Unnamed: 0
int64 0
6.93k
| url
stringlengths 41
313
| title
stringlengths 3
153
| author
stringclasses 256
values | category
stringclasses 371
values | date
stringlengths 17
23
| content
stringlengths 3
89.6k
| tags
stringlengths 6
314
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|
200 | https://kayzen.az/blog/flora/25805/dib%C3%A7%C9%99k-g%C3%BCll%C9%99rinin-%C9%99kilm%C9%99si-v%C9%99-qulluqu.html | Dibçək güllərinin əkilməsi və qulluqu | gunelb | Flora | 1 avqust 2020, 17:31 |
Heç bir şey, hətta musiqi belə insanı təbiət qədər sakitləşdirə bilməz. Xüsusən də yaşıllıq insana xüsusi rahatlıq və zövq verir. Təsadüfi deyil ki, psixoloqlar da yaşılın insanı sakitləşdirdiyini və əsəblərə yaxşı təsir göstərdiyi deyir.
Təbiətin bizə bəxş etdiyi ən böyük nemətlərdən biri güllər, çiçəklərdir. Qədimdən bəri gül sevgi və firavanlıq simvolu sayılır. Güllər əsrlər boyu rəssam və şairlərin diqqətini çəkib və insan yaradıcılığının bütün sahələrində ilham verib.
Təbiətlə üsnisiyyətdə olmaq və güllərə quluq etmək isə onlara baxmaqdan daha çox zövq verir. Güllərə qulluq etmək üçün səbr və zəhmət tələb olunur. Həmçinin güllər hər bir insana xoşbəxtlik və sevinc gətirir. Yəni, onların insan aurasına təsiri yüksəkdir. Qeyd edək ki, güllərin yuxu yozumu da müsbət yozulur. Yəni, güllər hətta yuxuda da xoş təsirini bizdən əsirgəmir.
Güllər ev interyerində xüsusi yer tutur. Lakin hər qadın da dibçəkdə gül əkməyi bacarmır. Bununla bağlı ümumi fikir söyləmək çətindir. Çünki insanlar kimi hər bir gülün də öz xüsusiyyəti və “xarakteri” var. Dibçək güllərinin hər birinə xüsusi qulluq göstərmək lazımdır.
Nəbatat bağının əməkdaşı, aqronom Asif Mehralıyev otaq bitkiləri haqqında məlumat verib. O, bildrib ki, evdə bütün bitkilərin çoxunu yetişdirmək olar. Sadəcə, evdə yetişdirildiyə görə, onlara otaq bitkiləri deyilir.
“Otaq bitkilərini ilin bütün vaxtlarında yetişdirmək olar. Ancaq çiçəkli olan vaxtlarda və çiçəkləmə fazasında olanda əkmək olmaz. Ən yaxşı əkim vaxtı isə mart və oktyabr aylarıdı”.
Aqronom Asif Meraliyev, bitkilərə qulluq qaydalarını da izah edib.
“İlk növbədə gülü əkmək üçün diametri 3-5 sm olan bir qab tapmaq lazımdır. Hündürlüyü isə əkdiyiniz bitkidən asıldır. Dibçəyin dibinə çınqıl, balıqqulağı tökmək olar, qabın dibində isə ona tökülən suyu axıtmaq üçün dəlik olmalıdır. Gülü əkmək üçün xüsusi torpaq hazırlanmalıdır. Torpaq isə kefiyyətli, yumşaq və məhsuldar olmalıdır ki, əkdiyiniz bitki yaxşı inkişaf etsin. Mütəmadi olaraq suvarılmalı və yeniləmə gübrələri tökülməldir. Yaxşı olar ki, tərkibində mineral maddələr və peyinli torpaq olsun. Bunlara əməl olunmadıqda bitkinin kökü yaxşı inkişaf etmir, nəticədə isə çürüyür”.
Qış vaxtı sərin yerə qoyulmalı və otağın temperatur 15-16 dərəcə olmalıdır. Yay-yaz vaxtı isə günəş düşən yerə və açıq havaya qoymaq olar. Bəzi bitkilər var ki, onları ancaq kölgədə saxlamaq olmaz. Bu da bitkinin xüsusiyyətindən asıldır.
Otaq bitkilərini zərərvericilərdən necə qorumaq haqqında fikrilərini bildirib. Onun sözlərinə görə, acı bibər və qoz yarpağından hazırlanmış məhlullardan zərərvericilərə qarşı istifadə etmək olar. Həmçinin xam sabundan da zərərvercilər əleyhinə istifadə etmək olar. Torpağın yapışqanlılığı artırır.
Tütünlə suyu qarışdırıb bitkiyə tökmək olar. Bu üsul da zərərverciləri məhv edə bilir. Qadınlar arasında ev bitkilərinin düşər-düşməz və bədbəxtlik gətirdiyi kimi inanclar da var. Mütəxəssis bu barədə də fikirlərini bildirib.
“Belə bir şey mümkün deyil və elmdə də yoxdur. Sadəcə, bəzi bitkilər var ki, onları çiçəkləyən vaxt otaqda saxlamaq məqsədə uyğun deyil. Bu isə zəhərli maddələr ifraz etməsi ilə bağlıdır. Uşaqlar yarpaqlara toxuna və ağzına vura bilər. Nəticdə də izə zəhərlənmə ola bilər.Tikanlı bitkilərin də uşaqlara ziyan vermə ehtimalı yüksək olduğu üçün otaqda saxlamaq məsləhət deyil. Həmçinin bitkinin çürümüş yarpaqlarını təmizləmək lazımdır".
Bitkilər arasında da su sevəni və su sevməyəni var. Məsələn, kaktus bitkisi suyu çox sevmir. Ona həftədə 1 dəfə su vermək kifayətdir. Ətirşah bitkisi də suya meyilli deyil. Çindən gətirilən dibçək gülləri isə suya daha çox meyillidirlər, onları həftədə iki-üç dəfə sulamaq lazımdır.
Ətirşah, süsən, kaktus, liliya, əzvay, bənövşə, xlorafitus, kalanxoye, aqava… Hərəsinin öz gözəlliyi, öz yaraşığı var. Dibçək güllərinin arasında sağlamlıq üçün xüsusi faydalı olanlar da var. Məsələn, əzvay yarpaqları mədə-bağırsaq, qan dövranı xəstələri üçün müalicəvi əhəmiyyət daşıyır, hətta onun yarpaqlarının yeyilməsi də məsləhət görülür. Xlorafitusun isə üç növü yayılıb. Onu daha çox mətbəxdə saxlayırlar, çünki onda müxtəlif iyləri və qazı udmaq qabiliyyəti var. Həmin bitkinin rəngbərəng açan gülləri, nazik və incə yarpaqları ətrafa gözəllik və yaraşıq verir. Kaktus bitkisi isə şüalanmanın qarşısını aldığına görə kompüterdən çox istifadə edənlərə məsləhət görülür.
Gül-çiçək, təbiət, yaşıllıq həvəskarları bir az da olsun bu həvəslərini evlərində hiss etmək istəyirlər. Bunun ən sadə üsullarından biri ev şəraitində dibçək yetişdirilməsidir.
İlk öncə nə yetişdirəcəyinizə qərar verin. Evdə yetişdirəcəyiniz bitkinin şəkli və funksiyası əhəmiyyətlidir.
Amma yeyə biləcəyiniz növdən bitkilər yetişdirmək istəyirsinizsə bunun əhəmiyyəti yoxdur. Ən məşhur şəfalı bitkilər cəfəri, nanə,reyhan,şüyüd, bibər, kişniş ya da kəklikotu kimi bitkilərdir.
Bitkiləri istəsəniz toxumdan yetişdirə bilərsiniz, istəsəniz bir cücərtiliyə gedərək bir şitil dəstəsini satın ala bilərsiniz.Qərar sizindir.Şitil alacaqsınızsa yarpaqların sarı ya da qəhvərəngi deyil yaşıl olmasına diqqət edin. Köklərin sarı ya da ağ olmasına diqqət yetirin.
Yer seçimi
Bitkilər üçün işıq çox əhəmiyyətlidir.Şəfalı bitkilərin hər biri fərqli işıqdan xoşlanar.
Bəzi bitkilər isti və nəm sevər, amma günəş işığını birbaşa almaları yaxşı olmaz.Bitki üçün ən yaxşı sahəni tapana qədər fərqli yerləşdirmələr təcrübə edə bilərsiniz.
Qab seçimi
Bitkinizin yaşayacağı saxsının böyüklüyü ya da dərinliyi əhəmiyyətlidir, ancaq eviniz pəncərəniz ya da balkonunuz üçün bir dekorasiya olması baxımından da bir o qədər əhəmiyyətlidir. Saxsını otağınız üçün bir tamamlayıcı olaraq görə bilərsiniz.
Cücərtiliklərdə ya da ev aksesuarları satılan dükanlarda saxsı növlərini tapa biləcəyiniz kimi evdə daha əvvəl olan bir qutunu ya da tənəkəni bir fırça ya da lent köməyiylə bəzəyərək öz əsəriniz olan bir saxsı edə bilərsiniz.
Yerləşdirmə: Saxsınıza çiçəyiniz üçün lazım olan ən əhəmiyyətli nöqtələr torpaq, gübrə, su və sulama sistemidir.Yaxşı əmən və bitkini daha çox bəsləyən bir torpaq növü seçmək təklif edilər. Evdə yetişdiriləcək bitkilərə aid saxsıların altında bir dəlik olması və o dəlikdən süzülən suların bir saxsı altlığında toplanması əhəmiyyətlidir.
Xüsusilə toxumdan bitki çıxaracaqsınızsa bitkiləri ayırmaq üçün qeyd etməniz lazımdır.Zərərvericilərdən mühafizə
Bitkilərinizi həşəratlardan qoruya bilməniz üçün yarpaqları çox sıx araşdırmanız və problemi böyümədən həll etməniz lazımdır. Yarpaqlardakı rəng dəyişmələri, kiçik dişlək yerləri böcək tırtıl kimi zərərlilərin xəbərçisidir.
Ümumiyyətlə qoruyucu və müşahidəçi olun.Bitkiniz nəyə ehtiyacı olduğunun əlamətlərini verməyə çalışar.Yarpaqlar yaşıl və dolğun,torpaq nəmli isə problem yoxdur.
Budama prosesi:
Yarpaqları qoparmaq ya da budama etmək sizi üzə bilər amma yeni yarpaqların çıxmasına və inkişafına imkan yaratmaq üçün lazımlıdır.
Bütün bu məsləhətlərə əməl etsəniz, yetişdirəcəyiniz dibçəklərlə evinizin bir küncünü gülüstana çevirə bilərsiniz.
Dibçək gülərinə qulluq səbir və zəhmət tələb edir və onu əkməyin zamanı var. Otaq bitkilərini ilin bütün vaxtlarında yetişdirmək mümkündür. Lakin əkin üçün ən yaxşı vaxt mart və oktyabr aylarıdır.
Orta boylu gül əkmək üçün diametri 2-5 santimetr olan qab götürülür. Qabın altına drenaj üçün dəmir dirəklər açılır, dibinə çınqıl və balıqqulağı tökülür. Bitkinin yaxşı inkişaf etməsi üçün çınqılın üstünə keyfiyyətli, yumşaq və məhsuldar torpaq əlavə olunur. Gül əkiləndən sonra növünə görə ehtiyac duyulduqda suvarılmalı və gübrələrlə qidalandırılmalıdır.
Qışda dibçəkləri mütləq otaqda saxlamaq lazımdır, otağın temperaturu isə 15-16 dərəcədən aşağı olmamalıdır. İsti havalarda gülləri açıq havada, günəş düşən yerə qoymaq olar. Bitkilərin yeri işıq və kölgə sevən xüsusiyyətindən asılı olaraq seçilməlidir. Mütəxəssislər bəzi bitkiləri çiçəkləmə dövründə otaqda saxlamağı məsləhət görürlər, bu, çiçəklərin zəhərli maddə ifraz etməsi ilə əlaqədardır. Uşaqlara zərər vermək ehtimalı yüksək olan tikanlı bitkiləri də saxlamaq məsləhət deyil. Dibçək bitkilərinin sulanması da növünə görə dəyişir. Məsələn, kaktus suyu çox sevmir, ona həftədə bir dəfə su vermək kifayətdir. Ətirşah torpağın üst təbəqəsi quruyandan sonra sulanmalıdır.
Dibçək güllərinin arasında sağlamlıq üçün xüsusi faydalı olanlar var. Məsələn, mədə-bağırsaq, qan dövranı xəstəliklərindən əziyyət çəkənlər əzvay yarpaqlarından istifadə edə bilərlər. Bitkinin sağlam yarpaqlarının yeyilməsi də məsləhət görülür. Müxtəlif qoxu və qazları udmaq qabiliyyətinə malik xlorofitumun üç növü yayılıb. Daha çox mətbəxdə saxlanılan xlorofitumun rəngbərəng çiçəkləri, nazik və incə yarpaqları ətrafa gözəllik və yaraşıq verir. Kaktus şüalanmanın qarşısını aldığına görə kompüterdən çox istifadə edənlərə məsləhət görülür.
Güllərin pəncərə qabağında düzülüşünə gəldikdə isə alçaq gülləri aynabəndin qabağına birinci cərgəyə düzmək lazımdır, hündürlər isə onlardan sonra yerləşdirilməlidir. Belə düzülüş güllərin işıqla havanı bərabər miqdarda ala bilməsinə imkan verir.
| ['dibçək gülləri', 'dibçək güllərinə qulluq', 'dibçək güllərinin əkilməsi'] |
201 | https://kayzen.az/blog/xo%C5%9Fb%C9%99xt-ail%C9%99/25796/qaynana-olma%C4%9Fa-haz%C4%B1rs%C4%B1n%C4%B1zm%C4%B1.html | Qaynana olmağa hazırsınızmı? | gunelb | Xoşbəxt ailə | 28 iyul 2020, 00:12 |
llərcə böyüdüb, boya-başa çatdırdığınlz övladınızın yeni bir həyata başlaması, ailə qurması sizin üçün heç də asan bir iş deyil. Hər bir ana qızı və ya oğlunu xoşbəxt görmək üçün çırpınırsa da, ailəyə yeni gəlmiş gəlin, ya da kürəkənlə münasibətdə bir axsaqlıq da mütləq yaşayır.
Əgər övladınızın xoşbəxt olmasını həqiqətən və ürəkdən istəyirsinizsə, o zaman sizə düşən vəzifə yaxşı qaynana olmaqdır. Yaxşı qaynana dedikdə, əslində necə biri olmaq lazımdır deyə düşünə bilərsiniz. Gəlin etiraf edək ki, bütün qaynanalar gəlinin, ya da kürəkənin ona “ana” deyərək müraciət etməsini istəyirlər. Bu əslində gözəl və qəbuledilən xoş bir istəkdir. Çünki bizə “ana” deyən birini biz daha çox istəyəcək, necə deyərlər, elə sözün həqiqi mənasında övladlmız kimi qəbul etməkdə çətinlik yaşamayacağıq. Amma burada toxunalacaq bir nüans var. Bu kəlməni eşitmək nə qədər xoşdursa, içdən gələrək söylənilməsi daha xoşdur. Ona görə də çalışmaq lazımdır ki, “ana” sözünü içdən gələrək eşidək, zorla qəbul etdirməyək. Axı təbii davranış quruca deyilən sözdən daha vacibdir.
Qaynanalarla gəlinlərin arasında yaşanan əsas problemlərdən birinin də ev təmizliyi üstündə olduğunun şahidi olmuşuq. Bəzi qaynanalar elə bil ki, qarşısına gündəlik öhdəlik qoyurlar. Oturub bütün günü altdan-altdan gəlinin hərəkətlərini izləyirlər. Vay o gündən ki, gəlin stəkanı boşqabdan sonra yuya, yaxud da öz otağını qaynananın otağından əvvəl təmizləyə. Qaynana da bu zaman himə bənd imiş kimi iradı irad dalınca gətirəcək, söz-söhbət baş alıb gedəcək. Bu qaynanaların etdikləri səhvlərdən biridir. Uyğunlaşmadığı bir mühitdə gəlindən mükəmməl nəticəsi olan iş gözləmək doğru deyil. Deyinməkdən, irad axtarmaqdansa, bəzi hərəkətlərə göz yummaq, zamanı çatanda şirin bir dillə səhvlərini demək lazımdır.
Digər bir problem isə nənələrin nəvə həvəsində olmalarıdır. Oğlumu evləndirmişəmsə, tez bir zamanda da nəvəmi qucağıma almalı, muradıma yetməliyəm fikridir. Müəyyən səbəblərdən bu prosesdə gecikmə ola bilər. Bunun üçün evdə gəlinə üz turşutmaq, kinayəli danışmaq, onların isti, xoşbəxt yuvasına bir soyuqluq qatmaq anaya yaraşan hərəkətdirmi? Əlbəttə ki, yox! Bu davranış övladınızın ailəsindəki münasibələrə ancaq mənfi təsir göstərəcək, səbrli olmaq lazımdır.
Bu gün bu mövzuda bir qədər açıq danışmaq istəyirəm. Bəlkə də çoxunuzun qarşılaşdığı bir səhnədən danışacam indi. Bəzən qaynana böyüklüyünü əlində əsas tutaraq həssas bir mövzuda çox məsuliyyətsiz davranır. Tutaq ki, bir evdə, birgə yaşadığınız bir gəlininiz var. Həftə sonudur, istirahət günlərindən biridir. Siz yaşınızla bağlı (yaxud da xasiyyətinizə inad) səhər erkəndən oyanmısınız. Hökmlə oğlunuz yatan otağın qapısını döyüb onları oyatmaq ixtiyarınız yoxdur. Əgər bunu edəcəksinizsə, o gəlindən qarşılıq olaraq xoş üz gözləmək haqqınız qalmadı demək.
Daha bir həssas mövzu: gəlininiz və ya kürəkəninizlə aranızda anlaşılmazlıq yaranıbsa, buna öz övladınızı qatmadan çözüm tapın. Oğlunuzu, ya da qızınızı iki daşın arasında qoymayın, bu onların özləri arasındakı münasibətə bir sərinlik gətirmək deməkdir.
Hər problemin tək bir həlli var: danışmaq. Gəlininiz, ya da kürəkəninizlə bir problem yaşadığınızda küsmək, səssiz qalıp üz turşutmaq, ya da dodaqaltı danışmaq problemin həlli deyil, bu sizə yaxşı heç nə qazandırmaz. Bəlkə də fərqində olmadan etdikləri bir yanlışlıqdan dolayı onlarla danışmamanız vəziyyəti daha da çıxılmaz bir hala gətirər. Ən yaxşısı danışlb nədən incidiyinizi deməkdir.
Gəlininizin, ya da kürəkəninizin sizə qarşı xoş davranmasından sui-ustifadə edərək, “borcudur” deyib düşünməyin. Bunu edirsə, sizə olan hörmətindən, istəyindən edir, heç kim içdən gəlməyən bir istək olmadan, məcburiyyətdən qarşısındakına çiçək və ya digər hədiyyə almaz. Qarşı tətəfdən bunu gördüyünüz halda, mütləq bu davranışı qiymətləndirməli, təşəkkürünüzü bildirməlisiniz.
Qaynanaların ən çox yaratdlqları problem bilirsiniz nədir? Mən deyim, siz də təsdiqləyin.
Xüsusi günlər, bayramlar var ki, bütün ailəni bir yerdə görmək istəyirsiniz. Bu olduqca normal bir istəkdir, anlamamaq mümkün deyil. Amma unutmamalısınız ki, övladınızın artıq sahib olduğu bir ailəsi var. Bu mövzuda çox həssas davranmağınız gərəkdir. İxtiyarı və seçimi cavanların öhdəsinə buraxmaq lazımdır. Bəlkə də gənclərin baş-başa zaman keçirmələri üçün dəstək olmanız daha məqsədəuyğundur.
Sonda isə bütün gənc qaynanalara bir tövsiyəm var: Gəlininizə, ya da kürəkəninizə nə qədər küskün və ya hirsli olsanız da başqalarının yanında onların qarasınca danışmayın. Aranızda nə yaşanırsa yaşansın, ailə xaricindən birinin bilməsinə gərək yoxdur. Gileyinizin kürəkənin, ya da gəlinin qulağına çatması vəziyyəti qəlizləşdirə bilər. Belə hallarda mövzunu müzakurə edəcəyiniz tək insan, elə problem yaşadığınız şəxsin özüdür, unutmayın! Müəllif: Sevincli Dünya
| ['qaynana', 'qaynana gəlin', 'qaynana gəlin münasibətləri'] |
202 | https://kayzen.az/blog/psixologiya/25792/nepal-m%C3%BCdrikl%C9%99rind%C9%99n-m%C9%99sl%C9%99h%C9%99tl%C9%99r.html | Nepal müdriklərindən məsləhətlər | gunelb | Psixologiya | 26 iyul 2020, 22:57 |
1. Ağır-ağır danışın, ancaq sürətli düşünün.
2. Camaatı qohumlarına görə mühakimə etməyin.
3. «Səni sevirəm» dediyiniz zaman doğru danışın!
4. «Təəssüf edirəm» dediyiniz zaman insanın gözlərinə baxın. 5. Başqalarının yuxularına və arzularına gülməyin.6. Camaata gözlədiklərindən artıq verin və bunu sevincək halda edin.
7. Həmişə yaddaşınızda sevdiyiniz bir şeir saxlayın.
8. Eşitdiyiniz hər şeyə inanmayın, malik olduqlarınızı sərf edin, yuxunuzu almayanadək yatın.
9. Böyük sevgi və əzəmətli nəaliyyət böyük risk tələb edir.
10. Məğlub olduğunuz zaman bundan dərslə yanaşı mənfəət də çıxarmağa çalışın.11. Özünüzə hörmət edin, başqalarına hörmət edin. Əməllərinizə cavabdeh olun.
12. Balaca mübahisəyə böyük dostluğu yerlə-yeksan etmək imkanı verməyin.
13. Səhv etdiyinizi anladıqda onu yaymağa başlamayın, dərhal düzəltməyə çalışın.
14. Hər gün bir müddət təklikdə olun.
15. Mübadiləyə açıq olun, amma dəyərlərinizi əlinizdən verməyin.
16. Bəzən susmaq — ən gözəl cavabdır.
17. Daha çox kitab oxuyun.
18. Allaha inanın, ancaq həmişə maşınınızı bağlayın.
19. Sevdiklərinizlə mübahisə etdikdə indikilər barəsində danışın, keçmişdəkilər barəsində yox.
20. Sətirarası oxuyun.21. Bildiklərinizi uşaqlarla bölüşün. Bu gün bu əməl ölümsüzlüyə çatmağın yeganə məşhur yoludur.
22. Yerlə zərif davranın. Zibilləməyin.
23. Sizə yalan danışdıqda heç vaxt söz kəsməyin.
24. Başqalarının işlərinə qarışmayın, boş-boş məsləhətlər verməyin.
25. Sizinlə öpüşdükdə gözlərini yummayan insana etibar etməyin.
26. Hər il heç vaxt olmadığınız yerə yollanın.
27. Əgər çoxlu miqdarda pul qazanırsınızsa, onlardan başqalarına yardım etmək naminə xərcləyin.
28. Unutmayın ki, istədiyini əldə edə bilməmək — bəzən elə bəxti gətirməkdir.
29. Uğurunuzu — ona görə qurban verdiyiniz şeylərə uyğun olaraq dəyərləndirin.
30. Sizin «mən»iniz — elə səyahətinizin son nöqtəsidir.
Tərcümə: Fərid Abdullah
| ['məsləhətlər', 'müdriklərdən məsləhətlər'] |
203 | https://kayzen.az/blog/edebiyyat/25787/az%C9%99rbaycan-%C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1nda-magik-realizm.html | Azərbaycan ədəbiyyatında magik realizm | gunelb | Ədəbiyyat | 25 iyul 2020, 00:30 |
Magik realizm (bəzən “cəlbedici realizm”, “mistik realizm” də adlandırılır) cərəyanına mənsub yazıçıların əsərlərində müxtəlif sehirli, əfsanəvi varlıqların, magik əşyaların, mənsub olduğu xalqın, inandığı dinin mistik əhvalatlarının, obrazlarının əksi, əsərdə zamanın mücərrəd bir məfhuma çevrilməsi və s. məqamlar mühüm yer tutur. Q.Q.Markes, A. Karpentiyer, X. Kortasar, M.Bulqakov kimi dünyaca məşhur yazıçıların əsərləri magik realizm cərəyanına dünya ədəbiyyatında özünəməxsus yer qazandırmışdır. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında bu cərəyanın təsiri Y. Səmədoğlunun, Elçinin, Anarın, İ. Hüseynovun, K. Abdullanın, İ. Fəhminin, M.Cəfərlinin və b. yaradıcılığında izlənilir. Yusif Səmədoğlunun “Deyilənlər gəldi başa” əsəri magik realizmin gözəl nümunələrindən biri kimi diqqəti cəlb edir. Əsərdə lal-kar Səməndərin mistik bir dünya ilə əlaqədar olması, qırx şəhidlə bağlı əfsanənin xatırlanması, Səməndərin yaşının bilinməməsi kimi elementlərlə yanaşı yazıçı əsərə folklorumuzdan gələn magik bir obrazı – hal anasını da daxil etmişdir. Xalq inanclarına görə hal anası hamilə qadınların ciyərini çıxarıb çaya aparır, orda yuyub balaları ilə yeyir. “Əsatirlər, əfsanələr və rəvayətlər” kitabında hal haqqında aşağıdakı məlumat verilmişdir: “Hal nənəsi su dibində, şır dibində olur. O, arvaddan əmələ gəlib. Əvvəl öz uşağını yeyib. Sonra yeddi gün yeddi uşaq yeyib. Sonra da düşüb zahıların üstünə. Gündüz arvad olur, gecə hal nənəsi…Zahı tək qalmamalıdır. Onun yanına şiş, qayçı, bıçaq qoyurlar ki, hal anası onu aparmasın. Zahı yatan otağın divarlarına cızıq çəkirlər. Hal anası başını acadan uzadıb deyər ki, ay arvad, ver uşağını əmizdirim. Əgər zahı uşağını əmizdirməyə versə, uşaq halın südündən əmsə, o saat öləcək, ya da dəli – cinli olacaq. Zahı uşağı verməyəndə hal anası onun ciyərini çıxarıb aparır, çayda suya çəkir, zahı ölür. Onda deyirlər ki, zahını hal apardı. Bu vaxt gərək tez gedib suyu qılınclayalar, göyə güllə atalar, evdəki suları boşaldalar ki, zahının ciyərini hal suya çəkə bilməsin. Belə eləsələr, zahı ayılar.”Qeyd edək ki, Hal anası magik personaj kimi Mövlud Süleymanlının “Köç” əsərində də işlənilmişdir. Əsərdə Bəkil anasını hal aparmaması üçün çayın suyunu qılınclayır, hətta hal kişidən, kişi səsindən qorxduğu üçün oğlan olduğunu düşmənlərdən gizlətsələr də, Bikə adı altında qız övlad kimi yaşamağa məhkum olan bu gənc anasını qurtarmaq üçün çarəsiz qalıb qışqırır.
“– Bikə, tez ol, bıçaqla suyu doğra, ananı hal aparır. Bikə qurşağa qədər suya girdi, suyu eninə-uzununa doğramağa başladı...
Qışqır, suyu doğraya-doğraya bağır, kişi səsi lazımdır”
Əsərdə hal anasının zühuru ilə ətraf aləm də qəribə şəkildə dəyişməyə başlayır. O səsi ilə, nəfəsi ilə yalançı bahar, yalançı dirilik gətirir və təbiətin də nizamı pozulur.
“– Dünya, qurdun ulasın sənin! – Hal anasıydı, belə dedi, səsinin, nəfəsinin dibiylə güldü, hava açıldı. Əslində bu Hal anasının səsinə görə idi, hər şey aldanıb dingildəməyə başlamışdı. Çiçəklər az qalırdı kökündən çıxsın, ona görə də vaxtsız böyüdü hamısı, qoxuları dörd yana ah kimi yayıldı, qoz ağacının çevizləri qaqqıldaşa-qaqqıldaşa yetişdi, almalar vaxtından-vədəsindən əvvəl yetişdi…”
Yusif Səmədoğlunun “Deyilənlər gəldi başa” əsərində hal arvadının bütün spesifik keyfiyyətləri qabarıq verilmiş, hətta, onun insanları idarə etdiyi, haqq divanına çəkdiyi göstərilmişdir.
“Hal arvadının cəzası belədir: kimi ki, dünyadan vaxtsız aparıb qara torpaq altındakı Sarı hamama gətirir, qiyamət gününə qədər, göydəki günəşin son qızmar zərrəsinin soyuyub buza dönəcəyi ana qədər, bütün kainatın işığı çözəlib sönənə qədər o bəndənin yaddaşını, xatirələrini yoxa çıxardıb xırda-xırda gümüş mücrülərə yığır, gecə-gündüz torpaq altından qalxan atəşlərin ətrafında saxlayır.”
Mövlud Süleymanlının yaratdığı hal anası obrazı inanc və rəvayətlərdən tanıdığımız mifik obrazdır, belə demək mümkünsə “klassik hal anası”dır. Lakin Yusif Səmədoğlunun yaratdığı Hal anası artıq modifikasiaya uğramış bir obrazdır. Bu əsərdə hal anası hamilə qadınların qorxduğu bəsit mifik bir canlıdan bütün canlıları haqq divanına çəkən bir ilaha çevrilir.Anarın “Gözmuncuğu” povestində də magik realizmin elementlərinə rast gəlinir. Əsərin qəhrəmanı, el arasında “bəd nəzər” adlanan qüdrətə sahib olan Əhliman bu sayədə əfsanəvi Diri baba ilə görüşə nail olaraq ondan Hörmüzd olduğunu və öz daxilindəki Əhrimənlə daim mübarizə aparmalı olduğunu öyrənir. Süjet irəlilədikcə yazıçı əsərə bəd nəzərdən əlavə digər magik elementlər də daxil edir: göz muncuğu və qədim, dünyanın sonu haqqında məlumatın yazıldığı xalça. Anarın bir insanın cismində birləşən Xeyir və Şərin təcəssümü olan qəhrəmanı öldükdən sonra yenidən dirilir. Qeyd edək, bu sadəcə bir ölünün xortlaması deyil, reinkarnasiyadır. Buddistlərin təliminə görə insan öldükdən sonra onun ruhu yenidən dünyaya gələrkən dəyişilib tam fərqli bir həyat yaşayır. Dirilənin Xeyirmi yoxsa Şərmi, Əhrimənmi yoxsa Hörmüzdmü olduğunu müəyyənləşdirməyi oxucuya həvalə edən yazıçı əsər boyu təhkiyə vasitəsilə bu iki zidd qüvvəni fərqləndirir. Əsərdə Xeyir I şəxsdə, Şər III şəxsdə təsvir olunur. Anar bununla Şəri də Xeyirin vasitəsilə müşahidə edərək insanın əsas qayəsinin, mayasının Xeyir olduğunu vurğulayır. Qəbirdə dirilən Əhlimanın monoloqu da maraqlıdır. Bu monoloq həm I, həm də III şəxsdə qələmə alınıb. Demək, dünyaya həm xeyir, həm də şər birgə qayıdır. Bunlardan hansının üstünlük əldə edəcəyi isə sirdir.
Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında magik realizm cərəyanında yazılmış əsərlərdə ruhlarla, reinkarnasiya ilə əlaqədar məqamlar üstünlük təşkil edir. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dərəsi” əsərində dərvişlər sehrbazlıq və nekromantiya – ruh çağırma ilə məşğul olurlar. Romanda Səyyah Sehrbaz cəllad Məmmədqulunun ruhunu çağırır. Səyyah Sehrbazın ruhlar haqqında söylədikləri şaman inamlarına tam uyğundur. “Dünyada hələ doğulmamış,
amma hökmən doğulacaq adamların da ruhları olur. Bu hələ doğulmamış adamların ruhları yəqin ki, bizim ətrafımızda gəzib – dolaşır, doğulub bu dünyada artıq yaşamış adamların ruhları ilə təmasa girməyə cəhd edir...onlardan bir uşaq həvəsi və bir uşaq inadı ilə dünya barədə, buradakı məmləkətlər barədə, həyat barədə nəsə öyrənmək istəyirlər. Ölmüş adamların ruhları bəzən səbr və təmkinlə, bəzən də hövsələsiz bir halətdə bildiklərindən və bilmədiklərindən, eşitdiklərindən və eşitmədiklərindən onlara bəzi – bəzi şeylər danışır, danışdıqca da ağızlarını açıb böyük hörmət və izzət ilə, intəhasız maraq və şövq ilə onları dinləyən, onlardan nəsə öyrənmək istəyən və dünyaya gəlmələrinin növbəsini gözləyən, bəzi zaman gözləməyə səbrləri çatmayan bu hövsələsiz ruhlara məyus – məyus, acı – acı baxırlar.”( 1, 62.). K. Vəliyevin “Elin yaddaşı, dilin yaddaşı” kitabında şaman inamlarına dair verilən məlumatlara əsasən şamançılıqda ölən adamın ruhu başqa, yeni doğulan insanın bədəninə girərək dünyaya təkrar gəlir. Ruh heç kəsin gözünə görünmədən ətrafda dolaşır. Ruhlarla ancaq şamanlar təmasda ola bilərlər. Onlar insanlarla ruhlar arasında vasitəçidirlər. Deməli, Səyyah Sehrbaz da şamandır. Uzun zamandan bəri Ağ dərvişin ruhunun yenidən dünyaya gəldiyini bilən və onu axtaran Səyyah Sehrbaz Cəllad Məmmədqulunun övladını görən zaman Ağ dərvişin reinkarnasiyası olduğunu anlayır və Cəllad Məmmədqulunun ölümündən sonra uşağı götürərək Sehrbazlar dərəsinə aparır.
Müəllif: Elnarə Qaragözova
| ['milli ədəbiyyat', 'yerli ədəbiyyat', 'magik realizm', 'Anar Gözmuncuğu', 'Kamal Abdulla Sehrbazlar dərəsi', 'mustəqillik dövrü azərbaycan ədəbiyyatı'] |
204 | https://kayzen.az/blog/edebiyyat/25783/f.m.-dostoyevski-yarad%C4%B1c%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1nda-u%C5%9Faql%C4%B1q-m%C3%B6vzusu.html | F.M. Dostoyevski yaradıcılığında uşaqlıq mövzusu | gunelb | Ədəbiyyat | 22 iyul 2020, 22:39 |
Ìstənilən dövrdə yazıçılar uşaqlıq mövzusuna laqeyd qala bilməyiblər. Uşaq dünyası yazıçıları daima həyəcanlandırıb, düşündürüb, yazmağa sövq edib.
XIX əsrin ortalarında uşaq mövzusu rus qəzet və jurnal səhifələrində geniş müzakirə olunurdu. Diskussiyalara tanınmış psixoloqlar, pedaqoqlar və yazıçılar da qatılırdılar. Müzakirələrdə müasirlərinin sosial və əxlaqi nöqsanlarını açmaq üçün cəmiyyətin diqqətini uşaqların saflığına, məsumluğuna çəkməklə göstərməyə çalışıblar.
Bir çox yazıçılar uşaqlar haqqında sentimental-əxlaqi ədəbi üsullarla, ən yaxşı halda böyüklərin zərif yumorunu qatmaqla yazsalar da, onların daxili dünyasının dərinliyinə nüfuz edə bilməmişdilər. F.M. Dostoyevski isə öz əzərlərində uşaq ruhuna daha da yaxınlaşmaqla, onların daxili dünyasına yol tapmağa nail olmuş yazıçılar sırasındadır. Yazıçının bu incə qabiliyyətini ilk dəfə «Karamazov qardaşları» əsərini (mənə görə İlyuşa Sneqirov obrazı Dostoyevskinin yaratdığı şedevr uşaq obrazıdır) mütailə edərkən kəşf etsəm də, digər əsərlərini də oxuyaraq bu məsələdə yanılmadığıma əmin oldum.
«Uşaqlıq mövzusu» Dostoyevski yaradıcılığında xüsusi mövzulardan biridir. Hələ 1876-cı il, «Yazıçının gündəliyi»nin fevral buraxılışında yazırdı: «Qulaq asın: biz uşaqlar qarşısında özümüzü çəkməməliyik, biz onlardan daha fənayıq». <… > onlar bizə çox şeyi öyrədirlər və <… > sadəcə bir ünsiyyətlə bizi yaxşı təsir edirlər. Aramızda olmaqla ruhumuzu insaniləşdirirlər. Ona görə də onların mələkliyinə, məsumluğuna, hətta ən qüsurlu vərdişinə, məsuliyyətsizliyinə və mütəəssir edən müdafiəsizliyinə hörmət etməliyik".
Dostoyevskinin uşaq ruhuna, uşaq qəlbinə «nüfuzetmə» mexanizmi ədəbiyyatşünaslar tərəfindən əvvəllər səthi tədqiq olunsa da, sonradan təsvir vasitələrinin təhlili və uşaq obrazlarının yaradılması formasına diqqət artırılmışdır. Dostoyevski romanlarında təsvirin plastik vasitələri (əsasən jestlər) xüsusi məna kəsb edir. Məhz onların köməyi ilə yazıçı «vizuallaşdırmaya», vizual obrazın maksimal bütövlüyünün çatdırılmasına nail ola bilib. Dostoyevskinin demək olar, elə bir əsəri yoxdur ki, orda sevimli uşaq obrazı olmasın. Onun uşaq obrazları çox zaman kasıbların uşaqlarıdır. Əzablar onların üzündə əks olunur və onların daxili iztirabını oxucu da hiss edir. Bu obrazlar istənilən situasiyada, istər 1879-cu ildə "Ədəbiyyat səhəri" qəzetində dərc edilmiş «Milad ağacındakı oğlan» hekayəsindəki balaca qəhrəmanın başına gələn əhvalatda, istərsə də digər əsərlərdəki Netoçka Nezvanova, İlyuşa Sneqirov situasiyasiyalarında, hər biri ayrılıqda oxucunu bir başqa kədərləndirir, dünyaya uşağın gözündən baxmağa sövq edir, öyrədir, dərs verir. Dostoyevski yaradıcılığında «uşaqlıq mövzusu»nun işlənməsinin digər rus yazıçılarının yaradıcılığındakı obrazlardan fərqlənirdi. Çünki Dostoyevski uşaq mövzusuna ənənəvi anlayış və baxış müstəvisindən sıyrılıb, uşaqlıq probleminə öz orijinal, fərqli baxış bucağından baxmağı təqdim edir. Onun yaradıcılığında vahid və tamamlanmış bədii-fəlsəfi uşaqlıq konsepsiyası zəncirinin ayrı-ayrı halqalarına nəzər saldıqda iki məsələ diqqətimizi çəkir. Yazıçı uşaqlıq mövzusuna müraciət edərkən, bir tərəfdən qəhrəmanlarının həyat mənzərəsini daha geniş aspektdə təqdim edir, xarakterlərin böyümə mühitindən və situasiyalardan asılı olmasını çatdırır, digər tərəfdən uşaqlıq mövzusuna — saflıq, təmizlik, məsumluq və pozitivlik qaynağı kimi müraciət edir. Bundan başqa uşaqlıq mövzusu yazıçının əsərlərində həm də metafora-alleqorik çalara bürünür («Bütün insanlar — uşaqdırlar»).
Uşaqlıq mövzusu oxucunu bütövlükdə Dostoyevskinin bədii konsepsiyasını başa düşməyə yaxınlaşdırır. Fyodor Mixayloviçi narahat edən, əzab verən bütün əsas ideyalar: xristian insan konsepsiyası və İsa obrazı, yaxşılıq və pislik, hər şeyi bağışlamaq, şəfqət və mərhəmət, «insanda insan axtarışı», "ölü insanın dirilməsi" və bu kimi başqa «böyüklərin ədəbiyyatında» qabardılan məsələlər öz həllini uşaqlıq mövzusunda tapır. Dostoyevskinin personajları uşaqlıq dövrü yaddaşında qalmış uzaq epizodlara tutunaraq xilas yolu axtarır (Raskolnikovun yuxusu). Dünya günahlarıyla çirklənmiş böyüklər şüuraltı olaraq uşaqlıqdakı rahatlığı, təmizliyi, həyata sağlam tutunmağı sarılırlar.
Dostoyevksiyə görə «Dünyanın bütün harmoniyası əzab çəkən körpə bir damla göz yaşına dəyməz» (İvan Karamazov obrazının dilində), uşaqları ölən dünyanın mövcud olmağa haqqı yoxdur.
"İnsanlar arasında günah həmrəyliyini başa düşürəm, cəza və mükafat həmrəyliyini də anlayaram, ancaq uşaqları günahlara şərik etmək, onları atalarının bütün pisliklərinə ortaq etmək məsələsi bu dünyada deyil və bunu anlamıram. Bəlkə də, təlxəyin biri qalxıb deyəcək ki, uşaq da böyüyüb günah sahibi olacaq, amma o böyümədi, onu səkkiz yaşında itlərə yem etdilər" («Karamazov qardaşları»).
Kasıblıqdan ölən uşaq obrazlarıyla yazıçının yaradıcılığının ilk mərhələsində də Milad ağacındakı oğlan" hekayəsi və ilk romanı «Yoxsul insanlar»da (iki ailə- Pokrovskilər və Qorşkovlar öz oğullarını dəfn edirlər) qarşılaşırıq. Bu əsərlərindən göründüyü kimi, Dostoyevski uşaq problemlərinə özü də çarə axtarırdı, hələ həll yolunu göstəmərsə də, bu problemlərin mövcudluğunu təsvir edirdi.
Sonrakı dövr əsərlərində isə uşaqlıq probleminin həllini İncil ənənələrindən faydalanaraq jest vasitəsiylə təqdim edir. 1876-cı ildə «Yazıçının gündəliyi» buraxılışına hazırlıqlar zamanı Dostoyevski qeyd edirdi: "İncildə İsa Məsihin uşaqlarla görüşüb, xeyir-dua verməsi səhnəsi olmasaydı, buna təəccüblənərdim".
İsa Məsihin uşaqların əhatəsində təsviri "İdiot" romanında da öz əksini tapıb. Knyaz Mışkin fərqində olmadan Nastasya Filippovna və Roqojini xilas etmək üçün onların başlarını oxşayır. Əsərdə belə səhnə var; Aqlaya Nastasya Filippovnanın evindən qaçdıqdan sonra, o isə Roqojini axırıncı dəfə qovduqdan sonra, «knyaz… gözünü ondan çəkmədən başını oxşayırdı və hər iki əliylə balaca uşaq kimi üzünə sığal çəkirdi. Knyaz onun gülüşünə gülür, göz yaşlarına ağlamağa hazırdı. O, <...> çətin ki, nəsə anlayırdı, amma sakit gülümsəyirdi».
Uşaqlıq mövzusunda niyə məhz İsa Məsih obrazı Dostoyevskini cəlb edirdi?«Dostoyevskinin maraqlı bir fikri var: deyir, əgər mənə təsdiq etsələr ki, İsa Məsih həqiqətən kənardır, mən yenə də İsa Məsihlə qalmaq istərdim, nəinki həqiqətlə. Yəni, İsa onun üçün həqiqətdən də üstündür, ən böyük həqiqətdir. Dostoyevski həqiqəti elmdə yox, fəlsəfədə yox, məhz dində tapır. Bax ona görə də din insanı yaşamağa sövq edir. Elm ölümün labüdlüyünü, din isə həyatın əbədiliyini sübut edir. Elm həyatı, din isə ölümü unutdurur. Dostoyevskini də dinə bağlayan bu idi. Ona görə də dini həqiqət onun üçün fəlsəfi, elmi həqiqətdən üstün idi» (Məmməd Qocayev — Kaspi.az qəzeti, 2017, 11 mart).
Bundan başqa hamıya qarşı sonsuz və təmənnasız sevgi, yaxşıya və pisə qarşı eyni sevgi, bu, yalnız peyğəmbərlərə və müdrik insanlara bəxş edilmiş qeyri-adi bir duyğu məhz knyaz Mışkin obrazında vardı. Bu mənada əsərin final səhnələrindən biri çox simvolikdir. Hər iki dost Mışkin və Roqojin sevdikləri qadının cəsədiylə birlikdə otaqda, ağılsızlığın sərhəddində, sanki iki uşaq kimi bir-birilərinə sığınırlar: «Roqojin <...> qışqırıb gülürdü, <...> belə hallarda knyaz titrək əlini ona sarı uzadır, ehmallıca onun başına, saçlarına toxunur, yanaqlarını sığallayırdı… Bundan artıq heç bir şey edə bilmirdi! O, <...> üzünü Roqojinin solğun və hərəkətsiz üzünə dayadı; onun gözlərindən Roqojinin üzünə gözyaşı damcıları süzülürdü, lakin ola bilsin, o <...> bu göz yaşlarından tamam xəbərsiz idi».
Dostoyevskiyə görə uşaqlar heyrətləndirici intuisiyaya və instinktiv olaraq xeyrə çəkmə qüvvəsinə malikdirlər, amma tam formalaşmamış xarakterləri, inkişaf etməmiş intellekt, iradə, həyat təcrübələri zülm, qəddarlıq qarşısında onları aciz və üzüyola edir.
Yazıçının təsvir etdiyi uşaqlar həm də — çətin uşaqlardır. Onların «qəribə qürur»u, «sərtliyi və inamsızlığı» var. Uşaqlar hələ öz daxili işıqlarını tanıya bilmədikləri üçün kütləvi şəkildə knyaz Mışkinin və Alyoşa Karamazovun ardınca gedirlər, yaxud asanlıqla mənfi şeylərin təsiri altına düşürlər. Onlar zəifi acıqlandırır və zəhərləyirlər («Karamazov qardaşları»nda İlyuşanı). Bu mənada yeniyetmələr böyüklərdən də aqressiv olurlar. Liza Xoxlokova Alyoşa Karamazovu Qruşenkadan daha pis acıqlandırır. "İdiot" əsərindəki 16 yaşlı İppolitdə obrazı kor və amansız eqosentrizmin təzahürlərini görürük. Dostoyevskinin yeniyetmələri qisassız qalmış əzablarla davam etmək istəmirlər, onlar intiqam arzusuyla yaşayırlar. Buna baxmayaraq, Dostoyevski yenə də bu cür uşaqları sevir, ona görə yox ki, onlar daxilən məsumdurlar, mələkdirlər, ona görə ki, onların xarakterləri hələ tam olaraq oturmayıb, formalaşma tamamlanmayıb. Onlar hələ daxili dünyalarının hansı istiqamətdə yol aldığından xəbərsizdirlər, buna görə də bəzən böyüklərdən də qəddar, həm də böyüklərdən də mərhəmətli ola bilirlər.
Dostoyevski əbədi xeyir və şər, «alçaldılmış və təhqir edilmişlər» problemini həm də uşaq mövzusu üzərindən açır. Yazıçı əbədi ədalət axtarışını varlığının bütün qüvvəsiylə qorxuları yenib, «hücumçu» mövqeyi tutmuş, bütün dünyaya öz ləyaqət və şərəf haqqının sübutunu balaca qəhrəman İlyuşanın obrazında göstərir. Nəticədə İlyuşa ölür və ölərkən Alyoşaya «hücumunun» və Smerdyakovun təhrikiylə iynə batırılmış bir tikə çörəyi küçə itinə atmasının peşmanlığını çəkir. O böyük dostu Alyoşa Karamazov, atası və dostlarıyla halallaşaraq sakitcə gözlərini yumur. Bəlkə də onun ölümüyülə Dostoyevski uşaqların Allahla əzəli yaxınlığı fikrini təsdiq etməyə çalışıb. Doqquz yaşlı «günah işləmiş» uşaq ölümüylə doğmalarını, "ənənəvi" uşaq qəddarlığını unutmuş dostlarını duruldur, ətrafındakıları ucaldır. Beləliklə, uşaqlıq bir daha saflığın qaynağı kimi göstərilir.
Bu səbəbdən uşaqlara qarşı diqqət və mərhəmət göstərilməlidir. Yazıçının «Uşaqlar kimi olun!» nəsihətinə əməl olunarsa, kim bilir, bəlkə də yer üzündə «cənnət» qurulmuş olar. Müəllif: Ceylan Mumoğlu
| ['Dostoyevski yaradıcılığı', 'Dostoyevski'] |
205 | https://kayzen.az/blog/qadin/25780/ya%C5%9Fa-uy%C4%9Fun-%C9%99tri-nec%C9%99-se%C3%A7m%C9%99li.html | Yaşa uyğun ətri necə seçməli? | gunelb | Qadın | 22 iyul 2020, 14:47 |
Qədim dövrlərdə ətirlər makiyaj və dəriyə qulluq məhsulları kimi gözəllik üçün istifadə edilərdi. Əvvəllər ətir olaraq müqəddəs yağlardan istifadə edilərdi. Babil, Şumer və Aşurlular qoxulu yağları xüsusi qablarda yandırar və saçlarını ətirdən istifadə edərək gözəlləşdirirdilər… Kişilərin istifadə etdiyi taxma saqqallarda belə qoxulu yağlar və ətirlərdən istifadə edilərdi. Finikyalılar və Kartacalılar üçün ətirlər yaxşı bir ticarət vasitəsi idi. Dövrün qaynaqlarına görə, ən bahalı və qiymətli ətirlər misirlilər tərəfindən istehsal olunurdu.
Ətir seçməyin ən yaxşı yolu nədir? Qoxunun dilini anlamağınız lazımdır:Çiçəkli qoxular: Şirin çiçək qoxular əsaslıdır, qadına xas bir qoxu yaradır.
Cəzbedici qoxular: Daha sıx, vanil və bitki qoxularının birləşməsindən meydana gələr.
Meşə qoxuları: Sıx, ədviyyatlı və ya yanıq paçuli (silhat) və ya dəri qoxulu belə ola bilər.
Su qoxuları: Yüngül və dinləndirici. Bu qoxular hava ya da yüngül bir dəniz mehi kimidir.
Sitrus qoxuları: Portağal, limon və cökə qoxularıdır. Yəni daha canlı.
Hər yaşın özünəməxsus şifrəsi, anlayışı, cazibədarlığı və özünə xas ətri var.
20 yaş: Hər şey sizin üçün yenidir. Buna görə daha təcrübəli ola bilərsiniz. Bu yaşların şıltaq ruhuna ən uyğun qoxular iti və güclü ifadəlidir. Özünüzü göstərmək və hiss etmək üçün əhəmiyyətlidir. Meyvəli və ekzotik tərkibli nar qoxusu eyni zamanda, cazibədarlığı ortaya çıxarır. Ağ yarpaqlı portağal çiçəyi və inciçiçəyi xaricində vanil və ənbər notalarıyla hazırlanmış ətirlər daha cəzbedici olur.30 yaş: Konfranslar, işgüzar görüşlər, peşə məsuliyyətləri… 30 yaşında olanlar ümumiyyətlə iş yerində daha çox vaxt keçirirlər. Buna görə də istifadə etdiyiniz qoxular bu yaşlarda özünü daha çox ön plana atmadan əldə edilmiş hakimiyyətin işarələrdir. Siyahının başında ümumiyyətlə, yaşıl və ədviyyat məzmunlu qoxular yer alır. Güclü sitrus bitkisi notaları da özünə güvən və cazibəsini ortaya qoyan qoxulara həyat verir.40 yaş: Bu yaşlardakı qadınlar artıq ətirlərindən gözəl qoxu verməsi xaricində başqa şeylər də gözləyirlər. İstifadə etdiyi bu qoxu onu görünməyən bir barama kimi qucaqlamalı və şəxsi imzasına çevrilməlidir .Kirşanlı yumşaq toxunuşlar stresi azaldıcı xüsusiyyətləri ilə önə çıxır. Yasəmən, rozmarin, zəncəfil kimi ətirli qarışıqların da rahatlaşdırıcı təsirləri bilinməkdədir.50 yaş: Dəyərlərin ən çox önə çıxdığı yaşlardır. Artıq vaxtsız həqiqət, komfort duyğusunun dövrüdür. Klassik, zərif ətirlər 50-li yaşların imtina edilməzdir. Ətir kompozisiyaları çiçək və incə notalarla müəyyən edilir. Gül, jasmin, səndəl ağacı ətirin uzun müddət darıxdırıcı olmasının qarşısını alan çiçəklərdir...Dəri tipinə uyğun ətri necə seçməlsiniz?
Bir başqasında gördüyünüz və bəyəndiyiniz ətrin sizdə də o qədər xoş qoxacağını düşünürsüz? Yanılırsız. Niyə? Çünki hər bir ətir istənilən insanın bədəninə uyğun gəlmir. Keçmişdə sarışınlar üçün təravətli, yaşıl, ya da meyvəli qoxu tövsiyə olunurdu. İndi isə dəri tipinə və ruhuna uyğun ətirləri seçmək lazımdır. Hansı əsas maddədən düzəldilən ətrin qoxlayarkən necə təsir bəxş etdiyini bilmək istəyirsinizsə, aşağıdakı siyahını mütləq nəzərdən keçirin.
Çiçəklər: Təravətli, göstərişsiz, qıdıqlayıcı, zərif, şirin, feminist .
Ağaclar: Xəbərdarlıq edici, idman, sərt, dinamik, cazibədar .
Ambir: Ekzotik, qapalı, isti, dərin, fəthedici .
Dəri: Ədviyyatlı, isti, quru, xarakteri güclü.
Yasəmən: Zarafatcıl, ağıllı qadınlar üçün.
Maqnoliya: Təəccübləndirici qadınlar üçün.
Müşk: Güclü qadın.
Gül: Yeniyetmə gənc qızlar üçün.
Limon: Hüznlü qadınlar üçün.
Göy rəngli bənövşəyi: Gənc dul qadınlar üçündür .
| ['ətir', 'qadın ətirləri', 'ətir seçmək', 'ətirlərdən istifadə', 'ətirlərin növləri', 'parfüm', 'parfümeriya', 'ətriyyat'] |
206 | https://kayzen.az/blog/u%C4%9Fur/25776/planl%C4%B1-v%C9%99-m%C9%99hsuldar-olma%C4%9F%C4%B1n-sirrl%C9%99ri.html | Planlı və məhsuldar olmağın sirrləri | gunelb | uğur psixologiyası | 21 iyul 2020, 13:59 |
Qeyri-müəyyənlik halı, bir çox insanı narahat və hüzursuz edir. Qayğılı insan olmağımıza gətirib çıxarır. Qeyri-müəyyənliyin yaratdığı bütün neqativ təsirlərə rəğmən yenə də günü planlı və nizamlı keçirmək mümkün olmaya bilər. Çünki insanlar çox vaxt plan qurub, ona əməl etmirlər. Spontan hərəkət etmək daha maraqlı bir seçim kimi görünür. Amma gündəlik plan yaratmaq, həyatın axışını qaçırırmış hissindən uzaqlaşmaq və daha keyfiyyətli gün keçirmək baxımından çox önəmlidir. Aparılan araşdırmalar göstərmişdir ki, gündəlik plan hazırlamaq, anksiyete və depressiyanı azaldr. Beethoven və Picasso kimi böyük sənətçilərin həyatlarına baxdığımız zaman da görə bilərik ki, məhsuldarlıqlarının sirri onların planlı olmağından gəlir.1. Prioritetləri müəyyənləşdirin
Məhsuldar bir gün planlamaq üçün nəyin sizin üçün önəmli olduğunu bilməklə başlamalısınız. Buradakı prioritetəriniz, təcili etməli olduğunuz işlər olmaq məcburiyyətində deyil. Meditasiya etmək, bir fincan kofe içmək də sizin planınızın önəmli hissələri ola bilər. Buradakı əsas məqsəd məhsuldar çalışa bilmək üçün gündəlik məsuliyyətlərinizi və ehtiyaclarınızı doğru şəkildə sıralaya bilməkdir.
2. Səhər saatlarını dəyərləndirin
Bir çox insan səhər saatlarına daha məhsuldar çalışır. Çünki günün sıxlığı başlamadan, enerji səviyyəsi düşmədən və ətrafdakı təsirləyə məruz qalmadan, təmiz zehinlə çalışmaq daha yaxşı fokuslanmağa və yaradıcı fikirlər ortaya çıxarmaq üçün əla zamandır.
3. Vaxtı idarə edin
Gündəlik planınızı ilk dəfə tətbiq etməyə başladığınız zamanlarda, müddəti kontrol etməkdə çətinlik çəkə bilərsiniz. Bir saat ayırdığınız bir iş, siz fərqində olmadan 2 saat vaxtınızı ala bilər. Ona görə də planın uzanmasına və sizə özünüzü uğursuz hiss etməyinizə səbəb ola bilər. Bunun qarşısnı almaq üçün görə biləcəyiniz bir yerə saat yerləşdirin və ya telefonunuzun zəngli saatını istifadə edin.
4. Planınızı pozmaq məcburiyyətində qaldığınız zaman özünüzü günahlandırmayın
Planlar həyatı nizama salıb, daha müəyyən bir sistem içərisində, özünüzü güvənli hiss etmək üçün önəmlidir. Amma planın pozulması, hər şeyin sonunun gəldiyi mənasına da gəlmir. Plan qurduğunuz gün özünüzü yaxşı hiss etməyə və işlərinizi təxirə salmaq məcburiyyətində qala bilərsiniz. Belə olan halda özünüzü günahlandırmaq yaxşı fikir deyil.
| ['planlı olmaq', 'məhsuldar olmaq'] |
207 | https://kayzen.az/blog/herb/25770/%C9%99l%C9%99sg%C9%99r-%C9%99liyev-q%C9%99hr%C9%99man-az%C9%99rbaycan-%C9%99sg%C9%99ri.html | Ələsgər Əliyev - qəhrəman Azərbaycan əsgəri | kayzen | Hərb | 20 iyul 2020, 13:36 |
Əliyev Ələsgər Sərhəd oğlu, 1960-cı ildə Sabirabad rayonunun Talış kəndində anadan olub.1977-ci il orta məktəbi bitirdikdən sonra Peterburq Texnologiya İnstitutuna daxil olmuş və 1982-ci ildə orani bitirib təyinatla Bakı məişət kondisionerləri zavoduna gəlmişdi.
1993-cü il oktyabrın 27-də könüllü olaraq Suraxanı batalyonunun tərkibində cəbhəyə yollanıb.İlk döyüşə Füzuli bölgəsində batalyon komandirinin müavini kimi başlayıb.Elə ilk gündən səngərlərin qazılmasında,yeraltı qazmaların tikilməsində Ələsgər özünü bacarıqlı zabit kimi göstərib.
Dekabrın 15-də ermənilər 7 tank və 200-ə yaxın canlı qüvvə ilə 1-ci rotanın mövqeyinə hücuma keçdilər.Gündüz saat 4 radərərində Ələsgər sol cinahda 2-ci rotanın mövqeyində idi.Onun komandirlik bacarığı sayəsində 2-ci rotanın əsgərləri düşmən qüvvələrinə güclü zərbələr endirdilər.Düşmənin iki tankı və xeyli canlı qüvvəsi məhv edildi.Ermənilər öz mövqelərinə çəkilməli oldular.
Yanvarın 5-də bütün cəbhə boyu erməni mövqelərinə hücuma keçdik.Ələsgər 2-ci rotaya təhkim olunduğundan onun komandanlığı altında 2-ci rotanın döyüşçüləri ermənilərin uzun müddət möhkəmləndiyi “Zelyonka” adlanan yüksəkliyi ələ keçirdilər.Ermənilər həmin axşam və yanvarın 6-da döyüş mövqeyindən geri çəkilməyə başladılar.Həmin vaxt biz 25 kilometr irəlilədik və taborumuz Aşağı və Yuxarı Kürdmahmudlu, 1-ci,2-ci və 3-cü Alxanlı, Aşağı Seyidəhmədli kəndlərini azad etdi.Döyüşdə Ələsgər özü xüsusi igidlik göstərmişdi.
Yanvarın 7-də Qaraxanbəyli kəndinin sol tərəfində aparılan mövqe döyüşlərində Ələsgərin iştirakı ilə bir zenit qurğusu, dörd ədəd hərbi maşını, iki tankı,onlarla canlı qüvvəsi sıradan çıxarılmışdı.
Martın 1-dən atəşkəs başlasa da, martın 3-də səhər saat 6-da ermənilər güclü hücuma keçdilər.Leytenan Əliyev ratsiyanı və plemyotu götürərək bizimlə, yəni zabit heyyəti ilə yüksəklikdəki mövqeyə getdi.Həmin müvqeni əlavə qüvvə gələnə qədər saat 4 müddətində 6 nəfərlə müdafiə etdik.Ələsgər burda da xüsusi igidlik göstərmişdi və igidliyinə görə Dövlət mükafatına layiq görülmüşdü. Ələsgər çox həssas,nikbin adam idi və qələbəyə çox inanırdı.Məndən kiçik olsa da həmişə deyərdi “Şükür müəllim,sizi mənə tapşırıblar,ehtiyatlı olun”.Bakıya gəlib gedəndə ailəmizdən ətraflı məlumat gətirərdi.Heç vaxt yoruldum deməzdi.Yumorlu danışardı və dəqiqliyi sevən adam idi.
Aprel ayının 25-də hərbi hissəmizi Tərtər bölgəsinə apardılar.Ağır döyüşlər oldu.Həmin gün ermənilər Tərtər və Goranboy rayonlarını İşğal etmək istəyirdilər.Lakin Ələsgər kimi zabitlərimizin və döyüşçülərimizin igidliyi nəticəsində düşmən çoxlu itki verərək geri çəkilməyə məcbur oldu.
Atəşkəs olmasına baxmayaraq mayın 11-də saat 6 da ermənilər 20-yə yaxın texnika və 600-ə yaxın piyada qüvvə ilə hücuma keçdilər.Ələsgər Əliyev, mən və bir necə başqa zabit ehtiyyat qüvvə ilə müdafiə mövqeyini tutduq.Döyüş başladı.Başımız qarışdığından sağ tərəfdə “N” kəndindən bizimkilərin geri çəkilməsindən xəbərimiz olmayıb.Gündüz saat 1 radələrində sağ tərəfdən, 200 metrlik məsafədən erməni tankının üstümüzə gəldiyini gördük.Ələsgər burada da möcüzə göstərdi.Tankı yaxına buraxıb qumbaranı atdı,tank alışdı.Ələsgər qumbara atanla daha bir necə atəş açdı.Beləliklə Ələsgərin qəhramanlığı sayəsində mühasirədən çıxa bildik.Mən bu döyüşdə yaralandım.Ələsgər məni hospitala qədər yola saldı.
Döyüşlərdən sonra hərbi hissə ilə birlikdə Tərtər böləsinə göndərilib, 1994-cü ildə mayor Arzu Sadıxovu vuran erməni tankını məhv edib.
Sonradan aldığım məlumata görə, mayın 12-də bizim hərbi hissə hücuma keçib,Seysulan və Qapanlı kəndlərini ermənilərdən təmizləyib.Ələsgərin vurduğu tankı təmir etmək üçün Bakıya gətiriblər.Mayın 13-də döyüş mövqeyində telejurnalistlər Ələsgərdən müsahibə götürüblər.Ondan yarım saat sonra, yəni saat 18.25-də atılan tank mərmisi Ələsgərgilin dayandığı yerə düşüb.Ələsgərlə bərabər daha dörd nəfər şəhid olur.Məzarı Hacıqabul rayonundakı qəbirsanlıqdadır. Allah rəhmət eləsin.
Ölümündən sonra “Azərbaycan Bayrağı”ordeninə layiq görülməsi üçün hərbi hissədən təqdimat yazılıb.Oxuduğu orta məktəb indi onun adını daşıyır.Ələsgər Əliyevin iki yadigarı qalıb qızı Fidan, oğlu Turxan.
| ['Ələsgər Əliyev', 'Azərbaycan ordusu', 'Azərbaycan əsgəri'] |
208 | https://kayzen.az/blog/dahil%C9%99r-maraql%C4%B1/25758/%C9%99yya%C5%9F-%C5%9Fair,-yoxsa-dahi-alim.html | Əyyaş şair yoxsa dahi alim | gunelb | Böyük insanlar,şəxsiyyətlər | 17 iyul 2020, 22:47 |
İslam mədəniyyətinin 1400 illik tarixi boyunca bəlkə də Ömər Xəyyam qədər mübahisələrə səbəb olan, haqqında ziddiyyətli fikirlər irəli sürülən ikinci şəxsiyyət tapmaq mümkün deyil. Bəziləri onu az qala ulu Loğman qədər hikmət sahibi, İbn Sina qədər qüdrətli filosof, Biruni qədər bacarıqlı astronom hesab etmişlər.
Bəziləri isə tam əksinə, onu rindanə həyat sürən və bu cür həyatı təbliğ edən, axirət aləminə inanmayan və ölümdən sonra həyat olmadığını söyləyən, dünyanın puçluğunu anlamaqdan doğan peşmançılığı şərabla unutmağa çalışan, gözəllərin qıvrım saçlarından, al yanaqlarından ilham alan eyş-işrət şairi kimi təqdim etmişlər. Elə bu üzdən Ömər Xəyyamın rübailərini kef məclislərində sağlıq əvəzinə söyləmiş və bu gün də söyləməkdədirlər. Bəs həqiqət nədən ibarətdir? Doğrudanmı Ömər Xəyyam kafir, dinsiz və allahsız imiş?
Əvvəla, Ömər Xəyyamın rübailərini təklikdə və mücərrəd mənada yox, o dövrün və ondan sonranın böyük ədiblərinin, hikmət və irfan sahiblərinin düşüncə dünyası kontekstində qəbul etmək, anlamaq lazımdır. Əgər Ömər Xəyyamı dinsiz kimi qəbul etsək, Hafizi, Sədini, Füzulini, Seyyid Əzimi də kafir bilməliyik. Çünki onlar da öz əsərlərində eyni ifadələrdən, mey, meyxanə, saqi, canan kimi obrazlardan gen-bol istifadə edirdilər. Onların da əsərlərini vərəqləyəndə məscid, namaz, oruc, təsbeh kimi dini atributlara qarşı barışmaz çağırışlarla rastlaşırıq.Demək, Quranı 14 qiraəti ilə əzbər bilən Hafizi, ömrünü Kərbəlada İmam Hüseyn (ə) məqbərəsində xidmətkarlıqla keçirən Füzulini, Nəcəfdə mükəmməl ruhani təhsili alan Seyyid Əzimi kafirlikdə ittiham etməyə nə qədər haqqımız çatırsa, Ömər Xəyyama da eyni ittiahamı irəli sürməyə o dərəcədə haqlıyıq. Unutmayaq ki, orta əsrlər Şərqinin şeir və hikmət dünyası Bayezid Bəstami, Güneyd Bağdadi, Əbdülqadir Gilani, Mənsur Həllac, Şibli, Səriyy Səqəti, Zünnun Misri, Əbu Səid Əbül-Xeyr, Səhl Tüstəri, Şəqiq Bəlxi kimi böyük sufilərin irsi üzərində qurulub. Unutmayaq ki, Nəsiminin, Nəiminin, Mövlananın əsərlərinin öz dili, öz lüğəti var.
Burada hər şey rəmzlərə, simvollara bağlıdır. Bu dilin lüğətini bilməyincə, onu anlamaq qeyri-mümkündür. Və bütün bu ittihamlar həmin lüğəti bilməməkdən irəli gəlir. Unutmayaq ki, bizim böyük Şərq klassikləri barədə təsəvvürlərimiz ya 70 illik sovet ideologiyasından, ya da Şərqi özünə sərf edən şəkildə anlayıb təqdim edən Qərb orientalistikasından qaynaqlanır.
Ömər Xəyyamın öz sağlığında da ona qarşı mənfi fikirdə olanlar, onu küfr və ilhadda müqəssir bilənlər vardı. Məhz bu səbəbdən zəmanənin ən böyük irfan sahiblərindən biri, “Hədiqətül-həqiqə”nin müəllifi Həkim Sənai Ömər Xəyyama məktubunda onu “hikmət sahiblərinin başçısı” adlandırır və “Zülfiqara bənzər dilini” qından çıxarıb bu töhmətlərə cavab verməyə çağırırdı. Ömər Xəyyamın ilk baxışda İslam ehkamı ilə uyğun gəlməyən, zahirən əyyaşlığı, şərabı, eyş-işrəti təbliğ edən rübailəri barədə öncə bunu deyək ki, bu rübailərin hamısının həqiqətən ona məxsus olub-olmadığı şübhə altındadır.
Tarixdən yaxşı məlumdur ki, bir çox böyük şairlərə aid edilən əsərlərin içində xeyli qondarma yazılara və əlavələrə də rast gəlinir. Şairlərin qazandığı sevgi onların adına çıxılan yalançı əsərlərin yaranmasına səbəb olur. Rübai isə bildiyimiz kimi, həm sadə xalq kütlələri, həm də elita tərəfindən sevilən və oxunan bədii janrdır. Buna görə də zaman-zaman naməlum “şairlər” öz bayağı fikirlərini təbliğ etmək üçün Ömər Xəyyamın adından istifadə etmiş, öz fikirlərini onun adına yazmaqla bunların yayılmasına nail olmuşlar.
Şairin bədii irsinin ilk tədqiqatçılarından olmuş İran alimi Sadiq Hidayət yazırdı ki, Ömər Xəyyamdan sonra yaşamış eyş-işrət şairlərindən bir çoxu şəriət cəzasından qaçmaq üçün öz əsərlərini onun adından yazmışdır. Bunu qeyd etmək kifayətdir ki, məşhur rus şərqşünası, Ömər Xəyyam irsinin ən məşhur tədqiqatçılarından sayılan V.A.Jukovski (1858-1918) şairə aid edilən yüzlərlə rübaidən yalnız 82-sinin həqiqətən onun qələmindən çıxdığına inanır, qalan rübailəri isə naməlum müəlliflərin əsəri hesab edirdi.
Ömər Xəyyamın rübailərinin ölümündən üç əsr yarım sonra toplanıb məcmuə halına salındığını nəzərə alsaq, bu fikrin doğruluğunu qəbul etmək çətinlik törətməz.
Bunu da nəzərdən qaçırmayaq ki, Ömər Xəyyam haqqında allahsız, dinsiz, şərabxor kimi mənfi təsəvvürlərin formalaşmasında XIII əsrdə yaşamış təəssübkeş sufi müəllif Nəcməddin Razinin “Mirsadül-ibad” kitabının və daha bir neçə əsərin böyük rolu olmuşdur.
Ömər Xəyyam dini və dünyəvi elmlər sahəsində dərin bilik sahibi olmuşdur. Onun elmi irsinin böyük bir hissəi itib-batmışdır. Amma günümüzə kimi gəlib-çatmış əsərləri belə, şairin zəkası haqqında təsəvvür yaratmağa kifayət edər. Ömər Xəyyam öz əsərlərini iki dildə – ərəb və fars dillərində yazmışdır. Hətta şairin fars dilindəki məşhur rübailərindən əlavə, ərəb dilində də rübailəri olmuşdur. Ömər Xəyyamın qələmə aldığı əsərlərdən 18-nin adı məlumdur. Onun əsərləri əsasən, fəlsəfə, cəbr, həndəsə, astronomiya elmlərini əhatə edir. Alimin musiqi və minerologiya sahəsində də kitabları vardır.
Ömər Xəyyam cərçivə içərisində yerləşdirilmiş qiymətli daşları çərçivədən çıxarmadan çəkisinin hesablanması üçün üsul təklif etmişdir. Onun cəbr və həndəsə sahəsindəki nailiyyətləri müasir alimlər tərəfindən də yüksək dəyərləndirilir. Belə ki, Ömər Xəyyam Evkilidn 5-ci postulatının isbatını vermiş, kubik bərabərliklərin orijinal həllini təklif etmiş, irrasional ədədlərin mövcudluğunu sübut etmişdir. Əldə olan bəzi məlumatlara görə, riyazi tənliklərdə məchulu ifadə edən “x” anlayışını da ilk dəfə elmə o gətirmişdir. Bəziləri onu Nyuton binomunun müəllifi hesab edirlər. Binomial əmsallardan ibarət Paskal üçbucağının Ömər Xəyyama aidliyi isə şübhəsizdir; hətta Iranda bu riyazi modeli “Xəyyam üçbucağı” adlandırırlar. Lakin Qərb burada da öz yolu ilə gedib, bu elmi kəşfi Xəyyamdan 550 il sonra yaşamış Blez Paskala aid etdi.
Ömər Xəyyam bacarıqlı astronom idi. İsfahanda, səlcüq sultanı Cəlaləddin Məlik-şahın zamanında saray rəsədxanasına rəhbərlik etmiş və məşhur təqvimi yaratmışdır. Ömər Xəyyamın yaratdığı təqvim sultanın şərəfinə “cəlali” adlandırılıb. Cəlali təqvimi o zamanlar Avropada tətbiq edilən Yulian təqvimindən və XVI əsrdə islahat nəticəsində qüvvəyə minmiş və hazırda miladi təqvim adı ilə istifadə etdiyimiz Qriqorian təqvimindən daha dəqiqdir.
Cəlali təqvimində yaz gecə-gündüz bərabərliyi günü, yəni Novruz bayramı günü ilin başlanğıcı kimi qəbul edilirdi. Yulian təqvimindəki dörd ildən-bir uzun il, Qriqorian təqvimindəki 400 ildə 97 uzun il qaydasına rəğmən, cəlali təqvimində hər 33 ildən 25-i normal, 8-i uzun sayılırdı, ayın günlərinin sayı isə 29-dan 32-yə kimi dəyişirdi.
Cəlali təqviminin bəzi xüsusiyyətləri müasir Iranda istifadə edilən hicri-şəmsi təqvimdə də nəzərə alınıb.
Ömər Xəyyamın ən məşhur ləqəbi «ğiyasəd-din»dir ki, bunun da tərcüməsi “dinin köməyi (köməkçisi)” deməkdir. Onun daha bir neçə ləqəbi kitablarda qeyd edilib. Məsələn, həkim (hikmətli), sultanül-üləma (alimlərin sultanı), taliyi-Ibni-Sina (Ibn Sinanın ardıcılı), əş-şeyxül-imam (rəhbər, başçı), nüsrətəd-din (dinin yardımı) və s.
Müasiri olan məşhur şair Nizami Əruzi onu “hüccətül-həqq” (Allahın hüccəti), tarixçi Beyhəqi isə “öz əsrinin imamı” adlandırmışdı. Imam Qəzzali astronomiya barədə bilmədiyi məsələləri Ömər Xəyyamdan soruşurmuş.
Ömər Xəyyam yalnız dünyəvi deyil, dini elmləri də mükəmməl mənimsəmişdi. Deyirlər ki, ömrünün sonlarına yaxın Ömər Xəyyam bir gün Sultan Səncər Qəznəvinin vəziri Şihabül-İslam Əbdürrəzzaqın yanına gəlir. Zəmanənin məşhur Quran bilicilərindən sayılan Əbül-Həsən Qəzzal Nişaburi də burada imiş (onu İmam Qəzzali ilə qarışdırmayın). Söhbət Qurani-kərimin bir ayəsinin qiraətindən düşür. Vəzir bu barədə Ömər Xəyyamın fikrini soruşur. Şair həmin ayənin qiraət fərqlərini sadalayır, sonra özünün doğru saydığı nəzəriyyənin sübutu üçün dəlillər gətirir.
Əbül-Həsən Qəzzal şairin qiraət sahəsindəki biliklərinə heyran qalır və deyir: “Mən güman etməzdim ki, bu incəlikləri nəinki fəlsəfə alimi, hətta hər hansı Quran qaresi bilmiş olar”. Ömər Xəyyamın vəfatı barədə də Beyhəqi maraqlı bir rəvayət verir. Şair ömrünün son günlərini Ibn Sinanın “Şifa” əsərini oxumaqla keçirirmiş. Bir gün yenə dişlərini çöplə təmizləyərək kitabı oxuyurmuş. “Şifa”nın ilahiyyat bölümünə çatanda diş çöpünü vərəqlərin arasına qoyub kitabı bükür, ayağa qalxıb namaz qılır. Bundan sonra bir daha yemir və içmir. Axşam namazını qılıb qurtarandan sonra səcdəyə gedib Allaha belə dua edir: “İlahi, bilirsən ki, mən Səni öz imkanım səviyyəsində dərk etdim. Məni bağışla, Sənin haqqında biliyim Sənə doğru gedən yolum imiş”.
Şair bu sözləri söyləyib dünyanı tərk edir. Yeri gəlmişkən, şairin rübailərindən birində də buna bənzər fikir vurğulanır:
Könlüm heç bilikdən olmadı məhrum,
Bir çox sirlər mənə oldular məfhum.
Yaşadım dünyada yetmiş iki il,
Yenə heç nə mənə olmadı məlum.
Sonda möhtərəm oxuculara bu sualı vermək istərdim: Əgər Ömər Xəyyam həqiqətən gününü əyyaşlıqla keçirirmişsə, hikmət və fəlsəfənin, cəbr və həndəsənin çətin bəhslərini necə öyrənib mənimsəmişdir? Əgər onun rübailərini eyş-işrətin tərənnümü kimi qəbul ediriksə, dini biliklərə bunca vaqif olduğunu, müasirləri olan şəriət və irfan sahibləri tərəfindən bu qədər böyük hörmətlə yad edildiyini necə izah edək? Başı kef məclislərinə qarışan, dünyanın problemlərindən sərxoşluq vasitəsilə qaçmağa çalışan bir adamda zehn aydınlığı, sağlam məntiq, güclü hafizə ola bilərmi?
Bu böyük şəxsiyyətin elmi irsini, fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya sahəsindəki əsərlərini, müasirlərinin hörmətlə dolu fikirlərini fakt olduğu halda kənara qoymağa və rübailərdəki rəmzləri yozmadan zahiri mənası əsasında hökm verməyə haqqımız varmı? Bu sualların cavabı barədə düşünməyə dəyər. Mənbə: publika.az
| ['islam mədəniyyəti', 'islam dini', 'Ömər Xəyyam'] |
209 | https://kayzen.az/blog/edebiyyat/25754/%C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1m%C4%B1z%C4%B1n-mirz%C9%99-f%C9%99t%C9%99li-%C9%99sri.html | Ədəbiyyatımızın Mirzə Fətəli əsri | gunelb | Ədəbiyyat | 16 iyul 2020, 11:41 |
XIX əsr Azərbaycan ictimai fikrinin görkəmli şəxsiyyətlərindən olan filosof, ictimai xadim Mirzə Fətəli Axundzadə özünün maarifçilik fəaliyyəti, çoxçeşidli yaradıcılığı ilə dövrünün parlaq simalarından olmuşdur. O, həmçinin Azərbaycan dramaturgiyasının, teatrın və ədəbi tənqidin banisidir. Mirzə Fətəli dini fanatizmin, cəhalətin, mövhumatın, avamlıq və nadanlığın hökm sürdüyü bir zamanda demokratik düşüncənin intişarı yolunda dindarların, qaragüruhçuların təqiblərinə məruz qalsa da, millətin gözünün açılması, həyatının dəyişilməsi uğrunda mübarizəsini ömrünün sonunadək davam etdirmişdir.
Mirzə Fətəlinin tərcümeyi-halından və doğmalarının xatirələrindən bəzi məqamlara nəzər yetirəndə ağrılı, çətin və mübarizələr dolu həyat yaşayan mütəfəkkirin bir maarifçi, ictimai xadim, yazıçı, tənqidçi kimi yetişməsində nə qədər əziyyətlərə qatlaşdığına şahid oluruq.Mirzə Fətəli Şəkidə xırda ticarətlə dolanışıq edən Mirzə Məhəmmədtağının ailəsində dünyaya gəlmiş (1812), iki yaşından sonra əslən Cənubi Azərbaycanın Xamnə qəsəbəsindən olan atasının işlərində çətinlik yarandığından ailəsi ilə Xamnəyə köçmüşlər.Fətəlinin anası gəlişlərinin ilk günündən görür ki, burda ərinin arvad-uşaqları var. Nanə xanım bu qadınla bir evdə dolana bilmədiyindən onunla daim münaqişədə olurlar. Belə vəziyyətdə yaşamağın mümkün olmadığını açıq-aşkar gördüyündən ərindən rica edir ki, onun talağını versin, vətəninə qayıtmaq istəyir. Əri onun talağını verir, amma bildirir ki, Fətəli onun yanında qalacaq. Nanə xanım etiraz edə bilmir, çünki o zaman uşaqlar yalnız ataya məxsus idilər. Yola düşmək vaxtı yetişir, ana oğlunu oyatmamaq üçün ondan gizlin getmək istəyir. Dərin yuxunun içində mışıl-mışıl yatan balasını bağrına basıb gözüyaşlı həyətə çıxır. Lakin Fətəlinin ögey bacılarından biri, 9 yaşlı qız qaçaraq evə girir və özünü qardaşının üstünə atır: «Fətəli, qalx, anan gedir”, sən bir də onu görə bilməyəcəksən, — deyib oğlanı oyadır. Fətəli qalxıb çığıra-çığıra həyətə qaçır. Dəvə karvanı darvazanın ağzında dayanıb, uşaq dəvəyə minməyə hazırlaşan anasının ətəyindən bərk-bərk yapışır. Ana bala bir-birinə sarılıb hönkürtü ilə ağlayırlar. Bu mənzərəni seyr edən ev adamları da ana-balanın görüş-ayrılıq səhnəsindən kövrəlib ağlaşırlar. Bu yerdə atanın da ürəyi yumşalır və bundan sonra Fətəlinin anası ilə getməsinə mane olmur. Həyatı boyu bu hadisəni tez-tez yadına salan Mirzə Fətəli bacısını minnətdarlıqla xatırlayırdı. Bəlkə də 4 yaşlı Fətəlinin həyatında bu hadisə baş verməsəydi, yəqin ki, Azərbaycan maarifi, ədəbiyyatı, mədəniyyətinin həmin dövr tarixində belə bir düha yetişməyəcəkdi...Nanə xanım balaca Fətəlini götürüb, əmisi Axund Ələsgərin yanına gələrək onun himayəsində yaşamağa başlayır. Sonralar böyük mütəfəkkir özünün tərcümeyi-halında yazırdı: ”Mən bu tarixdən etibarən atamdan ayrılıb bir daha onu görmədim. Bir ildən sonra axund Hacı Ələsgər mənim təlim və tərbiyəmə başladı… Bu axund Ələsgər fazil bir şəxs olub. Bütün islam elmlərindən, istər fars, istərsə ərəbcə olsun, kamil məlumatı var idi. Məni övladlığa qəbul etdi. Mən xalq arasında Hacı Ələsgərin oğlu kimi tanınmış oldum”. Dövrün ab-havasını duyan axund Hacı Ələsgər Fətəlini ruhani etmək məqsədilə Gəncəyə aparır. Burada o, məntiq və fiqh (şəriət hökmlərindən bəhs edən elm) elmlərini öyrənir. Bundan başqa Azərbaycanın görkəmli filosofu, şairi Mirzə Şəfi Vazehdən dərs alaraq xəttatlıq sənətinə də vaqif olur. Müəllimi Fətəlinin zehnli, bacarıqlı bir şagird olduğunu gördüyündən onun dini-fanatizmin girdabında məhv olacağına heyfsilənir. Odur ki, sevimli şagirdini bu yoldan çəkindirmək üçün ona təsir etməyə çalışır. Başqa sözlə, Mirzə Şəfinin bu gənclə tanışlığı, qəflətdə olan Fətəlinin gözünün açılmasına, dünyagörüşünün formalaşmasına böyük təsir göstərir. Onların arasında dostluq əlaqələri yaranır. İllər sonra Mirzə Fətəli Axundzadə yazacaqdı: „Mən atalığımın buyruğu üzrə hər gün bu şəxsin yanına gedib məstəliq yazısının (hüsnüxətt) məşqini edirdim. Belə ki, get-gedə mənimlə bu möhtərəm şəxsin arasında ülfət və ünsiyyət hasil oldu. Bir gün bu möhtərəm şəxs məndən soruşdu: “Mirzə Fətəli, elmləri təhsil etməkdə məqsədin nədir?” Cavab verdim ki, ruhani olmaq istəyirəm. Dedi: ”Sən də onlar kimi riyakar və şarlatanmı olmaq istəyirsən?” Təəccüb və heyrət etdim ki, bu nə sözdür. Mirzə Şəfi mənim halıma baxıb dedi: „Mirzə Fətəli, öz həyatını bu qaragüruhun içərisində puç etmə, başqa bir məşğuliyyət qəbul et!”. Mirzə Şəfinin M.F.Axundzadəyə təsiri bundan sonra onun maarifpərvər ziyalı, yazıçı, dramaturq, ictimai xadim kimi yetişməsinə öz təsirini göstərdi. M.F.Axundzadə özünün qabiliyyət və bacarığı sahəsində dövrünün müasir elmlərinə maraq göstərmiş, bir çox ədəbiyyat nümayəndələrinin – rus, Şərqi və Qərbi Avropa yazıçılarının, görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin yaradıcılığına, həyat yoluna və mübarizəsinə vaqif olmuşdur. Elə bu elminə, təcrübəsinə görə də onun əsərləri dövrünün həyat gerçəkliklərini əks etdirdiyindən əbədiyaşarlıq qazanmışdır.Böyük mütəfəkkirin tərcümeyi-halından bəllidir ki, o, 1933-cü ildə Şəkidə açılmış rus-tatar məktəbində bir il təhsil aldıqdan sonra Tiflis şəhərinə gedərək burada Qafqaz canişininin Baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi vəzifəsinə təyin olunmuş və bütün ömrünü bu vəzifədə işləmişdir. 1873-cü ildə isə ona polkovnik hərbi rütbəsi verilmişdir.O, Qafqazın baş hakimi Baron Rozenin dəftərxanasında tərcüməçi işləməklə yanaşı bir neçə il Tiflis qəza məktəbində dərs demişdir. Burda da millətin balalarının gözünün açılmasına səy göstərmiş dünya ədəbiyyatı, mətbuatından oxuduğu çox maraqlı, yenilikçi əsərlər və məlumatlarla onların dünyagörüşünün formalaşmasına təsir göstərmişdir. O, bir müddət də Tiflis ruhani seminariyasında Azərbaycan dili müəllimi işləmişdir. Ömrünün sonanadək dövlət qulluğunda uğurla çalışan Mirzə Fətəli Rusiyanın orden və medalları ilə bərabər, Türkiyə və İran dövlətlərinin də ordenlərinə layiq görülmüşdür.Qeyd etməliyik ki, Tiflis ədəbi mühiti Mirzə Fətəliyə özünün müsbət təsirini göstərir. O, burada A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh, Q. Zakir, A,Çavçavadze, A. Berje, A.A.Bestujev-Marlinski, A.Sereteli kimi görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, ictimai-siyasi xadimlərlə yaxınlaşır. Açıqgözlü Mirzə Fətəli rus, şərq və Qərbi Avropa ədəbiyyatını, mətbuatını daim mütaliə edir. Bunun sayəsində də başqa xalqların inkişafında elmin, təhsilin, teatrın böyük rolu olduğunun fərqinə varır.Millətinin avamlıq, qatı zülmət içində yaşadığı, haqqını, hüququnu dərk etmədiyi bir zamanda soydaşlarının acı həyatını düşünən Mirzə Fətəli taleyin ona həvalə etdiyi missiyanı bir an belə unutmadan, özünün aydın təfəkkürü, zəngin dünyagörüşü ilə fəaliyyət göstərdi. Xalqın həyatını dəyişərək köhnə təsirlərdən qurtarmaq istəyində olan ədib ilk olaraq əlifbanı dəyişmək fikrində olur. Bununla o, az bir vaxtda azərbaycanlıların asan oxuyub-yazacaqlarına, savadsızlığın aradan qalxacağına əmin idi. Lakin xalqının taleyində böyük irəliləyişə səbəb olacaq bu istəyinə nail ola bilmir. Çünki, o vaxtın qaydalarına görə yeni əlifbanın həyata keçməsinə osmanlı və İran hökumətlərinin razılığı olmalı idi. Lakin dindarlar, qaragüruhçular müxtəlif bəhanələr gətirərək onun bu arzusunu həyata keçirməyə mane olublar. Bundan dərin sarsıntı keçirən yazıçı öz əsərlərində avam xalqı qəflətdə saxlayan dindarların, mövhumatçıların prototipini yardırdı.
Mirzə Fətəli Cənubi Azərbaycanın bəzi şəhərlərinə səfərləri zamanı xalqın güzəranı ilə yaxından tanış olur, gələcək əsərləri üçün material toplayırdı. Dövrün eybəcərliyini, qoluzorluların, dindarların fitnə-fəsadını, eləcə də qadınların acı taleyini öz əsərlərində işıqlandırırdı. Cəlil Məmmədquluzadə yazırdı: “Mirzə Fətəlinin komediyalarında Şərq qadını ilk dəfə səhnəyə çıxıbdır, orada danışıbdır, gülübdür, ağlayıbdır və orada birinci dəfə kişilər içində izhari-vücud eləyibdir”.Ədib 1850-1855-ci illərdə özünün məşhur komediyalarını (»Hekayəti-Molla İbrahim-Xəlil kimyagər”, «Hekayəti-Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat və Dərviş Məstəli şah”, „Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”, “Hekayəti-Xırsi-Quldurbasan”, „Sərgüzəşti-Mərdi-Xəsis” (Hacı Qara), “Mürafiyə vəkilləri”) məhz özünün müşahidələri, həyat gerçəklilkəri zəminində yazmışdır. Həmin komediyalar müəllifin rus dilinə öz tərcüməsində „Kafkaz” qəzetində çap olunmuşdur. Bu dram əsərləri ilə o, xalqın həyatında bir inqilab yaratmış, Azərbaycan ədəbiyyatını fars ədəbiyyatı təsirindən qurtarmışdı. Ədəbiyyat tarixçilərimiz, yazıçı, tənqidçilərimiz haqlı olaraq XIX əsri Mirzə Fətəli əsri adlandırmışlar. Məqalələrindən də aydın görünür ki, Avropalaşmaq fikri ilk olaraq Mirzə Fətəli Axundzadədən gəlmişdir. O, Avropalaşmağı ilk növbədə qəzet-jurnal oxumaqda, teatrların yaranması, tərəqqi etməsində gördüyündən həyatı boyu bu yolda yorulmadan mübarizə aparmışdır.
Mirzə Fətəli Axundzadə Azərbaycan ədəbiyyatına “Puşkinin ölümünə Şərq poeması” (1827), „Aldanmış kəvakib” (Hekayəti-Yusif şah ) povesi (1857), “Təhrisi-kitab” (1859), „Nəzm və nəsr haqqında” (1862), “Tənqid risaləsi” (1862), „Kəmalüddövlə məktubları” (1865) kimi məqalələr də bəxş etmişdir.Qeyd olunduğu kimi, M.F.Axundzadə bütün həyatı boyu mövhumata, cəhalətə qarşı mübarizə aparmışdır. Əsərləri hələ sağlığında ilk dəfə fars dilinə tərcümə vasitəsilə ingilis, fransız və alman dillərinə tərcümə olunmuşdur. Bununla da Avropada Azərbaycan ədibinə böyük maraq yaranmışdır. Böyük yazıçı Y.V.Çəmənzəminli yazırdı: “Şərqin XIX əsr müəlliflərindən Avropada ən çox tanınanı heç şübhəsiz, Mirzə Fətəli Axundzadədir. Bir çox müstəşriqlər Mirzə Fətəlinin əsərlərinin tədqiqi və tərcüməsi ilə məşğul olmuşlar. İlk əvvəl Mirzə Cəfərin farscaya tərcümə etdiyi nüsxə Avropada, 1859-cu ildə Tiflisdə basılan türkcə nüsxəsindən əvvəl məşhur olmuşdur”.
Azərbaycanda M.F.Axundzadənin həyat və yaradıcılığı, bütövlükdə ədəbi irsinin tədqiqinə ilk olaraq XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində başlanmışdır. Belə ki, Azərbaycan ədəbiyyatında realizm və mütərəqqi ideyalar uğrunda fəal mübarizə aparan Firudin bəy Köçərli onun həyatı haqqında məlumat vermişdir. Ədəbiyyatımızda realist ədəbi məktəbin banisi olan Axundzadə „milli ədiblərimizin atası”, “dram yazanlarımızın ustadi-kamili”, „ədəbiyyatımızın fəxri” adlandırmışdır (Nadir Məmmədov). Bundan sonra, əsasən böyük mütəfəkkirin ölümünün 50-ci ildönümü münasibətilə (1928) maarifçi, yazıçı və tənqidçilər – H.Zərdabi, A.Şaiq, C.Məmmədquluzadə, Y.V.Çəmənzəminli, S.Hüseyn, C.Cabbarlı, H.Zeynallı, M.Quliyev və sonrakı nəsil – H.Hüseynov, M.Arif, Ə.Sultanlı, Ə.Şərif, Ə.Dəmirçizadə, M.İbrahimov, S.Vurğun, M.Cəlal, M.Rəfili, C.Cəfərov və başqaları M.F.Axundzadənin dövrü, həyat və yaradıcılığı, ədəbi-nəzəri görüşləri, əsərləri haqqında tədqiqi məqalələrlə dövrü mətbuatda çıxışlar etmişlər.Mirzə Şəfi Vazehin məktəbində yetişən Mirzə Fətəli Axundzadə özündən sonra böyük bir ədəbi nəslin yetişməsinə yol açdı. S.Ə.Şirvani, H.B.Zərdabi, N.B.Vəzirov, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə kimi mütəfəkkirlər Mirzə Fətəlinin əsərlərində qaldırdığı problemlərin – cəhalətin, nadanlığın, mədəni geriliyin insan həyatında faciələrə bais olduğunu öz yaradıcılıqlarında yeni düşüncəylə inkişafa apardılar. Bu da bir həqiqətdir ki, 100 ildən də artıq bir vaxtda ədəbiyyat tariximizdən, onun səhifələrində özünəməxsus yeri olan ədəbi şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılığından bəhs olunarkən bütün tədqiqatlara giriş, işin sonrakı mərhələlərində əsərlərin istinadında tələb olunan ən mötəbər mənbələr də M.F.Axundzadədən iqtibas olunur. Çünki, ədəbiyyat tariximizdə ədəbi-mədəni və tənqidi fikrin başlanğıcı böyük mütəfəkkir M.F.Axundzadənin ictimai-ədəbi-nəzəri görüşlərindən keçir.Azərbaycan maarifinin, ədəbiyyatının, dramaturgiyasının, teatrının, ədəbi tənqidinin banisi, fəxri Mirzə Fətəli Axundzadə bütün zamanların böyük mütəfəkkiri olaraq yaşayacaq. Müəllif: Şəfəq Nasir Yazıçı-publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Mənbə: kaspi.az
| ['Mirzə Fətəli Axundov', 'Azərbaycan ədəbiyyatı'] |
210 | https://kayzen.az/blog/issoc/25749/islamda-musiqi,-r%C9%99sm,-heyk%C9%99ltara%C5%9Fl%C4%B1q,-teatr-v%C9%99-kino-niy%C9%99-haramd%C4%B1r.html | İslamda musiqi, rəsm, heykəltaraşlıq, teatr və kino niyə haramdır? | gunelb | islam və cəmiyyət | 11 iyul 2020, 21:19 |
Hamımız sənət insanlarının möminlər tərəfindən lənətləndiyini bilirik. İslam dinində musiqinin, rəssamlığın, heykəltaraşlığın, teatr və kino sənətinin, bəzi hallarda ədəbiyyatın da haram buyurulduğu bildirilir.Quranda bütün bunların açıq-aşkar haram olduğuna dair heç bir ayə yoxdur. Lakin müxtəlif ayələrin ümumi mənası özündə ehtiva edir ki, sənətin dinə, Allaha və onun peyğəmbərinə bağlı olmayan bütün növləri haramdır.İslamda ən güvənilən hədis kitabı olan “Səhih-Buxari”də belə deyilir: “Rəsm çəkənlərə qiyamət günü əmr olunacaq ki, çəkdikləri rəsmə can versinlər. Əlbəttə, onlar öz rəsmlərinə can verə bilməyəcəklər və dəhşətli əzaba məruz qalacaqlar”. Yenə “Səhih Buxari”də deyilir: “Rəsulullah buyurdu: ümmətim arasında fərçləri, ipəyi, şərabı və çalğı alətlərini halal qəbul edən bir toplum olacaqdır”. Bu hədisə görə, peyğəmbər çalğı alətlərinin halal hesab edilməsindən nigarandır. Başqa bir hədisə görə isə peyğəmbər nəfəs alətlərinin səsini duyunca barmaqları ilə qulaqlarını qapayarmış.Bütün hədis kitablarına görə, rəssamlar, musiqiçilər, aktyorlar, aktrisalar, rejissorlar kafirdirlər. Möminlər hədislərlə yanaşı, Quran ayələrini də əsas gətirirlər. İsra surəsinin 64-cü ayəsində Allah Şeytana buyurur: “Onlardan kimi bacarırsansa səsinlə yerindən oynat!” Məhz bu surədə “səsinlə yerindən oynat” ifadəsi ilə bütün növ çalğı alətlərinin və insanı məst edən digər səslərin haram buyurulduğu bildirilir.Maidə surəsi 90-cı ayədə “Şərab da, qumar da, bütlər də, fal oxları da şeytan əməlindən olan murdar bir şeydir” deyilir. Buna əsasən, Quranın bütün izahlarında heykəllərin haram buyurulduğu göstərilir, çünki bu ayədəki “büt” kəlməsi ilə bütün heykəllərin və ümumən heykəltaraşlığın günah olduğu düşünülür.Professor: "İslam mədəniyyəti" termini düzgün anlayış deyil, dinlər mədəniyyət yaratmır" Bu mövzuda dindar kəsimin böyük bir qismi belə hesab edir ki, musiqi insanı məst etdiyi üçün, insana həzz verdiyi üçün haramdır. Hər hansı bir canlı rəsminin çəkilməsi isə Allahın işinə qarışmaq hesab olunur və insanın bir canlı rəsmi çəkməsi ilə Allahllıq iddia etdiyi düşünülür. Heykəltaraşlıq da eyni səbəblə haram sayılır. Aktyor sənətinin isə müxtəlif səbəblərə görə haram olduğu izah edilir. Belə ki, aktyorların və aktrisaların eyni səhnədə olması günahdır. Səhnədə olan kəslərin tamaşaçıları ehtiraslandıra biləcəyi üçün bu, yolverilməz əməl sayılır. Ayrıca insanın başqalaşması, özündən başqa xarakter, başqa tale uydurması dinin qanunlarına zidd hesab olunur.Bu zaman ortaya çoxlu cavabsız suallar çıxır. Bildiyimiz kimi, başda əzan olmaqla, bütün Quran ayələri müəyyən bir avazla oxunur. Əgər musiqi ümumilikdə haramdırsa, niyə dini ayinlər məhz musiqi ilə icra edilir? İnsanların hisslərini, duyğularını, gündəlik yaşamlarını, ailə-məişət problemlərini, ümumbəşəri hadisələri, müxtəlif taleləri, yaşantıları ehtiva edən musiqilər islamdan qat-qat əvvəl yaranıb. Necə olur ki, islam dini qədimdən gələn sənətin avazını özününküləşdirir, amma sənətin özünü haram buyurur? Məgər ilk dini inanclar da elə rəsmlərlə, heykəllərlə yaranmadımı? İnsanlar rəsmlər çəkdilər, heykəllər düzəltdilər və bunlara sitayiş etməyə başladılar. Bütün bunların baş verdiyi zamanlarda Yer kürəsində heç bir təkallahlı din mövcud deyildi.Ən qəribəsi isə odur ki, bir müddət əvvəl Türkiyənin televiziya verilişlərinin birində musiqi sədaları altında dinin qayda-qanunlarından danışan adam qəzəblə musiqinin haram olduğunu deyirdi. Az sonra evlərin, binaların, ictimai yerlərin bər-bəzəkli olmasının haram olduğunu bildirdi və bu dəm ekrana Kəbənin ehtişamlı müasir memarlıq nümunəsi kimi görüntüsü gətirildi.Bir başqa təzad isə odur ki, Quranda Həzrət Süleymanın heykəllər düzəltdirdiyi qeyd olunur. Məgər bu möminlər Həzrət Süleymandan daha çox dindardırlar, yoxsa Həzrət Süleyman günah edib?Yeri gəlmişkən, bir əhvalat nəql edim. Bir hədisə görə, evdə rəsm və it saxlandığı zaman evə mələklər gəlməzlərmiş. Bu hədisi eşitdikdən sonra ölümdən qorxan mömin bəndələrdən biri evində müxtəlif rəsm əsərləri və it saxlamağa başlayıb. Onun mömin dostları bunu görüncə hiddətlənib və onu qınayıblar. O isə belə cavab verib: “Əzrayıl da bir mələkdir, mən evimdə it və rəsm əsəri saxlayıram ki, Əzrayıl evimə gəlməsin və mən ölməyim!”
Müəllif: Orxan Bahadırsoy
Mənbə: sputnik.az
| ['islam', 'islam dini', 'islam dininin haramları', 'islam və cəmiyyət', 'məkruh', 'haram əməllər', 'haram'] |
211 | https://kayzen.az/blog/edebiyyat/25741/hayku-ustad%C4%B1-matsuo-ba%C5%9Fou.html | Hayku ustadı Matsuo Başou | gunelb | Ədəbiyyat | 7 iyul 2020, 15:33 |
"İçinizdə sizə bir şeylər demək istəyən bir işıqmı doğdu,
oturun və yazıya tökün bunu, yoxsa unutmaqdır sonu”
Matsuo Başou
5-7-5 ölçülü üç misralıq yapon hayku şeiri dünyada ən qısa şeirdir. Əvvəllər haykay, hokku, XIX əsrin sonlarından etibrən isə hayku adlanır. Haykay kimi tanınan ədəbi janr renqa adı verilən asılı sətirlərin istifadəsiylə başlamışdır. Haykay janrında əsas götürülən mövzular adi insanların gündəlik yaşam tərziydi və dili də əks olunan səhnələrə görə seçilirdi. Sözügedən janr XVI əsrdə böyük rəğbət qazandığından «haykayşi” adlanan haykay mütəxəssisləri, müəllim və şairlər ortaya çıxmağa başlamışdır. XVII əsrdə haykay mütəxəssisləri köhnə nümunələri də əsas tutaraq yeni istiqamətlər müəyyənləşdirmişlər. Müxtəlif zamanlarda yarışlar təşkil olunmuş, əvvəlcədən müəyyən olunmuş müddət içərisində iştirakçılardan yaza biləcəkləri qədər renqa yazmaları istənilmişdir. 1677–ci ildə 24 saat müddətində 1600, 1680–ci ildə isə 4000 haykay şeri yazaraq Osakalı yazıçı İhara Saykaku (1642–1693) böyük bir məşhurluğa qovuşmuşdur. Saykakunun misralarında çounin adlanan böyük şəhərlərdə yaşayan tacir və sənətkarlardan ibarət ictimai sinfin həyatı, eyni zamanda, əyləncə bölgələrində yaşam tərzi kimi mövzular əsas təşkil edirdi.Matsuo Başou (1644–1694) isə Saykakudan fərqli bir yolla getmişdir. Başou köhnə bir göl, Sado sahillərindəki coşqun dalğalar, qədim döyüş zonalarında böyüyən yaz çiçəkləri haqqında şeirlər yazmışdır. Şair şofou adı ilə bilinən öz üslubunu formalaşdırmışdır ki, bu üslub da müstəqilləşərək hokku, sonradan isə hayku adını almışdır.
Başonun haykay yazmağa başlamazdan əvvəlki həyatı və yaradıcılıq yolu haqqında çox az məlumatlar vardır. Matsuo Başou Yaponiyanın İqa prefekturasının Ueno şəhəri yaxınlığında dünyaya göz açmışdır. Əsl adı Matsuo Kinsaku olub, Başou şairin ədəbi təxəllüsü idi, mənası isə „banan ağacı” deməkdir. 1680-ci ildə Matsuo ədəbi cəmiyyətdən uzaqlaşaraq, Fukuqavaya köçmüşdür. Yazıçının tələbələri burada onun üçün balaca bir ev inşa etdirmiş və həyətində çoxlu banan ağacları əkmişdirlər. Bundan sonra Matsuo özünə “Başou” ədəbi təxəllüsünü götürmüşdür. Uşaq yaşlarından öz bölgəsinin nüfuzlu samurayı olan Toudounun xidmətində çalışmasına baxmayaraq, Matsuonun da samuray olub-olmadığı haqqında bir fikrimiz yoxdur. Məhz gənc yazıçıda ədəbiyyata və poeziyaya marağı xidmət göstərdiyi Yoşitada yaratmışdır. Yoşitada Başounu haykay renqaları yazmağa həvəsləndirmiş və 1662–ci ildə Matsuo Başounun ilk poeması çap olunmuşdur. 1664–cü ildə isə gənc yazıçının ilk hokku toplusu işıq üzü görmüşdür. Qardaş kimi əziz olan Yoşitadanın ölümündən sonra 1672–ci ildə Edoya (Tokyoya) köçərək günümüzə gəlib çatmış yaradıcılığını burada davam etdirmişdir. İqadan ayrılarkən belə bir haykay yazmışdır:
Bir topa bulud
İki dost arasına girdi
Ayrıldı çöl qazları əbədi.
Ümumiyyətlə Edodakı həyatı müvəffəqiyyətlərlə doludur. Başou həmin dövrün haykay poeziyasının məşhur yaradıcılarından olan Kitamura Kiqinin (1624–1705) və Nişiyama Souinin yanında təhsil almışdır. Sonradan özü də yaşayışını təmin edə bilmək üçün müəllimlik etmiş, şöhrəti artdıqca o, harada dincəlir, harada səyahətdə olurdusa, onun bütün rütbələrdən olan şagirdləri hər yerdən axışıb hüzuruna gəlirdilər. Başou məktəbi həmin dövr üçün adi olan sadəcə ustad məktəbi deyildi, eyni zamanda, Başou özü fasiləsiz mənəvi axtarışda olduğundan, öz yolunu tapmaq üçün yanına gələnləri şövqləndirirdi. Hokku poeziyasının həqiqi üslubu öz yüksək sənətinə sadiq olan insanların mübahisələriylə yaranırdı. Elə buna görədir ki, Başou məktəbindən Hattori Ransetsu (1654–1707), Mukay Kyouray (1651–1704), Naytou Cousou (1662–1704), Kavay Sora (1649–1710), Hattori Dohou (1657–1730) və başqaları kimi çox istedadlı şairlər çıxmışdır ki, onların hər birinin ustadın üslubundan bəzən təmamilə fərqlənən öz dəst–xəttləri var idi.
Edoda yaşadığı dövrdə onu ziyarət edən ustadı Nişiyama Souin üçün bir çox haykay yazmışdır. Həyatının bu dövrü haqqında məlumatlar çox azdır, lakin dəqiq bilinən odur ki, Başou da müasiri Çikamatsu Monzaemon (1653–1725) kimi samuray cəmiyyətindən ayrılmışdır. Başou və şagirdləri samuray camaatından təmamilə ayrılıb çouninliyə keçməmiş, hər ikisinə qarşı da eyni məsafə uzaqlığında, yəni ortada dayanmağı bacarmışlardır. Bu şairlər çounin və samuray dünyasını bayağı olaraq qəbul etmiş və bundan dini fanatizm dərəcəsinə çatacaq bir nifrətlə qaçmışlar, ancaq bu vəziyyət şairlərin dinə sığındıqları mənasına gəlmirdi. Başounun „Başouan” adlı kitabında inzivaya çəkilməsiylə bağlı yazılar vardır, lakin burada buddizmdən bəhs olunmur. Onun yazılarında buddizm təsiri müşahidə olunsa da, bu təsir çox zəifdir. O, ədəbiyyatı gündəlik həyatın qarışıqlığından və bayağılığından bir qaçış vasitəsi kimi görürdü. Başqa cür ifadə etsək, Başouya görə, sənət sənət üçündür. Bütün həyatı yaradıcılığa həsr olunmuş Başou bunu “zəriflik yolu” olaraq adlandırırdı.
Başoununkuna bənzər bir sənət anlayışı ümumiyyətlə XII-XIII əsr şairlərində müşahidə olunurdu. Bu şairlərin əsərləri 2000-ə yaxın yapon şeir və nəğmələrinin daxil edildiyi „Şin Kokinşu” (Qədim və müasir poeziyanın yeni toplusu) adlı şeir məcmuəsində toplanmışdır. Bəlkə də Başou bu səbəblərə görə xüsusilə Sayqyou (1118–1190) və Minamoto no Sanetomo (1192–1219) kimi şairlərə çox pərəstiş etmişdir. Başou heç bir ictimai sinfə aid olduğunu hiss etməmiş və özünü bayağı dünyadan təcrid etməyi sənətçinin seçdiyi bir yol olaraq qəbul etmişdir. “Zayu no Mei” (1691) adlı əsərində belə bir haykay vardır:
Danışa danışa,
Dodaqlar və çənələr yorulur soyuqda,
Payız mövsümündə əsən rüzgarda.
Bu sətirlər onun ictimai hadisələrə qarşı olan qayğısızlığını, hər hansı bir cəmiyyətə və ictimai sinfə tənqidlə yanaşmadığını göstərir. Başou hər zaman həyatı şeir, şeiri də həyat olaraq görmüşdür. Şairlərin bu sənəti icra edərək dolanışıqlarını təmin edə bilmələri XV əsrdə yaşayan haykay şairi Monk Souqi (1421–1502) dövründən etibarən mümkün olmuş və bu adət beləcə davam etmişdir. Dolanışığını müəllimliklə təmin edən Başou da öz dövrünün məşhur bir şairi olduqdan sonra əsərlərinin maddi qarşılığını almış və bu şəkildə həyatını sərbəstcə yaradıcılığına həsr edə bilmişdir.
1684–cü ildən etibarən, pərəstiş etdiyi şair Sayqyou kimi onu məşhur edən səyahətlərinə başlamış və ömrünün son on ilini səyahət edərək keçirmişdir. Ən önəmli əsərlərini bu dövrdə yazıb-yaratmış və səyahətlər onun şəxsiyyətinin ayrılmaz bir hissəsi halına gəlmişdir.
İlk böyük səyahəti (1684–1685) səkkiz ay çəkən Başou bu səfəri ərəfəsində Edodan İqaya, İqadan Yamatoya, Yamatodan da Kyotoya qədər səyahət etmiş və qayıtdıqdan sonra „Nozaraşi Kikou” adlı kitabını yazmışdır. Daha sonra, 1687–ci ildə on ay çəkən yeni bir səyahətə çıxmış, İqa, İse, Suma, Akaşi, Şinana bölgələrini gəzib dolaşaraq yenidən Edoya qayıtmış və əldə etdiyi məlumatlarla “Oi no Kobumi” və „Saraşina Kikou” adlı gəzinti kitablarını tamamlamışdır. Hər iki kitabında da gəzib gördüyü yerləri haykay şeiri ilə təsvir etmişdir. Son uzun səyahəti 1689-cu ildən 1690-cı ilə qədər bir il çəkmiş və Başou bu tarixlərdə Edodan Rikuzen, Rikuçuu yoluyla şimaldakı Devaya qədər getmiş, oradan da Eçiqo, Oqaki və Oumidən keçərək İqaya qayıtmışdır. Bu səyahəti “Oku no Hosomiçi” adlı əsərinin təməlini təşkil edir. Başonun etdiyi bütün səyahətlərdə yolu məmləkəti İqadan keçmiş və Şimala etdiyi son səyahətini nəzərə almazsaq digər bütün səfərləri Edo–Kyoto–Osaka üçlüsü ilə məhdudlaşmışdır.
Başounun gəzib-gördüyü yerlər şeir ədəbiyyatında tez-tez adı keçən adət-ənənələri və tarixi qalıqları ilə məşhurluq qazanmış diyarlardır. Böyük ustad keçdiyi yerlərdəki insanların həyatlarını və yaşam tərzlərini heç qələmə almamışdır. Bununla bağlı Başou belə demişdir: „Məni yoldançıxardan səyyahların ilham pərisi oldu; əlimi heç bir şeyə vurmadım. Nə şalvarımdakı bir yırtıq göründü gözümə, nə də papağımın sökülmüş ipləri. Okuya uzanan yollara necə gəldi getdim”. Bu sözlərdən də aydın olduğu kimi Başounun səyahətləri ümumilikdə məqsədsiz və plansızdır. Yazar üçün səyahətdə yaşadığı gerçəklər və səyahətin sənət üçün önəmi bir-birindən çox fərqliydi. Bu zamana kimi səyahət yapon lirik şeirində olmayan bir metod idi. Bu zamana kimi tarixi və ədəbi əhəmiyyətlərindən ötəri məşhurluq qazanan bəzi yer adları istifadə olunurdu, fəqət şairlərin çoxu bu yerləri ömürlərində bir dəfə belə olsun ziyarət etməmişlərdi. Başou Nikkonun yaşıllaşan yarpaqlarını, Moqami çayının yüksələn sularını öz gözləri ilə görmüş, uzaqdakı şəlalələri, meşələrdəki böcək səslərini öz qulaqları ilə eşitmişdi. Təbiətin yenidən kəşfi inqilabi xarekterliydi. Başounun təbiəti əsas tutaraq yazmasının səbəbi yaponların o dövrdə təbiətə düşkün olmalarından irəli gəlmirdi. Tam əksinə Başou bu mövzularda yazdığı üçün yaponlar təbiəti sevməyə başladılar.
Başou səyahət gündəliklərindən başqa nəsr formasında da əsərlər yazmışdır ki, bunlar haykayın nəsrlə yazılmış nümunələri olan haybunlardır. Başou haybunlarında dostları ilə vidalaşar, şəkillərdən bəhs edər və evini təsvir edər. Bütün bunları yazarkən klassik çincənin gözəl söz söyləmə ənənələrini təqib edərək bəzəkli yaponcanı istifadə etmişdir. Buna ən gözəl nümunə “Sarumino” (Meymunun plaşı, 1691) adlı topludakı „Gencuan no Ki”-dir (Genjuanın qeydləri).
Başounun öz şeirləri sağlığında çap olunmamış, ölümündən sonra şagirdləri tərəfindən toplanaraq kitab halına salınmışdır. “Hakusenşu”(1698) və „Şou Kuşu” (1709) adlı ən əsas toplusunun hər birində beş yüzdən artıq şeir vardır. “Hakusenşu” Kasakuni, „Şou Kuşu” isə Dohou adlı şagirdləri tərəfindən toplanmışdır.
Başounun mindən artıq şeiri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onun öz yazdığı haykay şeirləri və haykay renqa toplularına töhfə üçün yazdığı şeirlər bir-birindən olduqca fərqlidir. Yapon ədəbiyyatında buraxdığı dərin izləri haykaya borclu olan ustadın şeirlərində özünə məxsus çox fərqli xüsusiyyətlər vardır. İlk olaraq Başounun haykaylarında fərdi müşahidələr çox kəskindir.
İkinci olaraq, Başou təbii səslərə və onların şeirdə yaratdığı əks-sədaya çox önəm verir. Şair incə zəkasıyla təbiətdəki səslərin təbii halını pozmadan onları poetik qəliblərə salmışdır. Əks-səda səslərini eyni şəkildə insan dilinə ötürmək demək olar ki, mümkünsüz olduğu halda Başou bunu sınamışdır.
Üçüncü olaraq Başou özüylə lağ etmək məsələsində də ustadır.
Yolumun sonundayam amma
Hələ ölmədim
Payız axşamında.
(1684)
Dördüncü isə Başounun haykayları hər nə qədər asılı sətirlərdən yaradılmış olsa da, bütünlükdə sərbəst lirik şeirlərdən ibarətdir. Bu baxımdan Başou özündən əvvəlki şairlərin istifadə etdiyi tanka və çouka kimi şeir şəkillərinə fərqli bir şeylər qataraq yeni bir forma yaratmışdır. Məhz Başounun uğurudur ki, hayku bu gün belə zövqlə oxunmaqda və yazılmaqdadır.
Yaponiyadan yayılan nüfuzu qlobal səviyyəyə çatmışdır. Başou haykunun ustadı kimi qəbul olunur. Əsərləri heyran edicilik qabiliyyəti ilə yanaşı müxtəsərlik və aydınlığı ilə də seçilir. 1686-cı ildə Başou suya atlayan bir qurbağanı izah edən hayku yazmışdır. İngilis dilinə saysız-hesabsız tərcümələri ilə həmin hayku ədəbi şöhrətli Başounun ən məşhur əsəri olmuşdur.
Köhnə gölməçə,
Bir qurbağa atladı
Şap deyə suya.
Sonda isə fikrimizi Başounun sözləri ilə yekunlaşdırmaq istərdik: “Haykay şeiri yazarkən şairlər təbiilik və sünilik arasında qalarlar. Şair öz daxili aləmi və duyğuları üzərində dayanaraq bunları ahəngli bir hala gətirdiyi zaman könlünün və ürəyinin bütünü şeir olaraq ötər. Bu səbəbdən də daxili aləmə dalmadan yazılan bir haykay xamdır, çünki o artıq duyğunun deyil, düşüncənin məhsuludur. Bu isə şeirin fərdi bir təcrübənin məhsulu kimi meydana gəlmədiyi, məqsədli və süni olaraq yaradıldığı mənasına gəlir”. Mənbə: artkaspi.az
| ['hayku poeziyası', 'hayku', 'hayku ustadı Matsuo Başou', 'yapon ədəbiyyatı'] |
212 | https://kayzen.az/blog/Bilirsinizmi/25707/y%C9%99hudil%C9%99ri-ba%C5%9Fqa-mill%C9%99tl%C9%99rd%C9%99n-f%C9%99rql%C9%99ndir%C9%99n-x%C3%BCsusiyy%C9%99tl%C9%99r.html | Yəhudiləri başqa millətlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlər | gunelb | Bilirsinizmi? | 5 iyul 2020, 10:52 |
Xəritədə elə bir ölkə tapmaq mümkün deyil ki, yəhudi millətinin nümayəndələri orada məskən salmasın. Bütün ölkələrdə bu millətin nümayəndələrinə yerli sakinlər ehtiyatla və antipatiyayla yanaşırlar.
Bəs yəhudiləri başqa millətlərdən fərqləndirən cəhətlər hansılardır?
Siyasət
İsrail dünyada ən mübahisəli ölkələrdən biridir, demək olar ki, təsadüfən və ingilislərin iradəsi ilə yaradılıb. Hazırda İsrailin baş naziri postunu konservativ-millətçi Likud partiyasının sədri Benyamin Netanyahu tutur. Bu partiyanın proqramı suveren dövlət kimi Fələstin Dövlətinin yaradılmasını tamamilə rədd edir. Zaman keçdikcə, ilk növbədə ABŞ administrasiyasının təzyiqləri nəticəsində Netanyahu öz radikal mövqeyini bir qədər yumşaldıb, görünür, bu, həm də daxili və xarici tənqidlərlə bağlıdır. Amma İsrailin İrana qarşı münasibəti yəhudilərin xeyrinə olmayıb. Belə siyasətin nəticəsində çox adam israilliləri pisləyir.
Dövlətin təcavüzkar siyasəti digər ölkələrin nümayəndələrinin xoşuna gələ bilməz. Buna görə də yəhudilər avtomatik olaraq qəddar və inadkar millət kimi qəbul edilir. Əlbəttə, bu fikir düzgün deyil, axı siyasət və insanlar fərqli anlayışlardır.Cəfakeş obrazı
Tarix yəhudilərlə bəzən amansızcasına rəftar edib. Bu, xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsi dövrünə aiddir, yəhudi milləti bir çox ölkələrdə təqiblərə və qırğına məruz qalıb. Şübhəsiz ki, bu, tarixin rüsvayçı səhifəsidir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müharibədə nəinki yəhudilər, eləcə də polyaklar, ukraynalılar, belaruslar, çoxlu rus, italyan, alman və azərbaycanlılar da həlak olub. Amma «cəfakeşi» tərzindən yalnız yəhudilər fəal istifadə edirlər. Nəticə etibarı ilə bu da başqa millətlər arasında ədavət doğurur.
Tanrının seçilmiş xalqı olmaları haqqında əfsanə
İndi isə keçək dini mövzulara… Yəhudilər özlərini Allahın seçilmiş xalqı hesab edir. Fəlsəfə və ilahiyyat dərinliklərində batmamaq üçün bu ideyanın haradan yarandığı haqqında ətraflı danışmalı olmayacağıq. Yalnız onu deyə bilərik ki, onların Allahın seçilmiş xalqı olması barədə nəzəriyyəsi bütün yəhudi dini cərəyanlarında mövcuddur.
Bu və ya digər dini nəzəriyyələri qınamaq haqqımız yoxdur. Amma yəhudilərin müstəsna xalq olması barədə fikirləri digər ölkələrdə və millətlərdə onlara qarşı tamamilə məntiqli dözümsüzlük yaradır.
Xüsusiləşdirilmiş həyat tərzi
Yəhudilər həmişə xüsusi icmalar şəklində yaşayır və «gəlmələri» öz ünsiyyət dairəsinə həvəssiz buraxırlar, ya da buraxmırlar. Bir qayda olaraq, onlar öz aralarında çox mehribandır və çətin anlarda bir-birinə həmişə kömək edirlər. Bu millətin məxfiliyini qoruması və müəmmalı olması ruhunun genişliyi ilə fərqlənən xalqlarda antipatiya və təəccüb hissi yaradır.
Maliyyə uğuru
Planetin ən zəngin və uğurlu insanlarının siyahısını təhlil etsək, görərik ki, onların çoxu yəhudidir. Yəhudilər həqiqətən də maddi baxımdan ən uğurlu millətlərdən biridir. Yəhudilər çox qənaətcil, hətta simic olması ilə seçilir. Bundan başqa, onlarda yaxşı inkişaf etmiş kommersiya istedadı var, hər şeydən necə qazanc əldə etməli olduğunu bilirlər və qazanmaq şansını heç vaxt əldən buraxmırlar. Yəqin ki, onların varlı olmasının səbəbi də elə budur.
Digər millətlərdə isə ailə, dostluq, səmimiyyət və digər qeyri-maddi şeylər daha öndə gəlir. Odur ki, başqa millətlərin nümayəndələri yəhudilərin dünyagörüşünü qəbul etmir. Nə gizlədək, buraya həm də günah və sadə insan paxıllığı əlavə olunur.
Yeri gəlmişkən, yəhudilərin dünyanın idarəedici qüvvəsi olması, Rotşild klanının mütləq gücü və digər uydurmalar haqqında geniş yayılmış nəzəriyyələr var. Belə iddialar yəhudilərə qarşı nifrət hissi yaradır. Bu nəzəriyyənin nə dərəcədə doğru olması mübahisəli məsələdir. Onu da inkar etmək olmaz ki, dünyada baş verən proseslərə təsir edən və böyük gücə malik olan yəhudi milyonçu və milyarderlər az deyil.
Səliqə-sahmanın olmaması
Yəhudilərin dünyanın səliqəsiz milləti olduğuna dair fikirlər də yayılıb. Bu, həqiqətənmi belədir?
Evində səliqəsizlik hökm sürdüyü bir çox yəhudi ailəsini tapa bilərik. Digər tərəfdən, istənilən millətdə pinti insanlara rast gəlmək olar. Ümumiyyətlə, yəhudi ailələri təmizlik qaydalarına ciddi riayət edir. Odur ki, bu əfsanə əsassız və mübahisəli hesab olunur.
Nəticə
Bütün sadalanan səbəbləri təhlil edib “Yəhudilər başqa millətlərdən nə ilə fərqlənir?” suallarına cavab tapa bilərsiniz. Yadda saxlayın ki, digər xalqların yürütdüyü siyasət və din antipatiya səbəb olan amil ola bilməz. Başlıcası ilə pis millətlər olmur. Hər bir ölkədə ədalətli və vicdanlı, bir də cəmiyyətdə baş verənlərə biganə yaşayan insanlar var.
Mənbə: publika.az
| ['yəhudi', 'yəhudilərin fərqlilikləri', 'Yəhudi xalqı', 'yəhudilər'] |
213 | https://kayzen.az/blog/turizm/25726/yunan-adalar%C4%B1.html | Yunan adaları | gunelb | Turizm | 3 iyul 2020, 11:44 |
Möhtəşəm çimərlikləri, sevimli qəsəbələri, ləzzətli yeməkləri və qonaqpərvər xalqı ilə Yunan adalarına hər il bütün dünyadan minlərlə turist tərəfindən üstünlük verilir. Adalardan bəziləri tarixi abidələri, bəziləri çimərlikləri, bəziləri isə gecə həyatı və sosial ortamları ilə önə çıxır. Burada hər kəs üçün zövqünə uyğun ada tapmaq mümkündür. Romantik tətil, əyləncəli və ya sadəcə istirahət edəcəyiniz bir tətil – seçim sizindir. İstərsəniz, bir çox adanı gəzmək üçün yerli turlara da qoşula bilərsiniz. Rodos, Kos, Midilli, Meis, Saqqız və Sisam adaları qapıda viza imkanı təmin edildiyi üçün ən çox üstünlük verilən adalardır. Başqa adalar üçün ucuz və rahat aviareyslər də mövcuddur. Pandemiya dövründə bir çox turizm ölkələrinin sərhədlərinin bağlı olduğunu və adalara girişin açıldığını nəzərə alaraq ən gözəl Yunan adası haqqında vacib məlumatları təqdim edir.1. MİKONOSƏyləncə, gecə həyatı, çılğın partilər deyiləndə ağla ilk gələn ada Mikonosdur. Burada həyat 24 saat davam edir. Çimərliklərdə təşkil edilən partilər səhərin ilk işıqlarına qədər insanları əyləndirir. Turistlərin qələbəlik yaratdığı adada bir çox konseptdə kafe, restoran və əyləncə məkanı var. Xüsusilə, dostlarla planlaşdırılan tətillər üçün çox uyğun adadır. Mikonos sərbəstlik adasıdır. Çünki burada hər kəs bir-birinə və digər insanların seçimlərinə hörmətlə yanaşır. Başqalarını narahat etmədiyiniz müddətdə bu adada istədiyinizi edə bilərsiniz. Mikonosa səyahətinizdə mütləq axşamüstü şəhər mərkəzindəki yel dəyirmanlarında Günəşin qürubunu seyr etməlisiniz.2. SANTORİNİSantorini ağappaq evləri və mavi qübbəli kilsələri ilə məşhurdur. Daha çox bal ayı cütlükləri tərəfindən üstünlük verilir. Adada gerçək romantik atmosfer var. Oia və Tira adanın 2 inkişaf etmiş şəhəridir. Bu şəhərlər arasında avtobus səfərləri təşkil edilir, səfər yarım saat olur. Santorinidə bir digər məşhur konsept də təbii ki, sonsuzluq hovuzlarıdır. Hotelin və ya icarəyə götürdüyünüz evin hovuzunda üzərkən su, sanki Egey dənizi ilə bütünləşir və ortaya unudulmaz anlar çıxır. İnsan bu hovuzdan saatlarla çıxmaq istəmir. Santorininin romantik axşam yeməkləri cütlüklər üçün unudulmaz xatirələrdən olur.3. KRİT
Krit Yunanıstanın ən böyük adasıdır. Bu ada, xüsusilə, tarixi dəyərləri və keçmişi ilə məşhurdur. Avropanın ən qədim sarayı olduğu düşünülən Knossos Kritdə yerləşir. Krit qalası, Venesiya limanı kimi bir çox tarixi yer də turistlərin marağını cəlb edir. Tarixi abidələrin böyük hissəsi II Dünya müharibəsi zamanı bombardmana məruz qalıb. Bu olmasaydı, Krit, ehtimal ki, açıq hava muzeyi olacaqdı.4. PATMOSPatmos olduqca kiçik adadır. Amma xüsusilə, xristianlar üçün əhəmiyyəti böyükdür. St. Con Monastrı müqəddəs yerdir, çünki “İncil”in böyük qisminin burada yazıldığına inanılır. Visit Greece | PatmosBuna görə də Efesdəki Məryəm Ana Evini ziyarət edən xristianlar daha sonra Patmos adasına gələrək bu monastrı gəzirlər. Turist qələbəliyindən uzaq, sakit bir adada istirahət istəyənlər üçün Patmos gözəl seçimdir.5. RODOSRodos da Krit kimi ön plana çıxan adalardan biridir. Kritinia Qalası adanın ən əhəmiyyətli tikililərindəndir. Rodosun bütün qədim şəhərləri UNESKO-nun Dünya Mədəni İrs siyahısına salınıb. Bu ada dəniz tətili etmək üçün şahanə çimərliklərə sahibdir.6. ZAKİNTOSZakintos və xüsusilə, Navaqio çimərliyinin fotolarını daha əvvəl mütləq sosial şəbəkələrdə görmüş olarsınız. Zakintos Yunan adaları içində gözəl sahilləri ilə məşhurlaşmış adadır. Bu ada digərlərindən fərqli olaraq Egey dənizində deyil, İon dənizində yerləşir.7. SAQQIZ ADASI5-ci böyük Yunan adası olan Saqqız bir-birindən maraqlı tarixi qəsəbələri, gözəl çimərlikləri ilə məşhurdur. Ada adından bəlli olduğu kimi, saqqız istehsalı ilə də məşhurlaşıb.8. MİDİLLİ ADASIMidilli Yunanıstanın 3-cü böyük adasıdır və bu adanın mərkəzi şəhəri olduqca inkişaf edib. Adada axtardığınız hər şeyi tapmaq mümkündür. Lakin burada gəzməli yerlər bir-birindən uzaqdır. Buna görə ya ictimai nəqliyyatdan istifadə etməli, ya da avtomobil icarəyə götürməlisiniz. Mənbə: sputnik.az
| ['yunan adaları', 'saqqız adası', 'midilli adası', 'zakintos adaları', 'patmos adaları', 'rodos adası', 'krit adası', 'Santorini'] |
214 | https://kayzen.az/blog/xo%C5%9Fb%C9%99xt-ail%C9%99/25704/b%C3%BCt%C3%BCn-o%C4%9Frular%C4%B1n-do%C4%9Frular%C4%B1n-ilk-be%C5%9Fiyi.html | Bütün oğruların-doğruların ilk beşiyi | gunelb | Xoşbəxt ailə | 30 iyun 2020, 15:40 |
Bizdə də doğru tərbiyə formaları var, lakin biz daha çox uşaq başı aldatmaqla məşğuluq
llər öncə Yasamalın məhəlləarası ərazilərindən birində gəzişirdim. Qarşıda gənc bir rus qadın, yanındakı 5-6 yaşlarındakı oğlan uşağı ilə yol gedirdi. Birdən uşaq yandakı yarıtikili hasarın üstünə çıxaraq, qadına paralel şəkildə addımlamağa başladı.
Mən tez irəli atılaraq uşağı aşağı düşürmək istədim, amma qadın əli mənə «müdaxilə etmə» işarəsi verdi və sonra uşağa tərəf çevrildi: «Oğlum, hasar qarşıda daha da hündürləşir, bir qədərdən sonra sən oradan düşə bilməyəcəksən, məcbur atlanacaqsan, o zaman da xəsarət alacaqsan».
Uşaq bu xəbərdarlığa məhəl qoymadı və həqiqətən 10-15 addım sonra anasının dediyi kimi oldu: Hasarın dik yerindən düşə bilmədi, məcbur qalıb oradan atlandı və yıxılıb zədələndi. Sonra da qalxıb üst-başını çırpdı və başını aşağı dikərək, «ana, mən bir daha belə etməyəcəm» dedi.
Bu hadisədən alınan mesaj ondan ibarətdir ki, hələ körpə yaşlarından başlayaraq övladlara yalan danışmaq deyil, onlara gerçəyi izah etmək lazımdır. Lazımdır ki, uşaq o gerçəkdən dərs çıxarsın, ibrət alsın və həyatını doğrular üzərində qursun. Nəticədə gələcəkdə daha təhlükəli uçurumlardan yıxılmaqdan sığortalansın.
Məsələn, o qadın uşağı zorla hasarın üstündən düşürüb, üstəlik bir-iki şillə də ilişdirsəydi, uşağın beynində «mütləq hasara dırmaşmalıyam ki, görüm onda necə olur» siqnalı qalacaqdı və ilk fürsətdə gözdən itib özünü bu testdən keçirəcəkdi. Bəlkə də o zaman daha ağır faciə baş verəcəkdi.
Yaxud, ana övladına «orada xortdan var, səni yeyər», «polis gəlib aparar», filan tipli aldadıcı xəbərdarlıqlar etsəydi və sonunda bunların heç biri baş verməsəydi (ki, verməyəcək), o zaman da uşaq üçün heç bir «qırmızı xətt» qalmayacaqdı. Yəni, «ananın xəbərdar etdiyi hadisələr baş vermədisə, deməli mənim heç bir təhlükəli əməlimin cəzası yoxdur». Nəticədə gələcək həyatı müxtəlif təhlükələr üzərində qurulacaqdı.
Lakin həmin rus qadın özünə bu yalanlardan istifadə etməyə izn vermədi və övladını bacardığı şəkildə gələcək problemlərdən sığortalamağa çalışdı. Və bizdə… Bizdə də var doğru tərbiyə formaları, övladı yanlışdan çəkindirmək üsulları. Lakin biz daha çox uşaq başı aldatmaqla məşğuluq: «A bala, ona toxunma, əlin cızza olar».
Beləcə, «cızza» deyilən şey nədir – uşaq başlayır onu eşələməyə, ta ki, əlini (bəzən bütövlükdə özünü) atəşin içərisinə soxanadək. Bəri başdan anlatmırıq ki, bu sobadır, ona toxunsan, əlin yanar. Xəbərdarlığa məhəl qoymazsa, burax, məhz sənin yanında, sənin dilindən xəbərdarlığı eşitdikdən sonra əlini sobaya toxundursun və uşaq başı aldatmadığını anlasın, üstəlik sənin ilkin yardım etmək fürsətin varkən. Əksinə, sənin gözündən uzaqda özünü od-alovun içinə atmasın.
Bir də var gerçəkdən aldatmaq, yalanı bəh-bəhlə aşılamaq, oğurluğa stimul vermək. Yəni, oğru yetişdirmək.Məsələn: Bütün oğurluqlar günahdır, kitab oğurlamaqdan başqa… Sizə də bir şey xatırladırmı bu «məsləhət»? Kitab oğurla ha, elm deyil. Kağız oğurla, yəni. Aparıb… harasa qoyarıq, bir faydası dəyər. Ən azından, vərəqlərini cırıb, tüccara çatdıracağımız pomidor yeşiklərində istifadə edərik — layların arasına düzərik ki, pomidorlar bir-birinə qarışmasın, tər-təmiz qalsın.Lap deyək ki, bunu da düşünmədik. Kimdənsə eşitdik ki, kitab yaxşı şeydir, faydalıdır, lazımlıdır… Və o kitabda yazılıb ki, oğurluq, talançılıq, yalançılıq pis şeydir, bunlardan uzaq olun.
Bu pis şeylərdən xəbərdar olmaq üçün bizə dedilər ki, «kitab oğurlamaq günah deyil» — get, oğurla, talan et, yalan danış.
Və bu tərbiyənin nəticəsi olaraq ən «müqəddəs» yoldayıq — oğurlayırıq, talan edirik, yalan danışırıq ki, bunların nə olduğunu bilək. Bilək ki, bilməyənlərə də öyrədək, öyrədək ki, nəslimiz davam etsin, davam etsin ki, yenə oğurlayaq. Kitab ha, başqa bir şey deyil. İndi kitabdır da, pul deyil ki.P.S Daha böyük oğurluqlar, talanlar, yalanlar ilk qədəmin məhsullarıdır. Olsun, lap elə kitab oğurluğunun!
Mənbə: sputnik.az
| ['tərbiyə', 'tərbiyə metodları', 'tərbiyə üsulları', 'tərbiyə formaları', 'uşaqı necə tərbiyələndirməli'] |
215 | https://kayzen.az/blog/politologiya/25699/tarixd%C9%99-yegan%C9%99-qacar-osmanl%C4%B1-m%C3%BCharib%C9%99si.html | Tarixdə yeganə Qacar-Osmanlı müharibəsi | gunelb | Tarix və politologiya | 29 iyun 2020, 20:49 |
Türk-İslam aləminin son 6 əsrlik tarixinə nəzər saldıqda, bu zaman aralığında qeyd olunan coğrafiyada ən mühüm proseslərin mərkəzində Osmanlı İmeperiyası ilə indiki Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Şimali Qafqaz, İran, İraq, Əfqanıstan və Pakistan ərazilərində mövcud olmuş Ağqoyunlular, Səfəvi, Əfşar və Qacar dövlətlərinin dayandığını görərik.
Lakin çox təəssüf ki, adları çəkilən imperiyalar dövrün əsas hadisələrində həlledici amil kimi iştirak etsələr də, onların hegemonluq uğrunda amansız rəqabətləri üzündən qarşılıqlı münasibtlərində yaranan gərginlik uzunmüddətli və dağıdıcı müharibələrlə nəticələnib. Həmin müharibələr qalib tərəfin öz şərtlərini diqtə etməsinə imkan yaratsa da, bu üstünlük çox davam etməyib. Tezliklə öz gücünü bərpa edən məğlub imperiyanın öz itirdiklərini geri qaytarmaq üçün başladığı hər yeni müharibə isə “savaş zənciri”ni uzadan növbəti bənd olub. Yekunda əhaliyə və iqtisadiyyata dəyən ziyan bu dövlətlərin xeyli zəifləməsinə gətirib çıxarıb. Türk imperiyalarının düşmənçiliyindən yararlanan Avropanın “müqəddəs ittifaqları” isə bununla özlərinin Şərq siyasətini rahatlıqla həyata keçirmək üçün münbit zəmin qazanıblar.
1473-cü il avqustun 1-də Ağqoyunlu və Osmanlı imperiyaları arasında baş verən Malatya döyüşü yuxarıda adları qeyd olunan dövlətlər arasında XIX əsrin birinci yarısına qədər davam etmiş “müharibə seriyası”nin başlanğıcı sayıla bilər. Ağqoyunlu dövlətinin qələbəsi ilə başa çatan o müharibənin “sükut”u cəmi 10 gün sürüb. Avqustun 11-də hərbi əməliyyatlara başlayan Osmanlı İmperiyası Otluqbeli döyüşündə Malatya məğlubiyyətinin əvəzini çıxıb. Təqribən 28 il sonra – 1501-ci ildə Ağqoyunlu dövlətini əvəzləyən Səfəvi İmperiyası Malatya döyüşünün “estafet”ini götürərək, Osmanlı dövləti ilə 230 il davam edəcək müabrizənin əsas tərəfinə çevrilib. İlk dəfə 1514-cü il avqustun 23-də baş verən Çaldıran döyüşündə üz-üzə gələn bu iki qüdrətli Türk imperiyasının müəyyən fasilələrlə apardıqları saysı-hesabsız müharibələr Səfəvilərin süqutuna (1737-ci il) qədər ara verməyib.
Nadir Şahın rəhbərliyi ilə 1737-ci ildə Səfəvi dövlətinin hüdudlarında qurulan Əfşar İmperiyasının mövcudluğu dövründə Osmanlı İmperiyası ilə müharibələr nisbətən səngisə də, çox sayda kiçik hərbi toqquşmalardan yayınmaq mümkün olmayıb. Nadir Şah Osmanlıya qarşı ilk böyük hərbi kampaniyaya 1743-cü ildə başlayıb. Əfşarlar müəyyən əraziləri ələ keçirməyə nail olsalar da, dövlətin bəzi vilayətlərində baş qaldıran irimiqyaslı üsyanlar Nadir Şahı 1746-cı ildə müharibəni dayandırmağa vadar edib. Onun ölümündən sonra (1747-ci il) imperiyada başlayan tənəzzül və çoxhakimiyyətliliyin yaratdığı xaosda meydana çıxan Zənd sülaləsi Əfşarların pərakəndəliyindən faydalanaraq, dövlətin əhəmiyyətli hissəsi üzərində öz hökmranlığını bərqərar edib. Nadir Şahın əsasını qoyduğu və onun varislərinin davam etdirdiyi Osmanlı dövləti ilə normal münasibətlər Kərim xan Zəndin dönəmində xeyli pisləşib. Osmanlı dövləti Kərim xanın hakimiyyəti ələ keçirməsini qəbul etməsə də, Əfşarlarla Zəndlər arasında qarşıdurmaya açıq müdaxilə etmirdi. Buna baxmayaraq, Osmanlının Rusiya ilə müharibədə məğlub olaraq, vəziyyətini ağırlaşdırması Kərim xanı hücuma keçməyə şirnikləndirdi. Müharibənin əvvəlində bir sıra uğurlu döyüşlər keçirən Zənd ordusu bəzi əraziləri, hətta çox böyük strateji əhəmiyyət malik Bəsrə limanını da ələ keçirdi. Ancaq tədricən toparlanan Osmanlı ordusu Zənd qüvvələrini zəbt etdiyi ərazilərdən çıxara bildi.
