text
stringlengths 11
353k
| meta
dict |
|---|---|
ЗэпыщIэныгъэхэр ягъэбыдэ
КъБР-м Граждан жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министерствэмрэ Мэздэгу Адыгэ хасэмрэ илъэс къэс къызэрагъэпэщ «Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэ напэкIуэцIхэр» щIыналъэ фестивалыр мы гъэм Налшык къалэ щекIуэкIащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и хьэщIащ Осетие Ищхъэрэ — Аланием ис мэздэгу адыгэхэр. Къахуеблэгъахэм щэбэтым и бжэхэр яхузэIуихат Налшык къалэ дэт Лъэпкъ музейм. Абы зыщаплъыхьа, адыгэм и тхыдэм, и псэукIам, Iэщэ-фащэм, къагъэсэбэпу щыта хьэпшыпхэм, нэгъуэщI куэдми зыщагъэгъуэза нэужь, хьэщIэхэр яшащ «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблым и хэщIапIэм. Абы ди къуэшхэмрэ шыпхъухэмрэ щрагъэлъэгъуащ адыгэ къэфэкIэм и щэхухэр икIи къэфэным зыхуигъэсэну жэрдэм зиIэ псоми ди ансамбль цIэрыIуэм и солистхэм дерс иратащ.
Шэджагъуэ хуэкIуэ щыхъум щIидзащ зи лъахэ исхэмрэ хамэ щIыналъэ щыпсэухэмрэ нэхъри зэпызыщIэ, гъэ къэс къызэрагъэпэщ фестивалым.
КъБР-м граждан жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министрым и къалэнхэр зыгъэзащIэ КIурашын Анзор фестивалым хэтхэм захуигъэзащ:
— Хуабжьу ди гуапэщ зи чэзу зэIущIэм зэкъуэшхэр гуапэу Налшык дызэрыщызэхуишэсар, — жиIащ абы. — Пандемиер зэран хъуми, фэ фыкъедгъэблагъэмэ нэхъ къэтщтащ. ФIыщIэ яхуэсщIыну сыхуейщ Осетие Ищхъэрэ – Аланиемрэ Мэздэгу районымрэ я унафэщIхэм. Мы фестивалым мыхьэнэшхуэ иIэщ щэнхабзэхэм зегъэужьынымкIэ, лъэпкъ зэныбжьэгъугъэр гъэбыдэнымкIэ. Абы къыхэкIыу, дяпэкIи дызэдэлэжьэну, дызэкIэлъыкIуэну си гуапэщ.
КIурашын Анзор хьэщIэхэм ящыщу лъэпкъ зэхущытыкIэм телажьэ IэщIагъэлIхэр щIыхь тхылъхэмкIэ игъэпэжащ икIи ехъуэхъуащ ящIэм фейдэ къыпэкIуэу иджыри куэдрэ къызыхэкIа лъэпкъым хуэщхьэпэну.
Осетие Ищхъэрэ — Аланием лъэпкъ зэхущытыкIэхэмкIэ и министрым и къалэнхэр зыгъэзащIэ Цуциев Аслъэн Налшык къызэрыкIуар, и къуэшхэм зэрахуэзар зэригуапэр жиIащ. «Дэ лъэпкъитIри, хэгъэгухэри ижь-ижьыж лъандэрэ къыддекIуэкI хабзэм, цIыхугъэм дызэпещIэ. Дэри абы дытетын хуейщ. Ди Iэтащхьэмрэ фи республикэ унафэщIымрэ дяпэкIи зэрызэдэлэжьэнум теухуауэ зэгурыIуэныгъэм Iэ зэрыщIадзрэ куэд щIакъым, дэри мис а лъагъуэм дытету дызэкIэлъокIуэ, дызэдолажьэри, Тхьэм ди гъуэгур кIыхь ищI», — къыхигъэщащ Цуциевым.
Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Сэхъурокъуэ Хьэутий псалъэ щратым жиIащ Мэздэгу Адыгэ хасэм илъэс къэс и лэжьыгъэр иригъэфIакIуэу къызэрыгъуэгурыкIуэр.
— Мэздэгу адыгэхэмрэ ахэр зыхэс осетинхэмрэ зэныбжьэгъугъэ, зэкъуэшыныгъэ, гуапагъэ, гулъытэ я зэхуаку дэлъу илъэс куэд щIауэ къызэрызэдекIуэкIым ущымыгуфIыкIынкIэ Iэмал иIэкъым. Зы унагъуэ хуэдэу ахэр щызэхэсщ Осетие Ищхъэрэ — Аланиеми Ставрополь крайми. Апхуэдэ дыдэу Къэбэрдей-Балъкъэрми щопсэу осетинхэр, дэри ди къуэшым хуэдэу дахущытщ абыхэм. Мис ахэращ Урысей Федерацэм и лъэщагъыр зыгъэбыдэр, лъэпкъыр уардэ зыщIыр, — жиIащ Хьэутий.
Мэздэгу район администрацэм и Iэтащхьэ Яровой Олег жиIащ мэздэгу адыгэхэр, я адэжь щIэинхэр яхъумэу я хэгъэгум зэрисыр, республикэм зиужьынымкIэ, и Iуэху ефIэкIуэнымкIэ абыхэм ялъэкI къызэрамыгъанэр, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Осетие Ищхъэрэ — Аланием, Ставрополь крайм я зэхуаку щэнхабзэ, лъэпкъ зэпыщIэныгъэхэр, зэныбжьэгъугъэ дэлъынымкIэ Мэздэгу Адыгэ хасэм лэжьыгъэшхуэ зэрыригъэкIуэкIыр.
Апхуэдэ Iуэху дахэм къыщызэхуэса цIыхухэри зэрыпсэ къабзэр, абыхэм уахэтыну зэрыгухэхъуэр къыхигъэщащ Мэздэгу Адыгэ хасэм и тхьэмадэ Факъуэ Руслан.
Зэхыхьэм теухуа гуфIэгъуэ пшыхьыр гукъинэжт. Ар къызэIуихащ «Кабардинка» къэрал академическэ къэфакIуэ ансамблым. Бысымхэм нэмыщI, пшыхьым уэрэд щыжаIащ мэздэгу адыгэхэми, нэгъуэщI хэгъэгухэм ис ди лъэпкъэгъухэми фIыуэ ялъэгъуа уэрэджыIакIуэ Iэзэ, Мэздэгу хасэми жыджэру хэт ХьэбытIэ Вячеслав, «Мэздэгу адыгэхэр» гупым.
ХьэбытIэ Вячеслав къызэрыджиIамкIэ, ди лъэпкъэгъухэр арэзыуэ, хэкум къызэреблэгъам ину игъэгушхуауэ ежьэжахэщ. «Илъэс къэс дымыщIэ гуэр къыщытщIэу, ди щхьэр лъагэу дэзыгъэлъагъуж Iуэхухэр кърахьэжьэу йокIуэкI мы фестивалыр. Мы гъэм пандемием и зэранкIэ ди къуэшхэр Мэздэгу нэмыкIуэфами, дэ дыкърагъэблэгъащ. Хуабжьу дигу ирихьащ Налшык щекIуэкIа фестиваль гукъинэжыр. Абы зэкъуэшхэр нэхъри дызэпищIащ икIи дызыхэс лъэпкъымрэ адыгэхэмрэ я зэхуаку дэлъ зэхущытыкIэр нэхъ зэпэгъунэгъу ищIащ».
Тхыгъэри сурэтхэри зейр НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100603.txt"
} |
Къалащхьэм щаубзыху ди къэкIуэнур зэлъыта унэтIыныгъэхэр
КIуэкIуэ Казбек хэтащ «Урысей зэкъуэтым» и ХХ съездымрэ Къэрал Советым и Президиумым и зэхуэс зыубгъуам зыхуэгъэхьэзырыным теухуа зэIущIэмрэ
«Урысей зэкъуэтым» и ХХ съездым и етIуанэ Iыхьэм къыщащтащ партым и цIыхубэ программэр. Ар и лъабжьэущ Къэрал Думэм и VIII зэхуэсыгъуэм и депутатхэр хэхыным зэрыхэтынур.
ЗэIущэм ирихьэлIащ УФ-м и Президент Путин Владимир, «Урысей зэкъуэт» партым и пашэ Медведев Дмитрий, партым и Генсоветым и секретарь Турчак Андрей, «Урысей зэкъуэтым» и Совет нэхъыщхьэм и Iэтащхьэ Грызлов Борис, зыхъумэжыныгъэмкIэ министр Шойгу Сергей, «Урысей зэкъуэтым» и фракцэу Къэрал Думэм хэтым и унафэщIхэр, Правительствэмрэ ФедерацэмкIэ Советымрэ я лIыкIуэхэр.
КIуэкIуэ Казбек инстаграмым щиIэ напэкIуэцIым щытепсэлъыхьыжащ Урысейм и Iэтащхьэм съездым къыщипсэлъахэр къызэрыщыхъуам: «ЦIыхубэ программэ зэхэлъхьэным лъабжьэ нэхъыщхьэ хуэхъуар къэралым щыпсэухэм пыщIэныгъэ хуаIэнырщ. Ноби Владимир Владимир и къуэм къыхигъэщащ: «Мыхьэнэшхуэ иIэщ цIыхухэм япыщIауэ щытыным, абыхэм зэIухауэ епсэлъэным. Апхуэдэ щIыкIэкIэщ бэм я Iуэху зытетым, зыхэхуэ гугъуехьхэм зэрызыщыбгъэгъуэзэфынур икIи цIыхухэм къыхалъхьэ жэрдэмхэр, я Iуэху еплъыкIэхэр партым хэхыныгъэм и пэ къихуэ и программэм зэрыхэбгъэхьэфынур».
Урысейм и Президентым и къэпсэлъэныгъэм и гугъу щищIащ мыхьэнэшхуэ зиIэ социальнэ Iуэху зыбжанэм. Ахэр «Урысей зэкъуэтым» щIыпIэхэм щиIэ хэхакIуэхэм яIущIа нэужь гу зылъатэу къыхалъхьахэрщ. Абыхэм ящыщщ пенсэ щысхэмрэ сабий зыщIэс унагъуэхэмрэ зэ тыгъуэу зэрызыщIагъакъуэ ахъшэхэр. Къэралым и унафэщIым къыхигъэщащ зи узыншагъэкIэ лэжьыгъэ гугъухэм пэмылъэщынухэм папщIэ IэнатIэхэр къызэIухын, апхуэдэуи хуэмыщIахэм социальнэ дэIэпыкъуныгъэу иратхэр щIыхуэхэм пагъэкIуэжыныр яхуэмыдэным теухуа унафэ къыдэгъэкIын зэрыхуейр. Абы апхуэдэуи жиIащ сабий зиIэ унагъуэхэм зэрызыщIагъакъуэ Iэмалхэм нэхъри зэрызрагъэубгъунур.
Къэралым и Президентым къалэн нэхъыщхьэ дыдэу къилъытащ хьэрычэт IэнатIэ мыинымрэ курытымрэ хэтхэм, мэкъумэшхэкIхэр къэзылэжьхэм защIэгъэкъуэныр. Жьы дыдэ хъуа унэхэм цIыхухэр къыщIэгъэIэпхъукIыным ехьэлIа Iуэхум и гугъу щищIым, Владимир Владимир и къуэр къытеувыIащ унэр ущыпсэуну дзыхьщIыгъуэджэхэм ящыщу 2021 гъэм щIышылэм и 1-м ирихьэлIэу къалъытамэ, ахэри программэщIэм зэрыхагъэхьэнур. Президентым и псалъэм къыхигъэщащ къуажэхэм, инфраструктурэхэм зегъэужьыным, къуажэдэсхэм я псэукIэр егъэфIэкIуэным, къалэхэр ущыпсэуну тынш щIыным ехьэлIа Iуэхухэ- ри».
«ЦIыхубэ программэр хуэгъэпсащ къэралым щыпсэухэр зыгъэпIейтей зи чэзу Iуэхухэр зэфIэгъэкIыным. А лэжьыгъэр Къэбэрдей-Балъкъэрми къехьэлIащ икIи а гугъуехьхэр къызэнэкIыныр ди къалэн нэхъыщхьэу щытынущ», — къыхигъэщхьэхукIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэм.
КъБР-м и Iэтащхьэр а махуэ дыдэм хэтащ УФ-м и Къэрал Советым и Президиумым и зэхуэс зыубгъуам зыхуэгъэхьэзырыным хуэунэтIауэ Москва щызэхэта семинар-зэIущIэм.
Президентым и Администрацэм и УнафэщIым и япэ къуэдзэ Кириенкэ Сергей я пашэу зэIущIэм хэтхэм зэпкърахащ цIыхухэм курыт щIэныгъэ етын и лъэныкъуэкIэ щIыналъэхэм къапэщыт къалэнхэр зэфIэгъэкIа зэрыхъум. Абы и лъэныкъуэкIэ я Iуэху зытетыр зэпкърахыу зэхуэсым къыщыпсэлъащ УФ-м и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэ Голиковэ Татьянэ, УФ-м егъэджэныгъэмкIэ и министр Кравцов Сергей, УФ-м и Президентым и дэIэпыкъуэгъу, УФ-м и Къэрал Советым и Секретарь Левитин Игорь.
Зэхуэсыр егъэджэныгъэм епха унэтIыгъихкIэ зэщхьэщыхауэ екIуэкIащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэр хэлэжьыхьащ «сабийхэм щIэныгъэ гуэдзэ етын IэнатIэм зегъэужьыныр» унэтIыныгъэм. А гупым цIыху 14 хэтащ — губернаторхэу Развожаев Михаил (Севастополь), Дюмин Алексей (Тулэ область), Старовойт Роман (Курск область), Радаев Валерий (Саратов область), щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ къэрал агентстствэм и унафэщI Разуваевэ Ксение, Москварэ Москва областымрэ я егъэджэныгъэ IуэхущIапIэхэм я лIыкIуэхэр.
ЗэIущIэм хэтхэм зэпкърахащ а унэтIыныгъэм зегъэужьынымкIэ щыIэ хэкIыпIэхэр, абы и лъэныкъуэкIэ ехъулIэныгъэхэр зиIэхэм я лэжьэкIэм щыгъуазэ защIащ.
КъБР-м цIыхухэр егъэджэнымкIэ и IэнатIэм щолажьэ щIэблэм щIэныгъэ гуэдзэ етыным хуэщIа IуэхущIапIэ 23-рэ, сабийхэм я творчествэмкIэ «ДыгъафIэ къалэ» центрыр, «Кванториум» сабий технопаркыр, «Антарес» щIыналъэ центрыр, курыт школхэм щыIэ «Зыужьыныгъэм и лъагапIэ» центру 69-рэ, Налшык къалэм дэт 33-нэ курыт еджапIэм къыщызэрагъэпэща, бжыгъэр зи лъабжьэ щIэныгъэ щрат и «IT-куб» центрыр, школ спорт клубу 123-рэ, абыхэм ящыщу 82-р къэрал реестрым хагъэхьащ.
ЩIэныгъэ гуэдзэ етыным и унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ сабий зэчиифIэхэр къэгъэнэIуэныр. «Сириус» центрым Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу сабий 624-рэ йокIуалIэ, ахэр урысей зэпеуэхэм щытекIуащ е къыщыхэжаныкIащ. 2020 — 2021 гъэ еджэгъуэм «ДыгъафIэ къалэ» центрым къэралым зыхуеину псомкIи къызэригъэпэщу щеджащ КъБР-м и жыли 104-м щыщ ныбжьыщIэ 269-рэ. Абыхэм ящыщу 18-р еджакIуэхэм я урысейпсо олимпиадэхэм щытекIуащ, 3-м «Зыгъэпсэхугъуэ ин», «Iуэхугъуэшхуэхэм дыхуезыджэ» урысейпсо зэпеуэхэм бжьыпэр щаубыдащ.
НыбжьыщIэхэм щIэныгъэфI егъэгъуэтын Iуэхум щIэблэмрэ абыхэм я егъэджакIуэхэмрэ нэхъри тезыгъэгушхуэну Iуэхухэм ящыщщ урысей олимпиадэхэм щытекIуэхэм, абыхэм къыщыхэжаныкIхэм папщIэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэм нэхъапэм зэи къэмыхъуауэ саугъэтхэр зэригъэувар. 2021 гъэм ахэр иратынущ щIэныгъэлI ныбжьыщIи 5-м, егъэджакIуэ 53-м, еджакIуэ 55-м.
Семинар-зэIущIэм кърикIуахэр я лъабжьэу чэнджэщхэр ягъэхьэзырынущ, УФ-м и Къэрал Советым и зэIущIэ зызыубгъуам щащIыну докладым хагъэхьэн хуэдэу.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ
Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100608.txt"
} |
Зыгъэпсэхугъуэ махуэм
Зы сампIэм ситI зэдихуэркъым
Зы жьэм жьэдыхьэр жьищэм жьэдохьэ. Псалъэр псынщIэу хэIущIыIу зэрыхъум теухуащ.
Зы лIыр джэдыгуибгъурэ лIибгъур джэдыгуншэу. Зым Iыхьэ Iэджэ лъос, зы Iыхьи ялъыскъым Iэджэм.
Зы сампIэм ситI зэдихуэркъым. Пашэныгъэр, бжьыпэр, тетыгъуэр убыдыным зэхуэдэу хущIэкъухэр зэгъусэу зэдекIуэкIыфыркъым.
Зы хьэнэф зы хьэнэф и пщыжщ. Унафи хабзи яIэжкъым: зым зыр кърехуэкI — я Iуэху зэIумыбзщ.
Зы IэкIэ хъарбызитI пхуэIыгъынукъым. Iуэху зыбжанэ къызэдэпщтэмэ, языхэзи къохъулIэнкъым.
Зыгуэр къепсыху: «Упсэу!» пхужеIэжынкъым. ЖаIэ псоми упэджыжыфынкъым, псори арэзы пхуэщIынкъым. Зыгуэрхэм я псалъэмакъ мышыухэм, хъыбарыпцIхэм гулъытэ яхуэмыфащэу къыщалъытэм деж къапсэлъ хабзэщ.
ЗыхуэмышыIэ пщтырафэщ. Зыгуэрым ежьэнымкIэ, пэплъэнымкIэ шыIэныгъэр зыхуримыкъу хабзэ цIыхум теухуащ.
ЦIыху дагъуэншэ щыIэкъым
Шыдыжьым и хьэлъэр шыдыщIэм и натIэщ, къэсынущ а пIалъэр — ар гъащIэм игъалъэу.
* * *
Шыдыр — шыдщи, зэрышыдыр езы шыдым имыщIэж; къыптралъхьэр уи хьэлъэм, уэ ухэтми — уэ къэщIэж.
* * *
Щхьэ зыфIэмытым едауэ-еныкъуэкъур жея аслъэным и кIэм йокъур.
* * *
ЩIащIэр — лъэщыгъэкIэ ягъэжыIэщIэ.
* * *
ФIылъагъуныгъэр — гуакIуагъэ щылъхущи, лъагъумыхъуныгъэр — фыгъуэ-ижэгъ IэрыпIэщ.
* * *
ЦIыху псэ къабзэр щыпсэуну зэхъуапсэ дунейм дыгъэр псоми зэхуэдэу къащылъос.
* * *
ЦIыху дагъуэншэ щыIэкъым, апхуэдэ ухуэзэмэ, ар цIыхукъым — мелыIычщ.
* * *
ГущIэгъуншэм нэпс къекIуамэ, щыгуфIыкIыу арщ уи гуауэм.
Хьэту Пётр.
Агънокъуэ Лашэ и хъыбархэр
ХьэщIэ
Джылахъстэнейм къикIри, Агънокъуэ Лашэ бгъэдэсын щхьэкIэ Инэрокъуэхэ, Елъыхъухэ, Мэртазэхэ ящыщ къэкIуащ. Ахэр лIакъуэлIэшхэт, хуабжьу шу зэгъэпэщахэт. Къуажэм дыхьэри, къэувыIахэщ, Агънокъуэм и унэр яцIыхуртэкъыми. ДжэгуакIуэр къулейсыз дыдэу псэурт. И бжыхьхэр лъэлъауэ, къэуауэ, и унащхьэ бгъэныр къефыхауэ, и унэжь цIыкIур щIыбышэу, и Iуэхур хуабжьу зэкIэлъымыкIуэт.
ЛIищыр зы щIалэ гуэрым хуэзэри еупщIахэщ:
— Агънокъуэ Лашэ и унэр дэнэ деж къыщыдгъуэтыну?
ЩIалэр губзыгъэу къыщIэкIри, мо шу зэгъэпэщахэр щилъагъум: «Уэлэхьи, мыхэр Агънокъуэм и деж дэпшэну хьэдыгъуэдахэм, къуажэми пщIэ къытхуимыхьын» — жиIэри гупсысащ.
— Фэ моуэ фыщыт, сэ иджыпсту ар щыIэрэ щымыIэрэ зэзгъэщIэнщ, — жиIэри Агънокъуэм и деж кIуащ.
— ХьэщIэ къыпхуэкIуащ, дауэ тщIыну? – жиIэри еупщIащ джэгуакIуэм.
— Ахэр си деж къыумышэ, модэ ди гъунэгъум я деж егъэблагъэ, ар ди унэу фIэкIа къыумыгъащIэу. «Езым нэмэз ещIри, и Iуэху зэфIэкIмэ, къыфхыхьэнщ», яжеIэ, — игъэIущащ джэгуакIуэм щIалэр.
Фомытхэ ейуэ зы унагъуэ къулей гуэр и гъунэгъути, арат здригъэблэгъэнур. ЩIалэр къыдэкIыжри, шухэм я деж къэкIуэжащ. АпщIондэхукIэ езы Агънокъуэр шыгъуэгумкIэ екIуэкIри, ахэр здригъэблэгъэнум я деж кIуащ. Нэмэзлыкъыр къригъащтэри, нэмэз ищIу хьэщIэхэр къыдашащ. КъэкIуахэми, Агънокъуэм и унэра я гугъэу, заплъыхь: «Къэбэрдейр къызэхикIухьурэ къыхиха мылъкумкIэ зэригъэпэщащ», — жаIэурэ.
Шухэр дыхьэу щалъагъум, Фомытхэ: «ХьэщIэ къытхуокIуэ», — жаIэри, езым я хьэщIэу фIэкIа ямыщIэу ирагъэблэгъащ.
— Дэнэ щыIэ Адэлджэрий? – жаIэри хьэщIэхэр щIэупщIащ.
— Нэмэз ещIри иджыпсту къэкIуэнущ, — жаIащ, я деж зэрыщыIэр ящIэу, щIыщIэупщIэр арауэ я гугъэу.
Агънокъуэм нэмэзыр иуха нэужь, хьэщIэхэм я деж кIуэри сэлам ярихащ, хъыбарыжьыр яжриIэу ябгъэдэтIысхьэжащ. Мобыхэм пщIыхьэпIэу ягу къэкIыркъым ар Агънокъуэм и мыунэу. Бысымми я пщIыхьэпIэ къыхэхуэркъым ахэр езым я мыхьэщIэу. «Агънокъуэм ди хьэщIэхэм я зэш трегъэу», — жаIэри мэгуфIэхэр. Абы тету, псори зэрымыщIэу, хьэщIэхэр я гъунэгъум яригъэгъэхьэщIащ.
Пщэдджыжьым ежьэжын щыхъум, хьэщIэхэм жаIащ:
— Адэлджэрий, уи унагъуэр лъэщ ухъу, фIыгъуэр Тхьэм къыббгъэдилъхьэ, дыбгъэлъэпIащ. IэнэщIу дыкъыпхуэмыкIуэу шы къыпхуэтшэну ди мурадащ, ауэ езым зэрыхуейуэ зэригъэпэщыжынщ жытIэри, ахъшэ къыпхуэтхьащ.
Сэлам зэрахыжри фIыщIэр Агънокъуэм ейуэ Фомытхэ ягъэхьэщIауэ ежьэжахэщ.
Агънокъуэм «зы алащэ сиIамэ нэхъыфIт», жиIэри абыхэм кърата ахъшэр къищтэри ежьащ. Зы нэгъуей хъан гуэрым и деж кIуащ. Хъаным и деж дэмыхьэ щIыкIэ цIыхухэм еупщIащ: «Хъаныр тыгъэ тынкIэ дауэ щыт?» — жиIэри.
— Хъаныр къыппемыжьэмэ, къыпхуищIэн щыIэкъым, ауэ къыщIэкIрэ нэфIэгуфIэу уригъэблагъэмэ, къотэнущ. КъыщIэкIарэ и нэгу ущIимыгъаплъу, ибгъу фIэкIа и гупэ къыпхуимыгъазэмэ, къыпыкIын щыIэкъым, — жаIэри Iуэхум щыгъуазэ ящIащ.
— АтIэ фыкIуи къысхуевджэ! Къэбэрдейм я джэгуакIуэр къэкIуащ жыфIи, — жиIэри иутIыпщащ.
Хъаным щыжраIэм, и гуапэ мыхъущами, къыщIэкIащ. Нэжэгужэу къыбгъэдыхьэри, сэлам гуапэ кърихащ, къызэригъэлъапIэр белджылыуэ. КъыщыгуфIыкIри, и Iэр иIыгъыурэ унэм щIишащ. Езы хъанми джэгуакIуитI иIэти, игъакIуэри а тIури псынщIэу къригъэшащ. ДжэгуакIуищыр зэхигъэтIысхьэри, зы тхьэмахуэкIэ зэхигъэсащ и нэгу зригъэужьу. ИтIанэ къежьэжын хъури хъаным къыжриIащ:
— Зыгуэр уэзмытауэ узутIыпщыжынукъым. Сыт нэхъ ухуей?
— Зыри сыхуейкъым, сэ былымыхьэ сыкъежьакъым, услъагъуну сыкъэкIуати, хъарзынэу дызэбгъэдэсащ. Тхьэм узыншэ уищI, — жиIащ.
АрщхьэкIэ джэгуакIуэм я Iуэхур хъаным ищIэртэкъэ!
— Уэлэхьи, ар мыхъун, — жиIэри былымрэ шырэ къритащ. Агънокъуэжьри зыхуейр арати, къихури къэкIуэжащ.
ЗыщIэн зымыщIэжым
Зыгуэр имыщIэм ар
мэзэшыр:
Къречри, жыгыр иресэжыр.
Адыгагъэм ихьым
Яшэр ирегъашэ, мылъкукIи
егъэбыдэ.
Къашэр къимыкIуэту
егъэнысэ.
Къыдэхуэжкъым езым и
щхьэ дыдэм
Хуиту хуищIыжыну
мырамысэ.
ГуфIапщIэ
«Дахэщ а уи напщIэр», —
ЗэрыжиIэм папщIэ,
Къуаргъ фIыцIэжьым
къанжэм
Къритащ гуфIапщIэ.
Къэрабгъэм
Уитщ утыкум уи псэр
щыхэкIауэ,
КъуэгъэнапIэм ущохъуж
фочауэ…
ПыIэжьынэм
«ЦIыкIури инри
физгъэкIынущ бжьынэм!» —
Къэувауэ къовэр
пыIэжьынэр.
«Батэгъэш»
Егъэшыфыр жьэкIэ батэ:
Игъэувмэ зы Iэмбатэ,
Iэтэм нэскIэ егъэбатэ.
Джатокъуэ Юрэ.
КIыфIым фIыуэ пхрыплъыф
Жыгыщхьэм щыбзэрабзэ,
Сэхураныщхьэр зыгъэкъабзэ.
КъэкIухьлъакъуэ, лъакъуэ
кIыхь,
Ди пщIантIэкур къэзыфыхь.
КIыфIым фIыуэ
пхрыплъыф,
Гуэщым щакIуэуэ щIэсыф.
Зи фэр быдэ,
Зи кур тIатIэ.
Гъавэ зиIэм кIэрымыкI,
Хьэмыжь лъабжьэр
щIэзытIыкI.
Iус матэ зрат,
Шэ пэгун къыдэзыт.
ЖЭУАПХЭР:
Бзу. Гуэгушыхъу. Джэду. ДжэдыкIэ. Дзыгъуэ. Жэм.
Зэхэзылъхьар Щоджэн Леонидщ.
Псалъэзэблэдз
ЕкIуэкIыу: 1. Адыгэр зэуIуу щыпсэу хамэ къэралхэм ящыщ зым и щыхьэр. 4. ЩэкI … е лIы … 7. Iэпслъэпсым щыщ. 9. Ватикан къэрал жьгъейр а къалэм и щIыналъэм хеубыдэ. 10. Къурш лъэныкъуэмкIэ къриху жьы щIыIэтыIэ. 11. Гагариныр здэлъэта щIыпIэ жыжьэ. 13. «НыбжьыщIэ …» — ЩоджэнцIыкIу Алий и поэмэ. 15. Адыгэ лъэпкъ. 18. Къэбэрдей композитор Iэзэ. 19. Нартхэм я фадэр абы къыхащIыкIырт. 20. Хьэцэпэцэ щаIуэкIэ гъупщым нэхърэ нэхъ щабэу къыщIэкIыр. 22. Танкым ит Iэщэ. 24. КIапсэ къызыхах къэкIыгъэ. 25. Зи къудамэхэр теухъуэнщIыкIа жыг лъэдий гъум. 26. Къамылым къыхащIыкI лъэгурыдз, алэрыбгъу.
Къехыу: 2. ЦIыв хъурей цIыкIу къэзылъэтыхь, IэпапIэ фIыцIэхэр хэсу. 3. Уи … си бжыхь къыумыпх. 5. Си гъунэгъур … къызыпыкI IэнатIэ уващ. 6. Налшык щыпсэу уэрэджыIакIуэ, Къэрэшей-Шэрджэсым и цIыхубэ артист. 8. ПкIэлъейм и зы Iыхьэ. 12. Пасэрей Iэщэ. 13. Хамэ щIыналъэ псэупIэ зыхуэхъуа цIыху. 14. Пщэдейрей ныбгъуэ нэхърэ — нобэрей … 16. Адыгэ тхакIуэ, драматург. Абы и цIэр зэрехьэ Налшык и уэрамхэм ящыщ зым. 17. Къэралым и щIыналъэр щиух е щыщIидзэ щIыпIэ. 21. Пхъэщхьэмыщхьэ. 23. ХадэхэкI. 24. Жьым щытхъуи, … къащтэ.
Зэхэзылъхьар Мыз Ахьмэдщ.
ШыщхьэуIум и 21-м ди газетым тета псалъэзэблэдзым и жэуапхэр:
ЕкIуэкIыу: 1. Вагъэбдзумэ. 5. Къэп. 6. Бдзы. 7. КIыщ. 10. Джэдыгу. 12. Къэшэж. 14. Щхьэгъубжэ. 17. Дамэлей. 21. Къанкъул. 23. Чехов. 26. Щыкъу. 28. Баш. 29. Чей. 30. Ласицкене.
Къехыу: 2. Алъп. 3. Бадзэ. 4. МэкI. 8. Мы. 9. Уэ. 10. Джей. 11. Гущэ. 12. Къэб. 13. Жыг. 15. Гъудэ. 16. Къыкъ. 18. Мэл. 19. Лэч. 20. Хыв. 22. Къуэ. 24. Егъу. 25. КIарц. 27. Къута. 29. Чын.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100612.txt"
} |
Ислъамым и нур
Мулид мазэ лъапIэр
Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа Мухьэмэд бегъымбарыр дунейм къыщытехьа мазэ лъапIэр къэблэгъащ. Мы гъэм ар тохуэ жэпуэгъуэм (октябрым) и 18-м.
Алыхьым япэ дыдэу къигъэщIа цIыхум икIи бегъымба-рым (Iэдэм) деж щегъэжьауэ, дэтхэнэ зы бегъымбарми ящIэу щытащ иужьрейуэ Мухьэмэд бегъымбарыр цIыхубэм къазэрыхуигъэкIуэнур икIи абы и къыхуеджэныгъэм щIэты- ну уэсят зымыщIауэ зыри яхэткъым. КъурIэн лъапIэм ипэкIэ къеха тхылъхэми итащ а хъыбарыр. Абы щыхьэт тохъуэ КъурIэным щыщу «Аль-Имран» сурэм и 81-нэ Iэятыр.
Iэдэм бегъымбарыр иджыри жэнэтым щыIэу хьэршым щилъэгъуауэ щытащ Алыхьым и цIэ лъапIэм пэгъунэгъуу Мухьэмэд и цIэр иту. Абы щыгъуэм Iэдэм лIыкIуэм къыгурыIуат ар Тхьэм къигъэщIа псоми зэрахиIэтыкIар.
Хьисэ бегъымбарми и тхылъым къыщыкIуат Мухьэмэд бегъымбарыр зэрыщыIэнур икIи псэухукIэ цIыхубэр къыхуриджащ иужьрейуэ къэкIуэну лIыкIуэ лъапIэ Мухьэмэд и жыIэм щIэтынхэу. Абы щыхьэт тохъуэ КъурIэным щыщу «Ас-Сэфф» сурэм и еханэ Iэятыр.
СулътIан Къэбус и цIэр зезыхьэ мэжджытым и кIуэцIым цIыху 7000-м нэблагъэ зэуэ щIэхуэнущ, и пщIантIэм цIыху 8000 дозагъэ. Абы азэн джапIэу 5 иIэщ. Зым и лъагагъыр метр 90-м щIегъу, адрейхэм метр 45,5-кIэ заIэтащ.
Мэжджытым фIэлъщ Австрием щрагъэщIауэ уэздыгъэ 35-рэ. Абыхэм ящыщу нэхъ ин дыдэр тонни 8 и мэхъу. Алэрыбгъу илъым и хьэлъагъщ тонн 21-рэ.
ЩIыхуэм зэрызыщыпхъумэну духьэ
Аллахьуммэ! Инни Iэгьузу бикэ мин Iэл хьэмми уэль хьэзэни, уэль гьэджзи уэль кэсэли, уэл бухъли уэль джубни, уэ дэлэгьи дэйни уэ гъэлэбэти рриджаль.
Алыхьу си Тхьэ! Си фIэщу сыножалIэ нэщхъеягъэмрэ гу-хэщIымрэ, къарууншагъэмрэ щхьэхынагъымрэ, быдагъэмрэ шынэмрэ, щIыхуэм и бэлыхьымрэ цIыхур къыстегушхуэнымрэ сащыпхъумэну.
Адэ-анэр къыфхуэмыарэзымэ…
Жэнэтым кIуэхэр хьэрыпыбзэкIэщ зэрызэпсэлъэнур. ДунеягъэкIэ а бзэр ящIэу щымытами, жэнэтым гугъуехь лъэпкъи зэрыщымыIэм ипкъ иткIэ, жэнэт Iыхьлыхэр а бзэмкIэ тыншу зэпсэлъэнущ. Абы и щыхьэтщ Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа Мухьэмэд бегъымбарым жиIа мы псалъэхэр: «Хьэрыпхэр фIыуэ флъагъу мы щхьэусыгъуищым и хьэтыркIэ: «Сэ сызэрыхьэрыпым, КъурIэныр хьэрыпыбзэкIэ къызэрехам, жэнэтым кIуэнухэр хьэрыпыбзэкIэ зэрызэпсэлъэнум щхьэкIэ».
* * *
Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа ЛIыкIуэ лъапIэм жиIащ: «Тхьэ соIуэ Iиман ябгъэдэмылъкIэ! Тхьэ соIуэ Iиман ябгъэдэмылъкIэ! Тхьэ соIуэ Iиман ябгъэдэмылъкIэ!». Асхьабхэр щIэупщIащ: «Хэт жыхуэпIэр, ЛIыкIуэ лъапIэ?». «Зи гъунэгъур гугъу езыгъэхьхэращ жыхуэсIэр», — жэуап къитащ бегъымбарым.
* * *
Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа Мухьэмэд бегъымбарым жи-Iащ: «Алыхьыр арэзы яхуэхъунущ зи адэхэм я ныбжьэгъухэр зымыгъэкIуэдхэм, абыхэм якIэлъыкIуэхэм».
Мухьэмэд бегъымбарым жиIащ: Жэщ-махуэ имыIэу Алыхьым фыхуэпщылIами, адэ-анэр къыфхуэмыарэзымэ, Тхьэр арэзы къыфхуэхъунукъым»
Хьэрыпхэм бзылъхугъэхэм пщIэ хуащIын щыщIадзар
Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа Мухьэмэд бегъымбарым и зэманыращ хьэрыпхэм бзылъхугъэр цIыхум хабжэ щыхъуар. АбыкIэ щапхъэ яхуэхъуари лIыкIуэ лъапIэращ.
Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа Мухьэмэд бегъымбарым Алыхьыр къыхуэупсат хъыджэбзиплIкIэ. Дэтхэнэ зыми хуабжьу щыгуфIыкIат лIыкIуэр, псори зэхуэдэу фIыуэ илъагъурт. Ауэ и хъыджэбз нэхъыщIэ ФатIимэ лIыкIуэм и гур нэхъ хупихырт. Мухьэмэд бегъымбарым (Тхьэм и нэфIыр зыщыхуам) ипхъухэр лъагъуныгъэмрэ хуабагъэмрэ щIипIыкIат. ЛIыкIуэм ипхъухэм яхуиIэ лъагъуныгъэмрэ хуабагъымрэщ хьэрыпхэм щапхъэ яхуэхъуар бзылъхугъэм пщIэ-нэмыс хуэщIын зэрыхуеймкIэ.
ФатIимэ дунейм къызэрытехьар
ЛIыкIуэ лъапIэмрэ Хъадыжэрэ щызэрышам, япэщIыкIэ ахэр щыпсэуащ Мухьэмэд бегъымбарым и адэ къуэш Iэбу ТIалиб и унэм. Унэр Iэзэвлъэзэвт, щIэхуэхэртэкъым. Апхуэдэу щыхъум, ахэр Iэпхъуащ Хъадыжэ и унэм. Хъадыжэ лъэпкъыфI къыхэкIат, цIыхум пщIэшхуэ къыхуащIырт, езыр къулейт. Хъадыжэ тIууэ зэтет и уардэунэ гъуэжьыфэр нобэр къыздэсым щы-Iэщ.
