yaşayır, rəsmlərini də elə orada çəkir, boyat çörək yeyərkən isə Martanın dükanındakı dadlı yeməkləri düşünür. Marta tez-tez üzərində mürəbbə, isti çörək dilimləri və çay olan masa arxasında əyləşdiyi zaman köks ötürər, soyuq çardaqda quru çörək yeyən nəzakətli rəssamı öz zəngin süfrəsinə qonaq etməyi arzulayardı. Əvvəldən də dediyim kimi, Marta ürəyiyumşaq idi. Kişinin peşəsi haqqında olan fərziyyəsini isbat etmək üçün, o vaxt hərracda aldığı tablonu otağından gətirib piştaxtanın arxasındakı divardan asdı. Tabloda Venesiya mənzərəsi təsvir edilmişdi. Ön planda, sanki suya gömülmüş dəbdəbəli mərmər bir saray vardı (tablonun üstündə belə yazılmışdı). Rəsmin qalan hissəsində qayıqlar (bir qadın əlini suya salmışdı), buludlar, səma və işıq kölgələri təsvir edilmişdi. Heç bir rəssam belə bir mənzərəni nəzərdən qaçıra bilməzdi. İki gün sonra müştərisi gəldi. «Zəhmət olmasa, iki boyat çörək verərdiniz» — dedi, «Gözəl tablonuz var, madam», — deyə Marta çörəkləri kağıza bükəndə əlavə etdi. Marta öz hiyləgərliyindən zövq alaraq: — Doğrudan? Mən incəsənətin və rəsm əsərlərinin vurğunuyam (yox, bu qədər tez «sənətkarların» demək düz olmazdı), — deyə sözünü tamamladı. Həqiqətən də, yaxşı tablo olduğunu düşünürsünüz? Müştəri dedi: — Sarayı düz çəkməyiblər. Perspektivi düzgün deyil. Gününüz uğurlu olsun, madam. O, çörəkləri götürdü, başıyla xəfifcə təzim etdi və tələsik getdi.* Bəli, doğru düşünürdü, rəssam idi. Marta tablonu otağına apardı. Gözləri eynəyin arxasından necə nəzakət və mərhəmətlə parlayırdı. Necə də nəzakətlə baş əydi. Bir baxışdan rəsmin perspektivi haqda mühakimə yürütmək qabiliyyəti, üstəlik də, quru çörəklə yaşamaq. Amma dahilərin hamısı məşhur olanadək belə çətinliklərlə üzləşirlər. Belə bir dahi bankda iki min dolları, un məmulatları dükanı və yumşaq ürəyi olan biri tərəfindən dəstəklənsəydi, incəsənət üçün necə də yaxşı olardı… Ehh, Marta, Marta… Bunlar hamısı xəyal idi. İndilərdə isə, rəssam gələndə piştaxtanın qarşısından Marta ilə söhbət edirdi. Hiss olunurdu ki, kişinin Martanın xoş sözlərindən ötrü ürəyi gedir. Kişi boyat çörək almağa davam edirdi. Başqa heç nə almırdı. Nə tort, nə piroq, nə də dadlı kökə. Çörəkdən başqa heç nə... Marta onun sınıxdığını və getdikcə bədbinləşdiyini düşünməyə başlamışdı. Martanın ona ürəyi yanırdı, onun aldığı bu quru çörəyə nəsə yaxşı bir şey əlavə etmək istəyirdi, amma buna cəsarəti çatmırdı. Onu təhqir etmək istəmirdi. Sənətkarların necə qürurlu olduqlarından xəbəri vardı. Marta piştaxtanın arxasında mavi xallı ipək köynəyini geyindi. Arxa otaqda heyva toxumlarıyla kimyəvi bir turşunu qarışdırıb sirli qatışıq hazırladı. Çoxları dərisi üçün bundan istifadə edirdi. Bir gün yenə həmin müştəri dükana gəldi, həmişəki kimi pulu piştaxtanın üstünə qoyub boyat çörək istədi. Marta çörəkləri götürmək üçün təzəcə əyilmişdi ki, yanğınsöndürən maşın qulaqbatırıcı səslə dükanın qarşısından keçdi. Müştəri hamı kimi, baxmaq üçün qapıya tələsdi. Qəfildən Martanın ağlına fikir gəldi və fürsəti əldən vermədi. Piştaxtanın arxasındakı rəfdə südçünün on dəqiqə əvvəl gətirdiyi yarım kilo təzə kərə yağı vardı. Marta bıçaqla hər iki çörəyi ortadan kəsib, aralarına bolluca yağ sürtdü və çörəkləri yenidən birləşdirdi. Müştərisi piştaxtaya tərəf çevriləndə Marta çörəkləri kağıza bükürdü. Kişi həmişəkindən fərqli şən və qısa söhbətdən sonra çıxıb getdi. Marta öz-özünə gülümsünür, ürəyi həyəcanla döyünürdü. Görəsən, həddini çox aşmamışdı? İnciməzdi ki? Şübhəsiz ki, yox. Yeməklərin ki dili-ağzı yox idi. Subay qızların həddini aşması kərə yağıyla ölçülmürdü... Həmin gün elə hey bu barədə düşündü. Kələyinin üstü açılanda nələr olacağını fikrində canlandırdı. O, palitrasını və fırçalarını əlindən yerə qoyacaqdı. Kənarda molbertinin üzərində dəqiq perspektivli, qüsursuz tablosu olacaqdı. Boyat çörək və sudan ibarət səhər yeməyini hazırlayacaqdı. Çörəyi dilimləyəcəkdi… və ah! Marta qızardı. Görəsən, çörəyi yeyəndə yağı ora sürtən əli düşünəcəkdimi?* Qapının zəngi bərk çalındı. Kimsə hay-küylə içəri girirdi. Marta qapıya tərəf tələsdi. İki kişi gəlmişdi. Biri heç vaxt görmədiyi cavan idi, qəlyan çəkirdi. Digəri isə daima düşündüyü rəssam. Rəssamın üzü qızarmış, şlyapası boynuna düşmüş, saçları da dağılmışdı. Yumruqlarını sıxıb Martanı hədələyirdi. — Axmaq! — deyə, bərkdən qışqırdı, sonra isə almanca Martanın da anlamadığı bir neçə söz dedi. Dostu onu kənara çəkməyə çalışdı. «Ona sözümü deməmiş heç yana getmərəm», — deyə hiddətləndi. Rəssam Martanın piştaxtasını yumruqlarıyla nağara kimi döyəcləyirdi. Eynəyinin arxasındakı mavi gözlərində alov parlayırdı: «Məni məhv etdin», — deyə qışqırdı, Hə, deyəcəm sənə, sən hər işə burnunu soxan cadugərin birisən!". Marta taqətdən düşmüş halda piştaxtaya söykəndi və əlini ürəyinin üstünə qoydu. Kişi rəssamı yaxasından tutub: «Gəl də, kifayət qədər danışdın, daha bəsdir». O, əsəbi dostunu çəkib qapıdan çölə çıxardı və geri qayıtdı: — Məncə, nə baş verdiyini bilsəniz yaxşı olar, xanım. O, Blumbergerdir, çertyojçudur. Mən onun iş yoldaşıyam. Üç aydır ki, yeni şəhər bələdiyyəsi binasının çertyoju üzərində işləyirdi. Çertyoj üçün müsabiqədə o da iştirak edirdi. Dünən bütün cizgiləri qələmlə haşiyələyib bitirmişdi. Bildiyiniz kimi, çertyoju əvvəlcə karandaşla çəkirlər. O, həmişə çertyoju çəkib qurtarandan sonra karandaş izlərini bir ovuc boyat çörəklə silir. Çörək pozandan yaxşıdır. Blumberger çörəkləri sizdən alırdı. Bu gün isə… bilirsiniz, xanım, o yağ… həmin yağ Blumbergerin çəkdiyi çertyoju tamam korladı. İndi o çertyoj sendviç bükməkdən başqa heç nəyə yaramaz. Marta arxa otağa keçdi. Mavi xallı ipək köynəyini çıxardı, həmişə geydiyi köhnə qəhvəyi donunu geyindi. Sonra da heyva toxumlarından hazırladığı qatışığı pəncərədən aşağı, zibilqabına tulladı. İngilis dilindən tərcümə etdi: Nigar Yəhyazadə "Ədəbiyyat" qəzeti

['dünya ədəbiyyatı', 'hekayə', 'O.Henri']

https://kayzen.az/blog/azerbaycan/23594/h%C9%99bib-b%C9%99y-mahmudb%C9%99yov.html

Həbib bəy Mahmudbəyov

Apollon

Azərbaycan

3 avqust 2019, 16:38

Həbib bəy Mahmudbəyov ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycan maarifçiliyində və teatr sənətində xidmətlər göstərmiş ziyalılarımızdan biridir. O, 1864-cü ildə Şamaxı şəhərində doğulub. Molla məktəbində, sonra şəhər məktəbində və Bakıda realnı məktəbdə təhsil alıb. 1883-cü ildə Sultanməcid Qənizadə ilə birlikdə Tiflisdə Aleksandrovsk Müəllimlər İnstitutuna qəbul olunurlar. Hər ikisi təhsili başa vurduqdan sonra Bakıya dönür. Burada ilk özəl rus-müsəlman məktəbinin əsasını qoyurlar. Məktəb tez bir zamanda şöhrət qazanır. Böyük maarifçi və ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərli yazır ki, 1891-ci ildə Qafqazda maarif müdiri olan Yanovski məktəbi ziyarət edir və həm şagirdlərin oxumasından, həm də cavan müəllimlərin səy və hümmətindən artıq dərəcədə razı qalır. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi işçisi Nərmin Bağırova araşdırmasında qeyd edir ki, məktəbdə təlimin yüksək keyfiyyəti, nümunəvi nizam-intizam və səliqəlilik tezliklə əhalinin diqqətini çəkir. 1891-ci ildə 150 nəfər sakin Bakı Şəhər Dumasına ərizə ilə müraciət edərək belə məktəblərin sayının artırılması və dövlət xərcinə keçirilməsini xahiş edirlər. Həmin il iki məktəb açılır. Birinci məktəbə 35, ikinci məktəbə isə 45 şagird qəbul olunur. H.Mahmudbəyov birinci, S.Qənizadə isə ikinci məktəbin müdiri təyin olunur. Sonralar rus-Azərbaycan məktəblərində S.S.Axundov, A.Şaiq, Ə.Cəfərov, A.Atakişiyev, H.Behbudova və başqa müəllimlər dərs deyirlər. Qeyd edək ki, 1897-ci ildə S.Qənizadə, H.Mahmudbəyov və Ə.Axundovun rəhbərliyi altında Bakıda nəşriyyat şirkəti də yaradılır. Burada əsasən rus və Azərbaycan dillərində bədii ədəbiyyat, dərsliklər və s. nəşr olunur. Görkəmli maarif xadimi həm də böyük ictimai maarifləndirmə fəaliyyəti ilə də məşğul olur. Şəhər Dumasında məktəb komissiyasının üzvü kimi Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayının (1906) keçirilməsində mühüm rol oynayır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra H.Mahmudbəyov xalq təhsilinin inkişafında yeni istiqamətlərin işlənib hazırlanmasının fəal iştirakçılarından olur. Hökumətin tapşırığı ilə qabaqcıl maarif xadimləri F.Rzabəyli və Ə.Cəfərovla birlikdə Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutunun yaradılmasında yaxından iştirak edir. Həmin institutda uzun illər direktor müavini, eyni zamanda rus dili və ədəbiyyatı müəllimi işləyir. Folklorşünas Əbülqasım Hüseynzadə xatirələrində H.Mahmudbəyovun maarif işi ilə yanaşı teatr sənətinə də həssas yanaşdığını yazır: “Həbib bəy Mahmudbəyovu 15 yaşımdan tanıyırdım. Mən o vaxt rus-tatar məktəbində oxuyurdum. Məktəbin direktoru Həbib bəy Mahmudbəyov idi. Bir gün Həbib bəyin təşəbbüsü ilə məktəbdə yaradılmış teatr truppasına üzv yazıldıq. Mən ədəbiyyata və teatra çox həvəs göstərirdim. Bunu Həbib bəy Mahmudbəyov hiss etmişdi. Ona görə də mənə müxtəlif rollar verirdi”. Mənbələrdə bildirilir ki, H.Mahmudbəyov qayğıkeş və xeyirxah bir insan kimi çətin məqamlarda bir çoxlarına yardım göstərib. Məlumdur ki, Hüseyn Ərəblinskinin uşaqlıq illəri ehtiyac və sıxıntı içində keçib. O, kiçik yaşlarından atasını itirir, təhsil xərcini ödəyə bilmədiyi üçün məktəbi buraxmalı olur. Lakin H.Mahmudbəyov onu da rus-tatar məktəbinə qəbul edir... Milli ziyalı nəslinin yetişməsində böyük əməyi olan maarif və mədəniyyət xadimi Həbib bəy Mahmudbəyov 1928-ci ildə dünyasını dəyişib. Savalan FƏRƏCOV