Kərim xan Zəndin ölümü (1779-cu il) ilə Əfşar hüdudlarında hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən alovlandı. Bu dəfə Zəndlərlə Əfşarlar arasında vüsət alan qarşıdurmaya uzun müddət Kərim xanın sarayında girov həyatı yaşayan Ağa Məhəmməd Xan Qacarın liderliyini qəbul etmiş Qacarlar da qoşulub. Ağa Məhəmməd Xanın hərbi dühası sayəsində üstünlüyü ələ alan Qacarlar öz hakimiyyətlərini tədricən dövlətin bütün ərazisində bərqərar etdilər və yeni sülalənin dövrü başladı. Qacarların hərbi-siyasi uğurlarına yetərincə loyal yanaşan Osmanlı İmperiyası Ağa Məhəmməd Şah Qacarın hakimiyyətini tanımağa meyllənirdi. Qacarların 1795-ci ilin sentyabrında Rusiyanın himayəsinə keçmiş Gürcüstanı ağır məğlubiyyətə uğratmasından sonra Osmanlı sultanı III Səlim verdiyi sözü tutaraq, Ağa Məhəmməd Şah Qacarın timsalında Qacar sülaləsinin hakimiyyətini rəsmən tanıdı.
Həm Qacar, həm də Osmanlı imperiyalarının Rusiya ilə müharibə vəziyyətində olması bu dövlətlərin yaxınlaşmasını qaçılmaz zərurətə çevirirdi və Ağa Məhəmməd Şah Qacarın xələfi Fətəli Şah ilə Sultan I Mahmud bu reallıqları nəzərə aldılar. Nəticədə Osmanlı İmperiyasının Rusiyaya qarşı başladığı müharibəyə Qacar dövləti də qoşuldu. Ancaq bu müttəfiqlik hər iki dövlətin məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Məhz həmin hərbi uğursuzluqdan sonra Qacar İmperiyası ilə Rusiya arasında 1813-cü il oktyabrın 12-də imzalanmış Gülüstan müqaviləsi Azərbaycanın ikiyə bölünməsinin əsasını qoydu.
Nə qədər təəccüblü olsa da, o müqavilənin imzalanmasından bir neçə il sonra Qacar-Osmanlı münasibətlərində gərginlik yaranmağa və sürətlə artmağa başlayır. Sərhəd toqquşmalarının çoxalması yekunda keçmiş müttəfiqləri müharibəyə sürükləyir. Dövrün Qacar mənbələri müharibənin əsas səbəbi kimi, Osmanlıların sərhəddi müntəzəm pozmalarını və yerli əhalini talan etmələrini göstərirlər. Əks tərəf isə Qacarların Gülüstan müqaviləsi üzrə itirdikləri əraziləri Osmanlı torpaqları hesabına “sığorta” etmək niyyətlərinin müharibəyə gətirib çıxardığını bildirirlər. Qacar mənbələrinin bildirdiyinə görə, Osmanlının “səltənətin daxili işlərinə qarşıması, Qacariyyə təbəələrinə qarşı haqsızlığı və Kərbəla ziyarətinə yaratdığı çətinliklər” müharibəni qaçılmaz etdi. Sonucda Şahzadə Abbas Mirzə Qacarın komandanlığı altında 1821-ci ilin avqustunda hücuma keçən Qacar ordusu qısa zamanda ciddi uğurlar qazanır və hətta Bağdadı da mühasirəyə alır. Lakin Qacar ordusunu bürüyən vəba epidemiyası hərbi kampaniyanı yarımçıq saxlayaraq, geri dönmək zərurəti yaradır. Tərəflərin 1823-cü ildə imzaladıqları Ərzurum sülh müqaviləsi ilə müharibəyə son qoyulur və status-kvo bərpa edilir.
Türkiyəli tarixçi Aziz Tekdemir özünün “XIX əsrin ilk rübündə Osmanlı-İran ixtilafları və 1821-23-cü il müharibəsi” kitabında bəhs olunan müharibəyə görə məsuliyyəti Qacarların üzərinə qoymaq niyyətini qabarıq gösərsə də, əsərdə maraqlı məlumatlar yer alıb:
“Fətəli Şahın vəliəhdi Abbas Mirzə komandanlıq etdiyi ordu ilə Şərqi Anadolu, şahın digər oğlu isə Bağdad istiqamətində hücuma keçdi. Bununla əsas hərbi əməliyyatlar Ərzurum və Bağdad ətrafında cərəyan etdi. İran ordusu Bağdad tərəfdə məğlubiyyətə düçar olsa da, Ərzurum cəbhəsində uğur qazana bildi. Abbas Mirzə 1821-ci il sentyabrın 10-da Həsən xan Qacarı Təbrizdən Xoy istiqamətinə göndərdi və özü də ordusu ilə onun arxasında getdi. Həsən xan qəfil hücumla Toprakkaleni, Abbas Mirzə isə Bəyazidi tutdu. O arada Ərzurumda həbsxanadan qaçan Bəhlul Paşa Abbas Mirzənin yanına gedərək, ona öz itaətini bildirdi. Şahzadə isə Bəyaziddə 3 min əsgər saxlayaraq, oranın valiliyini Bəhlul Paşaya həvalə etdi.
Bəyazidin itirilməsi bölgədəki Osmanlı əsgərlərində ruh düşkünlüyünə səbəb oldu. Ərazinin mühafizəsinə məsul olan Çeçenzadə Hasan Paşa öz fəaliyyətsizliyi ilə digər paşaları da geri çəkilmək məcburiyyətinə gətirdi”.
Aziz Tekdemir də müharibənin başa çatmasının əsas səbəbi kimi Qacar ordusunda vəba xəstəliyinin yayılmasını qeyd edir. Onun yazdığına görə, tərəflərin qarşılıqlı sülh təklifləri müsbət qarşılanıb və 1823-cü il iyulun 28-də Ərzurum sülh müqaviləsi imzalanıb. Müqavilədə Nadir Şah və I Mahmudun dövründə müəyyən edilmiş 1746-cı il sərhədlərinin dəyişməzliyi öz əksini tapıb. Ərzurum müqaviləsinin bəlkə də ən üstün cəhəti tərəflərin müharibənin yolverilməzliyini qəbul etmələri və yeni anlaşılmazlıqların ortaya çıxmasına imkan verməmək üçün qarşılıqlı səfirliklərin açılamsında razılığa gəlmələridir.
Maraqlıdır ki, Osmanlı və Qacar imperiyaları arasında baş vermiş 1821-23-cü il müharibəsi barəsində Rusiya mənbələrində də məlumatlara rast gəlinir. Bu sırada Rusiyanın məşhur hərbi xadimi Aleksey Petroviç Yermolovun yazdığı “Rus generalının qeydləri: 1798-1826” adlı əsəri diqqəti daha çox cəlb edir. Yermolov həmin müharibənin başlamasında “Şərqi Britaniya” şirkətinin təxribatçı fəaliyyətinin də mühüm rol oynadığını vurğulayıb. Onun yazdığına əsasən, Bağdad valisi Davud Paşanın ingilislrin maraqlarına toxunan addımlarından sonra “Şərqi Britaniya” şirkəti Qacar dövlətini müharibəyə təhrik edib. Yermolov müharibənin Osmanlı üçün çox çətin şərtlər altında başladığını yazıb:
“İran Türkiyədən istədiyini (tacirlərin incidilməməsi və Kərbəlaya sərbəst hərəkət) ala bilməyəndən sonra müharibəyə başladı. Türkiyə yunanlarla müharibə apardığı üçün hərbi qüvvələrini o savaşa yönəltmişdi. İranın hücuma keçməsi Türkiyəni yunanlarla döyüşən ordunun bir hissəsini şərqə göndərməyə məcbur etdi. Əmilyyatlar başlayanda İran ordusu sürətlə irəliləyirdi. Onların bu uğurunun bir səbəbi də türk paşalarından birinin İranın tərəfinə keçməsi oldu. Amma İran ordusunda yayılan xəstəlik müharibənin dayandırılması və sülh müqaviləsinin imzalanması ilə nəticələndi. Sərhədlər isə olduğu kimi qaldı”.
Qeyd edək ki, Yermolov bu müharibənin gedişində 500-dən çox erməni ailəsinin İrandan Qafqaza köçməsinə Rusiyanın mane olmadığını da vurğulayıb.
Müəllif: Araz Zeynalov, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün.Mənbə: kaspi.az
| ['Qacar-Osmanlı müharibəsi', 'Gülüstan müqaviləsi', 'Ərzurum sülh müqaviləsi'] |
216 | https://kayzen.az/blog/poeziya/25697/robinzon-haqq%C4%B1nda.html | Robinzon haqqında | gunelb | Poeziya | 29 iyun 2020, 20:16 |
Uşaqlıq dövründə daha çox "İsveçrəli Robinzon” kitabını mütaliə etməyi xoşlamışam (İohan Rudolf Vissin (1782-1830) yeniyetmələr üçün qələmə aldığı macəra romanı nəzərdə tutulur – A.B.). Qənaətimcə, bu kitab Daniel Defonun «Robinzon Kruzo” əsərindən daha üstündür. Doğrudur, mən bilirdim ki, Daniel Defonun romanı özünün fəlsəfi xüsusiyyətləri ilə daha zəngindir. Əsərdə təsvir olunan tənha insan obrazı günlərin bir günü qumun üzərində çılpaq ayağın izlərini aşkarlayır. Amma Vissin əsəri özünün zəngin hadisələri və macəraları ilə cavan beyinlər üçün daha maraqlı görünür. Həmin romanda bütöv bir ailə – ata, ana, onların uşaqları özlərinin müxtəlif əməlləri ilə təsvir olunublar. Təsəvvür edirsinizmi, neçə illərdən bəri bu ailənin məskunlaşdığı adada gəzib-dolaşmışam! Hansı zülmlərlə onların kəşflərinə yol tapmış, taleyinə həsəd aparmışam! Təəccüblü deyil ki, „Sirli ada”da özümdən asılı olmadan hansısa qüvvə Elmi Robinzonları səhnəyə çıxarmağa təhrik edib. “İki il məktəb tətili” romanımın da personajlarını məhz bütöv Robinzonlar pansionu təşkil edir.Amma mənim adamda Vissin qəhrəmanlarından heç kim olmayıb. Orada mənim şəxsimdə Daniel Defonun qəhrəmanı gəzib-dolaşıb. Öz arzularımda ağacların budaqlarından koma quraraq iynədən tilov düzəltmiş, qədim insanlar kimi quru budaqlardan birini digərinə sürtməklə od əldə edib tonqal qalamışam. Fəlakət barədə hər hansı işarə vermişəmmi? Əsla yox! Əgər bunu etmiş olsaydım, çox güman ki, məni tezliklə aşkarlayıb adadan aparardılar. Amma bunu istəmirdim! Çünki qabaqda hələ görüləcək işlərim çox idi. Hər şeydən öncə aclıqla mübarizə aparmalıydım. Necə, hansı yolla? Axı, mənim içi ərzaqla dolu qayığım suda batmışdı. Quşlarımı ovlamalı?.. Yox, bu mümkünsüz idi. Axı, nə silahım, nə də ov itim vardı.Deyərsiniz, bəs molyuskalara nə olmuşdu? Heç onlar da yox idi!Yazıçı olmaq arzusu barədə
Vallah, heç yadıma sala bilmirəm ki, nə vaxt yazmamışam və ya da yazıçı olmaq fikrinə düşməmişəm. Amma çox şeylər (tezliklə özünüz də buna əmin olarsınız) bu arzumu gerçəkləşdirməyə mane olub. Məlum olduğu kimi, mənşəyimə görə mən bretonluyam (Nant mənim doğma şəhərimdir), amma atam Parisdə təhsil alıb, ədəbiyyata həvəs göstərib, şeirlər yazsa da, onların dərc etdirilməsinə marağı olmayıb. Yəqin ki, yazıçı olmağıma həvəs irsən atamdan keçib. Elə onun kimi yaradıcılıq fəaliyyətimə mən də şeirlə başlamışam. Sonralar nəsrlə məşğul olmuşam. Doğrusu, heç özüm də bilmirəm ki, roman yazmaq barədə fikir necə yaranır, burada həlledici rolu bir, bəzən isə digər hadisə oynayır. Çox hallarda yazmamışdan öncə hər hansı süjet barədə çox götür-qoy edirəm. Amma elə ki, maraqlı fikir yaranır, dərhal onu qələmə alıram.
Bəzi kitablarımın necə yazıldığını düz-dəqiq söyləyə bilərəm. „Səksən gün dünya ətrafında” kitabını yazmamışdan öncə qəzetdə hansısa bir turist reklamı ilə rastlaşmışdım. Həmin yazıda bildirilirdi ki, indiki zəmanədə insan yer kürəsini səksən günə gəzib dolaşmaq iqtidarındadır. Bu fikir marağımı özünə çəkdi. Düşündüm ki, belə bir səyahətçi yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması ilə təyin olunmuş məntəqəyə göstərilmiş müddətdən ya tez, ya da gec çata bilər. Bax, elə bu fikir romanımın əsas süjet xəttini təşkil etdi. Yəqin ki, mənim qəhrəmanım Fiales Foqt yadınızdadır. O, məhz bu vəziyyətləri nəzərə alaraq evə vaxtında qayıtmaqla mərci udur. Halbuki o, güman etmişdi ki, evə bir gün gec qayıda bilər.
Fransız ədəbiyyatındakı rolum haqqında
Həyatımda daha çox ona təəssüf edirəm ki, fransız ədəbiyyatında əvvəl-axır öz layiqli yerimi tuta bilməmişəm.
İş haqqında
Hər gün səhər saat beşə qalmış (qışda bəzən bundan bir qədər gec) oyanır, beş tamamda isə artıq yazı masasının arxasında əyləşib saat on birəcən işləyirəm. Çox gec yazıram, sözləri, cümlələri dəfələrlə götür-qoy edirəm, çox vaxt qələmə aldıqlarımı pozub yeni fikirlər üzərində işləyir, tam əmin olduqdan sonra fikrimi ümumiləşdirirəm. Çox vaxt bir dəfəyə beynimdə ən azından ona yaxın romanın süjetini, hazır obrazları və fabulaları saf-çürük edirəm. Amma mütəmadi düzəlişlər vaxtımı çox alır. Heç vaxt yazdıqlarımdan razı qalmıram. Ən azından yeddi-səkkiz dəfə qələmə aldıqlarıma qayıdıram, son nəticədə əsərimin ilkin variantından demək olar ki, heç bir əsər-əlamət qalmır. Bu isə həm vaxt itkisinə, həm də əlavə vəsaitin xərclənməsinə səbəb olur. Əməyim üçün insanlardan layiqli qiymətimi heç vaxt ala bilməsəm də, həmişə çalışıram ki, yaratdığım əsərlər istər formasına, istərsə də məzmununa görə oxucuların qəlbində özünə yer tuta bilsin. Elm haqqında
Düzünü desəm, elmə bir o qədər də marağım olmayıb. Yəni, nə vaxtsa elm öyrənmək və ya hər hansı bir eksperiment aparmaq niyyətindən həmişə uzaq olmuşam. Amma uşaqlıqdan maşın-mexanizmlərin işinə böyük maraq göstərmişəm. Atamın Şandendə bağ evi vardı. Onun yaxınlığında dövlət mexanika zavodu yerləşirdi. Şantana hər gəlişim zamanı zavoda baş çəkər, saatlarla işləyən maşınlara tamaşa edərdim. Bu maraq, demək olar ki, bütün ömrüm boyu məni tərk etməyib. Elə indinin özündə də hansısa lokomotivin buxar maşınlarının işinə eyni həvəslə maraq göstərirəm. Texnikaya marağım bədii yaradıcılıqla eyni vaxtda həyatımın başlıca xüsusiyyətlərindən birini təşkil edib. Gənclik illərimin üç sevimli əsas məşğuliyyəti isə Avropanın şəkil qalereyalarını gəzib-dolaşmaq, Luar qəsrinə ekskursiyaya getmək və şeir yazmaqdan ibarət olub.İnformasiya haqqındaMənə elə dövrdə yaşamaq nəsib olub ki, istənilən mövzuda lüğətlər tapılırdı. Hər hansı informasiyanı əldə etməkdən ötrü lüğətlər köməyə çatırdı. Müxtəlif məzmunlu informasiyaları mütaliə edərkən xeyli sayda maraqlı elmi faktlarla rastlaşırdım. Bu isə dünyagörüşümün zənginləşməsinə səbəb olurdu.
Yaradıcılıq məqsədləri və həmkarlarım haqqında
Bəzən deyirlər ki, macəra romanlarında üslub olmur, amma mən qətiyyən bu fikirlə razı deyiləm. Doğrudur, insan xarakterinin tədqiqindən fərqli olaraq, bu istiqamətdə baş verən hadisələri maraqlı ədəbi formaya salmaq çox da asan deyil. Açığını deyim ki, mən psixoloji romanların aşiqi olmamışam, çünki onların heç birində psixologiya elmi ilə ümumi bir oxşarlıq görməmişəm. Ona görə də “yazıçı-psixoloq” adlandırılanları qəbul edə bilmirəm.
Onu da bildirim ki, Dodye ilə Mopassan arasında yerlə göy qədər fərq görürəm. Hətta Mopassanla fəxr edirəm. Mopassan dahidir, Tanrı ona hər şeydən yazmağa istedad bəxş edib. Amma bununla belə Dikkens həmişə mənim ən sevimli müəllifim olub. İngilis dilində cəmi olsa-olsa yüz söz bilirəm. Ona görə də Dikkensin əsərlərini tərcümədə oxuyuram. Yox, mən heç vaxt Mopassanla Dikkensə fərq qoymamışam. Amma nə edim ki, Dikkensi dəlicəsinə sevirəm. Həmçinin Kuperin romanlarına maraq göstərmişəm və bu maraq indiyəcən davam etməkdədir. Kuperin onlarla romanını ölməz hesab edirəm.
Qonorar haqqında
Qonorar barədə heç vaxt şikayət etməmişəm. Kitablarıma görə mənim naşirim yaxşı pul qazananda sevinirəm. Əlbəttə, bəzən olub ki, yaxşı məbləğə müqavilə bağlamadığım üçün peşmanlıq hissi çəkmişəm. „80 gün dünya ətrafında” romanım təkcə Fransada on milyon frank, “Mixail Stroqov” romanı isə yeddi milyon frank qazanc gətirib. Bu pulun isə gözlənildiyindən də çox az məbləği mənə çatıb. Amma mən öz gücünü yalnız pul qazanmağa sərf edən insanlardan deyiləm. Hər şeydən öncə öz ideallarımla yaşayan ədəbiyyatçıyam, sənət adamıyam. Əgər həmvətənlərim mənə qarşı azca da olsa ədalətli münasibət bəsləsəydilər, bu, milyon dəfədən çox mükafata bərabər olardı. Bax, təəssüf etdiyim və həmişə peşmanlıq çəkdiyim məsələ budur.
Romanlar üzərində iş barədə
Roman üzərində işə başlayarkən öncə onun necə başlayacağını, əsərin ortasında hansı hadisələrin cərəyan edəcəyini və onun hansı finalla yekunlaşacağını müəyyənləşdirirəm. Plan tərtib etdikdən sonra hər fəslin məzmunu üzərində işləyirəm. Daha sonra yazılı mətni oxuyub qələmlə düzəlişlər edirəm. Əsl iş isə mənim üçün birinci korrekturadan sonra başlayır. Heç vaxt son varianta ümid bəsləmirəm. Amma xoşbəxtlikdən naşirim romanda müəyyən düzəlişlər etməyə mənə icazə verir. Beləcə səkkiz, ya da doqquz korrektura işindən sonra əsər çapa imzalanır.
İşin tempi haqqında
Adəti üzrə ildə iki roman üzərində işi başa çatdırıram. Həm də hər dəfə bunu nəzərdə tutduğum müddətdən bir qədər əvvəl yerinə yetirirəm. Bax, indinin özündə də yeni roman üzərində işləyirəm və bu əsər 1890-cı ildə nəşr olunacaq. Başqa sözlə desəm, hazırda faktiki olaraq beş əlyazmam çapa hazırdır. Əlbəttə, bu nailiyyətlər heç də qurbansız əldə olunmayıb. İllər ötdükcə anlamağa başladım ki, həqiqətən də ağır əmək cəmiyyətdə yaşamağın zövqləri ilə heç də üst-üstə düşmür. Arvadımla biz gənc olanda Parisdə yaşayırdıq, həyatdan necə lazımdırsa zövq alırdıq. Son on iki ili isə arvadımın doğulub boya-başa çatdığı Amyen şəhərində yaşayıram. Əlli üç il öncə arvadımla burada tanış olmuşuq. Mənim bütün maraqlarım da azdan-çoxdan məhz burada zənginləşib. Elə buna görə də dostlarımdan bəziləri mənim ədəbi nailiyyətlərimdən daha çox Amyen şəhəri üzrə məsləhətçi olmağıma görə öyündüyümü deyirlər. Sözün düzü, şəhərin idarəçiliyində iştirakımdan çox məmnunam.
Tərcümə edən: Ağaddin BABAYEV
| ['İohan Rudolf Vissin yaradıcılığı', 'Robinzon haqqında', 'fransız ədəbiyyatı'] |
217 | https://kayzen.az/blog/azerbaycan/25680/d%C3%BCnya-%C9%99h%C9%99miyy%C9%99tli-abid%C9%99l%C9%99r.html | Dünya əhəmiyyətli abidələr | gunelb | Azərbaycan | 25 iyun 2020, 17:38 |
Qız Qalası Xəzər dənizinin kənarında dənizə doğru maili nəhəng bir qayanın üzərində, silindirik fоrmada tikilmişdir. Dəniz tərəfdən uzunsоv bir dayaq (kоntrfоrs) оna əlavə еdilmişdir. Qalanın hündürlüyü şimal tərəfdən 31, cənub tərəfdən isə 28 metrdir. Qalanın diamеtri birinci mərtəbədə 16,5 metrdir. Birinci mərtəbədə divarın qalınlığı (еni) 5 metrə çatır. Qalanın daхili hissəsi 8 mərtəbəyə bölünür. Hər mərtəbə yоnma daşlarla tikilmiş, günbəz fоrmalı tavanla örtülmüşdür. Daşla hörülmüş həmin tavanların оrtasında dairəvi dеşiklər vardır. Dеşiklər şaquli хətt istiqamətindədir. Bеlə ki, VIII mərtəbə tavanının оrtasında оlan dairəvi dеşikdən baхdıqda birinci mərtəbənin döşəməsini görmək mümkündür.alaya yеganə giriş yоlu оnun qərb tərəfində, yеrin əvvəlki səthindən 2 metr hündürlükdə və 1,10 metr еnində оlan tağlı qapı yеridir. Qalanın birinci mərtəbəsinin hündürlüyü 3, digər mərtəbələrin hündürlüyü isə оrta hеsabla 2,5 metrdir. Mərtəbələr arası əlaqə Qalanın cənub-şərq divarının içərisində düzəldilmiş pilləkənlər vasitəsilə saхlanır. Maraqlı burasıdır ki, birinci mərtəbə ilə ikinci mərtəbə arasında əlaqə yaratmaq yalnız tavanda оlan dairəvi dеşikdən nərdivan və ya ip vasitəsilə mümkündur. Qеyd olunmalıdır ki, Qalanın qapısı da kеçmişdə bir nеçə qatdan ibarət оlmuşdur. Uzunluğu Qala divarının еni qədər оlan (5 metr) qapı yеrinin tağlı tavanında qalmış tikinti qalıqları bunu sübut еdir. Bundan əlavə qapının ağzında kеçmişdə bir nеçə quyu da оlmuşdur. Bеləliklə, Bakının Qız Qalasına orta əsrlərdə daхil оlmaq istəyən hər kəs həmin quyuların yanından еhtiyatla kеçərək, nərdivan vasitəsilə qapıya qalхmalı, giriş yоlu üzərində оlan qapılardan kеçməli və nəhayət birinci mərtəbəyə çatmali idi. Ortadakı deşikdən yuxarı mərtəbələrə qalхmaq üçün ip və ya nərdivandan istifadə olunurdu.
Qalanın cənub və cənub-şərq tərəflərini, хüsusilə dənizi nəzarət altında saхlamaq üçün mazğallar düzəldilmişdir. Bunlar Qalanın içərisinə təmiz hava daхil оlmaq işinə də хidmət еtmişdir. 1962-63-cü illərdə Qalanın birinci mərtəbəsinin döşəməsində arхеоlоji qazıntı işləri aparılmışdır. 5 metr dərinliyə qədər davam еtdirilən həmin qazıntı nəticəsində məlum оlmuşdur ki, abidənin bünövrəsi dəniz tərəfə еnişli оlan nəhəng bir qayanın üzərində tikilmişdir. Buradan bеlə bir nəticəyə gəlmək оlur ki, abidəyə dəniz tərəfdən bitişik оlan kоntrfоrs həmin еnişin qarşısında Qalaya əsas dayaq rоlunu оynamışdır. 1964-cü ildə Qalada tədqiqat işləri aparılan zaman bünövrədən 14 metr hündürlükdə içəriyə doğru uzanan böyük ağac tirlərin olduğu müəyyən olmuşdur. Onların nə məqsədlə istifadə edilməsi məlum deyil. Ola bilsin bu tirlər kontrforsun içində gizli bir tikinti ilə əlaqədardır və ya zəlzələyə qarşı amortizasiya rolunu oynamışdır.
Dəqiq hеsablama əsasında müəyyən еdilmişdir ki, Qalanın divarının еni bünövrə hissədə 5 mеtrdirsə, yuхarı hissəsində təqribən 4,5 mеrtdir. Bu da göstərir ki, abidənin yuхarı hissəsilə aşağı hissəsi bəzi müəlliflərin dеdikləri kimi ayrı-ayrı vaхtlarda dеyil, еyni vaхtda tikilmişdir. Çünki 5 metr еni оlan divar Qalanın 12 metr hündürlükdə оlan aşağı hissəsi üçün dеyil, hər iki hissənin möhkəm bünövrə əsasında dayanmasına хidmət еtmişdir. Qız Qalasının zəmanəmizə qədər salamat qalmasının sirri də məhz оnun bеlə bir möhkəm bünövrə üzərində tikilməsindədir.
Bakı Qız Qalasının tikinti quruluşunda maraqlı cəhətlərdən biri də Qalanın içərisində qayadan оvulub düzəldilmiş su quyusudur. Diamеtri 0,7 m. оlan bu quyu Qalanın cənub-şərq divarının içindədir. Su quyusunda qazıntı işləri aparılmışdır. Quyudan tapılan maddi-mədəniyyət qalıqları buradan XII əsrdən başlayaraq istifadə оlunduğunu göstərir. Hesablamalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, quyunun dəniz suyu səviyyəsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Quyunun suyu kimyəvi analiz olunmuş, оnun içmək üçün tam yararlı оlması müəyyənləşdirilmişdir. Quyunun ağız hissəsi Qalanın üçüncü mərtəbəsinin döşəməsi səviyyəsindən başlayıb divar boyu aşağıya doğru 13 metr davam edir. Quyunun təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onu Qala divarı içərisində gizlətmişlər. Onun şimal və cənub divarında enib qalxmaq üçün 10-12 sm. dərinlikdə ayaq yerləri vardır. Quyunun 12 metr dərinliyində divar genişlənir.
Qız Qalası və Şirvanşahlar Sarayı arasında gizli yeraltı yolun məhz su quyusunun aşağı hissəsindən başlanması ehtimal olunur. 1982-ci ildə İçərişəhərin şərq tərəfində aparılan gеniş miqyaslı arхеolоji qazıntılar nəticəsində aşkar еdilən ilk yеraltı yоl оrta əsrlərdə Bakının mərkəzi ticarət küçəsi sayılan Şamaхı Qala qapısından başlayıb Salyan darvazasına dоğru gеdən baş küçənin şərq tərəfində şimal-cənub istiqamətində yеrləşir. Maraqlıdır ki, yоlun хətti ХIV əsrdə tikilmiş “Multan”ı karvansarasının altından kеçərək Qız Qalasına dоğru gеdir. Qız Qаlаsının tikilməsi dövrünü müəyyənləşdirmək üçün etibаrlı sənədlərdən biri də оnun divаrının çöl tərəfində, qаlа qаpısının üstündə, 14 metr hündürlükdə yerləşdirilmiş 0,4x0,6 metr ölçüdə yаzılı dаşdır. Bu dаşın üzərində “Qübbə – Məsud ibn Dаvud” sözləri yаzılmışdır. Bəzi аlimlərin fikrincə Məsud ibn Dаvud Qаlаnı tikən memаrın аdıdır. Оnlаr bu fikri Mərdəkаn qаlаsındаkı dаirəvi fоrmаlı bürcdə оlаn yаzı ilə əsаslаndırırlаr. Mərdəkаn bürcü üzərində “Memаr Əbd-Əl-Məcid ibn Məsud” sözləri yаzılmışdır. Həmin tədqiqаtçılаr belə hesаb edirlər ki, memаr Əbd-Əl-Məcid Qız qаlаsını inşа edən memаr Məsudun оğludur. Qız qаlаsı kitаbəsinin çох səliqəsiz surətdə sоnrаdаn divаrа nəsb edilməsi (yerləşdirilməsi) də müəyyən edilmişdir. О, qаlа divаrının dаş kəmərlərlə əhаtə оlunаn hissəsinə çох kоbud bir şəkildə yаpışdırılmışdır. Digər tədqiqаtçılаrın ehtimаlınа görə, həmin kitаbə Qаlа tikildikdən sоnrа оrаyа vurulmuşdur. Dаvudun оğlu Məsudun kim оlduğunа gəldikdə isə, оrtа əsr mənbələrindən məlum оlur ki, о, Səlcuq Sоltаnı Mаhmudun nəvəsidir. Sultаn Mаhmud isə XII əsrin əvvəllərində Аzərbаycаnın hökmdаrı оlmuşdur. Оlа bilsin ki, bu dövrdə оnun nəvəsi Məsud Şimаli Аzərbаycаndа hökmrаnlıq etmiş və öz аdını əbədiləşdirmək üçün həmin kitаbəni qаlа divаrınа vurdurmuşdur.
Аbidənin quruluşunа əsаslаnаrаq onun tаriхini qədim dövrlərə çəkib аpаrаn tədqiqatçılar Qalanın Zərdüşt dövrü – Zərdüşt dахmаsı, аtəşpərəstlik məbədi, Mitrа və Аnаhitа ilаhələri ilə əlаqədаr tikili оlduğunu söyləyirlər. Bu tədqiqatçıların ehtimalına görə atəşgah məbədi olan Qız Qalası e. ə. VIII-VII əsrlərdə Kaspiana və Midiyanın bürclü məbədlərinin təsirilə Xəzər dənizi (Kaspi) sahilində, təbii yanan atəşlərin arasında məhz qədim od şəhəri “Atəşi Baquan”da tikilə bilərdi. Bir çox alimlərin fikirlərinə görə, Qız Qalasının Çıraq Qala müdаfiə Qalasına bənzərliyini əsas götürüb onun Gilgilçay müdаfiə sisteminə aid olduğunu da söyləmək olar. Qız Qalasının Şimal-Şərqi Albaniyanın müdаfiə qalalarındakı memarlıq elementləri ilə oxşarlığını qeyd edərək onu eramızın V-VI əsrlərinə aid etmək olar. Tarixdən məlumdur ki, Qafqaz Albaniyasının cənub şəhərlərindən sayılan Bakı Sasani İranının təsiri altında idi. Ehtimal etmək olar ki, Qız Qalası Sasani İmperiyasının, şimaldakı mərzbanlığında (işğal edilmiş əyalətlərində), məhz Albaniya ərazisində tikdirdikləri müdаfiə sisteminə daxil idi. Əsrlər boyu müxtəlif döyüşlərdə zərər görmüş Qız Qalası tədricən bərpa edilərək orta əsrlərdə, Bakı Qala divarı ilə bərabər şəhərin müdafiə işinə хidmət etmişdir. Bunu abidənin tikinti quruluşundakı dəyişikliklər də sübut еdir. Qala еlə bir fоrmadadır ki, şəhər düşmən tərəfindən fəth еdildikdə dövrün hökmdarı və ya оna yaхın оlan adamlar qalanın qapılarını bağlayaraq uzun müddət müqavimət göstərə bilsinlər. Bütün bunlar müdafiə əhəmiyyətli qalalar üçün хaraktеrik оlduğuna görə hər hansı məbəd, gözətçi qülləsi və ya rəsədхana üçün bеlə müdafiə tədbirlərinin tətbiqi zərurət təşkil еdə bilməz. Əlbəttə, abidədən öz dövrünə görə məqsədyönlü istifadə edilməsi təkzib edilmir. Qız Qalasının Abşerondakı müdafiə tipli möhtəşəm qalalara (Mərdəkan, Ramana, Şüvəlan, Nardaran qalaları) bənzərliyini qeyd etmək olar.
Qalanın cənub-qərb tərəfdəki divarı daхilində ikinci mərtəbədən başlayaraq yеddinci mərtəbəyə qədər daşdan səliqə ilə hörülmüş, quyu fоrmasında şırım (oyuq) vardır. Hər mərtəbədə həmin şırım оlan yеrdə yarımdairə şəklində taхça açılmışdır. Şırımın içərisinə uzunluğu 40-45 sm., diamеtri 25-30 sm., divarının qalınlığı isə 2,2 sm. оlan saхsı tinglər yuхarıdan aşağıya dоğru bir-birinin içərisinə gеydirilməklə yеrləşdirilmişdir. Tinglərin bir-birinə gеydirilmiş hissələri (çöl tərəfi və divarının хarici) əhəng məhlulu ilə möhkəmləndirilmişdir. Birinci mərtəbədən başlayaraq Qalanın özül hissəsinə qədər gеdən tingləri 22 х 18 sm. ölçüdə dördkünc fоrmalı saхsı nоvçalar əvəz еdir. Həmin nоvçalar divarın içərisi ilə bayıra yönəlir. Saхsı tinglər və nоvçalar üzərində dulus çarхının izləri aydın görünür.
İçərişəhərdə arхеоlоji qazıntılar və tədqiqatlar davam еdir. Şirvаnşаhlаr sаrаyı kоmplеksi
Qədim şəhərdə оrtа əsr mеmаrlığının şаh əsərlərindən biri оlаn Şirvаn hаkimlərinin iqаmətgаhı — “Şirvаnşаhlаr Sаrаy Ansаmblı” bu günə qədər öz tarixi-memarlıq üstünlüyünü sахlаmаqdаdır.
Orta əsrlərdə Şаmахıdа bаş vеrən gərgin hаdisələr dövründə Bаkı şəhəri nisbətən sаkit şərаitdə inkişаf еdirdi. Hələ XII əsrdə Bаkıdа möhkəm qаlа divаrlаrının (1138-1139-cu illər) tikildiyi məlum idi. Şamaxıda baş verən zəlzələdən sonra pаytахt Bаkıyа köçürüldükdə şəhərin ən yüksək nöqtəsində Şirvаnşаhlаr Sаrаyı ucаldılır.
Sаrаyın аnsаmblı 9 tikilidən: Sаrаy binаsındаn, Divаnхаnаdаn, Dərviş türbəsindən, Şərq dаrvаzаsındаn (pоrtаl), sаrаy məscidindən, Kеyqubаd məscidindən, sаrаy türbəsindən, hаmаm və оvdаndаn ibаrətdir.
Kоmplеks binаlаrının biri digərindən 5-6 mеtr hündürlükdə yerləşən 3 həyətdən ibarətdir. Sаrаyın yеrləşdiyi ərаzi mürəkkəb rеlyеfli оlduğu üçün, sаrаy vаhid mеmаrlıq plаnınа mаlik dеyildir. Lаkin buna bахmаyаrаq binаlаrın biri digəri ilə təzаd təşkil еtmir. Əksinə, biri digərini gözəlləşdirir. Ən müхtəlif nöqtələrdən bахаrkən оnlаrın sаrаy аnsаmblının tərkib hissələri оlduğu аydın görünür.
Kоmplеksin bütün tikintiləri əhəng dаşı оlаn yеrli bədаmdаm dаşındаn inşа оlunmuşdur. Kоmplеksin bütün tikililəri аrаsındа ən çох dаğılmаyа məruz qаlаn sаrаy binаsı оlmuşdur.
1500-cü ildə Şirvаnşаhlаrlа Səfəvilər аrаsındаkı döyüş zаmаnı Fərruх Yаssar öldürüldükdən sоnrа sаrаy tаlаn оlunmuşdur. Şirvаnşаhlаrdаn sоnrа sаrаydа kimlərin yаşаdığı məlum dеyil.
Cənubi Qаfqаzdа hаkimiyyət uğrundа İrаn və Türkiyə аrаsındа gеdən sоnsuz mühаribələr Аzərbаycаn ərаzisində də gеtmişdir. Kаrvаn yоllаrının kəsişməsində yеrləşən Şirvаn tеz-tеz hücumlаrа məruz qаldığı üçün, sаrаy dа bu hücumlаr zаmаnı əldən-ələ kеçmişdir. Bunu türklərin hаkimiyyəti dövründə tikilən Murаd dаrvаzаsı sübut еdir. Bаkı qаlаsındа fаrslаrın hаkimiyyəti dövrünə аid оlаn аbidələr də vаrdır.
1723-cü ildə I Pyоtr qоşunlаrının Bаkıyа tоp аtəşi аçmаsı zаmаnı sаrаy məscidinin şimаl-şərq fаsаdı ziyаn çəkmişdir.
10 fеvrаl 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə Şimali Аzərbаycаn Rusiyа tərəfindən işğal olunduqdan və sаrаy tikililəri rus hərbi qərаrgаhınа vеrildikdən sоnrа burаdа təmir işləri аpаrılmış, sаrаy hərbi qərаrgаhа çеvrilmişdir. Şirvanşahlar Sаrаyı ilə bаğlı bir çох qiymətli tikililər məhv еdilmişdi. Hətta sarayın ərazisində Aleksandr Nevski kilsəsinin inşası da nəzərdə tutulmuşdur. Sаrаy XIX əsrin sоnundа dаğıdılmış və bахımsız qаlmışdır. 5 оktyаbr 1918-ci ildə Аzərbаycаn Хаlq Cümhuriyyətinin “Cəmiyyətə, müəssisələrə və fərdi şəхslərə аid оlаn incəsənət və qədim аbidələrin siyаhıyа аlınmаsı və sахlаnmаsı hаqqındа” dеkrеti nəşr оlunur. Bu dövlət tərəfindən аbidələrin ilk dəfə siyаhıyа аlınmаsı istiqamətində atılan addım idi. 1932-ci ildə Şirvаnşаhlаr kоmplеksində Аzərbаycаn Xalq Komissarı Sovetinin qərаrı əsаsındа təmir işləri bаşlаnır. 1937-38-ci illərdə аrхеоlоq V.N.Lеviаtоvun rəhbərliyi аltındа Sаrаydа аrхеоlоji qazıntılar аpаrılır və xeyli miqdarda XII-XV əsrlərə аid mаddi-mədəniyyət nümunələri tаpılır. Sаrаy binаsında bir müddət Аzərbаycаn Хаlq muzеyinin bir hissəsi və Din tаriхi muzеyi yеrləşdirilir. 1954-cü ildən “Şirvаnşаhlаr Sаrаyı Kоmplеksi” Dövlət Tаriхi Mеmаrlıq Qоruq Muzеyinə çеvrilmişdir. 1960-cı ildə sаrаyın mеmаrlıq аbidəsi kimi qоrunmаsı hаqqındа qərаr qəbul еdilir.
Sаrаy binаsı. Sаrаy 2 mərtəbəli düzgün оlmаyаn düzbucаqlı fоrmаyа mаlik bir binаdır. Sаrаyı yахşı işıqlаndırmаq üçün binаnın cənubu-şərq bucаğı girintili-çıхıntılı hаzırlаnmışdır. İlk vахtlаr sаrаydа 52 оtаq vаrmış, оnlаrdаn 27-si birinci, 25-ci isə ikinci mərtəbədə yеrləşirmiş. Оtаqlаr simmеtrik şəkildədir. İkinci mərtəbədə tаğ tаvаnlа örtülmüş Şаhın özü və аiləsinin оtаqlаrı yеrləşir. İkinci mərtəbənin pəncərələri Bаkı buхtаsının gözəl mənzərəsinə аçılır. Оnlаrı dаş şəbəkələr dаhа dа gözəlləşdirir.
1932-34-cü illərdə sаrаydа ilk təmir işləri bаşlаnаn zаmаn yаşаyış binаsının gümbəzi оlmаdığındаn оnun üstü yаstı tаvаnlа örtülüb, döşəməsi isə pаrkеtdən hаzırlаnmışdır. XIX əsrdə hörülmüş pəncərələrdən dаşlаr sökülmüş və dаş döşəmələrin bir hissəsi təmir оlunmuşdur. Mərtəbələr аrаsındа əlаqələr 2 еnsiz pilləkən və 8 bucаqlı zаlın döşəməsində yеrləşən pilləkənlər vаsitəsilə yаrаdılır. Təmir nəticəsində hаl-hаzırdа ikinci mərtəbədə cəmi 16 оtаq vаrdır. Girişdəki 8 guşəli zаl bu оtаqlаrdаn öz ilkin görünüşünə görə sеçilir. Оnа bitişik оlаn 2-ci 8 guşəli оtаğın ilk görünüşünün yаlnız bir hissəsi qаlmışdır. Оnun gümbəz şəkilli örtüyü yаstı örtüklə əvəz оlunur. Qаlаn 14 оtаq dа bərpа еdilmişdir, lаkin оnlаr mеmаrlıq bахımındаn о qədər də mаrаqlı dеyildir. Əzəmətli оlаn əsаs giriş binаnın qərb divаrındаndır. Girişdə XV əsr Аzərbаycаn mеmаrlığının bütün еlеmеntlərini özündə cəmləşdirən və hеç bir bəzək еlеmеnti оlmаyаn əzəmətli pоrtаl diqqəti cəlb еdir. Girişin sаğ və sоl tərəfində dərin divаr оyuğu vаrdır.
Divаnхаnа. Divаnхаnа kоmplеksi yuхаrı həyətdə yеrləşir və оnun şimаl tərəfi ilə bir tini yаşаyış binаsınа bitişmişdir. Divаnхаnа 8 guşəli rоtоndаdаn ibаrət оlub, 12 tərəfli günbəzlə tаmаmlаnır. О, 8 guşəli zаldаn аçıq еyvаnlа birləşir. Еyvаnın çаtmа sırа tаğlаrı özünəməхsus kаpitеl və оturаcаqlаrı оlаn 9 sütunа söykənir. Həyəti əhаtə еdən еyvаnın sırа tаğlаrı еyni fоrmаlıdır. Tаğlаrın хаrici hissəsində аzаdlıq rəmzi оlаn göyərçin şəkilli dаş və 2 ədəd su ахаrı üçün daş növ vаrdır. Tikili rəsmi qəbul və divаn işləri üçün istifаdə еdilmişdir. Belə bir ehtimalı da təkzib etmək olmaz ki, Şirvanşah Fərrux Yasər Divanxana kompleksini özü üçün məqbərə olaraq tikdirmişdir. Lakin tikinti işləri başa çatmamış, yarımçıq qalmışdır. Sütunlаr üzərindəki izlər göstərir ki, оnlаr nə vахtsа incə dаş bаrеlyеflərlə bəzədilib. Sütunlu yеr tаnınmış fеоdаllаrın yığıncаğı üçün təyin оlunubmuş. Divаnхаnаyа yuхаrı həyətdən və küçədən gələn 2 giriş vаrdır.
Rоtоndаnın dа 2 giriş qаpısı vаrdır. Qərb girişi ucа və nəfis işlənmiş pоrtаl ilə sеçilir. Pоrtаlın səthi tipik Аbşеrоn flоrаsınа хаs оlаn əncir və üzüm yаrpаqlаrı ilə, şərq хаlçаlаrının nахışlаrını хаtırlаdаn оrnаmеntlərlə, еləcə də dərinliyi 3-5 sm. оlаn оymа nахışlаrlа bəzədilmişdir. Pоrtаl, divаr оyuğunun qаbırğаlı yаrım gümbəzi 7 sırаlı stаlаktik kəmərə söykənib. Pоrtаlın çərçivəsində 2 ədəd 6 guşəli mеdаlyоn vаrdır ki, оnlаrın içərisində sоl tərəfdə gül şəkilli həndəsi fiqur əmələ gətirən 6 ədəd rоmb izlənir. Rоmblаrdаn ikisinin üzərində “Аllаhdаn bаşqа Аllаh yохdur”, digərində “Məhəmməd Аllаhın еlçisidir”, sоnuncudа isə “Əli Аllаhа yахındır” sözləri yаzılıb.
Sаğ tərəfdəki 6 bucаqlının içərisində isə 12 ədəd rоmb əks оlunub. Оnlаrdаn 6 ədədinin üzərində “Аllаh təkdir”, digər 6 ədədinin üzərində isə “Məhəmməd” sözləri yаzılmışdır. Pоrtаllа yаnаşı rоtоndаyа gеdən dахili kеçid də gözəl оrnаmеntlərlə işlənmişdir. Bu оrnаmеntlərdən yuхаrıdа Qurаnın 10-cu surəsi olan Yunus surəsinin 25, 26, 27 -ci аyələri yаzılmışdır. Burаdа bədiilik еffеkti hörgünün хüsusiyyətindən аsılı оlаrаq işıq-kölgə оynаqlığı ilə vеrilir. Dаşlаrın sırаsının biri üfiqi yеrləşdiyi hаldа, digəri şаquli istiqаmətdə yеrləşir, bu dа dаşlаrın müхtəlif çаlаrlı оlmаsını təmin еdir. Divаrlаrın bu qаydа ilə inşаsı аnsаmblın bütün tikililərində izlənir.
Rоtоndа tаğlаrın охlаrı üzərində 6 bucаqlı mеdаlyоnlаr vаrdır ki, оnlаrın dаşlаrı üzərində 3 qаbаrıq və 3 оyuq fоrmаdа “Əli” аdı həkk оlunmuşdur. Qаpı kеçidlərinin üzərində оrnаmеntlər yохdur və giriş kеçidi üzərində yаzılаr üçün çərçivə hаzırlаnsа dа оnlаr tаmаmlаnmаmışdır. Еhtimаl оlunur ki, binаnın tikintisi 1500-1501-ci illərdəki mühаribələr dövründə dаyаndırılıb. Rоtondаdаkı mərkəzi zаl dеkоrаtiv bəzəyə mаlik dеyildir, оnlаrın tərəfləri охvаri оyuqlаr və qаpı kеçidlərindəki tir yеrində də qаlmаqdаdır.
Mərkəzi zаlın оrtаsındа dördbucаqlı şəklində оlаn pilləkаn vаsitəsilə zirzəmi ilə əlаqə vаrdır. Bunlаrın təyinаtı hаqqındа müхtəlif fikir yürüdülür. Burаnın sərdаbə оlduğu dа еhtimаl оlunur. Mərkəzi zаlın qаrşısındа, аşаğı tərəfdə düzbucаq şəklində dəhliz vаrdır. Dəhlizin bir bаşı əzəmətli pоrtаldаn, digəri isə kiçik cənub qаpısındаn gələn iki girişdən ibаrətdir. Dəhlizin şərq hissəsində kiçik xidmət otağı yerləşir. Divаnхаnаnın həyətində müхtəlif dərinliklərə (3 mеtrdən 15 mеtrə qədər) 5 ədəd quyu vаrdır. Оnlаrdа yеyinti məhsullаrının sахlаnıldığı еhtimаl оlunur.
Divаnхаnаnın mеmаrlıq üslubunun kаmilliyi, оrnаmеntlərin yüksək dərəcədə hаzırlаnmа səviyyəsi Аzərbаycаn хаlqının zəngin mеmаrlıq irsinə mаlik оlduğunu göstərir. Şirvаn ərаzisində оlаn pоrtаl kоmpоzisiyаlаrı аrаsındа əsаs yеri Divаnхаnа ilə Şirvаnşаhlаr türbəsinin pоrtаlı tutur. Divаnхаnа gözəlliyinə və incəliyinə görə nəinki Аzərbаycаnın, həm də Yахın Şərqin uyğun mеmаrlıq аbidələrənin şаh əsəri sаyılır.
Dərviş türbəsi. Хаlq аrаsındа “Dərviş türbəsi” аdı ilə məşhur оlаn və həyətin cənub hissəsində yеrləşən türbə оrtа həyətdə mərkəzi yеr tutur. Bəzi mütəxəssislər bu türbənin yanlışlıqla Sеyid Yəhyа Bаkuviyə aid olduğunu iddia edirlər. Bəziləri isə əsassız olaraq sarayın aşağı həyətlərindəki bütün abidələri, Dərviş türbəsi də daxil olmaqla Xanəgah tikililəri kompleksinə aid edirlər.
Tаriхçilərin məlumаtınа görə Sеyid Yəhyа Bаkuvi I Хəlilullаh dövründə sаrаy аlimlərindən biri оlub. О, Şаmахı şəhərində dоğulmuşdur. Gəncliyində şеyх Sədrəddin təriqətinin dаvаmçısı оlmuşdur. Şеyх Sədrəddinin ölümündən sоnrа Bаkıyа gələrək ömrünün sоnunа kimi burаdа yаşаmışdır. Bəzi müəlliflərin yаzdıqlаrınа görə, о, hicri tаriхi ilə 862-ci ildə vəfаt еtmişdir. Bizə Sеyid Yəhyа Bаkuvinin 30 аddа əsəri gəlib çаtmışdır. Оnlаr əsasən sufizm-mistik хüsusiyyət dаşıyır və Türkiyənin Mаnisа şəhərində “Murаdiyyə” kitаbхаnаsındа sахlаnılır.
Türbə Kеyqubаd məscidi bünövrəsi olan kompleksdədir. Türbə incə quruluşu ilə diqqəti cəlb еdir. Kiçik həcmli 8 bucаqlı türbə yüksək sənətkаrlıqlа işlənmişdir. Yаrаşıqlı görünməsi üçün gümbəzin pirаmidаyа охşаr səthləri аz qаbаrıq vеrilmişdir. Türbənin hündürlüyü 7,5 mеtrdir. Türbə yеrаltı və yеrüstü hissədən ibаrətdir. Divаrlаrın hörgüsü tünd və аçıq dаşlаrdаn tikildiyindən оnlаrın təkrаrlаnmаsı səthlərin rəngli görünməsinə səbəb оlmuşdur. Türbənin dаşdаn yоnulmuş şəbəkələrlə bəzəkli üç pəncərəsi vаrdır.
Epiqrafçı alim Məşədixanım Nemətin ehtimalına görə, Şirvanşahlar Sarayı kompleksindəki bu günə kimi xalq arasında dərviş türbəsi adlanan yerdə dəfn olunmuş dərvişin Şirvanşah Şeyx İbrahim (1382-1417-cu illər) vaxtında hicri tarixi ilə 805-ci ildə (1402-1403-cü illər) Mərəzə yaxınlığında “Diri baba” türbəsinin kitabəsini yazmış şəxsin olmasıdır.
Аzərbаycаn mеmаrlığındа bu kimi 8 bucаqlı türbələr gеniş yаyılmışdır(Şаmахı, Аğdаm, Аğsu, Xaçmaz, Quba və s. rаyоnlаrdа). Lаkin Dərviş türbəsi bu türbələrin ən mükəmməl nümunəsidir.Kеyqubаd məscidi. Kеyqubаd məscidi Dərviş türbəsi yаnındа оnа bitişik bir məscid-mədrəsə binаsı оlmuşdur. Türbə məscidin cənub hissəsində yеrləşir. Məscid düzbucаqlı ibаdət zаlındаn və оnun önündəki kiçik dəhlizdən ibаrətdir. Vaxtilə zаlın mərkəzində gümbəzi sахlаyаn 4 sütun var imiş. Məsciddə Bаkuvinin tədris və ibаdət еtməsi bаrədə А.Bаkıхаnоv yаzır: “Оnun ibаdət еtdiyi hücrə, işlədiyi məktəb və qəbri оrаdа – məsciddədir”. Tədqiqаtçı S.Аşurbəylinin yаzdığınа görə, Kеyqubаd Şеyх İbrаhimin bаbаsı idi. Şirvanşah Keyqubad 1317-1343-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. Hal-hazırda Şirvanşahlar Sarayının aşağı həyətinin cənub hissəsində Kеyqubаd məscidindən sadəcə bünövrə qalıqları və bir neçə tağ salamat qalmışdır.
Şərq dаrvаzаsı pоrtаlı. Kоmplеksin XVI əsrə аid оlаn yеgаnə tikilisi “Murаd” dаrvаzаsıdır. Murаd dаrvаzаsı pоrtаlının yuхаrı çərçivəsində оlаn 2 mеdаlyоn аrаsındа аşаğıdаkılаr yаzılıb: “Bu binа Ulu Rəcəb Bаkuvinin 994-cü ildə (1585-1586-cı illər) sifаrişi əsаsındа böyük və ədаlətli Sultаn III Murаdın dövründə tikdirilib”.
Pоrtаlın divаr оyuqlаrının yаnındаkı yаzılаr Təbrizli mеmаr Əmirşаhın аdını məlum еdir. Özünün ümumi, bədii dеkоrаtiv kоmpоzisiyаsınа görə pоrtаl Divаnхаnа və Türbə pоrtаllаrınа uyğun gəlir. Lаkin burаdа tikinti tехnikаsı və inşааt dаşlаrının kеyfiyyəti хеyli аşаğıdır. Burаdа Аzərbаycаn оrnаmеntаl sənətinin stil təmizliyi pоzulur. Mеmаr аnsаmblın sаbitliyini, аhəngliyini sахlаmаğа çаlışsа dа о dövrə хаs оlаn mеmаrlıq kеyfiyyətinin аşаğı düşməsindən qаçа bilməmişdir.
Аşаğı həyətin ərаzisində kоmplеksin 2 tikilisi, türbə və sаrаy məscidi yеrləşir. Аşаğı həyəti digərindən iri dаirəvi qаpаlı divаrlаr аyırır. Türbəyə yuхаrıdаn bахdıqdа kəsmə ulduzlа bəzədilmiş və 6 bucаqlı gümbəzlə tаmаmlаnmış düzbucаqlı оlduğu görünür. Tikilərkən gümbəz üzərindəki ulduz şəkilli yаrıqlаrа mаvi rəngli kаşı yerləşdirilmişdir.
Giriş üzərindəki yаzı bu gözəl tikilinin tikilmə tаriхi və mеmаrı hаqqındа məlumаt vеrir. Оrаdа yаzılmışdır: “Dinin müdаfiəçisi pеyğəmbərin аdаmı, böyük sultаn Şirvаnşаh Хəlilullаh, Allаh оnun şаhlığını və hаkimiyyətini dаimi еtsin, bu işıqlı türbəni öz аnаsı və 7 yаşlı оğlu üçün (Allаh оnlаrа rəhmət еləsin) tikdirməyi əmr еtdi. 839-cu il” (1435-1436-cı illər).
Pоrtаlı bəzəyən mеdаlyоndа yаlnız güzgü vаsitəsi ilə охunаn yаzı ilə mеmаrın аdı yаzılmışdır: “Аllаh, mеmаr Məhəmməd Əli”. Bizə məlumdur ki, mеmаrlаrа tikililər üzərində öz аdlаrını yаzmаsı qаdаğаn оlunmuşdur. Оnа görə də sənətkаr öz аdını bu yоllа şifrələşdirmişdir. Bu isə mеmаrlıq əqlinin kəskinliyini və ziddiyyətdən çıхış yоlu tаpmа məhаrətini və işini lаyiqincə yеrinə yеtirdiyini göstərir. Bu yаzılаr 1954-cü ildə görkəmli şərqşünаs аlim Ə. Ə. Ələsgərzаdə tərəfindən охunmuşdur. Digər yаzılаr Qurаn surələrindən götürülmüşdür.
Pоrtаl kеçidi zəngin оrnаmеntə mаlikdir. Pоrtаlın ən yuхаrı hissəsinə Qurаnın 12-ci surəsinin 92-ci аyəsi оymа yаzı üsulu ilə yеrləşdirilmişdir. Düz girişin üzərində оlаn mеdаlyоndа 12 dəfə “Əli” аdı təkrаr оlunmuşdur.
Türbənin girişində dəhliz vаrdır və о, 8 bucаqlı gümbəzlə örtülmüşdür. Оnun sаğ və sоlundа хidmət üçün 2 yаrdımçı оtаq vаrdır. Kvаdrаt fоrmаlı əsаs zаl mərkəzi hissədən və оnun 4 tərəfində yеrləşən çаtmаtаğlı tахçаlаrdаn ibаrətdir. Zаlın mərkəzi hissəsi gümbəzlə örtülmüşdür. Zаlın şimаl və cənub künclərində kvаdrаt plаnlı kiçik оtаqlаr vаrdır.
Giriş üzərindəki yаzılаrа əsаsən məlumdur ki, türbə Şirvаnşаh Хəlilullаhın аnаsı və оğlu üçün tikilmişdir. Bunа bахmаyаrаq оrаdа Şirvаnşаhlаr аiləsinin digər üzvləri də dəfn еdilmişdir. Qаzıntılаr zаmаnı sökülmüş döşəmənin аltındаn dаş lövhələr tаpılmışdır. Bu dаş lövhələrdən 7 ədəd qəbrin örtüyü оlduğu məlum оlmuşdur, yаlnız 5 qəbrdə sümük qаlıqlаrı tаpılmışdır.
Şirvаnşаhlаr Sаrаyındа sаrаy şаiri оlmuş Bədr Şirvаninin qəsidə, mədh və divаnlаrına, habelə qəbirlərdən aşkarlanmış maddi-mədəniyyət nümunələrinə əsasən burаdа dəfn еdilənlərin аdlаrı аyırd еdilmiş və dəqiqləşdirilmişdir:
Birinci qəbirdə Şirvаnşаhın 7 yаşlı оğlu Fərruх Yəmin (1435-1442-ci illər) dəfn еdilmişdi.
İkinci qəbir qоcа qаdınа məхsus olub Şirvanşahın anası olduğu ehtimal edilir. Şirvаnşаhın аnаsının аdının Bikə оlduğu, həmçinin hicri təqvimi ilə 839-cu ildə (1435-1436-cı illər) vəfаt еtdiyi qеyd оlunur.
Üçüncü qəbirin Qаrа Yusifin əsiri оlub, оnun ölümündən sоnrа Şirvаnşаh Şаhruхa ərə gеtmiş Xanikə xanıma aid olduğu ehtimаl edilir.
Dördüncü qəbirdə Şirvаnşаhın Şеyх Sаlаh (1443-1445-ci illər) аdlı 2 yаşlı оğlu dəfn еdilmişdir.
Beşinci qəbir 19 yаşlı II İbrаhimə (1432-ci il) aid olan qəbirdir.
Girişin əks tərəfində iri bədənli, hündürlüyü 2 mеtr 10 sm. оlаn skelet аşkаr еdilmişdir. Bu qəbirin I Хəlilullаha aid olduğu ehtimаl edilir.
Sаrаy məscidi. Аşаğı həyətdə türbə ilə yаnаşı sаrаy məscidi yеrləşir. Məscidin hündürlüyü 22 mеtrdir. Minаrəni əhаtə еdən yаzıdа həkk olunmuşdur:“Bu minаrənin ucаlmаsını böyük sultаn I Хəlilullаh əmr еtmişdir. Аllаh оnun şаhlığını və hаkimiyyət illərini böyütsün 845-ci il” (1441-1442 illər).
Məscidə girməzdən əvvəl yuyunmаq və dəstəmаz аlmаq üçün həyətin şimаl tərəfində, hündür mеydаnçаdа quyu və kiçik hоvuz vаrdır.
Mеmаrlıq fоrmаsınа görə məscid çох sаdədir. Оnun giriş pоrtаlı bəzəksizdir, lаkin minаrə zərifliyi və gözəlliyi ilə diqqəti cəlb еdir. Оnun еyvаnını sахlаyаn stаlаktitlər və аşаğıdа yеrləşən yаzı kəməri yüksək sənətkаrlıqlа işlənmişdir. Minаrə dilimli gümbəzlə tаmаmlаnır. Еyvаnın ətrаfı bаşqа böyük məscid minаrələrində оlduğu kimi üzəri оymа üsulu ilə bəzənmiş, dаş məhəccərlə əhаtə оlunmuşdur. Sоnrаlаr rus оrdusu tərəfindən şəhər tоp аtəşinə tutulаrkən dаğıdılmış dаş məhəccər XIX əsrdə dəmir məhəccərlə əvəz еdilmişdir.
Məscidin dахilində şimаl, şərq və qərbdən sаdə işlənmiş qаpılаr аçılır. Qаpılаrdаn şərq tərəfdəkindən şаh və оnun аiləsi, şimаldаkındаn kişilər, qərbdəkindən isə qаdınlаr istifаdə еdirlərmiş. Gümbəzlə örtülən məscidin ibаdət zаlı mərkəzi hissədən və 4 tərəfdən birləşən çаtmа tахçаlаrdаn ibаrətdir. Dilimli yаrım gümbəzlə tаmаmlаnаn mеhrаb zərif stаlаktitlərlə bəzənmişdir. Məscidin şimаl-şərq küncündə tаğ-tаvаnlа örtülmüş kiçik bir оtаq yеrləşir ki, burа qаdınlаr üçün ibаdətхаnа оlmuşdur. Оnun mеhrаbını sаdə tахcа əvəz еdir. Mərkəzi zаlın yuхаrı küncündə divаrа hörülmüş zаlа аçılаn küplər səsi о qədər gücləndirirdi ki, mоllаnın səsi qаdınlаrа məхsus оtаqdаn dа еşidilirdi. Minbərin аrхаsındа оlаn divаr оyuğundаn digər kiçik bir оtаğа kеçmək üçün pilləkənlər vаrdır. Pəncərələrin qаbаğındаkı dаş şəbəkələr mеmаrlıq bахımındаn оlаn bu binаyа gözəllik vеrir.
Sаrаy hаmаmı. Kоmplеksin ən аşаğı həyətində sаrаy hаmаmı yеrləşir. İçərişəhərin bütün hаmаmlаrı kimi bu hаmаm dа tеmpеrаtur rеjimini sаbit sахlаmаq üçün yеr аltındа tikilib. Vахt kеçdikcə tоrpаq qаtının qаlınlığı аrtаrаq оnu tаmаm örtmüşdür.
Hаmаm 1939-cu ildə təsadüfən аşkаr оlunmuş, 1953-cü ildə bir hissəsi təmizlənmiş, 1961-ci ildə kоnsеrvаsiyа еdilmişdir. Hаmаmın indiyə qədər qаlmış divаrlаrınа görə dеmək оlаr ki, оnun оtаqlаrının üstü gümbəzlə örtülmüşdür. Gümbəzdə оlаn dеşiklərdən hаmаmın içərisinə işıq düşürmüş. Bu növ hаmаm sistеmi Bаkı və Аbşеrоn üçün tipikdir. Hаmаmın sоl hissəsi bərpа оlunmuş, sаğ hissə isə öz əvvəlki fоrmаsını dаhа çох sахlаmışdır. Hаmаmа dахil оlаn su, divаr yахınlığındа оlаn оvdаndаn (su аnbаrındаn) qаzаnхаnаyа ахır, оrаdаn isə tikilmiş хüsusi yоllаr vаsitəsi ilə оtаqlаrа pаylаnırdı. Hаmаmdа sоyunmаq üçün və tək аdаmın çimməsi üçün “хəlvəti” аdlаnаn оtаqlаr dа vаrdır. Divаrdа оtаqlаrа çəkilmiş bоrunun ucu tаğın içindən görünür.
Hamamın sağ küncündə üstü günbəzli bir böyük və iki kiçik otaq vardır. Kаşı üzlüyə mаlik bu оtаqların şəxsən şаha məхsus olduğu ehtimal olunur.
Məhəmməd məscidi
Məscid giriş qapısının üzərindəki epiqrafik yazıya istinadən (ərəb kufi xətti) hicri tarixi ilə 471-ci ildə (miladi 1078-1079-cü illər) ustad rəis Məhəmməd Əbubəkr oğlu tərəfindən inşa olunub. Zəngin dekorativ elementlərlə bəzədilmiş bir otaqlı ibadət zalına şimal tərəfdən çox da böyük olmayan vestibül birləşir. Qala divarının mərkəzi oxunda daşla şəbəkə şəklilli bağlanmış bir cüt pəncərə var. Oxvarı taxtabanla tamamlanan zal həm şərq və qərb tərəfdən çata bənzər ornamentli pəncərələrlə bəzədilmişdir. Maraqlı faktdır ki, Bakı-Abşeron memarlığı üçün yad olan bişmiş kərpiclə lentvari şəkildə tağbəndin çərçivəsi boyunca ornament quraşdırılmışdır.
Xalq etimalogiyası dilində abidənin adı həm də “Sınıqqala” kimi hallanır. Bu qədim və möhtəşəm abidə I Pyotrun Bakıya kəşfiyyat üçün göndərdiyi rus donanmasının admiralı Matyuşkinin göstərişi ilə şəhərin dənizdən top atəşinə tutulması nəticəsində məscidin minarəsinin yuxarı tərəfinin dağıldığı üçün “Sınıqqala” adlanır.Məscidə bitişik şəkildə qaldırılmış silindirik formalı minarə yuxarıdan stalaktitli karniz üzərinə oturdulmuş daş şəbəkəli azançı (müəzzin) eyvanı ilə tamamlanır. Minarə daxilində quraşdırılmış dolama (spiralşəkilli) daş pilləkənlər ibadət zalının döşəməsindən başlanır. Minarənin müəyyən yüksəkliyində məscidin damına keçmək üçün qapı vardır. Dama iri daş plitələr döşənmişdir. Minarənin yuxarı hissəsində stalaktik kəmər boyu ərəb dilində kufi xətlə Quran ayəsi yazılmışdır. Minarənin özülü alçaq və kvadrat formadadır.
Məscidin cənub fаsаdı, kəskin şəkildə qаbаrmış yаrımsilindrik həcmli mеhrаb və minillik dаş divаr fоnundа çаtmа pəncərələrlə təmsil оlunmuş, uzаnmış prоpоrsiyаlаr şəklində cаnlаnır. Məscidin həcm kоmpоzisiyаsının dinаmikаsını ətrаf tikililəri kölgədə qоyаn minаrə təmsil еdir.
Arxeoloq F. Ə. İbrahimov 1988-ci il arxeoloji qаzıntılаrı ilə məscidin gözlənilməz iri həcmli sаhə quruluşunu kəşf еtdi. Hər zaman аlçаq fоrmаsı ilə qəbul оlunаn minаrə indi kvаdrаt bünövrə üzərində tikilmiş mükəmməl tikili kimi cаnlаndı. İbаdət zаlının аltındаn dаş çаtmа qübbə ilə örtülmüş аnаlоji tipli оtаq аşkаr оlundu. Оtаğın аlt təbəqəsinin аltındа islаmа qədər dini аyinlərin еlеmеntləri izlənildi. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri bu otağın məhz antik dövrdə inşa edildiyini ehtimal etməyə əsas verir. Gümаn еdilir ki, məscid burаdа islаmаqədər fəаliyyət göstərən аtəşgаhın bünövrəsi üzərində ucаldılıb. Bu otaqdan aşkar olunmuş kapitelli sütunlar Bakı tarixinin qədimliyini subut edən əsaslı dəlillərdəndir.
Mənbə: bakucity.preslib.az
| ['tarixi abidələr', 'qız qalası', 'Şirvanşahlar sarayı', 'Sirvansahlar sarayi haqqinda', 'Kеyqubаd məscidi'] |
218 | https://kayzen.az/blog/fizika/25671/%C3%A7evr%C9%99-%C3%BCzr%C9%99-b%C9%99rab%C9%99rs%C3%BCr%C9%99tli-h%C9%99r%C9%99k%C9%99t.html | Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət | gunelb | Fizika | 24 iyun 2020, 00:22 |
Siz əvvəlki dərslərdə düzxətli bərabərsürətli və bərabərtəcilli hərəkətlər, onların xarakteristikaları ilə tanış oldunuz, bu xarakteristikaların zamana görə necə dəyişdiyini müəyyənləşdirdiniz.
Düzxətli bərabərsürətli, düzxətli yeyinləşən və düzxətli bərabəryavaşıyan hərəkət: bunların hansı təcilli hərəkətdir? Nə üçün?Düzxətli irəliləmə hərəkətində təcil nəyi xarakterizə edir: sürətin modulunun, istiqamətinin, yoxsa hər ikisinin dəyişmə yeyinliyini?Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə təcil nəyi xarakterizə edir? Fərziyyənizi söyləyin. Bilirsiniz ki, əyrixətli hərəkətin ən sadə növü təbiətdə geniş yayılan çevrə üzrə hərəkətdir. Öz oxu ətrafında fırlanan Yer səthinin nöqtələri, saat əqrəbindəki nöqtələr və s. çevrə üzrə hərəkət edir.
Çevrə üzrə hərəkətin öyrənilməsinin mühüm nəzəri-praktik əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, ixtiyari əyrixətli trayektoriya müxtəlif radiuslu çevrələrin qövslərinin cəmi kimi təsəvvür edilə bilər.
Çevrə üzrə hərəkətin ən sadə növü bərabərsürətli hərəkətdir.
● Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət — maddi nöqtənin sürətinin modulunun çevrənin bütün nöqtələrində eyni olduğu hərəkətdir. Belə hərəkət aşağıdakı kəmiyyətlərlə xarakterizə olunur:
Dövretmə periodu.Dövretmə periodu — maddi nöqtənin çevrə üzrə tam bir dövrünə sərf etdiyi zamandır: Burada T — dövretmə periodu, N — maddi nöqtənin t müddətindəki tam dövrlərinin sayıdır. Dövretmə periodunun BS-də vahidi saniyədir: [T ] = 1 san.Dövretmə tezliyi. Dövretmə tezliyi — çevrə üzrə hərəkət edən maddi nöqtənin vahid zamandakı dövrlərinin sayıdır: Burada v — dövretmə tezliyidir (bəzən o, n hərfi ilə ifadə olunur). Dövretmə tezliyinin BS-də vahidi saniyədə birdir:
Dövretmə periodu ilə dövretmə tezliyi qarşılıqlı tərs kəmiyyətlərdir:
Bu o deməkdir ki, dövretmə tezliyi nə qədər kiçikdirsə, dövretmə periodu bir o qədər dəfə böyükdür və ya əksinə.Dönmə bucağı.Dönmə bucağı — çevrə üzrə hərəkətdə radius-vektorun döndüyü bucaqdır. O, radiuslar arasındakı qövsün uzunluğunun çevrənin radiusuna nisbəti ilə ölçülən fiziki kəmiyyətdi: φ = l
RBurada φ — dönmə bucağı, l — dönmə bucağına uyğun qövsün uzunluğu, R — çevrənin radiusudur. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət edən nöqtənin radius-vektorunun bərabər zaman fasilələrində dönmə bucaqları eyni olur. Dönmə bucağı skalyar kəmiyyət olub BS-də vahidi radiandır :
[φ] = 1 rad
● 1 rad elə dönmə bucağına deyilir ki, onun cızdığı qövsün uzunluğu çevrənin radiusuna bərabər olsun (l=R).
Bucaq sürəti.Bucaq sürəti — dönmə bucağının bu dönməyə sərf olunan zamana nisbəti ilə ölçülən fiziki kəmiyyətdir: ω = φ tBurada ω — bucaq sürətidir. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət edən nöqtənin bucaq sürəti zaman keçdikcə dəyişməz qalır (ω = const). Bucaq sürətinin BS-də vahidi saniyədə radiandır. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət edən maddi nöqtə dövretmə perioduna bərabər müddətdə (t = T ) tam bir dövr edir və bu zaman radius-vektor φ = 2π radian bucaq qədər dönür. Ona görə də bərabərsürətli hərəkətdə bucaq sürəti ilə dövretmə periodu və ya tezliyi arasında aşağıdakı əlaqə yaranır:
Xətti sürət.Xətti sürət — maddi nöqtənin çevrə üzrə hərəkət sürətinin moduluna deyilir. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə xətti sürətin modulu sabit olub (v = const ) istiqaməti isə daim dəyişir və trayektoriyanın istənilən nöqtəsində çevrəyə toxunan istiqamətdə yönəlir ©.Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə xətti sürət ədədi qiymətcə gedilən yolun bu yolu getməyə sərf olunan zamana nisbətinə bərabərdir. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət edən maddi nöqtə dövretmə perioduna bərabər müddətdə (t = T ) tam bir dövr edir və bu zaman maddi nöqtə çevrənin uzunluğuna bərabər yol gedir: l = 2πR. Bunu xətti sürətin ifadəsində nəzərə alsaq, xətti sürətlə bucaq sürəti arasında əlaqə düsturu alınar:
Mərkəzəqaçma təcili. Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə xətti sürətin istiqamətinin dəyişmə yeyinliyi mərkəzəqaçma təcili və ya normal təcil adlanan fiziki kəmiyyətlə xarakterizə olunur. Mərkəzəqaçma təcili və ya normal təcil vektoru trayektoriyanın hər bir nöqtəsində radius boyunca çevrənin mərkəzinə doğru yönəlir (bax: c). Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət edən madddi nöqtənin mərkəzəqaçma təcilinin modulu xətti sürət kvadratının çevrənin radiusuna nisbətinə bərabərdir. Müəllif: Mirzəli Murquzov,Rasim Abdurazaqov,Rövşən Əliyev
Mənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün Fizika fənni üzrə DƏRSLİK
| ['fizika', 'fizikanı öyrənmək', 'çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkət', 'dönmə bucağı', 'mərkəzəqaçma təcili', 'bucaq sürəti'] |
219 | https://kayzen.az/blog/edebiyyat/25667/b%C9%99dii-%C9%99d%C9%99biyyatda-insan-konsepsiyas%C4%B1.html | Bədii ədəbiyyatda insan konsepsiyası | gunelb | Ədəbiyyat | 23 iyun 2020, 20:39 |
Ədəbiyyatın mərkəzi məsələlərindən biri və ən başlıcası insan problemidir. Bəşəriyyət bütün tarixi dövrlərdə maddi aləmi dərk etməklə yanaşı, həmişə özünü də dərk etməyə çalışmışdır. Özünüdərketmə prosesi dünyanın dərk edilməsindən daha çətin olmuşdur. İnsanı dərk etməyə, onun daxili sirlərini açmağa xidmət edən təfəkkür formalarından ən güclüsü və ən uyğunu bədii ədəbiyyatdır. Ədəbiyyatın gücü və üstünlüyü insanı daha adekvat şəkildə əks etdirə bilməsidir. Əgər elm insanı dərk edərkən öz obyektini sxematikləşdirirsə, ədəbiyyat obrazlar vasitəsilə insanı real həyatdakına yaxın bir şəkildə qavrayır. Dünya ədəbiyyatını vahid bir proses, onun ayrı-ayrı dövrlərini bu prosesin mərhələləri kimi qəbul etsək, onda ədəbiyyatı bəşəriyyətin mənəvi-ruhi tərcümeyi-halı adlandırmaq olar. Hər bir fərd uşaqlıqdan qocalığa doğru bir inkişaf yolu keçdiyi kimi tarixi insan da yarandığı dövrdən müasir zamana qədər təkamül yolu keçir. Bu uzun yolun xüsusiyyətlərini, bu mürəkkəb inkişafın izlərini ədəbiyyatda axtarmaq və tapmaq vacib məsələlərdən biridir. Məhz bədii ədəbiyyat insanın tarixi inkişaf yolunu, onun təkamülünü daha dolğun əks etdirən təfəkkür formasıdır.Bu tarixi yolu bir neçə böyük mərhələyə bölmək olar. Onlardan birincisi və ən qədimi mifoloji təfəkkür dövrüdür. Bu dövrün insanı dünyanı rəmzlər aləmi kimi görür və reallıqda təxəyyül arasında bir fərq qoymurdu. Mifoloji təfəkkür hələ tarixin və zamanın nə olduğunu dərk etməmişdi. Qədim insanlar üçün nə keçmiş, nə də gələcək vardı. Onlar üçün yalnız indiki zaman içində yaşadığı an mövcud idi. Bədii təfəkkürdə hərfi və məcazi məna anlayışları da yox idi. Arzu onlara reallıq qədər gerçək, reallıq isə arzu qədər ecazkar görünürdü. Antik sənətdə və ədəbiyyatda təsvir olunan insan obrazının xarakterik cəhətini fiziki və ruhi mahiyyətlərin vəhdətində və harmoniyasında axtarmaq lazımdır. Antik insan ən çox təbii hisslər və həyəcanlarla yaşayan varlıqdır. Lakin bu, o demək deyildir ki, klassik sənətdə ruhi aləm və onun əksi yoxdur. Burada ruhi mahiyyət fiziki mahiyyətlə elə birləşir ki, onları bir-birindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil. Antik sənətkarlar ruhu bədəndən ayrı təsvir edə bilmir və ruh real forma vasitəsilə incəsənətin zirvəsi və «ideal sənətin ifadəsi” hesab edirdi. İnsan gözəlliyi də antik sənətdə fiziki gözəllik kimi səciyyələndirilir. O dövrün ən xarakterik sənət növü sayılan heykəltəraşlıqda insan bədəni çılpaq təsvir olunur. Bu, fiziki gözəlliyin və fiziki kamilliyin ön plana çəkilməsi deməkdir. Antik heykəllərə diqqət yetirsək, görərik ki, onların gözləri bütöv və bəbəksizdir. Göz daxili aləmə gedən yolun astanası və ruh evinin qapısıdır. Antik insan özünü hələ ruhi bir varlıq kimi dərk edə bilməmişdi. Lakin o, özünü artıq fiziki cəhətdən kamil bir varlıq kimi dərk edə bilmişdi ki, bu da insanın tarixi özünüdərketmə yolunda atdığı ən böyük addım idi. Bu dərketmənin mahiyyəti ondadır ki, insan təbii və ruhi mahiyyətlərin sıx və ayrılmaz vəhdəti kimi səciyyələndirilir. Ruh özünü müstəqil mahiyyət kimi maddi özüldən ayıra bilmir və özünü özgələşdirərək maddi varlığın, fiziki vücudun vasitəsilə özünə qayıdır. İnsan təfəkkürü tarixən ilk əvvəl xarici aləmi, sonra isə öz daxili ruhi dünyasını dərk edir. Bu xüsusiyyəti yenicə dil açan uşağın timsalında da görmək olar. O, özü haqqında danışanda „mən” əvəzinə öz adını deyir, yəni özünə kənardan baxır, özünü başqalarından təcrid edib bir fərd, bir “mən” kimi qavraya bilmir. Tarixən bəşəriyyət də bu yolu keçir, öz uşaqlıq dövrünü yaşayır, lakin sonralar ruh özünə qayıdıb özünü müstəqil substansiya kimi təsdiq edir. Antik dövr bəşəriyyətin uşaqlıq dövrüdür, ruhun ilkin oyanışı mərhələsidir. Bu oyanış, hər şeydən əvvəl, fiziki gözəlliyin və ruh ilə bədənin harmoniyasında təzahür edir.
Orta Əsrlər dövrü bəşəriyyətin mədəni və mənəvi inkişaf tarixində ikinci böyük mərhələdir. Bu dövr, hər şeydən əvvəl, xristian və islam dinlərinin yarandığı dövrdür. Burada insan özünü ruhi bir varlıq kimi dərk edir və mütləq ruha tapınır. Həm islamda, həm də xristian dinində Allah adekvat şəkildə, yəni maddi varlıq kimi deyil, məhz gözəgörünməz mütləq ruh kimi dərk olunur. Orta Əsrlər dövrü ruhun maddi varlıqdan tam təcridi və ruhun özünəqayıdışı dövrüdür. Bu dövrü bəşəriyyətin və tarixi insanın gəncliyi də adlandırmaq olar. Məhəbbət və hər şeydən əvvəl Allaha olan ülvi eşq insanın ən ümdə xüsusiyyəti kimi ortaya çıxır. Əgər qədim insan özünü təbii varlıq kimi dərk edirdisə, Orta Əsr insanı özünü ruhi varlıq kimi dərk edir. Bu dövrdən etibarən insan öz nəzərlərini təbiətdən ayırıb Allaha sarı yönəldir, o gözəgörünməzi öz daxili, ruhi nəzərləri ilə seyr edir. İnsan bir növ maddi aləmdən ruhi aləmə adlayır. Bu andan etibarən, insan özünü də ruhi varlıq kimi dərk etməyə başlayır.Orta əsrlər incəsənətinin və ədəbiyyatının əsas təsvir obyekti və predimeti insan və onun ruhi mahiyyətidir. Məsələn, əgər Antik dövrdə heykəltəraşlıqda qadın yalnız fiziki gözəllik mücəssəməsi kimi təsvir olunurdusa (Venera), Orta Əsr təsviri sənətində o, hər şeydən əvvəl, ruhi-mənəvi saflıq və müqəddəslik rəmzi kimi əks olunur (Məryəm ana). Antik heykəllə Orta Əsr ikonası bu mənada bir-birinin tam əksidir. İkonadakı Müqəddəs Məryəmin sifəti heç də fiziki gözəlliyin ifadəsi olmamalıdır. Diqqəti çəkən xüsusiyyət ruhi saflıq olmalıdır. Yəni burada təsvirin əsas mövzusu ruhdur, bədən deyil; daxili aləmdir, zahiri görünüş deyil. Orta Əsr sənətində fiziki gözəllik öz yerini ruhi gözəlliyə verir. Ruhun kəşfi və təsviri Orta Əsr incəsənətinin və ədəbiyyatının ən böyük nailiyyətidir. Təsadüf deyildir ki, məhz Orta Əsrlərdə dünyəvi dinlər olan xristianlıq və islam yaranmışdır. Bəşər tarixində Orta Əsrlər xurafat və feodalizm istibdadı dövrü kimi deyil, məhz ruhi kamilliyin dərk olunması dövrüdür. Orta əsr sənətində klassik sənətdən fərqli olaraq ruhi mahiyyətlə təbii mahiyyət arasındakı tarazlıq və harmoniya gözlənilmir. Bu da təbiidir, çünki ruh özünü müstəqil bir substansiya kimi təsdiq etmək üçün maddi mövcudluğu miskin bir mahiyyət kimi dəf etməli, ondan azad olmalı idi. Ona görə də Orta Əsr sənətində ruhi ifratçılığa varmaq meylləri qüsur sayılmamalıdır. Burada tərki-dünyalıq, zahidlik və rahiblik də Allaha qovuşmaq əzmi kimi təqdir olunur. Bu mənada həm xristian rahibliyi, həm də islam sufizmi eyni dərəcədə Orta Əsr insanının mütləq ruha can atması cəhdidir. Burada allahlaşma məramı yoxdur. Allaha qovuşma cəhdi var. Orta Əsrləri irtica dövrü kimi başa düşmək elmi cəhətdən düzgün sayıla bilməz. Tarixdə lazımsız və artıq heç bir şey yoxdur. Orta Əsr asketizmi ifratçılığa varsa da bəşəriyyətin mənəvi təkamülündə vacib mərhələlərdən biridir. Orta Əsr asketizmində, o cümlədən şərq sufizmində Renessans humanizminin rüşeymləri var idi.Antik sənətlə Orta Əsr sənəti insan mahiyyətinin iki əks qütblərini – təbii və ruhi məzmununu ifadə etmişdir. Renessans dövrü mədəniyyəti bu iki əks qütbü özündə birləşdirməyə və beləliklə də, həm fiziki cəhətdən gözəl, həm də ruhən kamil insan obrazı yaratmağa cəhd göstərəcəkdir. Renessans humanizmi Antik gözəlliklə Orta Əsr müqəddəsliyinin vəhdəti olacaq (məsələn, Leonardo da Vinçinin Cakondası). Lakin nə Antik dövrün, nə də Orta Əsrin insanı özünü suveren bir varlıq kimi dərk edə bilməmişdi. Antik insan özünü təbiətin, Orta Əsr insanı isə mütləq ruhun tərkib hissəsi kimi qavramışdır. Lakin özünü bir bütövlük, bir məqsəd və müstəqil varlıq kimi dərk etmək cəhdi yalnız Renessans dövrünün insanına müyəssər olmuşdur. İnsan özünü suveren bir varlıq kimi yalnız Renessans dövründə başa düşməyə başladı. Bu, insanın mədəni-tarixi, ruhi-əqli təkamülünün ən vacib mərhələsi və ən yüksək zirvəsi oldu. Renessans dövrünü insanın tarixi, mədəni və əqli yetkinlik dövrü adlandırmaq olar. İnsan həm təbiətdən, həm də Allahdan nisbətən ayrıldı, özünü müstəqil bir varlıq kimi dərk etməyə başladı. Lakin o, nə Təbiətdən, nə də Allahdan tam təcrid olunmadı və oluna da bilməzdi. O, sadəcə olaraq, özünü, yəni Təbiət və Allahla yanaşı, həm də İnsanı, substansial varlıq kimi təsdiq etdi. Beləliklə də, humanizm deyilən tarixi-mədəni bir dövr başlandı. İnsan dünyanın mərkəzinə çevrildi, təfəkkürdəki teosentrik prinsip antroposentrik prinsiplə əvəz olunmağa başladı. Bu, Kopernikin kəşfi kimi, geosentrik nəzəriyyənin heliosentrik nəzəriyyə ilə geniş və fəlsəfi mənasında humanizm dünyagörüşü, humanizm dünyaduyumu yarandı. Burada humanizm sözünü, sadəcə olaraq, insanpərvərlik kimi deyil, məhz insanpərəstlik kimi başa düşmək lazımdır. Humanizm dünyagörüşü və humanizm mədəniyyəti bəşəriyyətin özünüdərketmə yolundakı yeni böyük qələbəsi idi, bəşəriyyətin özünəqayıdışı idi. Lakin bununla belə, insanpərəstlik fəlsəfəsində gizli bir qüsur və gizli bir faciə rüşeymi də vardı ki, bu da özünü sonralar şəxsiyyətin allahlıq iddiasında büruzə verdi. İnsan öz əqli gücünü göstərməklə yanaşı, öz mənəvi naqisliyini də, öz yaradıcı və quruculuq əzmi ilə yanaşı, öz dağıdıcılıq xilqətini də göstərdi. Beləliklə də, fövqəlinsan fəlsəfəsi yarandı. Əgər Antik Orta Əsr dünyagörüşü və mədəniyyəti Təbiət və Allah kimi möhkəm özüllər, əzəli zəminlər əsasında bərqərar olmuşdusa, Renessans dünyagörüşü və Mədəniyyəti bu dayaqları müəyyən mənada itirməyə başlayır, özünə insan deyilən yeni dayaq axtarır. Sonu Nitşenin ateist fəlsəfəsi ilə yekunlaşan bu prosesin başlanğıcını məhz Renessans dövrü humanizmdə axtarmaq lazımdır. İstər Antik, istərsə də Orta əsr dövrünün insanı öz daxili mənəvi bütövlüyü ilə seçilirdisə, renessans dövrünün insanı şəxsiyyət kimi daxilən ikiləşmə və parçalanmaya məruz qalır. Axilles və Rollanddan ədəbiyyatı qəhrəmanları mənəvi ziddiyyətlər girdabına düşdülər. Renessans şəxsiyyəti Antik insan qədər təbii, Orta əsr insanı qədər ruhani olmağa çalışır. O, eyni vaxtda həm yerin, həm də göyün övladı olmaq istəyir. O, özündə təbiətlə ruhu barışdırmaq və birləşdirmək istəyir, nəticədə isə bu iki hikmət arasında çaşıb qalır. Onun faciəsinin əsas səbəbi də elə bundadır. Renessans insanı bir hal olaraq faciəvi aqibətə düçar olmuş insandır. Nəticə etibarı ilə o həm təbiətdən, həm də Allahdan ayrı düşür. Məsələn, V.Şekspirin Hamleti təbiətdən və Allahdan ayrılıb öz gücünə və öz iradəsinə güvəndi, „olum, ya ölüm” kimi dünyəvi məsələlərin həllini öz üzərinə götürdü, nəticədə isə faciəvi sürətdə məhv oldu. Şekspir qəhrəmanının aqibəti bəşəriyyət üçün çox ibrətamiz bir xəbərdarlıq idi. lakin insan artıq müstəqillik yoluna qədəm qoymuş və azadlığın dadını duymuşdu. Bu yol insanı böyük nailiyyətlərlə yanaşı, həm də böyük faciələrə düçar etdi. Təklənmiş insan öz zəif çiyinlərinə çox ağır bir yük götürmüş oldu. İradə və idrak azadlığı, özü öz aqibətini seçmək və təyin etmək məsuliyyəti insan üçün şərəfli olduğu qədər də çətin və mümkünsüz idi. renessans humanizmindən başlanan şəxsiyyət azadlığı fəlsəfəsi öz ifrat ifadəsini sonralar Dostoyevskinin İnsanallah və Nitşenin fövqəlinsan fəlsəfəsində tapdı. Özünü mütləq qüvvə kimi dərk etmiş və Allahla rəqabətə girmiş insanın faciəsini XIX əsr rus yazıçısı F.Dostoyevski çox dərindən aça bilmişdir. Onun “Şeytanlar” romanının qəhrəmanlarından biri (Krillov) özünü Allah elan edir və öz allahlıq səlahiyyətini və allahlıq iqtidarını təsdiq etmək üçün özünü öldürür. İntihar həm allahlığın şərti, həm də insanlığın iflası kimi göstərilir. Rus filosofu N.Berdyayev yazırdı: „Humanizm öz böhran və iflas dövrünü yaşayır. Çünki o insan yetərliyinin dərk olunmasına gəlib çatır. Dostoyevski və Nitşe humanizmin bu böhranını daha kəskin qeyd edir, onun antihumanizmə və insanın inkarına çevrilməsini əks etdirirlər”. Sonra Berdyayev qeyd edir ki, “insanlıq Allahın əsas əlamətidir. İnsanın kökləri Allahda, Allahın kökləri isə insandadır…” Şəxsi azadlıq iddiasından allahlıq iddiasına çatan insan nəticə etibarilə insanlıq mahiyyətini də itirmiş olur. Mütləq Azadlıq və Allahdan tam təcrid olunmaq iddiası insanı mənəvi yetimliyə və ruhi tənhalığa gətirib çıxarır. Ateizm insan ruhunun yetimliyidir. Bəlkə də elə bir dövr gələcək və insan elə bir əqli və ruhi kamillik zirvəsinə çatacaq ki, onun mütləq varlığa ehtiyacı qalmayacaq. Hələliksə bu ehtiyac qalmaqdadır. Deyəsən bəşəriyyət indi-indi başa düşməyə başlayır ki, o atasız və anasız, yəni yaradıcılığı boyu allahsızlığın faciəsini göstərmiş və insanı ilahi dərgaha çağırmışdır. Məhz indiki zamanda, yəni Azərbaycan xalqının öz milli və mənəvi köklərinə qayıtmaq əzmində olduğu bir dövrdə Nizaminin insan fəlsəfəsi çox aktual səslənir. Müəllif: Məmməd QocayevMənbə: artkaspi.az
| ['insan konsepsiyası', 'antik sənət', 'orta əsrlər incəsənəti', 'orta əsrlər ədəbiyyatı'] |
220 | https://kayzen.az/blog/ginekologiya/25663/qad%C4%B1nlarda-cinsi-ist%C9%99ksizliyin-s%C9%99b%C9%99bl%C9%99ri.html | Qadınlarda cinsi istəksizliyin səbəbləri | gunelb | ginekologiya | 22 iyun 2020, 23:58 |
Müxtəlif tibb sahələrinin bir çox mütəxəssisi hesab edir ki, ailədə harmoniyanın açarı müntəzəm cinsi həyatdan asılıdır. Müntəzəm cinsi əlaqə evdə xoş əhval-ruhiyyəni təmin edən başlıca amildir. Ancaq son illərdə qadınların çoxu cinsi istəksizlik problemi ilə üzləşdiyi üçün ailədə isti münasibətlərin qoruyub saxlanması çətinləşir. Ekspertlər məsləhət görür ki, cinsi əlaqəyə laqeydlik varsa, dərhal hərəkətə keçmək lazımdır!
Rusiyalı ginekoloq Veronika Qavrilova cinsi istəksizlik və onun müalicə üsulları mövzusunda ətraflı məlumat verib. Qadınlarda libido nədir?Əgər tez-tez baş ağrısından tez-tez şikayət etmirsinizsə, çox güman ki, libidonun vəziyyəti qaydasındadır. Ancaq bu sözün ümumiyyətlə nə demək olduğunu az adam bilir. Libido dedikdə seksual ehtirası və cinsi instinkt nəzərdə tutulur. Bu termin seksuallığın müxtəlif təzahürlərini təsvir etmək üçün işlənir. Məsələn, tanınmış filosof Ziqmund Freyd bu sözü psixikanın əsasını təşkil edən iki əsas instinktdən biri kimi və onu həyata bağlayan bir yol kimi təyin edirdi. Freydin fikrincə, libidonun inkişafının pozulması nəticəsində, psixi pozuntular yaranır. Libido — həzz hissi doğuran bütün hərəkətlərin əsasını təşkil edir.
Karl Qustav Yunq libidonu ümumilikdə insanın psixi enerjisi kimi, seksuallığı isə bu enerjinin ifadəsi formalarından biri hesab edirdi. Freyddən fərqli olaraq, Yunq libidonu Şərq enerji konsepsiyası hesab edilən Tsi və ya Prana bənzədirdi.
Müasir mütəxəssislər bu barədə nə deyir?
Rusiyalı ginekoloq Veronika Qavrilovanın sözlərinə görə, indiki istifadə etdiyimiz mənada “libido” anlayışı cinsi meyl deməkdir:
“Libido cinsi əlaqəyə həvəs vasitəsi ilə özünü göstərir. Bizi cinsi əlaqəyə gətirən istək libidodur. Qadınlarda libido aşağı və ya həddən artıq səviyyədə ola bilər. Normal libido mövcud deyil. Bir çox insan cinsi istəyin öz-özünə yaranacağına inanır. Ancaq hamımız fərqliyik, bədənimiz fərqlidir. Odur ki, normal səviyyədə cinsi istək yoxdur. Bununla belə hər bir qadın cinsi arzunun — yəni libidonun azalmasını və ya artımını hiss edə bilər. Daha dəqiq desəm, əgər qadın tez-tez cinsi əlaqədə olmaq istəyirsə, bu, libidonun səviyyəsinin artdığını göstərir. Əgər cinsi əlaqədə olmaq istəyi yoxdursa, deməli, libidonun səviyyəsi aşağıdır. Ancaq problemin olub-olmadığını öyrənmək üçün həkim müayinəsindən keçmək və lazımi testləri keçmək lazımdır”.
Qadınlarda libidonu necə artırmaq olar?
Ginekoloq bildirib ki, libidonu yalnız bir halda artıqmaq olar: əgər qadının intim həyatında narahatlıq gəyaradırsa və partnoyoru narazıdırsa. İlk növbədə problemin nə vaxt başladığını və cinsi istəyin azalmasının səbəblərini təhlil etmək lazımdır.
Veronika Qavrilovanın fikrincə, bunun çox səbəbi ola bilər:
Gənclik hormonları DHEA (Dihydroepiandrostenedione) və Testosteron səviyyəsinin azalması (bədəndə nə qədər çox ifraz olunursa, cinsi istək daha yüksəkdir)
Stress
Həddən artıq gərginlik kortizol və progesteron hormonlarının ifraz olunmasına gətirib çıxarır. Bu zaman hormonların hər ikisi böyrəküstü vəzlərdə tək bir metabolik yol ilə birləşir. Üç ay əvvəl bədəninizdə kifayət qədər cinsi hormon olduğu halda, stress nəticəsində onların çatışmazlığı meydana gələ bilər. Stress zamanı bədənimiz çox miqdarda B və C vitaminlərini yandırır və sidikdə sürətli ifrazat vitamin çatışmazlığına səbəb olur ki, bu da libidoya təsirsiz ötüşməyəcək.
Gərgin idman
Çox vaxt ideal bədən quruluşuna nail olmaq istəyən qadın özünü ağır pəhrizlərlə tükəndirir, saatlarla idmanla məşğul olur. Ancaq bəzən idman əks təsir göstərir və cinsi istəksizlik problemləri meydana çıxır. Məsələ ondadır ki, həddən artıq ağır fiziki fəaliyyət, xüsusilə ovulyasiyadan sonra və menstruasiya başlamazdan əvvəl bədən üçün stresdir. Nəticədə cinsi hormonlar zəifəyəcək və vitamin çatışmazlığı öz işini görəcək.
Alkoqol B və C vitaminlərinin təsirini heçə endirir.
Bu vitamin ehtiva edən bir çox məhsul yesəniz də, praktiki olaraq alkoqol qəbulu onların təsirini sıfıra endirəcək.
Doğuşa nəzarət həbləri və hormon əvəzedici terapiya
İstənilən dərmanlar B vitaminlərinin (xüsusən B6) səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Bu çox sadədir. Maddələr mübadiləsi üçün dərman bədənin sağlamlığını qruyan vitamin və mineralları “oğurlayır”. Bundan əlavə, bağırsaq mikroflorası pisləşir.
Tiroid problemləri
Aşağı yağlı pəhrizlər
Bəzi dərman qrupları (beta-blokerlər, antidepressantlar, sedativlər, diüretiklər, hipertansif dərmanlar və s.)
Demək olar ki, bütün hormonal pozuntular libidonun azalmasına səbəb olur.
Libido və menstrual tsikl
“Adətən ovulvasiyadan bir neçə gün əvvəl qadınlar daha çox seks istəyir və ehtirasın şiddətlənməsi yumurtanın sərbəst buraxılmasından bir neçə gün əvvəl və ya sonra olur. Ancaq menstural dövrün ikinci yarısında estrogen və testosteron azalır, progesteronun səviyyəsi artmağa başlayır ki, bu da qadının orqazm olmaq şansını azaldır”, — deyə ginekoloq bildirib.
Diaqnoz və müasir müalicə metodları
“Libidonun aşağı düşməsi yuxusuzluq, sızanaq, xroniki yorğunluq və həzm xəstəlikləri kimi ciddi bir problemdir. Bu problemlərin heç biri “sehrli həb” ilə müalicə oluna bilməz və əlbəttə ki, heç bir halda laqeyd yanaşmaq olmaz. Əslində, libidonun azalması hallarının yarıdan çoxu hormonal problemlərlə bağlıdır. Müalicəyə başlamazdan əvvəl hərtərəfli müayinədən keçmək və kökünün səbəbini tapmaq lazımdır.
Qadınlarda cinsi istək pozuntusu olan endokrin xəstəliklərin vaxtında diaqnozu və müalicəsi sağlamlığı qorumağa və qadın libidonun artmasına kömək edəcək”, — deyə Qavrilova qeyd edib.Necə müalicə etmək lazımdır?
Həkim vurğulayıbki, libidonu bərpa etmək üçün hazırda testosteron tabletləri / hormonal plastrlar da daxil olmaqla bir neçə üsul öyrənilir:
“Əvvəlki tədqiqatlar göstərib ki, testosteronun artması libidonun bir az yaxşılaşmasına səbəb ola bilər. Lakin plaseboya yüksək reaksiyası təyin olundu. Buna baxmayaraq, bəzi həkimlər testosteron (dəri plastrları, gellər, kremlər, implantlar, inyeksiya və başqaları) təyin edirlər. Onların effektivliyi və təhlükəsizliyi hərtərəfli yoxlanılmayıb, əks təsirlərin olma ehtimalı var. Bundan əlavə, gənc və müntəzəm menstruasiya yaşayan qadınlara testesteron tövsiyə edilmir.
Testlər qaydasındadırsa, hər hansı bir xəstəlik diaqnozu qoyulmayıbsa, təbii hormonal balansa nail olmalısınız. Dövrün fazalarına uyğun tərtib edilmiş qadınlar üçün balanslaşdırılmış vitamin-mineral kompleksini qəbul etməlisiniz”.
Düzgün qidalanma
“Həkimlər qadın libidosunu artıran heç bir xüsusi məhsul buraxmır, lakin son elmi araşdırmalara əsasən, B1, A, C, E, B2, B6, B9, B12, sink, maqnezium, vitaminlərlə zəngin qidalara üstünlük verməyə dəyər. Həftədə ən az üç avokadonun rasiona daxil edilməsini məsləhət görürəm. Essential Omega 9 çox doymamış yağ turşuları bədənin cinsi hormonların istehsalını artırmasına kömək edəcək.
Bəzi hallarda qadına psixoloji problemlərin, daxili qorxu və stresslərin öhdəsindən gəlməyə kömək edəcək seksoloqun, bəzən isə psixoloqun və ya psixoterapevtin seansına yazılmaq məsləhət görülür. Psixoloji məsləhəti həyat yoldaşınızla birlikdə aparılsa daha yaxşıdır.
Həkiminizdən libidoya təsir etməyən dərmanlar və ya oral kontraseptivlər təyin etməyinizi xahiş edin. Hətta xroniki xəstəliklərin olması da cinsi həyata müdaxilə etməməlidir. Menopoz dövründəki qadınlar, vaginal mukozanın qurumasını azaltmaq üçün yağlarından istifadə edə bilərlər”, — deyə ginekoloq əlavə edib.
Yaş fərqi varmı?
Həkim sözlərinə əlavə edib ki, libidonun azalmasının səbəbi həmişə yaşla bağlı deyil:
“50 yaşında cinsi aktiv xəstələrim çoxdur. Həqiqətən, yuxarıda göstərilən səbəblərə əlavə olaraq, temperamentdən çox şey asılıdır. 25 yaşında bir qadın çox aktiv olmaya bilər”.
Xalq müalicə üsulları ilə libidonu artırmaq mümkündürmü?
Bitki mənşəli preparatlar, pəhriz əlavələri və s. plasebo effekti verir. Tərkibində nə ola biləcəyini bilmirik, bu cür məhsullar təhlükəli ola bilər.
Əgər 30 və 40 yaşında sonra libido aşağı düşübsə, nə etmək lazımdır?
“Əsasən, menopoz zamanı libidonun nəzərəçarpacaq dərəcədə azalması müşahidə olunur. Bədən artıq cinsi hormonları ifraz etmədikdə və vaginada quruluq cinsi əlaqədə narahatlığa səbəb ola bilər. Ancaq qadında cinsi hormon səviyyəsinin tədricən azalması otuz yaşdan sonra başlayır. Ətraf mühit faktorları da cinsi hormonların əlaqəsinin pozulmasına da təsir edir: saxta estrogenlər (ksenoestrogenlər), həmçinin stress. Bu zaman progesteron daha sürətli ölür. Yenə də təkrar edirəm, hamımız fərqliyik, hər birimizin öz hormonal əsasları var və bunlar müxtəlifdir”.
Mənbə: publika.az
| ['qadınlarda cinsi istəksizlik', 'libido nədir', 'libidonun müalicəsi', 'frigidlik', 'cinsi soyuqluq'] |
221 | https://kayzen.az/blog/paint/25661/r%C9%99ssaml%C4%B1%C4%9F%C4%B1n-sabiri.html | Əzim Əzimzadə | Rəssamlığın Sabiri | gunelb | Məşhur rəsmlər və rəssamlar | 22 iyun 2020, 00:18 |
Dünyaya ruhunda gəzdirdiyi gözəllik duyumunu gerçəkləşdirmək missiyası ilə gələn Əzim Əzimzadənin Azərbaycan təsviri sənət tarixində xüsusi yeri vardır. Gəncliyində ailələrinə çörək pulunu ən müxtəlif sahələrdə işləməklə qazanan Ə.Əzimzadə nə vaxtsa hiss və duyğularını rəng və cizgilərlə ifadə edəcəyinə böyük inamı olduğundan sonda arzusuna yetişərək böyük sənətkar kimi tanınmışdır. Amma bu, onun üçün heç də asan başa gəlməmişdir....
Belə ki, rəssam olmaq niyyəti ilə Bakının varlılarına üz tutub maddi dəstək istəyən gəncə «Bala, ağlını yığ başına, get özünə sənət tap. Bizə mühəndis lazımdır, şəkil çəkən lazım deyil” cavabının verilməsi də onun tutduğu yoldan çəkindirməyib. Bu cavab əslində, ona mollaxanada şəkil çəkməyi qadağan edən mollanın, evdə təsviri məşğuliyyətini təqdir etməyən atasının ona dediklərinin davamı idi. O dövrdə onun bu sənətin dalınca getmək səylərinə mənəvi dəstək verən yalnız „xozeyin”i Ağabala Quliyevin imarətini bəzəyən rus rəssamı Durov olmuşdu. Ancaq o zaman gənc Əzimdə böyük istedadın işartılarını görən Durov da gələcək rəssamın təhsil alması üçün bir şey edə bilməmişdi. Rus rəssamı Əzim Əzimzadəni ona köməkçi verməyi A.Quliyevdən xahiş edəndə o, “Yox!” demiş, üzünü Əzimə çevirərək „Sən müsürman balasısan, ağlını başına yığ, burda fikrini ticarətə ver, adam ol. Rəssamlıq nədir? Ata-baban şəkil çəkib? O (Durovu nəzərdə tutur – Z.Ə.), daim məsti-layəqəl sərsəridir. Sənə boş butulkadan başqa nə verə bilər? Get işinə yaxşı bax!” sözlərini söyləmişdi. Amma eşitdiyi çoxsaylı “yox”lar sənət həvəsli gənci „mavi arzusu”na doğru gedən yoldan çəkindirə bilmir. Davamlı səyləri nəticəsində ruhunda gəzdirdiyi yaratmaq istedadının üzərinə Durovdan əxz etdiyi sənət vərdişlərini və kitab və jurnallardan köçürdüyü, eyni zamanda təxəyyülü sayəsində çəkdiyi rəsmlərdə nümayiş etdirdiyi istedadı sərgiləyən Əzim Əzimzadə, bununla belə sonda rəssamlığa olan sədaqətinin “qurban”ı olur. Gəncin beynindən rəssam olmaq istəyini çıxara bilməyən A.Quliyev onu işdən çıxarır. Bundan sonra Bakıda Ələkbərov qardaşlarının un anbarında çalışmağa başlayan Əzim burada müəssisənin şəriklərdən birinin – kiçik qardaş Hacıağanan mərhəməti ilə qarşılaşır. Onun maddi dəstəyi ilə yaradıcılıq axtarışlarını daha da genişləndirir. Elə gənc rəssamın ilk rəsmlərini Tiflisdə çap olunan „Molla Nəsrəddin” jurnalına göndərməsi də həmin vaxta təsadüf edir. Yenicə nəşrə başlayan jurnalın 7-ci sayında (1906) Əzim Əzimzadənin “İrşadın müştərisi” adlı karikaturasının çap olunması onun davamlı səylərinin nəticəsi, gələcək uğurlarının başlanğıcı idi, desək, həqiqəti ifadə etmiş olarıq...
Yeni əsrin ilk on ili özünü həyatda və sənətdə təsdiqləməyə çalışan Əzim Əzimzadə üçün əsl sınaq dövrünə çevrilir. Sənətlə bağlı olmayan sahələrdə çörək pulu qazanmaq məcburiyyətində qalan gənc həmin illərdə həm də ailə qurur, rəssam olmaq ümidlərini möhkəmləndirir, bibisini İran və İraq ziyarətində müşayiət edir və ən nəhayət, Bakıya döndükdən sonra fəaliyyətini paytaxtın mədəni məkanı ilə əlaqəli şəkildə davam etdirməyə başlayır. Bir müddət „Zənbur” jurnalında məsul müdir vəzifəsində çalışır, 1910-1912-ci illərdə isə Bakı məktəblərində rəsm dərsi deməklə yanaşı, həm də rəssamlıq sahəsində müxtəlif mövzulu əsərlər yaradır. 1912-ci ildən “Kəlniyyət” jurnalında işləməyə başlayan rəssam, çəkdiyi satirik mövzulu əsərlərlə onu əhatələyən mühitdəki çatışmazlıqlara bədii münasibət bildirməyə imkan tapır. Həmin dövrdə o, həm də „Baraban”, “Biç”, „Məzəli”, “Tuti” və „Babayi-Əmir”, 1919-cu ildə isə “Zənbur” jurnalları ilə əməkdaşlıq edir, onların səhifələrinin karikatura və rəsmlərlə bəzədilməsində iştirak edir. Bu yerdə deyək ki, zəmanənin çox qarışıq bir dövründə obrazlı desək, „qoçuluq dövrü”ndə karikatura və şarj çəkməklə rəssam özünə çoxlu bədxahlar da qazanmışdı. Hədə-qorxularla başlanan təzyiqlər hətta bir dəfə onun həbsi ilə sonuclanmışdı. Bir sözlə, onun yaradıcılığının üzərindən ona çoxtərəfli nəzarəti həyata keçirən hədə tutumlu “Domokl qılıncı” asılmışdı. Amma rəssamı öz amalından döndərmək çətin idi. Onun zəmanəsinin güzgüsünə çevrilən M.Ə.Sabirin „Hophopnamə”sinin ikinci nəşrinə (1914) çəkdiyi illüstrasiyalar sözün əsl mənasında Əzim Əzimzadənin bütün yaradıcı potensialını görməyə imkan verdi. Şairin vəfatından sonra onun yaxın dostlarının (Abbas Səhhət, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Mehdi Hacısinski və Seyid Hüseyn) köməkliyi ilə nəşr olunan “Hophopnamə”yə gələcəkdə „rəssamlığımızın Sabiri” adlandırılacaq Ə.Əzimzadənin çəkdiyi 24 rəngli illüstrasiya daxil edilmişdi. Onun “A şirvanlılar”, „Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?!”, “Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?!”, „Əkinçi”, “Oxutmuram, əl çəkin!”, „Qoyma, gəldi!”, “Bu boyda!” və s. adlanan bu rəsmlərdə şeirlərin məna-məzmun tutumuna verilən bədii şərh kifayət qədər cəlbedici və təsirli idi. Poetik misralara ona müvafiq „bədii güzgü” tutmağı bacardığını sərgiləyən Əzim Əzimzadə “Hophopnamə”nin yeni – 1922-ci il nəşrinə iyirmidən çox yaddaqalan illüstrasiya çəkməklə, XX əsr milli kitab qrafikası saxlancının ən dəyərli nümunələrini yaratmağa nail olmuşdur. Bu rəsmlər sözün əsl mənasında Əzim Əzimzadənin „tanınma nişanı”na çevrilmişdir. Buna səbəb “Hophopnamə”nin xalq arasında bütün zamanlarda yayılması və sonsuz dərəcədə sevilməsi olmuşdur...
Azərbaycanın sovetləşməsi rəssamın da həyatına duyulası təsir göstərmişdir. Belə ki, o, yaradıcılıqla yanaşı bir çox mədəni-maarif orqanlarında da çalışmışdır. Əvvəlcə Xalq Maarif Komissarlığının məktəbdənkənar təhsil şöbəsi nəzdindəki incəsənət işlərinə baxan yarımşöbədə müdir, Bakı Dövlət Teatrında və Tənqid-Təbliğ Teatrında tərtibatçı rəssam, „Kommunist” qəzetində bədii redaktor, sonra isə bir vaxtlar ilk əsəri çap olunan “Molla Nəsrəddin” jurnalının baş rəssamı, ən nəhayət, təsviri sənət üzrə gənc kadrların yetişdirdiyi Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunun direktoru vəzifəsində çalışmışdır. Sonralar bu məktəbə Ə.Əzimzadənin adı verilmişdi...
1927-ci ildə yaradıcılığının 20 illiyi təntənəli şəkildə qeyd olunan Ə.Əzimzadə „Azərbaycanın xalq rəssamı” fəxri adına layiq görülmüş, 1938-ci ildə isə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti ongünlüyünün bədii tərtibatını uğurla həyata keçirdiyinə görə “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olunmuşdur. Sovet dönəmində Azərbaycan rəssamlarının lideri kimi qəbul olunan görkəmli fırça ustası, bundan əlavə çoxsaylı təltiflərə və təqdirlərə layiq görülmüşdür.
Sual oluna bilər: „Əzim Əzimzadə sənətinin gücü nədəydi?” və yaxud da “Onun yaradıcılığı niyə xalq tərəfindən bu qədər sevilirdi?” Doğrudan da Azərbaycan təsviri sənət məkanında fenomen kimi qəbul olunan Əzim Əzimzadə xüsusi ixtisas təhsili almasa da, yaratdıqları ilə hamını ovsunlamaq gücündəydi. Onun ən müxtəlif mövzuda və janrda çəkdiyi əsərlərdəki təbiilik və inandırıcılıq yəqin ki, onu başqalarından fərqləndirən başlıca bədii xüsusiyyət idi. Xalq həyatını dərindən bilən, onun uzaq-yaxın hadisələrini göz yaddaşında qoruyub saxlamaqla qeyri-adi tutumda bədiiləşdirməyi bacaran rəssamın əsərləri həm də tarixə bələndiyindən bu gün zamansızlığa qovuşmuş kimi qəbul olunurlar. Realizm ənənələrinə həm də milli kolorit qatmağı bacaran rəssam, çəkdiyi düşündürücü lövhələrdə bu bədii qovşağı duyğulandırıcı qaynağa çevirməklə, özünün bu yöndə tayı-bərabəri olmadığını hələ zamanında sübut etmişdi.
O, „Kasıb evində toy”, “Varlı evində toy”, „Kasıb evində Ramazan”, “Varlı evində Qurban bayramı”, „İnnabı rəng bizə məxsusdur”, “Qurban bayramı”, „Su üstündə dalaşma”, “Günün tutulması”, „Köhnə Bakı tipləri” və s. əsərlərində məna-məzmun tutumundan qaynaqlanan təzadları rəng vasitəsilə yaddaqalan tərzdə ifadə etməklə, tamaşaçısını ovsunlayan və düşündürən bənzərsiz lövhələr ustası olduğunu sərgiləmişdi. Onun teatr və kitab qrafikası sahəsində yaratdıqları əsərlər də bənzərsizdirlər.
Əzim Əzimzadə İkinci dünya müharibəsi illərində arxa cəbhədə çalışan bir çox rəssamlarla birlikdə faşist işğalçılarını ifşa edən və insanları düşmən üzərində qələbəyə ruhlandıran plakat, karikatura və şarjlar yaratmaqla, ümumxalq qələbəsinə duyulası töhfələr vermişdi. Bu rəsmlərin xoş sorağı o vaxtlar Kremlə qədər gedib çıxdığından, İ.V.Stalin 1943-cü ildə Azərbaycan rəssamlarının Tretyakov Qalereyasında ümumi sərgisinin təşkilinə göstəriş vermişdi. Bundan bir qədər əvvəl Moskva tamaşaçıları Ə.Əzimzadənin fərdi sərgisinə (1940) baxmışdılar.
Əzim Əzimzadə xalqımızın yaddaşında həm böyük rəssam, həm də bənzərsiz insan kimi qalmışdır. Təkcə bir hadisəni xatırlamaqla onun necə böyük ürək sahibi olduğuna əmin olmaq mümkündür… Müharibə illərində Ə.Əzimzadənin sevimli tələbələrindən sayılan Mikayıl Abdullayevə cəbhəyə getmək üçün çağırış vərəqi gəlir. Bunu eşidən Ə.Əzimzadə dərhal M.C.Bağırova telefon açır və deyir: “Hazırda mənim üç oğlum cəbhədir. Mən onlardan hansınınsa müharibəyə getməməsi üçün sizə müraciət etməmişəm. Amma M.Abdullayevə görə bunu etməyə məcburam. Onun yaxın gələcəkdə xalqımıza başucalığı gətirən sənətkar olacağına əminəm. Odur ki, sizdən onun döyüşən orduya çağırılmamasına göstəriş verməyinizi xahiş edirəm...” Xəttin o başından zəhmli adam kimi tanınan M.C.Bağırovun çox qısa cavabı eşidilir: „Oldu!”
Bu telefon danışandan sonra M.C.Bağırov həm də rəssamın Həbib adlı oğlunun cəbhədən geri çağırılmasına göstəriş verir. Əlavə edək ki, bu o vaxt olur ki, artıq rəssam “bron”u ola-ola cəbhəyə yollanan kiçik oğlu Lətifin „qara kağız”ını almış və infarkt keçirmişdi. Elə onu çox sevdiyi Lətifin yoxluğu öldürdü, desək, yanılmarıq... Mənbə: artkaspi.az
| ['Əzim Əzimzadə', 'rəssam', 'rəssam Əzim Əzimzadə', 'Əzim Əzimə yadacılığı', 'Əzim Əzimzadənin əsərləri'] |
222 | https://kayzen.az/blog/kimya/25642/kimy%C9%99vi-formullar.-t%C9%99rkibin-sabitliyi-qanunu.-valentlik.html | Kimyəvi formullar. Tərkibin sabitliyi qanunu. Valentlik | gunelb | Kimya | 19 iyun 2020, 00:11 |
Maddə tərkibinin kimyəvi işarələr və indekslər vasitəsilə şərti yazılışı kimyəvi formul adlanır.
Elementin işarəsinin sağ tərəfində aşağıda yazılan və atomların sayını göstərən ədədə indeks deyilir.
12-ci şəkildə verilmiş molekül modellərinə əsasən hidrogen və oksigen qazlarının və suyun kimyəvi formullarını yazsaq: H2, O2, H2O alarıq. Həmin formullara görə deyə bilərik ki, hidrogen və oksigen qazlarının molekülü 2 hidrogen və 2 oksigen atomlarından; suyun molekülü 2 hidrogen və 1 oksigen atomlarından ibarətdir. Deməli, molekulyar quruluşlu maddələrin kimyəvi formulları onların keyfiyyətcə və kəmiyyətcə tərkibini göstərir.
Maddələrin tərkibini müxtəlif fiziki-kimyəvi üsullarla, kimyəvi təcrübələrin nəticələrini təhlil etməklə müəyyənləşdirirlər. Məsələn, suyun sabit elektrik cərəyanının təsiri ilə parçalanmasından alınan hidrogen qazının həcminin oksigen qazının həcmindən iki dəfə artıq olduğu müşahidə edilir. Bu həcm nisbətini kütlə nisbətinə çevirdikdə m(H):m(O)=1:8 olduğu müəyyənləşir. Yəni 9 q su parçalandıqda həmişə 1 q hidrogen və 8 q oksigen alındığı məlum olur. Həmin ədədləri elementlərin nisbi atom kütlələri ilə müqayisə etdikdə su molekülünün iki hidrogen və bir oksigen atomundan ibarət olması nəticəsinə gəlinir.
COZEF LUİ PRUST (1754-1826)
Fransız kimyaçısı. 1799-cu ildən 1806-cı ilə qədər olan dövrdə müxtəlif oksidlərin, sulfidlərin və başqa maddələrin tərkibini tədqiq etmişdir. Nəticədə kimyəvi birləşmələrin tərkibinin sabitliyi qanununu kəşf etmişdir.
Suyun, eləcə də başqa birləşmələrin tərkibi alınma üsulundan və tapılma yerindən asılı olmayaraq, həmişə sabit olur. Bu qanun 1799-cu ildə fransız kimyaçısı C.L.Prust tərəfindən kəşf edilmişdir. Maddə tərkibinin sabitliyi qanunu hazırda belə ifadə olunur: Alınma üsulundan asılı olmayaraq, molekulyar quruluşlu kimyəvi birləşmələrin tərkibi və xassələri həmişə sabit olur.
Molekulyar quruluşlu maddələrin tərkibi və xassələrinin dəyişməzliyi barədə olan bu qanun kimyanın əsas qanunlarından biridir. Qeyri-molekulyar quruluşlu bir çox birləşmələr üçün tərkibin sabitliyi qanunu ödənilmir.
Bildiyimiz kimi, maddələrin hamısı molekulyar quruluşlu deyil. Onların böyük bir qrupu atomlardan və ionlardan təşkil olunur. Bəs bu maddələrin kimyəvi formulları necə tərtib olunur?
Qeyri-molekulyar quruluşlu maddələrin kimyəvi formulu birləşmədəki element hissəciklərinin (atom və ya ionların) say nisbətinə əsasən tərtib edilir. Bu nisbətləri bilmək üçün qeyri-molekulyar quruluşlu maddənin kristalında bir element hissəciyinin başqa elementin neçə hissəciyi ilə əhatə olunduğu (birləşdiyi) müəyyənləşdirilməlidir. Maddənin kristal quruluşunun fiziki üsullarla tədqiqi belə məlumatlar əldə etməyə imkan verir. Bu cür tədqiqatların nəticəsində məlum olmuşdur ki, kvarsda silisium və oksigen atomlarının say nisbəti 1:2-dir. Deməli, onun formulu SiO2-dir. Alüminium-xloriddə isə alüminium və xlor ionlarının say nisbəti 1:3-dür. Deməli, onun formulu AlCl3 olmalıdır.
Kimyəvi elementlərin 3-cü cədvəldə göstərilən qısa adlarından istifadə edərək, formulları oxumaq olar:
CO2 — se — o — 2;
H2O — haş — 2 — o;
CH4 — se — haş — 4;
SiO2 — silisium — o — 2;
AlCl3 — alüminium — xlor — 3;
P2O5 — pe — 2 — o — 5 və i.a.
(Kimyəvi formulların beynəlxalq oxunuş qaydası ilə sonralar tanış olacaqsınız).
Kimyəvi formulların və kimyəvi işarələrin qarşısında yazılan ədəd əmsal adlanır. Elementin işarəsinin sağ tərəfində aşağıda yazılan ədəd indeks adlanır.Kimyəvi elementlərin valentliyi. Valentliyə görə formulların tərtibi. Məlumdur ki, maddələrin formulları kimyəvi təcrübələr əsasında çıxarılır. Bir neçə elementin təcrübə ilə alınmış hidrogenli birləşmələrinin formullarını nəzərdən keçirək:
HCl, H2O, NH3, CH4
Bu formullardan görünür ki, xlor atomu 1, oksigen atomu 2, azot atomu 3, karbon atomu 4 hidrogen atomu ilə birləşə bilir. Deməli, elementlərin özünə hidrogen atomlarını birləşdirmək qabiliyyəti müxtəlifdir.
Kimyəvi element atomlarının özünə müəyyən sayda başqa element atomlarını birləşdirmək qabiliyyətinə valentlik deyilir.
Valentlik anlayışı ilk dəfə 1852-ci ildə ingilis alimi E.Frankland tərəfindən elmə daxil edilmişdir.
Hidrogenin valentliyi vahid qəbul olunaraq, o biri elementlərin valentliyi onunla müqayisə edilir. Valentliyi roma rəqəmi ilə göstərirlər. Məsələn, aşağıdakı birləşmələrdə elementlərin valentliyini onların işarələrinin üstündə göstərək:Göstərilənlərə əsasən deyirik: hidrogenə görə xlorun valentliyi bir, oksigenin valentliyi iki, azotun valentliyi üç, karbonun valentliyi dörddür.
Oksigenin valentliyinin II olduğunu bilərək, başqa elementlərin oksigenli birləşmələrindəki valentliyini də hesablama yolu ilə təyin etmək olar. Bunun üçün oksigen atomunun kimyəvi formulda verilmiş indeksini valentliyinə vurub o biri element atomunun indeksinə bölmək lazımdır. Məsələn, AI2O3 birləşməsində alüminium atomunun oksigenə görə valentliyini təyin edək.Bir qrup kimyəvi elementlərin valentlikləri onların bütün kimyəvi birləşmələrində dəyişmir, yəni həmişə eyni rəqəmlə göstərilir. Onlara sabit valentli elementlər deyilir.EDUARD FRANKLEND (1825-1899)
İngilis kimyaçısı. 1852-ci ildə atomları bir-birinə birləşdirici qüvvə haqqında anlayışı elmə daxil etmişdir. Atomların bu xassələrini sonralar valentlik adlandırmışlar.Başqa elementlər qrupu isə müxtəlif kimyəvi birləşmələrdə müxtəlif valentliyə malik olur. Onlara dəyişkən valentli elementlər deyilir.
* Oksigen CO və Н3О+ -da III valentlidir.
** Karbon CO-da III valentlidir.
Kimyəvi elementin valentliyini bilməklə onların əmələ gətirdiyi binar (ikielementli) birləşmənin formulunu asanlıqla tərtib etmək olar. Bunun üçün elementlərin işarələrini yazıb, üstündə valentliklərini göstərirlər. Sonra həmin valentliyi göstərən ədədlərin ən kiçik ortaq bölünənini (ƏKOB) müəyyənləşdirib, onu valentliklərin hər birinə bölərək indeksləri tapırlar.
Məsələn, VII valentli manqan elementinin oksigenlə əmələ gətirdiyi birləşmənin formulunu tərtib edək:
Valentliklərə görə formul tərtib edildikdə alınan indekslər ən kiçik tam ədədlərə qədər ixtisar olunursa, onda bu əməliyyatı aparıb maddənin sadə formulunu müəyyən etmək olar. Müəllif: Nasim Abışov,Günay Quliyeva,Vəli Əliyev,Vaqif Abbasov,Mütəllim AbbasovMənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün Kimya fənni üzrə Dərslik
| ['kimyəvi formullar', 'tərkibin sabitliyi qanunu', 'valentlik', 'kimya', 'kimyanı öyrənmək'] |
223 | https://kayzen.az/blog/kimya/25641/madd%C9%99l%C9%99rin-t%C9%99snifat%C4%B1.html | Maddələrin təsnifatı | gunelb | Kimya | 17 iyun 2020, 21:22 |
Maddələrin təsnifatı bir sıra əlamətlərə görə aparıla bilər.
1. Normal şəraitdə (0°C temperatur və 1 atm təzyiq şəraitində) aqreqat halına görə maddələr qaz, maye və bərk maddələrə bölünür.
Qaz halında olan maddələr: Hidrogen (H2), oksigen (O2), ozon (O3), flüor (F2), xlor (Cl2), azot (N2), metan (CH4), ammonyak (NH3), dəm qazı (CO), karbon qazı (CO2), etilen (C2H4), asetilen (C2H2) və s. qaz halındadır. Maye halında olan maddələr: Nitrat turşusu (HNO3), su (H2O), sulfat turşusu (H2SO4), metil spirti (CH3OH), etil spirti (C2H5OH), brom (Br2), civə (Hg) və s.
Bərk halda olan maddələr: civədən (Hg) başqa bütün metallar (dəmir (Fe), mis (Cu), gümüş (Ag), qızıl (Au), sink (Zn) və s.), çay qumu (SiO2), xörək duzu (NaCl), şəkər, qələvilər (natrium-hidroksid (NaOH), kalium-hidroksid (KOH) və s).
2. Fiziki xassələrə görə maddələr iki yerə bölünür (saf maddələr və qarışıqlar). Sabit fiziki xassələrə (ərimə, qaynama temperaturuna, sıxlığa və s.) malik olmayan maddələr qarışıqlara aiddir (bax mövzu 1 və 2).
3. Mənşəyinə görə maddələr qeyri-üzvi və üzvi maddələrə bölünür. Karbonun birləşmələrindən dəm qazı (CO), karbon qazı (CO2), karbonat turşusu (H2CO3), onun bütün duzları, məsələn, soda (Na2CO3), çay sodası (NaHCO3), əhəngdaşı (CaCO3) qeyri-üzvi birləşmələrə aiddir. Tərkibində yalnız karbon ©, hidrogen (H) və ya tərkibində karbon, hidrogen, oksigen olan birləşmələr və s. üzvi birləşmələrə aiddir.
Məsələn, metan qazı (CH4), etilen (C2H4), etil spirti (C2H5OH), sirkə turşusu (CH3COOH) və s. üzvi birləşmələrə aiddir.
4. Tərkibinə görə maddələr iki yerə bölünür: bəsit və mürəkkəb maddələr.
Maddələrin tərkibi eyni və yaxud müxtəlif element atomlarından ibarət ola bilər.
Eyni növ atomlardan əmələ gəlmiş maddələr bəsit maddələr adlanır.
Müxtəlif növ atomlardan əmələ gəlmiş maddələrə mürəkkəb maddələr deyilir.
Sizin tanıdığınız dəmir, mis, alüminium, civə, qalay, qurğuşun, qızıl, gümüş, kükürd, fosfor, yod, hidrogen, oksigen, almaz, qrafit və s. bəsit maddələrdir. Onlar bərk halda həm molekulyar (kükürd, ağ fosfor, yod və s.), həm də qeyri-molekulyar (dəmir, mis, almaz, qrafit və s.) quruluşa malik olduğundan müxtəlif xassəlidir. Xassələrinə görə bəsit maddələri 2 qrupa bölürlər: metallar və qeyri-metallar. Metallar adi şəraitdə bərk (civədən başqa) halda olur, elektrik cərəyanını və istiliyi yaxşı keçirir, plastik xassəlidir—döyülüb yastılana bilir. Fe, Cu, Al, Pb, Sn, Ag, Au, Zn, Na, К və s. elementlərin əmələ gətirdiyi bəsit maddələr metal xassəlidir. Onların adları elementlərin adı ilə eynidir. Qeyri-metallar isə əksinə, istiliyi pis keçirir, elektriki isə əsasən, keçirmirlər, onlar adi şəraitdə qaz, maye və bərk halda olur. Adi şəraitdə bərk halda olan qeyri-metallar (almaz, qrafit, yod, kükürd, fosfor və s.) kövrək xassəlidir — döyüldükdə asanlıqla qırılır. O, H, N, P, Cl, Br, J və s. qeyri-metallar eyniadlı müxtəlif aqreqat halında olan bəsit maddələr əmələ gətirir.
Bəsit maddələr kimyəvi elementlərin sərbəst halda mövcudluq formasıdır.
Eyni bir kimyəvi elementin bir neçə bəsit maddə əmələ gətirməsi hadisəsinə allotropiya, əmələ gəlmiş bəsit maddələrə isə həmin elementin allotropik şəkildəyişmələri deyilir.
Ona görə də bəsit maddələrin sayı (400-dən çox) kimyəvi elementlərin sayından çoxdur.Allotropiya hadisəsi iki səbəbdən baş verir:
1. Molekulda atomların sayının müxtəlif olmasından: məsələn, oksigen (O2), ozon (O3).
2. Maddələrin kristal quruluşunun müxtəlif olmasından: məsələn, almaz, qrafit, karbin, fülleren.
Mürəkkəb maddələrin müxtəlif növ atomlardan təşkil olunduğunu sübut etmək üçün kimyəvi təcrübələrdən istifadə edirlər. Məsələn, suyun sabit elektrik cərəyanının təsiri ilə oksigen və hidrogen qazlarına parçalanmasını təcrübədə asanlıqla müşahidə etmək olar. Bunun üçün içərisində su olan aşağıdakı cihazı (Hofman cihazını) dövrəyə qoşaq .
Borudan (1) çıxan qazın oksigen olduğunu, «Həyat bilgisi» kursundan bildiyiniz kimi, közərmiş çöplə yoxlamaq olar. Hidrogen qazını yoxlamaq üçün borudan (2) çıxan qazı kiçik sınaq şüşəsinə yığıb spirt lampasının alovuna tuturuq. Bu zaman kiçik «pax» səsi eşidiləcəkdir. Hava qarışığı olmayan hidrogen isə sakit, rəngsiz alovla yanır.
Deməli, su iki müxtəlif element atomlarından—hidrogen (H) və oksigendən (O) ibarətdir, yəni o, mürəkkəb maddədir. Həmçinin bizim tanıdığımız xörək duzu (NaCl) Na və Cl, sönməmiş əhəng (CaO) Ca və O elementlərindən ibarət olub, mürəkkəb maddələrə aiddir. Mürəkkəb maddələrə başqa sözlə kimyəvi birləşmələr də deyilir.
Tərkibinə və xassələrinə görə mürəkkəb maddələrin 4 əsas qrupu var: oksidlər, əsaslar, turşular, duzlar.
Üzvi maddələr (şəkər, spirt, aseton, yağ, efir və s.) mürəkkəb maddələrin xüsusi bir qrupunu təşkil edir. Onlarla yuxarı siniflərdə tanış olacağıq.
Mürəkkəb maddələrə adi şəraitdə hər üç aqreqat halda (qaz, maye, bərk) rast gəlinir. Onlar müxtəlif xassəli və müxtəlif quruluşludur.
Bəsit və mürəkkəb maddələr barədə deyilənləri aşağıdakı sxemlə yekunlaşdıraq:
Kimyəvi elementlər təbiətdə eyni cür yayılmamışdır. Yer qabığının kütləcə təqribən yarısını oksigen (49,13%), ondan başqa silisium (25,7%), alüminium (7,3%), dəmir (4,7%), natrium (2,4%), kalium (2,4%), kalsium (3,25%), maqnezium (2,25%), hidrogen (1,0%), qalan elementlər isə ümumilikdə 1,87% təşkil edir.
Deməli, Yer qabığı, əsasən, 9 elementdən əmələ gəlmişdir, qalan elementlərin miqdarı çox azdır. Atmosferdə elementlərin paylanması fərqlidir. Yer qabığına yaxın təbəqələrdə həcmcə 78% azot, 21% oksigen, 1% digər qazlar olur.
Bəzi elementlərə təbiətdə sərbəst halda bəsit maddə şəklində rast gəlinir; məsələn, azot və oksigenə havada, kükürd, gümüş və qızıla yer qabığında rast gəlinir. Elementlərin əksəriyyəti təbiətdə mürəkkəb maddə — kimyəvi birləşmə şəklində yayılmışdır.
Təbiətdə və praktiki həyatda kimyəvi elementlərin əhəmiyyəti çox böyükdür. Məsələn, sənayedə 90-dan çox elementdən istifadə edilir.
Təqribən 25 element insanın həyat fəaliyyəti üçün çox vacibdir. Bu elementlərə biogen elementlər deyilir. Onlar da iki qrupa bölünür: makroelementlər (C, H, N, O, S, P, Ca, Mg, Na, K, Cl) və mikroelementlər (Cu, Mn, Fe, Zn, Mo, F, J, Se, Cr, Ni, V, Sn, As, Si). însana 1 gün ərzində makroelementlərdən 100 mq, mikroelementlərdən isə 10 mq lazımdır.
Elementlərin və onların birləşmələrinin kimyəvi xassələri haqqındakı biliklər insana yeni maddələr almağa, xəstəliklərlə mübarizə etməyə, təbiəti qorumağa kömək edir. Müəllif: Nasim Abışov,Günay Quliyeva,Vəli Əliyev,Vaqif Abbasov,Mütəllim AbbasovMənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün Kimya fənni üzrə Dərslik
| ['maddələrin təsnifatı', 'bəsit və mürəkkəb maddələr', 'allotropiya hadisəsi', 'maye halında olan maddələr', 'bərk halda olan maddələr'] |
224 | https://kayzen.az/blog/kimya/25639/kimy%C9%99vi-element.-izotoplar.html | Kimyəvi element. İzotoplar | gunelb | Kimya | 16 iyun 2020, 11:32 |
Atom-molekul təliminin bir müddəasında deyilir ki, hər bir atom növü öz kütləsinə və xassələrinə görə başqalarından fərqlənir. Atomların müəyyən növü kimyəvi element adlandırılır. «Kimyəvi element» anlayışı XIX əsrin əvvəllərində ingilis alimi Con Dalton tərəfindən elmə daxil edilmişdir. Hazırda 110 kimyəvi element məlumdur. Onların işarələri, əsasən, latınca adlarının baş hərfi, yaxud baş hərfi və sonrakı hərflərin biri ilə göstərilir. «Atom» və «kimyəvi element» anlayışlarını eyniləşdirmək olmaz. Onların fərqini atomların tərkibinə əsasən izah etməyə çalışaq.
Öyrənilmişdir ki, elementlərin dövri sistem cədvəlində göstərilən sıra nömrəsi onların atomundakı protonların sayına bərabərdir. Deməli, elementin cədvəldəki sıra nömrəsini tapmaqla biz onun həm protonunun sayını, həm də nüvəsinin yükünü (nüvənin yükünün protonların sayı ilə müəyyən edildiyini yadınıza salın) müəyyənləşdirə bilərik. Hər bir atom növündə protonların sayı həmişə sabit olub, dəyişmir. Müxtəlif elementlərin atomlarında protonların sayı müxtəlif olur. Eyni bir elementin bütün atomlarında eyni sayda proton vardır. Yəni atomun növünü protonun sayı, yaxud nüvənin yükü müəyyən edir.
Nüvəsinin yükü (yaxud protonlarının sayı) eyni olan atomlar növünə kimyəvi element deyilir.
Məlum olmuşdur ki, bir çox elementlərin eyni kimyəvi xassələri olan müxtəlif kütləli atomları mövcuddur. Onların kütlələrinin fərqli olması neytronların sayının müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Çünki atomun kütləsi proton və neytronların kütlələrinin cəmi ilə müəyyən olunur: A=N(p)+N(n).
Nüvəsinin yükü (protonların sayı) eyni, kütlələri (proton və neytronlarının cəmi) müxtəlif olan eyni kimyəvi elementin atomları izotop adlanır. «îzotop» sözü eyni yeri tutan mənasındadır. Dövri sistem cədvəlində onları yalnız bir işarə ilə (elementin kimyəvi işarəsi ilə) göstərir və bir xanada yerləşdirirlər.
Məsələn, təbiətdə yüngül hidrogenlə (protium) yanaşı, ağır hidrogen (deyterium) və çox cüzi miqdarda daha ağır hidrogen (tritium) atomları da vardır. CON DALTON(1766-1844)
İngilis alimi. 1803-cü ildə bir sıra elementlərin nisbi atom kütlələrinin birinci cədvəlini tərtib etmiş, atom-molekul təliminin inkişafında böyük rol oynamışdır. Məktəb kursunda öyrənilən elementlərdən yalnız hidrogenin izotopları fərqli adlandırılır.
İzotoplar bir-birindən nisbi atom kütləsi, neytronlarının sayı və təbiətdə yayılması ilə fərqlənir.
Deməli, atom və kimyəvi element anlayışları onunla fərqlənir ki, hər bir atom konkret hissəcikdir, onun müəyyən sayda protonu, elektronu və neytronu vardır, həm də o, konkret kütləyə malikdir. Kimyəvi element dedikdə isə biz eyni kimyəvi xassələri, eyni nüvə yükü olan müxtəlif kütləli atomlar toplusunu nəzərdə tuturuq.
Atom kütləsi elementin işarəsinin sol yuxarı küncündə, protonların sayı (sıra nömrəsi) isə sol aşağı küncündə göstərilir (cədvəl 1 və 2).
Cədvəllərdə hidrogen və oksigenin izotopları göstərilir.
Protonların (nüvəsinin yükü) fərqli, neytronların sayı eyni olan müxtəlif elementlərə izotonlar deyilir.
Kimyəvi elementlərin işarələri və adlandırılması. Təbiətdə mövcud olan və süni yolla alınan 15 milyondan çox maddənin tərkibini göstərmək üçün kimyəvi elementlərin işarələrindən istifadə olunur.
1814-cü ildə tanınmış îsveç kimyaçısı Y.Y.Bertselius kimyəvi elementləri onların latınca adının baş hərfi ilə göstərməyi təklif etdi. Məsələn, hidrogen (Hydrogenium)—H, oksigen (Oxygenium)—O, azot (Nitrogenium)—N, kükürd (Sulfur)—S ilə işarə edildi. Eyni hərflərlə başlayan bir neçə element olduqda onların adının baş hərfinə ikinci hərf və ya sonrakı hərflərdən biri (kiçik formatla) də əlavə olunur. Məsələn, azot (Nitrogenium), nikel (Nikelium) və natrium (Natrium) müvafiq olaraq N, Ni və Na işarələri ilə göstərilir.
Elementlərə kim ad verir və onlar nəyi ifadə edir?
Kimyəvi elementlərin adlarının mənşəyi çox müxtəlifdir. Bir sıra elementlərin adları qədim zamanlarda məlum olan bəsit maddələrə əlkimyaçıların verdiyi adlardır ki, bizə gəlib çatmışdır. Bunlar gümüş, qızıl, kükürd, mis, qurğuşun və s-dir. Yeni kəşf olunmuş elementlər üçün ad və kimyəvi işarələri onları kəşf edən alimlər seçir və tətbiqi kimyanın Beynəlxalq qurultayı (IUPAC) onları təsdiq edir. Bir sıra elementlərin latınca və yunanca adları onların xassəsini əks etdirir, məsələn, xlor — yaşıl, brom — pis iyli, yod — bənövşəyi, radium — şüalanan (radioaktiv), silisium — bərk və s.
Elementlərin bir hissəsinin adı da dahi kimyaçı və fizik alimlərin şərəfinə verilmişdir: amerikalı fizik Siborq kəşf etdiyi elementləri Mendeleyevin şərəfinə mendeleyevum — Md adlandırmışdır.Aşağıda orta ümumtəhsil məktəblərində ən çox işlənən 25 elementin latınca və azərbaycanca adlarını, onların qısa oxunuşunu və kimyəvi işarələrini veririk.