Хъадыжэ и еханэ быныр (ФатIимэ) дунейм къыщытехьэну сыхьэтыр къэсат. А сыхьэтым Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа лIыкIуэ лъапIэр унэм щIэстэкъым, ар Алыхьым хуэпщылIу «Хьирэ» бгъуэнщIагъым щыIэт. ЩIалэщIэ цIыкIухэу Алийрэ Зейдрэ Хъадыжэ яжриIащ лIыкIуэм деж кIуэуэ, хъыбар ирагъэщIэну. КилометриплI зыдэлъ гъуэгуанэр жэкIэ зэпачащ абыхэм. Iуэхур зыIутыр Мухьэмэд бегъымбарым (Тхьэм и нэфIыр зыщыхуам) щыжраIэм, псори щIэх дыдэу унэм къэсыжахэщ. Сабийр дунейм къыщытехьэм, ЛIыкIуэм Алыхьым фIыщIэ хуищIри, ФатIимэ фIищащ.
И сабиигъуэр
ФатIимэ и ныбжьыр илъэс иримыкъу щIы- кIэ ДжэбрэIил мелыIычыр Мухьэмэд къыхуэкIуэри, къыжриIащ ар зэрылIыкIуэр. Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа ЛIыкIуэм и пщэм Алыхьым дилъхьа къалэнхэм япкъ иткIэ, псэм пищI и сабий ФатIимэ хухихын зэман имыIэж хъуат. Ауэ щыхъукIи, дэджэгуни, щIиупскIэни, кърихьэкIыни къигъанэртэкъым.
Ауэрэ зэманыр кIуатэурэ, ФатIимэ и ныбжьыр илъэситху ирикъуащ. А лъэхъэнэм джаурхэм хуабжьу лей зэрахьэрт, муслъымэнхэр гугъу ирагъэхьырт. А псори ФатIимэ илъагъурт. Сабийм къыгурыIуэрт апхуэдэу щытын зэрыхуэмейр. А цIыкIур куэдрэ и адэ-анэм еупщIырт апхуэдиз лей джаурхэм щIызэрахьэм и щхьэусыгъуэмкIэ.
Зы махуэ гуэрым Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа ЛIыкIуэ лъапIэм нэмэз ищIу здэщысым, джаурхэм ящыщ зым махъшэ лIам и кIуэцIфэцI ифыхьар нэмэз зыщIу щыс ЛIыкIуэм и дамащхьэм трилъхьат. ЛIыкIуэр къэщта щхьэкIэ, нэмэзыр зэпигъэуатэкъым. Ар зылъэгъуа бзылъхугъэ гуэр кIийуэ ФатIимэ и деж къажэ- ри, Iуэхур зыIутыр жриIащ. ФатIимэ гъыурэ и адэм и деж жэкIэ кIуэри, и дамащхьэм телъ фIейхэр трихащ. Сабийм Алыхьым зыхуигъазэри, елъэIуащ: «Я Алыхь закъуэ, Уэ уахуэгъэзащ лейзехьэхэм», — жиIэурэ. Тхьэм къабыл ищIащ ФатIимэ и лъэIур.
Апхуэдэ гугъуехь куэд и нэгу щIэкIыу- рэ къэтэджащ ФатIимэ. Ар илъэсипщI фIэкIа мыхъуу и анэ Хъадыжэ дунейм ехыжащ.
Псэ тыншыгъуэ щигъуэтар
Мэккэм икIыу Мединэм щыIэпхъуаращ ФатIимэ псэ тыншыгъуэ щигъуэтар. Мэккэм дэс-хэр цIыху ткIийхэт, абыхэм леишхуэ зэрахьэрт, муслъымэнхэр хуабжьу гугъу ирагъэхьырт. ЦIыхухэр хуэм-хуэмурэ Мединэм Iэпхъуэу хуежьащ. Мединэм щыпсэухэр цIыху щабэхэт, гуапэхэт, лей зэрахьэртэкъым. Мэккэм дэс муслъымэнхэр къанэ щымыIэу Iэпхъуат Мединэм, къэнар ЛIыкIуэ лъапIэм и унагъуэрат, къищынэмыщIауэ, жьы дыдэ хъуахэмрэ сы- маджэхэмрэт. (ЛIыкIуэм иджыри Iэмыр къыхуищIатэкъым Iэпхъуэну). ФатIимэ и адэм куэдрэ еупщIырт: «Си адэ, дапщэщ дэри дыщыIэпхъуэнур? Сэри сыздэпшэну?» — жиIэурэ. Адэм и жэуапыр сыт щыгъуи зыт: «ШыIэныгъэ зыхэгъэлъ, си хъыджэбз цIыкIу», — жиIэурэ ФатIимэ и щхьэм щабэу Iэ дилъэрт.
Ауэрэ, Алыхьым и Iэмырыр къылъэIэсри, Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа ЛIыкIуэ лъапIэр Iэпхъуащ Мединэм, иужькIэ, ФатIими, адрей ипхъухэри Iэпхъуахэщ. Мис абы щыгъуэщ ФатIимэ псэтыншыгъуэ щигъуэтар.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100615.txt"
} |
Адэжь хэкуми Бибарс щоджэгу
Израилым и адыгэ къуажэ Кфар-Камэ щыщ футболист цIэрыIуэ Натхъуэ Бибарс шыщхьэуIум и 5-м и адэжь щIыналъэм — Сочэ къалэм — щыджэгуащ. «Фыщт» стадионым щызэIущIащ Краснодар крайм и «Сочи» футбол командэмрэ Сербием и «Партизан» гупымрэ. Ди лъэпкъэгъу футболист цIэрыIуэм иджы япэу къыхуихуауэ аращ ди лъахэм щыджэгуну.
Пэжщ, Сочэ япэу щыджэгуу арами, ар Израилым и мызакъуэу, Урысейми фIыуэ къыщацIыху. Бибарс Москва и ЦСКА-ми, Къэзан и «Рубинми» хэту щытащ, Iулыдж ини щызэригъэпэщащ. Иужьрей илъэситIым Натхъуэр Сербием и къалащхьэ Белград «Партизан»-м щоджэгу.
Хэт мы адыгэ футболистыр? Дэнэ къыщежьэрэ и къуэпсыр?
Илъэс зыбжанэ ипэ Израилым лэжьыгъэ IуэхукIэ дыщыщыIам зи цIэр фIыуэ тщIэ щIалэм и унагъуэм щыщхэр зэдгъэцIыхуащ, ауэ езыр, сыт щыгъуи хуэдэу, ежьати, дыхуэзакъым. Бибрэс и анэ Натхъуэ Нурхьэн къызэрыджиIэжамкIэ, щIалэм топ иIыгъыу дунейм къытехьами ярейуэ, зэрыцIыкIурэ джэгуну фIэфIу щытащ. А лъагъуныгъэр и адэм деж къыщежьэрт абы Акрэм футбол зыпищI щымыIэу щытащ.
«МащIэрэ ди гъунэгъухэм я щхьэгъубжэр хиуда абы топкIэ, — игу къигъэкIыжт, — Нурхьэн, — и къуэм и сабиигъуэр. — КъищынэмыщIауэ, школым здихь тхылъылъэр къыщыгъуэпщэрти, топыр иIыгъыу къэкIуэжырт. ЩыцIыкIум щегъэжьауэ пщIэнт ар футболист зэрыхъунур».
ИлъэсипщIым нэса нэужь Бибарс Израилым и ныбжьыщIэ гупым хагъэхьащ. Къуажэ футбол командэм джэгун щыщIэзыдза щIалэ цIыкIур Тель-Авив и «Ха-поэль»-м хэту утыкушхуэ ихьащ. И адэм и чэнджэщкIэ къыхиха бжыгъэм — «6»-м фIы куэд къыхудэкIуащ — Бибарс Израилым и щIалэгъуалэ гуп къыхэхам хагъэхьэри, абы и капитан занщIэу хъуащ икIи куэд дэмыкIыу къэралым и командэ нэхъыщхьэми ар щыхахащ. КъыжыIапхъэщ абы щыгъуэм Израилым и командэр япэ дыдэу лъэпкъкIэ журтым щымыщ цIыхум IэщIалъхьауэ зэрыщытар. Ар къилэжьат адыгэ щIалэм.
«6» бжыгъэр и футболкэм тету, ехъулIэныгъэ куэд иIэу журт къэралым щыджэгу Бибарс Урысейм кърагъэблэгъа нэужь, егупсысауэ ихъуэжащ насып куэд къызыхудэ-кIуа а бжыгъэр. Ар «66»-рэ ищIащ. Сытыт и щхьэусыгъуэр? Зыр и адэм и фэеплът, адрейр БаскетболымкIэ Израилым и гупым хэта, Бибарс и адэ къуэшым ипхъу Натхъуэ Нелли (абыи «6» бжыгъэращ зэрихьар) и фэеплът. Пщащэр машинэ зэжьэхэуэм хэкIуэдауэ щытащ 2000 гъэхэм.
Футболыр фIыуэ зылъагъуу щыта и адэмрэ баскетболым хэта и шыпхъумрэ я фэеплъыр ихъумэу, и Iулыджым нэхъри хигъахъуэу утыку итщ адыгэ щIалэр, къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм я командэ нэхъыфIхэм ирагъэблагъэу.
Дэри ди гуапэу дыкIэлъып-лъу щытащ, хамэ щIыналъэ къыщалъхуа ди лъэпкъэгъу щIалэм ЦСКА-мрэ «Рубин»-мрэ щызыIэригъэхьэ ехъулIэныгъэхэм. Иджыри и лэжьыгъэм дегъэгушхуэ.
Къэзан япэу щыкIуа илъэ-сым Бибарс дэIэпыкъуну кIэлъыкIуат и анэмрэ и шыпхъу Натхъуэ Наташэрэ. Абы щыгъуэм Нурхьэн игу къегъэкIыж щIалэр Израилым зэрикIам щхьэкIэ, журту псоми зэрагугъар. «Ауэ зэрыадыгэр, зэрымуслъымэныр къащIа нэужь, къыдэджэгухэмрэ цIыхугъэ къыхуэхъуахэмрэ къызэрыхущытым занщIэу зихъуэжат», — жеIэж анэм.
Натхъуэхэ я унэр музейм хуэдэщ. Бибарс къикIуа гъуэгуанэр нэрылъагъу зыщIу къыхуагъэфэща кубокхэр, бгъэхэIухэр, медалхэр плIанэпэ дахэхэм щызэгъэзэхуащ.
Акрэм дунейм темытыжми, щIалэм и ехъулIэныгъэхэм анэмрэ и шыпхъуитIымрэ ирогушхуэ. Апхуэдэуи Нурхьэн и гур хуэзэгъащ и къуэ закъуэм, абы и щхьэгъусэщ Кфар-Камэ щыщ Ачмыжь Талие, быныфIэу унагъуэ дахэу зэдопсэу.
Израилым и лъэпкъ командэ къыхэхамрэ Сербием и «Партизан» командэмрэ нобэкIэ я футболист нэхъ цIэрыIуэ дыдэм Инстаграмым щиIэ напэкIуэцIым и цIэр зэрыщитхар «bibars 66»-щ. Ар зэрыджэгум, и псэукIэм, и лэжьыгъэм кIэлъоплъ цIыху мин 60-м нэблагъэ.
къэбарт Мирэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100619.txt"
} |
Гулджан къызыхэкIар зэи щыгъупщэркъым
Тырку Республикэм щыцIэрыIуэ уэрэджыIакIуэ Алтан (Бэгъущэ) Гулджан (Gulcan) и цIэр зэхэзымыха зы адыги щыIэу къыщIэкIын-къым. Иджыпсту псоми тIэщIэлъ гаджетхэр сэбэп мэхъу ди лъэпкъэгъухэм хамэ къэралхэм щаIэ псэукIэмрэ ехъулIэныгъэхэмрэ къэтщIэнымкIэ. Гулджан Инстаграмым щиIэ напэкIуэцIым иджыблагъэ кърилъхьа видео теплъэгъуэм иджыри зэ ди гур хигъэхъуащ. Адыгэ фащэкIэ зэщыхуэпыкIа ныбжьыщIэ цIыкIухэр щIыгъуу адыгэ уэрэдхэр концертым щыжиIащ.
Тыркум къыщалъхуами, и анэдэлъхубзэр имыщIэу къэхъуами, Гулджан зэрыадыгэр зэи щыгъупщакъым. Пщащэм адыгэгу зэриIэр, и хэкум къэкIуэну и нэ къызэрикIыр, адыгэбзэр хуэмурэ зэрызригъащIэр къытхуиIуэтащ Истамбыл дыкIуауэ дыщыхуэзам.
Хамэ щIыпIэр унапIэ зыхуэхъуа шапсыгъ унагъуэм къихъуа хъыджэбз цIыкIум зэфIэкI ямы-лей къызыкъуихыу, къэзыухъуреихь псоми я псэр гуащэнапщIэм — розэм (Гулджаным аращ къикIыр) хуэдэу зыдэгъагъэ уэрэджыIакIуэ хъуну хэт и гугъэнт?! Адэ-анэм щIэх дыдэу гу лъатащ Гулджан бгъэдэлъ зэчийм икIи хъыджэбз цIыкIур дэзыхьэх Iуэхур хуагъэдахэри, а лъагъуэм трашащ.
— Сэ зэрысщIэжрэ уэрэд жызоIэ, — къыддэгуэшащ Гулджан. — Ар къыщежьар ди унагъуэращ. ИтIанэ школым сыкIуа нэужь, абы гуп щхьэхуэ къыщызэрагъэпэщри, сэри сыхагъэхьащ, ауэрэ си закъуэу утыку сыкъихьэу щIэздзащ. Мис а илъэсхэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ балигъ сыхъуа нэужь къыхэсха IэщIагъэм, нобэ сызыпэрыт Iуэхум. Школ нэужьым университетым макъамэм сыщыхуеджащ икIи си студентыгъуэ илъэсхэм япэ ахъшэр къэзлэжьу хуе-жьащ. СхузэфIэкI мащIэмкIэ арэзы сыхъуныр си хьэлтэкъыми, щIэныгъэ зэзгъэгъуэта нэужь, Истамбыл къэрал консерваториер къэзухащ. Ауэрэ щIэныгъэ лэжьыгъэми сыдихьэхауэ, абыи иужь ситщ.
КъедаIуэ псори зи теплъэ гуакIуэмкIэ, зи макъ жьгъырумкIэ къыдэзыхьэхыф Гулджан къыхиха IэщIагъэм и щэху псори зригъэщIэныр, уэрэд жыIэным и къежьапIэри, абы зэрызиужьари, иджырей Iэмалхэри куууэ иджыным пылъщ. Ар къыщацIыхур Тыркум и закъуэкъым, атIэ Швейцарием, Алыджым, Испанием, нэгъуэщI къэралхэми концерт щитащ, Iэгуауэшхуи щыхуаIэтащ.
Пщащэр къэрал зэхуэмыдэхэм щIрагъэблагъэм и щхьэусыгъуэр бзэ 12-13-кIэ уэрэд зэрыжиIэр, макъамэм и унэтIыныгъэщIэу къежьэхэр псынщIэ дыдэу къызэригъэIурыщIэр, махуэ къэс зызыхъуэж зэманым зыдригъэкIуфу утыку зэритыр арагъэнщ. Уэрэдхэр зэригъэзащIэ бзэхэр къызэрыхихым теухуауэ дыщеупщIым пщащэм къыджиIар гъэщIэгъуэнщ, «вагъуэ» псори зэмыгупсыс Iуэхугъуэщ.
— Сэ къыхэсхыр уэрэдхэракъым, атIэ бзэращ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, уэрэдым и дахагъракъым сыдэзыхьэхыр, атIэ бзэр зэрыт щытыкIэрщ. Лъэпкъ цIыкIухэм яIурылъ е кIуэдыжу къалъытэ бзэхэмкIэ уэрэд жысIэныр, ар дуней псом щызэбгрезгъэхыныр нэхъ сфIэкъабылщ, — жеIэ Гулджан. — Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, дахагъэр бгъэбагъуэ къудей мыхъуу, сэбэпынагъ зыпылъ лэжьыгъи богъэзащIэ. Лъэпкъ гуэрым и бзэр мыкIуэдыжыным апхуэдэ хэлъхьэныгъэ мащIэ хуэсщIмэ, зэрысхузэфIэкIкIэ къэзгъэщIэращIэмэ, ари зыгуэрым пэувынщ, нэгъуэщIхэри си ужь къиувэнкIи хъунщ.
ГъащIэм куууэ кIуэцIрыплъыф, гупсысэ купщIафIэ куэд зи акъылым щызэблэкI пщащэр хамэщI къыщалъхуами, и анэдэлъхубзэм и IэфIагъыр и кIэм нэсу зыхищIэну Iэмал имыIами, хъыджэбзым адыгэбзэр и псэм хэлъщ. Псом япэ иригъэщри и адыгэ уэрэдхэращ. Абы дискхэр къыдигъэкIащ, адыгэбзэкIэ, абазэбзэкIэ, абхъазыбзэкIэ уэрэдхэр тету. «Адыгэ хэку», «Iэдииху», «Азэмэт», «Си нанэ», «Гум и уэрэд», «Си псэ — си адыгэ», нэгъуэщIхэри зытет а дискыр щызэIэпахыр Тыркум и закъуэкъым, атIэ адыгэ щыпсэу дэнэ къэрали нэсащ, дэтхэнэми и псэм зыдигъэпсэхуу йодаIуэ. Къыхэгъэщыпхъэщ Гулджан тыркубзэкIэ къыдигъэкI дискхэми адыгэ уэрэдхэр зэрыхигъэхьэр, концерт дэнэ щитми и анэдэлъхубзэр зэрыщигъэIур.
— Си анэдэлъхубзэмрэ си адыгагъэмрэ пэсщIын теткъым дуней псом, — къыддогуашэ Гулджан. — Тыркум сыщыпсэуми, си псэр здэщыIэр Хэкужьращ. Абы хузиIэ пыщIэныгъэр згъэбыдэну сызэрыхуейр къызэрызгъэлъагъуэр, хамэщI сызэрыщалъхуамрэ адэжь лъахэм сызэрыпэIэщIэмрэ къызат гухэщIыр зэрызыщхьэщызгъэкIыр си адыгэ уэрэдхэращ. Сыкъыщалъхуа къуажэми, Тыркум щыIэ нэгъуэщI адыгэ жылэхэми щызэхуэсхьэсыжащ уэрэдхэр, абы хэтщ хэкум щаусахэри, хэхэс гъащIэр зи натIэ хъуахэм ятхахэри, си Iэдакъэ къыщIэкIахэри. Я бжыгъэкIэ къапщтэмэ, уэрэд 40 хуэдиз мэхъу.
ЗэкIэ си насып къихьар Мейкъуапэрэ Абхъазымрэ сыщыхьэщIэнырщ, иджы Налшык сыкIуэну, абы концерт щыстыну си хъуэпсапIэщ, — къыпещэ Гулджан. — Фи фIэщ хъункъым, ауэ «адыгэ» жаIэмэ, си гур къокIэзызыкI. Сызэрыадыгэр гурэ псэкIэ зыхызощIэ. Си гум илъ дахагъэ псори къызыхэсхыр адыгагъэращ. Жыгым лъабжьэ зэриIэм хуэдэу, сэри щIыбагъ сызэриIэм, Адыгэ Хэку зэрыщыIэм къару нэрымылъагъу къысхелъхьэ.
Апхуэдэ псалъэхэр фэрыщIагъым къыхэкIыу зэрыщымытыр иболъагъуэ пщащэм и нэгум, ар гумрэ псэмрэ къабгъэдэкIыу зэрыпсалъэр щIыболъагъуэ нэпс мащIэ къызыщIэува нэхэм. Ауэ адэжь лъахэм хуиIэ апхуэдэ пыщIэныгъэм, езым зэрыжиIауэ, къару къыхелъхьэри, дяпэкIэ и мурадхэм топсэлъыхь. Гулджан Тыркум щыIэ адыгэ къуажэхэм уэрэдыжьхэр щызэхуехьэсыж, апхуэдэуи сабий уэрэдхэр зытет диск щхьэхуэ къыдигъэкIыну егъэхьэзыр. «Сыт хуэдэбзэкIэ диск къыдэзгъэкIми, зы адыгэ уэрэд нэхъ мыхъуми сытым дежи хэтынущ», — къыпещэ уэрэджыIакIуэм.
ЗэрыжысIащи, лъэпкъ мащIэхэм я анэдэлъхубзэр хъума хъуным зи гуащIэ хэзылъхьэ пщащэм абы теухуа и гупсысэм зрегъэубгъу:
— Ди адыгэбзэр кIуэдыжынкIэ шынагъуэ щыIэу жаIэ, ауэ ар си фIэщ хъуркъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, лъэпкъым и лъабжьэр къыщежьэ хэкум пэIэщIэу, къэрал зэхуэмыдэхэм икъухьа щыхъуа адыгэхэм илъэси 150-кIэ яхъума, нобэр къыздэсым яIурылъ бзэм кIэух иIэнкIэ хъуну нэгум къысхущIэгъэхьэркъым. Сыт хуэдэ унэтIыныгъэми зегъэужьынымкIэ Iэмал куэд щыIэщ ди лъэхъэнэм, дэри, щIыпIэ куэдым ис адыгэхэр, дызэрыщIэ, дызэкIэлъыкIуэ хъуащ, хэкум нэкIуэжхэм, хьэщIапIэ накIуэхэм я бжыгъэм хэхъуащ. АтIэ иджыри къэс тхъума хъугъуэфIыгъуэр дяпэкIэ щхьэ дгъэкIуэдыжын хуей? Сэ сыпсэуху си къару хэслъхьэнущ ди анэдэлъхубзэр хъумэным, зегъэужьыным. Ар инджылызыбзэм, франджыбзэм бгъурыту дуней псом къыщацIыхуну сыхуейщ.
УэрэджыIакIуэ цIэрыIуэр Тыркум щыщми, гурэ псэкIэ адыгэ лъэпкъым зэрейм, нэхъыбэу жиIэр тырку уэрэдми, адыгэбзэкIэ зэрыгупсысэм ди гур хигъэхъуащ. А гурыфIыгъуэр тIуащIэ мэхъу «тырку» уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэм Инстаграмым адыгэбзэкIэ уэрэд жиIэу къыщрилъхьэм и деж.
Тхыгъэри сурэтхэри зейр НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100623.txt"
} |
Щхьэгуащэ гущэуи Тхьэр зыдэбгэным, лъы бахъае гущэри къызэрыдох…
(ВытхьэкIумэ Къамболэтрэ Выжькъуапэ зауэмрэ я гъыбзэр)
Анэм и нэпсыр мащIэу къекIуами, абы гу лъитауэ имыгъэхыщIэ щыIэу къыщIэкIынкъым. Пэжу, щыIэщ бын, игу илъыр къызыхуэIуатэ, анэм и гур псалъэ дахэкIэ фIы къэзыщIыжыф. ЩыIэщ бын, апхуэдэ псалъэхэр зыхузэмыгъэпэщ, и гущIэм зигъазэми, къызыхудэмышей, къызыхимыгъэщу зыгъэв. Ауэ, хьэкъыр аращи, анэм и нэпсым дунеижьыр къегъэпсалъэ. Анэр гуIэмэ, щIыри догыз, ауэ сытми жаIакъым. Я хъыбар зэхахыжами, езыхэм я нэгу щIэкIыпами, къэзылъхуа анэхэмрэ анэшхуэхэмрэ я щхьэ кърикIуахэр ягу къыщридзэжкIэ, ди нанэхэм нэпс гуащIэхэр щIагъэкIыу, гъыбзэ кIыхьхэр хузэпащэу зэрыщытар сэ къэслъагъужыну игъуэ сихуащ. Гъэрибщыс хуащIу илъэсым зэ, гъатхэкухэм деж, цIыхубз нэхъыжьхэм къыхалъхьэрти, зи цIэ къащIэжи, щIэблэ ямыщIэу яIэщIэхужаи къамыгъанэу КъурIэн хуагъазэу, жьэрымэ хуагъэууэ нэху щыху зэхэст. Жэщ ныкъуэр тхьэлъэIурэ духьэкIэ ягъэкIуа нэужь, нэхущнэгъым зыкъызэкIэщIитхъыху гъыбзэ кIыхьхэр кърашу къэнэжа уахътыр ягъакIуэрт. Гъэрибщысхэм деж щыжаIэ гъыбзэ гущIыхьэхэм, и пшыналъэм зэчырым и пкъыр щIэту, щабэрэ пхуэмыIуэтэну дахащэу зэпадзыжхэм ящыщт Выжькъуапэ деж щекIуэкIа зауэм хэкIуэда цIыхубз лажьэншэхэм я гъыбзэр.
Выжькъуапэ деж щекIуэкIа зауэм къела цIыхубзхэмрэ сабийхэмрэ я нэхъыбэр иужькIэ Уарп нэс къэкIуащ, абдеж дэс Щхьэщэхуж къуажэри псэупIэ яхуэхъужауэ щытащ. Щхьэщэхуждэсхэм Выжькъуапэ зауэм и гъыбзэр зымыщIэрэ къыхэзымыдзэфынрэ яхэтакъым. Гъыбзэр щаусари щызэхалъхьари кIахэ лъэныкъуэрами, Къэбэрдейми фIыуэ щацIыхууи щытащ. Уэрэдым и зы вариант Ботэщей къуажэ щыщ Жыгун Пашэ деж ГъукIэмыхъу Iэбубэчыр 1968 гъэм щитхыжауэ, Iэрытхыр Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым и архивым хэлъщ.
Я IэлъэщI кIапэхэмкIэ нэпсыр щIалъэщIыкIыурэ блэкIар щэхуу къызэзыгъэдзэкIыж уэрэд сатырхэмкIэ нанэхэм ягъейрт зи щIалащхьэ лей къызытехьа хъыджэбзхэр, зауэм хэкIуэда быныр щIэзымылъхьэжыфа адэ-анэхэр, зи адэжь лъахэрэ зи жьэгу пащхьэ щхьэкIэ псэемыблэжу зауэ щIалэхэр, лъэпкъылI зэгурымыIуэхэр, жылэм зи ягъэ екIа, езыхэм къахэкIа жасусхэр. Ягъейрт анэхэм я нэпс мыухыжу илъэсищэм и кIуэцIкIэ щIагъэкIар. ИлъэсищэкIэ екIуэкIа зауэжьым лъэпкъым къридза удыныр псом япэ зылъэIэсар ахэращ — анэхэращ.
Апхуэдиз илъэскIэ адыгэр зыхэта джаур зауэжьым щекIуэкIа хъугъэщIагъэ гуузхэм дэтхэнэр къыхэбгъэщын, ауэ адыгэм къыщилъхуакIэ, къыпкъуэту, пащтыхьым къыуищIылIа зауэм пэщIэту къыпфIэщIу дзыхь зэбгъэзахэм щэхуу Iуэху бзаджэхэр къыщыпкIэлъызэрахьэм деж, я щхьэ Iуэхурэ фейдэрэ зыхэлъыр лъэпкъым и Iуэхум нэхърэ нэхъапэ щрагъэщым деж, нэхъыкIэ щыIэу къыщIэкIынкъым. Бийм къыуищIэфынур къобгъэрыкIуэу къозэуэну арамэ, мыбыхэм уи кIуэцI илъыр зэращIэм къыхэкIыу, Iэджэ хьэкIэкхъуэкIагъи къыуапэсыфынут. Мис апхуэдэ гуауэщхьэуэ кърикIуащ Болэтокъуэ ЖанджэрийкIэ зэджэ кIэмыргуеипщым зэрихьа тхьэгъэпцIыгъэми. Адыгэхэм я тIасхъэр бийм хуиIуатэу, я дзэм хашэ яхуэхъуу, адыгэ къуажэхэр зэрыригъапхъуэу, а псом езым и Iыхьи къыхихыжу къекIуэкIащ ар.
Болэтокъуэ Жанджэрий лIыгъэншэу пхужыIэнутэкъым. Шыщхьэмыгъазэт, джатэпэрыкIуэ жыхуаIэм хуэдэт. Ауэ и лIыгъэр зыхуигъэпсар лъэпкъым ифI зыхэлъ Iуэхутэкъым. Болэтокъуэм и IэмыщIэ илъ къуажэхэм языхэзым зы лIыхъусэ дэст, ВытхьэкIумэ КъамболэткIэ еджэу. Ари псэемыблэжу лIы бланэт, пащтыхьыдзэм ебэнынкIэ къикIуэт зымыщIэ лIыхъут, щытхъубэр зыхуагъэш лIы мышынэхэм ящыщт. Болэтокъуэми зэхимыхыу къанэртэкъым и блыгущIэтым хуагъэш апхуэдиз псалъэфIыр, и цIыхухэм абы ирагъэз дзыхь гъунапкъэншэр. КIэщIу жыпIэнумэ, удын фIыцIэ хуэхъурт.
ВытхьэкIумэ Къамболэтрэ Болэтокъуэ Жанджэрийрэ я зэхущытыкIэм теухуауэ Iэджэ хъыбари яIуатэ, ауэ нэхъ шэщIауэ ар жызыIэжахэм ящыщщ къэIуэтэжакIуэ нэхъ Iэзэ дыдэхэм ящыщ Къэзанш Пэдыс. Абы къиIуэтэжу зэрыщытамкIэ, ВытхьэкIумэ и къуэмрэ Болэтокъуэ Жанджэрийрэ я Iугъуэ зэдимыкI щыхъум, кIэщI-кIэщIурэ зэщыхьэ хъуащ, ауэрэ зэпэщIэувэпащ. Зи, щызэгурымыIуэжыххэм, ВытхьэкIумэ Къамболэт и къуажэр игъэтэджри, Болэтокъуэм и жьауэм къыщIэкIащ, ВыжькъуапэкIэ зэджэ щIыпIэм, Пщыщэрэ Щхьэгуащэрэ я зэхуакум деж, иджырей Адэмей къуажэм пэмыжыжьэу тIысащ.
И насыпыншагъэти, ВытхьэкIумэм и къуажэм генерал Засс и дзэм хэтауэ, и Iуэхур щызэIыхьэм щтапIэ ихьэжу Къамболэт деж къекIуэлIэжауэ зы офицер гуэр щыпсэурт. И жыIэм къемыдаIуэу и жьауэм щIэкIа ВытхьэкIумэм и гур къыхуэплъырти, Болэтокъуэ Жанджэрий а офицерым зыIуигъащIэри щэхуу епсэлъащ. «ВытхьэкIумэ Къамболэт и къуажэм Iэщэ къыхуэщтэну цIыхухъуу дэсыр «мыпхуэдэ урыс станицэ гуэрым дытеуэнущ» жыIи дэши, дэ ар зэрытпхъуэну Iэмал къыдэт. Ар къытхуэпщIэмэ, генерал Засс селъэIунщи, уи офицерыгъэри къыуезгъэтыжынщ, уеблэмэ уи IэнатIэкIи удрезгъэгъэкIуеинщ», — игъэгугъащ ар Болэтокъуэм.
Офицерыр зыхуейр апхуэдэ зыгуэрти, арэзы хъури, къуажэм Болэтокъуэр къыщебгъэрыкIуэну махуэмкIэ пIалъэ зэратащ.
ПIалъэр къыщысым, къуажэм цIыхухъуу дэсыр офицерым дишри иришэжьащ. Моуэ, IукIуэтащ иджы, щыжиIэм, Болэтокъуэр къуажэм къебгъэрыкIуэри зэрипхъуащ, гущIэгъуншэуи зэтригъэсхьащ. Къуажэм къыдэнауэ дэсыр цIыхубзхэрати, мыжурэпэкIэ зэхэзехуэн ящIу, къаубыдар яупцIэнри гуэрэну зы чэт гуэрым ирахуэурэ гъэр зэтращIащ.
Пащтыхьыдзэм къуажэр жэщ ныкъуэм фIэкIыхункIэ зэрипхъуэщ, унэхэмрэ псэуалъэхэмрэ зэтригъасхьэри ежьэжащ. Нэхущым Лабапэ деж нэсыжауэ, дзэм ВытхьэкIумэ Къамболэт и дзэр къэкIуэжу къаIууащ. Къаплъэу я цIыхубзхэр къыщалъагъум, щхьэхьу къахэлъадэри, дзитIыр хьэлэч зэрыщIащ. ВытхьэкIумэ Къамболэт а зауэм хэкIуэдащ, япэщIыкIэ и анэр, и шыпхъуитIыр, сабий быныр мэзым щигъэпщкIури.
ИгъащIэкIэ ятемыкIыжын хъуэн ятелъщ уэрэдым зи цIэ къыхэхуа бзэгузехьэмрэ гъэпцIакIуэхэмрэ. Къуажэр щахъунщIэм, пхъэрыр иужь кърамыгъэхьэн щхьэкIэ гъуэгум Къумыкъу Хьэжысэлам жыхуаIэр трагъэуващ. Ар абдеж зыгъэувар Къунчыкъуэ Пщымахуэ гъум жыхуаIэрат. «Къунчыкъуэм фыкIуэ хъунукъым жиIащ», яжриIэурэ Выжькъуапэ къежьа бжьэдыгъу щIалэгъуалэм яригъэгъэзэжат абы. Мыгукъуэ Хьэбракъ и цIэри уэрэдым къыхощ. Абы и напэншагъэри ухыж зимыIэ хъуэну езыми лъэпкъми къатенащ.
ВытхьэкIумэм и къуажэр зэрызэрапхъуэр зэхэзыха абазэхэ вакIуэлIхэр КIэныпэ жыхуаIэ щIыпIэм дэтти, щIэхыу яшхэм зрадзри, шыкIапцIэ защIэу къежьащ. Абыхэми Къумыкъур къапэуват, арщхьэкIэ абазэхэхэр емыдаIуэу блэкIри Выжькъуапэ кIуащ. ВытхьэкIумэм и дзэм щIыхьэри, бийм езауэурэ зы цIыху къэмынэу зыщрагъэукIащ. Аращ уэрэдым «Абазэхэу дэ къытлъэIэса гущэхэр ди пащхьэ щепсыхыжат» щIыжиIэр.
ВытхьэкIумэм къыхуемыгъэлу лъэныкъуэегъэз зызыщIыфа биидзэм Iуиша цIыхубзхэр хы Iуфэм яхьри щащащ, абыхэм я лъэужь зыми игъуэтыжакъым.
Мэзым къыщIэна бзылъхугъэ быным я щхьэ кърикIуа насыпыншагъэм гъыбзэ траусыхьыжар зэхэзыха бынырылъхухэм абы пащэурэ ди нобэм къэсащ, езы уэрэдыр япэ дыдэ тыдодзэ.
А, Щхьэгуащэ гущэуи Тхьэр
зыдэбгэным,
А, лъы бахъае гущэри къызэрыдох,
Ди цIыхубзхэмрэ сабийхэмрэ
щыдах махуэм
Щхьэфэц мыгъуэми зеIэт.
Пщэдджыжь гущэуи ди тэджыгъуэм
Сэлэтыжьхэр къызэрыкъуох,
ЛIы пщыгъэ гущэуи къыдыхьэжахэм
Шы дахэхэм зыкIэрагъалIэ.
А махуэ гущэм, ра, зэрылIэнур,
Тхьэищауэхэ япхъу гущэм
и фIэщ мыхъут,
ЗэрылIэнур зи фIэщ хъупар
ВытхьэкIумэ и къуэкIэ
фи Къамболэтт.
Чэсей гущэуи си бгъафэ хужьыр
Фоч лъэдакъэкIэ къысхуагъэуфIыцI,
Фэ фIыцIэ гущэуи дэ ди бгъэщIэпхэхэр
Фоч пэбжкIэ зыщIыдагъэх.
Ди щауэ гущэхэм зыщIедгъэхынути,
Пщыхьэщхьэ пIалъэми дынамыгъэс,
Уэркъ есу ди гугъэпIа гущэхэри
Ди пащхьэм щыIуагъэкIыж.
Дэ ди адэ гущэуи пIэщхьагъыншэм
Уэркъ щауэхэм даримыпэст,
Сэлэтыжьхэм дагъэкIэса гущэу
Псыжь икIыпIэм дыщызэрахьэ.
Дзэшхуэм хэтхэм я нэхъ Iей гущэм
Щхьэщэ хуэтщIурэ дыкърашалIэ,
Бариным дыщрашалIэ гущэми
Мыгукъуэжьыр къыдогъэцIацIэ.
ХьэжьыкIэу ди ныкъуэидэ гущэхэр
Афицар гущэхэм зэхуадз,
ХъужынкIэ мыгугъэжыххэуи гущэ
Дэ ди адэм игъэзэжащ.
Ди адэ и унэ дыщисым,
Жэхафэ гущэри ди тхьэмахуакIуэт,
Выжькъуапэ гущэ дыкъыщыдахум,
Мыжьыкъ алащэ гущэхэм
дыкъыдагъажэ.
Сэлэтыжьхэм дыщрахужьэ гущэм
Ди пхъэ вакъэ гущэхэр
къыдогъэлъэхъу,
Ди псэлъыхъуу Тхьэм еплъ гущэхэр
Мы Выжькъуапэ гущэми къыдыреуэ.
Бжьэдыгъу гущэм и щIалэгъуалэр
Iуащхьэ къуагъым къызэдыкъуоплъ,
Жэхьэнэмэр зыхуагъэплъа гущэри
Къунчыкъуэ и къуэкIэ
Пщымахуэ гъумщ.
Бырамбыхуу ди щхьэтепхъуэ гущэр
Къунчыкъуэ и къуэм къыдогъэлъагъу,
Бжьэдыгъухэм я нэрылъагъу гущэуи
Пощтыкум закъыфIыдодз.
Абазэхэхэм хъыбар евгъащIэ гущэмэ,
Я псэ тIэкIукIэ дащэхужынт,
КIэмыргуейм и щIалэгъуалэ гущэри
Зэуэгъуэ гущэм зи къэмыс.
Абазэхэу дэ къытлъэIэса гущэхэр
Ди пащхьэ щепсыхыжат,
КIэмыргуейм и щIалэгъуалэ гущэмэ
Заущэхури мэзым хыхьэжат.
Ержыбу дыщэр зи пащIэ гущэр
Мыгукъуэжьым зыIэщIегъэхьэ,
Трамэу шы зыщIэмыхьэ гущэр
Хы Iуфэм къыщызэрашэ.
КхъухьыIум дыщрашалIэ гущэм
Гъэр уасэм къыщыщIоупщIэ,
Афицархэм дэ дыщащэху гущэкIэ
Жыр лэныстэ гущэкIэ дэ зытлIыжынти…
Хуарзыжьу дэ дызыхэплъэ гущэмэ
Ди нэхэр ятемыплъэж,
Фейцейуэ дызыхэда гущэхэр
Ди пащхьэ щепсыхыжащ.