['maarifçi', 'ziyalı', 'Həbib bəy Mahmudbəyov']

https://kayzen.az/blog/edebiyyat/23590/rus-poeziyas%C4%B1n%C4%B1n-sevil%C9%99n-xan%C4%B1m%C4%B1.html

Anna Axmatova - Rus poeziyasının sevilən xanımı

Apollon

Ədəbiyyat

1 avqust 2019, 21:36

Böyük təsirə malik əsərlər ən dərin iztirabdan, sürəkli əzab və hədsiz məhəbbətin nakam sonluğundan doğulur. Böyük rus tənqidçisi N.Q.Çernışevski yazırdı: “Sənət əsəri, doğrudan da, o zaman gözəl ola bilər ki, sənətkar öz əsərində bütün vermək istədiklərini vermiş olsun”. Rus mədəniyyətinin ən zəngin inkişaf mərhələsi, heç şübhəsiz ki, XIX əsr hesab olunur. Həmin əsrin ənənələrinə istinad edərək yüksələn XX əsr rus ədəbiyyatı da özünün şeir-sənət korifeyləri ilə möhtəşəmdir. Yaradıcılıqları ilə təkcə rus ədəbiyyatında deyil, həm də dünya poeziyasında mühüm yer tutan A.Blok, N.Qumilyov, V.Mayakovski, S.Yesenin, B.Pasternak kimi ədəbi şəxsiyyətləri xatırlatmaq kifayətdir. Onlarla bir vaxtda poeziya səltənətinin taxt-tacında əyləşən və əbədi şöhrət qazanan xanım şairlər də yazıb-yaratmışlar – Anna Axmatova, Marina Svetayeva kimi… Azərbaycanda da vaxtilə az oxunub öyrənilən Anna Axmatova son zamanlarda bizim şair-tərcüməçilərin (Çingiz Əlioğlu, Vaqif Cəbrayılzadə, Mahir Qarayev və b.), tədqiqatçıların diqqətini cəlb etməkdədir. Axmatovanın poeziyasında daha çox qəm, kədər motivləri, “dünyəvi iztirab” üstünlük təşkil edir. “Ruhun, qəlb aləminin dialektikası” onun şeirlərində incə lirizmlə ifadə olunmuşdur. Zəmanəyə, cəmiyyətə söyləmək istədiklərini o, birbaşa deyil, özünəməxsus simvolik obrazlarla deməyi bacarırdı. Əsərlərində bəşəri ideyalar, əzəli və əbədi mövzular, məhəbbət, gözəllik, xəyanət, qısqanclıq kimi hisslər, fəlsəfi mühakimələr, müdrik deyim tərzi başlıca yer tutur. Təkcə qəm-kədərdir əbədi, heyhat, Bir də hər səslənən şahanə kəlmə... Öz doğma balanın boğazından kəs, Bir tikə çörək ver o yad yetimə... Ç.Əlioğlunun tərcüməsində verdiyimiz bu misralarda “Dirilməkdən, ölməkdən, yaşamaqdan yorulan” şair insanlığı ədalətə, insaf və humanizmə səsləyir. A.Axmatova mübariz şair olmaqla yanaşı, könülləri riqqətə gətirən lirik şeirlərin də müəllifidir. Şairin lirik əsərləri ilə yaxından tanış olduqca, onlarla səmimi ünsiyyət tapdıqca, bu həqiqət inandırıcı şəkildə üzə çıxır. Anna Andreyevna Axmatova (Qorenko) 1889-cu ilin 23 iyununda Odessada, zadəgan ailəsində dünyaya göz açıb. Atası mühəndis-mexanik olub. Bəzi mülahizələrə görə, Anna özünü ana tərəfdən Qızıl Orda xanı Əhməd xanın nəslindən hesab edirdi və buna görə sonradan Axmatova təxəllüsünü (ulu nənəsi, tatar knyazları nəslindən olan Praskovya Axmatovanın xatirəsinə ehtiram olaraq) götürmüşdü. 1907-ci ildə Kiyevdə gimnaziya təhsilini başa vuran Anna on bir yaşından şeirlər yazıb. 1912-ci ildə “Axşam” adlı ilk şeirlər toplusu işıq üzü görür. Tənqidçilər tərəfindən müsbət qarşılanan Axmatova tez bir zamanda böyük rus şairləri cərgəsinə qoşulur. Bir qədər keçdikdən sonra onun adı artıq Aleksandr Blokla yanaşı çəkilirdi. Hətta Blok vəfat etdikdən sonra, tənqidçilərdən biri yazırdı: “...rus şairləri arasındakı birinci yer mübahisəsiz Axmatovanındır”. 1908-1910-cu illərdə ali təhsilini Kiyev Universitetində, sonradan N.P.Rayevin Sankt-Peterburqda təsis etdiyi Qızlar üçün Ali Tarix-Ədəbiyyat Universitetində davam etdirib. 1910-cu ildə şair Nikolay Qumilyov ilə ailə qurub. 1912-ci ildə oğulları – gələcəyin məşhur yazıçı və tarixçisi Lev Qumilyov dünyaya gəlib. 1914-cü ildə “Təsbeh” adlı ikinci kitabı işıq üzü görüb. Sonra daha bir neçə şeirlər toplusu çapdan çıxıb.  1921-ci ildə həyat yoldaşı Nikolay Qumilyov əksinqilabi fəaliyyətdə ittiham edilərək güllələnir. Bir il sonra Anna sənətşünas Nikolay Puninlə nikah bağlayır. 1923-cü ildən 1934-cü ilə qədər, demək olar ki, çap olunmayıb. Daima ora-bura köçən şairə yazdığı şeirlərin çoxunu yollarda itirib. Axmatova o vaxtlar “Özüm haqda bir-iki kəlmə” başlıqlı qeydlərində yazırdı: “Mənim köhnə şeirlərimi yada salan, təzələrini isə çap edən yoxdur”. Cüzi sayda işıq üzü görən şeirlər isə ciddi senzuraya məruz qalırdı. 1938-ci ildə oğlu Lev Qumilyov azadlıqdan məhrum edilir. Şairə 1935-1940-cı illərdə o illərin repressiyalarını və özünün ağır həyatını əks etdirən məşhur “Rekviyem” əsərini yazır. “Rekviyem” avtobioqrafik poeması 1930-cu illər repressiyalarına həsr olunmuş ilk bədii əsərlərdən hesab olunur. Oğlunun həbsindən sonra o da SSRİ Yazıçıları İttifaqından xaric edilmişdi. 1951-ci ildə A.Fadeyevin təşəbbüsü ilə A.Axmatova Yazıçılar İttifaqına üzvlüyə bərpa olunur. 1962-ci ildə A.Axmatova ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına təqdim olunur. Elə həmin il İtaliyada “Etna-Taormina” mükafatına layiq görülür. 1965-ci ildə Oksford Universitetinin fəxri doktoru diplomunu alır. Həmin il “Vaxt Tanrısı” adlı şeirlər toplusu işıq üzü görür. A.Axmatova 1966-cı il 5 martda vəfat edib. *** Şöhrəti bu gün də azalmayan, hələ sağlığında rus ədəbiyyatının klassiki hesab olunan şairə, yaradıcılığı ilə yanaşı, faciəvi taleyi ilə də məşhurdur. Doğrudur, A.Axmatova özü həbs edilməyib, sürgün olunmayıb. Amma sovet rejimi onun doğmalarına qarşı amansız davranıb. Əri Nikolay Qumilyovun güllələnməsindən sonra oğlu Lev Qumilyov isə ömrünün 10 ilini barmaqlıqlar arxasında keçirib. Özünün isə yaradıcılığı daimi qadağa altında olub. Əsərlərinə qoyulan qadağalara, Kommunist Partiyasının ona qarşı nifrətinə baxmayaraq, A.Axmatova sağlığında rus ədəbi mühitini daima öz ətrafına yığa bilib, dövrünün ən istedadlı gəncləri ilə əhatə olunub. Şair İ.Brodskinin dəqiq ifadəsinə görə, Axmatova ömrünün son illərini “ölkənin köhnə və yeni paytaxtları arasında gedib-gələn, evsiz-eşiksiz kraliça kimi keçirmişdir”. O, xarici dilləri asan öyrənirdi, fransız dilini uşaqlıqda bacısına keçilən dərslərdə mənimsəmişdi. Ailə həyatı qurduqdan sonra Parisdə olarkən fransızcasını təkmilləşdirdi və bu dili bütün həyatı boyu unutmadı. Rus ədəbiyyatı qarşısında böyük xidmətlər göstərən Axmatova öz sahəsində durmadan işləyib, rus ədəbiyyatına səmərəli töhfələr verərək böyük təsir göstərib.Ədəbiyyata yeni ruh, yeni baxış və yeni istiqamət gətirib. Hər şeydə — hisslərin çılğınlığında, mənanın dərinliyində, fikrin emosionallığında kişilərlə bərabərliyə üstünlük verirdi. Bir zaman ulu nənəsinin şərəfinə tatar ismini özünə təxəllüs seçəndə qayğısız Annanın ağlına gəlməzdi ki, sonralar Axmatova yanğısıyla belə yazacaq: Taleyimə yapışıb. Fəlakətdir siqləti Hər dərd ilə tapışır. O, ədəbiyyata yeni və diktə olunmamış şair kimi daxil oldu. Bütün qadağalara rəğmən, ruhdan düşmədən yazırdı. Əzab çəkdiyi üçün yazırdı... Qır-qızıl paslanar, çürüyər polad, Mərmər də məhkumdur, axır ölümə. Təkcə qəm-kədərdir əbədi heyhat Bir də hər səslənən şahanə kəlmə! 80-ci illərin sonlarında Rusiyada A.Axmatovanın əsərlərinin kütləvi çapı geniş vüsət aldı. Bu illərdə şairin toplularını həm Moskva, həm də Leninqrad nəşriyyatları bir-birinin ardınca yüksək tirajla nəşr edirdilər. Bundan sonra A.Axmatovanın şeirləri bir çox dünya xalqlarının dilində də yayılmağa başlayır. Bu gün Azərbaycanda A.Axmatovanın həyat və yaradıcılığını araşdırmaq şeirlərini dilimizə çevirmək dövrün və zamanın zərurətindən daha çox, müasir oxucunun ehtiyacını ödəmək baxımından vacibdir. Gəlin, Anna Axmatova şeirlərinin işığından ruhumuza nur alaq… Aynurə ƏLİYEVA «Mədəniyyət» qəzeti

['Anna Axmatova', 'rus şairəsi', 'ədəbiyyat', 'rus ədəbiyyatı', 'poeziya', 'rus poeziyası', 'şairə']