Müəllif: Nasim Abışov,Günay Quliyeva,Vəli Əliyev,Vaqif Abbasov,Mütəllim AbbasovMənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün Kimya fənni üzrə Dərslik
| ['Kimyəvi elementlər', 'izotoplar', 'Con Dalton', 'elementlerə verilən adlar', 'kimya', 'kimyanı öyrənmək'] |
225 | https://kayzen.az/blog/kimya/25638/madd%C9%99l%C9%99rin-t%C9%99rkibi-v%C9%99-qurulu%C5%9Fu.-molekullar-v%C9%99-atomlar_2.html | Maddələrin tərkibi və quruluşu. Molekullar və atomlar | gunelb | Kimya | 16 iyun 2020, 10:58 |
Maddələrin tərkibi haqqında fikirlər hələ bizim eradan təqribən 2500 il əvvəl yunan alimləri (Demokrit və b.) tərəfindən söylənilmişdir. Onlara görə bütün cisimlər gözlə görünməyən ən kiçik hissəciklərdən təşkil olunur. Həmin hissəciklər «atom» adlandırılmışdır. O dövrdə «atom» sözü bölünməz mənasında işlənirdi. Maddələrin hansı hissəciklərdən ibarət olması və quruluşu barədə tədqiqatlar sonralar da davam etdirildi.
XVIII əsrin ortalarında rus alimi M.V.Lomonosov və ondan 50 il sonra ingilis alimi Con Dalton maddələrin molekullardan və atomlardan əmələ gəlməsi, bu hissəciklərin xassələri haqqında daha inandırıcı elmi fikirlər irəli sürmüşlər. Onların mülahizələri 1860-cı ildə dünya alimlərinin əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunan «Atom-molekul təlimi»nin əsasını qoymuşdur. Atom-molekul təliminin əsas müddəaları aşağıdakılardır:1) maddələr molekullardan və atomlardan təşkil olunur;
2) molekullar arasında boşluqlar vardır ki, onun da ölçüsü maddənin aqreqat halından və temperaturdan asılıdır.
Ən böyük boşluq qaz molekulları arasındadır. Bu onların asan sıxılması ilə izah olunur. Mayelər çətin sıxılır. Onların molekulları arasında boşluq nisbətən azdır. Bərk maddələrin molekulları arasında boşluq daha azdır, ona görə də demək olar ki, onlar sıxılmır.
3) molekullar daim hərəkətdədir, molekulların hərəkət sürəti temperaturla düz mütənasibdir;
4) molekullar arasında qarşılıqlı cazibə və itələmə qüvvələri vardır;
5) molekullar atomlardan təşkil olunur, atomlar da molekullar kimi daim hərəkətdədir;
6) bir atom növü başqasından öz kütləsinə və xassələrinə görə fərqlənir;
7) molekullar fiziki hadisələr zamanı dəyişməz qalır, lakin kimyəvi çevrilmələrdə parçalanır, atomlar isə kimyəvi çevrilmələr zamanı da parçalanmır;
8) bərk halda molekulyar quruluşlu maddələrin kristal qəfəsinin düyünlərində molekullar olur;
9) qeyri-molekulyar quruluşlu maddələrin kristal qəfəsinin düyünləı rində atomlar və ya başqa hissəciklər olur.
Molekulları və atomları kürəciklər şəklində təsəvvür edərək maddələrin molekullarını modellər şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar .
Atom-molekul təliminin müddəaları çoxlu maddələrin xassələrinin öyrənilməsinə və kimyəvi təcrübələrə əsaslanmışdır. Məsələn, biz adi şəraitdə su adlandırdığımız maddənin bərk haldan maye hala, sonra da buxarlanaraq qaz halına keçməsini öyrəndik.
Elektrik cərəyanının təsiri ilə və ya 2000°C qızdırdıqda suyun parçalanaraq yeni maddələr — hidrogen və oksigen əmələ gətirməsini izləyib təhlil etdikdə həmin müddəaların təsdiq olunduğunu görərik. Çevrilmələri modellər şəklində göstərək .
Şəkillərdən göründüyü kimi, su molekullarını atomlara parçalamaq üçün onu 2000°C-dək qızdırmaq lazımdır. Deməli, atomlar arasındakı cazibə qüvvələri molekullararası cazibə qüvvələrindən dəfələrlə böyükdür. Başqa sözlə, atomları bir-birinə bağlayan rabitələr molekullararası rabitələrdən çox möhkəmdir. Atomlararası bu rabitələr kimyəvi rabitə adlandırılır. Həmin rabitələrin qırılması və yaranması kimyəvi çevrilmələrin getməsi və yeni maddələrin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.
Molekullar bir çox maddələrin ən kiçik hissəciyi olub, onların tərkibi və kimyəvi xassələri həmin maddələrdə olduğu kimidir. Molekullar kimyəvi reaksiyalar zamanı parçalanır, yəni onlar kimyəvi cəhətdən bölünən hissəciklərdir.
Molekül — maddənin kimyəvi xassələrini və tərkibini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.Atomlar — maddənin kimyəvi cəhətdən bölünməyən ən kiçik hissəciyidir.Bu tərifdə «kimyəvi cəhətdən bölünməyən» sözlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır, çünki elə hadisələr məlumdur ki, onların nəticəsində atomlar parçalanır və atom enerjisi ayrılır. Həmin hadisələr atomların çevrilməsi ilə müşayiət olunur və nüvə fizikası kursunda öyrənilir.
Maddələr yalnız molekullardan və atomlardanmı təşkil olunur? Sonrakı elmi axtarışlar göstərdi ki, maddələr təkcə yüksüz və neytral hissəciklMəsələn, xörək duzu, soda, əhəng daşı və başqaları belə maddələrdir (bu barədə VIII sinifdə daha ətraflı məlumat alacaqsınız). Molekullardan təşkil olunan maddələr molekulyar quruluşlu, atomlardan və ionlardan təşkil olunanlar isə şərti olaraq qeyri-molekulyar quruluşlu maddələr adlandırılır. Molekulyar və qeyri-molekulyar quruluşlu maddələr xassələrinə görə bir-birindən fərqlənir. Birincilər adi şəraitdə, əsasən, qaz (oksigen, azot, hidrogen, karbon qazı və s.) və ya maye (su, spirt, aseton və s.), yaxud da asan əriyən bərk (kristallik kükürd, ağ fosfor, şəkər, yod və s.) maddələrdir. İkincilərin isə hamısı çətin əriyən bərk (almaz, qrafit, qum, xörək duzu, soda və s.) maddələrdir.
Atomun tərkibi. XIX əsrin sonuna qədər atomlar maddənin bölünməyən ən kiçik (mikro) hissəciyi hesab olunurdu. Atomun nə dərəcədə kiçik olmasını aşağıdakı müqayisə ilə təsəvvür etmək olar. Almanı Yer kürəsi qədər böyütsək, eyni dəfə böyüdülən atom alma böyüklükdə olar. Atomların diametri 2·10-10—5·10-10 m-dir. Bu o deməkdir ki, sizin oxuduğunuz kitabın bir vərəqinin qalınlığında yüz minlərlə atom yerləşə bilər.
Atom — kimyəvi elementin bütün xassələrini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.
XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində edilənelmi kəşflər göstərdi ki, atom özü də mürəkkəb hissəcikdir. Əvvəlcə öyrənildi ki, hər bir atom müsbət yüklü nüvədən və onun ətrafında böyük sürətlə hərəkət edən mənfi yüklü hissəciklərdən — elektronlardan ibarətdir. Nüvə atomun əsas kütləsini təşkil edir və onun mərkəzində yerləşir. Nüvənin diametri atomun diametrindən 50—100 min dəfə kiçikdir.
Fizika kursundan sizə bəllidir ki, atom nüvəsinin özü də mürəkkəbdir. O, proton və neytron adlanan hissəciklərdən təşkil olunur. Protonun yükü +1, kütləsi isə təqribən hidrogen atomunun küt 1 əsinə bərabərdir və ya 1,673·10·24 q-dır. Nüvənin müsbət yükünün miqdarı protonların sayı ilə müəyyən edilir. Məsələn, hidrogen atomunda 1, oksigen atomunda isə 8 proton olduğundan onların nüvələrinin yükü müvafiq olaraq +1 və +8-dir. Proton p hərfi ilə və ya 1+1 p kimi işarə olunur. Neytron yüksüz hissəcikdir. Onun kütləsi (1,675·10·24q) təqribən protonun kütləsinə bərabərdir. Neytronu n və ya 10 n ilə işarə edirlər.ər olan molekullardan və atomlardan deyil, həmçinin müsbət və mənfi yüklü hissəciklərdən — ionlardan da təşkil oluna bilər.
Elektron çox kiçik kütləyə malikdir. Onun kütləsi protonun kütləsindən 1836 dəfə azdır (≈9,109·10-28q), yükü isə əks işarə ilə protonun yükünə (-1) bərabərdir. Elektron ilə işarə olunur.
Atomlarda elektronların sayı, protonların sayı ilə eyni olduğundan onlar sərbəst halda neytral hissəciklərdir.
Hər bir atom növü isə bildiyimiz kimi, başqasından fərqli proton sayına malikdir. Atomun kütləsi onun proton və neytronlarının sayı ilə müəyyən edilir. Buna kütlə ədədi (A) deyilir. Deməli, atomlar müəyyən kütləyə malik neytral hissəciklərdir. A=N(p)+N(n). Protonların sayı elementin nüvəsinin yükünə (Z) bərabər olduğu üçün A=Z+N(n).
Bunları bildikdən sonra atoma yeni tərif vermək olar.
Müsbət yüklü nüvədən və mənfi yüklü elektronlardan ibarət olan elektroneytral hissəciyə atom deyilir.
Neytral atomda N(p)=N(ē) olur.
Atom elektron verdikdə müsbət yüklü, elektron alanda isə mənfi yüklü iona çevrilir. Məsələn:
ııNa°—ē—>11Na+ elektron vermə prosesi (oksidləşmə)
S°+2ē->S2- elektron alma prosesi (reduksiya)
Müsbət yüklü ionlarda N(p)>N(ē) N(ē)=p —yük
Mənfi yüklü ionlarda N(p)<N(ē) olur. N(ē)=p +yükün mütləq qiyməti (yük)
tonun yükü = N(p)—N(ē)
Müəllif: Nasim Abışov,Günay Quliyeva,Vəli Əliyev,Vaqif Abbasov,Mütəllim AbbasovMənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün Kimya fənni üzrə Dərslik
| ['kimya', 'kimyanı öyrənmək', 'maddələrin tərkibi', 'maddələrin quruluşu', 'molekullar', 'atomlar', 'atomun tərkibi'] |
226 | https://kayzen.az/blog/TAvA/25605/m%C9%99nfi-tipl%C9%99rin-mahir-ifa%C3%A7%C4%B1s%C4%B1-m%C9%99lik-dada%C5%9Fov.html | Məlik Dadaşov - mənfi tiplərin mahir ifaçısı | gunelb | Tanınmış aktyorlar və aktrisalar | 11 iyun 2020, 00:14 |
Fəxri Xiyabanda onun adını daşıyan soyuq, qara mərmər daşın doğuluşundan 24 ildən çox vaxt ötür. Yoxluğundan keçən bu illər ərzində həyatda çox şeylər dəyişib. Onun yoxluğuyla qara libasa bürünən, hıçqırıb saçını yolan qadın da artıq dünyada yoxdur. Bir vaxtlar divarlarına nəfəsinin hopduğu, səs-küyündən lərzəyə gələn mənzilə çoxdan bir sakitlik çöküb.
Qara çərçivədən boylanan şəkli gözlərində heç ölməyəcək məhrəm bir təbəssüm ətrafında baş verənləri səssiz-səmirsiz izləməkdədir. Bu şəkil canından çox sevdiyi ömür-gün həmdəminin son mənzilə yola salınmasına da şahidlik edib, ata-ana itkisi ilə baş-başa qoyduqları qızlarının ağrı-acısına, göz yaşlarına da. Amma baş verənlərə seyirçi mövqeyində qalmaqdan başqa gücü heç nəyə çatmayıb. Bacardığı tək şey qızı Gülnarənin gecə qonağına çevrilmək, yuxularında ona təsəlli verərək, atasızlıq-anasızlıq acısını unutdurmaq olub.
Məlik Dadaşov 7 iyun 1924-cü ildə Bakıda ziyalı ailəsində dünyaya göz açıb. Neft sənayeçisi olan atası Nobellə birlikdə işləyib. Aktyor təhsilini 174 saylı orta və A. Zeynallı adına musiqi məktəbində alıb. Buranı bitirdikdən sonra başqa gənclər kimi, Məlik də müharibəyə yollanıb. Kontuziya alıb və 1943-cü ildə müalicəsini başa çatdırıb, yenidən hərbi hissələrdə musiqiçi kimi xidmət göstərib.
1945-ci ildə ordudan tərxis olunduqdan sonra Məhərrəm Haşımovun təşəbbüsü ilə Gənc Tamaşaçılar Teatrında fəaliyyətə başlayıb. Bir müddətdən sonra Zaqatala Dövlət Teatrı açılıb. Aktyorluq fəaliyyətinə yenicə qədəm qoymuş Məlik bu teatra göndərilib. 1946-cı ilin mayında isə Şəmkir teatrına göndərilib. Burada bir il işlədikdən sonra 1947-ci ildə Teatr İnstitutuna — Adil İskəndərovun kursuna daxil olub. Həmçinin, filarmoniyanın mahnı və rəqs ansamblına rəqqas kimi işə götürülüb.
1950-ci ilin oktyabrında Milli Dram Teatrında fəaliyyətə başlayıb.
Məlik Dadaşov 35-ə yaxın bədii filmdə çəkilib. «Axırıncı aşırım»da Qəmlo, «Dəli Kür»də Molla Sadıq, «Koroğlu»da Bolu bəy, «O dünyadan salam»da Şeyx Nəsrullah, «Birisi gün gecə yarısı»nda Nəriman Nərimanov, «Babək»də İbn Bəis, «Nəsimi»də Şirvanşah İbrahim, «Fəryad»da Aram Xaçaturyan obrazları hamının yaddaşındadır.
Bütün yaradıcı ömrünü Azərbaycan aktyor sənətinin inkişafına həsr etmiş görkəmli teatr və kino aktyoru Məlik Dadaşov 2 dekabr 1996-cı ildə vəfat edib.
Ağplaşlı ucaboy oğlan
Deyirlər, quş uçmaq, insan xoşbəxt olmaq üçün yaranıb. Sənətdə tapdığı xoşbəxtliyini ailədə tapanda fani dünyadakı 72 illik ömrünün yarıdan çoxunu geridə qoymuşdu. Oğul-qız sahibiydi. Üstəlik, nikah masasına aparmaq istədiyi xanımla da aralarında 12 yaş fərq vardı. Ancaq bütün bunlar onun sevdiyi qadınla evlənməsinə və 32 il ərzində sevgi dolu bir ömür sürməsinə mane ola bilmədi.
Hər ikisi İncəsənət İnistutunda dərs deyirdi. Vaxtaşırı qarşılaşsalar da, münasibətləri hal-əhvaldan o yana keçməmişdi. Təsaduf onların hər ikisinin həyatında ağlagəlməz bir dönüş yaratdı.
Bir qış günü inistitut divarları arasında eşitdiyi musiqinin təsiri altına düşən gənc müəllimə bu səsin sorağıyla auditoriyalardan birinin yarıaçıq qapısı önündə ayaq saxladı. Eşitdiyi səs bütün ruhuna, varlığına hakim kəsilmişdi. Kimin ifa etdiyini öyrənmək üçün yarıaçıq qapıdan içəri boylandı. Gördüyü ilk şey pianoçunun şirmayı dillər üzərində dolaşan yaraşıqlı barmaqları oldu. Çalğının gözəlliyi və barmaqların dillər üzərində titrəyişi, gərdişi onu necə tutdusa, asta-asta musiqiçiyə yaxınlaşdı. Gözlərini dillər üzərində dolaşan barmaqlardan ayırmadan musiqini dinlədi. Başı çaldığı musiqiyə qarışan pianoçu da bir xəyal kimi sakit, səssiz-səmirsiz ona yaxınlaşan qadının fərqinə varmadı. Yalnız çalğısını tamamlayıb başını yuxarı qaldırdıqda sanki ilk dəfə görürmüş kimi baxdığı qadının gözəlliyi, üz-gözünə hakim kəsilən füsünkar ifadə onu valeh etdi. Çalğıçı xalq artisti Məlik Dadaşov, dinləyicisi isə xarici ölkələrin sənət dərsi müəlliməsi Dolores xanım idi...
Təqvim 1964-cü ilin 28 dekabrını göstərirdi. Sonradan hər il əlamətdar bir hadisə kimi qeyd edəcəkləri bu tarix cütlüyün həyatında xoşbəxt bir ailənin bünövrəsinin qoyulması ilə nəticələndi. Bu, onların hər ikisinin ikinci evliliyi idi.İlk tanışlıqlarının tarixcəsi isə 20 il öncəyə qırxıncı illərə təsadüf edirdi. Onda Dolores xanım 12-13 yaşlı başı ipək bantlı bir qız idi. Onların yaşadığı məhəllədə Məlik Dadaşovun bir dostu qalırmış. Gənc və yaraşıqlı aktyor vaxtaşırı dostuna baş çəkirmiş. Ucaboy, ağplaşlı, ağşlyapalı gənci məhəllədə görəndə qızlar onun tamaşasına çıxarmış. 12-13 yaşlı Dolores də pıçhapıç salan qızların arasından onların yuxularını əllərindən alan bu gəncə qəribə bir uşaq marağıyla tamaşa edərdi. Sonralar hər dəfə Məlik Dadaşovu görəndə bu hadisəni xatırlayıb, qeyri-ixtiyari həmin illərə qayıdardı. Ancaq illər öncəsi məhəllə qızlarının yuxusuna haram qatan yaraşıqlı gəncin, dövrünün tanınmış aktyoru Məlik Dadaşovun ömür-gün həmdəminə çevriləcəyi ağlına belə gəlməzdi. Deməyəsən, ağlına gəlməyən şeyi tanrı illər öncəsi onun qismətinə yazıbmış.
Bir-birlərini hədsiz dərəcədə sevirdilər. Təkcə məclislərə deyil, dükan-bazara da birlikdə gedib-gəlirdilər. Aktyor xanımının zövqünə bələd olduğundan doğum günlərində mütləq ona xoşladığı brilyant qaşlı zinət əşiyası hədiyə edirdi.
Ömrün son ayları
Məlik Dadaşov vəfatından 9 ay qabaq məcburi təqaüdə göndərilmişdi. Yaşamaq, yaratmaq eşqiylə dolu olsa da, yaşının çoxluğunu bəhanə edib işdən çıxarılması ona yaman təsir etmişdi. Bu birinci nikahdan olan qızı Ayzənətin vəfatından sonra aldığı ikinci amansız zərbə idi.
Dolores xanım olmasaydı, qızının ölümünə, səhnəsiz keçən 9 aya duruş gətirmək ona yəqin ki, çox çətin olacaqdı.
Ancaq içinə saldığı bu ağrılar sonda aktyorun səhhətinə öz təsirini göstərdi. 1996-cı ilin 2 dekabrında, ona aradığı ailə xoşbəxtliyini bəxş edən təsadüfi tanışlığın 32-ci ilinin tamamına 26 gün qalmış tələbələrlə məşq zamanı huşunu itirdi. Beyninə qan sızan aktyor reanimasiya çarpayısında keçən üzücü, cansıxıcı günlərdən sonra həyata əlvida etdi...
Onun yoxluğu ilə Dolores xanım da mənən yıxıldı. Bütün varlığından Məlikin yoxluğunun, itkisinin acısı süzülürdü. Onun çəkildiyi filmlərə, oynadığı tamaşalara baxdıqca göz yaşlarına hakim ola bilmirdi.
Qızı Gülnarə xanım anasını yaşatmaq üçün onun ömür-gün həmdəmini xatırladacaq şeylərdən təcrid etməyə çalışırdı. Atasının çəkildiyi filmlərin, tamaşaların, olduğu məclislərin videokasetlərini, hətta qəzet materiallarını belə gizlədirdi. Təkcə anasını hər an xatırlayıb, bir-birinə caladığı Məlikli xatirələrə güc gələ bilmirdi...
Beləcə aradan 5 ildən artıq bir müddət keçdi. Bu müddət ərzində Məlikli xatirələri ilə yaşayan Dolores xanım məclislərə getmir, evdənsə çox nadir halda çıxırdı. 2002-ci ilin 19 avqustu onun fani dünyada Məliksiz yaşadığı son gün oldu. Könül həmdəminin yanında torpağa tapşırılmasını vəsiyyət etsə də, Məlik Dadaşov Fəxri Xiyabanda uyuduğundan onun bu istəyinə əməl etmək mümkün olmadı. Son mənzilləri uzaq olsa da, sevən könüllərin qovuşması uzun çəkmədi.
“Mən ölməmişəm”
Məlik Dadaşov vəfatından üç il əvvəl Ceyhun Mirzəyevin “Fəryad” filmində erməni Armen Xaçaturyan roluna çəkilmişdi. Ailə üzvləri onun bu rola çəkilməsinin əleyhinə olsalar da, erməni kirvənin iç üzünü göstərməyə iddialı olan aktyor istədiyinə nail olur. Film ekranlara çıxdıqdan sonra yaşlı bir qadın küçədə qarşısını kəsərək, ünvanına təhqiramiz sözlər işlədir. Sonra da göz yaşları içərisində “axı sən niyə o filmə çəkildin. Hər dəfə filmə baxanda özümü saxlaya bilmirəm. Həmin an yanımda olsan, yəqin ki, səni öldürərəm” deyir.
Bir aktyor kimi son işi isə “Xalqlar dostluğu muzeyi” filmində olur. Rüstəm İbrahimbəyov bu ssenarini məhz onun üçün yazmışdı. Film iki hissədən ibarət olmalı idi. Birinci hissədən infarktdan dünyasını dəyişən baş qəhrəman ikinci bölümdə möcüzə, yaxud da keçirdiyi klinik ölüm nəticəsində təkrar ekranlara qayıtmalıydı.
Filmin birinci hissəsi baş qəhrəmanın yas mərasimi ilə başa çatmalı idi. Taleyin qismətindən filmin son kadrlarında Məlik Dadaşovun özünün dəfn mərasimi çəkilir. İkinci hissə isə ümumiyyətlə təxirə salınır...
Paytaxtda damarlarında Məlik Dadaşovun qanı axan, qohum-əqrabanın “Məliyin kiçik qızı” adlandırdıqları bir xanım yaşayır. Atasızlıq acısına daha sonra anasızlıq acısı da qarışıb.“Kaş ki, sizli günlərimi qaytaraydılar” deyə neçə illərdir, doğmalarının şəkilləri ilə dərdləşib hal-əhval tutur. Tez-tez yuxularında atası ilə görüşür. Yuxularında ona təsəlli verib, “mən ölməmişəm, axı mən aktyoram sizinlə zarafat edirdim” deyən atasının bu sözlərinin gerçəkləşməsinin mümkünsüzlüyünü bilə-bilə, bir Tanrı möcüzəsinə ümid edərək, günlərini aylara, aylarını illərə calayır...
Mənbə: modern.az
| ['Məlik Dadaşov', 'mənfi tiplərin mahir ifaçısı', 'mənfi obrazların mahir ifaçısı', 'Məlik Dadaşov yaradıcılığı', 'Məlik Dadaşovun həyat və yaradıcılığı'] |
227 | https://kayzen.az/blog/fizika/25601/%C3%A7%C9%99ki,-s%C3%BCrt%C3%BCnm%C9%99-q%C3%BCvv%C9%99si.html | Çəki, Sürtünmə qüvvəsi | gunelb | Fizika | 10 iyun 2020, 00:06 |
Çəki nədir? Üfüqi elastik lövhənin üzərinə çəki daşı qoyulduqda o, lövhənin səthinə ağırlıq qüvvəsinə bərabər qüvvə ilə perpendikulyar istiqamətdə təsir göstərir. Nəticədə deformasiyaya məruz qalan lövhə də çəki daşma elastiklik qüvvəsi ilə əks-təsir göstərir. Bu elastiklik qüvvəsi səthin
reaksiya qüvvəsi adlanır və N→ hərfi ilə işarə olunur .
Yük tərpənməz nöqtədən bağlanan sapdan asıldıqda heç bir deformasiya görünməz. Lakin əslində, yük asqıya ağırlıq qüvvəsinə bərabər qüvvə ilə təsir edir, o da yükə elastiklik qüvvəsi ilə əks-təsir göstərir.
Sapın gərilmə qüvvəsi adlanan bu qüvvə çox vaxt T→ ilə işarə olunur ( b ).
Nə üçün cisim dayağa və asqıya təsir edir? Cismi Yer cəzb edir, lakin tərpənməz dayaq və asqı onun Yerə düşməsinə mane olur, nəticədə cisim onlara ağırlıq qüvvəsinə bərabər qüvvə ilə təsir göstərir:
Çəki — Yerin cazibəsi nəticəsində cismin dayağa və ya asqıya göstərdiyi təsir qüvvəsidir. Çəki P→ hərfi ilə işarə edilir.Çəkinin tətbiq nöqtəsi dayaq və ya asqıdadır.Dayaq üzərindəki cismin çəkisinin istiqaməti səthə perpendikulyardır.Üfüqi dayaq və şaquli asqı Yerə nəzərən sükunətdə və ya düzxətli bərabərsürətli hərəkətdə olduqda cismin çəkisi ədədi qiymətcə bu cismə təsir edən ağırlıq qüvvəsinə bərabərdir:
P = mg.
Göründüyü kimi, çəki və kütlə tamamilə fərqli kəmiyyətlərdir: çəki qüvvədir, vektorial kəmiyyətdir və vahidi nyutondur.
Çəki həmişə ağırlıq qüvvəsinə bərabərdirmi? Çəki və ağırlıq qüvvəsi tamamilə fərqli qüvvələrdir: birincisi, ağırlıq qüvvəsi cismə, çəki isə dayaq və ya asqıya tətbiq olunur. İkincisi, ağırlıq qüvvəsi Yerin verilən nöqtəsində həmişə Fağ = mg olduğu halda, çəki bu ifadədən böyük və ya kiçik ola bilər.
Çəkinin mg-dən böyük qiyməti əlavə yüklənmədir. Bəzi hallarda isə o, sıfıra bərabər olur: dayaq və asqı olmadıqda cisim çəkisizlik halındadır. Məsələn, qüllədən atılan idmançı qüllədən ayrılan andan suya toxunan ana kimi, yuxarı atılan daş isə yerə düşənə kimi çəkisizlik halında olur (havanın müqaviməti nəzərə alınmır).
Sürtünmə qüvvəsi. Cisim F→d dartı qüvvəsinin təsiri altında üfüqi müstəvi üzrə düzxətli bərabərsürətli hərəkət edir. Bu hərəkətdə cismə modulu dartı qüvvəsinin moduluna bərabər olan, lakin istiqamətcə onun əksinə yönələn qüvvə də təsir edir. Həmin qüvvə sürtünmə qüvvəsidir.
Bir cisim digərinin üzərində hərəkət edərsə, hərəkətin əksi istiqamətinə yönələn sürtünmə qüvvəsi yaranır. Sürtünmə qüvvəsi F→s kimi işarə olunur, cismə tətbiq edilir, toxunan səthə paralel olaraq hərəkətin əksinə yönəlir. Dartı və sürtünmə qüvvələri arasındakı münasibət müxtəlif ola bilər:
Dartı və sürtünmə qüvvələrinin modulları bərabərdir: Fd = Fs. Əvəzləyici qüvvə sıfıra bərabərdir: F = Fd – Fs = 0. Cisim düzxətli bərabərsürətli hərəkət edir. Dartı qüvvəsi sürtünmə qüvvəsindən böyükdür: Fd > Fs. Əvəzləyici qüvvə dartı qüvvəsi istiqamətindədir: F = Fd – Fs ≠ 0. Cisim artan sürətlə hərəkət edir.Sürtünmə qüvvəsi dartı qüvvəsindən böyükdür: Fd < Fs. Əvəzləyici qüvvə sürtünmə qüvvəsi istiqamətindədir: F = Fs – Fd ≠ 0. Cismin sürəti azalır.Sürtünmə qüvvəsinin üç növü var: diyirlənmə sürtünmə qüvvəsi, sürüşmə sürtünmə qüvvəsi və sükunət sürtünmə qüvvəsi :Sürtünməni azaltmaq üçün toxunan səthlər arasına sürtkü yağı daxil edilir. Yağ gözlə görünməyən kələ-kötürləri dolduraraq hamarlayır və səthləri birbirindən aralayır.
Sürtünmə qüvvəsi nədən asılıdır?
Sürüşmə sürtünmə qüvvəsinin modulu cismi səthə sıxan təzyiq qüvvəsindən və toxunan səthlərin kələ-kötürlüyündən asılıdır:
Fs = μ · Ft.
Burada Ft – təzyiq qüvvəsidir. Cisim üfüqi səth üzrə sürüşdükdə təzyiq qüvvəsi ağırlıq qüvvəsinə bərabərdir:
Ft = mg.
μ – sürüşmə sürtünmə əmsalıdır. O, toxunan səthlərin materialından və kələkötürlüyündən asılıdır. Sürüşmə sürtünmə əmsalının ölçü vahidi yoxdur. Müəllif: Mirzəli Murquzov, Rasim Abdurazaqov, Rövşən Əliyev, Dilbər ƏliyevaMənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün Fizika fənni üzrə Dərslik
| ['fizika', 'fizikanı öyrənmək', 'çəki', 'kəmiyyət', 'sürtünmə', 'sürtiunmə qüvvəsi', 'dartı qüvvəsi', 'sürtünmənin növləri'] |
228 | https://kayzen.az/blog/q%C9%99dim-%C5%9E%C9%99rq/25576/q%C9%99dim-misirin-m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti.html | Qədim Misirin mədəniyyəti | luminat | qədim Şərq tarixi | 4 iyun 2020, 17:15 |
Qədim Misir Şimali-Şərqi Afrikada Nil çayının vadisində və deltasında yerləşirdi. Yayın əvvəlində gur yağışlar yağır, ətrafı su basırdı. Noyabrda su çəkilir, üzvi maddələrlə zəngin olan lil sahili örtürdü. Bu qara lil qatı rütubəti yaxşı saxladığı üçün çox məhsuldar idi. Buna görə də misirlilər öz ölkələrini “Qara torpaq” adlandırırdılar. Əvvəllər Nilin vadisi keçilməz cəngəlliklər, bataqlıqlardan ibarət idi. Burada çoxlu vəhşi heyvanlar, xəstəliklər yayan müxtəlif həşəratlar var idi. E.ə. VIII minillikdə Böyük səhrada yaşayan insanlar tədricən Nil vadisini mənimsəməyə başladılar. Bu tayfalar yığıcılıq, balıqçılıq, ovçuluq edir, kolluqları qırır, bəndlər düzəldir, kanallar çəkir, əkinçiliklə məşğul olurdular. Misirlilərin başlıca məşğuliyyətləri əkinçilik idi. Hündür yerlərə su çıxarmaq üçün şaduf adlanan qurğudan istifadə etmişdilər. Onlar torpaqları toxa və sadə xışlarla şumlayırdılar. Qədim misirlilər arpa, buğda, meyvə, tərəvəz becərirdilər. Onlar mal-qara da saxlayırdılar. Onlar sənət və mübadilə ilə məşğul olurdular. Bacarıqlı dulusçu, daşyonan sənətkarlar idilər. Misir e.ə. IV minillikdə əhalisi sıx olan ölkəyə çevrildi. Qədim Misirdə e.ə. IV minillikdə quldarlıq cəmiyyəti meydana gəldi. Tayfa başçıları, adlı-sanlı əyanlar qəbilə üzvlərinin əməyini istismar etməyə başladılar. Qədim Misirdə əhalinin bir hissəsini kəndlilər təşkil edirdi. Misir dövlətlərinin padşahları firon adlanırdı. Misirin bütün adamları, torpaqlar, sular fironun ixtiyarında idi. Firon öləndən sonra onun oğlu, yaxud yaxın qohumu firon olurdu. Onlar işğalçılıq müharibələri aparır, cənubda Nubiyaya, şərqdə Sinay yarımadasına hücumlar təşkil edirdilər.Misir fironları özləri üçün ehramlar (piramidalar) tikdirmişlər. Ehramların inşası “tarixin atası” Herodotun “Tarix” əsərində geniş təsvir edilmişdir. Fironlar öldükdən sonra həmin ehramlarda dəfn edilirdilər. Yüz minlərlə qula nəhəng daşlardan ehramlar tikdirirdilər. Bu möhtəşəm ehramlar bir tərəfdən axirət dünyasına inam yaratmalı, digər tərəfdən isə fironların əzəmətini nümayiş etdirməli idi. Qədim Misirdə fironun sərdabəsinə o dünyada ona xidmət etmək üçün «uşebti» adlanan insan fiqurları qoyurdular. Ən möhtəşəm ehram e.ə. XXVII əsrdə Memfis yaxınlığında firon Xeopsun (Xufunun) şərəfinə tikilmişdir.Ehramların yaxınlığında bütöv qaya parçasından insan başlı aslan bədənli nəhəng heykəl — sfinks yonulmuşdur. Bu nəhəng heykəl çox vahiməli olduğu üçün “dəhşətlər atası” adlandırılmışdır. Bəlkə də, sfinks ehramların qoruyucusu məqsədi ilə qoyulmuşdur.Misirdə işarə-şəkillər heroqliflərdən istifadə edilirdi. 750 heroqlif var idi. Yazı üçün papirusdan istifadə edilirdi. Qədim Misir yazılarını 1801-ci ildə fransız alimi Şampaliyon oxumuşdur. Misirlilər bənd, binalar tikmək üçün hesablamalar aparırdılar. Hesab və həndəsə elmi yarandı. Misirlilər daşqın zamanı həmişə ulduzların eyni nöqtədə olduğunu müşahidə edirdilər. Misirlilər ulduzları müşahidə etmələri nəticəsində astronomiya elmini yaratmışdılar. Onlar astronomiya elmi sahəsindəki biliklərinə əsasən təqvim tərtib etdilər. İl 12 aya bölünürdü. İldə 365 gün var idi. Misirdə tibb elmi inkişaf etmişdi, onlar cərrahiyyə işlərini bacarırdılar.Misirdə dövlət idarələrində və məbədlərdə məktəblər açılırdı. Bu məktəblərdə oğlanlar oxuyurdular. Kiçik məktəblilər qab-qaçaq qırıntıları, böyük məktəblilər isə papirus üzərində yazırdılar. Məktəblərdə varlıların balaları oxuyurdu.Qədim Misirdə musiqi və rəqs sənəti yüksək inkişaf etmişdi. Nəfəs, zərb və simli musiqi alətləri mövcud idi. Rəqqasələr bəzən döyüş səhnələrini təsvir edən pantomimlər ifa edir, məbədlərdə dini mərasimləri səhnələşdirirdilər.Qədim Misirdə allahları heyvan başlı insan şəklində təsvir edirdilər. Bu da ovçuluqla bağlı idi. Misirlilərin etiqadına görə, ölən adamın cəsədi saxlansa, onun ruhu vaxtaşırı oraya qayıdar. Elə buna görə də misirlilər ölüləri mumiyalayırdılar. Misirlilərə görə kinli allah Set bitki və əkin himayəçisi Osirisi öldürür. Osiris dirilir, axirətdə padşah və hakim olur. O, ölənlərin ruhunu mühakimə edir. Məbədlərə kahinlər rəhbərlik edirdilər. Məbəd allahın evi sayılırdı. Kahinlər qul sahibi idilər. Fiva şəhərindəki məbədin 80 min qulu var idi. Misirdə Amon Ra (Günəş allahı) baş allah sayılırdı. Qədim Misirdə adlı-sanlı kübarlar zümrəsinə dayaqlanan kahinlər təbəqəsi böyük nüfuza malik idi. Bəzən belə durum firon təkhakimiyyətliliyi ilə ziddiyyət yaradırdı. Məsələn, IV Amenxotepin (1372-1354) dövründə kəskin qarşıdurma baş verir. Ehnaton adını qəbul etmiş IV Amenxotep dini islahat keçirir, Misirə Aton Ra allahına sitayişi zorla qəbul etdirir. Lakin Ehnatonun vəfatından sonra hər şey köhnə axarına qayıdır. IV Amenxotepin arvadı Nefertiti minilliklər ərzində gözəllik təcəssümü sayılıb. Misir Yaxın Şərqin zəngin dövlətlərindən birinə çevrilmişdi. Uğurlu müharibələr ölkənin maddi ehtiyatlarını artırmışdı. Misirin təsərrüfatında yüksəliş gözə çarpırdı. Müharibələrdən əsir gətirilmiş əhali təsərrüfatda qul kimi işlədilirdi. Təcavüzkar xarici siyasətdən imtina etmiş III Amenxotep Misirin daxili vəziyyətinə diqqəti artırdı. Onun fəaliyyəti geniş tikinti işləri ilə bağlı idi. Misir fironları Nilin qərb sahilində Amon allahın şərəfinə inşaat işləri aparmış və onun adına məbəd tikdirmişdilər. Burada Misirin mərkəzi şəhərlərindən olan Fiv yerləşirdi. Bu şəhər Yeni səltənət dövründə ölkənin paytaxtı mövqeyini saxlayırdı. Müasir Karnak yaxınlığında Fiv şəhərinin xarabalığı qalmışdır. III Amenxotep də Fiv şəhərində Amonun şərəfinə tikinti işləri görmüşdü. O, Amon məbədinin giriş hissəsinin hər iki tərəfindən kəsik ehram şəklində darvaza ucaltdırmışdı. Özünəməxsus xeyrat məbədlərdən birini Amona həsr etmişdi. Amon məbədi önündəki darvaza qızılla işlənmişdi. Luksor məbədlərinin divarlarına qızıl təbəqəsi, döşəməyə isə gümüş vurulmuşdu. Məbədlərə gedən yollar lövhə ilə döşənmişdi. Amon məbədinə gedən yolun kənarında qoyun heykəlləri düzülmüşdü. Qoyun Amon məbədinin müqəddəs heyvanı hesab edilirdi. Hökmdarın xeyrat məbədi yolu kənarına itəbənzər heykəllər qoyulmuşdu. Məbədlərdə fironun əzəmətli və hündür heykəlləri də ucaldılırdı.III Amenxotepin vəfatından sonra oğlu IV Amenxotep (e.ə. 1365-1348-cü illər) hakimiyyətə gəldi. O, Misirin Asiya vilayətlərindəki siyasi vəziyyətə məhəl qoymadı, öz fəaliyyətini büsbütün daxili ixtilafların aradan qaldırılmasına həsr etdi. Köhnə hakim quldar təbəqəsi ilə yeni yaranan əyanlar təbəqəsi arasında kəskin mübarizə gedirdi. Köhnə hakim sinif nümayəndələri kahinlər ətrafında cəmləşmişdi. Əvvəlki illərin uzun sürən müharibələri, ölkəyə axan qənimət və insan qüvvəsi məbədləri və onlara qulluq edən kahinləri varlandırmışdı. Misirin baş və ən nüfuzlu allahlarına həsr olunmuş məbədlərinin xeyli mal-qarası var idi. Məbəd xəzinəsi dolu idi. Xüsusilə Amon məbədi (Fiv şəhəri) fərqlənirdi. Ölkədə Amon allahına ibadət geniş yayılmışdı. Ona bol qurbanlar kəsilir və nəzirlər verilirdi. Adətən quş və heyvan, taxıl və meyvə, içki (şərab və pivə), ətriyyat və sair nəzir kimi məbədə gətirilirdi. Məbəddə ərzaq qıtlığı olmurdu, əksinə, həmişə bolluq olur, kahinlər və məbəd xidmətçiləri, habelə məbədətrafı yetim-yesir ərzaqla təmin edilirdi.Firon IV Amenxotepin ətrafına yeni əyanlar təbəqəsinin nümayəndələri cəmləşmişdi. Onların içərisində yoxsulluqdan çıxmış və az-çox varlanmış xidmət adamları da vardı. Bu sosial təbəqə nemxu — «yetim, kasıb, yetim-yesir» adlanırdı. Yeni əyanların tərkibində nemxu, yəni yetim-yesir anlayışı artıq məcazi mənada işlədilirdi, eyni zamanda da belə adamların aşağı təbəqədən çıxdığını bildirirdi.XVIII sülalənin son dövrlərində «yetim-yesir» (nemxu) təbəqəsinə mənsub olan, lakin artıq varlanmış adamlar Misirin inzibati və təsərrüfat idarələrində, ordu və firon sarayında qulluq edirdilər. Belə varlı və vəzifəli «yetim-yesirlər» yazılarında firon IV Amenxotep sayəsində ad-sana çatdıqlarını və əyan səviyyəsinə qədər ucaldıqlarını qeyd edirdilər. Varlı, adlı-sanlı və idarələrdə çalışan «yetim-yesirlər» fironun dayağına çevrilmişdilər. Fironun əhatəsində adlı-sanlı əyanlar da vardı. IV Amenxotep yeni əyanlar təbəqəsinə etimad göstərirdi. Yazılarında fironu onları yaradan kimi qələmə verirdilər. Amon ümum Misir allahı hesab olunurdu. Ona həsr olunmuş məbədlər hər yerdə inşa edilmişdi. Amon məbədlərinin xeyli gəliri olurdu. Amon kahinləri fironun daxili və xarici siyasətinə istiqamət verən əsas qüvvəyə çevrilmişdi. III Amenxotepin dövründə bu allah Amon-Ra, yəni «Amon-günəş» adlandırılırdı. Günəş allahına (Raya) Misirin müxtəlif şəhərlərində sitayiş edirdilər. Fironlar özlərini «Günəşin (Ranın) oğlu» adlandırırdılar. IV Amenxotep hakimiyyətə gələndə bir müddət bu Misir dini ənənəsini dəyişdirmədi. Günəşə sitayiş tədricən fironun başlıca ideoloji mənsəbinə çevrildi. Əvvəllər günəş, üstündə dairəsi olan şahin başlı insan kimi təsvir olunurdu. IV Amenxotep dini islahat həyata keçirtdi. O, «görünən Günəşə» (Aton) sitayişi bərqərar etdi. Günəş şüalı şəkildə təsvir olunurdu, günəş dairəsindən şüalar insan əli şəklində uzanırdı. IV Amenxotepin şüa saçan günəşə öz ailəsi ilə birlikdə sitayişini təsvir edən abidə bizə gəlib çatmışdır. Ffironun islahatı günəş Allahı Atonun ibadətini müəyyən etdi. Bu islahatın siyasi və iqtisadi nəticələri tezliklə özünü büruzə verdi. Bir müddət Aton və Amon allahlarına ibadət yanaşı aparılırdı. Lakin Aton məbədində taxıl adi ölçülərlə yox, dolu ölçülərlə buraxılırdı. Digər Qədim Şərq ölkələrində olduğu kimi, Misirdə də müxtəlif həcmli çəki ölçüsü (əndazə) mövcud idi. Aton məbədinin təsərrüfatı yarandı. Məbəddə qoyulmuş çoxlu qurbangahlar boş qalmırdı. Məbədin zəngin mal və ərzaq anbarları vardı. «Günəş evi» adlanan Aton məbədi zənginliyi ilə fərqlənirdi. Aton məbədlərinin gəliri də artırdı. Ehtimala görə, IV Amenxotep hakimiyyətinin altıncı ili (təxminən e.ə. 1360-cı il) yeni ibadət mərkəzi yaratdı. O, Amon məbədi güclü olan paytaxtı Fiv şəhərini tərk etməli oldu. Misirin orta hissəsində (indiki əl-Amarna) Nilin sağ sahilində yeni paytaxt saldırdı. Adını yeni ibadətin şərəfinə Axetaton, yəni «Günəş üfüqü» qoydu. Belə təsəvvür yaradılmışdı ki, Axetaton, ən qədim dövrlərdən guya günəşin məskəni olmuşdur. Şəhər ətrafı əhalisi, torpağı, suyu, çölü və dağları ilə birlikdə Günəşin mülkü elan edildi. Eyni zamanda, firon Amenxotep (yəni «Amon məmnundur») adını dəyişdirib Exnaton («Günəşə sərfəli») qoydu. Digər şəxsi adlarda Amon Aton ilə əvəz edildi. Exnatonun ailə üzvləri, onu əhatə edən əyanlar buna uyğun olaraq adlarını dəyişdirməli oldular. Digər yerli allahlara ibadət sıxışdırıldı. Exnatonun dini islahatı təkallahlığa doğru atılmış ilk addım idi. Exnaton ömrünün son ilini Axetatonda yaşadı. Axetaton bağlı- bağatlı böyük şəhərə çevrilmişdi. Atonun şərəfinə böyük məbəd tikilmişdi. Firon sarayları öz əzəməti ilə fərqlənirdi. Ən böyük saray ağ daşdan hörülmüşdü. Saray divarları naxışla bəzənmiş, qiymətli daşlarla doldurulmuş, yaxud qızıldan üz çəkilmişdi. Günəş allahına sadiq olan yeni əynlar da Axetatonda ev tikdirmişdilər. Onlar Axetatonda sərdabələr tikdirir, divarlarını müxtəlif rəsmlərlə bəzəyirdilər. Rəsmlərin əksəriyyəti Exnatona həsr olunmuş, onun gündəlik işini təsvir edirdi. Məqbərə yazılarında əyanların firona minnətdarlığı bildirilirdi. Ev və sərdabə divarlarında Günəşin və onun oğlu hesab edilən Exnatonun və arvadının ünvanına dua-müraciət mətnləri həkk edilmişdi. Onlar firon və firon arvadından yaxşı gün-güzəranlıq və öləndən sonra nemətlər diləyirdilər.Exnatonun dini-siyasi islahatı geniş xalq kütlələrinin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmadı. Atonun şərəfinə yazdığı himn sadə adamların güzəranından bir kəlmə də olsun bəhs etmir. Burada ancaq Günəş allahının qüdrəti təsvir olunur: «Sən (yəni Aton) səmanın üfüqündə qəşəng parıldayırsan, həyatın başlanğıcını qoymuş diri Günəş dairəsi! Sən şərq üfüqündə çıxırsan və bütün yeri öz gözəlliyinlə doldurursan. Sən qəşəngsən, böyüksən, nursaçansan və yer üzündə yüksəkdəsən! Sənin şüaların sənin yaratdığın bütün ölkələrin sərhədlərini bürüyür! Sən zülməti qovursan öz şüalarını saçanda. Hər iki torpaq şadlıq edir. Onlar (insanlar) oyanır, ayağa durur, qalxır sənə görə. Bədənlərini yuyurlar və geyimlərini götürürlər. Onların əlləri sənin parıltını vəsf edir, onlar işə girişirlər. Mal-qara otlayır. Ağac və ot göyərir. Quşlar yuvasından uçur. Bütün heyvanlar ayaq üstə hoppanırlar. Gəmilər şimala üzür, həm də cənuba və bütün yollar sən nur saçanda açılır. Çayda balıqlar sənin görüşünə çıxırlar. Sənin şüaların dənizə cumur. Sənin şüaların hər bir əkinə qida verir. Sən çıxanda o canlanır və göyərir sənə görə… Sən uzaq səmanı yaratdın ki, oradan doğasan və özün yaratdığına baxasan… Sən mənim ürəyimdəsən, elə birisi yoxdur ki, sənin oğlun Neferxepruradan (Exnatonun adıdır) başqa səni dərk etsin...» Exnaton ancaq günəşin yer kürəsinə bəxş etdiyi işıq və şüanın müsbət nəticələrinə dini don geyindirmiş və onun şərəfinə mədh demişdi. Yəqin ki, Exnaton sadə adamların müəyyən hissəsinə əl tuturdu, «yetim-yesir» təbəqəsindən əyanlığa qəbul edirdi, lakin başlıca olaraq yeni quldar əyanların mənafeyini qoruyurdu. Yeni dini təlimin sosial və ictimai-iqtisadi bünövrəsi yox idi. Əhalinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün heç bir tədbir görülmürdü. Atona sitayiş ancaq Amon kahinlərinin imtiyazlarını ləğv etmək məqsədinin güdürdü. Amona ibadət Misir əhalisi arasında dərin köklərə malik idi. Amon məbədlərinin var-dövləti əsrlər boyu yığılmışdı, bu da onun kahinlərini iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirirdi. Aton məbədinin nə belə maddi bünövrəsi, nə də ibadətinin tarixi ənənəsi var idi. Bu ibadətin ömrü Exnatonun varlığı ilə ölçülürdü. Hər halda Exnaton vəfat etdikdən sonra Amon kahinlərinin və dindarlarının əl-qolu açıldı. Hadisələr göstərdi ki, Aton ibadəti Misirdə dərin kök sala bilməmişdi. Exnatonun 17 illik hakimiyyəti buna imkan vermədi.Exnatonun varisləri Atona ibadətin mövqeyini qoruyub saxlaya bilmədilər. Hakimiyyətə gəlmiş firon Semnexkara Exnatonun Nefertitidən olan qızına evlənmişdi. Nefertiti dövrünün ən gözəl və incə qadınlarından idi. Nefertitinin Exnatondan altı qızı var idi. Nefertiti və kürəkəni Semnexkara müəyyən müddət Axetaton ənənəsini saxlaya bildilər. Atona ibadətə sadiq qaldılar. Lakin bununla yanaşı, Fiva Amon allahına ibadəti dirçəltməyə başladı. Cəmi üç il fironluq etmiş Semnexkara Amonun yenidən dirçəlməsinin qarşısını ala bilmədi, bəlkə də ona sitayişi bərpa etmişdi. Hakimiyyətə doqquz yaşlı Tutanxaton («Günəş həyatına yaraşan») gəldi. Exnatonun digər qızı Anxesenpaaton («O, Günəş üçün yaşayır») Tutanxatonun arvadı elan edilmişdi. Onlar Aton ilə yanaşı, başqa allahlara da sitayiş edirdilər. Gənc firon Amon ideologiyasının təzyiqinə məruz qaldı. Bir müddət sonra o, adını dəyişdirib Tutanxamon, yəni «Amon həyatına yaraşan» qoydu. Arvadı isə Anexesenpaamon adını qəbul etdi. Eyni zamanda, Axetaton əyanları ilə birlikdə Memfis şəhərinə köçdü. Vaxtaşırı Fiv ziyafətlərində iştirak edirdi.Tutanxamon Efiopiyada və Asiyada müharibələr aparmışdı. Ehtimal ki, əldən gedən Asiya vilayətlərində Misir hakimiyyətini bərpa edə bilmişdi. Yəqin ki, hərbi əməliyyatlarda sərkərdə Xoremxeb də iştirak edirdi. Amona ibadətin tam bərpa edilməsində Xoremxeb böyük səylə fəaliyyət göstərmişdi. Az-çox Atona sitayişi qoruyub saxlayanlardan biri isə əyan Eye olmuşdu. Ehtimal edilir ki, Eye gənc Tutanxamonun adından Misiri idarə edirdi. Tutanxamon Amon məbədinin hüquqlarını qəti olaraq bərpa etdi. Tutanxamonun hakimiyyəti uzun sürmədi. O, təxminən on doqquz yaşında vəfat etdi. Tutanxamon böyük dəbdəbə ilə yeraltı sərdabədə dəfn olundu. Onun sərdabəsi Fiva yaxınlığında «hökmdarlar dərəsi»ndə tikilmişdi. Fiva kahinləri Tutanxamonun bütün saray əmlakını, əşyalarını, qiymətli bəzək-düzəklərini, oyun lövhələrini, onun surətini əks etdirən qızıl dəbilqəsini, müxtəlif heykəllərini və s. sərdabədə yerləşdirmişdilər. Tutanxamonun sərdabəsi hələ qədimdə qarətdən qorunmuşdu, halbuki əksər firon sərdabələri hələ o zaman talan edilmişdi. Sərdabə qarətçilərini tutub məhkəməyə verirdilər. Talan olunmamış Exnaton və Nefertiti sərdabələrinin qalanı XIX əsr qarətçiləri Atona (Günəşə) ibadət tərəfindən təmizlənmişdi. Hovard Karter 1922-ci ildə Tutanxamonun sərdabəsini aşkar etmişdi. Məlum oldu ki, Tutanxamonun da sərdabəsinə girmişlər, lakin elə bir şey apara bilməmişlər. Sonralar isə burada XVI Ramzesin sərdabəsi tikilərkən, Tutanxamonun yeraltı sərdabəsinin girişi torpaq və çınqılla dolmuş, oğrular sərdabəyə giriş yolunu itirmişdilər.Tutanxamonun qısa müddətli hakimiyyəti illərində Misir qüdrətli dövlətə çevrildi. Tutanxamonun övladı olmadığından hakimiyyət onun arvadı dul Anxesenapamona keçdi. Misir mənbələri onun fəaliyyəti haqqında heç bir məlumat vermir. Lakin Het mənbələrindən məlum olur ki, o, Het hökmdarı Suppiluliuma müraciətnamə göndəribmiş. Müraciətnamədə deyilirdi: «Mənim ərim vəfat etmişdir. Eşitmişəm ki, sənin həddi-buluğa çatmış oğulların vardır: onlardan birini mənə göndər. Mən ona ərə gedərəm, o da Misirin hökmdarı olar». Het hökmdarı III Murşil tərəfindən tərtib edilmiş bu salnamədə qeyd edilir ki, Suppilulium belə qeyri-adi müraciətə təəccüb edir. Hadisənin düzgün olub- olmamağını yoxlamaq üçün o, Misirə elçi göndərir. Misir fironəsi yenidən Het hökmdarına müraciət edib yazır: «Sən nə üçün deyirsən ki, onlar məni aldatmaq istəyirlər. Əgər hökmranlıq etmək üçün oğlum olsaydı, mən yadelli ölkəyə müraciət etməzdim, çünki bu mənim üçün və mənim ölkəm üçün həqarətdir… Mənim ərim vəfat etmiş və mənim övladım yoxdur. Məgər mən öz nökərimi götürüb özümə ər etməliyəm? Mən heç bir ölkəyə müraciət etməmişəm, mən ancaq sizə yazmışam. Deyirlər ki, sənin çoxlu övladın vardır. Onlardan birini mənə ver; o, mənim ərim və Misir torpağının fironu olar».Tutanxamonun dul arvadının məqsədi tam aydın deyildi. Lakin belə bir nəticə çıxartmaq olar ki, o, Het dövləti ilə yaxınlaşmaqla Aralıq dənizi ərazisində Misirin təsirini bərpa etmək və daxildə aparacağı siyasətdə müəyyən müxalifət qruplarının müqavimətini qırmaq istəyirdi. Lakin Misir əyanları, xüsusilə hakimiyyətə göz dikən dövlət xadimləri və Amon kahinləri yadellinin Misirdə ağalığını qəbul edə bilməzdilər. Buna görə Misirə yola düşən Het şahzadəsi Zanaazu Suriyada öldürüldü. Ehtimala görə, Het şahzadəsinin öldürülməsini Misir sərkərdəsi Xoremxeb təşkil etmişdi, çünki o, dul fıronəyə evlənmək istəyirdi. Lakin Anxesenpaamon qohumu olan qoca Eyeyə ərə getdi.Eye hələ Exnatonun dövründə yüksək vəzifəli şəxs idi və Aton məbədinin pərəstişkarlarından biri olmuşdu. O, Nefertitinin dayəsi Teyeyə evlənmişdi. Eye «Allahın atası» rütbəsini daşıyırdı. Bu zaman Exnaton ilahiləşdirilmişdi və ona «Allah» kimi sitayiş edirdilər. Beləliklə, Eye rəsmən fironun «atası» elan edilmişdi. Tutanxamonun hakimiyyəti dövründə Eye vəzir vəzifəsinə kimi yüksəlmişdi. Ola bilsin ki, Eye gənc Tutanxamonun qəyyumu kimi ölkəni idarə edirdi. Eye cəmi dörd il hakimiyyət başında oldu.Exnatonun islahatlarının qəti ləğvi Xoremxebin (e.ə. 1334- 1306-ci illər) adı ilə bağlıdır. O, yerli hakimlərdən idi. Xoremxeb ali kahin dairələri ilə möhkəm əlaqədə idi, müxtəlif inzibati və hərbi vəzifələrdə olmuşdu. Xoremxeb Tutanxamonun sərkərdəsi idi. Fiva şəhərinin köməyinə arxalanan Xoremxeb dövlət çevrilişi etdi və hakimiyyəti əlinə keçirtdi. Öz hakimiyyətini qanunlaşdırmaq üçün o, Exnatonun arvadı Nefertitinin bacısına evləndi. O, yazılarında hakimiyyətə qanuni sahib olduğunu, allahın arzusunu yerinə yetirdiyini qeyd edir. O, III Tutmosu "öz atalarının atası" adlandırırdı.Hakimiyyətə gəldikdən sonra Xoremxeb Amon allahına ibadəti tamamilə bərpa etdi. O, Aton ibadətini qəti ləğv etmək üçün tədbirlər gördü. Axetaton şəhərini boşaltdırdı, dəbdəbəli saray və malikanələri, məbədləri dağıtdı. Xoremxeb «Axetatonlu cinayətkar» adlandırdığı Exnatonun adını bütün abidələrdən sildirib onun yerinə öz adını yazdırdı, illərini öz hakimiyyətinə caladı. Tutanxamon və Eyenin də adları onun göstərişi ilə abidələrdən silindi. O, özünü bilavasitə III Amenxotepin varisi elan etdi. Xoremxeb hakimiyyətdə olmuş fironların siyahısından Exnatonun və hətta Tutanxamonun və Eyenin adlarını sildirdi. Qədim Misirin ən qədim və möhtəşəm memarlıq abidələri ehramlar idi. Ehramlar dünyanın 7 möcüzəsindən biridir. Qədim Misir Yer kürəsində ilk dövlət, dünya ağalığına iddia edən ilk qüdrətli imperiya olmuşdur. Bu dövlət xalqını tam itaətə gətirmiş güclü dövlət idi. Misir ali hakimiyyətinin əsas prinsipləri- sarsılmazlığı və ağlasığmazlığı ilə seçilmişdir.Qədim Misir mədəniyyətinin mühüm cizgilərı — misirlilərin özlərinin «qeyri-normallıq» hesab etdikləri «ölümə qarşı etiraz» olmuşdur. Ölməzliyə olan güclü meyl misirlilərin bütün dünyagörüşünü müəyyən etmiş, Misirin bütün dini fikrinə daxil olmuş və qədim Misir mədəniyyətini formalaşdırmışdır. Heç bır dünya sivilizasiyasında ölümə qarşı etiraz Misirdəki kimi bu qədər konkret, parlaq, bitkin ifadəyə malik olmamışdır. Ölməzliyə cəhd ölülər kultunun yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Bu isə Misirin həm dini, həm də mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Bunu Misirin iqtisadi, siyasi və hərbi həyatına aid etsək onda həmin kultun necə əhəmiyyət daşıdığı bir daha məlum olur. Misirlilərin ölümlə razılaşmamağı belə bir dini etiqadı yaratmışdır ki, ölüm heç də son demək deyildir. Yerdə gözəl əbədi həyat uzana bilər. Ölən adam özünün dirilməsini gözləməlidir. Bunun üçün ölənin ölməz ruhlarından biri onun bədəni ilə təzədən birləşməli və həyat yenidən başlamalıdır. Ona görə də canlılar ölənlərin bədənlərinin qayğısına qalmalıdır. Bu qayğı üçün əsas vasitə mumiyalama idi. Mumiya hazırlamaq sənəti Misirdə ən hörmətli sənət olmuşdur. Bununla yanaşı ölənin bədəninin saxlanılması üçün xüsusi məqbərələr yaradılırdı. Bu məqsədlə ehramlar tikilirdi.Lakin ehramlar yalnız Misir hökmdarları — fironlar və əyanlar üçün tikilirdi. Ancaq Misir kahinlərinin dini təliminə görə təkcə hökmdarlar və əyanlar deyil, hər bir adam əbədi həyat qüvvəsi olan «Ka»- ya malik idi. Bunun üçün dəfn adətinə ciddi əməl olunmalı idi. Bütün bunlara baxmayaraq mərhumun mumiyasının düzəldilməsi baha başa gəldiyinə görə kasıb adamların cəsədləri sadəcə olaraq həsirə bükülür, qəbiristanlığın kənarındakı yarğanlarda basdırılırdı. Ehramlar qədim Misirdə adamların bərabərsizliyinin əyani sübutu kimi zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır.E.ə. III-II minilliklərdə ehramlar və allahlar üçün məbədlər tikilməyə başlanmışdır. Ehram tikintiləri xalqa çox ağır başa gəlirdi. Ən qədim Misir ehramı firon Coserin şərəfinə tikilmişdir. Bu tikili 5 min il bundan əvvəl tikilmişdir. Lakin ən məşhur və nəhəng ehram Xeopsun şərəfinə ucaldılan ehramdır, 20 ilə 100 minlərlə adamın əməyi ilə tikilmiş ehramın hündürlüyü 147 metr (hazırda 137 metr), meydanı 55000 m2-dir. Ehram tikintisində işlədilən daşların hər birinin çəkisi 2-3 tondur. Alimlərin hesablamasına görə bu tikilidə 2.300000 ədəd həmin çəkidə daşlardan istifadə olunmuşdur. Sonralar, yəni 2 min il bundan əvvəl ehramları daşdan yox, kərpicdən tikməyə başladılar. Bu isə nisbətən ucuz başa gəlirdi.E.ə. I minilliyin əvvəlində ehram tikintisi dayandırılmışdır. Fironların qəbri gözdən-könüldən uzaq yerlərdə gizlədilirdi. Lakin ehram kimi bu gizli yerləri də çapıb talayırdılar. Fironların qəbirləri Qədim Misir tarixinin bütün dövrlərində talanmışdır. Qədim misirlilərin öz hökmdarlarını ilahiləşdirib ondan qorxmalarına baxmayaraq qəbirlərin talan edilməsi zaman-zaman davam etdirilmişdir.Fiva Misir padşahlığının yeni paytaxtı olarkən, artıq Misir öz inkişafının zirvəsinə çatmışdı. Qüdrətli hökmranlığı dövründə Misirdə elm və mədəniyyət inkişaf etməyə başlamışdı. İşarə- şəkillər-heroqliflər yarandı. Papiruslarda yazılar yazılırdı. O vaxtdan bir şer Misirdə kitaba yüksək qiymət verildiyini sübut edirdi:Müdrik mirzələr özlərinə ehram tikmirdilər. Tunc baş daşı da qoymurdular, Onların ehramı kitablar idi Onların övladı qamış qələm idi. Buna görə də kitabda yazılan Haqqında xatirə əbədidir.Qədim dünyanın digər xalqları kimi, qədim misirlilər də inanırdılar ki, təbiəti və insanların həyatını allahlar idarə edir. Misirlilər allahları adətən insan, lakin heyvan başlı insan şəklində təsəvvürlərinə gətirirdilər. Bu cür təsəvvürlərin ovçuluq dövrlərindən qalması şübhəsizdir. Qədim misirlilərdə axirət dünyasına inam mühüm yer tutduğundan meyitləri mumiyalamaq geniş yayılmışdı. Misirlilərə görə, axirət səltənətində hər şey boldur. Lakin hər bir adamın ruhu bu səltənətə getmir. Ölənlərin ruhunu Oziris mühakimə edir. O, allahın iradəsi əleyhinə gedənlərə qarşı çox böyük amansızlıq göstərir. Elələrinin ruhunu müdhiş, yırtıcı heyvanlar yeyir. Qədim Misirdə fironlar ilahiləşdirilirdi. Ona görə də qədim dini kitabədə yazılırdı:«Allahlar itaət edənləri sevir, itaət etməyənlərə isə nifrət edir». Bu ölkədə din fironlara danışıqsız itaət etməyi tələb edirdi. Əmri pozanlar isə quraqlıq, taun xəstəliyi, düşmənlərin hücumları ilə, öləndən sonra isə Oziris mühakiməsi ilə hədələnirdi.Qədim insanlara elə gəlirdi ki, fironların ixtiyarında olan qeyri-məhdud hakimiyyəti insanlar yox, allahlar müəyyən etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, fironu «allahın oğlu» və «böyük allah» adlandırırdılar. Misirdə allahlara dualarla müraciət edir, onlara qurban verirdilər. Məbədlər allahların evləri hesab olunurdu. Orada allahların bütləri qoyulurdu. Məbədlərdə «allahların xidmətçiləri» — kahinlər olurdular. Hesab edilirdi ki, kahinlər allahları yedizdirirdilər-onlar bütlərin qabağına yemək qoyurdular. Qırğı baş olan Günəş allahı Ra, allahların padşahı hər gün qızıl qayıqda göydə gəzir və qərbdə yerə enir. Uzaq cənubda Nil allahı ilanların qoruduğu mağarada küpələrdən su tökür. Nə qədər su tökəcəyi onun iradəsindən asılıdır. Bunlardan əlavə vəbanı göndərən aslan başlı qəzəbli müharibə ilahəsi də olduqca təhlükəli idi. Nil çayı misirlilər üçün həyat demək idi. Təsadüfi deyildir ki, qədim bədii yaradıcılıqda, həm də digər sahələrdə, o cümlədən xüsusilə poeziya və mifologiyada Nilin tərənnümü mühüm yer tutur. Məsələn, Nil çayını tərənnüm edən himndən bir parça verməklə görərik ki, misirlilər Nili canlı varlıq və allah hesab edirdilər:Misir torpağına həyat gətirən Nil çayı daim yaşa, var ol sən,
Sən bir az geciksən tükənər həyat,
Əgər qəzəblənib çıxsan özündən.
\Şən yaxşı gələndə şənlənir həyat
\Ölkə fərəhlənər, ölkə şad olar.
Alqış deyər gənclər, körpələr sənə,
Düşürlər sənin şad qədəmlərinə.Misirlilərin etiqadına görə, ruh heykəldə yaşaya bilərdi. Öləni əzəmətli pozada təsvir edirdilər. O, həyatda kimi idisə, ölümündən sonra da həmin adam, yəni firon və ya əyan olaraq qalmalı idi.Misirin tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti, özünü bu və ya digər şəkildə Misir mifologiyasında göstərmişdir. Günəş allahı eləcə də insanların və allahların padşahı Ra qocaldıqdan sonra öyrənir ki, Nilin yuxarı hissəsində və səhrada adamlar onun əleyhinə nə isə fikirləşirlər. O zaman Ra kişi allahları Şu, Geb və Nunu, eləcə də qadın allahları Tefnut, Nut və Okonu Ranın daxil olduğu allahlar şurasını çağırdı. Bu şura insanlardan gizlin olaraq çağırılmışdı. Allahların məsləhəti ilə Ra Okonu Xatxor ilahəsi simasında bəşəriyyəti məhv etməyə göndərdi. İlahə işinin bir hissəsini sevinclə yerinə yetirdikdən sonra Ranın hüzuruna qayıdarkən Ra peşman olaraq hələ məhv edilməyən insanların günahından keçməyə qərar verdi. Onun əmri ilə gecə sahələrə qırmızı pivə tökdülər. Səhər qaniçən ilahə yoluna davam edərkən pivəni gördü və içməyə başladı. Xatxor sərxoş oldu və adamları görə bilmədi. Xatxor bayramına məstedici içkilər hazırlanması adəti belə yaranmışdır.Misirdə günəş allahı kultu Şumer və Akkad mərasimlərinə nisbətən daha mühüm rol oynamışdır. Şamaş ədalət qoruyucusu olsa da, onun adı heç vaxt allahlar üçlüyünə daxil olmamışdı və o yaranma mifi ilə əlaqədar göstərilməmişdir. Misirdə isə Ra ənənəyə əsasən Misirin birinci padşahı olmuş Atum kimi dünyanın yaradıcısı hesab olunurdu. Heliopol şəhəri Ra kultunun əsas mərkəzi olmuşdur və yəqin ki, qədim padşahlıq dövründə elə həmin şəhərdə Oziris kultu ilə günəş allahı kultunun birləşməsi baş vermişdir.Elə həmin zamandan başlayaraq fironların allah Ranın oğlu olması mərasimi keçirilirdi. Firon Xafranın heykəlində onun başının qoruyucusu Qor, şahin Qor və Ranın eyniliyini və padşah hakimiyyətinin Ra ilə əlaqəsini göstərir. Oziris-Qor mifologiyası Ra kultu ilə birlikdə fironun taxta gəlməsi və tac qoyması qaydasını müəyyən edirdi. III Tutmosun ölümü və II Amenxotepin taxta gətirilməsi belə təsvir olunurdu:Padşah Tutmos səmaya yollandı,
O günəş diski ilə birləşdi.
Allahın bədəni onun yaratdığı ilə birləşdi.
Ertəsi gün Günəş şəfəq saçdı,
Səma işıqlandı.Amenxotep atasının taxtına əyləşdirildi. Ölən padşah Ozirisə çevrildi və sonra gətirilən mətndə o, həm də Ra ilə birləşdi. Məlum olur ki, Ra və Oziris haqqında miflər tamamilə bir-birinin içərisində əriyərək birləşir. Doğrudur, Qədim Misirdə«Günəş» mifologiyasının elə elementləri vardır ki, onlar Oziris haqqında mifdən köklü surətdə fərqlənir. Lakin Günəş allahı Ra yerdə insanlarla birlikdə olmaqdan yoruldu. Qədim allahlardan biri Nunu (onun adının mənası «ilkin okean» deməkdir) Raya məsləhət görür ki, Nut adlı inəyin çiynində otursun. Sübh açılarkən adamlar bir-birinə ox atmağa başlayan anda çiynində Ranın oturduğu inək Nut yüksəkliyə qalxıb səma oldu. Ra razı qaldı və arzu etdi ki, səmada yaşıllıq olsun. Yalnız bundan sonra«Məmnunluq sahəsi» və «Qarğı (qamış) sahəsi» meydana gəldi, səma gölü təsəvvürü yarandı. Sonralar həmin mifin kontekstində əkinçilərin ideal-axirət dünyasında əkmək üçün torpağın olması ifadə edilirdi. Lakin daha yüksəklikdə inəyin başı hərlənməyə başladı və o titrədi. Bu zaman günəş allahı Ra dedi: «Əgər mən Xex (milyon ilahə nəzərdə tutulurdu) olsaydım, inəyi səmada saxlaya bilərdim». Bu sözlərlə o 8 Xex ilahəsini yaratdı və onlar səma inəyinin ayaqlarını saxladılar. Nəhayət, Ra allah Şuya əmr etdi ki, inəyi saxlamaq və 8 Xex ilahələrini qorumaq üçün aşağıda yerləşsin.Hekayə onu ancaq inək rəsmi önündə oxumağı məsləhət verən göstərişlə başa çatır. Bunu isə yeni doğulmuş uşağını başı üzərində tutmuş ata etməli idi.Hekayətin birinci hissəsi qədim mifoloji baxışların əks edilməsi ilə əlaqədar idi. Günəş allahı Ra allahların və insanların padşahı rolunda ilkin allah Atumla eyniləşdirildiyindən öz təbiətinə görə ulu qocadır. Məlum olduğu kimi, insanların Atuma qarşı günah işlətməsi hələ e.ə. 2000-ci ildən xatırlanırdı.Günəş allahının yaranması haqqında Misirdə bir sıra əfsanələr mövcuddur. Onlar bəzən bir-birini tamamlayır, bəzən də bir-birindən köklü surətdə fərqlənir. Onların bəzisinə görə, günəşin, onunla birlikdə dünyanın yaradıcısı ana ilahədir. Ana ilahə heç bir kişi olmadan günəş oğlunu doğmuşdur. İkinci əfsanəyə görə isə allah-ata ilk iki allahı qadınsız yarada bilmişdir. Əldə edilən materialların əksəriyyətində səma ilahəsindən doğulduğu qeyd olunur. O, günəşi tək doğur, yəni burada nə kişi allah, nə də heyvan iştirak etmir. O, bəzən qadın, bəzən inək obrazında təzahür edir. Hər gün sübhdən işıqlı disk onun bətnindən çıxır, axşamlar o günəşi təzədən udur ki, səhər onu yenidən doğsun.Bütün ibtidai cəmiyyətlərdə olduğu kimi Qədim Misirdə də uşağın doğulması haqqında aydın təsəvvür yox idi. Yeni tarixə qədərki Misirdə uşağın doğulması bu və ya digər predmetin udulması ilə əlaqələndirilirdi. Misir folkloru belə baxışlar haqqında geniş məlumat verir. Misirdə «uşağa qalmaq» «nə isə udmaq» kimi başa düşülürdü. Bu barədə fikir Ehram mətnlərində və dini mərasimlərdə uzun müddət yaşamışdır.«Udmaq» mövzusu matriarxat xarakter daşıyırdı. Qədim Misirdə ana-allahlar mühüm rol oynayırdı. Əsrlər keçdikcə dünyanın yaranması və allahların yaranması haqqında təsəvvürlər də zənginləşmişdir. Müxtəlif sahələrdə öz funksiyalarını yerinə yetirən allahlar xarakterinə görə insanlara da bənzəyirdilər.Öz təbiətinə görə yumşaq olan Xatxor inək şəklində təzahür edəndən sonra qaniçən Okoya çevrilir. Bəlkə də bunlar Xatxor bayramında artıq içib sərxoş olmamaq üçün uydurulmuşdur. Xatxonrun rolunu məhəbbət hamisi kimi təhlil etməyə meyl də mövcud idi.Mifin ikinci hissəsi Ranın bəşəriyyətdən yorulması motivi ilə əlaqədardır. Ra inəyin çiynində oturduğu halda olsa da, özünün iki qayığı ilə üzdüyü şəkildə təsvir olunmuşdur. Bu kosmoqonik nəqletmə səmanın yaranmasını izah edir. Bundan əlavə səma sahələrinin və inəyin ayaqlarmı tutan 8 ilahənin mövcudluğu söz oyunu kimi də təsvir olunur. Misir mifologiyasında söz oyunu geniş yer almışdı. Söz oyunu himnlərdə və mərasimlərdə yaradılırdı. Hər şeydən əvvəl, səma inəyi və yaxud bəzi mənbələrdə qeyd edildiyi kimi, inək-səma haqqındakı təsəvvürlər tarixəqədərki dövrə gedib çıxır. Qədim mətnlərə əsasən inəyin hüdudsuz okeandan qalxaraq səmaya çevrilməsi barədə təsəvvürlər həmin mifə qədər mövcud olmuşdur. İkincisi, günəşin il qayığının səmanı su kimi ifadə edən konsepsiyaya görə, səma həm gecə, həm gündüz qayıqlarında üzməkdədir. Həmin səma suları yer okeanlarına müvafiqdir. Təəccüblü deyildir ki, səma inəyi də yer inəyinə oxşayır. Bu sular Nilə bənzəmir, çünki qədim misirlilər bilirdilər ki, Nil cənubdan şimala axır. Günəş isə Şərqdən Qərbə hərəkət edirdi. Üçüncüsü, öz qızı Nutu səmaya qardaşı və əri Kebinyerin üzərinə qaldıran allah-kişi inəyin qarnından tutmuşdur. Nutun onu qaldıran allahların qayıqlarını apardığını, sonra onların duzlara çevrildiyi haqqında təsəvvürlər hələ çox qədimlərdən məlum idi. Allahların, ulduzların və günəş allahının qayıqlarda üzməsi haqqında təsəvvürlərin əsası var idi. Qayıq Nil çayında təbii və rahat nəqliyyat növü idi. Geniş yayılmış əks olunan səma haqqında dördüncü konsepsiya nisbətən rasionalist xarakter daşıyır. Səma allahlar tərəfindən qorunan və dörd dayaqla saxlanılan üst qatdır. İnəyin dörd ayağı burada səmanın dörd dayağını əvəz edib. Dayaqları qoruyan 8 Xex ilahə dünyanın dörd tərəfini təmsil edən allahlar cərgəsinə daxildir. Dünyanın dörd tərəfinin göstəricisi olan say-rəqəm misirlilərdə həmişə müqəddəs olmuşdur.Misirlilərin səma haqqında dörd müxtəlif təsəvvürləri olmuşdur. İnək, okean, qadın Nut və yerin üstü səma həmin dörd rəqəminə daxildir.Qədim Misir miflərində dünyanın və insanların yaradılması əfsanələri mühüm yer tutur. İlk baxışda bu əfsanələr özlərinin ziddiyyətli rəngarəngliyi ilə adamları çaş-baş sala bilər.Allahların, insanların və kainatın yaradıcısı rolunda gah heyvanlar, gah allahlar, gah da ilahələr çıxış edir. Bir əfsanəyə görə Günəş səma inəyindən doğulur, digərinə görə bitkilərdən, üçüncü qrupa görə isə qaz yumurtasından doğulur. Yaradılma üsulu və yaradıcılar da müxtəlif olur. Bütün miflər üçün ümumi olan cəhət budur ki, ibtidai xaosdan bu və ya digər allahlar meydana gələrək bu və ya digər şəkildə dünyanı yaradırlar.Dünyanın yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti ən qədim zamanlarda qəbilə-tayfa münasibətlərinin hökm sürdüyü Nil vadisində yaranmışdır. Sonralar isə ictimai münasibətlərin inkişaf etməsi, qədim misirlilərin dünyanı anlama üsullarının təkmilləşməsi ilə əlaqədar olaraq həmin miflər də bir sıra köklü dəyişikliklərə uğramışdır. Nəticədə dünyanın yaranması haqqında mif bir növ «işlənmiş» şəkildə gəlib çatmışdır. Dünyanın yaranması haqqında miflərin əksəriyyəti bizə tam şəkildə gəlib çatmamışdır. Misir mifləri zəngin olduğu qədər, həm mürəkkəb, həm də ziddiyyətli xarakterdədir.Səma-inək haqqında mifə əsaslanaraq Misir mifologiyasının xarakteri haqqında bəzi fikirlər demək mümkündür. Hər bir hadisə üçün çoxsaylı mifoloji müddəalar mövcud ola bilər. Mifoloji müddəalara münasibətdə səxavətlilik Misir üçün səciyyəvi bir haldır. Ehkamlar olmadığından təriqətlər haqqında da təsəvvürlər olmamışdır. Dini dözülməzlik və fanatizm yalnız ölkənin tənəzzülə uğradığı dövrlərdə təzahür etmişdir. Fanatizm yalnız II minillikdə, təqribən e.ə. 1370-ci ildə Ehnatonun Misir dinini zorla mifologiyadan azad etmək cəhdi zamanı meydana çıxmışdır.Ehnatona qədər magiya və fetişizm daha geniş yayılmışdı.Misirlilər özləri üçün insana adi görünən anlayışlarla obrazları, hadisələri, obrazlar qrupunu, yaxud bir sıra hadisələri izah etməyə cəhd edirdilər. Onlara görə həmin hadisə, obraz və anlayışlar «allahlar dünyasına» mənsub idi. «Allahlar dünyası» ifadəsi mövcud olan kimi təsəvvür edilməsinə baxmayaraq bilavasitə insan əqli və hissi ilə əldə edilə bilməyən nə varsa, onu özünə daxil edir, «simvol» vasitəsilə ifadə edilirdi. «Simvol» insanın allahlar dünyasındakı bəzi ünsürləri bəşəri kateqoriyalar, daha dəqiq desək, məntiq və hissi qavrayış kateqoriyaları ilə vermək cəhdidir. Doğrudur, elə də olur ki, onların əksəriyyətini təbiət qanunları ilə uyğunlaşdırmaq o qədər də zəruri olmur. Hələ e.ə. III minillikdə Misirin müdrik adamları bu barədə özlərinə həmin məsələni aydınlaşdıraraq qeyd edirdilər ki, simvolu onun əks etdirdiyi predmetin əsli kimi qəbul etmək olmaz. Bu mənada Misir simvolu ya predmet forması, ya hərəkət, ya da söz forması kimi qəbul edilə bilərdi. Həmin dövrdə hər bir simvol mifoloji anlayış olmadığı halda, hər bir mifoloji anlayış allahlar dünyasının predmetinin simvolik inikası idi. Şübhəsiz, zəka simvolun həqiqiliyini yoxlamaq imkanına malik deyildi. Mifoloji anlayış yalnız o halda həqiqidir ki, o allahlar dünyasının hər hansı bir hadisəsini insana aydın ola bilən kateqoriyalarla ifadə edə bilirdi və insan tərəfindən etiqad kimi qəbul olunurdu.Misir mifologiyası bütün mifoloji anlayışların cəmidir. «Mif» ifadəsini Misir mifologiyasının müəyyən tərkib hissəsini göstərmək üçün istifadə etmək olar. «Misir dini» bu mənada qədim misirlilərin mifoloji anlayışlardan ümumi istifadəyə sakit razılıq verməsinin təzahürüdür. «Misir teologiyası» bu mənada Misir teoloqları tərəfindən mifologiyanın konstruktiv və şərhçilik aspektlərindən təfsiridir.Misir kahinləri öz təbliğatlarında miflərdən geniş şəkildə istifadə edirdilər. Çoxlarına məlum olan miflər qədim dini himnlərdə təkrar olunurdu. Amon-Ra allahların, insanların, heyvanların və bitkilərin yaradıcısı kimi tərənnüm edilirdi. Onun əbədi düşməni olan əjdaha-ilan üzərində qələbəsi qeyd edilirdi. Həmin təbliğatda yaradıcı allah kimsəsizlərin və əzabkeşlərin müdafiəçisi kimi göstərilirdi. Digər tərəfdən, müxtəlif dini-fəlsəfi sistemlərin inkişafı ilə əlaqədar olaraq Misir dini mətnlərində daha tez-tez dünyanın yaradıcısı-allahın əsas cizgiləri-əbədiliyi, hər şeyə qadirliyi tərənnüm edilirdi. Allah biliklərin hakimi və bütün kəşflərin səbəbkarı elan olunurdu. Sonralar bunun inkişafı yalnız kahin mühiti ilə məhdudlaşır, dini-fəlsəfi təlimlərin mücərrəd ilahiyyatçı quramaları ilə təsvir olunurdu. Mətnlər allahların surətləri və epitetləri ilə doldurulur, onlar bir sıra predmet, hadisə və anlayışlarla səsləşir. Bu mətnlər isə sonralar müxtəlif ibadət və mürəkkəb mərasimlərin geni yayılmasına güclü zəmin olurdu. Sonrakı dini-fəlsəfi traktatlar, mərasim nəğmələri və dünyanın yaranması haqqında Misir təsəvvürləri Ellin və Roma dövrünə qədər yaşayaraq, Misirin hüdudlarından kənara çıxır.Misir mifoloji anlayışları sözlərdə (himnlər, dualar, hekayələr, ayin mətnləri), hərəkətlərdə (dramatik tamaşalar, ayinlər və s. mərasimlər), predmetlərdə və rəsmlərdə, şəkillərdə (təsvirlər, bitkilər və göy cisimləri), yaxud canlı varlıqlarda (padşah və heyvanlar) ifadə oluna bilərdi. Bu ifadələrdən hər biri mənəvi təcrübəni təmsil edir, yaddaşda bir sıra dini əhval-ruhiyyə yaradırdı. Əksər mifoloji anlayışları bu müxtəlif ifadə formalarında hiss olaraq qavramaq olar.Oziris və Xor haqqında mif padşahların dəfn mərasimlərini təsvir edir. Bu mif olmuş hadisələr haqqında bir hekayə formasında hələ II minilliyin əvvəllərində əzbər şəkildə dildən- dilə, eldən-elə keçmişdi.Misir mifologiyasının xarakterik cəhətlərindən biri müxtəlif tipli təsəvvürlərin bədii şəkildə birləşdirilməsidir. Səma inəyi haqqında mif kosmik, kosmoqonik hadisə, yaxud dini adət kimi təsvir olunur, ondan sehrbazlıq vasitəsi kimi istifadə edilirdi.«Allahlar dünyası» adlandırdığımız yeganə mahiyyət eyni teoloqlarda müxtəlif, bir-birinə zidd anlayışlarla ifadə oluna bilərdi. Hər hansı ilahi qüvvə, yaxud allah çox asanlıqla digəri ilə eyniləşdirilə bilərdi. Səma inəyi haqqında hekayədə Ra bir yerdə Atum kimi, digər yerdə isə günəş diski kimi çıxış edir. Oko digər şəraitdə ilanla eyniləşdirilir. Ureyem Xatxor kimi çıxış edir. Xatxor inəyə xas olan yumşaq təbiətdən fərqli olaraq amansız kimi təqdim olunur. Bu isə Misir mifologiyasının əsas prinsipini- eyni zamanda dəyişmək, ənənəni saxlamaq meylini bir daha əks etdirir. Misir dininin dəyişkən forması və azad ruhu mühafizəkarlıqla bərabərləşdirilir. Beləki, nə vaxt isə lazım olan mifoloji konsepsiyalar faktiki olaraq heç vaxt atılmırdı. Bu səbəbdən Misir mifologiyasının mühafizəkar xüsusiyyəti e.ə. XIX əsrdə Misir dinini parçalamaqdan xilas etmiş, Misir dininin daimiliyini və uzunmüddətli mövcudluğunu təmin etmişdir.Misir və Şumer mifologiyaları arasında məlum oxşarlığı inkar etmək qeyri-mümkündür. Lakin onların fərqi daha çox nəzərə çarpır. Bu iki sivilizasiyanı yaradan mühitlərin oxşarlığı da hər iki mifologiyanın oxşarlığında mühüm rol oynamışdır. Hər iki ölkə çay vadilərində yerləşirdi ki, bu da şübhəsiz, onların əhalisinin həyat tərzinə həlledici təsir göstərmişdir. Lakin Nil çayı ilə Dəclə və Fərat çayları arasında fərq çoxdur. Nil Misiri iki hissəyə — düzənliyə və deltaya bölür. Fransız alimi More demişdir:«Təbiət Aralıq dənizi Misirini və Afrika Misirini belə yaratmışdır. Misirlilərin çox vaxt xüsusi vurğuladığı bu «iki torpaq» arasındakı fərq ölkənin mifoloji və bəşəri tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmək üçün kifayət qədər böyükdür».Qədim Misir yazısı e.ə. IV minilliyin sonunda meydana gəlmişdi. Bu yazı sisteminin ilkin nümunələri artıq Erkən səltənət dövründə tətbiq olunurdu. İlk Misir yazı növü piktoqrafiya, yəni şəkli yazı adlandırılır. Ən qədim Misir yazısı sadə naxış və müxtəlif anlayışları bildirən şəkillərdən ibarət olmuşdur. Şəkli işarələr vasitəsilə ayrı-ayrı sözlərin, anlayış və məfhumların mənası verilirdi. Ay, günəş, ev, su və s. müvafiq oxşar şəkillərlə ifadə olunurdu.Misir təsərrüfatı genişləndikcə, dövlət idarə sistemi mürəkkəbləşdikcə yazı gündəlik həyatda tez-tez tətbiq olunmağa başladı. Bu, şəkli yazıların sadələşdirilməsinə gətirib çıxartdı. İşarələr artıq əvvəlki mənası ilə yanaşı səs birləşmələrini, hecaları bildirməyə başladı. Məsələn, «ulduz» işarəsi oba kimi tələffüz olunurdu, o eyni zamanda heca kimi də işlədilirdi. Yaxud «kanal» işarəsi mer kimi səslənirdi, mer eyni zamanda hecanı bildirirdi. Heca bildirən işarələr vasitəsilə cümlələr tərtib olunurdu. Bunun nəticəsində müxtəlif anlayışları və hadisələri ifadə etmək imkanı yaranırdı. Bu yazı işarələri hələ qədimdə heroqlif, yəni «müqəddəs işarələr» adlandırılmışdı. İlk zamanlar heroqliflərin sayı çox imiş. Ən çox işlədilən işarələrin sayı yeddi yüzə çatırdı. Adətən heroqliflər daş, ağac, dəri üzərində yazılırdı. Belə hallarda heroqliflərin şəkli dəyişilmirdi. Qədim misirlilər eyni zamanda, bitkisinin gövdəsini lazım olan ölçüdə doğrayır, sonra özəyini uzununa çox nazik təbəqəyə ayırıb, xüsusi üsulla bir-birinə yapışdıraraq «kağız» kimi istifadə edirdilər. Böyük mətnləri yazmaq üçün papirus vərəqlərini uzununa bir-birinə calayırdılar və lülə halında bükürdülər. Onların bəzilərinin uzunluğu qırx beş metrə çatırdı. Heroqliflər papirus üzərində də yazılırdı. Belə halda heroqliflərin ilkin şəkli xeyli dəyişilirdi. Bu yazı heroqlifikadan fərqli olaraq heratika adını almışdı. E.ə. VIII əsrdən etibarən yazı sistemində dəyişiklik baş vermişdi. Əvvəllər ayrı yazılan işarələr indi bir işarədə birləşdirilirdi. Bu yazı demotika, yəni xalq yazısı adını daşıyırdı. Bu yazı növü dövlət idarələri, ədəbi və dini mətnlərin tərtibində işlədilirdi. Heratika vasitəsilə təsərrüfat sənədləri, eləcə də ədəbi və elmi əsərlər yazılırdı.Misir yazı sistemində əlifba işarələri də peyda olmuşdu. Bunlar 21 işarədən ibarət idi, hər birisi müəyyən samiti bildirirdi. Əlifba işarələri heroqliflərin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir və müstəqil işlənmirdi.Misir yazı sistemi dəyişildiyi və təkmilləşdiyi kimi onun dil quruluşu da minilliklər ərzində eyni şəkildə qalmırdı. Qədim, orta və yeni Misir dili bölgüsü təklif olunmuşdur. Erkən orta əsrlərdə (III-IV əsrlər) qədim Misir dili artıq ölü dillər cərgəsinə daxil olmuşdu. Bu zaman gipti dili işlənirdi. VII əsrdən etibarən ərəb dili yayılmağa başladı. Hal-hazırda Misirdə dörd milyon yerli gipti yaşayır. Onlar xristian olmaqla ərəb dilində danışır, lakin dini ibadətlərini gipti dilində aparır, qədim ənənələri qoruyub saxlayırlar.Qədim misirlilərin şifahi xalq yaradıcılığı bədii ədəbiyyat əsərlərinin əsasını təşkil edir. Ən qədim əsərlər e.ə. IV minillikdə yaradılmışdır. Üç min il ərzində qədim misirlilər zəngin bədii ədəbiyyat, onun müxtəlif janrlarını yaratmışdılar. Şifahi xalq yaradıcılığının təsiri altında nağıllar da meydana gəlmişdi. Adətən nağıllar əkinçi əhalinin məişətini, həyatını və dünyagörüşünü əks etdirirdi. Bunlardan "İki qardaş haqqında nağıl", «Cadulanmış şahzadə», «Düz və əyri haqqında nağıl», «Gəmi qəzasına uğramış barədə nağıl», «Firon Xufu və cadugərlər» və s. göstərmək olar. Qədim misirlilər nağıl vasitəsilə xeyirxahlığı, müdrikliyi tərənnüm edirdilər, sadə adamın fərasətini, ədalətini və cəsarətini açıqlayırdılar. Nağıllarda allah və fironların qüdrətinin sarsılmaz olması ideyası əks olunmuşdur, əyanların zalımlığı və qəddarlığı təsvir edilmişdir.Birinci nağılda əhvalat iki qardaş — Bata və Anubis ətrafında baş verir. Hər iki qardaş birgə işləyir, böyük qardaş Anubis, kiçik qardaşı Bataya atalıq edir. Bir gün çöldə səpin üçün taxıl azlıq edir, Anubis Batanı evə taxıl gətirməyə göndərir. Bata evə gələndə Anubisin arvadı onu yoldan çıxarmağa cəhd edir, lakin Bata nifrətlə onu rədd edir, taxılı götürüb çölə qayıdır. Axşam Anubisin arvadı ərinin qulağını doldurub Bataya şər atır. Anubis qardaşını öldürmək niyyətinə düşür. O, pəyədə gizlənir və Batanı gözləyir. Bata mal-qaranı evə gətirərkən inəklərdən biri Bataya qardaşının niyyətini açır. Bata qaçır, Anubis onu təqib edir. Allahlar Bataya kömək edir, qardaşlar arasında keçilməz çay yaranır. Ertəsi gün Bata qardaşına günahsız olduğunu sübut edir və uzaq ölkəyə yaşamağa gedəcəyini bildirir. Əgər Batanın başına iş gələrsə, qardaşı bunu qabdan içdiyi suyun köpüklənməsindən biləcəkdi. Böyük qardaş qayıdır və arvadını öldürür.Bata uzaq ölkədə (Sidr ağacı dərəsində) evlənir. Ovçuluqla məşğul olur. Arvadına tövsiyə edir ki, dəniz kənarına getməsin, çünki dəniz onu uda bilər. Arvad ərinin nəsihətini yaddan çıxararaq dəniz sahilinə gedir. Dəniz coşur və onu təqib edir. O, çətinliklə xilas olur, lakin onun saçından bir tük dənizə düşür və su onu Misir sahilinə gətirir. Dəniz zülfünün xoş ətir iyini firon Narmerə çatdırır. Ətir iyi fironun dəniz kənarında yuyulan pal- paltarına keçir. Firon aqilləri toplayır və xoş iyin səbəbini soruşur. Firona izah edirlər ki, xoş iy sidr dərəsində yaşayan ilahə qadının zülfündən gəlir. Firon uzaq ölkəyə qoşun göndərir, ilahə arvadı tapdırır. Arvad Batanın həyat sirrini onlara acır və içərisində Batanın canı olan sidr ağacını kəsdirir. Bata vəfat edir.Anubis Sidr dərəsinə gəlir, sidr ağacının gülləri içərisində Batanın ürəyini tapır və onu həyata qaytarır. Hər ikisi Misirə qayıdır. Bata arvadını tapıb cəzalandırır, çünki o, Batanın canını saxlayan sidr ağacını kəsməyi məsləhət görmüşdü. Firon öləndən sonra Bata hökmdar olur. Nağıl xeyrin şər üzərində qələbəsi ilə qurtarır. Burada ölən və dirilən allah mövzusu da öz əksini tapmışdır.«Düz və əyri barədə» nağılın da qəhrəmanları iki qardaşdır. Kiçik qardaş böyük qardaşın paxıllığını çəkir. Qardaşlar arasında mübahisə başlayır. Kiçik qardaş şərt kəsir ki, əgər mübahisəni udsa, böyük qardaşın gözlərini çıxaracaqdır. Kiçik qardaş mübahisəni udur, qardaşının gözlərini çıxarır və əmlakına sahib olur. Bir müddət sonra qardaşının iki quluna əmr edir ki, koru aparıb öldürsünlər. Onu səhraya aparırlar. Yazıqları gəlir, orada qoyub qayıdırlar. Bir neçə ovçu nnu səhrada görür, evdə həmin korun gözəlliyi barədə bacılarına danışırlar. Bacı koru görmək istəyir, onu gətirirlər. Qız ona vurulur. Onu dalandar vəzifəsinə təyin edir. Sonra gizlicə ona arvad olur. Onların oğlu olur, böyüyür. Yoldaşlarından müdrikliyi və biliyi ilə fərqlənir. Yaşıdları onun paxıllığını çəkirlər. Sataşmaq məqsədilə onun atasının kim olduğunu soruşurlar. Uşaq bunu anasından bilmək istəyir. Oğul atasının başına gələn hadisəni öyrənir və uzun əhvalatlardan sonra əmisini cəzalandıraraq atasının əmlakını qaytarır.Bu nağıl mövzuları şərq xalqları ədəbiyyatında indi də yaşayır. Qədim Misir nağılları «Min bir gecə» nağıl silsiləsinin yaranmasına təsir göstərmişdi.Qədim misirlilər təbiətdə və insan həyatında baş verən hadisələri dini ideologiya əsasında izah edirdilər. Bunların içərisində «Osiris haqqında» əfsanə geniş yayılmışdı. Osiris ölən və dirilən təbiət allahı hesab olunurdu. Qardaşı Set onu qəddarcasına öldürür. Osirisin arvadı İsida və bacısı Neftida allahlardan kömək diləyirlər, Osirisi tapıb dirildirlər. İsidanın oğlu olur. Adını Qor qoyurlar. Qor Setdən atasının intiqamını alır, allahlar hakimiyyəti ona verirlər.Misirdə də dünyanın əmələ gəlməsi haqda əfsanə vardı. Günəş allahı Ra dünyanı xəlq edən hesab edilirdi. O, səmanı, yeri, bitkiləri, heyvanları, quş və balıqları sudan yaratmışdı. Bu təsəvvürlərin bəziləri qədim yəhudilərin dini dünyagörüşünə də təsir göstərmişdi.Misirin qonşu ölkələr ilə iqtisadi və mədəni əlaqələri bədii ədəbiyyatın yeni janrında — səyahətlərin təsvirində öz əksini tapmışdı. Bu səpkidən “Gəmi qəzasına uğramış barədə nağıl” rəvayətini misal göstərmək olar. Firon öz məmurunu Punta göndərir. Gəmi qəzaya uğrayır və dənizçi sirli adaya düşür. Adanın hökmdarı xeyirxah ilan surətində ona qonaqpərvərlik göstərir, var-dövlətindən ona hədiyyələr verir, Misirə yola salır.“Misirli Sinuxet haqqında” hekayətdə qorxusundan Suriyaya qaçmış adlı-sanlı saray əyanından bəhs edilir. Əsərdə Sinuxetin yolda çəkdiyi əzab-əziyyətdən, Suriyada varlanmasından, vətən həsrətindən əzab çəkməsindən danışılır. Uzun müddət Suriyada yüksək vəzifə tutmasına və yaşamasına baxmayaraq, Sinuxet vətən həsrəti ilə yanırdı, doğma yurduna qayıtmağa fürsət axtarırdı. Sonralar yeni fironun dəvəti ilə o, Misirə qayıdır.Nəsihət xüsusiyyətli əsərlər əsasən Orta və Yeni səltənət dövründə yaranır. Nəsihətlər mövcud olan dövlət və ictimai quruluşu müdafiə edirdi. Burada sosial ziddiyyətlər, aşağı təbəqələrə münasibət, dövlət idarəetmə qaydaları, mirzəlik sənətinin üstünlüyü, xalq üsyanlarının acı nəticələri və s. əks olunmuşdur. Nəsihət səpkili əsərlərdən «Ptaxotepin nəsihəti», «Herakliopol hökmdarı Axtoyun oğlu Merikara nəsihəti», «I Amenexetin nəsihəti», «Duauf oğlu Axtoyun nəsihəti», "İpuserin nəsihəti", «Nefertitinin nəsihəti»ni göstərmək olar.Axtoyun oğlu Merikara nəsihəti aşağı təbəqələrə, yoxsullara və onların sırasından çıxan fərasətli və müdrik adamlara münasibət qaydasından bəhs edir. Hökmdar belə adamlardan uzaq olmağı, fərasətliləri əzməyi oğluna tövsiyə edir. Burada dövlətin idarə olunması qaydaları da əks olunmuşdur. Duauf oğlu Axtoyun nəsihətində bir çox peşələrin ağır zəhmət tələb etməsi sadalanır və mirzəlik peşəsinin daha üstün və şərəfli olması qeyd olunur. «Ptaxotepin nəsihəti» əsərində əxlaq qaydalarından, yaxşı davranışdan bəhs edilir, «xırda adamı» öz taleyi ilə razılaşmağa çağırır. Onu inandırmağa çalışır ki, allah ancaq adlı-sanlı adamı yüksəldir. Bu nəsihətə görə, xırda adamlar itaətkar olmalı, öz ictimai mənşəyini heç zaman yaddan çıxarmamalı, vəzifəli adamlara itaət etməlidirlər. Nəsihət mövcud olan quruluşun möhkəmləndirilməsini tövsiyə edir."İpuserin kəlamı" və «Nefertitinin nəsihətləri» yoxsulların və qulların Orta səltənətin sonunda baş vermiş üsyanını bədii şəkildə şərh edir.«Natiq kəndli» hekayəti kəndlinin əmlakının (iki eşşəyinin) əlindən alınmasından, onun şikayətindən, saraya gəlməsindən, hökmdarı öz natiqliyi ilə valeh etməsindən danışır.«Miskin adamın öz ruhu ilə söhbəti» hekayəti dialoq şəklində verilmiş və burada mövcud olan həyat qaydalarına etiraz əks olunmuşdur. Əsərdə miskin adamın bədbinliyi, əzab-əziyyətli həyatı, ölüm arzusu ilə yaşaması təsvir olunur. Əsərdə axirət dünyasının və əbədi həyatın olmasına şübhə ilə yanaşılır, dini dünyagörüşləri şübhə altına alınır.Sinfi cəmiyyətdə incəsənət firon hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi.Qədim Misir memarlığı dini ibadətin güclü təsiri altında olmuşdu. Məhz buna görə allahların və ilahi mənşəli hesab edilən fironun şərəfinə əzəmətli məbədlər, saraylar, ehram və heykəllər yaradılırdı. Artıq qədim səltənət dövründə Misir memarlığını fərqləndirən əzəmətlilik əlaməti meydana gəlmişdi. Firon ehramları buna misal ola bilər.Ehramın ən qədim nümunəsi Sakkarada təmsil olunmuşdur. Firon Coserin şərəfinə burada pilləli ehram tikilmişdi. IV sülalə fironları Xufu, Menkaura, Xafra əzəmətli ehramlar tikdirmişdilər. Ehramın yanında, sonralar isə (XVIII sülalə dövründən etibarən) kənarda axirət məbədləri (axirət dünyası ilə bağlı dini mərasimləri icra etmək üçün) tikilirdi. Məbədlərin divarında ilahiləşdirilmiş fironun həyatı və şücaətləri təsvir olunurdu. Bundan başqa, misirlilərin gündəlik həyatını əks etdirən səhnələr də vardı: burada dalaşan qayıqçılar, işləyən sənətkarlar, dəfn mərasimində iştirak edən əkinçilər, balıqçılar, çobanlar, ağı tutanlar təsvir olunmuşdu.Yeni Səltənət dövründə incəsənət və memarlıq yüksək inkişaf səviyyəsinə qalxır. Bu dövrdə qayanı kəsib yeraltı dəfn sərdabələri inşa edirdilər. I Setinin yeraltı dəfn sərdabəsinin yüzlərlə otaqları vardı. Burada minlərlə heykəllər qoyulmuşdu. Xəzinəsində saysız-hesabsız varidat saxlanılırdı. Ən möhtəşəm memarlıq dəsti Fivadakı (Karnak və Lüksorda) Amon məbədi hesab olunur. Məbəd dəstinin yüzdən çox otağı, geniş həyət sahələri, keçidləri, nəhəng heykəlləri, sfinksləri, sütun abidələri varmış. Onun təkcə böyük salonu 16 cərgədə ucalan 134 sütundan ibarət imiş. Böyük salonun 12 mərkəz sütunu 21 m hündürlüyündə imiş. Salonun sahəsi 5 min m2-dən artıq imiş.Əzəmətli tikintilərdən Deyr əl-Bəhridə Xatşepsutun xeyrat məbədini və Mədinət-Abuda III Ramzesin böyük məbədini göstərmək olar. III Ramzesin məbədi dördbucaq şəklində tikilmişdi. Buraya kanal çəkilmişdi.Qaya məbədləri əzəmətli və dəbdəbəli idi. Abu-Simbeldə II Ramzesin məbədi qaya içərisində inşa edilmişdi. Qayanın içərisində çoxlu otaq, sütun və heykəllər tapılmışdı. Firon sarayları burada böyük bir zövqlə tikilir, otaqlara nəfis və zərif bəzəklər vurulurdu.Heykəltəraşlıq memarlığın mühüm sahəsini təşkil edirdi. Hər bir məbəd və saray ehram və sərdabə heykəllərlə dolu olurdu. Bunlar həm nəhəng, həm də nisbətən xırda şəkildə yonulurdu. Heykəltəraşlar Misir allahlarını və fironlarının surətini yaradırdılar. Əyan və sadə adamlara həsr olunmuş heykəllər də düzəldilirdi. Divar təsviri geniş təmsil olunmuşdu. Təsviri sənət vasitəsilə müxtəlif səhnələr əks etdirilir, zəngin bədii surətlər yaradılırdı. Təsviri sənət müharibə səhnələri, firon ailəsi, əkinçilik və balıqçılıqla məşğul olma səhnələri, qurbankəsmə və dəfn mərasimləri, hədiyyələr gətirilməsi və ov səhnələri kimi geniş mövzuları əhatə edirdi.Dini təsəvvürlər qədim Misir cəmiyyətinin bütün sahələrində özünü təzahür etdirirdi, mədəniyyətin hər bir sahəsində müəyyən iz buraxırdı. Din qədim misirlilərin ideologiyasını təşkil edirdi. Dini təsəvvürlərin sadə formaları, yəni heyvanlara, əşyalara və əcdadlara ibadət Misir tarixinin bütün dövrlərində mövcud olmuşdur. Fetişizm (əşyalara ibadət) və totemizm (totem heyvanlara ibadət) sadə dini təsəvvürlər idi. Qədim misirlilər təbiət qüvvələrini ilahiləşdirmişdilər. Onlar günəşə, aya, suya, Nil çayına, vəhşi və ev heyvanlarına və s. sitayiş edirdilər. Misir dini sistemi tədricən yaranırdı və Yeni səltənət dövründə bitkin şəklə düşmüşdü. Misirdə xeyli sayda allahlara ibadət olunurdu. II Ramzesin Het hökmdarı ilə müqaviləsində min Misir allahı və ilahəsi şahid kimi yad edilir. Bu allah və ilahələrin hamısının adları məlum deyildir. Misirin hər guşəsində dini ibadət mövcud idi. Allahlar haqda təsəvvürlər müxtəlif təbiət qüvvələrinin və ictimai hadisələrin təcəssümü kimi meydana gəlmişdi. Dini təsəvvürlər nəticəsində yerli, vilayət (nom) və ümum Misir ibadətləri möhkəmlənirdi. Adətən mərkəz şəhərlərin allahları bu və ya digər siyasi şəraitdən asılı olaraq ümum Misir allahına çevrilirdi.Misir panteonunda Amon allah ali mövqe tutmuşdu. O, allahların hökmdarı və fironun havadarı hesab olunurdu. Onun məskəni Fiva şəhəri sayılırdı. Misir panteonunun nüfuzlu allahlarından biri Ra idi. O, Günəş allahı kimi məlum idi. Onu gündüz üfüqündə səma gəmisində təsəvvür edirdilər. Günəş allahına sitayiş Heliopol şəhərində yayılmışdı. Yeni Səltənətin əvvəlində Ra-Günəş allahı Amon allahı ilə birləşdirildi və Amon- Ra ibadəti yarandı. Amon-Ra dünyanın yaradıcısı kimi qələmə verilirdi. Exnatonun dövründə Aton («Günəş üfüqü») allahına sitayiş bərqərar oldu. Memfis şəhərində allah Ptax məskən salmışdı. Guya Ptax allahları və dünyanı yaratmışdı. Misir panteonunda Osiris, onun bacısı və arvadı İsida, oğlu Qor şərəfli yer tuturdular. Osiris firon hakimiyyətinin havadarı olmaqla yanaşı, axirət dünyasının allahı kimi təsəvvür edilirdi. O, ölən və dirilən təbiəti təcəssüm edirdi. Təbiətdə qış və yaz fəsillərinin gəlməsi onun adı ilə bağlanırdı. O, ər-arvad məhəbbətinin və analığın himayəçisi idi.Qor səma və işıq allahı idi. İlk Misir fironları Qoru firon hakimiyyətinin havadarı kimi təsəvvür edirdilər. Qədim misirlilər Nil çayına sitayiş edirdilər, onu Hapi adlandırırdılar. Tot müdriklik və hesab allahı, Xatxor səma, məhəbbət və şadlıq ilahəsi hesab edilirdi. Maat (ədalət ilahəsi), Soxmet (qüdrət ilahəsi) və başqaları Misir panteonuna daxil idilər.Misirlilər allahları müxtəlif heyvan görkəmində təsvir edirdilər. Bu, ən qədim təsəvvürlərin əksi idi. Öküzə sitayiş geniş yayılmışdı. Allah Apis öküzü təmsil edirdi. Öküz Ptax, Osiris, Ra və s. allahları əks edə bilirdi. Amona qoyun, Soxmetə şir, Tota əntər, Sebekə timsah görkəmi verilirdi. Dini təsəvvürlərin təkmilləşməsi allahların totem ibadətini dəyişdirdi. Allahlar artıq heyvan, yaxud quş başlı adam görkəmində təsvir olunurdular. Ra, Qor şahin başlı adam, Anum, Xnum qoyun başlı adam, ilahə Xatxor inək başlı adam görkəminə salınmışdı.Qədim Misirdə ilk allahlar haqda da təsəvvürlər müəyyən sistem şəklinə salınmışdı. Əvvəl guya qarmaqarışıq su aləmi olmuş və onu Nun təmsil etmişdi. Sonra Atum su aləmindən təpə şəklində bünövrə yaratmışdı. Sonralar Atumu Ra təmsil edirdi. Atum-Ra qoşa allah (hava) və arvadı Tefnutu (nəmişlik) törətmişdi. Yer allahı Heb və səma ilahəsi Nut onların törəməsi olmaqla Osiris, İsida, Set və Neftidunu yaratmışdılar. Beləliklə, allahların ailəsi təsəvvürü yaradılmışdı. Nəticədə allah-ata, allah- ana və allah-oğul dini anlayışı meydana gəlmişdi. Bu dini ehkam sonrakı dinlərə, xüsusilə xristianlığa təsir göstərmişdi.Misirin ən qədim dövründə əcdadlara və onunla bağlı olan mərhumlara ibadət mövcud idi. Misirlilərə görə ölüm insanın varlığını məhv etmir, onu sadəcə olaraq başqa aləmə, həyatın guya davam etdiyi axirət dünyasına aparır. Odur ki, misirlilər ölünü başqa aləmdə əbədi həyatla təmin etməyə cəhd edirdilər. Mərhumu dəriyə, həsirə, yaxud parçaya büküb basdırırdılar, yanına yemək, silah, heyvan və insan heykəlcikləri (uşebtu) qoyurdular. Qədim səltənət dövründə varlı məmurları və adlı-sanlı kahinləri kürsü (mastab) şəkilli sərdabələrdə dəfn edirdilər. Meyiti süni surətdə saxlamaq üçün onun içalatı çıxarılırdı və xüsusi qablara qoyulurdu. Meyitin bədəninə duzlu maddələr və qatranlı məhlullar sürtməklə mumiyalayırdılar. Meyiti (mumiyanı) bir çox kətan parçalara büküb dəfn edirdilər.Orta səltənət dövründə yeni varlı təbəqələr yaranmışdı. Bununla bağlı mərhuma ibadət nisbətən dəyişilir. Əgər əvvəllər dini-cadu xüsusiyyəti daşıyan yazılar ancaq hökmdarlar və əyanların sərdabəsinə həkk olunurdusa, indi belə yazılar orta təbəqəyə mənsub adamların daş tabutu (sərdabə) üzərində də həkk olunurdu. Belə cadu xüsusiyyətli yazılar əsasında "Ölülər kitabı", «Dirilmə kitabı» tərtib olunmuşdu. Kitabda sehr, himn, dua və allah şərəfinə mədhlər vardı. Kitabın çox hissəsi cadu xüsusiyyətli sehrlərdən ibarətdir. Belə sehrlər guya mərhumu axirət dünyasının dəhşətindən qorumalı və onu o dünyanın səadəti ilə təmin etməli idi. Mərhum axirət dünyasının məhkəməsində Osirisin qarşısında hesabat verirdi. Mərhum üzərində məhkəmə qurulurdu, onun ürəyi çəkilirdi və 42 əsas günah şərh edilirdi. Mərhum günahsız olduğunu sübut etməli idi. Fironlar da axirət dünyası məhkəməsi qarşısında cavab verirdilər. Günah sahibi əjdahaya yem olurdu. Günahsız isə o dünyada əbədi həyat qazanırdı. Artıq o dövrdə günahsız və mömin həyat sürmüş insanların axirət dünyasında əbədi səadətə qovuşması barədə təsəvvür formalaşır.Qədim Misirdə fironun şəxsiyyəti ilahiləşdirilmişdi. Əvvəllər onu allah oğlu, sonra allah adlandırırdılar. Ona yer üzünün allahı kimi sitayiş və itaət edirdilər. Hər bir ictimai etiraz, hökmdara qarşı qiyam dini baxımdan cinayət hesab olunurdu.İncəsənətdə hökmdarın allah oğlu olması müddəası təbliğ edilirdi. Məbədlərdə firona ibadət xüsusi otaqlarda keçirilirdi. Belə otaq «böyük ev» (pir-a) adlanırdı. Bu sözdən də «firon» rütbəsi yaranmışdı. XVIII sülalə dövründə «firon» anlayışı artıq hökmdar mənasında işlədilirdi. Otağın divarlarında fironun həyatını əks edən təsvirlər həkk olunurdu. Bu təsvirlər fironun ilahi mənşəli olmasına dəlalət edirdi. Buna baxmayaraq firon hakimiyyəti dini ehkamların güclü təsiri altında olmuşdur.Dinin geniş təsirinə baxmayaraq, insanlarda «bilik» və onun əhəmiyyəti haqda təsəvvür yaranırdı. Əsas bilik mənbəyi məktəblər idi. Biliklər tətbiqi xüsusiyyət daşıyırdı. Riyaziyyat sahəsində biliklər praktiki tələbatdan doğurdu, yer ölçənlərin və inşaatçıların işini yüngülləşdirməli idi. Sərdabələrdə xüsusi iplə torpaq ölçən adamların şəkli çəkilirdi. Hesab və həndəsə sahəsində sadə biliklərə malik idilər. Dəqiq riyazi hesablama nəticəsində ehram tikmək mümkün idi. Riyazi sahədə ən böyük nailiyyət onluq hesablama sisteminin yaradılması idi. Yazıda 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000 bildirən işarələr tətbiq olunurdu. Hətta milyonu bildirən işarə vardı: bu təəccübdən əllərini qaldırmış adam şəklində təsvir olunurdu.Həndəsə sahəsində müəyyən inkişaf vardı. Misirlilər düzbucağın, yarım bucağın, xüsusilə bərabəryanlı üçbucağın, trapesiyanın və dairənin səthini müəyyənləşdirə bilirdilər. Cəbr sahəsində bir naməlum tənliyi çıxara bilirdilər. Astronomiya sahəsində müəyyən nailiyyətlər əldə edilmişdi. Planeti ulduzdan fərqləndirirdilər, ulduzların xəritəsini cıza bilirdilər. Misirlilər xüsusi təqvim yaratmışdılar. İli hər bir ayı 30 gündən ibarət 12 aya bölmüşdülər. İlin sonunda 5 gün əlavə olunurdu. İl onda 365 gündən ibarət olurdu. Misir təqvim ili tropik ildən dörddə bir sutka geriyə qalırdı. Bu fərq 120 il ərzində bir aya bərabər olurdu. Onlar gecə-gündüzü 24 saata bölürdülər. Su və günəş saatları icad etmişdilər.Təbabət inkişaf tapmışdı. Diş, göz və başqa xəstəliklər müalicə olunurdu. Misir həkimləri insanın anatomiyasına bələd idilər. Meyitin yarılması insan orqanizminin quruluşunu öyrənməyə imkan yaradırdı. Həkim bacardığını edirdi. Həkim xəstəyə baxıb xəstəlik əlamətlərini və müalicə vasitələrini müəyyənləşdirməyi bacarmalı idi. Təbabət etikası mövcud idi. Həkim öz müalicə imkanlarını xəstəyə əvvəldən bildirməli idi və bunu belə deməli idi: «Bu xəstəliyi mən müalicə edə bilərəm, yaxud bu xəstəliyi mən bəlkə müalicə edə bildim, ya da xəstəliyi mən müalicə edə bilmərəm». Cərrahlıq geniş inkişaf tapmışdı.Misir Qədim Şərqin inkişaf etmiş mədəniyyət (sivilizasiya) mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bu sivilizasiyaya mənsub olan dövlət sistemi, iqtisadiyyat, mədəniyyətin müxtəlif sahələri üç min il ərzində öz varlığını saxlaya bilmiş, digər ölkələrə təsir göstərmişdi. Misir Qədim Şərqdə ən uzun ömürlü dövlətlərdən biri olmuşdu.Qədim Misirdə həm bədii ədəbiyyat — nağıllar, hökmdarların öz övladlarına nəsihətləri, fəlsəfi dialoqlar, o cümlədən məşhur«ümidi boşa çıxmışın öz ruhu ilə söhbəti» və s. geniş yayılmışdı.Heykəllər, divar rəsmləri, daş üzərində təsvirlər Qədim Misir üçün səciyyəvi idi. E.ə.VI əsrdə Misir farslar tərəfindən işğal edilmişdir. Onların hökmranlığı e.ə. 405-ci ilə qədər davam etmişdir. E.ə. 332-ci ildə Misir İsgəndər tərəfindən işğal olundu. Onun şərəfinə tikilən İsgəndəriyyə ellin mədəniyyətinin Misirdə, Misir mədəniyyətinin Yunanıstanda yayılmasına səbəb oldu. Burada hündürlüyü 100 metrdən artıq olan, dünyanın yeddi möcüzəsindən biri sayılan İsgəndəriyyə mayakı tikilmişdir. Mənbə: QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ dərsliyi. Bakı, 2009
ISBN 978-9952-8087-1-2Müəlliflər: Dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin “Tətbiqi kulturologiya” kafedrasının müdiri, kulturologiya elmləri doktoru İlqar Həsrət oğlu Hüseynov və kulturologiya elmləri doktoru Nigar Timuçin qızı Əfəndiyeva tərəfindən hazırlanmışdır.
| ['qədim Misir', 'qədim misirlilər', 'Misir mədəniyyəti', 'qədim Şərq tarixi', 'Kulturologiya', 'mədəniyyətşünaslıq'] |
229 | https://kayzen.az/blog/fizika/25569/atom-v%C9%99-atom-n%C3%BCv%C9%99si.html | Atom və atom nüvəsi | gunelb | Fizika | 4 iyun 2020, 09:54 |
2500 il əvvəl qədim yunan filosofu Demokrit hesab edirdi ki, bütün maddələr çox kiçik, bölünməz zərrəciklərdən – atomlardan təşkil olunmuşdur. Yalnız XX əsrdə müəyyən edildi ki, atomlar bölünəndir və daha kiçik zərrəciklərdən təşkil olunmuşdur.
Atomun ən sadə modeli onun kürəcik formasında təsəvvür olunmasıdır. Atomlar maddələrin adı ilə adlandırılır və müxtəlif hərflərlə işarə olunur. Məsələn: hidrogen atomu H, karbon atomu C, oksigen atomu O, dəmir atomu Fe, qızıl atomu Au və s. Atomlar təsvirlərdə müxtəlif rənglərlə göstərilir (a). Bu zaman onları asanlıqla fərqləndirmək mümkündür. Həqiqətdə isə atomların rəngi olmur. Müxtəlif maddələrin atomlarının ölçüləri də müxtəlifdir. Bu müxtəliflik atomun tərkibindəki daha kiçik zərrəciklərin sayından asılıdır.
İngilis alimi E.Rezerford apardığı araşdırmalardan atomun quruluşunun təyini sahəsində mühüm nəticəyə gəlir:• Atom nüvə və onun ətrafında hərəkət edən elektrondan (e) ibarət əlaqəli sistemdir.
Atomun bu quruluşu Günəş və onun ətrafında dövr edən planetlər sisteminə bənzədiyindən atomun planetar modeli adlanır .
Atom nüvəsi proton və neytron adlanan zərrəciklərdən ibarət əlaqəli sistemdir. Proton və neytron kütlələri təqribən birbirinə bərabər zərrəciklərdir. Elektronun kütləsi daha kiçikdir, onun kütləsi neytronun kütləsindən 1838 dəfə azdır. Proton və elektronların mühüm xassəsi onların elektrik yüklərinə malik olmalarıdır. Proton və elektronun elektrik yükləri qiymətcə bərabər, işarəcə əksdir. Belə ki, proton müsbət, elektron mənfi elektrik yükünə malikdir.
Neytron elektrik yükü olmayan zərrəcikdir. Atom bütövlükdə elektrik yükünə malik deyildir, çünki onu təşkil edən müsbət yüklü protonların sayı mənfi yüklü elektronların sayına bərabərdir.
Ən sadə atom bir proton və bir elektrondan ibarət olan hidrogen atomudur. İki proton, iki neytron və iki elektrondan ibarət əlaqəli sistem helium atomudur.
İon. Atomlar elektron itirmək və ya özünə əlavə elektron birləşdirmək xassəsinə malikdir. Atomdan elektron ayrılması və ya özünə əlavə elektron birləşdirməsi nəticəsində yaranan zərrəcik ion adlanır. İonlar müsbət və mənfi olur. Atom əlavə elektron birləşdirdikdə ondakı elektronların sayı protonların sayından artıq olur.
Nəticədə mənfi yük müsbət yükdən çox olduğundan atom mənfi iona çevrilir. Əksinə, atomdan elektron ayrıldıqda ondakı mənfi yüklərin miqdarı azalır, müsbət yüklərin miqdarı isə dəyişməz qalır və atom müsbət iona çevrilir. Müəllif: Mirzəli Murzuqov, Rasim Abdurazaqov, Rövşən ƏliyevMənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün Fizika fənni üzrə Dərslik
| ['atom', 'atom nədir', 'atom nüvəsi', 'neytron nədir', 'neytron', 'hidrogen atomu', 'İon'] |
230 | https://kayzen.az/blog/edebiyyat/25571/ya%C5%9Famaq-g%C3%B6z%C9%99l-%C5%9Feydir,-qarda%C5%9F%C4%B1m.html | Yaşamaq gözəl şeydir, qardaşım | gunelb | Ədəbiyyat | 4 iyun 2020, 09:53 |
XX əsr dünya ədəbiyyatının ən böyük şairlərindən olan Nazim Hikmət təkcə türk xalqının deyil, bütün Şərq xalqlarının poeziyasına misilsiz təsir göstərib, şeirdə yeni yollar açmış novator sənətkar, əsrin klassikidir. O, özünün romantik ruhlu, coşqun pafoslu, dərin məzmunlu əsərləri ilə müasir türk ədəbiyyatının inkişafına böyük təkan verib. Nazim Hikmət həm mübariz ictimai xadim, həm də istedadlı şair və dramaturq idi. Lakin poeziya onun yaradıcılığının ana xəttini, istedadının ən qüvvətli istiqamətini təşkil edirdi.
Nazim Hikmət 1902-ci il yanvarın 15-də Selamik şəhərində dünyaya göz açıb. O, 1918-ci ildə İstanbulda Hərbi Dənizçilik məktəbinə daxil olub. Həmvətənlərinin acınacaqlı həyatını kiçik yaşlarından hiss edərək Türkiyənin xarici müdaxiləçilər tərəfindən işğalı əleyhinə şeirlər yazdığı, inqilabi hərəkata qoşulduğu üçün 1919-cu ildə məktəbdən xaric edilib. Bütün yaradıcılığını xalqının azadlığı, xoşbəxt həyatı uğrunda mübarizəyə həsr etdiyi Vətənini, xalqını sevdiyinə görə şair iztirablı, tufanlı, qasırğalı bir həyat yolu keçib, fasilələrlə ömrünü məhbəslərdə keçirib, qürbətdə yaşamağa məcbur olub.
Şair şeirlərinin birində bunu belə ifadə edib.Bağlısan deyə ölkənə,
Dünyaya, insana,
Ya boğazdan asılarsan
Ya atılarsan zindana.
Şairin «Sərvlikdə” adlı ilk şeiri 1918-ci ildə „Yeni məcmuə” jurnalında dərc olunub. 1921-ci ildə Moskvaya gələrək Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində oxuyub. 1924-cü ildə Ankaraya qayıdıb və həbs edilib. Bir müddət sonra azadlığa çıxaraq qəzet və jurnalda çalışıb. 1925-ci ildə qiyabi olaraq 15 il həbsə məhkum edilən Nazim Hikmət 1927-ci ildə yenidən gizli yolla Moskvaya gəlib. Onun 1926-cı ildə yazdığı ilk poeması “Neft dünyasına səyahət” Bakı neftçilərinə həsr olunub. Bir il sonra ilk dəfə Bakıya gəlir. Bakını, Xəzəri görəndə ona elə gəlib ki, mühacirliyi yarıb öz doğma diyarına qayıda bilib. Özünə doğma bildiyi bu diyarda unudulmaz anlarını yaşayıb.
Şairin 1928-ci ildə ikinci Vətəni saydığı Azərbaycanda ilk kitabı — »Günəşi içənlərin türküsü” nəşr olunub. Nazimə həsr olunmuş ilk məqaləni də Bakıda dövrün görkəmli tənqidçisi Əli Nazim yazıb. Məqalə «Günəşi içirik… günəşlənirik” adlanırdı. Əli Nazim böyük türk şairinin çağdaş Azərbaycan şeirinə göstərdiyi təsiri xüsusi vurğulayıb.Onun şeirləri içərisində xüsusi yer tutan „Bayram oğlu”, “Arpa çayının iki yanı”, „Xəzər”, “Neftə doğru” əsərlərinin mövzusu Azərbaycanla əlaqədardır. 1929-1932-ci illərdə yazdığı „835 misra”, “Baron-3”, „1+1=1”, “Səsini itirmiş şəhər” kitabları, „Jakonda” və “Berinci özünü niyə öldürdü” mənzum romanı ilə imperializmin müstəmləkə siyasətinə qarşı çıxıb. 1936-cı ildə yazmış olduğu „Alman faşizmi və irqçiləri” adlı məqaləsində şair faşizmin dünya azadlığı iddialarını ifşa edir, bütün mütərəqqi bəşəriyyəti insanlığın bu qəddar düşmənlərinə qarşı mübarizəyə çağırıb. Həmin il şairin Türkiyədə sonuncu şeirlər kitabı — “Şeyx Bədrəddin haqqında dastan” nəşr olunub. Dastanda orta əsrlərdə türk tarixində baş vermiş kəndli hərəkatından bəhs edir.
Nazim Hikmət 1938-ci ildə saxta bir ittihamla yenidən həbs olunub və 28 illik məhbəs cəzasına məhkum edilib. Həbsxanada məşhur „İnsan mənzərələri” epopeyasını, “Həbsxanadan məktublar” silsiləsini, „Məhəbbət əfsanəsi”, “Yusiflə Züleyxa” pyeslərini və başqa dəyərli əsərlərini yazıb. 1950-ci ildə əfv edilərək azadlığa buraxılan Nazim Moskvaya köçüb. Bu dövrlərdə „Türkiyədə”, “Qərib adam”, „İvan İvanoviç vardımı, yoxdumu” bir çox şeir və poemalarını, dramaturgiyaya dair məqalələrini qələmə alıb.
Nazim Hikmət həm də istedadlı nasir idi. “Romantika” romanı onun çox qüvvətli nəsr əsəridir. Romanda Nazim Hikmətin inqilabi fəaliyyəti, Moskvada təhsil alması, yaşamağın gözəl olduğunu bilən və onun gözəlləşməsinə can atan insanların mübarizəsi əksini tapıb. Ədibin romanı əsasında „Yaşamaq gözəldir, qardaşım” filmi çəkilib.
Böyük ədibin yaradıcılığında dram əsərləri də mühüm yer tutur. Onun pyesləri dəfələrlə Azərbaycan teatr səhnəsində tamaşaya qoyulub.
Şair ikinci dəfə Bakıya 30 il sonra gəlib. Öz məmləkətindən sonra heç bir torpaq ona Azərbaycan qədər doğma olmayıb. Nazim Türkiyənin ətrini bizə yetirən, canımız qədər doğma olan türk dilini ölümsüz şeirləri ilə bizə çatdıran milli ruhlu, qüdrətli şairdir. Şair Bakını İzmirə bənzədirdi. Ona görə də Bakı, Xəzər haqqında təsirli şeirlər yazardı. Bakı həm də şairə ona görə doğma gəlirdi ki, burada onun şeirlərini saatlarla, doymadan dinləyəcək geniş dinləyici kütləsi, qiymət verə biləcək şair, yazıçı, bəstəkar, alim dostları, bütün Azərbaycan xalqı vardı.
Görkəmli bəstəkarımız Arif Məlikovun Nazim Hikmətin librettosu əsasında yaratdığı “Məhəbbət əfsanəsi” baleti dünyanın bir çox ölkələrində tamaşaya qoyulub. Heykəltəraş Münəvvər Rzayeva şairin büstünü, Toğrul Nərimanbəyov və başqa rəssamlar portretini yaradıblar.
Şair həyatının son günlərində Vətəndə olmaq, öləndə Anadolu məzarlığında — məzar daşı da istəməyərək, uca bir çinarın altında uyumaq arzulayıb. Ancaq şair doğulduğu torpaqdan çox uzaqlarda, qürbət diyarda — Moskvada 1963-cü il iyunun 3-də Vətən həsrəti ilə əbədiyyətə qovuşub.
Məşəqqətli, qasırğalı bir həyat yolu keçmiş Nazim Hikmət insan dünyasının zənginliyini, duyğu aləminin incəliklərini, həyatın mürəkkəbliyini, dünyanın təzadlarını bütün dolğunluğu ilə əks etdirə bilən və türk şeiri tarixində əbədiyaşar qalacaq korifey bir sənətkardır.
| ['Nazim Hikmət', 'şair Nazim Hikmətin həyat və yaradıcılığı', 'Nazmin Hikmətin əsərləri', 'Nazim Hikmətin həbs həyatı'] |
231 | https://kayzen.az/blog/u%C4%9Fur/25564/u%C4%9Fur-n%C9%99dir.html | Uğur nədir | gunelb | uğur psixologiyası | 3 iyun 2020, 00:30 |
“Uğur nədir?”, “necə əldə olunur?”, “nədə uğur qazanmaq mümkündür?”, “uğursuzluq nədir?” kimi suallar, yəqin ki, sizi də düşündürür.
Hər kəs dayanmadan uğurdan danışır, uğur əldə etməyin yolları haqqında kitablar oxuyur, treninqlərə qatılır. Hətta bu yolda müəyyən sertifikatlar belə alır. Sən də haqlı olaraq “uğur”un nə olduğu haqda düşünürsən, bununla zehnin məşğul olur. Elə deyilmi? Əvvəlcə onu təəssüflə qeyd edim ki, “uğur” dedikdə əksər şagird, tələbə, müəllim və valideynlərin ağlına ilk olaraq dərs və imtahan gəlir. Yəni uğur qazanan biri və ya ideal gənc dərslərini yaxşı oxuyan və imtahanlardan yüksək nəticələr əldə edəndir. Cəmiyyətdə belə bir təsəvvür formalaşmışdır.
Bəs görəsən, sosial həyatdan qopmuş, dostları, qohumları və yaxınları ilə qaynayıb qarışmayan, ailəsinə hər hansı köməklik göstərməyən, dərs çalışmaqdan başqa hər hansı bir zövqü olmayan, tək hədəfi imtahanlarda yüksək bal toplamaq olan biri nə qədər uğur qazanmışdır və ya nə dərəcədə ideal gəncdir?
Sabah məktəb və dərslər qurtardıqdan sonra həmin ideal gənc nə edəcək, nəylə təsəlli tapacaq, cəmiyyətə necə inteqrasiya olacaq? Bütünü ilə sosial mühitdən uzaq qalmış, baba-nənəsini, qohum-əqrəbasını sevməyən, axtarmayan və onları ziyarət etməyən biri...Sadəcə dərs çalışılır, sadəcə imtahanlarda uğur qazanılır?
Və ya sadəcə imtahanı qazanmaq üçün çalışırlar? Çalışmaq bununla məhduddur?
Buradan üzümü gənclərə tutaraq soruşmaq istəyirəm: “Sən də belə biri olmaq istəyərdin?”
Dərs və imtahan, həyata hazırlanarkən keçilməsi lazım olan bir mərhələdir sadəcə. Məqsəd halına gətirməmək lazımdır.
Qrammatikadan bütün testləri həll etdiyi halda tərcümeyi-halını belə yaza bilməyən, ədəbiyyatla bağlı bütün sualları cavablandırdığı halda bir şeirdən zövq almayan, riyaziyyatdan ən çətin misalları həll etdiyi halda marketdə bəsit bir hesabın içindən çıxa bilməyən, çox şey bilən, ancaq bildiyini həyatda tətbiq edə bilməyənin harası idealdır?
İnsanın sosial həyatı da olmalıdır. Ailədən və qohumlardan qopmamalıdır. Xüsusən də ailə dəyərlərinin pozulmağa doğru üz tutduğu bu dövrdə...
Dünya sadəcə sənə aid olmadığı kimi, həyat da sadəcə səninkindən ibarət deyildir. Bir ailən, qohumun, qonşun var, daha doğrusu, bir cəmiyyətin içində yaşayırsan; bir xalqa mənsubsan və böyük insanlıq ailəsinin bir üzvüsən. Sənin onlara qarşı da məsuliyyətlərin var. Sadəcə almağı deyil, verməyi də düşünmək lazımdır.
Ata-ananla söhbət etməli, qardaş-bacınla oyun oynamalı, baba-nənəni ziyarət etməli, onların əllərindən öpməlisən. Dərsə gəlməyən yoldaşını axtarmalı, dərdi varsa paylaşmalı, təsəlli etməli, əlindən gəlirsə həll etməyə çalışmalısan.
Kasıblara əl tutmağı, yıxılanın əlindən tutaraq qaldırmağı bacarmalısan. Kədərli insanların kədəri ilə dərdlənməli, ağlayan uşaq gördükdə “nə etsəm təsəlli tapar” deyə düşünməlisən. Xüsusən, “bu qış günlərində, görəsən, üşüyən uşaq varmı?” deyə düşünməli, hətta tələbə yoldaşlarınla belə uşaqlar üçün lazım olan geyim, istilik, oyuncaq və s. kimi şeyləri onlar üçün təşkil edə də bilərsiniz. Axı siz bu günün tələbəsi, sabahın isə hər hansı bir vəzifədə çalışan məmuru olacaqsınız. İndidən empatiya qurmağı, yaxşılıq etməyi, yardım əli uzatmağı öyrənməyiniz lazımdır.
Bəli, sevdiklərin üçün, xeyirxah işlər üçün, lazım gəlsə, yuxundan, rahatçılığından, əyləncəndən, cibxərcliyindən vaz keçə biləsən, fədakarlıq edəsən. İnsan olmaq bunu tələb edir.
Gəzməli, əylənməli, idmanla məşğul olmalısan. İctimai və mədəni fəaliyyətlərə qatılmalısan. Yaxşı bir musiqi dinlədiyində, gözəl şeir oxunduğunda ondan zövq ala bilməlisən. Bir çiçəyin ətri, bir quşun cikkildəməsi, bir pişiyin sənə sığınması xoşbəxt etməlidir səni.
Həyatın mərkəzinə özünü qoyan, mənfəəti üçün hər şeyi edən, hamıya yuxarıdan baxan eqoist birinin nəinki cəmiyyətə, heç özünə də faydası olmaz. Heç kim səmimi olaraq onu sevməz. Bəlkə bir mənfəəti üçün üzünə gülənlər ola bilər, amma heç vaxt həqiqi dostu olmaz. Belə biri necə xoşbəxt ola bilər?
Çalışmaq deyərkən bunlar da başa düşülməli, uğur deyildikdə bunları da anlamalısan.
Təbii ki, dərslərini ehmal etmədən, təbii ki, imtahanda uğur qazanmaqdan vaz keçmədən...
Məktəbdən, universitetdən kənar uğurlar da vardır. Məsələn, iş həyatında, ictimai həyatda, fərqli qabiliyyətlərdə və s.
Öz işində sıradan biri olmaq yerinə, ən yaxşısı olmaq, özünü hər zaman yeniləmək, inkişaf etdirmək, həmkarlarına nümunə olmaq, üfüq açmaq, əsər vermək, kəşflər etmək, yeni icadlar tapmaq...
İctimai həyatda önə çıxmaq, könüllülərin fəaliyyətində yer almaq, sosial xidmətlərdə iştirak etmək, xeyirxah işlərə qabaqcıllıq etmək...
Hobbilərinə vaxt ayırmaq, bacarıqlarını üzə çıxarmaq, kurslara getmək, fərdi inkişafa vaxt ayırmaq...
Əsas odur ki, istə və çalış...
Ən böyük uğur və ən ideal gənc dərsləri ilə yanaşı, insani keyfiyyətlərdə də öndə olandır.
Sən də varsansa bu yolda, haydı, buyur. Yol səni, cəmiyyət də uğurunu görmək istəyir. Müvəffəqiyyət nədir bilirsənmi?Mənbə: irfandergisi.com
| ['uğur', 'uğur nədir', 'uğurlu olmaq', 'uğur psixologiyası', 'uğur qazanacağınıza inanın', 'uğur fəlsəfəsi', 'imtahan həyəcanı'] |
232 | https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-tarixi/25551/ba%C4%9F%C4%B1rovun-xidm%C9%99ti-niy%C9%99-imam-mustafayevin-ad%C4%B1-il%C9%99-ba%C4%9Flanmal%C4%B1d%C4%B1r.html | Bağırovun xidməti niyə İmam Mustafayevin adı ilə bağlanmalıdır? | gunelb | Azərbaycan tarixi | 3 iyun 2020, 00:24 |
Sovet Azərbaycanında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qəbul olunması İmam Mustafayevin adı ilə bağlayırlar. Bu günə qədər bizə təbliğ olunurdu ki, guya Azərbaycan dilinin dövlət dili statusunun qazanılmasının müəllifi məhz İmam Mustafayevdir.
Həqiqət isə necədir?
Halbuki, 1937-ci il 14 mart tarixində qüvvəyə minmiş və Mir Cəfər Bağırovun rəhbərliyi altında hazırlanmış Azərbaycan SSR konstitutsiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili olması 151-ci maddədə göstərilir. Bu konstitutsiyada Azərbaycan dilinin respublika ərazisində bütün dövlət müəssisələrində və yazışmalarında tətbiq olunmasi təsbit olunur.
İndi sual olunur: “Niyə görə M.C.Bağırovun xidmətini İmam Mustafayevin ayağına yazırlar?”.
1958-ci ildən başlayaraq Anastas Mikoyanda İmam Mustafayevə qarşı artıq müəyyən neqativ fikir yaranmışdı. Kreml İmam Mustafayevin rəhbərliyinin ilk dönəmində M.C.Bağırova qarşı onun apardığı «Səlib » yürüşünə yüksək qiymət verirdi. Xüsusən də onun M.C.Bağırova qarşı üzəduranlar dəstəsinin təşkilində ki, fəaliyyəti Xruşşov-Mikoyan cütlüyü tərəfindən çox bəyənilmişdi. Bunu biz bariz şəkildə 1954-cü il fevral ayının 12-də Bakıda keçirilən Kommunist partiyasının qurultayının protokollarında daha aydın görürük. Bəs nəyə görə 1958-ci ildə Xruşşov-Mikoyan cütlüyünun İmam Mustafayevə münasibəti kəskin dəyişmişdi?
Burada mərhum yazıçımız Mirzə İbrahimov faktoru var idı. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədri kimi məhz o, 1937-ci il Azərbaycan SSR konstitutsiyasının 151-ci maddəsinə əsaslanaraq dövlət yazışmalarında və tədbirlərində Azərbaycan dilinin tətbiqinin vacibliyini göstərmişdi. Bax, M.C.Bağırovu güllələsələr də Xruşşov-Mikoyan cütlüyünü hiddətləndirəndə o idi ki, niyə ondan qalma pozitiv milli baxışlarının daşıyıcıları hələ də Azərbaycan siyasi rəhbərliyində təmsil olunmuşdular. Bunu İmam Mustafayevə bağışlaya bilmirdilər.Nikita Xruşşov İmam Mustafayevə tənə edərək bildirirdi ki, “biz sizi ona görə Azərbaycana rəhbəri qoyduq ki, M.C.Bağırovun fikir və baxışlarına bağlı olan hər kəsi Azərbaycan siyasi rəhbərliyindən uzaqlaşdırın və təmizləyin.
Bu, o dövr ki, Kremlin siyasi emisarları üçün həyəcan siqnalı idi.
Ona görə də İmam Mustafayev vəzifədən azad olunur və M.İbrahimov Azərbaycan SSR-i Ali Sovetinin sədri vəzifəsindən uzaqlaşdırılır, Sadıq Rəhimov isə Azərbaycan SSR-i Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsindən çıxarılır. Həqiqətən də M.İbrahimov olduqca milli adam idi. Biz bunu sovet erməni ədəbi elitasına qarşı M.C.Bağırovla M.İbrahimovun birgə mübarizələrində görürük.
Aşağıdakı sənəd dediklərimizin təsdiqi üçün böyük tarixi əhəmiyyət daşıyır.
Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabı ilə bağlı yazışma1946-cı ildə Ermənistan Dövlət Nəşriyyatı Marietta Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabını nəşr edib. Ermənistanda və Moskvada ermənilər və ermənipərəstlər tərəfindən rəğbətlə qarşılanan bu kitabın Azərbaycanda da oxucuları az olmamışdır. Bəziləri “əsərdə tarixi hadisələr və faktlar kobud şəkildə təhrif olunur” desələr də, etiraz səslərini qaldırmayıblar. Yalnız Mircəfər Bağırov susa bilməyib və Marietta Şaginyanın daşnak baxışlarını alt-üst edib.
M.C.Bağırovun Kremlə, ÜİK(b)P MK-nın katibi A.A.Jdanova göndərdiyi rəsmi məktubunu bütünlüklə oxucuların diqqətinə veririk. ÜK(b)P MK-nın katibi yoldaş A.A.Jdanova
1946-cı ildə Yerevanda Marietta Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabı nəşr edilib. Məlumat verməyi zəruri sayırıq ki, bu kitabda çoxlu sayda kobud siyasi səhvlərə yol verilib, tarixi həqiqətlər təhrif edilib. Mahiyyət etibarı ilə kitab Sovet Zaqafqaziyası xalqlarına şər-böhtanla doludur.