ДанапцIэ гущэу дэ ди щхьэцышхуэр
Сэлэтыжьхэм я шэтырышхуэ гущи,
Бырамбыхуу ди джанэ щIагъуэхэр
БжыщхьэкIэ, ра, къызэIатхъ гущи…
Къумыкъушхуэу Хьэжысэлам гущэм
Гъуо зещIри, а махуэм къоджэ,
Зи Тхьэшхуэр къызэджэжа гущэхэр
Мы махуэм кърекIуэлIэж, гущэ.
ЦIуужу ди дыщэ пыIэ гущэхэр
Бжырыбжыщхьэбэм, ра, къахолыдыкI,
Шу миным къахэлыдыкI гущэр
ВытхьэкIумэ и къуэкIэ фи Къамболэт гущи…
И лъапсэм псы ирагъэжыхьыжащ, жаIэ. Мы гыбзэ гуащIэр зэпхьэлIэ хъунур ВытхьэкIумэ Къамболэт и къуажэм и закъуэкъым. ВыжькъуапэкIэ зэджэ щIыпIэри щыIэжкъым. ЩIыпIэр пхыкIыгъуеи бийр ялъэмыIэсын хуэдэу зэгъуэкIи ищIу Выжькъуапэ деж Шыкъ шэдылъэкIэ зэджэ сэрэшышхуэ иIэт. Псыжь къиумэ, и ягъэр гъунэгъу къуажэхэм екIыу зэращIэуэм къыхэкIыу, Шыкъ шэдылъэм Псыжь илъадэрэ дэуэхыпIэ хуащIа псыжапIэм хэлъэдэжу Шыкъ псыIыгъыпIэр 1940 гъэм ящIауэ щытащ. Арыххэуи, псыIыгъыпIэм и щIэм Выжькъуапэ зэрыщыту кIуащ…
Уэрэдыр зыуса цIыхубзхэм я нэгу щIэкIа тхьэмыщкIагъэхэм хузэхалъхьами, губампIэдэхыу яусами, ар Выжькъуапэ и фэеплъ нэсуи къыщIэкIащ…
ТАБЫЩ Мурат,
«Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100629.txt"
} |
Урысейм и щIалэгъуалэр КъБР-м щохьэщIэ
Дунейпсо ломоносовскэ клубым къызэригъэпэща проект гъэщIэгъуэным ипкъ иткIэ, шыщхьэуIум и 21-м Къэбэрдей-Балъкъэрым щыхьэщIащ Урысейм и хэ-гъэгу 16-м щыщ щIалэгъуалэ зэчиифIэхэр.
Мы Iуэхур клубым ядиIыгъащ Урысейм Лъэпкъ IуэхухэмкIэ и федеральнэ агентствэм. «Ломоносовский обоз. Меж двух морей» проектым и фIыгъэкIэ хэгъэгу зэмылIэужьыгъуэхэм щыщ, илъэс 14-23-рэ зи ныбжь школакIуэхэмрэ студентхэмрэ махуэ 12-кIэ Урысейм и къалэхэмрэ абыхэм щыпсэу лъэпкъхэмрэ зрагъэцIыхунущ.
НыбжьыщIэ зэчиифIэхэм я зекIуэр Дагъыстэным къыщрагъэжьащ, ди республикэм щыхьэщIащ, адэкIэ Кавказ Ищхъэрэ, Ипщэ федеральнэ щIыналъэхэм хыхьэ хэгъэгухэм, Кърымымрэ Севастополрэ зыщаплъыхьынущ, хабзэмрэ щэнхабзэмрэ зыщагъэгъуэзэнущ, къищынэмыщIауэ, графикэм, 3D-моделированием, нэгъуэщI унэтIыныгъэхэм ехьэлIа лэжьыгъэхэр щагъэзэщIэнущ.
Ди лъахэм къыщеблэгъам щIалэгъуалэм я гуапэу езыхэм я ныбжьхэр зрагъэцIыхуащ, Налшык къалэ дэт Лъэпкъ музейм щыIащ икIи яфIэгъэщIэгъуэну ди республикэмрэ щыпсэу лъэпкъхэмрэ я тхыдэм зыхагъэгъуэзащ, Шэджэм псыкъелъэхэм я нэгу зыщрагъэужьащ, лъэпкъ шхыныгъуэхэр зыIуагъэхуащ.
Клубым и унафэщI Скрипниченкэ Владимир зэрыжиIамкIэ, мыпхуэдэ проектхэр щIалэгъуалэм сэбэпышхуэ яхуохъу я акъылкIэ, щIэныгъэкIэ, хьэл-щэнкIэ заужьынымкIэ, гупым хэту лэжьэнымкIэ, унэтIыныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм пашэ щыхъунымкIэ. ХьэщIэхэм фIыщIэ хуащIащ ди республикэм къеблэгъэнымкIэ сэбэп хъуахэу КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек, КъБР-м граждан жылагъуэ IуэхущIапIэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министерствэм, КъБР-м цIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм, Шэджэм щIыналъэ администрацэм.
Дунейпсо ломоносовскэ клубыр 2016 гъэм къызэрагъэпэщащ. Ар зытелажьэр щIалэгъуалэм, класс нэхъыжьхэм щIэсхэм ябгъэдэлъ Iэзагъымрэ щIэныгъэмрэ зегъэужьынырщ, гъащIэм ехъулIэныгъэхэр иIэу хэпсэукIыфыным хуэгъэхьэзырынырщ, и щIэныгъэр къигъэсэбэпу проектхэр зэхилъхьэрэ ар пхигъэкIыфу егъэсэнырщ, Iуэхур къехъулIэн папщIэ къэрал грантхэр къэхьынымкIэ дэIэпыкъунырщ.
А псори зытеухуэжар Урысейм къэкIуэн дахэ иIэным къыдэкIуэтей щIэблэр хэгъэлIыфIыхьынырщ. Клубым илъэс къэс ныбжьыщIэ зэчиифIэу 350-рэ зэхуешэс. Ахэр зи гугъу тщIа Iуэхухэм хуегъэхьэзырри, етIуанэ илъэсым клубым къыхыхьэхэм нэхъыжьхэр чэнджэщэгъу яхуохъу.
Ахэр Урысей Федерацэм и хэгъэгу псоми щолажьэ, нобэкIэ а клубым нэхъыжь классхэм щIэсу, студенту щIалэ, пщащэ мин бжыгъэхэр хэтщ. Абы щекIуэкI Iуэхугъуэхэр сэбэп мэхъу ныбжьыщIэхэр еджапIэ нэхъыщхьэ нэхъыфIхэм щIэтIысхьэфынымкIэ, лъэпкъ, дунейпсо форумхэм хэтыным-кIэ, я гупсысэхэр зыхуей утыку къыщаIуэтэфрэ ар пхагъэкIыфу балигъ гъащIэм хэувэнымкIэ.
Тхыгъэри сурэтхэри зейр НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100631.txt"
} |
Егъэджэныгъэм и фIагъыр къэIэтынырщ школым и къалэн нэхъыщхьэр
КъБР-м цIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министр Езауэ Анзор шыщхьэуIу зэIущIэр къызэIуихащ. И пэублэ псалъэм ар къызэхуэсахэм щехъуэхъуащ гъэ еджэгъуэщIэмкIэ, IэнатIэм хэт дэтхэнэми узыншагъэрэ ехъулIэныгъэрэ иIэу лъэхъэнэр ирихьэкIыну зэригуапэр къыхигъэщащ. АдэкIэ абы псэлъапIэр хуит хуищIащ КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек. Республикэм и УнафэщIым зэрыжиIамкIэ, гъэ еджэгъуэ блэкIар хьэлъэу щытащ ди къэралми республикэми я дежкIэ, дызэрыт эпидемилогие щытыкIэ къызэрымыкIуэм къыхэкIыу.
— Апхуэдэу хъуами, ди щIыналъэм и егъэджэныгъэ IэнатIэр пэлъэщащ зэманым къытхуигъэува къалэнхэр къызыхуэтын- шэу зэфIэхыным. Абы щыхьэт тохъуэ курыт школыр къэзыух- хэр зыпхыкIа къэрал къэпщытэныгъэхэм къарикIуа бжыгъэфIхэр, — къыхигъэщащ КIуэкIуэм. — Ахэр езыр-езыру къэхута ехъулIэныгъэкъым – абыхэм я щIыбагъ къыдэлъщ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм хэт дэтхэнэми и лэжьыгъэшхуэ. ФIыщIэ фхузощI апхуэдэ псэ хьэлэл Iуэху бгъэдэтыкIэм папщIэ.
АдэкIэ республикэм и Iэтащхьэр къытеувыIащ зи пашэ щIыналъэм егъэджэныгъэм ехьэлIауэ щекIуэкI лэжьыгъэфIхэм. Ди гуапэ зэрыхъущи, республикэм и еджапIэхэр, гъэсапIэхэр къа- нэ щымыIэу хуэхьэзырщ гъэ еджэгъуэщIэм. ФокIадэм и 1-м абыхэм я бжэхэр къыхузэIуахынущ школакIуэ мини 115-м, абыхэм ящыщу мин 12,5-р езанэ классым щIэтIысхьэ сабийхэщ. Апхуэдиз школакIуэр зыхуей хуэзэу, зыхуэныкъуэхэмкIэ къызэгъэпэщауэ егъэджэныгъэм хэтын папщIэ, ди республикэм щолажьэ лъэпкъ проект цIэрыIуэ куэд. Абыхэм ящыщу КIуэкIуэ Казбек къытеувыIащ «Егъэджэныгъэ», «Демографие» проектхэм.
— Егъэджэныгъэ и лъэныкъуэкIэ къэралым щекIуэкI политикэр хуэгъэпсащ дэтхэнэ сабийми Iэмал псори къыхузэгъэпэщы- ным, школым щекIуэкI лэжьыгъэм и фIагъыр къэIэтыным. А лъэпкъ проектхэм япкъ иткIэ ди щIыналъэм къыщызэIудох еджапIэщIэхэр, гъэсапIэщIэхэр, щызэдогъэпэщыж щыIэхэр, дунейпсо мардэм хуэкIуэу щIэблэм щIэныгъэ едгъэгъуэтыным дыхущIэкъуу, — жиIащ КIуэкIуэ Казбек. — Егъэджэныгъэм къыкIэрыху хъунукъым гъэсэныгъэри. КъытщIэувэн хуейщ псэукIэ узыншэм зи щэныр теухуа, хьэл дахэ, лъэпкъ гъэсэныгъэ зыхэлъ щIэблэ екIу. АбыкIэ лэжьыгъэшхуэ зэфIывогъэкI егъэджакIуэхэм. А Iуэхум адэкIи гулъытэ игъуэтыну сыщогугъ.
ЩIэныгъэхэм я махуэмкIэ, ди щIыналъэм, Налшык я махуэшхуэхэмкIэ къызэхуэсахэм гуапэу ехъуэхъуащ КIуэкIуэ Казбек икIи лэжьыгъэ купщIафIэ кърахьэлIэну зэригуапэр жиIащ.
УФ-м ЕгъэджэныгъэмкIэ и министр Кравцов Сергей Къэбэрдей-Балъкъэрым и егъэджакIуэхэм закъыхуигъэзащ видео зэпыщIэныгъэ IэмалымкIэ. Абы зэрыжиIамкIэ, ди къэралым и егъэджэныгъэ IэнатIэр ящыщщ пандемием и зэран нэхъ мащIэ ды-дэу зэкIахэм. Махуэрыеджэм тетынущ школхэри еджапIэ нэхъыщхьэхэри. ЩIыналъэм и егъэджэныгъэ IэнатIэм адэкIи зиужьыным къэралым дяпэкIи гулъытэ хуищIынущ.
Зэхуэсым доклад нэхъыщхьэр щыщызыщIа министр Езауэ Анзор зэпкърыхауэ тепсэлъыхьащ щIыналъэм и егъэджэныгъэ IэнатIэм щекIуэкI лэжьыгъэхэм, къыпэщылъ къалэнхэм, лъэпкъ проектхэм къызэIуах IэмалыщIэхэр ди республикэм къызэрыщагъэсэбэпым. Докладым гулъытэ хэха щызыгъуэта унэтIыныгъэхэм ящыщщ школ IэщIагъэлIхэм ябгъэдэлъ зэфIэкIым, ныбжьыщIэхэм ират щIэныгъэм и фIагъым хэгъэхъуэныр, зи Iуэху дэмыкI еджапIэхэм, гъэсапIэхэм методикэ и лъэныкъуэкIэ ядэIэпыкъуныр, программэм и лейуэ ныбжьыщIэхэм ядэлэжьэныр, школхэм я унафэщIхэм я Iэзагъыр, IэкIуэлъакIуагъыр къэIэтыныр, школ кIуэгъуэ ныбжьым нэмысахэм ядэлэжьэныр, школ мастерскойхэм я лэжьэкIэр тэрэз щIыныр, нэгъуэщIхэри. Ар къытеувыIащ «Точка роста», «Доброшкола», «Кванториум», «1T-куб» центрхэм ди республикэм и еджапIэхэм зэрызыщаужьым.
Лъэпкъыбзэхэр хъумэным и гугъу щищIым, министрым къыхигъэщащ 1 — 4-нэ классхэм папщIэ зэреджэ-методикэ комплектыщIэхэр зэрыщыIэр, 5 — 9-нэ классхэр зэреджэн тхылъхэри мыгувэу хьэзыр зэрыхъунур. Анэдэлъхубзэр зэрадж тхылъхэр федеральнэ реестрым хагъэхьэным и Iуэхур и кIэм зэрынэблагъэ-ри жиIащ Езауэ Анзор. Апхуэдэу министрыр къытеувыIащ къэкIуэну гъэ еджэгъуэм IэнатIэм къыпэщылъ къалэнхэм, гулъытэ зыхуэщIыпхъэ Iуэхугъуэ гугъухэм.
— ПщIэ зыхуэсщI ди егъэджакIуэхэ. Махуэ зыбжанэ дэкIмэ, гъэ еджэгъуэщIэр дублэнущ. IэнатIэм хэт дэтхэнэми лъэхъэнэщIэм худиIэщ мурадхэмрэ хъуэпсапIэхэмрэ. Ахэр къыдэхъулIэн пап-щIэ етхьэлIэн хуейщ ди зэфIэкIхэр, щIэныгъэр, шыIэныгъэр, псом я щхьэращи, узыншагъэ диIэн хуейщ, — жиIащ и псалъэм и кIэухыу Езауэм. — Сынывохъуэхъу фи мурадхэр къывэхъулIэну, хъуэпсапIэу фиIэхэр нахуапIэ хъуауэ флъагъуну. Фыузыншэу, фи еджакIуэхэм, гъэсэнхэм я текIуэныгъэхэм къаруущIэ къыфхалъхьэу творческэ лъагапIэщIэхэм фынэсыну си гуапэщ.
Министрым жиIахэм дыщIагъуу зэIущIэм къыщыпсэлъащ районхэм, къалэхэм я курыт школхэм, гъэсапIэхэм я унафэщI пашэхэр, егъэджакIуэ Iэзэхэр. Абыхэм ящыщщ КъБР-м Егъэджэныгъэмрэ методикэ IуэхухэмкIэ и зэгухьэныгъэм и унафэщI Башиевэ Светланэ, Шэджэм щIыналъэм и администрацэм и Iэтащхьэм и къуэдзэ — егъэджэныгъэмкIэ щIыпIэ къудамэм и пашэ Iэрыпщэ Жаннэ, Май районым хыхьэ Ново-Ивановскэ жылэм дэт курыт школ №7-м и унафэщI Хиврич Еленэ, «Урысейм и егъэджакIуэ-2021» зэпеуэм и щIыналъэ Iыхьэм щытекIуа, Май къалэм дэт курыт школ №5-м инджылызыбзэр щезыгъэдж Къущхьэ Каринэ сымэ.
Зэхуэсым и утыку ирахьа Iуэхугъуэхэм ятеухуа резолюцэхэр къащтащ.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100635.txt"
} |
Казбек и Адыгэ пщэфIапIэр
дыгей Республикэм укIуа нэужь, уагъэлъагъунрэ узэрыдахьэхынрэ я куэдщ. Иджыблагъэ сыщыщыIам хуабжьу сфIэгъэщIэгъуэн хъуат КъуэкIыпIэ музейм и Кавказ Ищхъэрэ къудамэу Мейкъуапэ дэтым и пщIан-тIэм пIалъэкIэ къыдагъэува Адыгэ пщэфIапIэр. Ар щIыпIэ куэдым цIэрыIуэ щыхъуа «Матэ» адыгэ кхъуейр зыщI Цышэ Казбек къигупсыса проектхэм языхэзт. «Лъэужь» зыфIища а Iуэху дахэм и купщIэмрэ и мыхьэнэмрэ къытхуиIуэтат езым абы щыгъуэм. Зыпэрыт Iуэху къызэрымыкIуэм хуиIэ творческэ бгъэдыхьэкIэр дгъэщIэгъуауэ дыкъэкIуэжат. Куэд дэмыкIыу Казбек лэжьыгъэ IуэхукIэ Налшык къэкIуати, ди хьэщIэщым къедгъэблагъэри, зи яужь итхэм нэхъ гупсэхуу тедгъэпсэлъыхьащ.
— Казбек, адыгэ кхъуей лIэужьыгъуэфI зэрыхэпхым, абы епха хьэрычэтыщIэ Iуэху узэриIэм куэд щIауэ сыщыгъуазэщ. «Матэ» кхъуейр Адыгейм имызакъуэу, хамэ къэралхэми къыщацIыхуну хунэсащ. Ауэ Мейкъуапэ дыныщыкIуам дыбгъэлъэгъуа проектым теухуакIэ къыщIэддзэнт ди зэпсэлъэныгъэр. Дауэ къэбгупсыса хъуа къепшэкI хъу а Адыгэ пщэфIапIэ цIыкIур? Мы уи лэжьыгъэр и лъабжьэу адыгэ тхыдэм, щэнхабзэм, псэукIэм ехьэлIа проектхэр утыку къипхьэныр сытым къыхэкIа?
— Адыгэ кхъуей хэхыныр унагъуэкIэ едгъэжьащ илъэс зыбжанэ ипэкIэ. Кхъуей 10-15 махуэм тщIыуэ щытащ. ИтIанэ цIыхухэр къыщIэупщIэурэ, дэри нэгъуэщI къалэхэм едгъашэурэ ди Iуэхум зиубгъуащ. ПщIэ Iуэхур уигу ирихь щыхъукIэ, абы удимыхьэхынкIэ, щIэ гуэр къыумылъыхъуэнкIэ Iэмал иIэкъым, абы нэхъ зэрызебгъэужьынуми иужь уитынущ. Мы Iуэхум си щхьэ и фейдэ къыхэсхыным и закъуэкъым сезыгъэгупсысар, ар IэщIагъэ къызэрыгуэкIыу зэрыщымытыр, ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэм кхъуей зэрыхихыр, ар шхыныгъуэ нэхъыщхьэхэм зэрыхалъытэр, адыгэ Iэнэм къытралъхьэу, зекIуэ ежьэм здрихьэжьэу зэраIар сщIэрти, къарум и мызакъуэу гурэ-псэрэ хэслъхьащ. ИтIанэ, Iуэху гуэр щебгъажьэкIэ уи гупсысэкIэм къытехуэу чэнджэщ къозытыфыни, гъуэгу уэзылъагъуфыни къыкъуокI. Сызэрыдихьэхам нэмыщI, мы IэщIагъэм — кхъуей хэхыным — теухуауэ сытри зэзгъэщIэну сфIэгъэщIэгъуэн хъуащ. Абы папщIэ, уеблэмэ Къэбэрдей-Балъкъэрми сыкъакIуэри, тхыдэджхэм сахуэзауэ щытащ.
Дэнэ а псор къыщежьэр? Си сабиигъуэм сыкъызыхэхъукIа дунейр арагъэнщ. ДыщыцIыкIум адэшхуэ-анэшхуэм я куэщI срапIыкIащ. Куэдым дыхуагъэIущащ, езыхэр зэрызэхущытыр, лъытэныгъэу я зэхуаку дэлъыр слъэгъуащ. Ущыпсэум деж апхуэдэ Iуэху гуэр урихьэлIамэ, Iущагъ гуэр зэхэпхамэ, ахэр уигу къэкIыжурэ, уи Iуэхум хэплъхьэурэ укъекIуэкIмэ, фIы куэд къыпокIуэ. Ар сэ згъэунэхуащ. ЛъэныкъуитIымкIи си адэ-анэшхуэхэр псэууэ сыкъэхъуащ сэ, апхуэдэ насып сиIащ. Мис абыхэм жаIэжу зэхэсхам, я дуней тетыкIам къыхэсха хъунщ нобэ сызыпэрыт Iуэхум щыщ Iыхьэхэр, зи гугъу пщIы проектхэр.
Ди лъэпкъ хабзэр, тхыдэр, IэщIагъэу яIар, къагъэсэбэпа Iэмэпсымэхэр дгъэлъэгъуэн мурадкIэ едгъэжьащ лъэпкъ проектхэр. СыткIэ ахэр зэрысэбэпыр? Псом япэу, къыдэкIуэтей щIэблэм я дежкIэ. Нобэ гаджетхэм фIэкIа Iуэху зимыIэ ныбжьыщIэхэм я нэгу къахущIэгъэхьэнукъым а зи гугъу тщIы шхыныгъуэхэр зыхуэдэр, къызыхащIыкIыр, гъавэм, къэкIыгъэм адыгэр зэрелэжьу щытар, къагъэсэбэпа Iэмэпсымэхэр, нэгъуэщI куэди.
— Пэжу а «пщэфIапIэм» щIэлъ хьэпшып мащIэми куэд къыпхуаIуатэ, пасэрей дунейм укъыщегъэхутэ…
— ПщэфIапIэм ущIыхьэрэ пасэрей нанэм и куэщI укъихутауэ къыпщыхъумэ, ди мурадыр къыдэхъулIауэ аращ. Сэ абы Iэщи-фащи щIэслъхьакъым. АтIэ адыгэм махуэ къэс къигъэсэбэпу щыта хьэпшыпхэрщ, цIыхур лажьэу зэрышхэж Iуэхущ абы щIэплъагъуэр. Нартыхур, ар зэрахьэж Iэрыщхьэлыр, гуэдзыр щахъумэ гуэныр, кхъуей, сыт хуэдэхэр. ШколакIуэхэр абы къыщIыхьа нэужь, телефонри дунейм щекIуэкIри къафIэмыIуэхужу зэпаплъыхь, хъыбархэм йодаIуэ, нэхъыбэ къызэращIэным иужь итщ. Абы ущымыгуфIыкIынкIэ Iэмал иIэкъым. Сэ сыхуейт а зэпыщIэныгъэр, блэкIамрэ нобэмрэ зэрызэпхар утыку къисхьэну. XVIII — XIX лIэщIыгъуэм псэуа адыгэм и жьэгум дэлъа фIыгъуэр щызыхыумыщIэнкIэ Iэмал иIэкъым абы. Къытхуеблагъэхэм идогъэлъагъуф нартыху кIэчаным пIастэ къызэрыхащIыкIыр.
ЕтIуанэрауэ, туристхэм папщIи бгъэлажьэ хъунущ, бгъэлэжьэни хуейщ. А псор зи нэгу щIэкI хамэ цIыхум лъэпкъым и псэукIар къещIэ, ди шхыныгъуэхэм я IэфIагъым къыдехьэх. Кхъуей быдэ хужьыр, кхъуей гъэгъуа плъыжьыр, къурэ шей, кофе, пIастэ, матэ кхъуей зыдэлъ хьэлывэ гъэжьа, псыхьэлывэ, фо — ахэр къызэхуэсхэм яIудогъахуэ Iуэху гуэр къыщызэдгъэпэщам деж.
— Проект зэмыщхьхэмкIэ ди нобэмрэ пщэдеймрэ зэрызэпыпщIэм мыхьэнэшхуэ иIэщ, абы нэхърэ нэхъ цIыкIукъым туризм и лъэныкъуэкIэ къэбгъэсэбэп зэрыхъури.
— «Лъэужь» зыфIэсща а проектыр адыгэ лъэпкъым и тхыдэ, щэнхабзэ щIэиныр хъума хъун папщIэ едгъэжьами, дызыхэпсэукI лъэхъэнэм мис апхуэдэ щIэинхэр иджырей псэукIэ-экономикэ зыужьыныгъэм етпхын хуейщ, туризм, инвестицэ я лъэныкъуэкIэ удэзыхьэх, ди блэкIари хъума хъун папщIэ.
КIэщIу жыпIэмэ, блэкIам и купщIэр нобэрей махуэм гъуазэ хуэпщIыфмэ, куэд пхуэхъумэнущ, узэрыщыту укъызэтенэфынущ, зыужьыныгъи бгъуэтынущ. Зи гугъу пщIы, «шэрхъ зыщIэт пщэфIапIэр» Адыгейм и унафэщIхэми я нэIэ щIэту апхуэдэщ, хьэщIэ егъэблэгъэнымрэ турист IуэхумкIэ къыпхуэгъэсэбэпыну щытщи. Абы фIагъыу иIэхэм ящыщщ шэрхъ щIэту къепшэкI зэрыхъур — республикэм зэхыхьэ щекIуэкI щIыпIэхэм, уеблэмэ нэгъуэщI хэгъэгухэм пшэ хъунущ.
— А пщэфIапIэм зы хьэку телъыджэ къыбгъурытщ. Уи деж хьэщIапIэ дызэрыщыIар Инстаграмым къыщитлъхьам пщIэжрэ абы щIэупщIэу иIар? ГъэщIэгъуэн пщымыхъуу къанэркъым и зэхэлъыкIэр, зыхуэгъэпсар, шхын зэрыщыбгъэхьэзырым нэмыщI щIэплъхьа гупсысэр? Уэра ар къэзыгупсысар? Сыт лъэпкъищым я щэнхабзэр щызэппхыу, адыгэм ейр курых щIыхуэпщIар?
— Хьэкур къэзыгупсысар сэрам и мызакъуэу зыщIари сэращ. СызэригугъэмкIэ, узэрыIуплъэу къыбощIэ зи гугъу пщIы лъэпкъхэр зыхуэдэмрэ ахэр зэспхын хуей щIэхъуамрэ. Нэхъыщхьэращи, а хьэкум IэфIу уегъашхэ. Хьэкум и курыкуп-сэм лъагэу тетщ урыс самовар. Абы шей литр 50 йохуэ. И ижьрабгъу лъэныкъуэмкIэ жьэгу иIэщ, шыуаныр иту, ухуеймэ, зыгуэр щыгъавэ, щыгъажьэ, сэмэгумкIэ кофе щыбгъавэ мэхъу. А псоми я лъабжьэм мафIэ щIыбощIыхьри, мавэ, мажьэ! Сыт ар зи нэщэнэр? Лъэпкъ зэныбжьэгъугъэм, гуапагъэм, берычэтым!
Адыгэр ижь-ижьыж лъандэрэ хьэщIэхуэфIщ, и жьэгу мафIэр зэщIэгъэнарэ и Iэнэ лъакъуищыр узэдауэ апхуэдэщ. Адыгэр илъэс бжыгъэ куэд мэхъу урысым зэрыдэпсэурэ, ныбжьэгъу зэрыхуэхъурэ. Хэт зымыщIэр абыхэм самоваркIэ ягъэва шейм пэрысу зэман гукъинэжхэр зэрагъакIуэр? Пшахъуэм хэту гъэва кофер зи нэщэнэр хамэ къэрал куэдым ипхъа хъуа адыгэ лъэпкъым я псэукIэрщ, зыхэс лъэпкъым я ерыскъыхэр зэрашхырщ. КъуэкIыпIэ къэралым щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр зыщыгуфIыкIын гуэрщ ар, туристхэми, фэри, дэри фIыуэ долъагъу нобэ кофер. А хьэкур зэщIэгъэнамэ, екIуэкI Iуэхум хэтхэм шей, кофе, адыгэ кхъуей зыдэлъ хьэлывэ хуабэрэ кхъуейрэ едгъэшхыфынущ. ЦIыху 300-м зэуэ я гуапэ тщIыфынущ.
— Мы зи гугъу пщIыхэр къыщыджепIэжам Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ куэдым къыпхуатхат Налшык къэпшэфыну уи «адыгэ пщэфIапIэр» — жаIэри…
— Дэни сшэфынущ. Аращ ар зыхуэщIар, шэрхъ щIыщIэтри аращ. Дыкърагъэблагъэмэ, Налшыки щызгъэлъэгъуэфынущ абы и фIагъ псори. Дяпэ-кIэ апхуэдэ зэпыщIэныгъэхэр, зэдэлэжьэныгъэхэр зэтеублэным иужь ситщ, ноби сыкъыщIэкIуар аращ, си гупсысэхэм щыщ гуэрхэр ди къуэш хэгъэгум щыпхызгъэкIыну. Къэбэрдей-Балъкъэрым и махуэшхуэхэр дэтIыгъыу, ди гуапэу дыкъеблэгъэнущ, си гугъэщ цIыхухэми ягу ирихьыну.
— «Гъуэмылэ» IэфIыкIэм хуэдэу дахэу гъэщIэрэщIауэ зэкIуэцIылъ уи ерыскъым щыщи къэсащ Налшык. Ар апхуэдизкIэ къэуатщи, жэщ-махуэ зыбжанэкIэ гъуэгу утехьэнуми, нэгъуэщI гъуэмылэ ухуейкъым. Сыт ар къызыхэщIыкIар?
— Ар езыр гъуэмылэкъэ?! Уэркъ гъуэмылэщ! Ар ерыскъыгъуиблу зэхэлъщ, гуэдз къигъэкIыкIа, нартыху къигъэкIыкIа, кхъуей, лы гъэгъуа, хугу сыт хуэдэхэр фокIэ зэхэщIэжауэ. Апхуэдэ гъуэмылэр адыгэ Iэщэфащэм хэта гъуэмылапхъэ цIыкIум илъу шур зекIуэ ежьэрт.
Гъуэгу здытетым къэмэжэлIамэ, зы тыкъыр къыпичрэ жьэдилъхьэмэ, къару къыхилъхьэжырт. ШхыгъуафIэтэкъым ар, тыншуи бгъэныщкIуртэкъым. Ауэ гур къыщIэзыубыдэ ерыскъыхэмкIэ зэхэлъ шхыныгъуэщи, и Iыхьэ нэхъ мащIэми къару къыпхелъхьэж, зы тIэкIунитIэм уи ныбэ из ещI.
— Уи IэдакъэщIэкIхэмкIэ дгъэзэжынщи, уэ пщIы кхъуей быдэ лIэужьыгъуэм и фIагъым утезгъэпсэлъыхьынут. Ар къэбэрдей кхъуейм ещхьу ину, берычэту щыткъым, цIыкIущ, быдэщ, ауэ IэфIщ.
— Дэ иджыпсту тщIы кхъуей быдэм и IэфIагъым и закъуэкъым фIагъыу иIэр, ар икIи пIалъэ кIыхькIэ щылъынущ, гъуэгу здытепхьэн хуей хъуми — цIыкIущ, гъущэщ, быдэщ. Къэбэрдей кхъуей цIынэми, гъэгъуами унагъуэ кхъуейкIэ нэхъ уеджэнщ, унагъуэм щызепхьэу, щыпшхыу аращи.
Ди кхъуейм шхыныгъуэ 50 хуэдиз къыхыбощIыкIыф. Дэ ресторанхэм я пщафIэ лъэрызехьэхэм дадолажьэри, дощIэ. Кхъуейр ди республикэм и бренд хъуащи, нэхъри зэрызедгъэужьыным, лIэужьыгъуэщIэхэр зэрытщIыным дыпылъщ.
КъищынэмыщIауэ, «Матэ» кхъуей быдэм хуабжьу сэбэпынагъ ин пылъщ цIыху Iэпкълъэпкъым дежкIэ. Уеблэмэ, сабий зи ныбэ илъ анэм ира-гъэшх езым и къупщхьэхэр быдэ хъун папщIэ, сабийри Iэбыдэ-лъэбыдэу дунейм къытехьэн щхьэкIэ. ИужькIи, цIыкIур игъэшхэху анэм дежкIэ сэбэпщ кхъуейр.
Сабийм и къупщхьэр зэрызэригъэубыдым хуэдэ дыдэу, лIыжь-фызыжь хъуахэм я къупщхьэхэр быдэу щигъэтщ абы. Адыгэм къэуат зыщIэмылъ, узыншагъэм дежкIэ мысэбэп ишхыу щытакъым. Нэхъапэм кхъуей быдэр мэкъуауэ кIуэхэм Iэмал имыIэу здрахьэжьэ ерыскъыхэм ящыщт. Япэрауэ, уигъэмэжалIэртэкъым, етIуанэрауэ, зы кхъуей тыкъыр уи бзэгу лъабжьэм щIэплъхьэмэ, махуэм я нэхъ хуабэми, псы ухуигъалIэртэкъым.
— А пасэрей шхыныгъуэр иджырей теплъэ иIэу сату Iуэхум зэрыхуэбгъэхьэзы-рыр екIущ икIи удэзыхьэхщ.
— Сату Iуэхум ухэтыфын щхьэкIэ, и IэфIагъкIи, и теплъэкIи цIыхур къыдихьэхыу щытын хуейщ продукцэм. ДызыхэпсэукI дунейм и хабзэхэр (шхыныр куэд зэрыхъуар, цIыхум я щэхуэкIэр) къэтлъытэри, ди кхъуейр грамм 250-300 хъууэ тщIын щIэддзащ. Ар адыгэ тхыпхъэщIыпхъэхэр къызытещ пхъэ пхъуантэм, тхылъымпIэ Iувым къыхэщIыкIа коробкэм идолъхьэ. ЛIэужьыгъуэу тщIы псоми зэкIуэцIылъхьэкIэ къахуэдгупсысащ. Абы нэсын ипэ къихуэу, зэIымыхьэу хъума хъун папщIэ, иджырей технологием и Iэмал псори къэдгъэсэбэпу зэкIуэцIыдолъхьэ.
— «Матэ» фирмэм и ерыскъыхэкIхэр Москва гъэлъэгъуэныгъэхэми хэтщ, ВДНХ-ми щыбгъэлъэгъуащ.
— Мызэ-мытIэу дыщыIащ гъэлъэгъуэныгъэхэм. Ди Iуэхур зэредгъажьэрэ Адыгэ Республикэм Мэкъумэш IэнатIэхэм-кIэ, ЩэнхабзэмкIэ и министерствэхэм дадолажьэ, Правительствэм и нэIэ къыттригъэтщ. Абыхэм срагъэблагъэри, зыбжанэрэ дыщыIащ гъэлъэгъуэныгъэ инхэм, къэрал утыкухэм дихьащ. Адыгэ Республикэм ущискIэ, адыгэ шхыныгъуэщ, адыгэ хабзэщ, адыгэ фащэщ бгъэлъэгъуэн хуейр, сэ къызэрыслъытэмкIэ. Мыбдежым кхъуейм къыпэкIуэ фейдэм и закъуэкъым нэхъыщхьэр, атIэ дэ езым ди щхьэр дгъэлъэпIэжу, ди фIагъымрэ беягъымрэ утыкушхуэхэм щыдгъэлъэгъуэным мыхьэнэшхуэ иIэщ.
— Утыку узэрихьэну а кхъуейр дуней псом апхуэдизкIэ щыпэрыхьэтщи, егъэлеяуэ уефIэкIын хуейщ кхъуеифI зыщI къэралхэм, лъэпкъхэм.
— Зыгуэрым дефIэкIын щхьэкIэ, кхъуей IэфI тщIынымкIэ хэкIыпIэ къэтлъыхъуэжын хуейуэ щыткъым, Замирэ. Абы и IэфIагъри, и сэбэпынагъри дунейпсо мардэм изагъэу къытхуагъэнащ ди адэжьхэм. Ди кхъуейр зы къэралым ейми къыкIэрыхуркъым, абы щхьэ-кIи уныкъуэкъуэн хуейкъым. Пэжщ, кхъуей лIэужьыгъуэ куэд щыIэщ, цIыхум нэхъ фIэфIыр къыхихыу.
Дэ ди кхъуейр къедгъэцIыхун хуей къудейуэ аращ, итIанэ зыхуейм ищэхунщ, зыхуэмейм ищэхункъым. Иджыпсту къапщтэмэ, уасэкIэ мыбдеж тIэкIу щафIэлъапIэщ кхъуейр. Ауэ зи щхьэ хуэсакъыж, зи бын и узыншагъэ кIэлъыплъ цIыхум нэхъыфIращ къищэхур. Дэ дыкъапщтэмэ, цIыхум я ныбэ из тщIыныркъым япэ идгъэщыр, атIэ лъэпкъ зэхэщIыкIыр догъэкIуатэ, и къэуатым гулъытэ нэхъ худощI. ИтIанэ, ди кхъуей быдэр илъэскIэ щылъми, зыри къыщыщIынукъым. КIуэ, «Роспотребнадзор»-м и хабзэр аращи, мазитI тыдотхэ.
«Матэ» кхъуейм иджы къежьа хэхыкIэ лъэпкъ етхьэлIэркъым, унагъуэм зэрыщащIым хуэдабзэущ зэрытщIыр. Жэмым къыщIэтша шэр мыупщIыIу щIыкIэ кхъуей хыдох. Краснодар, Ставрополь, Налшык дэт тыкуэнышхуэ зыбжанэм щыдощэ.
Епсэлъар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100637.txt"
} |
ЕгъэджакIуэхэм я республикэпсо чэнджэщапIэ
Налшык дэт, ЩIалэгъуалэмрэ сабийхэмрэ я творчествэмкIэ уардэунэм шыщхьэуIум и 26-м щекIуэкIащ ди республикэм и егъэджакIуэхэм я пленарнэ зэIущIэ ин.
«Къэбэрдей-Балъкъэрым и егъэджэныгъэ IэнатIэм зэрызиужь стратегие унэтIыныгъэхэр: ехъулIэныгъэхэр, Iуэхугъуэ гугъухэр, зэлэжьыпхъэхэр» фIэщыгъэр зиIа форумым шэщIауэ щытепсэлъыхьащ щIыналъэм и еджапIэ, гъэсапIэ IэнатIэхэр нобэкIэ зэрыт щытыкIэм, къыщапщытэжащ гъэ еджэгъуэ блэкIам абыхэм зыIэрагъэ-хьа ехъулIэныгъэхэмрэ зыхунэмысахэмрэ. Апхуэдэу щаубзыхуащ 2021 — 2022 гъэ еджэгъуэщIэм IэнатIэм къыпэщылъ къалэнхэмрэ ахэр зэфIэха зэрыхъунумрэ.