https://kayzen.az/blog/psixologiya/23563/polyanna-sindromu.html

Polyanna sindromu

Apollon

Psixologiya

18 iyul 2019, 13:05

“Polyanna sindromu” konsepsiyası ilk dəfə 1978-ci ildə psixoloqlar Matlin və Stanq tərəfindən irəli sürüldü. “Pollyanna sindromu” insanın hətta pis hadisələrin belə yalnız müsbət tərəflərini görə bilməsi deməkdir. Təxminən gözünüzə çəhrayı eynək taxmış kimi olursunuz. Məsələn, maşınınız xarab oldu, eybi yoxdur piyada gəzəcəksiniz. Piyada gəzmək sağlamlığa xeyirdir. Bu sindromu araşdırmaq üçün psixoloqlar “Polyanna” əsərinə müraciət ediblər.  Polyanna əsəri Amerikalı uşaq yazıçısı Eleanor Porter tərəfindən 1913-cü ildə yazılıb. Qısa zamanda «Polyanna» bir uşaq ədəbiyyatı nümunəsi olaraq uşaqların, xüsusən, də qızların sevimli əsərinə çevrilib. Roman çap olunandan sonra qəhrəmanı Polyannanı ədəbiyyatçılar ən nikbin ədəbi personaj adlandırmışlar.  «Polyanna» 11 yaşında yetim qalmış və vaxtilə zəngin olan anasının kasıb bir oğlanla ailə qurmağını heç cür bağışlaya bilməyən və illərdir küsülü olduğu xalası tərəfindən ictimai qınaqdan qurtulmaq üçün himayəyə götürülən bir qızın hekayəsidir. Qızın qeyri-adi xasiyyəti, təmiz qəlbi bir müddət sonra sərt və soyuq xalası Polli Harrinqtonu da yumşaldır. Xüsusən onun atasının öyrətdiyi «Məmnunluq oyunu» Polyannanı yaşadığı şəhərdə tezliklə məşhur edir. Bu oyuna görə insan həyatında başına gələn bütün hadisələrin gözəl yönünü tapa bilməlidir. Hətta həmin hadisələr nə qədər çox ağır olarsa, oyun bir o qədər də maraqlı alınır.  Əslində bizim bildiyimiz «hər şərdə bir xeyir var» məntiqinin daha əyləncəli və asan anlaşıla bilən halı əsərdə işlənib. Bu oyun sayəsində Polyanna həmişə şəndir, gümrahdır, həyatcanlıdır. Eyni zamanda bu əhval-ruhiyəsi ilə ətrafındakılara da sevinc qaynağıdır: xalası Pollinin soyuq və cansıxıcı həyatına isti nəfəs gətirir, qaraqabaq və qaradinməz Con Pendeltonun özünə qapanıq xasiyyətini dəyişdirir, həyatdan küsmüş, deyingən bir yataq xəstəsi olan xanım Snouya ondan daha ağır vəziyyətdə olanlardan danışıb, həyatında gözəl şeylərin də olduğunu göstərib onu bu əzabdan xilas edir, yetim Cimmi Binin isti bir evdə rahat bir şəkildə yaşaması üçün əlindən gələni edib, axırda buna müyəssər olur və nəhayət ən sonunda illər öncə küsüb ayrılmış xalası və Tomas Çiltonun barışmasına səbəb olur.  Yazıçı beləliklə, həyata pozitiv yanaşıb, stəkanın dolu tərəfini görənlərin, başına gələnlər üçün səbir edib, hər şeydə şükür etməyə səbəb tapanların həm özlərinin, həm də ətrafindakıların həyatına necə müsbət təsir edəcəyini açıq-aydın göstərib.  Lakin, qulağa nə dərəcədə xoş gəlsə də Polyanna sindromunun mənfi tərəfləri də var. Bu sindroma tutulma zamanı insan reallığı görə bilmir və özünü “yaxşı” dünyada yaşayan “pis” biri kimi təsəvvür edir. Polyanna sindromu daha çox valideynləri tərəfindən sevgi hiss etməyən uşaqlarda yaranır. Uşaq özünü valideynə göstərmək üçün dəridən qabıqdan çıxır. Nəticədə öz şəxsi istək və arzularını hiss etmək qabiliyyətini itirir.  portal.azertag.az

['psixologiya', 'psixoloji sindromlar', 'Polyanna sindromu']

https://kayzen.az/blog/fizikl%C9%99r/23492/andre-mari-amper.html

Andre-Mari Amper

Apollon

Görkəmli fiziklər

12 iyul 2019, 12:49

Andre-Mari Amper Lion şəhərində, zadəgan ailəsində anadan olub. Gəncin istedadı tez bir zamanda üzə çıxıb: o, qeyri-adi yaddaşa malik olub və təhsili ilə, demək olar ki, özü məşğul olub. 1793-cü ildə inqilab zamanı atasının qilyotində ölümü onun üçün böyük sarsıntı olub. Gələcək fizik 14 yaşında 28 böyük kitabdan ibarət olan fransız “Ensiklopediyasının” bütün cildlərini oxuyub. Paskal kimi Amper də əvvəlcə riyaziyyatla maraqlanıb və konusşəkilli kəsik nəzəriyyəsinə dair traktat yazıb. Amper Burkan-Bre şəhərinin Mərkəzi məktəbində fizika professoru təyin olunana qədər riyaziyyat fənnindən dərs deyib. “Oyunların riyazi nəzəriyyəsinə” adlı elmi işi dərc olunandan sonra o, London Universitetinin fizika kafedrasına dəvət olunub. Burada alim daha bir sarsıntı keçirib. Sevimli həyat yoldaşının ölümü ömrünün sonuna qədər ona əziyyət verib. Həyat yoldaşını itirdikdən sonra Amper Parisə köçüb və ömrünün ikinci hissəsini burada keçirib. 1808-ci ildə Amper İmperiya Universitetinə baş müfəttiş təyin edilib. Alimin Jan-Jak Amper adlı oğlu sonradan Fransa ədəbiyyatının ən məşhur tarixçilərindən biri olub. Amperin elmi maraqları öz genişliyi ilə fərqlənir. Elektrik nəzəriyyəsindən başqa, o, psixologiya, etika və biologiya ilə məşğul olub.  Amper italiyalı kimyaçı Amedeo Avoqadrodan müstəqil olaraq qazların molekulyar quruluşu nəzəriyyəsini təklif edib. O da, Avoqadronun nəzəriyyəsi kimi əvvəlcə alimlərin əksəriyyəti tərəfindən inkar edilsə də, yalnız 50 ildən sonra elmə daxil olunub. 1820-ci ildə danimarkalı fizik H.Ersted elektromaqnetizm hadisəsini kəşf edir. Onun Fransa Akademiyasının iclasında təqdim etdiyi sınaqlar ümumu diqqətə səbəb olur. Lakin Ersted hadisəyə heç bir izahat vermədən onu yalnız nümayiş etdirir. Artıq Akademiyanın növbəti iclasında özü tərəfindən yaradılan cərəyanların qarşılıqlı əlaqəsi barədə təsəvvür əsasında Amper elektromaqnetizm hadisəsinin fiziki izahını təqdim edir. Çoxsaylı eksperimentlər nəticəsində Amper cərəyanın gücündən və məsafəsindən asılı olaraq maqnit və keçiricinin qarşılıqlı əlaqəsini təsvir edən düsturu təqdim edir. Növbəti iş siklində o, fizikada yeni – elektrodinamika istiqamətinin praktiki olaraq əsasını qoyur. Amper elektrik cərəyanı və maqnetizmin vahid mahiyyətə malik olması barədə nəticəyə gələn ilk alimlərdən olub. Keçiricinin maqnit sahəsində hərəkəti haqda elmi işləri vacib ixtiraya – elektrik mühərrikinin kəşfinə zəmin yaradıb. Amper Yerin maqnit sahəsində hərəkət edən keçiricidə elektrik cərəyanının yaranmasını göstərərək maqnitometriyanın əsasını qoyur. O da, Nyuton kimi nəzəri quruluşları təkzibolunmaz eksperimentlər üzərində əsaslandırır. Bu metodologiya, həmçinin onun elmə verdiyi töhfələrdən biridir. Həyatda çox sınaqlardan keçsə də, Amper mehriban, həyatsevər və xeyirxahlığı ilə diqqət çəkib. Onun evi çoxsaylı dostlarının və tələbələrinin üzünə hər zaman açıq olub. Dahi alim təftiş səfərlərinin birində soyuqlayaraq pnevmoniyadan dünyasını dəyişib. Ağ ciyərin iltihabı həmin zamanlar antibiotiklərlə müalicə olunmadığı üçün bu xəstəlikdən ölüm halları yüksək idi. Amper 1830-cu ildə “kibernetika” terminini elmi dövriyyəyə daxil edib. Elektrik cərəyanının güc vahidi alimin şərəfinə “amper”, müvafiq ölçü cihaz isə “ampermetr” adlandırılıb.  portal.azertag.az

['fizika', 'fizik', 'alim', 'Andre-Mari Amper', 'Amper']

https://kayzen.az/blog/kitab/23485/h%C9%99rb-s%C9%99n%C9%99tind%C9%99n-sitatlar.html

“Hərb sənəti”ndən sitatlar

Apollon

Kitablar və mütaliə

6 iyul 2019, 22:36

Yalnız müharibənin vurduğu ziyanları axıra qədər yaxşı bilən adam onu xeyir gətirəcək üsulla apara bilər. Bütün hallada düşmənlə vuruşub onu döyüşdə məğlub etmək ən yaxşı nəticə deyil,ən yaxşı nəticə düşmənin iradəsini və müqavimətini vuruşmadan qırmaqdır. Öz qəzəbini idarə edə bilməyən sərkərdə əsgərlərini qaynaşan qarışqa topası kimi hücuma göndərəcək. Bacarıqlı insan döyüşsüz qalib gəlir. Əgər gücün on dəfə çoxdursa. Mühasirəyə al. Əgər beş dəfə çoxdursa ordunu ikiyə böl. Güclər bərabərdirsə vuruşa bilərsən, bir az zəifdirsə yan keç. Üç halda uğursuzluq olur: bacara bilməyəcəyini bildiyin halda hücum, şəraiti nəzərə almadan idarə, heç kimə fərq qoymadan əmr. Qərarsızlıq və inamsızlıq qələbəni əldən çıxarır. Məğlub olma ehtimalını aradan qaldırıb, məğlub etmə imkanını gözləmək. Əsl sərkərdə əvvəl qalib gəlir, sonra döyüşə girir, məğlub olacaq sərkərdə isə əvvəl döyüşə girir, sonra qələbə axtaır. Qərarın keyfiyyəti qızılquşun öz qurbanı üzərinə şığıyıb onu alması kimidir. Yaxşı döyüşçü hücumda cəld, qərarı tez verəndir. Güc yayın dartılmasına bənzəyir; qərar, oxun buraxılmasına. Rəqibi özünlə çox diqqətlə müqayisə et, hansı yerdə artıq, hansı yerdə əskik olduğunu öyrən. Sənə qələbə gətirmiş bir taktikanı ikinci dəfə təkrar etmə. Metodlarısa müxtəlif variantlarda istifadə et. Planların qaranlıq gece kimi görünməz olsun. Çılğınlıq fəlakətə, qorxaqlıq təslimçiliyə aparır. Çayı keçəndən sonra oradan uzaqlaş. İtaətli danışıq hücum, kəskin danışıq geri çəkilmə anlamındadır. İnsanpərvərcəsinə rəftar edib, dəmir intizam tələb etmək. İrəli gedərkən şöhrət haqqında düşünmə, geri çəkilərkən rüsvayçılıqda qorxma. Qələbə qazanmağın 5 əsas şərti var: 1. Nə vaxt döyüşmək və nə vaxt döyüşməmək lazım olduğunu bilmək. 2. Üstün və zəif gücü necə istifadə etmək lazım olduğunu bilmək. 3. Bütün heyəti eyni ruh ilə irəli aparmaq. 4. Rəqibi hazırlıqsız yaxalamaq. 5. Özünü və düşmənini tanıyırsansa qələbən şübhə doğurmur.   Mənbə: Sun-Tszının «Hərb Sənəti» kitabı

['kitablar', 'mütaliə', 'Sun Tzu', 'Hərb sənəti', 'Art of War']