Bunun təsdiqi kimi bir neçə xarakterik seçməni diqqətinizə çatdırırıq:
1927-ci ildə qələmə aldığı “Sevan gölü” oçerkində müəllif Sovet Zaqafqaziyası xalqlarını tarixi baxımdan yorulmuş, qocalıb əldən düşmüş, məhvə məhkum olunmuş kimi təsvir edir:
“Zaqafqaziyalılar – qədim, yorğun, ömrünü başa vurmuş, min illərdən sonra sümükləri nazilmiş və ətrafları zəifləmiş bir xalqdır. Bu həqiqət qədim, narahat keçmişindən yorulmuş xalq olan ermənilər üçün də keçərlidir. Günəşin istisindən və tarixi qocalıq ucbatından buradakı tənbəllik malyariya xəstəliyi kimi yoluxucu və güclüdür. Heç kim könüllü şəkildə bədən tərbiyəsi ilə məşğul olmur. Amma mütləq balaca ordu, təlimlər, manevrlər, düşərgə həyatı, marş-paradlar, yaxınlıqda isə təbilin sədaları altında pioner yürüşü – bütün bunlar ermənilərdən ötrü bir növ xəstə bellərinə bağladıqları qalın kəmər rolunu oynayır”. (s.128)
İnqilabdan neçə illər keçsə də, Şaginyan Zaqafqaziyanın hər tərəfində yalnız xarabalıqlar, geridə qalmış, vəhşi həyat görür. Misal üçün, Şaginyanın fikrincə, “1926-cı ildə Dağlıq Qarabağ yiyəsiz, dağıdılmış kasıb bir ölkəni xatırladır. Burada qazanc çox aşağıdır, kənd təsərrüfatı heç bir gəlir gətirmir, acından ölməkdən qorxan kəndlilər isə şəhərlərə qaçırlar”.
Dağlıq Qarabağın keçmişini, erməni təhkimliləri – məliklər dövrünü isə M.Şaginyan xüsusi şövqlə və məhəbbətlə təsvir edir. Erməni məliklərini-mülkədarlarını bu torpağın ağıllı, alicənab sahibləri kimi tərifləyib göylərə qaldıran və ideallaşdıran Şaginyan yazır:
“…Bu məliklər xəyalpərəst və qürurlu gürcü knyazlarına bənzəmirlər. Doğma Qarabağına qayıdan yüksək çinli yaşlı erməni əynindəki Nikolay şinelini çıxarıb, xırmana baş çəkir, taxıldöyəni işlədir, gecələr də hamı kimi Qarabağın köhnə “qara damında” yatır (pəncərəsiz, yalnız baca yeri olan qara koma). (s.226) Yəni, generalın təmiz yatağında...”
Dağlıq Qarabağı “erməni ölkəsi” (s.224), “Ermənistanın zadəgan parçası” (s. 225) elan edən Şaginyan hansı səbəbdənsə erməni-azərbaycanlı davasını yada salmağı lazım bilir. Müəllif o davanı dağıntıların qalıqları, guya Şuşanın erməni məhəlləsində “hansısa xəndəkdə” (s.254) öz gözlərilə gördüyü “qara qana bulaşmış qadın saçları” (s.254) ilə bəzəyir.
Qarabağda azərbaycanlılarla ermənilərin münasibətlərini təsvir eləyən Şaginyan onları qarşı-qarşıya qoyur, tarixi həqiqətləri təhrif edir, “ermənilərin ölkənin kasıb iqtisadiyyatını qanları bahasına dirçəltdiyini”, azərbaycanlıları da “sürətli mədəni inkişafa” (s.252) cəlb etdiklərini sübuta yetirməyə çalışır.
Azərbaycanlıların ünvanına belə təhqiramiz ifadələrlə kifayətlənməyən müəllif daha sonra onların Dağlıq Qarabağın iqtisadiyyatında mənfi rol oynadıqlarını iddia edir. Şaginyan Dağlıq Qarabağda maldarlığın zəifləməsinin səbəbini “köçəri-müsəlmanların” iranlılarla tamahkar ticarət sövdələşmələrinə getməyində görür. Guya onlar İrandan “xəstəliyə yoluxmuş heyvanları” gətirərək, bununla da Dağlıq Qarabağda sağalmaz taun xəstəliyini yayıblar.
Azərbaycan xalqına gerilik və kobudluq xüsusiyyətlərini “yapışdıran” Şaginyan onun mədəni tarixinə aid faktları da təhrif edir. Şaginyanın iddiasına görə, XVI əsrin dahi Azərbaycan şairi Füzuli öz əsərlərini yalnız ərəb dilində yazmışdır (s.292). Hamıya məlumdur ki, Füzuli Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafındakı xidmətləri ilə məşhurdur və özünün yalnız bir neçə elmi əsərini ərəb dilində qələmə almışdır.
Şaginyanın qənaətinə görə, Azərbaycan aşıqları və xanəndələri azərbaycanlı sənətkarların deyil, fars şairlərin qəzəllərini oxuyurdular (s.253). Azərbaycanlı aşıq və xanəndələrin yaradıcılığının Azərbaycan poeziyası ilə sıx bağlı olduğu, onların heç vaxt fars dilində mahnı və qəzəl ifa etmədikləri danılmaz həqiqətdir.
Müəllifin çadra ilə bağlı düşüncələri isə Azərbaycan qadını üçün olduqca ürəkbulandırıcı və təhqiramizdir.
“Çadra ehtiras yaradan atributdur. Onun formasız qara rəngi, örtüyə bürünmüş bədənin qırçınlar altında zəif tərpənişi – əsrlər boyu beyinlərə yeridilmiş son dərəcə mürəkkəb kompleksdir. Bədənin çadra altındakı hərəkətində heyvanın atavist davranışının müəyyən əlamətləri sezilir. Yəni, zəif cinsi təpikləmək və tapdalamaq tələbatı, heyvani sahiblik hissi – mənimkidir, deməli, gizli, qapalı, bürünmüş olmalıdır. Bu isə heyvana xasdır və Zaqafqaziya xalqları arasında geniş yayılmış homoseksualizmin psixoloji yöndən əsaslandırılmasıdır” (s.257).
Daha sonra:
“Əgər adam evin ən böyük sərvətidirsə, deməli, müsəlman daha çox uşağa sahib olmalıdır. Arvadların sayı məhz uşaq doğuşlarını artırmaqla bağlıdır. Eyni prinsipə çoban sürünün sayını artırmaq üçün əməl edir!” (s.257)
Bunlarla yanaşı, Şaginyanın Avropanın və Amerikanın qarşısında yaltaqlığını və qulluq göstərməyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Dağlıq Qarabağın təbii sərvətlərindən danışarkən, onları Amerikanın təbii sərvətlərilə müqayisə edən müəllif yazır:
“Pulsuz elektrik enerjisi, istifadəsız qalmış insan enerjisi, meşələrin çoxluğu və ölkənin bənzərsiz kurort göstəriciləri. Bütün bunlar bir-birinə uyuşub və yanaşı durublar. Bunları görən amerikalı qibtə hissi ilə belə deyərdi: “sadalananlardan bəziləri bizdə də var. Varlı Qərb ştatlarında, şiş qayalı dağlarda: ecazkar təbiət, hava, meşə, havayı enerji. Amma orda ən başlıcası yoxdur, o olmadan isə ölkəni canlandırmaq, onu gerilikdən və vəhşilikdən çıxarmaq çox çətindir”.
Ən başlıca nədir? Pul? Axı amerikalıların pulu kifayət qədərdir. Yox, о, başqa cavabı verərdi və həmin cavab bizim üçün gözlənilməz olardı: “artıq bir nəfər yoxdur ki, işin başına keçsin”. Məhz həmin “artıq” adamlar, işləməyi arzulayanlar Qarabağda kifayət qədərdir” (s. 228-229)
Özünün Dağlıq Qarabağa səyahəti zamanı hər şeyin yaxşı və xoşagələn olduğunu yazan müəllif beynində Avropada gördükləri hər şeylə assosiasiya yaradır. “Avropanın yumşaq yağışı. Belə yağışlar Avropanın orta zolağında, Bavariya İsveçrəsində, Tirolda, Avstriyada olduğu kimi, Dağlıq Qarabağda da tez-tez qəmli, ildırımsız yağır və tez də kəsilir”.(s.255). “Torpağın mədəniyyəti öz əksini nəfəsin təmizliyində tapır. Bu hal az qala saflaşdırılmış havası olan Avropada xüsusilə nəzərə çarpır” (s.227).
Marietta Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabından bunlara bənzər çoxlu misallar gətirmək mümkündür. Sadəcə “Erməninəşr”in əksəriyyəti 20-25 il bundan əvvəl yazılmış bu oçerkləri 1946-cı ildə təzədən çap eləməsinin səbəbi aydın deyil. Görünür, bu işi ifşa olunmuş xalq düşmənlərinin – azərbaycanlı, erməni və gürcü millətçilərinin güclü təsiri altında yerinə yetiriblər. Bu isə mahiyyət etibarı ilə anqlosaksların, eləcə də Vətənimizin digər düşmənlərinin sovet xalqlarının əleyhinə apardıqları murdar şər-böhtan və təxribatçı əməllərindən heç nə ilə fərqlənmir.
Bu kitabın satışdan yığışdırılmasını zəruri hesab edirik.
Əlavə: Marietta Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabı.
Azərbaycan K(b)P) MK-nın katibi M.C.Bağırov
21 iyul 1947-ci il № 139
Bakı ş. Azərbaycan K(b)P) MK-nın katibi yoldaş M.C.Bağırova
Bu gün poçt vasitəsilə Marietta Şaginyandan məktub almışam.
Həmin məktubu Sizə göndərərək, göstərişinizi gözləyirəm.
Mirzə İbrahimov
“ 5 “ iyun 1947-ci il.
SURƏTİ
Yoldaş İbrahimov! Ermənistanda mən öz kitabımı bir daha diqqətlə oxudum və gördüm ki, Siz tamamilə haqlısınız. Kitabda təkcə Azərbaycan üçün deyil, həm də Ermənistan üçün xoşagəlməz, təhqiramiz, əsəbi yerlər vardır. Bu məsələ ilə bağlı Ermənistan K(b)P MK-nın birinci katibinin yanında olmuşam. Onunla nə edəcəyimizi müzakirə elədik. Mən kitabın satışdan yığışdırılmasını xahiş elədim, amma bu, yeni kitabım üçün çox ağır nəticələrə gətirib çıxara bilər. Çünki bu halda Moskva onun çapını dayandırardı. Biz kitabı sökmək və 5 yerini təzədən çap etmək qərarına gəldik. Dağlıq Qarabağla bağlı birinci səhifəni originalda olduğu kimi saxlamaq, “Qara kisə” məqaləsindən iki səhifəni bərpa eləmək. Bundan başqa, mən Ermənistan qəzetinə məqalə yazaraq, onun sonunda kitabıma toxunmuş, orada bir neçə qəbulolunmaz və yanlış yerləri aradan qaldırmadığıma görə böyük səhvə yol verdiyimi etiraf eləmişəm. Əgər yoldaş Bağırov arzu edərsə, oxşar məqaləni “Бакинский рабочий” qəzeti üçün də yazaram. Əvvəlcə belə bir səhvin baş verdiyini izah edərəm, sonra isə kitaba gözə üzr istəyərəm.
Ermənistanın Ədəbiyat və naşriyyat üzrə baş idarəsi yanlış yerləri düzəldilənə qədər kitabın satışını dayandırmaq barədə əmr verib. Biz yalnız xoşagəlməz hissələri düzəltdik, amma Şuşa ilə bağlı yerləri saxlamalı olduq. Çünki o zaman bütün kitabın sökülüb təzədən yığılması lazım gələrdi. Amma girişdə qeyd etmişəm ki, kitabda Azərbaycan və Gürcüstan təsadüfən və yersiz təqdim olunub.
Kitabı yenidən oxuyarkən özüm də dəhşətə gəldim. Bəlkə də onun çap olunmaması üçün həyatımın qalan hissəsini qurban verərdim. Bu məsələdə redaktor da olmazın əziyyətlər çəkib. Sizin Aqbalyana xəbərdarlıq etdiyinizi demişdim, amma təəssüflər olsun ki, heç bir tədbir görmədilər.
Salam göndərirəm: М. Şaginyan.
26.V-1947. Bu dəfə M.Bağırov M.Şaginyan haqqında L. Beriyaya yazır.
Fond № 1, siyahı № 168, iş № 2, səh. 40
“SSRİ Nazirlər Sovetinə, L.P.Beriya yoldaşa”
M.Şaginyanın 1946-cı ildə Ermənistan Dövlət Nəşiriyyatı tərəfindən buraxılmış “Sovet Zaqafqaziyası” kitabının bir nüsxəsini tanışlıq üçün sizə göndərirəm.
Bununla birlikdə həmçinin həmin məsələ ilə əlaqədar Jdanov yoldaşa göndərdiyim məktubumun surətini, eləcə də Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini M. İbrahimovun ünvanına M.Şaginyanın və mənim adıma qoşma məktubun surətlərini Sizə göndərirəm”.
Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi M. Bağırov
1 noyabr 1947-ci il, N 217”. Daşnaklara münasibətdə həmişə M.Bağırovun mövqeyini müdafiə edən Lavrenti Pavloviç Beriya öldürüldükdən sonra, M.Şaginyan barəsində məktublar M.Bağırova qarşı çevrildi. 1956-cı ilin yazında SSRİ-nin Baş prokuroru Bakıda M.C.Bağırovun məhkəmə iclasında M.Şaginyanın müdafiəçisi rolunda idi.
Rudenko: — Müttəhim Bağırov, 1947-ci il Nizami təntənələrində Şaginyan Mariettanı qəbul etməyib, hələ üstəlik, onu təhqir etmişdiniz. Nə üçün?
Bağırov: — O, mənimlə görüşmək istəyirdi, lakin əsərlərində Qarabağa, Naxçıvan torpağına göz dikdiyi üçün, onun qəbulla bağlı xahişini rədd etdim.
| ['Azərbaycan dili', 'Azərbaycan dili dövlət dili', 'dövlət dilimiz', 'Mircəfər Bağırov'] |
233 | https://kayzen.az/blog/kino/25561/filml%C9%99rin-t%C9%99snifat%C4%B1-nec%C9%99-apar%C4%B1l%C4%B1r.html | Filmlərin təsnifatı necə aparılır? | gunelb | Kino | 1 iyun 2020, 11:22 |
Dünya praktikasında bununla bağlı xüsusi qaydalar var, bizdə isə bu işi TV-lər özləri görürlər
Amerika Kino Assosiasiyası valideynlər üçün övladlarının filmlərə baxışını müəyyənləşdirmək üçün kateqoriyalar təyin edib. Belə ki, 13+,16+ və 18+yaş kateqoriyaları üzrə filmləri müəyyənləşdirən sistem ekran əsərlərinin yaxşı və ya pis olacağı barədə öz üzərinə tənqid funksiyasını götürmür. Sadəcə, uşaq gözü üçün filmin potensial təhlükəsini müəyyənləşdirir. ABŞ, Avropa ölkələri, o cümlədən qonşu Türkiyə və Rusiyada istehsal etdikləri və ölkəyə idxal olunan filmləri yaş kateqoriyası üzrə müəyyənləşdirən sistem fəaliyyət göstərir. Sistemə görə «Yaş məhdudiyyəti yoxdur», «Yeniyetmələr üçün məhdudiyyət. 11 yaşdan 13 yaşa qədər», «16 yaşa qədər», «17 yaşlı yeniyetmələr üçün», «18 yaşdan yuxarı insanlar üçün» və s. kateqoriyalar müəyyənləşib. Belə ki, hər bir kinofilm üçün xüsusi komissiya yaradılır və çəkiliş qrupunun məhsuluna baxış keçirilir. Baxışdan sonra səsvermə nəticəsində filmin hansı kateqoriyaya aid olması müəyyənləşdirilir. Ekran əsərinin prodüserləri komissiya ilə razılaşmayanda apelyasiya verə bilərlər. Bu zaman təkrar komissiya yaradılır və 14 və ya 18 nəfərin iştirakı ilə keçirilən iclasda film yenidən müzakirəyə çıxarılır. Qərardan sonra film prodüserlərin qərargahına göndərilir. Daha sonra yaradıcı heyət özü qərar çıxarır: ya həmin səhnələri kəsib atmalı olurlar, ya da komissiyanın rəyi ilə razılaşmaq məcburiyyətində qalırlar. Bəs bizim ölkəmizdə vəziyyət necədir? Daha çox ekrana, internetə meyl göstərən uşaq və ya gənclər üçün hansı yaş kateqoriyaları müəyyən edilir? Telekanallarımız dünya kinosunun qəbul və əməl etdiyi qaydalara necə əməl edirlər?
Bizdə bu cür bölgülər yoxdur
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Kinematoqrafiya şöbəsinin sektor müdiri Yusif Şeyxov filmlərin kateqoriyalarının beynəlxalq təlimata uyğun müəyyənləşdirildiyini qeyd etdi. Belə ki, istehsalçı şirkətlər təlimata uyğun olaraq filmlərə kateqoriyalar verir: “Bizim ölkəmizdə də həmin təlimatla razılaşdıqda o kateqoriyanı təsdiq edirlər. Kinoteatrlar isə filmə aid olan kateqoriyaya ciddi nəzarət etməlidir. Belə ki, həmin seansa kateqoriyaya uyğun olmayan uşaq gəldikdə o, salona buraxılmamalı, ona bilet satılmamalıdır. Bu, kinoteatrın vəzifəsidir. Əgər film kateqoriyaya uyğun olaraq televiziyada göstərilirsə, o filmin kateqoriyasına uyğun olmayan uşaqlara isə valideyn nəzarət etməlidir».“Azərbaycanda istehsal olunan filmlərin Dövlət Reyestri haqqında qaydalara uyğun olaraq kateqoriyaları müəyyənləşdirilməlidir” deyən Peşəkar Kinorejissorlar Gildiyasının rəhbəri Hüseyn Mehdiyevin sözlərinə görə, ölkədə istehsal olunan və ölkəyə idxal olunan filmlər hamısı Mədəniyyət və Turizm Nazirliyində reyestrə salınmalı və ölkə ərazisində göstərilməsinə icazə vəsiqəsi almalıdır. “İcazəni alanda və çəkilən filmi qeydiyyatdan keçirəndə həmin filmlərə məsələn, 16 yaşdan yuxarı yaş kateqoriyası qoyulur. Ümumiyyətlə, müəyyənləşdirilmiş yaş kateqoriyaları var. Filmlər ona uyğun müəyyənləşdirilir və həmin vəsiqədə göstərilir. Telekanal və ya kinoteatr filmi nümayiş etdirərkən həmin yaş həddini göstərməlidir. Həmin kateqoriyalar isə psixoloqlar və mütəxəssislərdən ibarət qrup tərəfindən təyin edilir. Filmə baxan auditoriyanın yaş həddini müəyyənləşdirmək çox vacibdir. Ancaq bizdə bu cür bölgülər yoxdur. Bizdə bildiyim qədər 18 yaşa qədər və 18 yaşdan sonra üzrə kateqoriyalar müəyyənləşdirilir və bu qaydalar digər kateqoriyalara o qədər də geniş şamil edilmir».
Milli Televiziya və Radio Yayımları Şurasının şöbə müdiri Təvəkkül Dadaşov bildirdi ki, «Uşaqların və yetkinlik yaşına çatmayanların fiziki, əqli və mənəvi inkişafına ziyan vura bilən və kodsuz yayımlanan, o cümlədən erotikanı və qəddarlığı əks etdirən proqramlar üçün xüsusi Qaydalar»a görə göstərilmə vaxtı məhdudlaşdırılmış proqram və səhnələrə Şura tərəfindən nəzarət edilir. Belə ki, əsas süjet xətti qəddarlıq və zorakılıq səhnələri ilə müşayiət olunan filmlər, tibbi əhəmiyyət kəsb edən, lakin insan psixikasına mənfi təsir edə bilən tibbi əməliyyatların açıq şəkildə göstərilməsi; hipnoz səhnələrinin təsviri, efir vasitəsilə hipnoz etmə; kriminal fəaliyyəti özündə əks etdirən təsvirlərin, özünə sui-qəsd, intihar, özünü şikəstetmə səhnələrinin və onların üsul və vasitələrinin ətraflı göstərildiyi bədii filmlər və proqramlar; erotik filmlər və proqramlar; ədəbsiz ifadələrdən, sözlərdən və jestlərdən istifadə edilən tamaşalar və filmlərin yayımı saat 07.00-dan 23-dək məhdudlaşdırılır”. Şöbə müdirinin sözlərinə görə, bu qaydaları MTRŞ 2006-cı ildən qəbul edib və yayımçılara qarşı bu qaydaların pozulması ilə bağlı dəfələrlə inzibati tədbirlər görülüb: “18+ və yaxud digər bu kimi işarələr qoyulsa belə, yayımçılar bu qaydalara zidd materialları məhdudlaşdırılmış saatlarda yayımlaya bilməzlər”.
Müəyyən hədləri gözləyirik ki...
Rejissor Rüfət Şahbazovun sözlərinə görə, filmlərin kateqoriyası onların hansı yaş təbəqəsinə uyğunlaşmasına görə müəyyənləşir: “Elə filmlər var ki, onun mövzusu sırf uşaqlar üçün nəzərdə tutulur. Artıq uşaqlardan yuxarı yaş qrupları üçün problem yoxdur və hamı ona baxa bilər. Amma müəyyən mövzuda filmlər var ki, onların içərisindəki olan mövzulara uşaqlar baxarsa onların psixologiyasında qüsurlar əmələ gələ bilər. Amma 15-16 yaşdan yuxarı yeniyetmələr isə o filmə baxsa hansısa tərbiyəni götürə, hansısa tarixi hadisə haqqında bilgi əldə edə bilərlər. Onda həmin filmlərdə 16+ yazılır”.Rejissorun fikrincə, elə filmlər var ki, 18+ deyiləndə sırf əxlaqsız filmlər nəzərdə tutulur: “Amma əslində bu yaş kateqoriyasından yuxarı olan filmlər 18 yaşından yuxarı — yetkinlik yaşına çatmış insanların baxa biləcəyi mövzulardır. Məsələn, öz həyatımızda olduğu kimi, əgər hər hansı mövzu müzakirə ediriksə və o, uşaqlara aid deyilsə, yanımızdakı uşaqları uzaqlaşdırırıq. Və yaxud uşaqla söhbət edəndə böyüklərin ona qulaq asmasına heç bir problem yoxdur. Filmlər kateqoriyalara hekayəsinə, mövzusuna və hansı yaş qrupuna ithaf olunmasına görə bölünür». Rejissor hesab edir ki, dünya filmlərində bu kateqoriyalara əməl olunsa da, ölkəmizdə istehsal olunan filmlərdə bu qaydalar o qədər nəzərə alınmır: «Rejissoru olduğum «Bir ailəm var» serialı hər yaş qrupu üçün nəzərdə tutulub. Mövzuların bəziləri böyüklərə, bəziləri kiçiklərə ithaf olunur. Ona görə də bizim üçün bu qaydaları seriallarda müəyyənləşdirməyin önəmi yoxdur. Ancaq biz müəyyən hədləri gözləyirik ki, tamaşaçı psixologiyasına ziyan verməyək. Bəzən elə filmlər çəkilir ki, ona yalnız 16 yaşdan yuxarı uşaqlar baxa bilər. Bu yaşdan aşağı uşaqlar baxsa, müəyyən zərərli şeylər götürərlər. Ona görə də bizdə bu qaydalara riayət olunmur”. Rejissor hesab edir ki, kateqoriyaların müəyyən edilməsi əsasən ssenaristlərin üzərinə düşən vəzifədir. Belə ki, dünya kinematoqrafiyasında yazılan ssenarilərdə artıq bəlli olur ki, bu, hansı yaş təbəqəsi üçün nəzərdə tutulub. Rejissor həmin ssenarini sadəcə canlandırır. İstənilən yerdə ssenari şahdır və rejissor ona riayət edir. 6 yaşa qədər uşaqlar üçün nəzərdə tutulan filmlərə də bu qaydalar şamil edilir. Çünki elə animasiya filmləri var ki, o yaşa qədər uşaqlar onlara baxmamalıdırlar. Yəni birinci sinifdə oxuyan uşaqla altıncı sinifdə oxuyan uşağın oxuduğu material bir deyil. 16 yaşa qədər olanlara məktəb uşaqları baxa bilər. 16 yaşdan 18 yaşa qədər olan müddətdə də artıq uşaqlarda müəyyən bir inkişaf var. Bu, onların yetkinlik yaşına qədəm qoyduğu dövrdür. Onların mövzusu ayrıdır. 18+ kateqoriyasında olan filmlərə isə artıq sərbəst gənclərə aiddir. Onlar istənilən mövzuya baxa və müzakirə edə bilərlər”.
Yazıçı ssenarist İlqar Fəhmi hesab edir ki, sırf romantik macəra ssenarisi üzərində qurulan, zorakılıq səhnələri olmayan filmlər 15 yaşına qədər olan filmlər kateqoriyasına daxil edilir: “Süjetində sevgi ilə bağlı müəyyən intim məqamların olduğu filmlər 16 yaşa qədər filmlərə aid edilir. Əsas sərhəd zorakılıqla bağlı qoyulur. Psixoloqlar hesab edirlər ki, 13 yaşdan yuxarı uşaqlar artıq zorakılığı müəyyən qədər hiss etməyə qadir olduqlarından bu cür filmlərdə artıq zorakı səhnələr olur. Ancaq 16 yaşdan yuxarı sırf erotizm üzərində götürülür». İ.Fəhmi hesab edir ki, bizdə bu cür qaydalara o qədər də əməl olunmur. Belə ki, telekanal və kinoteatr rəhbərləri necə düşünürlərsə elə də hərəkət edirlər: «Ancaq uşaq psixologiyasına zərbə vuran müəyyən məsələlər nəzarətdə saxlanılır”.
Müəllif: Təranə MəhərrəmovaMənbə: kaspi.az
| ['filmlər', 'filmlərin təsnifatı', 'Dövlət Reyestri', 'filmlərin kateqoriya bölgüsü', 'Rejissor Rüfət Şahbazov'] |
234 | https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-tarixi/25547/hac%C4%B1-zeynalabdin-ta%C4%9F%C4%B1yev-bak%C4%B1da-mart-hadis%C9%99l%C9%99rin%C9%99-dair-teleqram-g%C3%B6nd%C9%99ribmi.html | Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakıda mart hadisələrinə dair teleqram göndəribmi | gunelb | Azərbaycan tarixi | 29 may 2020, 22:10 |
1918-ci il mart ayının 30-da axşam radələrindən başlayaraq Bakıda erməni-bolşevik qüvvələri tərəfindən türk-müsəlman əhalisinə qarşı yönəlmiş qırğınlar aprelin 2-nə kimi davam etmiş, öz kütləvi xarakterinə, miqyasına və amansızliğına görə “milli faciə” (kimi qiymətləndirərək Azərbaycan tarixinə “1918-ci il Mart hadisələri” adı ilə daxil olmuşdur.
Bu qırğınlar nəticəsində ən ümumi hesablamalara görə 12 mindən artıq azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, müsəlmanlara məxsus yüzlərlə tarixi və mədəni abidələr, ictimai, dini, ticarət binaları, bötöv yaşayış məhəllələri, ayrı-ayrı evlər və s. məhv edilmiş və yandırılmışdı. Xüsusi vəhşiliklə qətlə yetirilmiş insanlar arasında minlərlə qoca, qadın, uşaqların olması şəhərin yalnız müsəlman deyil, digər əhali qrupları arasında da elə böyük əks-səda doğurmuşdu ki, qırğınların nəticələrinin oyatdığı təsirdən qorxuya düşən erməni cəmiyyətinin nümayəndələri, xüsusilə kübar dairələr, dərhal bu hadisələrdə erməni əhalisinin hər hansı rolunu danaraq, “ən yaxşı halda” kənardan gəlmiş erməni əsgərlərinin və ya yerli “erməni qara camaatından” ayrı-ayrı şəxslərin iştirakını etiraf edirdilər.
Bakıda mart qurbanlarının cəsədləri hələ tam yığışdırılmadığı, itkin düşmüş insanlar hələ tapılmadığı, günlərdə, 1918-ci il faciəli mart hadisələrindən cəmi 9 gün sonra isə Tifliisdə sosial-inqilabçiların (eserlərin) orqanı “Znamya truda” (Əmək bayrağı) qəzetinin 29 mart (11 aprel) 1918-ci il tarixli sayında aşağıdakı məzmunda Bakıdan göndərilımiş bir teleqram dərc olunur:
“Bakıda sakitlik yaranmışdır. Vilayətin xoş güzəranı naminə, mən ümumxalq qarşısında şəxsən bəyan etməyi özümə borc bilirəm ki, Bakı hadisələri erməni-tatar (azərbaycanlı – müəl.) toqquşması xarakteri daşımamışdır. Bütün döyüşlər zamanı tatarlar tatar məhəllələrində yaşayan ermənilərə toxunmamışlar. Erməni hissələri isə 14000-dən çox müsəlmanı xilas edərək onlara sığınacaq vermişdir və onlar İran konsulunun vasitəçiliyi ilə qaytarılmışlar. Mən öz səsimi hər yerdə və hər cür qisasçılıq və düşmənçilik əməllərinə dərhal son qoyulması yolunda qaldırıram. Bunun ümumi maraqlara uyğun olduğunu düşünərək, sizdən əhali arasında sülh və əmin-amanlığın bərqərar olması üçün hər cür köməklik göstərməyinizi xahiş edirəm. Qoy hər kəs öz dinc həyatına qayıtsın”.
Teleqram Tifl isdə fəaliyyət göstərən Zaqafqaziya Hökumətinin adına ünvanlanmışdı, onun altında isə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adı göstərilirdi.
Əvvəlcədən qeyd edək ki, həmin sənədin əsli mövcud deyildir. Moskvada, Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivində bu teleqramın yalnız mətni (qəzetə istinadən) saxlanılır. Təbii ki, bu amildən çıxış edərək, həmin sənədin etibarlılığını şübhə altına almaq və ona ciddi əhəmiyyət verməmək olardı. Lakin mənşəyi məlum olmayan bu telegram tanınmış Azərbaycan milyonçusu- neft sənayeçisi, ictimai xadim və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən Bakıda mart hadisələrində erməni amilini inkar edən mühüm bir sənəd kimi “1918-1920-ci illər Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında erməni qırğınları” adı altında 2003-cü ildə Yerevanda nəşr edilmiş sənədlər toplusuna daxil edilib. Bundan əlavə, 1918-ci ilin oktyabr ayından başlayaraq həmin teleqram ermənilərin siyasi, ictimai, dini dairələrinin bütün tanınmış xadimləri tərəfindən Bakıda mart qırğınları zamanı erməni təşkilatlarının və şəhərin erməni əhalisinin həmin qırğınlarda nəinki iştirak etmədiyinin, hətta xilasedici rol oynadığının təsdiqi kimi istər öz dövründə, istərsə sonrakı illərdə Bakıdakı xarici nümayəndəliklərdən başlayaraq, yerli və xarici mətbuatda, dövlət və ictimai qurumlar, ən müxtəlif beynlxalq təşkilatlar və s. arasında geniş istifadə edilmişdir. Həmin sənədin bu gün də Bakıdakı mart hadisələrinin əsl mahiyyətini təhrif etmək məqsədi ilə erməni müəllifl əri tərəfindən gündəmdə saxlanılan iki “ciddi arqumentdən” biri olduğunu nəzərə alaraq bu məsələyə aydınlıq gətirmək zəruridir.
Teleqramın həqiqətən H.Z.Tağıyevə aidiyyəti bir sıra səbəblərdən şübhə doğurur. Əvvəla, 1918-ci il mart faciələri günlərində Tağıyevin bütün ailəsi böyük matəm və son dərəcə dərin sarsıntı içində idi. Həmin ərəfədə onun oğlu, Lənkəranda yerləşən müsəlman diviziyasının zabiti Məhəmməd Tağıyev silahla ehtiyatsız davranması səbəbindən faciəli şəkildə həlak olmuşdu. Məhz onun silahdaşlarının, M.Tağıyevin cənazəsini müşayiət edərək Lənkərandan Bakıya dəfnə gəlmiş müsəlman diviziyasının 48 zabit və əsgərinin tərksilah edilməsi Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti tərəfindən bir bəhanə kimi istifadə edilməklə mart hadisələrin başlanmasına səbəb olmuşdu. Qeyd edilməlidir ki, bu hərbi dəstənin başçısı Hacının öz kürəkəni, onun böyük qızı Leyla xanımın əri, digər Bakı milyonçusu Şəmsi Əsədullayevin oğlu Əli Əsədullayev idi və bu Azərbaycan zabiti mart hadisələri başlanan andan demək olar ki, 20 saatdan artıq müddətdə, döyüşçüləri ilə birgə bolşevik-erməni qüvvələrinə silahlı müqavimət göstərmişdi. H.Z.Tağıyevin özü bu günlərdə evindən bayıra çıxmamış, tanınmış neft sənayeçisi Ambarsum Melikovun onun ardınca göndərdiyi oğlanları – Georqiy və Sergeyin öz atalarının adından təhlükəsizlik naminə onların evinə getmək təklifini qəbul etməmişdi.
Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, Erməni Milli Şurasının və “Daşnaksütun”un Bakı Komitəsinin rəhbərlərindən biri olan Ambarsum Melikovun evində həmin günlər bu partiyanın qərargahı yerləşirdi və əsir götürülən bir çox tanınmış azərbaycanlıları məhz buraya gətirirdilər. Bu sonuncular arasında rus ordusunun zabiti, şahzadə Mansur Qacar da olmuşdur ki, sonralar o, yalnız yəhudi dostları sayəsində erməni əsgərləri tərəfindən qaçılmaz ölümdən qurtulması və əsir qismində Melikovun evində saxlanma şəraiti haqqında ətraflı ifadə vermişdi. Həmçinin, Melikovlar ailəsinin özünün – ata və iki oğulun – mart günlərində müsəlmanların qətlə yetirilməsində şəxsən iştirakları təkzibedilməz sübutlarla təsdiq edilmişdi. Melikov-ata Bakını vaxtında tərk edə bilmişdi, oğulları isə Azərbaycanın İstintaq orqanları tərəfindən həbs edilmişdilər.
Bu zaman 80 (başqa mənbələrə görə – 95) yaşı olan Hacı, şübhəsiz ki, Melikovlar haqqında bütün bu təfərrüatları bilmirdi. Amma istənilən halda o, öz evini tərk etməmiş, həmin günlər artıq bir çox kübar və zəngin azərbaycanlıların evlərini talan etmiş ermənilərin isə onun zəngin ev-sarayına hücum etməyə cəsarətləri çatmamışdı. Tağıyev həddən artıq böyük və tanınmış şəxsiyyət idi. Lakin, görünür ki, bu məqam, heç də tədbirli və uzaqgörən ermənilərə bu böyük azərbaycanlının adını öz məqsədlərinə yolunda istifadə etməyə mane olmamışdır. Burada qeyd edilməlidir ki, geniş dünyagörüşünə malik və maarifpərvər bir insan olan Tağıyevin əslində savadı yox idi və adı çəkilən teleqramın Hacının özü tərəfindən göndərilməsi bu baxımdan ümumiyyətlə qeyri-mümkündür. Həmin teleqramın Hacının xahişi ilə kimsə tərəfndən göndərilməsi isə heç bir sübut-dəlil, yaxud hər hansı başqa bir mənbə tərəfindən təsdiq olunmur.
Eləcə də, mart hadisələrindən dərhal sonra şəhərdə bolşevik Bakı Sovetinin tək hakimiyyətliliyi bərqərar edilmişdisə və bu hakimiyyət Zaqafqaziya Seymini və hökmətini tanımırdısa Bakı əhalisi arasında sülhün yaradılması haqqında xahişdən ibarət olan teleqramın ümumiyyətlə Tifl isə, Zaqafqaziya hökumətinə göndərilməsinin nə mənası var idi?
Əgər Tağıyevin bu zaman yeni hakimiyyət haqqında hələ “heç nə bilmədiyi” fərz edilərsə, o zaman Hacı şəhərdə nə baş verdiyi, və xüsusilə də “ermənilərin xilas etdiyi 14 000 müsəlmanlar” haqqında haradan və kimdən məlumat ala bilərdi? Xüsusi vurğulanmalıdır ki, həmin günlər əsasən ermənilərdən ibarət olan yeni hakimiyyətdən xilas olmaq məqsədilə, Bakının demək olar ki, bütün azərbaycanlı əhalisi, o cümlədən Tağıyevin özünün yaxın ətrafı, kütləvi surətdə təşviş içində və tələsik surətdə şəhəri tərk edirdi.
Bu halda, qırğınların 9-cu günü guya Bakıda hökm sürən hansı “sakitlikdən” söhbət gedə bilərdi? 27 martda (9 aprel) Bakıdan Zaqafqaziya hökumətinə göndərilmiş teleqram hansı yolla eserlərin Tifl isdəki “Знамя труда” qəzetinin redaksiyasına düşmüşdü və artıq martın 29-da dərc edilmişdi? Ermənilər guya azad etdikləri 14000 müsəlmanı “İran konsulunun vasitəçiliyi ilə” kimə və necə geri qaytarmışdılar (!)?
Bu dövr İranın Bakıdakı konsulu Azərbaycan şəhəri Marağadan olan Məhəmməd Səid-ol Vesarə Marağeyi idi və o, əslən etnik azərbaycanlı olan minlərlə İran vətəndaşlarının da qətlə yetirildiyi mart günlərində İçəri Şəhərin topa tutulmasının, dinc müsəlman əhali arasında qan tökülməsinin qarşısının alınmasında ən fəal surətdə iştirak etmişdi. 1940-cı illərdə iki dəfə İranın baş naziri olmuş bu tanınmış siyasi və dövlət xadimi sonralar, Tehranda nəşr etdirdiyi özünün “Siyasi xatirələr”ində 1918-ci ilin Bakıdakı mart hadisələrinə xüsusi diqqət yetirmişdi. Xatirələrdən məlum olur ki, qırğınlar dayandırıldıqdan sonra konsul tərəfindən xüsusi komissiya yaradılmış, bu komissiya “Bakının küçə və həyətlərindən 5000-dən artıq müsəlmanın – iranlı və qeyri-iranlı – meyitini toplamış və müsəlman adəti üzrə dəfn etmişdir”. Konsulun özünün mart hadisələrinin qurbanlarının meyitləri yanında fotoşəkilləri sonradan poçt-kartlar şəklində nəşr edilmiş və tarixi sənədə çevrilərək, bütün dünyanı dolaşmışdı. Lakin keçmiş İran konsulunun xatirələrində mart hadisələri kifayət qədər ətrafl ı təsvir edildiyi halda, teleqramda sözü gedən və son dərəcə mühüm sayılacaq hadisə – guya ermənilər tərəfindən “sığınacaq” tapmış 14 000 müsəlmanın” geri qaytarılmasında” Konsulun vasitəçilik missiyası haqqında bir kəlmə də olsa deyilmir. Ən nəhayət, “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” birmənalı şəkildə “Bakı hadisələrinin” “erməni-tatar toqquşması xarakteri daşımadığı” iddiası ilə “Bakı hadisələrinin” xarakterini müəyyən etməkdə çox “tələsməmişdimi”? Axı 27 mart (9 aprel) – bədnam teleqramın göndərildiyi gün – Bakıya Şamaxıdan ilk qaçqınlar dalğası üztutmuşdu və şəhərin bütün məscid və karvansaraları minlərlə evsiz-eşiksiz qalmış şamaxılılarla dolu idi. Bu şəhər erməni-molokan birləşmələri tərəfindən qırğınlara məruz qalmış, onun müsəlman əhalisi isə bakılılar kimi mart günlərinin dəhşətlərini yaşamışdılar. Məlumdur ki, millət atası hesab edilən hörmətli Hacı Zeynalabdin öz xalqının düçar olduğu müsibətlər və faciələr qarşısında on minlərlə həmvətəninin acınacaqlı vəziyyətindən sarsılaraq, Bakı və Şamaxının zərər çəkmiş müsəlman əhalisini həmin günlərdə gəmilərlə İrandan gətizdirdiyi ərzaq məhsulları və zəruri mallarla təmin etməyə çalışır və onlara hər vasitə ilə yardım göstərirdi. Böyük həyat təcrübəsinə malik olan müdrik Hacı Zeynalabdin Tağıyev bütün bu gördüklərindən və eşitdiklərindən sonra bəyan edə bilərdimi ki, “Bakı hadisələri” və ya “Şamaxı hadisələri” “erməni-tatar toqquşması xarakteri daşımamışdır”?
Bütün deyilənlər bunu deməyə əsas verir ki, “Tağıyevin teleqramı” adlı əslində qəzet yazısı ən əvvəl özlərini əvvəlcədən “güclü arqumentlə” sığortalamış ermənilərin özlərindən başqa heç kimə gərək deyildi. Digər tərəfdən, məhz ermənilər və onların şəxsində həmin Bakı Soveti, Zaqafqaziya Seyminin azərbaycanlı üzvlərinin şəhərin bolşevik-daşnak qüvvələrindən azad edilməsi üçün Bakıya qoşun göndərilməsinə nail olmaq cəhdlərindən xəbərdar olduqlarından “hər yerdə və hər cür qisasçılıq və düşmənçilik əməllərinə dərhal son qoyulması” və Seym tərəfindən “əhali arasında sülh və əmin-amanlığın bərqərar olmasına” dəstək verilməsində maraqlı idilər.«Daşnaksütun» partiyasının Bakı Komitəsinin və Bakı şəhəri və onun rayonlarının İnqilabi Müdafiə Komitəsinin həmin günlərdə Tifl isə, Zaqafqaziya Seyminin sədrinə və «Daşnaksütun» partiyasının Tifl is bürosuna Bakı istiqamətində Bakı hərbi hissələrinin təcili geri çağırılmasına dair göndərdikləri teleqramlar və Bakıdakı erməni-bolşevik qüvvələrinin, eləcə də erməni xadimlərinin bu sahədə digər addımları deyilənlərə aydın sübut idi. (3)
Burada, yəqin ki, həmin “14 min müsəlman” məsələsinə də aydınlıq gətirilməlidir. Belə ki, bu məsələ “Tağıyevin teleqramı” ilə yanaşı mart hadisələrində ermənilərin “xilaskar” rolunu göstərən ikinci “sübut” kimi erməni xadimlərinin və müəllifl ərinin yazılarında xüsusilə tez-tez xatırlanır. Özü də bu rəqəm 1918-ci il sentyabr hadisələri – Bakının azad edildiyi günlərdə şəhərin erməni əhalisi arasında baş vermiş itkilərin fonunda “azərbaycanlıların nankorluğundan sarsılan” (4) erməni xadimləri, xüsusilə həmin dövr ictimai fəallığı ilə fərqlənən erməni yepiskopu Baqrat tərəfindən ən müxtəlif variantlarda 12 min dinc azərbaycanlı əhalinin qətlə yetirildiyi mart hadisələrində erməni əhalisinin iştirakını kökündən inkar etmək məqsədilə istifadə edilir.
Azərbaycan kübar cəmiyyətinin nümayəndələrinin mart hadisələri zamanı həqiqətən öz erməni tanışlarının evlərində və mənzillərində sığınacaqtapdığına dair ayrı-ayrı hallar, eləcə də erməni aristokratiyasının 1918-ci ilin sentyabrında azərbaycanlı dost və tanışlarının bağ evlərində və imarətlərində gizlənməsi kimi faktlar çoxlarına məlum idi və bunu tərəfl ərdən heç biri inkar etmirdi. Eyni zamanda sadə erməni, daha sonra azərbaycanlı əhalinin də mart və sentyabr hadisələri zamanı öz qonşu və dostlarını xəbərdar və xilas etmələrinə dair bir çox nümunələr var idi. Bu zaman digər millətlərin nümayəndələri olan Bakı sakinlərinin hər iki tərəfə – martda azərbaycanlılara, sentyabrda ermənilərə yardım etməsi də məlum idi. Lakin, ermənilərin “xilas etdiyi” 14 000 (bəzən 20 000) müsəlman haqqında məlumatın haradan alındığı böyük sual doğurur.
Erməni sənədlərini diqqətlə tədqiq etdikdə aydın olur ki, 14 000 və ya 20 000 “xilas edilmiş” müsəlman dedikdə Bakıda mart qırğınları zamanı zorla evlərindən çıxarılmış və şəhərin böyük sahələri olan müxtəlif binalarına gətirilərək burada yerləşdirilmiş dinc azərbaycanlı sakinlər nəzərdə tutulur. Bakıdakı teatrlar, kinoteatrlar, sirk, məktəblər, polis məntəqələri, Şəhər Dumasının, vağzalın və s. binaları, ayrı-ayrı zəngin ermənilərin evləri və s., hətta hamamlar belə evləri dağıdılmış, qarət edilmiş, yaxınları vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş minlərlə azərbaycanlının, xüsusilə qadın, uşaq və qocaların gova-gova gətirildiyi və yığıldığı yerlərə çevrilmişdi. Bu binalarda, erməni əsgərlərindən ibarət gözətçilərin nəzarəti altında ac və susuz, bağlı qapılar arxasında saxlanılan adamlar həmin günlərdə əsir hesab edilir və belə də adlandırılırdı. Yalnız sonradan, müsəlmanların kütləvi surətdə əsir alınmasında iştirak edən erməni xadimləri bu əməllərin arxasında duran əsl mənanın fərqinə vardıqda, bunu guya ki, dinc müsəlman sakinlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün zəruri olan tədbirlər kimi izah etməyə çalışacaqlar və elə buradan da “xilas edilmiş” 14 000 və ya 20 000 müsəlman haqqında əfsanə yaranacaqdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin 1918-ci il iyulun 15-də yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (FTK) sənədləri həmin dövr dinc azərbaycanlı əhaliyə və onların əmlakına qarşı erməni-daşnak qüvvələrinin, bolşevik şüarları altında milli zəmində həyata keçirdikləri kütləvi qırğın və qətliamların bir çox məqamlarını açıqladığı kimi, Bakıda mart hadisələri zamanı ermənilər “xilaskar missiyasının” əsl mahiyyətini üzə çıxarır.
Belə ki, “xilas olunanların” özlərinin çoxsaylı ifadələri müsəlman əhalinin silahlı erməni quldur dəstələri tərəfindən məcburi şəkildə məhz əsir götürüldüklərini və bu işin istehza və təhqirlərlə, təhdidlərlə, bir çox hallarda isə qətllər törədilməklə müşayiət olunduğunu sübut edir. Belə ifadələrin çoxunda göstərilirdi ki, ermənilər zorakılıqla müsəlman qadınların çarşablarını başlarından qapıb cırır, onları hörükləri ilə bir-birinə bağlayır və başıaçıq, ayaqyalın şəhərin küçələrində gəzdirərək əsir aparır, yol boyu geri qalanları, ayaqlaşa bilməyənləri silahların qundaqları ilə döyür, yıxılanları öldürürdülər. Gözləri qarşısında ata və qardaşları, ər və oğulları güllələnmiş qadınlar əsirlikdə keçirdikləri sarsıntıya dözməyərək ürək partlamasından ölür, dəli olur, gənc qadınların qucaqlarındakı və yanlarındakı azyaşlı körpələr və uşaqlar acından, susuzluqdan və qorxudan keçinirdi. Bu zaman isə erməni ziyalıları öz arvadlarını azərbaycanlıların “rüsvayçılığına” tamaşa etməyə gətirirdilər.
Bakının müsəlman əhalisinə qarşı əvvəlcədən planlaşdırılmış zorakılıq aktının bir hissəsi olan və yaxşı təşkil edilən bu əməllərinin arxasında ermənilər tərəfindən o qədər də gizlədilməyən məqsədləri açıq-aşkar görünürdü və bu məqsəd “haqq işi uğrunda” vuruşan erməni mübarizlərinin iç üzünü aydın göstərirdi. Boşaldılmış yiyəsiz evlər və bütöv məhəllələr erməni quldur dəstələrinə soyğunçuluq, qarət və müsəlmanların əmlakını mənimsənək üçün, həmçinin üç-dörd gün ərzində saysız avtomobillərdə, arabalarda aparılması mümkün olmayan qalan şeylərin darmadağın və məhv edilməsi üçün geniş imkanlar açırdı.
Lakin, guya “insansevərlik niyyəti ilə” “müsəlmanların azad edilməsi” haqqında əfsanə ermənilər tərəfindən ən müxtəlif variantlarda səsləndirilir və yayılırdı. Erməni terrorizminin ideoloqlarından biri, Şaqan Natali ləqəbi ilə məşhur olan Akop Ter-Akopyan o zaman bütün Bakı türklərinin “başını kəsmədiklərinə” görə öz təəssüfünü heç gizlətmirdi: “Biz bildiririk və əminik ki, bunu bacardıq və öz gücümüzlə bacardıq. Çünki bilirik: bunu sahibi olduğumuz Bakıda, on minlərlə türkü kazarmalarda topladığımız yerdə edə bildik və – ah! cinayətkarcasına alicənablıq! – onları ədalətli erməni qisasından qorumaq üçün qapılarda gözətçilər qoyduq. Türkləri qoruduq, həyatlarını mühafizə etdik, onlar isə minnətdarlıq əlaməti olaraq Bakının küçələrini 25 000 erməninin qanına boyadılar”.
Qatı daşnak, görkəmli türk və azərbaycanlı xadimlərinin məhv edilməsi üzrə “Nemezis” əməliyyatının rəhbəri və təşkilatçısı, minlərlə müsəlmanın, o cümlədən Azərbaycan dövlət xadimləri Fətəli Xan Xoyskinin, Həsən bəy Ağayevin, Beybud bəy Cavanşirin və digərlərinin qətllərinin səbəbkarı Akop Ter-Akopyan yalnız bir məsələdə haqlı idi: həmin günlərdə Bakının “sahibi” həqiqətən məhz ermənilər idi, amma türklərə qarşı “alicənablıq” məsələsi şübhəsiz ki, ermənisayağı “gözdən pərdə asmaqdan” başqa bir şey deyildi. Əgər azərbaycanlı əsirlərin sağ qaldıqlarına görə, kiməsə minnətdar olduqları qüvvə var idisə, o da birmənalı şəkildə, ermənilər deyil, rus əsgər və matrosları idi. Məhz Bakıda olan rus qoşunları mart qırğınların ikinci gününün axşamı aldadıldıqlarını və S.Şaumyan başda olmaqla erməni-bolşeviklər tərəfindən böyük oyuna cəlb olunduqlarını başa düşərək əllərində silah müsəlman əhalisinin müdafiəsinə qalxdılar. Və azərbaycanlıların qırğınları da yalnız 4 gündən sonra Bakı Sovetinin özü tərəfindən deyil, iki Türküstan alayının qəti tələbi və artıq vəziyyəti başa düşmüş Xəzər donanmasının rus dənizçilərinin ultimatumu nəticəsində dayandırılmışdı. “Bu hədələr kifayət qədər ciddi idi, çünki bu iki döyüşkən alayda 8000-dən artıq döyüşçü cəm edilmişdi”. “Dənizçilər təhdid edirdilər ki, əgər ermənilər müsəlman qırğınına son qoymazlarsa, onlar şəhərin erməni hissəsinə toplardan atəş açacaqlar, və “Ərdahan” və “Krasnovodsk” hərbi gəmiləri şəhərin şərqində yerləşən limanlara yaxınlaşdılar”.
1918-ci il aprelin əvvəllərində Bakıda kütləvi müsəlman qırğınlarının dayandırıldığı, “müsəlmanların qılıncdan keçirilməsi münasibətilə bir şox erməni evlərində ballar təşkil edildiyi”, mart hadisələri zamanı qarət edilərək erməni zənginlərinin anbar və dükanlarına yığılmış əmlakın hesablandığı günlərdə Şamaxı şəhərinə ikinci hücum gözlənilirdi. Bakı qırğınları ilə eyni vaxtda başlanan Şamaxı hadisələrinin “birinci mərhələsində” azərbaycanlı əhali arasında ağır itkilərə, yanğınlara, qarət və talanlara İsmayıl Xan Ziyadxanov başçılığı ilə Gəncədən qoşunların çamaxılıların köməyə gəlməsi ilə fasilə verilmişdi. Lakin Bakı qırğınları zamanı öz qəddarlığı ilə ad qazanmış Stepan Lalayev və azərbaycanlıların “milli qürur” yeri sayılan “İsmailiyyə” binasını şəxsən yandırmış daşnak Tatevos Əmirovun rəhbərliyi altında ağır sursat və silahla təmin edilmiş 3 minlik ermənilərdən ibarət qoşun Şamaxı istiqamətində hərəkət edirdi və bir neçə gündən sonra bu qədim Azərbaycan şəhəri yerlə-yeksan ediləcək, 8 mindən artıq şəhər əhalisi qətlə yetiriləcəkdi. Eləcə də Şamaxı qəzasının 110 kəndi yandırılaraq, 10 mindən artıq kənd əhalisi qəddarlıqla ğldürüləcəkdi. Şamaxı hadisələrin başlanması ərəfəsində öz müəmmalı hərəkətləri ilə şəhərin müsəlman cəmiyyəti arasında şübhələr doğurmuş Şamaxı yeparxiyasının başçısı Baqrat həmin günlər Bakıya köçür. Və artıq Erməni yeparxial rəisi və Bakı Erməni Şurasının fəxri sədri kimi dərhal 1918-ci il mart hadisələrində erməni əhalisinin iştirakını inkar edən, eyni zamanda “Müsavat” partiyasına, Azərbaycan Hökumətinə və ümumiyyətlə azərbaycanlılara qarşı bütöv bir silsilə böhtan və yalan dolu ittihamlar irəli sürülən kampaniyanın əsasını qoyur.
Qeyd olunmalıdır ki, Bakı Erməni Milli Şurasının və “Daşnaksütun” partiyasının Bakıda mart faciələrinin təşkilində rolu, erməni ziyalı və kübar təbəqələri nümayəndələrinin əlisilahlı azərbaycanlı qırğınlarında iştirakı, o cümlədən erməni elitasının özünün “qara camaat” adlandırdığı sadə erməni əhalisinin bu hadisələrdə kütləvi çıxışı FTK-nın sənədlərində təkzibedilməz faktlar və sübutlarla təsdiq edilirdi. Məhz bu istintaq sənədləri əsasında Azərbaycanın məhkəmə-istintaq orqanları Bakının erməni əhalisi arasında həbslər aparırdı ki, bu da erməni milli təşkilatlarının, erməni mətbuatının, ayrı-ayrı erməni xadimlərinin, o cümlədən yepiskop Baqratın hədsiz hiddətinə səbəb olurdu. Bakı Erməni Milli Şurası adından 9 dekabr 1918-ci il tarixində Amerikanın Bakıdakı Missiyasına göndərdiyi Memorandumda Bakı erməni yeparxiyasının rəisi “mart hadisələrindən bəhs edən türk xadimlərinin əksəriyyətinin var gücü ilə, həm şifahi, həm də mətbuat vasitəsilə ictimai rəydə ermənilərə qarşı qərəzli münasibət yaratmağa çalışdıqlarından” açıq-aşkar narazılığını və narahatlığını bildirirdi.
Bakıda baş vermiş mart hadisələrinin mahiyyətini tanınmaz dərəcədə təhrif edərək və bu zaman Şamaxıdakı mart hadisələrini ümumiyyətlə xatırlamadan, Baqrat “Müsavat” partiyasını, daha sonra “türk-azərbaycanlı hakimiyyətini” Azərbaycanın erməni əhalisinə qarşı ağlasığmaz cinayətlərdə günahlandırırdı. Bu məktubunda Baqrat mart qurbanlarının əvvəllər özü tərəfindən göstərilən sayını – “2000 nəfər” rəqəmini artıq ““həddən artıq şişirdilmiş” hesab edilirdi: “İki gün çəkən qanlı döyüşlərdə, Sovetin məlumatlarına görə, 300-ə yaxın rus və erməni və 700 müsəlman, digər mənbələrin son dərəcə şişirdilmiş hesab edilən maksimum hesablamalarına görə isə təxminən 1200 rus və erməni və 2000-ə yaxın müsəlman həlak olmuşdur”Burada Baqratın ermənilərin mart hadisələrində guya “neytrallığını” izah edən əsas arqumentinə də diqqət yetirmək lazımdır: “Məlum olduğu kimi, mart ayında Bakı şəhərində bolşevik hökuməti ilə Müsəlman Milli Şurası arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə baş vermişdir. Ermənilərin, milli kollektiv kimi, hakimiyyətə heç bir iddiası ola bilməzdi, çünki onlar Bakı quberniyasında əhəmiyyətsiz azlıq təşkil edirlər”
“Hakimiyyət uğrunda mübarizə” – 1918-ci ilin mart hadisələrinin mahiyyətinin erməni yepiskopu tərəfindən verilmiş yeganə düzgün tərifidir. Lakin, guya say azlığı səbəbindən ermənilərin hər hansı hakimiyyət iddialarının olmadığı haqda onun sonrakı bütün nəticələri erməniləri bu hakimiyyət uğrunda mübarizədə əsas “oyunçuların” sırasından çıxarmaq cəhdindən başqa bir şey deyildi. Bu zaman Baqrat artıq hamıya məlum faktların həyasızcasına saxtalaşdırılmasına əl atırdı: “hadisələrdə əsas rol oynamış bolşeviklərin Qafqaz Vilayət Sovetinin 17 üzvdən ibarət tərkibində 2 tatar və yalnız 2 erməni idi” (
Bu zaman mart hadisələrində əsas rolu 1918-ci ilin mart ayının 30-dan 31-ə keçən gecə “Bakı şəhəri və onun rayonlarında ali hərbi-siyasi orqan” kimi yaradılmış və dinc azərbaycanlıların qırılmasına rəhbərlik etmiş “İnqilab müdafiə komitəsinin” oynadığı, bu Komitənin 6 üzvündən isə 4- nün erməni olduğu – bolşeviklər S.Şaumyan, K.Korqanov (Korqanyan), sağ eserlərin lideri S.Saakyan və “Daşnaksütun” partiyasının Bakı təşkilatının rəhbəri S.Melik-Eolçyan – artıq heç xatırlanmırdı. Bu da məlum idi ki, mart hadisələri günlərində birləşmiş bolşevik-erməni qoşunlarına xüsusi olaraq Peterburqdan gəlmiş generallar Akop Baqratuni, İvan Baqramyan komandanlıq etmiş, Bakı Sovetinin Qızıl Ordusunun yaradılması ilə B.Avakyan məşğul olmuş, qərargah rəisi polkovnik Z.Avetisyan, briqada və qarışıq dəstələrin komandirləri – polkovnik Kazaryan, Amazasp, A.Əmirov və digərləri olmuşlar. Bu günlərdə həmçinin “Daşnaksütun” partiyasının yaradıcılarından biri – Stepan Zoryan (Rostom) da Bakıya gəlmişdi. Bolşevik-daşnak ordusunun sıralarına səfərbər edilmiş erməni əsgərlərinə yüksək ödəniş – “ayda 800 rubl, hər ailə üzvünə görə 75 rubl və ərzaq təminatı” təklif edilirdi.
Ən nəhayət, Bakı Kommunasının rəhbər heyətinə Azərbaycanda hakimiyyət uğrunda ən azı on beş erməni “mübarizi” –S.Q.Şaumyan, K.Q.Korqanyan, S.Q.Osepyants, B.A.Avakyan, Т.М.Əmirov, А.М.Əmiryan, A.М.Kostanyan, А.А.Boryan, А.İ.Mikoyan, Karinyant, Stamboltsyan, Ağamiryan, İhonesyan, Ter-Saakyants, Nuricanyan və digərləri daxil idi. Bakı Kommunasının silahlı qüvvələrinin Ali Baş Komandanı Akop Baqratuni idi, həmçinin Qızıl Ordunun əsas komanda heyətinin və hərbi heyətin 70%- dən çoxunu ermənilər təşkil edirdi.
Maraqlıdır ki, Baqratdan başlayaraq bir çox erməni xadimlərinin, Azərbaycan Parlamentində Erməni fraksiyasının deputatlarının və d. ən müxtəlif instansiyalara göndərdiyi müraciət, vəsadət və memorandumlarda 1918-ci il Mart hadisələrinin xarakteri ilə bağlı əsassız ehtimallarının “sübutu” kimi hər dəfə “Tağıyevin sirkulyar teleqramını” xatırlanır və bu teleqramdakı “Bakı hadisələri erməni-tatar toqquşması xarakteri daşımadığı” müddəa nəzərə çatdırılırdı. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin heç bir halda belə telegram göndərmədiyi və bu saxta sənədin hansı məqsədlərlə məhz ermənilərin özləri tərəfindən tərtib və əldə edildiyi yuxarıdakı şərhlərdən aydınlaşır.
1918-ci il mart hadisələrinin əsl xarakteri isə bəzi erməni xadimləri, xüsusilə də Bakı Kommunasının gələcək üzvü, həmin günlər Həştərxanda olan Saak Ter-Qabrielyan tərəfindən də təsdiq edilirdi. Mart hadisələri ilə əlaqədar olaraq Bakını tərk etmiş və Həştərxana gəlmiş rus vətəndaşlarının söhbətlərini eşidən Saak Ter-Qabrielyan 28 aprel 1918-ci il tarixdə Stepan Şaumyana yazırdı: “İndi kütləvi surətdə Bakıdan gələn rusların, sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq, heç birindən eşitməzsən ki, Bakıda sovet mübarizəsi gedir. Hamı bir səslə deyir: “Bakıda erməni-tatar qırğını gedir, və bu qırğın ermənilər tərəfindən qəsdən törədilmişdir”. Mənbə: 1905.az
| ['mart soyqırımı', 'mart hadisələri', 'Hacı Zeynalabdin Tağıyev', '1918-ci ilin mart hadisələri'] |
235 | https://kayzen.az/blog/kulturologiya/25559/hayku-poeziyas%C4%B1n%C4%B1n-yaranmas%C4%B1.html | Hayku poeziyasının yaranması | gunelb | Kulturologiya (mədəniyyətşünaslıq) | 29 may 2020, 22:04 |
Üç misralıq yapon şeiri ilkin olaraq hokku, sonra haykay və XIX əsrin sonlarından hayku adlanmışdır. Bu janr yaradıcı xarakter daşıyır və bütün mövcud qaydalardan istisnadır. On yeddi hecalı üç misralıq haykular klassik yapon beşmisralıq şeirlərdən – tanka və ya vakadan, yaxud da daha bir janr – renqadan törəmişdir.
Vaka (hərfi mənası – «yapon nəğməsi») – özündə başlıca olaraq beşmisralıq şeir – tankanı (hərfi mənası — «qısa nəğmə») və bir neçə başqa formaları (altı misralıq sedoka və «uzun nəğmə» naqauta) birləşdirən bir anlayışdır. Lakin bir çox hallarda tankanın sinonimi kimi çox dar bir anlamda da istifadə olunur. Vaka poeziyası çox qədim zamanlarda yaranmış və birinci yapon poetik antologiyası — «Saysız yarpaqlar toplusu»nda (Manyosyu, VII əsr) geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Hokku (hərfi mənası "əvvəlki misralar") – iki geniş yayılmış yapon poeziyası janrının, yəni hokka və hayku poeziyasını birləşdirən bir körpüdür. Digər poetik janrlar mövcud olsalar da, stanka və hayku səviyyəsində geniş yayılmamış və yaponların həyatına təsir edə bilməmişdir. İlkin vaxtlarda haykay adlanan haykular həmişə yumoristik məna daşıyaraq, sanki günün qəzəbini soyutmaq üçün deyilən məzəli yarıfolklor bəndlər idi. Sonralarsa onların mahiyyəti tamamilə dəyişdi.İlk dəfə olaraq haykay janrına (məzəli şeirlər) klassik poeziya antologiyası «Yaponiyanın köhnə və təzə nəğmələrinin toplusu»nda (Kokinvakasyu, 905-ci il) Haykayuta («Zaraftyana nəğmələr») fəslində rast gəlinir. Lakin buna heç də tam mənasında hayku janrı demək olmazdı. Bu, sadəcə ona ilkin yaxınlaşmalar idi. Digər bir məşhur antologiya – «Tsukuba dağları toplusu»nda (Tsukubasyu, 1356-cı il) haykay-norenqa, yəni verilmiş mövzuda bir və ya bir neçə müəllif tərəfindən yazılan uzun zəncirvari şeirlər var. Onlarda əsasən ilk üç misraya – hokkuya dəyər verilirdi. İlk haykay-norenqa antalogiyası – «Tikubanın dəlisov nəğmələri» 1499-cu ildə yaradılmışdır. O zamanlarda yeni janrın ən tanınmış, istedadlı şairləri Arakida Moritake (1473-1549) və Yamadzaki Sokan (1464-1552) hesab edilirdi. Hayku janrının yaranması XV-XVI əsrlərə təsadüf edir.
Hokku adını daşıyan üç və beş misralıq şeirlər artıq ayrıca bir anlam kəsb edərək, müstəqil bir janr kimi inkişaf etməyə başlamışdı.
Hokku – uzun zəncirvari şeirlər – renqin ilk üç misrasıdır. Bu, adətən, iki və ya daha çox şairin verilmiş mövzuya uyğun bir-biriylə sanki səs-səsə verərərək iki-üç misradan ibarət deyişməsidir. Renqa – mahiyyət etibari ilə 31 hecalıq, beşmisralıq, iki yerə bölünmüş tankadır. Şeirin mahiyyəti əsas mətnin özündən çox, çətinliklə başa düşülən, lakin şeirlər arasındakı əlaqəsindədir. Bu yaponca kokoro (hərfi mənası «könül, qəlb, mahiyyət”) adlanır. Şeirin birinci və ikinci hissəsiylə, yəni üç misralıqla iki misralıq arası nion (»iy, ətir”) adlanırdı.
Renqa – üç misralıq və iki misralıqların (17 və 14 hecalı) zənciridir. Bəzən müəyyən ölçüyə uyğun olaraq sonsuz sayda – yüzlərlə misraların toplusudur. Renqada beytlər misrada beş və yeddi hecadan (5-7-5 və 7-7) ibarətdir. Beşmisralıq iki hissəyə bölünürdü: «yuxarı” kami-noku (hər misrada 5-7-5 heca olmaqla) və „aşağı” simo-noku (misrada 7-7 heca olmaqla). Bununla yanaşı, həm də əvvəlcə iki misralıq, sonra üç misralıq gələn inversion quruluşlu renqalar da var idi.
Adətən, renqalar şairlərin görüşü zamanı ekspromt olaraq deyilirdi. Bu görüşlər, hətta günlərlə çəkə bilərdi. Deyilən şeirlər özü özlüyündə sevgi, ayrılıq, tənhalıq və s. mövzularda olmaqla, müstəqil məna daşıyırdı. Bununla yanaşı, hər bir şeir özündən əvvəlki və özündən sonrakı şeirlə mütləq əlaqəli idi. Bu, hər özündən sonra gələn üç misralıq və ya iki misralıqda mövzunun necə dəyişməsi, sözün qeyri-adi traktovkası ilə qiymətli olan zəif ifadə olunmuş sual-cavabların zənciridir. Renqa janrı XII əsrdə əyləncə, ədəbi oyun kimi yaranmış və ciddi incəsənət nümunəsi kimi inkişaf etmişdir.
XIII əsrin sonlarında bu janrın meydana gəlməsi əks olunmuş “İndiki Zertsalo” (İma və kaqami) tarixi abidəsində kusarirenqa (şeir zəncirləri) termini yaranmışdır. Uzunluğundan asılı olaraq bu cür „zəncirlər” tanrenqa (“qısa renqalar”), kasen (»otuz altı yapon dahisi" adlı «otuz altı misra» – sandzyurokkasen), xyakuin («yüz misralıq») və s. adlanırdı. «Zəncirlər» bir neçə nəfərlə başlayıb, özünəməxsus formada dialoq şəklində davam edərək, ədəbi vahidə çevrilməli və deyilən bənd özündən əvvəlki bəndə uyğun olmalı idi. «Zəncirin» yaranmasında neçə nəfərin iştirak etməsindən asılı olaraq, onlar dokugin (hərfi mənası «bir nəfər»), rögin (hərfi mənası «iki nəfər») və sanginə (hərfi mənası "üç nəfər") bölünürdülər. Şeirlərçün mövzu kanonu da var idi: ay, güllər, külək. Ayrı-ayrı şeirlər arasında birbaşa olmasa da, rabitə olmalı idi. Daha çox Mikoxidarı məktəbinin renqaları dəyərli hesab olunurdu. Həmin məktəbə ən yaxşı şairlərdən biri Fudzivara Teyka (1162-1241) daxil idi. Renqalar həm də «ruhu olan» (usin renga), yəni ciddi və məzəli rengalara «ruhsuzlara» (musinrenga) bölünürdü.
İlk böyük renqa almanaxı Nidzö Yosimoto və Küsey tərəfindən 1357-ci ildə hazırlanmış Tsukubasyu antologiyasıdır. XV əsrdə «Renqanın yeddi müdriki» haqqında danışılmağa başlandı. Onu bu cür məşhur şair Sogi Sinkey (1406-1475) belə adlandırmışdı. Müdriklərdən birinə Sasameqoto («Pıçıltı», 1488-ci il) renqası haqqında traktat məxsusdur. Həmin traktatda o, əsas estetik kateqoriyalara izahlar vermişdir. Yapon tənqidçiləri janrın tarixində ən yaxşısı kimi «Sinsen Tsukubasyu»nu hesab edirlər.
Renqanın zəncilərində vaka poeziyasında nisbətən daha çox ifadə vasitələrindən istifadə etmək mümkün idi. Renqanın böyük həcmi misralarda geniş bir materialı çevirməyə imkan yaradırdı. 1488-ci ilin yazında üç şair – Soqi (hokku), Syoxaku (vaki) və sotb (daysan, aqeki) tərəfindən yazılmış «Minasedə üç şairin yüz misrası” renqa janrında olan ədəbi nümunələrdən ən çox dəyərlisi hesab olunur. Yüz misralıq „Zəncir” imperator və şair Qotovun yazda məbədə gəlməsi münasibəti ilə Minasedə yazılmışdır. Yapon tənqidçiləri tərəfindən Sotestili klassik vekastilinə yaxın bir stil kimi qiymətləndirir və onu da sentimentallaşdırırdılar. Syoxaku və Sogi misralarını bu janr üçün nümunəvi hesab olunur. 1-8 və 51-78-ci misralarını xüsusilə qeyd edirlər.
Bu cür poetik dialoq Manyosyu (mondo) antologiyasındakı nəğmə-deyişmələrdən doğur. Tədricən tebqaya aid olan üç misralıq şeirlər müstəqil məna kəsb edərək, yeni bir ədəbi janr – hayku kimi inkişaf etməyə başladı. Renqa janrı isə yavaş-yavaş öz müstəqil mənasını itirərək, artıq XVI əsrdə faktiki olaraq daha mövcud deyildi. Dahi hayku şairi və ən yaxşı xarici ədəbiyyat nəzəriyyəçi və tarixçisi Masaoka Sikki (1867-1902) hesab edirdi ki, renqa janrı formalaşdırıcı rolunu oynayaraq, Sokanın “İnutsukubasyu” (1523) almanaxı – məzəli hayku-haykay antologiyasının işıq üzü görməsi ilə öz mövudluğunu itirmişdi. Yumor, zarafat sönməkdə olan janrın əsas konstruktiv elementləri olduğundan, ilk dövrlərdə yazılan üç misralıq haykaylar məzəli və yumoristikdir.
İlk məzəli üç misralıqlar artıq XII əsrdə yaranmışdı. Həmin üç misralıqlar Fudzivara Syundzeyin (1114-1204) tərtib etdiyi „Minillik yapon nəğmələri toplusu“, (1188) antologiyasında bir bölmədə yer almışdır. Buna qədər isə Manyosyu və Kokinvakasyunun antologiyalarında iki müəllif tərəfindən yazılan tankalara rast gəlinir. Bunlarda ilk üç misranı (kami-no ku — 5-7-5) bir müəllif, ikinci iki misranı isə (simo-no- ku — 7-7) digər müəllif yazırdı.Yeni janrın yaranmasıMəşhur şairlər arasında çox geniş yayılmış belə bir adət var idi ki, onlar ədəbi görüşün sonunda sağollaşarkən 17 hecalı məzəli şeir – haykay deyirdilər. Yeni janr öz parlaq ifadəsini Yamadzaki Sokanın tərtib etdiyi „Sinsen inu Tsukubasyu“ adlı toplusunda tapmışdır. Topluya 562 bənd (463 tsureku – iki misralıq və 102 hokku – üç misralıq) daxil idi. Daha sonralar hokku (əvvəlinci üç misrası 17 hecalı renqa) renqa „zəncirindən“ ayrılaraq, müstəqil məna kəsb etməklə ciddi xarakter aldı. Məzəli hokkular ədəbi səhnədə janrın ən yaxşı şairi Matsuo Basenin (1644-1694) görünməsi ilə keçmişdə qaldı. Hokku müstəqil ciddi janra çevrilərək, yapon poeziyasında vaka ilə bir cərgədə durdu. Yosa Buson (1716-1783), Kobayasi İssa (1763-1827) kimi şairlərin yaradıcılığında başlıca yerlərdən birini aldı.
Hayku terminini XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində dördüncü dahi şair və hayku nəzəriyyəçisi Masaoka Siki ənənəvi janrı reformasiya etməyə cəhd göstərərək gətirmişdir. XVII-XVIII əsrlərdə hayku poeziyasına zenbuddizmin „sonacan deməmək estetikası“ öz təsirini göstərərək, oxucu və dinləyicini şeirin yaranma aktına qoşulmağa məcbur etmişdir. Sonacan deməmək effekti qrammatik olurdu: haykunun sintaktiki – intonasiya üsullarından birində sonuncu misra nitqin sərbəst hissəsi ilə bitir, predikativ deyilən hissə isə aşağı enirdi.
Hayku poeziyasında Basyonun şagirdləri ilə söhbət şəklində formalaşdırdığı və qeydə aldığı sabi (»kədər") və vabi («sadəlik»), karumi («xəfiflik»), toriavase ("əşyaların uyğunluğu"), fuekiryukonun prinsipləri ("əbədi, dəyişilməz və indiki, cari") böyük rol oynamışdır.
Renqanin gözdən itməsi və haykunun çiçəklənməsi
Renqanın hokku adlanan və adətən ikinci, inversion, iki misralıq yerində gələn tarixi ilk üç misrası – üç misralığın sələfidir.
Renqanın ədəbi səhnədən uzaqlaşması ilə üç misralıq hayku janrı ön plana keçərək, yapon ədəbiyyatında tanka ilə bir cərgədə durur, daha çox oxunan və kütləvi bir janra çevrilirdi. 17 hecadan ibarət olan bu ekstremal qısa poetik forma deformasiya və təsir altına düşməyə həssas görünürdü. Lakin formantlar onu daha həyat qabiliyyətli olduğunu sezirdilər. Renqa janrı burada təşəbbüsçü, səbəbkar rolunu oynamış, onun köməyi ilə əvvəllər vahid forma kimi mövcud olan tanka, ikisəsliliyin daxil edilməsi ilə iki hissəyə bölünmək imkanı qazandı. Əsas rolu tankanın hər iki hissəni şeirin təcrid olunmuş müstəqil hissələri kimi istifadə olunması oynadı və birinci üç misralıq hissə müstəqil şəkildə mövcud olmağa başladı. Sonra formalaşdırma rolunu oynayan renqa janrı səhnədən itdi. (Qeyd edim ki, renqa janrında yazılan şeirlərin başqa dillərə tərcümə olunması çox müşkül olduğundan, demək olar ki, ümumiyyətlə, tərcümə olunmurdu.)
Renqanın ən məşhur «zəncirlərindən» biri Yosab Busonun şagirdi və davamçısı Takay Kito ilə birgə yazdığı «Momosumomo»dur. (heroqliflərlə və heca əlifbası Kanayda yazılmış, bahar fəsliylə əlaqədar olan ərik və gavalı ağaclarından bəhs edir).
Veka parçalanma tendensiyasında
Hayku beş misralıq veka şeirindən yaranıb. Hayku və vekada bir çox ümumi formal cəhətlər var; bir neçə yüzillik boyunca baş verən dəyişikliklər – beş misralıqdan üç misralığın ayrılması, linqvistik tərkibdə, daxili təsvirdə və konfiqurasiyalarda baş verən dəyişikliklər müəyyən bir anda qəfil çevrilmə ilə partladı. Vaka sənəti yüzilliklər boyu formalaşmış, kokoro (hərfi mənası "ürək, qəlb, mahiyyət") və kotoba («sözlərlə») arasında əlaqəni quran məşhur şair və nəzəriyyəçi Fudzivara Teyka tərəfindən əsası qoyulmuş ciddi poetikası olan janrdır.Vaka — 5-7-5-7-7 hecalara bölünən 31 hecadan ibarət, birinci misrası «baş», ikinci, üçüncü misrası «gövdə», dördüncü, beşinci misraları «quyruq» adlanan şeir növüdür. Bundan əlavə ilk misraları hokku adlanırdı. L.M.Yermakova yazır ki, bir çox yapon müəllifləri üçün tankanın poetik formasının təkamülü bu cürdür: əvvəlcə şeirin birinci (5-7 heca) və ikinci hissəsi (5-7-7) bir-birindən asılı deyildi. Birincidə adətən təbiət təsvirləri, ikincidə isə insan hissləri – təbrik, sevgi, zarafat və s. əks olunurdu. Zamanla hər iki hissə bir müəllif tərəfindən yazılmağa başladı, ənənəvi nəğmə oxuma adətləri zəiflədi və beşmisralığın ədəbi poeziyada bir janr kimi formalaşması başladı. Bütün bunlardan belə məlum olur ki, tanka iki – məna və intonasiya hissələrinin birləşməsidir. Ona görə də tanka əsasında renqanın yaranması təbii bir hal hesab edilə bilər. Bu formanın təbiətində iki nəfərin şifahi deyişməsinə meyl var. Sonralar, yuxarıda göstərildiyi kimi, parçalanma başqa hissədə – ikinci misradan sonra yox, üçüncü misradan sonra oldu.
Şeirdə 31 hecadan 17 hecaya qədər azalma mexaniki şəkildə yox, poetik prinsiplərə görə, dünyagörüşü dəyişikliklərindən baş verdi. Hayku poeziyası nəzəriyyəçisi Ueda Makoto yazırdı ki, onun poetik formasında belə kəskin struktur dəyişikliklərinin baş verməsi səbəbi, 31 hecadan 17 hecaya qədər daralmağının çətinliyidir. Lakin məlum məsələdir ki, hecaların təxminən iki dəfə azalması şeirin təbiətində də əsaslı dəyişiklər etdi.
«Mövsümi söz» – hayku mərkəziHayku şeiri bir misrada daxili heca bölgüsü 5-7-5 olan, 17 hecaya yerləşdirilmiş bir və bir neçə kəlmədən ibarətdir. Yapon adəti üzrə o, bir misrada yazılırdı. Avropa dillərinə isə dördmisralıq, üç misralıq və iki misralıq şeir kimi tərcümə olunurdu. Rus və Azərbaycan dillərində tərcümədə isə əsasən üç misralıq kimi yazılırdı.Haykunun şeir kimi əsas xüsusiyyəti onun beşmisralıq tankadan dramatik kiçik olmasındadır. Və bu sıx dünya müvəqqəti olaraq xüsusi poetik-dilçilik məkanı yaradır. Haykunun əsas mövzusu təbiət, fəsillərin dövrə vurmasıdır. Bundan başqa mövzularda haykunun mövcudluğu mümkün deyil.
Bu mövzunun kvintessensiyası (əsas mahiyyəti) kiqo – «mövsümi söz» adlanır. Onun emblematik mənası ilin fəsilləridir. 17 hecalıq şeirdə onun var olması, mütləq adət-ənənə daşıyıcısı kimi hiss olunur. «Mövsümi söz» yoxdursa, hayku da yoxdur.«Mövsümi söz» müəyyən obrazları canlandıran sinir nöqtəsidir. Haykuya janrın ilk şairi Matsuo Basyodan klassik nümunə gətirək: Qurumuş budaqda
Qarğa görünür.
Payız axşamı.
Janrın klassiklərindən biri yazırdı ki, hayku poeziyasının mövzusu – "şair və onun təxəyyülü", məqsədi isə "çoxsaylı insan obrazlarını və ilin fəsillərini – bahar, yay, payız, qışın bir-birini əvəz etməsini yarada (göstərə) bilməkdir". Hayku şairləri «gülləri və quşları, rüzgarı və ayı» (kate fuqetsu – əsas hayku mövzularının formulası) təsvir edirdilər. Lakin həm də etiraf edirdilər ki: «Güllərdən və quşlardan bəhs edirik, gözlərimizə mənzərə həkk olunur; şeir yazırıq və qəlbimizdə nida səslənir»; «bircə otu əks etsək də, onun kölgəsində yaradıcının titrək hisslərini gizlədə bilmirik». XX əsrin dahi şairi Takaxama Kyosi hayku poeziyası haqqında belə yazırdı: "Üst qatda (hayku) hisslər yox, güllərdir… Hisslər dərində gizlənib. Onlar sanki səslərlə, melodiyayla şeirlərin üst qatına qədəm qoyurlar". Basyodan daha bir sitat: "Şam ağacının nə olduğunu şam ağacından öyrən, bambukun nə olduğunu bambukdan öyrən".
Haykuda dünya tarixsiz təsvir olunur. Necə deyərlər onun «coğrafi» obrazı təsvir olunur. Haykuda tarix fəsillərin tarixi, təbiətin dövran tarixi kimi əks olunur. Yaponlar təbiətdə baş verən ən cüzi mövsümi dəyişiklikləri belə izləyərək, qeyri-adi həssaslıqla hiss edirlər. Hayku dünyasına aid olan konkret şeylər sonsuz dəyişiklər ardıcıllığına, təbiət hadisələrinin təkrarlanmasına və həmçinin bir dəfə baş verən konkret hadisələr ardıcıllığına daxildir. İlin hər dörd fəslindən biri – bahar, yay, payız, qış – əlavə olaraq daha iki mövsümə bölünür; yaponlar təbii ki, birinin digərindən fərqini yaxşı görə bilirlər.
Şeirdə hər zaman iki plan mövcud olur – ümumi, kosmik və yaxın, konkret prinsipiylə əlaqədə olanlar.
Ümumi, kosmik plan haykunu dünya təbiəti ilə ən geniş mənada əlaqləndirir. Bu cür əlaqədə başlıca rolu hər bir şeir üçün mütləq olan «mövsümi söz» – kiqo oynayır. Bu, əslində, haykunun təbiətin dövrə vurmasına işarədir. Şeirin məna mərkəzi – kiqo haqqında yaponlar deyirlər ki, o, «unudulanları dirildir və assosiasiyalar əmələ gətirir». «Mövsümi sözlər» özünəməxsus şəkildə «ilin fəsilləri formulasını» və ya təbiətin müəyyən təsvirlərini verən «mövzuları» və onların doğurduğu hisləri, sanki avtomatik olaraq əmələ gətirir. Filoloq Matsuseki Seysey nümunə kimi haykuda istifadə olunan geniş mövzu kataloqunu göstərərək, onların yaranma mənbəyini Manyosyu və Kokinsyuda görür. Hətta dahi şair Yosa Busonanın həyat yoldaşının ölümünə həsr etdiyi çox nadir olan «insani» janrdakı (ningentekina) haykusunda belə «mövsümi söz» var. Masaoka Siki bu şeirin inqilabi şeir olduğunu, böyük və parlaq gələcək istiqamətində irəlilədiyini hesab edirdi. Soyuq ürəyimə qədər işləyib:
Mərhum arvadımın ayağını
Yataq otağında tapdaladım. «Soyuq ürəyimə qədər işləyib» misrası son bahara işarədir. Maraqlıdır ki, şeir 1780-cı ildə, arvadının ölümündən çox illər öncə yazılıb. Toma 1814-cü ildə dünyasını dəyişib.
Haykunun digər planı – konkret, əşyavi dünyanı dəqiq dərk edən; Janrın klassikləri hesab edirdilər ki, üçmisralıq şeirin dar sahəsində əşyaların sadə adlandırılması güclü təəssürat yarada bilər. Masaoka Siki deyirdi ki, «Haykuda əşyalar və hadisələr haqqında artıq sözləri, onlar insan qəlbini cəlb edən sadə səslərlə əvəz edirdilər». Basyo isə – «Adi sözlərlə sanki qədim sözlər danışırmış kimi danışmaq lazımdır» – deyirdi.
Hayku janrının formulalığı
Hayku poeziyasının formulalığı şeirin kiçik sahəsini böyük effektlə istifadə etməyə imkan verir; formullar özlüyündə bir neçə məna, oxucunun şüurunda ani və avtomatik yaranan assosiasiyalar zənciri gizlədir. Şeir yaranmamışdan əvvəl şair kataloqdan mövzular «seçir», məsələn, «nəğmə deyən cırcırama» obrazını seçir; ənənə davamçısı üçün o dəqiqə assosiasiyalar zənciri açılır: payız – kədər – ağ rəng, çünki cırcıramalar adətən payızda oxuyurlar, bu nəğmələr kədərin xüsusi izahını verir (yayın sonu, həyatın sonu, soyuqların düşməsi), ağ rəngin qışqabağı otların solmasıyla bağlıdır, bundan başqa ağ duman, «ağ» soyuq külək (yaponlar küləyi rənginə görə ayırırlar) və s.Üçmisralıq şeirin konstruksiyasını təşkil edən ayrı-ayrı formulların mənasının üzə çıxması adət-ənənələrin dərindən dərk edilməsi və başa düşülməsi ilə əlaqədardır. Formulları anlamaq – adətləri anlamaq deməkdir.
Haykunun retrospektiv poetikası
Hayku nəzəriyyəsi heç vaxt traktatlarda formullaşmamışdır. Müəllimin — bu janrın dahi şairi olan Matsuo Basyonun sözləri şifahi şəkildə dildən-dilə, nəsillərdən-nəsillərə şagirdləri vasitəsilə ötürülmüşdür. Deyilənlərə görə, Basyonun iki mindən çox şagirdi olub. Janrın retrospektiv poetikasını xaricdə XIX-XX əsrlərdə dörd dahi haykay şairlərindən sonuncusu — Masaoka Siki yaratmışdır. Ona qədər isə hayku şairləri nəslinin növbələşməsi aramla, mahiyyət etibarıyla, formulların və poetik fəndlərin tənqidi qiymətləndirilməsi olmadan baş verirdi. Buna hayku müəllimlərinin institutu köməklik edirdi. Hayku janrının daha bir xüsusiyyəti də anonimliklə bağlıdır. Anonimlik – gizli müəllif, yəni ki janrın bütün əsərləri və oxucuları üçün yeganə müəllifin olması.
Vakadan haykuya irsən keçmiş «vahid təbiət sahəsi»
Vaka ilə hayku poeziyası arasındakı əlaqəni izah etmək üçün, bütün predmetləri və hadisələri – bitkiləri, heyvanları, insanları, şeirləri birləşdirən və terminologiyamızda «vahid təbiət sahəsi»nin mövcudluğunu təsdiqləyən misallar gətirək.Bir neçə üçmisralıq – hayku və beşmisralıq – tankanı nəzərdən keçirək. «Xoruz pipiyinin darağı»
Vəşhi ördəklərin gəlişiylə
Daha çox qızarır.
Verilmiş misalda «nao” sözü „daha çox“ kimi tərcümə olunur; lakin naonun »...kimi" mənası da var, yəni ki haykunun hərfi mənası bu cürdür: «Xoruz pipiyinin darağı vəhşi ördəklərin gəlişi kimi (və ya gəldiyi qədər) qızarır».
Basyo keyto bitkisini («xoruz pipiyinin darağı») payızda, vəhşi ördəklərin Sibirdən Yaponiyaya gəlməsi ilə qızaran qeyri-adi yarpaqlarla əlaqələndirir. Tədqiqatçı Yamamoto Kenkiti yazır ki, bu məşhur şeir tənqidçilər tərəfindən heç də yüksək qiymətləndirilməmişdir. Məsələ burasındadır ki, şair sadəcə adı Çin dilində «yan lay xun” (hərfi mənası „vəhşi ördəklərin gəlişiylə qızaran“) olan bitkinin şifrəsini açır. Burada poetik formada sadəcə olaraq çincə olan ad dəyişilmişdir. Başqa tənqidçilərsə bu şeiri tamamilə fərqli şəkildə qiymətləndirirlər: Basyo əlbəttə ki, bu sözün etimologiyası haqqında məlumatlı idi. Lakin bitkinin payızda, quşların gəlişi ilə necə qızarmasını görcək, sözün etimologiyası ilə bağlı olan əfsanənin bir daha təsdiqlənməsi faktı qarşısında öz heyranlığını gizlədə bilməmişdir. Basyo nəinki iki fenomen – quşların gəlişi və yarpaqların qızarması ilə olan əlaqəni aşkarlayır, həm də dəyişilməkdə olan fəsillərin fonunda hörümçək toru kimi bir-birilə sıx əlaqədə olan bütün obyektlərin də dərin ümumi qarşılıqlı əlaqədə olmasını aşkara çıxarmaq istəyir.
İlk poetik antologiya olan Manyosyuda belə bir şeir var:
Geri dönən ördəklərin
Çığırtılarını eşitcək
Evimin yanında
Payızı xagi çiçəklədi.
Onu seyr etmək üçün gəl, mənim dostum.
(Xagi – payızda ağ-çəhrayı kiçik güllər açan kol)
Yapon sözü „yu” ördək çığırtısının bitkinin rənginə, Mikasanın kədərinə təsir etdiyi zaman ölçüsünü ifadə edir. Burada əlbəttə ki, işarə ördək çığırtıları eşidiləndən sonra yarpaqların qızarmasınadır. Tərcümədə “yu” çox dəqiq səslənmir: „həmin gündən”, lakin məna aydındır.
Antologiyada daha bir məna “yu” və „nao” ifadələri olan şeirlər var. Onlar da yarpaqların və payız otlarının rənginin dəyişməsi anını ifadə edir.
Görkəmli yapon ədəbiyyatşünası Nikanisi Susumi təxmin edir ki, xidməti “yu” və „nao” sözləri bu yerdə, Manyosyu dövrü adamlarının ördək çığırtısı və yarpaq qızarmasını adi bir təbiət hadisəsi kimi yox, bir-birindən süzülən hadisələr kimi qiymətləndirməsinə işarə edir.
Basyonun şeiri tənqid atəşinə tutulsa da, müəllifin bu mövzuda başqa variasiyaları olacaq qədər geniş rəng palitrasına malik olması aydın görünür. Lakin buna baxmayaraq, o yenə də öz versiyasının üzərində dayanır. Basyo “Xoruz pipiyinin darağı”nın izahında, Manyosyuda verilmiş təbiətin ənənəvi qeyri-metoforik təsvirinə çox yaxınlaşmışdır.
Basyonun şeirində „xoruz pipiyi darağı” və ördəklər müstəqil dəyərlər deyillər. Tam görünməyən, üst qata çıxan, bu tamlığı dəstəkləyən və təsdiqləyən hayku oxucusunun müəyyən hissələridir. Bu minvalla Manyosyudan misal çəkilən tankalar və Basyonun haykuları işarələrlə, hadisələr və əşyalar arasındakı bağlılığı nəzərə çatdırır. “Bu əlamətlər bir-birlərinə insan bədənində qan damarları və sinirlərin bağlılığı kimi bağlıdırlar” (Nakanisi Susumu). Bu cür sistemdə yarpaqların ördək çığırtısına rəng dəyişməkləri ilə cavab vermələri heç də təəсcüblü hal deyil. Təbiət özü əlbəttə ki, ördəklər və yarpaqlardan çox böyük bir məkanı əhatə edir.
Hayku poeziyasında vaka mövzularının təkrar olunması bizim fikrilərimizi azdırmamalıdır. Formal xüsusiyyətlərdən başqa şeirdə „mövsümi sözün” (kiqo) olması, haykunun xüsusi təkrarsız ruhla dolmasına imkan yaradır.
Basyonun şagirdi Xattori Ransetsu (1654-1707) müəlliminin vaka və hayku arasındakı fərqlər barəsində olan düşüncələrini qələmə almışdır. O, misallar çəkirdi: “Xəfif yaz yağışı altında söyüd ağacı” mövzusu ya vaka, ya da renqa aləminə aiddir. „Qarğa özünü bataqlıq sahəyə vurur” mövzusu isə şübhəsiz ki, hayku mövzusudur.
Ümumilikdə belə demək olar ki, onların əsas fərqi mövzu və səslənməsindədir: haykuda təsvir olunan təbiət gündəlik həyata daha yaxındır. Lakin bununla yanaşı o, həm də qroteksal (qeyri-adi tərzdə təsvir olunmuş) və paradoksaldır. Təbiət haykuda anlaşılan, bilinən və təsvir olunan deyil, sanki müəyyən bir anda mənası tutulan olmalıdır.
Tərcümə edən: Xanım AYDINMənbə: artkaspi.az
| ['poetik antologiya', 'hayku poeziyası', 'hayku poeziyasının yaranması', 'haykunun retrospektiv poetikası', 'yapon mədəniyyəti', 'Yaponiya'] |
236 | https://kayzen.az/blog/musiqi%C3%A7il%C9%99r/25534/segah-mu%C4%9Fam%C4%B1n%C4%B1n-%C9%99n-mahir-ifa%C3%A7%C4%B1s%C4%B1.html | Segah muğamının ən mahir ifaçısı | gunelb | böyük musiqiçilər | 24 may 2020, 12:25 |
Azərbaycan xalqı bütün muğamları sevdiyi kimi, “Segah” muğamını da çox sevir və yüksək dəyərləndirir. “Segah” muğamı xalqımızın milli ruhuna, zövqünə daha da yaxındır. Qarabağın bir çox məşhur xanəndələri “Segah” muğamını yüksək səviyyədə, məharətlə oxumuşdur. Onu daha sərbəst, özünəməxsus, hamının başa düşəcəyi bir tərzdə oxumaq xanəndəni məşhur, hörmətli edərdi. Bu cür xüsusiyyətlərə malik olan sənətkarlarımızdan biri də, İslam Abdullayev idi. İslam Abdullayev 1876-cı il dekabr ayında Qarabağın ən gözəl dilbər guşəsi olan Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. Xalq şairi Səməd Vurğun demişdi: “Şuşanı əbəs yerə musiqi və poeziyanın beşiyi adlandırmırlar. Demək olar ki, Azərbaycanın bütün məşhur oxuyan və çalanları Şuşada doğulmuşlar”.Qarabağda məsəl var deyərlər: “Şuşanın uşaqları ağlayanda “Segah”, güləndə “Şahnaz” üstündə gülərlər”.Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində silinməz izlər qoyan, əsl sənət xadimi olanMir Möhsün Nəvvab 1883–cü ildə Şuşada tayı bərabəri olmayan bir məclis – “Xanəndələr məclisi”ni yaratmışdır. Məclisin əsas qayəsi, amalı yeni-yeni istedadlı xanəndələr nəsli yetişdirmək idi. Görkəmli musiqişünas alim Mir Möhsün Nəvvabın “Xanəndələr məclisinə” dəvət etdiyi istedadlı gənclərdən biri də İslam idi. İslamın bütün qəlblərə yol tapan, xoş avazlı səsindən xəbər tutan M.M.Nəvvab onu o dövrün məşhur sənətkarlarından dərs alıb öyrənməsinə, muğamın sirlərinə daha da dərindən bələd olmasına şərait yaratmışdı.
İslam Abdullayev öz xatirəsində yazır: “Mən Nəvvabın məclisində ilk dəfə o dövrün məşhur xanəndələrindən Məşədi İsini, Hacı Hüsünü, Mirzə Muxtarı, Dəli İsmayılı, Keştazlı Həşimi dinləmişəm, onlardan dərs almışam.Mən həmin məclisdə Hacı Hüsüdən “Segah”, Məşədi İsidən “Mahur”, Keştazlı Həşimdən “Bayatı – Qacar”, Mirzə Muxtardan “Rast”, Dəli İsmayıldan “Rahab” və s.muğamları öyrəndim. Lakin özüm də bilmirəm, nədənsə bu muğamlar içərisində məni daha çox cəlb edən “Segah” muğamı idi. Rəhmətlik Sadıq tarı döşünə alan kimi mənim üçün “Segah” çalardı.Məni dinləyən usta Hacı Hüsü isə bu muğama yeni – yeni guşələr, xallar əlavə edib məndən onları təkrar etməyi tələb edərdi…”.
Qısa bir zaman içərisində İslam öz istedadı, qabiliyyəti, xoş rəftarı ilə musiqini qavrama, duyma bacarığını birləşdirərək çox zəngin xarakterə malik istedadlı bir xanəndə kimi formalaşmışdı.
İslamın ilk dəfə “Segah” oxumağa başlaması məşhur tarzən Sadıqcanın oğlunun toyunda olub. Həmin gün İslam “Segahı” elə məharərlə, özünəməxsus bir tərzdə oxudu ki,bütün məclis əhlini heyran qoydu. Tez bir zamanda səsi bütün Qarabağa yayıldı. “Segah” xüsusilə də “Yetim Segah” oxumağı ilə ürəkləri titrədən İslama hamı “Segah İslam” deyə müraciət edirdi.İslamın “Yetim Segah”ı oxuyarkən şair Qumrinin “Keçər qürbətdə ömrüm ah ilə, bir həmzabanım yox” qəzəli ilə başlaması da özünəməxsus cəhətlərindən biri idi və bu xalq arasında dərin hörmət və ehtiramla qarşılanırdı,ruhlarını oxşayırdı, qəlblərinə yol taparaq onu təkrarolunmaz edirdi.
İslam Abdullayev 1901–1905–ci illərdə tarzən Qurban Pirimovla birlikdə Qarabağ, Gəncə məclislərində çıxış etmişdir. Qurban Pirimov deyirdi ki, o, “Yetim segah”ı oxuyanda elə bil dağı–daşı dilə gətirirdi. İslamın “Segah”ı gənc xanəndələr üçün bir məktəb olub.
Musiqişünas tədqiqatçı alim–Firudin Şuşinski yazırdı: “XX əsr Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində “Segah” muğamını İslam Abdullayev kimi mükəmməl və incə zövqlə oxuyan ikinci bir xanəndə olmamışdır. Seyid Şuşinski söyləyirdi ki, İslam olan məclisdə nə Cabbar, nə Ələsgər, nə Keçəçi Məhəmməd, nə də mən “Segah” oxuyardıq”.İstedadlı xanəndə uzun illər Azərbaycan Dövlət Estradasının solisti olur. Qocaman xanəndə İslam Abdullayev 1949-cu ildə 73 yaşında Azərbaycanın “Əməkdar artisti” adına layiq görülüb.Ölümündən bir gün əvvəl İslam Abdullayevə baş çəkən dostu İşxan Həmzəyev onunla son görüşünü belə xatırlayır: ““Bakı” qəzetində görkəmli xanəndə İslam Abdullayevin haqqında Firidun Şuşinskinin geniş bir məqaləsini oxudum və qərara gəldim ki, bir gün gedim İslamı görüm. Xeyli vaxt idi ki, görməmişdim.
Bir gün səhər həmin məqaləni və İsa bulağında musiqi məclisindən çəkilmiş bir şəkli götürüb getdim İslamgilə. Qapını açdılar. İslam yatan otağa daxil oldum. Çarpayısında uzanmış İslamı ölüm pəncəsində gördükdə quruyub qaldım. Onun xəstəliyindən xəbərim yox idi. Mən ona yaxınlaşdım, yanında əyləşdim. O, gözlərini açdı, məni tanıdı. O güclə danışırdı. Əlimdəki şəkli göstərdim, əlimdən alıb diqqətlə baxdı. Mən soruşdum: “Şəkildəki tar çalanı və xanəndəni tanıdınmı?…”. O nə isə dedi, lakin mən eşitmədim. İkinçi dəfə dindirmədim. Şəkli qaytarıb verdi mənə. O gözlərini yumdu. Lakin huşu başında idi.
Mən yanında çox oturdum. Lakin danışmırdım, haləti kəsilmişdi. Mən ayağa durub əlini tutub öpdüm ki, vidalaşım. Əlimi əlində saxladı və çox aydın intonasiya ilə dedi “Ay İşxan hara gedirsən, əyləş yanımda, çay içib-çörək yeyib sonra gedərsən…”. Sabahı günü telefonla dedilər: “İslam vəfat etdi”. “Vay-vay, məclislərimizin, toylarımızın, süfrələrimizin gülü – bəzəyi getdi…” dedim.Əlbəttə İslamın vəfatı Azərbaycan xalqı üçün ağır bir itkiydi. Amma İslamın ailəsi üçün matəm deyildi. Ömrünü hörmətlə yaşadı 88 yaşa çatdı, öz komasının altında, oğlu – qızı, gəlini, nəvə -nəticələrilə, yaxın dostlarla əhatə olunmuş, belə bir bəzəkli evdə sakit vəfat etdi. Payızın bu əziz, şirin günlərində, külli camaatın iştirakı ilə təntənəli surətdə aparıb dəfn etdik… Bu İslamın ailəsi üçün xoşbəxtlik deyilmi?
Mərhum İslamı cavanlıqdan tanıyan şəxs, ta özü də qəbrə gedincə, onun mülayim xasiyyətini, xoş rəftarını, onun ifa etdiyi ahəngdar xoş avazlı “Yetim Segah”ını, “Axşam oldu”, “Qarabağ şikəstəsi” və s. az da olsa zövqü olan adamın qəlbində onun əziz xatirəsi daim qalacaq, unutmayacaqdır…”.
İstedadlı xanəndəmiz İslam Abdullayev 1964-cü il 22 sentyabrda əbədi olaraq gözlərini yumaraq dünyasını dəyişmişdir.
İslam Abdullayev xalq icərisindən gəldi, xalqına xidmət etdi və xalqına bir məktəb qoyub getdi! Gözəl insan olmağı ilə tanınan bütün istedadlı Azərbaycan sənətkarları xalqımızın yaddaşında daim qalacaq, yeni nəsillər onlardan ibrət götürərək heç zaman unutmayacaqdır!
Müəllif: Durna AĞAYEVA, S.Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin arxeoqrafıMənbə: modern.az
| ['İslam Abdullayev', 'segah muğam ifaçısı İslam Abdullayev', 'İslam Abdullayevin həyat və yaradıcılığı', 'muğam ifaçısı'] |
237 | https://kayzen.az/blog/dahil%C9%99r-maraql%C4%B1/25533/stalinin-%C9%99n-%C3%A7ox-qorxdu%C4%9Fu-sirli-adam%C4%B1n-d%C9%99h%C5%9F%C9%99ti.html | Lev Trotski - Stalinin ən çox qorxduğu sirli adamın dəhşəti | gunelb | Böyük insanlar,şəxsiyyətlər | 23 may 2020, 17:22 |
Son günlər keyfiyyətli film həvəskarları dərin maraqla rus kinematoqraflarının ərsəyə gətirdikləri “Trotski” serialını izləyirlər. Bu ekran əsərində tanınmış inqilabçı Lev Trotski ilə yanaşı Vladimir Leninin, İosif Stalinin, Feliks Derjinskinin və bu kimi digər tarixi şəxsiyyətlərin də həyatından qaranlıq qalan məqamlara aydınlıq gətirilir. Serialda həmçinin tarixdə Vətəndaş müharibəsinin yaradıcılıarından biri kimi qalan Trotskinin siyasi fəaliyyətilə birgə, şəxsi həyatı da önə çəkilib, tamaşaçıya çılpaqlığı ilə təqdim edilir. “Trotski” çoxserialı bədii filmini izləmək imkanı olmayanlar üçün bir neçə mənbəyə əsaslanıb, bu yəhudiəsilli inqilabçının həyat və fəaliyyətindən yazmaq qərarına gəldim. Ümumi məlumatLev Trotski XX əsrin tanınmış inqilabçısı, Vətəndaş müharibəsinin yaradıcılarından biri kimi tarixdə iz qoyub. O ilk Sovet hakimiyyətinin ikinci rəhbəri, hərbi dəniz məsələləri üzrə xalq komissariatının başçısı vəzifəsində çalışıb. Trotski dünya inqilabçılarının düşmənləri ilə mübarizədə olduqca sərt və qəddar rəqib olub. Leninin ölümündən sonra Stalin siyasətinə qarşı çıxaraq, müxalif mövqeyə keçib. Buna görə də sovet vətəndaşlığından məhrum edilərək, İttifaqdan qovulub. Tarixi mənbələrdə Lev Trotskinin NKVD casusu tərəfindən öldürüldüyü sübuta yetirilib.Yəhudi Leyba
Əsl adı Leyba Davidoviç Bronşteyn olan Lev Trotski 1879-cu ilin 7 noyabrında Yanovka kəndinin varlı yəhudi ailəsində doğulub. Leybanın valideynləri savadsız olsalar da, təsərrüfat sahəsində kifayət qədər yaxşı pul qazanır, kəndlilər üzərində öz zəhmlərini göstərirdilər. Ailənin tək övladı olan Leybanın birlikdə gəzib, oynayacağı dostu yox idi. Onunla birgə böyüyən kənd uşaqlarına isə daim yuxarıdan aşağı baxırdı. Bəlkə də balaca oğlanda formalaşan məhz bu xüsusiyyət gələcəkdə insanlar üzərində hökmünü gerçəkləşdirməyə təkan verəcəkdi.
Leybanın 10 yaşı tamam olanda valideynləri onu Odessaya yəhudi uşaqların təhsil aldığı ən nüfuzlu məktəblərin birinə göndərirlər. Qısa müddətdə məktəbin ən nümuməvi şagirdinə çevrilib, rəsmə, ədəbiyyata dərin maraq göstərir. Yəqin ki, həmin illər elmə bağlı bu yeniyetmə inqilab haqda heç düşünmürdü belə...
Təhsilinin son ilində 17 yaşlı Leyba inqilabı təbliğ edən sosialistlərin dərnəyinə üzv olur. Burada o Karl Marksın əsərləri, azadlıq, bərabərlik haqda fikirlərilə tanış olub, marksizmin pərəstişkarına çevrilir. Həmin müddətdə iti düşüncəsi və liderlik sevdası özünü biruzə verməyə başlayır.
İnqilab xəyalları quran gənc Cənubi Rus Fəhlələrinin Birliyini yaradır. 19 yaşlı Leyba bu fəaliyyətinə görə 2 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilir. Bundan sonra gənc fəal Bronşteyn Sibirə sürgünə göndərilir. Elə burada olduğu müddətdə özünə saxta pasport düzəltdirib, adını dəyişir. Elə hər şey də buradan başlayır. Lev Trotski...
Şəxsi həyatı
Trotskinin şəxsi həyatı inqilabi fəaliyyətilə sıx bağlı idi. İlk xanımı Aleksandra Sokolovskaya ilə ailə quranda cəmi 16 yaşı vardı. Mənbələrə görə, Levdən 6 yaş böyük olan Aleksandranın onun inqilabçı olmağında böyük rolu olub. Trotskinin qarşısında marksizmin qapılarını açan da məhz birinci xanımıdır.
Sokolovskaya ilə Trotski rəsmi nikaha 1898-ci ildə girirlər. Toydan bir neçə gün sonra cütlük Sibirə sürgün edilir. Burada Trotski ailəsinin Zinaida və Nina adlı qızları dünyaya gəlir. Kiçik qızları cəmi 4 aylıq olanda Lev ailəsini atıb, sürgündən qaçır. İllər sonra Trotski “Mənim həyatım” adlı memuarında bu addımı Aleksandranın nəinki razılığı, hətta dəstəyilə inqilab naminə atdığını qeyd edirdi.
Parisdə olduğu müddətdə ikinci xanımı Natalya Sedova ilə rastlaşır. Natalya Leninin rəhbərliyilə nəşr olunan “İskra” qəzetində çalışırdı. Bu zərif xanım incəsənət aşiqi idi. Hətta filmdə cərəyan edən hadisələrə əsaslansaq, Parisin ən məşhur rəssamlarının qarşısında çılpaq model qismində çıxış edir, azadfikirli gənc parislilərin açıq-saçıq gecələrinə qatılırdı. Onun bu həyat tərzi Trotskini qıcıqlandırsa da, valeh olduğu qadını tezliklə əfsunlamağı bacarır. Alovlu məhəbbət Trotskiyə ilk nikahını unutdurur. Lakin ilk xanımı Aleksandra ilə ömrünün sonunadək dost münasibətini qoruyub saxlaya bilir.Natalyadan Trotskinin Lev və Sergey adlı iki oğlu dünyaya gəlir.
4 övladı olan Trotskinin qızları və oğlanları gənc yaşda faciəvi şəkildə dünyalarını dəyişirlər. Öncə kiçik oğlu Sergey siyasi fəallığına görə güllələnir. Ardınca böyük oğlu həmçinin fəal hərəkatçı Lev Parisdə kor bağırsağından əməliyyat olunduğu müddətdə müəmmalı şəkildə dünyasını dəyişir. Bunun süi-qəsd olduğu da bildirilir.
İnqilabçının kiçik qızı Nina 1928-ci ildə vərəmdən ölür. Böyük qızı Zinaida isə atası ilə birgə Sovet vətəndaşlığından məhrum edilər-edilməz intihar edir. Övladlarının ardından Trotski birinci arvadı Aleksandranı da itirir. Sokolovskaya Moskvada güllələnir.
Ömrünün son illərində qələmə aldığı memuarlarında Trotski yazır:
“Səndən yarananları torpağa özün tapşırırsansa, yaşamağının da bir mənası qalmır”.
İnqilabçının ikinci xanımı Natalya övlad itkisinə, ağır güzərana, daim onları əhatə edən təhlükəyə, ərinin davamlı xəyanətlərinə rəğmən, sadiq həyat yoldaşı kimi ömrünün sonunadək Trotskinin yanında qalır. İnqilabçının ölümümdən sonra 20 il ömür sürən Natalya 1962-ci ildə Parisdə dünyasını dəyişir və öz vəsiyyəti ilə Meksikada ərinin yanında dəfn olunur.
Ümumiyyətlə, Trotskinin həyatında çox qadın olub. Hətta ekran əsərinə inansaq, Raskolnikovun xanımı da ərinin gözü önündə Trotski ilə eşq macərası yaşayıb.
Onu çox sevən qadınlar arasında məşhur rəssam Frida Kalo da olub. Frida Trotski haqqında “Onunla sevişmək Tanrının özü ilə sevişməkdir” deyirdi.
İnqilabi fəaliyyəti
1902-ci ildə Sibirdən qaçan Trotski Leninlə yaxınlaşmaq məqsədilə Londona üz tutur. Leninin rəhbərliyi ilə çıxan “İskra” qəzetində «Pero» təxəllüsü ilə məqalələr yazmağa başlayır. Rus sosial demokratiyasının liderinin güvənini qazanandan sonra miqrantlar qarşısında alovlu çıxışlar etməyə başlayır. Gənc olmasına baxmarayaraq, insanlar onun nitqindən təsirlənir, dərin maraqla onu izləməyə gəlirdilər.
Həmin dövrdə Trotski Lenin hakimiyyətini tam dəstəkləyir, onun rəhbərliyi altında inqilabın gerçəkləşəcəyinə inanırdı. Lakin az keçmir ki, Lev menşeviklərin sırasına keçib, Vladimir İliçi diktaturada günahlandırmağa başlayır. Menşeviklərlə də ortaq məxrəc tapa bilməyən inqilabçı bütün hərəkatlardan üstün olacağına güvəndiyi öz cərəyanını yaratmağa qərar verir.
1905-ci ildə Trotski vətəninə geri dönür. Həmin dövrdə Peterburqda inqilab yelləri əsirdi. Fəal lider bu durumdan istifadə edib, fəhlə təbəqəni daha da coşdurmağa başlayır. İşçi təbəqədən deputatları ətrafında toplayıb qaynar çıxışları ilə insanları ölkənin taleyinin öz əllərində olduğuna inandırırdı.
Siyasi fəaliyyəti çar Rusiyasının hiddətinə səbəb olduğu üçün Trotski yenidən Sibirə sürgün edilir. Bu dəfə isə o qatardan can qurtarıb Finlandiyaya, oradan isə yenidən Avropanın qaynar nöqtələrinə yol tapır. Avstriyada məskunlaşan inqilabçı Vyanada “Pravda" qəzetini dərc etməyə başlayır. 4 ildən sonra isə Leninin başçılıq etdiyi boşleviklər qəzeti əllərinə keçirirlər. Vyanadan Parisə köç edən Trotski “Bizim sözümüz" adlı qəzetin nəşrinə başlayır.
1917-ci ildə Lev Davidoviç yenidən Rusiyaya dönür. Peterburqda qatardan enən kimi Petrosovetə gəlir. Burada o bütöv Rus sosial-demokratik işçi partiyası qurmaq istəyən birliklərin qeyri-rəsmi rəhbəri seçilir. 1917-ci ildə inqilabçı Hərbi inqilabi komitə yaradır. Elə həmin ilin noyabrında tarixdən “Oktyabr inqilabı” kimi tanıdığımız hərəkata başçılıq edir. İnqilab Leninin hakimiyyətə gəlməsilə nəticələnir. Trotski hakimiyyətdə rəhbərliyi öz əli ilə Leninə təqdim edir və onu günahlandıranlara deyir ki, rus xalqı yəhudi rəhbərlə yola getməzdi.Yeni hakimiyyətdə Trotski xarici işlər üzrə xalq komissarı seçilir. 1918-ci ildə isə Hərbi-dəniz məsələləri üzrə xalq komissarı olur. Trotskinin rəhbərliyi altında Qırmızı Ordu yaradılır. Orduda sərt qaydalar tətbiq edən komissar hərbi disiplinə riayət etməyənləri, fərariləri güllələnmə ilə cəzalandırır. Trotskinin bu qəddar rejimi tarixdə “qırmızı terror” adı ilə tanınır.
Hərbi məsələlərlə yanaşı, Trotski daxili siyasi məsələlərdə də Leninlə sıx tərəfdaşlıq edirdi. Vətəndaş müharibəsi bitər-bitməz Lev Davidoviç ölkənin qəhrəmanına çevrilir. Lakin Leninin qəfil ölümü ona planlarını gerçəkləşdirməyə imkan vermir.
İnqilabda ən çox əməyi olan Trotski Leninin irsinə sahib çıxa bilmir. Vladimir İliçin yerinə hakimiyyətə keçən Stalin öz rəqibinə nifrət bəsləyirdi. Hətta «yəhudidən rus xalqına rəhbər olmaz» deyə ona qəzəbini bildirirdi. 1924-cü ildə İosif Stalinin müdaxiləsi və işrirakı ilə Trotskinin səlahiyyətləri yavaş-yavaş əlindən alınmağa başlanır. 1926-cı ildə isə Stalin onu öncə sovet vətəndaşlığından məhrum edib, Alma-Ataya, oradan da Türkiyəyə sürgün edir.
SSRİ-dən qovulan Trotski Stalinlə mübarizəsini tamamlayıb, “Mənim həyatım” adlı avtobioqrafiq əsərini yazır. 1935-ci ildə Norveçə köçən Lev Davidoviç ölkənin hakim təbəqəsi tərəfindən isti qarşılanmır. Norveç SSRİ ilə olan dostluq münasibətini pozmaq istəmirdi. Bu səbəbdən də vətən xaininə ev sahibliyi edə bilməzdi.
Trotski Meksikaya köçüb, orada məskunlaşır. 1936-cı ildə “Sadiq inqilab” kitabını bitirir.
Süi-qəsd
1940-cı ilin 21 avqustunda Trotskiyə süi-qəst təşkil olunur. Tarixi mənbələrə görə, Stalin 1938-ci ildən etibarən Trotskini dünya tarixindən silmək üçün onun qətlinə fərman verir. Elə həmin il NKVD-nin casusu Roman Merkader Meksikaya göndərilir. Merkader özünü belçikalı Jak Monrar kimi təqdim edib, Trotskinin güvənini qazanır. Ona amerikalı trotskipərəstlərin yazılarını oxuyur. Avqust ayının 21-də isə Trotskinin şücaətindən bəhs edən növbəti yazını oxuyanda zamanın da canını almağa gücü çatmayan böyük qüdrətli inqilabçını qətlə yetirir.
Trotskinin başından aldığı ağır zərbə onu öncə komaya salır. 1 gün sonra isə dünyasını dəyişir.
Ramon Merkader Meksika qanunvericiliyinin ən sərt qanunlarına əsasən 20 il müddətində azadlıqdan məhrum edilir. 20 ildən sonra Rusiyaya dönən qatil Sovet İttifaqının qəhrəmanı fəxri adına layiq görülür. Rəsmi mənbələrə görə, Lev Trotskinin ölümünə görə NKVD 5 milyon dollardan keçməli olur.
Bütün ittihamlara rəğmən, Levt Trotski-Leyba Bronşeyn tarixdə bir çox ilklərin müəllifi, yəhudi dərrakəsi, dərin düşüncəsi və əsl rəhbərə xas əzmi ilə öz adını dünya inqilab tarixinə qızıl hərflərlə yazmağı bacarıb.
Filmdə Stalinlə Trotskinin fəlsəfi və yaddaqalan bir dialoqu var. Trotski İosifi öz kabinetindən qovub, səlahiyyətindən azad edəndə Stalin ördəyi bəyənməyən qartalın balıq ovlamaq üçün gölə baş vurub, boğulmağından, elə bu an ördəyin qanad açıb, uçmağından bəhs edən bir hekayə danışır. Hazırcavab Trotski isə cavabında mən qartal yox, aslanam (Lev) deyir və çaqqalla şirin əhvalatını danışır. Bir çaqqal əlbəyaxa olub, qalib gəlmək üçün şirə hücum edir. Şirsə bütün təzyiqləri önəmsəməyib, yoluna davam edir və deyir ki, mən sənə qalib gəlsəm aslan çaqqala qalib gəldi deyəcəklər. Halbuki özümdən qat-qat alçaqlar üzərində qələbə çalmağa alışmamışam.
Müəllif: Leyla Sarabi
| ['Lev Trotski'] |
238 | https://kayzen.az/blog/politologiya/25532/8-g%C3%BCnl%C3%BCk-m%C3%BCharib%C9%99nin-tarixi.html | 8 günlük müharibənin tarixi | gunelb | Tarix və politologiya | 23 may 2020, 17:07 |
40 il əvvəl Asiyada birinci sosialist müharibəsi başladı. Çin ordusu sərhədi keçərək Vyetnam ərazisinə daxil oldu. Çinlilər SSRİ ilə “isti” münasibətlərinə görə qonşularını cəzalandırmaq istəyirdilər. Həm də işğal uğurlu alınsaydı, bu ruslara gözdağı olacaqdı.
Ancaq kiçik Vyetnam ABŞ-dan sonra böyük Çinin də burnunu ovmağı bacardı. QonşularƏslində bu iki dövlət eyni dinin daşıyıcıları idi.19-cu əsrdə hər iki ölkə işğalla mübarizə aparırdı. Tam yüz il sonra hər ikisi sosializm ideyalarına qucaq açmışdı.
1946-1954-cü illərdə fransızlara qarşı birgə döyüşmüşdülər. Lakin aralarında olan münasibətı dostcasına adlandırmaq olmazdı. Avropalılar kontinentdən gedəndən sonra qonşular arasında ziddiyyətlər artdı. Qonşu Kambocada (keçmiş Kompuçiya) hakimiyyətə Çinin dəstək verdiyi qırmızı kxmerlərin lideri Pol Pot gəlmişdi. Öz xalqına qarşı represiya aparan cəlladı Vyetnam sevmirdi. Həm də Pol Pot hökuməti Vyetnama qarşı dəfələrlə ərazi iddiası irəli sürmüşdü.Vyetnamın səbri 1975-ci ildə partladı. Kambocanın yenidən ərazi iddiası ilə çıxış etməsi Puli Vay adalarında hərbi toqquşma ilə nəticələndi. Çinin tərəflər arasında sülh yaratmaq cəhdi alınmadı. Rəsmi Hanoy Pol Pot rejimini devirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu.
Vyetnam 1978-ci ildə dəstək üçün SSRİ-yə müraciət etdi. İki ölkə arasında qarşılıqlı dostluq və əməkdaşlıq haqda sənəd imzalandı. Bundan sonra amerikalılarla döyüş təcrübəsi olan Vyetnam ordusu Kambocaya daxil oldu. Cəmi iki həftə ərzində qırmızı kxmerlərin müqaviməti sındırıldı. Ölkədə genosidə son qoyuldu. Dəhşətli aclıq keçirən xalqa humanitar yardım edildi. İşlərin belə gedişatı Çini qane etmirdi. Həmin vaxt Moskva və Pekin artıq çoxdan idi ki, dostluq münasibətlərini pozmuşdu. Daha doğrusu, 1950-ci ildən sonra Stalin ideyalarından geri çəkilməni Çin qəbul edə bilmədi. 1976-cı ildə Mao Tszedun öldü və hakimiyyətə islahatçılar gəldi. Onlar Qərblə daha sıx əlaqələrin olmasına tərəfdar idilər. Yəni, kapitalistlərlə qarşıdurmadan çəkildilər, ancaq sosialist Moskva ilə yox.
1979-cu ildə Çin lideri Den Syaopin ilk dəfə ABŞ-a rəsmi səfərə getdi. ABŞ-ın o vaxtki dövlət katibi Henri Kissincer xatırlayır ki, Çin lideri görüşlərdə açıq şəkildə Vyetnamı cəzalandıracağını və buna görə ABŞ-dan dəstək istədiyini deyirdi. 1979-cu ilin 17 fevralında Çin Vyetnamın sərhəd ərazilərini bombaladı, sonra 200 minlik ordu ilə hücuma keçdi. İlk vaxtlar çinlilər uğurla irəlilədi. Vyetnamın əsas qüvvələri Kambocada idi. Ona görə də düşmən 18-20 km ölkənin içərisinə doğru girərək bir neçə şəhəri tutdu. Vyetnamlılar əsas qüvvələr gələnədək partizan taktikasına keçdilər. Az müddət ərzində sovet mütəxəssisləri köməyə gəldi. Rus gəmiləri vyetnamlıların əsas qüvvələrini döyüş bölgəsinə gətirdilər. Çinlilər sayca çox olsalar da vyetnamlılar amerikalılarla döyüşlərdə təcrübə yığımışdılar.
Çin ordusu düşməni qorxutmaq və say çoxluğunu göstərmək üçün ayaq üstə hücuma keçdi. Pulemyotlara qarşı belə hücum axmaqlıq idi. Vyetnamlılar onları ot kimi biçdilər. Açıq ərazilərdə onlarla Çin tankı asan hədəfə çevrildi. Hücum fiasko ilə nəticələndi. Çin işğal etdiyi ərazilərdən çıxdı. Çıxarkən hər yeri yandırdı, bütün malı-mülkü daşıdı. Çin hesab edirdi ki, 30 min itki versə də qonşusuna “dərs” verdi. Vyetnam isə haqlı olaraq qalibiyyətini qeyd edirdi.
28 günlük müharibədə Çin heç nə əldə edə bilmədi. Vyetnam ordusu əsas qüvvələrini cəlb etmədən üstünlük qazandı. İkinci tərəfdən, Den Syaopinin Qərblə antisovet koalisiyası qurmaq cəhdi alınmadı.
Kimin kimə “dərs” verdiyi indiyə kimi açıq qalır. Müəllif: İlqarAtabəyliMənbə: publika.az
| ['8 günluk müharibənin tarixi', 'Çin Vyetnam müharibəsi', 'Vyetnam müharibəsi', 'Çin müharibəsi'] |
239 | https://kayzen.az/blog/moda/25524/etro.html | Etro | gunelb | Moda dünyası | 22 may 2020, 00:47 |
İtalyan ənənələrinin layiqli davamçılarından biri olan «Etro» moda evi ancaq geyim deyil, həmçinin parfümeriya, ayaqqabı, çanta, mebel və parça istehsalı ilə məşğul olur. Bu italyan markası özündə klassik və lakonik tərzin birləşməsini, eyni zamanda, qədimliyi və zadəganlığı təcəssüm etdirir.
«Etro»nun kəşmir, ipək, kətan, pambıq kimi bənzərsiz parçalarına hər zaman böyük tələbat olub. Təsadüfi deyil ki, brend öz fəaliyyətinə 1968-ci ildə parça istehsalı ilə başlayıb. Məşhur italyan markaları öz kolleksiyalarının yaradılmasında «Etro»nun nəcib parçalarından istifadə edirlər. Ailə biznesi
Şirkətin yaradıcısı Ciromalo Etro incəsənətlə maraqlanıb, səyahət edib və antik əşyalar toplayıb. Bütün həyatını nadir və qədim rəsm, foto, kitab, geyim, parçaların öyrənilməsinə həsr etmək istəyirdi. Amma ona ailə biznesindən kiçik tikiş fabriki miras qalandan sonra işin başına keçərək onu özü idarə etmək qərarına gəlib. İdarə etdiyi müəssisə ziyanla işlədiyindən onu ayağa qaldırmaq üçün yeniliyə ehtiyac olduğunu hiss edib. Elə həmin vaxtlar təbii liflərdən istifadə edərək ən keyfiyyətli məhsulların satışı ilə məşğul olmağa başlayıb.Bundan sonrakı bütün fəaliyyəti ilə o sübut edib ki, dəbə gözlənilməz yeniliklər gətirmək mümkündür. Cimmo aristokratsayağı, kəşmir, ipək, pambıq, kətan kimi təbii parçaların istehsalı, o cümlədən fabrikə müasir avadanlığın alınması üçün böyük vəsait buraxıb. Qədim şərq ornamentlərinə əsaslanan parça naxışları üzərində isə şəxsən özü işləmişdi. Keyfiyyətli və qeyri-adi parçalar sifarişçilərin də xoşuna gəlmişdi. Beləliklə də, fabrikə təkcə İtaliyadan deyil, eləcə də ABŞ, Böyük Britaniya və Fransanın nüfuzlu moda evlərindən sifarişlər daxil olub.Dəyişdirilmiş konsepsiya
1968-ci ildə Etro Cirolamo Milanda «Etro» şirkətini qeydiyyatdan keçirir. Bir neçə il ərzində İtaliyanın müxtəlif şəhərlərində şirkətin təxminən on filialı açılır.Yaradıcılıq ideyalarını Hindistanda tapır.Cimmo Etro: «Hind parçaları mənim xoşuma gəlir, tünd olsa da, çox gözəldir. Onları dolğun və zəngin rənglərlə qarışdırmağı xoşlayıram. Hindistan böyük sivilizasiyadır, mən oranı öz ənənələrinə qayıdış adlandırardım».
Antik əşyalar toplamağa böyük həvəs göstərən dizayner yenilik axtarışlarını səyahətlərdə tapırdı. Səyahətləri zamanı o, nəinki təbiətin qeyri-adi gözəlliyindən həzz alır, həm də vaxtının çoxunu həmin ölkənin yerli parça istehsalını öyrənməyə sərf edirdi. Səyahətlər sayəsində Şərq motivləri və ornamentləri «Etro» parçaları üzərində təsvir edilirdi. Belə ki, O, Hindistana səfəri zamanı buta motivləri ilə tanış olur. Əsas kəşfini də oradan qayıtdıqdan sonra edir. Buta ornamentlərindən ilhamlanan Cirolamo Etro Hindistanda öyrəndiyi parça istehsalı texnologiyasını öz müəssisələrində də tətbiq etməyə başlayır. 1981-ci ildən isə buta naxışları markanın firma simvolu olur.
Şərqin bu əvəzolunmaz ornamenti markanın hər bir parça kolleksiyasının dəyişməz atributuna çevrilir. Lakin Etro onu həmişə fərqli formalarda təqdim edir, özünün orijinal ideyalarını da irəli sürürdü. Hər bir yeni buta brendin özünəməxsus fetişi (Müqəddəsləşdirilən bütün maddi əşyalar fetiş kimi qəbul olunur) olub, klassikaya və qədim ənənələrə yeni yanaşma kimi çıxış edir. Həmin illərdə marka hind bəzəkləri ilə işlənmiş yumşaq mebellər üçün nəzərdə tutulan örtük kolleksiyasını da buraxmışdı.
İnnovativ texnologiya
1984-ci ildə şirkət plastik materiallardan və dəridən hazırlanmış aksessuar kolleksiyasını təqdim edib. Burada çantalar, çamadanlar, kosmetikalar, pul qabları təqdim olunmuşdu. Kolleksiyaya modapərəstlərin böyük maraqla qarşıladığı və dünyada məşhurlaşan şəffaf plastik əl çantaları da daxil idi.
İlk kolleksiya, ilk ətir...
1988-ci ildə «Etro» brendi ilk dəfə olaraq etnik motivlər əsasında hazırlanmış kişi və qadın geyim kolleksiyalarını təqdim edir. Həmin kolleksiyaları Cimmo Etronun oğluyla qızı — Kin və Veronika işləmişdi. Geyimlərin əksəriyyəti markanın məşhur buta ornamentləri ilə bəzədilmişdi. Onlar tezliklə yaylıqlarda, şallarda, şərf, qalstuk kimi aksessuarlarda da əksini tapdı.1988-ci il «Etro» üçün ilk butikin açılması ilə də əlamətdar olub.
Növbəti il şirkət öz ətriyyat xəttini buraxıb. İtaliyanın lyuks brendi kübar təbəqənin nümayəndələri üçün nəzərdə tutulan ətirləri xüsusi və qədim reseptlər əsasında hazırlayıb. Marka bu ənənəsini indi də davam etdirməkdədir. «Etro» şirkətinin ətriyyat xəttinə 20-dən çox ətir daxildir: «Paisley», «Ambra», «Anice», «Dianthus», «Vicolo Fiori», «Dianthus», «Pegaso», «Relent», «Etra», «Via Verry Vintage», «Lemon Sorbet», «Muck», «New Tradition», «Shaal Nur», «Royal» və.s.
İtalyan brendi kişiləri də unutmayıb. «Patchouli», «Vetiver» kimi sevilən kişi ətirləri yaradıb ki, onların çoxunun əsasını Şərq inqrediyentləri: paçuli, səndəl, mirra, buxur və.s təşkil edir. Bu bitkilərin qeyri-adi ahəngi ətirlərə orijinallıq verir.Cimmo Etro brendin ətirlərini belə xarakterizə edir: «Biz çox yüngül hiss olunan ətirləri yaratmaq istəyirik. Ən xoş ətir — təbii ki, öz bədənimizin qoxusudur. Buna baxmayaraq, insan bədəni ətirlərə ehtiyac duyur. Biz də çalışırıq ki, ətrafdakılara mane olmayan yüngül ətirlər yaradaq!»
Beynəlxalq dərəcəli brend
90-ci illərdən «Etro» beynəlxalq dərəcəli brend kimi tanınmağa başlayıb. Parisdə ilk butikin açılışı bu yolda atılan əhəmiyyətli addım sayılır. «Etro»nun ikinci butiki Romada fəaliyyətə başlayır. Həmin vaxtdan brendin məhsullarına tələbat elə artır ki, şirkət istehsalını iki dəfə artırmalı olur. Məsələn, Milan yaxınlığında yeni toxuculuq mərkəzi açılır. 1995-ci ildə Paris Sen Jermen bulvarında «Etro»-nun ikinci butiki açılır. Sonrakı illərdə Amerika və Avropada da mağazaları fəaliyyətə başlayır ki, hazırda onların sayı əllidən çoxdur.
Etronun biznesi övladlarının sayəsində çiçəklənir
Hazırda böyük dəb imperiyasını Cimmo Etro öz övladları ilə birgə idarə edir. Cimmo deyir ki, məhz onların yenilikçiliyi, maraqlı təşəbbüsləri sayəsində ailə biznesi çiçəklənir.Brendin kişi və qadın istiqamətlərinin kreativ direktorları Kin və Veronikadır. Kin dama-dama parça və onun imkanlarının araşdırılması ilə məşğul olarkən, Veronika vaxtının çoxunu səyahətlərdə keçirir və atası kimi özü ilə yeni ideyalar gətirir.
Təsadüfi deyil ki, sözügedən markanın məhsulları dizayn etibarı ilə tarixə və səyahətə ehtirası, eyni zamanda müxtəlif xalqların mədəniyyətlərini əks etdirir. Dizaynerin yaradıcılığının əsas leytmotivini də Şərq və Qərbin, ənənəvilik və müasirliyin kombinasiyası təşkil edir. Təbiətdən ilhamlanan Veronika Etronun kolleksiyaları incə və cəlbedicidir.
Krujeva və korsetlərin hesabına buta ornamentəri qadınlara xüsusi və vəhşi gözəllik verir, onları daha həssas və ehtiraslı göstərir. Bu xüsusiyyətlərinə görə, dizaynerin işinin insana stress əleyhinə terapiya təsiri göstərdiyi deyilir. Dizayner atlasdan, məxmərdən, yundan, dəridən, hətta kürkdən belə məharətlə istifadə edərək, parlaq kolleksiyalar yaradır.Cimmo Etronun ikinci oğlu İppolit şirkətin maliyyə direktoru, böyük oğlu Cakopoya isə «Home Collection» istiqamətinin rəhbəridir.
«Etro Home Collection»
Sifariş ver, geyin
«Etro»nun İtaliyadakı mağazalarında modapərəstlərin paltar sifariş vermək imkanı da var. Burada müştərinin ölçüsü götürülür, ona kataloqdan parça seçməyə kömək edilir. Sifariş təxminən bir ay sonra hazır olur.Markanın əsas fəlsəfəsini parlaq rənglərin və etnik naxışların müxtəlifliyi təşkil edir. Lakin bu müxtəliflikdən və qarışıqlıqdan qorxmaq lazım deyil. Rənglər və ornamentlər birləşərək aktuallığını heç zaman itirməyən mükəmməl harmoniya yaradır. Əgər siz bu naxışı birlikdə istifadə etməkdən qorxur, düzgün uyğunlaşdırmaqda çətinlik çəkirsinizsə, onda moda evinin kolleksiyalarına mütləq nəzər salın.
| ['Etro', 'Etro moda evi', 'Cimmo Etro', 'moda dünyası', 'dəb'] |
240 | https://kayzen.az/blog/intellekt/25522/distant-t%C9%99hsil-n%C9%99dir-v%C9%99-x%C3%BCsusiyy%C9%99tl%C9%99ri.html | Distant təhsil nədir və xüsusiyyətləri | gunelb | İntellekt və təhsil | 21 may 2020, 23:59 |
Müasir dövrdə texnologiyanın inkişafı təhsil sisteminə də öz təsirini göstərir. Bunun nəticəsidir ki, distant, yəni müəyyən məsafədən keçirilən təlim-tədris sistemi yaranıb.
Distant təhsil öyrədən və öyrənən arasında əlaqəni telekommunikasiya və kompyuter şəbəkələri vasitəsilə operativ, müntəzəm dialoq, əks əlaqə əsasında, uzaq məsafədən həyata keçirir. Distant təhsilin xarakterik xüsusiyyətlərinə çeviklik, modulluluq, iqtisadi səmərəlilik, müəllimin yeni rolu, təhsilin keyfiyyətinə xüsusi nəzarət, müasir texnologiyalardan istifadə və s. aiddir. Distant təhsildə informasiyalar öyrənənlərə elektron materiallar, elektron dərslik, audio-video disklər və s. formalarda təqdim edilir. Distant təhsildə tədris metodik kompleksdən, kompyuter, audio-video maqnitofon, multimedia texnikası və s. kimi təlim vasitələrindən istifadə olunur.Kimlər distant təhsil almaqda daha maraqlıdır?
Beynəlxalq statistikaya görə, distant təhsildə “tələbələrin” əksəriyyəti yaşı 25-i ötmüş, işləyən və işdən ayrılmadan peşəkar biliklərini genişləndirmək istəyən şəxslərdir. Bununla belə, distant təhsil forması hamı üçün münasibdir. Bu, illər ötdükcə daha çox inkişaf edəcək müasir təhsil formasıdır. Amma istənilən təhsil forması kimi distant təhsilin də həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri var.
Distant təhsilin müsbət cəhətləri
Distant təhsil proqramları ənənəvi sistem üzrə aparılan analoji təhsil kurslarından xeyli ucuzdur. Təhsil müəssisələri icarə haqqına, elektrik enerjisinə və bahalı texnikaya qənaət edir, çünki təhsil üçün ayrıca otaqlar və kompyuterlər tələb olunmur.
Bundan əlavə, vaxtın çox hissəsini tələbələr müstəqil şəkildə məşğul olurlar və deməli, müəllimlər eyni zamanda, daha çox tələbəni öyrədə bilərlər və bunun da sayəsində distant təhsilin qiyməti münasib olur.
Distant təhsil, ümumiyyətlə, hər hansı təhsil almaq imkanları olmayan şəhər və ölkələr üçün əvəzedilməzdir. Bu, təhsili hamı üçün əlçatan edir.
Distant təhsil insanın utancaqlıq və auditoriya qarşısında çıxış etmək fobiyası kimi kommunikasiya keyfiyyətləri ilə bağlı psixoloji maneələri dəf etməyə imkan verir.
Distant təhsil mobildir və deməli, tələbənin daim aktual məsələlərə çıxışı olur. Bunun üçün sadəcə internet lazımdır.
Hesab olunur ki, distant təhsil vaxtının çoxunu işdə, uşaqlarla və ya ailəsi ilə keçirən insanlar üçün yeni biliklər və bacarıqlar əldə etmək üçün yeganə mümkün vasitədir. Hər hansı şəxs işini itirmək qorxusu olmadan və işdən ayrılmadan ixtisasını artırmaq və ya yeni biliklər əldə etmək imkanı əldə edir.
Mənfi cəhətləri
Tələbələrin təhsil səviyyəsində və peşəkar təcrübəsində fərdi fərqləri nəzərə almağa imkan vermir.
Təlim və imtahan telekonfranslarının təşkili üçün müxtəlif ölkələrin telefon xətlərinin keçiricilik qabiliyyəti kifayət etməyə bilər.
Tələbələr tərəfindən mənfi qarşılana biləcək daha bir cəhət distant təhsil sistemində müəllim və tələbə arasında canlı ünsiyyətin itməsidir.
Təlim kursları kifayət qədər interaktiv olmur.
Distant təhsilin yekunlarına görə verilən diplom və ya sertifikat hələlik keyfiyyətli təhsilin göstəricisi kimi qəbul olunmur.
Distant təhsillə qiyabi təhsilin arasında nə fərq var?
Əslində, demək olar ki, ikisi də oxşardır. Amma distant təhsilin əsas fərqi ondan ibarətdir ki, dərslər internet vasitəsilə keçirilir. Tələbələr distant təhsili harada olmalarından asılı olmayaraq ala bilərlər. Bunun üçün sadəcə sürətli internet lazımdır. Qiyabi təhsildən fərqli olaraq distant təhsildə virtual da olsa tələbə və müəlim arasında əlaqə yaranır. Tədris prosesində müəyyən zaman fasiləsi uzun çəkmir, müəllim və tələbə arasında istənilən zaman onlayn əlaqə yaranır. Distant təhsil formasında tələbələrin birgə işi təşkil olunur: konferensiyalar, seminar və müzakirələr, birgə proyektlər.
Distant təhsil ilk olaraq qiyabi təhsil kimi görünsə də, əslində isə onun qiyabidən fərqləndirən xüsusiyyətləri çoxdur. Məsələn, qiyabi təhsil alan tələbələr məcburdurlar ki, ildə 1-2 dəfə daimi yaşadığı yerdən məktəbə gəlsin, mühazirəyə qulaq assın, orada tapşırıqlar yerinə yetirsin. Amma distant təhsil olduqda tələbələr artıq evdə oturduqları halda bu təhsili ala biləcəklər. Əslində qiyabi təhsillə distant təhsilin oxşar cəhətləri olsa da, bir çox fərqlilikləri var. Belə ki, qiyabi təhsildən fərqli olaraq distant təhsil internet vasitəsilə keçirilir. İnformasiya texnologiyalarının təhsildə ən mühüm əhəmiyyətlərindən biri də elə budur. Distant təhsili tələbələrin harada olmasından asılı olmayaraq almaq mümkündür. Bunun üçün ilk növbədə sürətli internet lazımdır ki, tələbə bu təhsili ala bilsin. Distant təhsil vasitəsilə tələbələr Böyük Britaniya və dünyanın bir çox digər universitetlərində təhsil ala bilərlər. Dərslər onlara verilən elektron materiallar, video dərsliklər və s. materiallarla tədris edilir. Qeyd edək ki, Distant təhsil üzrə verilən dərəcələr ayrı-seçkilik olmasın deyə əyani təhsilin diplomundan fərqlənmir. Bunun ikinci bir üstünlüyü isə Azərbaycanda oxuya- oxuya tələbələr eyni zamanda, distant təhsilini də davam etdirə bilərlər.