«Роспотребнадзор»-м игъэува санитар-эпидемиологие хабзэхэм тету къызэрагъэпэщащ зэхуэсыр. Уардэунэм зэхыхьэхэр щрагъэкIуэкI хабзэ и пэшышхуэм щIэса цIыхухэм нэмыщI, видео зэпыщIэныгъэ Iэмалыр къагъэсэбэпу, зэхуэсым хэтащ ди республи-кэм и егъэджэныгъэ IэнатIэм хиубыдэ IуэхущIапIэхэм я унафэщIрэ лэжьа-кIуэу цIыху мини 5-м щIигъу. Ахэр форумым и лэжьыгъэм щыкIэлъыплъащ районхэм я къалащхьэхэм къыщызэрагъэпэща онлайн зэIущIапIэхэм. Зэхыхьэм къыщаIэта Iуэхугъуэхэм теухуа псалъэмакъым щIэдэIуну, зэIущIэм и лэжьыгъэм хэтыну абы къекIуэлIахэм ящыщщ КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек, УФ-м ЕгъэджэныгъэмкIэ и министрым и къуэдзэ, статс-секретарь Корнеев Андрей, КъБР-м и Парламентымрэ Правительствэмрэ я унафэщI-хэу Егоровэ Татьянэрэ Мусуков Алийрэ, КъБР-м и егъэджакIуэхэм я профсоюз зэгухьэныгъэм и пашэ Карныш Сергей, депутатхэр, районхэм, къалэхэм я администрацэхэм я Iэтащхьэхэр, ди республикэм и курыт школхэм, сабий садхэм я унафэщIхэм ящыщхэр, къэралпсо зэпеуэхэм щытекIуа егъэджакIуэхэр, гъэсакIуэхэр, жылагъуэ, дин зэгухьэныгъэхэм я пашэхэр, нэгъуэщIхэри.
ЕгъэджакIуэхэм я республикэпсо чэнджэщапIэ хъуа зэIущIэшхуэм теухуа тхыгъэм ди нобэрей газетым и етIуанэ напэкIуэцIым фыкъыщеджэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100643.txt"
} |
ЩIалэхэм Налшык къагъэзэж
«Спартак-Налшык» (Налшык) – «Легион Динамо» (Мэхъэчкъалэ) – 1:1 (1:0). Налшык. «Спартак» стадион. ШыщхьэуIум и 29-м. ЦIыхуи 150-рэ еплъащ.
Судьяхэр: Фалов (Мэзкуу), Тройненков (Калугэ), Багдасаров (Владикавказ).
«Спартак-Налшык»: Антипов, Сындыку, Шумахуэ З. (Дэхъу, 75), Ольмезов, Шумахуэ И., КIэдыкIуей, Багъэтыр (Бэчбо, 62), Торосян (Къумыкъу И., 76), Хьэшыр, Ашуев (Бахъсэнокъуэ, 75), Бажэ.
«Легион Динамо»: Магомедов Ал., Дубухов, Мальсагов (Муртазалиев, 53), Салахетдинов (Идрисов, 67), Гасанов, Абдулхамидов, Нурахмедов (Вагабов, 54), Курбанов (Битаров, 84), Панаев, Удунян, Магомедов Р.
Топхэр дагъэкIащ: Хьэшырым, 5 (1:0). Магомедов Р., 70 (1:1).
Дагъуэ къыхуащIащ: Магомедов Р., Салахетдиновым, Идрисовым, Бажэм.
Зырыз-тIурытIурэ къагъэзэж «Спартак-Налшыкым» нэхъапэм щыджэгуахэм. ЯпэщIыкIэ къэкIуэжащ Мэзкуу и «Торпедо»-м илъэскIэ зыкъыщызыгъэлъэгъуа гъуащхьэхъумэ Сындыку Темыркъан. АдэкIэ къахыхьэжащ гупым и капитану щыта Бажэ Амир. Иджы дигъэгуфIащ Хьэшыр Алан. Дон Iус Ростов и командэм зэрыхыхьэрэ мазэ фIэкIа дэмыкIауэ блэкIа зэхьэзэхуэм ди гъуащхьауэ нэхъыфIу щыта щIалэщIэр къытхыхьэжащ.
Хьэшыр Алан къазэрыкIуэжам «Спартак-Налшыкым» щыджэгухэм я гукъыдэжыр къызэриIэтар нэрылъагъу хъуащ Мэхъэчкъалэ къикIа «Легион Динамо»-м вэсэмахуэ драгъэкIуэкIа зэIущIэм зэрыщIидзэу. Езы щIалэми дамэ къытекIам хуэдэт. Джэгум ирагъажьэри дакъикъитху дэкIауэ арат Алан бжыгъэр къыщызэIуихам! АдэкIи абы и къару псори зэIущIэм хилъхьащ.
Урысей Федерацэм и кубокыр къэхьыным ехьэлIауэ иджыблагъэ зэхаубла зэхьэзэхуэм махуищ ипэкIэ джэгугъуэ гугъу къыщезыхьэлIа «Легион-Динамо»-р нэхъ зэрешар нэрылъагъут. АрщхьэкIэ ерыщагъ ин зыхалъхьэри, Налшык зы очко нэхъ мыхъуми ирашащ. А командэр мы зэхьэзэхуэм зэкIэ зыми къыщыхигъэщIэфакъым, блэкIами я хьэрхуэрэгъухэм ар къазэрехъулIар зэ закъуэрэщ.
Абы щыгъуэми ди щIалэхэр текIуэныгъэм куэдкIэ нэхъ пэгъунэгъуащ. АбыкIэ сэбэп къыхуэхъуфыну щытащ и ныбжьыр илъэс 33-м иту япэ дыдэу «Спартак-Налшыкым» иджы хагъэхьа Бэчбо Мурат. Къэбэрдей-Балъкъэрым топджэгум щыдихьэххэм ар фIы дыдэу яцIыху, республикэм и чемпионатым и гъуащхьауэ нэхъ Iэзэхэм яхэту илъэс зыбжанэ хъуауэ къызэрекIуэкIым къыхэкIыу. Псыкуэд къуажэм щыщ щIалэм топ джэгуным зыщыхуигъэсар Нарткъалэ дэт сабий-ныбжьыщIэ спорт школырщ. И япэ балигъ командэу щытар Урысей Федерацэм и ещанэ дивизионым щыджэгу «Аруанращ». ИужькIэ Бахъсэн и «Автозапчасть»-м хэту республикэм и чемпион, гъуащхьауэ нэхъыфI хъуащ. БлэкIа илъэситIым Бажэ Амир дэщIыгъуу Иорданием и «Аль-Ахли», «Аль-Акабэ» командэхэм щыджэгуащ икIи а къэралым и гъуащхьауэ нэхъ Iэзэхэм яхыхьэну хузэфIэкIащ. Васэпшыхь «Спартак» стадионым ди гупым и фащэр щыгъыу япэу къыщихьам къызэхуэсахэр абы IэгуауэшхуэкIэ IущIащ. Мурат занщIэу джэгум жыджэру хыхьащ икIи топ дигъэкIыну тIэунейрэ Iэмал гъуэзэджэхэр иIащ. Бетэмал, зэкIэ къехъулIакъым, арщхьэкIэ нэрылъагъущ «Спартак-Налшыкым» къызэрыхуэсэбэпынур.
Иджы щыгъуазэ фыхуэтщIынщ Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гупым щекIуэкI зэхьэзэхуэм и зи чэзу джэгугъуэм кърикIуа бжыгъэхэм: «Форте» (Таганрог) — «ТIуапсы» (ТIуапсы) — 3:0, «Динамо» (Мэхъэчкъалэ) — «Ротор-2» (Волгоград) — 2:0, «Кубань-Холдинг» (Павловск) — СКА (Дон Iус Ростов) — 1:2, «Чайка» (Песчанокопскэ) — «Биолог-Новокубанск» (Прогресс) — 2:1, «Дружба» (Мейкъуапэ) — «Черноморец» (Новороссийск) — 0:1.
«Анжи» (Мэхъэчкъалэ) – «ЕсэнтIыгу» (ЕсэнтIыгу), «Алания-2» (Владикавказ) – «Динамо» (Ставрополь) зэIущIэхэр нэхъ иужьыIуэкIэ зэхэтащ.
КъыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр «Спартак-Налшыкым» фокIадэм и 4-м Псыхуабэ къалэм щригъэкIуэкIынущ. Абы ди щIалэхэр щаIущIэнущ щIыпIэ «Мэшыкъуэ-КМВ»-м.
Хьэтау Ислъам.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100647.txt"
} |
IэнатIэ куэдым хуэIэижь
ШыщхьэуIум и 30-м и ныбжьыр илъэс 80 ирикъуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэрал, спорт IэнатIэхэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIа, Налшык къалэм и Iэтащхьэу, КъБР-м и Президентым и чэнджэщэгъуу илъэс куэдкIэ псэхьэлэлу лэжьа, футболымкIэ ди «Спартак» командэр къыщызэрагъэпэщам япэ дыдэу хыхьахэм ящыщ зы, абы и капитану щыта, СССР-м спортымкIэ и мастер пщIэшхуэ зыхуэфащэ Сыжажэ Валерэ.
Сыжажэ Валерэ 1941 гъэм шыщхьэуIум и 30-м Плановскэ къуажэм къыщалъхуащ. Абы и адэ Хъусен 1939 гъэм советыдзэм и гъунапкъэхъумэхэм къулыкъу щищIэну ираджащ. 1940 гъэм СССР-м и ГБ-м и НК-м и Школ нэхъыщхьэм щIагъэтIысхьащ. Сталин Иосиф и бжэм деж хъумакIуэу щытащ. 1941 гъэм щэкIуэгъуэм и 7-м Мэзкуу и Ут Плъыжьым щекIуэкIа парадым хэтри къалащхьэм и зыхъумэжыныгъэр къызэзыгъэпэщыным папщIэ зэхагъэува къалэн пыухыкIа зиIэ мотострелковэ бригадэу (ОМСБОН) къэрал унафэщIым езым и унафэм щIигъэувам хэту Волоколам шоссем и лъэныкъуэмкIэ иунэтIащ. Мэзкуу и Iэшэлъашахэм щекIуэкIа зэзауэр щигъэта нэужь, ОМСБОН-р тIасхъэщIэх еджапIэм ягъэкIуащ бийм и щIыбагъым диверсие лэжьыгъэхэр зэрыгъакIуэкIым зауэлIхэр хуагъэхьэзырыну. Ахэр зыбжанэрэ Брянск мэзхэм щIагъэтIысхьащ. А еджапIэм Хъусен къыщыдеджащ тIасхъэщIэх гъуэзэджэ, Совет Союзым и ЛIыхъужь Кузнецов Николай. Абыхэм я егъэджакIуэу щытащ Судоплатов Павелрэ «Ар къыщыхъуар Ровнэ пэмыжыжьэут» тхылъыр зытха Медведев Дмитрийрэ.
Сыжажэр апхуэдэу яхэтащ Украинэм щыIэ гестапэм и унэр къэзыгъэуахэм, 1943 гъэм ар Тегеран ягъэкIуащ «шэрджэс бзагуэ» хуэдэу. Абы и къалэнт Сталин Иосиф зыукIыну зыгъэхьэзырхэр сэтей къищIыну. Сталинград зауэм иужькIэ ОМСБОН-м хэт цIыху 45-м я гъусэу Энгельс къалэм къыщыщIрагъэдзащ фашистхэм я телъхьэ тIасхъэщIэхъ гупхэр ягъэкIуэдыну. Водолаз костюмхэр ящыгъыу ахэр Волгэ псым гъэпщкIуауэ зэпрыкIащ Iэщэр якIэрыщIауэ. Абы ехьэлIа операцэр фIы дыдэу зэфIэкIащ — зэрыпхъуакIуэхэм я телъхьэхэм и ныкъуэр ягъэкIуэдащ адрейхэр гъэр ящIащ.
Дунейм тетыхукIэ Сыжажэ Хъусен илъэсым тIэунейрэ Мэзкуу ирагъэблагъэу щытащ – накъыгъэм и 9-мрэ щэкIуэгъуэм и 7-мрэ.
Сэлэт лIыхъужьым и къуэ Сыжажэ Валерэ япэ классым Бахъсэн къалэм 1948 гъэм щыкIуащ. КлассипщIыр къыщиухар Налшык дэт курыт еджапIэ №5-ращ. Школым щыщIэса лъэхъэнэм ар хуабжьу спортым дихьэхыу щытащ: бокс, футбол, атлетикэ псынщIэ. Метрищэм къыщызэдэжэнымрэ жыжьэу лъэнымкIэ школым и чемпиону щытащ. ЕпщIанэ классым щIэсу лъэпощхьэпохэр къызэранэкIыуурэ метри 110-м къыщызэдэжэнымкIэ Урысейм и школакIуэхэм я деж щекIуэкIа Спартакиадэм пашэ щыхъуащ.
1958 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и инженер-техникэ факультетым щIэтIысхьащ икIи ар 1963 гъэм ехъулIэныгъэкIэ къиухащ. А зэманым Валерэ спортыр зэи IэщIыб ищIакъым. Ар КъБКъУ-м и командэ къыхэхахэм хэту футбол, волейбол, баскетбол джэгуащ. Абы къыдеджащ республикэм имызакъуэу къэралым щыцIэрыIуэ цIыхухэу Сэхъу Владимир, Къармокъуэ Хьэчим, Адыгэ Республикэм щыщ ХъутIыжь Аслъэн.
ЕджапIэм щIэсу 1959 гъэм ар ирагъэблэгъащ Налшык и «Спартак» футбол командэм. Еджэнымрэ дзэм къулыкъу щищIэнымрэ зэпигъэу, пищэжурэ, Валерэ абы 1970 пщIондэ щыджэгуащ. 1968-1969 гъэхэм ар ирагъэблэгъащ къэралым и щIалэгъуалэ командэ къыхэхам икIи зэIущIэ 12 абы хэту иригъэкIуэкIащ. А лъэхъэнэм къриубыдэу Урысейм и футболист нэхъыфI 11-м яхэхуащ. А псом я фIыгъэкIэ, 1970 гъэм накъыгъэм и 9-м «Динамо» стадионым футболист цIэрыIуэ Симонян Никитэ абы къыщритыжащ «СССР-м спортымкIэ и мастер» бгъэхэIумрэ абы щыхьэт техъуэ тхылъымрэ.
— Илъэс куэдкIэ сэ Налшык и «Спартак»-м и капитану сыщытащ. А зэманым къриубыдэу си гъусэу зэIущIэ губгъуэм къихьащ футболист цIэрыIуэхэу Iэпщэ Александр, Алыдшев Анатолий, ТIащ Хьэсэнбий, Гогибедашвили Заур, Ещтрэч Владимир, Ильин Валерэ, Санэшокъуэ Владимир, Литвинов Борис, Давыдов Игорь, Лий Владимир, Шаповалов Анатолий, Туаев Къазбэч, Чистохвалов Юрий сымэ, нэгъуэщIхэми, — игу къегъэкIыж Сыжажэм. – Футболым сыщыхэта лъэхъэнэхэр – ар илъэс насыпыфIэхэт, си хьэлымрэ Iэпкълъэпкъымрэ зыпсыхьащ, ныбжьэгъугъэр зищIысыр къэсщIащ. АбыкIэ фIыщIэ яхуэфащэщ си тренерхэу Седановым, Суэтиным, Чембуридзе, Новиковым, Свирскэм, Чехрадзе, Котовым, Холодковым, Кирш сымэ.
1970 гъэм къыщыщIэдзауэ Сыжажэ Валерэ унэ ухуакIуэ комбинатым и мастеру, иужькIэ 1973 гъэ пщIондэ прорабу щылэжьащ. А лъэхъэнэм къриубыдэу абы и нэIэ щIэту яухуащ фэтэр 90 зыхэт унэ зыбжанэ, Головком и цIэр зезыхьэ уэрамым тет сымаджэщым и сабий гъэсапIэр, Стрелкэ щIыпIэм щыIэ сабий гъэсапIэр, Эльбрус жылагъуэм дэт фэтэр 60 хъу псэупIэ унэр, «Грушевая роща»-м и пансионатхэр, нэгъуэщIхэри.
1973 гъэм, къалэ сымаджэщ №1-м и сабий къудамэр щаухуэм абы гу къылъитащ КПСС-м и къалэ комитетым и япэ секретарь Громыкэ Николай икIи ухуэныгъэр зэфIэкIа нэужь ирагъэблэгъащ ухуэныгъэмрэ къалэ хозяйствэмкIэ къудамэм и инструктору.
Сыжажэ Валерэ ипэкIэ Налшык къалэм и унафэщIу лэжьа Хъурей Феликсрэ бэнакIуэ цIэрыIуэ Къуэдзокъуэ Анатолэрэ ядэщIыгъуу.
— Ар парт школыфI схуэхъуащ. Сэ а IэнатIэм сыщыпэрыува япэ махуэ дыдэм Громыкэ КПСС-м и ЦК-м лэжьапIэ ираджащ. АдэкIэ ди унафэщIу щытащ цIыху зэчиифIэ, парт лэжьакIуэшхуэ Шинкарёв Николай. Мэлбахъуэ Тимборэ и гъэсэн пажэм сэ фIыщIэ хузощI гъащIэм и дерс куэд къызэрызитам папщIэ, — игу къегъэкIыж Сыжажэм.
КъыкIэлъыкIуэу Валерэ IэнатIэ хъэхъуащ ПсэупIэ-коммунальнэ хозяйствэмкIэ министрым и къуэдзэ IэнатIэр. Ар ягъэуващ къулыкъу нэхъыщхьэ къызрата университетым къыщыдеджа Сэхъу Владимир и пIэкIэ. Сыжажэм и псалъэхэм къызэрыхэщыжымкIэ, 1975-1985 гъэхэу а IэнатIэм щыпэрытар зэман хьэлъэу щытащ. Ауэ, апхуэдэу щыт пэтми ар лэжьыгъэмрэ гъащIэмрэ зыпсыхь IэнатIэт. А илъэсипщIым къриубыдэу абы и нэIэ щIэту лэжьыгъэшхуэ зэфIагъэкIащ: Кыщпэк къуажэм къыщыщIэдзауэ Налшык, Бахъсэн къалэхэм, Бахъсэнёнкэ, Дыгулыбгъуей жылагъуэхэм псы зрикIуэ бжьамийхэр дашащ, троллейбус кIапсэхэр яукъуэдиящ, къалащхьэм котельнэ зыбжанэ щаухуащ, Налшык, Тэрч къалэхэм, нэгъуэщIхэми псы хъумапIэхэр къыщызэрагъэпэщащ, республикэм и щIыналъэ псоми газ, электрокъару, канализацэ, хуабэ энергетикэ хозяйствэмрэ коммунальнэ хозяйствэмрэ псэупIэр егъэфIэкIуэнымрэ ехьэлIа IуэхущIапIэхэр къыщызэIуахащ.
1981 гъэм Сыжажэ Валерэ къыхуагъэфэщащ ГуащIэдэкIым и Бэракъ Плъыжь орденыр.
— 1985 гъэм КПСС-м и обкомым и япэ секретарь Мэлбахъуэ Тимборэ и деж сриджащ. Абы махуипщI хуэдиз ипэ къихуэу унафэщIыр еплъащ ЖКХ-мкIэ министерствэм и унэщIэу езым и унафэкIэ Мэстафэ Владимир иригъэухуам. Мэлбахъуэр тIуми къыдэшхыдат а ухуэныгъэм щхьэкIэ, абрагъуэIуэу едгъэухуауэ къилъытэри икIи ди къулыкъухэм дытригъэкIыну жиIэри къытхуэгубжьауэ щытащ. Володя зыри пидзыжакъым, сэ сыкъэпсалъэри жысIащ апхуэдэу къэхъумэ, си фIэфI дыдэу сабийхэр е «Спартак»-р згъэсэну сызэрыкIуэфынур. Ар къыпыдыхьэшхыкIри кIуэжащ, — жеIэж Сыжажэм. — Куэд дэмыкIыу Мэлбахъуэр къызоджэ. Пэжыр жысIэнщи, къызэшхыдэну къызэджа си гугъащ. Нэгъуджэр и натIэм дрейгъэкIуэтейри, зыкъысхуигъэзащ: «Сыт укъызытеувыIар Хъусен и къуэ Валерэ. Уи адэр апхуэдэу Iулыдж хэмылъу щытакъым, сэ ар фIыуэ сцIыхуащ». «Сэ, Тимборэ Къубатиевич, пэжыр жысIауэ аращ, партым дызэригъэсам хуэдэу», — жэуап изотыж сэ абы. Зы дакъикъэ хуэдизкIэ зыри жимыIэу щысри, зэуэзэпсу и макъым зригъэIэту жеIэ: «Партым и къалэ комитетым, ещанэ къатым кIуэи, етIуанэ секретарым и пэшыр убыд икIи узэрыщытым хуэдэу жыджэру, пэжыныгъэ пхэлъу лажьэ. ЕхъулIэныгъэ уиIэну!».
ИлъэсиплIкIэ Шинкарёв Николай, адэкIэ, дызэрыцIыкIурэ си ныбжьэгъу, Губин Геннадий и гъусэу сызэрылэжьа илъэсхэр хуэунэтIауэ щытащ промышленнэ предприятэхэм я щытыкIэр зэтегъэувэжыным.
Мэлбахъуэ Тимборэ и пIэкIэ обкомым и япэ секретару къагъэкIуат Елисеев Евгений. 1989 гъэм абы и деж сыкъриджащ икIи си адэ-анэм, си унагъуэм, си псэупIэр зыхуэдэм къыщIэупщIэу щIидзащ. Сэ абы жесIащ пэшищ хъу фэтэрым цIыхуих дызэрыщыпсэур. А щIэупщIэныгъэхэр щIригъэкIуэкIыр къызгурыIуэртэкъым. АдэкIэ псори наIуэ хъужащ – нэхъапIэIуэкIэ тIэунейрэ абы къысхуигъэлъэгъуауэ щытащ къалэ исполкомым и унафэщI къулыкъур, ауэ сэ здатэкъым. Иджы абы нэхъ тригъэчыныхьу жиIащ: «Ноби аргуэру къыпхуэзгъэлъэгъуа IэнатIэм уелъэпауэмэ, фэтэр нэхъ ин къуезгъэтынукъым (а зэманым си чэзур къэсауэ япэ дыдэу спискэм ситт)». Арати, къулыкъум арэзы сытехъуащ. А лъэхъэнэм къалэ исполкомым и унафэщIу лажьэр Хъурей Феликст, ауэ ар зэрыIукIымкIэ заявленэ итхакIэт, — игу къегъэкIыж Сыжажэ Валерэ.
Дапхуэдизу къулыкъу лъагэми икъукIэ хьэлъэщ икIи жэуаплыныгъэшхуэ зыпылъщ къалэ унафэщIу ущытыныр. Сыжажэ Валерэ я пашэу абы къыдэлэжьахэми къаруушхуэ халъхьащ къалэдэсхэм я щытыкIэр егъэфIэкIуэным. Псом хуэмыдэу щIэгъэкъуэнышхуэ ягъуэтащ зи Iуэху хуэмыщIауэ псэухэм, зауэмрэ лэжьыгъэмрэ и ветеранхэм, унагъуэшхуэхэм, сымаджэхэм, псом япэрауэ, сабийхэм.
Къалэдэсхэм гугъуехь куэд дашэчащ псы ежэхыпIэ бжьамийхэр щыдалъхьэ лъэхъэнэм. Ауэ ар щымыIамэ иджыпсту сыт хуэдэ щытыкIэт уэшх нэужьым къалэдэсхэр зэрыхуэнур? Сыжажэм Франджым къриша пхъэнкIий идзыпIэ цIыкIухэм хуэдэ щэ бжыгъэхэр къалэ кIуэцIым дагъэуващ, розэу 1 мелуаным щIигъу хасащ, нэгъуэщIхэри зэфIагъэкIащ. Мыр цIыкIу-цIыкIуу зэхэт, зэ еплъыгъуэкIэ мыхьэнэшхуэ зимыIэ Iуэхугъуэу къыпщыхъу щхьэкIэ, къызэщIэкъуауэ ухэплъэжым, икъукIэ лэжьыгъэ купщIафIэщ, къаруушхуэрэ зэманрэ зытекIуадэщ.
Къалэ унафэщIым къыкIэлъыкIуэу Сыжажэ Валерэ ирагъэблэгъащ КъБР-м и Президент КIуэкIуэ Валерэ и чэнджэщэгъуу. Абы и пщэ къыдэхуащ узыншагъэр хъумэныр, щэнхабзэр, егъэджэныгъэр, физкультурэмрэ спортымрэ. Абы зэрыщылэжьа илъэситхум Сыжажэм къигъэсэбэпащ нэхъапэIуэкIэ зыIэригъэхьа Iэзагъыр.
— Сэ куэдрэ срихьэлIащ КIуэкIуэ Валерэ и пэшым щригъэкIуэкIа зэIущIэхэм. Абы и деж къыщIыхьэрт къулыкъу зэмылIэужьыгъуэ зыIыгъ куэд. А зэIущIэхэр зэрекIуэкIыу щытар псалъэкIэ къыпхуэмыIуэтэжынщ. Сэ срихьэлIакъым апхуэдиз акъылыфIагъэ, хуабагъэ, гуапагъэ зыбгъэдэлъ цIыху, — къеIуэтэж Сыжажэм. – Языныкъуэхэм абы и деж къыщIыхьэрт дэ тIуми фIыуэ дымылъагъу цIыхухэр, ауэ зэIущIэ нэужьым я нэпсхэр къызэпижыхьауэ къыщIэкIыжхэр икIи щэхуу сэ къызжаIэрт: «Сэ абы фIыуэ сыкъимылъагъу си гугъащ, сыту сыщыуат!» Ахэр езгъэжьэжырт, пэшым сыкъыщIыхьэжырти КIуэкIуэм сеупщIырт: «Дауэ апхуэдэу ущытыф, ар плъагъу хъуркъым уэ?» Абы и жэуапу къызитыжырат: «Сэ сыполитикщ, си шэнтжьейм къитIысхьи къыбгурыIуэнущ си политикэр».
ГъэщIэгъуэн куэд дыдэ къэхъуащ а лъэхъэнэм. Ауэ зы Iуэхугъуэ утемыпсэлъыхьыу къэбгъанэ хъунукъым.
— 1993 гъэм Налшык и «Спартак»-м и джэгукIэр щIагъуэ дыдэтэкъым. КIуэкIуэ Валерэ чэнджэщэгъум и къулыкъум теухуауэ къыщызэпсалъэм абы къысхурибжэкIащ си нэIэ щIэтыну унэтIыныгъэхэр, ауэ спортым теухуауэ зы псалъи хэттэкъым, — игу къегъэкIыж Сыжажэм. – Сэ абы жэуап изотыж: «Сэ сыухуакIуэщ, нэхъапэм сыспортсменащ, ауэ унэтIыныгъитIым къищынэмыщIауэ, адрейхэр си нэIэ щIэтщ. Сэ сыхуейт си мыIуэхум сыхэмыхьэу фIыуэ слагъу лэжьыгъэм зестыну, «Спар- так»-м и унафэщIу сыщытынут». «Сэ нэхъ спэгъунэгъуу ущытыну сыхуейщ дызэрыцIыкIурэ дызэрызэрыцIыхум папщIэ. Ухуеймэ, ЖКХ-мкIэ министру кIуэ е ухуэныгъэмкIэ министру. Нэхъ къапщтэмэ, Министрхэм я Советым и унафэщIым и къуэдзэу?» Сэ жэуап естыжащ: «Хьэуэ, ЖКХ-мрэ къалэ гъэзэщIакIуэ комитетымрэ унафэщIу сызэрыщыIамкIэ срикъуащ». Ар къыпыгуфIыкIри жиIащ: «Уэрэ сэрэ дыцIыху къынтIэсынтIэкъым, аращи, нэхъапэIуэкIэ къезбжэкIа уи нэIэ щIэтыну унэтIыныгъэхэм физкультурэмрэ спортымрэ хыдогъэхьэ. Пщэдей лэжьапIэ къыдэкI, дызэгурыIуакъэ? ДызэгурыIуащ, еуэ, уи «Спартак»-р лигэ нэхъ ищхьэм хэшэ».
1994 гъэм «Спартак»-р зыхэт гупым ещанэ увыпIэр щиубыдащ, къыкIэлъыкIуэ илъэсым япэ лигэм хыхьащ. АбыкIэ фIыщIэ яхуэфащэщ КIуэкIуэ Валерэ, Къущхьэ Iэмырхъан, Батырбеков Ахъмэт, Къуэдзокъуэ Мухьэмэд, Кокорин Николай, тренер нэхъыщхьэ Синицин Борис, командэм щыджэгуа дэтхэнэ зыми.
1998 гъэм Сыжажэм къыхуагъэлъэгъуащ КъБР-м и Пенсэ фондыр и унафэм щIигъэувэну, ауэ, идакъым а зэманым абыхэм теухуауэ уголовнэ Iуэху къаIэтати. Ар щымыхъум КIуэкIуэм ар пэригъэуващ КъБР-м Медицинэ страхованиемкIэ фондым и унафэщI къулыкъум.
— А лъэхъэнэм ирихьэлIэу фондым и коллективыр IэщIагъэлI нэсхэмкIэ зэхэгъэуват. АбыкIэ фIыщIэ хуэфащэщ си япэкIэ лэжьа, пщIэшхуэ зыхуэсщI Лъэпщокъуэ БетIал, — жеIэ Валерэ. – А гупым си ныбжьыр илъэс 65-рэ ирикъуху садэлэжьащ. 2003 гъэм Урысейм и Фонд нэхъыфIищым дыхыхьащ, 2005 гъэм къэралым пашэ дыщыхъуащ.
Гуапэу сигу къокIыж Налшык и къалэ советым сыщылэжьа зэманри. 90 гъэхэр лъэхъэнэ хьэлъэу щытащ, республикэр мафIэсым хыхьэным зымащIэщ иIэжар, ауэ КIуэкIуэ Валерэ и губзыгъагъымрэ, Совет Нэхъыщхьэм и депутатхэм, республикэм щыпсэу лъэпкъхэм я зышыIэныгъэмрэ я фIыгъэкIэ щытыкIэр зэпIэзэрыт хъужащ. ФIыщIэ яхузощI Совет Нэхъыщхьэм, КъБР-м и Парламентым и унафэщIхэм, депутатхэр гуапэу къызэрысхущытам къыхэкIыу.
Иужьрей илъэсхэм Сыжажэр лэжьащ «Капитал – медицинэ страхованиемкIэ» компанием Ипщэ Федеральнэ щIыналъэм щиIэ и къудамэм и унафэщIым и чэнджэщэгъуу, Налшык къалэ администрацэм и тхьэмадэми чэнджэщэгъуу. Ди республикэм и къалащхьэм ПсэупIэ-коммунальнэ хозяйствэмкIэ и управленэм и унафэщIым и къуэдзэу лэжьащ.
Къэралми республикэми пщIэ лъагэ къыхуащIащ Сыжажэм и псэемыблэж лэжьыгъэм. Абы къыхуагъэфэщащ ГуащIэдэкIым и Бэракъ Плъыжь орденыр, «Хэку зауэшхуэм ТекIуэныгъэр къызэрыщытхьрэ илъэс 20 ирокъу» медалыр, КъБР-м и Президентым и ЩIыхь тхылъыр. 2001 гъэм къыфIащащ «Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхухэм социальнэу къащхьэщыжынымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр. Ар экономикэ щIэныгъэхэм я кандидатщ, «ЭкологиемкIэ, цIыхумрэ дыкъэзыухъуреихь дунейрэ я шынагъуэншагъэмкIэ дунейпсо академием» (МАНЭБ) и член-корреспондентщ.
Сыжажэ Валерэрэ абы и щхьэгъусэ Аллэрэ зэдапIащ зыкъуэрэ зыпхъурэ. Адэ-анэр абыхэм ягъэгуфIащ къуэрылъхухэмкIэ, пхъурылъхухэмкIэ, пхъурылъхухэм я быныжхэмкIэ. Илъэс куэдкIэ узыншэу Тхьэм къащхьэщигъэт дыгъуасэ зи ныбжьыр илъэс 80 ирикъуа я нэхъыжьыфIыр.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100650.txt"
} |
Си еджапIэ — си къежьапIэ
Зэпэщу ирохьэлIэж
Пщэдей, фокIадэм и 1-м, ди республикэм и школхэм, гъэсапIэхэм гуфIэгъуэ щытыкIэм иту яублэнущ 2021 — 2022 гъэ еджэгъуэщIэр. Сабийхэм я гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэм къриубыдэу зыхуей хуагъэзэжа, зэпэщ ящIыжа еджапIэхэм, сабий садхэм я бжэхэр хуиту къызэIуахыжынуж, нэхъапэм зэреса мардэхэм тету. ЩIэуэ къежьа уз зэрыцIалэ лIэужьыгъуэу «коронавирус» фIэщыгъэр зиIэм пэщIэувэн мурадкIэ, школ унафэщIхэми, егъэджакIуэхэми, гъэсакIуэхэми — сабийхэм ядэлажьэхэм ящыщ куэдым мастэхэр зыхрагъэлъхьащ. «Роспотребнадзор»-м къигъэув хабзэхэр ткIийуэ ягъэзащIэу, гъэ еджэгъуэщIэм зэрыщIидзэм и нэщэнэ япэ уэзджынэри къеуэу, ди щIыналъэм и егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IуэхущIапIэхэм лэжьэн щIадзэж.
Гъэ еджэгъуэщIэм и пэщIэдзэ дыдэм сыт щыгъуи дгъэлъапIэу щыта ЩIэныгъэхэм я махуэри дэнэкIи щокIуэкI нобэ, зи гугъу тщIа санитар-эпидемиологие хабзэхэм къагъэув мардэхэр зыщамыгъэгъупщэу. Къабзагъэм нэхъ ткIийуэ зэрыкIэлъыплъыпхъэм нэмыщI, унафэ хэха иIэнущ сабийхэм пэш-пэшкIэ къакIухьынуми, еджакIуэхэр зы классым щIэсу егъэджакIуэхэр абыхэм къахуэкIуэурэ дерс- хэр щатынуми.
Апхуэдэ щытыкIэм емылъытауэ жыджэру, гъэ еджэгъуэщIэм хуэпIащIэу IуэхущIапIэхэм йокIуэлIэж цIыху минхэр. Къэбэрдей-Балъкъэрым мы зэманым щолажьэ курыт щIэныгъэ щIэблэм щрагъэгъуэт IуэхущIапIэ 266-рэ. Абыхэм екIуалIэ ныбжьыщIэ мини 115-м щIигъум ядолажьэ IэщIагъэлI мин 12-м нэс. Абыхэм ящыщу мини 7,5-м щIигъур егъэджакIуэщ. Апхуэдэ бжыгъэшхуэхэм къарыкIращи, ди щIыналъэм зы унагъуи ису къыщIэкIынкъым егъэджэныгъэ IэнатIэм и IуэхущIапIэхэм зи гъащIэр емыпха: е я щхьэкIэ, е я бынкIэ, я къуэрылъху-пхъурылъхукIэ, н.къ. Апхуэдэу щыхъукIэ, ди гуапэу псоми дынывохъуэхъу фокIадэм и 1-мкIи, пщэдей ди щIыналъэм щагъэлъапIэну нэгъуэщI махуэшхуэхэмкIи: КъБР-м и къэралыгъуэм, Конституцэм, республикэм и къалащхьэ Налшык я махуэхэмкIэ. Фи гур фымыгъэкIуэду, нэхъыщхьэращи, фи узыншагъэр фхъумэу, лъэхъэнэщIэм хувиIэ мурадхэмрэ хъуэпсапIэхэмрэ къывэхъулIэу илъэсыр ефхьэкIыну. 2021 — 2022 гъэ еджэгъуэщIэр къыфхузэIузых япэ уэзджынэм и зу макъри угъурлы фхурырехъу егъэджакIуэхэми, еджакIуэ цIыкIухэми, абыхэм я адэ-анэхэми.
ЖЫЛАСЭ Маритэ,
«Адыгэ псалъэ» газетым егъэджэныгъэмрэ
щIэныгъэмкIэ и къудамэм и унафэщI.
ЩIэм и лъыхъуакIуэ
Школ илъэсхэр къызэзынэкIа дэтхэнэми, шэч хэмылъу, ди гъащIэм къыхэнащ икIи абы увыпIэ щхьэхуэ щаубыд егъэджакIуэу диIахэм. «ГъащIэм и гъуэгугъэлъагъуэ» псалъэхэр усакIуэм зыхужиIа а цIыху щыпкъэхэм яунэтI ди гупсысэкIэри дуней еплъыкIэри. Аращ егъэджакIуэхэр ди гъащIэ гъуэгуанэм IупщIу къыхэбелджылыкIхэм щIахэтыр, гуми щIилъыр. Апхуэдэу щIэблэ зыбжанэм ягу къина егъэджакIуэхэм ящыщщ ноби а IэнатIэр псэ хьэлэлу езыхьэкI, Налшык дэт курыт школ №17-м биологиер щезыгъэдж Хьэщхъуэжь (Къарей) Раисэ Индэрбий и пхъур. «Урысей Федерацэм егъэджэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр зыхуагъэфэща Хьэщхъуэжьыр зи IэщIагъэм хуэIэижь, Iуэху зехьэкIэ пэрыт зиIэ егъэджакIуэ нэсщ.
ЩIэблэм щIэныгъэ куу яриту, сабийхэр фIым, дахагъэм хуиущийуэ и IэнатIэр илъэс 30-м щIигъуауэ ныкъусаныгъэншэу ирехьэкI Раисэ. ЕгъэджакIуэ IэщIагъэм ирилэжьэн зэрыщIидзэ лъандэрэ Хьэщхъуэжьым и Iуэху зехьэкIэ пэрытым, лэжьыгъэм хуиIэ жэуаплыныгъэм, и IэкIуэлъакIуагъым хэхъуэ зэпытщ. А псоми я лъабжьэ быдэр егъэджакIуэм бгъэдэлъ щIэныгъэ куурщ, иригъэдж предметымкIэ екIуэкI хабзэ къалэпсо, республикэпсо зэпеуэхэм щигъэлъэгъуа зэфIэкI лъагэхэрщ. ЕгъэджакIуэ гумызагъэр щIэх-щIэхыурэ хэтщ школпсо, къалэпсо, республикэ зэпеуэхэм, увыпIэфIхэри къыщехь. Апхуэдэ зэхьэзэхуэхэм текIуэныгъэфIхэр сыт щыгъуи къыщахь Раисэ и гъэсэнхэми. Ахэр езым хуэдэу жыджэрхэщ, щIэныгъэщIэхэм я лъыхъуакIуэщ, къэхутакIуэ ныбжьыщIэхэщ.