https://kayzen.az/blog/kino/23433/lila.html

Lila

Apollon

Kino

4 iyul 2019, 22:09

Hər insan öz həyatının rəssamıdır. Hansı rənglərdən daha çox istifadə edərsə həyatı da o rənglərə bürünər. Monoton həyat, sosial çətinliklər, şəxsi problemlər insan həyatını boz rəngə çevirir. İnsan özü də həyatında başqa bir rəngin olmadığına inanmağa başlayır. Ətrafındakı gözəllikləri; yaz yarpaqlarının yaşılını, payız xəzanının al-əlvan rənglərini, günəşin parlaq sarısını, göy qurşağının 7 möcüzəsini görmür və ya görmək istəmir. Günəşli gündüzlər onlara bozumtul, cansız görünür və beləcə günlər, aylar, illər ötür. İnsanın real həyatını həbsə salmış internet və texnologiyanın da bu rəngsizlikdə rolu var. Sanki o, əlində pozan vasitəsilə insan həyatının al-əlvan rənglərini silib sadəcə boz rəngi pay saxlayır. Təbii ki, bunu hər kəsə aid etmək olmaz. Amma real aləmdən uzaqlaşmış, həyatını yalnız virtuala bağlayan insanlar da az deyil. Onlar üçün real həyat boz, virtual həyat isə rəngarəngdir. Səmalarda uçan çərpələnglər yox olub, məhəllələrdə futbol, voleybol, ortadaqaldı oynayan uşaqlar elə bil azalıb. Əksəriyyət öz evinə çəkilib və hər iki əli ilə onu real dünyadan ayıran telefona sarılıb. Artıq körpə uşaqlar da ağlamasınlar deyə valideynlər onlar üçün telefon alıb əllərinə verir ki, təki sakit olsun. Amma əlinə pozan alıb həyatımızı boz rəngə çevirən “canlı”ya dur demək bizim əlimizdədir. Unutmaq olmaz ki, insan özü öz həyatının rəssamıdır və rəngli qələmlər də pozanlar da onun əlindədir. Sadəcə yad təsirlərə imkan verməməlidir ki, pozanı onun əlindən alıb həyatını boz rəngə çevirsin. İzlədiyim “Lila” adlı qısametrajlı Argentina filmi bəhs etdiyim bu rənglərlə zəngin olduğu kimi ona sərf etdiyim dəqiqələrə rəng qatmış oldu. Boz həyatı qarışıq rənglərlə boyanmış palitraya çevirən bu film insana dünya gözəlliklərini görməyə kömək edir. 9 dəqiqə 9 saniyə davam edən bu qısametrajlı filmdə rejissor Karlos Laskano məhz insan həyatını bəzəyən bu rəngləri gənc rəssamın gözü ilə təqdim edir. Rəssam Lila çəkdiyi rəsmlərlə insanların boz həyatını rəngarəng nağıllar aləminə çevirir. Onun hər kəs kimi öz dünyası var və bu dünyada o yalnız gözəllikləri görməyə çalışır. Ətrafdakı insanlarla da bu gözəlliyi paylaşır. Üzündə daima xəfif təbəssüm olan bu qız keçdiyi hər boz küçəni al-əlvan rənglərə boyayır. Solmuş qərənfili belə o olduğu kimi yox, onu daha canlı, daha təravətli görür. Ona ətrafındakı gözəllikləri görməyə kömək edən sevgidir. Dünyaya, təbiətə, həyata, insanlara sevgi…Valideynlərini itirməsinə baxmayaraq o bundan o qədər də kədərlənmir. Qəlbindəki sevgi, inam sayəsində o öz dünyasına səyahət edərək özünü və valideynlərinin rəsmini çəkir. Bu rəsmdə o balaca qızcığaza çevrilir və dəniz sahilində onu gözləyən valideynlərinə qovuşur… Film həyata başqa bucaqdan daha pozitiv, sevgi ilə dolu bucaqdan baxmağı tövsiyə edir. Rejissor Karlos Laskano bu rəngarəngliyi ekranda görünən hər bir subyektin simasında göstərməyə çalışır. Lila rolunu ifa edən Alma Qarsiyanın geyimindəki rənglərə diqqət etsək həyat eşqini, dünyaya sevgini görə bilərik. Filmi müşayiət edən Sandi Lavallartın (Sandy Lavallart) bəstəsi isə günəşli gələcəyə inamla doludur. Səma boz buludlara bürünəndə, kədər, anlaşılmaz tənhalıq hissi qonağınız olanda bu filmə baxmağı tövsiyə edirəm. Necə ki, tez-tez mütailə etdiyiniz, təkrarən oxumaqdan doymadığınız stolüstü kitablarınız var, qoy “Lila” da kompüterinizin masaüstü filminə çevrilsin.  Səma Fuadqızı

['kino', 'qısametrajlı film', 'Lila']

https://kayzen.az/blog/kadrlar/23480/m%C3%BCsahib%C9%99d%C9%99n-ke%C3%A7m%C9%99k-%C3%BC%C3%A7%C3%BCn-n%C9%99-etm%C9%99k-laz%C4%B1md%C4%B1r.html

Müsahibədən keçmək üçün nə etmək lazımdır?

Apollon

İnsan resursları (kadrlar)

3 iyul 2019, 13:22

Aleksin CV-si çox gözəl idi. O universitetdə əlaçı olub, bir neçə texniki layihədə iştirak edərək mükafat alıb və ilk iki iş yerində konkret nəticələr əldə edib. Bütün bunlara baxmayaraq, Aleks ilk müsahibəsində işəgötürənlərdən “rədd” cavabını aldı. Xoşbəxtlikdən, Aleks bu qərarı dəstləkləməyən iş yoldaşından “rədd” cavabının səbəbini öyrəndi. Məlum oldu ki, müsahibəni aparan insanlar Aleksin bu vəzifədə maraqlı olmadığını gördülər. O, emosiyasız idi, layihələr çərçivəsində gördüyü işlər haqqında heç bir məlumat vermədi və ümumiyyətlə özünü çox sakit aparmışdır. Aleks Hong-Kongda böyüyüb. O bilir ki, insanın yerinə onun nəticələri danışmalıdır. Lakin Aleksin potensial işəgötürəni Amerika şirkəti idi, amerikanların əksəriyyəti isə elə düşünür ki, güclü və maraqlı namizədlər öz nailiyyətləri haqqında danışmağı çox xoşlayırlar. Aleks bu haqda düşündü və maraqlı olduğunu göstərmək üçün nə etməli olduğunu müəyyən etməyə çalışdı. Əlbəttə ki, təkcə həvəsli olmağınız kifayət etmir. Namizədlər bir çox digər kriteriyalara görə qiymətləndirilirlər. Növbəti müsahibənin daha uğurlu keçməsini istəyirsinizsə, sizin üçün vacib və maraqlı olanı müəyyən etməlisiniz. “Niyə” dən başlayın. Adətən namizədlər CV-də və eləcə də müsahibədə gördüyü işlərdən danışırlar. İşəgötürənə gördüyünüz işlərdən bəhs etmək əvəzinə, nəyə görə məhz bu işi seçmisiniz deyə düşünün və fikirlərinizi onlarla bölüşün. Aleks tətbiqləri yazmağı çox xoşlayırdı, o elə hesab edirdi ki, texnologiyalar insanlara bərabər imkanlar verir. Aleks prestijli məktəblərin birində təhsil alıb. Uşağına bahalı dərslik və digər tədris materiallarını almaq üçün, Aleksin valideynləri çox şeyi qurban vermək məcburiyyətində qalıblar. Texnoloji nailiyyətlər hesabına bu xərclər bir xeyli az ola bilərdi. Aleksin proqramlaşdırma sahəsinə olan marağı da məhz bununla əlaqəli olmuşdur.Əlavə vaxt xərcləməyə hazır olduğunuzu göstərin. Yaxşı namizəd ağıllı, zəhmətkeş və effektiv olmalıdır. Universitetin axırıncı kursunda Aleks kompüter stolunun altında gizlənərək, gecəyə qədər proqram yazırdı. Onun zəhməti yerdə qalmadı. Aleksin yazdığı proqramı universitetin sistem administratoru gördü və ondan kompüter otağının işini optimallaşdırmaq üçün istifadə etdi.Hobbiniz haqqında məlumat verin. Aleks yaradıcılıqla məşğul olmağı çox sevirdi. O hər yerdə proqram yazırdı – həm dərsdə, həm evdə. Məsələn, bir dəfəsində Aleks pivə gətirən robot düzəltmişdir. Növbəti müsahibədə, o, asudə vaxtı yaratdığı robotun videosunu göstərdi. Bununla Aleks rekruterlərə öz peşəsinə qarşı olan bağlılığını nümayiş etdirmiş oldu.Könüllü fəaliyyətinizdən danışın. Bəzən qazanc əldə etmək üçün yox, mənəvi dəyərlərdən və prinsiplərdən çıxış edərək işləyirik. Müsahibələrin birində Aleks kimsəsiz insanlar üçün nəzərdə tutulmuş sığınacağa kömək etməsindən danışdı. Onun otağı böyük deyildi, ona görə də yalnız yüz nəfərə şam yeməyi vermək mümkün olurdu. Sığınacağa gələnlərin hamısını yedizdirmək və müəyyən edilmiş vaxtda yatmasını təmin etmək çox çətin idi. Aleks başa düşdü ki, onun işini çətinləşdirən əsas amil yeməklərin yerlərini səhv salan əməkdaş idi. Onda Aleks xüsusi bir proqram yazdı, bu proqram insanların əyləşdiyi yerləri göstərirdi. Beləliklə, əməkdaşlar sifarişin kim tərəfindən gəldiyini asanlıqla müəyyən edə bildilər. Nəticədə, səhvlərin sayı azaldı, əməkdaşların işi isə bir qədər asanlaşdı. Bu məsləhətlər sizə istədiyiniz işi əldə etməyə kömək edə bilər. Rəqib şirkətlərin birində proqramçı vəzifəsinə işə düzəlmiş Aleks, bir çox proqram yazdı və beş patent tərtib etdi. Bəzən işəgötürənlər özünü çox tərifləyən namizədləri qeyri-laqeyd və enerji ilə dolu olan bir insan kimi nəzərdən keçirirlər. Bu səbəbdən sakit və emosiyasız insanlar çox vaxt “rədd” cavabını alırlar. Müsahibəni keçirənlərə kömək edin, danışdığınız sözlərin arxasında ciddi nailiyyətlərin durduğunu göstərin. banker.az

['insan resursları', 'HR', 'işəgötürən', 'müsahibə', 'iş müsahibəsi', 'intervyu', 'iş tapmaq']

https://kayzen.az/blog/kino/23431/the-return-%7C-vozvraschenie-%7C-d%C3%B6n%C3%BC%C5%9F.html

The Return | Возвращение | Dönüş

Apollon

Kino

25 iyun 2019, 16:19

Ataları da bağışlasaq, nə qalardı geriyə?   Zvyaqintsevin lentə aldığı debüt film, yaradılış tarixinin köhnə hekayələrindən biri, yaşam davam etdikcə də var olacaq olan, atalar və oğullar polemikasıdır. Kamerasını, aid olmadığı evinə on iki ildən sonra qayıdan atanın, (bir digər adla, İsanın) ona inananlarla, (Andreyin) inanmaqla inanmamaq arasında qalanların, (axır ki ana modelinə çevirilən Maqdalenanın) həmçinin də inanmamaq haqqından istifadə edənlərin (İvanın) əlaqələrinə çevirən Zvyaqintsev, dört min illik tarixi səhnəni, Rusiya reallığı və yeniyetməlik dövrünün natamam illəri üstündən, metafora qaçmadan, melodram tələsinə düşmədən, bütün çılpaqlığıyla təhlil etməyə çalışır Filmin açılış sekansı, iki qardaş arasında illərcə yaranmış uçurumun (konfliktin) qısa məzmunudur: Təxminən əlli və ya altmış metrlik hündürlükdən gölə atılan uşaqlar, yaratdıqları bu şounu qorxaqlıq və cəsarət tərəzisində ölçürlər. Uşaqlıq və yeniyetməlik çağlarının dəyişilməz, (xatırlayın: qaçış sırasında arxada qalmağın kişilik hesab edilmədiyi illər) qaydaları onlar üçün də keçərlidir: Qüllədən gölə tullanmağı bacarmayan qorxaqdır. Elə Zvyaqintsev də kinonun taleyini bu hissədə aydınlaşdırır. Artıq tamaşaçı iki tərəfə bölünəcək. Uğurla tullanış edən cəsarətli Andrey; və hissiyyatına güvənməyərək tullanmaqdan imtina edən İvanlar. Hansı haqlıdır deyə fikirləşdirir Zvyaqintsev; aldadıcı və illər sonra yarı utanc hissləriylə xatırlanacaq olan qəhrəmanlıqlarmı, yoxsa o an, orada yaşanan (və qəbul edək: çox ağır dəqiqələrdir) keçici məsxərəmi? Davam edən dəqiqələr isə, qüllədə yaşanan iki qardaş epizodunun təkcə xarakteristik deyil, eləcə də keçmişə aid izlər daşıdığını açığa çıxardaraq, müəyyən sualların cavabını verir: O uşaqlar bütün o qəhrəmanlıq və qorxaqlığı bir gecənin içində unudaraq, iki yetişkinə çeviriləcəklər… Övladları tərəfindən pilot zənn edilən ata, on iki il uzaq qaldığı yatağında, eyniylə əsrlər əvvəl: 1400cü illərdə yaşamış Renesans rəssamı Andrea Mantegnana tərəfindən tablolaşdırılmış Lamentation Of Christ (Ölü İsa) kimi, ağır nəfəslər alaraq yatmaqdadır. Analarının (ah, İsanın kədərli fahişəsi) onlara təqdim etdiyi ataya – daha doğrusu onun cüssəli varlığına – inanmaqda çətinlik çəkirlər. Və bu səbəblə, çardaqda gizlədikləri şəklə bir daha baxıb, – bir sübutla – onun qayıdışını qəbullanmağa başlayırlar. Bu detaldan bəhs etməyim heç də əbəs sayılmasın: İki qardaşın şəkildə gördüyü mənalar tamamən fərqlilik göstərir: Böyük qardaş Andreyi atasının əzəməti (bunu məmnuniyyətlə onun əslində ehtiyacı olduğu cəsarətlə dəyişdirərdim) sevindirirsə, İvan üçün bu əksinə, sualların başlanğıc nöqtəsidir. Zvyaqintsev qısacası bunu ifadə edir: İsa bir inanan üçün bir daha çarmıxa çəkiləcəkmi? Dövlət və Tanrı Ümumiyyətlə isə, on iki illik ata yoxluğu iki fərziyyə ilə açıqlanır: Birinci məhfum, The Return (Dönüş)ün həmçini bioqrafik xəttlərə sahib film olduğudur. Eyniylə Angelopoulos və Truffaut kimi, Zvyaqintsevdə atasından nostaljik intiqam alır: On iki yaşlı Zvyaqintsev, bir səhər atasının evdən çıxıb, bir daha geri qayıtmamasını – bəlkə də – bu dillə, şərh edir. İkinci fərziyyə isə Zvyaqintsev kinematoqrafiyasının teslisi, güc, iqtidar və siyasət xəttləridir. Ələlxüsus on iki rəqəminin politik obrazı, 1991ci illərlə, kinonun çəkildiyi 2003-cü illər arasına sıxışdırılmış, incə, üçüncü göz kimi oxuna bilər: Sevinc gözyaşları və əllərində çiçəklərlə inqılabın uşaqlarını iqtidardan aşağı salan McDonalds Rusiyası ilə, oyuncaqları əllərindən alınmış işçi hegemoniyasının lirik qarşıdurması… Ata motiv olaraq kommunizmi təmsil edirsə, İvan və Andrey (qeyd edək ki Andrey inqılabın o tərifi mümkünsüz çəkiciliyi üçün darıxır) demokratik Rusiyadır. Buna məmnunluq hissiylə müqəddəs ruh adını verirəm… Ata sərt, sözünün iki edilməsini istəməyən, klassik avtoritar; yəni güc və iqtidardır. Oğullarının fərqli formalarda ondan istədikləri də bu ikilidir. Andrey gücə – gülərüzlü, atasının sevimli oğlu rolunda – ehtiyac halındadırsa; İvanda bu üsyankar tərzlə, iqtidar istəyidir. İşin ən maraqlı tərəfi kinonun bəhs etdiyim dəqiqələrində, tamaşaçının da bu istəklərə şərik olmasıdır. Zvyaqintsev ustalıqla atanı arxa planda tutaraq, İvana haqq verdirir. Xüsusilə ata haqqında minimum məlumat – adı, yaşı, işi, niyə getdiyi, nə üçün qayıtdığı, uşaqlarını hansı səbəblə yanında apardığı, müəmmalı qutu, dəniz sahilində danışdığı kişi – tamaşaçını provokasiyaya dəvət edir. Və məlum olur ki, bunları öyrənmək elə də maraqlı deyil. Öyrənilir ki, ataları sevmək və ya nifrət etmək üçün səbəblərə ehtiyac yoxdur. İsanın Çarmıxı returnİkisi də yanılır: İstədikləri güc və ya iqtidar deyil; atalarını anlamaq dərdidir. Bu məntiqdən kənar; instinkt və reaksiyalarla əlaqəlidir. Adaya edilən səfərdə bu gün üzünə çıxır: Gündəliyə atayla bağlı yazılan və tamaşaçıdan gizlədilən anlayışdan bəhs edirəm. Atanı gözü sulu halda, əlində bıçağı necə tutmalı olduğunu bilməyərək, titrək- titrək ölümlə təhdid etməkdən danışıram. On iki illik ata xəyallarının “suya düşməsi” halından. Vəziyyət belə olduğu vaxt, filmin sonuna tərəf, Zvyaqintsev bütün gedişatı dəyişdirərək, hər üç obrazının maskasını cırır. Bütün rollar yer dəyişdirir. Ata sərt və səlim avtoritardan, uşağını xilas etməyə çalışan insana çevrilir. Bir daha bir inanan bahasına belə olsa çarmıxa çəkilməyə razılıq verir. Qüllədən cəsarət və qorxaqlıqla yerə düşərək, ölür. Bu ölüm isə filmin ən vacib məqamıdır: Çünki Andrey bu ölümlə atasına dönür. İvan inqilabçıdan, Andreyə. Ata ölərək oğullarını, oğullar isə atalarını başa düşürlər. Bəzi hallarda bir birimizi başa düşmək üçün ən vacib hesab etdiyimiz nələrinsə mütləq olmamağı kimi. Bütün məsumluqlar artıq səhnədədir. Atalar, əsasən də İvanın finalın son səhnəsindəki qışqırığı və onun sulara qərq olan cəsədinə tərəf qaçışmasıyla bağışlanır. Atayla bağlı digər bilinməyən detallar yaddan çıxardılır. Bir gecənin içində böyüyən İvan və Andreyə qalan isə sadəcə yol boyu çəkilən şəkillərdir. Bunu isə mütləq ifadə etməliyəm: Çəkilişlərin yekunlaşmasından bir neçə ay sonra, Andrey obrazını canlandıran, Vladimir Garin – cəsarətlə tullandığı – həmin gölün içində boğularaq ölür. Uşaqlıq illərimizlə birlikdə. Elməddin Süleymanov