İllərdir ki, Azərbaycanda mövcud olan qiyabi təhsil sisteminin ləğv olunması və distant təhsillə əvəzlənməsi tələbələrimizə nə qazandıracaq, hansı yenilikləri verəcək və nəhayət, ali təhsil müəssisələrimiz buna hazırdırlarmı? Bu yöndə fikirlər müxtəlifdir. Qiyabi təhsilin ləğv olunması ən yaxşı üsuldur. Çünki qiyabi təhsil artıq öz faydasını vermir və Avropanın qabacıl ölkələri ilə rəqabət apara bilmək üçün distant təhsilə keçilməsi vacibdir. Distant təhsil sisteminin ölkəmiz üçün nə dərəcədə uğurlu olacağını isə zaman göstərəcək. Əslində distant təhsil çoxlu maliyyə tələb edən sahədir. Burada bununla işləyə biləcək professorlar, texnologiyaya yönümlü və maraqlı insanlar da olmalıdır. Azərbaycanda hələ ki heç bir ölkənin distant təhsili tanınmır. Mənbə: ikisahil.com
| ['distant təhsil', 'distant təhsil nədir', 'online təhsil', 'qiyabi təhsil'] |
241 | https://kayzen.az/blog/maraqli-faktlar/25516/hitler-haqq%C4%B1nda-bilm%C9%99dikl%C9%99riniz.html | Hitler haqqında bilmədikləriniz | gunelb | Maraqlı faktlar | 19 may 2020, 15:22 |
Hitler haqqında çox yazılıb və danışılıb, amma hələ də geniş kütlənin bilmədiyi gizli məqamlar yetərincə çoxdur.
Əvvəlcədən onu qeyd edək ki, Hitler gözəl natiq olub və insanları özünə cəzb etməyi və ideyalarını çox yaxşı aşılamağı bacaran birisi olub. Məhz bu natiqliyi hesabına Hitler milyonlarla insanı öz ideyalarına inandırıb və ölümə yollayıb. Onun gözəl aktyorluq qabliyyəti olduğundan, mitinqöncəsi çıxışını necə quracağını və necə ictimaiyyətə təsir edəcəyini öncədən analiz edib və buna uyğun tərzdə danışarmış... Adolf hitlerin mitinqdə çıxışı1933-cü ildə hakimiyyətə gələn nasisit Hitler hər il Nürnberqdə mitinq təşkil edər və orada Nasist Almaniyasının ən böyük təbliğat işlərindən biri orada göstərilərdi və ya onun tərəfindən irəli sürülərdi.
Şərəf mitinqi
Məsələn, 1934-cü ildə keçirilən mitinq zamanı Hitler “İşığın Katedralı” şousu ilə başlayıb. Döyüş təyyarələrinə qarşı istifadə olunan bu güclü ultra işıqların spotları yuxarı istiqamətə quraşdırılaraq yandırılıb və sanki hər bir işıq bir uzun və əzəmətli sütunu xatırladır. Dövrünə görə bu göstəri çox əzəmətli olub.
Düzdür, buna o zaman hərbi hava qüvvələri etiraz etsə də, Hitler israr edərək bunu reallaşdırıb. 1935-ci ildə təşkil olunan mitinqində Hitler artıq işğalçılıq siyasəti haqqında iştirakçılara mesaj verir.
1935-ci ildəki çıxışı zamanı Hitleri minlərcə əsgər qoruma altına alır. Çünki o bu çıxışında dünyaya daha ciddi mesajlar verməklə yanaşı yəhudilərə qarşı olan iddialarını ortaya qoyur. Hitlerin yeni qadağalarına əsasən “Heç bir yəhudi alman ilə evlənə bilməz, ancaq alman qanı daşıyanlar yəhudi olmamaq şərti ilə alman vətəndaşı ilə evlənə bilər”.
1936-cı ildəki mitinqində Şərəf mitinqində Hitler nasist salamı verir və bununla da bu nasist salamvermə rəsmi olaraq qüvvəyə minir. Elə həmin il Hitler Reyn çayı sahillərinə ordu yeridir.
1937-ci il “İşığın Katedrali” altında 300.000 mindən artıq insanın iştirakı ilə mitinq təşkil olunur. Bu mitinq tarixə “İşçi mitinq” kimi düşür. Belə ki, nasistlərin hakimiyyətə gəldiyi müddətdə Almaniyada işsizliyin həddi 6 milyondan 1 milyona düşür.1938-ci ildə Alman qızlarının iştirakı ilə təşkil etdiyi mitinqdə o Böyük Almaniya düşüncələri haqqında geniş məlumat verir. Belə ki, 1938-ci ilin martında Almaniya Avstriyanı işğal edərək öz ərazisinə qatmışdı.
1939-cu il mitinqindən bir gün sonra isə Polşa işğal edildi. Bunun ardınca qısa zamanda Hitler 24 ölkəni işğal etdi.
Yəhudilərə qarşı olan amansızlığıHitler tarixdə yəhudilərə qarşı olan amansızlığı ilə seçilib.
Deyilənə görə, onun yəhudilərə olan nifrəti ilk sevdiyi Stefanie Rabatsch adlı yəhudi qız olub. Ancaq qız Hitlerin evlilik təklifini qəbul etməyib. Hətta Hitler ona qovuşmadığı üçün özünü intihar etməyə hazır olub. Bundan sonra bu sevgi nifrətə çevrilir. Hakimiyyətə gələn Hitler yəhudilərdən qisas almaq qərarına gəlir.
Yəhudi üzükləri
Məhz yəhudilərə bu nifrət sayəsində Hitler Avropada 6 milyon yəhudini amansızcasına məhv edib. Demək olar ki, Hitler hakimiyyəti dövründə Avropadakı yəhudilərin 3/2-ni məhv edib. Ümumilikdə isə Avropada ona qarşı çıxan 11 milyon insanı məhv edib.
Hətta o yəhudiləri diri — diri tibbi və digər elmi təcrübələrdə əyani vəsait kimi istifadə etmək üçün istifadə edilməsinə belə razılıq verib. On milyonlarla cavan, qadın, uşaqların canlı olaraq bu təcrüblərin qurbanına çevrilib. Bu insanlar müxtəlif orqanları, böyrəkləri, ürəkləri çıxarılıb.
Təcrübə üçün istifadə edilən insan
Diri insan, əsasən də uşaqlar üzərində çalışan ən məhşur cəllad həkimlərdən biri Jozef Mengele olub ki, o təkcə 2 milyon insanın ölümünün səbəbkarıdır.
Cəllad həkimlərdən biri Jozef Mengele
Ən dəhşətlisi isə odur ki”¦.
Bədənində döyməsi olan ölü yəhudilərin dəriləri, bədən əzaları kəsilərək müxtəlif əl işləri olan əşyalar, suvenirlər, çantalar hazırlanıb.
Mənbə: moderator.az
| ['Adolf Hitler', 'Adolf Hitlerin amansızlıqları', 'Hitlərin yəhudilərə qarşı amansızlığı', 'Hitler'] |
242 | https://kayzen.az/blog/qadinlar/25513/g%C9%99nc-ya%C5%9Flar%C4%B1ndan-ip%C9%99-sapa-yatmayan-qad%C4%B1n.html | Klara Setkin-gənc yaşlarından ipə-sapa yatmayan qadın | gunelb | Məşhur qadınlar | 17 may 2020, 19:09 |
1910-cu ildə Danimarkanın Kopenhagen şəhərində İlk Beynəlxalq Qadınlar Yığıncağında (Beynəlxalq Sosialist Qadınlar Konfransı) Almaniya İctimai Demokrat Partiyası liderlərindən Klara Setkin 8 martın Dünya Qadınlar Günü kimi qeyd olunması təklifini verdi və təklif qəbul edildi.
Beynəlxalq Qadınlar Günü ideyasının müəllifi olan bu xanım inqilab ideyalarının qorunmasında kompromisə getməməsinə və sərt xasiyyətinə görə “Vəhşi Klara” ləqəbini alıb. Lakin sosializmin qələbəsi onun yeganə arzusu deyildi. «Qadın məsələsinin» həllində radikallığı ilə seçilən aktivist xanım azad sevgi uğrunda mübarizə apararaq, bu ideyaları öz həyatında da yaşayır. bütün tarixi şəxsiyyətlərin yaşam tərzinin önəmli olmasını nəzərə alaraq, Klara Setkinin də ictimai-siyasi həyatı ilə yanaşı, onun şəxsi həyatı, sevgi romanlarını oxucuların diqqətinə çatdırır.
Klara Eysner gəncliyində romantik yazıçıların əsərlərini oxuyur, sevimli şairlərinin şeirlərini əzbərdən bilirdi. İlk dəfə o, təhsil alarkən aşiq olur. Seçdiyi şəxs məşhur aktyor idi, hansı ki, Klaranın mövcudluğundan çətin ki xəbəri vardı. Leypsiqdə özəl pedaqoji məktəbin müəllimləri ümid edirdilər ki, onların məzunu 18 yaşlı Klara Eysner müəllimlik sənəti ilə məşğul olacaq. Amma məktəbi bitirdikdən sonra qız Sosial Demokrat Partiyasına qoşulur və aktiv siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayır. Valideynləri hadisələrin bu cür dönüşündən dəhşət içində idilər, hətta onu ev dustağı etmək istəyirdilər, lakin qız “ipə-sapa yatmırdı”. Həmin vaxt o, Odessadan olan mühacir, bərabərlik və qardaşlıq ideyalarını təlqin edən Osip Setkinin təsiri altına düşmüşdü.Hər ikisi inqilabi mübarizəyə aludə olmuş, sosializm haqqında arzularını bölüşür, gizli toplantılar və mitinqlərə baş çəkirdilər. Əvvəlcə yalnız dostluq onları birləşdirirdi, tezliklə isə Osip ona sevgi etirafı edir. 1880-ci ildə Osipi Almaniyadan sürgün edirlər və 23 yaşlı aktivist xanım da ölkədən getməyi qərara alır. O, sevgilisi ilə Fransada məskunlaşmaq istəyirdi, lakin ona Avstriya və İsveçrədə partiya tapşırıqlarını yerinə yetirmək tapşırıldı. Yalnız 2 ildən sonra Klara Parisə gedə bilir.
Onlar heç vaxt rəsmi nikahda olmayıblar, amma Klara Osipin soyadını götürür və ondan iki uşaq dünyaya gətirir. Onların maddi vəziyyəti çox mürəkkəb idi, ona görə də Klaraya 3 işdə çalışmaq lazım gəlirdi, amma o çətinliklər qarşısında heç vaxt təslim olmadı. Çox keçmir ki, Klara qadın işləri üzrə təşkilat yaradır və bəyan edir: «Bu vaxta qədər qadın ailədə tabeçilikdə idi. Halbuki, kişi və qadın bir-birini qarşılıqlı surətdə zənginləşdirən bərabər hüquqlara malik olmalıdırlar. Ər də, arvad da uşaqların tərbiyəsində eyni cavabdehlik daşıyırlar».Beləliklə 1910-cu il martın 8-i Klara Setkin Beynəlxalq Qadınlar Gününü təsis etməyi təklif edir.
Klaranın 32 yaşı olanda Osip qəflətən vərəmdən dünyasını dəyişir və qadın uşaqlarla birlikdə Almaniyaya qayıtmaq qərarına gəlir. Vətənində o, cinslərin hüquqlarının bərabərliyi uğrunda mübarizəsini davam etdirir və qadınlar üçün nəzərdə tutulan sosial demokrat qəzetinin redaktoru olur. 36 yaşında aktivist xanım 18 yaşlı rəssam Georq Sundellə rastlaşır və ona dəlicəsinə aşiq olur. Onlar evlənirlər və təxminən 20 il birlikdə yaşayırlar. Sonradan Georq qonşu cavan qıza vurularaq Klaranı tərk edir.1907-ci ildə Klaranın 22 yaşlı oğlu anasının tərəfdaşı Roza Lüksemburq ilə evlənmək istədiyini bildirir. Roza Klaranın oğlundan 15 yaş böyük idi. Bu təklifdən Klara çox narazı olsa da, etirazını bildirə bilmir, çünki uğrunda mübarizə apardığı ideyalar məhz bu kimi olaylarda susmaq üçün idi.
Almaniyada kommunist partiyası və onun ideyaları qadağan olunandan sonra Klara Setkin SSRİ-yə köçür və ömrünün qalan hissəsini orada keçirir. 1933-cü ildə dünyasını dəyişir. Onu yandırırlar, külünü isə Qızıl Meydanda Kreml divarında bir qutuya yerləşdirirlər. Mənbə: publika.az
| ['Klara Setkin', 'aktivist xanım', 'ipə-sapa yatmayan qadın', 'Klara Setkinin həyatı'] |
243 | https://kayzen.az/blog/Bilirsinizmi/25508/ab%C5%9F-a-i%C5%9Fl%C9%99y%C9%99n,-15-min-agenti-satan-sovet-k%C9%99%C5%9Ffiyyat%C3%A7%C4%B1s%C4%B1.html | ABŞ-a işləyən, 15 min agenti satan sovet kəşfiyyatçısı | gunelb | Bilirsinizmi? | 17 may 2020, 00:11 |
General-mayor Dmitri Fedoroviç Polyakov Sovet kəşfiyyatı üçün çox işlər görmüşdü.
O, SSRİ-nin ən yüksək mükafatlarına sahib idi. Lakin onun barəsindəki məhkəmə qərarı Polyakovun əsl fəaliyyətini üzə çıxardı...
Dmitri 1921-ci ildə Ukraynada doğulub. 1939-cu ildə artilleriya məktəbinə daxil olub. II Dünya Müharibəsi zamanı Ukrayna və Qərb cəbhəsində vuruşub, Qırmızı Ulduz medalına layiq görülüb. Müharibəni mayor rütbəsində başa vurub. Daha sonra Frunze adına ali hərbi akademiyanı bitirib. SSRİ Müdafiə Nazirliyinin Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsində işləyib. 1951-1955-ci illərdə podpolkovnik hərbi rütbəsi ilə BMT-nin hərbi ştab komitəsində SSRİ nümayəndəliyinin tapşırıqlar üzrə zabiti kimi ABŞ-da çalışıb. Bu dövrdə onun oğlu dünyaya gəlib. Xəstə övladının əməliyyatı üçün ona 400 dollar lazım olub, lakin bu pulu tapa bilməyib. Bu məqsədlə Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsinin generalı Sklyarova müraciət edib. Lakin bunun da xeyri olmayıb və övladı tezliklə ölüb.
1959-cu ildə polkovnik rütbəsində geri qayıdarkən rəsmi vəzifəsi SSRİ-nin hərbi işlər üzrə nümayəndəsi olsa da qeyri-rəsmi vəzifəsi ABŞ-dakı sovet kəşfiyyatının rezidenti idi.
1961-ci ildə ABŞ-ın Federal Təhqiqatlar Bürosuna əməkdaşlıq təklifi edib. Birinci görüşü zamanı ABŞ kəşfiyyatına 6 sovet casusunun adını verib. FTB-də ona “Silindr” ləqəbi verilib.
1961-ci ilin 26 noyabrında FTB əməkdaşları ilə görüşü zamanı KQB və Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsinin 47 kəşfiyyatçısının adını açıqlayıb.
19 dekabr 1961-ci ildə ABŞ kəşfiyyatı ilə üçüncü görüşü zamanı qeyri-rəsmi Sovet kəşfiyyatçılarına dəstək verən şəxsləri tanıdıb.
1962-ci ilin 24 yanvarında ABŞ kəşfiyyatına Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsinin daha bir qrup əməkdaşının siyahısını təqdim edib. Həmçinin bu görüş zamanı Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsinin Nyu-Yorkda “verbovka” etdiyi şəxslərin siyahısını da FTB-yə çatdırıb.
“Silindir” 1962-ci ilin 29 martında ABŞ kəşfiyyatı ilə görüşü zamanı sovet diplomatları ilə əməkdaşıq etdiyi şəxslərin fotosunu təqdim edib.
Moskvaya qayıdandan sonra Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsinin III idarəsinin böyük zabiti kimi Nyu-York və Vaşinqtondakı fəaliyyət onun sərəncamına verilib. ABŞ-a üçüncü ezamiyyəti zamanı SSRİ səfirliyinin hərbi attaşesinin köməkçisi vəzifəsində oturmağı planlaşdıran Polyakov Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinə SSRİ Baş Qərargahının telefon nömrələri, personalı haqqında informasiya ötürüb.
Sonradan Polyakovun adı ABŞ mətbuatında məhkəmə işi ilə əlaqəli olaraq hallanmağa başlayıb. Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsi bundan şübhələnərək agentini 1969-cu ildə Moskvaya qaytarıb. O, həmçinin Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsində Asiya, Yaxın Şərq və Afrikadakı kəşfiyyat işlərinin kuratoru təyin edilib. Eyni zamanda SSRİ-nin Birmadakı rezident əlaqələndiricisi vəzifəsində çalışıb.
Bir müddət sonra isə Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsində idarə rəisi vəzifəsinə irəli çəkilib. 1973-cü ildə Hindistanda rezident əlaqələndiricisi olub, 1974-cü ildə general-mayor rütbəsi alıb. 1976-cı ildə Moskvaya qayıdıb.
1980-cı ildə səhhəti ilə əlaqəli olaraq təqaüdə çıxıb. Təqaüdə çıxdıqdan sonra general Polyakov bütün əməkdaşların şəxsi işlərinə giriş imkanı əldə edib. Buna səbəb onun Hərbi Baş Kəşfiyyat İdarəsinin kadrlar şöbəsində muzdla işləməsi olub.
ABŞ kəşfiyyatı generala Amerikaya gəlməyi təklif etdikdə isə “Məni gözləməyin. Mən heç vaxt ABŞ-a gəlməyəcəm. Mən bu işləri sizə görə etmirəm, vətənimə görə edirəm. Mən rus kimi doğulmuşam və rus kimi də öləcəyəm” cavabını verib.
General 1986-cı ilin iyulun 7-də həbs edilib. 1987-ci ilin 27 noyabrında SSRİ Ali Hərbi Məhkəməsi onun haqqında güllələmə qərarı çıxarıb. 15 mart 1988-ci ildə güllələnib.
Onun haqqında məhkəmə hökmü və hökmün icrası 1990-cı ildə ortaya çıxıb. Buna səbəb SSRİ-nin birinci katibi Qarbaçovla ABŞ prezidenti Ronald Reyqan arasında keçirilən görüş zamanı Reyqanın Polyokovun həbsdən azad olunması və ABŞ-da həbs edilən SSRİ kəşfiyyatçısı ilə dəyişdirilməsini təklif etməsi olub. Lakin artıq həmin vaxt Polyakov güllələnmişdi.
Rəsmi versiyalara görə, Dmitri Fedoroviç Polyakov KQB-nin verbovka etdiyi amerikalı kəşfiyyatçılar Oldriç Emsom və ya Robert Xanssenomun verdiyi informasiya əsasında ifşa edilib.
Açıq informasiyalara görə, könüllü olaraq ABŞ kəşfiyyatına işləyən “Silindr” 19 sovet kəşfiyyatçısı, eləcədə sovet kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıq edən 150-yə yaxın əcnəbi haqqında informasiyanı ötürüb.
Bundan başqa, Polyakov SSRİ kəşfiyyatının 15 000 agenti haqqında ümumi informasiyanı Qərb kəşfiyyat orqanlarına təqdim edib.
Onun Amerika kəşfiyyatına təqdim etdiyi məxfi sənədlərin ümumi həcmi 25 yeşik olub. Mənbə: publika.az
| ['Dmitri Fedoroviç Polyakov', 'general Polyakov', 'ABŞ kəşfiyyatı', 'sovet kəşfiyyatçısı Polyakov'] |
244 | https://kayzen.az/blog/edebiyyat/25506/osip-mandel%C5%9Ftam.html | Osip Mandelştam | gunelb | Ədəbiyyat | 16 may 2020, 11:36 |
Rus ədəbiyyatında Şair və çar arasında dramatik qarşıdurmalar dəfələrlə yaşanıb, bu baxımdan Puşkinlə I Nikolayın münasibətlərinin tarixçəsini xatırlamaq kifayətdir – imperator birinci şairin şəxsi senzoruna çevrilmiş, polis nəzarəti ayırmışdı. Onun hətta xaricə getməsinə də izn vermirdi və s.
Lakin elə həmin imperator jurnal nəşr etmiş, şairdən dueldə iştirak etməməsi barədə vəd almış, Puşkin ölümcül yaralı olduğu zaman həkim yollamış, çoxuşaqlı ailəsini maddi cəhətdən təmin etmişdi.
Bu sadaladığımız faktların bütün aydınlığı ilə bərabər Puşkinin duelinin səbəbini tapmağa çalışan ədəbiyyatçılar nəsli dueldə imperatoru günahlandırırdı. Bəziləri isə hətta işi o yerə çatdırmışdılar ki, guya tapançanı Dantesin əlinə Nikolay özü verib. Puşkindən və Lermontovdan bir əsr sonra yaşamış Mandelştam onların ali təbəqə ilə münasibətlərinin tarixçəsini, həmin hakimiyyətin şairlərin taleyinə hansı təsir göstərdiyini yaxşı bilirdi. Görəsən, padşah tituluna malik olmadığı halda, Lenindən sonra ölkəni təkbaşına idarə edən birinə qarşı çıxış etdikdə onun özünü hansı lənətin yaxalayacağını bilirdimi?
1924-cü ilin yanvar günlərində Leninin tabutunun yanından keçən Mandelştam qəzetə müsahibə verərək vəfat edən şəxsi «Bütün Rusiyanın təmsilçisi” adlandırdı. Sonrakı şeirlərində isə onu „yetişmiş tufan” deyə yad edirdi.
Rəhbəri hər yerdə qatil deyə yad etməsi, onun barmaqlarını qurda bənzətməsi, milyon tirajlarla yayılan portretlərdə, fotoşəkillərdə gülümsəyən gözlərini isə tarakan adlandırması qarşılığında Stalinin onun üçün hansı tufanı yaradacağını bilmək çətin deyildi. “1932-1933-cü illərdə Osip Emilyeviç Mandelştam Moskvada Tver bulvarı, 25-də Gertsenin evində binanın sağ darvazası tərəfdəki birinci mərtəbədə yaşayırdı” – deyə şairin yaşadığı mənzilə dəfələrlə baş çəkmiş ədəbiyyatçı Emma Gerşteyn yazırdı. Ardınca qeyd edirdi: „O, Gertsenin evində yerləşdikdən bəri həmin evdə sol binada yaşayan Sergey Antonoviç Klıçkov onun yanına tez-tez gəlirdi”. İstedadlı şair və gözəl nasir Klıçkov gənclik illərində Sergey Yeseninin dostu olmuşdur.
Elə həmin evdə həmin illərdə Tver bulvarında başqa qonşu – romanlarını masanın üzərinə yazan Andrey Platonov yaşayırdı… Jurnalların redaksiyaları, yazıçı təşkilatlarının – eləcə də həmin dövrdə hökumətə katiblik edən Aleksandr Fadeyevin dayandığı zirvəyə doğru ucalan “proletar” qurumun qərargahı şəhərdə qərar tutmuş geniş malikanədə yerləşirdi.
Bu evdə „Yoxsulun səlnamələri”nə və onun müəllifinə şəxsən yoldaş Stalinin (Fadeyevə həvalə edilmiş) verdiyi məxfi qərardan xəbərdar idilər (bundan sonra isə Andrey Platonovun çap edilməsinə qarşı şiddətli qadağa başlamışdır). Ali hakimiyyətin adı 1926-cı ildən unudulmağa başlayan Yeseninə qarşı münasibətini də bilirdilər.
İyirminci illərin ortalarından başlayaraq Stalin və hal-hazırda rus ədəbiyyatının vicdanı adlandırdığımız yazıçılar olan Bulqakov, Axmatova, Platonov arasında qarşıdurma yarandı və möhkəmləndi.
Mandelştamla hakimiyyət arasındakı qarşıdurma isə daha əvvəl başlamışdı. “O.M.-la hökumətin ilk görüşü Dzerjinski və müstəntiqi ziyarət edərkən, 1922-ci ildə həbs edilmiş qardaşına görə əl çaldığı zaman baş tutmuşdu” — Nadejda Mandelştam yazırdı. Şairlə yeni hökumət arasındakı ilk görüş daha əvvəl hakimiyyətin yarandığı günlərdə baş vermişdi. Aleksandr Blok kimi Osip Mandelştam da inqilabın musiqisini eşitdiyi andan bolşeviklərə xidmət etməyə başladı.
Moskvaya isə inqilabdan sonra – 1918-ci ilin martında xalq komissarlıqlarının əməkdaşlarını, daha doğrusu nazirləri gətirən hakimiyyət qatarında gəldi.
»Moskvaya gəldikdə bir neçə gün Qorbunovun evində, Kremldə yaşamalı oldu” – özlüyündə Qorbunovun kim olduğunu dəqiqləşdirməyən Nadejda Mandelştam xaricdə çap edilmiş «Xatirələr” kitabında yazırdı.
Ensiklopediyadakı məlumata əsasən Nikolay Petroviç Qorbunov 1917-ci ilin noyabrından Xalq Komissarları Sovetinin, daha dəqiqi hakimiyyətin katibi və V.İ.Leninin şəxsi katibi olmuşdur.
Gəlişinin ertəsi günü Kremldə hakimiyyət rəhbərinin katibinin mənzilində yuxudan oyanan şair səhər yeməyi üçün keçmiş saray nökərinin masanı düzəldərək indilərdə nahar etməyə xalq komissarı yoldaş Trotskinin gələcəyi barədə xəbərdarlıq etdiyi yeməkxanaya yollandı.
Bir çox müasir müəlliflərin məntiqinə əsasən həmin anda Osip Emilyeviç bu fürsətdən istifadə edərək Lev Davıdoviçin bayraqdarına çevrilməli idi. Lakin əksi baş verdi: şair heç yerdə nahar edə bilməyəcəyini bildiyi halda oradan çıxıb getməyə tələsdi.
Onu Xalq komissarlığına xarici işlərlə əlaqədar qulluğa götürmək niyyətində olan digər xalq komissarı Georgi Çiçerinlə də görüş baş tutmadı. Xalq komissarı dili bilən, iş axtarışında olan birisi üçün heç bir çətinlik yaratmayacaq tapşırıq verərək hakimiyyət teleqramının layihəsini nümunə qismində fransız dilində yazmağı təklif etdi. Lakin şair elə həmin gün Xalq komissarlığından sağollaşmadan ayrıldı. Səbəb nə idi?
»Nədənsə o, həmişə hakimiyyətdən uzaq qaçırdı. Bir neçə ay Xalq maarifçiliyi Komitəsində çalışdı. Bu barədə ÜFK (Ümumrusiya fövqəladə Komissiyası – X.N.) nümayəndəsi də şahidlik edib” – deyə «Xatirələr”in müəllifi izah edirdi.
ÜFK-nın „Qırmızı kitab”ını, 1918-ci ilin iyulunda Yakov Blyumkinin (Rusiya inqilabçısı, terrorist, partizan və dövlət xadimi. Avantürist – 1900-1929 – X.N.) ölümü ilə əlaqədar F.E.Dzerjinskinin ifadələrini oxuduqda mən bu sənəddə üç dəfə xatırlanan Mandelştamın soyadına xüsusi diqqət yetirmədim.
“Sui-qəsddən bir neçə gün, bəlkə də bir həftə əvvəl mən Raskolnikov və Mandelştamdan (Petroqradda Lunaçarskinin yanında çalışır) məlumat aldım ki, bu şəxs (Blyumkin – L.K.) – insanların həyatı mənim əlimdədir, kağız imzalayaram iki saat sonra bütün insanlar məhv olar – kimi sözlər deyir. Yanımda vətəndaş şair, mədəni şəxsiyyət Puslovski əyləşib, onun ölüm hökmünü imzalayaram, lakin əgər müsahibim həyatdan əl çəkmək istəmirsə, saxlaya bilərəm… Mandelştam qəzəbli halda etiraz etdi, Blyumkin ona hədə-qorxu gəlməyə başladı...”
Qatilin Yakov Blyumkin olduğunu öyrəndiyini nəql etdikdən sonra çekistlərin başçısı qeyd edir: „Hər şeyi başa düşdüm. Blyumkinin Raskolnikov və Mandelştamı ifşa edirmiş kimi görünməsi onun təhrikçi olduğunu göstərirdi”.
Hansı Mandelştamdan bəhs edilir? Bəlkə soyadlar eynidir? Amma yox, Nadejda Mandelştam təsdiq edir ki, bu, Osip Emilyeviç olmuşdur.
Bütün məşhur və qeyri-məşhur müəlliflərin görüşdüyü “Şairlər kafesi”ndə Osip Mandelştam gənc, coşqun təbiətli çekist, mübahisələri tez-tez koburadan çıxardığı naqanla həll edən Yakov Blyumkinlə anlaşdı. Dzerjinskinin ifadələrinə əsasən sağçı eserlər partiyasının döyüşçüsü Blyumkinə sovet kəşfiyyatının təşkilat şöbəsi həvalə edilmişdi, o həmin vəzifədə aktiv çalışır, istədiyi adamları ətrafına toplayırdı. Kəşfiyyatçının fikrincə ən uyğun agent Avropanın müxtəlif ölkələrində uzun müddət yaşamış, dilləri əla bilən Mandelştam idi. İmkanları haqqında dinləyicilərdə şübhə yeri qalmasın deyə Blyumkin kafedə həyat bahasına başa gələcək sənədləri, həbs haqqında orderləri və digər kağızları nümayiş etdirir, təşkilatının əzəməti ilə fəxr edirdi.
Eşitdiklərindən heyrətlənən Mandelştam kağızları götürüb yandırdı. Vaxt itirmədən Fyodr Raskolnikovun arvadı, dəniz məsələləri üzrə Xalq komitəsinin sədri əvəzi, gənc yazıçı Larisa Reysnerin yanına yollandı.
Mandelştam onu Blyumkinin „əl-qolunu yığmaq” barədə razı sala bildi. Daha sonra Lubyankada informasiyanı ciddi qəbul edən Dzerjinski ilə görüş baş tutdu. Yakov Blyumkin rəhbərlik etdiyi vəzifədən səs-küylə çıxarıldı, amma orqanlardan uzaqlaşdırılmadı, bu da nəticədə onun səfiri öldürməsinə imkan yaratdı.
Hadisələrin bu cür dönüşündən sonra Mandelştam qəzəbli terroristin gözünə görünməsə daha yaxşı olardı. O, Petroqrada qayıdıb Xalq Komitəsində çalışmağa, 1919-cu ilin əvvəlindən isə şəhər və kəndlərə səfər etməyə başlayır. İsti hava və təbiəti zəngin olan cənuba yollanır. Ukraynaya, Krıma, Qafqaza səyahət edir. Bir dəfə onu Krımda həbs edirlər. Oradan dənizlə Qafqaza yollanır və həbs müddəti Tiflisdə davam edir.
Moskvaya qayıtdıqdan sonra 1922-ci ildə qardaşı Aleksandr Lubyankaya gəldi. Onu dəhşətli tale gözləyirdi. Şair partiyanın ən gənc rəhbəri olan, həm ofis, həm də rəhbərlik etdiyi işçilər üçün mənzil rolunu oynayan kabineti “Metropolda” yerləşən Nikolay İvanoviç Buxarinin qəbuluna düşür.
Həmin dövrə xas olan, layiq görüldüyü „telefon hüququ”ndan istifadə edən Nikolay İvanoviç Dövlət Siyasi İdarəsinə — Lubyankaya, Feliks Edmundoviçə zəng vuraraq həbs edilən şəxsin onun üçün əziyyətlər çəkən qardaşı Osipə verilməsini məsləhət gördü.
Mandelştamı qəbul edən Dzerjinski təbii ki, onların əvvəllər görüşdüyünü xatırladı. Telefonun dəstəyini götürərək Aleksandr Mandelştamın azad edilməsi haqqında sərəncam verdi. Lakin müstəntiq təlimata əməl etmədi. Osip Lubyankaya yollanıb silahlı müstəntiqin qarşısında təzim etməli oldu. Müstəntiq onu iki cangüdəni ilə birlikdə qarşıladı. Lakin onun fikrincə ərizəçinin marağı qardaşının azadlığı ilə üst-üstə düşmürdü. Osip yenidən Buxarinin himayədarlığına müraciət etməli oldu.
Həmin zamandan da öz təbirincə desək, “insanlara qarşı toplu nifrət” bəsləməyə başladı. Digər tərəfdən — ədəbi istiqamətdə növbəti ildən xoşagəlməz hadisələr baş verdi.
Bioqraf Nadejda Mandelştamın qənaətincə „onun ədəbi mövqeyi artıq 1923-cü ildə, adı bütün jurnalların əməkdaşları sırasından çıxarıldıqda təyin edilmişdi, ona görə də iyirminci illərdə ətrafında sözgəzdirənlər dolaşırdı”.
Mandelştam bilirdi ki, hər bir əsəri redaktorla yanaşı, senzura və Dövlət Siyasi İdarəsi tərəfindən az qala rentgenə salınaraq yoxlanılır. Buna baxmayaraq, 1933-cü ilin payızında şəxsən diktatorun əleyhinə yönəldilmiş 16 sətirlik şeir yazmışdı. Həmin sətirləri qohumlara, dostlara, tanışlara, bu cür aşkarlıqdan məmnun olmayanlara oxuyurdu. Xəbəri kim vermişdi. Hələ ki, məlum deyil.
Məlumdur ki, müəllif tərəfindən əlyazma şəklində yazılan şeirlər 1934-cü ilin mayında müstəntiqin kabinetində “peyda olmuşdu”. Ondan etirafla bərabər, həm də maddi sübut — əlyazma mətn tələb olunurdu. Xoşbəxt taleyi olan avtoqraf bu cür peyda oldu.
Müstəntiqdə şeirin üçüncü dördüncü misralarında
Kreml dağlısının səsi indicə gəldi –
Sui-qəsdçi zalımın.
– sətirləri yazılmış ilkin variantı var idi.
1941-ci il oktyabrında tələsik Volqaya evakuasiya edilən xalq komissarlarının arxivləri Moskvada yandırıldığı zaman bu şeirlər qovluqda qalmışdı. O.E.Mandelştamın irsi üzrə komissiyanın xahişinə əsasən son illərdə arxivdə şairin avtoqrafı ilə bərabər nəşrlərin də ortaya çıxması ilə nəticələnən axtarış edilib.
Ayağımız altındakı ölkəni duymadan yaşayırıq
Sözlərimiz on addımdan eşidilmir.
Yarımçıq söhbət harda yetərli
Qafqaz dağlısını xatırladır.
Onun toppuş barmaqları, qurd kimi, piyli,
Sözlərin çəkisi pud kimi ağır...
Qərarı qərara calayır
Kiminin kürəyinə, kiminin alnına, qaşına, gözünə.
Edama layiq görülməyənsə
Yalnız osetinin enli kürəyidir.
İntihar dolu misraların müəllifinin ardınca üç nəfər gecə saatlarında hal şahidləri ilə bərabər gəldi.
Təsadüfən Anna Andreyevna Axmatova da həbsin şahidi oldu. Hadisə Moskvada, Arbatda, 1926-cı ildən sonra Naşokinski dalanı adlanan Furmanov küçəsinin Sivtsev Vrajla kəsişməsindəki otuzuncu illərin əvvəlində tikilən kooperativ evdə baş tutdu. Mixail Bulqakov da bu evdə arvadı Yelena Sergeyevna ilə birgə yaşayırdı. Osip Mandelştam ömründə ilk dəfə idi ki, mənzil əldə edirdi. Həmin zaman üçün bu, olduqca uğurlu variant idi: mərkəzdə yerləşən, yaxşı şəraiti və telefonu olan ev. Natamamlıqlar olsa da rahat mənzil idi.
»1934-cü ilin on üç mayında onu həbs etdilər – Anna Andreyevna yazırdı, – həbs barədə order Yaqodun özü tərəfindən imzalanmışdı. Axtarış bütün gecəni davam etdi. Şeirləri axtarırdılar. Biz hamımız bir otaqda əyləşmişdik. Sakitlik hökm sürürdü. Divarın o üzündə Kirsanovun evindən gitara səsi gəlirdi. Müstəntiq «Canavar”ı tapıb Osip Emilyeviçə göstərdi. O, sakitcə başını tərpətdi. Vidalaşarkən məni öpdü. Onu səhər saat yeddidə apardılar, hava tam işıqlanmışdı. Nadya qardaşıgilə, mən köhnə dostlarımın yanına getdim… Evə birlikdə qayıdıb mənzili yığışdırdıq, nahar etdik. Yenə qapı döyüldü, yenə axtarış başladı...”
»Canavar” «Gələcək nəsillərin möhkəm şücaətinə görə...” sözləri ilə başlayan şeir idi. Amma onlar „canavar”ı axtarmırdılar.
Sonra nə baş verdi? Anna Andreyevna yazır: “Mənim həmin gün evində olduğum Pasternak Mandelştama görə Buxarinin, mən isə Yenukidzenin yanına Kremlə getdik. Görünür, işin tezləşdirilməsinə, xitamın yüngülləşməsinə səbəbkar da biz olduq...
On beş gündən sonra səhər tezdən Nadyaya zəng vurub istəsə axşam əri ilə bərabər Kazan vağzalına gələ biləcəyini xəbər verdilər. Hər şey bitmişdi. X. və mən səfər üçün pul toplamağa yollandıq. Xeyli pul yığıldı. Yelena Sergeyevna ağladı və ovcuma böyük məbləğdə pul qoydu.
Vağzala ikimiz getdik. Sənədləri götürmək üçün yolüstü Lubyankaya dəydik (Beləcə, Anna Andreyevna tezliklə özünün də dəfələrlə baş çəkəcəyi yerin harada olduğunu öyrəndi...) Osipi gec gətirdilər. Mənim qatarım (Leninqrad vağzalından) yola düşürdü və mən getməli oldum… Onu gözləməməyim və onun məni görə bilməməsi çox pis oldu. Çünki bu səbəbdən Çerdınidə o, mənim yəqin ki, həlak olduğumu düşünməyə başlamışdı”.
Şeirlərə görə Mandelştamı onu edama apardıqlarından ehtiyat etdikləri üçün təsəlli verən üç nəfərlik mühafizəçinin müşayiəti ilə üç illik ucqar şəhərə sürgün etdilər. „Bizdə nəğməyə görə güllələmirlər”. İlk əvvəl tərbiyələndirmək məqsədi ilə kanala göndərib, əlinə bel vermək haqqında düşündülər. Daha sonra bu təcrübəyə dözə bilməyəcəyini başa düşüb həmin düşüncədən daşındılar.
Lubyankada gecə dindirmələri, lampanın parlaq işığı, susuzluqla – duzlu yemək yedirib, su vermirdilər – işgəncə verirdilər. Etiraz etmək cəhdi olardısa, dəli köynəyi geyindirib karserə yollayır, bununla da ağır psixoloji travma vururdular.
“Bu şeirlərin onun həyatı bahasına başa gələcəyinə heç kim şübhə etmirdi” – Nadejda Mandelştam yazırdı. Öz sonunu təxmin edən Osip Emilyeviç çəkməçidən ayaqqabının altlığında gizli yer düzəltməsini xahiş etmiş, orada taraş ülgücü gizlətmişdi. Bu üsulla onu gizlicə kameraya aparmış, təhqirlərə dözməyərək intihar etmək üçün ilk cəhdini həyata keçirmişdir. Hər iki əlinin sadəcə biləyindəki damarları kəsdiyi üçün niyyətini sona çatdıra bilməmişdi.
Məhbuslar müstəntiqi Xristoforıç deyə çağırırdılar. Tam adı – Nikolay Xristoforoviç Şivarov idi. O, özü də güllələnmişdir.
Uzun illər sonra, Stalin repressiyaları aşkarlandıqda reabilitasiya ilə məşğul olan müstəntiq yazıçı Veniamin Kaverinə demişdi:
»Bir çox şeyləri başa düşə bilmirəm, nə üçün Mandelştam o qədər həlim insan olduğu halda cəzalanmışdı”.
«Mən təxminimi dedim, görünür, tərifə öyrəşən Stalin Mandelştamın səmimiliyindən heyrətlənmişdi. Yeri gəlmişkən bu, onun Pasternakla telefon danışığını da təsdiqləyir, amma bu sadəcə mənim fərziyyəmdir” deyə Kovarin əlavə etdi.
Həqiqətən də, bu cür poetik şillə Stalinə o zaman heç kimdən dəyməmişdi. „XX əsr Rus poeziyası” antologiyasının müəllifi Yevgeni Yevtuşenko deyirdi: “otuzuncu illərin əvvəlindən başlayaraq şəxsiyyət kultuna çevrilən Stalinə qarşı şeirlər yazan Mandelştam Rusiyanın ən öncül şairi idi. Amma bu, ona çox baha başa gəldi”.
Lakin dəqiqləşdirmək gərəkdir ki, həmin bədnam kult otuzuncu deyil, iyirminci illərdən başlamışdı. Əgər bu cür antistalinsayağı şeirlər ilk idisə, o halda məhkəmənin yumşaq hökmü təəccüblüdür.
Lakin bu cür „yumşaqlığın” bir neçə səbəbi var idi. Əvvəla 1934-cü ilin yayında davamlı olaraq hazırlanmış və 1937-38-ci illərdə kulminasiyaya çatmış “böyük terror”un başlanacağını xəbər verən Smolnıdakı güllələnmədən əvvəl poetik cəhətdən fərqli düşüncəyə görə, adətən, ya sürgünə, ya da düşərgəyə göndərirdilər. Əgər həmin zaman həyatdakı istedadlardan biri hesab edilən Boris Pasternak onun müdafiəsinə qalxmasaydı, yəqin ki, Mandelştam da düşərgədən yaxa qurtara bilməzdi. Amma ən başda həmin zaman artıq siyasi büronun üzvü olmasa da Partiya MK-nin üzvü olan, rəhbərin bir zamanlar ən mehriban olan münasibətləri saxlamaqda davam etdiyi „İzvestiya”nın redaktoru Nikolay İvanoviç Buxarin gəlirdi.
Mandelştamla Buxarinin 1922-ci ildə “Metropol”da başlayan tanışlığı fasilə vermədi, əksinə daha da möhkəmləndi və həbsə qədər davam etdi. Gecə axtarışları zamanı Naşokinski dalanında Nikolay İvanoviçin şairin onu ziyarət etməsinə dair tapdıqları qeydləri Lubyankaya apardılar. Məlum olduğu kimi görüşlər tez-tez baş tuturmuş. Əgər Mandelştam üçün Stalin qəddar dahi idisə, Buxarin təqib edilən səfil üçün əlindən gələni edən xeyirxah insan idi.
Şairin nəşr fəaliyyətinin zirvəsi 1928-ci ilə aiddir. Həmin zaman üç kitab dərc olunmuşdu – şeirlər, nəsr və tənqid. Bu cür möcüzəni heç bir ictimai proseslərlə izah etmək mümkün deyil: senzura sərtləşmiş, fərqli düşüncəlilər təqib edilir, bu baxımdan Mandelştam kimi „qeyri-aktual” şairin isə ümumiyyətlə kitab dərc etdirməyə şansı yox idi. Amma eyni vaxtda üç kitabı çıxmışdı.
Səbəb o idi ki, Buxarin Mandelştamın istedadının gücünü dərk edərək onun üçün qaydaları pozdu, mövqeyindən öz həmfikirləri ilə birgə yaratdığı maneələri aşdı.
“Həyatındakı bütün işıqlı günlərə görə Osya Buxarinə borclu idi, Kirovu da öz tərəfinə çəkən Nikolay İvanoviçin aktiv müdaxiləsi olmadan 28 yaşlı şairiin şeirlər kitabı heç vaxt çap edilə bilməzdi.” – N.Y.Mandelştam „Xatirələr”də yazırdı.
Leninqrada Kirova zəng edib deyirdi: uzun müddət orada, “Şeirlər”i çap etmədilər. Qəzəbə tuş gəlmiş insan üçün qərarı SSRİ Xalq Komissarlar Soveti vasitəsilə həyata keçirən Nikolay İvanoviç hətta xüsusi pensiya da düzəldə bildi.
Mandelştam hətta tanımadığı insanlar üçün də həmin rəhbərin himayədarlığa sığınırdı. Beş ahıla, bank əməkdaşlarına hansısa səbəbdən güllələnmə qərarı təhlükəsi olduğundan təsadüfən xəbər tutduqda, edam hökmü ləğv edilənə qədər sakitləşmək bilmədi.
»Biz bolşeviklər buna adi yanaşırıq. Bizim hər birimiz bilir ki, bu hadisə onun da başına gələ bilər” – şairi həyəcanlandıran güllələnmələri nəzərdə tutan Buxarin deyirdi.
Şair bütün varlığı ilə bu cür sadəliyə etiraz edirdi. Müasirləri tərəfindən yazılanlar içərisində Yeseninin misralarına xüsusi yanaşırdı:
zavallıları zindanlarda güllələmirdim.
Son mənzilində qazın və ya vannanın müvəqqəti olmaması şairi o qədər də kədərləndirmirdi.
Mənzil kağız tək sakitdirBütün əyləncələrdən uzaqElə bərk guruldayır kiKranlardan axan su.Onu kədərləndirən başqa idi: çap edilmək, pul qazanmaq üçün baş çəkdiyi nəşriyyatlarda getdikcə artan zülmü gördükdə dözülməz fiziki ağrı hiss edirdi.
Rus ədəbiyyatının azğın keşikçilərindən ibarət proletar yazıçılar təşkilatı ləğv edildikdə işıq görünməyə başlamışdı. Leninqradda və Moskvada kütləvi gecələr keçirilirdi (özü də böyük uğurla). Paytaxtdakı Politexnik muzeyinin auditoriyasını onun ixtiyarına vermişdilər.
Elə həmin, 1933-cü il noyabr tarixli şeirində oxuyuruq:
Lənətə gəlmiş divarlarsa nazikdir
Görəsən, bu yerdən qaçasan hara?
Mən isə səfeh tək heç dayanmadan
Mahnı oxuyuram o insanlara.
Şəhər sakini, incəqəlbli şair, poliqlot, sanki sənayeləşmə və kollektivləşməni yaşayan kütlədən bu qədər uzaqda olan, əyalətdə və kənddə heç bir qohumu olmayan şəxs də xalqın çəkdiyi əzabları çəkir. O, nəhəng müasirləri arasında ilk olmasa da, bir çoxlarından əvvəl dövlətin sürükləndiyi bataqlığı görürdü.
Torpaq ayaqları altından çoxdan qaçmışdı, "ölkəni duymadan” yaşayırdı. Qorxu yeni mənzilinə çağırılmamış qonaq kimi gəlmiş və həmişəlik yerləşmişdi.
Müasirlərindən fərqli olaraq, getdikcə özünü daha çox tərifləyən rəhbərə qarşı məftunluq duymurdu. Əgər Pasternak N.İ.Buxarinin təkidi ilə otuzuncu illərin əvvəlində Stalini mədh edən, rəhbərin poetik abidəsinin bünövrəsinə təməl daşını qoyan şeirlər yazmışdısa, Mandelştam artıq həmin zaman dərk etmişdi ki, Kremli idarə edən kimdir.
Həbsindən uzun müddət əvvəl başa düşmüşdü ki, gələcəyi yoxdur.
«Mən bizim poeziya haqqındakı söhbətlərimizdən birini çox yaxşı xatırlayıram. Bu gün şəxsiyyətə pərəstiş adlandırdıqları anlayışı qəbul etməyən Osip Emilyeviç mənə dedi: „bu gün şeirlər vətəndaş mövqeli olmalıdır...”.” – Anna Axmatova yazırdı.
Və Stalin haqqında həyatı bahasına başa gələn şeirləri onun üçün oxumuşdu.
Osip Mandelştam 1934-cü ilin mayında Lubyankada olanda Boris Pasternak da kömək üçün eyni qapıya – Nikolay Buxarinə müraciət etmişdi. Mandelşatmın arvadı da Buxarindən kömək istəmişdi. Məhz hansı şeirlərə görə həbs edildiyini Buxarin dəqiq bilmirdi, xahiş edənlərin də heç bir məlumatı yox idi. Buxarin keçmiş yaxın dostu Stalinə ərizə yazdı. Həmin zamanlar tək onun xahişi nəzərə alınmayacağına görə ərizədə Pasternakın da fikrinə istinad etdi.
Pasternakla telefon danışığı da bundan sonra baş tutdu.
Gəncliyində rus dilində şeirlər yazan Stalin əmin olmaq istəyirdi ki, Mandelştam həqiqətənmi böyük şairdi və onu bağışlamağa dəyərmi? Pasternakı danışdırarkən onun dostuna görə mübarizə aparmadığını gördükdə və Mandelştamla heç də yaxın dostluq etmədiyi cavabını eşitdikdə rəhbər soruşdu:
– Amma axı o, ustaddır? Elə deyil?
Pasternak: Elədir, amma məsələ bunda deyil.
Stalin: Bəs nədədir?
Pasternak: Sizinlə görüşüb danışmaq istərdim.
Stalin: Nə barədə?
Pasternak: Həyat və ölüm barədə.
Rəhbər dəstəyi asdı, amma ustadlıq barədəki sualına dəqiq cavabı Pasternakdan sona qədər ala bilməsə də, həmin zaman hiss etmədiyi çatışmazlığı digər ədəbiyyat məsləhətçilərindən əldə edə bildi.
Pasternak başa düşürdü ki, Stalin haqqında Tver bulvarında dinlədiyi, qəbul etmədiyi şeirlər ölkəyə, xalqa, əsasən də yazıçılara tərəf yaxınlaşmaqda olan faciənin cüzi hissəsi, epizodudur. Bu səbəblə də rəhbərə necəsə təsir göstərmək, mümkün olduğu qədər qəlbini yumşaltmağa çalışırdı.
Əvvəlki qərinələrin şairləri, o cümlədən I Nikolayı məhkum edilmiş dekabristləri əfv etməyə çağıran Puşkin də bu cür davranmağa çalışmışdı.
Mandelştamı Lubyankadakı hakimlərə həvalə edən Stalin hökmü sətiraltı ifadələrlə verdi:
“Təcrid etməli, amma sağ saxlamalı”. Qərar haqqında şairin arvadı həbsxanada müstəntiqdən öyrənmiş və bizə xəbər vermişdi.
Osip Emilyeviçin vəfalı ömür-gün yoldaşı, onun ardınca könüllü surətdə sürgünə yollanan Nadejda Yakovlevna olmadan heç yerə yoxa çıxmayacağına dair xüsusi sərəncam olmadan onu Çerdında üç illik „təcrid etdilər”.
Lakin onlar fikrində Lubyankada gəzişən, əzab çəkən Mandelştamın özünü “sağ saxlamaq” istəmədiyini nəzərə almadılar.
Qadın ərini sığınacaqdan xəstəxanaya apardı. O, burada ikinci mərtəbədəki palataya yerləşdirildi. Şair səhərə yaxın palatanın pəncərəsindən özünü atır, amma xoşbəxtlikdən sağ qalır. İkinci dəfə baş verən intihar cəhdi də uğursuz oldu. Amma əlini həmişəlik itirdi.
Bax elə həmin zaman Nadejda Mandelştam Moskvaya teleqram vurdu. Tezliklə paytaxta gələn qadın „İzvestiya”ya gedib baş redaktorun kabinetinə keçməyə çalışır, bu zaman o, xoşagəlməz səhnə yaşamalı olur: qapı onun üzünə açılmır.
Katibə qınayıcı tərzdə “Çerdından necə qorxulu teleqramlar vurmusuz,” – deyib məruzə üçün kabinetə daxil oldu. Oradan kövrəlmiş vəziyyətdə çıxdı. – Nikolay İvanoviç sizi görmək istəmir, hansısa şeirlərə görə...” „Bundan sonra onu görmədim, – Nadejda İvanovna deyir – Yaqoda ona Stalin haqqındakı şeirləri əzbərdən oxumuş, o isə qorxudan geri çəkilmişdir”.
Onun kabinetdə rəsmi olaraq qəbul etməyə cürəti çatmadı. Amma kömək etdi.
O.Mandelştama Çerdınidən üç illik sürgün həyatının ötüşdüyü Voronejə adlamağa izn verildi. Rəhbərin qəzəbinə tuş gəlmiş şair 1934-1937-ci illər ərzində Koltsov və Platonovun vətənində həm yaradıcılığının, həm də XX əsrdə hər kəsin yüksələ bilmədiyi rus poeziyasının zirvələrini fəth edirdi.
Nə zamansa, ədəbiyyatçılar Stalin haqqında şeirlərin toplandığı antologiyanı həmin şeirlərin hansı şəraitdə işığa çıxmasını əks etdirən şərhlərlə nəşr edəcəklər. Pasternak həmin şeirləri “müalayim havalar”da, Stalinin terrora son qoyacağına ümid edərək yazmışdı. Axmatova müharibədən sonrakı illərdə, şeirlərin həmin ərəfədə düşərgədəki oğlunun azad edilməsində bilavasitə rolu olacağı vəd edildiyi üçün qələmə almışdı. Mandelştam 1937-ci ildə, sürgün həyatının sonu gəldikdə Stalin haqqında mədhiyyələr yazmışdı, bu yolla özünün „xalq düşməni” olmadığını sübut etməyə çalışırdı. O, şeirlərini təbliğatın yorulmadan təkrar etdiyi “Stalinin andı, Stalinin sürgündən qaçışı, Stalinin bugünkü Lenin olduğu” barədə ifadələrlə böyük çətinliklər bahasına qafiyələndirirdi.
Qatil obrazı Stalin haqqındakı intihar şeirlərinin ilk variantında da təsvir edilmiş, daha sonra „Kreml dağlısı” ifadəsi ilə əvəz olunmuşdu.
Ona bir illik Moskvada və digər şəhərlərdə yaşamaq hüququ olmayan nisbi azadlıq verildi. Tver bulvarında arvadı ilə birlikdə əyləşdiyi skamya özünü azad hiss etdiyi yeganə məkan idi.
Evə gizlicə gəlirdilər. Amma hər tərəfi görən baxışlardan necə gizlənmək olar? Onun kooperativ mənzilinin ikinci otağında qanunsuz qeydiyyata alınmış casus yaşayırdı. Bu, yazıçı Kostırev idi.
“1937-ci ilin mayında Mandelştamlar Moskvaya, Naşokinskidəki evlərinə qayıtdılar. Bu zaman mən Ardovların evində qonaq idim. Osip artıq yataq xəstəsi idi. Mənə yeni şeirlərini oxudu, amma üzünü köçürməyə kimsəyə icazə vermədi”.
Artıq bir il idi ki, dayanmadan genişlənən terror davam edirdi. Mandelştamın iki otağından birində onlardan yalan donoslar yazan və tezliklə onların bu mənzildə hətta görünməməsinə səbəb olan şəxs yaşayırdı.
Paytaxtda qalmaq barədə icazə ala bilmədi. X. ona dedi: „Siz olduqca əsəbisiz”. İş yox idi. Onlar Kalinindən gəlib bulvarda əyləşirdilər”. – Anna Axmatova yazırdı.
Hələ ki ölməmisən sən, hələ ki tək deyilsən
Yoxsul rəfiqən də yanındadır bax.
Düzənliklərin böyüklüyündən zövq alsan belə,
Sənə dumandır, soyuqdur, çovğundur qonaq.
Voronejdəki sürgündən sonra təbiətdən zövq almaq bir il çəkdi. Mandelştam paytaxtın cəmi 131 kilometrliyində məskunlaşa bilərdi. Orada yaxşı insanların əhatəsinə düşmüşdü – fəhlələr, taxtadan evi olan, maddi imkansızlıqdan mənzilini icarə verənlər. Hər dəfə daha artıq hissəsi Stalinin portretləri, “xalq düşmənləri”nin məhkəmə hesabatlarının tutduğu Moskva qəzetlərini oxuyarkən Mandelştam rəhbərin hakimiyyəti ələ keçirməsinə mane olmaq üçün həmkarlarından heç birinin barmağını belə tərpətməməyindən dəhşətə gəlirdi. Əksinə, növbəti qurbanı küncə sıxışdırmaq üçün hər kəs ona kömək edirdi.
Yaxın zamana qədər qəzetdə düşmənləri ləkələyən Stanislav Kosiorun həbsi barədə xəbəri oxuduqdan sonra dedi:
– Stalinin baş kəsməsinə ehtiyac yoxdur, başlar özləri zəncirotu kimi uçub gəlir.
Moskvaya qanunsuz səfəri zamanı şəhərə beşinci mərtəbədən baxarkən düşündü, „bəlkə pəncərədən başı aşağı özünü atım”… Dostlar bacardıqları qədər kömək edirdi. Sonuncu yayın bir hissəsini yazıçılar Katayev, Petrov, aktyor Mixoelsin verdikləri pullar hesabına yaşaya bildi. Bir dəfə, hər zaman olduğu Yazıçılar Birliyindən çıxarkən kiminsə xəbərsizcə cibinə qoyduğu 300 rublu tapdı. Yəqin ki, bu, həmin zaman hələ gənc, hakimiyyətdən uzaq olan Surkovun “əməlləri”ndən idi.
Yazıçılar Birliyinin kabinetlərini ziyarət edərkən özünü elə aparırdı ki, sanki hüquqlardan məhrum olmayıb – qışqırır, tələb edir, məcbur edirdi.
Martın əvvəlində əsəb xəstələrinin müalicə edildiyi sanatoriyaya iki aylıq putyovka aldı, onu həyata buraxılış vərəqəsi kimi əlinə götürdü, son ümid baş qaldırdı. Ona dedilər ki, putyovka „sağlamlığın ictimai təmiri”dir. İnandı.
Elə həmin ilin mart ayında Moskvada Mandelştamın həyatını xilas edən, Stalinə məktub yazan, vəsatət göndərən şəxsin məhkəməsi başladı.
Buxarinin məktubu Lubyankada əmin əllərə yetişdi. Barəsində xahiş edəsi kimsə olmayan, Yazıçılar Birliyinin rəhbərlərindən kimsənin müdafiə etməyəcəyi şairə ikinci dəfə “toxundular”.
Güman ki, məhz həmin „Birlikdə” şairin həbsinə razılıq vermişdilər. Ən azından Moskvadan yüz kilometr uzağa getmiş şəxsin ünvanını orqanlara yalnız putyovkanı verən idarə xəbər verə bilərdi.
İkinci həbs də birinci dəfə kimi mayda – onu axşam apardıqları gündən dörd il sonra baş verdi.
Moskvada son sığınacağı Butır həbsxanası oldu, II Yekaterinanın “maarifçilik əsri”ndə hətta hökumət evlərinə də Avropa görünüşü verməyə çalışan Matvey Kazakovun layihəsi ilə inşa edilmiş Butır qalası.
Əl izlərini götürdükləri məhkum Mandelştamın profildən bir neçə fotosunu çəkdikləri Lubyankadan bura gətirdilər. Bu fotolar, 93145 nömrəsi altında „Həmişəlik qorunub saxlanmalı” qeydi olan şəxsi iş qovluğuna yerləşdirildi.
Çəkilişin qaydalarına əsasən məhkum gözünü qırpmadan diqqətlə obyektivə baxmalı idi. Həmin fotoda məhkum bu gün də bizə baxır...
Şəxsi işin üz qabığında tarixlər qeyd edilib. 3 may 1938-ci il – həbs günü. 4 avqust Butırkaya göndəriş. Bundan iki gün əvvəl tələsik və haqsız məhkəmə adlandırılan xüsusi iclasda 1891-ci il təvəllüdlü, tasir oğlu, eser Osip Emilyeviç Mandelştamın işi dinlənildi. Qərar alındı: “Mandelştam Osip Emilyeviç kontrinqilabçı fəaliyyətinə görə 30 aprel 1938-ci il tarixdən hesab edilməklə beş illiyə islah əmək düşərgəsinə göndərilsin”. Həbs orderin imzalandığı andan qüvvəyə mindi.
Qiyabi dinlənilmədən sonra məhkumlar öz aqibəti haqqında xəbərdar olur, imzalayır: „OSO-nun (OSO – SSRİ DİN Xalq Komissarlığı nəzdində xüsusi iclas – X.N.) qərarını oxudum. O.Y.Mandelştam”
1938-ci ildə beş illik sürgün qismən yüngül qərardır. Hakimlər rəhbərin “Təcrid etmək, amma sağ saxlamaq” üsulundan qaynaqlanaraq bu cür qərar verdilər.
Osip Mandelştam nə eserlərin, nə də digər partiyanın heç zaman üzvü olmayıb. Hakimlər məhkumu eser olmasını haradan çıxarmışdılar? Görünür, onun Moskvada nəşr edilən „Znamya truda” (əmək bayrağı) qəzetində dərc edildiyindən xəbərdar idilər. Nəşri həmin dövrlər qanunsuz fəaliyyət göstərən sosialist-inqilabçılar partiyası buraxırdı.
Sürgündən Moskvada yaşayan qardaşına məktub yazaraq onun yatabının (düşərgəsi – X.N.) 9 sentyabrda yola düşdüyünü, 12 oktyabrda gəlib çatdığını xəbər verdi. Bu tarix “Həmişəlik qorunub saxlanmalı” qeydi olan şəxsi işdəki anketdə də qeyd edilib.
Sənədlərdə cəfakeş şairin ürək tutmasından vəfat etdiyi yazılıb. Nadejda Yakovlevna ərinin sürgündə qısa müddət yaşamasını təsdiqləyən keçmiş məhkumlardan məlumat toplamışdı. Onun beyni Çerdınidə olduğu kimi dolaşmışdı. Həyat eşqi sönmüşdü. Elə düşünürdü ki, onu zəhərləmək istəyirlər.
Onu vəfatı günü görən, 1988-ci ildə Leninqrad idman institutunda masajist çalışan şəxs deyirdi:
»Onun əllərini qatlamağa başladım, amma onlar yumşaq idi. Xaç şəklində idi. Əlləri yumşaq idi.
Amma onu apardılar”.
Moskvanın düz sərhədində, qərb tərəfdə qədim kənd qəbiristanlığı var. Kilsənin divarında son günə kimi ərinin irsini, xatirəsini qoruyub saxlayan Nadejda Yakovlevna dəfn olunub. Şeir və nəsrdən ibarət üç cildlik xaricdə nəşr edilib. Elə orada da moskvalı ədəbiyyatçıların araşdırmaları, şairin arvadının kitabları meydana çıxdı. Hissələr şəklində dövrü mətbuatda, jurnallarda dərc edilən bu əsərləri ən yaxşı xatirə nəsri nümunələrinə aid etmək olar. Osip Mandelştamın anadan olmasının yüz illiyi münasibəti ilə Moskvada onun əsərlərinin tam külliyyatının dərc edilməsi nəzərdə tutuldu. Böyük şairlərdən heç biri xalqa bu qədər gec, bu cür çətinliklə geri dönmür.
N.Y.Mandelştamın məzarı üzərindəki xaçın yanında şairin sevənləri tərəfindən «Osip Emilyeviç Mandelştamın əziz xatirəsinə” yazılı daş qoyulmuşdur. O, dəniz kənarlarına yaxın ərazidə „Vtoroya reçka” adlı keçmiş düşərgənin məzarlığında dəfn edilmişdir.
Rus dilindən tərcümə edən: Xatirə NurgülMənbə: kaspi.az
| ['Osip Mandelştam', 'rus ədəbiyyatı', 'Osip Mandelştamın sürgün həyatı'] |
245 | https://kayzen.az/blog/politologiya/25505/jukovun-diz-%C3%BCst%C9%99-%C3%A7%C3%B6k-%C9%99mri-v%C9%99-beriyan%C4%B1n-%C3%A7%C3%B6k%C3%BC%C5%9F%C3%BC.html | Jukovun diz üstə çök əmri və Beriyanın çöküşü | gunelb | Tarix və politologiya | 16 may 2020, 09:45 |
Stalinin ölümündən 1 saat 10 dəqiqə qabaq Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin Büro iclası keçirildi və orada təşkilati məsələlərə baxıldı. Qəbul edildi ki, “Sov.İKP MK-nın iki orqanından biri – ya Rəyasət Heyəti, ya da Rəyasət Heyətinin Bürosu qalsın. Partiyanın nizamnaməsinə uyğun olaraq bir orqan-Sov.İKP MK-nın Rəyasət Heyəti qaldı”. İclasdan qabaq Xruşşov Malenkova təklif etdi ki, “bundan sonra necə yaşamağımız haqqında söhbət edək”. Ancaq əvəzinə soyuq rədd cavabı aldı: “İndi nə danışmaq olar? Hamı gələr, onda danışarıq. Bunun üçün yığışırıq”.
Sov.İKP MK, SSRİ Nazirlər Soveti və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin birgə plenum iclasında Beriya Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsinə Malenkovun namizədliyini irəli sürdü, o isə öz növbəsində iki nazirliyi birləşdirməyi təklif etdi. DTN və DİN bir nazirliyə — SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinə çevrilsin və yeni struktur Beriyaya həvalə edilsin. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri Voroşilov oldu, Xruşşovu isə Stalinin dəfn mərasiminin təşkili üzrə komissiyanın sədri təsdiq etdilər, Sov.İKP MK-ya öz işində fikrini cəmləşdirmək məsləhət görüldü.
Stalinin ölümündən sonra L.Beriya Dövlət Təhlükəsizlik və Daxili İşlər nazirliklərini birləşdirərək yeni qurumun naziri oldu. Artıq 1953-cü ilin mart ayının sonlarında M.C.Bağırov Sovet İttifaqı KP MK Rəyasət Heyətinə namizəd kimi daxil olur. O, Rəyasət Heyətinin üzvlüyünə namizəd kimi Azərbaycan rəhbərliyindən bu yüksək pilləyə çatmış ilk şəxs olur. Stalinin ölümündən sonra ilk aylar Beriya-Malenkov birliyi KP MK-nın Rəyasət Heyətində istənilən məsələni öz mənafelərinə uyğun həll edirdilər. Görünür, Beriyanın planına görə, SSRİ-də hakimiyyət bölgüsü aşağıdakı şəkildə aparılmalı idi:
Sovet İttifaqı KP MK-nın I katibi — E.M.Malenkov;DTN və DİN sistemlərini əlində cəmləşdirmiş Nazirlər Sovetinin I müavini kimi — L.Beriya;SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri — M.C.Bağırov – sonradan KP MK-nın Rəyasət Heyətinin həqiqi üzvü seçilməklə — (Bunu biz aşağıda izah edəcəyik);Müdafiə naziri – N.A.Bulqanin;SSRİ Ali Sovetinin sədri – K.E.Voroşilov (onların hər ikisi öz vəzifələrində qalmaqla);Xarici işlər naziri – V.N.Dekanozov-Rəyasət Heyətinə namizəd və sonra həqiqi üzv seçilməklə.Stalinin ölümündən sonra 3 ay yarım ərzində L.Beriya demək olar ki, hər gün yeni-yeni təşəbbüslərlə çıxış edirdi.
N.K.Baybakovun «Ot Stalina do Yeltsına» kitabından.
A.Mikoyan öz xatirələrində qeyd edir:
«Beriyaya sual verirdim ki, bu qədər səlahiyyətlərlə Daxili İşlər Nazirliyi sənin nəyinə lazımdır?» O isə bu sualıma cavab olaraq söyləyirdi: «Qayda-qanunu bərpa etmək lazımdır. Ölkədə bu vəziyyətə dözmək olmur. Bizdə çox sayda həbs olunan insanlar var, onları azad etmək lazımdır». Həqiqətən də 24 mart 1953-cü ildə L.P.Beriya Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinə əfv haqqında müraciət göndərir və bu müraciətin əsasında martın 27-sində SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı çıxır. Bu fərmana əsasən həbsdə olan 2,5 milyon insanın 1,2 milyonu azad olunur».
Sonra növbə siyasi dustaqlara gəldi, 1953-cü il aprelin 4-də qəzetlərdə «SSRİ DİN-in məlumatı» dərc olundu. Burada göstərilirdi ki, L.Beriyanın sərəncamına əsasən, DİN-də yaradılmış istintaq qrupu «Həkimlər işini» araşdıraraq bu qənaətə gəlmişlər ki, aparılan istintaq zamanı zor tətbiq edilmişdir, alınan ifadələr həqiqəti əks etdirmir və irəli sürülən ittihamlar əsassızdır. Əslində, həm də Beriya bu addımı ilə Molotovu öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Belə ki, “həkimlərin işi” ilə əlaqədar Molotovun arvadı da həbs olunmuşdu. Bununla bərabər o, hakimiyyətə can atan Xruşşova və digər qruplara xəbərdarlıq işarəsi də edirdi. Belə ki, N.S.Xruşşov 1936-cı ildən Moskva partiya komitəsinin katibi, 1939-cu ildən isə KP MK-nın Rəyasət Heyətinin üzvü olduqdan sonra o, kütləvi həbslərlə və güllələnmələrlə nəticələnən «Moskva prosesləri»nin təşkili ilə məşhurlaşmışdı.
Məhz o, Ukraynada I katib işləyən zaman aclığa qarşı etiraz edənlərin kütləvi terrorunu təşkil etmişdi.
O dövrlər Stalin partiya rəhbərləri arasından məxfi olaraq seçilmiş partiya funksionerlərinə xüsusi səlahiyyətlər — «Samosud» (özünümühakimə) etmək hüququnu vermişdi. Bunlara «üçlüklər» deyilirdi. Artıq Beriya həbs olunan siyasi məhbuslardan çoxlu sayda məktublar alırdı; bu məktublarda onların günahsız olduqları və N.S.Xruşşovun göstərişlərinə əsasən azadlıqdan məhrum olunduqları bildirilirdi. Beriya bu faktlardan Xruşşovu siyasi səhnədən uzaqlaşdırmaq üçün istifadə etməyə hazırlaşırdı. Təsadüfi deyil ki, Beriyanın ölümündən sonra birbaşa Xruşşovun göstərişi ilə Ukrayna və Moskva «təmizləmələri» ilə əlaqədar bütün sənədlər arxivlərdən çıxardılıb yandırılır. Bu təmizləmələrdən sonra artıq o, «Stalin dövrünü» atəşə tutan ali hakimə çevrildi.
1957-ci ildə Sov.İKP Moskva şəhər komitəsinin Partiya İnstitutunun direktoru Kastamarova Xruşşovun imzası ilə güllələnmiş insanların sənədlərini arxivdən çıxartdı.1988-ci il 25 dekabrda Sov.İKP MK Siyasi bürosunun komissiyasının 30-40-cı illərdə aparılan repressiya ilə əlaqədar çıxarışında göstərilir:Xruşşov 1936 – 37-ci illərdə Moskva şəhər partiya komitəsinə rəhbərlik etdiyi zaman 55741 nəfər, Ukraynaya birinci katib vəzifəsinə gəldikdən sonra 1938 – 1940-cı illərdə 167585 nəfər insan repressiyaya uğramışdır (Хрeстоматия по Отечественной истории 1948 – 1995 гг. М., 1996, səh. 317).
1948-ci il 2 iyulda SSRİ Ali Sovetinin məlum fərmanının tərtibçisi birbaşa Xruşşovun özü idi. Bu fərmana əsasən, əmək fəaliyyətindən yayınanları xüsusi, yeni insan məskənlərinə sürgün edirdilər. Bu fərmana əsasən, 33266 insan + 13538 ailə sürgün olunmuşdur.
SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin 9-cu idarəsinin (ali dövlət rəhbərlərinin mühafizəsi) rəis müavini, Sovet İttifaqı qəhrəmanı Mixail Stepanoviç Dokuçayev öz xatirələrində qeyd edirdi (N.K. Baybakov, «От Сталина до Ельцина», səh. 153):
«Müharibə zamanı N.S.Xruşşovun təyyarəçi oğlu Leonid ağır cinayət törədir. O, oğlunun əfv olunması xahişi ilə əlaqədar Stalinin qəbuluna gəlir. Otağa daxil olan Xruşşov dizi üstə dayanaraq göz yaşını tökür, hıçqıra-hıçqıra Stalinin ayağından tutur və oğlunu əfv etməsini ondan xahiş edir. Ancaq Stalin onun oğlunu əfv etmir və ön cəbhədəki cərimə batalyonuna yollatdırmaq tapşırığını verir!
Xruşşov bu hadisədən sonra öz yaxın dairəsində Stalindən bu hayıfı çıxacağına and içir».
1953-cü ilin mart ayında Stalinin ölümündən sonra baş katibin səlahiyyətləri Rəyasət Heyətinin üzvlərinə keçdi. Ancaq real idarəetmə rıçaqları Rəyasət Heyətinin üç üzvü arasında bölünmüşdü; SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri Malenkov, Mərkəzi Komitə aparatının rəhbəri Xruşşov və Nazirlər Soveti sədrinin müavini, daxili işlər naziri Beriyanın.
Ancaq Beriya Kremldəki hakimiyyəti tam ələ almaq üçün müəyyən hazırlıq tədbirləri də görməyə başlayır. Öz təsəvvüründə bu siyasi hakimiyyət dəyişikliyində ona dəstək verə biləcək şəxslərdən ən əsası M.C.Bağırovu sayırdı. Həqiqətən də Beriyanın aparacağı bu siyasi hakimiyyət dəyişkənliyinə M.C.Bağırov da hazırlaşırdı.
1953-cü ilin 6 aprelində AKP MK-nın büro iclasında M.C.Bağırov AKP MK-nın I katibi vəzifəsindən azad olunaraq Azərbaycan Nazirlər Sovetinin sədri seçilir. Bu təyinat Beriya-Bağırov planına görə, SSRİ Nazirlər Sovetinin sədrliyinə gedən yolda tramplin rolunu oynayacaqdı. AKP MK-nın I katibi vəzifəsinə Siyasi büro tərəfindən Mir Teymur Yaqubov təsdiq edilir. Ona qədər o, Bakı şəhər Partiya komitəsinin I katibi vəzifəsində işləyirdi. İkinci katib yenidən Vitali Səmədov təsdiq edilir.
F.1, siy. 405, d. 3188
СОВЕТ ИТТИФАГЫ КОММУНИСТ ПАРТИЙАСЫ
КОММУНИСТИЧЕСКАЯ ПАРТИЯ СОВЕТСКОГО СОЮЗА
Азəрбаjчан КП Мəркəзи Комитəси
Центральный Комитет КП Азербайджана
5 мая 1953 года
Учетный сектор ЦК КП Азерб.
Вопросы III сессии Верховного Совета
Азербайджанской ССР
Внести на рассмотрение III сессии Верховного Совета Азербайджанской ССР следующие вопросы:
О председателе Совета Министров
Азербайджанской ССР
Утвердить председателем Совета Министров Азербайджанской ССР тов. Багирова Мир Джафара Аббасовича, освободив от этих обязанностей тов. Кулиева Т.И
Утвердить тов. Кулиева Теймура Имам Кули оглы первым заместителем председателя Совета Министров Азербайджанской ССР.
Секретарь ЦК КП Азербайджана М.Д.Багиров. Beriya həmçinin öz niyyətlərini həyata keçirmək üçün mövcüd olan milli problemləri də qabardırdı. O, respublikalarda milli kadrlardan geniş istifadə etmək, Moskvadan göndərilən rusları milli kadrlarla əvəz etmək, milli mühacirlərin geri qayıtmasına şərait yaratmaq, deportasiya olunmuş xalqları geri qaytarmaq, milli ziyalılarla ümumi dil tapmaq konsepsiyasını irəli sürürdü.
Mikoyan yenə öz xatirələrində qeyd edir ki, «Beriya ümumiyyətlə, qarşılıqlı iqtisadi yardım şurasının yaranmasının əleyhinə idi. O, Almaniya Demokratik Respublikasında sosializmin süni surətdə yaradılmasının da əleyhinə idi. O, AFR-lə ADR-in birləşməsi ilə bağlı sülhsevər neytral burjua-demokratik dövlətin yaradılmasının tərəfdarı idi». Mən yuxarıda qeyd etmişdim ki, Kremldən milli respublikaların rəhbərliyinə qeyri-yerli olanlar göndərilirdi və onlar da sanki agent funksiyalarını yerinə yetirərək milli rəhbərlərə nəzarət edirdilər. Ona görə də Xruşşov başa düşürdü ki, Beriya onu ifşa edəcək və o da Beriyanı aradan götürmək üçün öz planını sürətləndirdi.N. Xruşşov öz xatirələrində (“Voprosı İstorii” jurnalı) qeyd edirdi:
«Stalinin ölümündən bir müddət sonra Mikoyan mənə yaxınlaşdı. O, Beriyanın təhlükəli olduğunu və mənə hakimiyyəti necə ələ almaq yollarını göstərərək, köməklik etmək istədiyini bildirdi. Mən də öz adımdan onunla razılaşaraq, qeyd etdim ki, nə qədər ki, bu «əclaf» Rəyasət Heyətində oturub, biz özümüzü rahat hiss edə bilmərik».
Mikoyan bu razılaşmadan sonra öz növbəsində Beriyanı aradan götürmək üçün ona qarşı məxfi plan hazırladı.
Beriyanın həbsi
N. Xruşşov qeyd edirdi:
«Mən Siyasi büronun üzvləri ilə bir-bir görüşərək, onları özümə tərəf çəkirdim. Ən ehtiyat etdiyim vəzifəli şəxs Malenkov idi. O, Beriya ilə dostluq edirdi. Ancaq bu işdə Malenkov da, — başqa çarəmiz yoxdur — deyərək, məni dəstəklədi. Əslində, o özü də Beriyadan qorxurdu. Malenkovdan sonra K.Y.Voroşilov və Kaqanoviçlə də razılığa gəldik. Nəzərdə tutulmuş həbs günü mən K.Jukovu yanıma çağırtdırdım. O vaxtlar Beriyanın Jukov haqqında formalaşdırdığı mənfi fikirlərlə əlaqədar Stalin Jukovun vəzifəsini aşağa endirərək, Odessa hərbi dairəsinə komandir təyin etmişdi. Beriya bir neçə dəfə Jukovu həbs eləmək istəsə də, Stalin buna mane olmuşdu. Bunu bilərək Jukovun mənim tərəfimi tutacağını bilirdim. Jukov kabinetimə daxil olan kimi üzümü ona tutaraq söylədim:– Bu əclafı — Beriyanı həbs etmək lazımdır. — Jukov bu təklifimin cavabında isə söylədi:– Nikita Sergeyeviç, mən «jandarm» olmamışam, ancaq bu işi həvəslə yerinə yetirərəm və mən neyləməliyəm?Mən isə ondan özünə sadiq, silahlanmış zabitlərlə Kremlin gözləmə otağında mənim zəngimi gözləməyini rica etdim.Beriya həbsinin baş iştirakçısı – general K.S.Moskalenko 1953-cü ilin iyun hadisələrini belə xatırlayırdı:
Səhər saat 9 (1953-cü il, 25 iyun)...Kremlin ATS telefonu ilə mənə N.S.Xruşşov zəng etdi. Salamlaşaraq, o soruşdu: — Əhatənizdə bizim partiyaya sizin kimi sədaqətli adamlar varmı?Fikirləşəndən sonra mən cavab verdim:
-Elə adamlar var və onlar partiyaya fədakarcasına sədaqətlidirlər.
Bundan sonra Xruşşov dedi ki, mən o adamlarla Kremlə — Stalinin əvvəl işlədiyi kabinetə, SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri yol. Q.M.Malenkovun yanına gəlim.Onu da əlavə etdi ki, mən özümlə HHM planlarını və xəritələrini gətirim, siqar da götürüm. Mən cavab verdim ki, deyilənlərin hamısını gətirərəm, ancaq çəkməyi hələ 1941-ci ildə müharibədə tərgitmişəm. Xruşşov güldü və dedi ki, sən deyən siqarlar ola bilsin lazım olmayacaq.Onda başa düşdüm ki, özümlə silah götürməliyəm. Söhbətin axırında dedi ki, indi müdafiə naziri yol. N.A.Bulqanin zəng edəcək.
Xruşşovun özümlə silah götürmək işarəsi, məni o fikrə gətirib çıxartdı ki, qarşımızda Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin mühüm tapşırığını yerinə yetirmək durur.
Elektrik düymənin siqnalını basdım, xüsusi tapşırıqlar zabiti, mayor Yuferev V.İ., qərargah rəisi Baksov A.İ., siyasi idarənin müdiri, polkovnik Zuba İ.Q. mənə o dəqiqə cavab verdilər və mən onlara dedim: silahı götürüb Kremlə getmək lazımdır. Heç kimdə silah yox idi, mən qərargah komendantı mayor M.Q.Xijnyakı çağırdım və əmr etdim ki, pistolet və patronlar versin. Qrup kiçik idi, sonra mən əlavə olaraq general – mayor F.Batitskiyə zəng etdim və dedim ki, silahla yanıma gəlsin.
Bundan sonra müdafiə naziri, marşal N.A.Bulqanin zəng etdi və dedi ki, ona Xruşşov zəng edib və təklif edib ki, mən əvvəl ora — Bulqaninin yanına gedim. Silahlanmış qrup ilə mən müdafiə nazirinin yanına gəldim. Yol. Bulqanin məni tək qəbul etdi. O dedi ki, yol. Xruşşov zəng etmişdi, ona görə mən səni çağırdım. Beriyanı həbs etmək lazımdır, onun Kremldə mühafizəsi güclü və böyükdür, həmçinin ona sadiqdir. Səndə nə qədər adam var? Mən cavab verdim ki, mənimlə beş adam var, onlar hamısı cəbhədə olanlardır; döyüşlərdə sınanmış, Kom-munist partiyasına, Sovet hökumətinə və sovet xalqına sadiq insanlardır. O dedi: “Bunlar yaxşıdır, ancaq adam azdır.” Elə o dəqiqə soruşdu: Daha kimi məsləhət görürsən? Mən cavab verdim ki, sizin müavininiz marşal Vasilevskini. Bulqanin o dəqiqə onun namizədliyini rədd etdi. Öz novbəmdə ondan soruşdum ki, nazirlikdə hörmətli hərbçilərdən kim var. O dedi — Jukov. Onda mən təklif etdim, onu götürək. O razılaşdı, bir şərtlə ki, Jukovun silahı olmasın. Biz sayca az idik, ona görə o yenə soruşdu: “Daha kimi məsləhət görürsən, dəvət edək?”. Birinci mən baş qərargah rəisinin müavini L.İ.Brejnevin adını çəkdim, onu müharibədən — 1-ci və 4-cü Ukrayna cəbhələrinin tərkibində qorxmaz və mətin general, siyasi işçi, partiyaya və xalqa sadiq adam kimi tanıyırdım. Onunla dəfələrlə döyüş şəraitində görüşmüşəm. General-leytenant Şatilovun adını mən ikinci dedim, o da həmin strukturda müavin idi, sonra keçmiş 1-ci Ukrayna cəbhəsinin baş siyasi idarəsinin rəisi, tank qoşunları general-leytenantı Getmanın adını çəkdim. Dördüncü adamın adı artilleriyanın general-polkovniki Nedelin idi, onu da mən müharibədən tanıyırdım. Beşincini Bulqanin təklif etdi: hərbi şuranın üzvü, MVO general-polkovniki A.M.Pronin.
Vaxt az olduğu üçün onlar hamısı silahsız gəlmişdilər. Ancaq L.İ.Brejnevdə Bulqaninin verdiyi pistolet var idi.
Ancaq nə üçün Xruşşov məhz mənə müraciət etdi, buna cavab tapmaqda çətinlik çəkirəm. Beriyanın həbsindən sonra… Malenkov mənə və baş prokuror yol. R.A.Rudenkoya dedi ki, bu əməliyyatı keçirmək üçün əvvəlcə biz Sovet İttifaqı marşallarından birinə müraciət etdik, ancaq o, bundan imtina etdi. Həmin marşalın kim olduğunu biz — nə mən, nə də Rudenko soruşmadıq...
Xruşşov məni yalnız müharibədən tanıyırdı — cəbhədəki döyüş əməliyyatlarından… Müharibədən sonra biz hərdənbir görüşürdük. Görünür, onun mənə qarşı yaxşı münasibəti varmış. Əvvəllər mən Beriyanı şəxsən tanımırdım və onunla görüşməmişdim, haqqında ancaq mətbuatdan oxumuşdum. Ona görə Xruşşovun təklifini Bulqanin tərəfindən dəqiqləşdirilmiş, partiyamızın, bizim MK-nın, onun Rəyasət Heyətinin tapşırığı kimi qəbul etdim. Qeyd etməliyəm ki, MK Rəyasət Heyətinin bütün üzvləri - V.M. Molotov, Q.M.Malenkov, K.Y.Voroşilov və başqaları ona yaxşı münasibət bəsləyirdilər.
26 iyun saat 11.00-da biz Bulqaninin təklifilə onun maşınına oturub Kremlə getdik. Onun maşınında hökumət siqnalları var idi və Kremlin girəcəyində yoxlanılmırdı. Nazirlər Sovetinin binasına daxil olub Bulqaninlə mən liftlə çıxdıq, A.İ.Baskov, P.F.Batitski, İ.Q.Zub və V.İ.Yuferev isə pilləkənlə qalxdılar, Bizim arxamızca digər maşında Q.K.Jukov, L.İ. Brejnev, Şatilov, Nedelin, Getman və A.M.Pronin gəlirdilər. Bizim hamımızı Bulqanin Malenkovun kabinetinin yanındakı gözləmə otağına apardı və özü Malenkovun kabinetinə girdi.
Bir neçə dəqiqədən sonra Xruşşov, Bulqanin, Malenkov və Molotov çıxdılar. Onlar deyirdilər ki, son vaxtlar Beriya MK Rəyasət Heyətinin üzvləri ilə nəzakətsiz davranır, onlara qarşı casusluq edir, telefon danışıqlarına qulaq asır, kimin hara getdiyinə, Rəyasət Heyətinin üzvlərinin kimlərlə görüşdüyünə göz qoyur, kobudluq edir və s. Onlar məlumat verdilər ki, indi MK Rəyasət Heyətinin iclası başlayacaq. Sonra Malenkovun köməkçisi Suxanovun şərti işarəsi ilə biz kabinetə girib Beriyanı həbs etməliydik. Bu vaxt o hələ gəlməmişdi. Xruşşov xatırlayır: “MK Rəyasət Heyətinin 26 iyun 1953-cü il iclasını keçirmək üçün Rəyasət Heyətinin bütün üzvləri Malenkovun kabinetində yığışdılar. Ancaq Beriya hələ yox idi. Mənə elə gəldi ki, kimsə mənə xəyanət edib. Lakin bir azdan L.Beriya özü daxil oldu. Görəndə ki bütün idarəedici tərkib burada — kabinetdədir, Beriya təəccüblə Xruşşova müraciət etdi (onu “Xruşa” adlandırırdı — A.M.).
Beriya stulda oturdu və soruşdu: “Nə üçün məni təcili çağırmısınız, gündəlikdə hansı məsələ durur?” Elə bu zaman özümü itirmədən dedim: “Gündəlikdə bir məsələ durur: Beynəlxalq imperializmin agenti L.Beriya və onun antipartiya hərəkətləri. Onu tutduğu vəzifədən azad etmək, Siyasi bürodan və Sov.İKP sıralarından çıxarmaq və işi tribunala vermək təklifi var. Kim lehinədir?” Sonra sol əlimi qaldırdım, sağ əlimlə düyməni basdım ki, Jukova xəbər verim. Jukov zabitlərlə gəldi; başqaları da əllərini qaldırdılar. Zabitlərlə Jukov L.Beriyanı əhatəyə aldılar, əmr etdilər ki, əllərini qaldırsın. Özünə hələ də gəlməyən L.Beriya başa düşə bilmirdi ki, nə baş verir”.
Həqiqətdə isə, Xruşşov soruşanda ki “Kim lehinədir?”, onu dəhşətli qorxu bürüyür, ona görə ki, yeganə olaraq təkcə öz əli qalxmışdı. Çünki Beriyanı görən kimi, Rəyasət Heyətinin digər üzvləri qorxularından özlərini itirmişdilər. Bu səhnəni görən Xruşşov tələm – tələsik düyməni basır və kabinetə silahlanmış generallar daxil olurlar. İçəri daxil olan Jukov Beriyaya əmr edərək qışqırır: “Dizi üstə çök!” Bu an Beriyanın dizi üstə çökdüyünü görən Rəyasət heyətinin digər üzvləri yekdilliklə əllərini qaldıraraq Nikita Sergeyeviç “biz hamımız lehinəyik”deyirlər.
General Moskalenkonun xatirələrində deyilir: “Bunlar hamısı Beriya üçün o qədər gözlənilməz oldu ki, o, tamamilə özünü itirdi. Həbs zamanı onun portfelindən qırmızı qələmlə yazılmış bir kağız vərəqəsi tapılmışdı — “Həyəcan, həyəcan, həyəcan”...
Görünür, Xruşşov Beriya haqqında danışanda və onun hərəkətlərini tənqid edəndə, o, təhlükəni hiss etmiş və bu vərəqi Kremlin mühafizəçisinə ötürmək istəmişdi.
İclasdan 15-20 dəqiqə keçmişdi, məhz bundan sonra MK Rəyasət Heyətinin üzvləri çıxıb evə getdilər. Qaldı beş nəfər: Beriya və onunla üzbəüz Batitski, Baksov, Moskalenko, Zub və Yuferev. Bayırdan — qəbul otağı tərəfdən qapını Brejnev, Getman, Nedelin, Pronin və Şatilov qoruyurdular.
Müəllif: Adıgözəl MəmmədovMənbə: atv.az
| ['Xruşşov', 'Beriyanın çöküşü', 'Sovet İttifaqı', 'SSRİ Nazirlər Soveti'] |
246 | https://kayzen.az/blog/maraqli-faktlar/25502/kqb-nin-qad%C4%B1n-casuslar%C4%B1.html | KQB-nin qadın casusları | gunelb | Maraqlı faktlar | 14 may 2020, 15:04 |
Hərbi dəniz donanmasının zabiti Kleyton Lantri 1980-ci illlərdə ABŞ-ın Moskvadakı səfirliyinin mühafizə xidmətinin əməkdaşı idi. Səfirliyin digər əməkdaşları kimi Lantriyə də Sovet qadınları ilə münasibət qurmaq qadağan edilmişdi. Amma KQB casusu Violetta Şeyna gənc amerikalı zabiti ələ keçirməyi bacardı. Münasibətlərin başlamasıyla Lantri Sovet kəşfiyyatının qucağına düşdü.
KQB-nin şantajı ilə üzləşən Lantri səfirliyin bütün gizli planlarını Moskvaya verməyə məcbur oldu.
Ən əhəmiyyətlisi bu idi ki, Amerikanın bütün SSRİ ərazilərindəki casuslarının siyahısı KQB-nin əlinə keçdi. Kanadalı diplomat
Kanadanın Moskvadakı səfirliyinin əməkdaşı Roy Gindon da Sovet kəşfiyyatının tələsinə düşənlərdən biridir. KQB 1959-cu ildə Gindonun qadın düşkünü olduğunu bildikdən sonra hərəkətə keçdi. KQB agenti Larisa Dubanova ilk fürsətdə kanadalı diplomatla tanış oldu. Cütlük arasında böyük bir eşq yaşandı. Bir neçə ay sonra Larisa hamilə olduğunu deyərək, diplomatı tamamilə ovucunun içinə aldı. Sevgilisinin təhdidləri ilə küncə sıxılan Gindon KQB ilə gizli əməkdaşlığa “yaşıl işıq” yandırdı. Kanda kəşfiyyatı bir neçə il sonra Gindonun Sovet gizli xidməti ilə əməkdaşlıq etdiyini üzə çıxardı.
Fransalı səfir
KQB eyni yolla Fransanın Moskvadakı səfirini də tələyə salmağı bacardı. 1955-ci ildə Fransanın Moskvadakı səfiri Moris Dejan rus müğənni Larisa Kronberq-Sobolevskaya ilə tanış oldu. Əslində Sobolevskaya müğənni kimi tanınsa da, peşəkar KQB agenti idi. Səfiri ələ keçirmək üçün ssenari əvvəlcədən hazırdı. Plana görə, Moris və Larisə evdə görüşərkən qadının “qısqanc əri” evə basqın edib onları bir yerdə tutacaqdı. Belə də olur, görüş vaxtı evə basqın edən “qısqanc ər” səfiri döyür və məhkəmə ilə hədələyir. Amma “qısqanc ər” bu hadisənin skandala yol açmasının qarşısını almaq üçün Dejana KQB ilə əməkdaşlıq təklif edir. Hadisədən xəbərdar olan dönəmin Fransa Prezidenti Şarl De Qoll səfiri məzəmmət edərək, “Moris, vəzifənin başında olanda işləmək yerinə, hamını yatağa aparırsan?”, deyir.
İndoneziya lideri
Şantaj hadisələrinin ən maraqlısı dönəmin İndoneziya dövlət başçısı Əhməd Sukarnonun başına gəldi. 1960-cı illərin əvvəllərində Moskvata səfərində Sukarnoya xüsusi bir otaq hazırlanmışdı. Otaqda tələ üçün gözləyən KQB-nin sarışın qadın casusları hədəflərinə çatır. Səhəri gün otaqda baş verənlər kasset şəklində İndoneziya liderinin əlinə verilir. Hadisəyə soyuqqanlı yanaşan Sukarno KQB səlahiyyətlilərindən kassetin bir nüsxəsini də istəyir. İndoneziya lideri halından məmnun şəkildə “Bu görüntüləri İndoneziya kinoteatrlarında xalqıma göstərməyi düşünürəm. Xalqım mənim kimi liderlə qürur duyacaq”, ifadəsini işlədir. Müəllif: Mənsur RəğbətoğluMənbə: teleqraf.com
| ['Kleyton Lantri', 'KQB-nin qadın casusları', 'sovet kəşfiyyatı', 'İndoneziya lideri', 'Fransalı səfir'] |
247 | https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-tarixi/25500/m%C9%99hvedici-kokteyl-v%C9%99-keyfiyy%C9%99tli-benzinin-k%C9%99%C5%9Ffi.html | Məhvedici kokteyl və keyfiyyətli benzinin kəşfi | gunelb | Azərbaycan tarixi | 14 may 2020, 14:42 |
1945-ci il mayın 8-dən 9-a keçən gecə alman generalı Vilhelm Keytel danışıqsız təslim aktını imzalayıb, bununla da Böyük Vətən müharibəsi faşizm üzərində qələbə ilə başa çatıb. Qələbə günü postsovet ölkələri və ikinci dünya müharibəsində iştirak edən digər dövlətlərdə qeyd olunur.
Böyük Vətən müharibəsi illərində (1941-1945) Azərbaycan xalqı həm ön, həm də arxa cəbhədə çox böyük qəhrəmanlıq və şücaət nümunələri göstəriblər. Qısa müddətdə respublikada 87 qırıcı batalyon, 1124 özünümüdafiə dəstəsi yaradılıb. 1941-1945-ci illərdə Azərbaycanın 600 mindən çox igid oğlu və qızı cəbhəyə yollanıb. Azərbaycan diviziyaları Qafqazdan Berlinə qədər şərəfli döyüş yolu keçib. Həmvətənlərimizin təqribən 130 nəfəri Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülüb, 30 nəfəri “Şöhrət” ordeninin hər üç dərəcəsi ilə təltif edilib. Azərbaycandan olan 170 min əsgər və zabit SSRİ-nin müxtəlif orden və medalları ilə təltif olunublar. İki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Həzi Aslanov, Sovet İttifaqı Qəhrəmanları İsrafil Məmmədov, Aslan Vəzirov, Adil Quliyev, Ziya Bünyadov, Gəray Əsədov, Məlik Məhərrəmov, Mehdi Hüseynzadə, generallar Mahmud Əbilov, Akim Abbasov, Tərlan Əliyarbəyov, Hacıbaba Zeynalov və başqaları öz şücaətləri ilə xalqımızın tarixinə yeni səhifələr yazıblar. İqtisadiyyatı cəbhəyə xidmət istiqamətinə yönəltmək məqsədi ilə respublikada böyük işlər aparılıb. Qısa müddətdə Bakı döyüşən ordu üçün silah-sursat cəbbəxanasına çevrilib. Böyük çətinliklərə baxmayaraq, neftçilərimiz qəhrəmanlıq və fədakarlıq göstərərək cəbhəni və sənayeni yanacaqla təmin ediblər.Akademik Yusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi altında aviasiya benzini alınmasının yeni texnologiyası yaradılıb. Neftçilərimizin fədakar əməyi sayəsində Azərbaycan tarixində neft hasilatı üzrə rekord göstərici əldə edilib, 1941-ci ildə 23,5 milyon ton “qara qızıl” çıxarılıb. Bu, SSRİ-də çıxarılan bütün neftin 71,4 faizini təşkil edirdi. Bütövlükdə müharibə illərində Azərbaycan neftçiləri ölkəyə 75 milyon ton neft, 22 milyon ton benzin və digər neft məhsulları veriblər. İnamla demək olar ki, Bakı nefti faşizm üzərində qələbənin əsas amillərindən biri sayılır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, hər beş təyyarədən dördü, hər beş tankdan dördü, hər beş avtomobildən dördü Bakıdan göndərilən yanacaqla işləyirdi. Böyük Vətən müharibəsi Azərbaycan xalqının kütləvi qəhrəmanlıq və fədakarlığını nümayiş etdirdi.
DOSYE: Akademiyanın ikinci prezidenti, bir çox elmi ilklərə imza atmış Yusif Məmmədəliyev 1905-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda anadan olub. 1945-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akademiki seçilən alim müharibə zamanı kimya sənayesi sahəsində etdiyi kəşflərinə görə, birbaşa elmlər doktoru, professor adını almış nadir şəxslərdəndir. II Dünya Müharibəsi zamanı düşmən qırıcılarını məhv edən təcrübəli təyyarəçi zabitlərlə bərabər bu uğuru 3 kimyaçının ayağına yazırdılar ki, onlardan biri də həmyerlimiz idi.
Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı yaradanlardan biri olub. İlk prezidentin Mirəsədulla Mirqasımov olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda Elmlər Akademiyasının yaradılması Y.Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Belə ki, o zaman Azərbaycanda Elmlər Akademiyasını yaratmaq üçün buradakı elm xadimlərinin siyahısı tərtib olunub onların səmərəliliyi yoxlanılmalı idi. O zaman SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti maraqlı bir fikir deyir: “Əgər Azərbaycanda heç bir alim olmasa belə, biz tək Yusif Məmmədəliyevə görə bu akademiyanı yaratmağa borcluyuq”.
Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu alimin adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan SSR EA-nın akademiki, Rəyasət Heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilib. M.Mirqasımov, M.Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynov, Mirzə İbrahimovla bərabər akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1951-54 -cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954-58-ci illərdə S.M.Kirov adına ADU-nun rektoru kimi fəaliyyət göstərib.
Məmmədəliyev İLKLƏRİ
O, Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoyub;
— Yüksək oktanlı benzin və “Molotov kokteyli”ni ixtira edib.
— Benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlayıb, bu da II Dünya Müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək edib.
— Tank əleyhinə qarışığın kəşfi – (o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici “kokteylin” müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərbaycan KP MK I katibi M.C.Bağırov nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşaraq mayedən bir qədər buxarıya sıçradır. Bu zaman hündür alov qalxır, buxarının oda davamlı kərpicini əridir, metal boruları dağıdır) — Naftalan neftinin gizli, müalicəvi məziyyətlərini üzə çıxarır. — 1950-ci ildə strateji raketlər üçün duru yanacaq yaradır.
Əldən çıxan Nobel
Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: “Müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcısı olan Y.H.Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutub.
Amma bütün bunlara baxmayaraq, Yusif Məmmədəliyev XX əsrdə alim üçün uğurun ən yüksək həddi olan Nobel mükafatına layiq ola bilmədi. O, əslində mükafatın astanasında idi. Yalnız yenə erməni məkrliyi Azərbaycan elminin bəlkə də tarixi boyunca əldə edəcəyi ən böyük uğurun üstündən xətt çəkdi.
1942-ci il dekabr ayının 31-də Məmmədəliyevin 37 yaşı tamam olur. Bu məqamda hamı gənc azərbaycanlı alimin elmdə ən yüksək mükafat olan Nobeli qazanacağını düşünürdü. Çünki o, benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlayaraq aviasiyanın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə nail olmuşdu və məhz bu kəşfin sayəsində 1943-cü ilin qışından II Dünya Müharibəsinin sonunadək İL-2 və La-5 sovet qırıcı təyyarələri havada üstünlüyü ələ keçirmişdilər. Bununla bağlı “Vışka” qəzeti yazırdı:
“Sovet aviasiyasının məşhur qəhrəmanı Pokrışkindən, general Dzusovun igid təyyarələrindən və ya general Osipenkonun qırıcılarından soruşun, havada ağalıq etməkdə sizə kim kömək etdi? Yakovlev, Mikulin və Məmmədəliyev – onlar bir iş gördülər: sovet təyyarəçilərinə hamıdan yüksəkdə, hamıdan uzağa uçmaqda kömək etdilər”.
Bu kəşfdən sonra Məmmədəliyev Stalinin təşəkkürünü alıb, “Lenin” orderi ilə təltif olunub və birbaşa kimya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi və professor elmi adı alıb.
1954-cü il noyabr ayının 19-da Yusif Məmmədəliyev digər bir böyük ixtirası ilə dünya elminə yeni töhfə verib. Onun icad etdiyi bərk raket yanacağının köməyi ilə sovet kosmik raketləri atmosferi yarıb orbitə çıxa bilir və ballistik raketlər quyulara endirilib qərb istiqamətinə tuşlanır, dünyada ilk dəfə 1957-ci ilin oktyabr ayının 27-də məhz sovet süni peyki çəkisizlik şəraitinə qalxır.
Bütün bu yüksək nailiyyətlərin yekununda da mütləq Nobel mükafatı gəlməli idi. Moskva, Leninqrad, Novosibirsk və Bakı elmi dairələri Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyini təklif edirlər. Əslində, Nobel Komitəsinin tövsiyəsinə görə alimlər öz təkliflərini açıqlamamalı, heç bir yerdə müzakirə etməməlidirlər. Hətta namizədin özünün belə bundan xəbəri olmamalıdır. Lakin sovet rejimində bu qaydaya riayət etmək mümkün deyildi. Odur ki, həmin məsələ 1957-ci il dekabrın 29-da Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun iclasına müzakirəyə çıxarılır. Baş katib Nikita Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəlirlər. Bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxır. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda sovet ordusunun arxa təchizat idarəsinin rəisi marşal Baqramyan, tank qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu kəşfə dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmürlər. Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri A.Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, A.Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırır və onları dəstəkləyir.
Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı.
Akademiyanı belə yaratdı
Akademik Yusif Məmmədəliyev haqqında çoxsaylı elmi və ictimai xadim alimin özünə yaraşan fikirlər deyiblər. Araşdırmanın sonunda elə Məmmədəliyev yolunu davam etdirən bir akademikin onun haqqında dediklərini çatdıracağıq. Amma araşdırma apararkən diqqətçəkən və Y. Məmmədəliyevin şəxsiyyətini, həyat yolunu özündə çox gözəl əks etdirən qısa bir mülahizəyə rast gəldik. Mülahizənin müəllifi “Bakı Metropoliteni” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin sabiq rəisi Tağı Əhmədovdur. Onun səsləndirdiyi və Məmmədəliyevi lazımınca dəyərləndirən həmin fikrini təqdim edirik:
“1945-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyanın Bakıda filialını yaradanda Moskvadan tökülüşüb gəlirlər ki, görək burada akademiklərdən kim var? İndiki kimi test imtahanı keçirilir. SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti deyir ki, “əgər burada bircə nəfər akademik olmasa belə, təkcə Yusif Məmmədəliyevə görə burda akademiyanın filialını açmaq lazımdır”. Bax, bu, fəxrdir. O mənada fəxrdir ki, bu sənin millətinin oğludur. Yusif Məmmədəliyevə Nobel mükafatı düşürdü, ixtiralarına görə, oktan benzini yaratdığına görə verməliydilər. Xudpəsənd erməni ömür boyu bizim üçün düşmən olub, düşmən olacaq da. Erməni gəlir deyir ki, “biz o Nobel mükafatını versək, gərək bu elmi kəşfi açıqlayaq, açıqlasaq isə biz uduzuruq”. Aydın məsələydi ki, o vaxtkı SSRİ başbilənləri, Stalin, Mikoyan, Geordadze yığılır bir yerə, konkret olaraq deyirlər ki, “yox, ona mükafat vermək olmaz”. Bu gün ən acınacaqlı şey budur ki, Nobel qardaşlarının Bakı neftindən əldə etdiyi pullar kimlərəsə milyon-milyon paylanır, Azərbaycandan bir nəfər belə, bu mükafata layiq görülməyib”.
Əlindən alınan kəşf — “Molotov kokteyli”
Partlayıcı “Molotov kokteyli” adlanan maddə Vyaçeslav Molotovun adına olsa da, o maddənin əsas tərkibi, belə desək, mahiyyəti Y.Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır.
“Molotov kokteyli”nin içərisinə tökülən qarışıq toluol maddəsini məhz o kəşf edib.
Müharibə zamanı Yusif Məmmədəliyevin fəaliyyəti çoxşaxəli idi. Belə ki, o, təkcə yüksək oktanlı benzin deyil, həmçinin düşməni sıradan çıxarmaq üçün bəzi partlayıcı maddələr də ixtira edib ki, bu ixtiralar da müharibədə SSRİ qoşunları üçün çox gərəkli olub.
Faşist ordusu üzərində Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın – “Molotov kokteyli”nin yaradılmasının da böyük əhəmiyyəti olub. Onun tərkibi Y.Məmmədəliyev tərəfindən toluolun – partlayıcı maddələr üçün xammalın – əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlanmışdı.
Soruşa bilərsiniz ki, bəs bu Molotov kim olub ki, alimin kəşfi onun adını daşıyıb. O zaman SSRİ-nin xarici işlər naziri olan Vyeçeslav Molotovun demək olar ki, bu kəşfdən heç xəbəri də olmayıb. Sadəcə, 1941-ci ildə İngiltərənin baş naziri U.Çörçillə görüşərkən partlayıcı maddə haqqında məlumat verib, onun məziyyətlərindən söz açıb. Elə həmin görüşdəcə Çörçill SSRİ xarici işlər nazirinə deyib ki, bu partlayıcı vasitənin adını sənin şərəfinə “Molotov kokteyli” qoyuram”.
Akademiyanın indiki “Yusif Məmmədəliyev”i
Yusif Məmmədəliyev iki dəfə ayrı-ayrı vaxtlarda akademiyanın prezidenti seçilıən yeganə alimdir. O, birinci dəfə 1947-51, ikinci dəfə 1958-61-ci illərdə Azərbaycan SSR EA-na rəhbərlik edib. Akademiyada prezident kimi fəaliyyət göstərdiyi zamanlar yüksək təşkilati qabiliyyəti ilə seçilib. Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzinin əsasını qoyub.
Bütün bunlarla yanaşı, Məmmədəliyevin akademiyada gördüyü ən əsaslı iş 3 institutu birləşdirərək onların əsasında Neft və Kimya Prosesləri İnstitunun əsasını qoyması olur. Bu institutun yaranması ilə əslində Azərbaycanda neft-kimya sənayesinin formalaşmasına start verilir. Məmmədəliyev kimya ilə sənayenin sintezini yaradaraq nəzəriyyə ilə praktikanın birliyində xeyli uğurların müjdəçisi olub. Hazırda həmin institut onun adını daşıyır. Akademiyanın ən qədim müəssisələrindən olan Neft və Kimya Prosesləri İnsititu bu gün də həm elmi, həm də sənayə istiqamətində bir çox nailiyyətlər əldə etməkdədir. İnstitutun direktoru akademik Vaqif Abbasov da AzEdu.az-a Yusif Məmmədəliyevi dəyərləndirərkən bunları deyib:
“Yusif Məmmədəliyev dünyanın qəbul etdiyi ən böyük alimlərdən biridir. Azərbaycanda kimya elminin və sənayesinin banisidir. Elm təşkilatçılığı sahəsində bənzəri olmayan bir alimdir. Gənc alimlərə diqqət yetirmək mənasında fenomenal bir insandır. Neft kimyasının Azərbaycanda əsasını qoyub. Kimya sənayesində təşkilatlanma işini çox böyük ustalıqla yerinə yetirib. Üç kimya institutunun əsasında Neft Kimya İnstitutunu yaratmaqla çox yüksək səviyyədə elmin sənaye ilə əlaqəsini təşkil edib. Neft Kimya İnstitutunun bütün uğurları həmin o birləşmə ilə bağlıdır. Dünya onun kəşflərini qəbul edirdi. İkinci Dünya Müharibəsində qələbənin qazanılmasında onun kəşflərinin rolu xüsusilə böyükdür”.
Akademik Vaqif Abbasov fikirlərini belə yekunlaşdırıb: “Əslində deyirlər ki, müharibəni Bakı neftinin hesabına qazandılar. Elə deyil. Müharibəni Bakı neftini səmərəli tətbiq edən Yusif Məmməsəliyevin hesabına qazandılar”. Mənbə: azedu.az
| ['benzinin kəşfi', 'molotov kokteyli', 'məhvedici kokteyl', 'Yusif Məmmədəliyev', 'Məmmədəliyev ilkləri'] |
248 | https://kayzen.az/blog/psixologiya/25499/savant-sindromu.html | Savant sindromu | gunelb | Psixologiya | 13 may 2020, 22:57 |
Düşünün ki, yıxıldınız və başınız bir yerə dəydi və bir neçə gün özünüzə gələ bilmədiniz. Oyandığınızda isə hər şeyi fərqli görməyə, hiss etməyə başlayırsınız, musiqini, rəsmi, riyaziyyatı və bir çox şeyi fərqli duymağa başlayırsınız. Birdən heç çala bilmədiyiniz musiqi alətlərini çalmağa, şəkil çəkməyə ya da riyazi düsturlar həll etməyə başlayırsınız. Bu xəstələrə fransızcadan gələn ifadə ilə «idiot savant» deyilir. Axmaq dahilər də adlandırılan savantların bir qismi autizmli, bir qismi də beyin xəsarəti almış insanlar olur. Savant sindromu ağır səviyyədə zehni xəsarətə sahib olan ya da zehni çatışmazlıqlardan başqa bir çox insanda olmayan qeyri-adi zehni bacarıqları olan kəslərdə olur. Belə insanların zəka səviyyəsi ümumi zəka səviyyəsi nisbətinin altında olmasına baxmayaraq bir vəya birdən çox sahədə həddindən artıq məlumata sahibi olurlar. Savant sindromu olaraq qeydə alınmış faktların təxminən yarısının autizmlə bağlı, qalan yarısının da digər tip inkişaf və zehni çatışmamazlıq və ya mərkəzi sinir sistemi xəstəlikləri, ya da yaralanmalarına bağlı olduğu qəbul edilir.
Savantlar ,ümumiyyətlə, IQ testlərində olduqca aşağı nəticə göstərdikləri halda bəzi savantlar IQ testlərində o qədər yüksək performans göstərirlər ki, bu onları super dahilər edir. Hər halda bir çoxumuz Tom Kruz və Dastin Hoffmanın oynadığı «Yağış adam»(Rain Man) filmini xatırlayır. Əslində, bu filmin ilham mənbəyi Kim Pik adlı autizmli bir savantdır. Kim Pik o qədər qabiliyyətlidir ki, eyni anda iki səhifəni (hər gözü bir səhifə) oxuya bilir və anında yaddaşında saxlaya bilirdi. 2009-cu ildə ölənə qədər Kim Pik NASA-nın də marağını çəkən dahilər arasında iştirak edirdi. Kim Pik 12.000-dən çox kitabı yaddaşında saxladığından sanki ayaqlı bir kitabxana kimi idi. Kim Pik kimi inanılmaz qabiliyyətlərə sahib savantlar insan beyninin həqiqətən nə qədər inanılmaz olduğunu göstərir.Savantlıq yazının əvvəlində də ifadə etdiyimiz kimi normal insanlarda da sonra bəzi nevroloji xəstəliklər ya da beyin zədələri səbəbiylə ortaya çıxa bilir. Buna ən maraqlı nümunələrdən biri də Derek Amatodur, daha əvvəl yalnız satış təlimçisi olmuş normal bir insan idi. Lakin həyatı 2006-da tam 39 yaşındaykən, başını şiddətlə hovuzun kənarına dəyməsilə dəyişdi. Amato bir neçə gün şüur itkisi yaşadıqdan sonra özünə gələndə 35% eşitmə itkisi, baş ağrısı, yaddaş pozğunluğu yaşadığı aydın oldu. Lakin maraqlı olan, bu adamın başını hovuz kənarına vurduqdan sonra dostunun pianosunu illərin sənətçisi kimi çala bilməsi idi. Bunu necə edə bildiyini internetdən araşdırdıqdan sonra bəzi məlumatlar öyrənə bildi. Məsələn, Nyu Yorkda bir ortopedik cərrah olan Tony Cicoria anasına telefon köşkündən zəng edərkən adamı ildırım vurdu. Lakin hadisədən sonra sağ qalmış Cicoria özbaşına klassik piano çalmağı öyrənmişdi. Alonzo Clemens isə üç yaşında çox pis şəkildə yıxılıb xəsarət aldığından qalıcı yaddaş itisi yaşamış, lakin buna görə mükəmməl heyvan heykəlləri yaratmağa başlamışdı. Bu kimi bir çox nümunə verilə bilər. Bethoven belə ildə 500 bəstə yazarkən, Sisoriya ildə 2500 bəstə bəstələyir.
Yağış adam filminə ilham qaynağı olan autizmli meqa savant. 12,000-dən çox kitabı əzbərdən yadda saxladığı düşünülür. Kim Pik bir kitabın iki səhifəsini eyni anda oxuya bilirdi. NASA Kim Peek kimi qeyri-adi dahiləri işıqdan sürətli gedən kosmos gəmilərin inşası üçün istifadə edə biləcəyini, həll edilməyən problemləri həll edə biləcəklərini düşünürdü. Təəssüf ki, Kim Peek 19 dekabr 2009-da infarktdan öldü.
Stephen Wiltshire
Autizmli rəssam Wiltshire 8 yaşından bəri binaların şəklini çəkir. O qədər mükəmməl fotoqrafik yaddaşı var ki, Nyu York şəhərinin üzərində vertolyotla qısa bir uçuşdan sonra on kvadrat kilometrlik bir sahədəki bütün binaları, çayları hətta bina nömrələrini belə rəsmə köçürüb. Viltşayr London, Paris, Madrid, Roma, Frankfurt, Qüds, Honq Konq kimi şəhərləri də eyni şəkildə çəkdi. İnanılmaz bir şəkil qabiliyyətinə sahib olduğu aşkardır.
Lesli Lemke
Lesli Lemkenin şifahi IQ-sü yalnız 58-dir. Doğuşdan kor olan savantın inanılmaz bir musiqi qabiliyyəti var. 14 yaşında bir filmdə Çayskovskinin pianoda ifa edilən musiqisini eşitdikdən dərhal sonra onun da həmin musiqini eynilə ifa etdiyi deyilir. Bu gün dünyanın bir çox yerində konsertlər verir və minlərlə musiqini əzbərdən çala bilir.
Flu və Key Layman
Tək yumurta əkizi olan bu autizmli savantlar keçmişdəki hər hansı günü, tarixi soruşsanız anında bunu cavablandıra bilir. Ayrıca, yaxşı bir avtobioqrafik yaddaşa sahib olduqlarından soruşduğunuz hansı tarixdə nə geyindiklərini, nə yediklərini anında deyə bilirlər.
Daniyel Temmet
Daniel Temmet tam bir riyazi dahilisidir əslində, pi sabitinin ilk 22,514 rəqəmini əzbərdən bilir. Bir araşdırmaçı ondan 37 üstü 4-ün neçə olduğunu soruşanda o anda cavabını verə bilir (1,874,161). Rəqəmlərin və günlərin fərqli rənglərə və romantik tonlara sahib olduğunu deyir. Üzərində edilən bəzi araşdırmalarda sineztezik olduğu kəşf edilib. Daniyeldəki bu sinezteziyanın Asperger sindromuyla bağlı ola biləcəyi düşünülür. Bir həftədə yeni bir dili öyrənə bilir.
Cim Karallo
Sonra savant olmuş Karallo14 yaşında keçirdiyi ciddi bir yol qəzasından sonra möhtəşəm riyaziyi və həndəsi bacarığa sahib oldu. Heç dərs almadığı halda triqonometriya dərsində müvəffəqiyyətli oldu.
Jon Sarkin
Beyin qanaması və iflic keçirdiyindən bəri hər şeyi daha fərqli görən köhnə masajçı, bu gün əvvəlr də istədiyi sənətçi şəxsiyyətinə bürünmüşdür. Yaratma arzusu birdən ortaya çıxan sənətçi bu gün bir çox şəkil çəkir.
Beyin bu gün ən inkişaf etmiş və ən qeyri-adi orqanimzdir və bəlkə hamımız edə biləcəklərimizin hələ fərqinə varmadıq. Siz yenə də başınızı bir yerlərə vurmayın.
Mənbə: yasilelm.com
| ['savant', 'savantlıq', 'savant sindromu', 'autizm savantları'] |
249 | https://kayzen.az/blog/dahil%C9%99r-maraql%C4%B1/25467/qulluq%C3%A7usu-il%C9%99-e%C5%9Fq-ya%C5%9Fayan,-14-ya%C5%9Fl%C4%B1-q%C4%B1z%C4%B1-yoldan-%C3%A7%C4%B1xaran-ssri-lideri.html | Qulluqçusu ilə eşq yaşayan, 14 yaşlı qızı yoldan çıxaran SSRİ lideri | gunelb | Böyük insanlar,şəxsiyyətlər | 2 may 2020, 00:54 |
Otuz ildən çox SSRİ-ni “dəmir yumruq”la idarə edən İosif Stalin dünya tarixinə öz möhrünü vurmuş bir şəxsiyyətdir. Tarixə adını qanla yazdıran Stalin bu gün də, ən çox müzakirə olunan siyasi liderlərdən biridir.
Əsl adı İosif Vissarionoviç Çuqaşvili olan olan Stalin əslən gürcü idi. Yaşıdlarından boyca daha kiçik olan SSRİ-nin gələcək lideri ağır uşaqlıq dövründən keçmişdi. Yeddi yaşında yoluxduğu “çiçək” xəstəliyi üzündə və qolunda qalıcı izlər qoymuşdu. Buna görə də, ətrafdakı uşaqlar onu sevmirdi. Bəlkə də özü ilə birlikdə içində böyüyən bu nifrətin səbəbi idi ki, hakimiyyətdə olduğu illər ərzində SSRİ-də 20 milyondan çox insanın ölümünə səbəb olmuşdu. Stalin təkcə əmək düşərgələrində 1 milyona yaxın insanın ölümündə əsas günahkar idi. Rejim düşməni hesab etdiyi hər kəsi mühakiməsiz bu qayıtmaz yolu olan QULAQ-lara göndərirdi.
Hitleri qəfəsdə gəzdirmək arzusu
Stalin insan və meymunun qarışığından ibarət bir növ yetişdirmək istəyirdi. Bir dəfə bu haqda belə demişdi: “Yeni və məğlubedilməz bir insan növü istəyirəm, ağrı hiss etməyən, yemək yemədən də güclü qalan bir növ”.
Sovet politbürosunun elmi mütəxəssisləri uzun müddət bu məsələni araşdırsalar da, ortaya heç nə çıxmadı. Stalinin qəddarlığı və qəribəliyi bununla bitmirdi: dünya müharibəsində düşmən qüvvələrini dayandırmaq üçün əsgərlərə heç bir halda mövqelərindən geri çəkilməmək, geri çəkilənləri isə güllələmək əmri vermişdi.
Təsadüfi deyil ki, SSRİ-nin dünya müharibəsindəki qələbəsinin müəlliflərindən birini savaş bitdikdən sonra sürgünə göndərmişdi. Bu baxımdan, heç bir müharibədə məğlub olmayan bir hərbi dahi olan marşal Jukovun sürgünə göndərilməsini anlamaq çətin deyildi. Stalin onun xalq qəhrəmanına çevrilib, postunu ələ keçirəcəyindən qorxurdu.
SSRİ liderinin Nasist Almaniyasının lideri Adolf Hitler barəsində də planı vardı. Müharibədən sonra Hitleri bir qəfəsə salıb bütün Avropada gəzdirməyi düşünürdü. Amma Sovet qoşunları Berlinə girəndə artıq Hitler arvadı Eva Braunla intihar etmişdi.
Leninin etibar etmədiyi “Balaca Şeytan”
162 sm boyu olan Stalin tarixin ən qısaboylu siyasi liderlərindən biridir. Postdam konfransında görüşdüuyü Amerika Prezidenti Trümen haqqında danışarkən onu “Balaca Şeytan” adlandırmışdı.
Lenin öz vəsiyyətlərində Stalinə güvənmədiyini açıq şəkildə qeyd etmişdi. Sovet İttifaqının qurucusu onun haqda yazırdı: “Yoldaş Stalin böyük bir güc qazandı. Amma bu gücdən düz yöndə istifadə edəcəyindən əmin deyiləm”.
Diktatorun qadınları
Stalinin gözəl qadınlara olan düşkünlüyü də həyatının bir başqa pəncərəsi idi. İki dəfə evlənən (Kato Svanidze və Nadejda Alliluyeva) SSRİ liderinin üç övladı vardı: birinci arvadı Yekaterinadan oğlu Yakov, ikinci arvadı Nadejdadan isə Vasili və Svetlana doğulmuşdu. Oğlu Yakov 1941-ci ildə nasistlərin əsir düşərgəsində can verdi, Vasili isə 1949-cu ildə. 1966-cı ildə SSRİ-dən qaçan qızı Svetlana 2011-ci ildə ABŞ-da öldü.
Gürcü qızı Kato
Yekaterina Svanidze Stalinin birinci arvadıdır. Stalin Kato Svanidze ilə Tiflisdə dini məktəbdə oxuduğu illərdə — 1906-cı ildə evlənmişdi. Evlilikdən bir il sonra gənc qadın bəzi iddialara görə tifdən, bir başqa iddiaya görə isə vərəmdən ölüb. Almanların əsir düşərgəsində ölən Yakov bu evlilikdən doğulub. İddiaya görə, Katonun ölümü Stalini sarsıtmışdı, dəfn vaxtı özünü arvadının məzarına atmışdı. Kato ilə tanışmasına vasitəçilik edən qadının qardaşı Aleksandr isə 1930-cu illərdə Stalinin qurbanına çevriləcək, güllələnərək öldürüləcəkdi.
Sürgün günlərində eşq
Katonun ölümünün təqib etdiyi illərdə Stalin Çar Rusiyası tərəfindən beş dəfə Sibirə sürgünə göndərildi. Stalinin bu sürgünlərdə iki qadınla eşq yaşadığı da hər kəsə bəllidir. Onlardan biri Mariya Kuzakova, ikincisi isə sadəcə 14 yaşında olan Lida Pereprıgina idi. Bu münasibətdən də bir oğlu olan Stalin azyaşlı qızı yoldan çıxardığı üçün kəndlilərlə arasında münaqişə yaranmışdı.
Sonsuz nifrətin növbəti qurbanı
Stalinin rəsmi nikahlı ikinci arvadı Nadejda Alliluyevadır. On iki il davam edən bu evlilik də, dramatik sonluqla bitdi. Nadejda 1931-ci ildə özünü vuraraq intihar etdi. Nadejdanın da həyatına son qoyan səbəb ərinin qəddarlığı idi.
Balerinalar, katibələr…
“Balerinalar və katibələr” — Mariya Svanidze öz gündəliyində Sovet elitasının eşqbazlıq etdiyi qadınları bu ifadə ilə xarakterizə edirdi. Stalinin ən sevimli balerinası isə Olqa Lepeşinskaya idi. Lepeşinskayanın özü belə bir münasibətin olmadığını desə də, Stalinin məşhur balerinanın heç bir sözünü gözardı etmədiyi hər kəsə məlum olan həqiqədir.
Stalinin evinə gedən avtomobil
Opera müğənnisi Vera Davıdova da, 1983-cü ildə Londonda yayımladığı xatirələrində Stalinlə 19 illik münasibətinin olduğunu iddia etdi. Bu xatirələrə görə, Davıdova 1932-ci ildə cibində yazılı bir qeyd tapır. Kağızda çöldə onun üçün göndərilmiş bir avtomobilin gözlədiyi yazılıb. Avtomobilin hərəkət istiqaməti isə Stalinin evidir. Davıdova özünü “Necə “yox” deyə bilərdim?”, deyərək müdafiə etmişdi.
Yataqdan QULAQ-a
Valya İstomina Stalinin eşq yaşadığı deyilən sonuncu qadındır. Qulluqçu olan İstomina Kuntsevodakı daçada Stalinin yemək masasını və yatağını hazırlayan qadın idi. Zavallı qadın Stalin xəstə olarkən SSRİ liderinin mühafizə dəstəsinin başında duran general Nikolay Vlasik və NKVD-nin rəhbəri Lavrenti Beriya tərəfindən zorlanmışdı. Stalin bu xəyanəti bağışlamayacaq, Valyanı Vlasiklə birlikdə QULAQ-a göndərəcəkdi. Müəllif: Mənsur Rəğbətoğlu
| ['SSRİ lideri', 'Stalin', 'Vissarionoviç Çuqaşvili', 'Stalinin həyatındakı qadınlar', 'diktatorun qadınları', 'İosif Vissarionoviç Cuqaşvili'] |
250 | https://kayzen.az/blog/politologiya/24001/rusiya-imperiyas%C4%B1ndan-ssri-y%C9%99.html | Rusiya imperiyasından SSRİ-yə | luminat | Tarix və politologiya | 1 may 2020, 13:24 |
Birinci Dünya müharibəsində rus ordularının məğlubiyyətləri, ağır böhran vəziyyətinə düşmüş ölkə iqtisadiyyatının ordunu və əhalini təmin edə bilməməsi Rusiyada daxili siyasi və sosial-iqtisadi ziddiyyətləri kəskinləşdirdi. Müharibənin və hökumətin əleyhinə çıxışlar gücləndi. 1917-ci ilin fevralında Petroqradda baş verən inqilabi çıxışlar qələbə ilə nəticələndi. Rusiyada Fevral inqilabı nəticəsində monarxiya devrildi. Martın 2-də təşkil olunmuş Müvəqqəti hökumət ölkənin gələcək idarəçilik formasının müəyyən edilməsi üçün Müəssislər Məclisinin çağırılması haqqında qərar qəbul etdi. Mühacirətdən qayıdan bolşeviklərin lideri V.İ.Lenin hakimiyyətin dərhal ələ keçirilməsi üçün xalqı üsyana çağırdı. Buna görə hökumət bolşevikləri Almaniyanın xeyrinə fəaliyyət göstərməklə dövlətə xəyanətdə ittiham edərək bir sıra rəhbərlərini həbs etdi. Ölkədə daha sərt dövlət intizamının tərəfdarı kimi çıxış edən rus qoşunlarının baş komandanı general Kornilovun 1917-ci ilin avqustunda hökumətə qarşı qaldırdığı qiyam yatırıldıqdan sonra – sentyabrın 1-də Rusiya respublika elan olundu. Müvəqqəti hökumətin ölkənin mürəkkəb sosial-iqtisadi problemlərini həll etmək istiqamətində fəaliyyətinin yetərli olmaması onun cəmiyyətdə nüfuzunu aşağı salırdı. Bu vəziyyətdən istifadə edən bolşeviklər 1917-ci ilin oktyabrında Petroqradda dövlət çevrilişi edərək hakimiyyəti ələ keçirdilər. Leninin başçılığı ilə təşkil olunmuş sovet hökuməti – Xalq Komissarları Soveti qəbul etdiyi ilk dekretlər əsasında kəndlilərə torpaq verməklə və ölkəni müharibədən çıxarmaqla əhalinin əksəriyyətinin rəğbətini qazandı və qısa müddət ərzində keçmiş Rusiya imperiyası ərazisinin əksər hissəsini öz nəzarəti altına aldı. 1918-ci ilin yanvarında bolşeviklərin Petroqradda toplanmış Müəssislər Məclisini qovmaları ölkədə Vətəndaş müharibəsinin başlanmasına təkan verdi.1918-ci il mayın sonlarından başlayan və Antanta ordularının fəal hərbi müdaxiləsi ilə müşayiət olunan Vətəndaş müharibəsi, əsasən, 1920-ci ilin payızında sovet hakimiyyətinin qələbəsi ilə yekunlaşdı.1918-ci ildə qəbul edilmiş konstitusiyaya görə, dövlət Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (RSFSR), hakimiyyət isə proletariat diktaturası adlandırıldı. Yeni tipli dövlət hakimiyyət orqanları yaradıldı. İqtisadi böhrandan çıxış yolu kimi müsadirələr vasitəsilə geniş milliləşdirilmə tədbirləri həyata keçirildi. “Hərbi kommunizm” adlandırılan iqtisadi siyasət yürüdülməyə başlandı. Lakin ölkə dərin iqtisadi böhran keçirirdi. 1921-ci ildə yaranmış ərzaq qıtlığı nəticəsində təqribən 5 mln. nəfər aclıqdan həlak oldu. Yürüdülən iqtisadi siyasətə qarşı qalxan üsyanları amansızlıqla yatırmağa müvəffəq olan sovet hökuməti “Yeni iqtisadi siyasət”ə keçmək haqqında qərar qəbul etdi.Sovet Rusiyası qəbul etdiyi “Rusiya xalqlarının hüquqları bəyannaməsi”ndə xalqların müstəqil dövlət yaratmaq hüququnu bəyan etsə də, Finlandiya və Polşanın müstəqilliklərini rəsmən tanıdıqdan sonra mövqeyini dəyişərək sovet respublikalarının federativ dövlətinin yaradılmasına qərar verdi. Digər sovet respublikalarının siyasi, iqtisadi, hərbi sahələrdə suveren hüquqları “beynəlxalq imperializmə” qarşı vahid cəbhənin yaradılması bəhanəsi ilə Sovet Rusiyası tərəfindən məhdudlaşdırıldı. Onların “formal müstəqillikləri” tezliklə aradan qaldırıldı. Moskvada sovet respublikalarının yeni federasiya modelinin hazırlanması məqsədilə komissiya yaradıldı. Sovet Rusiyası rəhbərlərindən birinin – İosif Stalinin təqdim etdiyi layihədə sovet respublikalarının muxtar ərazilər kimi RSFSR-in tərkibinə daxil olması təklif edilirdi. Lakin bəzi sovet respublikalarının partiya rəhbərləri, xüsusilə Gürcüstan rəhbərliyi bu layihəni rədd etdi. Belə olduqda Lenin suveren və bərabərhüquqlu sovet respublikalarının könüllü ittifaqının yaradılmasında israr etdi. 1922-ci il dekabrın 30-da RSFSR, ZSFSR, Ukrayna və Belorusiya SSRİ-ni (Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqını) təsis etdi. 1924-cü ilin yanvarında SSRİ-nin ilk Konstitusiyası qəbul olundu. Mərkəzi Asiya Sovet Rusiyasının tərkibində qaldı. Daha sonra Özbəkistan və Türkmənistan, Tacikistan, Qazaxıstan və Qırğızıstan sovet respublikaları qismində SSRİ-nin tərkibinə daxil edildi.1920-ci illərin sonu – 1930-cu illərin əvvəllərində SSRİ-də sürətləndirilmiş “sosializm quruculuğu tədbirləri” həyata keçirildi. Həmin tədbirlərin sırasında sənayeləşdirmə və kollektivləşdirmə mühüm yer tuturdu.Sənayeləşdirmə siyasəti 1925-ci ildə elan edilmişdi. Məqsəd qısa müddət ərzində SSRİ-nin sənaye cəhətdən sürətli inkişafını təmin etmək idi. Sovet dövləti milyonlarla insanın ağır şəraitdə əməyi hesabına bu siyasətin həyata keçirilməsinə, əsasən, nail oldu. Kollektivləşdirmə siyasətinə hələ 1920-ci illərin əvvəllərindən qismən başlanılsa da, onun zorakılıqla və elliklə həyata keçirilməsinə 1929-cu ildən start verildi. Məqsəd fərdi kəndli təsərrüfatlarını ləğv edərək inzibati nəzarət altında fəaliyyət göstərən kollektiv kənd təsərrüfatlarının (kolxoz) və dövlət kənd təsərrüfatının (sovxoz) yaradılması idi. QULAQ – "İslah Əmək Düşərgələrinin Baş İdarəsi" «antisovet» ünsürlər hesab olunanların saxlandıqları qapalı həbs düşərgələrinə nəzarət edən cəza orqanı idi.Kollektivləşdirmənin ağır nəticələrindən biri Şimali Qafqaz, Ukrayna, Qazaxıstan, Aşağı və Orta Volqaboyunda milyonlarla insanın aclıqdan həlak olması idi. Milyonlarla qolçomaq ailə üzvləri QULAQ-ın “əhalisi” sıralarında ağır məhrumiyyətlərlə qarşılaşırdılar. Kolxoz və sovxozlarda çalışan kəndlilər isə sovet dövləti tərəfindən “təhkimçilik hüququnun ikinci dəfə bərpası” ilə mükafatlandırıldılar. 1932-ci ildə SSRİ-də keçirilən pasportlaşdırılma zamanı kəndlilərin şəhərlərə axınının qarşısını almaq üçün onlara pasport verilmədi. Sənayeləşdirmə siyasəti nəticəsində şəhər əhalisinin sayı artdı və ölkədə işsizlik tamamilə ləğv edildi. Sənaye istehsalının göstəricilərinə görə, 1937-ci ildə SSRİ yalnız ABŞ-dan geri qalırdı. Bu dövrdə kənd təsərrüfatının inkişafı bütünlüklə sənayenin inkişafının ehtiyaclarına tabe edildi. Bunların və genişmiqyaslı repressiyaların aparılması nəticəsində Bolşeviklər Partiyasının siyasi hakimiyyətdə inhisarı qəti bərqərar oldu. Ölkədə hakimiyyətin totalitar sistemi yaradıldı. 1936-cı ilin dekabrında SSRİ-nin yeni qəbul olunan Konstitusiyası “sosialist quruluşunun qələbəsi”ni qanunvericiliklə təsbit etdi.1930-cu illərin ikinci yarısında SSRİ-də “böyük terror” nəticəsində Bolşeviklər Partiyasının rəhbər işçiləri daha çox repressiyalara məruz qaldılar. Bu, Stalinin partiyada “əsaslı təmizləmə” lər aparmaqla siyasi rəqiblərini aradan götürmək niyyəti ilə bağlı idi. “Əks-inqilabi fəaliyyət göstərdiyi”, “xarici kəşfiyyatlara casusluq etdiyi”, “Stalinə və onun silahdaşlarına qarşı terror hazırladığı” və s. uydurma ittihamlarla milyonlarla insan həbs olundu, güllələndi və sürgün edildi. Həbs olunanların istintaqı 10 gün ərzində başa çatdırılır, apelyasiya və bağışlanma barəsində müraciət hüquqları rədd edilir, güllələnmə cəzası hökmün çıxarılmasından dərhal sonra icra olunurdu. “Əks-inqilabi cinayətlər”ə görə həbs olunanların böyük qismi güllələnmişdi. Repressiyalar sovet ordusunun komandir heyətinə böyük zərbə vurdu. 1937–1938-ci illərin repressiyaları dövründə ordu ilə donanmanın komandir və siyasi rəhbərlərinin 45%-ə qədəri məhv edildi. Bu isə İkinci Dünya müharibəsinin ilk dövründə sovet ordusunun ağır məğlubiyyətlərinə səbəb oldu. Bolşeviklər Partiyasının ölkə əhalisinə qarşı keçirdiyi terror siyasətinə etiraz olaraq baş verən çıxışlar qeyri-mütəşəkkil olduğundan amansızlıqla yatırıldı.
| ['Rusiya tarixi', 'SSRİ tarixi', 'Sovet Rusiyası', 'Rusiya', 'SSRİ'] |
251 | https://kayzen.az/blog/maraqli-faktlar/25462/%C3%A7ernob%C4%B1l-faci%C9%99si-haqda-bilm%C9%99dikl%C9%99rimiz.html | Çernobıl faciəsi haqda bilmədiklərimiz | gunelb | Maraqlı faktlar | 29 aprel 2020, 16:47 |
ABŞ və Britaniyanın ortaq istehsalı “Çernobıl” seriyalı son günlər bütün dünyanın əsas gündəmini zəbt edib. Cəmi 5 seriyadan ibarət olan “Çernobıl” reytinq rekordları qıraraq, iddialı ekran əsərlərini geridə qoydu.
Miniserial 1986-cı ilin aprel ayında SSRİ respublikalarından olan Ukrayna SSR-nin Pripyat şəhərindəki Çernobıl AES-də baş vermiş faciəni və daha sonra gerçəkləşən tayı-bərabəri olmayan təmizləmə işlərini təsvir edir. Miniserialın aktyor heyəti müxtəlif Avropa ölkələrindən olan aktyorlardan təşkil olunub, baş rolları Cared Harris, Stellan Skarsqord, Emili Uotson və Pol Ritter canlandırır. Miniserial ABŞ-ın «HBO» telekanalı və Birləşmiş Krallığın «Sky» şəbəkəsi tərəfindən birgə istehsal edilmişdir. Miniserialın ilk epizodu 6 may 2019-cu il tarixində ABŞ-da, 7 may 2019-cu il tarixində isə Birləşmiş Krallıqda yayımlanmışdır. Miniserial həm Birləşmiş Krallıq, həm də ABŞ tənqidçiləri tərəfindən çox təriflənmişdir.
Dəhşətli aprel gecəsi... Cəmi 1 saat 24 dəqiqədə on minlərlə km ərazini radiasiya buludu örtdü. O buluddan aramsız şəkildə yağan zəhər minlərlə insanı öldürüb, minlərlə insanı yarıcan etdi.
İlk dəqiqələrdə yalnız 40-a yaxın adam dünyasını dəyişdi ki, onların da çoxu yanğınsöndürənlər idi. Amma sonradan zəhərli bulud Asiya və Avropanı sarıdı.
Yanlış olan nə idi?
Mixail Qorbaçov cəmi bir il idi ki, hakimiyyətə gəlmişdi. Nəhəng “Xalqlar həbsxanası”nda siyasi rejim nisbətən dəyişilməkdə idi.
Belə bir zamanda sovet alimləri ucuz enerji qaynaqlarına önəm verirdilər. Bu səbəbdən də SSRİ-nin bir neçə yerində atom enerji stansiyaları inşa edildi. Onların ən sanballısı isə Kiyevin 104 km-də yerləşən Çernobıl AES idi. Çernobıl 2 milyon insanın yaşadığı ərazini enerji ilə təmin edirdi.
25 aprel 1986-cı il… Fəlakətin baş verdiyi gecə növbədə olan Yuri Korneyev və Boris Stolyarçuk gecə onları hansı “sürpriz”i gözlədiyini yəqin ki, xəyallarına gətirə bilməzdilər. Onlardan biri stansiyadakı su nasoslarına, o biri isə həmin nasoslar vasitəsilə reaktora suyu aparan borulara nəzarət edirdi. Çernobılda isə 4 nüvə reaktoru var idi. Həmin gecə Yuri və Borisin rəhbərləri onlara fövqəladə şəraitdə ehtiyat generatorların işlənmə mexanizmini yoxlamaq üçün eksperiment etməyi tapşırmışdı. Amma bu çox təhlükəli bir eksperiment idi. Belə ki, nasoslarda qovulan su yüksək temperaturda buxara çevrilərək reaktora daxil olurdu. Nüvə reaktoru da onu enerjiyə çevirirdi. Ən böyük təhlükə də elə bu nüvə reaktoru-başqa cür isə nüvə enerjisi bloku adlanan qurğu idi.
Gecə saat 00:05… Gənc mütəxəssislər artıq işə başladılar. Lakin onların təcrübəsi 20 dəqiqədən sonra maneə ilə üzləşdi. Bu zaman işə iki əlavə nasos da qoşuldu. Amma həmin nasoslar borulara suyu çox böyük sürətlə vurdular. Sürətlə vurulan su isə mövcud temperaturda buxara çevrilə bilmirdi. Əməkdaşlar özlüyündə guya çıxış yolunu tapdılar: onlar temperaturu həddindən çox artırmaqla buxarı təmin etdilər. Elə düşündülər ki, artıq hər şey qaydasındadır. Amma bir neçə saatdan sonra hadisələr fərqli istiqamətdə cərəyan etməyə başladı. Bəşəri fəlakətin təməli qoyuldu. Reaktorlara nəzarət edən Leonid temperaturun ən pik nöqtəyə çatdığını gördü. Reaktorlarla əlaqəli olan xəbərdarlıq siqnalları da yanmağa başladı. Leonid cəld reaktoru dayandırmaq üçün lazım olan düyməni basdı. Lakin artıq iş-işdən keçmişdi. Reaktorun idarəsi sıradan çıxmışdı. Cəmi bir neçə dəqiqədən sonra gecə saat 01:24-də yüksək temperator çox təhlükəli olan 4-cü nüvə reaktorunu partlatdı.