Раисэ сабийхэр къызэрыдихьэхыр бгъэдэлъ щIэныгъэ куум и закъуэкъым, атIэ и хьэл-щэн зэпIэзэрытымкIи, Iурылъ бзэ дахэмкIи, лэжьыгъэм хуи-Iэ жэуаплыныгъэмкIи еджакIуэхэр етхьэкъу, щапхъэ, гъуазэ яхуэхъуу. Хьэщхъуэжьым бгъэдэлъ псэ къулеягъращ абы зэфIих лэжьыгъэфIым и лъабжьэр. Иригъэдж предметым сабийхэр дезыгъэхьэх, ахэр зыгъэгупсысэ, нэхъыбэ къащIэным хущIэзыгъэкъу лэжьыгъэхэр и дерсхэм къыщигъэсэбэпыныр Раисэ нэхъыщхьэу гулъытэ зыхуищI егъэджэныгъэ Iэмалхэм ящыщщ.
— Еджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм нобэ зыужьыныгъэ ин игъуэтащ. ГъащIэм щIэ куэд къыхохьэ, дыкъэзыухъуреихь дунейм махуэ къэс зэхъуэкIыныгъэ егъуэт. А псоми сабийм и акъылыр лъэщIыхьэн, иджырей гъащIэм хэзэгъэн папщIэ, техникэм и Iэмалхэмрэ технологие пэрытхэмрэ егъэджакIуэхэм шэщIауэ дерсхэм къыщыдогъэсэбэп. Проект лэжьыгъэхэр, зи ухуэкIэхэр зэмылIэужьыгъуэ дерсхэр ди мащIэкъым, — жеIэ Хьэщхъуэжьым. — Апхуэдэхэм деж дэтхэнэ сабийми и къару къихьыр къегъэлъагъуэ, езыр-езыру лажьэу зегъасэ. Зи купщIэкIи теплъэкIи зэщхьэщыкI нэгъуэщI Iуэху зехьэкIэхэми дыхуэIэижьщ ди шко-лым и егъэджакIуэхэр. НэхъыфIхэм я лэжьэкIэфIыр адрейхэм я гъуазэу, дыхущIокъу щIэблэм щIэныгъэ куурэ гъэсэныгъэфIрэ зэредгъэгъуэтыным.
Раисэ зэрыжиIэмкIэ, урокым щебгъэджар къызыхуэтыншэу къыбжезыIэжыф еджакIуэ фIэкIа уимыIэмэ, уи лэжьыгъэр псыхэкIуадэу аращ — дерсым щызэхихахэм ныбжьыщIэр гупсысэщIэхэм хуашэу, къэхутэныгъэхэм игури и псэри хуагъэушу щытын хуейщ.
НыбжьыщIэ куэдым апхуэдэ унэтIакIуэ, гъуэгугъэлъагъуэ яхуэхъуа егъэджакIуэ Iэзэр ирогушхуэ икIи иропагэ гурэ псэкIэ зэлIалIэ, щIэныгъэ куу зрит и гъэсэнхэм. Раисэ иригъэджа ныбжьыщIэхэм ящыщ куэдым къыхахащ биологием епха IэщIагъэ зэмылIэужьыгъуэхэр. Абыхэм я нэхъыбэм дохутыр IэщIагъэр зрагъэгъуэтащ. Москва, Санкт-Петербург, Тэн Iуфэ Iус Ростов, Ярославль, Краснодар, Ставрополь, Владикавказ, Налшык къалэхэм дэт еджапIэ нэхъыщхьэхэм я медицинэ факультетхэм ехъулIэныгъэ щаIэу ноби щоджэ Хьэщхъуэжьым и гъэсэнхэм ящыщ куэд. ЕгъэджакIуэм и дежкIэ абыхэм я хъыбарыфIхэр лъэр щIэзыгъэкI, Iуэху зехьэкIэщIэ мардэхэм хуэзышэ къару лъэщщ.
ЩIэныгъэ куэдым лъабжьэ яхуэхъу биологиер щIэблэм егъэджынымкIэ зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэмрэ бгъэдэлъ зэфIэкI лъагэхэмрэ щыхьэт техъуэ Iуэхугъуэхэм ящыщщ Хьэщхъуэжьым и къалэмы-пэм къыпыкIа методикэ тхыгъэхэр. Ахэр хуабжьу яхуощхьэпэ егъэджэныгъэ IэнатIэм пэрыхьагъащIэ лэжьакIуэхэм. Апхуэдэу Раисэ и гуащIэ куэд хэлъщ биологиемкIэ элективнэ дерсхэмрэ курсхэмрэ къызэгъэпэщыным, ахэр къызыхуэтыншэу егъэкIуэкIыным. А псори къалъытэри, егъэджакIуэ Iэзэр пщIэ хуащIу хагъэхьащ ЕГЭ, ОГЭ къэрал къэпщытэныгъэхэмкIэ ди республикэм къыщызэрагъэпэ-ща эксперт гупым. Бгъэдэлъ зэфIэкIхэмкIэ Раисэ ядогуа-шэ и лэжьэгъухэм, егъэджакIуэ ныбжьыщIэхэм. Къалэпсо, республикэпсо семинархэм жыджэру хэту, абы щIэх-щIэхыурэ ирегъэкIуэкI дерс зэIухахэр, классщIыб лэжьыгъэхэр.
Зыщылажьэ курыт школым биологиемрэ химиемрэ щезыгъэджхэм я методикэ зэгухьэныгъэм и унафэщIщ Раисэ. Лэжьыгъэ купщIафIэ зи щIыбагъ къыдэлъ егъэджакIуэр апхуэдэуи хэтщ Налшык къа-лэ администрацэм егъэджэныгъэмкIэ и IэнатIэм и методикэ советым. Хьэщхъуэжьым и псалъэмрэ и Iуэху еплъыкIэмрэ пщIэ щиIэщ ар зыхэт, КъБР-м ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм и нэIэм щIэту лажьэ комиссэхэми.
Апхуэдэ зэфIэкI лъагэхэр зыбгъэдэлъ егъэджакIуэм мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ КъБР-м и Iэтащхьэм, Парламентым, ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэмрэ я IуэхухэмкIэ и министерствэм, егъэджэныгъэмкIэ къалэ департаментым, зыщылажьэ курыт школым къабгъэдэкI щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр. УФ-м и Президентым и жэрдэмкIэ къыхалъхьауэ щыта «Егъэджэныгъэ» лъэпкъ проектым ипкъ иткIэ къызэрагъэпэщауэ илъэс зыбжанэ хъуауэ къэралым щекIуэкI «ЕгъэджакIуэ нэхъыфI» къэралпсо зэхьэзэхуэм япэу хыхьахэм икIи щытекIуахэм, ахъшэ саугъэти зыхуагъэфэщахэм ящыщащ Хьэщхъуэжь Раисэ. А псори къыпэкIуащ егъэджакIуэм зыпэрыт IэнатIэм и зыужьыныгъэм хуищI хэлъхьэныгъэ иным.
Унагъуэ дахи и щIыбагъ къыдэтщ Хьэщхъуэжьым. Абырэ и щхьэгъусэ СулътIанрэ хъыджэбзитI къащIэхъуащ, ахэр лъэпкъ хабзэм тету ягъэсащ, щIэныгъэ нэхъыщхьэрэ IэщIагъэрэ ирагъэгъуэтащ. НэхъыжьыфIхэр ирогушхуэ, я гъащIэр IэфI къыщащI я бынхэм, пхъурылъхухэм яIэ ехъулIэныгъэхэм.
ЩIэблэр хэкупсэу гъэсэным, щIэныгъэ куу ябгъэдэлъу къэгъэтэджыным зи къаруи зэфIэкIи езыхьэлIэ Хьэщхъуэжь Раисэ хуэфащэ дыдэщ апхуэдэ къэрал гулъытэхэр. ЕгъэджакIуэ Iэзэм, лэжьакIуэ гумызагъэм, щIэм и лъыхъуакIуэм, IуэхуфIхэм я жэрдэмщIакIуэм дохъуэхъу ЩIэныгъэхэм я махуэмкIэ. Узыншагъэ быдэ иIэу псэуну, и щIэблэм я насып куэд хэплъэну, ехъулIэныгъэщIэхэр и бэу иджыри куэдрэ лэжьэну ди гуапэщ.
КЪАРДЭН Маритэ.
Ди лъэпкъыр зэрыгушхуэ егъэджакIуэхэр
Къэралпсо, щIыналъэпсо мыхьэнэ зиIэ махуэшхуэхэм ирихьэлIэу я цIэ фIыкIэ къраIуэ лъэпкъ экономикэм, политикэм, щэнхабзэм, социальнэ IэнатIэм, нэгъуэщI унэтIыныгъэхэм я зыужьыныгъэм зи зэфIэкI куэд езыхьэлIа цIыхухэм. Къэбэрдей-Балъкъэрми дапщэщи щаIэт апхуэдэ лэжьакIуэ гуащIафIэхэр. Егъэджэныгъэ IэнатIэр къапщтэмэ, ди щIыналъэм къэралыгъуэ зэригъуэтрэ блэкIа илъэси 100-м къриубыдэу абы и зыужьыныгъэм я зэфIэкI куэд ирахьэлIащ IэщIагъэлI щыпкъэкIэ узэджэ хъуну цIыхуищэхэм. Абыхэм къахобелджылыкI «ЦIыхубэ егъэджакIуэ» цIэ лъагэр зыхуагъэфэща, ди республикэр зэрыпагэ егъэджакIуэхэр.
Къыхэдгъэщынщи, «ЦIыхубэ егъэджакIуэ» цIэр къалъытэ педагогикэ IэнатIэ и лъэныкъуэкIэ къэралым къыпфIищыфынкIэ хъуну щIыхьыцIэ нэхъ лъагэ дыдэу. Ар зыхуагъэфащэри лъэпкъ егъэджэныгъэм и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIа, цIыхубэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным зэфIэкIышхуэ езыхьэлIа, зи гъэсэнхэм ящыщ куэд гъащIэм и лъэныкъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм цIэрыIуэ щыхъуа егъэджакIуэ къызэрымыкIуэхэращ. Ди къэралым и Iэтащхьэхэм илъэс зэхуэмыдэхэм къыдагъэкIа унафэ щхьэхуэхэм япкъ иткIэ, ди лъахэгъу егъэджакIуэ щыпкъэхэм къыфIащауэ щытащ «ЦIыхубэ егъэджакIуэ» цIэ лъапIэр. Апхуэдэхэщ ди лъэпкъыр зэрыгушхуэхэу СССР-м и цIыхубэ егъэджакIуэ КЪАНЩЫКЪУЕЙ Риммэ Хьэмид и пхъур, КъБР-м и цIыхубэ егъэджакIуэ ДЫЩЭКI Марие Сухьэмэдин и пхъур, УФ-м и цIыхубэ егъэджакIуэ МЭЛБАХЪУЭ Борис Къасболэт и къуэр.
И гуи и пси етауэ
1981 гъэр и гъащIэм хэта нэхъ гукъинэж илъэсхэм ящыщащ Къанщыкъуей Риммэ и дежкIэ. Ди республикэм къэралыгъуэ зэригъуэтрэ илъэс 60 щрикъу а гъэм Риммэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыяпэу къыфIащауэ щытащ «СССР-м и цIыхубэ егъэджакIуэ» цIэ лъапIэр. Бгъэдэлъ щIэныгъэ куур, хьэл-щэн екIур, и псэ хуабагъыр къытщIэхъуэ щIэблэм тыхь яхуэзыщIу егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэ купщIафIэ къезыхьэлIа адыгэ бзылъхугъэм хуэфащэ дыдэт апхуэдэ къэрал гулъытэ лъагэр.
Къанщыкъуей Риммэ Риммэ 1938 гъэм Хьэтуей адыгэ къуажэжьым къыщалъхуащ. Лъэпкъ хабзэрэ нэмысрэ зэрылъ, щIэныгъэм пщIэ щиIэ адыгэ унагъуэщ ар къыщыхъуар. Риммэ и адэ Хьэмиди и анэ Абчари егъэджакIуэу я гъащIэр ирахьэкIащ, лэжьыгъэм ехъулIэныгъэ лъагэхэр щызыIэрагъэхьэу. Абчарэ Урысей Федерацэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ я егъэджакIуэт. ЩIэныгъэ куу, гъэсэныгъэ екIу зыхэлъа нэхъыжьхэм фIагъыу, Iущагъыу ябгъэдэлъа псори я бынхэм, бын пэлъытэу яIа я гъэсэнхэм я хьэл-щэным зэрыхапщэным хущIэкъуащ. Зи адэ-анэр щапхъэ нэс зыхуэхъуа Риммэ курыт школыр ехъулIэныгъэкIэ къиуха нэужь, КъБКъУ-м хамэ къэралыбзэхэр щадж и факультетым 1956 гъэм щIэтIысхьащ икIи, зэрихабзэм хуэдэу, студент пашэхэм ящыщу щытащ. Еджэным къыдэкIуэу, Къанщыкъуейр жыджэру хэтащ университетым щекIуэкI жылагъуэ Iуэхухэми. Апхуэдэу ар хэлэжьыхьащ щIыщIэхэр Къэзахъстаным къыщыIэтыным. Зи щIалэгъуэ пщащэм и гуащIэдэкI хьэлэлым къыпэкIуауэ щытащ и япэ къэрал дамыгъэри: Къэзахъстаным 1957, 1958 гъэхэм щыIа студент гупым я бгъэгухэм щылы- да «ЩIыщIэхэм зэрыщылэжьам папщIэ» медалыр зыхуагъэфэщахэм ящыщащ Къанщыкъуейри.
Студент илъэсхэр блэлъэту, зыщIэхъуэпса IэщIагъэр зригъэгъуэта нэужь, апхуэдабзэу жыджэру, лэжьыгъэм и гур хузэIухауэ егъэджакIуэ IэнатIэм пэрыхьащ Риммэ. 1961 гъэм абы егъэджакIуэу лэжьэн щыщIидзащ Нарткъалэ дэт курыт школ №3-м, иужькIэ курыт школ №1-м ирагъэблэгъащ. Зи IэщIагъэр фIыуэ зылъагъу егъэджакIуэм абы щыпищащ и лэжьыгъэ гуащIафIэм, инджылызыбзэм и щэху псори сабийхэм къахузэIуихыу, щIэблэр абы дригъэхьэхыу. ЕгъэджакIуэ Iэзэри и гъэсэнхэри дапщэщи щыпэрытт школпсо, районпсо, республикэпсо мыхьэнэ зиIэ олимпиадэхэм, нэгъуэщI зэпеуэхэм. Риммэ иригъаджэхэм инджылызыбзэмкIэ щIэныгъэ куу ябгъэдэлъым и мызакъуэу, гъэсэныгъэ екIуи яхэлът. Арат нарткъалэдэсхэм «Зи псэ хуабагъыр сабийхэм езыта егъэджакIуэ нэсщ Къанщыкъуей Риммэ» щIыжаIэр. Гум къыбгъэдэкI апхуэдэ псалъэхэр и псэ хьэлэл лэжьыгъэфIымкIэ, Iуэху зехьэкIэ пэрытымкIэ къихьат егъэджакIуэ гумызагъэм.
«СССР-м и цIыхубэ егъэджакIуэ» цIэм, пщIэшхуэ къызэрыпэкIуэм хуэдэ дыдэу, жэуаплыныгъэшхуи зэрыпылъыр зыхищIэу IэнатIэр ирихьэкIащ Риммэ. И псэ хьэлэл лэжьыгъэ купщIафIэм къыпэкIуа а лъагапIэм сыткIи хуэфащэт ар: бгъэдэлъ щIэныгъэкIи, хьэл-щэнкIи, теплъэкIи, цIыху хэтыкIэкIи, Iуэху зехьэкIэкIи, унагъуэкIи, уеблэмэ и еджакIуэу щытахэмкIи. Абыхэм я ехъулIэныгъэхэм Риммэ и псэр ноби догуфIэ, я цIэхэр фIыкIэ къраIуэмэ, и гур хохъуэ.
ЕгъэджакIуэ IэкIуэлъакIуэм, щIэблэм я ущиякIуэ Iэзэм мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ къэ- рал дамыгъэ лъапIэхэр, егъэджэныгъэмкIэ министерствэхэм къабгъэдэкI фIыщIэ, щытхъу тхылъ куэд. Абыхэм ящыщщ Бэракъ Плъыжь орденыр, «ГуащIэдэкI хьэлэлым папщIэ» медалыр, нэгъуэщIхэри. ЦIыхубэм я дзыхь кърагъэзу, Къанщыкъуейр зыбжанэрэ хахащ СССР-м и цIыхубэ депутату. Ахэр я щыхьэтщ и къалэнхэм Риммэ и гуи, и пси хилъхьэу, Iуэхур иригъэфIакIуэу дапщэщи зэрыпэрытам.
КъытщIэхъуэ щIэблэр егъэджэнымрэ гъэсэнымрэ, ныбжьыщIэхэм я зэфIэкIым зегъэужьынымрэ ябгъэдэлъ зэчийхэр къэгъэнэхуэнымрэ илъэс 40-м щIигъукIэ хьэлэлу хуэлэжьа Къанщыкъуей Риммэ Хьэмид и пхъум дохъуэхъу гуауэм пэIэщIэу, узыншагъэ иIэу, къыщIэхъуэ щIэблэм я насып илъагъуу куэдрэ псэуну.
Къэралыгъуэр
зэрагъэбыдэ Iэмал нэхъыщхьэ
Жэуаплыныгъэ ин зыпылъ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм илъэс 50 хъуауэ хьэлэлу пэрытщ 1994 гъэм «КъБР-м и цIыхубэ егъэджакIуэ» цIэ лъапIэр зыхуагъэфэща ДыщэкI (ТыIэщ) Марие Сухьэмэдин и пхъур. Адыгэ бзылъхугъэ щыпкъэр ящыщщ зи хэкумрэ лъэпкъымрэ и къару емыблэжу хуэлажьэхэм, зи дуней тетыкIэри Iуэху зехьэкIэри куэдым я дежкIэ щапхъэ хъухэм. Зи псалъэмрэ Iуэху еплъыкIэмрэ жылагъуэм пщIэ щаIэ ДыщэкIым хуэдэ егъэджакIуэ щыпкъэхэм, хэкупсэ нэсхэм яубзыху мардэхэмкIэщ щIэблэщIэм щIэныгъэ зэрыратыр, ныбжьыщIэхэр зэрагъасэр, пэжыгъэм, захуагъэм, цIыхугъэм зэрыщIапIыкIыр.
ДыщэкI Марие — КъытщIэхъуэ щIэблэм анэдэлъхубзэр егъэджыныр мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхугъуэщ икIи щIыхь зыпылъ къалэнщ, сыту жыпIэмэ лъэпкъ тхыдэр, хабзэхэр, нэщэнэхэр, гупсысэкIэмрэ псэукIэмрэ къозыгъащIэу щыIэр а зыращ – бзэращ а псоми я хъумакIуэр, — жеIэ Марие. — Илъэси 100 ипэкIэ къэралыгъуэ зыгъуэтауэ хуиту псэу, я хэкум и ехъулIэныгъэм хуэлажьэ ди цIыхубэм нобэ зыри зэран къытхуэхъуркъым анэбзэр зетхьэжын, абы адэкIи зедгъэужьын, едгъэфIэкIуэн папщIэ. КъызэрыслъытэмкIэ, ар къэралыгъуэр зэрагъэбыдэ Iэмал нэхъыщхьэхэм ящыщщ.
ДыщэкIым и Iуэху зехьэкIэ екIум и лъабжьэр анэдэлъхубзэм нэхърэ нэхъ IэфIрэ лъапIэрэ зэрыщымыIэр сабиипсэм зыхещIэнырщ, ар хьэкъыу пхыгъэкIынырщ. Ар лъэпкъпсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхуу къелъытэ Марие, абы уелэжьыныр, лъэпкъыбзэр ебгъэджыныр щIыхь зыпылъ IэщIагъэуи егъэув. А псори фIы дыдэу къызыгурыIуэ егъэджакIуэр а IэнатIэм зэрыпэрыт илъэс 50-м зэи къэхъуакъым абы щыхущIегъуэжа, сыт хуэдиз гугъуагъ хэмылъми, ар къыщытехьэлъа. И закъуэ фIыным, адрейхэм нэхърэ нэхъыбэрэ щытхъу къыхужаIэным зэи хущIэкъуакъым. Сабийхэр псори зэхуэдэу фIыуэ едгъэджэн зэрыхуейм тещIыхьащ илъэс 35-кIэ ар зи унафэщIу щыта, районым адыгэбзэмрэ литературэмрэ щезыгъэджхэм я методикэ зэгухьэныгъэм и лэжьыгъэри. ЕгъэджакIуэхэм я зы упщIи жэуапыншэу къигъанэркъым унэтIакIуэ Iэзэм. Районым куэдрэ къыщызэригъэпэщащ абы практикэ, теорие семинархэр. МардэщIэхэр, пэрытхэр емышыжу къэзыхутэ методист гъуэзэджэм зы егъэджакIуэфIым и лэжьы- гъэ къызэгъэпэщыкIэм адрейхэр щIигъэджыкIырт. ЕгъэджакIуэ дапщэм сэбэп яхуэхъуа ар лэжьыгъэм и щэхухэр къащIэнымкIэ, сыт хуэдизым фIэщхъуныгъэ яхилъхьа Iуэхум зэрыпэлъэщынумкIэ, текIуэныгъэ къызэрахьыфынумкIэ.
«Егъэджэныгъэ» лъэпкъ проектыр къыщыхалъхьами, Марие яхэтащ абы и утыку ихьахэм. ДыщэкIыр яхэхуащ зэпеуэм щытекIуэу «УФ-м и егъэджакIуэ нэхъыфI» цIэр зыхуагъэфэщахэм, къэрал унафэщIым игъэува сом мини 100-ри тыгъэ зыхуащIыжахэм. И IэщIагъэкIэ ирихьэкI лэжьыгъэхэм къадэкIуэу, Марие жылагъуэ Iуэхухэми хуэжы-джэрщ. Ар Лашынкъей щыпсэу цIыхубзхэм я зэгухьэныгъэм и унафэщIщ, бынунагъуэшхуэхэм, щытыкIэ гугъум ихуа унагъуэхэм дэIэпыкъуэгъу яхуохъу. Къуажэм щекIуэкI щэнхабзэ гъащIэм и къызэгъэпэщакIуэ нэхъ жыджэрхэм ящыщщ хэкупсэ нэсыр. ЦIыхубэм я дзыхь кърагъэзри, ДыщэкIыр мызэ-мытIэу хахащ къуажэ советым и депутату.
ДыщэкIым и псэ хьэлэл лэжьыгъэр гулъытэншэ хъуакъым. 1994 гъэм Марие къыхуагъэфэщащ «КъБР-м и цIыхубэ егъэджакIуэ» цIэ лъапIэр. «Сердце отдаю детям» дунейпсо дыщэ орденыр, ЩоджэнцIыкIу Алий, КIыщокъуэ Алим сымэ я юбилейхэм ирихьэлIэу къыдагъэкIа дамыгъэхэр, «За укрепление межнационального мира», «180 лет первого покорения Эльбруса», «За содействие МВД» медалхэр, щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр къратащ. Апхуэдэ къэрал гулъытэ лъагэмрэ жылагъуэ щIыхьымрэ Марие къихьащ и IэщIагъэм хуиIэ лъагъуныгъэ къабзэмкIэ, пщэрылъ зыхуищIыжа къалэнымкIэ зыхищIэ жэуаплыныгъэмкIэ, щIэблэм щIэныгъэ куу, лъэпкъ гъэсэныгъэ екIу яхэлъхьэн папщIэ зэфIих лэжьыгъэшхуэмкIэ.
Лъэпкъым зиузэщIыным, абы и ехъулIэныгъэм хуэгъэпса лэжьыгъэ купщIафIэ илъс 50-м щIигъуауэ зэфIэзых ДыщэкI Марие дохъуэхъу узыншагъэ быдэ иIэу куэдрэ дяпэ итыну. Апхуэдэ цIыху щыпкъэ къызыхэкI лъэпкъым къэкIуэну дахэ зэриIэм шэч хэлъкъым!
Мэлбахъуэм насыпу къилъытэр
«ЦIыхубэ егъэджакIуэ» цIэ лъапIэр ди лъахэгъу егъэджакIуэхэм ящыщу иужьрейуэ къыщыхуагъэфэщар 2006 гъэращ. Ди къэралым и Президентым къыдигъэкIа Унафэм ипкъ иткIэ, «Урысей Федерацэм и цIыхубэ егъэджакIуэ» цIэр фIащащ Урысей Федерацэмрэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэмрэ щIыхь зиIэ я егъэджакIуэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, Налшык дэт лицей №2-м и унафэщIу щыта Мэлбахъуэ Борис Къасболэт и къуэм (1946 — 2020). ЕгъэджакIуэ IэкIуэлъакIуэр ящыщт ди щIыналъэр зэрыгушхуэ, зэрыпагэ IэщIагъэлIхэм.
Мэлбахъуэ Борис КъигъэщIа илъэс 74-м ящыщу 50-м щIигъукIэ егъэджэны-гъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм пэрытащ, абы щыщу илъэс 32-кIэ школ унафэщI къулыкъур къызыхуэтыншэу ирихьэкIащ Мэлбахъуэм. Абы и зэфIэкI куэд ирихьэлIащ ди республикэм а IэнатIэм зыщегъэужьыным. Борис ящыщащ къытщIэхъуэ щIэблэм я ехъулIэныгъэр насыпу къэзылъытэ егъэджакIуэ щыпкъэхэм.
1946 гъэм щIышылэм и 21-м Тэрч къалэм къыщалъхуащ Борис. И сабиигъуэр зауэ нэужь лъэхъэнэ хьэлъэхэм хиубыдами, Борис къэхъуащ еджэным дихьэхыу, щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным хуэпабгъэу къэтэджащ. Курыт школыр ехъулIэныгъэкIэ къиуха нэужь, щIалэщIэр лъэпощхьэпоуншэу щIэтIысхьащ КъБКъУ-м и тхыдэ факультетым. «Тхыдэдж» IэщIагъэр иIэу университетым 1968 гъэм еджэныр щызэфIихащ Мэлбахъуэм.
А лъэхъэнэм къыхиха IэщIа-гъэм зэи хущIегъуэжакъым Мэлбахъуэр. Тхыдэр щIэблэм яригъэджу лэжьэн щIэзыдза IэщIагъэлI ныбжьыщIэр щIэх дыдэу хэзэгъат IэнатIэм. Дзыхь къыхуащI дэтхэнэ IэнатIэри егъэфIэкIуэныр, лэжьэкIэм и мардэщIэхэм куууэ щыгъуазэ зыхуэщIыныр икIи ахэр Iуэхум шэщIауэ хэпщэныр зи гъуазэ Мэлбахъуэр къалащхьэм дэт лицей №2-м и унафэщIу зэрыщыта зэманым къриубыдэу еджапIэм ехъулIэныгъэ лъагэхэр зыIэригъэхьащ. Къапщтэмэ, 1995 гъэм къыщыщIэдзауэ илъэси 10-м щIигъукIэ ар яхэтащ «Илъэсым и школ нэхъыфI» урысейпсо зэпеуэм щытекIуахэм. 2001 гъэм лицейм фIащащ «ЛIэщIыгъуэм и школ» цIэ лъапIэр. 1995 — 1998 гъэхэм IуэхущIапIэр хэтащ ЕгъэджэныгъэмкIэ Соровскэ дунейпсо программэм къызэригъэпэща зэпеуэхэм икIи абыхэм я лауреат хъуащ. ЕджапIэм щылажьэ IэщIагъэлI гупыр, я пашэри я гъусэу, 1996 гъэм къалъытащ «ЩIэныгъэмрэ егъэджэныгъэмрэ» унэтIыныгъэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щынэхъыфI IуэхущIапIэу икIи «Алъпыш лъатэ» саугъэтыр къратащ. Нэгъабэ екIуэкIа апхуэдэ къэралпсо зэпеуэмкIи еджапIэр яхэхуащ УФ-м щынэхъыфI дыдэу къалъыта лицейхэм. ИнтернетымкIэ екIуэкIа Iэ Iэтым ипкъ иткIэ, лицей №2-м фIащащ «Урысейм и цIыхубэ школ» цIэ лъапIэр.
Апхуэдиз ехъулIэныгъэхэм, шэч хэмылъу, лэжьыгъэшхуи я щIыбагъ къыдэлъщ. Ар зэфIах школым щылажьэ егъэджакIуэхэм, абыхэм я пашэм. Гупым яхэтщ ябгъэдэлъ щIэныгъэ куумрэ ягъэлъагъуэ зэфIэкI лъагэхэмкIэ республикэ, къэрал гулъытэ лъапIэ зыгъуэтахэу УФ-м, КъБР-м щIыхь зиIэ я егъэджакIуэхэр, егъэджэныгъэм и отличникхэр, щIэныгъэхэм я докторхэр, кандидатхэр, зи Iуэху зехьэкIэ пэрытымкIэ квалификацэ лъагэ зыхуагъэфэща IэщIагъэлI лъэщхэр. Лъэныкъуэ куэдкIэ щапхъэу ягъэлъагъуэ егъэджакIуэхэм я Iуэху бгъэдыхьэкIэр къипщытащ ЕгъэджэныгъэмкIэ Урысей Академием и институтым икIи «Урысей Федерацэм и инновацэ школхэр: зэфIэувэныгъэмрэ зыужьыныгъэмрэ» тхылъым щхьэхуэу къыщигъэлъэгъуащ.
Лицейм и унафэщIу щыта Мэлбахъуэ Борис СССР-м, УФ-м егъэджэныгъэмкIэ я отличникт, абы мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ КъБР-м и Парламентымрэ Правительствэмрэ, УФ-м, КъБР-м Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ я министерствэхэм, егъэджэныгъэмкIэ щIыпIэ IэнатIэм къабгъэдэкI щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр. УнафэщI щыпкъэм зыбжанэрэ къыфIащат «Илъэсым и директор» цIэр. Апхуэдэу абы къратащ «ЛIэщIыгъуэм и директор» дамыгъэ лъапIэри.
Мэлбахъуэм и лэжьэкIэфIым и мардэхэри дуней псом щызэлъащIысащ. IэщIагъэлI нэсым и гъащIэмрэ и Iуэху зехьэкIэ пэрытымрэ ятеухуа тхыгъэ ихуащ Америкэ биографие институтым къыдигъэкI «УнафэщI щэджащэхэр» тхылъым.
Ди щIыналъэм и егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIа лэжьакIуэ нэсхэу Къанщыкъуей Риммэ Хьэмид и пхъум, Мэлбахъуэ Борис Къасболэт и къуэм, ДыщэкI Марие Сухьэмэдин и пхъум я Iуэху зехьэкIэ пэрытыр ноби щапхъэщ IэщIагъэлI ныбжьыщIэ куэдым я дежкIэ. А егъэджакIуэ Iэзэхэм, щIэблэ зыбжанэм гъуэгугъэлъагъуэ яхуэ-хъуа IэщIагъэлIхэм, я гъащIэ купщIафIэхэри ди республикэм и тхыдэм хъугъуэфIыгъуэ лъапIэу къызэрыхэнэнум шэч хэлъкъым.
ТАМБИЙ Линэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100654.txt"
} |
«APKBR.RU» («Адыгэ псалъэ») электрон газетыр махуэ къэс къыдокI
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм адыгэбзэкIэ къыщыдэкI газет закъуэм — «Адыгэ псалъэм» — нобэ иIэ мыхьэнэр къыпхуэмылъытэн хуэдизу инщ! Иджырей технологиехэр тепщэ щыхъуа, урысыбзэрэ инджылызыбзэкIэ хъыбар куэд къыщытIэрыхьэ, дуней псом щекIуэкIыр ди Iэгу илъ телефоным къыщидджыкI зэманым адыгэ литературэбзэ къабзэ а «бэджыхъым» щызыгъэпсалъэр «Адыгэ псалъэ» газетым и электрон къыдэ- кIыгъуэм и закъуэщ.
«APKBR.RU» электрон газетыр 2018 гъэм щэкIуэгъуэм и 28-м япэу интернетым къихьауэ щытащ. Абы лъандэрэ тхьэмахуэм тIэу къыдэкIыу щытащ, иджы зэманым декIуу махуэ къэс мэлажьэ, хъыбархэр, къэхъукъащIэхэр, тхыгъэхэр махуэм зэкIэлъхьэужьу къралъхьэу. Адыгэбзэр екIуу зыгъэшэрыуэ ди журналистхэм я IэдакъэщIэкI тхыгъэ купщIафIэ, гъэщIэгъуэн куэд фыщрихьэлIэнущ абы, махуэм республикэм щекIуэкI Iуэхугъуэхэм ятеухуа репортажхэмрэ сурэт дахэхэмкIэ а щекIуэкI зэман дыдэм ирихьэлIэу къыщывдэгуэшэнущ, щапхъэ зытехыпхъэ щIалэгъуалэм, гъуазэ тхуэхъу ди нэхъыжьыфIхэм, пщIэ зыхуэтщI ди IэщIагъэлIхэм, нэгъуэщIхэми ятеухуа очеркхэм, интервьюхэм, зарисовкэхэм фыкъыщеджэфынущ.
Нэхъыщхьэращи, бзэр, хабзэр, тхыдэр, щэнхабзэр ихъумэрэ, абы и зы lыхьэ махуэ къэс фи пащхьэ кърилъхьэу къывдэгъуэгурыкIуэнущ ap.kbr электрон хэщIапIэмкIэ къыщIэвгъэщыну интернет IэнатIэр.
ТхылъымпIэкIэ тедза «Адыгэ псалъэр» къыIэрыхьэну Iэмал зимыIэхэм я дежкIэ уасэншэщ зи гугъу тщIы электрон къыдэкIыгъуэр. Адыгэм къыщIэна хъугъуэфIыгъуэхэр ихъумэрэ адыгэбзэр игъэбзэрабзэу махуэ къэс ар къыбдекIуэкIыну куэд и уасэщ — пIурылъ анэдэлъхубзэри иригъэфIэкIуэнущ, республикэ, лъэпкъ, дунейпсо хъыбархэми адыгэбзэкIэ дэни укъыщеджэфынущ — унэм ущIэсми, гъуэгу утетми, лэжьапIэ ущыIэми.
Ди электрон газетыр къыщIэгъэщыным гугъу хэлъкъым. Телефоным тет «Яндекс» къэлъыхъуапIэм зэ къыщызэIупхрэ а нэкIубгъуэм деж требгъатхэмэ, зэ текъузэгъуэм къыщIэщынущ. Ар хэкIыпIэфIщ, сыхьэт къэс тхыгъэщIэ гуэр къызралъхьэ къыдэкIыгъуэм и напэкIуэцIым укъихутэнымкIэ.
«Зэманым декIур лIыфIщ», — жиIащ Къэзанокъуэ Жэбагъы. Зэманым декIуу зи лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэр зыхъумэжыну иужь ит «Адыгэ псалъэм» адыгэу зыкъэзылъытэж фэри, феужьэрэкIи, щIэджыкIакIуэхэр нэхъыбэу фыкъыткъуэувэ. «APKBR.RU» электрон газетым дэнэ щыпсэу адыгэри къеджэфынущ, ар тыншщ, щхьэпэщ, псынщIэщ. КъищынэмыщIауэ, тхьэмахуэм щэ къыдэкI, тхылъымпIэм тет «Адыгэ псалъэм» езым и сайт илъэс куэд щIауэ иIэжщ.
газетым тет тхыгъэ псори къралъхьэ adyghepsale.ru сайтым. Ущыхуейм деж узыхуейр къыщыбгъуэтыжурэ укъеджэ, къэбгъэсэбэп мэхъу, уфIэгъэщIэгъуэн хъуамкIэ уи ныбжьэгъу, Iыхьлы удэгуэшэнуи къызэрыгуэкIщ. А псом къищынэмыщIауэ, Фейсбук, Инстаграм социальнэ сетхэм напэкIуэцI хэха щиIэщ ди газетым — @adygepsale. Мы аккаунтхэм газетым къытрадзэ тхы- гъэ гъэщIэгъуэнхэм, хъыбар гуапэхэм, адыгэ лъэпкъымрэ адыгэ Iуэхумрэ ехьэлIауэ ятххэм кIэщIу щыгъуазэ фыщыхуэхъунущ, литературэ адыгэбзэ къабзэр интернетым щызэрагъакIуэри, щхьэпэ фщыхъунущ.
Шыпш Даянэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100662.txt"
} |
Автовокзалыжьым и пIэкIэ – сквер
ЦIыхубэ транспортыр къыгуэхыпIэ имыIэу къалэ гъащIэм зэрепхам шэч хэлъкъым. Налшык къызэIуаха «Ищхъэрэ» автовокзалыщIэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэухэм псалъэмакъ зэхуэмыдэхэр иращIэкIащ. Иджыри абы теухуа упщIэхэр зиIэри мащIэкъым.
Псалъэм папщIэ, къалэдэсхэм яфIэгъэщIэгъуэнщ ПащIэм и уэрамым тета автовокзал №2-м и унэр, абы къедза щIыпIэр дяпэкIэ къызэрагъэсэбэпынур. Абы жэуап иратащ Налшык и унафэщIхэм — абдеж зыри щаухуэнукъым. Вокзалым и унэр ирахынущ, а щIыпIэм жыгхэр, щхъуантIагъэхэр щагъэкIынущ. Машинэ зэблэкIыпIэхэри нэхъ тынш ящIынущ. А щIыпIэм ирагъэгъуэтыну зэхъуэкIыныгъэм ехьэлIа проект, документацэхэр ягъэхьэзыр.
Къыхэгъэщыпхъэщ, зи гугъу тщIы автовокзалым транспорт 500-м нэблагъэ щылажьэу, икIи абы къыхэкIыу ар къалэ уэрамхэм машинэхэр щызэтрихьэу зэрыщытар. Вокзалыр абдеж зэрыIуахым и фIыгъэкIэ автомашинэхэр гъуэгум нэхъ мащIэ зэрыщыхъунум нэмыщI, дызэрыбауэ хьэуари куэдкIэ нэхъ къабзэнущ.