['kino', 'rus kinosu', 'Andrey Zvyagintsev', 'The Return', 'Возвращение', 'Dönüş']

https://kayzen.az/blog/esse/23465/a%C4%9Fl%C4%B1n-toxlu%C4%9Fundan-q%C9%99lbin-acl%C4%B1%C4%9F%C4%B1na.html

Ağlın toxluğundan qəlbin aclığına

Apollon

Esse

21 iyun 2019, 12:31

Anna Karenina və ovçu Biz gülə qulluq edirik, su veririk ki, o, tez böyüsün və gəlib bizim arzuladığımız gözəlliyinə çatsın. Gülün ən gözəl vaxtı qönçəliyindədir, çünki qönçəlikdə gözəllikdən daha möhtəşəm olan həm gözəllik, həm də gözəllik ümidi var. Ancaq elə ki, gül böyüyür, pardaqlanıb açılır, ləçəkləri irilənir, nədənsə onun gözəlliyində bir vəhşilik peyda olur. O vaxtdan başlayaraq bizim gülə ümidsizliyimizin əsası qoyulur. Biz o gülün daha pis hala qalacağını, solacağını düşünürük. Beləcə, gül solmamışdan öncə bizim ona olan ümidimiz solur...  Vronski Annanın arxasınca Moskvadan gələndə daha xoşbəxt idi, nəinki onunla birgə günlər keçirəndə. Çünki Anna öz dərdindən xarab olmuşdu – enlənmişdi, üzündəki qırışlar dərinləşmişdi, əvvəlki gözəlliyini anbaan itirməkdə idi. Məhəbbətin qəribə qanunu var: Sevgidən uzaqlaşmağın ən rahat mərhələsi dəli kimi sevdiyin anlardır, çünki həmin anlarda qəlb qərarsız olur, ancaq elə ki, o, dəli kimi sevən anları adladın, arzuna çatdın, sevginə qovuşdun, o neməti daddın, bax, ondan sonra insanda yeni bir duyğu peyda olur – sahiblənmək duyğusu.  İnsan sevdiyindən ona görə qopa bilmir ki, içindəki sahiblənmək duyğusunu aşa bilmir. (IV hissə, III) Vronski də eyni halı yaşayır, o, dəli kimi sevəndə qəlbini məğlub edə bilərdi, Annadan uzaqlaşardı, ancaq ona sahib olandan sonra, o sevgi qarşısında ixtiyarını itirmək istəmir, bundan qorxur.  Vronski gözəl Annanı ata bilərdi, ancaq enlənmiş, qismən çirkinləşmiş Annanı ata bilməz. Ayrılıq sevmək ixtiyarının insanın əlindən alınmasıdır. Sual oluna bilər, bəs, ayrılıb sevənlərinki sevgi deyilmi? Bəli, o da sevgidir. İnsan ayrılanda da sevə bilər, amma bu sevgi ixtiyarsız, səlahiyyətsiz sevgidir. Vronski Annanın onun qarşısında məsuliyyət daşıdığını bilir. Ümumiyyətlə, kişilərin təbiəti belədir. Kişilərin bəşəri duyğuları çox hallarda ovçuluq düşüncəsini aşmır, yəni onlar ram olunanı sevirlər, qadınlar ram olunduqlarını. Vronski dəli kimi sevəndə eşqinin ağası deyildi, amma atəşin eşqinə cavab alandan sonra isə eşqinin sultanıdır. Ona görə də onu tutduğu yoldan çəkindirmək – enlənmiş Annadan uzaqlaşdırmaq mümkün deyil. Anna Karenina və məntiq Sadə məntiqlə həyatda bir çox şeylərə cavab tapmaq mümkündür. Həyat axın, davamiyyət deməkdir, bu isə öz-özlüyündə məntiq tələb edən məsələdir. Məsələn, Anna həyat yoldaşından ayrılıb Vronskiylə xoşbəxt yaşaya bilər, onsuz da əri xoşqeyrətdir, arvadını kəsib-doğrayası deyil və deməli, bu halda Annanı ölüm qorxusu gözləmir. Uşaq (Seryoja) məsələsini də hansısa yolla həll etmək, bu müşküldən də xilas olmaq mümkündür. Bəs, onda əsər niyə bu qədər uzanır, niyə hadisələr «islanmış düyün” (M.Yaqub) kimi açılmır, niyə xoşbəxtliyə işıq ucu görünmür? Bu sual, əslində, romanda başqa formada, şəxslərə yönəlik şəkildə Vronskinin dilindən səslənir: „Hər şey yaxşı ola biləcəyi halda, axı, biz hamımız nə üçün əzab çəkirik?” Anna hamısının mübtəla olduğu əzabın səbəbini ərinin onu xəyanətinin biləndən sonra da onu qəbul etməsində görür, o ərinin vicdanının oyanmamağından əsəbiləşir: “O, iztirab çəkən deyil. Məgər mən onu tanımıram, onun canına hopmuş yalanı görmürəm”...  ...Məgər arvadının xəyanətini bilən adam onunla birgə yaşaya bilərmi? ...O kişi deyil, o insan deyil, o kuklalıdır. ...Ah, əgər mən onun yerində olsaydım, mənim kimi bir arvadı çoxdan öldürər, onu tikə-tikə doğrayardım, daha durub ona mənim əzizim, ma chere, Anna, deməzdim” (IV hissə, III).  Deməli, məsələnin problemli tərəfi bundadır, saplar bu nöqtədə düyünə düşüb: Onlar (Anna, Vronski və Aleksey) hamısı cəmiyyətin qaydalarına nisbətdə məntiqsiz hərəkət edirlər, normal ağılla onları dərk etmək çətindir. Anna ərli ola-ola sevir, Vronski ailə-uşaqlı qadını sevir, Aleksey isə arvadının başqası ilə yaşamasına göz yumur. Onlar hamısı yaşam normalarını aşırlar deyə, həyatlarında məntiq itir. İnsanlar arasındakı məntiqli münasibət yaşayışı asanlaşdırır, elə ki, o münasibətlər pozulur, ondan sonra hər kəs ittiham etməyə başlayır. Bu üçbucağın (Anna, Vronski və Aleksey) hər bucağı – öz tərəfini dağıdır və məntiqin qaydalarını pozurlar, ona görə də yaşam kələfinin ucu itir. Vronski isə bu məqamda çox məntiqi sual verir: „Hər şey yaxşı ola biləcəyi halda, axı biz hamımız nə üçün əzab çəkirik?” Bu sualın cavabı da olmamış deyil: Çünki onları həyat qanunlarının məntiqini pozurlar, amma nəticələri öz aləmlərində məntiqlə analiz edirlər, ona görə də bir tərəfə çıxa, onları narahat edən suallarına cavab tapa bilmirlər. Biz günahı çox vaxt məntiqsizliklə edirik, cəzanı isə məntiqə uyğun çəkirik. Bu, bəşəriyyətin əbədi paradoksudur… Anna Karenina və ailə Sakit keçən hər gecəyə görə, biz ilk növbədə ailəyə, ailə qanunlarına borcluyuq. Əgər ailə olmasa, insanlar bir damın altına toplaşmaz, rifah tapmaz və gecələrimiz bu qədər sakit, dinc olmazdı. Ailə olmasa, hər kəs harada istəsə qalar, bir-birinin qarşısında məsuliyyət daşımaz, nəsil artırmağın mahiyyətini indiki anlamda dərk olunmazdı. Nəticədə dünya biveclərin, əhli-keflərin və tənhaların məskəninə çevrilərdi. Ailə cəmiyyətin ən ideal sistemidir. Hələlik bundan yaxşısı yoxdur və elə bilirəm ki, robot əsri tam reallaşana qədər də olmayacaq.  Gecə ilə gündüz bir-birindən ayrılandan sonra dünyada dinclik yaranıb, insanlar gündüz işləmək, gecə yatmaq məcburiyyətində qalıb, nəticədə səs-küylə sakitlik, çaxnaşma ilə rahatlıq bir-birindən ayrılıb, eləcə də ailə qanunları insanları bir yerdə rahat yaşamağa sövq edib və dünya nizama, ahəngə qovuşub. Ailə də eynən gecə kimi dünyanı öz rahatlığına qərq edib. Beləcə, ailə təkcə insanlara yox, həm də təbiətə dinclik gətirib.  Ailə olmasa, dünyada tərbiyəsizlik baş alıb gedər, namus, ismət anlayışları indiki gücündə olmaz, dünyada zorakılıq ayaq tutub yeriyərdi – kim kimlə nə istəsə, onu da edərdi. İnsanlar ailəsiz yaşasaydı, bir-birinin qarşısında öhdəlik daşımaz və nəticədə gec-tez, bütün bəşəriyyət əxlaqsızların planetar toplumuna çevrilərdi. Müasir dünyada sayı artan boşanmalar, gec evlənmələr, ailə qurandan sonra uşaq sahibi olmaqdan kütləvi imtina – bunlar hazırda bütün dünyanı ağır demoqrafik böhrana sürükləyir. Və böyük zəkalar, elm adamları dünyanın sabitliyi üçün ailədən daha ideal birgəyaşayış modeli tapa bilmirlər. Ona görə də, ən müasir ölkələrdə belə vətəndaş nikahı, yaxud uzunmüddətli sevgili münasibətləri deyil, ailə modeli dəstəklənir. Misal kimi Cənubi Koreyanı göstərmək olar. Onlar tərəqqinin pik həddinə çatıblar, amma insanlar arasında doğmalıq azalıb, gənclər ailə qurmaq istəmirlər, yaxud sabit ailələrin sayı getdikcə azalır və o cür inkişaf etmiş ölkə ötən əsrlərdəki ailə institutlarını bərpa etmək üçün xüsusi proqramlar işləyib hazırlayır. Gələk, “Anna Karenina”dakı ailə fəlsəfəsinə... Annanın xəyanətindən sonra onun ailəsi ilə bağlı hər kəsin həyatı öz axarından çıxır: əri Aleksey evə gec-gec gəlməyə başlayır; sevgilisi Vronski yaşadığı şəhərdən uzaqlaşır; oğlu Seryoja ortalıqda qalır, əvvəlki vaxtlara nisbətən qayğıdan məhrum olur; xidmətçilər baş verənlərdən narahat olurlar. Kəsəsi, evdə çaxnaşma hökm sürür, hamının yeyib-içdiyi zəhərə dönür. Çünki ailə qanunları tapdanıb, sanki gecə-gündüz bir-birinə qarışıb.  Düşünün, əgər gün ərzində üç saat gecə, üç saat gündüz olsa və bu hal gün boyunca təkrarlansa – dünyanın indiki ahəngi pozulsa, nələr baş verər? Biz bir neçə dəfə yatar, bir neçə dəfə yuxudan oyanar, bir neçə dəfə işə gedərik, gündə günəşin çıxmasını bir neçə dəfə gözləyərik. Beləcə, öyrəşdiyimiz nizam pozular. Deməli, təbiət öz nizamı ilə gözəldir, ailə isə sədaqəti ilə. Günəşin bir dəfə çıxması, bir dəfə batması milyon illik sədaqət nişanı deyilmi? Ona görə də Tolstoy xoşbəxtliyi nizamda görür, sədaqətdə görür. Vərdiş olunmuş xoşbəxtlikdən kənarda səadət yoxdur, hansısa düşüncələrə qapılıb, özünü aldatmağa dəyməz. Həyatı aşıb, həyat qazanmaq mümkünsüz işdir, havayı zəhmətdir. Romanın ilk cümləsini xatırlayaq: „Bütün xoşbəxt ailələr eyni cür xoşbəxtdirlər, bədbəxt ailələrin isə hərəsi bir cür bədbəxtdir”. Hər bədbəxt ailə də dünyanı bir cür korlayır, aləmin ahəngini bir yandan pozur. Hər dağılmış ailə ilə dünyanın gecəsi gündüzünə qarışır, mövcud nizam itir və bütün bunların təpiyi dünyanın əşrəfi sayılan insana dəyir. Ona görə də, ailəni dağıtmaq dünyanı dağıtmağa bərabərdir. Dünyanı məhv etmək isə özünü məhv etməkdir. Məhz buna görə də, Annanın “it quyruğuna düyünlənmiş ömrü” faciə ilə bitir… Fərid Hüseyn artkaspi.az