Qəfil yaranan güclü partlayış hamını şoka saldı. Reaktor partlayan an 8 tonluq ağır tavanı da özü ilə göyə sovurmuşdu. Partlayan qurğu sıravi bir qurğu deyildi-bu çox təhlükəli olan radiasiya bazası idi. Odur ki, ətrafa külli miqdarda radiasiya tullantıları səpələndi. Hansı ki, o tullantılar insan orqanizminin ən böyük düşməni sayılırdı. Amma bu hələ son deyildi. Bir müddətdən sonra hadisə yerinə gələn yanğınsöndürənlər sanki yanan adi yaşayış binasıymış kimi davrandılar; Yanğını suyun altında qoydular. Və dəhşət də elə bunda idi. Sonradan həmin yanğınsöndürən briqadasına rəhbərlik edən Peter Xlem bunun vicdan əzabını çox çəkəcəkdi. Çünki şüalanmanın dərəcəsi həmin “suvarmadan” sonra daha da artdı. Artıq zəhərli radiasiya buludu sürətlə hər yerə yayıldı. Yanğınsöndürənlər qaytararaq, başları gicəllənərək yerə yıxılır və qısa zaman ərzində ölürdülər.
Heç nəyə baxmayaraq, yanğın söndü… Lakin fəlakət də bundan sonra başladı. Bu yanğını su ilə söndürmək aktiv zəhərli radiasiyaya qapı açmaq demək idi.
Yüzə yaxın yanğınsöndürənin yarısı radiasiyadan ölsə də, səhər 5-də partlayış baş verən 4 nömrəli reaktor tamamilə söndürüldü...
Qorbaçov Avropa və ABŞ-la soyuq müharibəni əsas gətirərək siyasi imiclərinə zərbə vurmamaqdan ötrü bu hadisəni gizlətməyi əmr etdi. Qorbaçov xatirələrində sonradan belə bir gülünc fikir səsləndirəcəkdi: "Çernobıldakı qəza xəbərini alandan sonra Siyasi Büro bir həftə nə edəcəyini bilmirdi. SSRİ EA-nın alimləri iclasda deyirdilər ki, radiasiyada qorxulu bir şey yoxdur, yaxşıca içib dəm olmaq lazımdır. Keçib gedəcək. Vəssalam."Sirrin üstü necə açıldı
Sovet rəhbərləri bacardıqları qədər bu böyük fəlakəti gizlətmək istədilər. Amma radiasiya buludu təbii ki, onların iradəsi ilə hərəkət etmirdi. Yalnız yaxın ərazidəki stansiya işçilərinin ailə üzvlərinin, eləcə də ümumilikdə 50 min adamın təxliyə edilməsi hələ heç nə deyildi. 1800 helikopter radiasiya əleyhinə 5 min ton kimyəvi maddəni 4 nömrəli reaktora buraxdı.
Lakin onların öldürmək istədiyi radiasiya yüksək doza ilə artıq Avropaya keçmişdi. Bunun ilk fərqinə varan dövlət isə İsveç oldu. İsveçdəki atom elektrik stansiyasının mütəxəssislərindən biri səhər işə gələrkən hər zamankı kimi radiaktiv dozanı ölçən aparatda yoxlanışdan keçdi. Amma nəticəni görər-gərməz heyrətləndi; O, yüksək dozada radiasiyaya yoluxmuşdu. Daha sonra stansiyadakı bütün əməkdaşlar yoxlanışdan keçdi. Hamısı da eyni nəticə ilə qarşılaşdılar. Həmən ciddi addımlar atıldı və yüksək radiasiya buludunun haradan gəldiyi məlum oldu. İsveç daxil olmaqla bir neçə Avropa ölkəsi SSRİ-dən həmən cavab istədilər. Məcbur qalan SSRİ həqiqəti istəməsə də deməli oldu. Artıq bütün Avropa tək SSRİ-nin deyil, onların da problemi olan radiasiyadan danışırdı.
Görünməyən fəsadlar...
Radiaktiv tullantıların ağır fəsadları artıq hamıya məlum idi. Yüksək radiasiyaya sahib olan bu tullantılar üstündən 33 il keçməsinə baxmayaraq bu gün də öz fəsadlarını göstərməkdədir. Qeyd edək ki, faciə zamanı 7000-ə yaxın insan öldü, 25000 insan güclü radiasiya nəticəsində ömürlük şikəst oldu, on minlərlə insan isə sonsuz qaldı. Bu faciədən sonra Çernobılda doğulan uşaqların 90 %-də əlillik yaranır. Hadisədən neçə illər keçsə də, radiasiyanın fəsadları hələ də Avropanı dolanmaqdadır.
Amma o zaman alimləri düşündürən əsas məsələ partlayışın baş verdiyi 4-cü reaktorun altındakı su təbəqəsinin zəhərlənmə ehtimalı idi. Əgər həmin su zəhərlənərdisə bu artıq o sudan istifadə edən on minlərcə evdəki insanların radiasiyaya tutulması demək idi. O səbəbdən də reaktorun altında şüalanmanın suya keçməməsi üçün 2 ton ağırlığından beton sədd atırlar.
Bundan sonra isə bütün ərazini dörd bir tərəfdən beton hasarlarla hörmək tapşırılır. Amma hətta radiasiyanın “qarşısını almaq üçün” araq içməyi məsləhət görən sovet alimləri də düşünürdülər ki, partlayış nəticəsində ətrafa səpələnən yüksək radiasiyalı radioaktiv tullantılar təmizlənməsə zəhərlənmə daha da arta bilər. Bunun üçün isə sovet ordusundan istifadə edirlər. General Tarakanovun rəhbərliyi ilə radiasiyanın mərkəzinə ittifaqın ayrı-ayrı yerlərindən olan əsgərlər göndərilir. Hətta general Tarakanov da ona “ən cəsur general” deyərək şüanın mərkəzinə göndərən rəhbərlərə etiraz edir. “Ora göndərdiyiniz əsgərdir, yoxsa robot ?!“ deyərək sual verir. Lakin sovet rəhbərləri guya insaflı davrandılar. Onlar minlərlə əsgərin hər birinin yalnız 3 dəqiqə şüalanma ərazisində işləməsi qərarını verdilər. Yəni hər bir əsgər qrup halında 3 dəqiqə müddətində radiaktiv tullantıların olduğu əraziyə gedəcək və oraları təmizləyəcək. Amma düşünməmişdilər ki, nəinki 3 dəqiqə, hətta 3 saniyə belə radiasiyaya tutulmaq üçün bəs edir. Odur ki, həm o zaman, həm də qarşıdakı illərdə minlərlə Çernobıl əsgəri dünyasını dəyişdi. Onların arasında 129 azərbaycanlı əsgər də olub. Hamısı da sözsüz da müxtəlif dərəcəli şüalanmaya məruz qaldılar.
| ['çernobıl', 'çernobıl faciəsi', 'çernobıl faciəsi haqda bilmədikləriniz', 'çernobıl sirri nə idi'] |
252 | https://kayzen.az/blog/u%C4%9Fur/25452/y%C3%BCks%C9%99k-m%C9%99hsuldar-insanlar%C4%B1n-v%C9%99rdi%C5%9Fl%C9%99ri.html | Yüksək məhsuldar insanların vərdişləri | gunelb | uğur psixologiyası | 24 aprel 2020, 23:58 |
“Hər kəs nəyisə dəyişdirmək və ya düzəltmək barədə danışır, amma nəticə etibarı ilə edə biləcəyiniz tək şey özünüzü düzəltməkdir. Və bu artıq çox şey deməkdir. Çünki əgər özünüzü düzəldə bilsəniz, bu dalğa effekti verəcək”, – Rob Rayner.
İnanlar maşın deyillər və hər birimizi öz istəkləri var. Lakin biz əhəmiyyətli bir şey etmək, bütün imkanlarımızı göstərmək və həqiqi mahiyyətimizi kəşf etmək istrəyirik.
Əgər həyatımız qərarlardan ibarətdirsə, yüksək məhsuldar insanlar onları necə qəbul edirlər?
Onlar nəyin ən vacib olduğunu bilirlər
Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, məhsuldarlığın sirri etdiyin işi sevməkdir. Vaxtımızı vacib hesab etdiyimiz işlərə sərf edərkən məhsuldar və məmnun olmaq daha asan olur. Əslində yanlış işləri səmərəli şəkildə yerinə yetirməyiniz o qədər də yaxşı bir şey deyil. Bu, ümumiyyətlə, daha pisdir. Çünki səmərəliliyiniz artdıqca yanlış istiqamətdə irəliləməyə davam edirsiniz.
Onlar yolunu özləri seçirlər və başqalarını bunu onların adından etməyə qoymurlar
Yüksək məhsuldar insanlar sual verməyə meyllidirlər. Onlar başqalarının dediklərinə kortəbii şəkildə qəbul etmirlər. Onlar müəyyən uyğunsuzluqları tapmaq üçün hətta öz fikirlərini belə şübhə altında alırlar. Kimsə soruşanda ki: “Siz A və ya B variantını ala bilərsiniz, nə istəyirsiniz?”, onlar cavab verirləri: “Mən C variantını istəyirəm, zəhmət olmasa”.
İlk başlarda bu çətin gəlir, amma təcrübə yığandan sonra daha asan olur. Anlamaq vacibdir ki, həyatınız boyu sizin adınızdan qərar qəbul etmək insanlar çox olacaq. Onların öz məqsəd və vəzifələri var. İlk növbədə insan olaraq onlar da birinci özlərini düşünürlər.
Məhsuldar olmaq üçün vacib olanını etmək və düzgün hədəflərə can atmaq lazımdır. Siz sizə aid olmayan xarici gözləntilərə qarşı durmalsınız. Yalnız hər şey nəzarət altında olduğu zaman məhsuldar olmaq mümkündür, əks təqdirdə başqalarının manipulyasiyaları üçün açıq olacaqsınız.
Onlar istədikləri kimi həyatdan zövq alırlar
Bu insanlar yüksək məhsuldarlığa baxmayaraq, hobbi və ya digər maraqlara sərf etməkdən çəkinmirlər. Necə deyərlər, zövqlə keçirdiyin vaxt boşa getmir. Və bu əsas məqamdır – zövqlə keçirdiyiniz vaxt. Bəlkə də qəribə bir hobbiniz var və ya əyləncə ilə bağlı fikirləriniz digər insanların fikirlərindən fərqlidir. Nə fərqi var? İstədiyinizi edin.
Onlar dialoq zamanı həqiqətən dinləyirlər
Məhsuldar insanlar dinləməyi bacarırlar. Dinləmək bacarığı layiqincə qiymətləndirilməyən keyfiyyətlərdən biridir. Əslində onu inkişaf etdirmək asandır: sadəcə başlayın.
Empatiya təcrübə tələb edir. Bəzən digər insanın nə söylədiklərini təkrarlamaq faydalıdır. Avtomatik olaraq deyil, “düzgün başa düşdüyümə əmin olmaq” məqsədi ilə. Vaxt keçdikcə yalnız deyilənləri deyil, həm də deyilməyənləri (və bəzən daha vacib olanı) eşitməyi öyrənə bilərsiniz.
Onlar oyanmaq və yuxuya getmək üçün hansı vaxtın ən yaxşı olduğunu başa düşürlər
Və bu vaxt hər kəs üçün fərqlidir! Yüksək məhsuldar insanlar ideal ritmlərini tapandan sonra, nadir hallarda istisnalar edərək ona riayət etməyə çalışırlar. Əlbəttə ki, zaman-zaman dəyişikliklər etmək xoşdur. Ancaq müəyyən bir prosedura mütəmadi olaraq riayət etməklə daha səmərəli olacaqsınız.
Yüksək məhsuldar insanlar qarşılarına məqsəd qoyurlar
Məqsədlər fərqlidir və bəzi effektiv insanlar onları “məqsəd” adlandırmırlar. Onlar bilirlər ki, proses faktiki hədəflərə çatmaqdan daha vacibdir, amma prosesə başlamaq üçün səy göstərməli olduğunuz son nöqtəni müəyyən etməlisiniz.
Məqsədlər – bizim üçün vacib olan dəyərlərin və onlara görə hər gün etdiyimiz seçimlərin ifadəsidir. Həqiqətən də məhsuldar olan insanlar bilirlər ki, bu gün atılan addımlar onların sabahkı imkanlarına təsir göstərir.
Nəhayət, onlar başqalarına xidmət etmək və özlərinə qayğı göstərmək arasında tarazlıq tapırlar
Yüksək məhsuldar insanlar bilir ki, dünya yalnız onların ətrafında fırlanmır. Və onlar başqalarına bacardıqları qədər xidmət etmək istəyirlər. Onlar nəyisə dəyişdirmək istəyirlər! Məqsədlərini, dəyərlərini və qərarlarını nəzərə aldıqları üçün bu həmişə mövcuddur.
Buna baxmayaraq, həyatda mümkün qədər səmərəli olmaq və həqiqətən istədiyini əldə etmək üçün özünüzü də unutmamalısınız. Siz eyni anda həm özünüzə, həm də başqalarına yaxşılıq etməlisiniz. Bu, dixotomiya və “və ya – və ya” seçimi deyil.
Bir daha təkrar edək: həqiqətən də məhsuldar olan insanlar vaxtdan maksimum dərəcədə istifadə edirlər. Mənbə: banker.az
| ['məhsuldar insanlar', 'məhsuldarlığın sirrləri', 'məqsəd', 'məqsədə gedən yol'] |
253 | https://kayzen.az/blog/kitab/25446/6-ayl%C4%B1q-u%C5%9Fa%C4%9Fa-kitab-oxunarm%C4%B1.html | 6 aylıq uşağa kitab oxunarmı? | kayzen | Kitablar və mütaliə | 23 aprel 2020, 16:00 |
Bir ana və atanın uşağına verə biləcəyi ən böyük hədiyyələrdən biri mütaliəyə və kitaba sevgidir. Yaxşı bir kitab qədər heç nə insana zövq verməz, həyəcanlandırmaz, ilham verməz, təşviq etməz, sehirləməz və ya əyləndirməz.Bir çox ailələr uşaqlarına kitab oxutdura bilməməkdən şikayətlənirlər. Əlinə bir kitab alıb uzun müddət oxumaqdan sıxılan uşaq, saatlarla televizor və ya kompüter qarşısında oturmaqdan heç şikayət etməz. Ana-atasını bir dəfə də olsa əlinə kitab alıb oxuyan görməyən uşaqlar “televizorun qabağından dur biraz da kitab oxu!” deyən səsə fikir verməz. Ailələrin uşaqlarını ən az cizgi filmi və kompüter oyunları qədər əyləncəli olan kitabların dünyasına çəkə bilməsi üçün, uşaq erkən yaşlarından kitab oxumağın faydasına inanmalı və ehtiyac duymalıdır. 6 aylıq uşağa kitab oxunarmı?Son zamanlar uşaqlara ilk 36 ayında kitab oxunmağın vacibliyi xüsusi vurğulanır. Nə üçün bu ilk 36 ay çox vacibdir?! Çünki, insan beyninin ən sürətli inkişaf etdiyi, duyğusal inkişafımızın kodlarının yazıldığı dövr bu ilk üç ildir. Bu dövrdə körpələrə kitab oxumaq eynən yeni əkilən bir fidana can suyu vermək kimidir. Çünki, daha çox dialoq qurulan uşaqların beyni daha sağlam və sürətli inkişaf edir. Kitab məhz bu dialoqun yaranma vasitəçisidir. Aparılan araşdırmalara görə 0-3 yaş arasındakı uşaqlara rəsmli kitab oxumaq təcrübəsini yaşatmaqla bu uşaqların beyin və dil inkişafının sürətləndiyi müəyyən edilmişdir. (Fletçer və Reese, 2005). 0-3 yaş arasındakı dövrdə uşağa kitab oxumaq onun söz bazasını zənginləşdirməklə yanaşı ana və uşaq arasında ünsiyyəti gücləndirir. Xüsusilə üst sosial-iqtisadi və mədəni səviyyəyə aid ailələrdə 1 yaşından əvvəl uşaqlar üçün kitab oxumaq ənənəsi tətbiq edilir. Beləliklə, uşağın kitaba olan marağı danışmağa başlamazdan qabaq başlayır. Çünki məkəbəqədər dövrdə “zəka” demək, “kəlimə xəzinəsi” deməkdir.Bizə oxumadılar nə oldu, deməyin.Oxuduğunu anlamayan, özünü ifadə edə bilməyən bir nəsil olduq! Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində aparılan araşdırmalara görə 8-ci sinifdə oxuyan uşaqların 66 faizi oxuduğunu başa düşmür. Bu faiz yetişkin insanlarda 90 faizi də keçir. Yəni uşaqlar anlamır, böyüklər isə heç anlamır! Həkimə getdiyində dərdini izah edə bilməyən birinə qoyulan yanlış diaqnoz, iş yerlərində anlaşılmazlığa görə edilən səhvlər və qəzalar, hətta ailələr arasında şiddətdən sosial mediadakı münaqişələrə qədər həyatımızın hər sahəsində qarşılaşdığımız problemlərin kökündə yatan səbəb məhz budur.Kitab oxumaq deyirik ancaq əslində kitablar üzərindən, uşaqla “emosional dialoq” qurmaqdan söhbət gedir, uşağın daxil olduğu, yönləndirdiyi bir mütaliə təcrübəsindən.Uşaq dünyaya gələr-gəlməz çox erkən dövrlərdə duyğu hisslərinin yarandığını araşdıran Professor Barri Zuskermana görə “eşitmə və görmə, ardından 6-cı aydan etibarən danışıq bacarıqları inkişaf edir. Beyin nəyə hazırdırsa inkişaf da o istiqamətdə davam edir. Uşağa altı aylığından etibarən oxumaq çox yaxşı vərdişdir, altıncı aydan etibarən uşaq səsdən təsirlənir, ana ilə arasında duyğu bağları yaranır. Buna görə də erkən mərhələdə kitab oxumaq, ana-atanın səsini tanımaqda körpə üçün çox vacibdir. Uşağa baxaraq emosional bağ yaratmaq uşağın zehni inkişafında böyük əhəmiyyət daşıyır. Professor Barri Zuskermana görə “Kitab uşağın ana-atası ilə bir yerdə zaman keçirməsi üçün vacib elementdir. Kitab dünyəvi bir xəbərdar edicidir və o, ana və uşaq arasında çox əhəmiyyətli bir bağ yaradır. Xüsusilə qarşılıqlı dialoq qurmaqda təsir gücünü artırır, səhifələri çevirmək uşağın kiçik əzələ hərəkətlərinin inkişaf etdirilməsinə kömək edir. Burada əhəmiyyətli olan uşağa kitab oxumaq deyil, qarşılıqlı təsir və paylaşmaqdır. Körpə 2 yaşdan sonra dil inkişafı ilə bərabər ünsiyyətə keçir.2-3 yaş arasında isə yuxu öncəsi mütaliə etmək və bunu bir vərdiş halına gətirmək lazımdır.Uşaqların oxumağı bacarmadığı dövrlərdə onlara kitab oxumaq, kitab haqqında müzakirə apararaq düşüncə tərzini formalaşdırmaq vacib bir yanaşmadır. Uşaqlıq və məktəbəqədər dövrdə kitabla tanış olan uşaqların bu xüsusiyyətləri öyrəndikləri müşahidə edilmişdir: Uşaq kitabın necə istifadə olunacağını, yazılı olanın anlamlı olmasını, yazı və danışığın əlaqəli olduğunu, kitab dilinin danışıq dilindən fərqli olduğunu, kitabların əyləncəli olduqlarını öyrənir. Ona təsir edən rənglər, rəsmlər və rəsmlərin yanında olan yazılar, ondakı maraq hissini oyadaraq onu bilməyə, öyrənməyə və oxumağa yönləndirir.Uşağın mütaliə mədəniyyətini öyrənmə prosesi ardıcıl bir prosesdir. Mərhələli bir sıra ilə davam edən bu prosesin ilk mərhələsi, “dinləmə alışqanlığı” yaratmaqdır. Bu alışqanlığın ardından “oxuyub-yazma bacarığı” yaranır. Bu bacarığı da “mütaliə alışqanlığı bacarığı”, “düşüncəli mütaliə bacarığı” və “universal savadlılıq” izləyir. Ona nə oxunduğunu anlamasa da valideynin ağız hərəkətlərinə baxaraq onun hüzür dolu səsini dinləyən uşaqlar erkən yaşda dinləmə bacarığı qazanırlar.Necə kitablar seçməliyik?Uşağınızın vücudunu bəsləyəcək qidalar seçdiyiniz kimi, ağlını, ruhunu, qəlbini, qabiliyyətlərini bəsləyəcək, qidalandıracaq kitablarda da seçici olmalısınız.Məsələn, ancaq “oxumaqla” bitməyən, insani, duyğuları bəsləyən, özünə və insanlığa faydalı, təfəkkür və düşüncəni zənginləşdirən, estetik zövqü, hissləri formalaşdıran, səviyyə qazandıran mütaliə hər yaşda mütləqdir.İstər məktəbdə, istər ailədə mütaliəni təbliğ edərkən uşaqlara deyək: “Kitablar sizi heç vaxt olmadığınız yerlərə apara bilər. Orada yaxşılar və pislər, zalımlar və mərhəmətlilər var. Qəhrəmanların yanında güclü olacaq, haqq və ədalət uğrunda döyüşəcəksiniz. Xəyallarınıza qovuşacaq, dünyanı addım-addım gəzəcək, sevinəcək, kədərlənəcək, sevəcək, nifrət edəcəksiniz. Bəzən həyatınız kitabdakından solğun görünəcək, bəzən isə yaşıdlarınızın necə faciələrdən keçdiklərini görüb yaşadığınız həyata daha artıq dəyər verəcəksiniz. Burada ən mühüm olan odur ki, yaşamağı öyrənəcəksiniz”.Müəllif: Səyyarə Məmmədova
| ['uşaq tərbiyəsi', 'kitab oxumaq', 'mütaliə', 'uşağın gələcəyi', 'uşağın inkişafı', 'kitab'] |
254 | https://kayzen.az/blog/sevgi/25436/niy%C9%99-c%C3%BCtl%C3%BCkl%C9%99r-xarici-g%C3%B6r%C3%BCn%C3%BC%C5%9Fd%C9%99-ox%C5%9Far-olurlar.html | Niyə cütlüklər xarici görünüşdə oxşar olurlar? | gunelb | Sevgi | 20 aprel 2020, 23:44 |
Eşq çox qəribə bir hissdir. Onu ilk dəfə gördüyünüz anı yadınıza salın. Çox güman ki, əksəriyyətiniz belə düşünmüşdünüz: “Budur, mənim adamım məhz budur!” Bəlkə də bu, nə ilk baxışdan sevgi, nə də ki, kinolarda göstərilən romantik qarşılaşmaların təcəssümüdür. Bu, sadəcə olaraq sonradan səni özünə məhkum edəcək eşqin sehrli bir tilsimidir. Görəsən, niyə belə düşünürük, hə? Axı həmin anda biz o insanı tanımırdıq, nə şəxsi keyfiyyətlərinə bələd idik, nə də ki, xarici görünüşü və davranışları barədə çox da detallı incələmə etməmişdik. Bir hiss – sadəcə çox qəribə bir hiss dolur içinə və sən həmin andaca əmin olursan ki, budur mənim gözlədiyim şəxs. Maraqlısı odur ki, həmin anda qəribə bir doğmalıq hissi də keçirirsən. Sanki sən o insanı illərdir tanıyırmışsan və ya daha öncə hardasa görmüsən, uzun zamandır da axtarırmışsan. Hələ baxışları demirəm. Sözlə ifadə edilməyəcək dərəcədə sehrli bir işıq hiss edirsən onun baxışlarında. Yenə deyirəm, çox qəribə bir doğmalıq…
Xarici görnüşdən onunla çox oxşadığınızı sizə deyən olub? Bax maraqlı məqamlardan biri də budur. Hisslərin, fikirlərin doğmalığından əlavə, bir də simaların doğmalığı, daha dəqiq desək, oxşarlığı var. Mən uşaq olanda böyüklərin bir-birinə çox bənzəyən cütlük görərkən belə bir ifadə işlətdiyini tez-tez eşidirdim: “Gör necə oxşayırlar. Ona görə deyirlər də – ərlə arvadın torpağı bir yerdən götürülüb”. Böyüdükcə bu fikirlə mən də razılaşmağa başladım. Artıq bütün cütlüklərdə ilk olaraq ona fikir verirdim. Düşünməyə başladım: görəsən, biz niyə özümüzə bənzəyən birinə aşiq oluruq ki? Hesab edirdim ki, bu, hardasa, psixoloji olaraq özünü sevgiyə dayana bilər. Çünki biz hər nə olursa, olsun, hər zaman özümüzü sevmişik. Hətta özünəgüvən hissi ən az olan insanda belə özünə qarşı kiçik də olsa sevgi var. Bu qənaətə gəlmişdim ki, bizə oxşayan biri bəlkə də məhz bizə oxşadığı üçün daha cəlbedici görünür. Araşdırmağa başladım və gördüm ki, sən demə, alimlər məndən qabaq araşdırmağa başlayıblarmış))\Elmi araşırmalar göstərir ki, insanlar, həqiqətən də ya özünə, ya da əks-cinsdən olan valideyninə (kişidirsə, anasına, qadındırsa, atasına) oxşayan birinə aşiq olurlar. Diqqət etsəniz, görəcəksiniz ki, əksər kişilərin seçimi, qeyri-iradi olsa da öz analarına oxşayan qadınlar olur. Qadınlar da öz növbəsində, atalarına oxşayan kişilərə maraq göstərirlər.
2013-cü ildə belə bir eksperiment aparılır: bir qrup insana əks cinsin şəkli göstərilir (potensial partnyor olaraq). Lakin şəkillərdəki şəxslərin siması ya eksperimentdə iştirak edən şəxsin öz simasından ya da tamam fərqli bir şəxsin üz cizgilərindən detallar götürülərək qrafik formada dəyişdirilir. Eksperimentin həm qadın, həm də kişi iştirakçıları ilk olaraq öz simalarından istifadə edilmiş şəkli cəlbedici hesab edirlər. Demək, öz simamız bizə daha doğma, əziz və sevimlidir deyə bizə oxşayan biri də bizə daha sevimli gəlir.
Alimlər, həmçinin bildirirlər ki, insanlar daha çox öz regionundan, yaşadığı, böyüdüyü mədəniyyətə yaxın biri ilə münasibət qurmağa üstünlük verirlər. Çünki fikir oxşarlığı münasibətilərin davamlılğı üçün çox önəmlidir. Müasir dövrdə, virtual münasibətlərin inkişaf etdiyi, həm də insanların daha fərqli düşünməyə başladığı bir zamanda insanlar sevgi münasibətlərində eyni bölgədən olmaq, eyni dildə danışmaq, eyni mədəni irsə sahib olmaq kimi detallara çox da üstünlük verməyə bilirlər. Lakin sevgi yenə də sevgidir, hiss yenə də hissdir. Əslində, elm həm də onu deyir ki, əks qüvvələr bir-birini cəlb edir. Ancaq görünür, sevgidə bu, çox da belə deyilmiş. Nə qədər dəyişsək də, fərqli düşünsək də, dünyaya inteqrasiya etsək də biz yenə də öz dünya görüşümüz, fikrilərimiz, həyatı qavrama tərzimizə uyğun olan insanla ömrümüzü paylamaq istəyirik. Bu, bizim şürumuzun məhsuludur. Lakin bir də xarici görünüşcə oxşarlıq var və aydın olan budur ki, qeyri-şuuri olsa da biz xarici görünüşdə də özümüzə bənzəyən birini sevirik. Təbii ki, istisnalar hər zaman olub, olacaq da.Tədqiqatlar göstərir ki, uzun illər birlikdə olan cütlüklərdə həm fiziki, həm də mənəvi baxımdan oxşarlıqlar illər keçdikcə daha da artmağa başlayır. Xarakter oxşarlığı ayna effektindən (insanların bir-birilərinə məxsus özəllikləri mənimsəməsi və təkrarlaması) yaranır. Yəni, insan sevdiyi şəxsin vərdişlərini, hətta bədən dilini belə mənimsəməyə başlayır.
Bəli, bəli, sevdiyi şəxsin. Bilmirəm, alimlər bunu da araşdırıb, yoxsa, yox, amma mən hesab edirəm ki, sağlam və uzunömürlü münasibətlərin qurulmasında sevgi çox böyük əhəmiyyət yükünə malikdir. Sevgi bölüşməkdir. Doğulduğun andan bəri aşiq olduğun “öz”ünü illər sonra tapdığın “o” ilə bölüşmək. Sevgi – əzabını belə sevəcək dərəcədə gözəl bir şeydir. Odur ki, sevməkdən heç vaxt qorxmayın, eşq möhtəşəmdir. Mənbə: 1lady.az
| ['oxşar cütlüklər', 'bir birinə oxşamaq', 'bir birinə oxşayan cütlüklər'] |
255 | https://kayzen.az/blog/musiqi/25428/bir-mahn%C4%B1yla-%C5%9F%C3%B6hr%C9%99t-tapan-b%C9%99st%C9%99kar.html | Bir mahnıyla şöhrət tapan bəstəkar | gunelb | Musiqi | 17 aprel 2020, 21:09 |
Bəstəkar Qəmbər Hüseynli… Bu ad bəzilərinə tanış gəlməyə bilər… Elə isə “Cücələrim” mahnısını yada salın… Şübhəsiz ki, böyüklü-kiçikli hamının böyük zövqlə dinlədiyi “Cücələrim” mahnısını eşitməyən yoxdur...
Bəli söhbət “Cücələrim” mahnısını bəsətələyən şəxsdən gedir. Bəstəkar Qəmbər Hüseynli milli musiqi sənəti salnaməsinə yeni səhifələr yazmış sənətkarlardan biri olub. Azərbaycanın çoxəsrlik mədəni irsinin təbliğində onun özünəməxsus yeri var.
Qəmbər Muxtar oğlu Hüseynli 16 aprel 1916-cı ildə Gəncədə dəmirçi Məşədi Muxtarın ailəsində anadan olub. 1927-ci ildə orta məktəbdə oxuya-oxuya Gəncə orta ixtisas musiqi məktəbinin tar sinfinə qəbul olunub. 1929-cu ildə isə Gəncə Pedaqoji texnikumuna daxil olub. 1934-cü ildə texnikumun tar sinfini fərqlənmə diplomu ilə bitirən Qəmbər pedaqoji kollektivin qərarı ilə təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya göndərilir. Ona Bakı Musiqi Texnikumunun violonçel sinfində təhsil almaq təklif olunanda tərəddüd etmədən razılıq verir. İki il müddətində tanınmış musiqi pedaqoqu A.S.Şvartsın violonçel sinfində təhsil alır.
Lakin Qəmbərin musiqi bəstələməyə olan hədsiz marağı onu bir an belə, rahat buraxmır. Bu cəhət o dövrdə texnikumda çalışan görkəmli musiqi pedaqoqlarının da diqqətindən yayınmır. Qəmbəri orta ixtisas məktəbinin bəstəkarlıq şöbəsinə keçirirlər. O, burada Q.Z.Buruşteynin sinfində təhsilini davam etdirir. Çox keçmir ki, Qəmbərin bəstəkarlıq üçün çox zəruri olan qabiliyyətləri özünü göstərir. O, görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlının sözlərinə «Tellər oynadı» romans-mahnısını bəstələyir.
Bununla da istedadlı bir bəstəkar olacağını təsdiqləyir.
1939-cu ildə Qəmbər Hüseynli milli musiqimizin beşiyi olan Şuşanın Musiqi Texnikumuna direktor vəzifəsinə göndərilir. O, burada cəmi bir il çalışsa da, əhəmiyyətli işlər görməyə müvəffəq olur.
Bir il sonra Qəmbər Hüseynlini yenidən Bakıya dəvət edirlər. O, filarmoniyanın nəzdində fəaliyyət göstərən Azərbaycan Xalq Çalğı Alətləri Orkestrində dirijor köməkçisi vəzifəsində çalışmaqla yanaşı, Üzeyir bəyin tövsiyəsi ilə həmin illərdə yaranan Sazçı Qızlar Ansamblının həm təşkilatçısı, həm də bədii rəhbəri işləyir.
O, filarmoniyanın nəzdində fəaliyyət göstərən Azərbaycan Xalq Çalğı Alətləri Orkestrində dirijor köməkçisi vəzifəsində çalışmaqla yanaşı, Üzeyir Hacıbəylinin tövsiyəsi ilə həmin illərdə yaranan Sazçı Qızlar Ansamblının həm təşkilatçısı, həm də bədii rəhbəri işləyir.
Görkəmli bəstəkarın yaradıcılığında mahnı və romans yaradıcılığı mühüm yer tutur. O, «Ay işığında», «Gecələr uzanaydı», "İlk məhəbbət", «Düşür yadıma», «Gülə-gülə», «Sən-sən» kimi əsərlərin altına imza atır.
Bəstəkarın «Tellər oynadı» romans-mahnısı uzun illrədir sevə-sevə dinləyirlər.
Qəmbər Hüseynli yaradıcılığında bütün dünyanı dolaşan bir sənət incisi də var — «Cücələrim».
Onun şair Tofiq Mütəllibovun sözlərinə yazdığı bu mahnı 1948-ci ildə ərsəyə gəlib.
1955-ci ilin payızında sovet nümayəndə heyəti İsveçrədə qarşılanarkən qonaqları bir qrup İsveçrə məktəblisi «Cücələrim» mahnısının ifası ilə salamlayır. Bu, Azərbaycan musiqisinin sərhədləri aşması demək idi.
Vaxtilə kino xadimlərimiz Fransada olarkən dünya şöhrətli Çarli Çaplin gələnlərin Azərbaycandan olduqlarını biləndə piano arxasına keçərək «Cücələrim»i ifa edir və qonaqlara üz tutuaraq deyir:
«Demək siz bu melodiyanın vətənindənsiniz?! Məndən o bəxtəvər bəstəkara salam yetirin!»
Amma Çarli Çaplinin xəbəri olmur ki, həmin bəxtəvər bəstəkar Qəmbər Hüseynli bəstələdiyi mahnılara görə həbs olunub. Həbsdə ağır xəstəliyə yoluxub və bundan iki il sonra vəfat edib.
Ötən əsrdə Azərbaycan ziyalılarının başının üstünü alan repressiya dumanı Qəmbər Hüseynlidən də yan keçməyib.
Repressiya illərində bəstəkarı mühakimə edirkən ona irad tuturlar ki:
— Bu «Cücələrim» nədir? Sən fəhlə sinifini qoyub cücələrə mahnı yazırsan. Bu bizim ideologiyamıza ziddir.
Qəmbər Hüseynli də özünü itirmədən cavab verir:
— Siz niyə dərd çəkirsiz? O cücələr böyüyüb toyuq olacaq, sonra yumurta qoyacaq, fəhlələr də yumurtadan yeyib qüvvətlənəcəklər və daha çox işləyəcəklər.
Bəstəkarın bu sözündən əsəbləşib onu həbs edirlər. Təbii ki, bu cəzanın əsas səbəbi Qəmbər Hüseynlinin mahnılarındakı türk üslubu idi. Ona da “Xalq düşməni” damğası vurmağa çalışırlar.
Bəstəkarın şah əsəri olan “Cücələrim” bu gün də dünyada sevilə-sevilə dinlənilən uşaq mahnılarından biridir.
Yeri gəlmişkən, Sovet multfilm sənayesinin şedevrlərindən olan «Nu, poqodi!» silsilə cizgi filminin seriyalarından birində də bu mahnı məhz Azərbaycan dillində səslənib.
Qəmbər Hüseynli deyəndə “Cücələrim” yada düşür. Mahnı indiyədək 100-dən çox xarici dildə səslənib, 148 xalqının dilinə tərcümə olunub. Bu, Azərbaycan musiqisinin sərhədləri aşması deməkdir.
Sənətşünasları yekdil rəyinə görə, indiyə kimi “Cücələrim” qədər öz müəllifini bütün dünyada tanıtdıran ikinci Azərbaycan mahnısı olmayıb.
Q.Hüseynli bu dünyadan çox erkən, 45 yaşında getdi… Bəstəkar 1961-ci il iyulun 31-də işıqlı dünyaya əlvida deyib.
10 may 1961-ci il tarixində Q.Hüseynliyə “Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı verilib.
25 noyabr 2015-ci ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Qəmbər Hüseynlinin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalamışdı.
2018-ci ilin yanvarında Gəncədə bəstəkarın heykəli ucaldılıb. Müəllif: A.QorxmazMənbə: modern.az
| ['Qəmbər Hüseynli', 'Qəmbər Hüseynli yaradıcılığı', 'bəstəkar'] |
256 | https://kayzen.az/blog/maraqli-faktlar/25416/d%C3%BCnyan%C4%B1-silk%C9%99l%C9%99y%C9%99n-s%C9%99yah%C9%99t.html | Dünyanı silkələyən səyahət | gunelb | Maraqlı faktlar | 13 aprel 2020, 23:16 |
12 aprel — Ümumdünya Aviasiya və Kosmonavtika Günüdür. 1961-ci ilin bu günündə ilk dəfə olaraq Sovet İttifaqı vətəndaşı Yuri Qaqarin kosmosa uçub. «Vostok» kosmik gəmisi ilə orbitə çıxan kosmonavt 1 saat 48 dəqiqə ərzində Yer kürəsi ətrafında dövr edib və uğurla Saratov əyalətində yerə enib.
SSRİ Ali Sovetinin 9 aprel 1962-ci il tarixli qərarı ilə 12 aprel — Ümumdünya Aviasiya və Kosmonavtika Günü elan edilib. Hazırda da bir çox ölkələr tərəfindən bu gün qeyd olunur. O zamanlar kosmosun fəthi ilə bağlı iki superdövlət – ABŞ və SSRİ arasında gərgin mübarizə gedirdi.
1961-ci ilin aprel ayının sonu – mayın əvvəlində Amerikada kosmosa uçuşun baş tutacağı haqqında SSRİ rəhbərliyində məlumat olub. Belə ki, 1961-ci ilin əvvəllərindən ABŞ astronavtı Alan Şepard orbitaltı uçuş üçün məşq edirdi. O “Redstone” adlı raketlə 1961-ci ilin mayında kosmosa uçmalı idi.
Sovet Kosmik Proqramının baş alimi Sergey Korolyov amerikalıların birinci olacağından narahat idi.
“Soyuq müharibə” illərində bu cür “birincilik” təbliğat aləti idi və texnologiyalarda kimin meydan suladığını göstərməli idi.Bu səbəbdən də amerkalıları qabaqlamaq üçün vaxtından əvvəl hazırlıq işlərinə son qoyuldu və Qaqarin kosomosa göndərildi. Qaqarinin kosmosa uçuşunu Qərbdə bir çoxları Sovet İttifaqının növbəti təbliğatı kimi qarşıladılar.
Bu xəbər SSRİ ilə “soyuq müharibə” aparan ABŞ-da hiddət doğurmuşdu. Sovet İttifaqının “cavabını vermək” növbəsi ABŞ-ın o zamankı prezident Con Kennedinin üzərinə düşürdü. O xəbəri alanda “sovetlər bizi ipləmə yerinə qoymuşdular” demişdi.
Kennedi vise-prezident Lindon Consona bu işlə şəxsən məşğul olmağı tapşırmışdı.
ABŞ-da hesab edirdilər ki, SSRİ-dən geri qalmaq çox təhlükəlidir.
Y.Qaqarin özünün 108 dəqiqəlik tarixi orbital uçuşunu yerinə yetirəndə cəmi 27 yaşı vardı. Yuri Qaqarin Sovet İttifaqının kosmosa göndərmək üçün seçdiyi 19 kosmonavtdan biri idi. Sonradan bu siyahı daha da qısaldılmış, orada yalnız iki nəfərin – Yuri Qaqarin və Gürman Titovun adları qalmışdı.
Bəzi araşdırmaçılar iki nəfərdən Qaqarinin seçilməsinə səbəb kimi onun daha sadə ailədən çıxmasının göstərirlər. Qaqarin fəhlə oğlu idisə, Titovun atası ziyalı idi.
Ancaq bu fikirlə razılaşmayanlar qeyd edirlər ki, hər halda əsas rolu Qaqarinin hazırlığı oynamılşdı. Beləliklə, dünyada insanın ilk kosmik uçuşu 1961-ci ildə aprelin 12-də Qazaxıstandakı Baykonur kosmodromundan başladı.Kosmosa adi fəhlə balası kimi uçan gənc Yerə ən məşhur insan kimi qayıtdı. 14 aprel 1961-ci ildə o, SSRİ-nin ən yüksək təltifinə, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görüldü.
Yuri Qaqarin 27 mart 1968-ci ildə sınaq uçuşu zamanı təyyarədə qəzaya uğrayaraq həlak olub. O, Moskvada Kreml divarında dəfn olunub. Y.Qaqarinin həlak olduğu qəzanı araşdıran komissiyanın rəyinə görə, qəzaya dispetçerin səhvi səbəb olub.Qeyd olunur ki, təlimatçı Vladimir Seryoginlə birgə uçuş keçirən Yuri Qaqarin tapşırığın birini yerinə yetirdikdən sonra kursun dəyişməsi üçün icazə istəyib. Dispetçerin icazəsindən sonra Y.Qaqarinin təyyarəsi qismən aşağı enərək hədəflə toqquşub
Bununla beləŞ bu qəza və Yuri Qaqarinin ölümü ilə bağlı indiyə kimi bir çox versiyalar ieəli sürülməkdədir: düzgün verilməyən hava proqnozu, kosmonavtların sağlamlıq durumunun qaydada olmaması, texniki nasazlıq, qeyri-düzgün idarəetmə və hətta siyasi motivlər.Qeyd edək ki, məhz bu uçuşdan sonra kosmosun fəth olunması üzrə bir çox proqram həyata keçirilib, orbitdə 30-dan çox ölkədən bir neçə yüz kosmonavt və astronavt olub. Kosmosa uçanlar arasında təkcə kişilər deyil, qadınlar da çox olub. Bu işdə də Rusiya birincidir. Dünyada ilk qadın kosmonavt məhz rusiyalı Valentina Tereşkovadır.Sovet kosmonavtikasının baniləri arasında azərbaycanlı Kərim Kərimovun da adı var. O, daha çox «R-2» raketlərinin istehsalında müstəsna rol oynayıb. 1957-ci il oktyabrın 4-də belə raketlərdən birinin köməkliyi ilə dünyada ilk dəfə olaraq yerin süni peyki kosmik fəzaya çıxarılıb və bununla da planetimizdə kosmos dövrü başlanıb. Onu da bildirək ki, K.Kərimov kosmosa uçuş üzrə dövlət komissiyasının sədri olub.
Bütün kosmonavtlar uçuşlarını başa vurub yerə enəndə məhz ona məruzə ediblər. Maraqlı bir fakt kimi qeyd edək ki, həmin dövrdə televiziyada kosmonavtın hansısa bir şəxsə məruzə etdiyi nümayiş olunurdu. Kosmonavtın üzü görünsə də, məruzə etdiyi şəxsin televiziyada göstərilməsi qadağan idi. Sonralar məlum oldu ki, həmin şəxs məhz K.Kərimovdur.
Müəllif: A.QorxmazMənbə: modern.az
| ['Qaqarin', 'ilk kosmonavt Yuri Qaqarin', 'ilk kosmonavt xanım', 'ilk kosmonavt Valentina Tereşkova'] |
257 | https://kayzen.az/blog/sa%C4%9Flam-h%C9%99yat-t%C9%99rzi/25408/%C9%99fsan%C9%99vi-c%C9%99rrah-x%C9%99st%C9%99likl%C9%99rin-gizli-s%C9%99b%C9%99bl%C9%99rini-a%C3%A7d%C4%B1.html | Əfsanəvi cərrah xəstəliklərin gizli səbəblərini açdı | gunelb | sağlam həyat tərzi | 10 aprel 2020, 21:51 |
Bütün dünyanın tanıdığı ukraynalı alim, akademik, ürək cərrahı Nikolay Amosov 90 il yaşamış və öz timsalında sübut edib ki, qocalıq prosesini gecikdirmək mümkündür.
Bir çox elmi əsərlərin müəllifi və RON sağlamlaşdırma metodologiyasının («Məhdudiyyətlər və yüklər rejimi») yaradıcısı ömrü uzatmaq, eyni zamanda aydın düşüncəni qorumaq üçün bir çox üsul təklif edib.
Nikolay Amosov qidalanma sisteminə və fiziki aktivliyə böyük əhəmiyyət verirdi. O, hesab edirdi ki, bu iki əsas amil olmadan insan sağlam ola bilməz. Akademik kitablarında açıqladığı nəzəriyyəni öz üzərində sınayıb.
Bu yazıda oxucuları Amosovun faydalı tövsiyələri ilə tanış edirik:
1. Sağlamlıq insanın təbii vəziyyətidir
Həkimlər xəstəlikləri müalicə edir, lakin sağlamlıq təlimlərin köməyi ilə qorunmalıdır. Çünki sağlamlıq orqanların və bütün fiziologiyamızın «ehtiyat gücləridir».
Bu qabiliyyətlər stress (fiziki və zehni) altında normal funksional fəaliyyəti qorumaq, xəstələnməmək və ya xəstələnəndə ölməmək üçün zəruridir. Bu güclər dərmanlarla qazanılmır. Yalnız məşqlər və təlimlərlə.
2. Çox vaxt insanlar tənbəllikdən və acgözlükdən xəstələnir
Xəstəliyi hər kəs hiss edir: xoşbəxtliyi hiss etməyə, hətta yaşamağı çətinləşdirən müxtəlif funksiyaların qıcıqlandırıcı pozğunluğu.
Səbəbləri də məlumdur: xarici «təsirlər» (infeksiya, ekologiya, sosial yük), diqqətsizlik, ağılsız davranış, bəzən — doğuş qüsurları.
Amosov iddia edir ki, insan təbiəti güclüdür. Ən azı əksər insanlar üçün.
“Xəstəliklərində yalnız adamın özü günahlandırılmalıdır. O, çox vaxt tənbəllik və acgözlük nəticəsində, bəzən isə ağılsızlıq və cahillik ucbatından xəstələnir. Bəli, kiçik xəstəliklər qaçılmazdır, lakin ciddi olanlar əksər hallarda qeyri-sağlam həyat tərzindən yaranır: aşınma nəticəsində ehtiyatların azalma. Xarici şərtlər, yoxsulluq, stress — ikinci yerdə dayanır”, — deyə ürək cərrahı qeyd edir.
3. Həkimlərə etibar etməyin!
Həkimlərin sizi sağaldacağını gözləməyin. Sizi xilas edə, hətta xəstəliyi müalicə edə bilərlər, ancaq sonrası birbaşa özünüzdən asılıdır.
«Tibbin qüdrətini inkar etmirəm, hər halda bütün ömrüm boyu ona xidmət etmişəm. Lakin sağlamlıq haqqında da çox şey bilirəm — nəzəri və praktik olaraq. Əgər cavansınızsa və narahat edici simptomlar yoxdursa, onda ən kiçik xəstəlikdə klinikaya qaçmamalısınız. Həkimlərimiz təbiətə etibar etmir, dərmanlara və dincliyə tuşlanırlar. Onların əsiri olmayın. Mütləq bir xəstəlik tapıb sizi müalicəyə və istirahətə inandıracaqlar. Bədənin güclü müdafiəsi var — immun sistemi, kompensasiya mexanizmləri. Özləri işləyəcəklər, sadəcə bir az vaxt verməlisiniz”.
4. Çəkiyə nəzarət edin
Qidalanma qaydaları çox sadədir: minimum yağ, gündəlik 300 qram tərəvəz və meyvə.
5. Məşq edin!
Bədən tərbiyəsi hər kəs, xüsusilə uşaqlar və yaşlı insanlar üçün vacibdir. Bu gün demək olar ki, heç kim işdə fiziki işlə məşğul olmur, odur ki, ideal məşq saatı hər kəs üçün hər gün bir saat olmalıdır.
Bunu etməyə gücünüz çatmırsa, hər gün heç olmasa 20-30 dəqiqə gimnastika edin (təxminən 1000 hərəkət), məşqə qantel də daxil edə bilərsiniz. Bədən tərbiyəsinə əlavə olaraq, bir km yerimək məsləhətdir.
»Zəif bir insan xəstəliklər, həkimlər və məşqlər arasındakı üçbucaqdakı optimal yolu necə tapa bilər? İkincisini seçin — məşqlər və məhdudiyyətlər. Heç olmasa çox cəhd edin. İnanın ki, işə yarayacaq”.
Mənbə: Saglamolun.Az
| ['Nikolay Amosov', 'sağlamlıq üçün məsləhətlər', 'Nikolay Amosovdan sağlamlıq haqda məsləhətlər'] |
258 | https://kayzen.az/blog/stil/25401/qad%C4%B1n-niy%C9%99-inc%C9%99liyini-itirir.html | Qadın niyə incəliyini itirir | gunelb | Yaraşıqlı görünüş, gözəl imic | 9 aprel 2020, 22:04 |
Bir çox müvəffəqiyyətli qadın şəxsi həyatda uğur qazana bilmir. Deyirlər ki, kişilər onlara əhəmiyyət vermir. Evli qadınlar münasibətlərində soyuqluqdan, xüsusilə kişilərin daha əvvəlki kimi onların qayğısına qalmamasından gileylənir.
Təəssüf ki, bütün qadınlar buna nəyin səbəb olduğunu başa düşmür. Çox güman ki, qadın incəliyini itirdiklərini etiraf etməyə cəsarət etmirlər. Odur ki, bu məsələni genişləndirməyə dəyər.
Oxucuları qadın incəliyinin itməsinə səbəb olan əsas amillərlə tanış edirik.
1. Tələskənlik, vurnuxma
Əgər qadın bir çox məsuliyyəti öz üzərinə götürürsə, o zaman öz görünüşünə ayırmağa vaxt tapmır. Məsələn, qadının kiçik uşaqları varsa, o zaman əksər vaxtını onlara həsr edir. Qadınların çoxu ana olduqdan sonra baxımsız görünür. Axı qadının planlaşdırdığı bütün işləri yerinə yetirməsi üçün vaxt qazanması vacibdir. Odur ki, vurnuxma qadın incəliyinin itməsinə gətirib çıxarır.
2. Həddindən artıq ictimai fəaliyyət
İctimai fəallar adətən tənha olur. Ailədə özlərini realizə edə bilmirlər. Bu baxımdan qüvvələrini ictimai fəaliyyətə yönəldirlər. Nəticədə onların qadınlığı tamamilə itir.
3. Sevmədiyi işləri yerinə yetirməsi
Qadın sevdiyi işi edərkən ən yaxşı keyfiyyətlərini ortaya qoyur. Xoşlamadığı işlə məşğul olduğu zaman isə xarakterində kişilik xüsusiyyətləri yaranmağa başlayacaq. Beləliklə, qadın cəlbedici və incə olmağı dayandıracaq.
4. Kişi geyimlərinə üstünlük verilməsi
Cins geyimlər və şalvarlar qadın bədən quruluşunu vurğulaya bilər. Bundan əlavə, onlar çox əlverişlidir. Ancaq onları daim geyinmək qadınlığı unutdurur. Psixoloqlar hesab edirlər ki, hər qadının qarderobunda ətək və don çox olmalıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qadın qarderobunun parlaq geyimlərdən ibarət olması tövsiyə edilir.
5. Uğursuz saç düzümü
Buna sadəcə qısa saç düzümünü daxil etmək lazım deyil. Qadını cəlbedici göstərməyən saç düzümü rahat, lakin ona yaraşmayan və gözəl olmayan kəsimlərdir. Belə bir saç düzümündə qadın cəlbedici ola bilməz.
6. Heç bir aksesuardan istifadə etməyən qadın
Xanım görünüşünə cazibə əlavə etmək üçün bəzək və zərgərlik əşyaları istifadə etməlidir. Heç bir bəzək əşyalarından istifadə etməyən qadının imici darıxdırıcı görünür. Ətrafda belə təəssürat yaranacaq ki, qadınlıqdan məhrumsunuz.
7. Baxımsız qadın
Əgər qadın xarici görünüşünün qayğısına qalmır və baxımsızdırsa, kişi üçün maraqlı olmayacaq. Odur ki, istənilən qadın kosmetikadan minimum da olsa istifadə etməli və saçlarını təmiz saxlamalıdır.
8. Heç bir maraqları olmayan qadın
Şəxsi maraqları və məşğuliyyəti olmayan qadın kişilər üçün maraqlı olmayacaq. İstənilən qadının yaradıcı təbiəti olmalıdır.
9. İdarə etməyi sevən qadın
Belə qadınlar kişi xarakterinə malikdir. Qadın idarəçiliyə meylli olmamalıdır, onun başlıca missiyası kişini ilhamlandırmaqdır.
10. Qalmaqal
Əgər qadın daim mübahisə edirsə, o, kişinin gözündə maraqlı olmayacaq. Hələ ki, qalmaqal heç bir qadını gözəlləşdirməyib. Artıq qadın incəliyinin itməsinə səbəb olan ən ümumi səbəbləri bilirsiniz. Odur ki, özünüzü yaxşıya doğru dəyişə bilərsiniz.
| ['incə qadınlar', 'qadın', 'qadın niyə incəliyini itirir', 'zərif qadınlar'] |
259 | https://kayzen.az/blog/DrELM/25391/n%C9%99y%C9%99-g%C3%B6r%C9%99-ehtimallar%C4%B1m%C4%B1zda-yan%C4%B1l%C4%B1r%C4%B1q.html | Nəyə görə ehtimallarımızda yanılırıq? | DrELM | Bloq: DrELM | 5 aprel 2020, 23:17 |
Özümüzü müəyyən bir mövzuda nə qədər təcrübəli hesab etsək də, ehtimallarımızda yanılırıq. Bir fikir, fərziyyə və ya planladığımız bir elmi araşdırmadakı hipotezə nə qədər çox əmin olsaq da tərs nəticələrini az görmürük. Bu qəbul etməli olduğunuz bir həqiqətdir. Çoxumuz ya bunu bilmirik, ya da cahilcəsinə inkar edirik.
Aşağıda qeyd edilən qavrama və idrak yanılmaların (cognitive bias, məntiq xətası, təhrif, meylliyi) bəzilərini izah edərək bir işin və ya elmi araşdırmanın nəticəsinə, eləcə də, hər hansı vəziyyətə prospektiv ehtimal vermək üçün bu yanılmaların tələsinə düşməmək; düşüncə və baxış bucağını dəyişdirmək üçün bəzi kiçik məsləhətlər də verməyə çalışacam. Bunlar:OverconfidenceAttribute substituionThe “halo” effectFraming effectBase-rate neglectAnchoringAvailability heuristicAvailability cascadeNormalcy biasOutcome biasSurvivorship biasConfirmation biasİfrat özgüvənİfrat özgüvən (overconfidence) insanın pozitiv illuziyalarından (positive illusion) biri olub, fikirlərimizin doğruluğunda əminlik artdıqca, nə danışdığımızın (keçmiş bilgi) bildiyimizi özümüzə inandırdıqca ehtimal (gələcəyə aid bilgi) verməkdə də özümüzdə güvən və əminlik yaratmasıdır. Bu fenomen, uğursuzluq ehtimalı yüksək olan çətin tapşırıq və məsələlərdə, eləcə də qiymətləndirmə aparan şəxsin yetərsiz bacarıqlı olmadığı zaman baş verir. (hökmən bax: Dunning-Kruger effect). COVID misal:Herpesviruslara yaptığım patentli aşı, Coronoviruslara da başarılı olacak. Bu ifrat özgüvənə aid edilən bir neçə hallar var:
1-ci hal. Bəzi insanlar obyektiv olaraq özlərindən asılı olmayan hadisələrə və nəticələrə təsir edə biləcəyinə inanırlar. Yəni, hadisənin müsbət gedişatına inandığı üçün nəticənin də müsbət olacağına inanırlar (illusion of control). Belə məşhur bir totem var türklərdə “ben fenerbahçe maçlarını evde izlemediğimde yeniliyormuşuz”.
2-ci hal. Tələb olunan tapşırığa ayrılan zamanın yersiz optimizm (optimism bias) nəticəsində qeyri-real az ehtimal edilməsidir. Maraqlı tərəfi, fərd öz boynuna düşən tapşırıq üçün (bu mövzuda təcrübəli olub-olmamasından asılı olmayaraq) tələb olunan zamanı adətən az ehtimal edirsə, kənar şəxslər isə əksinə elə hesab edir ki, daha çox zamana ehtiyac var. Neçə dəfə olub ki, özümüzə “əşşi burada nə var, 5 dəq-lik işdir” deyib yanılmışıq?(planning fallacy).
3-cü hal. Beyin öz fikrinin doğru olduğunu görmək xoşuna gəldiyi üçün (defensive pessimism) ilk təəssüratlardan qənaətə gəldiyi qərarın sonrakı dəlillərə fokuslanmasına təsir etməsidir. Bir nəfərin ilk baxışda/ilk andakı zahiri/daxili gözəl görünüşünə aşiq/valeh olmaq öz fikrinin sübut etmək üçün həmin insanda digər müsbət xüsusiyyətlərin axtarışına və nəticədə həmin insan haqqında yanlış gümanlara səbəb ola bilər (contrary evidence).
Bunun əksi – sırf məruz qalma effekti (mere-exposure effect) əvvəlcədən tez-tez görüb/tanış olunan şeylərə/insana meyl edilməsidir. Öncədən görülənlər şüuraltına (implicit memory) yazıldığı üçün sonradan qeyri-iradi olaraq o daha tanış/doğma gəlməyə başlayır. Ən gözəl misalı Focus kinosunda 55 rəqəminin tapılmasıdır.Maraqlıdırsa, implicit egotism deyilən şüurlatı özünü sevmək kimi adlandırılan, şəxsi özəlliklərini başqalarında axtarmaq, bəzən də ona sahiblənmək/toxunmaq (mere-ownership effect) anlayışını bildirmək istərdim. İnsanlar öz adlarındakı hərflərə uyğun əşya/insan sevməyə, hətta ixtisas seçməyə (nominative determinism) meylli olurlar. Ümumiyyətlə, biz nədən danışdığımızı, nəyin ehtimalını verdiyimizi həqiqətən bilirikmi? Beynimiz şübhə və qeyri-müəyyənliyi sevmir. Əlavə olaraq, ağlımıza gələn suallara müsbət cavab verməkdən daha çox xoşbəxt oluruq, nəinki mənfi. Maraqlısı odur ki, bu ifrat özgüvən daha çox kişilərdə görülür. Qadınlar öz bacarıq və ehtimallarını şişirtməyə meylli deyillər. Məsləhətlər:Özünə sual ver: Niyə bu qədər əminsən?Tanış olduğundanmı yanılırsan?Problemi həqiqtən anlamısanmı?Əvəzetmə yanılmasıAttribute substitution bir çox yanılmaların arxasında dayanan anlayışdır. Beyin daha kompleks bir sual ilə qarşılaşdıqda şüuraltı olaraq daha sadə və alışılmış əvəzedici ilə həll etməyə çalışır. Misal üçün şokolad və saqqız toplamda 1.10 AZN-dir. Şokolad saqqızdan 1 AZN bahadırsa, saqqızın qiyməti neçəyədir? sualına bir çoxları yanlışlıqla 0.10 AZN cavab verir. Çünki, beyin bu kompleks miqdarı böyük və kiçik miqdar olaraq parçalayıb həll yolunu axtarmağa meyllidir (hələ də cavabın niyə yanlış olduğunu düşünürsən?). “Halə” effektiHalo effect qlobal/ümumi dəyərləndirmənin fərdi/ayrı-ayrı atributların qiymətləndirilməsinə təsiri effektidir. Bir şirkətə, adama və ya brendə olan bir sahədəki müsbət/pozitiv təəssüratlar, başqa sahələrdə də müsbət fikir və hisslərə səbəb olur. Yəni misal üçün, PET (pozitron emissiya tomoqrafiyası) müayinə metodunun daha bahalı, son kəşf edilən cihaz olması onun bütün xəstəliklərin diaqnostikasında başarılı olması fikrini formalaşdırması, eləcə də, bir alimin anatomiya, fiziologiya, patologiyada sahələrində “sözünü demiş” olması onun dünyaya fəlsəfi baxışlarının doğru qəbul edilməsi kimi müxtəlif misallar çəkmək olar. COVID:Donald Trump (o boyda Amerikanın prezidenti) twitterdə tövsiyə etdiyi coronavirus dərmanlarının adını yazdıqdan sonra hətta zəhərlənib öləcək qədər inanan insanlar olmuşdur.
Bu effektin neqativ alternativinə “buynuz” (horn effect) effekti deyirlər. Ən sevmədiyim neqativ düşüncələrdən biri: “Bura Azərbaycandır! Hər küncündə bir zibil var.” Məsləhətlər:Qərəzli, önyarqılı davranmayın. Əvvəlki qiymətləndirmələrinizi (modern, professor) unudun.Hər bir attributu (xəstəlik, sahə) ayrılıqda dəyərləndirin.Asan olan attributu (qiymət, peşə) qiymətləndirmədə öncəlik verməyin.“Çərçivə” effektiFraming effect, hər hansı bir məlumatın təqdim olunduğu şəklinə görə fərqli qəbul edilməsinə aiddir. Məsələn, «90% yağsız» ifadəsi «10% yağlı» qida kimi təsvir olunandan daha yaxşı səslənir. Müayinə metodunun 90% doğruluğu, 10% səhvliyindən, və ya, cərrahi əməliyyatın 90% müvəffəqiyyətli olması, 10% uğursuz olmasından daha könül oxşayan səslənir. Eyni məlumatı “pozitiv çərçivədə” dəyərləndirəndə daha cəlbedici, “neqativ çərçivədə” dəyərləndirəndə isə xoşagəlməz təsir bağışlayır. COVID:
Ölüm faizi 20%-dirSağalma faizi 80%-dir. Məsləhətlər:Məlumata əks tərəfdən, “baş-ayaq” baxmağa çalışın. Məlumatın verilən hissəsinin kənarına çıxıb, bütöv dəyərləndirin.Özünüzə “verilən məlumatın hansı tərəfi sizə daha cəlbedicidir?” sualını verin.Əsas nisbət etinasızlığıBase rate neglect nəyəsə ehtimal verərkən əsas nisbi məlumata etinasız yanaşıb, əlavə/ikincili nisbi məlumatı əsas almaqla yanlışlığa səbəb olmaqdır. COVİD misal: 30 yaş üstü A qrupunda hər 1000 nəfərin 40%-i həqiqətən COVID xəstəsidir (400 true-positive). PCR testinin yanlış pozitivliyi 5% olaraq qəbul etsək qalan sağlam 600 nəfərin 30-u yanlış pozitiv (false-positive) çıxacaq. Bu qrupda kimdəsə test pozitiv çıxıbsa onda onun gerçəkdən xəstə olma ehtimalı 93%-dir (400/400+30) (Bayesian teoremində buna positive predictive value (PPV) deyirlər). 30 yaş altı B qrupunda isə hər 1000 nəfərin 2%-i həqiqətən xəstədir (20 true-positive). PCR testinin yanlış pozitivliyi 5% olaraq qəbul etsək qalan sağlam 980 nəfərin 49-u yanlış pozitiv (false-positive) çıxacaq. Bu qrupda kimdəsə test pozitiv çıxıbsa onda onun gerçəkdən xəstə olma ehtimalı 29%-dir (20/20+49). Halbuki, B qrupunda həkim əsas nisbəti (base-rate = 2%) “ihmal” edərək testi pozitiv çıxmış bütün xəstələrə “95% ehtimalla xəstədir” kimi yanaşaraq karantinaya alır.
Məsləhətlər:Bütün şərtləri nəzərə al.Hansı fərziyyələr etdiniz? — Həssasdırlar? Həqiqətənmi?Bilinməyənləri ehtimal etməkdən qaçınınLövbərləməAnchoring öncədən görülən və ya tanış olunan rəqəmin veriləcək ehtimala təsir etməsi effektidir. Mücərrəd bir suala əvvəlcədən kimsə "42" rəqəmi cavabı veribsə, sizin də təqribi ehtimalınız o rəqəm ətrafında olacaq. Bu effekt çox bulaşıcı olub, ehtimalda əvvəl alınmış məlumatı nəzərə almamaq çox çətindir. Misal:Bir araşdırmada A qrupuna1 × 2 × 3 × 4 × 5 × 6 × 7 × 8=? B qrupuna isə 8 × 7 × 6 × 5 × 4 × 3 × 2 × 1=?tənliyinin ehtimal edilən cavabını soruşurlar. Vaxt az olduğundan ilk hesablamadan nəticə çıxarmağa çalışırlar. A qrupunun cavablarını ortalaması 512, B qrupunun isə 2250 olmuşdur. (doğru cavab 40320). Qruplar arası fərqli nəticələrin səbəbi ilk hasil hesablamarda A qrupunda kiçik, B qrupunda böyük ədədlərin alınması idi. COVID misal:Dünyada yeni koronavirus hallarının statistikası- 23 Yanvar: 845 23 Fevral: 79205 23 Mart: 373885 23 Aprel:? (ehtimal verin, görək nə qədər düz çıxır)
Məsləhətlər:Hər bir ehtimalı izolə dəyərləndirin.Çalışın ehtimal verməmişdən əvvəl öncəki cavablara baxmayasınız. Əlverişlik evristikasıAvailability Heuristic Bilinməyən bir məsələyə ehtimal vermək üçün beynimizin belə qısa bir yolu var: bənzər bir məlumatı yaxın yaddaşdan çağırır, bu məlumatın önəmli hesab edərək az bir əziyyətlə nəticə çıxarmağa çalışır. Bu məlumat da daha çox "şüvən media«dan alınan olduğundan yanlış ehtimallara səbəb olur. Ən məşhur misal, təyyarə qəzalarının və ya köpək balığı hücumlarının mediada təsirli olması insanlarda bu cür hadisələrin həqiqətən çox rast gəlindiyinə inanmasıdır. Təyyarənin qəzaya düşmə ehtimalı dünyada 2 milyonda birdirsə, Azərbaycanda və ya Almaniyada avtomobil qəzasına düşüb ölmə ehtimalı təqribən 10 mində birdir. COVID:Xəbərlərdə virusa yoluxan və ağırlaşan məşhurların göstərilməsi öz aqibətimizin də eyni olacağı təşviş/ehtimalı yaradır. Məsləhətlər:Ehtimalın dayandığı məlumat populyar mediadan alınan məlumatdır?Çalışın ehtimal verməmişdən əvvəl Google-da rast gəlmə tezliyi araşdırması edəsiniz. Əlverişlik kaskadıAvailability cascade kompleks fikri sadə yolla izah edən ağlabatan bir yanlış fikir/ehtimal ətrafda təkrarlanıb artdıqca qüsurlu dövran kimi əhali arasında getdikcə yayılaraq inandırıcı olmağa başlayır. Joseph Goebbels (Hitlerin sağ əli): “Bir yalanı gerçəkləşənə qədər təkrarla, axır-əvvəl inanacaqlar”(həmçinin bax: illusory truth). Ən xoşladığım misal: sodanın, kerosinin və ya B17 vitaminin xərçəngin müalicəsində effektiv olması fikridir. COVID:Dok, axı hamı/çox adam deyir ki, əslində virus yoxdur? Siz inanırsınız bu xəstəliyə? Məsləhət:İddianın dayandığı məlumat sübuta dayalı (evidence-based) məlumatdır?Normallıq xətasıNormalcy bias keçmişdə normal qarşılanmış və ya heç qarşılaşılmamış fəlakətə qarşı olduğundan az qiymətləndirmək/laqeyd yanaşmaq. Misal üçün böyük fəlakətlə qarşılaşmamış, nəticəsinin nələrə səbəb olacağını təsəvvür/ehtimal edə bilməyən (qarşı yolla maşını sürən) bir orta statistik azərbaycanlının verdiyi ehtimal “əşşi, n’olacağ eee...”. COVID:İndiyənə kimi SARS, MERS, quş, donuz qripi kimi viruslar yersiz hay-küyə səbəb olmuşdu, bu COVID də boş şeydir. Nəticə yanılmasıOutcome bias verilmiş bir qərarın doğruluğunu şəraitə/şərtlərə görə deyil, nəticəsinə görə dəyərləndirmək. Deyək ki, Q.A. adlı həkimin qrup yoldaşı sistemin havasını qalıb/qalmadığını yoxlamadan (deontoloji səhv) qoşması və həmin xəstənin sabahısı gün evə buraxılmasının (müsbət effekt) şahidi olması, Q.A. həkimin də sistemin havasının yoxlamasına ehtiyac qalmaması demək deyil. COVID:Bu gün SMS göndərmədən zibili atıb gələ bildimsə, bundan sonra da bu şəkildə davam edə bilərəm.
Sağqalım yanılmasıSurvivorship bias Təsəvvür edin ki, təyyarə qəzası olur, heyətin hamısı ölür birindən başqa. Bu bir nəfər də „Təyyarə qəzasından necə qurtulmaq olar?“ adlı kitab yazaraq məşhurlaşır amma kimsə bunu təsadüf olduğunu görmür. Siqaret çəkən və bundan ölən xəstələrin „səsi“ çıxmadığı üçün hamı siqaretin çox da zərərli olmadığına inanır. Bill Gates kimi bir çoxlarının universiteti bitirmədən başarılı olması faktını mediada bildiyindən, universiteti bitirə bilməyib başarısız olanların „səsi“ çıxmadığı üçün belə bir yanlış fikir formalaşıb: universiteti bitirmədən də başarılı olmaq elə də çətin deyil. COVID:Bu çətin vəziyyətdə həkimlərin başı xəstələrə qarışıb „səslərinin“ çıxmadığı bir dövrdə, ortalıqda boş-boş gəzib hay-küy yaradan insanların sözləri təəssüf ki, xalqa daha inandırıcı gəlir. Təsdiqləmə yanılmasıConfirmation bias bəyənilən, inanılan, doğru hesab edilən halları təsdiqləyən məlumatları yadda saxlayaraq əksini təsdiqləyən faktların unudulması və ya görməzdən gəlməsi halıdır. Sevgili bir cütlüyün xoşbəxt rəqəminin 21 olmasına inanması, bu rəqəmin bilet nömrəsində, ayın günündə, günün saatında, telefon nömrəsində tez-tez rast gəlmələri halıdır. Əslində başqa rəqəmlərlə də kifayət qədər çox qarşılaşırlar, amma onlar önəmsiz olduqlarından unudulur, 21 rəqəmi isə xoşbəxt rəqəm olması inancını bir az da gücləndirməyə davam edir (və ya 13 rəqəminin, qara pişiyin uğursuz olması). COVID:İstər Çində, istərsə də İtaliyada virusun yayılmağa başladığı ilk günlərdə səhiyyə orqanlarının xəstəliyin qorxulu olduğunu təkzib etməsinin əsas səbəbi ilk yoluxma hallarının gözardı etməsi idi. İnanmaq istəmədikləri üçün bu hallar onlarda qorxu hissi yaratmırdı. Məsləhətlər:Çalışın hadisəni dəyərləndirərkən digər arqumenəri ilə birlikdə dəyərləndirəsiniz. Hadisələrin/faktların hər birini qeyd etməklə statistik məlumatlara əsasən (data analizi apararaq) ehtimal verməyə çalışın. Bonus :) Yuxarıda qeyd edilən yanılmalar ilə yeni tanış olmağınıza baxmayaraq görəcəksiniz ki, sonrakı günlərdə bu terminlər daha çox qarşınıza çıxacaq, elə bil sizin öyrənmənzi gözləyirdilər. Misal üçün David Eagleman kitablarını oxuyandan sonra bu adın daha çox qarşıma çıxmasının, və ya yeni model avtomobil alandan sonra bu model ilə şəhərdə daha çox rast gəlinməsinin bir adı var, buna da Baader-Meinhof fenomeni deyirlər. P.S.: Əgər bunlar reklamlarda qarşınıza çıxırsa bu sadəcə Sizin izlənildiyinizi göstərir. :)
Lyrics! 291461fff49c9e5546c5ebd88a37f25e
| ['psixologiya', 'data science', 'statistika', 'COVID-19', 'ehtimal', 'uğursuzluq'] |
260 | https://kayzen.az/blog/xo%C5%9Fb%C9%99xt-ail%C9%99/25388/qaynanan%C4%B1zla-yola-getmirsinizs%C9%99.html | Qaynananızla yola getmirsinizsə | gunelb | Xoşbəxt ailə | 5 aprel 2020, 13:54 |
İstər dünyada, istərsə də, ölkəmizdə qaynana-gəlin problemləri hər zaman ən çox müzakirə olunan ailədaxili problemlərdəndir. Bu məsələnin həlli yolları da mütamadi olaraq araşdırılır, ancaq çıxış yolunu tapmaq mümkün olmayıb. Amma yenə də ən doğrusu bu mövzuda mütəxəssis rəyinə müraciət etməkdir. Beləliklə, psixoloq Arzu Cavadovanın tövsiyələrini təqdim edirik. Bu məsləhətlər daha rahat və daha sakit bir həyatın təminatıdır.
Psixoloq deyir ki, əgər qayınananızla aranızda həll edə bilmədiyiniz problemləriniz varsa və həyat yoldaşınız sizin nələr hiss etdiyinizi anlamırsa, problemlər üçün sizi günahlandırırsa, anasını sevmədiyinizi, onu evinizdə istəmədiyinizi və səbəbsiz problem yaratdığınızı düşünürsə onunla ünsiyyət qurmağa çalışın.
• Həyat yoldaşınızla düşüncələrinizi və yaşadıqlarınızı paylaşın, amma unutmayın ki, haqqında danışdığınız qadın həyat yoldaşınızın anasıdır. Hər nə qədər problem yaşamış olsanız da, o sizin həyat yoldaşnızı dünyaya gətirən, böyüdən qadındır. Yoldaşınıza duyğularınızı izah edərkən anasını alçaltmaq, suçlamaq yerinə hadisələri daha sakit və açıqlayıcı şəkildə izah edin.
• Məsələn, tutaq ki, həyat yoldaşınızın anası sizi qəsdlə qonaqlarınızın qarşısında hörmətdən saldı və çətin anlar yaşamanıza səbəb oldu. Bunu yoldaşınıza izah edərkən: “Anan çox pis adamdır, ona nifrət edirəm, üzünü görmək istəmirəm, bizdən uzaq olsun, o bizim bədbəxt olmağımızı istəyir” deməkdənsə, kobudluğa yol vermədən və onu incitmədən: “Anan mənə qonaqların yanında belə dedi, çox utandım, özümü təhqir olunmuş hiss etdim. Amma onun bunu bilərəkdən etdiyini düşünmürəm” demək daha məqsədəuyğundur.
• Həyat yoldaşınıza ananız haqqında nələr düşündüyünü soruşun. Sonra siz də onun anası haqında düşüncələriniz söyləyin. Əgər hər ikinizdə duyğu və düşüncələrinizi paylaşsanız bir-birinizə qarşı daha dürüst bir şəkildə fikirlərinizi söyləyərsiniz.
Onun da sizin ananızın bəzi hərəkətlərindən xoşlanmadığını bu zaman öyrənəcəksiniz. Onda yoldaşınızın nə qədər səbrli olduğunu hiss edəcəksiniz. Sizin ananızın da səhvi ola bilər və siz də bəzi şeyləri onun kimi görməməzliyə vurun.
• Qayınananıza bir az vaxt verin, onun da normal bir insan kimi problemlərinin ola biləcəyini, yaşadığı hadisələrin nəticəsi olaraq bu şəkildə davrana biləcəyini düşünün.
Əmin olun, siz nə qədər nəzakətli və anlayışlı olsanız vəziyyət daha yaxşı olacaq. İnsan yaşlandıqca uşaqlaşdığını da ağılınızın bir küncündə saxlayın. Görəcəksiniz, bu bilgi onunla daha az münaqişə yaşamanızı təmin edəcək.
• Onu daha yaxından tanımağa çalışın. Sizinlə rəftarlarında əsəbiləşməyin. Onunla bağlı probleminizi həyat yoldaşınıza çatdırmayın, əksinə özü ilə dil tapmağa çalışın. Onun sözlərindən incidiyinizi söyləyin və niyə belə davrandğını soruşun.
• Bütün qadınlar hədiyyə almağı sevir. Ad günlərində, yeni ildə, qadınlar günündə ona kiçik də olsa hədiyyələr edin. Bəlkə də qayınananızla yaşadığınız problemlər bir hədiyyə ilə həllini tapdı.
Məsələn, ad günündə həyat yoldaşınızla ikinizin adından etdiyiniz hədiyyədən əlavə onun ehtiyacı olan xırda bir şey də öz adınızdan alın.
• Əsla süni davranmayın. Qayınananız uşaq deyil, hər şeyin fərqindədir. Əgər onu sevmirsinizsə, o bunu bilir. Sizin süni davranışlarınızı da hiss edəcək. Bundansa onu niyə sevmədiyinizin səbəblərini aydınlaşdırın, problemi bu cür çözün.
• Günahı həmişə qayınanada axtarmayın, bəlkə sizin özünüzdə də problem var. Öncə özünüzə nəzər salın, özünüzdə sevmədiyiniz xarakterinizi axtarın, qarşıdakını qıcıqlandıran hərəkətinizin olub-olmamasını araşdırın. Bəlkə qayınananızın heç vaxt bəyənmədiyi bir davranış sizin tez-tez etdiyiniz bir hərəkətdir.
Mənbə: gencaile.az
| ['qaynana gəlin münasibətləri', 'qaynana gəlin', 'qaynana ilə yola getmirsizsə'] |
261 | https://kayzen.az/blog/xo%C5%9Fb%C9%99xt-ail%C9%99/25384/xo%C5%9Fb%C9%99xt-ail%C9%99-h%C9%99yat%C4%B1n%C4%B1n-sirrl%C9%99ri.html | Xoşbəxt ailə həyatının sirrləri | gunelb | Xoşbəxt ailə | 5 aprel 2020, 12:05 |
1) Davamlı ünsiyyətdə olun
Təbii ki, həyat yoldaşınız heç də hər zaman sizin ürəyinizdən keçənləri müəyyən edə bilməz. Məsələn, niyə əsəbi olduğunuzu, nə etmək istədiyinizi, nəyə ehtiyacınız olduğunu açıqlamırsınızsa, həyat yoldaşınızın prosesləri təxmin etməsi heç də asan olmayacaq. Problerinizi, duyğularınızı, istəklərinizi dilə gətirməklə, kəsintisiz ünsiyyətdə olmaqla xoşbəxt evliliyə doğru ilk addımı atmış olarsınız. 2) Məmnuniyyətsizliyi kənara qoyun
Qarşılıqlı təşəkkür etmək münasibətlərinizin istiləşməsinə yol açacaq. Bununla yanaşı, tutaq ki, həyat yoldaşınız işdən evə tez qayıdıbsa, buna sevindiyinizi ona deməyi unutmayın. Və ya məsələn, sizin üçün meyvə soyubsa, ona bundan məmnun olduğunuzu mütləq deyin. Bu arada, meyvəni ikilikdə yeməyi təklif etməyi də yaddan çıxarmayın.
3) Birlikdə iş görün
Xoşbəxt evliliyin açarlarından biri cütlüklərin birgə zman keçirməyidir. Əgər müxtəlif səbəblərdən buna vaxt tapmırsınızsa, həmin boşluğu hər hansı bir iş görərkən köməkləşərək reallaşdırmaqla doldura bilərsiniz. Məsələn, əgər həyat yoldaşnız şam yeməyindən sonra qabları yumaq üçün mətbəxə keçdisə, yemək yediyiniz qabları mətbəxə aparmaqla ona dəstək ola bilərsiniz.
4) Tərifləyin
Onunla evləndiyiniz üçün xoşbəxt olduğunuzu deyin. Qarşınıza çıxdığı üçün özünüzü şanslı saydığınızı etiraf edin. Ona necə gözəl ürəyə sahib olması haqda danışın. Bu kimi ifadələr münasibətlərinizə müsbət təsir edəcək. Hətta buna qədər sizə deməkdən utandığı xoş sözləri deməsi də adiləşəcək.
5) Cəsarətli olun.
Əgər həyat yoldaşınızın səhvi varsa, ilk fürsətdə onu bağışlayın. Yox, əgər səhv sizindirsə, ondan üzr istəyin. Unutmayın ki, səhvini anlamaq və buna görə üzrxahlıq etmək insanın böyüklüyünü ortaya qoyur. Ən əsası da sizin bu cəsarətiniz qarşı tərəfin sizə daha çox güvənməsini şərtləndirəcək.
6) Günün necə keçdi?
Əgər günün sonunda həyat yoldaşınızla həmin günün necə keçməsi, hansı problemlərin yaranması, hansı xoş olayların yaşanması və s. bu kimi mövzularda söhbət etmir, onunla maraqlanmırsınızsa, bu sizin xoşbəxt evliliyin sorlərindən biri haqqında məlumatsız olduğunuzu ortaya qoyur.
7) Kənardakı problem kənarda qalsın
Sizin münasibətlərə dəxili olmayan mövzuları evinizin qapısından içəri buraxmayın. Yox, əgər həyat yoldaşınızla bölüşmək istəyirsinzsə, sizin evliliyinizə aidiyyəti olmayan problemlərlə bağlı söhbəti çox uzatmamaq məsləhətdir.
8) Qısqanclıq problemi
Zamanınızı, sevdiklərinizi, bir sözlə, hər şeyinizi həyat yoldaşınızla paylaşın. Amma bütün bunların fonunda qısqanc olmamağı da unutmayın. Əks halda xoşbəxt ailənin bütün sirlərini tapsanız belə, qısqanclıq həmin səadətə kölgə salacaq.
9) Həyat yoldaşınızın ailəsi önəmlidir
Həyat yoldaşınıızın anasını, atasını, bacısını və ya başqa hansısa yaxınını sevməyə borclu deyilsiniz, ancaq onlardan xoşunuz gəlməsə belə, sayğı duymağa məcbursunuz. Ən əsası da həya yoldaşınızın ailəsinə qarşı soyuq münasibətinizi kiminləsə bölüşməkdən qaçmalı, bunu heç kimə hiss etdirməməyə çalışmalısınız. Mənbə: gencaile.az
| ['xoşbəxt ailə', 'xoşbəxt ailənin sirləri', 'xoşbəxt evlilik', 'xoşbəxt eden amillər'] |
262 | https://kayzen.az/blog/maraqli-faktlar/25369/eyn%C5%9Fteynin-h%C9%99yat-yolda%C5%9F%C4%B1na-imzalatd%C4%B1%C4%9F%C4%B1-evlilik-m%C3%BCqavil%C9%99si.html | Eynşteynin həyat yoldaşına imzalatdığı evlilik müqaviləsi | gunelb | Maraqlı faktlar | 1 aprel 2020, 01:46 |
Atamdan niyə bu qədər nifrətlə danışmağımdan xəbəriniz yoxdu? Mən isə hər kəsin bildiyini zənn edirdim. Atam, 1914-cü ilin avqust ayında anamı, məni, qardaşımı Berlində tərk etdi. Hər şey o gündən sonra başladı.
Oxuduğunuz bu zəhərli cümlələr Albert Eynşteynin oğlu Eduard Eynşteynə aiddir. Ağıllı və tanınmış insanların şəxsi həyatı hər zaman hamıya maraqlı olub. Tarixdə iz qoymuş ən önəmli elm adamlarından biri olan Albert Eynşteynin şəxsi həyatı o qədər də uğurlu deyildi.
1919-cü ildə həyat yoldaşı Mileva Maric ilə ayrılma həddinə çatan Eynşteyn, uşaqlarına görə evliliyini xilas etmək qərarına gəldi. Buna görə də bir evlilik müqaviləsi hazırladı və həyat yoldaşına təklif etdi. Müqavilə və onun şərtləri:
A. Aşağıdakılardan cavabdeh olacaqsan:
1) Paltarlarımın təmiz və səliqəli olmağından;
2) Gündə 3 dəfə, otağımda normal qaydada yemək yediyimdən;
3) Yataq otağımla iş otağımın nizamlı olmağından, xüsusi ilə iş masamın heç kim tərəfindən istifadə edilməməsindən;
B. Məcbur olmaqdıqca mənimlə bütün əlaqəni kəsəcəksən. Xüsusi ilə də aşağıdakıları tələb etməyəcəksən:
1) Evdə səninlə birlikdə oturmağımı.
2) Səninlə çölə və ya səyahətə çıxmağımı.
C. Mənimlə münasibətində bunları bilməlisən.
1) Məndən fiziki yaxınlıq gözləməyəcək və heç bir şəkildə şikayət etməyəcəksən;
2) İstədiyim anda mənimlə danışmağı dayandıracaqsan;
3) İstədiyim anda yataq otağım və ya iş otağımdan şikayət etmədən çıxacaqsan;
D. Məni heç vaxt uşaqlarımın yanında öz sözlərin və hərəkətlərinlə alçaltmayacaqsan:
Mileva Maric bu şərtləri istəmədən olsa da qəbul edir. Ancaq evlilikləri artıq ən son həddə idi. Bir müddətdən sonra Maric uşaqlarını da götürərək Sürixə köçdü. Eyni il Albert Eynşteyn əmisi qızı Elsa Löwenthal ilə evlənir. Mileva isə bir də heç vaxt evlənmir.
| ['Eynşteyn', 'Eynşteynin xanımı Mileva Maric', 'Eynşteyndən evlənmə şərtləri'] |
263 | https://kayzen.az/blog/qadinlar/25351/amerika-kopiraytinq-bazar%C4%B1n%C4%B1-alt-%C3%BCst-ed%C9%99n-xan%C4%B1m.html | Amerika kopiraytinq bazarını alt-üst edən xanım | gunelb | Məşhur qadınlar | 25 mart 2020, 20:40 |
50-ci illərdə ABŞ-da saçını sarıya (blond) boyayan xanımlara qarşı fikirlər birmənalı deyildi. Bu xanımlar cəmiyyət tərəfindən bir növ yüngüləxlaqlı sayılırdılar.
Dövrün ən güclü saç boyası şirkətlərindən biri olan Clairol-da Kopirayter çalışan Shirley Polykoffun bu vəziyyətdən heç xoşu gəlmirdi. Onun fikirlərinə görə anadangəlmə blond olan şəxslərlə özünü sarı saçlarda gözəl hiss edən xanımlar arasında heçbir fərq yox idi. Bu yanaşma ilə üzərində bir neçə ay işləyib, 1956-cı ildə bu stereotipi kütlədə qıracaq 1 kampaniya ortaya çıxarır. O anadangəlmə blond olan bir neçə məsum üzlü, məsum görünüşlü xanımlar seçib, onları bu kampaniyanın üzü edir. Böyük bilbordlarda onların məsum şəkillərinin yanında belə bir mətn yazır: “Tərbiyəsizdirlər, yoxsa yox?” Bu mətnin altında daha xırda yazı ilə isə “Rənglər o qədər təbiidir ki, bunu ancaq onun saç ustası bilə bilər.” yazısını qeyd edir.
Bu kampaniyanı elan edib-etməməklə bağlı şirkət rəhbərliyi çox müzakirələr, mübahisələr aparır. Sonda Shirley istəyinə nail olur və bilbordlar yayımlanır.
Qısa müddət ərzində kampaniya böyük səs-səda doğurur. Hamı bu kampaniyanı, bu bilbordları müzakirə edir. Üzərində qızğın mübahisələr olur, həm yaxşı, həm pis rəylər, fikirlər söylənilir. Şirkət müştərilərdən həm çoxlu pozitiv, amma bir o qədər də neqativ məktublar alır. Kampaniyanın pozitiv və ya neqativ potensialını ölçmək çətinləşir. Rəhbərlik promo kampaniyanı davam etdirmək üçün çox düşünür, menecment səviyyəsində müzakirələr edir.Bu müzakirələr müştərilərin birindən gələn 1 məktub əsasında sonlanır:“Dəyərli Clairol komandası,
Blond rənglərlə bağlı etdiyiniz kampaniya çox təsir edicidir. Mən sevgilimlə 3 ildir ki, birlikdəyəm. Bu aksiyanızdan ilhamlanıb saçlarımı sarı rəngə boyamaq qərarına gəldim. Amma tərəddüd edirdim. Sonunda qərar verdim. Növbəti gün sevgilimlə görüşüm var idi. Çox həyəcanlı idim ki, necə reaksiya verər. Görüşdük. Yaxınlaşdı, dəyişikliyi görüb dayandı. Bir müddət üzümə, daha sonra saçlarıma baxdı. Donmuşdu. Heçnə demirdi. Sonda 1 cümlə dedi. “Möhtəşəm olmusan…”
2 həftə sonra evlənmə təklif etdi. Xoşbəxtliyimdə nə qədər rol oynadığınızı anlayırsınızmı? Siz də möhtəşəmsiniz…
Sevgilərlə,
Laura Hoffmann.”Bu məktub şirkət CEO-u üçün həlledici qərar olur. Reklam kampaniyası tam gücü ilə keçirilir və məhz bu aksiya Clairol şirkətinin saç boyası bazar payını 50%-ə çatdırmaqla (ümumi bazarı 10 dəfə böyütməklə), illik 200 milyon satış etdirir. Bu və digər aksiyalarla Shirley dünya şöhrəti qazanır, fərqli şirkətlərə rəhbər vəzifələrə çağırılır. Onlarla mükafat alır. Tarixin 100 ən güclü Marketoloqu siyahılarına düşür. Üzərindən uzun illər keçir. Birgün Kopiraytinq ilə bağlı tədbirlərdən birinə fəxri qonaq kimi dəvət alır.
Müxbirlərin suallarını cavablandırır. Onlardan biri soruşur: “Shirley xanım, heç karyeranızda bir kopirayter kimi yalan danışmısınızmı, müştərilərinizi aldatmısınızmı?”
Polykoff düşünür və cavab verir:
“Bəzən həyatda böyük arzular qururuq və inanırıq ki, bunun sonu möhtəşəm olacaq. Arzu nə qədər böyükdürsə, bu arzunun reallaşmasına qarşı olan baryerlər də bir o qədər böyük olur. Vaxtilə Clairolda çalışanda 1 arzum var idi. Amerikada kopiraytinq bazarını alt-üst etmək. Bunun üçün hətta Laura Hoffman da olmuşdum… Müəllif: Baba AğayevMənbə: 1lady.az
| ['Shirley Polykoff', 'kopiraytinq'] |
264 | https://kayzen.az/blog/ushaq_terbiyesi/25340/r%C9%99q%C9%99msal-u%C5%9Faqlar.html | Rəqəmsal uşaqlar | gunelb | Uşaq tərbiyəsi | 23 mart 2020, 15:15 |
Övladının təhsilinə ümidlə baxan valideynlərlə yanaşı, uşağının dərsə hazırlaşmadığından, kitab “üzü” açmadığından, saatlarla kompüterin qarşısında “itib-batdı”ğından şikayətlənən ata-analar günümüzün reallığıdır. Əlimizdə statistika olmasa da, hər halda ikincilər birincilərdən çoxdur. Əslində, bu, həmişə belə olub. Ancaq müasir texnologiyalar, internet, şəbəkə oyunları, rəqəmsal gerçəklik fonunda müasir uşaqların dərsdən yayınmaları daha qabarıq gözə dəyir. Belə olan halda yeni nəslin valideyni nə etsin? Övladını kompüterdən necə ayırsın? Onu kitaba, dərsə meyl salmağa necə məcbur etsin? Ötən əsrin ikinci yarısında gündəmə “baby boomer” deyilən bir ifadə gəldi. Amerikalılar tərəfindən yayılmışdı. 1940-50-ci illərdə doğulmuş nəslə deyilirdi. Hazırda bu nəsildən sağ qalanlar 70-80 yaşdadırlar. İkinci Dünya müharibəsi və onun fəsadları şəraitində dünyaya gəlmiş və tərbiyə olunmuşdular. Təbii ki, həyata baxışlarında müharibə amili rol oynamaya bilməzdi. Texnologiyadan uzaq bir dövrdə yetişən bu nəsil hər şeyi özü etməyə alışmışdı, çalışqan, qayğıkeş idi. Özləri, ailələri ilə yanaşı, valideynlərinə də baxırdılar. Valideynlərin çoxu buna ehtiyac da duyurdu: dünya müharibədən qurtulmuşdu.1960-70-ci illərdə dünyaya gələnlərə “X-nəsil” deyilir. Hazırda 50-60 yaşları var. Olduqca intizamlıdırlar, işlərində səbrlidirlər, karyera iyerarxiyasına inanırlar, işləməyi sevirlər, adətən bir iş yerləri olur. Əksər texnoloji ixtiralar — paltaryuyan və tozsoran maşınlardan tutmuş mobil telefonlar və kompüterlərə qədər hər yeniliklə tanışdırlar. Ancaq bu texnoloji ixtiralardan övladlarıtək yararlana bilmirlər. Onlardan geri qalırlar.
80-90-cı illərdə doğulanlara “Y-nəsil” deyilir. Siyasi tarixin keçid dövrünün yetirmələridirlər. Fərdi azadlıq aşiqidirlər, ailələrini şübhəsiz ki, sevirlər. Ancaq müstəqillikdən xoşları gəlir. Gözəl yaşamaq üçün çalışırlar. Bu səbəbdən idarə edən olmaq, şəxsi işləri və bizneslərini üçün “dəridən-qabıqdan” çıxırlar, tez-tez iş dəyişirlər, çünki ən yaxşısının axtarışındadırlar. Sosial medianın açdığı imkanlardan maksimum istifadə edirlər. Əslində, ən rəngarəng nəsildirlər. Zamandan bacarıqla istifadə edirlər, eyni gündə həm işləyə bilərlər, həm də əylənə.
2000-ci ildən sonra doğulanlara isə “Z-nəsil” deyilir. Bu gün ən böyüyünün 18 yaşı var. İnternet erasında doğulub boya-başa çatırlar. Bu səbəbdən öncəki nəslin sevdiyi oyuncaqlar onlar üçün primitivdir.
Yeri gəlmişkən, Qərbdə 40-50 yaşlı insanların 45%-nin uşaqlıq oyuncaqlarını saxladıqları, hətta əksəriyyətinin gecələr yatarkən belə sevimli qəhrəmanları ilə yatdıqlarını statistika da təsdiqləyir. “Z-nəsil” isə smartfonlar dövrünün yetirmələridir. Uşaqlıqdan internet istifadəçiləri olduqları üçün eyni anda 3-4 işlə maraqlana, icra edə bilirlər. Filmə baxa-baxa sosial şəbəkədən istifadə edirlər, söhbətləşdikdə paralel olaraq gözləri smartfonlarındadır. Fikirlərini tez-tez dəyişə bilərlər, fundamental elm sahələrinə maraqları azdır, çünki… Çünki hər şeyi internetdən alırlar. Beləliklə, mövzumuz “Z-nəsil”dir.
Məktəb
Bu nəslin nümayəndələri valideynlərində bəlkə də ən çox qorxu və həyəcan yaradanlardır. Axı niyə kitabları qadjetlər əvəzləyib? Onların internetdən asılılığı təhlükəlidirmi? Diqqət çatışmazlığı sindromu necə yaranır? Bütün bu sualların olduqca konkret cavabı var: onlar və biz ayrı-ayrı dünyalarda yaşayırıq. Onların kompüter dünyası var, biz isə hələ kitab oxuyuruq. Uşaq üzərində nəzarətin zəifləməsi, yaxud itirilməsi, intizam çatışmazlığı, münasibətlərdə anlaşılmazlıq hər zaman olub. İndi bu problemin daha mürəkkəb olmasının səbəbi bizlərin fərqli nəsillər olmağımız ilə yanaşı, həm də başqa-başqa kommunikativ sistemlərə mənsubluğumuzdur.
Bir sıra mütəxəssislər əmindirlər ki, yeni nəsli oxumağa məcbur etməyin heç bir faydası yoxdur, onsuz da oxumayacaqlar. Bəşəriyyət tarixində mütəmadi olaraq kommunikativ sistemlərin dəyişilməsi prosesi baş verir. Bu, təbiidir və biz hazırda yeni dəyişikliyin astanasındayıq. Sensor modallıq dəyişib: bizdən fərqli olaraq uşaqlar oxumurlar, baxırlar. Oxuyarkən biz təsəvvür edirik. Uşaqlar isə baxdıqlarından təsəvvürə ehtiyac yoxdur, hər şey görünür. Ona görə də onlar fərqli kommunikativ mədəniyyətə mənsubdurlar. “Harvard Business Review”in məlumatına görə, Toronto Kommunikasiya nəzəriyyəsi məktəbinin nümayəndələri hesab edirlər ki, kommunikativ texnologiyalar insanın mədəniyyət və mentalitetini müəyyən edir. Orta əsrlər insanı ilə Yeni dövr insanını onların dəyərləri, dünyaya baxışları fərqləndirir. Sosium necə formalaşırsa, bizim şüurumuz da ona uyğunlaşır, axı insan hər halda sosial canlıdır.
Biz tədricən təsəvvür dövrünü geridə qoyub tamaşaçı registrinə qədəm qoyuruq. Bunun üçün öyrənmək o qədər də vacib deyil. Ümumi qəbul edilmiş standartlar yoxa çıxır, məsələn, yaxşı uşaq hansı uşaqdır və ona nəyi öyrətmək lazımdır? Biliklər o qədər artıb, həcm o qədər böyükdür ki, hər şeyi yadda saxlamaq mümkün deyil. Rusiyalı psixoterapevt Anna Varqa hesab edir ki, belə bir reallıqda yalnız məktəblilərdə olan diqqət çatışmazlığı sindromu və hiperaktivlikdən şikayətlənmək düzgün deyil. Onun fikrincə, məktəblərdə də günah var: uşaqlara əxz edəcəkləri formada informasiya verə bilmədiklərinə görə.
Varqanın fikrincə, hələlik məktəb yeni nəslə, müasir uşağa və onun yaşayacağı cəmiyyət tipinin tələblərinə cavab verə bilmir. Problemin qaynağı da məhz budur. Məktəblərdə uşaqlara yenə əvvəlki həcmdə informasiya verilir, halbuki bu gün onları müxtəlif treklər vasitəsilə özlərinin bilik əldə etmələrinə yönəltmək daha düzgün olardı. Qabaqcıl təhsil ocaqları belə də edirlər: öyrənmək məcburiyyəti yoxdur, diskussiyalar, oyunlar, onlayn-təhsil vasitəsilə uşaqları hesabat və təqdimatlar hazırlamağa stimullaşdırırlar. “Diqqət çatışmazlığı sindromu müasir uşaqların yeni və köhnə nəsil arasındakı quyuya düşüb qalmalarının nəticəsidir”, — deyə A.Varqa düşünür.
Mütəxəssislərin fikrincə, uşaqları kompütersiz, yaxud smartfonsuz qoymaqla onları təhsilə yönəltmək cəhdləri əbəsdir. Gözlənilir ki, bu problem yeni nəsil müəllimlərin gələcəkləri an həllini tapacaq. Həmin müəllimlər uşaqları yeni reallıqların metodları ilə öyrədəcəklər. Yeri gəlmişkən, dünyanın bir sıra ölkələrində sosial şəbəkələr və internet vasitəsilə təhsil vermə praktikası həyata keçirilir və bu mövzuya qəzetimizdə toxunmuşuq. Belə demək mümkündürsə, indi biz bir keçid mərhələsini yaşayırıq.Hazırda uşaq onun dərketmə metodu və kommunikasiya formasına uyğun olmayan cəmiyyətdə yaşayır, həmin cəmiyyətin məktəbində oxuyur. Ona görə də valideynlər uşağa kömək etməlidirlər. Bəlkə elə bu səbəbdən müəllimlərin verdikləri ev tapşırıqları da sanki uşaqlara deyil, onların valideynlərinə ünvanlanıb.
İnternet
Günümüzdə uşaqların sosiallaşması prosesi internetdə baş verir. Əvvəlki nəsillər birbaşa ünsiyyət vasitəsilə sosiallaşırdılar. Bu gün uşaqların rəqəmsal dünyadan kənar ünsiyyəti tutaq ki, yay fəslində, tətildə, harasa səyahət edərkən baş verir. Yaxud uşaq komanda idman növləri ilə məşğuldursa. Böyüklər gələcəyə qorxu ilə baxırlar, ancaq bu o demək deyil ki, sabah həqiqətən təhlükəlidir.
Sadəcə, uşaqlar onlayn-ünsiyyəti sevirlər. Bizim onları anlamamağımız, yaxud qəbul etməməyimiz normaldır. Hesab edilir ki, onlar öz övladlarını bizim onları anladığımızdan yaxşı başa düşəcəklər.
Əvvəllər valideynlər uşaqları evə gec qayıdarkən ehtiyat edirdilər. İndi isə internetdə “qeyb” olduqlarına görə. Təbii ki, nəzarət bu və ya digər formada hər zaman olub, indi də ola bilər. Müxtəlif filtrlər qoymaqla, yaxud provayderlərlə vaxt məhdudiyyətinə dair anlaşma yolu ilə. Sadəcə reallıq qəbul edilməlidir: “Z-nəsil”i bizim kimi olmağa məcbur etmək əbəsdir.
Gəlin baş vermiş dəyişikliklərə qısa nəzər yetirək, heç də hər şey elə də qorxulu deyil. Əvvəllər analar uşaqları əylənsin deyə onların dostlarını, sinif yoldaşlarını evə dəvət edir, dadlı yeməklərə, şirniyyata qonaq edərdilər. Atalar isə tutaq ki, birlikdə velosiped sürmək, futbol oynamaq, yaxud futbola getməyi təklif edirdilər. İndi analar övladları ilə birlikdə internetdə, sosial şəbəkələrdəki səhifələrini tərtib edə, bəzəyə bilərlər. Atalar isə uşaqları ilə internet vasitəsilə son futbol yenilikləri ilə tanış ola, müzakirə edərlər. İstənilən halda valideyn övladın yanında olmalı, kömək etməli və anlamalıdır.
Bununla belə, məsələnin fərqli tərəfi də var — asılılıq! Varqa hesab edir ki, “əgər uşaq saatlarla kompüterdən ayrılmırsa, siz onun əlindən smartfonunu alanda ağlayır, isterikaya düşürsə, artıq söhbət asılılıqdan gedir. Bu halda peşəkar köməyə müraciət etmək lazımdır. Ancaq uşaq məktəbə gedir, dərslərinin öhdəsindən gəlirsə, onun kompüter arxasında oturmasından narahat olmağa dəyməz”. İnsandan fərqli olaraq internet uşaqların başına sığal çəkmir, ümidləndirmir, təsəlli vermir, sabaha inam bəxş etmir. Bütün bunları yenə də valideyn edir. Bu səbəbdən danlamaqdan çox məhz qayğı göstərmək lazımdır. Cəza və məqsəd
“Rəqəmsal uşaqlar”ın valideynləri nə etməlidirlər? Mütəxəssislər məsləhət görürlər ki, ilk növbədə öz ambisiyalarını arxa plana keçirməlidirlər. Mədəniyyət tipi dəyişib və bizim biliklər onlara lazım deyil. Ancaq biz emosional kömək göstərə bilərik. Beynin qabıqaltı sahələri qabığın özündən gec inkişaf edir. Ona görə də uşağın emosional davranışı valideyninkindən fərqlənmir. Yeri gəlmişkən, bizim bu xüsusiyyətimiz ibtidai insanda necədirsə, elə də qalır. Bu səbəbdən uşağın möhkəm psixi sağlamlığa ehtiyacı var. Bu ehtiyac isə adətən yüksək psixoterapevtik potensialı olan ailədə ödənir. Bu elə bir ailədir ki, üzvləri birlikdə, firavan vaxt keçirirlər, bir-birlərini dəstəkləyirlər. Hər bir uşaq üçün lazım olan emosional dəstək belə formalaşır.
Bu məqama təsadüfən toxunmadıq. Müasir uşaqlarda cəza qorxusu demək olar ki, yoxdur, yaxud aşağı səviyyədədir. Ona görə də olduqca vacibdir ki, uşaqla valideyn arasında emosional bağ formalaşsın. Əgər belə bir rabitə varsa, məntiqlə, uşağın ən çox qorxacağı həmin bu emosional bağın itirilməsi təhlükəsi ola bilər. Əsas təzyiq “rıçaq”ı da məhz bu olmalıdır.
Bu gün başlıca məqsəd uşağı məqsədə yönəltməkdir. Məsələn, elə ailələr var ki, heç bir ehtiyacları yoxdur. Ancaq valideynlər övladları da zəhmətkeş olsun deyə, motivasiya və uğura ehtiras məqsədilə onları inkişafetdirici diskomfort şəraitində böyüdürlər. Belə hallara xüsusilə Qərbdə tez-tez təsadüf edilir. Məsələn, Almaniyada məktəblilər yay tətillərində pul qazanmaqla məşğuldurlar. Supermarketlərdə, valideynlərinin şirkətlərində işləyir, kuryerlik edirlər, — dəxli yoxdur, valideyn imkanlıdır, ya kasıb. Məqsəd o vaxt peyda olur ki, nəyəsə ehtiyac yaranır.
Hazırda “Z”lər “Y”lərdən çoxdur. Bu o deməkdir ki, yeni nəsil amansız rəqabət şəraitində yaşayacaq. Ancaq yeni kommunikativ texnologiyalar bu rəqabəti bir az yumşaldır. Söhbət nədən gedir? Cəmiyyətə bizim dövrdə olduğu qədər ali təhsilli vətəndaşlar lazım olmayacaq. Artıq indidən dünyanın qlobal korporasiyaları işə götürərkən diploma ehtiyac duymurlar. “Gəl görək, nəyi bacarırsan” prinsipi önə keçib. İnternetdə isə hamı bərabərdir. Hər kəsin biznes qurmaq və pul qazanmaq imkanı var. Odur ki, təhsildə uğursuzluq oldu, narahat olmağa dəyməz, əsas odur uşağa ürəyincə olan sənəti, işi tapmağa kömək edək, qalanlarını o özü edəcək. Axı o, “rəqəmsal uşaq”dır! Mənbə: Azərbaycan Müəllimi qəzeti
| ['uşaqlar', 'uşaq tərbiyəsi', 'rəqəmsal uşaqlar', 'uşaq dünyası'] |
265 | https://kayzen.az/blog/musiqi/25338/doldur-piyal%C9%99mi-arazdan-m%C9%99nim.html | Doldur piyaləmi Arazdan mənim | gunelb | Musiqi | 23 mart 2020, 14:28 |
Yoxluğundan illər keçsə də, Rübabə Muradova bu gün də sevilir, yaddaşımızda yaşayır. Onun səsini, ifasını sevməyən tapılmaz. Səsini nə zaman eşitsək də yenidir, ruhumuzu oxşayır. Rübabə xanımın bir zamanlar ifa etdiyi mahnıları oxuyanlar da, el içində daha tez məşhurlaşır, daha tez tanınırlar. İnkaredilməz bir həqiqət var ki, ruhu mahnılarına sahib olan Rübabə xanım oxuyanda hisslərimiz, duyğularımız kövrəkləşir, gözəlləşir. Onu dinləyəndə hərdən mənə elə gəlir ki, cinayət etməyə hazırlaşan kəs də bu ecazkar səsin cazibəsi ilə pis niyyətindən əl çəkər. Bu arada çoxdan, lap çoxdan Rübabə xanım haqqında mənimlə xatirələrini bölüşən bir rəfiqəsini xatırladım.
Tahirə xanım deyirdi ki, “Rübabənin təkcə səsi deyil, qəlbi də gözəl idi. Mərd, ağayana hərəkətləri var idi. Məni Ərdəbildə qalan Mehrac adlı rəfiqəsinə bənzədirdi. Gecəmi gündüzə qatıb, Rübabə xanım üçün onun ruhuna uyğun ən gözəl şeirləri və mahnı sözlərini axtarıb tapırdım. Repertuarında olan mahnılarının əksəriyyətinin sözlərini mən seçmişdım. Onun halının, əhvalının izharı olan mahnıları”.
Qəbrimə Vətən torpağı səpin...Rübabə xanımın kiçik bacısı Tahirə Muradova isə müğənnini belə xatırlayırdı: “Son günlərini də mahnıyla yaşadı. Şəkər xəstəliyi Rübabədən sağlamlığını, görkəmini alsa da, sonacan səsinə dəyə bilmədi. Rəhmətlik atam deyərdi ki, “səs bizim uşaqlara verilən Allah vergisidir””.
Allahına qovuşmaq məqamında bacısı Tahirədən, Ərdəbilə yollar açılarsa, oradan qəbrinin üstünə torpaq gətirib səpməsini vəsiyyət edir. Tahirə Muradovaya isə bacısı rəhmətə gedəndən, bir neçə il sonra Ərdəbilə getmək nəsib olur. Sorağa-soraq, Rübabənin vetrdiyi nişanələrlə gedib ata-baba ocağını tapır. Şəhərdəki qohum- əqraba, dost-tanış biləndə ki, Sovetin vaxtında köcüb Şimali Azərbaycana getmiş Mirzə Xəlil İşraqinin qızı gəlib, hamısı pişvazına çıxır.
1946-cı ildə atası Mirzə Xəlil kişi ailəsi ilə birlikdə Arazı adlayıb keçəndə, üç övladı var idi—Rübabə, Firəngiz, bir də oğlu Ənvər. Rübabə böyük qızı idi. 18 yaşı təzəcə tamam olmuşdu. Zamanın elə qarışıq vaxtı idi ki, İranda günahsız adamları da siyasi məhbus damğası ilə asırdılar. Rübabənin könlünün-gözünün ovu olan, sevgilisinin də ömrü həmin dar ağaclarında bitmişdi. O vaxtdan gənc qızın qəlbi qubar etmişdi. Elmə, müsiqiyə, təhsilə böyük rəğbəti olan həkim atası Mirzə Xəlilin çaldığı tarın qəmli sədaları ilə oxuyardı, ürəyindəki həsrətinə layla çalardı. Irandan Arazı adlayan ailə əvvəlcə Salyanda sığınacaq tapmışdı. Mirzə Xəlil kişinin həyətində dərdlərini oxuyan gənc Rübabənin səsi tezliklə bütün Salyana yayılır. Ordan da xəbər gəlib Bakıya yetişir.
1953-cü ildə Bakıda Filarmoniyadakı konsertlərdə ilk mahnılarını oxuyan Rübabə, üç ildən sonra “Əməkdar artist” adını alır. Daha sonra Opera və Balet Teatrının səhnəsində ən məşhur opera əsərlərində baş rolları oxuyub, məharətlə ifa edən Rübabə xanıma az bir zamanda “Xalq artisti” adı da verilir.
Səhnə üçün yaranan RübabəÜzeyir Hacıbəyovun bütün operalarında baş rolun ifaçısı olmaq da Rübabə xanım üçün bir alın yazısı idi. Üzeyir Hacıbəyovun musiqisi Rübabəyə, Rübabə isə həmin müsiqilərə yaraşırdı: həm səsi, həm görkəmi, artistlik fakturası, həm də taleyi ilə.Operada ilk rolu da Leyli olmuşdu. 1956-cı ildə Rübabə xanım Opera və Balet Teatrında növbəti dəfə “Leyli və Məcnun” tamaşasında Leyli rolunda oynayarkən tamaşaya Hindistanın məşhur kino ulduzu Rac Kapur da baxır. Konsertdən sonra Rac Kapur Rübabə xanıma yaxınlaşıb heyrətlə deyir: “… Siz bütün tamaşa boyu ağladınız, lakin bircə dəfə də olsa, boğazınız qəhərlənmədi”.
Fars dilinin gözəl bilicisi olan Rac Kapur Rübabə xanımla bütün dialoqunu fars dilində edir. Və sonda təklif edir ki, onunla Hindistana gedib, “Leyli və Məcnun” filmində baş rola çəkilsin. Bir dəfə ayrılıq acısını görən Rübabə xanım bu təklifə razı olmur.Mərkəzi Komitəyə yazılan anonim məktublar....
Hər zamanın öz xəbisləri, naqisləri, paxılları olur. Müğənninin dayandığı sənət ucalığına həsəd çəkənlər, Rübabə Muradova haqqında Mərkəzi Komitəyə anonim məktublar yazarlarmış. Məktubları yoxlamağa gələnlər yazılanların əksi olaraq, Rübabə ilə dost olur, “Sağ ol, var ol, yaşa!” – deyərək ayrılarlarmış.
Leyli rolunun ifaçısının Leyliliyi
Leyli rolunun əvəzolunmaz ifaçısı Rübabə Muradovanın həyatdakı real Məcnunu isə deyirlər ki, mərhum sənətkar Qulu Əsgərov olub. Rübabənin sənətinə vurğun olan Qulu Əsgərovun ailəsi də, onun bu məhəbbətinə qarşı çıxa bilməyib...
Rübabə xanım şəxsi həyatını heç kimlə hesablaşmadan qurmuşdu. Azərbaycanda qurduğu iki nikahından iki qızı dünyaya gəlmişdi: Qəmər və Şahnaz. İrandan gələndə özü ilə gətirdiyi qızını isə Sovet hökuməti ondan alaraq, Cənubi Azərbaycandan gələn mühacirlərin uşaqları üçün tikilmiş Moskvadakı internat məktəbə verir. Verir deyəndə ki, mühacır uşaqları o zaman Moskva analarından alıb, öz nəzarətində saxlayırmış. Sonradan bu qızın adı heç yerdə xatırlanmır. Bütün bunlarla yanaşı, haqqında gəzən şaiyələrə Rubabə xanım məhəl qoymazdı. O söz-söhbətləri danışanların, şayiə yayanların səviyyəsinə enmirdi. Və bu dedi-qoduları mahnıları ilə cavablandırırdi:
Ay su gəlir arxa nə var,
Ay dolanır. Çarxa nə var.
Məndən öz yarım küsüb,
Heç bilmirəm xalxa nə var.Tale ona nakam məhəbbət və Vətən ayrılığı bəxş etmişdi. Bunu isə bacısı Tahirə xanım maraqlı bir hadisə ilə əlaqələndirirdi: “Hələ uşaq vaxtı ailəsi ilə birlikdə bir dəfə Ərdəbilin dağlarına istirahətə gedəndə, 7-8 yaşlı Rübabə dağın döşündə bitən bir çiçəyi dərir. Bu zaman nənəsi əlindəki gülə baxıb deyir: “Ay bala sən neylədin, bu çiçək 20-25 ildə bir dəfə açır. Adına Gümüş xəncər deyirlər. Onu dərən adamın əllərini üç ay yara basar, taleyi qisməti isə yarımaz”.Həqiqətən, bu hadisədən sonra balaca qızcığazın əlləri üç ay ərzində yara tökür. Taleyi isə qəmli mahnılar, nakam məhəbbətlər… Onu nakam məhəbbət şərqiçisi adlandırsam, yəqin ki, səhv etmərəm. Bəlkə elə buna görə də mahnısının birində oxuyurdu:
Eşqinə bağlı olandan bəri, Məcnun kimiyəm,
Elə sərgəşdəyəm, heç yerdə gümanım yoxdur...
Dünyasıını dəyişməzdən bir-iki il əvvəl bir konserti proqramı çəkilmişdi Azərbaycan Dövlət Televiziyası vasitəsilə. İndi o konsert Youtube-də ən çox baxılan linklərdəndir. Bənövşəyi rəngli libasında elə bil ki, xöşbəxtliyindən qanad açıb uçacaq. Onu heç bir lentində belə görməmişik. Çox şövqlə, xoşbəxt bir görkəmlə sevdiyim mahnılardan birini oxuyur:Ömrün payızında sevib-sevildim,
Elə bilirəm ki, ilk baharam mən.
Arxanca sürünən kölgənəm sənin,
Harda qərar tutsan orda varam mən.
Özün bir aləmsən, sözün bir aləm,
Sən olan könüldə nə kədər, nə qəm.
Sənsiz bu dünyanın ən bədbəxtiyəm,
Səninlə hər zaman baxtiyaram mən...
Əlbəttə səsi ilə taleyini oxuyan müğənnini başa düşməyənlər qınayırdılar. O, isə bu qınaqları belə cavablandırırdı:
Eşqin də qaxınc oldu mənim başıma, neylim,
Bu eşqin əlindən nə qədər tənə yedim mən.
Öz eşqini dustaq eliyən bəxtiyar olmaz,
Öz eşqimi, öz sevgimi dustaq elədim mən...”
Rübabəni başa düşmək üçün, onun təninə girib, onun çəkdiklərini çəkmək lazım idi.”- deyir bacısı Tahirə. Böyük sənət ilə çox vaxt ailə düz gəlmir. Ya sənəti, ya ailəni qurban verməlisən. Böyük sənətkarlar da ərkəsöyün uşaqları xatırladır. Şıltaqlıqları çox olur. Onlara yaratdıqlarına görə, bəzən şəxsi keyfiyyət və həyatlarına göz yumub, həmin sənətkarların sənətlərindən zövq almağı bacarmaq lazımdır. Rübabə Muradova bütün Müsəlman Şərqinin zövq dünyası idi.Xislətində bir az Lelylilik, bir az Şahsənəmlik, bir az da Xəyyamlıq olan ərdəbilli qızı Rübabə Muradova, dünyanın bütün naz-nemətini özünə rəva gördü. Ürəyi hökm edəni, ağlı istəyəni edirdi. Sanki Ərdəbildə gənc yaşlarında gördüyü hədələr, qorxular, “olmazlar” onda sonradan bütün çərçivələri sındırmaq adəti yaratmışdı. O, öz həyatını çərçivələrə salmadan yaşamağı bacardı. Təkcə onu sevənlərdən dönüklük, vəfasızlıq görəndə bunu bağışlamırdı:
Sındırmısan, ey gül, bu sınıq könlümə dəymə,
Viranə düzəlməz, necə abad eləsən də.”,
Xəyyam ruhlu Rübabənın könül rübabı
Muğamlarımızı, təsniflərimizi öz dərdinə qatıb, yanqılı-yanqılı oxuyan müğənni bu haqda kimsəyə şikayət etməsə də, danışmasa da, təkcə oxuyanda bu hisslərini gizlədə bilmirdi. Cünki, Rübabə ürəyi və beyninin vəhdəti ilə oxuyurdu. Yanqılı səsi elə bil ki, bü Ərdəbil gözəlinin tərcümanı idi. Bu səsdə nakam məhəbbətin, Araz həsrətinin, Vətən dərdinin ağrısı-acısı vardı...
Mən onsuz da məstəm, dəryadır qəmim,
Bir an ayrılmayır qəmdən aləmim.
Doldur piyaləmi Arazdan mənim,
Gəl keçirt dərindən-dayazdan məni.
Təbiət, gözəllik, məhəbbət dəlisi olan Rübabə Muradova Novxanı bağlarındakı dənizlə üzbəüz tikdirdiyi evini də Ərdəbildə qoyub gəldikləri evlərinə bənzətmişdi. “Eşqin pərvanəsi olan, qəm oduna tab gətirən” Rübabə, “xəstə bulbul kimi heç yerdə gümanım yoxdur”- deyib fəğan edirdi. Ən yaman günlərində də, ən yaxşı günlərində də ümidini sevgiyə bağlamışdı. Bu sevgisi və dərdləri müğənninin səsi ilə bəşəriləşir, böyüyürdü və bütün Azərbaycanın dərdi olurdu. Bütövləşmək, bir olmaq dərdi...Bütöv Azərbaycan sevgisi...
Müəllif: Aida EyvazlıMənbə: modern.az
| ['xalq artisti', 'Rübabə Muradova', 'Rubaba Muradova', 'xalq artisti Rubaba Muradova'] |
266 | https://kayzen.az/blog/politologiya/25337/koro%C4%9Flunu-erm%C9%99nil%C9%99rd%C9%99n-qoruyan,-ba%C4%9F%C4%B1rov-v%C9%99-beriyaya-sui-q%C9%99sd-ed%C9%99n-alim.html | Koroğlunu ermənilərdən qoruyan, Bağırov və Beriyaya sui-qəsd edən alim | gunelb | Tarix və politologiya | 23 mart 2020, 14:15 |
Vəli Xuluflu yeni əlifba islahatının əsas ideoloqlarından biri olub. Tanınmış folklorşünas alim cəmi 43 il ömür yaşamasına baxmayaraq, milli yaddaşın mühafizəsində dura bilib. Elə bu səbəbdən də bir çox təzyiqlərə, haqsızıqlara məruz qalıb və nəhayət, 1937-ci ilin qanlı repressiyasında qurban gedən aydınlardan biri olub.
1937-ci ilin apreli… Artıq növbə Vəli Xulufluya da çatıb. Çünki bir neçə ay bundan əvvəl həbs edilən və aramsız işgəncələrə məruz qalan başqa ziyalılar cismani əziyyətlərə dözməyərək, alim haqqında “həqiqətləri” söyləmişdilər. Xuluflunu həmkarı Hənəfi Zeynallı ilə də həbsxanada üzləşdirəcəkdilər… Və səbirsizliklə ölümünü arzulayan Hənəfi Zeynallı dostunun əleyhinə ifadə verəcəkdi. (Yalnız ona görə ki, çox arzuladığı güllələnməyə məruz qalaraq, canını cəllad əlindən qurtarsın). Yəni, vəziyyət bu dərəcədə ağır idi. Amma bu haqda az sonra.
1937-ci ilin yazıdır… Vəli Xuluflunun iki darotaqlı mənzilində DTK əməkdaşları axtarış aparırlar. Nə tapsalar yaxşıdı? – partiya bileti, pasport, Buxarin, Trotski, Zinovyevin şəkilləri, hərbi bilet, kitablar, dəftər və fotoşəkillər. Başqa heç nə!
Amma görün təkcə bunlardan istifadə edərək, folklorçuya nə cür ittihamlar irəli sürürlər: “1 dekabr 1934-cü ildə trotski-zinovyevçi terrorçu təşkilatının üzvü, Kirovun qətlində iştirak, 1934-37-ci illərdə partiya və hökumət rəhbərlərinə qarşı terrorda iştirak”. (Aslan Kənan, “XX əsrdə repressiyaya qurban gedənlər”)
Görün, öz işi ilə məşğul olan, zəif cüssəli folklorşünas onlar üçün nə dərəcədə təhlükəli şəxs imiş ki, onu iki rəhbərə – S.M.Kirov və Mir Cəfər Bağırova qarşı sui-qəsddə, terror cəhdində günahlandırırdılar.
Ona qarşı irəli sürülən 6 maddədən ən əsasları da elə bunlar idi.
Yox, hələ bu da tam deyildi. Onu sonradan Stalinin sağ əli olan Beriyaya qarşı sui-qəsd cəhdində də günahlandırdılar. Məhz bundan sonra Vəli Xuluflu həbs edildi. Amma gözləri zəif görən, fiziki baxımdan o qədər də hazırlıqlı olmayan Vəlinin dözümü işgəncə işlərini yerinə yetirən erməni leytenantları belə, heyrələndirirdi. Xuluflu başqa ziyalılardan fərqli olaraq, işgəncələrə 6 ay dözə bildi ki, bu da görünməmiş bir müddət idi. Amma hər şeyin də bir sonu var. İnsan orqanizmi məyyən həddə qədər nələrəsə dözə bilər. Artıq ağır durumda olan Vəli Xuluflu bundan sonra nəyinsə düzələcəyinə, səhhətinin yenidən bərpa olacağı inamından əl çəkərək, hər şeyi “etiraf edir”. Bəli, guya, o boyda Beriya, Kirov və Bağırova məhz sadə bir folklorçu sui-qəsd təşkil edib. Xuluflu həm də ona görə boynuna alırdı ki, bu maddə ilə təqsirləndirilən şəxsləri Sibirə göndərməyib, birbaşa güllələyirdilər. Özü də maksimum 15 dəqiqə çəkən məhkəmə proseslərindən sonra.
Amma bir detalı da vurğulamaq lazımdır: Vəli Xuluflu öz “günahlarını” etiraf etsə də, ondan Əli Nazim, Seyid Hüseyn və Ruhulla Axundovla bağlı böhtan dolu ifadələri almaq mümkün olmur. Məhz ondan sonra DTK-nın qanlı şöbələrinin birində inləyən növbəti qurban – Hənəfi Zeynallı Vəli Xuluflu ilə üzləşdirilir. Bu üzləşməni iki erməni qaniçən müstəntiq – Avanesyan və Qalstyan həyata keçirirdi. Hənəfi Zeynallı Vəli ilə görüşməzdən əvvəl müstəntiq onunla xeyli söhbət edir və bir növ tənqidçini həmin dialoqa “hazırlayır”.
Taleyin ironiyasına baxın ki, ömürlərini elmə qurban verən, iki vicdanlı alim bu iki qaniçən erməninin təzyiqləri səbəbindən üzləşməli olurlar:
“Müstəntiq: – Vətəndaş Vəli Xuluflu haqqında sizə nə məlumdur?
-Hənəfi Zeynallı: – Mənə məlumdur ki, Vəli Xuluflu millətçidir və əksinqilabın üzvüdür.
Müstəntiq Vəli Xulufluya: – Siz Hənəfi Zeynallının bu ifadəsini təsdiq edirsiz?
Vəli Xuluflu: – Doğrudan da mən əksinqilabçıyam. Amma əksinqilabi hərəkatın üzvü olmamışam”. (Aslan Kənan, yenə həmin kitabdan)
Daha sonra çox vacib bir detal barəsində söhbət açılır ki, sorğu-sual edən ermənilərin də dərdi o zaman yenidən təzələnir. Sən demə, onların Vəli Xulufluya bu qədər acıqlı olmağının həm də başqa səbəbi var imiş- “Koroğlu” dastanı…
Aranın qarışıb, məzhəbin itməsindən istifadə edən erməni “alimlər” “Koroğlu”nun məhz onlara aid olduğunu və onun erməni çarı Arşakın oğlu olduğunu iddia etmək istəyirdilər. Məhz o zaman bu iki alim qollarını çırmayaraq, dastanı ermənilərdən xilas edirlər. Ortaq türk dastanı olan “Koroğlu” H.Zeynallı və V.Xuluflu tərəfindən tarixi və etnoqrafik, folklorşünaslıq müstəvisində araşdırılır. Alimlərin gətirdiyi elmi dəlillər qarşısında susan ermənilər iddialarından əl çəkməli olurlar. Lakin bu xəbər artıq DTK-da işləyən ermənilərə çoxdan gedib çatmışdı. Odur ki, indi bu iki alimi bir-birinə qarşı qoyub onlara mənəvi işgəncə verməkdən həzz alırdılar. Amma Hənəfi Zeynallı son nəfəsində də olsa belə, “Koroğlu” adı gələn kimi yenidən erməni müstəniqlərə qarşı çıxır və bu işdə Vəli Xuluflaya kömək etdiyini deyir:
“Vəli Xuluflu danışırdı ki, erməni Kananyan “Koroğlu”nun onlara məxsus olduğunu və çar Arşakın oğlu olduğunu “sübut etmək” istəyir. Mən də cavab verdim ki, “Koroğlu” Azərbaycanın qəhrəmanıdır və onun erməni çarının oğlu olduğunu tanımaq belə, istəmir. Bu mühakimə milli zəminə keçdiyindən mən Xulufluya dedim ki, “Koroğlu” üzərində işlərimi davam etdirəcək və onun müstəqil Azərbaycanın milli qəhrımanı olduğunu göstərəcəyəm. Xuluflu mənimlə razılaşdı və dastanın tarixi hissəsini işləməkdə mənə kömək etdi”.
Bu da son… Erməni cəlladlarının yanında bu iki yarımcan alim onlara son zərbəni vurur. Daha sonra isə özləri qalib ədasıyla güllə qarşısına keçirlər.
1937-ci ilin 13 oktyabrında Xuluflu güllələnir. Daha sonra isə arvadı – univermaqda tikişçi işləyən Fatma xanım işdən qovulur. Evdə azyaşlı uşaqlarına verəcək çörəyin olmadığını görüb bütün əşyalarını satır. Amma bu da uzun çəkmir. Vəlini öldürməklə ürəyi soyumayan cəlladlar onun arvadını da “vətən xaininin həyat yoldaşı” ittihamı ilə 8 il müddətinə həbs edirlər.
Amma Fatma xanım dözür. Həbsdən çıxır, uşaqlarına qovuşur. Hətta 1956-ci ildə ərinin bəraət kağızını da özü alır və sevinir ki, onun, ümumlikdə bu xalqın övladları, nəvə-nəticələri “Koroğlu” dastanını alın açıqlığı ilə oxuya biləcəklər… Mənbə: azedu.az
| ['alim', 'Vəli Xuluflu', 'alim Vəli Xuluflu', 'Koroğlu dastanını ermənilərdən qoruyan alim'] |
267 | https://kayzen.az/blog/qadin/25335/m%C9%99n-d%C9%99mir-filan-deyil%C9%99m,-sad%C9%99c%C9%99-qad%C4%B1nam.html | Mən dəmir-filan deyiləm, sadəcə qadınam | gunelb | Qadın | 21 mart 2020, 00:27 |
Marqaret Tetçer, Hilda Roberts, Dəmir ledi, Böyük Britaniya tarixində ilk qadın baş nazir.
Bu adlar, statuslar…tək qadın. Mirvarini, göy rəngi, sadə və səliqəli geyimi sevən, “Mən dəmir deyiləm, qadınam” deyən, “Bir qadın istəsə, hər şey edə bilər” düşüncəsinə can verən qadın.
1925-ci il də Şimali İngiltərənin Qrantem şəhərində anadan olub.
Onun ailəsi varlı deyildi. Ailədəki uşaqlar atalarına baqqal dükanında kömək edirdilər. Marqaret lap uşaq yaşlarından əməyə alışmışdı. O, özü də təsəvvür etməzdi ki, belə yüksək hədəfə nail olacaq. Marqaret imkansıza nail oldu. Sadəcə kişilər idarə edirdi Böyük Britaniyanı. Amma, artıq Marqaret gəlmişdi. Oksford universitetində oxumuş, həmçinin fəal siyasətlə məşğul olmuşdur. 1959-cu ildə parlamentə üzv seçilir. 1975-ci ildə isə Mühafizəkarlar partiyasına rəhbərlik etməyə başlayır. 1979-cu ildə seçkilərdə qələbə qazanmış və 1990-cı ilə qədər Britaniya hökümətinə rəhbərlik edir. Onun bir ilki daha XIX əsrin əvvəllərindən bəri Britaniya tarixində hökumətə ən uzun müddət rəhbərlik edən şəxs olmasıdır. Ölkə tarixində 1827-ci ildən bəri belə bir göstəriciyə malik ikinci qadın adı yoxdur. Tetçer eyni zamanda, Avropanın ilk qadın baş naziri kimi də tarixə düşüb. O, 1979-cu ildən 1990-cı ilədək yüksək vəzifədə qalıb.2003-cü ildə dünyasını dəyişmiş həyat yoldaşı Denisdən sonra Marqaret on il yaşayır. Xəstəliyi səbəbindən “dəmir ledi” son zamanlar ictimaiyyət içərisinə çox az-az çıxırdı. Bir neçə dəfə infarkt keçirmiş M.Tetçer demensiyadan, yəni qocalıq dövrünün əqli zəifliyindən əziyyət çəkirdi. Britaniyanın yeganə qadın baş nazirinin ölümünə səbəb isə insult oldu.
Yuxarıda qeyd etdiklərim ilə yanaşı, mirvarini, kiçik çantaları, əlcəklər və şlyapayları çox sevirdi. Bu detallar mühafizəkar Marqaretin stilinə daxil olsa da, eyni zamanda ona müxtəliflik verirdi.
Son olaraq…
“İlk dəfə 19 yaşımdaykən o, məni Marqo çağırdı… Sonra biz ayrıldıq. O getdi. Getdiyi gündən heç kəsin məni o adla çağırmasına icazə vermədim. Niyə? Çünki mən xatirələrə qayıtmıram, sadəcə unuduram məni unudanları. 30 il sonra Mayamiyə səfərim zamanı camaatın içindən “Marqo” çağıran bir səs eşitdim. Qocalmış, əynində dilənçi günündə kürkü olan biri idi. O, idi. Marqo çağırırdı əvvəlki kimi. Heç nə demədim.
Oteldəki otağıma keçib ağladım. Və onda anladım ki, mən Dəmir-filan deyiləm, sadəcə qadınam!”
Müəllif: Hicran Əliyev
| ['Marqaret Tetçer', 'ilk qadın baş nazir', 'iş qadını', 'Marqaret Tetçer haqqında'] |
268 | https://kayzen.az/blog/qadin/25326/g%C3%BCcl%C3%BC-xan%C4%B1mlar%C4%B1n-ortaq-x%C3%BCsusiyy%C9%99ti.html | Güclü xanımların ortaq xüsusiyyəti | gunelb | Qadın | 17 mart 2020, 13:20 |
Hamımız onlarla rastlaşmışıq, addım atdıqları hər yerə işıq saçan, güclü xanımlar. Daxil olduqları hər məkanı öz enerjisi ilə isidən, öz dəsti xətti ilə seçilən, parlaq xaraketerli, güclü olduqları qədər də zərif xanımlar.Zahiri görünüş və fiziki gözəlliyin önəmi danılmaz olsa da, arzuolunan və güclü xarakterə sahib qadınları birləşdirən bir neçə ortaq cəhət də vardır. Budur, güclü qadınların 9 ortaq xüsusiyyəti:
Güclü xanımlar təbəssümün gücünə inanır
Maraqlıdır ki, müstəqil və güclü qadınlar həyatı çox da ciddiyə almır, onlar gülüşün gücünə inanır və incimək əvəzinə hər bir çətinlikdə pozitiv nəsə axtarır.
Onlar diqqət cəlb etməyə çalışmır, amma diqqət mərkəzində olur
Bəli, onlar hər zaman, olduqları hər yerdə insanların diqqətini özünə cəlb edir, əslində isə buna xüsusi can atmırlar. Əminliklə demək olar ki, onlar heç zaman diqqət dilənmir və əhəmiyyətsiz komplimentlərə zaman xərcləmirlər.
Həyatlarına görə özləri məsuliyyət daşıyır
Kimdənsə asılı olmağı sevmir, həyatları haqqında vacib qərarları özləri verir. Həmçinin öz səhvlərini etiraf etməyi bacarır, inkişaf etmək və qabağa getmək üçün ən müxtəlif situasiyalara uyğunlaşa bilirlər.
Həm emosional, həm də intellektual zəkaya sahibdirlər
Zəkanın imkanlarını genişləndirmək üçün sadəcə kitab oxumaq yetərli deyil və güclü xanım bundan agahdir. Onun həyata dair yaxşı cilalanmış bir yanaşması var, o, hər zaman sizi öz intellekti və emosiyaları idarəetmə bacarığı ilə heyrətləndirməyə qadirdir.
Nə istədiklərini yaxşı bilirlər
Güclü xanım öz ilham mənbəyini tapmış və onu inkişaf etdirmək üzərində əzmlə çalışır, bu onun sənəti, karyerası, hobbisi və ya inandığı digər bir şey ola bilər. Bu xanımlar öz “passion”larının arxasınca getməyi bacarır.
Qeyri adi dərəcədə ünsiyyət bacarıqlarına sahibdirlər
Güclü xanımların unikal ünsiyyət bacarıqları vardır. Onlar ilə söhbət emtək hər zaman insanlara zövq verər, bu söhbətlər məzmunlu, tutarlı və maraqıdır. Onlar həm də çox yaxşı dinləyicidirlər və konflikt həll etmə qabiliyyətinə sahibdirlər.
Onlar özünə-inam mücəssiməsidir
Dərin özünə-inam hissi bəlkə də güclü xanımların bir nömrəli xüsusiyyətləridir. Heç nə özünə-inam qədər bir xanımı daha cəlbedici göstərə bilməz, əsas odur ki, eqonun əsiri olmayasan.
Mənəvi cəhətdən güclüdürlər
Keçmişin hamar və ya kələkötür keçməsinə baxmayaraq, güclü xanımlar keçmişdə yaşananları bir təcrübə olaraq qəbul edib, ondan dərs almağı bacarırlar. Bu, isə onları indiki zamanda daha güclü birinə çevirir. Keçmişi dayanmadan vərəqləməkdənsə, onlar yaşadıqları andan zövq almağı bacarır.
Empatiya qurmağı bilirlər
Heç sübhəsiz ki, empatiya ən çox arzulanan xarekterik xüsusiyyətlərdən biridir. Yuxarıda sadalanan xüsusiyyətlərə baxsaq, empatiya hissinin güclü xanımlarda da üstün olması çox təbii görünür. Baxmayaraq ki, onlar çox zaman məsafələri qorumağa çalışır, gərək olduğunda ilk köməyi, məsləhəti və ya ağlaya biləcəyiniz çiyini sizə təqdim etməyə hazırdırlar.
| ['qadın', 'güclü qadınlar', 'xanımlar', 'güclü xanımlar', 'mənəvi cəhətdən güclü qadınlar', 'cəlb edici qadınlar'] |
269 | https://kayzen.az/blog/linqvistika/25325/daha-inaml%C4%B1-v%C9%99-inand%C4%B1r%C4%B1c%C4%B1-%C3%BCnsiyy%C9%99t-%C3%BC%C3%A7%C3%BCn-t%C3%B6vsiy%C9%99l%C9%99r.html | Daha inamlı və inandırıcı ünsiyyət üçün tövsiyələr | gunelb | Linqvistika və nitq | 17 mart 2020, 13:05 |
1. “Amma” əvəzinə “və” istifadə edin. Məsələn, “Siz bunu düz etmisiniz, amma…” əvəzinə “Siz bunu düz etmisiniz, və… “ deyin. Çünki “amma” özündən əvvəl deyilən hər şeyin üzərindən xətt çəkir.
2. “Buna baxmayaraq” əvəzinə “və” istifadə edin. Məsələn, “Mən sizin üçün bunun nə qədər çətin olduğunu bilirəm, buna baxmayaraq…” əvəzinə ““Mən sizin üçün bunun nə qədər çətin olduğunu bilirəm və …” deyin. Çünki “buna baxmayaraq” ifadəsi sizin həmsöhbətinizə açıq-aydın bildirir ki, onun hiss, arzu və gözləntiləri sizin heç vecinizə də deyil.
3. Kobud “yox” deməkdən çəkinin, çünki bu ifadə müəyyən intonasiyayla deyildiyində, həmsöhbətinizdə böyük neqativ təəssürat yarada bilər.
4. Öz lüğətinizdən “düzünü desəm” ifadəsini tamamilə çıxarın, çünki bu elə səslənir ki, sanki düzlük, həqiqəti söyləmək sizin üçün istisnadır.
5. “Artıq” sözününü “hələ” sözü əvəzinə işlədərək, baxış bucağınızı dəyişdirin. Məsələn, “Siz hələ də bitirməmisiniz?” əvəzinə “Siz artıq bitirmisiniz?” deyin ..
6. “Sadəcə” sözünü həmişəlik unudun və ya başqa sözlə əvəzləyin. Məsələn, “Mən sadəcə olaraq öz fikrimi deyirəm”, “Bu sadəcə bir ideyadır,” əvəzinə “ Bu mənim fikrimdir”; “ Bu mənim ideyamdır,” deməyiniz kifayətdir.
7. “Səhv” sözünü yığışdırın. Bunun əvəzinə dəqiqləşdirici sual verin və həmsöhbərinizə sizin də problemin həllində maraqlı olduğunuzu hiss etdirin. “Bu bizim gözlədiyimiz kimi olmadı. Gəlin problemi həll etmək yollarını düşünək və gələcəkdə bunun təkrarlanmasının qarşısını alaq,” demək “Sən səhv etdin. Bütün günahlar səndədir,” deməkdən qat-qat nəzakətli və faydalıdır.
8. Səmimi suallar verin. Verilən qısa “hə” “yox” cavablarıyla qane olmayın. Məsələn, “Sizə zəng etmək olar?” sualının əvəzinə “Mən sizə nə vaxt zəng edə bilərəm,” deməklə daha səmimi ünsiyyət qurmaq mümkündür.
9. “Əgər” sözünü “Bu andan etibarən” sözüylə əvəzləyin. Məsələn, “Əgər mən tövsiyələrə qulaq assaydım..,” əvəzinə “Bu andan etibarən, tövsiyələrə qulaq asacağam” deyin. Çünki birinci halda siz ancaq keçmiş üçün peşmançılıq hissi keçirir və heç bir şeyi dəyişmirsiniz. İkinci halda isə, bunu tamamilə dəyişir və fayda əldə etmək üçün hərəkətə keçmiş olursunuz.