Апхуэдиз транспорт зэкIуалIэ щIыпIэр хуит къэщIыным ехьэлIа унафэр къащтэныр къыхэкIащ вокзалыр жьы зэрыхъуам, иджырей пщалъэхэм зэримызагъэм, шынагъуэншэуи зэрыщымытым. Ар хабзэхъумэ органхэм ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэми куэдрэ къагъэнэIуащ.
«Ищхъэрэ» автовокзалым техьэну цIыхухэр нэхъ тыншу абы нэсын папщIэ, къалэ маршруту 8-м я зекIуапIэхэр яхъуэжащ. А маршрутхэм зэпащIэ Налшык къалэм и щIыпIэхэм я нэхъыбэр. Къалэ кIуэцI транспортым и лэжьэкIэм адэкIи зихъуэжынкIи хъунущ, цIыхухэр абыхэм иризекIуэныр нэхъ тынш ящыщIыным тещIыхьауэ.
ФокIадэ мазэм щыщIэдзауэ, «Тройка» картэр къалэ транспортхэм лажьэу щаублэнущ. Ар сыт хуэдэ жылагъуэ транспорт лIэужьыгъуэми къыщыбгъэсэбэп хъуну зэтраухуэну я мурадщ. Абы фIыуэ хэлъынущ, и уасэр зэ ептмэ, уздэкIуэнум унэсын папщIэ, нэгъуэщI транспорт уитIысхьэн хуей хъуми, пщIэ щIумыту узекIуэну Iэмал зэрагъуэтынур. ИджыпстукIэ «Тройка» картэр къыщыбгъэсэбэп хъуну терминалхэр гъэувыным ехьэлIа лIэжьыгъэхэр ирагъэкIуэкI.
ХъыбарыфIщ, «Ищхъэрэ» автовокзалым къытекIыу КъБКъУ-м, КъБКъАУ-м екIуалIэу ящIыну автобус зекIуапIэщIэм студентхэр пщIэншэу еджапIэхэм зэрашэнур.
НэфIэдз Мухьэмэд.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100664.txt"
} |
Сымаджэхэм я щытыкIэр нэхъ тынш щащIу
Мы махуэхэм республикэм щыIащ УФ-м и Президентым и деж граждан жылагъуэм зыщегъэужьынымрэ цIыхухэм я хуитыныгъэхэмкIэ щылажьэ советым хэт, Лышх узыфэхэр зыпкърыт сымаджэхэм дэIэпыкъуэгъу яхуэхъу «Здравствуй» урысейпсо жылагъуэ зэгухьэныгъэм и унафэщI Борововэ Иринэрэ а IуэхущIапIэм КИФЩI-м щиIэ жылагъуэ къудамэхэм я пашэ, «Светлячок» фIэщыгъэр зиIэ онкоблогер цIэрыIуэ Келехсаевэ Оксанэрэ.
Лышх узыфэ зыпкърыт сымаджэхэм я ассоциацэр 2016 гъэм къэунэхуащ. Абы хэтщ а узыфэ шынагъуэр зиIэ цIыхухэр. Ахэр зэгурыIуэри зэгухьэныгъэр къызэрагъэпэщащ езыхэм хуэдэ сымаджэхэм зэрахузэфIэкIкIэ ядэIэпыкъун папщIэ. Къапщтэмэ, ассоциацэр сэбэп мэхъу узыфэр зыхуэдэм теухуа хъыбархэр, абы зэреIэзэну щIыкIэр, узыншагъэр зэрызэфIэбгъэувэжынур къэпщIэнымкIэ, а унэтIыныгъэмкIэ щыIэ фондхэр, дохутырхэр къэпцIыхунымкIэ, щIэуэ къыхыхьэ IэмалыщIэхэм ущыгъуэзэнымкIэ. Къэралым и щIыпIэ псоми щыIэ сымаджэхэмрэ дохутырхэмрэ зэпызыщIэ IуэхущIапIэу къэплъытэ хъунущ ар. Абы и къудамэхэр Урысей Федерацэм и щIыналъэ 58-м щыIэщ. Ассоциацэм и унафэщIхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуащ щIыпIэм и дохутырхэр, лышх узыфэр зыпкърыт сымаджэхэр, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэр я IуэхущIафэм щагъэгъуэзэн папщIэ.
КъБР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министр Къалэбатэ Рустамрэ хьэщIэхэмрэ щызэIущIам тепсэлъыхьащ зэгухьэныгъэм и къудамэ щIыналъэм къыщызэIухынымкIэ Iуэхур зэрыубзыхупхъэм. Зэпсэлъэныгъэм кърикIуахэм япкъ иткIэ, министерствэмрэ ассоциацэмрэ дяпэкIэ зэрызэдэлэжьэнум теухуауэ зэныбжьэгъугъэ зэгурыIуэныгъэ зэращIылIащ.
Москва къикIахэр адэкIэ щыIащ Лышх узыфэхэм щеIэзэ республикэ диспансерым. Абы щекIуэкIащ IуэхущIапIэм и дохутырхэр, сымаджэхэр, республикэм и жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я лIыкIуэхэр зыхэта зэхыхьэ. ХьэщIэхэр тепсэлъыхьащ ассоциацэм и лэжьыгъэр зэрекIуэкIым, зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм, адэкIи Iуэхум зэрызрагъэужьынум.
ЩхьэщэмыщI Изэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100666.txt"
} |
Ди щIыхьыр лъагэу зыIэта спорт лIэужьыгъуэхэр
Адыгэхэр нэхъапэм дэзыхьэхыу щыта бэнэкIэ лIэужьыгъуэхэм, шыгъажэм, бжы дзыным, шабзэрэ фочрэ гъэуэным, нэгъуэщI куэдми нэхъри заужьу щIадзащ 1921 гъэм къэралыгъуэ ягъуэтыжа иужькIэ. Абыхэм къахыхьащ иджыри къэс зыщымыгъуэза топджэгур, къызэдэжэр, хьэлъэ къэIэтыныр, лъагэу дэлъеиныр, волейболыр, баскетболыр икIи ехъулIэныгъэфIхэр зыIэрагъэхьащ.
Шым хуигъадэ псэущхьэ адыгэм иIакъым. Езыри хуэфэщэну къыхуэпэжыжт. Шыгъажэхэр ди лъэпкъэгъухэм я гъэхутапIэ нэст. Къэбэрдей шы заводым къыщагъэхъуа псэущхьэ Iущхэм, жэрхэм, бэшэчхэм текIуэныгъэ куэд ди республикэм къыщыхуахьащ къэралпсо, дунейпсо ипподромхэм. Шууей гъуэзэджэхэу ПщыукIхэ Жамботрэ Сэрэбийрэ, Сыжажэхэ Борисрэ Тимуррэ, Къуныжь Мухьэрбий, Шыд Лолэ, ПщыхьэщIэ Ахъед сымэ, адрейхэми я цIэр дыщэпскIэ иратхащ шы спортым и тхыдэ къулейм.
Шыгъажэм иужькIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и спортсменхэр къэралпсо утыку нэхъ зэрихьар куэд дыдэ дэзыхьэхыу хуежьа топджэгуращ. 1959 гъэм мэлыжьыхьым и 18-м, СССР-м футболымкIэ «Б» классым щекIуэкIа зэхьэзэхуэм Налшык и «Спартак»-м япэ лъэбакъуэр щичащ. Абы лъандэрэ налшыкдэсхэм зэIущIэ минитIым щIигъу ирагъэкIуэкIащ икIи нэхъыбэм щытекIуащ.
Хуабжьу узэрыгушхуэнщ адыгэхэм ящыщу япэ дыдэу Iэпщэ Александр футболымкIэ 1964 гъэм Совет Союзым и чемпион зэрыхъуар. Тбилиси и «Дина-мо»-р къэралым щынэхъ лъэщ дыдэ зыщIахэм ари ящыщащ. КъищынэмыщIауэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыхьыр лъагэу яIэтащ футболист ахъырзэманхэу Туаев Къазбэч, Наурзокъуэ Юрэ, Ещтрэч Владимир, Лъэрыгу зэкъуэшхэу Викторрэ Къазбэчрэ, Мирзоев Виталий, КIурашын Олег, Хьэпэ Заур, Биджиев Хьэсэнбий, Исаев Щамил, Гъубж Вячеслав, Бэч Руслан, Саркисян Альберт, Дзэмыхь Анзор, Мырзэ Резуан сымэ, нэгъуэщI куэдми.
SONY DSC Ди «Спартак»-м текIуэныгъэ ин дыдэхэри иIащ. Къапщтэмэ, сыт и уасэ 1965, 1970 гъэхэм етIуанэ лигэм хэт командэхэм я зэхьэзэхуэм псоми щефIэкIыу РСФСР-м и чемпион зэрыхъуар?!
Нэхъапэм ди футболист къыхэжаныкIхэм хамэ щIыпIэхэм я командэхэр ягъэбжьыфIэурэ къекIуэкIамэ, зэман дэкIри дэ езым апхуэдэ гуп зэкъуэт лъэщ диIэ хъуащ. Гум зэи ихужынкъым ди «Спартак»-р премьер-лигэм зэрыкIуар щызэхэкIа 2005 гъэм щэкIуэгъуэм и 3-м стадионым и джэгупIэ губгъуэм и курыкупсэм адыгэ джэгушхуэ къыщызэIузыха цIыху минхэм я нэгум илъа гуфIэгъуэр. Абы хуэбгъэдэфынур налшыкдэсхэр РСФСР-м и чемпион щыхъуа гъэхэрщ. Илъэсихрэ ныкъуэкIэ ди щIалэхэр яхэтащ къэралым и гуп нэхъыщхьэм икIи дэрэжэгъуэ куэд къыдатащ.
Совет Союзым я командэ нэхъыфI дыдэхэм, уей-уей жрагъыIэу, блэкIа лIэщIыгъуэм и 80 гъэхэм япэщIэтащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым регбимрэ волейболымкIэ и гупхэр. Ахэр нэхъапэм ди деж щымыIа спорт лIэужьыгъуэти, куэдым яфIэтелъыджэт. РегбимкIэ «Университет» командэм хэтым я нэхъыбэр адыгэт, бэнэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ, хьэлъэ къэIэтынымкIэ спортым и мастерхэу, Iэчлъэч защIэу. Щоджэн Олег къызэригъэпэщу премьер-лигэм игъэкIуа цIыхубз волейбол командэри дэтхэнэ щIыналъэри зэрыгушхуэнт. Абы къыщыхэжаныкIахэу Лий Ларисэрэ ЗекIуэрей Эльвирэрэ иужькIэ илъэс зыбжанэкIэ Испанием щыджэгуащ.
Гуп зэпеуэхэм ехъулIэныгъэфIхэр щыдиIами, дэрэжэгъуэ нэхъыбэ къыдэзытар щхьэзакъуэ зэхьэзэхуэхэм хэта ди щIалэхэращ.
БлэкIа лIэщIыгъуэм и 70 гъэхэм Шыхъуэ Борис и цIэм иримыгушхуэ адыгэ къэгъуэтыгъуейт — арат Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу япэ дыдэу, 1972 гъэм, Олимп чемпион хъуар. Абы ипэжкIэ къэралпсо, дунейпсо лъагапIэхэри мызэ-мытIэу къищтат: СССР-м тхуэнейрэ щытекIуащ (1968, 1971, 1972 гъэхэм командэ зэпеуэм, 1968 гъэм щхьэзакъуэ зэхьэзэхуэм, 1972 гъэм махуэ куэдкIэ екIуэкIа зэдэжэм), дунейпсо чемпионщ (1970 гъэ).
И адэ Рабихь къулыкъу щищIэ Уралым къыщалъхуащ Ахэмын Еленэ. Свердловск (иджы Екатеринбург) и «Уралочка» командэ цIэрыIуэм хэту ар къэралым, хамэ щIыпIэхэм щекIуэкIа зэхьэзэхуэ куэдым щытекIуащ. Совет Союзым и командэ къыхэхам хэту Ахэмын Еленэ зэпеуэ куэдым бжьыпэр щиубыдащ. АрщхьэкIэ псоми я щхьэжу абы къелъытэ Москва щыIа Олимп джэгухэм я дыщэ медалыр.
Дэтхэнэ зы спортсменми и хъуэпсапIэ Олимп джэгухэм и зэфIэкI къыщигъэлъэгъуэну налшыкдэс Рогожин Сергей къыхуихуащ икIи 1980 гъэм Мэзкуу щекIуэкIам шы спортымкIэ троеборьем и гуп зэхьэзэхуэм дыщэ медалыр къыщихьащ.
Къардэн Мурат тренер цIэрыIуэ Къалмыкъ Юрэ и деж алыдж-урым бэнэкIэмкIэ зыгъэсэн щыщIидзащ. Дунейпсо кубокым щэнейрэ (1992, 1995, 1997 гъэхэм) щытекIуащ, Европэм и чемпионщ (1998 гъэ). Австралием и Сидней къалэм щекIуэкIа XXVII Олимпиадэм (2000 гъэ) дыщэ медалыр къыщихьащ. Къардэн Мурат илъэс зыбжанэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым Физкультурэмрэ спортымкIэ и комитетым и унафэщIу щытащ, иджыпсту КъБР-м и Парламентым и УнафэщIым и къуэдзэщ, педагогикэ щIэныгъэхэм я кандидатщ.
2004 гъэм Афины щекIуэкIа Олимп джэгухэм Аккаев Хьэжмурат атлетикэ хьэлъэмкIэ зэпеуэм дыжьын медалыр къыщихьащ. ИлъэсиплI дэкIа иужькIэ ар дыщэм хущIэкъуащ. АрщхьэкIэ Пекин щызэхэта Олимпиадэм абы къыщылъысар домбеякъ медалырщ. Килограмм 94-рэ зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм тIэу бгъэдыхьэгъуэм абы къыщиIэтащ килограмм 402-рэ икIи чемпион хъуам къызэрыкIэрыхуар килограммиплI къудейщ. Пэжщ, иужькIэ допинг кIэлъыплъыныгъэм къыщIигъэщри, медалхэр къыIахыжащ.
Китайм щекIуэкIа Олимп джэгухэм (2008 гъэм) килограмм 96-рэ зи хьэлъагъхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я зэхьэзэхуэм дыщэ медалыр Хъущт Аслъэнбэч, и хьэрхуэрэгъухэм зы балли яримыту. А гъэ дыдэм Дунейпсо Кубокыр зыIэригъэхьащ, Европэм и чемпион хъуащ. Франджым, Польшэм, Румынием, Финляндием щекIуэкIа зэпеуэшхуэхэм бжьыпэр щиубыдащ.
БэнэкIэ хуитымкIэ Махуэ Билал къыпэлъэщын дуней псом зыкъомрэ тетакъым. Абы и щыхьэтщ бэнакIуэ нэхъ хьэлъэ дыдэхэм (килограмми 120-м щIигъухэм) я зэпеуэм 2007, 2009, 2010 гъэхэм щытекIуэу ар щэнейрэ дунейпсо чемпион зэрыхъуар. НэхъапэжкIэ Махуэм апхуэдэ дыдэ ехъулIэныгъэхэр ныбжьыщIэхэм я деж 2005, 2006 гъэхэм щиIащ. Балигъхэм я зэхьэзэхуэм Европэмрэ къэралымрэ мызэ-мытIэу щытекIуащ. 2012 гъэм Лондон щекIуэкIа Олимп джэгухэм дыщэ медалыр къыщыхуагъэфэщащ, япэ къища и хьэрхуэрэгъухэм допинг зэрахьэлIауэ къыщIагъэщри.
Рио-де-Жанейрэ 2016 гъэм щекIуэкIа XXXI Гъэмахуэ Олимп джэгухэм хуабжьу дызэрыщIэхъуэпсауэ, гуфIэгъуэшхуэкIэ щIидзащ. Абы и япэ махуэм Урысей Федерацэм дыщэ медалыр къыщыхуихьащ Бахъсэн къалэм щыщ адыгэ щIалэ Мудрэн Беслъэн — дзюдомкIэ килограмм 60-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм ар Олимп чемпион щыхъуащ!
ИлъэскIэ гувауэ иджыблагъэ Токио щызэхэта XXXII Гъэмахуэ Олимп джэгухэм цIыхубзхэр лъагэу дэлъеинымкIэ и зэпеуэм псоми щефIэкIащ дуней псом тхуэнейрэ и чемпион (тIур щхьэ зытелъ стадионхэм щызэхьэзэхуэу) Ласицкене (Кучинэ) Марие. Абы Японием и къалащхьэм къыщызэринэкIа метри 2-рэ сантиметри 4-р адрейхэм я хъуэпсапIэ къудейт.
БлэкIа илъэсищэм Къэбэрдей-Балъкъэрым физкультурэмрэ спортымрэ лъэ быдэкIэ щыуващ. Шэч хэлъкъым дяпэкIи ди щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ я ехъулIэныгъэхэм лъэпкъми, республикэми, къэралми я щIыхьыр дунейпсо утыкум зэрыщаIэтынум.
Хьэтау Ислъам.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100668.txt"
} |
КъБР-м къикIуа щэнхабзэ гъуэгуанэр
Щэнхабзэм и лэжьакIуэу къалъытэ щэнхабзэм, гъуазджэм, кинематографием, полиграфием, тхылъ къыдэгъэкIыным, хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм, спортым, туризмэм пыщIа цIыхухэр.
Щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ я лэжьакIуэхэм пщIэ хуащI, абыхэм къэралым и хъугъуэфIыгъуэхэр зэрахъумэр, зэрагъэбагъуэр, а IэнатIэм зэрызрагъэужьыр, зэрырагъэфIакIуэр къалъытэу.
Республикэм и щэнхабзэм зегъэужьыным хэлъхьэныгъэ нэхъ ин дыдэ хуэзыщIахэм ящыщщ цIыхухэм я гукъыдэжыр къэзыIэт, ди лъэпкъ гъуазджэм и хъумакIуэ нэс, ди щIыналъэм и мызакъуэу, дуней псом къыщацIыху «Кабардинка» ансамблыр. Абы тхыдэ гъуэгуанэ дахэ къикIуащ.
1933 гъэм жэпуэгъуэм и 1-м ЛУГ-м хыхьэу Налшык къыщызэIуахауэ щытащ Художественнэ лъэпкъ студие, къэфакIуэхэр, уэрэджыIакIуэхэр, цIыхубэ макъамэ Iэмэпсымэхэм еуэхэр, адыгэ, балъкъэр театрым я артист хъунухэр щагъэхьэзыру. Абы хыхьэрт Къэбэрдей-Балъкъэрым Къафэмрэ уэрэдымкIэ и къэрал ансамблыр, иужькIэ «Кабардинка» хъуар.
Сыт хуэдэ художественнэ, творческэ гупми я къежьапIэу къалъытэр ахэр япэу цIыхухэм я пащхьэ щихьарщ. Ауэ зи гугъу тщIы ансамблым апхуэдэ махуэ пыухыкIа иIэкъым, гупу зэкъуэувэн ипэкIи ар цIыхубэм яхэIуауэ зэрыщытам къыхэкIыу. ЗэгурыIуауэ къащта унафэм ипкъ иткIэ, абы и махуэу ягъэуващ Художественнэ лъэпкъ студиер къыщызэрагъэпэща жэпуэгъуэм и 1-р.
30 гъэхэм цIыху 14 фIэкIа мыхъуу къежьа гупым зиужьащ. Ди республикэм иджы зы гуфIэгъуи щекIуэкIыркъым «Кабардинка»-р хэмыту, утыкур имыгъэдахэу. Абы и дамыгъэхэм, саугъэтхэм, цIэ лъапIэхэм къахэхъуэ зэпытщ. Лъэпкъым и блэкIари, и нобэри наIуэу уи нэгу къыщIэзыгъэувэ къэфакIуэ ансамблым ехъулIэныгъэхэр дяпэкIи иIэну, утыкур сытым дежи игъэдэхэну ди гуапэщ.
Адыгэхэм я театр гъуазджэм и лъабжьэр жыжьэ къыщежьэми, Къэбэрдей драмэ театр дызэриIэрэ илъэс 80-м щIигъуауэ аращ. Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, япэ дыдэ адыгэ спектаклхэр Псыгуэнсу къуажэм щыщ егъэджакIуэ Гуанэ Сохъутэрэ (арат «Неграмотный, что слепой» пьесэр зэзыдзэкIари зыгъэувари) Старэ Шэрэдж къыдэкIа Борыкъуей ТIутIэрэ («Одолели» пьесэр) курыт еджапIэхэм я япэ самодеятельнэ гупхэм щагъэувауэ щытащ.
30 гъэхэм я пэщIэдзэм Шортэн Аскэрбий ЛУГ-м и театрым папщIэ зы акт фIэкIа мыхъуу «Бэнэныр иухакъым», «Гъавэм щIэбэнын», «Кулак Абазэ», «Мэзым и цIыхухэр» пьесэхэри итхащ.
ВКП(б)-м и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым художественнэ гупхэр зэхэшэным теухуа унафэ къищтауэ щытащ икIи 1933 гъэм театреплъ ныбжьыщIэм и театррэ Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум актёрхэр щагъэхьэзыр къудамэрэ къызэрагъэпэщащ. Абы щIагъэтIысхьахэм ящыщщ Шэрий Азрум, Жыгун Тимэ, Сибэч Быхуэ, Къумахуэ Хужьэ, Балъкъэр Калисэ сымэ, нэгъуэщIхэри.
1937 гъэм накъыгъэм и 1-м Къэбэрдей колхоз-совхоз театр къызэIуахащ. Абы и художественнэ унафэщIуи режиссёр нэхъыщхьэуи ягъэувар Станиславский Николайщ. А театрым щылэжьэн щIадзащ Тубай М., ДыщэкI КIу., Шортэн Д., Къардэн Хь., Гуо А., Гъуэныбэ Л., Къамбий Т., Нартыжь С., Сэхъу Къ., Къэбэрдокъуэ А. сымэ.
Корнейчук Александр и «Платон Кречет» спектаклымкIэ къызэIуахащ япэ театр сезоныр. А спектаклыр щагъэхьэзырым набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъащ иужькIэ театрым зи цIэр фIащыжа ЩоджэнцIыкIу Алий. Лъапэ махуэ ежьа гупым 1939 гъэм «Мэжидрэ Мэрятрэ» (Тубай Мухьэмэд) пьесэр ехъулIэныгъэшхуэ иIэу игъэуващ.
Тубай Мухьэмэдрэ Шортэн Аскэрбийрэ я пьесэхэр къэбэрдей драматургием зегъэужьынымкIэ хэлъхьэныгъэфIт. «Къэбэрдей драмтеатрым иужьрей зэманым зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэр дамэ зыхуэхъуа гупым къэбэрдей театрым и лъабжьэр ягъэтIылъ», — псалъэ пэжхэр итхауэ щытащ Станиславскэм а гъэхэм.
1939 — 1940 гъэхэм «Партизанхэр» (Къэбэрдокъуэ А.), «Гуащэхъан и гъащIэр» (Мэшыкъуэ Хь.), «Жамбот», «Iэюб» (Елмэс Хь.) пьесэхэр дунейм къытехьащ.
Актёрхэмрэ режиссёрхэмрэ гъэхьэзырынымкIэ къалэнышхуэ игъэзэ- щIащ ГИТИС-м. Абы и доцент Ефремовэ Аннэрэ РСФСР-м и цIыхубэ артист Судаков Ильярэ я нэIэ щIэту Москва щрагъэджэну адыгэ, балъкъэр студентхэр 1935 гъэм къыхахащ. Ахэращ ди республикэм икIа актёр гупхэм я унафэщIу щытари.
1940 гъэм бадзэуэгъуэм и 15-м актёр IэщIагъэмкIэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ яIэу республикэм цIыху 60-м къагъэзэжащ. Къэбэрдей театрым и актёр ныбжьыщIэхэм я художественнэ унафэщIу ягъэувар нэхъапэми абыхэм ядэлэжьа Ефремовэ Аннэщ. НыбжьыщIэхэм республикэм къагъэзэжат театр гъуазджэмкIэ еджагъэшхуэхэм къыхалъхьа Iэзагъэр — ягъэлъэгъуэну я гуращэу.
ГИТИС-р къэзыухахэм Бомарше и «Женитьба Фигаро»-р япэу ягъэлъэгъуащ. Ар зыгъэува Ефремовэмрэ абы и нэIэ щIэт гупымрэ наIуэ ящIащ а илъэситхум зыхурагъэджар зэрамыгъэкIуэдар.
Ипэ ита спектаклхэмкIэ театреплъыр къызэщIагъаплъэри, КъардэнгъущI Зырамыку и «Къанщобийрэ Гуащэгъагърэ» пьесэр утыку кърахьащ. А япэ профессиональнэ спектак-лыр адыгэ щэнхабзэм и дыщэ фондым хагъэхьащ. ГИТИС-р къэзыуха щIалэщIэм и творческэ ехъулIэныгъэм а пшыхьым кърихьэлIахэу ЩоджэнцIыкIу Алийрэ Елбэрд Хьэсэнрэ псом хуэмыдэу щыгуфIыкIат.
Республикэм и щэнхабзэ гъащIэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхугъуэт драмтеатрым и унэщIэ къызэрызэIуахар. Абы япэу щагъэлъэгъуар Акъсырэ Залымхъан и «Дахэнагъуэ» пьесэрщ. Ар утыку къыщрахьащ РСФСР-м гъуазджэ IуэхухэмкIэ и управленэм къызэригъэпэща Лъэпкъ театрхэм я урысейпсо выставкэм.
Зауэ зэманым Къэбэрдей театрым артист- хэр къемэщIэкI зэрыхъуам къыхэкIыу, СССР-м и СНК-м деж Гъуазджэ IуэхухэмкIэ щыIэ комитетым хуит ищIри, илъэсищкIэ щрагъэджэну лъэпкъ драмэ студие 1944 гъэм къызэрагъэпэщащ. 1946 гъэм щIышылэм и 15-м абы щеджахэм я диплом лэжьыгъэу «Къанщобийрэ Гуащэгъагърэ» (КъардэнгъущI Зырамыку), «Нэхур къыщыщIэнэм щыгъуэ» (Шортэн Аскэрбий), «На бойком месте» (Островский Александр) спектаклхэр ягъэлъэгъуащ.
Къэбэрдей театрыр творческэ балигъыпIэ иувауэ къалъытащ Гоголь Николай и «Ревизор»-р щагъэувам. Абы хэт лIыхъужьхэм я «хьэлыр» къызэкIуэцIыхыным хуабжьу егугъуат артистхэр, цIыхухэр гуапэу къызэрыпэджэжам тепщIыхьмэ — къайхъулIат.
Къэбэрдей театрым и зэфIэкI лъагэр ди щIыналъэм и мызакъуэу хамэ къэралхэми щигъэлъэгъуащ. Ар щыIащ Тыркум, Сирием, Иорданием, США-м, къищынэмыщIауэ, Дон Iус Ростов, Псыхуабэ, Сыхъум, Сочэ, Элиста, нэгъуэщI къалэхэм.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100678.txt"
} |
Жылагъуэм пщIэшхуэ щызиIэ Бер Мухьэдин
Республикэм и тхыдэм зи цIэр фIыкIэ къыхэнахэм ящыщщ 1970 — 1996 гъэхэм КъБР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министру щыта Бер Мухьэдин. ИкъукIэ лэжьыгъэшхуэ щригъэкIуэкIащ абы а IэнатIэм. Апхуэдэуи щIыналъэм и жылагъуэ гъащIэми жыджэру хэтащ.
Бер Мухьэдин 1934 гъэм Брамтэ (Вольный Аул) жылэм къыщалъхуащ. Абы дэт курыт школыр къиуха нэужь, Налшык и фельдшер-акушер еджапIэм щIэтIысхьащ. А зэманым ар комсомолми хыхьащ. Еджэныгъэм фIыуэ зэрыхэзагъэм къыдэкIуэуи, еджапIэм ще-кIуэкI сыт хуэдэ Iуэхуми и зэфIэкI къыщигъэлъагъуэрт. КъызэгъэпэщакIуэ хъарзынэу зэрыщытым гу лъатэри, студентхэм я профкомым и унафэщIуи хахат.
1953 гъэм Берым Налшык и фельдшер-акушер еджапIэр ехъулIэныгъэкIэ къиухащ. АдэкIэ лэжьыгъэм пэрыхьэнми е и щIэныгъэм пищэнми имыщIэу гупсысэгъуэ хэхуа щIалэм щхьэпэ хуэхъуащ зыщIэса еджапIэм и унафэщIым и чэнджэщыр.
«Дукельский Юрий щылажьэ пэшым сригъэблагъэри, си мурадхэр зригъэщIащ, езым и еплъыкIэри къызжиIэри, сытригъэгушхуащ Ленинград дэт медицинэ институтым сыщIэтIысхьэну. Сигу къэзгъэкIыжащ си анэм мастэ хэслъхьэфын папщIэ фельдшер сыхъуныр си хъуэпсапIэу зэрыщытар. Иджы Iэмал сиIэт дохутыр IэщIагъэр зэзгъэгъуэтыну. Аращи, си анэми сеIэзэфынущ!», — игу къегъэкIыж Мухьэдин щIэныгъэ нэхъыщхьэ зригъэгъуэтыну тегушхуауэ зэрыщытар.
Апхуэдэу, нэхъыжьым и жыIэм едаIуэ-ри, Бер Мухьэдин 1953 гъэм щIэтIысхьауэ щытащ Ленинград дэт Санитар-гигиенэмкIэ медицинэ институтым. Зэреджэм хуэдэурэ ар институтым и кафедрэхэм ящыщ зым лаборанту щылэжьащ.
1959 гъэм Мухьэдин и къэкIуэнур зыхуэдэнур зыубзыху IуэхугъуитI и гъащIэм къыщыхъуащ: ар партым хыхьащ икIи медицинэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ зэриIэм щыхьэт техъуэ дипломыр къыIэрыхьащ.
Берым и лэжьыгъэ гъуэгуанэр «Налшык» курортым дохутыр-инспектору къыщыщIидзащ. ИлъэсищкIэ абы щыIауэ абы къыхуагъэфэщащ Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэ курорт управленэм и дохутыр-инспектор нэхъыщхьэм и къулыкъур. 1963 гъэм ар ягъэуващ курорт поликлиникэм и дохутыр нэхъыщхьэу. ИужькIэ ар лэ-жьащ «Терек», «Эльбрус» санаторэхэм я дохутыр нэхъыщхьэу.
А илъэсхэм Мухьэдин жыджэру зыкъыщигъэлъэгъуащ КъБАССР-м и жылагъуэ гъащIэм. 1963 — 1969 гъэхэм ар Медицинэ лэжьакIуэхэм я профсоюзым и обкомым и президиумым хэтащ, 1965 — 1967 гъэхэм Налшык къалэ Советым и депутату щытащ.
IэнатIэ хъарзынэхэр иIэми, Мухьэдин сытым дежи щIэхъуэпсырт и Iэзагъэм, зэфIэкIым адэкIи хигъэхъуэну. Абы медицинэм и унэтIыныгъэ зэхуэмыдэхэмкIэ щыIэ курсхэм, семинархэм и щIэныгъэм щыхигъахъуэрт. Ауэ абыхэмкIи арэзы зыхуэмыхъужу, Ленинград дэт Санитар-гигиенэмкIэ медицинэ институтым и аспирантурэм 1967 гъэм щIэтIысхьэжащ икIи 1970 гъэм и диссертацэр пхигъэкIри, медицинэ щIэныгъэхэм я кандидат хъуащ.
Сыт хуэдэ IэнатIэ пэрагъэувэми, IэщIагъэлI нэсу, къызэгъэпэщакIуэ Iэзэу, жэуаплыныгъэ зыхэлъ лэжьакIуэу зыкъэзыгъэлъагъуэ адыгэлIым и зэфIэкIхэри жылагъуэм щиIэ пщIэри къалъытэри, 1970 гъэм и мэлыжьыхь мазэм ар ягъэуващ республикэм узыншагъэр хъумэнымкIэ и министру. 1971 гъэм Мухьэдин КПСС-м и обкомым хагъэхьащ, иужькIэ куэдрэ а къалэныр пщэрылъ къыщащIащ. А илъэс дыдэм Берыр КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и депутату хахащ.
Республикэм узыншагъэр хъумэнымкIэ и министрым и къулыкъур щрихьэкIа илъэсхэм псом хуэмыдэу наIуэ хъуащ Мухьэдин хэлъ къызэгъэпэщакIуэ хьэлыфIыр. Къэбэрдей-Балъкъэрым и медицинэ IуэхущIапIэхэм я щытыкIэр, цIыхухэм хуащIэ Iуэхутхьэбзэхэр зыхуэдэм зыщигъэгъуазэри, ар адэкIэ зэрыригъэфIэкIуэным, абы зэрызригъэужьыным теухуа хэкIыпIэхэр къилъыхъуэу щIидзащ. Мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэху пыухыкIахэр къы-хилъхьэрти, ахэр гъэзэщIа хъунымкIэ хузэфIэкI къигъанэртэкъым. Апхуэдэ лэжьыгъэхэм къыхишэрт КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм узыншагъэр хъумэным-рэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэмкIэ и комиссэр.
Бер Мухьэдин министру щылэжьа лъэхъэнэм узыншагъэр хъумэнымкIэ IэнатIэм зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм я гугъу щыпщIкIэ, абы жеIэ: «Абы и лъэныкъуэкIэ фIыщIэри щытхъури си закъуэ къэзлэжьакъым. Пэжщ, а лъэхъэнэм а унэтIыныгъэм зыужьыныгъэшхуэхэр щекIуэкIащ. Министерствэм и лэжьакIуэхэм пыухыкIауэ тщIэн хуейр къыдгурыIуэрти, дызэгъусэу а Iуэхум ди къарур хуэдунэтIырт. Ауэ ахэр псори къыдэхъулIэн папщIэ республикэм и унафэщIхэм я зэхэщIыкIи дэIэпыкъуныгъи дыхуейт. Абыхэми зэрыхъукIи зыкъытщIагъэкъуащ, къетхьэжьэ Iуэхухэр къыддаIыгъащ».
Пенсэм кIуа нэужьи зигъэпсэхуу тIысыжакъым Берыр. Маслов Александр, Къардэн Ахьмэд, Щомахуэ Алексей сымэ я гъусэу абы къыдигъэкIащ «История медицины Кабардинского округа: события и лица (1858 — 1899)» тхылъыр. Абы къыщыгъэлъэгъуащ цIыхубэ медицинэм и IэзэкIэхэр, узыфэ зэрыцIалэхэр къызыхэкI щхьэусыгъуэхэр, «Налшык» курортыр къызэрыунэхуам, зэрызиужьам и тхыдэр, зи гугъу ящI лъэхъэнэм цIыхухэм хуащIэу щыта медицинэ Iуэхутхьэбзэхэр зыхуэ-дар, жылагъуэм я узыншагъэр хъумэным зи гуащIи зи къаруи щымысхьыжу хуэзыгъэпса дохутыр гъуэзэджэхэм я гъащIэр, нэгъуэщI куэди.
Бер Мухьэдин и зэфIэкI лъагэхэм, республикэм и зыужьыныгъэм жыджэру зэрыхуэлэжьам и щыхьэтщ абы хуагъэфэща дамыгъэ, щIыхьыцIэ лъапIэхэр. Ар РСФСР-м, КъБАССР-м щIыхь зиIэ я дохутырщ, «Лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэ» орденыр», «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и пащхьэм щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» орденыр къратащ, «Налшык къалэ щIыхь зиIэ и цIыхущ», нэгъуэщI медаль, фIыщIэ, щытхъу тхылъ зэмылIэужьыгъуэ куэдкIи ягъэпэжащ.
ЩхьэщэмыщI Изэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100682.txt"
} |
Зыужьыныгъэм и джэлэс
Ди щIыналъэм и тхыдэм и напэкIуэцIхэм къызэраIуэтэжымкIэ, 1859 гъэм Налшык щаухуауэ щытащ япэ школхэр. Абы лъабжьэ хуэхъуат «Бгырыс еджапIэхэм я уставыр». А дэфтэрым ипкъ иткIэ, къалащхьэм къыщызэIуахат классищ къыщыбух хъуну еджапIэ. Абы сабийхэр щыхурагъаджэрт, псом япэрауэ, дин Iуэхум, адэкIэ урысыбзэм, есэпым, географием, гулъытэ щыхуащIырт сурэт щIынымрэ дахэу тхэнымрэ.
ЕджапIэм хэт пансионым щыIэхэр унагъуэ къулейхэм, лъэпкъ цIэрыIуэхэм къахэкIа щIэблэт. Нэхъ иужьыIуэкIэ еджапIэм къащтэу хуежьащ адыгэ, балъкъэр мэкъумэшыщIэхэм я бынхэри. 1873 гъэм егъэджакIуэхэр щагъэхьэзыр класс хэха къыщызэIуахащ окружной еджапIэм. ИтIани, лъэпкъ щIэныгъэлIу, IэщIагъэлIу диIэр мащIэ дыдэт: 1878 гъэм ирагъэджа цIыху 7384-м адыгэу яхэтыр 89-т, балъкъэру — 35-т. Апхуэдэ еджапIэхэм щIэныгъэ щызрагъэгъуэтауэ щытащ ди лъэпкъ щIэныгъэм, щэнхабзэм я лъабжьэр зыгъэтIылъахэу ХьэтIохъущокъуэ Къазий, Абыкъу Мухьэмэд, Къармэ Исхьэкъ, Сэхъу Гъузер, Тамбий Пагуэ сымэ, нэгъуэщIхэми. АдэкIэ абыхэм къащIэуващ егъэджэныгъэ IэнатIэм ди лъахэм зыщезыгъэужьа, абы и жылэ псоми щIэныгъэм и нэхур дезыгъэдза IэщIагъэлI гупышхуэ.