['esse', 'Lev Tolstoy', 'Anna Karenina', 'Tolstoy']

https://kayzen.az/blog/psixologiya/23487/sa%C4%9Flam-m%C3%BCnasib%C9%99t-qurma%C4%9F%C4%B1n-qaydalar%C4%B1.html

Sağlam münasibət qurmağın qaydaları

Apollon

Psixologiya

21 iyun 2019, 12:26

"Əgər ən yaxşı seks qalmaqaldan sonra yaranırsa, bu, müvəqqətidir, çox keçməz aranızda ancaq mübahisələr qalar". "Əgər ilk, ikinci və üçüncü görüşdə kişi ilə rahat ola bilmirsinizsə, dördüncünü təyin etməyin. İlk görüşdə kişi özünü daha yaxşı göstərməyə çalışır və əgər onun yanında özünüzü narahat hiss edirsinizsə, bu münasibətlərdən yaxşı heç nə gözləməyə dəyməz". "Özünə lazım olmayan insan heç kəsə lazım deyil. Özünü olduğu kim qəbul edən insan gündəlik problemlərə baxmayaraq, həyatı zövqlə və dolğun yaşayır"   «Paradoks ondan ibarətdir ki, kişilər sadəcə olaraq həyasız qadınları xoşlayırlar». «Biz sevgini əzabların hüdudları ilə qiymətləndiririk. Halbuki sağlam sevgi sənin nə qədər xoşbəxt olmağındır». "Əgər ərə getmək istəyirsinizsə, sadəcə bu barədə düşünməyə son verin. Bu, kapotun üstündə gəlincik, duvaq və digər zir-zibil arzulamağa bərabərdir. Sağlam insanlarda vəziyyət bir qədər başqa görünür. Birincisi, onların sevməyə ehtiyacı var. Və bu tələbat imkan verir ki, onları sevən kişi ilə tanış ola bilsin". «Sağlam insanlar həmişə özünü, nevrozlar isə özünə ziyan verən münasibətləri seçir. Bax bu, onlar arasında başlıca fərqdir». «Heç bir halda evli kişi ilə münasibət qurmağa dəyməz. Vaxtınızı boşa itirməyin. Evli kişiyə arvad lazım deyil, o, onsuz da evində var». "Əgər ərə getmək istəyirsinizsə, kimləsə görüşürsünüzsə, hətta bir il yarım birlikdə yaşayırsınızsa və heç nə dəyişmirsə, ondan ailə qurmaq və toy etmək istədiyi barədə soruşmaq lazımdır. Əgər kişi ailə qurmağa hazır deyilsə, deməli, onunla vidalaşmağın vaxtıdıtr. Əlbəttə ki, yaxşı yolla. Məsələn, “Sənə çox isti yanaşıram və eyni ruhda davam edəcəm, amma səndən uzaqda” deyə bilərsiniz". "Əgər kimsə bir insan üçün bütün dünyanı əvəz edirsə, deməli, o insanın öz dünyası yoxdur". "İllərlə evdə oturub ev təsərrüfatı və uşaqların tərbiyəsi ilə məşğul olan qadın «xarablaşır». Bu, qaçılmazdır. Nəticə etibarı ilə kişi bu qadınla darıxmağa və onu səfeh hesab etməyə başlayır. Bu isə boşanmağa doğru atılan yarım addımdır". «Yalnızlıq — ətrafında sevginin olmaması yox, özünə marağın olmamasıdır». "Əgər o, sizi narahat edirsə, ayrılın. Tək qalmaqdan qorxmayın. Dünyada heç bir kişi ona görə özünü sındırmağa, onun qarşısında əyilməyə, onun uğrunda arzu və ehtiyaclarından vaz keçməyə layiq deyil. Heç bir kişi!" «Hər şey sadədir. Sizə ya birlikdə yaxşıdır, ya da sadəcə ayrılmaq lazımdır. Özü də ipoteka almazdan və 3 uşaq doğmazdan əvvəl». «Psixoloji cəhətdən sağlam olan insan öz hisslərinə istiqamətlənir və həmişə özünü seçir. Nə sevgi, nə də gözəllik qurban tələb etmir. Əgər tələb edirsə, bu, dəqiq sizin hekayəniz deyil. Aradan sürüşün. Elə bir hədəf yoxdur ki, uğrunda uğursuz münasibətlərə dözmək lazım gəlsin». «Partnyorunda axtardığı yeganə keyfiyyət səni özünə cəlb etməsidir. Qalan heç bir məsələ heç bir rol oynamır. Əgər onu sevirsənsə, ona görə narahat olur və həyəcanlanırsa, onda heç bir “planka” yoxdur». "Özünü sevməyən insanlar bir-birini sevə bilməz, odur ki, belə cütlük xoşbəxt ola bilməz". "Ərə getmək üçün nə etmək lazımdır? Sadəcə bir şeyi etmək lazımdır – özün olmaq. Bu, kifayətdir. Prinsipcə, təkcə buna görə sevirlər". "Əgər onun sizinlə davranışı xoşunuza gəlmirsə, xoşagəlməz nə isə edin, ona bu barədə bir dəfə deyin. Əgər vəziyyət dəyişmirsə, “Xoşgetdin”. «Normal insan sayğı duyulmayan münasibəti davam etdirməz. Və belə münasibətə ümumiyyətlə başlamır». "İnsan həyatının girov hesab edildiyi bir dövr var ki, valideynlərindən obyektiv şəkildə asılı olur. Bu, uşaqlıq və valideynlərdən asılılıqdır. Amma bu dövr qısa çəkir. Qalan bütün hallarda istənilən münasibətlərdə yetkin insanın seçimi dayanır". Mixail Labkovski psixoloq, yazıçı və aparıcı 

['sağlam münasibət', 'kişi-qadın münasibətləri', 'sevgi münasibətləri', 'qadın-kişi münasibətləri', 'cinslərarası münasibətlər']

https://kayzen.az/blog/marketinq/23264/g%C9%99nc-biznesmenl%C9%99rin-%C9%99n-%C3%A7ox-etdiyi-s%C9%99hvl%C9%99r.html

Gənc biznesmenlərin ən çox etdiyi səhvlər

Apollon

Marketinq

19 iyun 2019, 08:24

Şəxsi biznesini qurmaq istəyənlər üçün bu sahədə təcrübəsi olanlar müxtəlif məsləhətlər verə, nəyi necə etmək lazım olduğunu izah edə bilərlər, amma bu baxımdan edilməməsi gərəkənlər də yetərincədir. Beləliklə, bu yazıda gənc biznesmenlərin ən çox etdiyi səhvlərdən bəhs edəcəyik. 1. Birinci olaraq MMC qeydiyyatının alınması. 2. İcraçı direktor vəzifəsinə başqa adamın təyin olunması. 3. Şəhərin mərkəzində ofisin tutulması. 4. İlk qazanılan pullar bahalı əşyaların, avtomobilin v.s. alınmasına sərf olunması. 5.Bütün ştatın işçilərlə doldurulması. 6. Gələcək gəlirin hesabına kredit və borcların alınması. 7. Rəqiblərə yuxarıdan aşağıya baxılması. 8. İllərlə bazarda işləyənlərlə rəqabətə girişilməsi. 9. İşə ancaq pula görə başlanılması. 10. Birinin köməyinə ümid edilməsi. 11. Biznes kitablara görə idarə olunması. 12. Biznesi olmamış insanların məsləhətlərinə qulaq verilməsi. 13. Şəxsi katibəsinin işə alınması. 14. Bahalı saytın sifariş olunması. 15. Ənənəvi reklamlara külli miqdarda pulun qoyulması. 16. Birbaşa çoxlu pulların qazanmağa çalışılması. 17. Biznesin qısa müddətdə öz başına işləyəcəyinə və böyük gəlirlər gətirəcəyinə ümid edilməsi. 18. Sənədlər və hesabatlarla işləməkdən qaçınılması. 19. Yorğan uzunluğunu nəzərə almadan ayağının uzadılması. 20. Biznesin asan şey olduğu düşünülməsi. 21. Bütün pullar birjalara qoyulması və Forexə girişilməsi. 22. TV-lərdə reklamların buraxılması. 23. Hamıya uğurlar haqda danışılması. 24. Vaxtın böyük hissəsi real hərəkətlərə yox, planların qurulmasına ayrılması. 25. Problemlərin özü-özünə həll olunacağına ümid edilməsi. 26. Çoxlu dostların şərik olaraq cəlb edilməsi. 27. Şəbəkə biznesində qlobal gəlirlərin gələcəyinə ümid edilməsi. 28. Bütün sahələrə əl atılması. 29. Bahalı avadanlığın alınması. 30. Malın pulu satıldıqça ödənməsi əvəzinə birbaşa tam qiyməti bazarlıq edilmədən ödənilməsi. 31. Özündən başqa hamını axmaq hesab edilməsi. 32. Neft, şəkər, qızıl alverindən başlanılması. 33. Xırda gəlirlərin bəyənilməməsi. 34. Xırda xərclərin nəzərə alınmaması. 35. Təyyarədə biznes-klassa biletin alınması. 36. Təcrübəli biznesmenlərin tövsiyyələrinə qulaq asılmaması. 37. Görüşlər bahalı restoranlarda keçirilməsi partnyorların hesabı ödənməsi, yaxşı çay pulunun buraxılması. 38. Ailə, istirahət və dostların unudulması. 39. İlk ilində məşhur olunması, hamı tərəfindən tanınması. 40. İşə hər müraciət edənin, xüsusilə də ən yazıq olanların alınması. 41. Bütün əməkdaşların sosial paketlə təmin olunması. 42. Şəhərin mərkəzində ev qiymətləri ilə maraqlanılması və ipotekaya girilməsi. 43. Şəbəkə biznesinə girişilməsi. 44. Bir neçə şirkət təsis olunması. 45. Bahalı mebelin alınması və müştərilərin axışacağı gözlənilməsi. 46. “Yuxarıdan” dəstəyə ümid edərək monopilistik biznesə girişilməsi. 47. Xarici partnyor və ya investorların axtarılması. 48. Biznesi davamlı səyahətlərdə olmaqla idarə edilməsi. 49. Biznesə ümid etməyərək yenidən işə düzəlmək üçün yer axtarılması. 50. Partyorun sizin əvəzinizə bütür işi görəcəyi ümid edilməsi. 51. İşçilərə bütün maliyyəni idarə etməyə imkanın verilməsi. 52. Müqavilələrin diqqətlə oxunmaması. 53. Rəqabət üstünlüyü olmadan bazarı qazanmaq cəhdlərin olunması. 54. Evinin satılması…. 55. “Yuxarıdan” dəstəyə ümid edərək monopilistik biznesə girişilməsi. Müəllif: Vahid Qasımov