10. “Etməliyəm” əvəzinə “Edəcəyəm”, “Etmək istəyirəm” deyin. “Mən ilk əvvəl bir az fikirləşməliyəm,” əvəzinə “Bir az fikirləşmək istəyərdim,” demək daha məqsədəuyğundur. Mənbə: 1lady.az
| ['kəlmə', 'kəlmələrin gücü', 'ünsiyyət', 'ünsiyyət mədəniyyəti', 'inandırıcı ünsiyyət üçün tövsiyələr'] |
270 | https://kayzen.az/blog/qadin/25323/planetin-%C9%99n-g%C3%B6z%C9%99l-qad%C4%B1n%C4%B1.html | Planetin ən gözəl qadını | gunelb | Qadın | 17 mart 2020, 12:39 |
O, 14 yaşından jurnalların üz qabığı üçün fotosessiyalarda iştirak edib. Kinoya çəkilməsi üçün kamera qarşısında durması da təxminən o illərə təsadüf edir. Onu qalmaqallı adlandırmaq olmaz. Ancaq uşaqlıqdan bəri bir sıra dəlisov hərəkətləri olub.Françeska Romana Rivelli çox da varlı olmayan ailədə doğulub. 10 yaşı olanda atası artıq yox idi. Anası üçün iki əkiz qızı böyütmək çox çətin idi. Hətta, yeməyə pul tapa bilmirdilər. Ailədə dəbli geyim haqqında isə ümumiyyətlə söhbət gedə bilməzdi. Françeska Romada doğulsa da, onun Estoniyada qohumları vardı. Anası Renata İlze Krauze əslən Baltik almanlarından idi. Onlar zamanında İtaliyaya köçmüşdülər. Françekanın 13 yaşı olanda artıq gözəgəlimli idi, qəşəng fiqurası vardı. Onun ağlına işləmək ideyası gələndə bədii məktəbə yollandı və model kimi fəaliyyətə başladı. Françeka rəssamların diqqətini çəkir, onları heyran edirdi. Qazancı pis deyildi. Başa düşürdü ki, gözəlliklə pul qazanmaq olur. Gənc qız daha cəsarətli addım atdı – jurnalların fotosessiyasında iştirak etməyə başladı. Düşünürdü ki, bu, anasından və oxuduğu məktəbdən gizli qala bilər. Ancaq belə olmadı. Françeskanın fotosu məktəb direktorunun və anasının əlinə düşdü. Qalmaqal qopdu. Anası onu döyməklə, direktor isə məktəbdən qovmaqla cəzalandırdı. Ancaq Françeska ailəni ağır vəziyyətdən xilas etmişdi. O hadisədən pərişan olmuş anasına və məktəb rəhbərliyinə: «Bəli, mən belə pul qazanıram! Oğurluq etmirəm ki...” deyə bildirəndə ona başa saldılar ki, vicdanla pul qazanmaq lazımdır, aldatmaqla yox. Nəhayət, direktor yumşaldı və qalmaqalı unutdu.Günlərin birində bacısı Klaudiya kino çəkilişləri üçün elan olunan sınaq haqqında məlumatı eşidib özünü sınamaq qərarına gəldi. O, Françeskanı da özü ilə apardı. Rejissor Klaudiyadan çox, diqqətini Françeskaya yönəltdi və ona «Ən gözəl həyat yoldaşı» filmində rol təklif etdi. Bu hadisə bacıların arasında mübahisə yaratmadı, hətta, Françeska məşhurlaşanda belə onların münasibətləri daha da istiləşdi. Rejissor Damiani gənc qıza təxəllüs də verir. Beləcə, 14 yaşlı aktrisanı dünya Ornella Muti adı ilə tanıdı. Karyerasının başlanğıcında Ornellaya aşağı büdcəli filmlərdə rol verirdilər. Rollarının əksəriyyəti də çılpaq qadın obrazları idi. Beləcə rejissorlar kişi auditoriyasının diqqətini kinoya çəkirdilər. 21 yaşında Ornellanın çəkildiyi «Axırıncı qadın» filmi „Sezar” mükafatına iddia edirdi. Aktrisanın filmdəki partnyoru Jerar Depardye idi. Film Ornellaya dünya şöhrəti gətirdi. Bundan sonra ona ciddi rollar təklif etməyə başladılar.
«Donna-Bambina» — qadın-uşaq
Ornella Muti ona sevgi təklifləri edən partnyorlarını seçməkdə çətinlik çəkirdi. Onun ilk macərası 18 yaşına təsadüf etdi. Düzdür, tərəfmüqabilinin adını gizlədirdi, çünki o, evli idi. Bioqrafları iddia edirlər ki, bu sirli aşiq prodüsser Xose de Kastro idi. Aktrisa ondan hamilə qaldı və qızı Naikenı doğdu. Qəribədir ki, qız da böyüyəndə anasının taleyini yaşadı. Erkən filmlərə çəkilməyə, açıq-saçıq foto-sessiyalarda iştirak etməyə başladı, erkən hamilə qaldı. Bu hadisədən sonra Ornella ilə qızı arasında münaqişə yarandı. Nəvəsi doğulandan sonra isə Muti qızı ilə barışdı.
Ornellanın «Ən gözəl həyat yoldaşı» filmindəki tərəfmüqabili Alessio Orano gənc qızla yaxından maraqlandı. Ornellanın şəxsi həyatı peşəkarlığı qədər hay-küylü idi. Alessio Ornellanı uşaqla qəbul edib onunla evləndi. Aktrisa bunu sonradan etiraf etdi. Alessio gözəl ata və həyat yoldaşı idi. Ancaq Ornellaya sakit və xoşbəxt ailə həyatı qismət olmadı. O, dalbadal filmlərə çəkilir, erotik rollardan imtina etmirdi. Uşaqlıq yaddaşındakı pul çatışmazlığı problemi onun üçün daim təzə idi. Qarşıda isə onu bütün İtaliyanın sevimlisi Adreano Çelentano ilə görüş gözləyirdi. Onun xətrinə Ornello növbəti ağılsızlığa yol verdi — qayğıkeş və sevimli ərindən ayrıldı. Bu cür düşünülməmiş hərəkətlərinə görə onu «Donna-Bambina»- qadın-uşaq adlandırırdılar. Muti və Çelentanonun «Dəlicəsinə aşiq» filmi böyük uğur qazandı. Aktyorlar arasındakı münasibət tamaşaçıları kinoteatra cəlb elədi. Ornellanın həmin filmdəki paltarı auksionda 18 min dollara satıldı. «İnadkarın ram edilməsi» filmi ekranlara çıxanda isə artıq aktrisanın şöhrəti ölkəsindən kənara yayılmışdı. Bu filmdən sonra Ornella dünya miqyaslı aktrisaya çevrildi. Həmçinin filmdən sonra onun Çelentano ilə macərası başladı. Ancaq Çelentano öz ailəsindən ayrılmaq niyyətində deyildi. Muti isə ona görə ailəsini dağıtdı…
Bir müddət sonra aktrisanın rejissor Mark Pereri ilə macərası başladı. «Triyestdən olan qız» filmindən sonra aktrisa rejissorun bir neçə filmində yaddaqalan obrazlar oynadı. Hər sevgi macərası Ornellaya maraqlı rollar və karyera bəxş edirdi. Ornella sanki göyün yeddinci qatında idi — bütün İtaliya onun filmlərini izləyirdi.
“Planetin ən gözəl qadını”
1994-cü ildə „Class” jurnalının oxucuları onu “Planetin ən gözəl qadını” adlandırdılar. Onda Ornellanın 39 yaşı var idi. 52 yaşı olanda o, məşhur jurnalların birinin üz qabığına çılpaq çəkilməklə yenidən pərəstişkarlarını heyrətə saldı. Pərəstişkarlarına karyerasına açıq-saçıq fotosessiyalarla başladığını xatırlatdı.
Ornella başqa ölkələrin rejissorlarından da dəvətlər alırdı. 80-ci illər onun yaradıcılığının ən pik nöqtəsi idi. Sovet-İtalyan layihəsi olan Qriqori Çuxrayın «Həyat gözəldir» filmi isə aktrisanı rus tamaşaçılarına sevdirdi. Filmdə Ornellanın tərəfmüqabilləri Canini, Regimanta Adamaytis, Yevgeni Lebedyev, Otar Koberidze idi. Ekran əsəri İtaliyada olduğu kimi, SSRİ-də də prakatda mühüm yer tutur.
Ornellanın ikinci əri Federiko Fakinetti aktrisanın adına külli miqdarda saxta çeklər yazaraq onun pullarından israfçılıqla istifadə edir. Məlum olur ki, eyni zamanda onun məşuqəsi də varmış. Andrea və Carolina adlı qızlarının olmasına baxmayaraq, aktrisa ondan ayrılır.
2008-ci ildə Ornella özündən 10 yaş kiçik olan plastik cərrah Stefan Pikkolo ilə rastlaşır. Bir çox bioqraflar iddia edirlər ki, Muti gözəlliyini qorumasına görə məhz ona minnətdardır. Ancaq Ornella müsahibələrində deyib ki, heç vaxt plastik cərrahların müdaxiləsindən istifadə etməyib. Öz bədən quruluşunu qoruyub saxlamaqda ona düzgün qidalanması, zərərli vərdişlərdən uzaq durması və müntəzəm idmanla məşğul olması kömək olub.
Aktrisa 10 il birgə yaşadıqdan sonra Stefanodan da ayrılır. İş adamı Fabrisio Kereli ilə macərası Ornella haqqında yeni söhbətlər üçün əsas olur. Fabrisio biznesini Rusiyaya daşıyandan sonra aktrisa da Sankt-Peterburqda görünür. 2010-cu ildə o, bu şəhərdə Rusiyanın baş naziri Vladimir Putinlə birlikdə xeyriyyə tədbirində görünür. Aktrisa öz vətənindəki tamaşalarını „səhhətinə” görə təxirə salır. Yalanın üstü açılanda isə müqavilə şərtlərini pozduğuna görə, İtalyan məhkəməsi aktrisanı 8 aylıq həbs cəzası və 800 avro dəyərində cərimə edir. Bir ildən sonra Apellyasiya Məhkəməsi cəzanı 6 aya, cəriməni isə 500 avroya endirir. Məhkəmə ilə problem yaşayan Muti üzünü Rusiyaya çevirir və yerli mətbuata verdiyi müsahibələrində italyan vətəndaşlığını Rusiya vətəndaşlığı ilə əvəzetmə arzusunu bildirir. Az sonra mətbuat aktrisanın Moskvada mülk aldığını müzakirəyə çıxarır. Adətən kiminsə “ulduz” statusu varsa, bu cür qanunpozmalara dövlətlər xeyirxahlıqla yanaşır. Məsələn, əvvəllər Fransa qanunları ilə problem yaşayan Jerar Depardye də Rusiya vətəndaşlığı almışdı.
2017-ci ilin yayında Ornella Muti Moskva Kino Festivalının münsiflər heyətinin üzvlərindən biri idi. 2018-ci ildə isə Mutinin Rusiyada iki teatr tamaşasına quruluş verməsi ilə bağlı da məlumatlar yayıldı.
Ornella Muti hazırda geniş mağazalar şəbəkəsinə malikdir. Onun satışa çıxardığı bəzək əşyaları İtaliya, Fransa, Latviya, Çexiya və Qazaxıstanın dizayn işlərində istifadə olunur. 65 yaşı tamam olan aktrisanın kino bioqrafiyasında 112 film yer alıb. O, Piter Qrinuey, Vudi Allen kimi rejissorların filmlərində çəkilib. Silvester Stallone, Alen Delon, Depardye kimi məşhur aktyorlarla tərəfmüqabil olub. Əfsanəvi Avropa və dünya aktyorları ilə eyni filmdə çəkilmələri aktrisanı 80-ci illərin seks-simvolu səviyyəsinə qaldıraraq onu Sofi Loren, Monika Belluççi, İzabella Rosselini və Klaudiya Kardinali ilə bir cərgəyə çıxarıb. „Xoşbəxtlik üçün daha nə lazımdır ki” deyə aktrisa həyatından məmnunluğunu gizlətmir: “Bir aktrisa və ya qadın üçün həyatda hansı gözəlliklər varsa hamısını yaşamışam...”
Tərcümə etdi: Təranə MəhərrəmovaMənbə: kaspi.az
| ['planetin en gözəl qadını', 'Françeska Romana Rivelli', 'Donna-Bambina', 'aktrisa Françeska Romana Rivelli', 'Ornella'] |
271 | https://kayzen.az/blog/infeksion-x%C9%99st%C9%99likl%C9%99r/25302/epidemiyalar.html | Epidemiyalar | gunelb | infeksion xəstəliklər | 14 mart 2020, 21:57 |
Dekabr ayında Çinin Uhan şəhərində ortaya çıxan koronavirus artıq dünyada 132 nəfərin həyatına son qoyub. Sürətlə yayılan bu epidemiya sətəlcəm xəstəliyinə səbəb olur və qısa zaman ərzində ölümlə nəticələnir.
Bəşəriyyət hər nə qədər inkişaf etsə də bəzən bu tip virusların qarşısında aciz qalırıq. Maraqlıdır, indiyədək kütləvi ölümə səbəb olan xəstəliklər hansılardır? Bu viruslar harada və necə müşahidə olunub?
İndiyədək qarşılaşanı və ağır nəticələrə səbəb olan epidemiyalar barədə araşdırmanı təqdim edirik:
Antoninus epidemiyası - Eramızın 165-180-ci ilində rast gəlinib. Roma İmperiyasında yaşayan şərq ekspedisiyalarından qayıdan əsgərlərin yaratdığı bir epidemiya xəstəliyi olan Antoninus vəbası gündə 2 min insanın ölümünə səbəb olan ilk məşhur vəba epidemiyasından biridir. Tədqiqatçılar xəstəliyin bir çiçək və ya qızılca olduğundan şübhələnsələr də, əsl səbəbi qeyri-müəyyən olaraq qalır. Bu epidemiya Roma İmperatorları Lusius Verus və Markus Aurelius Antoninusun ölümünə səbəb olmuş, imperiya ümumi əhalisinin 30 faizini itirmişdi.
Yustinian vəbası - İmperator Justinian 541-ci ildə Konstantinopolda taxtda oturarkən, Avropada başlayan bir epidemiya əvvəlcə Misirə, sonra Fələstinə, Suriyaya və Anadoluya çatdı. Yustinian, Konstantinopola bütün çıxışları bağlasa da, epidemiya şəhərə hərbi hissələr tərəfindən gətirilən materiallar arasında olan siçovullar vasitəsi ilə daxil olmuşdu. Siçanların tükləri arasında gizlənən bir millimetrdən az 'Xenopsylla' adlı bir böcək mədəsində 'Pasteurella pestie' adlı ölümcül vəba bakteriyasını daşıyırdı. Bu böcəklər uçaraq yaxınlıqdakı digər siçanların tükləri arasında yerləşərək qısa zaman ərzində çoxalmışdı. İnsan bədəninin istənilən nöqtəsinə ötürülərək vəba mikrobuna ötürülən böcəklər yoluxdurduğu insanların bir neçə gün ərzində ölməsinə səbəb olmuşdu. Bir həftə ərzində şəhərdə vəba sürətlə yayılaraq və kütləvi ölümə səbəb olmuşdu. Əvvəlcə gündə bir neçə yüz insan ölürdüsə, sonradan gündə 100 nəfərə yaxın insan həyatını itirdi. Xəstəlik zaman keçdikcə öz-özünə yox oldu, ancaq dövrün ən sıx yaşadığı şəhərlərdən biri olan Konstantinopol əhalisinin 40 faizini itirdi. Epidemiya işçi qüvvəsi və əsgər sayının azalmasına səbəb oldu və Bizansın zəifləməsinə ilə nəticələndi. Bu da Avropa tarixini köklü şəkildə dəyişdirən inkişaflara səbəb oldu.Qara vəba - 1346-cı il ilə 1353-cü il arasında yayılan Qara vəba epidemiyasının 75 il ərzində 200 milyona yaxın insanın ölümünə səbəb olduğu deyilir. Dəqiq sayları bilmək mümkün olmasa da, bu illərdə xəstəlik üzündən Avropa əhalisinin 30 ilə 60 faiz azaldığı bildirilir.Amerikalı hindular arasında yayılan suçiçəyi - XV əsrdə Amerika qitəsindəki yerli insanlarla təmasa girən avropalı kəşfiyyatçılar burada yaşayan insanlara özləri ilə birlikdə gətirdikləri virusları yoluxdurdular. “Chickenpox” adlı virus Avropanın üçdə bir hissəsini öldürmüşdü. İmmunitetləri avropalılar kimi inkişaf etməmiş və dərmanları çatışmazlığı olan Amerikalılar üçün heç bir şans yox idi. Milyonlarla insan, yerli əhalinin 90 faizi o dövrdə bu virus nəticəsində öldü öldü. Bu vəziyyət avropalıların Amerika qitəsini müstəmləkə etməsini çox asanlaşdırdı.
Kokoliztli epidemiyası - Meksikada formalaşan bu epidemiya 1520-ci il ilə 1576-cı il arasında təxminən 15 milyon insanın ölümünə səbəb oldu. Xəstəliyə səbəb olan virusun balıqlarda tapılan “salmonella” bakteriyasından qaynaqlandığı düşünülür.
Yeddi fərqli vəba epidemiyası - Sivilizasiya tariximizdə yeddi əsas vəba epidemiyası olub, lakin bunlardan ən ölümcülü 1852-ci il ilə 1860-cı il arasında olub. Virusun əsas səbəbi içməli suyun çirklənməsi idi, ancaq üçüncü dəfə epidemiya yayılana qədər səbəb başa düşülməyib. Uzun müddət insan nəcisi və tullantıları içmə və yemək üçün istifadə olunan su mənbələrinə də tökülüb. Bunun böyük bir fəlakətə çevrildiyi yer o dövrdə Hindistan idi. 2011-ci ildə edilən bir araşdırmaya görə, bu gün də dünyanın çirkli çaylarından biri olan Qanq çayının suyunun 100 mililitrində 1,1 milyard nəcisli bakteriya var. Bu nisbət, yuyuna biləcəyiniz ən pis sudan 500 min dəfə daha çox çirklidir. Hindular bu çayda çimməyin müqəddəs olduğuna inanaraq gündəlik işlərində çay suyundan maksimum istifadə edirlər. Bu səbəbdən, vəba epidemiyası bu bölgədə geniş yayılmış bir xəstəlik növüdür.
Üçüncü vəba xəstəliyi - 1855-ci il ilə 1859-cu il arasında Çində başlayan və dünyaya yayılan virus təkcə Çin və Hindistanda 12 milyon insanın ölümünə səbəb olub. Bu epidemiya Yustinian və Avropanın Qara vəbasından sonra “Üçüncü vəba” adlandırılıb. Təsirləri bir əsr davam edən epidemiya Amerikanın qitəsinə Uzaq Şərqdən siçanlarla keçib. Əvvəlki epidemiyalardan fərqli olaraq, tibb elmi bu xəstəliyin öyrənilməsinə və müalicəvi dərmanların hazırlanmasına imkan verib.
Birinci Dünya Müharibəsi zamanı yatalaq xəstəliyi -1914-1918-ci illər arasında “Typhus” bakteriyasını daşıyan bitlərin yaratdığı epidemiya müharibənin yaratdığı daha bir dəhşət idi. Avropa və Asiyada bu virus səbəbindən 25 milyon insan xəstələndi və xüsusilə Sovet İttifaqı ölkələrində təxminən 3 milyon insan öldü. Qərb ölkələri epidemiyanın nədən qaynaqlandığını başa düşdülər və bitlərdən xilas olmaq üçün tədbirlər görüldü. Şərq ölkələri virusa qarşı daha gec tədbir gördülər və buna görə dünyanın bu hissəsində daha çox insan öldü.
1918-ci il İspan Qripi pandemiyası - Birinci Dünya Müharibəsindən sonrakı illərdə 500 milyon insan tərəfindən yoluxmuş “H1N1” qrip virusu dünyada yüksək tempraturla müşahidə edilməklə 50-100 milyon arasında sağlam insanın ölümünə səbəb oldu. Bu rəqəm birinci və İkinci Dünya Müharibələrində ölənlərin ümumi sayından dəfələrlə çoxdur. Virusu digərlərindən fərqləndirən şey, daxil olduğu bədənin immunitet sistemi nə qədər güclü olsa, atəş daha yüksək olardı. İspan qripi tarixin ən böyük fəlakətlərindən biri olaraq qeyd edilib.
1957-ci il Asiya qripi pandemiyası - Çində başlayan virusunun ördəklərdə formalaşaraq insana keçən bir xəstəlik olduğu düşünülür. Asiya qripi adlanan xəstəlik təxminən 4 milyon insanın həyatına son qoyub. Elə eyni vaksinlə epidemiyanın qarşısı alındı. Bir ildə virus səbəbi ilə 40 milyon insan peyvənd edilib. Asiya qripi kütləvi peyvəndin əhəmiyyətini və təsirini göstərən ən vacib nümunələrdən birinə çevrildi.
QİÇS virusu - 20-ci əsrin ortalarında, meymunlardan insanlara keçdiyi ehtimal olunan bu virusa ilk dəfə 1959-cu ildə Konqoda rast gəlinib. Ancaq onun diaqnozu və adı yalnız 1980-ci illərdə elan edildi. Son 30 ildə 36 milyon insanın həyatına son qoyan virusun müalicəsi üçün hələ bir həll yolu yoxdur. Xəstəliyə yoluxduqdan sonra ehtiyat tədbirləri görmək və ömür boyu dərman müalicəsi tətbiq etmək lazımdır. Mənbə: azedu.az
| ['Epidemiyalar', 'QİÇS virusu', 'Asiya qripi pandemiyası', 'İspan qripi pandemiyası', 'yatalaq xəstəliyi', 'üçüncü vəba xəstəliyi', 'yeddi fərqli vəba epidemiyası', 'antoninus epidemiyası', 'yustinian vəbası'] |
272 | https://kayzen.az/blog/linqvistika/25295/sizc%C9%99-loqoped%C9%99-n%C9%99-zaman-m%C3%BCraci%C9%99t-etm%C9%99k-laz%C4%B1md%C4%B1r.html | Sizcə loqopedə nə zaman müraciət etmək lazımdır? | gunelb | Linqvistika və nitq | 14 mart 2020, 20:53 |
1-ci ayın axırında uşaq yeməkdən əvvəl heç vaxt qışqırmır.
4-cü ayın axırında körpə onunla danışanda heç qımıldanmır və gülmür.5-ci ayın axırında körpə adamları axtarmır, musiqiyə qulaq asmır.
7-ci ayda yaxınlarının səsini tanımır, tələffüzə düzgün reaksiya vermir, musiqili oyuncaqlara üstünlük vermir. Uşağı müraciət edəndə, hətta onu adı ilə çağıranda reaksiya vermir, lakin başqa çox sakit səsləri eşidir.
9-cu ayın axırında körpənin qığıltısı yoxdursa və o böyüklərin ardınca müxtəlif səsləri ve hecaları təkrarlaya bilmirsə, danışanın intonasiyasını (tələffüz) yamsılamaq istəmirsə.
10-cu ayın axırında körpə etiraz əlaməti olaraq başını tərpətmirsə və yaxud sağollaşmaq üçün əlini yelləmirsə.
1 yaşında körpə bir söz də deyə bilmir, sadə bir xahişi “məsələn gətir, göstər” yerinə yetirə bilmirsə.
1 yaş 4 aylığında o, sərbəst olaraq Məsələn: “ana” və “ata” sözünü deyə bilmirsə.
2 yaşında körpə böyüklərin ona başa saldıqları bədən hissələrini göstərə bilmir, çətin bir xahişi, məs: “Get mətbəxə və fincanı gətir” yerinə yetirə bilmir. Yaxınlarını şəkillərdə tanıya bilmirsə.
2 yaş yarımda “Böyük və kiçik” sözlər arasında fərqi başa düşmür.
3 yaşında qısa şerləri, hekayələri, nağılları başa düşmür, onları danışmağa çalışmır, ən uzun xətti gostərə bilmir, onun adı və soyadı necədir sualına cavab verə bilmir, sözlərin qarşısında artıq səslərdən (a, i) istifadə edirsə.
4 yaşında çiçəklərin adını bilmir, uzun nağıllara qulaq asmır, bir şer də olsun danışa bilmir.
5 yaşında nitqi ətrafdakılar üçün anlaşılmaz və başa düşülməzdir.
6 yaşında ötən günün hadisələrini, baxdığı cizgi filmini, oxuduğu hekayəni danışa bilmirsə.
Əziz valideynlər: yuxarıda göstərilən parametrlərdən bir və ya bir neçəsini uşağınızda müşahidə etmisinizsə, loqopedə müraciət etməniz vacibdir. Vaxtında həll olunan problem gələcək fəsadların qarşısın alır. Mənbə: geleceknesil.az
| ['loqoped', 'nitq', 'nitq geriliyi', 'uşaqlarda nitq', 'dil açmaq'] |
273 | https://kayzen.az/blog/TAvA/25289/s%C9%99n%C9%99t-zirv%C9%99sinin-fatehi,-s%C3%BCrg%C3%BCn-h%C9%99yat%C4%B1,-h%C9%99mkar-x%C9%99yan%C9%99ti.html | Sənət zirvəsinin fatehi, sürgün həyatı, həmkar xəyanəti.. | gunelb | Tanınmış aktyorlar və aktrisalar | 13 mart 2020, 00:55 |
Müasir sənətsevərlər onu köhnə videofilm kadrlarından xatırlayırlar. Üzündəki baməzə ifadəsi ilə tamaşaçılara bir anlıq təbəssüm hissi bəxş edən bu insan Azərbaycan milli teatr sənətinin məhək daşlarından biri olub. Söhbət yaratdığı obrazları iləsənətin zirvəsinə ucalmış görkəmli aktyor Mirzağa Əliyevdən gedir.
O, 1883-cü ilin yaz günlərinin birində Abşeronun cənubundakı Hövsan kəndində kasıb Əli kişinin ailəsində dünyaya göz açıb. İlk təhsilini mədrəsədə (1892) və rus-tatar məktəbində (1895) aldıqdan sonra sənədlərini peşə məktəbinə versə də, maddi sıxıntılar səbəbilə təhsilini davam etdirə bilməyib.
Milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin toxuculuq fabrikində usta köməkçisi olan Mirzağa Əliyevin qəlbində sonralar o zamanın təbiri ilə desək, “oyunçuluq” (aktyorluq) sənətinə böyük meyl və həvəs yaranır. Aktyor Murad Muradovla tanışlıq onu müsəlman həvəskar teatr truppasına gətirir. Teatr səhnəsi ilə ilk görüş doktor Nəriman Nərimanovun “Dilin bəlası” tamaşasında gerçəkləşir. Daha sonra böyük dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsində Şahmar bəy rolunu ifa edən gənc Mirzağa Əliyev tamaşadakı çıxışı ilə dövrün bir çox teatr xadimlərinin diqqətini cəlb edir.
Keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, xüsusən Bakıda bir-birinin ardınca müxtəlif müsəlman həvəskar teatr truppaları yaradılırdı. Belə truppalardan biri olan “Həmiyyət”i isə bu sənətə yenicə qədəm basmış gənc Mirzağa Əliyev yaratmışdı. Qısa müddətli fəaliyyətinə baxmayaraq, Qaraşəhər, Bayıl və Sabunçu kimi fəhlə qəsəbələrində böyük maraqla qarşılanan truppanın tamaşalarında baş rolları elə özü ifa edirdi. Ümumiyyətlə, M.Əliyevin aktyorluq istedadı bir çox truppa rəhbərləri tərəfindən bəyənilir və qoyulan tamaşalarda iştirak etmək üçün dəvət edilirdi. O, bir çox görkəmli səhnə ustaları ilə bərabər Tiflis, İrəvan, Naxçıvan, Gəncə, Batum, Həştərxan, eləcə də İranın Tehran, Təbriz, Rəşt və Ənzəli şəhərlərində qastrol səfərlərində olmuş, çıxışı ilə yerli tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdı.
Oynadığı tamaşaların böyük əksəriyyətində komik rolların əvəzolunmaz ifaçısı olan usta sənətkar yaradıcılığında həmişə dramatizmdən çox komedizmə üstünlük veriridi. Buna səbəb xalqın şüurunda kök salmış cəhalət və mövhumat qorxusu və eləcə də yaşadığı dövrün ictimai-siyasi mühitindən törəyən naqisliklər idi. Görkəmli sənətkarı hər zaman narahat edən bu neqativ xüsuslar onun yaratdığı komik obrazların əsas vəsaitinə çevrilirdi. Bütün çıxışlarında satiranın “öldürücü gülüş” silahından qorxmadan, çəkinmədən istifadə edən istedadlı səhnə ustasının başı az bəlalar çəkməmişdi. Sürgün həyatı, həmkar xəyanəti və sairə...
1918-ci ildə Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin elan edilməsindən sonra bütün sahələrdə olduğu kimi, teatrda da islahatlar aparılmağa başlandı. 1919-cu ildə Bakıda fəaliyyət göstərən bütün teatr truppaları birləşdirilərək, Türk Hökümət Teatrı yaradıldı. Həmin ilin oktyabr ayının 24-də görkəmli ictimai-siyasi xadim İsabəy Aşurbəyovun qələmə aldığı “Azərbay və Can” pyesinin tamaşası ilə teatrın açılışı bayram edildi. Teatrın yaradıcı heyəti olduqca zənginliyi ilə seçilirdi. Bu zənginlikdə Mirzağa Əliyevin özünəməxsus yeri var idi. Azərbaycan sovetləşəndən sonra 1921-ci ilin noyabrında hökümət tərəfindən Bakı Türk Azad Tənqid-Təbliğ Teatrının yaradılması qərara alınır. Direktor təyin olunan Hacağa Abbasov yaxın sənət dostu Mirzağa Əliyev ilə birgə yaratdıqları bu teatra Əzizə Məmmədova, Sidqi Ruhulla, Əhməd Qəmərlinski, Mirmahmud Kazımovski, Məmmədəli Vəlixanli, Ələkbər Süheyli kimi istedadlı səhnə ustalarını cəlb etmişdilər. Xalq arasında “Hacımirz” və ya “Hacımirzə teatrı” deyilən bu kollektiv bir çox uğurlu tamaşalara imza atmışdı. Bu tamaşalardan biri də Ələkbər Süheylinin rejissorluğu ilə səhnələşdirilmiş Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” tamaşası idi. Teatrsevərlər tərəfindən bəyənilmiş tamaşada İskəndər rolunda M.Əliyev, Şeyx Nəsrullah rolunda isə H.Abbasov iştirak etmişdilər.
1924-cü ildə yenidən doğma teatrına – bugünkü adı ilə Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrına qayıdan istedadlı səhnə ustası ömrünün sonunadək bu sənət məbədində yüzdən çox obraza həyat verib.
Mirzağa Əliyevin yaratdığı Kəblə Qubad, Soltan bəy, Vəzir, Məşədi İbad (“Ər və arvad”, “Arşın mal alan”, “Şah Abbas və Xurşid Banu”, ”O olmasın, bu olsun” – Ü.Hacıbəyov), Atakişi, Mirzə Səməndər, Əmiraslan bəy Salamov, Əmirqulu, Oddamdı, Balaxan (“Sevil”, “Almaz”, “1905-ci ildə”, “Yaşar”, “Od gəlini” və “Aydın” – C.Cabbarlı) İskəndər (“Ölülər” – C.Məmmədquluzadə), Osip (“Müfəttiş” – N.Qoqol), Hacı Qara (“Hacı Qara” – M.F.Axundov), Skapen (“Skapenin kələkləri” – Y.V.Molyer), Kərimov, Bərbərzadə (“Toy”, “Xoşbəxtlər” – S.Rəhman), Hacı Salman (“Dumanlı Təbriz” – M.S.Ordubadi), Ser Tobi (“On ikinci gecə” – V.Şekspir), Qraf Almavno (“Fiqaronun toyu” – P.Bomarşe), Poqanel (“Kapitan Qrantın uşaqları” – J.Vern), Həmzə bəy, Mirzə Qoşunəli (“Köhnə dudman”, “Bəxtsiz cavan” – Ə.Haqverdiyev), Orduxan bəy, Güloğlan (“Əlli yaşında cavan”, “Aşıq Qərib” – Z.Hacıbəyov) rolları Azərbaycan milli teatr sənətinin ən parlaq səhifələrindəndir.
İlk film çəkilişinə 1916-cı ildə dəvət alan Mirzağa Əliyev rus kinorejissoru Boris Svetlovun Azərbaycanda 30-a yaxın kino işindən biri olan “Arşın mal alan”da Süleyman bəy rolunu canlandırıb. Filmin ssenarisi Üzeyir bəy tərəfindən hazırlanmışdı. Filmdə Hüseynqulu Sarabski (Əsgər), Əhməd Ağdamski (Gülçöhrə), Ələkbər Hüseynzadə (Soltan bəy), Yunis Nərimanov (Cahan xala) və Hənəfi Telequlov (Vəli) kimi tanınmış aktyorlar çəkilib.
Azərbaycanda sovetləşmənin ilk illərində görkəmli teatr və kino xadimi Abbas Mirzə Şərifzadənin quruluşçu rejissorluğu ilə ərsəyə gəlmiş “Bismillah”(1925) və “Hacı Qara”(1928) filmlərində Molla Mirzə Əbdürrəhim və Hacı Qara rollarını, eləcə də 1945-ci ildə ikinci dəfə film həyatı yaşayan Dahi Üzeyirin məşhur “Arşın mal alan” musiqili operettasında (rejissorlar Rza Təhmasib və Nikolay Leşenko) Məşədi İbad rolunu canlandıran Mirzağa Əliyev adını kino sənəti tarixinə əbədi olaraq yazdırıb.
Azərbaycanda musiqili komediya janrının banisi olan Mirzağa Əliyevin yaradıcılığı çoxşaxəli idi. Teatr səhnəsində olduğu kimi, kino meydanlarında da yaddaqalan obrazlar yaratmağı bacarmış görkəmli aktyor eyni zamanda dramaturgiya janrında da qələmini sınamışdı. O, “Qısqanclıq”, “Məşədi evlənir”, “Mollaxana”, “Necə qan ağlamasın?”, “Orada elə, burada belə” adlı bir pərdəli pyeslərin müəllifidir.
Yaradıcılığının əsasını realizm, təbii kolorit, emosional cazibədarlıq kimi keyfiyyətlər təşkil edən görkəmli aktyor Mirzağa Əliyev dəfələrlə dövlət tərəfindən yüksək mükafatlarla təltif olunub. 1926-cı ildə Azərbaycan SSR əməkdar, 1933-cü ildə xalq, 1949-cu ildə isə SSRİ xalq artisti fəxri adları ilə təltif olunan görkəmli səhnə ustası iki dəfə (1942,1948) dövlət mükafatına layıq görülmüş və bir çox orden və medallarla təltif edilmişdir.
1954-cü ildə Bakıda vəfat etmiş qocaman səhnə ustasının həyat və yaradıcılığına aid sənədlər ölümündən 19 il sonra (1973-cü ildə) Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə təhvil verilib. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Respublika Əlyazmaları Fondundan (indiki AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu) qəbul edilmiş sənədlər elmi-texniki cəhətdən yenidən işlənmiş, yeni siyahısı tərtib edilərək 518 nömrəli arxiv fondunda toplanıb.
Qəbul olunmuş materiallar arasında Mirzağa Əliyevin oynadığı rolların mətnləri, radio montajları, qələmə aldığı pyeslərin əlyazmaları, bioqrafik və digər sənədlər yer almaqdadır. Mühafizə olunan əlyazmalarının çox hissəsi ərəb əlifbasındadır.
Azərbaycanın görkəmli teatr və kino xadimi, xalq artisti, dövlət mükafatı laureatı Mirzağa Əli oğlu Əliyev Azərbaycanda realist aktyorluq məktəbinin əsasını qoymuş Cahangir Zeynalovun ilk və ən layiqli davamçısı olub. O, fitri komediya istedadına, zəngin səhnə çalarlarına, ifadəli və rəngarəng yumor bacarığına malik bir aktyor idi. Heç bir teatr təhsili almadan bütün çıxışlarının xalq tərəfindən sevilməsi və alqışlarla qarşılanması onun bu sənətin zirvəsinə uzalmasının ən bariz sübutudur. Görkəmli səhnə ustası özü haqqında belə deyirdi: “Elə zirvələr fəth edəcəyəm ki, indiyə qədər yaratdıqlarım onun yanında kölgədə qalsın”.
Bəli, böyük gülüş ustası Mirzağa Əliyev özüdə fərqinə varmadan sənət zirvəsinin fatehi idi.
Müəllif:Cavid MƏMMƏDLİ
| ['Mirzağa Əliyevdən', 'aktyor', 'aktyor Mirzağa Əliyevdən', 'Mirzağa Əliyevdən yaradıcılığı'] |
274 | https://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-co%C4%9Frafiyas%C4%B1/25275/az%C9%99rbaycanda-kustar-v%C9%99-s%C9%99n%C9%99tkarl%C4%B1q-sah%C9%99l%C9%99rinin-inki%C5%9Faf%C4%B1-haqq%C4%B1nda.html | Azərbaycanda kustar və sənətkarlıq sahələrinin inkişafı haqqında | gunelb | Azərbaycan coğrafiyası | 11 mart 2020, 17:05 |
Azərbaycanda əl əməyinin tarixi qədim zamanlara köklənir. Əl əməyinin nəticəsində yaranan istehsal xalq mədəniyyətinin ən qədim və çox əhəmiyyətli bir parçasıdır. Əl əməyi istehsalı və ya kustar istehsal Azərbaycanda qurulan və ənənəvi dəyərlərlə əlaqəli olan iqtisadi sistemin tərkib hissəsi olmuşdur. Əl sənətində — kustar sənayedə baş verən proseslər neft, kənd təsərrüfatı, yüngül və yeyinti sənayesinin təməlinin qoyulmasına və bu sahələrin inkişafına təkan vermişdir. Kustar sənaye sahəsində sənətkarlığın inkişafı ön planda idi. Bu sahə sənayedə inkişafın ilkin mərhələsi olmuşdur. Əl sənəti istehsalı xalqın maddi mədəniyyətinin ən vacib hissəsidir. Qafqaz ölkələri içərisində Azərbaycan kustar sənaye sahəsinin inkişafına görə həmişə ön planda olmuşdur.Kustar üsülla təşəkkül tapmış və inkişaf edən sənaye sahələrinə misal olaraq: ilk neft yataqlarının qazılması və hasilatı, mis hasilatını, xalçaçılıq (sapların hazırlanması, rənglənməsi), ipəkçilik, ipək kəlağayıların hazırlanması və naxışlanması, həsirdən palazların, zənbillərin, bəzək əşyalarının düzəldilməsı, oyma üsulu ilə ağacdan müxtəlif əşyalarının hazırlanması, dulusçuluqla müxtəlif məişət əşyalarının hazırlanması, şərabçılıq, şüşə istehsalı və şəbəkə sənətinin inkişafı, çuqun əridilməsi, dəmirdən, misdən müxtəlif metalların, məişət əşyalarının hazırlanması, toxuma, tikiş, miniatür və cilalamaq işləri və bu kimi çox zəngin sənət sahələri və s. göstərmək olar. Bu sahələrdən çoxu günümüzədək əl əməyinə əsaslanır. Misal olaraq milli mədəniyyət nümunəmiz olan, şöhrəti dünyaya yayılan xalçalarımızı və ipəkdən hazırlanan müxtəlif əşyaları göstərə bilərik.Azərbaycanda xalçaçılıq sənətinin tarixi X əsrə gedib çıxır. Azərbaycanın strateji mövqeyi, Böyük İpək yolunun üzərində yerləşməsi müxtəlif növ yüngül sənaye sahələrinin ən cox da xalçaçılıq və ipəkçiliyin inkişafına təkan vermişdir. Azərbaycan xanımlarının toxuduqları xalçalar, palazlar, kilimlər, sumaxlar, hazırladıqları ipək parçalar, baş örtüləri dünya da məşhur olmuşdur.
Ümumiyyətlə istər yun, istərsədə ipək parçadan xalçaların, palazların, parçaların hazırlanması əl əməyi ilə oluqca ağır zəhmət hesabına başa gəlirdi. Buraya baramanın açılması, ipək telinin ilkin emalı, xam ipəyin bişirilməsi, toxuma texnologiyası, boyama və naxışlama üsulu və s. aid edilir. Təkcə Quba qəzasında 30 minə yaxın qadın xalçaçılıqla məşğul olurdu. Ən gözəl xalçalar sumax xalçalar hesab olunur.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Gəncədə, Şəkidə, Basqalda kəlağayı istehsal edən kustar üsullu kiçik müəssisələr fəaliyyət göstərirdi. Əsas şəhər kimi Şəkinin adını çəkmək olar.
Zaqafqaziya üzrə Şamaxı qəzası ipəkçilikdə birinci yeri tuturdu və 1850-1853-cü illərdə orada 196 ipək əyirmə fabriki fəaliyyət göstərirdi. Quba, Bakı, Abşeron, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ, Zaqatala, Şəki, Şirvan, Naxçıvan və Təbrizdə xalçaçılıq və ipəkçilik geniş vüsət almışdır.
1852-ci ildə Moskvada keçirilən kustar və kənd təsərrüfatı sərgisində Nuxa qəzası üzrə Kürkəndi və Hökməli kənd sakinlərinin toxuduqları ağ-qara və rəngli xalçalar nümayiş etdirilmiş və mükafata layiq görülmüşdür.
Azərbaycanda inkişaf etmiş sahələrindən biri də metalın kustar üsulla emalı idi.
Burada misgərlik xüsusi yer tuturdu.Mis əşyalar Bakıda, Şamaxıda, Nuxada, Gəncədə, Şuşada, Lənkəranda, Qubada, Naxçıvandada daha çox istehsal olunurdu. Misgərlik sənətindən söhbət açarkən ilk ağıla gələn Lahıcda misgərlik emalatxanalarıdır. Misgərliyin əsl mərkəzi Lahıc kəndi idi. Bura da misdən, dəmirdən kustar üsulla hazırlanan ev, məişət və bəzək əşyalarından söz açmamaq olmaz. Lahıc eyni zamanda, orta əsrlərdə Şirvanın mis sənayesinin məşhur sənətkarlıq mərkəzi olub, Cənubi Qafqaz ölkələrinə, İran və Türkiyə şəhərlərinə ixrac edilən mis qabları, soyuq və odlu silahları ilə şöhrət qazanmışdı.
Silahların hazırlanma mərkəzi Şamaxı şəhəri hesab olunurdu və qəzada 46 belə sənətkar fəaliyyət göstərirdi. Kəndlərdə hazırlanan məhsulların milli naxışlarla bəzədilməsi insanın gözünü oxşayırdı. İllər keçsə də Lahıcda bu sənət növu hələ də əl əməyinə əsaslanır.
Mənbələrdən məlum olur ki, o dövrdə hər bir sənət sahəsinin özünəməxsus sexi varmış. Sexlərin başında ustalar dururdu. Bütün Yaxın Şərqdə olduğu kimi, Azərbaycanın şəhərlərində də sənətkarlar müəyyən sənət sahəsi üzrə ayrı-ayrı məhəllə və ya bazarlarda fəaliyyət göstərirdilər. Bu məhəllə və bazarlar həmin sənətin adı ilə adlanırdı. Məsələn, zərgərlər, misgərlər, dəmirçilər, başmaqçılar, dülgərlər məhəllələri və s.
Şuşa,Yelizavetpol, Bakı, Şamaxı qəzaları zərgərlik sahəsinin inkişafına görə daha da fərqlənirdi. 1900-cü ildə Bakıda keçirilən zərgərlik sərgisindən sonra həmin eksponatların Parisdə keçirilən Ümumdünya sərgisində nümayiş etdirilməsi üçün dəvət göndərilir. Parisdə keçirilən sərgidə Azərbaycan zərgərlik məmulatları nümayiş olunan zaman böyük marağa səbəb olur. İştirakçılar mükafatlandırılır.
Bundan sonra dünyanın ən məşhur şəhərləri London, Sankt-Peterburq, Türkiyə, Amerika kimi ölkələrdə Azərbaycanın qədim mədəniyyətini özündə əks etdirən esponatlar: xalçalar, qədim döyüş silahları, kəsici alətlər, milli geyim nümunələrimiz və s. nümayiş etdirilir.
Müharibələr dövründə iqtisadiyyatın və ticarətin səviyyəsinin aşağı düşməsi kustar sənaye sahəsinə də öz təsirini göstərirdi. Arxiv sənədləri ilə tanış olarkən XIX əsrin birinci onilliyində sənətkarlığın zəiflədiyini görmək olar. İran istilası zamanı bir çox sənətkarlıq sahələri dağıdılmış və oğurlanmışdır. Bu səbəbdən qəzalar və quberniyalar üzrə sənətkarların onlardan yığılan vergilərin azaldılmasına dair xahiş ərizələri vardır. Yelizavetpol quberniyası üzrə vergi ödəyicisi olan sənətkarların verginin azaldılması haqda müraciət ərizələri mövcuddur.
XIX əsrin birinci on illiyində Azərbaycanda sənətkarlıq sahəsinin ən əsas hissəsini pambıq kağızı istehsalı və satışı tuturdu. Bu sahə üzrə Gəncə, Ordubad, Şuşa şəhərləri fərqlənirdi. Lakin sonralar Rusiyadan idxal edildiyinə görə bu sahə getdikcə mövcudluğunu itirmişdir.
Qızıldan və başqa qiymətli materiallardan hazirlanan bəzək əşyaları və bu əşyalara vurulan naxışlar bütün dünyada eləcə də Rusiyada məşhur idi. Gədəbədə, Daşkəsəndə, Naxçıvanda qızıl yataqlarının zənginliyi bu sahəni inkişafına müsbət təsir göstərirdi.Artıq 20-ci əsrin əvvələrində Bakı şəhəri sənətkarlıq sahəsi üzrə başlıca mərkəzə çevrilmişdi. Bakı Şəhər İdarəsi tərəfindən 1906-cı ildəki tərtib olunmuş hesabatda Bakı şəhəri üzrə sənətkarlıq emalatxanaları və kustar müəssisələrdə işləyən sənətkarların sayının 3992 nəfərə çatdığı qeyd olunmuşdur.
Kustar sahənin inkişafında ən başlıca hadisə 1899-cu ildə Tiflisdə Qafqaz Komitetinin açılışı oldu. Bu qurumun fəaliyyətinin əsas məqsədi sənətkarlıq sahələrinin inkişaf etdirilməsi idi.
1904-cü ildə ilk dəfə Peterburqda sənətkarlıq sahələrindən ibarət Beynalxalq sərgi təşkil olunmuşdur. Burada azərbaycan sənətkarlarının hazırladıqları qızıldan bəzək əşyaları nümayiş etdirilmişdir.
1910-cu ildə Bakıda sənətkarlıq məktəbində sikkə və dəmir istehsal edən emalatxanaları açılmışdır. Arxiv sənədlərində 1916-cı ildə Quba və Şamaxı qəzaları üzrə xalq məktəbləri müdirliyinin Qusar rayonunda kənd təsərrüfatı məktəbinin və Qusar ikisinifli məktəbin nəzdində dülgərlik və xarratlıq sənəti üzrə siniflərin açılması haqda yazışmalar vardır. Həmçinin Naxçıvan qəza rəisinin İrəvan qubernatoruna Təzəkənd kəndinə tələbələrin öyrənməsi üçün toxucu dəzgahının gətirilməsi və Elizavetpol Quberniya idarəsinə Zəngəzur qəzası Pirican kəndində kəndlilərin öz vesaitləri hesabına sənətkarlıq məktəbinin açılmasına icazə verilməsi haqda göndərdiyi məktubları öz əksini tapmışdır.
Həmçinin Dövlət Tarix Arxivinin sənədlərində 1913-cü ildə Bakı şəhərində keçirilən kənd təsərrüfatı və sənaye səgisi haqda maraqlı məlumatlar aşkar olunmuşdur. Dövlət müşaviri olan Alışevski tərəfindən Qafqaz Canişinliyinə göndərilən №25334, 12 noyabr 1912-ci il tarixli məktubunda qeyd edilir: “Son illər Bakı Quberniyasında məskunlaşma və irriqasiya işlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq pambıqçılığın eyni zamanda çöl və bağçılıq işlərinin də inkişafı da müşahidə olunur. Lakin kənd təsərrüfatının inkişafı üçün Bakı quberniyası əhalisində əla sortda toxumların, kənd təsərrüfatı alətlərinin, suvarma avadanlıqlarının olmaması bu inkişafın zəifləməsinə gətirib çıxara bilər. Bakı şəhərində yalnız neft sənayesi çox böyük kapitala malikdir. Bu kapitalın istifadəsinin quberniyanın inkişafına müsbət təsiri olacaqdır. Bu sahənin inkişafı və yüksəlişi əlverişli torpaq və iqlim şəraitinin olmasına baxmayaraq zəif inkişafa malik sahələrin də çiçəklənməsinə təsir göstərəcəkdir. Buna görə də quberniyanın iqtisadi inkişafına eləcə də kənd təsərrüfatına yeni qüvvələrin cəlb edilməsi üçün 1913-cü ilin payızında kənd təsərrüfatı və kustar sərginin keçirilməsi zəruridir. Bu prosesi həyata keçirmək üçün 14000 rublun ayrılması üçün xahiş edirəm. Həmçinin 1912-ci ildə də keçirilən sərginin təcrübəsinə əsaslanaraq bu sərginin də kəsirsiz həyata keçiriləcəyinə inanıram. Bütün bunları nəzərə alaraq 1913-cü ilin payızında sərginin keçirilməsinə icazə verməyiniz xahiş olunur”.
Bununla da Sərgi Komitəsi yaradılır və komitənin tərkibinə: Vitse Qubernator, Balıq Vətəgələri üzrə İdarə, Dövlət Əmlakları İdarəsinin rəhbərliyi, Quberniya mühəndisi, şəhərin ictimai rəhbərliyinin nümayəndələri, texniki cəmiyyətlər və s. daxil edilir. Komitənin tərkibinə daxil olan bütün orqanlar hamısı sərginin təşkilinə maddi vəsait ayırırlar. Ayrılan 5000 rubl vəsaitdən 200 rublu qaytarılan, 300 rublu qaytarılmayan vəsaitlərə daxil idi. Yerquruluşu və Əkinçilik Baş İdarəsindən 7500 rubl məbləğində pul ayrılmışdır. Bu vəsaitdən 1500 rubl kənd təsərrüfatı alətlərinin və maşınlarının təşkilinə və mükafatların, medalların verilməsinə xərclənmişdir.
Əkinçilik və Dövlət Əmlakları Nazırliyinin göstərişi ilə Qafqaz üzrə kənd təsərrüfatı və sənayesi sərgisinin keçirilmə prosesinə aid sənədlərlə tanış olarkən belə məlum olur ki, sərgi 1913-cü ilin payızında Bakıda keçirilmişdir. Bakı Quberniyası kənd təsərrüfatı və sənaye sərgisinin proqramı asağıdakılardan ibarət olmuşdur.1) əkinçilik; 2) üzümçülük;3) bağçılıq və bostançılıq;4) meşəçilik;5) heyvandarlıq;6) arıçılıq7) quşçuluq;8) balıqçılıq və balıq vətəgələri;9) kənd təsərrüfatı maşınları və avadanlıqları;10) torpaqların suvarılması (hidrotexniki hissə);11) kustar və sənətkarlıq sənayesi;12) ipəkçilik və mis qablar sənayesi;13) ovçuluq.Bu sərginin keçirilməsində əsas məqsəd sənayeni inkişaf etdirmək üçün qabaqcıl texnologiyanın nümayış etdirmək idi. Sərgidə xarici eksponatlar da nümayış etdirilirdi.
Sərgi iki komitet tərəfindən idarə olunurdu:1) təşkiledici: bu hissədə sərginin ümumi təşkili üsülları haqda;2) tənzimləyici: əsasən eksponatların qəbul edilməsi, quraşdırılması və geri daşınması.Sərgidə nümayiş etdirilən eksponatlar yalnız Qafqaz dairəsində istehsal olunan məhsullar olmalı idi. Predmetlərin sərgiyə gətirilməsi və geri daşınması iştirakçıların vəsaiti hesabına həyata keçirilirdi. Nümayiş üçün yerlərin ayrılması pulsuz idi. Sərgi hər gün səhər saat 9-dan axşam saatlarına qədər fəaliyyət göstərirdi. Hər çıxış üçün müəyyən məbləğdə pul ödənilirdi. Bütün şagirdlər üçün iştirak pulsuz həyata keçirilirdi.
Eksponatların qiymətləndirilməsi üçün ekspert komissiyası fəaliyyət göstərirdi. Ekspert komissiyasının işinin yekunundan sonra iştirakçılar Kənd təsərrüfatı naziri tərəfindən mükafatlandırılırdı. İştirakçılara aşağıdakı mükafatlar ayrılmışdır: fəxri diplom, qızıl və gümüş medallar, tərifnamələr və s.
Vaxt azlığına və məhdud vəsaitlərə baxmayaraq sərginin nümayışı iştirakçılarda xoş təəssüratlar yaratmışdır.
Bu cür sərgilərin keçirilməsi əla sortda toxumun əldə edilməsi, kənd təsərrüfatı alətləri və avadanlıqları, hər cür meliorasiya fəaliyyəti üçün Quberniyada kənd təsərrüfatının inkişafında böyük rol ounayırdı. Bu sərgidən sonra da quberniya, qəza və rayonlarda hər üç ildən bir belə sərgilərin keçirilməsi qərara alınır.
Çoxsaylı şöbə və pavilyonların olmasına baxmayaraq ən çox diqqəti çəkən Bakı neftsənayesi pavilyonu olmuşdur. Hansı ki, böyük sahəni-18 sajın ərazini əhatə edirdi.
XIX əsrin sonlarından etibarən elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq artıq kustar sənaye və sənətkarlıq sahələri yavaş-yavaş tənəzzülə uğramağa başladı. Əl əməyini müxtəlif dəzgahlar, maşınlar əvəz etməyə başlamışdır.
Müəllif: Zərifə Əhmədova ARDTA-nin aparıcı arxeoqrafMənbə: milliarxiv.gov.az
| ['kustar və sənətkarlıq sahələri', 'dulusçuluq', 'pambıq kağız istehsalı', 'misgərlik', 'kənd təsərrüfatı'] |
275 | https://kayzen.az/blog/TAvA/25268/s%C9%99hn%C9%99mizin-f%C9%99xri-ad-almayan-%C9%99hli-kef-m%C9%99%C5%9Fhuru.html | Səhnəmizin fəxri ad almayan əhli-kef məşhuru... | gunelb | Tanınmış aktyorlar və aktrisalar | 10 mart 2020, 02:06 |
Gözləri qəm dəryası olan, yaddaşımızda insanlıq nümunəsi göstərən bir obraz - “Qırçı Məhəmməd” kimi qalan aktyor Fazil Salayev...
Fazil Salayev 1931-ci ilin sentyabrın 1-də Bakıda, İdris Salayevin ailəsində dünyaya gəlib. Əslən Cənubi Azərbaycandandır. Fazil evin vur-tut bircə uşağı olub.
Orta məktəbi yaxşı qiymətlərlə bitirən Fazil, sənədlərini Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbinə verir və oranı əla qiymətlərlə tamamlayır. Rəsssamlıq məktəbinin sonuncu kursunda aktyorun atası İdris Salayev oğlunu həmyerlisinin qızı Fəridə xanımla nişanlayır. Nişan gününədək xanımın üzünü görməyən Fazil evlənənədək cəmi bir dəfə onunla qarşılaşır. Valideynlərinin dəvəti ilə qız tərəfi teatra gələndə Fəridəni ilk dəfə orda görən Fazil Salayev gələcək qaynatasının xasiyyəti tünd olduğundan onunla danışa bilməyib.
Fazil Salayev Rəssamlıq Məktəbini bitirəndən sonra «Azərnəşr»də tərtibatçı-rəssam kimi işləsə də, bu sənətdə duruş gətirə bilmədi, aktyorluğa getdi.Həyat yoldaşı Fazil Salayevin rəssam olacağını düşünürmüş
On səkkiz yaşında ər evinə köçən Fəridə xanım ömür-gün yoldaşının rəssam olacağını zənn edirmiş. Dövrünün sayılan kişilərindən olan, müxtəlif vəzifələrdə çalışan İdris Salayev də oğlu barədə bu gümanda idi. Amma aktyor peşəsi yamanca sehrləmişdi Fazili. Rəssam kimi işlədiyi «Azərnəşr»lə vidalaşıb Teatr İnstitutunun (indiki ADMİU) aktyorluq fakültəsində oxuyanda da əsl aktyor olacağı günü səbirsizliklə gözlədi. Adi rəssam olduğu vaxtlarda Fazil məşhur italyan aktyoru Totoya oxşamaq istəmişdi. Dostlarının əksəriyyəti də onu Totoya bənzədirdi. Aktyorluqla bərabər Fazil Salayev bir müddət müəllim kimi də fəaliyyət göstərib. Oxuduğu ixtisasa uyğun olaraq Fazil Salayev rəsm müəllimi kimi çalışıb. Aktyor hətta Yasamal rayonundakı məktəblərdən birində xalq artisti Afaq Bəşirqızının oxuduğu sinfə də rəsm dərsi keçib.
O, hər bir obraza həyat verməyi bacarırdı
Mədəniyyət sahəsi üzrə tədqiqatçı jurnalist Seymur Elsevər deyir ki, 1963-1964-cü illər Fazil Salayevin həyatında dönüş nöqtəsi hesab olunur:
«Görkəmli kinorejissor və dramaturq Həsən Seyidbəyli Fazili «Möcüzələr adası» filmində kiçik bir rola çəkdi. Eyni vaxtda Ağarza Quliyevin lentə aldığı «Ulduz» filmində müxbir rolunu oynadı. Bir müddət paralel olaraq teatrda və kinoda çalışan aktyor «Azdrama»dan Musiqili Komediya Teatrına yerini dəyişsə də, yaxşı bilirdi ki, gec-tez kino onu teatrdan, sevimli sənət ocağından əməlli-başlı ayıracaq. Oynadığı şən və ciddi rolun hamısının canına incə yumor qatdığını, kinonun dili ilə təqdim etməyin daha asan olduğunu da bilirdi. Kiçik bir jest, eləcə də qeyri-adi olmayan mizan ekranda teatrdan fərqli, tamam başqa təsir bağışlayır. Necə ki, F.Salayevin obrazlar qalereyasında hər şeydən əvvəl bu cəhətlə qarşılaşırsan. İstər qırçı Məhəmməd («Şərikli çörək»), istər Qulaməli («Dərviş Parisi partladır»), istərsə də alverçi («Bizim Cəbiş müəllim»), çilingər («Ürək...Ürək») və zontik Mehdi («Alma almaya bənzər») olsun, fərqi yoxdu, onların heç birində aktyorun yerişi, duruşu, baxışı bir-birini təkrarlamır. Ona görə ki, Fazil incə nüanslar, nəcib məqsədlər, hərtərəfli təhlil ustası, tədqiqatçı-aktyor idi».
S.Elsevərin sözlərinə görə, aktyorun ifasında qəlibçilikdən uzaq, heç kimə bənzəməyən rollarla, həyatda çoxların qarşısına çıxan tipajlarla ekranda bir daha rastlaşarkən bezikmirik, onlara tamaşa etməkdən doymuruq.
«Bütün bunların səbəbi Fazil Salayevin real həyat lövhələrinə, canlı insan talelərinə bələdliyi və bu sahədə ən incə qatlara nüfuz etmək bacarığı ilə əlaqədardı. Bu rollar nə qədər satirik, yumoristik səpkidə həll olunsa da, aktyorun ifasında əndazəni aşan şitlik, saxta gülüş sezilmir.
Fazil Salayevin filmlərdəki qəhrəmanları ilə yanaşı, «Mozalan» satirik kinojurnalında yaratdığı obrazlar da yaddan çıxmır. Aktyorun metroya baxmağa cəhd göstərən sərxoş, şəhərin gecə səhərədək uğultusundan dinclik tapıb yata bilməyən narahat, toylara dəvət olunmaqdan əldən düşən və axırda şalvarsız qalan, əmək qabaqcılı kimi tez-tez iclaslara, görüşlərə çağırılıb yarıtmaz işçiyə çevrilən qəhrəmanları ilə hər dəfə ekranda görüşməyə imkan tapanda gah gülür, gah halına acıyır, gah da təəssüf hissi keçiririk. İnanmaq olmur ki, tək bircə nəfər bu qədər bənzərsiz obrazlar düzümü yaradıb».
Sənətkarın yaxın dostu olmuş Xalq artisti Rafiq Əzimov deyir ki, Fazil həyatda da çox şən, məzəli insan idi.
“Evləri teatrın yanında idi. Həm bu səbəbdən, həm də dəhşət qonaqpərvər olduğundan tez-tez onun evində yığışardıq. Həyat yoldaşı Fəridə xanım bizi həmişə gülərüzlə qarşılayardı. Fazil çox gözəl pianino çalardı. Hətta deyərdim ki, pianinoda onun kimi ifa edən yox idi. Hər dəfə yığışanda ifaları ilə iki qat şənləndirərdi bizi. Teatrda o qədər də çox işləmədi. Çıxıb getdi məktəbdə müəllim kimi işləməyə. Rəssamlıq məktəbini bitirmişdi, ixtisası üzrə də dərs deyirdi. 3 qızı var idi. İstedadlı aktyor idi, lakin ondan lazımi qədər istifadə olunmadı. Çox təəssüf olsun ki, ona heç bir ad verilmədi. Lakin o qədər əməyin qarşılığında ən azından Əməkdar artist adını almalı idi.
O dövrdə çox komik aktyor var idi, lakin Fazil kimisi yox idi. Fazil təkcə səhnədə yox, həyatda da çox şən, deyib-gülməyi sevən biri idi. Əhvalımızı açmaq, bizi güldürmək üçün həmişə məzəli söhbətləri hazır olardı. Şən, zarafatcıl olması gendən gələn bir şey idi. Babası Bakıda “Lotu Cəfər” adı ilə tanınırdı. O da camaat arasında çox məzəli, şən insan kimi yadda qalmışdı. Fazilin dayısı da kinostudiyada çalışırdı, dublyaj şöbəsinin müdiri idi".“Yoldaşı Fəridə xanım ilə münasibətləri ara-sıra pozulurdu”
Rafiq Əzimov: “Yadımdadır, bir dəfə məndən belə bir xahiş etdi: “Fəridə ilə küsmüşəm, gedək evə, bizi barışdır”. İşdən sonra evlərinə getdik. Fəridə mənim qarşıma çay qoydu, ona yox. Mən də başladım qadını yola gətirməyə ki, bəs elə bilirsiniz biz Fazildən yaxşıyıq? Tamaşa bitir, dostlarla yığışırıq çay içməyə, bir də görürük gecədir. Bunu deməyimə bənd idim, Fəridə məni də Fazili də tənbeh elədi ki, düzgün etmirsiniz, evə vaxtında gəlmək lazımdır ki, ailəyə də vaxt ayırasan. Bir az sonra Fazil həmişəki kimi məzəli zarafatlarından elədi, barışdılar. Bir də gördüm Fəridənin ürəyi dözmədi, Fazilə də çay gətirdi. Bildim ki, barışdılar, Fazili evinə tez gəlsin deyə tənbeh etdim. Kefi açıldı, qalxdı pianino çaldı, oynadıq, şadlıqla yekunlaşdırdıq küsülülüyü”.
«Son arzusu kiçik qızı ilə bağlı oldu...»
Rafiq Əzimov: “Üç qızı olan aktyorun sonbeşiyi Ofelyanın doğum günü idi. İyunun 19-da onun ad gününü xəstəxanada yataqda keçirməli oldu. Qızının yanında olmağına çox sevinirdi. Xəstə olmağına, danışmaqda çətinlik çəkməyinə baxmayaraq, taqətini toplayıb, övladı üçün son arzusunu dilədi. Cəmi bir gün sonra 1978-ci il iyun ayının 20-də xəstəliyi ilə əlaqədar elə müalicə aldığı xəstəxanada dünyasını dəyişdi”.
Fazil Salayev rəhmətə gedəndə 47 yaşı vardı, qızları hələ ailə qurmamışdı. Sonralar onlar ailə qurdular, nəvələr dünyaya gəldi… Biz bu yazını hazırlayarkən Fazil Salayevin həyat yoldaşı, qızları ilə də görüşüb söhbətləşməyə çalışdıq. Lakin sənət dostları, onu tanıyanlar aktyorun ailə üzvləri ilə əlaqələri itirdiyindən cəhdlərimiz uğursuz sonuclandı. Hətta eşitdik ki, sənətkarın həyat yoldaşı Fəridə xanım dünyasını dəyişib, qızlarından biri ailəsi ilə yaşamaq üçün Almaniyaya köçüb və s… Bunların nə qədər düz, nə qədər yalan olduğunu isə tam dəqiqləşdirə bilmədik.
İstedadlı aktyor Fazil Salayev qısa ömür yaşasa da,oynadığı rolları,gözəl mimikası və yumor hissi ilə xalqımızın yaddaşında əbədi qaldı.İllər keçsə də,onun yaratdığı rollara və filmlərə maraq itməyib,bu gün də sevilə-sevilə baxılır.
| ['aktyorlar', 'aktyor Fazil Salayev', 'Fazil Salayev yaradıcılığı', 'Mozalan'] |
276 | https://kayzen.az/blog/az-proza/25266/s%C3%BCrg%C3%BCnl%C9%99rd%C9%99-ke%C3%A7%C9%99n-%C3%B6m%C3%BCr.html | Sürgünlərdə keçən ömür | gunelb | Azərbaycan ədəbiyyatı | 10 mart 2020, 00:54 |
Tariximizdə iz qoymuş bu şəxslər bəlkə də yaşlı nəslin yadından çıxmayıb, amma orta və gənc nəsil onlar haqqında ya çox az bilir, ya da məlumatlı deyil.
Bu səbəbdən də arxivlərdə qorunan materialların dərc olunması kimlər üçünsə gərəkli sayıla bilər.
Keçən əsrin əvvəllərində alovlanan I Dünya Müharibəsi məğlub dövlətlərin və dağılmaq təhlükəsi (rus tarixində vətəndaş müharibəsi olaraq xatırlanır) ilə üz-üzə qalan Rusiyanın yerində yeni milli dövlətlərin yaranması həyəcanı ilə davam etdi. Azərbaycanın zəngin və ziyalı təbəqəsi də bu siyasi proseslərdən kənarda qalmayaraq, vətən torpaqları üzərində milli hökümətin yarandığını elan etdi. Təəssüf ki, milli dövlətimizin ömrü uzun sürmədi. Çar Rusiyasının sərhədlərini bərpa etməyə başlayan bolşeviklər Azərbaycanı da istila etdikdən sonra buradakı milli düşüncə sahibi olan insanlara qarşı illərlə repressiv tədbirlər görməyə başladılar. Almas İldırım da bu düşüncə cəbhəsindən olduğu üçün “kampaniya”dan kənarda qala bilməzdi. Ürəyi doğma yurdu ilə döyünən gənc şairin fikirləri o dövrün acı sitəminə tuş gələrək, vətəndən didərgin salınması ilə nəticələndi. O, öz idealı uğrunda mücadilənin sonunda doğma ocağından uzaqlaşdırılmış nakam şairimizdir.
Əsl adı Əbdülhəsən Almaszadə olan Almaz İldırım 1907-ci il martın 24-də Bakı yaxınlığındakı Qala kəndində kiçik təsərrüfat sahibi olan Əbdülməhəmməd kişinin ailəsində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini İran hökümətinin Bakıda açdığı “İttihad” məktəbində almışdı. Burada dərslər Azərbaycan dili ilə yanaşı, fars dilində də keçirilirdi. Bu səbəbdən məktəbi bitirdikdən sonra fars dilini mükəmməl şəkildə bilirdi. Ağır təbiətli, mehriban və səmimi insan olan gənc Almas İldırım elə ilk şeirlərini bu məktəbdə oxuduğu illərdə yazmağa başlamışdı.Gənc Almas 1925-ci ildə “İttihad” məktəbini bitirdikdən sonra təhsilini Abdulla Şaiqin 1918-ci ildə təsis etdiyi gimnaziya tipli “Şaiq Nümunə Məktəbi”ndə davam etdirib. Məktəbin təsisçisi Abdulla Şaiq, direktoru Qafur Əfəndiyev (Qantəmir) ilə yanaşı, Seyid Hüseyn, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad və Cəfər Cabbarlı kimi görkəmli ziyalılarla ünsiyyətdə olması, onların əsərlərini mütaliə etməsi gənc şairin bədii yaradıcılığına böyük təsir edir. Xüsusən, incə ruhlu, həssas qəlbli Əhməd Cavad Almas İldırımın diqqətini daha çox cəlb edirdi və gənc şair onu özünə ustad sayırdı. O, yazdığı şeirlərdə ustadından əxz elədiyi üslubu qoruyub saxlamağı bacarır.
Bakı ədəbi mühiti ilə sıx bağlı olan Almas İldırım şeirlərini müntəzəm olaraq dövrü mətbuatda dərc etdirirdi. 1926-cı ildə gənc şairlərdən Süleyman Rüstəmlə birgə “Dün bugün” adlı şeir kitabının müəllifi olurlar. Həmin kitab Almas İldırımın da üzv olduğu Qızıl Qələmlər İttifaqı tərəfindən çap olunur və gənc şairin altı şeiri (“Hindli qız”, ”Şərqə”, “Yarın”, “Ey Hindistan”, “Nəriman”, “Qərbə”)bu kitaba daxil edilir.Almas İldırım iştirak etdiyi ədəbi yığıncaqlarda öz fikirlərini açıq şəkildə bildirərək, milli düşüncə sahibi olduğunu hər daim qorxmadan nümayiş etdirirdi. Elə bu məziyyətlərinə görə, 1927-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq ədəbiyyatı fakültəsinə daxil olmuş gənc şair qısa bir müddətdən sonra universitetdən xaric edilir. Səbəb kimi onun tacir oğlu olduğu göstərilir. Halbuki, Əbdülməhəmməd kişi Çəmbərəkəndə köçdükdən sonra xırda ticarətlə məşğul olaraq ailəsini çətinliklə də olsa, dolandırmağa çalışırdı. Digər tərəfdən rejim onun şeirlərinin 1926-cı ildə İstanbulun ədəbi dərgisi olan “Həyat”da çap olunmasını hələ də unutmamışdı.
Bir müddət ruh düşkünlüyünə qapılan şair qəddini düzəltməyi, yenidən ədəbi istedadını göstərməyi bacarır. 1928-ci ildə Qızıl Qələmlər İttifaqı Azərbaycan Proletar Yazıcılar Cəmiyyəti ilə əvəz olunur. Almas İldırım bu yeni təsis olunmuş cəmiyyətə könülsüz də olsa, qoşulur. Ancaq bolşeviklər tərəfindən yaradılmış cəmiyyətin qayəsinə kor-koranə uymayan bir çox vətənsevər və millətsevər ədiblər kimi gənc Almas İldırım da “cığırdaş” elan olunur və etdiyi “millətçi” çıxışlarına görə 1928-ci ildə Dağıstana sürgün edilir.
A.İldırım iki illik Dağıstan həyatında pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı, ədəbi yaradıcılıqla da məşğul olur. Burada yazdığı şeirlərini “Dağıstan füqərası”qəzetində çap etdirir.Hər zaman şeirlərində öz nisgilini bildirən şair anasına yazdığı şeirdə də gileyini dilə gətirir:Deyirlər mənə ki, genə hər axşam,
O titrək əllərin razi-niyazda.
Bilirəm yolumu gözlədiyini,
Mən gələ bilmədim sənə bu yaz da...
İki ildən sonra, 1930-cu ildə sürgündən Bakıya qayıdan Almas İldırım “Dağlar səslənərkən” adlı şeir kitabını “Azərnəşr”də çap etdirir. Əsasən sürgündə yazılmış şeirlərin toplandığı kitab senzuradan keçmir, mağaza və kitabxanalardan yığışdırılaraq, yayılması belə qadağan olunur. Gənc şair Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyətindən də xaric edilərək, yenə də sürgün olunur. Bu dəfə Türkmənistana...
Almas İldırım Dağıstanda olduğu kimi, Türkmənistanda da pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. Sürgün olunmuş azərbaycanlı ailələrin uşaqları üçün Aşqabadda açılmış məktəbdə dərs deməyə başlayır. Bundan əlavə, yerli radio və mətbuatla sıx əməkdaşlıq edir. “Zəhmət” və digər qəzetlərdə şeirləri və məqalələri dərc olunur. Yerli xalqla qaynayıb-qarışan gənc şair burada da rahat nəfəs ala bilmir. Daim Baş Siyasi İdarə agentlərinin nəzarətində olması, təqib edilməsi onu bezdirir. Şair qurtulmağın tək çarəsini İrana köçməkdə görür. 1933-cü ilin yayında o, həyat yoldaşı Zivər xanımı və üç aylıq oğlu Azəri də götürərək, gizli və bir o qədər məşəqqətli olan səfərə çıxır. Sərhədə çatdıqları zaman İran sərhədçiləri onu həbs edirlər. İran polisi onu bolşevik agenti zənn edərək, bir ay ərzində min türlü işgəncələrə məruz qoyur. Nəhayət, Tehrandan verilən göstəriş ilə azad olunan şair ailəsi ilə birgə Məşhəddə yerləşdirilir.
Beləliklə, şairin mühacirət həyatı başlayır. Ancaq İran mühiti onu çox sıxır. Maddi və mənəvi iztirabların altında əzilən şair şeirlərində həyatından belə şikayətlənir:
Həsrət qalıb doğma yurdun nazlı, müşfiq qucağına
Gözlər yaşlı, boyun bükük vətənsizmi öləcəyəm?
Göz dikərək yad ellərin şəfa verməz ocağına,
Böylə qərib bir parçacıq, kəfənsizmi öləcəyəm?
Doğma Təbrizdə belə özünü yad və kimsəsiz hesab edən şair bir müddətdən sonra Türkiyəyə pənah aparır. Buranı özünə ikinci vətən hesab edərək, ölkənin Cənub-Şərqi Anadolu bölgəsində, səfalı Elazığ diyarında yerləşir. Diyar-diyar dolaşmağa məcbur olan gənc şair sonunda ona doğma olan bir mühitdə rahatlıq tapır. Lakin, bundan sonra onun yaradıcılığında qürbət mövzusu başlıca yer tutacaqdı.
Anadoludakı həyatının ilk illərində müəllimlik fəaliyyətini davam etdirən Almas İldırım 1936-cı ildən ömrünün ta sonunadək Cənub-Şərqi Anadoludakı vilayətlərin dövlət idarələrində kargüzar, katib vəzifələrində işləyir. Ancaq məmur həyatı, gündəlik qayğılar ona heç vaxt vətənini unutdura bilmir. Yaşadığı torpaqlar onu bir övlad kimi bağrına bassa da, öz doğma yurd-yuvasını, Quzğun deyə səsləndiyi Xəzəri hər daim xatırlayır və hisslərini yazdığı yanıqlı şeirlərində dönə-dönə izhar eləyirdi.
Bir zamanlar vəcdə gəldim coşğun səsindən,
Dinlədikcə dərdlərini sarıldım saza.
İlham alıb dalğaların kişnəməsindən,
Diyar-diyar sürükləndim dərd yaza-yaza...
İçimdəki dərin sızı yadınmı, Quzğun ?Dodağımda donub qalan adınmı, Quzğun?Almas İldırım Türkiyədə keçirdiyi 18 illik mühacirət həyatı boyunca yorulmadan sevdiyi sənəti ilə məşğul olurdu, bir-birindən gözəl şeirlər yazırdı. Qürbətdə keçən ömürdən, vətən həsrətindən bəhs etsə də, qəlbində düyünlənmiş didərginlik acısını şeir sətirlərinə çevirərək, kağız parçalarına köçürürdü. Şair yaradıcılığı ilə bir nəbzədə olsa təskinlik tapırdı. O, şeirlərini Türkiyənin türkçü məcmuələrində, eləcə də Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərakatının Almaniyadakı nəşri olan “Qurtuluş” dərgisindədərc etdirirdi.
Mühacirətdə keçən dövr ərzində A.İldırımın bir neçə kitabı çap edilmişdi. O, 1936-cı ilə qədər yazdığı şeirlərini “Boğulmayan səs“ kitabında toplamışdı. Əlavə olaraq, şair böyük həvəslə topladığı bayatıları və nəğmələri“Azərbaycan bayatıları” (1943) və “Azərbaycan nəğmələri” (1947) adı ilə çap etdirərək, Türkiyədə Azərbaycan folklorunun təbliğində böyük rol oynamışdı. 1952-ci ildə isə Ankarada Azərbaycan Kültür Dərnəyi onun “Seçilmiş şeirlər” toplusunu və “İgidlərə səsləniş” kitabını nəşr etdirmişdi.
İranda gördüyü işgəncələr zamanı günlərlə soyuq suda saxlanılması A.İldırımın səhhətində ciddi sıxıntılar yaratmışdı. Ayrıca, yurd-yuvasından didərgin düşməsi və əkiz oğlanlarının körpə yaşda xəstələnib tələf olması onu çox incitmişdi. 1952-ci il yanvarın 14-də xəstəliyi ağırlaşan şair 45 yaşında Malatyada gözlərini əbədi yumdu.
Sürgünlərdə keçən ömrünü qırx beş ilə sığdıran şair harada olursa-olsun, hər zaman o neft qoxuyan doğma Bakısı ilə nəfəs aldı, ona qovuşmaq xülyası ilə yaşadı. Bir gün yurduna dönmək həsrəti ilə hər gələn günə ümid bəslədi.
Vəfatından qırx illik müddət keçəndən sonra arzusuna çatdı. Özü olmasa da, kağızlara köçürdüyü şeirləri və poemaları sərhədləri aşaraq, aid olduğu torpaqlara qovuşdu. Azərbaycan dövlət müstəqilliyi qazandıqdan sonra mühacirət ədəbiyyatımızın bir çox nümayəndəsi kimi, Almas İldırım haqqında da məqalələr dərc olunur, monoqrafiyalar yazılır, kitablar çap edilir və yubiley tədbirləri keçirilir.
Müəllif: Cavid MƏMMƏDLİ
| ['Almas İldırım', 'Almas İldırımın sürgün həyatı', 'Almas İldırım şeirləri'] |
277 | https://kayzen.az/blog/ushaq_terbiyesi/25263/u%C5%9Faq-t%C9%99rbiy%C9%99sin%C9%99-dair-q%C4%B1z%C4%B1l-qaydalar.html | Uşaq tərbiyəsinə dair qızıl qaydalar | gunelb | Uşaq tərbiyəsi | 8 mart 2020, 02:49 |
Əsl adı Aqnes Qonca Boyaçı olan katolik rahibə, “Şəfqət” ordeninin yaradıcısı, Nobel Sülh Mükafatı laureatı Tereza Ana katolik kilsəsi tərəfindən müqəddəslər sırasına daxil edilən tarixi şəxsiyyətdir. Həyatı boyunca dünyada çox sayda xeyirxah və əhəmiyyətli işlər görüb, müxtəlif mükafatlara sahib olan bu müqəddəs qadının uşaqlara sevgi və mərhəmət hissi xüsusilə seçilirdi.
Tereza Ananın valideynləri müdrik, xeyirxah və vicdanlı övlad yetişdirmələrinə kömək etmək üçün hazırladığı doqquz vacib məsləhətlə tanış edir:
1. Uşaqlarla söhbətlərinizə diqqət edin
Valideynlər uşağa laqeydcəsinə ünvanlandığı “axmaq”, “vecsiz”, “tənbəl” kimi ifadələrlə onları məhv edir. Bu sözlərə boyun əyən uşaqlar bir müddət sonra həqiqətən də tənbəl və bacarıqsız olur.
2. Uşaqları qorxutmağa ehtiyac yoxdur
Övladlarınızı canavar, it və polislə qorxutmayın. Bu, onları daha ağıllı və xeyirxah etməyəcək.
3. Nümunə olun
Uşaqlarınız üçün nümunəvi olun. Onlar təlimat və qeydləri sevmirlər, uşaqlar davranışlarınızdan nəticə çıxarmaq istəyir, sözlərdən yox.
4. Uşaqlarınızın qarşısında ruhdan düşməyin!
Hər halda övladlarınızın gözündə ən yaxşısını etməyə çalışın. Zəif və çatışmayan cəhətlərinizi nümayiş etdirməyin. Valideynlər övladlarına zəif tərəflərini göstərəndə, uşaqlar narahat olmağa və yönlərini itirməyə başlayır, nəticədə sizə güvən hissi qalmayacaq.
5. Valideyn səlahiyyəti və dəstəyi
Özünü zəif hiss edən uşaq istəyir ki, üzərində dəyişməz səlahiyyətə sahib olan və onu qoruyan şəxs olsun. Onlar valideynlərindən fiziki və psixoloji dəstək tələb edir. Əgər evdə daim mübahisə edir, lənətləyir və danlayırsınızsa, uşağın tərbiyəli olmasını necə gözləmək olar? Bu, ailədə və cəmiyyətdə baş verən bir çox faciələrin səbəbkarıdır.
6. Uşaqları döyməyin
Uşağı döymək yaxşı xüsusiyyət deyil. Bəzi hallarda, həqiqətən də buna layiqdirsə, bir yumruq ona zərər verməz, amma diqqətli olun! Əsəbi halda uşağı nahaq yerə cəzalandırmayın. Onun yaddaşında ədalət deyil, nifrət və kin təəssüratı buraxacaqsınız. Ədalətli davranmalısınız ki, uşaq ona cəza veriləndə buna həqiqətən də layiq olduğunu hiss etsin.
8. Qəzəb və təcavüzə yol verməyin
Uşağı cəzalandırmaq məcburiyyətində qalsanız belə, baxışlarınız qəzəb və ya düşmənçiliyi ifadə etməməlidir: o həm yumruq, həm də zərbəni tez unudacaq, ancaq nifrət və qəzəblə dolu baxışlarınızı heç vaxt yaddan çıxarmayacaq. Verdiyiniz cəza səbrinizin daşdığını deyil, uşağın öz xeyri üçün riayət edilməsi qaydalar olduğunu açıqlamaq arzusu ilə özünü göstərməlidir.
9. Uşaqla aranızda inam atmosferi yaradın
Uşaqlar valideynlərinə sonsuz etibar etməli və onlara itaət etməlidirlər. Bu, dostluq və sevgi mühitində övlad böyütməyin əsas qaydalarından biridir.
Mənbə: gencaile.az
| ['uşaq tərbiyəsi', 'uşaqlara tərbiyə', 'uşaq', 'övlad', 'övlad tərbiyəsi', 'psixologiya'] |
278 | https://kayzen.az/blog/musiqi/25257/babas%C4%B1-xan%C9%99nd%C9%99,-atas%C4%B1-tarz%C9%99n-olan-b%C9%99st%C9%99kar.html | Babası xanəndə, atası tarzən olan bəstəkar | gunelb | Musiqi | 8 mart 2020, 00:32 |
Azərbaycanın xalq artisti, 3000-dən artıq mahnı və instrumental musiqinin müəllifi Eldar Mansurov. Onun 1989-cu ildə bəstələdiyi “Bayatılar” mahnısı dərhal populyarlıq qazandı. O vaxtdan indiyədək bu uzunömürlü mahnı dünyanı gəzir.
Eldar Mansurov nəslinin musiqi ənənələrini davam etdirən sənətçidir. O, 1952-ci il fevralın 28-də Bakıda İçəri şəhərdə anadan olub.
Ulu babası Məşədi Məlik Bəy Mansurov görkəmli muğam ustası və milli musiqinin ilk təbliğatçılarından biri olub. O, Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixində Bakı və Abşeronda klassik muğam məclislərinin qurucusu kimi tanınır.
Məşədi Məlik bəyin İçəri şəhərdəki evində ilk muğam məclisi 1863-cü ildə qeyd olunur. Bu məclislərə Azərbaycanın hər yerindən muğam biliciləri toplaşardı. Qədim Azərbaycan muğamlarının öyrənilməsi, elmi-tədqiqi və geniş yayılmasında məclislər önəmli rol oynayıb.
Məşədi Məlik bəyin musiqiyə olan həvəsi oğulları – Məşədi Süleyman bəyə və Mirzə Mansur bəyə də keçmişdi. Hələ uşaq yaşlarından tar çalmağa meyl göstərən Məşədi Süleyman bəy sonralar mahir ifaçı, muğamların gözəl bilicisi kimi tanınıb. Məşədi Süleyman bəyin oğlu Bəhram Mansurov isə muğamlarımızı dünyaya tanıtdıran ilk musiqiçi olub. İlk dəfə YUNESKO-da Azərbaycan muğamlarını təmsil edən musiqiçi məhz Bəhram Mansurov olub.1967-ci ildə Bakıya gələn bu nüfuzlu beynəlxalq təşkilatın rəsmi nümayəndələri bir çox musiqiçilərin ifasında Azərbaycan muğamlarını dinləmiş və yalnız Bəhram Mansurovun çalğısını bəyənmişlər.Eldar Mansurov atası Bəhram Mansurovun xatirəsinə “Bəhramnamə” əsərini həsr edib. Burada klassik Azərbaycan muğamı təmamilə yeni şəkildə – müasir Avropa ritmlərinin müşayiəti ilə təqdim olunub.
Eldar Mansurov orijinal sintez yaradaraq, əsərdə simfoniya, rok, muğamı birləşdirib və onları cazla daha da rəngarəng edib.
Bəstəkarın qardaşı məşhur tarzən Elxan Mansurov tar çalmağı elə uşaq yaşlarından atası Bəhram Mansurovdan öyrənib. Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının orkestrində uzun illərdir ki, solist-konsertmeyster vəzifəsində işləyir. Bu müddət ərzində muğam operalarına bir çox müğənniləri baş rollara hazırlamışdır.
Elxan Mansurov Bəhram Mansurovdan sonra klassik muğam ifaçılığı ənənəsini qoruyub saxlayan yeganə tarzəndir.
Mənbə: modern.az
| ['bəstəkar', 'Eldar Mansurov', 'musiqi', 'Eldar Mansurov yaradıcılığı'] |
279 | https://kayzen.az/blog/ginekologiya/25192/hamil%C9%99lik-zaman%C4%B1-m%C3%BCayin%C9%99l%C9%99r.html | Hamiləlik zamanı müayinələr | gunelb | ginekologiya | 27 fevral 2020, 17:00 |
Hamiləliyiniz ərzində körpənizin yaxşı inkişaf etdiyindən əmin olmaq üçün sizə iki dəfə müayinə təklif oluna bilər: 12-ci həftədə ilk müayinə və 20-ci həftədə anomaliya müayinəsi. Əgər həkiminiz bunun lazım bilirsə hamiləlik zamanı əlavə ultrasəs müayinələri təyin oluna bilər.
Burada təsvir olunan ultrasəs müayinəsi səs dalğalarını istifadə edərək ekrana qara və ağ rəngli görüntüləri ötürən, əldə tutulan cihazı ultrasəs müayinəsini aparanın sizin qarnınızda hərəkət etdirməsidir. Müayinə üçün sizdən çoxlu su içməyiniz xahiş oluna bilər, çünki dolu sidik kisəsi uşaqlığın qabağa basılmasına kömək edir və ultrasəs müayinəsini aparanın daha çox detal görməsinə imkan yaradır.
Erkən hamiləlik müayinəsi
Əgər sizdə əvvəllər uşaqsalma və ya ektopik hamiləlik olubsa və ya əgər siz ağrı hiss edirsinizsə və qanama varsa, 6 və 10-cu həftələrdə sizə hamiləlik müayinəsi təklif oluna bilər. Bu müayinə sizin hansı mərhələdə olduğunuzu, körpənizin ölçülərini və onun ürək döyüntülərini yoxlayır. Bu mərhələdə adi ultrasəs müayinəsi aydın görüntü göstərməyə bilər, buna görə də, bu müayinə uşaqlıq yoluna zond yerləşdirməklə həyata keçirilə bilər.
İlk müayinə
12-ci həftədəki müayinə sizə körpənizin ilk görünüşünü göstərə bilər. Bu 10 dəqiqəlik müayinə müddətində, körpənizin yaşını və doğuş vaxtını müəyyən etmək üçün ultrasəs müayinəsini aparan ölçülər götürəcək. Ultrasəs müayinəsini aparan əgər birdən artıq körpə, hər hansı aşkar anormallıq varsa, yumurtalıqlarınızın vəziyyətini və körpənizin ürək döyüntülərini göstərəcək.
Körpənizi gördüyünüz an bəzən həyəcanlı və emosional olur. Əgər xəstəsxana bu xidməti göstərirsə, siz körpənizin şəklini ala bilərsiniz.
Dölün ultrasəs müayinəsi (NT)
Dölün ultrasəs müayinəsi uşağınızda Daun sindormu kimi xromosom anormallıqlarının olma təhlükəsini yoxlayır. Dölün ultrasəs müayinəsi adətən 11 və 14-cü həftələr arasında aparılır.
Müayinə zamanı, körpənizin boynunun arxasının «peysər hissəsinin» ölçüləri götürüləcək. Nəticə çox güman ki, anormallıq haqqında olacaq, nəin ki, qüsur, buna görə də, sizə nəticəni təsdiqləmək üçün amniosentez analizi lazım ola bilər.
Bu analizin nəticələri sizi çətin qərarlar qəbul etməyə vadar edə bilər. Həkiminiz sizə seçimlər haqqında məlumat verəcək.
20-ci həftə hamiləlik müayinəsi
20-ci həftə hamiləlik müayinəsi körpənizin inkişafının tamamilə yoxlanılmasına imkan yaradacaq. Ultrasəs müayinəsi aparan körpənizin başının, qarnının və bud sümüyünün düzgün böyüdüyünü və inkişaf etdiyini təmin etmək üçün ölçülər götürəcək. Həmçinin, anomaliya müayinəsi adlanan bu müayinə təxminən 15-20 dəqiqə vaxt aparır.
Hamiləliyin bu mərhələsində siz körpənizin bədən hissələrini və hərəkətlərini görə biləcəksiniz. Bu çox maraqlı an olacaq. Ultrasəs müayinəsi aparan, həmçinin, körpənizin cinsini müəyyən edə biləcək, buna görə də, bunun haqqında bilmək istəyib-istəmədiyinizi ona bildirin.
Onlar aşağıdakıları yoxlayacaqlar:
Yarıq damaq və ya hər hansı aşkar beyin problemləriKörpənizin onurğasının quruluşu və inkişafıKörpənizin ürəyinin ölçü, forma və hər hansı bir quruluş xətalarınıKörpənizin əlləri və ayaqlarıKörpənizin mədəsi, böyrəkləri və sidik kisəsiCiftin yerləşməsi, göbək bağı və amniotik mayenin səviyyəsi20-ci həftə müayinəsində ortaya çıxan hər hansı bir şey əlavə araşdırma tələb edirsə, sizə digər müayinə təklif olunacaq və mütəxəssisə müraciət olunacaq.
Böyümə müayinələri
Əgər körpənizin böyüməsində və ya inkişafında hər hansı bir narahatçılıq varsa bu ultrasəs müayinəsi məsləhət görünür.
Mənbə: nutriciaclub.az
| ['hamilelik', 'hamilə', 'hamiləlik müddəti', 'hamiləlik müayinələri', 'hamiləlik həftələri'] |
280 | https://kayzen.az/blog/marketinq/25182/arzular%C4%B1m%C4%B1zda-n%C9%99-d%C9%99r%C9%99c%C9%99d%C9%99-s%C9%99mimiyik.html | Arzularımızda nə dərəcədə səmimiyik? | gunelb | Marketinq | 26 fevral 2020, 19:24 |
“5 niyə metodu” Toyota şirkətinin təsisçisi Sakichi Toyoda tərəfindən irəli sürülüb və ilk əvvəl şirkətin istehsal sistemi məsələlərinin həlli üçün nəzərdə tutulmuşdu.
“Niyə?” sualını verməklə bir problemin xarakterini müəyyən etmək olur və beləcə onu necə həll etməyi bilmiş oluruq.
Digər şirkətlərdə də bu texnikadan istifadə olunub. “Semco” şirkətində hədəflərin seçilməsi və qərarların qəbul edilməsində “üç niyə” metodundan istifadə edilib. Sonralar metod “Toyota” sərhədlərindən kənarda da məhşurluq qazanır və hal-hazırda Kayzen-də(davamlı inkişaf fəlsəfəsi), altı siqma (proseslərin inkişaf etdirilməsi metodu) və digər iş keyfiyyətinin artırılması konsepsiyalarında istifadə olunur.
“5 niyə metodu” bu və ya digər problemin kökündə dayanan səbəb-nəticə əlaqələrinin həm fərdi, həm də toplu şəkildə öyrənilməsi, səbəb olan faktorların müəyyən edilməsi və əsas səbəbin üzə çıxarılmasında çox effektiv bir alətdir. Göründüyü kimi, metoddan problemin əsas səbəbi məlum olmayanda və onun həllində detallı araşdırma və statistik təhlil üçün resurslar çatışmayanda istifadə olunur.
Burada əsas olan ənənəvi menecmentlikdə də qəbul olunduğu kimi günahkar axtarmaq deyil, məhz kök səbəbi üzə çıxarmaqdır. Hətta xırda problemlərin həlli də onların kökündə dayanan əsas səbəbə diqqət yetirməyəndə, yenidən həmin problemlərin təkrar-təkrar baş verməsi ilə nəticələnir.
Bəs niyə məhz 5 “niyə?” 5 sual qaydası üzrə, problemin kökünü tapmaqda kifayət edən sual sayıdır.
5 “niyə?” metodunu tam başa düşmək üçün Toyota şirkətinin istehsal sisteminin memarı Taiichi Ohno-dan sitat gətirə bilərik:
Təsəvvür edin ki, maşınınız xarab olub:
1. Avtomobil niyə işləmir?
Çünki yüklüdür.
2. Niyə yüklənib?
Çünki podşipnik yaxşı yağlanmayıb.
3. Niyə podşipnik pis yağlanıb?
Çünki yağ nasosu pis işləyib.
4. Niyə o pis işləyib?
Çünki piston köhnəlib və boşalıb.
5. Niyə porşen köhnəlib?
Çünki filtr qoymayıblar və pistona metal qırıntıları düşüb.
Burada bütün suallar ətrafında dövr etmədən ancaq qoruyucunu və ya nasosun pistonunu dəyişmək barədə qərar versəniz, hardasa təxminən bir neçə aydan sonra yenə eyni problemlə qarşılaşacaqsınız.
“Niyə Toyota Motor Company şirkətində bir işçi ancaq bir dəzgahı idarə edə bilir, amma Toyoda toxuculuq fabrikində gənc bir qız eyni vaxtda 40 və ya 50 toxuculuq dəzgahına nəzarət edə bilir?”
Cavab belədir: “Toyota şirkətindəki dəzgahlar bir emal dövriyyəsi başa çatanda avtomatik olaraq dayana bilmirlər”. Dəzgahların avtomatlaşdırılması ideyası buradan yaranıb – onların insanın zəka elementləri ilə avtomatlaşdırılması.
Növbəti sual: “Niyə biz ehtiyat hissələrinin dəqiq vaxtında əldə edilməsinə nail ola bilmirik?” Cavab: “Çünki onların hazırlanma sürəti onlardan bir dəqiqədə nə qədər istehsal olunacağını bilməyimizə imkan vermir”. İstehsalın bərabərləşdirilməsi ideyası da buradan yaranıb.
“Niyə həddindən artıq çox ehtiyat hissələri istehsal edirik?” sualına “Çünki, sürət tempini azalda və ya ifrat dərəcədə istehsalın tam olaraq qarşısını ala bilmirik. Beləcə, vizual idarəetmə ideyası yaranıb və o da Kanban (kartlarla mal hərəkəti sistemi. Dinamik işi təmin edir) ideyasına gətirib çıxarıb.
Toyota şirkətinin istehsal sistemi itkilərsizdir. Ümumiyyətlə, itkilər nədən olur? Bu sualla biz əslində gəlirlə bağlı sualın üstünə gəlib çıxırıq. Mənfəət, biznesin normal fəaliyyət göstərməsinin əsas şərtidir.
İstehsal müəssisəsinin fəaliyyətində məlumatlar çox böyük rol oynayır, amma real faktlar daha vacibdir. Hər hansısa problem yaranan zaman biz kifayət qədər ciddi səylə əsas səbəbi axtarmasaq götürülən ölçülər boşuna gedəcək.
Bildirdiyimiz kimi, Sakichi Toyoda əslində sözügedən bu metodu öz müəssisəsindəki müxtəlif texnoloji problemlərin həlli üçün tətbiq edib. Amma metod hər bir vəziyyətdə əla işləyən bir üsuldur.
O həm də arzularımızın həqiqi olub-olmamasını müəyyən etməyə imkan verir. Yəni, nəyisə həqiqətən də özümüz istəyirikmi yoxsa o bizə belə desək, cəmiyyət tərəfindən təlqin olunub. Bu, “5 niyə metodu” adlanır.
Çox sadə alqoritmi var – özünüzə sual verirsiniz: “Niyə məhz bunu arzu edirəm?” və bunu əsas cavabın kökünə gedib çıxana kimi 5 dəfə təkrar edirsiniz.
Məsələn: Mən Christian Louboutin ayaqqabısı istəyirəm!
1. Niyə məhz bunu istəyirəm? – Çünki, ətrafdakılarda müəyyən təəssürat oyatmaq istəyirəm.
2. Niyə ətrafdakılarda təəssürat oyatmaq istəyirəm? – Çünki, diqqət çəkmək istəyirəm.
3. Niyə diqqət çəkmək istəyirəm? – Çünki, özümü dəyəsiz hiss edirəm.
4. Niyə özümü dəyəsiz hiss edirəm? – Çünki, artıq çoxdandır elə eyni mövqedə qalmışam.
5.Niyə elə eyni yerdə qalmışam? – Çünki, gördüyüm iş ürəyimcə deyil.
Belə olan halda, artıq başa düşürük ki, məsələ ayaqqabıda deyil və onları almaq nəticədə heç nəyi dəyişdirməyəcək. Uzaq başı bir neçə gün bizi sevindirəcək. Sonra isə onu geyinəndə ayaqlarımız yorulacaq və şişəcək. Axı əsas səbəb həll olunmayıb.
Sonuncu, beşinci “niyə” sualının cavabı sizin əsl arzunuz deməkdir. Demək, ayaqqabı almaq əvəzinə sevdiyiniz məşğuliyyət axtarışına çıxmalısınız. Bu sizə daha çox sevinc və xoşbəxtlik bəxş edəcək nəinki “brend Louboutin” ayaqqabısı.
Sakichi Toyoda-nın metodu tək bir əsl səbəbin tapılması lazım olan sadə məsələlərin həllində də əla işləyir. Çoxlu variantlar olduqda isə əsl səbəbi müəyyən etmək bir qədər çətin olur.
Bununla belə, “5 niyə metodu” kifayət qədər effektivdir. O, sizin özünüzə belə etiraf etməkdə çətinlik çəkdiyiniz nəyisə ortaya çıxarmağa imkan verir.
Toyoda Sakichi bu metodu ilə lazımsız olanlar detalları kənarlaşdırıb enerjisini ancaq özünün və biznesinin inkişafına yönləndirməyi bacaran ağıllı iş adamı kimi xatırlanır.
Mənbə: fins.az
| ['Sakichi Toyoda', '5 niyə metodu', 'Toyota', 'maşın'] |
281 | https://kayzen.az/blog/kino/25029/bizim-c%C9%99bi%C5%9F-m%C3%BC%C9%99llim.html | Bizim Cəbiş müəllim | gunelb | Kino | 14 fevral 2020, 16:07 |
O, həkim olmalıydı, hər şey birdən-birə dəyişməsəydi...
Bəlkə də, səbəbkar rəhmətlik Əliağadı. 1928-ci iliydi. Dağıstanda pioner düşərgəsindəydik. Bizi cərgəyə düzmüşdülər, mən onuncuydum. Qayda beləydi: hər kəs sırada neçənci olduğunu yüksəkdən deməliydi. Növbə mənə çatanda “desyat” dedim. Məndən sonra dayanan oğlansa “odinnadsat” əvəzinə “desyat odin” dedi. Hamı gülüşdü. Nəzarətçi ona neçə dəfə “odinnadsat” sözünü təkrar elətdirsə də, oğlan tutduğundan əl çəkmədi. Onun qəribəliyi ürəyimə yatdı. Həmin gündən dostlaşdım onunla. O oğlan Əliağa Ağayeviydi. Sonra uzun müddət görüşə bilmədik.
Tibb Universitetində oxuyurdum. Bir gün təsadüfən rastlaşdıq, hal-əhval tutduq. Dedi, nə əcəb həkim olmaq sevdasına düşmüsən, sən ki kinoyla, teatrla maraqlanan adamıydın? Dedim, nə bilim, qismətdi də…
Özü də çilingər işləyirmiş. Birdən qayıtdı ki, bəlkə, gündüzlər oxuyub, gecələr dərnəyə gələsən? Dənizçilərin klubundakı dərnəyi deyirdi. Söz verdim ki, gələcəm. Elə o vaxtdan başladım dərnəyə gedib-gəlməyə. Əliağa özü də gedirdi. Bizimlə rejissor İbrahim Rəhimli məşğul olurdu. Bir müddət sonra bizə rollar verdi. Düz 3 il təbliğat- təşviqat briqadasında işlədik, dənizçilərin qarşısında çıxış elədik. Belə-belə dərsdən soyudum, həkim olmaq fikrini birdəfəlik başımdan atdım. Briqadada işləmək mənə əl verirdi. Fərli-başlı pul almasam da, yeyib-içməyim oranın hesabınaydı. Yetim oğlandım, mənə bu da bəsiydi. Sonra bu sənətin aşiqi oldum. 1936-cı ilin mart ayının 9-u Gənc Tamaşaçılar Teatrına getdim”...
Beləcə, Süleyman Ələsgərovu həmin teatrın səhnəsində görməyə alışdıq. Düz 65 il...
Onu ən çox Cəbiş müəllim kimi sevdik, tanıdıq… Bir aktyor kimi bunun xoşbəxtliyini, ləzzətini yaşadı. Amma hərdən — Cəbiş müəllim Süleymanı kölgədə qoyanda buna acığı da tutdu, yaratdığı obrazı qısqandı...
Küçəylə gedirəm, dayanıb salam verirlər: “Salam, Cəbiş müəllim, necəsiz?” Deyirəm, a bala, bir mənim öz adımı de görüm. Qalır üzümə baxa-baxa. Heç kəs Süleyman Ələsgərovu tanımır. Yetən “Cəbiş müəllim” deyib yapışır yaxamdan. Amma rolu ilə məşhur olub tanınmaq hər akyorun qismətinə düşən pay deyil ki!
Filmin rejissoru Həsən Seyidbəyli elə can qoymamışdı ki, bəhrəsi olmasın. Hər məşqdə mənə dönə-dönə deyirdi ki, Süleyman, Cəbiş müəllim səninçün Huşsuz əmi deyil haa! Huşsuz əmini uşaqlarçün oynamışdım. Xaraktercə Cəbiş müəllimdən çox fərqlənirdi.
Bir dəfə də olsun, demirdi ki, xoşumgələn oynayırsan. Film hazır olandan sonra sakitcə oturub baxdı, sonra dedi, əhsən, qiyamətsən!.. Bu sözdən sonra mənim canım da rahatlandı. Sonra camaat da tərifləməyə başladı. 1970-ci ildəsə bu obrazım Minskdə keçirilən festivalın qalibi oldu.
Nədənsə, adama elə gəlir ki, Cəbiş müəllim elə Süleyman Ələsgərovun özüdü. Bəlkə, elə özünü oynadığına görə rol bu qədər uğurlu alınıb?Oxşarlığımız çoxdu. Mən də sadə adamam, o da. Mənimçün də, onunçün də qanun qanundu. Hələ bu yaşıma qədər qanundan kənar bir iş görməmişəm. Cəbiş müəllim də vətənini, ailəsini, sənətini sevir, mən də. Sənətə böyük məhəbbətim var: elə bilirəm, səhnədən getsəm, o saat nəfəsim tükənər. Amma özünü kinoda bəxti gətirənlərdən saymayıb. Cəmi bir- iki filmə çəkilib: “Bizim Cəbiş müəllim”, “Köhnə bərə”, “İstintaq davam edir”, “O qızı tapın”, “Bağ evi”… Rollarının çoxu epizodik olsa da, bundan qətiyyən narazılıq etməyib:“Yeri gələndə epizodik rollarımı baş rollara dəyişmərəm. İstədiyim qədər çəkilə bilməməyim məni incidir. Bununçün nələrdənsə keçmək lazımıydı. Mən bunu bacarmadım”.
Xalq artistini “Mahmud və Məryəm” tamaşasında da görəcəydik. Mirzə Salman rolunda. Amma xəstəliyi macal vermədi. Xəstəxanaya düşmüşdü. Ona baş çəkməyə getmişdim, jurnalist kimi. Ayağım sayalı olmuşdu, ağrıları yavaş-yavaş səngiyirdi. Xeyli söhbət elədik. Olanlardan, keçənlərdən...Cəbiş müəllimdən, Hacı Qəmbərdən, teatrda oynadığı 260 rolundan...
Söhbətin arasında birdən qəhərləndi. İşdən-gücdən uzaqlaşmağı, xəstəliyə boyun əyməyi özünə sığışdıra bilmirdi.
“85 yaşım var. İndiyə kimi azar nədi bilməmişəm. Heç burnum da qanamayıb. Birdən-birə düşdüm, günah özümdədi. Bir ara ayaqlarım ağrıdı, biri dedi yeldi, biri dedi duzdu. Əhəmiyyət vermədim, fikirləşdim ki, keçib gedər. Axırda məni belə yaxaladı. Həkim deyir ki, ayaqlarına bərk soyuq olub. Həm də qışda qar yağanda sürüşüb yıxılmışdım. O vaxtdan bel sümüyümdə sınıq qalıb”.
Ayrılanda ona tezliklə teatra, səhnəyə dönməyi arzuladım. Üzü işıqlandı...
Görüşümüzdən heç bir həftə keçməmişdi...qəzet üçün onun ölüm xəbərini yazmalı oldum...1998 dekabrSüleyman Ağababa oğlu Ələsgərov 20 iyun 1915-ci ildə Bakıda doğulub. Yeddiillik təhsilini başa vuraraq Maliyyə Texnikumuna daxil olub. Orada üç il oxuyub və iqtisadçı diplomu alandan sonra Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutuna imtahan verib və üç il də orada oxuyub.
O, səhnəyə 1933- cü ildə Dənizçilər Mədəniyyət Evinin dram dərnəyində çıxıb. Səhnə sənətinə bağlandığına görə təhsilini yarımçıq qoyub. 1936-cı ilin sentyabrında Süleyman Ələsgərov GTT-yə müsabiqə yolu ilə aktyor götürülüb.
Süleyman Ələsgərov «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında istehsal olunan bir neçə kinolentlərində çox kiçik epizodlara çəkilib. Onun ən populyar və iri həcmli ekran obrazı «Bizim Cəbiş müəllim» filmində əsas qəhrəman olan Cəbiş müəllim roludur. Aktyor Gənc Tamaşaçılar Teatrının inkişafında xidmətlərinə görə 27 fevral 1954-cü ildə Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti, 1 dekabr 1982-ci ildə isə xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb.
Süleyman Ələsgərov Gənc Tamaşaçılar Teatrında fasiləsiz olaraq altmış üç il səhnəyə çıxıb. Dramlarda, komediyalarda, faciələrdə, nağıllarda, nağıl-dastan süjetli pyeslərdə bir-birindən əlvan rollar yaradıb. Səksən üç yaşında da səhnədə canlı, dinamik və təravətli görünürdü. Səhnə məntiqini həmişə həssaslıqla gözləyib.
1961-ci ildə oynadığı Səməd Vurğun («Komsomol poeması», İsgəndər Coşqun) roluna görə Respublika Lenin komsomolu mükafatı laureatı olub.
Yaradıcılığının özəyi, mayası əsasən realist aktyor məktəbinin estetik prinsipləri ilə yoğrulmuşdu. Qəhrəman perso-najlarının ifası psixoloji dramatizmi, komik və satirik rolları təbiiliyi, koloritli gülüşü, estetik zərifliyi ilə səciyyəvi idi.
Süleyman Ələsgərov 10 dekabr 1998-ci ildə Bakıda vəfat edib.
Mənbə: modern.az
| ['Süleyman Ələsgərov', 'Cəbiş müəllim', 'aktyor', 'aktyorlar'] |
282 | https://kayzen.az/blog/marstrat/25004/marketinq-anlay%C4%B1%C5%9F%C4%B1-v%C9%99-marketinqd%C9%99-5p-prinsipi.html | Marketinq anlayışı və marketinqdə 5P prinsipi | gunelb | Marketinq strategiyaları | 12 fevral 2020, 12:43 |
Marketinq – ingilis dilində “market” sözündən götürülüb və bazar mənasını verir. Azərbaycan dilində “bazarda fəaliyyət” kimi tərcümə olunur. Geniş mənada isə insanların sosial ehtiyaclarının müəyyənləşdirilərək təmin edilməsi prosesidir.
Marketinq anlayışı
Müasir ədəbiyyatda çox sayda marketinq anlayışı mövcuddur. Bunlardan bir neçəsini sadalayaq:Marketinq ehtiyacları qarşılamağa yönəlmiş bir növ insan fəaliyyətidir – Philip KotlerMarketinq insanların və təşkilatların ehtiyac və istəklərini yerinə yetirməyə yönəldilmiş sosial prosesdir – Lamben Jean-JacquesMarketinq fərdlərin və təşkilatların məqsədlərini təmin edən mübadilə vasitəsilə qiymətlərin, ideyaların, məhsulların və xidmətlərin reallaşdırılması və həyata keçirilməsi prosesidir – Amerika Marketinq Assosiasiyası (AMA)Marketinq məhsulların yaradılması və onların mübadiləsi vasitəsilə lazım olanları əldə edən sosial idarəetmə prosesidir – Golubkov E və s. Beləliklə ümumi olaraq marketinq mənfəətdir.Marketinqdə 5P prinsipi
Əvvəlcə marketinq 4əsas hissədən ( 4P ) ibarət bir anlayış idi. Sonra bu anlayış daha da genişlənərək 5P konsepsiyasına çevrildi:
Məhsul (Product)Qiymət (Price)Yer (Place)Təqdimat (Promotion)İnsan (People)Bu konsepsiya ilə daha yaxından tanış olaq.
Məhsul (Product)
İstehlakçıya təklif edəcəyimiz məhsul və ya xidmətin müəyyənləşdirilməsi:
Markanın simvolu: adı, loqosu, korporativ şəxsiyyətiMəhsulun funksionallığı məhsulun və ya xidmətin zəruri və unikal xüsusiyyətləridir. Daha ətraflı olaraq, məhsulun funksionallığı məhsulun səviyyəsini anlamaqda kömək edəcəkMəhsul keyfiyyətinin lazımi səviyyədə olması. Məhsulun keyfiyyəti istehlakçıların qəbuluna əsaslanır. (Məsələn, bəzi istehlakçılara görə çörəyin keyfiyyəti dad və qoxu ilə, digərlərinə görə isə çörək üçün istifadə olunan buğda növü ilə əlaqədardır)Məhsulun görünüşü – stil, dizayn, qablaşdırmaMəhsulun dəyişkənliyi və məhsul çeşidiDəstək və xidmət səviyyəsiQiymət (price)
İstehlakçı tərəfindən qəbul edilən dəyər və istənilən gəlir dərəcəsi əsasında, məhsulun və rəqiblərin qiymətləri müəyyən edilir:
Pərakəndə qiymətiMüxtəlif satış kanalları üçün qiymətlərMövsümi endirimlərin mövcudluğuReklam tədbirləri ilə bağlı siyasət (endirimlərin verilməsi şərtləri, maksimum və minimum endirimlər, reklam tədbirlərinin tezliyi və s.)Yer (Place)
Satış yeri hədəf bazar üçün məhsulun mövcudluğunu təmin edir və şirkətin mallarını bazarda doğru zamanda təqdim etməsi deməkdir. Başqa sözlə, satış yeri şirkətin paylama modelidir.
Təqdimat (Promotion)
Potensial müştərilərin məlumatlandırılması sistemidir. Əsas məqsəd məhsul və ya xidmətin tanıdılması üçün müxtəlif üsullarla (reklam, PR, xidmət və s.) müsbət rəy yaratmaqdır.
İnsanlar (People)
“İnsanlar” termini hədəf bazarının gözündə məhsulun qəbuluna təsir göstərə bilən insanlar deməkdir. Əhəmiyyətli istehlakçı qruplarına – sadiq istehlakçılar və şirkət üçün vacib satış həcmini yaradan VIP müştərilər aiddir.
Şirkətinizi və məhsulunuzu təmsil edən işçilərHədəf istehlakçı ilə əlaqəli satış personalıKateqoriyada “rəy liderləri” olan istehlakçılarMalların dəyər və keyfiyyətinə təsir göstərə biləcək istehsalçılarBu insanların əhəmiyyəti isə hədəf istehlakçının gözündə məhsulun qəbuluna əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilməsi ilə bağlıdır:
Motivasiya yaratmaq“Rəy liderləri” və istehlakçıların rəylərinə təsir göstərə bilən digər şəxslərlə işləmək üsullarıSadiq müştərilər və VIP-müştərilər üçün proqramlarSatış işçiləri üçün təlim proqramlarıƏlaqə toplama üsulları Mənbə: seven.services
| ['marketinq', 'marketinq 5p', 'marketinq strategiyası', 'marketinq imkanları', 'marketinq araşdırması'] |
283 | https://kayzen.az/blog/stil/25025/qa%C5%9Flar%C4%B1n-korreksiyas%C4%B1.html | Qaşların korreksiyası | gunelb | Yaraşıqlı görünüş, gözəl imic | 12 fevral 2020, 11:03 |
Qaşların korreksiyası kifayət qədər çətin işdir. Qaşlar müəyyən nöqtələrdən başlamalı və müəyyən noqtələrdə sona çatmalıdır .
Bu nöqtələr sadə təcrübə nəticəsində tapılır. Qaşın başlanğıc nöqtəsini tapmaq üçün sifətə, burunun pərindən gözün daxili küncünə qədər olan düz xətt boyunca uzun bir əşya (məsələn, karandaş) qoyulur. Bu xətti (şəkildə 1-ci xətt) qaşa qədər uzatmaqla qaşın başlanğıcını müəyyən etmək olar. Qaşın son nöqtəsi (şəkildə 3-cü xətt) də bu cür müəyyən edilir. Ancaq bu zaman onun xətti üst dodağın mərkəzindən gözün kənar küncünə doğru istiqamətlənən xəttin davamı kimi qurulur. Qələmin qaşla kəsişdiyi nöqtə qaşın sonu olur.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, əgər qaşın xarici nöqtəsi daxili nöqtəsindən aşağı olarsa, sifət kədərli görünüş ala bilər. Bu səbəbdən bu nöqtələr eyni səviyyədə olmalıdır.
Daha mühüm şərt də qaşın hündürlüyünü təyin edən nöqtədir. Bu nöqtəni tapmaq üçün dodağın küncündən və ya burunun pərindən göz bəbəyindən keçməklə xəyali xətt çəkirlər.
Qaş xətti nə qədər hündür olarsa, gözlər bir o qədər iri, ümumilikdə isə sifət daha gözəl görünür. Ona görə də hətta mükəmməl forma tələb edən nazik qaşlar edildikdə belə, qaşın üst xəttini götürmək məsləhət deyil.
Əgər təbiət sizə gözəl formalı qaşlar bəxş etməyibsə, onda siz gözəllik salonunda mütəxəssisin köməyi ilə (və ya vizajistdən məsləhət almaqla) onları korreksiya edə bilərsiniz.
Əgər siz qaşların korreksiyasını özünüz edirsinizsə, bunu düzgün etmək lazımdır. Artıq tüklərin çıxarılması prosesini ağrısız etmək üçün, öncədən qaşın üzərinə 5-7 dəqiqə ərzində 2-3 dəfə olmaqla isti suda isladılmış pambıq qoymaq lazımdır. Proseduradan qabaq dəriyə krem sürtülməlidir ki, bu da pinsetin yaxşı sürüşməsinə kömək edir. Tükün çıxarılması zamanı qaşın altındakı dərini bir az yuxarı və yana dartırlar. Bu zaman tükləri mütləq onların öz inkişaf istiqamətində olmaqla çıxarırlar. Tüklər daxili tərəfdən xarici tərəfə doğru çıxarılır.
Qaşın arzulanan formasını əldə etmək üçün 5-6 tükü çıxardıqdan sonra dərinin dartılmasını dayandırıb nəticəyə baxmaq lazımdır. Qaşın korreksiyası üçün istifadə edilən pinsetin kənarları iti və hamar olmalıdır. Hər kosmetik proseduranı bitirdikdən sonra pinsetin üzərindən piy izlərini və ölmüş epidermis hüceyrələri qalıqlarını təmizləmək lazımdır. Pinset təmizlənmədikdə, onun yağlı kənarları tüklərin üzərindən sürüşərək əlavə narahatlığa səbəb olacaq.
Prosedura bitdikdən sonra dərini spirt tərkibli losyonla dezinfeksiya etmək, qızartı olduqda isə 1-2 dəqiqə müddətinə soyuq suda isladılmış pambıq qoymaq lazımdır. Bəzi hallarda uzun tükləri bərabərləşdirmək üçün balaca qayçılardan da istifadə olunur. Qıcıqlanmaya səbəb olmaması üçün qaşların formasının korreksiyasını axşam saatlarında etmək məsləhət görülür. Bu zaman gecə ərzində zədəli dəri də bərpa oluna bilir.
Qaşların korreksiyası üçün eyni zamanda xüsusi kosmetik vasitələrdən də istifadə olunur: qaş formasını fiksə edən gellər (tübikdə fırça ilə), kölgələr və korreksiyaedici kontur karandaşları. Rəngsiz gellər tünd qaşların formasını fiksə edərək onlara parıltı verir. Rəngverici gellər isə açıq rəngli qaşları rəngləməyə və onların formasını fiksə etməyə kömək edir.
Karandaş seyrək qaşlara forma vermək üçün istifadə olunur. Bu cür qaşlar əvvəlcə xüsusi fırça ilə aşağıya doğru daranır, sonra isə dəriyə karandaşla nazik tüklərə bənzər xətlər çəkilir. Qalın və uzun xətlər çəkmək olmaz, bu, qeyri-təbii görünəcəkdir. Qaşlar korreksiya olunduqdan sonra yenə də yuxarı daranır.
Çox da sıx olmayan qaşları tüklərin böyümə istiqamətində tuşla rəngləmək olar. Amma burada da həddi gözləmək lazımdır. Həddən çox rənglənən qaşlar sifəti vulqar göstərir. Səliqəli istifadə zamanı yalnız tüklər rənglənir, dərinin üst qatı isə təmiz qalır və qaşlar təbii görkəm alır. Qaşların korreksiyasının çox da nəzərəçarpan olmaması üçün makiyaj etməzdən əvvəl fırçanı kağızla silmək lazımdır. Hərəkət yüngül və təzyiqsiz olmalıdır. Rəng tam quruduqdan sonra qaşları darayaraq qaydaya salırlar.
Açıq rəngli qaşları kimyəvi üsulla rəngləmək olar. Salonda edilən belə rəngləmə 3-4 həftə ərzində öz effektini saxlayır.
Mənbə: Evdarliq.Az
| ['qaş', 'qaşların alınması', 'qaşların düzgün korreksiyası', 'qaşların korreksiyası'] |
284 | https://kayzen.az/blog/menecment/25011/hans%C4%B1-sah%C9%99d%C9%99-biznes-a%C3%A7maq-s%C9%99rf%C9%99lidir.html | Hansı sahədə biznes açmaq sərfəlidir? | gunelb | Menecment | 11 fevral 2020, 19:22 |
Biznesdə uğur qazanmaq asan deyil. Lakin doğru sahə istiqamətini götürməklə siz şansı daha da artıra bilərsiniz.
Fundera şirkəti bu yaxınlarda maliyyə qərarları barədə özəl hesabat dərc edib. Müxtəlif məlumatları təhlil edərək, şirkət mütəxəssisləri, “ yaxın 10 ildə sürətlə inkişaf edib yüksək gəlir qazandıra biləcək” ən perspektivli sahələrin siyahısını hazırlayıb.
Diqqət etsək görəcəyik ki, bunlar bir o qədər də iri sahələr olmasalar da ən sürətlə inkişaf edən və ən çox gəlir gətirən sahələrdir. Siyahıya inkişaf tempi 118-135% diapazonunda proqnoz edilən və səhmlərinin mümkün qiymət artımı 56-296% həddində olan sənaye sahələri daxildir.
10.Nəqliyyat
Ən yaxşı istiqamətləri: Avtonom və elektrik avtomobillər, ağıllı şəhərlər
Bu sahəyə özü idarə olunan avtomobillər (sahənin potensial məbləği 3,6 trilyon dollardır) və birləşmiş seqmentlər, həmçinin şəhər planlamasındakı dəyişikliklərdən qazanacaq olan şirkətlər daxildir.
9.Daşınmaz əmlak
Ən yaxşı istiqamətləri: Onlayn broker xidmətləri və onlayn-dizayn, daşınmaz əmlak sahəsində texnologiyalar
Hesabatda qeyd olunub ki, bu sahədə yeniliklər ləng aparılır. Bu, müasirləşdirmə üçünməhsuldar mühit yaradır. Əsas inkişafçılar (tikinti ilə sıx əlaqəli) daşınmaz əmlak agentləri ( insanlar və ya robotlar), daşınmaz əmlak menecerləri, icarəçilər və müvafiq xidmətləri göstərən digər şirkət və insanlar olmalıdırlar.
8.Maliyyə
Ən yaxşı istiqamətləri: “Fintech” və kriptovalyutalar
Bu sahədə çoxlu rəqib yoxdur və hələ də çox adam kriptovalyutanın nə olduğunu bilmir. Lakin ondan blgili olanlar uğur qazana bilərlər. Bunu startaplar, tərəfdaşlıq razılıqları vasitəsilə və banklar, broker şirkətləri və digər maliyyə institutları ilə rəqabət aparmaqla edə bilərlər – OnDeck və Fundera kimi yeni firmalar artıq bunu edir.7.Mehmanxana biznesiƏn yaxşı istiqamətləri: Otellər və keyfiyyətli qida məhsullarının çatdırılması
Özündə otellər, restoranlar və asudə vaxt məkanlarını birləşdirən mehmanxana biznesi Airbnb də daxil olmaqla nüxtəlif startaplar tərəfindən hücuma məruz qalır. Hal-hazırda Airbnb bütün dünya üzrə 4 milyondan çox obyekt təklif edir – beş mehmanxana şəbəkəsindən daha çox. Onların fəaliyyəti nəticəsində otelçilər daha da çevikləşərək, onlara yeni dünyada (öz növbəsində yenilər Airbnb və VRBO ilə birbaşa rəqabət üçün lazım olan dəstəyi alırlar) işləməyə kömək edən startaplarla əməkdaşlıq etməyə hazır olublar.6.Tikinti-inşaatƏn yaxşı istiqamətləri: Yaşayış binaları, iri infrastruktur layihələri, inşaat texnologiyaları
Bu sahədə əsas imkan yaşayış binalarının özünün tikintisi və binaların yaxşı inşa edilməsini təmin edən inşaat texnologiyaları ilə əlaqəlidir. McKinsey araşdırması proqnoz edir ki, 2025-ci ildə dünya əhalisinin üçdə biri təhlükəsiz və rahat evlərə ehtiyac duyacaqlar. Bu da belə evlərin tikintisi ilə məşğul olan şirkətlər üçün misli görünməmiş imkanlar açır.
5.Pərakəndə ticarət
Ən yaxşı istiqamətləri: Elektron kommersiya, kortəbii və fərdi pərakəndə ticarət
Hesabatda göstərilir ki, bu sahənin əsasını interneti adi pərakəndə ticarətlə birləşdirən biznesin yaradılması təşkil edir. İstehlak malları sahəsini nümunə gətirərək deyə bilərik ki, ən sürətlə inkişaf edən riteylerlər artıq bunu başa düşüblər.
4.Mediya
Ən yaxşı istiqamətləri: Oyunlar, virtual reallıq, çoxlu televiziya verilişləri
Heç bir digər sahə media sənayesi qədər sürətlə dəyişmir. Bundan başqa, bu seqmentdə yüksək artım tempi kompyuter oyunlarında və virtual reallıqda özünü göstərir.
Sahənin sürətlə inkişaf edəcəyinə əminlik istənilən kompyuter istifadəçisində ola bilər. Bunun üçün Call of Duty kimi müasir superrealist oyunlarını on il bundan çıxanlarla müqayisə etmək kifayətdir. Başqa sözlə, bu istiqamət yeni oyunçular üçün çox perspektivli ola bilər.3.EnergetikaƏn yaxşı istiqamətləri: Neft və qaz, mə’dən, qaz emalı və effektiv energetika
Bu sahənin üç əyani üstünlüyü var: davamlılığa və səmərəliliyə ehtiyac, dövlət siyasəti probleminin həlli və əhalinin sayının artması tələbinin çoxluğu. Bu mənada o, çox perspektivlidir.
2.Səhiyyə
Ən yaxşı istiqamətləri: Biotexnologiyalar, sağlamlıqla bağlı məlumatların idarəsi və sağlamlığın fərdi qorunması
Fundera mütəxəssisləri gələcək sahibkarlara məsləhət verirlər ki, səhiyyə sahəsindəki məlumatlara əsaslanan problemlərin rahat və fərdiləşdirilmiş həllinə yönəlsinlər. Beləcə onlar xəstəxanalar və ilkin tibbi xidmət qurumları ( son zamanlar onları rentabelliyin azalması və bağlanma təhlükəsi gözləyir) kimi ənənəvi tibb təşkilatları ilə rəqabət apara bilərlər.
1.Texnologiyalar
Ən yaxşı istiqamətləri: Bulud hesablama, maşın öyrənmə, süni zəka, böyük məlumatlar
Bu siyahının lideri – gələcəkyönümlü texnologiya və bu, heç kim üçün sürpriz deyil. Hesabat bu sahədə kiçik biznes sahiblərini məhsulun və xidmətlərin rahatlığının artırılmasına diqqət yönltməyə çağırır. Bu, istifadəçilərin effektiv işləməsini təmin edir və vaxtlarına qənaət etməyə imkan verir.
Mənbə: fins.az
| ['biznes', 'biznes planı', 'biznes sirləri', 'biznes qurmaq', 'biznes fəlsəfəsi'] |
285 | https://kayzen.az/blog/psixologiya/25007/i%C5%9Fl%C9%99rimizi-niy%C9%99-%C3%A7atd%C4%B1rm%C4%B1r%C4%B1q.html | İşlərimizi niyə çatdırmırıq? | gunelb | Psixologiya | 11 fevral 2020, 13:47 |
Beyin, istirahət və yaxşı fəaliyyət – bunların bir-birinə nə kimi təsiri var?
Az istirahət, hər şeyi çatdırmaq, inkişaf etmək, karyera qurmaq və başqalarından daha uğursuz olmamaq sərbəst işçinin söhbət və forumlarında əsas gündəmdə olan məsələlərdir.
Bu inanclarla biz istirahət etmədən və məzuniyyətlərsiz yüksək bir məqsəd uğrunda beynizmizlə birgə işə başlayırıq – ətrafdakıların rəğbətini qazanmaq və uğurlu bir azad işçi haqqında stereotiplərə uyğun gəlmək.
Bir-iki ildən sonra xoşbəxt bir insanın mənzərəsi ilə onun güzgüdəki əksi arasında uyğunsuzluq nəzərimizə çarpacaq. O, xoşbəxt və uğurludur, biz isə hələ də o qədər də yox.
Bu yazıda biz frilanserlərin (azad işçi) istirahətlə bağlı üç əsas etirazını qeyd edəcəyik. Bundan başqa, bir çox araşdırmalar və həkimlərdən əldə edilən sorğulardan da bəhs edəcəyik. Məsələ ilə bağlı araşdırmalar zamanı məlum olub ki, biz normal yatmamaq, idmanla məşğul olmamaq və istirahət etməməklə məhsuldarlıq qabiliyyətimizi sıfıra endiririk. Onların olmaması uğur gedən yolumuzu daha da uzadır və çətin, həm də təhlükəli edir.
Çox işləyir və oxuyuram, demək olar ki, dincəlmirəm
Nahaq yerə. Kembric universitetinin“Yorğunluğun psixologiyası: iş, səy və nəzarət” kitabında araşdırmaların nəticələrindən bəhs olunur və qeyd edilir ki, istirahət fasiləsi olmadan çox işləyənlər problemlərin həllində kifayət qədər istirahət edənlərlə müqayisədə daha çox səy göstərirlər.
Əqli fəaliyyətdən istirahət məlumatın emalı üçün vacib olan kriteriyadır. Heç birşey barədə düşünmədiyimizdə əsas düşüncələrimiz meydana gəlir. Beyin fikirlərinizi əlaqələndirir, qərarlar qəbul edir və ideyalar irəli sürür.
Bunun necə işlədiyinə baxaq. Neyrofiziologiyada beyinləri üç işləmə rejiminə görə fərqləndirirlər:
1. Passiv rejim şəbəkəsi (defolt-sistem) – əqli tapşırıqlardan istirahət edirik.
2. Əhəmiyyətlilik şəbəkəsi – özümüzə doğru yönəlirik (meditasiya).
3. Mərkəzi icraçı şəbəkə – nəsə haqqında dərindən düşünürük.
Intellektual əməkdən istirahət zamanı beyin dərindən düşündüyümüz zamanlara nisbətən daha aktiv işləyir.
Təsəvvür edin ki, hansısa bir tapşırığı heç cür həll edə bilmirsiniz. Əlinizdə çoxlu variantlarınız var, çaş-baş qalmısınız və çox yorğunsunuz. Düşünəndə ki, düşünürsünüz – beynin mərkəzi icraçı şəbəkəsi işə düşür, bu zaman məlumatlar gəlir. Tez bir zamanda həll yolu tapmaq üçün defolt-sistemi işə salmaq lazımdır, bu zaman beyin məlumatları emal edib nəticələr çıxara biləcək. Bunun üçün sadəcə düşünməyi dayandırın, başqa bir işlə məşğul olun – otağa çəkilin, dostlarla əylənib dincəlin, meditasiya ilə və ya sevdiyiniz bir işlə məşğul olun.
İşlərimin çoxluğundan idmanla məşğul olmağa vaxt tapa bilmirəm
İnsanlar yüksək fiziki fəallıq şəraitlərində inqilab ediblər. Buna görə də idmanla məşğul olanda beyin yaxşı işləyir. Beynin neyroplastikliyi (beynin ətrafdakı dəyişikliklərə və zədələnmələrə uyğunlaşma qabiliyyəti) cəmi 30 dəqiqəlik fiziki aktivlik seansı zamanı artıq 15 dəqiqəlik məşqdən sonra nəzərəçarpan dəyişikliklərlə birgə güclənə bilər (ABŞ-ın Milli Səhiyyə İnstitutu). Adi 30 dəqiqəlik qaçış sizin məhsuldarlığınızı artıracaq, yaddaşınızı gücləndirəcək və zaman-zaman planlar qurmaq qabiliyyətinizi yüksəldəcək.
Fiziki aktivlik olmayanda beyinə daha az oksigen gedir, qanla təminatı azalır – biz süstləşirik, tez yoruluruq, fikrimizi cəmləyə bilmirik və yeni məlumatı qəbul etməkdə çətinlik çəkirik. Kifayət qədər fiziki aktiv olanda isə özümüzü yaxşı hiss edirik və daha da məhsuldar oluruq:
Neyron əlaqələrin yaranmasında iştirak edən serotonin (həzz), norepinefrin və dofamin (meditasiya) neyromediator ifrazı artır – beyin sürətlənir, biz məhsuldar oluruq.
BDNF proteininin miqdarı artır – protein neyronların inkişafına stimul verir və uzunmüddətli yaddaşın formalaşmasında iştirak edir.
Müntəzəm sürətli yeriş və ya asta qaçış beynin qanla təminatını və oksigenin səviyyəsini artırır. Buna müvafiq olaraq, sizin əqli qabiliyyətləriniz də yüksələcək. ABŞ-ın Milli Tibb Kitabxanasında dərc olunan araşdırmada deyilir ki, uzun məsafələr qət etmək kreativ düşünməni yaxşılaşdırır (ABŞ-ın Milli Tibb Kitabxanasının araşdırması).Bu təsdiqi yoxlayın. İşdən yorulanda parka gedin və 30 dəqiqə iş barədə düşünmədən sürətlə addımlayın. Gəzintidən sonra beyniniz aydınlaşacaq, siz özünüzü daha da yaxşı hiss edəcəksiniz, güclü olacaqsınız və beyninizə ideyalar gələcək.
Tibb elmləri namizədi, nevroloq Dilarə Şaqiyeva deyir ki, fiziki aktivlik zamanı orqanizm endokannabinoidlər ifraz edir – eyforiya, sevinc duyğusu və qayğısızlıq oyanacaq, beyin hüceyrələrinin funksiyası yaxşılaşacaq: “Bu zaman məlumatı daha yaxşı qəbul edə və yadda saxlaya biləcəksiniz. Əmək qabiliyyətiniz yüksələcək. Həftədə 3 dəfə 30-40 dəqiqəlik yeriş beynin aktivliyini artıracaq, planlar qurmaqda və yaddaşın güclənməsində məsul olan beyin zonalarının fəaliyyətini təkmilləşdirəcək”.
Gecə gec saatlara kimi işləyirəm və bütün işlərimi çatdırmaq üçün tezdən oyanıram.
Vəziyyəti daha da pisləşdirirsiniz. Axşamlar beyin “yatmaq zamanıdır” siqnalını ötürən melatonin ifraz edir. Səhərlər kortizol hormonunun səviyyəsi artır və beyinə “oyanmaq”siqnalını ötürür. Korlanmış yuxu qrafiki bu ritmi pozur və beyində bir çox proseslərə mənfi təsir edir, məhsuldarlığınızı da azaldır.
Bostondakı Harvard tibbi məktəbi tələbələr arasında araşdırma aparıb (araşdırma ABŞ Milli Tibb Kitabxanasının saytında dərc olunub). 30 gün ərzində tələbələr gündəlik tuturlar və yuxunun nizamını qiymətləndirirlər. Nəticələr göstəriblər ki, tələbələrdə nizamsız yuxu gündəlik bioritmlərin ləngiməsinə və işləri çatdırmaq qabiliyyətinin zəifləməsinə gətirib çıxarır.
İstirahət etməyə vaxt tapmaq və gün ərzində yığılıb qalmış məlumatı emal etmək üçün normal,davamlı yuxu (6-8 saat) beyin üçün vacibdir. Keyfiyyətsiz yuxu və ya yuxudan doymamaq yaddaşı, məhsuldarlığı, düzgün qərar vermək və məlumatları yadda saxlayıb mənimsəmək qabiliyyətini korlayır (Harvard tibb məktəbinin araşdırması).
Səhər əldə edilmiş bilikləri cəld emal etmək və dincəlmək üçün gündəlik yuxu da vacibdir. Əgər bir problemi necə həll etməyi bilmirsinizsə yatın. Uzun müddətdir nəsə öyrənirsinizsə yenə də yatın.
Həkim-psixoterapevt və hipnoterapevt Andrey Efremov deyir ki, sürətlə düşünməyi bərpa etmək üçün 10 dəqiqəlik yuxu kifayətdir. Əgər kreativ, elmi iş görürsünüzsə ən azı 90 dəqiqə yuxu almalısınız. Bu, beynin kifayət edəcək assosiativ əlaqələri yaratmasına kömək edəcək.
Düzgün şəkildə istirahət edib effektiv fəaliyyət göstərmək üçün təlimat
1.Əqli fəaliyyət tələb etməyən işlər zamanı fasilə götürün.
2.Düşüncələrinizi nizamlamaq və çevik təfəkkürə malik olmaq üçün idmanla məşğul olun.
3.Gec yatmayın. Gün ərzində 6 saatdan az yatmayın. Gün ərzində də yatıb dincəlin.
Mənbə: fins.az
| ['yorğunluq', 'yorğun olmaq', 'yorulmaq', 'işləri çatdırmamaq', 'beyin yorğunluğu'] |
286 | https://kayzen.az/blog/TAvA/24997/%C9%99l%C9%99kb%C9%99r-%C9%99minin-na%C4%9F%C4%B1l%C4%B1.html | Ələkbər əminin nağılı | gunelb | Tanınmış aktyorlar və aktrisalar | 11 fevral 2020, 13:47 |
Balaca qızcığaz ağzını açıb yeməyini yemək istəmir. Anası deyir ki, yeməyini yeməsən Ələkbər əmi bizə gəlməyəcək. Axı, o gün tamaşada sənə dedi ki, yeməyini ye, bir gün sizə gəlib anandan soruşacam, yemisən, ya yox. Qız dərhal ağzını açıb həvəslə yeməyə başlayır.
Bakıda əslən Gəncədən olan Adıgözəl adlı bir kişi yaşayırdı. Xanımının adı Yaqut, yeganə övladlarını adı Ələkbər idi. Adıgözəl kişi Bakı dəmir yolunda maşinist işləyirdi. Cavanlığında ixtisasca həkim Yaqutun xəstəsi olmuşdu, soyuqdəyməsi canından çıxandan sonra isə Yaqutun “xəstəsi”nə çevrilmişdi. Onun üçün oxuduğu “Həkim qız” mahnısının sehrinə düşən Yaqut Adıgözələ necə vurulmuşdusa, bu məhəbbət evliliklə nəticələnmişdi.
1983-cü ildə — onda artıq Ələkbər də böyük oğlan idi — Adıgözəl kişini Binəqədi şosesini keçəndə “Volqa” markalı avtomobil vurdu. O vaxtkı Abşeron tərəvəz institutunun direktorunu gəzdirən maşının sürücüsü hər gün onlara gəlir yalvar-yaxar edir, göz yaşları axıdırdı: “Mənim beş balaca uşağım var. İndi hər şey sizdən asılıdır. Onları yetim qoymaq istəmirsinizsə, şikayətçi olmayın”.
Ələkbər o vaxt əsgərlikdə imiş. Atasının başına gələni eşidəndən sonra icazə alıb evə gəlmişdi. Ələkbərin ürəyi dözməyib: “Ay ana, yazıqdır. Hər bir adamın başına gələ bilər. Onsuz da onu tutdurmaqla ata sağalan deyil”. Beləliklə anasını razı salıb şikayət etməkdən çəkindirir.
Ata isə yataq xəstəsinə çevrilir. On bir il yataqda qalır. 1994-cü ildə Adıgözəl kişi elə yataqda ikən təkrar insult keçirib dünyasını dəyişir.
Anası Yaqut Hüseynova:
“Ələkbər 1961-ci ildə anadan olmuşdu. Sakit uşaq idi. Səkkizinci sinfə qədər o biri uşaqlardan heç nəylə fərqlənmirdi. Öz otağına çəkilər, özünə müxtəlif məşğuliyyətlər tapardı. Daha burada nələr düzəltmirdi: təyyarə, maşın, qatar. Onun üçün “Texnika-molodyoji” jurnalını alardıq. Ordan maraqlı konstruksiyalar seçib qurur, redaksiya ilə əlaqə saxlayır, gənc texniklər üçün keçirilən tədbirlərdə iştirak edirdi. Bir dəfə indiki Azadlıq meydanında keçirilən yarışda onun quraşdırdığı təyyarə modelini uçurtdular. O an mənə elə gəldi ki, bu, Ələkbərin fantaziyası, sakit, mülayim təbiətində gizlədib-saxladığı xəyallarıdır, genişliyə, ümmana doğru uçur. Ondan daim ehtiyat edirdim. Bir az zəif uşaq idi, tez-tez soyuqlayardı. Ona görə də çalışırdım onu bu işdən, açıq havada təyyarrə uçurmaqdan uzaqlaşdırım. Amma hardasa 13-14 yaşlarından o özü texnikadan daha çox musiqiyə, rəqsə meyil göstərməyə başladı. Nəyə görəsə son vaxtlar xırda-xırda bizdən pul alır, özü üçün yığırdı. Günlərin bir günü gördük budur, həmin pula nağara alıb gətirib evə. Azca keçəndən sonra qarmon, sonra maqnitofon aldı. Beləcə, otağını çevirib incəsənət guşəsi elədi. Bununla paralel məktəbdə də özfəaliyyət musiqi dərnəyinin solisti kimi çıxış edirdi. Səs ona atasından keçmişdi. Adıgözəlin də gözəl səsi, qeyri-adi ifa tərzi vardı.
Ələkbərin səsi isə çox nadir rast gəlinən tembrə malik idi. Bir gün də eşitdik ki, rəqsə gedir. Hardasa bir il rəqsə gedəndən sonra müəllimi ona belə xarakteristika verdi: bu uşaq artıq peşəkar rəqqasdır. Sən demə, Ələkbərin axtarışları bununla da bitməyəcəkdi. Bir gün gəlib bizə xəbər verdi ki, Yuri Qaqarin adına Pionerlər Sarayında (indiki Tofiq İsmayılov adına Uşaq və Gənclər Sarayı – red.) dram dərnəyinə yazılıb. Bax özünü, nəhayət, orda tapdı. Ona baş rollar verirdilər.
Bir gün məni Mark Tvenin əsəri əsasında “Şahzadə və dilənçi” tamaşasına çağırdılar. Tamaşa anşlaq keçdi. Mən hətta unutmuşdum ki, baş rolda oynayan mənim uşağımdır. Tamaşaya baxdıqca gülür, ağlayırdım. Onuncu sinfə qədər Ələkbər bütün diqqətini, gününü, vaxtını dram dərnəyinə sərf etdi. Bir-birinin ardınca müxtəlif tamaşalarda çıxış etdi. Açığı, istəmirdim bu yolu tutsun. Onu fikrindən döndərmək, başqa sənət seçməyə yönəltməyə çalışırdım: “Alik, bax a… Birdən artistliyə meyil salarsan… Biz atanla səni tamam başqa sahənin adamı görmək istəyirik”.