1917 гъэм екIуэкIа Жэпуэгъуэ революцэм жылагъуэ зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыкIэлъыкIуащ. ДэнэкIи хуэдэу, ди щIыналъэми яужь щихьащ цIыхубэ щIэныгъэншагъэр гъэкIуэдыным. РСФСР-м ЕгъэджэныгъэмкIэ и наркомым 1918 гъэм къыдигъэкIа «Зи цIыху бжыгъэр мащIэ лъэпкъхэм щыщхэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным теухуауэ» унафэм ипкъ иткIэ, совет школхэр 20 гъэхэм я пэщIэдзэм къыщызэрагъэпэщу хуежьащ Къэбэрдейми Балъкъэрми. ЕджапIэхэм ира-тырт нэхъапэIуэкIэ пщыхэмрэ уэркъхэмрэ щыпсэуа унэшхуэхэр. ЩIэныгъэ зэгъэгъуэтыным хущIэкъу бгырысхэм жылэ зэхуэс-хэм унафэхэр къыщащтэрт школхэр я щIыпIэм къыщызэIухыным ехьэлIауэ. Зэман кIэщIым къриубыдэу Налшык и закъуэ къыщызэIуахауэ щытащ еджапIи 10-м щIигъу. Тэрч облревкомым и унафэкIэ а IэнатIэм къепхауэ къызэIуахауэ щытащ щIыналъэм и школхэм IэщIагъэлIхэр щыхуагъэхьэзыр курсхэр. А Iуэхум жыджэру хэтахэм ящыщщ лъэпкъ егъэджакIуэ цIэрыIуэхэу Цагъуэ Нурий, Елбэд Хьэсэн сымэ.
1921-1922 гъэ еджэгъуэщIэм ирихьэлIэу Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ щылажьэрт школ 65-рэ. Абыхэм кIуэрт ныбжьыщIэ 3500-рэ. Апхуэдэ ехъулIэныгъэм иригушхуэу, Къэбэрдей-Балъкъэрым и Советхэм я 3-нэ съездым унафэ щащIащ щIыналъэм хиубыдэ жылэ къэс 1924 гъэм ирихьэлIэу школ къыщызэIухын хуейуэ. Налшык Iэмал имыIэу лэжьэн щыщIидзэн хуейт еджапIэ къалэ цIыкIум, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ IэщIагъэлI хырых — къуа-жэ гъэзэщIакIуэ комитетым и секретаррэ IэщIагъэлIрэ, парт, комсомол лэжьыгъэхэр зезыгъэкIуэн, егъэджакIуэ, тыкунтет — къуажэ къэс хуигъэхьэзырыныр и къалэн нэхъыщхьэу. Апхуэдэуи хъуащ: илъэситI нэхъ дэмыкIыу ди щIыналъэм щылажьэт пэщIэдзэ школи 124-рэ, илъэсибл школи 2. Псори зэхэту абыхэм щеджэрт сабий 7619-рэ (абыхэм я Iыхьэ щанэм нэсыр хъыджэбз цIыкIухэт). А школхэм щылажьэрт егъэджакIуэ 262-рэ.
Школхэр шэщIауэ къыщызэIуах илъэсхэм адыгэбзэм и алыфбейр щыIэт хьэрып, урыс тхыкIэхэм тету. Ди къэралыгъуэр щызэфIэувэ япэ илъэсхэм алыфбеитIри зэгъусэу къагъэсэбэпащ. ИужькIэ, 1923 гъэм и пэщIэдзэм адыгэбзэм и зыужьыныгъэм хуэунэтIа зэIущIэ ин Псыхуабэ щрагъэкIуэкIащ. Абы унафэ къыщащ- тащ адыгэбзэр дяпэкIэ латин графикэм тегъэувэн хуейуэ. А Iуэхум яужь ихьауэ щытащ адыгэ щIэныгъэлI, еджагъэшхуэ, хэкупсэ нэс Хъуран Батий. А зэманым ар Налшык округым щIэныгъэмкIэ и къудамэм и унафэщIу лажьэрт. Хъураным и алыфбейр 1925 гъэм иригъэфIэкIуауэ щытащ Борыкъуей ТIутIэ, арщхьэкIэ илъэси 5 дэкIри, абыи зэхъуэкIыныгъэ игъуэтащ икIи къыкIэлъыкIуэ илъэс зыбжанэм абы тетащ.
1935 гъэм адыгэбзэр латин графикэм кърахри, урыс тхыкIэм ирагъэзэгъащ. А лэжьыгъэри зыгъэзэщIар Борыкъуей ТIутIэщ. Иджырей ди анэдэлъхубзэм иужьрей зэхъуэкIыныгъэхэр щыхалъхьар 1939 гъэрщ. Абы елэжьауэ щытащ еджагъэшхуэ Яковлев Николай зи пашэ щIэныгъэ комиссэ щхьэхуэ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным псэ хьэлэлу хуэлэжьа лъэпкъ IэщIагъэлI 22-м СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и УнафэкIэ 1939 гъэм иратауэ щытащ къэрал дамыгъэ лъапIэхэр.
Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм курыт школхэм я нэхъыбапIэм лэжьыгъэр щызэпагъэуауэ щытащ Iэмалыншагъэм къыхэкIыу. Бийр ди щIыналъэм зэрырахужу абыхэм я бжэхэр къызэIуахыжащ икIи, псы хуэлIа къэкIыгъэм хуэдэу, щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным хуэпабгъэ ныбжьыщIэхэм еджэным пащащ.
Егъэджэныгъэ IэнатIэм хэпщIыкIыу зиужьащ зауэ нэужь лъэхъэнэм. Совет Союзым щызэтеу-ва школ егъэджэныгъэр дуней псом щапхъэу къыщахьу екIуэ-кIащ лIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм нэсыху. Къэралым а лъэхъэнэм щекIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэр егъэджэныгъэ IэнатIэми нэсащ. ЩытыкIэр къалъытэри, республикэм и курыт школхэм зэрыщрагъаджэ программэхэм хагъэхьауэ щытащ лъэпкъ-щIыналъэ Iыхьэр. Абы ипкъ иткIэ гулъытэ хаха хуащIу хуежьащ лъэпкъыбзэхэр, тхыдэр, щэнхабзэр джыным. Апхуэдэу школакIуэхэм нэхъ хэкъузауэ ирагъэджу хуежьащ зрагъэгъуэтыну я мурад IэщIагъэм епха предметхэр (профильнэ егъэджэныгъэ). КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм гулъытэ игъуэтащ еджапIэхэр Интернетым пыщIэным, дунейпсо мардэхэм яхуэкIуэ технологие пэрытхэр лэжьыгъэм шэщIауэ къыщыгъэсэбэпыным.
Къэбэрдей-Балъкъэрым мы зэманым щолажьэ курыт щIэныгъэ щIэблэм щрагъэгъуэт IуэхущIапIэ 266-рэ. Абыхэм екIуалIэ ныбжьыщIэ мини 115-м щIигъум ядолажьэ IэщIагъэлI мин 12-м нэс. Абыхэм ящыщу мини 7,5-м щIигъур егъэджакIуэщ. Ди мащIэкъым Iэзагъышхуэ зыбгъэдэлъ егъэджакIуэфIхэр, ди куэдщ ныбжьыщIэ зэчиифIэхэр. Курыт школхэм, лицейхэм курыт щIэныгъэ щызэзыгъуэт ныбжьыщIэхэм ябгъэдэлъ зэфIэкIхэм щыхагъахъуэ ди республикэм щылажьэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм. Апхуэдэхэщ Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетыр (1932 гъэ), КIуэкIуэ Валерэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш университетыр (1981гъэ), Кавказ Ищхъэрэм ГъуазджэхэмкIэ и къэрал институтыр (1990 гъэ), КооперацэмкIэ, экономикэмрэ правэмкIэ Белгород университетымрэ Иджырей гуманитар академиемрэ я къудамэхэу ди республикэм щылажьэхэр. Студент минхэм щIэныгъэ куу щрагъэгъуэт а еджапIэ нэхъыщхьэхэми абыхэм къепха колледжхэми ящыщ дэтхэнэми тхыгъэ щхьэхуэ яхуэфащэщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и егъэджэныгъэ IэнатIэм адэкIи зиужьыным, дапщэщи хуэдэу, республикэм и унафэщIхэм гулъытэ лъагэ хуащI, ди къэралыгъуэр нэхъри зэрыбгъэбыдэ хъуну Iэмалхэм ар зэращыщыр къагурыIуэу.
ТАМБИЙ Линэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100685.txt"
} |
Ди блэкIамрэ нобэмрэ зэпызыщIэ
Мы махуэхэм ди республикэм егъэлъапIэ къэралыгъуэ зэригъуэтрэ илъэси 100 зэрырикъур. Сыт хуэдэу щыта а лъэхъэнэр ди щIыналъэм и дежкIэ? Дауэ, сыт хуэдэ лъэпощхьэпохэмрэ гугъуехь инхэмрэ къызэранэкIа ди цIыхухэм, ехъулIэныгъэхэмрэ гуфIэгъуэшхуэхэмрэ я псэм зыхищIа а гъуэгуанэр къыщакIум? Абыхэм я жэуапыр къозытыфыну, блэкIам худиIапхъэ гупсысэр зыунэтIыфыну щыIэ Iэмалхэм ящыщщ ди лъэпкъ архивхэм щахъумэ дэфтэрхэр. КъБР-м и Архив къулыкъущIапIэм иджырей тхыдэм и дэфтэрхэр хъумэнымкIэ и IэнатIэм и унафэщIу илъэс куэдкIэ лэжьа Ащхъуэт Раисэ ди республикэм и тхыдэм фIыуэ щыгъуазэ, щIыналъэм и къэхъукъащIэ блэкIахэм яIа мыхьэнэр зыхэзыщIэ, ахэр блэкIамрэ нобэмрэ зэпызыщIэу, къэкIуэнум дыхуэзыунэтI Iуэхугъуэу зэрыщытыр къызыгурыIуэ лэжьакIуэ гумызагъэт. Ащхъуэтыр ящыщщ ди щIыналъэм и зыужьыныгъэм гурэ псэкIэ хуэлэжьа хэкупсэхэм.
КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, республикэм и жылагъуэ Iуэхухэм жыджэру хэта Ащхъуэт Раи- сэ КъБАССР-м и Тэрч щIыналъэм хиубыдэ Красноармейскэ къуажэм 1948 гъэм къыщалъхуащ. Ащхъуэтхэ Мухьэмэдрэ КIуэкIулицэрэ я унагъуэшхуэм къыщыхъуащ ар. Адэ-анэм зэдагъуэтащ икIи зэдапIащ щIалиплIрэ хъыджэбзиплIрэ: Юрэ, Рудольф, Алик, Валерэ, Майе, Раисэ, Ларисэ, Светланэ сымэ. ЗэгурыIуэрэ зэдэIуэжрэ зэрылъ унагъуэ насыпыфIэм иса бын псори нэхъыжьхэм щIапIыкIащ адыгэ хабзэмрэ нэмысымрэ. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми щIэныгъэрэ зэрыпсэун IэщIагъэрэ ирагъэгъуэтащ, гъащIэми лъэ быдэкIэ хагъэувэфащ.
Я жылэм илъэсий школыр ехъулIэныгъэкIэ къыщиухри, Раисэ Налшык дэт педучилищэм егъэджакIуэ IэщIагъэр щызригъэгъуэтащ. ЕгъэджакIуэ ныбжьыщIэм лэжьэн щы- щIидзащ Тэрч районым хыхьэ Урожайнэ къуажэм дэт курыт школым. ИужькIэ лэжьыгъэм щыпищащ Налшык къалэм и курыт школ №1-м. Лэжьыгъэм щIэх дыдэу хэзэгъа икIи IэщIагъэм и щэхухэм ящыщ куэд къызэIузыха бзылъхугъэ жыджэрым гу лъамытэу къэнакъым. Куэд дэмыкIыу Раисэ ягъэуващ егъэджакIуэ ныбжьыщIэхэм я къалэ советым и унафэщIу. АдэкIэ комсомол лэжьыгъэми дихьэхащ. 1969 гъэм щегъэжьауэ 1983 гъэм нэсыху Ащхъуэтыр щытащ ВЛКСМ-м и Налшык къалэ комитетым, ВЛКСМ-м и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым, КПСС-м и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым я аппаратхэм я лэжьакIуэу.
ЩIэныгъэм хуэнэхъуеиншэ, гъащIэр, щалъхуа и щIыналъэр фIыуэ зылъагъу бзылъхугъэм бгъэдэлъ зэфIэкIхэм адэкIи хигъэхъуэну мурад ищIащ.
А гуращэр и гъуэгугъэлъагъуэу, Ащхъуэтыр щIэтIысхьащ Москва дэт къэрал тхыдэ-архив институтым икIи архивариус IэщIагъэр зригъэгъуэтащ. 1983 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм щегъэжьауэ абы и лэжьыгъэм щыпи-щащ КПСС-м и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым и архивым — япэщIыкIэ фондыр зыхъумэ лэжьакIуэу, иужькIэ фондыр зыхъумэ лэжьакIуэ нэхъыщхьэу. 1992 гъэм Ащхъуэт Раисэ КъБР-м и Архив къулыкъущIапIэм иджырей тхыдэм и дэфтэрхэр хъумэнымкIэ IэнатIэм и унафэщIу ягъэуващ икIи илъэс тIощIым щIигъукIэ къызыхуэтыншэу ар ирихьэкIащ. Лэжьыгъэм и къызэгъэпэщакIуэ IэкIуэлъакIуэу, гъэсакIуэ Iэзэу, жылагъуэ лэжьакIуэ нэсу щыта унафэщI щыпкъэм и фIыгъэ куэд хэлъщ Архив къулыкъущIапIэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэ гъащIэм увыпIэшхуэ зэрыщиубыдар.
Ди республикэм и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхугъуэт а IэнатIэм зи IэщIагъэм хуэIэижь цIыху пашэу щытыныр. Ащхъуэтым хуэдэу гумыза-гъэу, жэуаплыныгъэр зыхищIэрэ Iуэхуми хуэжыджэру а къулыкъур зезыхьэн щымыIэми ярейт. Лэжьыгъэ IуэхукIэ мызэ-мытIэу а IуэхущIапIэм щыIа сэ гу лъызмытэу къэнакъым зи пашэ IэнатIэм Раисэ щигъэува хабзэ дахэхэм. Къапщтэмэ, узыщIэупщIэ дэфтэрхэр къэгъуэтыгъуафIэт, зэманышхуэ дэмыкIыуи уи пащхьэ илъынут. Апхуэдэу лъэпощхьэпоун-шэу зэтеубла хъуа Iуэху зехьэкIэм и мардэхэр, шэч хэмылъу, зыубзыхуар Ащхъуэтырат. Архивым щIэлъ дэф- тэр минищэ бжыгъэхэр щхьэж и пIэм илъу щытыным сэбэпышхуэ хуэхъуат Раисэ фондхэр къызэрызэригъэпэщар. Дауи, ар лэжьыгъэшхуэт, атIэми зэ тэмэму зэтеубла хъуа нэужь, дэфтэрхэм апхуэдэу уелэжьыну нэхъ тыншт.
Апхуэдэу Ащхъуэт Раисэ жыджэру хэтащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм пыщIа документхэм ящыщу къэралым и щIыналъэ зэмылIэужьыгъуэхэм, апхуэдэу нэгъуэщI къэралхэм щыIэхэр убзыхунымрэ ахэр къэшэжынымкIэ КъБР-м и Правительствэм зэхилъхьа программэр гъэзэщIэным. А цIыху жыджэрым и фIыщIэкIэ къызэрагъэпэщауэ щытащ жылагъуэ-политикэ зэгухьэныгъэхэм, щIэныгъэм, щэнхабзэм, гъуазджэм я лэжьакIуэхэу ди республикэми хамэ щIыналъэхэми щыцIэрыIуэхэм я фондхэр.
Республикэм тхыдэ-архив лэжьы-гъэ тэмэм щызэтегъэувэнымкIэ икIи зегъэужьынымкIэ фIыщIэшхуэ зыбгъэдэлъ лэжьакIуэ гумызагъэр 2002 гъэм хахауэ щытащ Тхыдэ лэжьакIуэ-архивистхэм я урысейпсо зэгухьэныгъэм и Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэ къудамэм и унафэщIу. Зэрихабзэу, а къалэнри Раисэ илъэсипщIым щIигъукIэ тэмэму ирихьэкIащ. А цIыху жыджэрым хузэфIэкIащ щIэныгъэлI, музейхэмрэ библиотекэхэм-рэ я IэщIагъэлI куэд архив лэжьыгъэм къришэлIэн. Абыхэм я бжыгъэр 300-м нызэрохьэс. Зи пашэ зэгухьэныгъэм и къудамэ Ащхъуэтым къыщызэригъэпэщат республикэм и районхэм, къалэхэм. Абыхэми лэжьыгъэшхуэ къыщрахьэлIащ щIыналъэ тхыдэр зэтегъэувэжынымкIэ, IуэхущIапIэхэм, къэхъукъащIэхэм, цIыху щхьэхуэхэм епха дэфтэрхэр зэхуэхьэсыжынымкIэ. Псори зэгъусэу республи-кэ къудамэм къызэщIиубыдэрт къудамэ 28-рэ.
Ащхъуэт Раисэ Мухьэмэд и пхъум бгъэдэлъ апхуэдэ фIыщIэм папщIэ «КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр къыфIащащ. КъБР-м и Правительствэм, УФ-м, КъБР-м я архив къулыкъущIапIэм я щIыхь тхылъхэр, нэгъуэщI дамыгъэ лъапIэхэр къратащ.
Мы бжьыхьэм илъэси 3 мэхъу Ащхъуэтыр къызэрытхэмытыжрэ. 2018 гъэм жэпуэгъуэм и 29-м (зи гъащIэм щыщ Iыхьэшхуэ зэпхауэ щыта ВЛКСМ-м и махуэм) дунейм ехыжащ ар. Зи гъащIэ псор архив Iуэхум ди щIыналъэм зыщегъэужьыным, абы пыщIа IуэхущIапIэхэм я пщIэр къэIэтыным, IэнатIэм и лэжьакIуэхэм я Iуэхур дэгъэкIыным тезыухуауэ псэуа цIыху щыпкъэт ар. Апхуэдэхэм я цIэр лъэпкъ тхыдэм къызэрыхэнэнур хьэкъщ. Ащхъуэт Раисэ ипэжыпIэкIэ къилэжьауэ яхэхуащ ди республикэм и къулыкъущIэхэм я дыщэ фондым.
КЪАРДЭН Маритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100689.txt"
} |
ЛъэхъэнэщIэм къитIасэу
Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэралыгъуэу совет властым къыдэунэхуар зэтегъэувэным хуэунэтIауэ лэжьыгъэшхуэ зэфIагъэкIащ Къалмыкъ БетIал, Энеев Магомед, Къатхъэн Назир сымэ зи пашэ ди лъахэгъухэм. Абы къыдэкIуэуи, политикэ, экономикэ, социальнэ, щэнхабзэ я лъэныкъуэкIэ ди щIыналъэм хъарзынэу зиужьащ, зэман кIэщIым къриубыдэу индустриально-мэкъумэш область, къыкIэлъыкIуэу конституцэкIэ щIэгъэбыда автоном республикэ хъуащ.
Ди щIыналъэм и тхыдэм увыпIэшхуэ щызыубыд лъэхъэнэщ 30 гъэхэр. А зэманым ди республикэм и мэкъумэш IэнатIэхэм зэдэууэ заужьырт, зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэр щызэщIэплъэрт. Къэбэрдей-Балъкъэрыр лэжьэкIэ пэ-рытым и еджапIэ хъуат. Колхозхэтхэм я япэ союзпсо съездым ди щIыналъэм и цIэр къэрал псом щыпашэ областихым языхэзу къыщраIуат. 1934 гъэм Ленин орденыр япэ дыдэу зратахэм дащыщт. А дамыгъэ лъа-пIэр къыпэкIуат колхозхэр зэхэшэнымкIэ диIа ехъулIэныгъэ нэрылъагъухэм. Ди щIыналъэм Iэщыхъуэрэ гъавэгъэкIыу мин 17,7-м щIигъур лэжьыгъэм щыпашэт.
1935 гъэм щэкIуэгъуэм и 4-м Кавказ Ищхъэрэ крайисполкомымрэ ВКП (б)-м и Кавказ Ищхъэрэ крайкомымрэ унафэ къащтауэ щытащ колхоз нэхъыфIхэр ягъэгушхуэну, пэрытхэм я зэфIэкIыр хэIущIыIу ящIы-ну. Ди хозяйствэхэм ящыщу Кировым (Зеикъуэ), Андреевым (Кэнжэ), Къалмыкъым (Шэджэм Ищхъэрэ) я цIэхэр зезыхьэ, «Псыгуэн-су» (Псыгуэнсу), «Ленинцы» (Новэ-Ивановскэ) колхозхэр крайм и ЩIыхь пхъэбгъум иратхат. А илъэс дыдэм и дыгъэгъазэм ди хозяйствэ 27-м къэрал дамыгъэ лъапIэхэр къыхуагъэфэщащ. Абыхэм ящыщу Мысостышхуэ Былэ, колхоз тхьэмадэ Къуий БатIэ, бригадир Яковенкэ Михаил сымэ Ленин орденыр, хозяйствэ унафэщIхэу Блэныхь Темыркъан, Темыржан Хьисэ, бригадирхэу Спивак Михаил, Къарэ Мусэ, КIуащ Мухъ-тар, Къэрмокъуэ Лэкъумэн, Тихоненкэ Пётр, Чурсин Михаил, Гъуэгунокъуэ Хьэжысмел, Царяпин Георгий, УанащIэ Малил, Гуэщей Хьи-сэ, колхоз тхьэмадэм и къуэдзэ Хьэждэгу Къэралхъан, звеноводхэу Проникинэ Аня, ГъукIэжь Хъаний, тракторист КIэмыргуей Хьэмид сымэ орден зэмылIэужьыгъуэхэр къратащ.
1937 гъэм и мазаем республикэм къыIэрохьэ мэкъумэш IэнатIэм щыжы-джэр ди лэжьакIуэ 28-рэ зэрагъэпажэм теухуа хъыбар гуапэ. Абыхэм ящыщ фермэ унафэщIхэу Тхьэлыджокъуэ МатIитI (Алътуд), Гъурдыгъуэ Башир (Къэрэгъэш), Джэду Бэчмырзэ (Зэрэгъыж), шыхъуэхэу Шэкэр Мусэ (Шэджэм Ищхъэрэ), Тогъузей Батий (Аргудан), Нэхущ ТIэмашэ (Къулъкъужын Ипщэ), Къэгъэзэж Билал (Жэмтхьэлэ), Настуев Абдулыхь (Балъкъэр Ипщэ) сымэ Ленин орденыр къыхуагъэфэщащ.
Индустриализацэм и гъуэгум техьа нэужь, Къэбэрдей-Балъкъэрым и теплъэм къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу зихъуэжат. Япэ илъэситхум къриубыдэу предприятэщIэу плIыщIрэ плIырэ ирагъэжьат. Областым и промышленностым псори зэхэту продукцэу къыщIигъэкIым и процент 85,5-р абыхэм хуэзэрт. А лъэхъэнэм Совет Союзым промышленнэ продукцэу щагъэхьэзырым проценти 103,5-кIэ хэхъуамэ, ар Къэбэрдей-Балъкъэрым процент 605,4-рэ щыхъурт. ТIощI-щэщI гъэхэм республикэм щаухуащ Налшык лы комбинатыр, Гидрометаллург, крахмал, Дохъушыкъуей спирт заводхэр, Кавказ Ищхъэрэм щынэхъ ин дыдэ щIакхъуэ комбинатыр, Бахъсэн ГЭС-р, промышленность псынщIэм, ерыскъы промышленностым я IэнатIэхэр. Псори зэхэту а илъэсхэм яутIыпщат предприятэу 778-рэ. Абы-хэм ящыщу 57-р къэралым ейуэ. ЦIыхубэ хозяйствэм хэхъуэу къыIэрыхьэм и процент 70,9-р областым и промышленностым къитырт.
«ЩIыхьым и дамыгъэ» орденыр зезыхьэ Налшык машинэ заводыр республикэм и предприятэ нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ. И лъабжьэр щагъэтIылъар 1928 гъэрщ. Заводыр шы-гун щагъавэ къудамэ зыхэт механикэ лъэщапIэт. ЩIыдагъэм зэрелэжь, фIагъышхуэ зиIэ Iэмэпсымэхэр щIынымкIэ лIэщIыгъуэ кIуам и бгъущI гъэ пщIондэ абы СССР-м бжьыпэр щиIыгъащ. Къэбэрдей-Балъкъэрыр зэрыгушхуэу щыта Тырныауз вольфрам-молибден комбинатым гуащIэдэкI лъагэкIэ гъэнщIа гуимыхуж напэкIуэцIхэр республикэм и тхыдэм хитхащ. ЦIыху мини 6,5-рэ щылажьэ предприятэ лъэрызехьэм IуэхущIапIэ мини 10-м нэблагъэ а цIуугъэнэхэмкIэ къызэригъэпэщырт. 1934 гъэм лажьэу ирагъэжьауэ щыта комбинатым Совет къэралыгъуэм и промышленностым зегъэужьыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ.
1936 гъэм фокIадэм и 20-м яутIыпща Бахъсэн ГЭС-м и япэ гидроагрегатым республикэм и гидроэнергетикэм и тхыдэм увыпIэ нэхъыщхьэ щеубыд. А къэхъукъащIэ гъуэзэджэр Ставрополь краймрэ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ я энергетикэ системэм и зыужьыныгъэм и щIэдзапIэт, ди щIыналъэм и социально-экономикэ гъащIэм и Iэна-тIэ псоми къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэ инхэм я лъабжьэт.
ПлIыщI гъэхэм я пэщIэдзэм республикэм мылъку хъарзынэ бгъэдэлът, ауэ фашист зэрыпхъуакIуэхэм мамыр гъащIэр къызэпаудащ, ди щIыналъэм къихьэри, псэуалъэхэр, фабрикэхэр, заводхэр зэтракъутащ, сом мелардитIым щIигъу и уасэ хэщIыныгъэ къытхуахьащ. Зауэ нэу-жьым гъащIэм и лъэныкъуэ псоми зыдэдужьы-жащ, мэкъумэшхэкIыу къетхьэлIэр 1941 гъэм къэдлэжьу щытам щIигъуащ, промышленностым зэхъуэкIыныгъэ нэрылъагъухэр къыщыхъуащ.
1946 — 1950 гъэхэм комбинатыщIэхэр, фабрикэщIэхэр яухуащ, Тырныауз вольфрам-молибден къыщIэхыпIэр, Налшык машинэухуэ заводыр, Бахъсэн ГЭС-р, союзпсо мыхьэнэ зиIэ нэгъуэщI предприятэхэр зэрагъэпэщыжащ, пхъэм, ерыскъыхэкIхэм щелэжь IэнатIэхэр къызэIуахащ. Экономикэм и IэнатIэ псоми зэуIуу зрагъэужьын мурадкIэ, 1959-1965 гъэхэм ятещIыхьа илъэсибл пла-ныр къэрал унафэкIэ нэхъ пасэу ягъэхьэзырауэ щытащ. А илъэсхэм республикэм и цIыхубэ хозяйствэм сом мелуан 451,2-рэ халъхьащ. Абы щыщу сом мелуани 190,2-р промышленностымрэ ухуэныгъэмрэ хухахащ, предприятэщIэу тIощI къызэIуахащ. Электротехникэ, приборухуэ, станокухуэ, инструментальнэ промышленностым лъэщу зиужьырт. ХъугъуэфIыгъуэ къыщIэхыпIэщIэу пщыкIуий геологхэм къызэIуахат. 1961 гъэм республикэм газыр къэшэн щIадзат, ди заводхэмрэ фабрикэхэмрэ я IэдакъэщIэкIхэр Совет Союзым и щIыналъэхэм я мызакъуэу, нэгъуэщI къэ-рал плIыщIым щIигъум хурагъашэрт.
Ди гъавэгъэкIхэм, Iэщыхъуэхэм, рабочэхэмрэ инженер-техникэ лэжьакIуэхэмрэ я гуащIэ хьэлэлым хуэфащэ пщIэ къыпэкIуащ. Куэдым къэралым и дамыгъэ лъапIэхэр къратащ, цIыху 35-м «Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь» цIэр къыфIащащ.
Иужьрей илъэс тIощIым щIигъум зэрыщыту ди къэралым щытыкIэм сыт хуэдэу зыщимыхъуэжами, абы ипэ ита лъэхъэнэ кIыхьым Къэбэрдей-Балъкъэрым щызэдэпсэу лъэпкъ-хэм къагъэлъэгъуа Iущагъымрэ пэжагъымрэ, къапкърыкIа гупсысэ узыншэмрэ яхэлъа фIэщхъуныгъэмрэ ди щIыналъэм дя-пэкIи и къэкIуэнум хуэщхьэпэнущ, вагъуэ мыужьыхыжу щIэблэм яхуэблэнущ.
Дызэрыт лъэхъэнэр къэтщтэнщи, Къэбэрдей-Балъкъэрым мэкъумэш лэжьыгъэм, Iэщ гъэхъуным зыщаIэтыжынымкIэ, зэрыщытам ефIэкIыжу зыщаужьыжынымкIэ хэкIыпIэ узыншэхэр щыдиIэщ. Абы-кIэ шэсыпIэщ дунейм и щытыкIэр нэхъ зэгъыу зэрыщекIуэкIри, щхьэзакъуэ, дзей зэдэлэжьэкIэм тет фермер хозяйствэхэм зэрыщыхэхъуэри. Иужьрей илъэсхэм дриплъэжмэ, гъавэгъэкIхэм нэхъ зратащ ди губгъуэхэм гуэдзыр, нартыху гибрид лъэпкъыгъуэхэр щыхэсэным, хадэхэкIхэмрэ пхъэщхьэмыщхьэхэмрэ егугъуу къыщыгъэкIыным. Зэрыщыту къатщтэмэ, Iэщ гъэхъунымрэ джэдкъаз зехуэнымрэ пэрытхэми я Iуэхухэр ефIакIуэ зэ-пытщ…
ЛУЦЭ СулътIан.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100692.txt"
} |
Насыпым и нэщэнэ налыр зи дамыгъэ
Тхыдэ гъуэгуанэ купщIафIэ къэзыкIуащ, щIыхьрэ пщIэрэ зыхуащIщ, зыми емыщхь теплъэ дахэ зиIэщ Налшык. 1921 гъэм фокIадэм и 1-м ар хъуащ Къэбэрдей-Балъкъэр автоном областым и къалащхьэ. 1936 гъэм и дыгъэгъазэм и 5-м — КъБАССР-м, иужькIэ, 1991 гъэм — КъБР-м я щыхьэрщ.
Иджырей тхыдэджхэм къызэралъытэмкIэ, Кавказ къуршышхуэм и жьэгъум щIэлъ мэзылъэ щIыпIэм щежэх псы уэрым и Iуфэм 1724 гъэм къетIысэкIащ пщыхэу Къетыкъуэ Аслъэнбэч, Тэтэрхъан Жамбот, Жанхъуэт Кушыку сымэ я жылэхэр. Иджыпсту Налшык зэрыс щIыпIэр Къетыкъуэпщым и хэщIапIэу щытауэ жаIэ. Ауэ щыхъукIэ, а илъэсым къыщыщIидзащ къалащхьэм и тхыдэм, абы и ухуэныгъэмрэ зыужьыныгъэмрэ.
Урыс-Кавказ зауэм и лъэхъэнэм Налшык слобода хъуащ, иужькIэ зауэ быдапIэ статусыр Iуахыжри, граждан унафэ щызекIуэ жылэу яубзыхуащ. Слободар къалэ щащIар Жэпуэгъуэ революцэ иныр иухыу Совет властыр щIыпIэм щагъэува нэужьщ. 1921 гъэм, фокIадэм и 1-м, Урысейпсо гъэзэщIакIуэ комитет нэхъыщхьэм унафэ къищтащ Налшык зи къалащхьэ Къэбэрдей автономнэ щIыналъэ яухуэну. Ди щIыналъэм и къалащхьэ хъуа нэужь, Налшык теуващ зыужьыныгъэ махуэм и лъагъуэм. Хэхъуэрт абы дэс цIыхухэм я бжыгъэм, къалэ экономикэм, промышленностым я зэфIэкIым, апхуэдэуи заузэщIырт бгъэдэлъ курорт Iэмалхэм. ЗыIэригъэхьэ ехъулIэныгъэхэм цIэрыIуэ ищIа щIыналъэм щекIуэкI мамыр гъащIэр къызэпиудауэ щытащ 1941 гъэм къэхъея Хэку зауэшхуэм.
Нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр Налшык щыдэса зэман кIэщIым къриубыдэу хэщIыныгъэшхуэ игъуэтащ къалащхьэм и экономикэм. Налшыкдэс мини 9-м щIигъум я псэр ятащ ди къэралым и хуитыныгъэм папщIэ. Хэку зауэшхуэм щызэрахьа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ щхьэкIэ къалэм щыщ цIыхуи 8-м хуагъэфэщауэ щытащ «Совет Союзым и ЛIыхъужь» цIэ лъагэр, къалэдэс мини 10-м щIигъум иратащ нэгъуэщI къэрал дамыгъэ лъапIэхэр. МафIае илъэсхэм зэрихьа лIыгъэм папщIэ 1985 гъэм Налшык къыхуагъэфэщауэ щытащ Хэку зауэ орденым и 1-нэ нагъыщэр. УФ-м и Президентым и УнафэкIэ 2010 гъэм Налшык къыфIащащ «Зауэ щIыхьым и къалэ» цIэ лъапIэри.
Совет Союзым и лъэхъэнэм Налшык цIэрыIуэ хъуауэ щытащ бгъэдэлъа промышленнэ зэфIэкIымкIэ. ЗыгъэпсэхупIэ щIыпIэу зэрыщытым къыдэкIуэу, ди къалащхьэм зыщаужьауэ щытащ электроникэ, машинэ ухуэныгъэ, металлургие IэнатIэхэм.
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм къэралым щекIуэкIа зэхъуэкIыныгъэ ткIийхэми пхыкIыфащ къалащхьэр. Нобэ ар зыужьыныгъэмрэ зыузэщIыныгъэмрэ я гъуэгум ирикIуэ, гъа- щIэм и лъэныкъуэ куэдкIэ зэфIэкI лъагэхэр зыбгъэдэлъ жылэ Iума-хуэщ. Къалэм и унафэм щIэтщ абы къедза жылэхэу Белая Речкэ, Кэнжэ, Хьэсэней, Iэдииху. Абыхэми заужь, заукъуэдий, экономикэ, щэнхабзэ, егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IуэхущIапIэхэр къыщызэIуах. Социальнэ мыхьэнэ зиIэ ухуэныгъэ инхэр щызэфIах Налшык. Абыхэм ящыщщ школыщIэхэр, щэнхабзэ IэнатIэщIэхэр, транспорт линиещIэхэр, дин IуэхущIапIэхэр, нэгъуэщIхэри. Нэгъабэ къызэIуахащ еджакIуэ 1224-рэ зыщIэхуэ, метр зэбгъузэнатIэ мин 26-рэ зыубыд, егъэджэныгъэ-гъэсэсныгъэм сыт и лъэныкъуэкIи хуэщIа курыт школ №33-р. Гъэсэныгъэ екIурэ ку-рыт щIэныгъэрэ зыгъуэта ныбжьыщIэхэм я зэфIэкIхэм щыхагъахъуэ Налшык дэт еджапIэ нэхъыщхьэхэм. Апхуэдэхэщ зи къэхутэныгъэхэмкIэ къэралым, хамэ щIыпIэхэм цIэрыIуэ щыхъуа ди щIэныгъэ IэнатIэхэу Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университе-тыр, КIуэкIуэ Валерий и цIэр зыфIа-ща Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш университетыр, Кавказ Ищхъэрэм ГъуазджэхэмкIэ и институтыр, Бгы лъагэ геофизикэ институтыр, Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и щIэныгъэ институтыр, нэгъуэщIхэри.
Къалэм щаухуэ Театрхэм я Уардэунэ. Налшык и зыгъэпсэхупIэ щIыпIэхэм щыIэ кIапсэ гъуэгухэр зэрагъэпэщыж, ирагъэфIакIуэ. Абыхэм цIыхухэр дашынущ къалащхьэм къыщхьэщыт Iуащхьэ лъагэхэм я щыгум.
Къалащхьэм игъуэт социально-экономикэ зыужьыныгъэр иужьрей лъэхъэнэм нэрылъагъущ. Промышленностым, ухуэныгъэм, сату, транспорт IэнатIэхэм къыщалэжь мылъкум хэпщIыкIыу хэхъуащ. Хуабжьу заубгъуащ сотовэ связым и IэнатIэхэм, цIыхухэм я гъащIэр нэхъ тынш ящIу. Социально-экономикэ къару лъэщу къалъытэ къалэм хьэрычэт Iуэхум лъабжьэ быдэ зэрыщигъуэтар. Мы зэманым Налшык щолажьэ хьэрычэтыщIэ IуэхущIапIэ минхэр. Экономикэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщI а IэнатIэм и фIыгъэ куэд хэлъщ Налшык зэрызиужьым.
Налшык дэтщ дунейпсо мыхьэнэ зиIэ аэропорт. Кхъухьлъатэхэм напIэзыпIэм унагъэсынущ къэралым и щыхьэр Москва, ди Хэкум, хамэ щIыпIэхэм я къалэ зэхуэмыдэхэм. Налшык и курыкупсэм итщ гъущI гъуэгу станцышхуэ. АбыкIэ къалэр пыщIа мэхъу къэралым и нэгъуэщI щIыналъэхэм. Иджыблагъэ къызэIуахащ «Налшык — Ищхъэрэ» автовокзалыщIэ. Ар къызыхуэт щымыIэ ухуэныгъэ инщ, цIыхум я тыншыгъуэ куэд къыщылъытауэ. Апхуэдэ дыдэ вокзалышхуэ щаухуэ Налшык и ипщэ къыдэлъэдапIэми.
Республикэм къэралыбзэу щыгъэува бзищымкIэ — урысыбзэмкIэ, адыгэбзэмкIэ, балъкъэрыбзэмкIэ — лэжьыгъэр щызэфIах IуэхущIапIэ-хэм. А бзэхэмкIэ Налшык къыщыдокI ин-цIыкIуми газетрэ журналу пщIы бжыгъэхэр. Абыхэм ящыщу нэхъ цIэрыIуэхэщ КъБР-м и Парламентымрэ Правительствэмрэ я газетхэу «Адыгэ псалъэ», «Кабардино-Балкарская правда», «Заман», къэрал газетхэу «Советская молодежь», «Горянка». Къалащхьэм дунейм къыщытехьэ журнали 6-м щыщу щыр сабийхэм папщIэ къыдокI. Налшык щолажьэ «Эльбрус», «Печатный двор», «Котляровхэ» тхылъ тедзапIэхэр, «Тетраграф» полиграф комбинатыр, нэгъуэщI уней тедзапIэхэри.