['biznes', 'biznes qurmaq', 'biznes planı', 'gənc biznesmenlər', 'biznesmen', 'uğur fəlsəfəsi', 'uğur qazanmaq', 'müvəffəqiyyət']

https://kayzen.az/blog/Bilirsinizmi/23442/auran%C4%B1-nec%C9%99-b%C9%99rpa-etm%C9%99k-olar.html

Auranı necə bərpa etmək olar?

Apollon

Bilirsinizmi?

19 iyun 2019, 08:21

Aura və ya biosahə bizim qoruyucu sahəmiz və incə bədənimizdir, odur ki, auranın pozulması insanın xəstələnməsinə, sağlamlıqdan psixoloji problemlərə qədər bir çox narahatlıqlara səbəb olur. Aura qabığı bütövlüyünün pozulması adətən tez-tez qəzəbləndikdə və ya başqalarının aqressiyasına məruz qaldıqda baş verir. Bu kimi hallarda tez-tez pis göz və ya şəxsi xarakterin problemləri haqqında danışırlar. Əslində, ikisi də bir insanın sağlamlığına, cansağlığına və şansına təsir göstərir. Aura hansısa film və ya nağıl qəhrəmanı olan zalım cadugərlər tərəfindən pozulmur. Onu güclü energetikası olan istənilən insan poza bilər. Biosahənin hücuma məruz qalması – neqativ yüklü duyğusal enerjinin sərbəst buraxılmasıdır. Məsələn, bossun işdə sizə acıqlanması, həyat yoldaşınızın səsini yüksəltməsi, ictimai nəqliyyatda kiminsə bağırması biosahənin pozulmasına gətirib çıxarır. Bu növ hücumların ən təhlükəlisi auranın psixoloji cəhətdən normal olmayan insanın neqativ hücümunu qəbul etməsidir. Heç bir təhqir və ya bağırtı olmya bilər, sadəcə baxışlarda sezilən kin və enerjidən porsiya tullantısı da kifayət edir ki, aura pozulsun. Baxışla ödürmək də mümkündür, zarafat etmirik. Hətta rəssamlar öz əsərlərində bunu dəfələrlə sübut edib. Gücün tükənməsi, ümumi narahatlıq, bəzən yüngül titrəmə, məntiqsiz qorxu, hərdən isə panik-atakların olması aura pozulmasının əsas əlamətlərindəndir. Əgər bütün bu əlamətlər, xüsusilə səbəbsiz qorxu varsa, bu, adi kəskin resiptor infeksiyaları deyil, həm də auranın pozulması və bəd nəzərdir. Bu, müalicə olunur. Bunun üçün nənə-türkəçarəçiləri axtarmaq və xalq təbabəti ilə müalicə edən insanların yanına qaçmaq lazım deyil. Onların əksəriyyəti cahil insanları “dürüstcə” aldatmaqla məşğuldur. Sağlam insanda bu, bir neçə gün ərzində öz-özünə keçir. Əgər özünüz və ya başqaları vəziyyəti daha da ağırlaşdırmırsa, aura bərpa olunur. Əgər bir həftə ərzində heç nə keçmirsə, əksinə xroniki uğursuzluqlar üst-üstə gəlirsə və yaşamaq arzusu ölürsə, bu, çox güman ki, bəd nəzər deyil, cadudur. Auranın təmizlənməsi və bərpası Bəzi energetiklər auranın bərpası üçün enerji yükləməyi məsləhət görür, amma bu, faydasızdır. Deşikli bir vedrəyə su tökməyin heç bir mənası yoxdur, onsuz da axıb gedəcək. Enerji də eyni ilə. Odur ki, əvvəlcə deşikləri bağlamaq lazımdır. 1. Ayağa durun, ayaqları azca əyin və nəfəsi sakitləşdirin. Özünüzə təskinlik verin ki, indi auranı və sağlamlığınızı bərpa erdəcəksiniz. Gülümsəyin. 2. Fikirləri qovun, qiymətləndirmə faktoru prosesə mane olur. 3. Boşalmış qolları yanlara, irəli və yuxarı doğru uzadın. Bu zaman barama qabığının elastik sərhəddini hiss etməyə çalışın. Böyük ehtimalla sərhəddi ilk cəhddən hiss etmək mümkündür. Onu işıqdan hansısa bir paket kimi düşünün. Onun forması kəpənək baraması kimi milşəkillidir. 4. Bədəni hərəkətə gətirmədən baramanı öz oxu ətrafında döndərməyə cəhd edin. Sadəcə bunu təsəvvür edin. Əvvəlcə zəif gedəcək və elə görünəcək ki, heç nə baş vermir. Başqa heç nə haqda düşünməyin. Sadəcə edin. Düşüncə və ağıl bu praktikanın düşmənləridir. Onlara fikir verməyin. Baramanın yarımdönüşü nəfəs alın, ikincilər yarımdönüşündə isə nəfəs verin. Həm saat əqrəbi istiqamətində, həm də saat əqrəbinin əksi istiqamətibndə 10 dəfə dövrə vurun. 5. Otağın içində dolaşın və heç nə haqqında düşünməməyə çalışın. Əvvəlki bəndi təkrarlayın, amma bu dəfə baramanın dişikləri var. Qoruyucu qabıq isə bal kimi yapışqan və axıcı olub, o, öz-özünə yapışır. Bədən ətrafında dönərkən deşiklər bu yapışqan qabığa bulaşır və boşluqları bərkidir. Həm saat əqrəbi istiqamətində, həm də saat əqrəbinin əksi istiqamətibndə 10 dəfə dövrə vurun. Bu, praktikaya hakim olduqdan sonra, əvvəlki bənd lazımlı deyil. 6. İndi auranın heç bir deşiyi yoxdur, hər şey böyüyür və sıxılır. Bundan sonra istənilən hücumları dəf etməyə qadir olan bütöv və elastik bir auranız olacaq. Odur ki, bu mənzərəni beyninuizdə canlandırın. 7. Növbəti mərhələdə dərhal böyük diqqət tələb edən hər hansı işlə məşğul olun. Bu, beyni yeni işin öhdəsindən gəlmək üçün auranı bərpa etməyə məcbur edəcək. Nəticə dərhal şüuraltını ələ keçirəcək. Bir müddət sonra auranın təmizlənməsi sadəcə bir neçə dəqiqə vaxt aparacaq. Bu praktikaların əsas açarı – vizuallıq, bütün düşüncələri və niyyətləri aradan qaldırmaqdır. publika.az

['aura', 'mənfi aura', 'müsbət aura', 'auranın təmizlənməsi', 'auranın bərpası']