Bakıdan Şəkiyə və geri
Taledən isə qaçmaq olmur. Ələkbər özü də bu taleyin ardınca məmnunluqla gedirdi. O, aktyor olmalıydı. Onuncu sinfi qurtaran kimi sənədlərini İncəsənət İnstitutunun aktyorluq fakültəsinə verir və daxil olur.
“İnstituta imtahan verəndə mən də qarşıdakı bağda oturub nəticəni gözləyirdim. Mənimlə yanaşı dayanan, skamyada əyləşən valideynlər dilənçilərə pul verir, dua eləyirdilər ki, uşaqları yaxşı qiymət alsın. Mənsə ürəyimdə Allaha yalvarırdım ki, qoy, Ələkbər daxil olmasın. İstəmirdim o, aktyor olsun. İstəyirdim, texniki elmlərə yiyələnsin, alim olsun. Bu fikirlərlə institutun qarşısında məşhur aktyorların içəri girdiyini, içəridən çıxdığına baxır və onları ilk dəfə həyatda gördüyümə görə xoş təəccüb, maraq hissi keçirirdim. Rasim Balayev, Şəfiqə Məmmədova, Mikayıl Mirzə… Birdən görürəm, daha bir tanış institutdan çıxıb, sevincdən əllərini havada yellədə-yellədə mənə doğru gəlir. O anda başa düşdüm ki, Allah belə məsləhət görür, oğlum aktyor olacaq. Mənim yalvarışlarımın heç bir əhəmiyyəti yoxdur”.
İxtisas fənnindən imtahan götürən müəllimlər, professorlar Mehdi Məmmədov, Rza Təhmasib, Ələmdar Quluzadə, Nəsir Sadıqzadə və digər hörmətli pedaqoqlar, sənətkarlar Ələkbərə şeir dedizdirdikdən, etüd oynadandan, mahnı oxutdurandan, rəqs etdirdikdən sonra onun aktyor olacağına tam əmin, arxayın olmuş, hamı ona “əla” qiymət yazmışdı. İnstitutda ixtisasdan ona Nəsir Sadıqzadə dərs deyirdi.
Təhsilini başa vurandan sonra Ələkbər Hüseynov təyinatla Şəki Teatrına yollanır. 1982-ci ildə bir il hərbi xidmət keçəndən sonra yenə öz işinə qayıtdı. 1987-də onlar Şəkidən Bakıya döndülər. Ələkbər Abdulla Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrında işləməyə başladı.
O vaxtdan “Ələkbər əmi”nin sənət yolu başladı desək, qəbahət etmiş olmarıq. Oynadığı rollar, rejissor kimi hazırladığı tamaşalar bir yana… Balacaların “Ələkbər əmi”si böyüklərin də yaddaşında məhz Kukla Teatrından başladığı yolla qaldı. Lap ilk gəncliyindən, o vaxtlardan ki, özü uşaqlığa təzəcə əlvida deyib gəncliyinin ilk sevgi deyilən günlərini yaşayırdı.
Əminin sevgi tarixçəsi
Afaq Hüseynova (həyat yoldaşı): “İlk baxışdan xoşuma gəlmədi. Analarımız bir yerdə işləyirdilər. Anası məni xoşlamışdı və anamla qərarlaşmışdılar ki, bizi görüşdürsünlər. Bir axşam Yaqut xala ilə bir qarayanız oğlan gəldi evimizə, boyu ortadan bir az hündür, qalın, qıvrım, qapqara saçlarını arxaya vermişdi. Nəyə görə birinci görüşdə xoşuma gəlmədi, bilmirəm. Amma ikinci görüşdə...
Mən konservatoriyada (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) oxuyurdum. Dərsdən çıxanda gördüm o gün anamın rəfiqəsi ilə bizə gələn oğlan dayanıb məni gözləyir. Üzündə elə xoş ifadə var ki, sanki biz bir-birimizlə bir dəfə yox, dəfələrlə, ömrüboyu görüşmüşük. Onun bu ovqatı beş dəqiqədən sonra mənə keçdi. Sən demə, evdə görüşəndə hər ikimiz sıxılırmışıq. İndi isə Ələkbər sıxıntını aradan qaldırıb danışmağa başladı, özü də nə başladı… Heç özümdən xəbərim olmadan bir də gördüm, qəşş eləyib gülürəm. O qədər maraqlı, məzəli, mənim üçün yeni olan söhbətlər edirdi ki, bütün varlığımla ona diqqət kəsilmişdim. Bütün şəhəri gəzdik, elə bildik beş dəqiqə keçib. Xəbərimiz olmadı ki, artıq gün keçib, axşam olub. Mən o görüşü heç vaxt, heç vədə yadımdan çıxarmayacağam. O görüş bizi birbirimizə əbədi bağladı. Əbədi.
Bu gün Ələkbər dünyada yoxdur, amma o görüşün təəssüratı yaşayır. Özü də təkcə mənim daxilimdə yox, ikimizin arasında yaşayır. O günü, ona bənzər başqa günləri, eləcə də anları mən Ələkbərlə birlikdə xatırlayıram.
Bir dəfə uroloji xəstəxanada əməliyyat keçirmişdi. “Qətl günü” tamaşasının televiziya variantı hazırlanırdı. Onu heç kimlə əvəz eləmədilər. Əsərin müəllifi Yusif Səmədoğlu özü imkan vermədi ki, onu kiminləsə əvəz etsinlər. Gözlədilər. Ələkbər azca sağalan kimi elə xəstəxanadan gəlib onu çəkilişlərə aparır, sonra yenə gətirib qaytarırdılar yatdığı palataya. Hətta çəkilişlərin birində qan azlığından huşunu itirdi. Telestudiyaya təcili həkim çağırdılar. Birtəhər onu özünə gətirəndən sonra yenə rolunu oynamağa qayıtdı. Ələkbər üçün nə kiçik rol var idi, nə də kiçik iş. Hər bir şeyə diqqət, qayğı, işgüzarlıqla yanaşırdı. Evdə adi su kranını düzəldəndə belə onu ən yaxşı ustanın əlindən çıxan iş səviyyəsinə qaldırardı. Amma bir şərtlə: gərək buna daxilən hazır olaydı. Həvəs demirəm, sadəcə, evdə nəsə xarab olanda hamımızı belə sakit edərdi: “Darıxmayın, düzəldəcəyəm, amma hələ yox, hələ məqamı gəlməyib”.İndi də bəzən nəyisə düzəltmək lazım gələndə, mənə elə gəlir, yenə onun səsini eşidirəm: “Darıxma, məqamı çatanda hər şey düzələcək”.
2002-ci ildə Ələkbər Hüseynov UNİMA – Beynəlxalq Kukla Teatrları Birliyinin xətti ilə Parisdə keçirilən böyük tədbirlərdə iştirak etməliydi. Bu tədbirə ciddi hazırlaşırdı. Amma diş ağrısı ona əziyyət verirdi. Getməzdən əvvəl diş həkimi olan dostunun yanına yollanıb ki, ağrılı dişdən canını qurtarsın. Kaş elə diş ağrısı ilə Parisə gedəydi, görünür bu da taleyin oyunudur. Fransaya getdi, orada elə uğurlu çıxış etdi ki, hamı bəyəndi, çoxlu dəvətlər aldı. Gələndən sonra kefi yaxşı idi. Ailəsini götürüb Yessentukiyə dincəlməyə getdi. Hər şey yaxşı idi, yaradıcılıqda da, həyatda da işləri əla gedirdi. Amma həmin ilin sonlarında…
“Hepatit C” diaqnozu
Günü-gündən rəngi saralırdı. Gözlərinin içində də sarılıq əmələ gəlmişdi. Yoldaşı onu məcbur həkimə aparır. Ciddi yoxlamadan sonra məlum olur ki, onda “Hepatit C” adlı virus var. Nə özü, nə də yaxınları buna inandı. Buna kim inanmaq istəyərdi ki… Fərqli yerlərdə təkrar analizlər eyni nəticəni diktə edir. 2004-cü ildə Moskvada məşhur xəstəxanalardan birində yenə həmin diaqnoz təsdiqləndi. Bu virus yalnız qanla keçə bilərdi. Ələkbər özü üçün müəyyən edə bilmirdi ki, harda bu virusa yoluxub? Ailədə hamı susqunluq keçirirdi.
Moskva həkimi diş dibindən şübhələndiyini deyir. Onda Ələkbərin yadına düşür ki, 2002-ci ildə Paris səfərindən əvvəl dişini çıxartdırmışdı. İki il ərzində virus bədəndə öz işini görübmüş. Artıq qara ciyəri şişməyə başlamışdı.
Ana, mən öləcəm…
Anası Yaqut Hüseynova: “Təzə ev almışdıq, beşinci mərtəbədə. Ələkbərin əl qabiliyyəti yaxşı olduğundan çardağı qəşəng düzəldib, yerə metlax döşəyib, oranı səliqəli iş otağına çevirmişdi. İndi də ora iş otağıdır. Amma çox zaman boş qalır. Ələkbər internetdə maraqlı nəsə oxuyanda oradan bizi çağırardı. İndi də bizə elə gəlir ki, hansısa hadisə ilə əlaqədar, yaxud maraqlı bir xəbər, ya da çox gülməli lətifə tapıb bizi yuxarı çağıracaq. Bu onun adəti idi. Evdə olanda internetə girər, maraqlı məlumatlarla tanış olardı. Bir gün eşitdim məni çağırır. Qalxdım onun yanına. İnternetdə “Hepatit C” səhifəsini açıb yavaşca mənə dedi:
- Görürsən, ana? Burda yazılıb bu virusa tutulanlar üç ildən səkkiz ilə kimi yaşayırlar. Mənim üç ilim başa çatmaq üzrədir…
— Niyə sən üç ili fikirləşirsən, səkkiz ili yox? – ağlıma gələn birinci fikirlə ona etiraz edib qışqırdım.
Sonra çalışdım onu sakit edim. Yalandan bir hadisə danışdım:
— Bizim yaşlı bir xəstəmiz var, iyirmi ilə yaxındır bu diaqnozla yaşayır. Gəl sən də bədbin olma, Allah kömək edər, bir çarə tapılar bizim üçün də, mənim balam…
Bir neçə gündən sonra onun özünə gəlmədiyini, fikirli olduğunu, daim gözlərinin yol çəkdiyini görüb daha bir yalan danışdım. Mənim Türkan kəndində bibim yaşayır. Onun adından dedim: — Bibi gedib “Quran” ağzı açdırıb, orda sənin üçün yazılıb ki, altmış yaşından az yaşamayacaqsan.
Hər gün mən onu belə söhbətlərlə qara fikirlərdən ayırmağa çalışırdım. Ona təlqin edirdim ki, xəstəlik keçəcək, yaxşı olacaqsan. Özüm isə dərdimi içimdə çəkirdim, hər səhər yastığım gecə tökdüyüm göz yaşlarından yamyaş olurdu. Gözüm get-gedə tutulurdu”.
Artıq ömrünün sonuna az qaldığını duyan Ələkbər işinə həmişəkindən daha ciddi yanaşmağa, bir-birinin ardınca yeni layihələrə imza atmağa başladı. Qət etmişdi ki, getdikcə azalan bu müddət ərzində daha artıq işləmək lazımdır. Daha fəal, daha yaradıcı həyat yaşamalıdır. Teatrda, televiziyada maraqlı layihələr həyata keçirir, ən müxtəlif tədbirlərdə iştirak edir, hara çağırırdılar, hansı konsertə dəvət edirdilər, gedirdi. Allah elə bil onun gücünü artırmışdı. Səmərəli işləyirdi. Rejissor kimi tamaşalar hazırlayır, şou-proqramlar aparır, uşaqlar üçün yeni verilişlər yazdırırdı. Ölümünə bir neçə ay qalmış onu teatrın baş rejissoru vəzifəsinə təyin etdilər.
Teatrda uşaqlar üçün keçirilən böyük bir tədbirdə direktor Rəhman Quliyev valideynlərə müraciət etdi. Sonra televiziyalarda, onun iştirak etdiyi və etmədiyi proqramlarda, qəzetlərdə xəstəliyi və ciddi, böyük məbləğ tələb edən müalicəyə ehtiyacı olduğu barədə məlumat verildi. Onun üçün hesab nömrəsi açıldı. Heydər Əliyev Fondu yardım etdi. Onun bədəni antibiotikləri qəbul etmirdi. Bu xəstəliyin tələb etdiyi çoxsaylı və güclü antibiotiklərlə onu müalicə eləmək qeyri-mümkün idi. Onu xarici xəstəxanalara göndərməyin də xeyri yox idi. Orada da antibiotiklə müalicə edəcəkdilər. Odur ki bir yol qalırdı: yüngül vasitələrlə onu saxlamaq, xəstəlik hallarının gərginləşməsindən qorumaq.
Ölümünə bir neçə ay qalmış ona Polşada 1968-ci ildə təsis olunan “Təbəssüm” ordenini verdilər. Bu, dünyada yeganə orden-mükafatdır ki, onunla kimin təltif olunmasını yalnız uşaqlar müəyyən edir. Bu ordenə ən müxtəlif vaxtlarda Tereza Ana, Bill Klinton, Marqaret Tetçer, Dalay-Lama, Sergey Obraztsov, II İoann Pavel, Çingiz Aytmatov və başqa məşhur şəxslər layiq görülüb. Kim özünü uşaqlara, onların dünyanı daha rəngarəng görməsinə həsr eləyibsə, bax, o adamlara bu mükafat verilir.
2007-ci ildə Ələkbər də bu ordeni aldı. Elə həmin ilin 2 avqustunda –həsrətin çəkdiyi kino günündə vəfat etdi.
Balaca qızcığaz ağzını açıb yeməyini yemək istəmir. Anası deyir ki, yeməyini yeməsən Ələkbər əmi bizə gəlməyəcək. Axı, o gün tamaşada sənə dedi ki, yeməyini ye, bir gün sizə gəlib anandan soruşacam, yemək yemisən, ya yox. Qız dərhal ağzını açıb yeməyini həvəslə yeməyə başlayır.
Müəllif: Ramilə Qurbanlı
Mənbə: modern.az
| ['Ələkbər Hüseynov', 'Ələkbər əmi', 'uşaqların sevimlisi Ələkbər əmi', 'uşaqların sevimlisi'] |
287 | https://kayzen.az/blog/Azerbaycan-kinosu/24958/%C3%B6ls%C9%99m-ba%C4%9F%C4%B1%C5%9Fla-filmi.html | "Ölsəm, bağışla" filmi | gunelb | Azərbaycan kinosu | 7 fevral 2020, 02:39 |
Uzun illər keçməsinə baxmayaraq hələ də maraqla izlənilən "Ölsəm, bağışla" filmindən bəhs edilir. Filmin ərsəyə gəlməsi, ən hətta ən kiçik epizodun necə çəkildiyinə professional operator Rafiq Qəmbərovla nəzər salacağıq.
Rafiq Əli oğlu Qəmbərov 31 dekabr 1947-ci ildə ildə Qroznı şəhərində anadan olub. 1966-1971-ci illərdə Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnistitutunun kinooperatorluq fakültəsində L.B. Kosmatovun emalatxanasında təhsil alıb. Bir neçə il Rusiyada Samara kinoxronika studiyasında, sonralar «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında bədii və sənədli filmlərin quruluşçu operatoru olub. Bir neçə filmdə fotoqraf-rəssam kimi də çıxış edib. 1998-ci ildə Azərbaycanın Fotoqrafçılar Birliyini yaradıb və 2007-ci ilə qədər bu təşkilata rəhbərlik edib. Hazırda portret fotolarının çəkilməsilə daha çox məşğuldur.
"Ölsəm, bağışla" filmi 1989-cu ildə çəkilib. Film məhəbbət və ölüm haqqındadır. Elə bir məhəbbət ki, insan qəlbini pis fikirlərdən, pis əməllərdən xilas edir, onu təmizləyir, paklaşdırır. Həyat filmin qəhrəmanını sərtləşdirir. Amma o, xasiyyətcə mülayim adamdır. Baş qəhrəman Yusif müharibədən sonra xəbər tutur ki, atası haqsız məhkum edilib, sevdiyi qız onu gözləməyib başqasına ərə gedib. Nə etməli, həyat etdiyini etdi. Filmin sonunda qəhrəman ölür. Lakin onun qəlbi hər cür natəmiz fikirlərdən təmizlənir. Axı o, ölümündən bir qədər əvvəl xoşbəxtliyinə qovuşdu.
Filmin ssenari müəllifi Rüstəm İbrahimov, quruluşçu rejissoru Rasim Ocaqov, quruluşçu operatoru Rafiq Qəmbərov, quruluşçu rəssamı Rafiz İsmayılov, bəstəkarı Emin Sabitoğludur. Rollarda Fəxrəddin Manafov, Gülzar Qurbanova, Sədayə Mustafayeva, Muxtar Maniyev, Nizami Musayev və başqaları çəkilib.
Ssenari gerçək həyat hekayəsidir
Rus dilində çəkilmiş "Ölsəm, bağışla" filmi yazıçı təxəyülünün məhsulu deyil. Film real həyat hadisələri əsasında çəkilib. Film sonradan Azərbaycan dilinə dublyaj edilib. Sssenarini Rüstəm İbrahimbəyovun real həyat hadisələri əsasında yazıb. Kinoda adı gedən «Xram Vozduxa» restoranı müharibə və ondan sonrakı dövrdə Kislovodskda çox məşhur yer olub. Hündür yerdə yerləşdiyindən havası çox təmiz imiş. Müharibə iştirakçısı cavan bir oğlanın kontuziya alması, müharibənin bitdiyi elan olunmamış ordudan qaçması, həbsi, atasının çörək zavodunda çalışması, ölümü, sevgi macərası hamısı real həyatda olan hadisələrdir.Rafiq Qəmbərov: «Film əsas etibarilə Bakıda və Kislovodskda çəkilib. Filmdə Yusifin rus qadınından almaq istədiyi ev Kislovodskda real evdir. Ancaq „Xram Vozduxa“ restoranında olan çəkilişlər pavilyon səhnələridir. Çünki həmin vaxt o restoran artıq fəaliyyət göstərmirdi. Yusifin sonda bıçaqlanması səhnəsi də elə Kislovodskda olan evin qarşısında çəkilib. Sadəcə oranı işıqlandırdıq ki, çəkiliş yaxşı alınsın. Filmdə qalan ev səhnələri — Yusifgilin, Vityanın ad günü ilə bağlı, Seyidrzagilin evi ilə bağlı epizodların hamısı Bakıda, kinostudiyanın pavilyonunda çəkilib. Filmdə istifadə edilən pullar mətbəədə çap olunmuş dubllar idi».«Necə çəkildisə, elə də efirə getdi»
Filmin çəkilişəri 1988-ci ilin sentyabrında başlanıb. R Qəmbərov bildirir ki, kinostudiyada adətən filmlərin çəkilişi dekabr-yanvar aylarında başlayırdı. Lakin R.Ocaqov bütün filmlərin çəkilişini sentyabrda start verirdi. Sentyabr, oktyabr, dekabr aylarına pavilyon çəkilişlərini salırdı. O vaxtlarda heç kim çəkiliş etmirdi deyə, pavilyonlar boş olurdu.
Rafiq Qəmbərov: «Rasim Ocaqov elə bir rejissor idi ki, onun qarşısında kimsə söz deməyə çəkinirdi. Çox zəhmli idi. Əvvəlcədən hansı epizod nə qədər olacaq, necə çəkiləcək, metrajı, saniyəsinə qədər hamısını dəqiqliklə bilirdi. Onun filmində improvizasiya nüanslı ola bilərdi: Yəni özü „sözü belə demə, başqa cür de“ deyə bilərdi. Rasimin işi tərəzi kimi idi. O kino istehsalını yaxşı bilirdi deyə, hər şeyə diqqət edirdi. İş də rahat, öz axarında gedirdi. Sovet dövründə bir film bir il müddətinə çəkilirdi. Film çox rahat da çəkildi. Filmdə çəkilən, lakin efirə getməyən kadr olmayıb. Çünki hər şey ssenariyə uyğun çəkilib. Necə çəkildisə, elə də efirə getdi».«Yusif rolunu oynamaq üçün Şəki teatrının aktyoru sınaqdan keçdi»
Baş rol olan Yusif obrazına çəkilmək üçün bir neçə aktyor dəvət edilir. Onların arasında rola təsdiq üçün ilkin razılıq alanlardan biri o zaman Şəki Dövlət Dram Teatrının aktyoru mərhum Fərman Abdullayev olub.
Rafiq Qəmbərov: «Baş rol üçün bir neçə aktyor seçildi. Şəki Dövlət Dram Teatrının aktyoru olan Fərman çox göyçək oğlan idi. Onun fantastik sınaq çəkilişləri oldu. Rasimdən nə qədər xahiş etsək də, filmə həmin oğlanı çəkmədi. Çünki Rasim müəllimin Fəxrəddinə ayrı bir simpatiyası vardı. Çox istəyirdi onu. Bu səbəbdən də onu əksər filmlərində baş rola çəkirdi. Fəxrəddinin uğurları Rasimlə pik nöqtəsinə çatdı».
Yusifin anasını oynayan xalq artisti Sədayə Mustafayeva Gəncədə yaşayır. «O, böyük aktyorumuz Ələddin Abbasovun həyat yoldaşı idi. Filmə çəkiləndə artıq yaşlanmış qadın idi. Yüngülvari qrim edib, saçlarını ağartdılar».
«Fəxrəddin Manafov böyük aktyordur»
Rafiq Qəmbərov: «Yusifin kəkələməsi səhnəsi çəkiləndə Fəxrəddin heç bir çətinlik çəkmədi. Onu çəkiliş prosesində elə ustalıqla etdi ki, dublyajda da itmədi. Çox vacib bir şərt var ki, ilk növbədə gördüyün işlə yaşamalısan. Fəxrəddin də belə aktyordur. O işini o qədər sevirdi ki, onu yaradırdı. İncəsənətdə bu vacib bir faktordur. Kinematoqrafiyada bir anlayış var ki, aparatı əlinə götürəndə obyektivə fokslanmalısan. Bu da onun kimi bir şeydir. Fəxrəddin hər bir rolunda özünü o rola fokslayırdı».
«Sadə bir səhnə alınmırdı»
Rafiq Qəmbərov: «Baxanda filmdə çox sadə bir səhnə var. Yusif müayinə üçün həkimin yanına gəlir ki, ona işləmək üçün kağız versin. Rus Dram Teatrının aktrisası ilə Fəxrəddinin birgə dialoq səhnəsi heç cür alınmırdı. Rasim istədiyini ala bilmirdi Fəxrəddindən. İnandırıcı alınmırdı. Sonra Fəxrəddin Rasimin istədiyi kimi oynaya bildi».
«Rasim Ocaqov üçün „Ölsəm, bağışla“ ən yaxşı idi»
Rafiq Qəmbərov: «Film çəkiləndən 20 il sonra onu təkrar izlədim. Yaranan mühitə baxanda mən sanki başqa bir aləmə düşdüm. Unutmuşdum ki, filmi mən çəkmişəm. Bir dəfə Rasim müəllimə bildirdim ki, „sizin filmlərinizin içində ən gözəli “Ad günü»dür, heyf ki, onu da mən çəkməmişəm". O mənə dedi: «Yadında qalsın, mənim sənlə çəkdiyim filmlərin arasında ən yaxşısı, ən güclüsü „Ölsəm, bağışla“dır».
«Qatardakı kupe səhnəsini pavilyonda çəkdik»
Filmin mühüm səhnələri pavilyonda çəkilib. Bu səhnələr özünün təbiiliyi ilə Moskvadakı kino işçilərini belə, heyrətə salıb.
Rafiq Qəmbərov: «Qatar səhnəsi pavilyonda çəkilib. Biz filmi yapon lentində çəkirdik. Onu aşkarlamaq üçün aparat Bakıda yox idi deyə, Moskvaya getməli oldum. Epizodlar çəkildikcə assistentlərdən biri lentləri yığıb aşkarlamaq üçün Moskvaya aparırdı. Elə oldu ki, qatar səhnəsinin lenti olan hissələrini Moskvaya özüm aparası oldum. Aşkarlama sexində 3-4 başqa operator da öz növbəsini gözləyirdi. Kadrlar aşkarlanarkən onlar bir-birinindən soruşurdular ki, „bu qatarda çəkilib?“. Özləri ayırd edə bilmirdilər, məndən soruşmağa da utanırdılar. Mən bildirdim ki, səhnə pavilyonda çəkilib. İnana bilmədilər. Bizim rəssam köhnə vaqon tapıb gətirmişdi. O vaqonu söküb, kupeni pavilyonda qurmuşduq. Üstündə fırlanan dəstəyi olan iki metrəlik baraban düzəltmişdilər. Təbiət rəsmləri olan şəkli də onun üstünə yapışdırılmşdı. Onu çöl tərəfdən kupenin pəncərəinə qoymuşdular. Fırlatdıqca elə təsəvvür yaranırdı ki, qatar gedir. Kupenin sadəcə damı yox idi. Yuxarıdan işıq qurulmuşdu». «Fəxrəddin yağış altında olan səhnəni susəpənlə çəkdik»
Filmdə güclü aktyor heyəti çəkilib. Bu fonda Yusif rolunu oynayan Fəxrəddin Manafov daha parlaq obraz kimi yadda qalıb.
Rafiq Qəmbərov: «Aktyorun böyüklüyü ondan ibarətdir ki, sözsüz səhnələrdə lazım olan fikri çatdıra bilsin. Fəxrəddin də məhz belə aktyordur. Filmdə bir epizod var: yağan yağışın altında Yusif sevdiyi qıza pəncərədən baxır. Orada onun daxili hissləri bütün üz cizgilərində əks olunur. Orada sözə ehtiyac yox idi. Bu onun aktyor məharətinin yüksəkliyindən irəli gəlirdi. Təsadüf elə gətirdi ki, yağışın suyu onun üzündə göz yaşı effekti yaratdı. Əslində Yusif orada ağlamırdı.
Süni yağış üçün yanğısöndürən maşınlardan istifadə olunub. Dünya praktikasında heç vaxt lap leysan yağış lentə alınsa, damlalar ekranda görünməyəcək. Filmdə yağış damlalarının görünməsi üçün mütləq yağışın işıqlandırılması olmalıdır. Bu səhnəni çəkmək üçün kinokamera ilə üz-üzə xüsusi qurğu qoyulur və ön planda obyektivə yaxın sutökənlə yağış effekti yaradılır. Ekranda görünüən iri damcıları bitkiləri sulamaq üçün istifadə edilən sutökənlə həyata keçirldi».
«Gulyanı 20 ildən sonra gördüm»
Filmdə Gulya rolunda çəkilmək üçün bir sıra aktrisalar sınaqdan keçirilib. Bu rola o zaman İncəsənət İnstitutunu təzə bitirmiş Gülzar Qurbanova təsdiq olunur.
Rafiq Qəmbərov: «Bir neçə aktrisa sınaqda oldu. Gülzar Qurbanova inistitutu təzəcə bitirmişdi. Bu onun ilk filmi idi. Ondan bu yana da filmlərərə, demək olar ki, çəkilmədi. 18 il sonra yeganə olaraq həyat yoldaşının „Əlavə təzyiq“ filmində epizodda rol aldı. Təsadüfən 20 il sonra o xanımı gördüm. Heç dəyişməmişdi».
«Küçədəki dava səhnəsi İçərişəhədə çəkilib»
Filmdə əks olunmuş küçə davası İçərişəhərdə çəkilib. Bu səhnəni çəkmək üçün xeyli məkan seçilsə də, Rasim Ocaqov onlara razılıq verməyib.
Rafiq Qəmbərov: «Küçədəki dava İçərişəhərdə çəkilib. Yer seçimini adətən rejissor, operator və rəssam edirdi. Hazırlıq dövrü başlayanda Rasim Ocaqov göstəriş verdi ki, „siz yeri tapın, sonra mən gedim baxım“. Həmin səhnə üçün çox yer tapdıq. Lakin hələ qərar verməmişdik. Bir gün üçümüz də bulavara çay içməyə getdik. Ordan qayıdanda İçərişəhərdəki qala qapısının qabağında dayandıq. Anladıq ki, axtardığımız yer buradır. Rəssam Rafiz İsmayılov çox həyəcanla yeri görən kimi qışqırdı: „Buradı...“. Qəbul olundu. Rasim kimi kadrın çəkilişinə hazırlaşan ikinci bir rejissor görməmişdim».
Hallüsinasiya...
Rafiq Qəmbərov: «Fəxrəddinin yanan hərbi maşını idarə etdiyi səhnənin çəkilməsi mürəkkəb bir kadr oldu. Onu filmin sonunda çəkdik. Köhnə bir maşın tapıb həmin kadrı qurmuşduq. Həmin epizod bir neçə kamerayla 2-3 dubla çəkildi. Sonra içərisindən ən yaxşısını, ürəyimizə yatanını seçdik. Çox inandırıcı alındı».
Yusifin atasının həbs olunmuş dostu Firuzla olan dialoq yük vağzalının bir hissəsində çəkilib.
Rafiq Qəmbərov: «Həsən Məmmədov kimi hər rola uyğun başqa aktyor təsəvvür etmək çətindir. Mən onunla bir neçə filmdə işləmişəm, çox böyük aktyor idi. „Ölsəm, bağışla“ filmində balaca bir epizodda qrimlə, geyimlə, özünü aparması ilə, həyatdan küsmüş, türmədə yatan, pəjmürdə bir insan tipi yaratdı. Rasimlə razılaşdırmaları oldu ki, belə etsək yaxşı olar. Rasim də onunla razılaşdı. Ümumiyyətlə, filmdə elə bir epizod yoxdur ki, inandırıcı olmasın».
«Rasim Ocaqovla qoz-qoz oynamaq olmazdı»
Rafiq Qəmbərov: «Rasim Ocaqov çox tələbkar idi. Hansısa aktyor kiməsə kapriz edə bilərdi, amma Rasimə yox. Onunla qoz-qoz oynamaq olmazdı. Çəkiliş saat 11-də olcaqdısa, mən 9-da kinostudiyaya gəlirdim. Otağa girib Rasimə salam verməyə də çəkinrdim. Çünki ssenarini stolun üstünə qoyub özü də onun „içinə girirdi“. Gecə saat 3-4-də çəkiliş bitirdi. Səhər 9-da yeni iş günü başlayırdı. Nə vaxt yatırdı, necə dincəlirdi, heç kəs bilmirdi. Siqaret Rasimin ayrılmaz „dostu“ idi. O işsiz qala bilmirdi. „Otel otağı“ filmindən sonra ürəyinə yatan ssenari, həm də istədiyi mühit artıq yox idi. Biz bilirdik ki, təcili ona film verilməsə, öləcək. Rusca onun kimi adamlara „kino məhsulu“ deyirlər. Darıxanda çıxıb „Cavid bağı“nda dincəlirdi. 50 il kinostuduyada çalışan adam üçün işsiz qalmaq ölümə bərabər oldu».
"Ə, sən araq içmirsən, siqaret çəkmirsən, bazlıq etmirsən, rədd ol burdan"
Rafiq Qəmbərov bu filmə qədər Rasim Ocaqovla birgə "İstintaq" filminin operatoru olub. Onun sözlərinə görə, R.Ocaqov çox tələbkar və işini bilən sənətkar idi.
Rafiq Qəmbərov: Rasim Ocaqov "İstintaq" filmini çəkəndə onunla salamımız vardı. Amma elə də yaxınlığımız yox idi. Bir gün mənə dedilər ki, Rasim səni çağırır. Getdim yanına. Mənə ssenarini uzadıb dedi ki, bu təzə "İstintaq" filminin ssenarisidir: «Apar oxu, sonra söhbət edərik». Otaqdan çıxanda dedi ki, «bir dəqiqə dayan. Sən araq içirsən?». Dedim «mən Moskvada 5 il yataqxanada qalmışam. Özü də Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnistitunun yataqxanası olub. Orada yaşayıb içməmək olar?». Dedi «bəs burada?». Dedim: «Burada yox, Rasim müəllim. Mən bura ocaq kimi baxıram. Mən burada indiyə qədər içki içməmişəm».
Mənə dedi: «Ssenarini qaytar. Mən səninlə işləyə bilməyəcəm». Dedim: «Niyə, Rasim müəllim?» Dedi: "Ə, sən araq içmirsən, siqaret çəkmirsən, bazlıq etmirsən, rədd ol burdan". O bu sözləri, təbii ki, zarafatla deyirdi. Dedim: «Nə istəyirsiz məndən?».
Rasim Ocaqov: «Mən istəyən məqamda qrup bir yerə yığışacaq, çörək yeyəcəyik, filmi müzakirə edirik. Bəs o zaman bizimlə olacaqsan?». Dedim, «niyə olmuram?». Dedi: «Onda al ssenarini, gedə bilərsən». Rasim müəllim sadəcə kollektivin vahid ailə kimi işləməsinin tərəfdarı idi.
Getdim ssenarini oxudum. Səhəri gün gəlib dedim ki, «bəyənmədim». Məəttəl qaldı. Dedi: «A kişi, Rüstəm İbrahimbəyovun ssenarisi, Rasim Ocaqovun quruluşu...». Dedim «nə olsun? Xoşuma gəlmədi».
Oturdu və başladı mənə səhnələri izah etməyə. Bundan sonra çox şey mənə açıldı. Mən təsvirin «bəstəkarı» idim. Məndən nə istədiklərini bilməliydim ki, nəticə yaxşı alınsın. Rasim müəllim əla rejissor idi" .
"Ölsəm, bağışla" filmi 1991-ci ildə Bakıda Azərbaycan filmlərinin 1-ci festival müsabiqəsinin mükafatını qazanıb. 1992-ci ildə Türkmənistnda keçirilən «1-ci regional İpək Yolu» kinofestivalında ən yaxşı qadın və kişi roluna görə Gülzar Qurbanova və Fəxrəddin Manafov festivalın baş mükafatı olan «qran pri» alıb.
| ['Azərbaycan kinosu', 'kino aləmi', 'yerli filmlər', 'ölsəm bağışla', 'ölsəm bağışla filmi', 'Fəxrəddin Manafov', 'Rasim Ocaqov'] |
288 | https://kayzen.az/blog/kimya/24934/madd%C9%99l%C9%99rin-t%C9%99rkibi-v%C9%99-qurulu%C5%9Fu.-molekullar-v%C9%99-atomlar.html | Maddələrin tərkibi və quruluşu. Molekullar və atomlar | gunelb | Kimya | 5 fevral 2020, 15:49 |
Maddələrin tərkibi haqqında fikirlər hələ bizim eradan təqribən 2500 il əvvəl yunan alimləri (Demokrit və b.) tərəfindən söylənilmişdir. Onlara görə bütün cisimlər gözlə görünməyən ən kiçik hissəciklərdən təşkil olunur. Həmin hissəciklər «atom» adlandırılmışdır. O dövrdə «atom» sözü bölünməz mənasında işlənirdi. Maddələrin hansı hissəciklərdən ibarət olması və quruluşu barədə tədqiqatlar sonralar da davam etdirildi.
XVIII əsrin ortalarında rus alimi M.V.Lomonosov və ondan 50 il sonra ingilis alimi Con Dalton maddələrin molekullardan və atomlardan əmələ gəlməsi, bu hissəciklərin xassələri haqqında daha inandırıcı elmi fikirlər irəli sürmüşlər. Onların mülahizələri 1860-cı ildə dünya alimlərinin əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunan «Atom-molekul təlimi»nin əsasını qoymuşdur. Atom-molekul təliminin əsas müddəaları aşağıdakılardır:1) maddələr molekullardan və atomlardan təşkil olunur;
2) molekullar arasında boşluqlar vardır ki, onun da ölçüsü maddənin aqreqat halından və temperaturdan asılıdır.
Ən böyük boşluq qaz molekulları arasındadır. Bu onların asan sıxılması ilə izah olunur. Mayelər çətin sıxılır. Onların molekulları arasında boşluq nisbətən azdır. Bərk maddələrin molekulları arasında boşluq daha azdır, ona görə də demək olar ki, onlar sıxılmır.
3) molekullar daim hərəkətdədir, molekulların hərəkət sürəti temperaturla düz mütənasibdir;
4) molekullar arasında qarşılıqlı cazibə və itələmə qüvvələri vardır;
5) molekullar atomlardan təşkil olunur, atomlar da molekullar kimi daim hərəkətdədir;
6) bir atom növü başqasından öz kütləsinə və xassələrinə görə fərqlənir;
7) molekullar fiziki hadisələr zamanı dəyişməz qalır, lakin kimyəvi çevrilmələrdə parçalanır, atomlar isə kimyəvi çevrilmələr zamanı da parçalanmır;
8) bərk halda molekulyar quruluşlu maddələrin kristal qəfəsinin düyünlərində molekullar olur;
9) qeyri-molekulyar quruluşlu maddələrin kristal qəfəsinin düyünləı rində atomlar və ya başqa hissəciklər olur.
Molekulları və atomları kürəciklər şəklində təsəvvür edərək maddələrin molekullarını modellər şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar.
Atom-molekul təliminin müddəaları çoxlu maddələrin xassələrinin öyrənilməsinə və kimyəvi təcrübələrə əsaslanmışdır. Məsələn, biz adi şəraitdə su adlandırdığımız maddənin bərk haldan maye hala, sonra da buxarlanaraq qaz halına keçməsini öyrəndik.
Elektrik cərəyanının təsiri ilə və ya 2000°C qızdırdıqda suyun parçalanaraq yeni maddələr — hidrogen və oksigen əmələ gətirməsini izləyib təhlil etdikdə həmin müddəaların təsdiq olunduğunu görərik. Çevrilmələri modellər şəklində göstərək.
Şəkillərdən göründüyü kimi, su molekullarını atomlara parçalamaq üçün onu 2000°C-dək qızdırmaq lazımdır. Deməli, atomlar arasındakı cazibə qüvvələri molekullararası cazibə qüvvələrindən dəfələrlə böyükdür. Başqa sözlə, atomları bir-birinə bağlayan rabitələr molekullararası rabitələrdən çox möhkəmdir. Atomlararası bu rabitələr kimyəvi rabitə adlandırılır. Həmin rabitələrin qırılması və yaranması kimyəvi çevrilmələrin getməsi və yeni maddələrin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.
Molekullar bir çox maddələrin ən kiçik hissəciyi olub, onların tərkibi və kimyəvi xassələri həmin maddələrdə olduğu kimidir. Molekullar kimyəvi reaksiyalar zamanı parçalanır, yəni onlar kimyəvi cəhətdən bölünən hissəciklərdir.
Molekül — maddənin kimyəvi xassələrini və tərkibini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.
Atomlar — maddənin kimyəvi cəhətdən bölünməyən ən kiçik hissəciyidir.
Bu tərifdə «kimyəvi cəhətdən bölünməyən» sözlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır, çünki elə hadisələr məlumdur ki, onların nəticəsində atomlar parçalanır və atom enerjisi ayrılır. Həmin hadisələr atomların çevrilməsi ilə müşayiət olunur və nüvə fizikası kursunda öyrənilir.
Maddələr yalnız molekullardan və atomlardanmı təşkil olunur? Sonrakı elmi axtarışlar göstərdi ki, maddələr təkcə yüksüz və neytral hissəciklər olan molekullardan və atomlardan deyil, həmçinin müsbət və mənfi yüklü hissəciklərdən — ionlardan da təşkil oluna bilər.
Məsələn, xörək duzu, soda, əhəng daşı və başqaları belə maddələrdir (bu barədə VIII sinifdə daha ətraflı məlumat alacaqsınız). Molekullardan təşkil olunan maddələr molekulyar quruluşlu, atomlardan və ionlardan təşkil olunanlar isə şərti olaraq qeyri-molekulyar quruluşlu maddələr adlandırılır. Molekulyar və qeyri-molekulyar quruluşlu maddələr xassələrinə görə bir-birindən fərqlənir. Birincilər adi şəraitdə, əsasən, qaz (oksigen, azot, hidrogen, karbon qazı və s.) və ya maye (su, spirt, aseton və s.), yaxud da asan əriyən bərk (kristallik kükürd, ağ fosfor, şəkər, yod və s.) maddələrdir. İkincilərin isə hamısı çətin əriyən bərk (almaz, qrafit, qum, xörək duzu, soda və s.) maddələrdir.
Atomun tərkibi. XIX əsrin sonuna qədər atomlar maddənin bölünməyən ən kiçik (mikro) hissəciyi hesab olunurdu. Atomun nə dərəcədə kiçik olmasını aşağıdakı müqayisə ilə təsəvvür etmək olar. Almanı Yer kürəsi qədər böyütsək, eyni dəfə böyüdülən atom alma böyüklükdə olar. Atomların diametri 2·10-10—5·10-10 m-dir. Bu o deməkdir ki, sizin oxuduğunuz kitabın bir vərəqinin qalınlığında yüz minlərlə atom yerləşə bilər.
Atom — kimyəvi elementin bütün xassələrini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.
XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində edilən elmi kəşflər göstərdi ki, atom özü də mürəkkəb hissəcikdir. Əvvəlcə öyrənildi ki, hər bir atom müsbət yüklü nüvədən və onun ətrafında böyük sürətlə hərəkət edən mənfi yüklü hissəciklərdən — elektronlardan ibarətdir. Nüvə atomun əsas kütləsini təşkil edir və onun mərkəzində yerləşir. Nüvənin diametri atomun diametrindən 50—100 min dəfə kiçikdir.
Fizika kursundan sizə bəllidir ki, atom nüvəsinin özü də mürəkkəbdir (şəkil 14). O, proton və neytron adlanan hissəciklərdən təşkil olunur. Protonun yükü +1, kütləsi isə təqribən hidrogen atomunun küt 1 əsinə bərabərdir və ya 1,673·10·24 q-dır. Nüvənin müsbət yükünün miqdarı protonların sayı ilə müəyyən edilir. Məsələn, hidrogen atomunda 1, oksigen atomunda isə 8 proton olduğundan onların nüvələrinin yükü müvafiq olaraq +1 və +8-dir. Proton p hərfi ilə və ya 1+1 p kimi işarə olunur. Neytron yüksüz hissəcikdir. Onun kütləsi (1,675·10·24q) təqribən protonun kütləsinə bərabərdir. Neytronu n və ya 10 n ilə işarə edirlər.
Elektron çox kiçik kütləyə malikdir. Onun kütləsi protonun kütləsindən 1836 dəfə azdır (≈9,109·10-28q), yükü isə əks işarə ilə protonun yükünə (-1) bərabərdir. Elektron ilə işarə olunur.
Atomlarda elektronların sayı, protonların sayı ilə eyni olduğundan onlar sərbəst halda neytral hissəciklərdir.
Hər bir atom növü isə bildiyimiz kimi, başqasından fərqli proton sayına malikdir. Atomun kütləsi onun proton və neytronlarının sayı ilə müəyyən edilir. Buna kütlə ədədi (A) deyilir. Deməli, atomlar müəyyən kütləyə malik neytral hissəciklərdir. A=N(p)+N(n). Protonların sayı elementin nüvəsinin yükünə (Z) bərabər olduğu üçün A=Z+N(n).
Bunları bildikdən sonra atoma yeni tərif vermək olar.
Müsbət yüklü nüvədən və mənfi yüklü elektronlardan ibarət olan elektroneytral hissəciyə atom deyilir.
Neytral atomda N(p)=N(ē) olur.
Atom elektron verdikdə müsbət yüklü, elektron alanda isə mənfi yüklü iona çevrilir. Məsələn:
ııNa°—ē—>11Na+ elektron vermə prosesi (oksidləşmə)
S°+2ē->S2- elektron alma prosesi (reduksiya)
Müsbət yüklü ionlarda N(p)>N(ē) N(ē)=p —yük
Mənfi yüklü ionlarda N(p)<N(ē) olur. N(ē)=p +yükün mütləq qiyməti (yük)
tonun yükü = N(p)—N(ē)
Müəllif: Mütəllim Abbasov, Vaqif Abbasov, Nasim Abışov, Vəli Əliyev
Mənbə: Kimya 7 Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üzrə Kimya fənni üzrə Dərslik
| ['atom', 'molekul', 'maddələrin tərkibi', 'maddələrin quruluşu'] |
289 | https://kayzen.az/blog/paint/24907/gennadi-brijatyukun-%C5%9F%C9%99rqli-ruhu.html | Gennadi Brijatyukun şərqli ruhu | gunelb | Məşhur rəsmlər və rəssamlar | 3 fevral 2020, 15:19 |
Rəssamlıq məkanında hamı ona sadəcə «Gena” deyər, elə bu adla da soraqlayardılar. Vəzifəli adamlara müraciətdə „Siz”siz ötüşməyən bizlərin Tanrı kimi ucalığa “Sən” deməsində gizlənən sirrin səbəbini Gennadini „Gena”laşdırmağımızda tapdıq. Əslində, Genanın özünə də ona çox quru və rəsmi görünə biləcək “Siz”dənsə, səmimiyyətə və doğmalığa bələnmiş sadəcə „Gena” deyə çağırılması daha xoş idi. Təzadlarla dolu ömrünün gecəsini-gündüzünü emalatxanasında keçirən və bütün varlığını sənətə həsr edən, rənglərlə “nəfəs” alan rəssam təbii ki, „Siz”sizliyə öyrəşmişdi. O, nə Van Qoq kimi qardaş pulu hesabına yaradıcılıq axtarışlarını davam etdirmiş, nə də Pirosmani kimi bir qarın yeməyə əsərlərini dukan-qəlyanaltı sahiblərinə satmışdı. Çox vaxt emalatxanasında əsərlərin azlığı və yaxud ümumiyyətlə, yoxluğu da müştərilərin buna imkan vermədiklərinin, tamamlanmış əsərlərini dərhal, “isti-isti” almaları ilə bağlı idi...Rəsmi sənədləri əsas götürməli olsaq, onda söhbətin Nizami yurdunda dünyaya göz açmış tanınmış rəssam Gennadi Demyanoviç Brijatyukdan (1935-2008) getdiyini deməliyik. Məşhur „Əzimzadə məktəbi”ndə (1953-1958) oxuduğu beş il ərzində hamı onun elə də asanlıqla tələffüz olunmayan familiyasını pis-yaxşı dilə gətirməyə adət etsə də, məktəbin direktor müavini Ağabala müəllim əvvəldən axıra kimi yarıciddi – Təhsilsonrası yarım əsr ərzində – yaradıcılığa başladığı 1958-ci ildən həyata “Əlvida” dediyi 2008-ci ilə kimi də Gennadi Brijatyuk Ağabala müəllimin arzuladığı „davranış çərçivəsi”nin əsiri olmadı. Yaşadığı cəmiyyətdə heç kim ona təsir göstərə bilmədi… Başqa sözlə desək, əvvəldən axıra kimi yazılmış həyat və sənət qanunlarını pozdu və sonda da Azərbaycan təsviri sənətində çox dərin iz qoyub getdi. Bu gün çoxlarına sönmüş kimi görünən bu “mənəvi ocaq” isə əsl „Brijatyuk dünyası”nın dəyərini bilən bir çoxları üçün həm onun sağlığında, həm də sonradan bədii axtarışlarında yolgöstərici oldu. Çağdaş rəngkarlığımızın tanınmış simalarından çoxunun gerçəkliyə, milli bədii-estetik dəyərlərə və rəng plastikasına münasibətlərində “Brijatyuk ruhu” görünməkdədir. Əsərlərinə Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində yer tapılmasa da, onun çağdaş rəssamlığımızın milli ruhda inkişafına böyük təsiri oldu...
»Gennadi Brijatyuk sənəti”nin gücü nədəydi? Niyə SSRİ-nin böyük şəhərlərində məşhur sovet rəssamlarından dərs alıb Bakıya dönən gənclər başqalarına yox, ona meylli idilər? Onun yalnız məşhur "Əzimzadə məktəbi”ndə aldığı təhsillə Azərbaycan rəssamlıq məkanında sözün əsl mənasında «at oynatması”nın səbəbi nə idi? İstər kefli, istərsə də ayıq vaxtlarında eyni şövqlə və sənətkarlıqla rəngi – rəngə calaması bir çoxlarını sözün əsl mənasında çaşdırmışdı. Bəziləri onun hansı içkiyə daha çox üstünlük verdiklərində nəticə görüb, emalatxanalarında „Genasayağı” süfrə düzəltsələr də, kətanı onun kimi ram edə bilməmişdilər. Sona qədər də bir gündə bəzən iki – üç tablo işləyən Genadakı mənəvi gücün qaynağını tapa bilmədilər, çünki, əksəriyyəti rəssam yox, şəkil çəkən idilər. Obrazlı dillə desək, onun başmağını geysələr də, yerişini yeriyə bilmədilər. Çünki, Gena bütün mənalarda başqa cür idi, təkrar olunmazdı... Doğrudan da Gennadi Brijatyukun Azərbaycan rəngkarlığında elədiyi “rəng sehrbazlığına” şərh vermək çox çətin məsələdir. Yaradıcılığı boyu əsərlərində özünün dünyaya gerçəkçi – realist baxışının klassik tutumu ilə yanaşı, miniatürsayağı ümumiləşdirmələr sərgiləyən və ən nəhayət, onu əhatələyən məkana mücərrədçi gözü ilə baxan Gennadi Brijatyukun estetik saxlancından duyulası milli – şərqli ruhu „süzülməkdə” idi. Özündə müsəlman-şərqli dəyərlərinin olduğuna heç vaxt şübhəsi olmayan müxtəlif yaşlı azərbaycanlı rəssamların ifadə edə bilmədiklərini bir xristian balasının çox rahatlıqla həyata keçirməsini nə ilə izah etmək olar? Əsərlərinin rəngarəngliyi duyulan “estetik xəritəsi”nin rəngi və ruhu təbii ki, Azərbaycanda gördüyü mənəvi dəyərlərdən, udduğu havadan və içdiyi sudan şirələnmişdi. Bu qədər milli və mütərəqqi görünən Gennadi Brijatyukun gəncəli çılğınlığında, abşeronlu zəhmətkeşliyində, şirvanlı şairliyində də bütün həyat və yaradıcılığı Azərbaycanla bağlı olan sənətkarın burada gördüklərinə dərin hörmət və ehtiramının təsiri vardı…
Azərbaycan rəssamlığında mövcudluğu bütün mənalarda müasirləri üçün çox maraqlı olan yaradıcılarından biri də Gennadi Brijyatyuk olmuşdur, desək, yanılmarıq. Zamanında haqqında həmkarları arasında Səttar, Mircavad, Əşrəf və digərləri kimi ən müxtəlif məzmunlu əhvalatlar dolaşan Genanın portret cizgiləri duyulası dərəcədə təzadlı, bəlkə də gözlənilməzdir. Onunla ünsiyyətdə olan çoxsaylı insanlardan topladığımız bu „cizgi məcmusu”nda nələr yoxdur? Eşitdiklərimizin qarşılığında gözümüz önündə rəssamın həm nəzakətli və mülayim, incə və ziyalı, mehriban və ünsiyyətli, dinməz və ədəbli, eləcə də iradəsiz və üzüyola, özünəinamlı və təkəbbürlü, dikbaş və iddialı və kefcil obrazı yaranır... Bir adam üçün bəlkə də çox görünə biləcək bu portret cizgilərinin bir varlıqda cəmləşməsi qənaətimizcə, onun mənəvi tutumunun mürəkkəbliyi ilə bağlı ola bilərdi. Onu da unutmayaq ki, bunların hamısı bir yox, çox müxtəlif adamların subyektiv qənaətləridir. Bu səbəbdən onu bu gün insan və rəssam kimi səciyyələndirmək, hansısa hökmü vermək elə də asan məsələ deyil. Bununla belə, eşitdiklərimiz və topladıqlarımız bizə müəyyən qədər onun obrazının müxtəlif çalarlarını təqdim etməyə imkan verdi. Gəldiyimiz ilk və bəlkə də ən başlıca qənaət odur ki, o, doğrudan da dünyaya rəssam, özü də məhz belə bir rəssam olmaq üçün gəlmişdi...
Gennadi Brijatyukun yaratdığı çoxsaylı əsərlərin bədii məziyyətlərini dəyərləndirməli olsaq, onda onun müxtəlif janrları əhatə edən əsərlərində əksər mütərəqqi “izm”lərlə səsləşən xüsusiyyətləri görə bilərik. Onun əsərlərini, o cümlədən də mənzərələrinin Azərbaycan rəngkarlığı üçün yenilik – hadisə kimi qəbul olunmasını şərtləndirən başlıca amil isə heç şübhəsiz həm də onun fərqli məkan konsepsiyasını yaratması ilə bağlıdır. İnkar etmək olmaz ki, onu özünəməxsus bədii qənaətə gətirib çıxaran nəticə, həm də dünya rəssamlığında ona qədər mənzərəyə olan münasibətin yaradıcılıqla analiz edilib, özününküləşdirilməsi ilə əlaqədardır.
İnsan psixologiyası ilə rəngin birbaşa əlaqəsini yaratmağa çalışan Gennadi Brijatyukun portretlərində rəng çox vaxt rəmzi əhəmiyyət daşıyırdı, rəssam başlıca olaraq yaşantılarını ifadə edirdi. Çoxsaylı insan hisslərini rəngkarlıq dilinə çevirmək, onu daha ekspressiv, gah da zərif – duyğulandırıcı tutumda ifadə etmək onun əsas məqsədi idi. Onun üçün görünənlər də onların dəqiq əksini yaratmaq üçün yox, özünü ifadə etmək üçün gərəkdi. Bu onun bədii proqramı idi. Bunun təzahürünü onun ən müxtəlif janrlı əsərlərinin, o cümlədən də, portretlərinin timsalında görmək olar…
Gennadi Brijatyukun sayca o qədər də çox olmayan süjetli kompozisiyaları haradasa klassik tələblər çərçivəsinə sığışmayandırlar. Başqa sözlə desək, o, bunları bir çox rəssamlarda olduğu kimi süjetli tablo tutumu daşımaq üçün yox, duyğularını ifadə etmək üçün çəkmişdir. Odur ki, onların bəzilərini istisna etsək, qalanlarında müxtəlif janrlara da aid edilə biləcək bədii məqamlar çoxdur. Kompozisiyaların ən müxtəlif mövzuları əhatə etməsi isə, bilavasitə G.Brijatyukun dünya və onun əbədiliyi birmənalı olan etik-estetik dəyərlərinə özünəməxsus münasibətinin nəticəsidir...
Gennadi Brijatyuk gələcəyin rəssamı olmağa və buna müvafiq əsərlər yaratmağa çalışırdı. Çəkdikləri də iç dünyasından qaynaqlananlar idi. Onun Azərbaycan təsviri sənətində hadisə sayıla biləcək yeni rəngkarlığı da təkcə rənglə yox, həm də fədakarlıq, tez-tez paralanan ürək yaşantıları hesabına yaranırdı. Elə onun rəngkarlığındakı ruhi gərginlik də rəssamın onun hər şeyi yaradıcılıq naminə qurban verməyə gətirib çıxarmasının nəticəsi idi. Azərbaycan incəsənətinə verdiyi əvəzsiz töhfələrin yalnız 57 yaşında – onun sənətini sevənlərin Rəssamlar İttifaqının rəhbərliyinə gəlişindən sonra dəyərləndirilməsi (ona 1992-ci ildə „Azərbaycan Respublikasının əməkdar rəssamı” fəxri adı vermişdilər) də onun yox, bunu vaxtında etməyənlərin günahı idi...
Ona ayrılmış yetmiş üç illik ömür payının bu gün görünənləri zamanında istənilən qayğını göstərə bilmədiyi bir – neçə övladı və sayını dəqiq bilmədiyimiz əsərləridir. Onların da çox az bir qismi Azərbaycan muzeylərində, əksəriyyəti isə yerli və xarici ölkələrdəki (Böyük Britaniya, Fransa, Türkiyə, Rusiya, İtaliya, Almaniya, ABŞ və s.) nüfuzlu şəxsi kolleksiyalardadır.
Qənaətimizcə, yaradıcılığını zamanla bədii mükaliməyə həsr edən rəssam bütün ömrü boyu zahirən tək görünməsə də, əslində mənəvi-psixoloji baxımdan çox yalqız idi. Məşhur “Xalq birləşəndə, yaradıcı adamlar təklənəndə güclü olurlar” deyiminə tapınsaq, onda Gennadi Brijatyukun da həmişə təkliklə baş-başa qaldığını söyləyə bilərik. Elə yaratdığı bənzərsiz sənət dünyası da bu TƏKLİYİN nəticəsidir...
Müəllif: Ziyadxan Əliyev Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktor
Mənbə: artkaspi.az
| ['\ufeff Gennadi Brijatyuk', 'rəssam \ufeff Gennadi Brijatyukun', 'rəsm əsərləri', 'rəsm'] |
290 | https://kayzen.az/blog/musiqi/24909/d%C3%BCnyan%C4%B1-heyran-ed%C9%99n-istedad.html | Vaqif Mustafazadə - Dünyanı heyran edən istedad | gunelb | Musiqi | 3 fevral 2020, 14:22 |
Vaqif Mustafazadəni Azərbaycan caz musiqisinin banisi və yeni caz fikrinin təsisçisi adlandırırlar
Onu Azərbaycan caz musiqisinin banisi və yeni caz fikrinin təsisçisi adlandırırlar. Vaqif Mustafazadənin adı musiqi tariximizə Azərbaycan musiqisinin, muğamın klassik Amerikan caz musiqisi ilə sintezini — Caz-Muğam sintezini yaradan bəstəkar kimi yazılıb. «Caz ürək musiqisidir» deyən bəstəkarı həmçinin, Azərbaycan Muğam Caz Hərəkatının memarı hesab edirlər. „Vaqif Mustafazadə ekstra-klass səviyyəli pianoçudur. Dünya cazında ona tay olacaq ikinci sənətkar tapmaq çətindir”-deyə tanınmış amerikalı tənqidçi onun haqqında yazmışdı. Vaqif Mustafazadənin yaradıcılıq dövrü 60-cı illərə təsadüf edir. Bu, sovet məkanında cazın çiçəklənmə dövrü idi.Səsi-sorağı dünyanı dolaşdıqca
Anası Zivər xanım Azərbaycanın ilk qadın pianoçularından biri, muğamların gözəl bilicisi olub. Oğluna musiqiyə məhəbbəti də anasından keçib. Atasının ölümündən sonra, anası Vaqifin tərbiyəsi ilə məşğul olmağa başlayıb. O, yerli məktəbdə musiqi müəlliməsi idi. Vaqif 3 yaşında ilk dəfə olaraq fortepianonun dillərinə toxunub və o vaxtdan bu alətdən ayrılmayıb. O, tanıdığı mahnıları istədiyi kimi, yeni variantda çalmağa başlayıb. Vaqifin fenomenal yaddaşı olub. Buna görə də o, musiqilərinin çoxunu beynində, yaddaşında toplayıb. Dünyanı tərk edəndə kağız üzərinə köçürə bilmədiyi, zehnindəki mahnılar da özü ilə birlikdə dünyanı tərk edib.
V.Mustafazadə Bakı Musiqi Kollecini bitirdikdən sonra, Bakı Musiqi Akademiyasına daxil olub. İlk məşhurluq da onu elə bu illərdə haqlayıb. Vaqif burada kiçik konsertlər verir, klublarda çıxış edir. O, əsasən klassik caz, bluz və oynaq mahnılar ifaçısı idi. 1964-cü ildən “Orero” ansamblına, „Qafqaz” caz üçlüyünə, “Leyli” və „Sevil” qadın vokal instrumental və “Muğam” instrumental ansambllarına rəhbərlik edir. Beynəlxalq caz müsabiqələri və festivallarının (»Tallin-66”, ”Tbilisi-78”, Monte-Karlo) laureatı olur.
1979-cu ildə Monakoda qeyri-adi şərtlərlə yeni festival keçirilir. Bu festivalın şərtlərinə görə əsərin müəllifi, ifaçısı və ölkəsi gizli saxlanılmalı idi. Festival başa çatdıqdan sonra yüzlərlə naməlum ad içərisindən «Azərbaycan, Vaqif Mustafazadə” sözləri eşidilir. Bəstəkar-musiqiçi Monako caz festivalından vətənə „Ağ royal” mükafatı ilə qayıdır və növbəti konsertlərinə hazırlaşır. O, fortepiano və simfonik orkestr üçün konsertin, “Muğam” simfoniyasının (tamamlanmamış), bir sıra caz kompozisiyalarının və pyeslərin müəllifi kimi tanınır.
Sənətinə bağlılığı Vaqifi dünya musiqi festivallarının qalibinə çevirirdi. Səsi-sorağı dünyanı dolaşdıqca bu uğurun sədası təkcə öz ölkəmizdə eşidilməz olurdu. Uğurlarını həzm etməyənlər Vaqifi „həvəskar bəstəkar” adlandırırdılar. Amma o, 1000-dən artıq caz kompozisiyasına müəllif kimi imza atmış, çoxlu mahnıya yeni həyat vermişdi. Hətta lent yazılarının ara-sıra radioda səslənməsindən ötrü qonorardan da imtina etmişdi. Televiziyada vermək istədiyi solo konsert isə maneələr ucbatından baş tutmurdu. Həyat yoldaşı Elza xanım “Vaqif həddən artıq çox işləyir, özünə rəhm etmirdi. Yuxusuna haram qataraq yeni-yeni mahnıları lentə yazdırırdı. Ürəyi də şıltaqlıq edir, ona aman vermirdi” deyə bildirirdi.
İçərişəhər ruhu
Vaqif Mustafazadə 1971-ci ildə „Sevil” vokal-instrumental ansamblını yaradır. O, yeni qrup üçün təqdim etdiyi mahnıların harmoniyasını dəyişir, köhnə mahnılarını təzə üslubda səsləndirməyə başlayır. Ansamblın təkcə İttifaqda deyil, həm də o dövr üçün çox-çox uzaq ölkələrdə məşhurluq qazanması da elə Vaqifin gecə-gündüz çəkdiyi əziyyətin bəhrəsi idi. Min bir zəhmətlə ərsəyə gətirdiyi “Sevil” cəmi 6 il fəaliyyət göstərir. Bu illər ərzində ansamblın televiziya, radio və səhnələrdə yüzlərlə konserti keçirilir.Dekabrın 31-də „Sevil” ansamblının ilk çıxışı baş tutur. Ansamblın ilk dəfə çıxışı rəngli televiziyanın yaranmasıyla eyni günə təsadüf edir.“Sevil” vokal kvartetinin üzvü Dilarə Cahangirova konsertləri nostalji ilə xatırlayır: „Repertuarımıza müasir Azərbaycan bəstəkarlarının mahnıları salınmışdı. Bu mahnılar Vaqifin aranjemanı ilə fərqli səslənirdi. Biz şəhərin ən gözəl meydanlarında, böyük konsert salonlarında çıxış edirdik. Qrup yaranandan cəmi bir neçə ay sonra biz Moskvada, SSRİ Bəstəkarlar İttifaqında çıxış etdik. 1973-cü ilin yayında isə Moskvada, “Rossiya” zalında beynəlxalq konsert keçirildi. Həmin konsertdə SSRİ-ni Azərbaycan, Azərbaycanı isə „Sevil” ansamblı təmsil edirdi. Bir il sonra bizi Varşavada çıxış etməyə dəvət etdilər. 1975-ci ildə “Sevil” qrupunun ilk valı yazıldı. İlk baxışdan hər şey əla gedirdi. Lakin qəfildən — 1977-ci ildə ansamblın fəaliyyəti dayandırıldı. Ola bilsin ki, Vaqif ömrünün sonuna az qaldığını hiss edirdi və başa düşürdü ki, təkcə ansamblı müşayiət etmək onun üçün çox azdır. O, instrumental musiqidə özünü ifadə etmək istəyirdi. 1977-ci ildə Vaqif „Muğam” caz üçlüyü yaratdı. Tbilisidəki festivalda o, “Ən yaxşı pianoçu” mükafatını qazandı. Həmin festivalda ilk dəfə olaraq Vaqifin qızı Əzizə də iştirak edirdi. 8 yaşında bir uşağın cazı belə hiss etməsinə heç kəs inana bilmirdi. Əzizə festivalda iştirakına görə mükafata layiq görüldü. Vaqif Əzizə ilə birlikdə iki hissəli konsert təşkil etməyi arzulayırdı, amma buna vaxtı çatmadı”.1979-cu ildə Vaqif Mustafazadə Azərbaycanın Əməkdar artisti adına layiq görülür. Həmin il Monakoda keçirilən caz müsabiqəsində iştirak edərək həmin müsabiqənin qalibi seçilir: „Vaqifin o qədər planları var idi ki… Təəssüf ki, 1979-cu ildə Daşkənd səfəri ilə hər şey qəfildən qırıldı. Lakin onun musiqisi əbədilik qaldı. Vaqifin çoxlu davamçıları var. Onlar ustada oxşamağa çalışır, onu təbliğ edirlər. Bir də ürəyimizdə Vaqiflə bağlı xoş xatirələr yaşayır. Bu nəhəng musiqi aləmində indi də, bir çox onilliklər sonra da Vaqif Mustafazadənin yeri olacaq. Bu gün o, maraqlı və əlçatmazdır. Bir dəfə onun musiqisini eşidən kəs bir daha onu unutmur. Çünki əsl sənət insan qəlbinin ən incə tellərinə toxunur. Vaqifin musiqilərində milli kökümüz, Bakının gözəllikləri, İçəri Şəhərin ruhu hiss olunur. Təəssüf ki, o, həddindən artıq az yaşadı. Amma bu müddət ərzində çox işlər gördü”.
“Sevil vokal”
»Bu gün ansamblın lent yazılarının qalmaması bizim ağrılı yerimizdir” — deyə ansamblın digər üzvü Rəna Talıbovanın xatirəsindən: "İndi az qala hər gün bir oxuyan, bir ansambl çıxır. Cürbəcür mahnılar yaranır, kliplər çəkilir. Hərənin bir cangüdəni var. O vaxtkı şərait belə deyildi. Vaqifin özü, ansamblın üzvləri camaatın içərisində idik. Əlbəttə, hamı bizi tanıyırdı. Küçədə görənlər «Sevil vokal” deyirdilər. Bu, Vaqifə olan sevgidən irəli gəlirdi. Telestudiyada bir az küskünlük olmuşdu. Vaqifi tez-tez pianoda solo ifaçı kimi xaricə çağırırdılar. Vaqifə ünvanlanan teleqramlar ona verilmirdi. Burda deyirdilər ki, sən xaricə kvarteti də aparmalısan. O isə cavab verirdi ki, qızlar başqa spesifikadır, məni bir cazmen kimi dəvət edirlər. Vaqif televiziyadan küsüb getdi. Biz televiziyadan çıxıb gedəndən sonra orda olan bütün lent yazılarımızı pozmuşdular. Təkcə „Qara qaşın vəsməsi” mahnısı qalıb. Arif Qazıyev həmin çəkilişi “Baksovet”in bağında çəkmişdi. Mənə elə gəlir ki, bu mahnı o vaxt Moskvanın sifarişi ilə yazıldığı üçün həmin lentə toxunmamışdılar. Həmin lentdə Müslüm Maqomayev, Rəşid Behbudov, Zeynəb Xanlarova kimi sənət korifeylərinin də ifası vardı. Ona görə lenti pozmayıblar. Vaqif çıxıb gedibsə, bu, xalqın sərvətidir. Şəxsi ambisiyalara görə xalqın sərvətinə toxunmaq, ona ziyan gətirmək olmaz.Vaqifdən sonra ansamblı çox bəstəkarlara vermək istədilər. Onlar etiraf edə bildilər: „Axı biz Vaqif olmayacağıq!” Vaqif həyatdan köçəndə “Amerikanın səsi” radiosu „Sovet İttifaqında “Cazın tanınmamış Allahı” dünyasını dəyişib” — deyə xəbər verdi. Azərbaycan musiqisi onun simasında istedadlı bir bəstəkarı və ifaçını itirdi. Vaqifin arzuları çox idi. Muğam əsasında dünya cazında bir məktəb yaratmaq arzusu vardı. Sağ qalsaydı, muğam-caz vəhdəti üzərində qurulan çoxlu ideyalarını həyata keçirəcəkdi”.Vaqifin ölümündən sonra həyat yoldaşı Elza qızı Əzizəni də götürərək ölkəni tərk edib. Onlar Vaqifi sevməyənlərdən, onun musiqisinə yad gözlə baxanlardan küsüb gediblər: „Bilirsiniz ki, Əzizə dünyaca məşhur pianoçudur. Konsertləri ilə dünya turuna çıxır. Bəzən deyirlər ki, Əzizə Bakıda konsert vermək üçün çoxlu miqdarda qonorar istəyir. Bu sözlərə inanmıram. Çünki onun damarlarında Vaqifin qanı axır”.
Görkəmli cazmen 16 dekabr 1979-cu ildə Daşkənddə qastrol zamanı ürək tutmasından vəfat edir. 39 yaşlı sənətkara ürəyi xəyanət etdı. 1982-ci ildə — ölümündən sonra Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görülür.
1989-cu ildə Polad Bülbüloğlunun təşəbbüsü ilə Vaqif Mustafazadənin ev muzeyi yaradılıb. Muzeyin ilk rəhbəri cazmenin anası Zivər xanım olub. Ölümündən bir müddət əvvəl cazmenin anası muzeyi qardaşı qızı Afaq xanıma vəsiyyət edib. 1997-ci ildən etibarən muzeyin rəhbəri Afaq Əliyevadır. 2004-cü ildə məhz onun təşəbbüsü ilə muzeyin həm özü, həm də eksponatları təmir edilib. Muzey Mədəniyyət Nazirliyinin balansında dövlət muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. Bu muzeyin qapıları musiqini sevən hər kəs üçün açıqdır. Odur ki, İçəri Şəhərin ruhunu hiss edənlər, caz musiqisini ürəklə duyanlar tez-tez bu qapını döyür.
Müəllif: Təranə Məhərrəmova
Mənbə: artkaspi.az
| ['Musiqi', 'musiqi sənəti', 'Vaqif Mustafazadə', 'bəstəkar Vaqif Mustafazadə', 'Vaqif Mustafazadənin yaradıcılığı'] |
291 | https://kayzen.az/blog/musiqi%C3%A7il%C9%99r/24893/aq%C5%9Fin-%C9%99lizad%C9%99.html | Aqşin Əlizadə | gunelb | böyük musiqiçilər | 2 fevral 2020, 11:44 |
Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbi yaranan zaman dünya musiqi sənəti artıq vahid üslub diqtəsindən çıxmışdı. Iyirminci yüzillik cox səviyyəli və coxqütblü bəstə sistemləri, yazı texnikaları mərhələsi idi. Əvvəlki əsrlərin ənənələri və musiqi informasiyası – qədim polifoniya ustalarının maraq obyektinə cevrilərək yenidən fəal ifacılıq həyatına qədəm qoyan əsərlərindən tutmuş postimpressionizmə, ekspressionizmə, neoprimitivizmə və s. müxtəlif təbiətli və məntiqli üslub şaxələri çulğaşaraq qəribə bir rəngarənğlik yaradırdı. Bəstə texnikasında ənənəvi funksional əsaslarda dayananlarla bu əsasların özünü buxov kimi qəbul edib ondan yaxa qurtarmaq istəyənlər arasında radikal qütbləşmə gedir. Əsr artıq vahid bir harmoniyada birləşən həmahəng çoxsəsliliyi deyil, əsl kakofoniya səsləşməsini xatırladır. Nəhənğ informasiya axını ,texniki imkanlar bolluğundan hər bir milli musiqi məktəbi öz inkişaf səviyyəsinə uyğun gələni seçmək imkanı qazandı. Məhz seçim bolluğu – XX əsr musiqi təfəkkürünün qazandığı və malik old uğu ən önəmli keyfiyyətidir.
Azərbaycan bəstəkarları XX əsrin bu seçim bolluğundan əsrin ikinci yarısından etibarən bəhrələnmək imkanı əldə etdilər.Bu bolluq içində özünü tapanlar da oldu, itirənlər də Dahi sələflərinin ənənələrinə dayaqlanaraq sənətdə öz yolunu tapmış, öz üslubunu yaratmış Aqşin Əlizadə Azərbaycan mədəniyyətinin ən istedadlı və özünəməxsus simalarından biridir. Ədəbiyyat və incəsənətə yeni nəfəs, əhəmiyyətli dəyişiklər, əsl yaradıcılıq azadlığı gətirən, milli şüuru dirçəldən, xalqı özünə, tarixinə, söykökünə qaytaran 60-cı illər Azərbaycan musiqisində də yeni mərhələ açmışdır. Ehkamçı, mühafizəkar musiqi zövqlərini alt-üst edən müasir üslublara, çağdaş ifadə vasitələrinə söykənən, milli incəsənətin ənənələrinə yeni gözlə baxan, yeni estetik mövqelərdən yanaşan gənclər arasında Aqşin Əlizadə də var idi.Onun bəstəkar kimi formalaşmasında xalq musiqisini dərindən bilməsi, böyük sənətkarımız Cövdət Hacıyevin sinfində təhsil alması, xasiyyətindəki əməksevərlik, daim kamilləşmək, öyrənmək həvəsi böyük rol oynamışdır. Aqşin Əlizadəni haqlı olaraq Azərbaycan musiqisinin klassiki Üzeyir Hacıbəyovun ənənələrinin ən parlaq davamçısı hesab edirlər. Üzeyir Hacıbəyovun musiqisinə xas gözəllik və nəciblik, həssas forma duyumu, xəlqilik, sözün əsl mənasında, klassik təfəkkür tərzi Aqşin Əlizadənin yaradıcılığında yeni səpkidə, müasir görümdə davamını tapır. Bəstəkarın öz sözləri ilə desək, Üzeyir musiqisi onun canına hopub, sənətdə yol göstərən ulduza çevrilib. Aqşin Əlizadə çağdaş dünya musiqisinin ən müxtəlif üslub təmayullərinə, yazı üsullarına yaxşı bələddir. Onun bənzərsiz musiqi təxəyyülü Q.Qarayev, F.Əmirov, S.Prokofyev, I.Stravinski, B.Bartok, K.Orf irsindən qidalanmışdır. Lakin yaradıcılığının hər bir dövründə A.Əlizadə təkrarçılıqdan, təqlidçilikdən uzaq olub, sənətdə ilk addımlarından ciddi, tələbkar, m üstəqil düşünmək istedadına malik bəstəkar kimi tanınıb.
Aqşin Əlizadənin yaradıcılığının ilk dövrünə aid iki əsərdə onun üslubunun mühüm keyfiyyətləri artıq aydın görünür. Üçhissəli Kamera simfoniyası parlaq obrazlılığı, müstəqil yaradıcılıq yoluna qədəm qoyan bir bəstəkar üçün qibtə ediləcək bir xassə olan kamil və münasib forma hissiyyatı, üslub məharəti ilə fərqlənir. Əsərin üslub istiqaməti müasir üslub əsasında əxz olunmuş erkən klassisizmə unvanlanır.Kamera simfoniyası haradasa S.Prokofyevin «Klassik simfoniya»sı ilə də səsləşir. Bu əsərlər arasında maraqlı analogiya aparmaq olar: hər iki bəstəkarın yaradıcılığında simfoniyaların yeri və əhəmiyyəti demək olar ki, eynidir. Hər iki simfoniya yetkin yaradıcılıq yolunun astanasıdır. Ümumilik əsərlərin yığcamlığında, gümrah nikbin emosional tonusundadır. Eyni zamanda, hər iki əsərdə neoklassisizmin mühafizəkar çərçivələrindən cəsarətlə kənara çıxmaq meyli və milli musiqi ənənələrinə müraciət vardır.
Tərkibində mütləq alət kimi çembalo olan kamera orkestrinə müraciət artıq bəstəkarın öz əsərində müəyyən ifaçılıq üslubu dövrünə ünvanlandığını göstərir. Lakin məlumdur ki, bu hələ əsərin məhz neoklassisizmə mənsubiyyətini qəti müəyyənləşdirmək üçün kifayət deyildir. Əsərin dramaturji xüsusiyyətləri, silsilənin xarakteri, mövzuların üslub «siması» və inkişaf prinsipləri, forma xüsusiyyətləri ilə tanışlıq Kamera simfoniyasını neoklassisizmin 60-cı illərdə sovet musiqisində yayılmış və geniş təmsil olunmuş sintezin nümunəsi kimi qiymətləndirməyə imkan yaradır. Bu mənada Kamera simfoniyası nəzərdən keçirdiyimiz o biri əsərlərdən məhz fərqli təkan amili ilə seçilir: əgər F.Qarayev və I.Hacıbəyovun əsərlərində Stravinski neoklassisizminin bilavasitə davamı və buradan da konkret bir modelin və modellər toplusunun təcəssümü əsas vəzifə idisə, Kamera simfoniyasında A.Əlizadə qarşısına buna bənzər məqsədlər qoymamışdı. Əsərin üslub konsepsiyasında klassik, müasir və milli düşüncə tərzi üzvi surətdə çulğalaşır. Onlar hər biri o biri ilə müqayisədə qovuşuqda mövcuddur.
A.Əlizadənin yaradıcılığında Kamera simfoniyası bu qəbildən yazılmış əsərlərin bəklə də yeganə nümunəsi oldu. Klassisizm onun yaradıcılığında neoklassisizm libasında sabitləşmir, üslubun aydınlıq, mütənasiblik, obyektivlik xassəsində əriyir. Neoklassik «məktəb» A.Əlizadə üçün mərhələvi xüsusiyyət daşıyır və sonrakı əsərlərdə («Aşıqsayağı», «Pastoral», «Kənd süitası») xalq musiqisinin janr-obraz aləminin obyektiv, klassikcəsinə aydın təcəssümü tərzində üzə çıxır.Müşayiətsiz xor üçün «Bayatılar» əsəri 1969-cu ildə yazılmışdır. Bu əsər Azərbaycan musiqisində müşayiətsiz xor üçün ilk silsilədir. Lakin onun milli musiqimizdə tutduğu şərəfli yer yalnız xor sənətində yeni janrın təmsilçisi olmaqla bitmir. «Bayatılar» müasir bəstəkar yaradıcılığında xalq bədii təfəkkürünün, musiqi sərvətlərinin imkanlarına yeni mövqelərdən baxışı, əldə etdiyi təravətli, yeni estetik-bədii nəticəsi ilə mərhələ açan əsərdir. Silsilənin adından göründüyü kimi bəstəkar xalq yaradıcılığının ən ulu və özünəməxsus bir janrına – bayatılara müraciət etmişdir. Öz-özlüyündə bu müraciət 60-cı illərin «xalqçılıq» əhval-ruhiyyəsindən yaranmışdı. Qeyd edək ki, rus musiqisində, eləcə də başqa bəstəkarlıq məktəblərində xalq poetik mətnlərinə müraciətlə yazılmış əsərlər onlarcadır.
Bayatı – Azərbaycan bədii-ədəbi təfəkkürünün qədim və cilalanmış məhsuludur. Nədənsə bayatını oxuyanda istər-istəməz onun musiqisini də eşidirsən, onda anlayırsan ki, nəyə görə Azərbaycan dilində oxumaq sözünün iki mənası var; qubarlı niskil də, könül dilləndirən həzinlik də, şimşək kimi çaxan qəzəb də narahat bir ürəyin döyüntüsündən qüvvət alır. Bayatıda xalq öz sevincini, dərdini, bəla və faciəsini, arzu və diləyini, duzlu-məzəli yumorunu, kinayəsini səsləndirib. Nəğmələr, oxşamalar, laylalar, ağılar bayatı üstündə oxunur. Xalq musiqi yaradıcılığının formayaradıcı prinsiplərində, janr təsnifatında da poetik əsas kimi bayatıların «sözü» tutarlı və əhəmiyyətlidir.
A.Əlizadə bayatını təkcə şer forması kimi yox, özündə musiqi ahəngini, əlaqədar olduğu musiqi janrlarının da əlamətlərini, ənənəvi təcəssüm formalarını gəzdirən çoxmənalı forma kimi götürərək, onların müəllif təxəyyülündəki musiqisini «eşitmək», el bayatılarını müasir kökdə və üslubda səsləndirmək istiqamətində uğurlu addım atmışdır. «Bayatılar» kimi «folkor» əsərinin yaranmasının məhz 60-cı illərə təsadüf etməsi də qanunauyğun idi. Müasir musiqi dilinin əlifbasına yiyələnib yeni səpkidə xəlqilik ruhu yaratmaq – «Bayatılar» bu bədii məqsədi yüksək səviyyədə həll etdi.
Beləliklə, 3 mühüm keyfiyyət — klassikçəsinə aydın, mütənasib biçim, ölçü hissi, üslub zövqi, dərindən, kökündən duyulan xəlqilik və bu komponentlərin yeni kəsişmə müstəvisinə yol göstərən unikal intuisiya -A.Əlizadə yaradıcılığının uğurunu təmin etmişdir.
Aqşin Əlizadənin musiqisində insanı cəlb edən gözəlliyin, səmimilik və həyatiliyin sirri onun xalq musiqi sənətinə bağlılığındadır. Milli musiqi nəfəsini, zənginliyini və özünəməxsusluğunu öz əsərlərində hifz edən Aqşin Əlizadə heç vaxt bu zəngin sərvətə qarşı istismarçı, passiv mövqe tutmamışdır. O, xalq musiqi xəzinəsinə xammal ehtiyatı kimi yox, xalqın bədii təfəkkürünün dühası ilə yaranmış, cilalanmış yüksək sənət aləmi kimi pərəstiş edərək ona sonsuz sevgi və qayğı hissi ilə, əsl övlad nəvazişi ilə yanaşır. Aqşin Əlizadənin musiqisində müdrik muğamlarımızın təsirli avazı, döyüşkən cəngilərin harayı, həzin nəğmələrimizin ahəstə zümzüməsi, odlu rəqslərin oynaq ritmləri, aşıq musiqisinin həyatsevər ruhu yaşayır, səslənir. Bəstəkar xalq musiqisinin səciyyəvi məqam – intonasiya dönmələrini, ritmik naxışlarını, janr əlamətlərini böyük məharətlə fərdi üslub konsepsiyasına daxil edir. Aqşin Əlizadə təbiəti, təfəkkür tərzi baxımından lirik bəstəkardır. Onun əsərlərində dolğun, lirik melodiyaların bolluğunu, təbiət lövhələrinə böyük yer verilməsini də bununla izah etmək olar. Aqşin Əlizadənin lirikası daxilən zəngin və əlvan bir aləmdir. Lirik təbiət peyzajları, məişət səhnəciklərinin sakit əhval-ruhiyyəsi ilə son əsərlərinin lirik səhifələrindəki faciəvi boyalar, çağlayan hisslərin dramatizmi arasında necə də böyük fərq var.
Aqşin Əlizadə daim axtarışda olan, yaradıcılıq üfüqlərini genişləndirən, sənətkarlığını kamilləşdirməyə can atan narahat qəlbli bəstəkardır. Onun musiqi üslubu zaman keçdikcə cilalanır, yeni təmayüllərin və həyat təcrübəsinin təsiri ilə yeniləşir, haradasa başqalaşır; miniatür, yığcam formalar, lirik-pastoral boyalar yerini miqyaslı kompozisiyalara, dramatik-faciəvi ovqatlara verir. Lakin Aqşin Əlizadənin ən müxtəlif dövrlərdə yazılmış əsərlərinin hamısını bir ümumi cəhət birləşdirir: səmimilik, təbiilik, həyata, insana inam, xalqına məhəbbət. Aqşin Əlizadə vətəninin, doğma torpağının nəğməkarıdır. Onun əsərləri Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixinin səhifələrini canlandırır, füsunkar vətən təbiətini vəsf edir, sadə, qonaqpərvər, məğrur insanlardan söhbət açır. Kamera orkestri üçün şux, oynaq «Aşıqsayağı», odlu nəfəsli «Cəngi», fortepiano üçün yazılmış müdrik düşüncəli «Dastan», əziz xatirə səhifəsi olan «Qoca xanəndə» orqan pyesi, xor üçün xalq poeziyasının gözəlliyini tərənnüm edən «Bayatılar» silsiləsi, vətənə sonsuz sevgi və vurğunluq hissi ilə aşılanmış «Kənd süitası», musiqisində ağrılı-acılı keçmişimizin, mübarizəmizin nəfəsini duyduğumuz Üçüncü, Dördüncü, Beşinci simfoniyalar… Nəhayət həm A.Əlizadənin yaradıcılığında, həm XX Azərbaycan mısiqisində tarixi bir əsər-ilk milli qəhrəmanlıq baleti — «Babəkin» premyerası.
A.Əlizədə XXI əsri yeni əsərlərlə qarşılamışdır. 2002-ci ildə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrının səhnəsində bəstəkarın ikinci baleti-«Qafqaza səyahət» tamaşaya qoyulmuş və böyük uğur qazanmışdır. Azərbaycan haqqında bu lirik-poetik hekayəti bəstəkar böyük fransız yazıçısı A.Dümanın dilindən söyləyir. Məlum olduğu kimi,XIX əsrdə Şərq ölkələrinə səyahətə çıxmış A.Düma Qafqazı gəzmiş, Şuşada, Bakıda, Şamaxıda gördüklərini qələmə almışdır. Macəra romanlarının ustasını Azərbaycan xalqının qonaqpərvərliyi, incəsənəti, səfalı təbiəti, tanış olduğu insanlar heyrətə gətirmişdi. A.Əlizadə Dümanın təssüratlarını baletin üç iri səhnəsində canlandırır. «Azərbaycan muğamı», «Atəşgah», «Dümanın xan qızı Natəvan və Xasay xanla görüşü» səhnələri ümumi musiqi dramaturqiyası lövhə prinsipi ilə qurulmuş bir aktlı kompozisiyada əsas məzmunu dolğun açır. Bəstəkar burada da milli musiqi ənənələrinin rəngarəng qaynaqlarından, muğam, mahnı və rəqslərin tanış avazlarından hörülmüş musiqi çələngi yaratmışdır. Dümanı səc iyyələndirən Avropa qiyafəli, Fransız ruhlu musiqi mövzusu da ümumi musiqi axınında olduqca təbii və həmahənq səslənir. Bəstəkar bu əsərdə müasir xoreoqrafik konsepsiyanın iki mühüm tələbini yüksək səviyyədə reallaşdırmışdır: yadda qalan, yığcam, orijinal süjet xətti və yüksək bədii ümumiləşdirmə dərəcəsinə, teatral obraz konkretliliyinə malik «ümumi hərəkət formullarından» uzaq dinamik musiqi partiturası.
A.Əlizadə ölkəmizin ictimai, musiqi həyatında fəal iştirak edən ziyalılarımızdandır. Keçmiş Sovetlər dövründə Azərbaycanın Ali Sovetinin deputatı kimi o, daim öz xalqının mənafeyindən çıxış edirdi. 1990-cı il yanvar faciəsindən sonra sözün düzünü ən yüksək səviyyələrdə, açıq deməkdən çəkinməyənlər arasında bəstəkar A.Əlizadə də var idi. Yanvar faciəsindən sonra milyonlarla azərbaycanlının qəzəb və etirazını ifadə edən tarixi sessiyanın qərarına səs verənlər sırasında Aqşin Əlizadə də var idi.
A.Əlizadə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında ictimai xadim kimi də böyük işlər görür. O, 1979-1985-ci illərdə Azərbaycan Bəstəkarlar Ittifaqı Idarə Heyətinin katibi, 1985-1990-cı illərdə birinci katibi olmuşdur. 30 ildən artıq Bakı Musiqi Akademiyasında, Y.Məmmədəliyev adına Naxçıvan və Türkiyənin Van universitetlərində dərs deyən bəstəkarın musiqiçilər nəslinin yetişməsində böyük xidmətləri var.
Aqşin Əlizadən bəstəkar, şəxsiyyət kimi müasir Azərbaycan cəmiyyətində xüsusi bir nüfuza malikdir. Onun kimi insanlara bu gün böyuk ehtiyac var
Mənbə: musigi-dunya.az
| ['Aqşin Əlizadə', 'bəstəkar Aqşin Əlizadə', 'bəstəkar', 'musiqi', 'musiqi dünyası'] |
292 | https://kayzen.az/blog/sa%C4%9Flam-h%C9%99yat-t%C9%99rzi/24889/sosial-%C5%9F%C9%99b%C9%99k%C9%99l%C9%99rin-yaratd%C4%B1%C4%9F%C4%B1-yuxusuzluq-sindromu.html | Sosial şəbəkələrin yaratdığı yuxusuzluq sindromu | gunelb | sağlam həyat tərzi | 1 fevral 2020, 14:30 |
Əgər yata bilmirsinizsə, çoxdandır şirin yuxuya həsrətsinizsə, maqniy elementini yoxladın. Orqanizmdə maqniy elementi 300 biokimyəvi reaksiyada iştirak edir. Onun 10 əlamətindən biri də yuxu pozğunluğudur.
Amma yeganə səbəb deyil. Bu gün insanların iş rejimi, gündəlik məişət həyatında qarşılaşdıqları, stress, yorğunluq, əsəb, daxili sıxıntılar, narahatlıq və s. hallar insanlarda yuxu sisteminin dağılmasına, yuxusuzluq sindromuna səbəb olur.
Kiçik bir soğru keçirmək kifayətdir ki, Azərbaycanda 10 adamdan 7 nəfərinin yuxu pozğunluğundan əziyyət çəkdiyinə əmin olasan.
Bu barədə Psixoloq Fərqanə Mehmanqızı bildirdi ki, yuxusuzluq sindromu həm nevroloji, həm psixoloji aspektdən araşdırılmalıdır.
Onun sözlərinə görə, indiki zəmanədə yuxusuzluğun əsas amili vaxtın sürətlə keçməsidir: "Əvvəl deyilirdi ki, yuxusuzluğu stress yaradır. Bu faktordan imtina etmirik. Amma bu gün stressin yaranması zamanın sürətlə keçməsindən irəli gəlir. Nəzərə almaq lazımdır ki, internet dövrüdür, əksəriyyət sosial şəbəkədədir, hər kəsin əlində planşet, mobil telefon var və insanlar həyatını sosial şəbəkəyə bağlayırlar.
Onlar sanki dördbucaq bir qutunun içindədirlər və oradan dünyaya baxırlar. Onların həyata baxışı yalnız telefondandır və bu da asılılıq yaradır və gərəksiz stressə gətirib çıxarır.
İnsanlar fiziki və psixoloji olaraq sosial şəbəkələrin əsirinə çevriliblər. Hətta telefondan istifadə qadağası olan iş yerlərində çalışan şəxslər daha aqressiya nümayiş etdirirlər. Onlar iş saatı qurtaran kimi telefonu götürürlər və ondan ayrılmırlar. Çünki özlərini real həyatda detil, orada tapırlar. Yuxu isə real həyatdır”.
Psixoloqun fikrincə, yuxu insanları internetdən ayırır: «Diqqət edin, insanlar özünə ziyan vurub gecələr yuxusuz qalırlar, internetə qoşulurlar. Sosial şəbəkələrdə aktivliyin ən pik vaxtı axşamlar olur. İnternetə görə yuxularına haram qatırlar. Sonra şikayətlənirlər ki, yata bilmirik. Mənim yanıma gələn pasientlər arasında belələri ilə rastlaşmışam. Deyir ki, yuxuya gedə bilmirəm. Soruşuram, niyə? Cavab verir ki, əlimdə telefonla oynayıran. Əgər insan yatağında kitab oxusa yuxusu qaçmaz, tez yatar.
Amma sosial şəbəkə yuxusuzluq yaradır. Bundan sonra aqressiya, həssaslıq, stress gəlir. Yəni əsas səbəb sosial şəbəkədir. Amma birmənalı olaraq yalnız bununla əlaqələndirmək də olmaz.
Yaşlı insanlar var ki, internetə qoşulmurlar, amma yuxu pozğunluğundan əziyyət çəkirlər. Bunun da müxtəlif səbəbləri olur».
İnternet portallarında gedən məlumatlarda isə deyilir ki, mütəmadi olaraq yuxu pozğunluğundan əziyyət çəkən insanların beyni 7 il tez qocalır.
Yuxusuzluq insanı ruhi xəstəliyə aparan ən rahat və qısa yoldur. Buna görə də yuxusuzluq sindromunu tez bir zamanda yox etmək lazımdır.
Yuxusuz insan aqressiv olur, düzgün qərarlar qəbul edə bilmir, yaddaşı zəifləyir. Həmçinin onun nəfəs yollarında problemlər yaranır.
Qanda oksigen çatışmazlığı, dəyişikliklər meydana gəlir. Yuxusuzluq zamanı həmçinin ürək, ağciyər və hormonal xəstəliklər də özünü göstərir.
Dünyada hər on insandan beşi yuxusuzluğun müxtəlif növlərindən əziyyət çəkir. Alimlərin araşdırmaları nəticəsində məlum olub ki, yuxusuzluq zamanı insanda müxtəlif xəstəliklər əmələ gəlir.
Mütəmadi şəkildə 6 saatdan az yatmaq bir müddətdən sonra qandakı şəkərin miqdarını sürətlə artırır. Şəkərli diabetin yaranmasına səbəb bədəndəki insulinin hüceyrələrə nəqli zamanı yaranan pozğunluq nəticəsində qlükozanın qanda yığılması və bu zaman mədəaltı vəzin normadan artıq insulin ifraz etməsidir.
İnsulini normada saxlayansa yuxudur. Yuxusuzluq həmçinin cinsi pozğunluğa və astma xəstəliyinin yaranmasına gətirib çıxarır.
Yuxusuzluğun yaratdığı digər bir fəsadsa xərçəng xəstəliyidir. Yuxu pozğunluğuna qarşı tədbir görülməzsə, bu, ölümlə nəticələnə bilər. Alimlərin qənaətinə görə, yuxusuzluq özünüöldürmə həddinə belə gətirib çıxarır.
Yuxusuzluq gənclər arasında daha çox yayılıb. Bu hal çox təhlükəlidir. Adətən orqanizmi sağlam olan gənc yuxuya meyilli olur.
Düzgün qidalanmayan, havasız şəraitdə çox olan gənclərdə gepaksiya əlamətləri yaranır. Bu da yuxusuzluğa gətirib çıxarır.
Məktəbli uşaqlarda və gənclərdə yuxusuzluq qıcolma sindromu olmadan gizli gedən epilepsiya xəstəliyinin əlaməti ola bilər.
Yuxusuzluq halları yaşlılarda da çox olur. Bu, beyin damarlarının aterosklerozu və atrofiyasıdır. İnsan ayaqüstə yatır, yuxulu olur, amma yatağına girəndə yata bilmir. Yaşlılarda yuxusuzluğun səbəbi bir də qaraciyər xəstəlikləridir.
Əgər insan 1 həftə yuxu yata bilmirsə, o, 1 həftədən sonra tam ruhi xəstə olur. Yuxusuzluq zamanı beyində oksigen çatışmazlığı baş verir. Beyində oksigen çatışmazlığının ilkin əlaməti vaxtlı-vaxtsız əsnəməkdir. Beyində qan dövranı o qədər kasadlaşır ki, beyin maddələr mübadiləsində iştirak etmir. Mənbə: femida.az
| ['yuxusuzluq', 'yuxusuz qalmaq', 'yata bilməmək', 'sosial şəbəkələr'] |
293 | https://kayzen.az/blog/texnologiya/24867/informasiyan%C4%B1n-%C3%B6l%C3%A7%C3%BClm%C9%99si.html | İnformasiyanın ölçülməsi | gunelb | Texnologiya | 30 yanvar 2020, 17:03 |
Rəvayətə görə, Lakoniyanın Sparta şəhərinə yaxınlaşan Makedoniya çarı II Filipp spartalılara belə bir müraciətnamə göndərir:
“Mən bütün Yunanıstanı fəth etmişəm, dünyanın ən yaxşı qoşunu məndədir. Təslim olun, çünki əgər şəhərin darvazalarını sındırsam, əgər qala divarlarını dağıtsam, əgər Spartanı zorla alsam, onda heç kəsə aman verilməyəcək və şəhər yerlə yeksan olunacaq!”
Bu müraciətnaməyə spartalıların cavabı çox qısa olmuşdur – “Əgər”.
İnsanların ünsiyyətdə olduğu təbii dillərin də əsasını kodlar təşkil edir. Şifahi ünsiyyət zamanı bu kodlar səslərlə, yazıda isə simvollarla verilir. Ona görə də mətn şəklində verilmiş informasiyanın həcmi onu təşkil edən simvolların (hərflərin, durğu işarələrinin) sayından asılı olur. Başqa sözlə, mətn şəklində informasiya nə qədər yığcam ifadə olunarsa, onun tutduğu yer də bir o qədər az olar. Məsələn, belə bir xəbər gəlir: “Siz müsabiqədən keçmisiniz”. Kompüterdə qəbul olunduğu kimi, hər bir hərfi (o cümlədən sözlərarası boşluğu da) bir baytla kodlaşdırsaq, göstərilən məlumat 26 bayt, yaxud 26 * 8 = 208 bit yer tutacaq. Məlumatı “Müsabiqədən keçmisiniz”, yaxud sadəcə, “Keçmisiniz” şəklində qısaltsaq, həmin qiymət uyğun olaraq 176 və 80 bit olacaq. Qabaqcadan razılaşsaq ki, 1 müsabiqədən keçməyi, 0 isə müsabiqədən keçməməyi bildirir, onda bütün informasiya 1 bitə sığışacaq.
Görkəmli alman riyaziyyatçısı Peter Qustav Lejön Dirixle (1805 – 1859) çox söz işlətməyi xoşlamazdı. Oğlu olanda o, qohumlarına belə bir teleqram göndərmişdi:“2 + 1 = 3”.
Kompüterdə hər növ informasiyanın, o cümlədən mətn informasiyasının ikilik kodlarla göstərildiyini bilirsiniz. Ona görə də kompüterdə mətn informasiyasının həcmi onu təşkil edən simvolların sayı ilə yanaşı, yaddaşda hər bir simvola ayrılan bitlərin sayından da asılıdır. Kompüterlərdə simvolları kodlaşdırmaq üçün müxtəlif vaxtlarda müxtəlif kodlaşdırma üsulları tətbiq olunub. Hazırda bunlardan ASCII və UNICODE daha geniş istifadə olunur. ASCII (“askii” kimi tələffüz olunur) kodlaşdırmasında hər bir simvol 8 bit, yaxud 1 bayt vasitəsilə kodlaşdırılır. UNICODE (“yunikod” kimi tələffüz olunur) kodlaşdırmasında isə bu məqsədlə 16 bit, yaxud 2 baytdan istifadə olunur. Deməli, ASCII kodlaşdırmasında verilən hər hansı mətn UNICODE kodlaşdırması ilə müqayisədə kompüterin yaddaşında 2 dəfə az yer tutur.
Mətndə olan ədədlər də eyni qaydada kodlaşdırılır. Başqa sözlə, ədədin hər bir rəqəmi ayrıca simvol kimi ya 1 bayt (ASCII kodlaşdırmasında), ya da 2 bayt (UNICODE kodlaşdırmasında) yer tutur. Ancaq bildiyiniz kimi, ədədlərin 2-lik say sistemində yazılışı daha yığcam alınır. Nümunə üçün 19 ədədinin hər iki variantda kodlaşdırılmasına baxaq. Mətndə olan ədədin hər bir rəqəmi ASCII koduna uyğun olaraq 8 bitlə kodlaşdırılır. Yəni 19 ədədinin kodlaşdırılması üçün 16 bit (2 bayt) tələb olunur:
1 – 00110001, 9 – 00111001.
Hesablamalar zamanı isə bu ədəd (19) ikilik say sisteminə çevrilərək kodlaşdırılır:
1910 = 000100112.
Göründüyü kimi, ikinci halda 19 ədədi yaddaşda 1 bayt yer tutur.
Müəllif: Ramin Mahmudzadə, İsmayıl Sadıqov, Naidə İsayeva
Mənbə: İnformatika — 8 Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün İnformatika fənni üzrə Dərslik
| ['informasiyanın ölçülməsi', 'ASCII kodlaşdırılması', 'UNICODE kodlaşdırılması'] |
294 | https://kayzen.az/blog/psixologiya/24843/m%C3%BCnasib%C9%99ti-nec%C9%99-qururuq.html | Münasibəti necə qururuq? | gunelb | Psixologiya | 28 yanvar 2020, 17:33 |
Ünsiyyət insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin olmasını nəzərdə tutur. İnsanlararası münasibətlər ünsiyyət prosesində yaranmaqla yanaşı, məhz bu prosesdə də formalaşır.
Psixoloqlar qarşılıqlı münasibətləri formal və qeyri-formal olmaqla 2 yerə bölürlər.
Formal ünsiyyət müəyyən rəsmi qaydalarla məhdudlaşır. «Müəllim-müəllim», «direktor-müəllim», «baş həkim-tibb bacısı», "şöbə müdiri-elmi işçi" və s. arasındakı münasibətlər formal xarakter daşıyır. Qeyri-formal münasibətlər rəsmi qaydalarla məhdudlaşmır. Bu cür münasibətlər dostlar, yoldaşlar, qohumlar, valideynlər və b. arasındakı münasibətlərdir. Lakin bununla belə, istənilən müəssisədə formal münasibətlər qeyri-formal münasibətlərə də keçə bilər. Çox vaxt bu cür münasibətlər simpatiya üzərində qurulur.
İnsanların tələbatları, fəaliyyət növləri, maraqları, istəkləri, sosial yönümləri, potensial imkanları, dünyaya baxışları, əqidələri, əməksevərliyi, ünsiyyət mədəniyyəti və s. onları bir-birinə yaxınlaşdırır.
Psixoloqlar hesab edirlər ki, bəzən temperament tipləri və xarakterləri müxtəlif olan uşaqlar daha yaxşı münasibət qura bilirlər.
Psixoloqların fikrincə, 4 temperament tipi var:sanqvinikxolerikfleqmatikmelanxolikSanqvinik - Bu tipə aid insanlar zirək və diribaş olurlar. Tələskən, ünsiyyətcil, təşəbbüskardırlar. Oturaq işi sevmədiklərindən daim hərəkətdədirlər. Ətrafda baş verənlər onların diqqətindən kənarda qalmır. Hər şeyə maraq göstərirlər və onların maraq obyektləri tez-tez dəyişir. Böyük həvəslə başladıqları işi asanlıqla yarımçıq qoya bilirlər. istənilən şəraitə, vəziyyətə tez uyğunlaşa bilirlər. Son dərəcə emosionaldırlar. Onlar tezsevinib, tez də kədərlənirlər. Bu tip insanlar təsir altına tez düşürlər.
Xolerik - Bu tipə aid insanlar son dərəcə coşqun və kəmhövsələdirlər, istənilən məsələyə dərhal reaksiya verirlər. Bu xasiyyətlərinə görə ətrafdakılarla yola getmir, tez-tez münaqişəyə girirlər. Adətən, səbirsiz, tündməcaz olurlar. inadkardırlar. Sanqvinikdən fərqli olaraq, maraqları sabit və davamlıdır, başladıqları işi sona çatdırırlar. istənilən problemlə üzləşdikdə özlərini itirmir, asanlıqla vəziyyətdən çıxış yolu tapırlar. Bu tipə aid olan insanlar sadiqdirlər, yaxınlarına son dərəcə bağlı olduqlarına görə onlar üçün mühiti dəyişmək çox çətindir. Düşdükləri yeni mühitə uzun müddət alışa bilmirlər.
Fleqmatik - Bu tip insanlar qaradinməz, sakit, təmkinli olurlar. Çox çətinliklə söhbətə qoşulurlar. Heç bir tip fleqmatik qədər təmkinli deyildir. Onları həyəcanlandırmaq və yaxud hirsləndirmək elə də asan məsələ deyil. Bu tip insanlar istənilən halda hadisələrə hamıdan gec reaksiya verirlər. Bu xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, psixoloqların fikrincə, fleqmatik insanlar mehriban və istiqanlı olurlar. Sadəcə, onları yaxından tanımaq üçün bir qədər vaxt lazımdır. Zaman keçdikcə alışdıqları insanlara qarşı diqqətli və mehriban olur, rəfiqələri və dostlarına sevgi ilə yanaşırlar. Onlar vaxtilə incik düşdükləri insanlara da sayğısızlıq etmirlər.
Melanxolik - Bu tip insanlar sakit, ancaq həssasdırlar. Onlar heç nəyə biganə qalmırlar. Elə bu səbəbdən onlara münasibətdə ən kiçik diqqətsizlikdən belə tez inciyirlər. Kiçik bir qanqaraldıcı hadisəni uzun müddət unuda bilmirlər. Dönə-dönə bu hadisəni xatırlayır, kədərlənir, öz aləmlərində ölçüb-biçirlər. Heç bir tip onlar qədər «yüz ölç, bir biç» məsəlinə riayət etmir. Özlərindən çox narazı olduqlarından heç bir bacarıqlarını dəyərləndirmir və şəxsi keyfiyyətlərinə tənqidi yanaşırlar. Elə bu səbəbdən də bacardıqları işin belə öhdəsindən gələ bilmirlər. Bədbin fikirlər onları tez ruhdan salır. Bir qayda olaraq, başladıqları iş yarımçıq qalır. Siz ömrünüzün ən gözəl çağını — yeniyetməlik dövrünü yaşayırsınız. Bu dövrdə həyatın ən önəmli məqamlarından birini ünsiyyət prosesi təşkil edir. Buna görə də yeniyetmələr daha fəal ünsiyyətə can atır, bir-birlərinə müəyyən məlumatları ötürür və qəbul edirlər.
Lakin onu da unutmaq olmaz ki, bu yaş dövründə sizin maraqlarınız hələ tam formalaşmayıb, ona görə də müxtəlif insanlarla münasibətlərinizdə daha ehtiyatlı davranaraq təsir altına düşməməlisiniz.
Vaxtaşırı öz hərəkətlərinizi təhlil etməkdə fayda var.
Unutmayın ki, böyüklərlə münasibətdə təmkinli olub onlarla əməkdaşlığa hazır olduğunuz kimi, öz yaşıdlarınızla münasibətlərdə də xoşagəlməz davranışlara yol verməməlisiniz.
Ünsiyyət mədəniyyətinin özü də insanlar arasındakı münasibətlərdə başlıca rol oynayır. Xeyirxahlıq, dinləmə mədəniyyəti, təmkinlilik, mehribanlıq, hörmətcillik, nəzakətlilik, empatiya* bacarığı ünsiyyət mədəniyyətinin əsasını təşkil edir.
İnsanlararası münasibətlər, əsasən, bir-birini tamamlayır, bəzi hallarda isə konfliktlərə, münaqişələrə səbəb olur.
Münaqişələrin yaranma səbəblərini və bu zaman əməl etməli olduğunuz davranış qaydalarını yadınıza salın.
Yalnız məktəb direktoru, sinif rəhbəri, valideynlərinizlə deyil, sinif yoldaşlarınız, yaxın qohumlarınız, yaşıdlarınızla da münasibətdə ünsiyyət mədəniyyəti gözlənilməlidir.
İnsanlar arasında yaranan münaqişələrin idarə olunması üçün göstərilən yollardan biri də mübahisənin genişlənməsinə yol verməməkdir. Mübahisələr hansı səbəblərdən yarana bilər və bu mübahisələrin yaranmaması üçün nələrə diqqət edilməlidir?
Müəllif: Nüşabə Məmmədova, Könül Mahmudova, Sevil Bəhrəmova, Pərviz Ağalarov
Mənbə: Həyat Bilgisi — 8 Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün Həyat Bilgisi fənni üzrə Dərslik
| ['ünsiyyət', 'ünsiyyət bacarığı', 'münasibət', 'münasibət qurmaq', 'münasibətlər', 'ünsiyyətin formaları', 'ünsiyyətin növləri'] |
295 | https://kayzen.az/blog/menecment/24845/i%C5%9Fd%C9%99-yaranan-probleml%C9%99r%C9%99-qar%C5%9F%C4%B1-dayan%C4%B1ql%C4%B1-olmaq-%C3%BC%C3%A7%C3%BCn-n%C9%99-etm%C9%99k-laz%C4%B1md%C4%B1r.html | İşdə yaranan problemlərə qarşı dayanıqlı olmaq üçün nə etmək lazımdır? | gunelb | Menecment | 28 yanvar 2020, 17:08 |
Təsəvvür edin ki, hansısa layihə üzərində çox çalışmışınız və ya maraqlı fikir irəli sürmüsünüz, müdiriniz və ya iş yoldaşınız isə sizin bu əməyinizi mənimsədi. Qalmaqal yaratmağa tələsməyin – əvvəlcə situasiya ilə bağlı hər şeyə obyektiv qiymət verməlisiniz. Əməyinizi mənimsəyən şəxsin motivasiyası nə idi?
Əslində, səbəblər fərqli ola bilər: eqoistlik, özünüqiymətləndirmənin aşağı səviyyədə olması və s. Yaxşı olar ki, həmin insanla danışasınız və bu davranışın səbəbini başa düşəsiniz. Nəzərə almalısınız ki, problemin həlli də məhz onun yaranma səbəbindən asılıdır.
İşdəki durğunluq
Təcili olaraq işlə əlaqədar işgüzar səfərə getmisiniz, lakin müəyyən səbəblərdən aeroportda düşündüyünüzdən daha çox gözləməli oldunuz. Reysinizi gözləyirsiniz, iş isə tökülüb-qalıb və siz əsəbləşirsiniz.
Çalışın mövcud vəziyyətdən istifadə edəsiniz. İşlərinizin siyahısını yazın, telefonda lazımsız kontaktları və mesajları silin. Və ümumiyyətlə, bu kimi əngəllərə hazır olun – audio kitablar və ya podkastlar yükləyin.
Əsəbi iş yoldaşı və ya müdir
Əgər həddindən artıq əsəbi və ya emosional olan biri ilə işləmək məcburiyyəti varsa, ofis sizin üçün mina sahəsinə bənzəyək.
Yaxşı olar ki, iş yoldaşınızın və ya müdirinizin emosional “bombası” na dərhal cavab verməyəsiniz, pauza götürün. Çalışın sakit tonda cavab verəsiniz, çünki çox güman ki, həmin insanın belə davranışın əsas səbəbi onun şəxsi problemlərdir.
“Deadline” ların pozulması
Bu qaçırılmazdır. Komandanızdan kimsə bu və ya digər işi vaxtında görməyi çatdırmaya bilər. Bəzən insanlar öz öhdəliklərini yerinə yetirmirlər və bu bizi əsəbiləşdirir.
Bəlkə də, onlar özlərini idarə etməyi bacarmırlar. Və ya çox güman ki, onlara işini görməyə mane olan hər hansısa səbəb var. Bu halda siz həmin insana kömək etməlisiniz. Bəlkə də, insan bu rol üçün uyğun gəlmir və onu başqa vəzifəyə təyin etmək daha məqsədəuyğundur.
Sizə məhsuldar işləməyinizə mane olurlar
Bizim ətrafımızda mənasız danışmağı və ya məqsədsiz iclas keçirməyi sevən insanlar var. Bizə elə gəlir ki, bu an özümüzü toplayıb işə başlaya bilməyəcəyik. Təəssüf ki, “Mən işləyirəm!” deyə qışqırsanız, sizə tərs-tərs baxacaqlar. Bütün bildirişləri bağlamaq və məşğul olduğunuzu göstərmək daha yaxşıdır.
Əgər otağınızın qapısı varsa, onu bağlayın. Açıq tipli ofisdə işləyirsinizsə, danışmağa vaxtınızın olmadığını göstərin: qulaqcıq taxın və ya tək qala biləcəyiniz bir yerə gedin.
Xoşagəlməz vəziyyətdən çıxmaq üçün, bütün əsəbini insanların üstünə tökmək ən sadə yoldur. Düzdür, bir müddət bu sizə kömək edəcək, lakin sonda yenə özünüzü pis hiss edəcəksiniz. Yaxşı olar ki, özünüzə düşünməyə vaxt verəsiniz, sizin rasional qərarınız qıcıqlanmanı deyil, qıcıqlanmanın mənbəyini aradan qaldırmalıdır.
Mənbə: banker.az
| ['iş həyatı', 'işdəki problemlər', 'işdəki durğunluq', 'Deadline'] |
296 | https://kayzen.az/blog/%C5%9F%C9%99xsi-gigiyena/24832/x%C9%99st%C9%99-%C9%99m%C9%99kda%C5%9F%C4%B1n-evd%C9%99-qalmas%C4%B1-daha-%C3%A7ox-kim%C9%99-s%C9%99rf-edir.html | Xəstə əməkdaşın evdə qalması daha çox kimə sərf edir? | gunelb | şəxsi gigiyena | 27 yanvar 2020, 19:21 |
«Yalvarıram, çıx, get evinə» — bunu mənə müdirim dedi. "İşçilər şikayətlənirlər. Onlar sənin pis virusuna yoluxmaqdan qorxurlar".
Nə qədər israr etsəm də ki, bu, sadəcə soyuqdəymədir və mən özümü o qədər də pis hiss etmirəm, qulaq asan olmadı. Təslim olmaq məcburiyyətində qaldım, yoxsa işlədiyim xəbərlər şöbəsindən məni zorla çıxaracaqdılar.
Düzdür, vəziyyətim lap da əla deyildi, ancaq inanırdım ki, bütün günümü ədyal altında keçirəcək qədər xəstə deyiləm.
Asqıranda işə gedib-getməmək məsələsi dostlarım, həmkarlarım və sosial şəbəkələrdəki izləyicilərim arasında elə böyük fikir ayrılığına gətirib çıxardı ki,«brexit» mübahisəsi onun yanında yalan oldu.
Bəziləri «Sən allah, böyütmə, bu ki sadəcə soyuqdəymədir!» dedi. Digərləri razılaşdılar ki, «Hə, bu, qəliz məsələdir». «Xəstəliyini həmkarlarına da yoluxdurmaq istəyirsən? Eqoist!» — belə deyənlər də oldu.
Mən əmək qanunvericiliyi, etika prinsipləri və ictimai sağlamlığın toqquşduğu bir situasiyayla üz-üzəydim.
Yaxşı və pis soyuqdəymə
Biz soyuqdəyməylə hər yerdə rastlaşırıq — tramvayda, supermarketdə, uşaq meydançasında. Hətta evdən heç vaxt çıxmamağı planlaşdırsaq belə, nə vaxtsa kimdənsə bu xəstəliyə yoluxacağıq.
Yaxşı, bəs, onda niyə çoxları narahat olur? Axı, bu, qış fəsli üçün normal haldır.
«Soyuqdəymə virus xəstəliyidir və orqanizmlər fərqli olduğu üçün ona reaksiyalar da fərqlidir. Bəziləri soyuqdəyməni çox ağır keçirirlər. Özünüzü həqiqətən pis hiss edirsinizsə və simptomlar məhsuldar çalışmağınızın mümkün olmadığını göstərirsə, evdə qalmanız məsləhətdir. Bununla siz həm də virusunuzu yaymamış olacaqsınız» — Personalın İnkişafı İnstitutunun (CIPD) əməkdaşı Rachel Suff belə deyir.
Kraliyyət Ümumi Praktika Həkimləri Kollecinin rəhbəri professor Martin Marshall da müxtəlif insanların viruslara fərqli reaksiya verdiyini deyir.
Amma biz nəyin bahasına olursa-olsun, soyuqdəymədən qorunmalıyıqmı? Məgər viruslar bizim immun sistemimizi möhkəmləndirmirmi?
Britaniya İmmunologiya Cəmiyyətinin keçmiş rəhbəri professor Peter Openshaw son 25 ilini bu məsələni araşdırmağa həsr edib. O bildirir ki, soyuqdəymə virusları orqanizmin ümumi sağlamlığı üçün faydalıdır, amma bunu bütün hallara şamil etmək olmaz.
Sən demə, yaxşı və pis soyuqdəymə bölgüsü varmış.
«Mən bütün ömrümü virusların hansının faydalı olduğunu anlamağa həsr etmişəm. Çünki onların bəziləri immun sistemini məşq etdirirlər» — Openshaw belə deyir.
Bəs, immunetit zəif olanlar necə olsun?
«Anam xərçəng xəstəliyinə tutulanda mən də işdə ağciyər infeksiyasına yoluxdum. Üç həftə ərzində anama baş çəkməyim qadağan edildi deyə, ona baxıcı tutmalı oldum» — qadın həmkarlarımdan biri mənə belə dedi.
Koronavirus: nə dərəcədə narahat olmalı?
O, istənilən yerdə bu xəstəliyə yoluxa biləcəyini etiraf etsə də, israr edir ki, fasiləsiz olaraq asqıran biriylə üz-üzə olan masada oturub işləmək heç də yaxşı vəziyyət deyil.
Professor Marshall soyuqdəyməsi olanlara (xüsusilə də xəstələrlə, uşaqlarla və hamilə qadınlarla işləyənlərə) asqırıq və öskürəklə işə çıxmamağı məsləhət görür.
«Slater» şirkətinin əmək hüququ üzrə vəkili Hayley Johnson xatırladır ki, kistik fibroz diaqnozlu şəxslər və yenicə kimyaterapiya müalicəsi almış xəstələr üçün soyuqdəymənin nəticələri çox ağır ola bilər.
Uşaqlara vurulan bir neçə peyvənd bir inyeksiya ilə əvəzlənə bilər
Son illərdə soyuqdəyməyə münasibət dəyişibmi?
Deyəsən, hə.
CİPD qeyd edir ki, kadrlar şöbəsi əməkdaşları arasında keçirilən sorğular işçilərin il ərzində xəstəlik məzuniyyəti götürdüyü günlərin sayı orta hesabla 5,9 günə düşüb. Bu, institutun belə sorğulara başladığı son 19 il ərzindəki ən aşağı göstəricidir.
Kadrlar şöbələrində çalışanların 83 faizi bildirib ki, insanların xəstə vəziyyətdə işə gəldiklərini görüblər, 63 faizi isə məzuniyyətdə olan şəxsləri çalışarkən gördüyünü deyib.
Rachel Suff bu məsələdə əmək şərtlərinin roluna diqqət çəkir: «Məlumdur ki, çox adam onsuz da işdə çətinlik çəkir. Onlar bilirlər ki, bir neçə gün evdə qalsalar, qayıdanda daha çox işləməli olacaqlar».
Hayley Johnson deyir ki, son illərdə işverənlər işçilərin xəstələnmə statistikasını daha diqqətlə izləməyə başlayıblar, xüsusilə də onlar çalışmağa tez-tez və bir neçə günlüyə ara verəndə.
Johnson-un sözlərinə görə, şirkətlər xərcləri mümkün qədər azaltmağa çalışırlar və buna görə də hər bir əməkdaş 1,5 adamın işini görməli olur.
Çox adam hesab edir ki, xəstə olsa belə, durub işə getməlidir.
Öskürəndə və ya asqıranda otaqdan çıxmaq lazımdırmı?Biz soyuqdəyməsi olanları evə göndəririk. Hərçənd kollektivimiz cəmi altı nəfərdən ibarətdir və soyuqdəyməyə ucbatından üç nəfərimiz işləyə bilməsə, müştərilərin sifarişlərini yerinə yetirməmiz çox çətin olar" — «Acoustic and Engineering Consultants Ltd» şirkətinin nümayəndəsi Paul Knowles belə deyir.Kiçik Müəssisələr Federasiyasının (FSB) sədri Mike Cherry kiçik şirkətlərdə çalışan şəxsləri sağlamlıq məsələlərini işverənlə müzakirə etməkdən çəkinməməyə çağırır:
«10 işverəndən 9-u dəyişən rejimdə çalışmaq imkanı yaradır. Çünki kimsə özünü pis hiss edirsə, amma vəziyyəti müəyyən işləri yerinə yetirməyə imkan verirsə, ona evdən işləmək fürsəti yaratmaq daha əlverişlidir».
Cherry frilanserlərə və fərdi sahibkarlara daha çətin olduğunu vurğulayır:
«Boş vaxtla təmin etmək məcburiyyəti haqqında qanun onlara şamil olunmur, özlərində isə heç nəyə baxmadan və nəticəsi nə olur-olsun, işləmək vərdişi var».
Soyuqdəyməyə görə işdən çıxarmaq olarmı?
«Xəstənin yataqdan qalxa bilməsi o demək deyil ki, o həm də işləyə bilər. Hətta infeksiyanın zəif variantları üçün də həkimlər pasiyentlərə arayış verirlər. 10 illik iş təcrübəmdə bütün hallar üçün arayış tələb edən yalnız bir şirkətə rast gəlmişəm. Demək olar ki, bütün kompaniyalar xəstə əməkdaşın 5 gün evdə qalmasına normal yanaşırlar və bu müddət uzandığı hallarda arayışa ehtiyac duyurlar» — Hayley Johnson belə deyir.
O, sadə bir çıxış yolu təklif edir — işverənlər və əməkdaşlar bir-birinə etibar etməlidirlər.
"İşçisinin yalan danışdığına əmin olan işverən onu işdən çıxara bilər" deyən Johnson nümunə olaraq hipotetik bir situasiya təsvir edir: əməkdaş zəng vurub xəstələndiyini və işə gələ bilməyəcəyini deyir, sonra da barda şampan şərabı içdiyini göstərən şəklini sosial şəbəkələrdə paylaşır.
Ancaq işverənlərin böyük əksəriyyəti əməkdaşların xəstələnmələri barədə dediklərini həqiqət olaraq qəbul edir və bu, tərəflər arasındakı qarşılıqlı və yüksək səviyyəli inamdan xəbər verir.
Mən nə başa düşdüm?
Problemin bütün aspektlərini araşdırandan sonra bu nəticəyə gəldim ki, iş yeri sarıdan bəxtim gətirib və mən bunu unutmamalıyam: bəzi insanların immuniteti zəifdir.
Yoluxucu xəstəliyə tutulanda özümə və iş yoldaşlarıma qarşı daha mərhəmətli davranıb yaxşılaşana qədər evdə işləməliyəm.
Sevimli itim Biscuits hadisələrin bu şəkildə inkişafına çox sevinər."Əvvəlki illərlə müqayisədə qripə yoluxanlar indi xəstəliyi daha ağır keçirir" Mənbə: BBC Azərbaycan
| ['xəstə', 'xəstəkillər', 'iş', 'koronavirus', 'iş həyatı', 'soyuqdəymə'] |
297 | https://kayzen.az/blog/kisiler/24784/ki%C5%9Fi-sonsuzlu%C4%9Fu.html | Kişi sonsuzluğu | gunelb | Kişilər | 26 yanvar 2020, 21:12 |
Hər bir kişi müəyyən yaşdan sonra nəslin davam etdirilməsi və dünyaya varisin gətirilməsi haqqında düşünür. Özünə həyat yoldaşı seçdikdən sonra ailə həyatına başlayır. Əksər hallarda nigahın artıq ilk aylarında hamiləlik baş verir, lakin bəzən problemlər meydana çıxır. Statistikaya əsasən, hər 10 ailədən biri sonsuz olur, yəni tibbin köməyi olmadan hamilə qalmaq iqtidarında olmur.“Sonsuz nigah” – müxtəlif kontrasepsiya metodlarından istifadə etmədən cinsi həyatın 12 ayı ərzində hamiləliyin olmadığı nigah adlandırılır. Qeyd etmək lazımdır ki, qadının xəstə olması dünyaya uşaq gətirə bilməyən yalnız 40% ailədə sonsuzluğun səbəbi olur. 45% hallarda “günahkar” kişi olur. Qalan 15% kişi və qadın orqanizmlərinin uyğunsuzluq hallarına düşür (immunoloji adlandırılan sonsuzluq forması və digər daha nadir hallar).Kişi sonsuzluğunun səbəbləri
Kişilərdə sonsuzluq tənasül sisteminə mənfi təsir edən müxtəlif patoloji proseslər nəticəsində yaranır. Kişi sonsuzluğunun əsas səbəbləri aşağıdakılardır:
* Sidik – tənasül orqanlarının iltihabı xəstəliklər (uretrit, prostatit və s.);
* Cinsi yolla ötürülən xəstəliklər (süzənək, xlamidioz, trixomoniaz və s.);
* Cinsi (seksual) pozulmalar (impotensiya, vaxtından əvvəl spermanın boşalması və s.);
* Varikosele (toxum ciyəsi venalarının genişlənməsi);
* Spermatogenezin azalmasına gətirib çıxaran hormonal pozuntular;
* Kriptorxizm (xayaların xaya torbasına düşməməsi);
* Xaya torbası orqanlarının zədəsi;
* Cərrahi müdaxilələr: qasıq yırtığı, xaya qabıqlarının hidropsu, sidik kisəsində, onurğa sütununda aparılan əməliyyatlar və s.;
* Xayalarda iltihabı proseslə ağırlaşmış yoluxucu parotit (xanazır);
* İmmunoloji sonsuzluq;
* Şəxsi münasibətlərdə münaqişəli vəziyyətlər (psixoloji sonsuzluq).
Kişi sonsuzluğunun diaqnostikası
Xəstənin sorğusu, baxışı və müayinəsindən başqa diaqnostikanın əsas bəndi – spermoqrammadır. Spermoqrammanın aparılması üçün bir sıra şərtlərə riayət olunması tələb olunur:
1. Analizin verilməsindən 3-7 gün ərzində cinsi çəkinmə tələb olunur;
2. Alkoqol, dərman preparatları, hamam və ya saunalara getmək istisna olunmalıdır;
3. Sperma masturbasiya yolu ilə əldə olunmalı və şüşə (və ya plastik) tibbi qutuda yığılmalıdır. Bu məqsəd üçün prezervativin istifadəsi məsləhət görülmür, bu spermatozoidlərin həyat fəaliyyətini azalda bilər, analizin doğruluğuna mənfi təsir göstərə bilər. Yarımçıq qalmış cinsi aktı da müayinə üçün materialın əldə olunmasının yaxşı üsulu kimi hesab oluna bilməz. Birincisi, eakulyatın bir hissəsinin itkisi mümkündür, ikinci isə spermaya tərəf müqabilin uşaqlıq yolundan hüceyrələr düşə bilər.
4. Analizi klinikada vermək lazımdır, burada həmin məqsədlər üçün xüsusi otaqlar mövcuddur. Bəzi hallarda spermanın ev şəraitində yığılması da mümükündür, lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, yarım saat ərzində sperma xüsusi qabda laboratoriyaya çatdırılmalıdır.
Kişi sonsuzluğunun profilaktikası
Kişinin anlamağa və öyrənməyə çalışdığı ən vacib suallardan biri: “Uşağı mayalandırmaq şanslarımı artırmaq üçün mən nə edə bilərəm?”. Aşağıdakı məsləhətlərə nəzər yetirin:
* Sağlam həyat tərzi (8 saatlıq yuxu, istirahət günləri və məzuniyyət zamanı çoxlu istirahət, gündəlik səhər gimnastikası, təmiz havada müntəzəm gəzintilər, idman oyunları);
* Psixo-emosional vəziyyətin normallaşdırılması (ailədə və işdə daimi streslərin aradan qaldırılması);
* Balanslaşdırılmış qidalanma (heyvan əti, yumurta, qoz-fındıq, dəniz məhsulları, təzə meyvə-tərəvəz, bal və s.);
* Reproduktiv orqanların (varikosele, xaya hidropsu, fimoz), qasıq yırtıqlarının cərrahi müalicəsi;
* Reproduktiv orqanların xəstəliklərinin (prostatitlər, epididimitlər) və cinsi yolla ötürülən xəstəliklərin (xlamidioz, ureaplazmoz, mikoplazmoz) vaxtı-vaxtında müalicəsi;
* Müntəzəm cinsi həyat (3-5 gündən bir);
* Həddindən artıq işləməmək (xroniki yorğunluq sindromu), kompüter arxasında ardıcıl 4-5 saatdan artıq oturmamamq;
* Uzun müddət ərzində soyuqda və xüsusən də yüksək hərarətli yerlərdə (sauna, hamam) qalmamaq;
* Kişi sonsuzluğuna səbəb olan faktorların aradan qaldırılması (alkoqol, siqaret, narkotik).
Müalicə
Kişi sonsuzluğunun müalicəsi – hər iki tərəfdən səbir və aydın məqsədlərin olmasını tələb edən mürəkkəb və uzun müddətli bir prosesdir. Kişi sonsuzluğunun müalicə sxemi xəstəliyin formasından, mərhələsindən, ilk səbəblərindən, eləcə də xəstə tərəfindən müxtəlif preparatların fərdi dözümlülüyündən asılıdır. Yalnız həkim müşahidəsi altında kompleks və düzgün seçilmiş müalicə taktikası sizin gözlədiyiniz nəticəyə gətirib çıxara bilər.
Unutmayın, heç bir zaman ümidinizi itirməyin. Bir çox ailə həkimlərin hamilə qalmaq mümkünsüzlüyü haqqında rəy verməsindən sonra dünyaya uşaq (bəzi hallarda isə bir neçə) gətirmişdirlər.
| ['kişi sonsuzluğu', 'kişi sonsuzluğunun müalicəsi', 'kişi sonsuzluğunun profilaktikası', 'kişi sonsuzluğunun diaqnostikası'] |
298 | https://kayzen.az/blog/karyera/24787/g%C9%99nc-biznesmenl%C9%99rin-%C9%99n-%C3%A7ox-buraxd%C4%B1%C4%9F%C4%B1-s%C9%99hvl%C9%99r.html | Gənc biznesmenlərin ən çox buraxdığı səhvlər | gunelb | Karyera və yüksəliş | 23 yanvar 2020, 22:08 |
Tez-tez müraciət edənlər olur ki, iş görmək istəyirəm, nə məsləhət görərsiz. Hərəyə etdiyim məsləhətlər fərqlidir, amma edilməməsi gərəkənlər eynidir.
Siyahını tərcümə edənə kimi, gözünüm qabağına konkret adamlar gəldi… İnşallah ki, verdiyim məsləhətlərə qulaq verərlər…
GƏNC BİZNESMENLƏRİN ƏN ÇOX BURAXDIĞI 60 SƏHV:
1. Birinci olaraq MMC qeydiyyatının alınması.
2. İcraçı direktor vəzifəsinə başqa adamın təyin olunması.
3. Şəhərin mərkəzində ofisin tutulması.
4. İlk qazanılan pullar bahalı əşyaların, avtomobilin v.s. alınmasına sərf olunması.
5. Bütün ştatın işçilərlə doldurulması.
6. Gələcək gəlirin hesabına kredit və borcların alınması.
7. Ancaq ilhamın gəlməyinə ümid edilməsi.
8. İllərlə bazarda işləyənlərlə rəqabətə girişilməsi.
9. İşə ancaq pula görə başlanılması.
10. Birinin köməyinə ümid edilməsi.
11. Biznes kitablara görə idarə olunması.
12. Biznesi olmamış insanların məsləhətlərinə qulaq verilməsi.
13. Şəxsi katibəsinin işə alınması.
14. Bahalı saytın sifariş olunması.
15. Ənənəvi reklamlara külli miqdarda pulun qoyulması.
16. Birbaşa çoxlu pulların qazanmağa çalışılması.
17. Biznesin qısa müddətdə öz başına işləyəcəyinə və böyük gəlirlər gətirəcəyinə ümid edilməsi.
18. Sənədlər və hesabatlarla işləməkdən qaçınılması.
19. Yorğan uzunluğunu nəzərə almadan ayağının uzadılması.
20. Biznesin asan şey olduğu düşünülməsi.
21. Bütün pullar birjalara qoyulması və Forexə girişilməsi.
22. Tez varlanma üsullarına can atılması.
23. Hamıya uğurlar haqda danışılması.
24. Vaxtın böyük hissəsi real hərəkətlərə yox, planların qurulmasına ayrılması.
25. Problemlərin özü-özünə həll olunacağına ümid edilməsi.
26. Çoxlu dostların şərik olaraq cəlb edilməsi.
27. Şəbəkə biznesində qlobal gəlirlərin gələcəyinə ümid edilməsi.
28. Bütün sahələrə əl atılması.
29. Bahalı avadanlığın alınması.
30. Malın pulu satıldıqça ödənməsi əvəzinə birbaşa tam qiyməti bazarlıq edilmədən ödənilməsi.
31. Özündən başqa hamını axmaq hesab edilməsi.
32. Neft, şəkər, qızıl alverindən başlanılması.
33. Xırda gəlirlərin bəyənilməməsi.
34. Xırda xərclərin nəzərə alınmaması.
35. Təyyarədə biznes-klassa biletin alınması.
36. Təcrübəli biznesmenlərin tövsiyyələrinə qulaq asılmaması.
37. Görüşlər bahalı restoranlarda keçirilməsi partnyorların hesabı ödənməsi, yaxşı çay pulunun buraxılması.
38. Ailə, istirahət və dostların unudulması.
39. İlk ilində məşhur olunması, hamı tərəfindən tanınması.
40. İşə hər müraciət edənin, xüsusilə də ən yazıq olanların alınması.
41. Bütün əməkdaşların sosial paketlə təmin olunması.
42. Şəhərin mərkəzində ev qiymətləri ilə maraqlanılması və ipotekaya girilməsi.
43. Şəbəkə biznesinə girişilməsi.
44. Bir neçə şirkət təsis olunması.
45. Bahalı mebelin alınması və müştərilərin axışacağı gözlənilməsi.
46. Dövlət ya da xarici tenderə ümidin bağlanılması.
47. Xarici partnyor və ya investorların axtarılması.
48. Biznesi davamlı səyahətlərdə olmaqla idarə edilməsi.
49. Biznesə ümid etməyərək yenidən işə düzəlmək üçün yer axtarılması.
50. Partyorun sizin əvəzinizə bütür işi görəcəyi ümid edilməsi.
51. İşçilərə bütün maliyyəni idarə etməyə imkanın verilməsi.
52. Müqavilələrin diqqətlə oxunmaması.
53. Rəqabət üstünlüyü olmadan bazarı qazanmaq cəhdlərin olunması.
54. Böyük topdan alverə girişilməsi.
55. “Tapş” ilə işin görülməsi.
56. Dövlət müəssisələrindəkı daydaylara ümid olunması.
57. “Yuxarıdan” dəstəyə ümid edərək monopilistik biznesə girişilməsi.
58. Rəqiblərə yuxarıdan aşağıya baxılması.
59. TV-lərdə reklamların buraxılması.
60. Evinin satılması…. Mənbə: idol.az
| ['biznes', 'biznes fəlsəfəsi', 'biznes sirləri', 'biznes riski', 'biznesmen', 'gənc biznesmen'] |
299 | https://kayzen.az/blog/texnologiya/24779/t%C9%99r%C9%99v%C9%99z-yem%C9%99kl%C9%99rinin-haz%C4%B1rlanma-texnologiyas%C4%B1.html | Tərəvəz yeməklərinin hazırlanma texnologiyası | gunelb | Texnologiya | 23 yanvar 2020, 01:10 |
İnsanın sağlam qidalanmasını tərəvəzsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Tərəvəzlərin tərkibində orqanizmin normal həyat fəaliyyəti üçün böyük miqdarda zəruri vitaminlər, mineral maddələr var.
Sarımsaq, soğan və turp kimi tərəvəzlərin tərkibində xəstəliktörədən bakteriyaların, göbələk və virusların inkişafını ləngidən maddələr var.
Tərəvəzlərin saxlanma və aşpaz emalı zamanı vitaminlərin qorunmasını təmin etmək üçün müəyyən qaydalara riayət etmək lazımdır:Tərəvəzləri +1° C-dən +3° C-yə qədər temperaturda qaranlıq yerdə saxlamaq lazımdır;İsti emal zamanı tərəvəzlərdə C vitamininin saxlanması üçün oksidləşən qabdan istifadə (üst qatı olmayan metaldan) edilməməlidir;Tərəvəzləri duz qatılmış qaynayan suda bişirmək lazımdır;Şorbalar üçün nəzərdə tutulmuş soğan, yerkökü, ağ soğanaqları olan cəfəri, kərəviz və s. tərəvəzləri qaynatmazdan əvvəl yağda qızartmaq lazımdır;Bişirmə zamanı tərəvəzlərin hava ilə təmasını maksimum azaltmaq lazımdır. Tərəvəzlərin üzəri su ilə tam örtülməli, qazanın ağzı qapaqla sıx bağlanmalıdır.Aşpazlıqda tərəvəzlər qidada istifadə edilmə üsuluna görə bir neçə qrupa bölünür.Tərəvəzlərin aşpazlıq təsnifatı aşağıda göstərilmişdir:tərəvəzMeyvəköklülər — Şalğam, çuğundur, yerkökü, turp, qırmızı turp, qıtığotu kökü, soğanaqlı cəfəri və kərəviz, cır havucKök yumrusu — Kartof, yer badamı, batat (şirin kartof)Kələmfəsiləlilər — Ağ və qırmızı baş kələm, gül kələm, brüssel kələmiQabaqfəsiləlilər — Xiyar, qabaq, yunan qabağı, patissonPaxlalılar — Noxud, lobya, paxla, soya, yer fındığıQuşüzümü fəsiləlilər — Pomidor, badımcan, şirin bibərYarpaqlılar — Kahı, vəzəriSoğanaqlılar — Şalğamaoxşar soğan, sarımsaq, kəvərTərəvəz salatının hazırlanma texnologiyası
Salat bir və ya bir neçə tərəvəz növündən, həmçinin tərəvəzlərin ət, balıq, yumurta və s. ilə birləşməsindən ibarət soyuq yeməkdir. Salat hazırlayarkən çiy, qaynadılmış, marinada qoyulmuş və duzlu tərəvəzlərdən istifadə edilir.
Salatların hazırlanma texnologiyası bir neçə mərhələdən ibarətdir:
1. Tərəvəzlərin ilkin emalı.
2. Tərəvəzlərin doğranması. Salatın tərkibinə daxil olan bütün tərəvəzlər eyniölçülü tikələr şəklində doğranır. Belə olduqda onlar dadlı, salat isə cəlbedici və iştahaaçan olur (şəkil 1).
3. Salata xama, mayonez və ya bitki yağı əlavə edilib süfrəyə verilir. Lazım gəldikdə salatın tərkibinə sirkə, bitki yağı, duz, istiot, şəkər, xardal tərkibli hazır qatmalar da əlavə edilir.
4. Doğranmış tərəvəzlərin qırılıb əzilməməsi üçün salatları ehtiyatla qarışdırırlar.
5. Hazır salatı xüsusi qablara qoyur və üstünü bəzəyirlər. Salatları yalnız onların tərkibinə daxil olan ərzaqlarla, həmçinin cəfəri, şüyüd, kərəviz, kahı ilə bəzəmək olar. Bəzəklər çox böyük olub salatın bütün səthini örtməməlidir.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, salatların hazırlanması üçün yalnız sağlam, şirəli, sulu tərəvəzlər yararlıdır.
Vitaminlərin, xüsusən C vitamininin qorunması məqsədilə bir dəfə yeyilmək üçün lazım olan qədər tərəvəz götürmək lazımdır, çünki saxlama zamanı salatın keyfiyyəti xeyli korlanır.
Hazırlanmış salat qısa zamanda süfrəyə verilir. Turşu C vitaminini sabitləşdirdiyi üçün xırdalanmış tərəvəzlərə dərhal bitki yağı, xama, sous əlavə edilir və qarışdırılır. Rahat olsun deyə, salat iki çəngəl və ya çəngəl və qaşıqla qarışdırılır. Hazırlanmış salat qaba təpə kimi yığılır.
Menyunu düzgün tərtib etmək üçün yadda saxlamaq lazımdır ki, qızardılmış ət və balıq yeməkləri üçün qarnir qaynadılmış tərəvəzlərdən ibarət olur. Sobada bişmiş ət və balıq yeməklərinə isə salat və vineqretlər daha çox uyğun gəlir.
TƏHLÜKƏSİZ İŞ VƏ SANİTARİYA QAYDALARI1. Bıçaqla səhlənkar davrandıqda əllərinizi kəsilmədən qoruyun.
2. Tərəvəzlərin doğranması zamanı bıçağın tiyəsi dəstəkdə yaxşı oturdulmalıdır.
3. Doğrama zamanı əl barmaqları və bıçaq düzgün tutulmalıdır — tiyəni yüngülcə sağa əymək lazımdır.
4. Bıçağı doğrama taxtasından yuxarı qaldırmaq olmaz.
5. Ətçəkən və sürtkəclə iş zamanı ehtiyatlı olun və əl barmaqlarınızı zədələməyin.
6. İsti maye və ya buxar yanıqlarından qorunun.
7. İsti emal edilməyən və çiy halda işlədilən bütün növ tərəvəzlər əsaslı surətdə yuyulmanı tələb edir.
Müəllif: Natiq Axundov, Hümeyir Əhmədov,Fəridə Şərifova, Xuraman Səlimova
Mənbə: Texnologiya 6 Ümumtəhsil məktəblərinin 6- cı sinfi üçün Texnologiya fənni üzrə Dərslik
| ['tərəvəz', 'tərəvələrin təsnifatı', 'salatların hazırlanma texnologiyası'] |