https://kayzen.az/blog/musiqi/23471/caz.html

Caz

Apollon

Musiqi

17 iyun 2019, 14:41

Caz nədir? Bu həyəcanlandırıcı ritmlər, davamlı inkişaf və hərəkətdə olan xoş canlı musiqidir. Bu xüsusiyyətlərinə görə bəlkə də onu başqa bir janrla qarışdırmaq mümkün deyil.  Caz — XX əsrin əvvəllərində musiqidə yaranmış istiqamətdir. Caz Afrika ritmləri, ritual şənliklər, iş və dünyəvi mahnıları, keçmiş əsrlərin Amerika musiqisini yaxından əhatə edir. Başqa sözlə, bu, Qərbi Avropa və Qərbi Afrika musiqilərinin sintezindən ortaya çıxan yarısərbəst janrdır. Caz necə meydana gəlib?  Mürəkkəb ritmlərinin olması nəzərə alınaraq, cazın Afrikada meydana gəlməsi artıq qəbul edilmiş bir fikirdir. Bu ritmlərə rəqsləri, bütün mümkün ayaq hərəkətlərini, əlçalmalarını əlavə edirik və nəticəsi isə budur — reqtaym.  Bu janrın açıq ritmləri blüz melodiyaları ilə birləşdi və bizim caz dediyimiz yeni istiqamətin yaranmasına səbəb oldu. Bu yeni musiqi janrının haradan gəldiyi sualını verərkən, hər hansı bir mənbə sizə XVII əsrin əvvəllərində Amerikaya gətirilmiş qara qulların mahnısı ilə gəldiyi cavabını verəcək. Onlar yalnız musiqi ilə sakitlik tapırdılar. İlk öncə bu, sırf Afrika motivləri idi, amma bir neçə onillik sonra daha çox improvizasiya xarakteri aldı və əsasən dini ifalar – spriçuelinin üstünlük təşkil etdiyi Amerika melodiyaları ilə zəngiləşdi. Sonradan bura mahnı-şikayətlər, blüz və kiçik nəfəs musiqi alətlərindən ibarət orkestr daxil oldu. Beləliklə də yeni istiqamət — caz yarandı. Caz musiqisinin əsas xüsusiyyəti nədir?  Birinci və ən əsas xüsusiyyət improvizasiyadır. Musiqiçilər orkestrdə, eləcə də soloda olduğu kimi improvizasiya etməyi bacarmalıdırlar. Sərbəst ritm caz musiqisinin əsas əlamətidir. Elə bu sərbəstlik musiqiçilərdə yüngüllük hissi və hərəkətlilik yaradır. Hər hansı bir caz kompozisiyasını xatırlayın. Təxmin edilir ki, ifaçılar klassik musiqidəki kimi hər hansı bir sərtliyi olmayan, qulağa möcüzəvi və yüngül gələn, yalnız rahatlıq gətirən bir musiqi səsləndirir. Əlbəttə, caz ifalarında da klassik ifada olduğu kimi ritm, ölçü və s. var, amma svinq adlanan özəl ritm sayəsində sərbəstlik hissi oyanır. Bu istiqamət üçün daha nə vacibdir? Əlbəttə, az və ya müntəzəm pulsasiya. Cazın inkişafı Yeni Orleanda yaranan caz tədricən yayılaraq daha da məşhur olur. Yeni Orlean cazı bir qayda olaraq kiçik orkestrlərin, klarnet, trombon, banjo, tuba, nağara və fortepiano müşayiətində qrup şəkilli improvizasiyadır. Daha bir caz mərkəzi Çikaqodur. Burada musiqi qruplarının gecələr təşkil olunan xüsusi çıxışları olur. İfa olunan kompozisiyalar aranjemanlarla çətinləşir. O dövrün ifaçıları arasında xüsusən Çikaqoya cazın vətənindən gəlmiş Lui Armstronq seçilir.  1930-1940-cı illərdə kütləvi olaraq cazla məşğul olma müxtəlif rəqs melodiyalarını yerinə yetirəcək böyük orkestrlərə tələbatın artmasına səbəb oldu. Bunun sayəsində bəzi ritmik təsvirlərdən ayrılmaları özündə təqdim edən svinq üslubu meydana gəldi. Svinq həmin vaxtın əsas istiqamətinə çevrildi və kollektiv improvizasiyanı arxa plana atdı. Svinqi ifa edən qruplar biq-band adlandırılmağa başladı. Əlbəttə ki, svinqin belə ilkin caz cizgilərindən, milli musiqidən ayrılması səmimi musiqisevərlərin narazılığına səbəb oldu. Elə buna görə, biq-bandlara və svinq ifaçılarına qarşı qaradərililərin çıxış etdiyi kiçik ansamblların qarşıdurması başlayır. Bu yolla 1940-cı illərdə digər musiqi istiqamətlərindən parlaq şəkildən seçilən, yeni tərz olan bibop yaranır. Ona inanılmaz sürətli musiqi, uzun improvizasiya, çətin ritmik təsvirlər əlavə olunmuşdu. Bu dövrün ifaçıları arasında Çarli Parker və Dizzi Gillespi seçilirdi. 1950-ci ildən başlayaraq caz 2 fərqli istiqamətə ayrılıb. Bir tərəfdən klassik musiqi tərəfdarları bibopu kənarlaşdıraraq akademik musiqiyə qayıtdı. Digər tərəfdən, ikinci xətt bibopu genişləndirməyə davam etdi. Bu fonda milli folklor intonasiyasını, dəqiq ritmik təsviri və improvizasiyanı geri qaytaran hard-bop meydana gəldi. Bu tərz soul-caz və caz-fank tərzləri ilə birgə istiqamətdə inkişaf etmişdi. Onlar hər şeydən çox musiqini blüza yaxınlaşdırırdı. Sərbəst musiqi 1960-cı illər yeni təcrübə və forma axtarışları ilə keçdi. Nəticədə ifaçıların ritmik təsvir və tonlardan tamamilə imtina etdiyi caz-rok və caz-pop meydana gəlir. Bu dövrün musiqiçiləri arasında Orlet Koulman, Veyn Şorter, Pat Meteni məşhur idi. Müasir uşaqlara caz haqqında demək olar ki, heç nə məlum deyil. Aydın olur ki, keçən əsrin ortalarında caz tədricən pop musiqinin kölgəsinə keçdi və demək olar ki, bütün gün öz sevimli cazmenlərinin ifalarını dinləməyə hazır olan həmin səmimi pərəstişkarlar qalmadı. Caz tarixində dahi ifaçı adını qazanan Lui Armstronq deyirdi ki, cazı sadəcə başa düşmək lazımdır. "Əgər siz soruşursunuzsa, deməli, cazın nə olduğunu heç vaxt başa düşməyəcəksiniz". Caz — hər şeydən əvvəl ruhun vəziyyətidir. Azərbaycan cazının inkişaf dövrü musiqiçi və bəstəkar Vaqif Mustafazadənin adı ilə bağlıdır. Azərbaycanın caz tarixi öz başlanğıcını XX əsrin 30-cu illərindən götürür. Bakıda ilk caz orkestrini 1938-ci ildə tanınmış bəstəkarlar, SSRİ-də Aleksandr Svasman orkestri ilə çıxış etmiş Tofiq Quliyev və Niyazi yaratmışlar. Dövlət Estrada Orkestri adlanan Quliyev və Niyazinin orkestri Azərbaycan cazının təməli oldu. İlk konsertdə klassik caz adı ilə Niyazi və T.Quliyevin mahnıları ifa olundu. Təxminən həmin vaxtlarda saksofonda "Çahargah" muğamı üçün hazırlanmış improvizasiyalar ifa edildi. 1941-1945-ci illərdə və Böyük Vətən müharibəsindən sonra Dövlət Estrada Orkestrinin rəhbəri Rauf Hacıyev olmuşdu. 1945-ci ilfə Bakıda Eddi Roznerin caz-orkestri qastrol səfərində olmuşdu. Burada aparıcı solist saksofonist Pərviz (Pira) Rüstəmbəyov çıxış etmişdi. O, SSRİ-nin ilk caz impravizatorlarından idi. XX əsrin 60-cı illərində Qara Qarayevin, Niyazi, T.Quliyev, R.Hacıyevin dəstəyi və rəhbərliyi ilə Azərbaycanda estrada və caz musiqinin ikinci dövrü başlandı. «Qaya» Rafiq Babayev və V.Mustafazadənin kvarteti idi. V.Mustafazadə və R.Babayevin adlarını 1960-cı illərdə Azərbaycan cazının çiçəklənməsi ilə bağlamaq lazımdır. Onlar Azərbaycan milli musiqisi ilə caz ritminin sintezini yaratmağı təcrübədən keçirdilər. Azərbaycan cazı bugün də dinamik şəkildə yayılmağa davam edir. Bakıda caz festivalları, qərb caz musiqiçilərinin iştirakı ilə seminarlar keçirilir. Müasir Azərbaycan cazmenlərindən Rain Sultanov, Cəmil Əmirov, İsfar Sarabski, Salman Qəmbərovun rəhbərlik etdiyi «Bakustik caz» qrupunu, Tofiq Cabbarov, Şahin Növrəsli, Emil İbrahim kimi ifaçıları qeyd etmək olar.  portal.azertag.az

['musiqi', 'caz', 'caz musiqisi', 'Jazzın yaranması']

https://kayzen.az/blog/qadinlar/23393/elina-b%C4%B1stritskaya.html

Elina Bıstritskaya

Apollon

Məşhur qadınlar

10 iyun 2019, 15:43

Milyonların sevimlisi, SSRİ-nin və Rusiya Federasiyasının Xalq artisti, istedadlı və gözəl aktrisa Elina Bıstritskaya aprelin 26-da vəfat edib. Elina Bıstritskaya 4 aprel 1928-ci ildə Kiyevdə yəhudi ailəsində anadan olub. Atası Avraam Petroviç hərbi həkim, anası Esfir İsaakovna isə xəstəxanada aşpaz işləyirdi. Sonra atasının işi ilə əlaqədar ailələri Nejin şəhərinə köçür. İkinci Dünya müharibəsi zamanı ailə Həştərxana evakuasiya olunur. Uşaqlıqdan tibb işçilərinin əhatəsində böyüyən Elina müharibə başlayanda tibb kursuna yazılır və yaralılara yardım göstərməyə başlayır. Müharibədən sonra Nejin Tibb Kollecində oxuyur. Sonra (1947) atasının tövsiyəsi ilə N.Qoqol adına Nejin Pedaqoji İnstitutunun Filologiya fakültəsinə daxil olur. Lakin bir ildən sonra tibb və filologiyadan daha çox incəsənətə olan istəyi onu Kiyev Dövlət Teatr İnstitutuna daxil olmağa sövq edir. Elina Bıstritskaya Vilnüs Rus Dram Teatrında (1953-1956), A.S.Puşkin adına Moskva Dram Teatrında (1956-1958) və Malı Teatrda (1958-ci ildən) oynadığı bir-birindən gözəl rollarla tamaşaçıların sevgisini qazanır. Aktrisanın kinoda debütü 1950-ci ildə “Dinc günlər” filmində Yelena Alekseenko rolu olur. Bundan sonra bir neçə filmə çəkilsə də, 1955-ci ildə “Bitməmiş tale” filmində Yelizaveta Maksimovna rolu ilə məşhurlaşır. “Sovetskaya kultura” qəzetinin oxucular arasında keçirdiyi sorğuya görə, “İlin ən yaxşı aktrisası” adını qazanır. 1958-ci ildə “Sakit Don” filminə aktrisa axtaran rejissor Sergey Gerasimov Nonna Mordyukovanı çəkmək istəsə də, əsərin müəllifi Mixail Şoloxov Elina Bıstritskayanı məsləhət görür. Bu filmdəki Aksinya Astaxova roluna görə aktrisa hətta kökəlməyə belə razı olur. Film ekranlara çıxandan sonra geniş tamaşaçı rəğbəti, aktrisa isə böyük şöhrət qazanır. Bundan başqa, o, “Könüllülər” (1958), “Rus suveniri” (1960), “Nikolay Bauman” (1967) və s. filmlərə çəkilir. Elina Bıstritskaya SSRİ Xarici Ticarət Nazirliyində şöbə müdiri Nikolay Kuzminski ilə ailə həyatı qurur. Cütlüyün uşaqları olmur. Bir müddət o, kinoya da çəkilmir. Uzun fasilədən sonra aktrisa 1990-cı ildə “Moskva polisi Kaminski” filmində İvanovna rolu ilə kinoya qayıdır. Həyat yoldaşı ilə 25 illik evlilikdən sonra 90-cı illərin əvvəlində ayrılırlar. Aktrisanın istedadı məşhur rejissorumuz Rasim Ocaqovun da diqqətindən yayınmır. Rejissor onu 1991-ci ildə “Cinayətdən yeddi gün sonra” filmində Kira Aleksandrovna roluna çəkir. Gözəl aktrisa mədəniyyətin və sənətin inkişafına böyük töhfələr verdiyinə görə keçmiş SSRİ-nin və Rusiyanın bir çox orden və mükafatlarına layiq görülüb. Elina Bıstritskaya həmçinin 1980-ci ildən SSRİ Bədii Gimnastika Federasiyasının və SSRİ Teatr Xadimləri İttifaqının hərbi-vətənpərvərlik komissiyasına rəhbərlik edib. Bundan başqa, o, “Mədəniyyət və İncəsənətə Dəstək” Fondunun təsisçisi, “Ümid ulduzu altında görüşlər” kitabının müəllifi idi. Gözəl və istedadlı aktrisa uzun və zəngin həyat yaşayaraq 92 yaşında dünyasını dəyişdi. Aprelin 29-da Moskvadakı Novodeviçye məzarlığında dəfn olundu. «Mədəniyyət» qəzeti Səbinə ƏLİBALAQIZI

['aktrisa', 'sovet kinosu', 'Elina Bıstritskaya', 'Элина Авраамовна']

https://kayzen.az/blog/qadin/23231/qad%C4%B1n-enerjisind%C9%99-%C9%99n-%C3%B6n%C9%99mli-m%C9%99qam.html

Qadın enerjisində ən önəmli məqam

Apollon

Qadın

8 iyun 2019, 16:44

Ailədə maliyyə məsələlərinə görə cavabdehlik kişinin üzərinə düşür. Kişilik ailəsinin rifahını yaxşılaşdırmaq bacarığı ilə özünü göstərir. Lakin o, qadın sevgisinin axınını hiss etmirsə, pul qazanmaq yolları bağlanmağa başlayır. Kişinin onu sevən qadına həmişə ehtiyacı var: öyrətməsin, tərbiyə etməsin, sadəcə olduğu kimi qəbul etsin. Qadınlığın açarı hadisələri qəbul etməyi bacarmaqdır. Qadın onun qərarlarını, reaksiyaları və bütünlüklə varlığını qəbul etməyi öyrənməlidir. Bir qadının öz ərini mühakimə etmədən qəbul etməsi kişinin bütün gücünü qadınlara yönləndirmək qabiliyyətini inkişaf etdirir. Qadının sevgisi kişini qəbul etməkdən ibarətdir. Sevgisi ilə emosional enerjini yaxalamaq bacarığı qadını xeyirxahlar sırasına daxil edir. Əgər qadın bu enerjiyə sahibdirsə, onda kişi səxavətli olur və onun ətrafında qoruyucu bir enerji şarı meydana gəlir: karyera artımı, həyat uğuru, emosional balans. Qadın zərifliyi, itaəti, hörmət və dözüm enerjisi kişiyə mənəviyyatla yaşamağı öyrədir. Bu zaman onun ətrafında qoruyucu şar və güc yaranır. Bu güc kişini müvəffəqiyyətə istiqamətləndirir. Bu gün müasir qadınların çoxu özündə həddən artıq çox kişi enerjisi daşıyır. Onlar ürəkdən sevmək və hisslər barədə unudublar. Sevgi ağıl və məntiqə əsaslanmağa başlayıb. Qızlar ərlərini ürəklə deyil, məntiqlə seçməyə çalışırlar: o, yaxşı qazanır, öz mülkiyyəti var, yaxşı ata olacaq və s. belə arqumentlər tapırlar. Qadınlar da nəslin davamı üçün lazım olan enerji dəyişikliyə məruz qalıb. Məsələn, qadın oğlunun həddən artıq qayğısına qalaraq onun kişi keyfiyyətlərini göstərməsinə mane olur. Yaxud da qadın ərinə həyat yoldaşı yox, ana qayğısı göstərməyə başlayır. Bütün bunlar kişinin və qadının arasında enerji mübadiləsinə təsir göstərir… Məhz buradan da cütlük arasında böyük miqdarda fikir ayrılığı yaranır. Qadınlığın əsas təzahürü kişini bütün hallarda qəbul etmək bacarığıdır. Bu, onun qarşısında özünü alçaltmaq deyil. Bu, onu həyat gücü və sözsüz sevgi ilə bürüyə bilmək bacarığıdır. Kişi də öz növbəsindən bundan güc alaraq qadına sahib olduqlarının daha çoxunu və daha çox sevinc bəxş etməyə başlayacaq. publika.az

['qadın', 'xoşbəxt qadın', 'qadın enerjisi', 'uğurlu münasibət', 'qadın-kişi münasibətləri', 'kişi- qadın münasibəti']