Къэралпсо мыхьэнэ зиIэ курорт щIыналъэщ ди къалащхьэр. Абы и зыгъэпсэхупIэхэм нал щIыкIэу къадокIуэкI Iуащхьэ лъагэхэр. Абыхэм ар щахъумэ жьапщэшхуэхэмрэ борэнхэмрэ. ЩхъуантIагъэкIэ, хьэуа къабзэрэ дыгъэ нурымкIэ Тхьэр къыхуэупсащ Налшык и щIыуэпсым.
Республикэм и къалащхьэм щоп-сэу КъБР-м и цIыхухэм я процент 33-р. Лъэпкъи 100-м щIигъум къахэ-кIа цIыхухэр дэсщ мы зэманым Налшык. Зыщыщ лъэпкъымрэ зэрахьэ динымрэ емылъытауэ, ахэр хущIокъу зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу зэрызэдэпсэуным. Щэнхабзэ зэпыщIэныгъэхэм нэхъри ягъэбыдэ лъэпкъхэм яку дэлъ мамыр зэхущытыкIэр, зым адрейм хуиIэ шыIэныгъэр, пщIэр.
Дэтхэнэ ехъулIэныгъэми и щIыбагъ къыдэлъщ цIыху гуащIэрэ акъылрэ. Илъэс зэхуэмыдэхэм Налшык и унафэщIу лэжьащ Хъурей Мухьэдин Тыкъуэ и къуэр, Тхьэмокъуэ Хьэжмусэ Къасым и къуэр, Шэру Мухьэмэд ХъуатIэ и къуэр, ГъукIэпщ Мусэрбий Мухьэмэд и къуэр, Дыду Владимир Зырамыку и къуэр, Лъостэн Георгий Чэлимэт и къуэр, Исмэхьил Алий Исмэхьил и къуэр, Сэхъу Владимир Къасболэт и къуэр, Хъурей Феликс Ахьмэд и къуэр, Сыжажэ Валерэ Хъусен и къуэр, Берд Хьэзрэталий Александр и къуэр, Хьэмгъуокъу Леонид Башир и къуэр, Хьэгъэс Залымджэрий Iэбузед и къуэр, Къуэдзокъуэ Мухьэмэд Мартин и къуэр, Алэкъей Арсен Михаил и къуэр. Иджыпсту Налшык къалэ администрацэм и унафэщIщ Ахъуэхъу Таймураз. Зи цIэ къитIуа дэтхэнэми и гъащIэм, и лэжьыгъэм, Iуэху зехьэкIэмрэ хэлъэтымрэ, шэч хэмылъу, къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ къалащхьэм и тхыдэмрэ абы игъуэта зыужьыныгъэмрэ. Республикэм, къалэм я унафэщIхэм гулъытэшхуэ хуащI Налшык европей псэукIэ мардэм тет щыхьэр екIу хъуным.
«Насыпым и къалэ», — апхуэдэу Налшык еджэхэр мащIэкъым. Насыпым и нэщэнэ налыр зи дамыгъэ жылэм адэкIи зиузэщIыну, гъащIэм и сыт хуэдэ лъэныкъуэкIи ехъулIэныгъэщIэхэр зыIэригъэхьэну ди гуапэщ.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
Налшык
Мывэшхуэр и лъэгущи,
ЗеIуантIэр утхэжу,
БгъуэщIитIым и жыгхэр
Тожьауэр абджыфэм.
Уэсыбгым и псынэм
Салъкъыныр къыпхехур,
Пшэху цIыкIухэр уи дежым
IэфIыпсу щопсэхур.
Гъэмахуэщ, ткIуэпс щIыIэр
Теутхэ а цIыкIухэм,
Дожейхэр а цIыкIухэр
Уи бзухэм я усэм.
Къуэшыхьыр уи кхъуафэщ,
Iуфитыр пщIащэбэщ,
Уи щIыфэм и теплъэр
Сабынуэ тхъурымбэщ.
Сыт кIытэу уэ пхэлъыр, —
Псы быбхэр къыщIопщIыр,
ХьэщIэбэу бгъэджэгухэм
Сыт фадэу хафыкIыр.
КъызжыIэт уи щэхур,
Си тIасэу псэ гуапэ,
Уэ пхэлъыр зищIысыр –
Удыгъэу, нэфIэщIу.
Уэ пхуэдэ псы хьэхукъэ
Зи ныбэм уикIыжыр,
Мыл жауэ зи ткIуэпскIэ
Псы нэхур узыщIыр?
Уи бгъуэщIым щыхохъуэр
Си хэкум и гупсэр,
Насыпыр абыхэм
ЯщIыгъуу щIоIэтэр.
Епэрыр уи мэзхэм
Акъужьым къыхехыр,
ХьэщIакIуэ пхуэкIуахэм
Бзум усэр пхуагъэпсыр.
ПIалъэншэу жеиныр
КъыщыскIэ си дежым,
СхуегъэщIыт сэ си пIэр
Уи бгъуэщIым и нэпкъым.
ЩОДЖЭНЦIЫКIУ Алий .
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100694.txt"
} |
Гъуэгу захуэм ирокIуэ
Нобэ догъэлъапIэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и тхыдэм мыхьэнэшхуэ щызиIэ махуэшхуэ — ар къызэрыунэхурэ илъэси 100 ирокъу. Зауэмрэ мамырыгъэмрэ, зэкъуэшыгъэмрэ щхьэхуитыныгъэмрэ я мыхьэнэр фIыуэ къызыгурыIуэу щыта ди адэжьхэм къыхаха а гъуэгур нобэ диIэ псэукIэм и лъабжьэ быдэ хъуащ.
Адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ Бгырыс автоном республикэм щыхэтам къыщыщIедзэ а гъуэгум. Властыр зэрыубзыхуар зигу иримыхь лъэпкъитIым ящыщу адыгэхэм япэу къагъэлъэгъуащ я мыарэзыныгъэр. Къэбэрдей большевикхэм я Iэтащхьэ Къалмыкъ БетIал я пашэу, адыгэхэм къагъэуващ Бгырыс автоном республикэм къыхэкIыжыным и Iуэхур. Ар ядиIыгъащ а зэманым Налшык зыщызыгъэпсэхуа Сталин Иосиф.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ 1921 гъэм фокIадэм и 1-м РСФСР-м и ВЦИК-м и декреткIэ Къэбэрдей автоном областыр къызэрагъэпэщащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым и мазаем апхуэдэ дыдэу балъкъэрхэри зи гугъу тщIы республикэм къыхэкIыжащ икIи ди щIыналъэр Къэбэрдей-Балъкъэр автоном область хъуащ, я къалащхьэри я дамыгъэри зыуэ.
Тхыдэм къигъэлъэгъуащ дяпэ итахэм яча лъэбакъуэм мыхьэнэшхуэ иIэу зэрыщытар. Щхьэхуэ хъуа щIыналъэр зыужьыныгъэм и гъуэгум лъэщу теуващ. Ди областым, 1936 гъэм и ужькIэ республикэ хъуам, щаухуащ Кавказ Ищхъэрэ псом къыпэхъун имыт IуэхущIапIэ инхэр — Налшык лы комбинатыр, чырбыш заводыр, нэгъуэщIхэри. Социалист ухуэныгъэм къыщихьа ехъулIэныгъэшхуэхэм я фIыгъэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр автоном областым 1931 гъэм Ленин орденыр япэу къратащ, 1957 гъэм етIуанэу къыхуагъэфэщащ а дамыгъэ лъапIэр. Псом нэхърэ нэхъыщхьэр адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ езыхэм я хабзэубзыху, гъэзэщIакIуэ органхэр зиIэ къэралыгъуэ зэрыхъуарщ.
Куэд хъурт а лъэхъэнэм лъэпкъитIым Iэмалу къахукъуэкIар. Зэман кIэщIым къриубыдэу ди япэ итахэм яхузэфIэкIащ щIэныгъэншагъэр ягъэкIуэдыну. АдыгэбзэкIэ дунейм къытехьэу хуежьащ тхылъхэмрэ газетхэмрэ. Дуней псом адыгэу тетыр зыгъэгушхуэ «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблыр къэунэхуащ, Бахъсэн ГЭС-р яухуащ. ЕужьэрэкIыу зызыужь лъахэр иджы КъБАССР-у зэрахъуэкIащ, абы къыхэкIыуи и хуитыныгъэхэр нэхъыбэ хъуащ.
Апхуэдэу екIуэкIыурэ, къэралым къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм япкъ иткIэ, 1991 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэрал суверенитетым и декларацэр къащтащ икIи ди хэкур Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ хъуащ. 1997 гъэм КъБР-м и Конституцэр щIэуэ къащтащ икIи абы, зыужьыныгъэм и демократие гъуэгур къыхахри, Урысей Федерацэ зэкъуэтым хэту, зыужьыныгъэр я плъапIэу псэуну зэрамурадыр щIигъэбыдащ. Сыт и лъэныкъуэкIи зэпэлъыта къэрал лъэпкъ политикэ егъэкIуэкIынращ Къэбэрдей-Балъкъэрыр зытетыр.
Нобэ зи нып, гимн, Конституцэ, Iэтащхьэ, Парламент, Правительствэ зиIэж ди лъахэ дахэр Урысей Федерацэм и субъект нэхъыфIу зызыужьхэм ящыщу къогъуэгурыкIуэ. Ди республикэ унафэщIхэр хущIокъу цIыхухэм я псэукIэр егъэфIэкIуэным, медицинэ IэнатIэм зегъэужьыным, хьэрычэтыщIэхэмрэ IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэмрэ зэрадэIэпыкъун мылъку къахузэщIэгъэуIуэным, лъэпкъхэм я хабзэмрэ лIэщIыгъуэкIэрэ къадэгъуэгурыкIуэ зэхэтыкIэ екIумрэ хъумэным, проектышхуэхэр гъэзэщIэным.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100698.txt"
} |
Парламентым нэхъыфIхэр щагъэлъапIэ
КъБР-м и Къэралыгъуэмрэ республикэм и къалащхьэм и махуэмрэ и пэ къихуэу, шыщхьэуIум и 31-м республикэм и Парламентым щагъэлъэ-пIащ щIыналъэм и хабзэубзыху органым, парламентаризмэм, щэнхабзэм, узыншагъэр хъумэным, егъэджэныгъэм, социальнэ политикэм, экономикэм, щIыуэпсыр хъумэным, жылагъуэ гъащIэм, нэгъуэщI унэтIыныгъэхэм я зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэфI хуэзыщIа, къыхаха IэщIагъэм хуэпэж лэжьакIуэ пажэхэр.
КъБР-м и Парламентым и УнафэщI Егоровэ Татьянэ зэIущIэм ирагъэблэгъа IэщIагъэлI нэхъыфIхэм, зи IэнатIэм зэфIэкI щызиIэ лэжьакIуэхэм республикэм и Къэралыгъуэм и махуэшхуэмкIэ ехъуэхъуащ, узыншагъэ, гуфIэгъуэ, ехъулIэныгъэ яIэу дяпэкIи илъэс куэдкIэ я IэнатIэр ирахьэкIыну зэригуапэр жиIащ икIи КъБР-м и Парламентым и щIыхь тхылъхэмрэ удз гъэгъахэмрэ зыхуагъэфэщахэм яритыжащ.
ЯгъэлъэпIахэм ящыщщ КъБР-м и хабзэубзыху органым, парламентаризмэм зегъэужьыным хэлъхьэныгъэфIхэр хуэзыщIхэу Прытков Михаилрэ ХьэIупщы Арсенрэ. Апхуэдэу Урысей Федерацэм и Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым и УнафэщIым и ЩIыхь тхылъыр хуагъэфэщащ Газаев Мысхьуд, УФ-м парламентаризмэм зыщегъэужьыным хэлъхьэныгъэфI зэрыхуищIымрэ республикэм закон къыдэзыгъэкI и органыр зэрыригъэфIакIуэмрэ папщIэ.
КъБР-м и Парламентым и ЩIыхь тхылъыр иратащ узыншагъэр хъумэнымкIэ IэнатIэм хэлъхьэныгъэфI хуэзыщIхэу Иуан Маринэ, Кумыщ Анзор, Тогузаевэ Залинэ, Къуэдзокъуэ Каринэ, Бикбулатовэ Алия, Бэрсэдж Татьянэ, Къулътырбей Мурат сымэ, нэгъуэщIхэми. Егъэджэныгъэм къыхэжаныкIауэ ягъэлъэпIахэм ящыщщ Езауэ Мадинэ, Хъуэст ФатIимэ. Социальнэ политикэ, экономикэ унэтIыныгъэм егугъуу щылажьэу къагъэлъэгъуахэщ Уэркъ Алим, Ашэбокъуэ Джульеттэ, Умар Ритэ, Тонконог Аннэ, Тхьэбысым Аскэр сымэ. ЦIыхум и хуитыныгъэр хъумэным теухуа унэтIыныгъэм хэлъхьэныгъэфIхэр хуэзыщIхэм ящыщу я цIэ къраIуащ КIуэкIуэ Заретэ, Ткаченкэ Ольгэ, Ирыгу Мухьэрбэч сымэ.
Зэхыхьэ гуапэр иуха нэужь абы хэтахэм КъБР-м и Парламентым и бжэIупэм деж зэгъусэу сурэтхэр щызытрагъэхащ.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100700.txt"
} |
Лъахэм и зыужьыныгъэм хущIэкъухэр
Хабзэ зэрыхъуам тету, фокIадэм и 1-м, КъБР-м и Къэралыгъуэм и махуэр щагъэлъапIэм ирихьэлIэу КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек щIыхь, фIыщIэ тхылъхэмрэ къэрал дамыгъэхэмрэ яритащ зыпэрыт IэнатIэм къыщыхэжаныкIа IэщIагъэлI пажэхэм. ЗэIущIэм кърихьэлIащ КъБР-м и Парламентым и спикер Егоровэ Татьянэ, КъБР-м и Правительствэм и УнафэщI Мусуков Алий, УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым и Къэрал Думэм и депутатхэу Щхьэгуэш Адэлбийрэ Геккиев Зауррэ, министрхэр, нэгъуэщI къулыкъущIэхэр.
ЗэIущIэр къыщызэIуихым КIуэкIуэ Казбек жиIащ Къэралыгъуэм и махуэм ди лъахэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ зэриIэр, ар зэныбжьэгъугъэм, зэгурыIуэныгъэм, зэкъуэтыныгъэм я нэщэнэу зэрыщытыр. «Нобэрей махуэр ди лъэпкъхэм я псэукIэм и зыужьыныгъэм и къежьапIэу къэплъытэ хъунущ, политикэ, экономикэ, псэукIэ ухуэкIэр хуэм-хуэмурэ щызэтеува лъэхъэнэхэр къызэднэкIри, сыт и лъэныкъуэкIи зыхуей хуэзэ, нэхъри едгъэфIэкIуэну дызыхуэпабгъэ республикэ диIэ хъуащ. БлэкIа илъэсхэм ди хэгъэгум ехъулIэныгъэ куэд зыIэригъэхьащ. Тхыдэм уриплъэжмэ, гулъытэншэу къэбгъанэ хъунукъым Къэбэрдей-Балъкъэрым къикIуа гъуэгуанэм щыщ зы Iыхьи», — жиIащ КIуэкIуэм.
Iэтащхьэм и къэпсэлъэныгъэм дыщIигъуащ нобэ гулъытэ гуапэ зыхуащIу кърагъэблэгъахэр щэнхабзэ, ухуэныгъэ, егъэджэныгъэ, спорт, щIэныгъэ, мэкъумэш, узыншагъэр хъумэнымкIэ IэнатIэхэм псэ хьэлэлкIэ пэрыт, илъэс куэд щIауэ зи лъахэм и зыужьыныгъэм хуэлажьэ IэщIагъэлI щыпкъэхэр зэрыарар. Я IэнатIэм жэуаплыныгъэшхуэ хэлъу зэрыпэрытым къищынэмыщIауэ, я дуней тетыкIэкIи щапхъэ ягъэлъагъуэу, я IэщIагъэм къыхуигъэув къалэнхэм пэлъэщыфу, къэзылъхуахэм яхуэфащэу зэрыпсэум щхьэкIэ дэтхэнэми къэрал гулъытэ къызэрилэжьыр жиIащ КIуэкIуэм. ИкIи абы щхьэкIэ фIыщIэ яхуищIри, Къэралыгъуэм и махуэмкIэ ехъуэхъуащ.
Урысей Федерацэм и Президентым къыбгъэдэкI ФIыщIэ тхылъкIэ ягъэлъэпIащ Волонтёр Iуэхум зегъэужьынымкIэ центру КъБР-м щыIэм и унафэщI Алексейчик Татьянэрэ КъБР-м цIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министрым и къуэдзэ Мокаев Ашэмэзрэ.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и ЩIыхь тхылъкIэ ягъэпэжащ зыпэрыт IэнатIэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIахэу, псэ хьэлэлкIэ щIыналъэм хуэлажьэхэу Бажэ Дотий, Iэщын Жаннэ, Залиханов Къанщобий сымэ. КъБР-м и архитектор, артист, дохутыр, егъэджакIуэ, ухуакIуэ, нэгъуэщI IэнатIэхэм жыджэру пэрытхэу КIуэкIуэ Казбек игъэлъэпIащ цIыху 19. ЦIыхуитIым КъБР-м и Iэтащхьэм къыбгъэдэкI ЩIыхь тхылъ яритащ.
КъБР-м и Iэтащхьэм и УнафэкIэ Урысейм спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, Олимп джэгухэм щытекIуа Ласицкене Марие «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и пащхьэм щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» орденыр хуагъэфэщащ, физическэ щэнхабзэмрэ спортымрэ я зыужьыныгъэм и гуащIэ зэрыхилъхьам, спортым ехъулIэныгъэшхуэхэр зэрыщызыIэригъэхьам папщIэ. Абы и тренер Габрилян Геннадий КъБР-м и Iэтащхьэм къыбгъэдэкI ФIыщIэ тхылъ иратащ.
Апхуэдэуи Марие Токио щекIуэкIа Олимп джэгухэм зэрыщытекIуам папщIэ сом зы мелуан тыгъэу иратыну унафэ ищIащ КъБР-м и Правительствэм. Олимп джэгухэм хэта Акименкэ Михаили сом мин 250-кIэ хуэупсэнущ. Тренерхэу Габрилян Геннадийрэ Артамонов Артуррэ спортсменхэр зэрагъэхьэзырам папщIэ абыхэм ирата ахъшэ саугъэтым и ныкъуэм хуэдиз езыхэми хухахынущ. 2021 гъэр иухыху ахъшэ саугъэтхэр иратынущ зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэм щытекIуа спортсмени 140-м.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100703.txt"
} |
Мыхьэнэшхуэ зиIэ гуфIэгъуэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек Республикэм и махуэм теухуа и хъуэхъу
Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэухэу пщIэ зыхуэсщIхэ!
Нобэ дэ догъэлъапIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ гуфIэгъуэ — Республикэм и махуэр. Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэрал ухуэкIэр, жылагъуэ-политикэ и лъэныкъуэкIэ зытетыну мардэхэр зыхуэдэнур а махуэрщ щаубзыхуар икIи республикэм и тхыдэ гъуэгуанэр абы епхащ, ар зэкъуэтынымрэ зэрыIыгъынымрэ, зэныбжьэгъунымрэ зызэхэщIыкIынымрэ я дамыгъэщ.
Урысейм хэту автономие зэригъуэтар мыхьэнэ нэхъ ин дыдэ зиIэ Iуэхуу уващ икIи республикэм щыпсэу цIыхубэм я дежкIэ къыпхуэмылъытэным хуэдиз къару иIащ, абы зиужьынымкIэ IэмалыщIэхэр къыхузэIуихащ. Дэ пщIэшхуэ яхудощI Къэбэрдей-Балъкъэрыр ухуэным, абы зиужьыным зи Iущагъ, лэжьыгъэ, къару езыхьэлIахэм, дрогушхуэ ди лъахэгъу куэдым я лIыхъужьыгъэхэм, лэжьыгъэфIхэм, къэралми дуней псоми щыцIэрыIуэ къэрал къулыкъущIэхэмрэ щIэныгъэлIхэмрэ, усакIуэхэмрэ тхакIуэхэмрэ, музыкантхэмрэ спортсменхэмрэ я зэфIэкIхэм. Дэ ди къалэныр нэхъыжьхэм я хабзэфIхэм пытщэнырщ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и ехъулIэныгъэхэр дгъэбэгъуэнырщ, дыщалъхуа щIыналъэр нэхъри ефIэкIуэным хьэлэлу дыхуэлэжьэнырщ.
Нобэ республикэм ехъулIэныгъэкIэ щагъэзащIэ иджырей инвестицэ проектхэр, промышленностымрэ мэкъумэш IэнатIэмрэ, узыншагъэр хъумэнымрэ егъэджэныгъэмрэ, спортымрэ туризмэмрэ къыщыхалъхьэ жэрдэмыщIэхэр, жыджэру къагъэIэрыхуэ бжыгъэр зи лъабжьэ технологиехэр. Республикэм и зыужьыныгъэм и унэтIыныгъэ нэхъыщхьэм и мурадыр цIыхухэм я псэукIэу къызэрыгуэкI пщалъэхэм изагъэхэр егъэфIэкIуэнырщ: Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ дэтхэнэ зы цIыхури абы и унагъуэри тыншу, зыхуей хуэзэу псэунырщ; езым и зэфIэкIымрэ зэчиймрэ къигъэлъэгъуэнымкIэ Iэмал иIэнырщ; гугъуехь хэхуэмэ, абыхэм щыхъума зэрыхъуну хэкIыпIэхэр иIэнырщ; я сабийхэм я къэкIуэнумкIэ адэ-анэхэр мыгузэвэнырщ; нэхъыжьхэм гулъытэ яхуэщIынырщ; щалъхуа республикэм цIыхухэр ирипэгэнырщ.
Илъэс къакIуэ дэ дгъэлъэпIэнущ тхыдэ мыхьэнэ зиIэ пIалъэр — Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэр къызэрызэрагъэпэщрэ илъэси 100 зэрырикъур. Къэбэрдей-Балъкъэрым и илъэсищэ гъуэгуанэм кърикIуахэр щыхьэт тохъуэ ди ехъулIэныгъэ псоми я лъабжьэу щытыр дэтхэнэ зыми егугъуу и лэжьыгъэр игъэзэщIэныр зэрыарар. Шэч къытесхьэркъым, дэ зыхуэдгъэувыжа къалэнхэр, дызэдегугъумэ, зэрытхуэгъэзэщIэнум, дыщалъхуа Къэбэрдей-Балъкъэрым адэкIи нэхъри зэрызедгъэужьыфынум.
Ди къарур зыхэлъыр ди зэкъуэтыныгъэрщ. Ди текIуэныгъэхэр къызыдэкIуэнури аращ.
Республикэм щыпсэу псоми си гум къыбгъэдэкIыу сынывохъуэхъу мамыру, фыузыншэу, ехъулIэныгъэхэр фиIэу, зэIузэпэщу фыпсэуну.
МахуэшхуэмкIэ, си хэкуэгъу лъапIэхэ!
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100707.txt"
} |
Щэнхабзэ дауэдапщэхэм къалэр дэщIэращIэт
КъБР-м и Къэралыгъуэм, Конституцэм, ЩIэныгъэм, Налшык къалэм я махуэхэр ди республикэм Iэтауэ щагъэлъэпIащ.
А махуэм ирагъэкIуэкIыну яубзыхуа дауэдапщэхэр «ЩIыхьым и мафIэ мыужьыхым» деж къыщыщIадзащ. Япэ ита нэхъыжьыфI-хэм, зи псэр Хэкум щIэзытахэм хуащI пщIэр къагъэлъагъуэу, фэеплъым удз гъэгъахэр тралъхьэри, дакъикъэкIэ хуэщыгъуащ.
Хэку зауэшхуэм хэтахэм я щIыхьыр ягъэлъэпIащ Налшык къалэм и мэр Ахъуэхъу Таймураз, Ветеранхэм я Налшык къалэ советым и тхьэмадэ Абдуллаев Мустэфа, мэрым и къуэдзэхэу Атмурзаевэ Зем-фирэ, Пащты Аслъэн, Мэремыкъуэ Альберд сымэ, нэгъуэщIхэми.
«Си Республикэ»
КъБР-м и Къэралыгъуэм и махуэм ирихьэлIэу къызэрагъэпэща дауэдапщэхэм хэту, фокIадэм и 1-м ХьэтIохъущокъуэм и жыг хадэм къыщызэIуахащ «Свой стиль» клубым хэтхэм я сурэтхэм я гъэлъэгъуэныгъэ.
ЩхъуантIагъэм и курыкупсэм щащIа выставкэр зи жэрдэмыр гупым илъэс куэд щIауэ хэт Пузенкэ Дмитрийщ.
— Музейм кIуэ зи хабзэхэм, сурэт техыныр фIыуэ зы- лъагъухэм ящIэ илъэс къэс фокIадэ мазэм Ткаченкэ Андрей и цIэр зезыхьэ СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ музейм гъэлъэгъуэныгъэ зэрыщытщIыр. ИджыкIэ музейм и пэшхэр зэрызэпэубыдам къыхэкIыу, жыг хадэм ди лэжьыгъэхэр утыку къыщитхьэну дытегушхуащ, си гугъэмкIэ дыщыуакъым. Къалэдэсхэм ягу ирихьауэ зыкъыдагъащIэмэ, мыпхуэдэ гъэлъэгъуэныгъэхэр щIэх-щIэхыурэ тщIыну къыдогъэгугъэ, — жеIэ клубым и унафэщI Лукьяненкэ Иван.
Абы и псалъэхэм пищэу клубым хэт Байсиев Ахъмэт жиIащ ХьэтIохъущокъуэм и жыг хадэм къахьа гъэлъэгъуэныгъэм еплъыфыну нэхъыбэм Iэмал зэраIэр, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, музейхэм кIуэм нэхърэ паркым щызекIуэхэр хуэдэ зыбжанэкIэ нэхъыбэщ.
«Си Республикэ» гъэлъэгъуэныгъэм утыку къыщрахьащ Лукьяненкэ Иван, Байсиев Ахъмэт, Журт Хьэсэн сымэ я сурэт гъэщIэгъуэнхэр.
Къыхэгъэщыпхъэщ «Свой стиль» клубыр мыинми (цIыху пщыкIутху хэту аращ), зэман кIэщIым къриубыдэу цIэрыIуэ зэрыхъуар.
— Сурэт техыным куэд дехьэх, ауэ сурэт техыным и хабзэхэм хуеджэну, абы тетыну хуейхэр закъуэтIакъуэщ. Ди республикэм щылажьэхэр портретым нэхъ гугъу дохь, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, и нэхъыбэм сурэт ятетхыу яфIэфIкъым, абы елъытауэ, щIыуэпсым дихьэххэм я Iуэхур куэдкIэ нэхъ тыншщ, — жиIащ сурэттех Iэзэ Подвэ Александр.
«Свой стиль» клубым и гъэлъэгъуэныгъэм республикэм щыпсэухэмрэ и хьэщIэхэмрэ ящыщ цIыху куэд къызэтеувыIэурэ еплъащ.
ГъуазджэхэмкIэ Налшык дэт сабий школ №1-м щIэсхэм абдеж къыщызэрагъэпэща концерт гъэлъэгъуэныгъэм нэхъыбэж къришэлIат.
ГуфIэгъуэм зэщIиIыгъэт
Налшык къалэр гуфIэгъуэм зэщIищтат, дэнэкIи макъамэ къыщыIурт, школ фащэ екIухэмкIэ хуэпауэ, япэ классым кIуэ ныбжьыщIэ цIыкIухэм я дыхьэшх макъыр зэхэпхырт.
«Восток» кино гъэлъэгъуапIэм и гупэм «Родник» къэ- закъ хорымрэ зауэмрэ лэжьыгъэмрэ я ветеранхэм я «Эстафета» хор гупымрэ зыкъыщагъэлъэгъуащ.
Къалэщхьэм и Искож хьэблэм «Налшык — фIыщэу слъагъу си къалэ» фIэщыгъэм щIэту сабийхэр щызэпеуащ асфальтым сурэт тещIэнымкIэ . Ар къызэригъэпэщащ сабий творчествэмкIэ «Эрудит» центрым. Зэпеуэ нэужьым махуэшхуэхэм хуэгъэпса концерт щагъэлъэгъуащ абдеж.
Сабийхэм эстетикэ гъэсэныгъэ етынымкIэ Къэзанокъуэ Жэбагъы и цIэр зезыхьэ центрыр концерт гъэщIэгъуэнкIэ къалэдэсхэм я пащхьэ ихьащ.
Къэбэрдей уэрамым щекIуэкIащ «Прогулка с автором» фIэщыгъэм щIэт Iуэху дахэ, уэрам гъуазджэм и фести- валь. Пщыхьэщхьэм щагъэлъэгъуа фильмым цIыху куэд кърихьэлIат. Абы ирихьэлIэу кхъухьлъатэтедзапIэм и гъунэгъу хьэблэм «Гъэмахуэр едгъэжьэжу» фIэщыгъэм щIэт щIалэгъуалэ акцэ щрагъэкIуэкIащ.
ШахматхэмкIэ улъэщ-улъэщ?
ФокIадэм и 1-м КъБР-м игъэлъапIэ гуфIэгъуэ зыбжанэм егъэщIылIауэ Налшык къалэ администрацэм физи-ческэ культурэмкIэ, спортымрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ управленэмрэ «Шахматхэмрэ шашкэхэмкIэ Ладья спорт школымрэ» шахматхэмкIэ турнир къызэрагъэпэщри ирагъэкIуэкIащ.
«Каисса» шахмат клубым щекIуэкIа зэпеуэм илъэси 7-17-м ит ныбжьыщIэ 28-рэ хэтащ.
ЗэпэщIэувэныгъэ гъэщIэгъуэнхэм, уеблэмэ гуащIэхэм яужькIэ увыпIэхэр мыпхуэдэу ягуэшащ:
Нэхъыжьхэр:
1.ТекIуий Эмир
ПIаз Тенджыз
Хъуран Камиллэ
Хъыджэбз цIыкIухэм я деж:
1.Бабгуей Дисанэ
Жыгун Алинэ
БжьыхьэлI Каролинэ
Илъэсийм нэсхэм я зэпеуэм:
1.Нартокъуэ Микаэль
Зимин Давид
КъуэщIысокъуэ Нурхьэлий
Илъэс 14-м нэс зи ныбжьхэм я деж пашэныгъэр щызубыдар ТекIуий Валерэщ.
КъызэгъэпэщакIуэхэр зэпеуэм хэта ныбжьыщIэхэм ехъуэхъури, медалхэмрэ щIыхь тхылъхэмрэ иратащ.
Инэрокъуэ Данэ.
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100716.txt"
} |
Зыгъэпсэхугъуэм махуэм
Зэпкърымыхауэ гъэжьа гуэгушыл
Гуэгушыр ягъэкъабзэри, псы щIыIэкIэ фIыуэ ятхьэщI. Щхьэри, лъакъуэхэри, нэгэгъури, тхьэмщIыгъури зыхуей хуагъазэ. Гуэгушылми, и кIуэцIфэцIми шыгъу щахуэ, фIыуэ хагъэхьэу. ИтIанэ ар дагъэ къэплъа зэрыт тебэшхуэм иралъхьэ, и щIыбыр егъэзыхауэ, кIуэцIфэцIри щIыгъуу. Гуэгушылым и щхьэфэм шатэ щахуэ, псы пщтыр тIэкIу щIакIэри хьэкулъэкIэ ягъажьэ сыхьэтитI хуэдэкIэ. ЩыжьэкIэ езым къыщIэж псыри, шати гуэгушым щыхуэн хуейщ, и теплъэкIэ тхъуэплъ дахэ хъун щхьэкIэ. Лы жьар тебэм кърахыжри, тепщэчым иралъхьэ. Тебэм къина псыри дагъэри яз, езы тебэр ятхьэщIри гъущэу ялъэщIыж, ар мафIэм трагъэувэри тхъу иракIэ. Абы цIыкIу-цIыкIуурэ упщIэта бжьыныху, шыбжий плъыжь сыр хьэжа халъхьэри бжьыныхум дыщафэ къытеуэху ягъэлыбжьэ. Гуэгушылым къыщIэжа лэпс дагъэр щIакIэ, мафIэр цIыкIу ящIри, тебащхьэр тепIауэ дакъикъи 6-7-кIэ къагъавэ. Тебэр къытрахыж, джэдгын хаудэри, и щхьэр тепIауэ дакъикъи 4-5-кIэ щагъэт. Iэнэм щытрагъэувэкIэ, гуэгушыр Iыхьэ-Iыхьэурэ зэпкърах е якъутэ, тепщэчым иралъхьэри бжьыныху лыбжьэ тракIэж. ПIастэ хуабэ и гъусэу пщтыру яшх.
Халъхьэхэр (цIыху тIощI Iыхьэ):
гуэгушу — 1 (г 8000),
тхъууэ — г 200,
бжьыныху укъэбзауэ — г 300,
шатэу — г 250 — рэ,
псывэу — г 150 — рэ,
лэпсу е псыуэ — г 460 — рэ,
шыгъуу, шыбжийуэ, джэдгыну — узыхуейм хуэдиз.
Къубатий Борис.
Урысыбзэ, хьэрыпыбзэ…
Урысыбзэр славян бзэ гупым хохьэ. Ар цIыху мелуани 170-м я анэдэлъхубзэщ, ауэ абы цIыху мелуан 320-рэ иропсалъэ. А бзэр щызокIуэ Урысей Федерацэм, Белоруссием, Украинэм, Къэзахъстаным, Къыргъызым, нэгъуэщI щIыпIэхэми.
Хьэрыпыбзэр цIыху мелуан 200-м я анэдэлъхубзэщ, ауэ абы иропсалъэ цIыху мелуан 250-м щIигъу. Сауд Хьэрыпыр, Йеменыр, ОАЭ-р, Оманыр, Кувейтыр, Иракыр, Сириер, Иорданиер, Египетыр, Мароккэр – псори зэхэту къэрал 22-м я цIыхухэр.
Путунхуа — Китай бзэ гупым щыщщ. Ар цIыху мелуан 800-м я анэдэлъхубзэщ, ауэ абы цIыху мелардым щIигъу иропсалъэ. А бзэм щропсалъэ Китайм, Тайваным, Малайзием, Сингапурым, Вьетнамым, нэгъуэщI къэралхэми.
Жьы хъуа жыIэкIэхэр
Хьэлыуэ Iэпищ. ФэрэкI къызэуза сабийр хъужа иужькIэ, хьэлIамэ хуагъавэрт, сабийм и Iэпищым и пIэ тедзауи гъунэгъухэм хуахьырт, я сабийр зэрыхъужам иджы укъыкIэлъыкIуэ зэрыхъунум и щыхьэту.
Гъуэгудэгъазэ. Мыр адыгэхэм хьэщIэм хуащI пщIэм, кIэлъызэрахьэу щыта хабзэхэм ящыщ зыщ. Къуажэм дэкIыу гъуэгу техьам, хьэщIэ къакIуэу илъагъумэ, къигъэзэжырти къуажэм нэс къигъэблагъэрт, хьэщIэм хуит къищIыжмэ, и гъуэгум пищэжырт.
Гущэкъуибзэ. Адыгэхэм хабзэу къадекIуэкIыу щытащ зы жэщым жылэм къыдалъхуа щIалэ цIыкIумрэ хъыджэбз цIыкIумрэ я гущэкъу зэхурабзэу. Ахэр балигъ хъуа иужькIэ унагъуэ хъун хуейуэ арат.
ФокIадэ – сентябрь
Римлянхэм я япэ мазэу щыта мартым укъыдэбжэмэ, сентябрыр ебланэ мазэщ. «Септембе» псалъэм латиныбзэкIэ «блы» бжыгъэцIэр къикIыу аращ.
Адыгэхэм а мазэм ехьэлIауэ фIэщыгъэ зыбжанэ къагъэсэбэп: Iуэгъуэ (время молотьбы колосовых), бжьыхьэпэмазэ (начальный месяц осени), гъубжэдэх (название праздника в честь окончания уборки проса).
Адыгэхэм бжьыхьэм и къихьэныр Вагъуэбэм елъытауэ ябжырт. Япэ бжьыхьэ мазэр иджырей сентябрыр арат, абы и 22-м къихьэу. Бжьыхьэпэ мазэр къихьамэ, гуахъуэ хэх укIуэ хъунущ, жаIэу щытащ. Ар цIыхухэм фIыуэ ягъэунэхуа Iуэхут. Бжьыхьэр къихьамэ, жыгхэм я хэхъуэныр щагъэт, пхъэ кумылэр мэж, пхъэ хъунур ягъэхьэзыр. Мы мазэм щхьэкIэ «Си хьэр цIыху хъуащэрэт» – щыжаIэ зэманщ», — жаIэрт адыгэхэм. ЦIыхукIэ хуэмыщIа унагъуэхэм мэшых щIыхьэху ящIырт. Гъавэ бэв къайхъулIарэ яхузэщIэмыкъуэжмэ, ярикъуным хуэдиз яIуэрти, адрей къэнар щэджу зэтралъхьэрт. ЩIымахуэ щIэкIауэ щэдж уиIэныр фIыуэ, унагъуэ хуэщIам и нэщэнэу ябжырт. Абы къыхэкIыу, зыгуэрым и Iуэху къимыкIамэ, «и щэджыжьыр иIуэжащ» жаIэрт. Мыбы ехьэлIат «хьэм тетыгъуэ» жыхуаIэри. Ар хьэблэм е къуажэм зы хьэм яIэу абы чэзууэ щылажьэу зэрыщытам и щапхъэу къэнащ. ГъавэщIэ кърахьэлIэжам сэджыт, бытыр хуэдэхэр хатыкIын ипэ, «хамэIу-мыхуэ» жаIэрти тхьэлъэIу цIыкIу ящIырт. ГъавэщIэм щыщ япщэфIырти яшхырт, итIанэ псапэ ящIэн щIадзэрт. Гъавэм щыщу бытыру бгъум епщIанэр ятырт; Iэщым, мэл, бжэнхэм – щынэ плIыщI къэс зы яту арат, ауэ нэхъыбэ птынуи фIыт.
Мы мазэм нэгъуэщI зы тхьэлъэIуи хиубыдэрт – Гъубжэдэх жыхуиIэр. Ар унагъуэ тхьэлъэIухэм ящыщ зыщ. ТхьэлъэIум щынэхъыщхьэр унэгуащэрт. Ар зэрекIуэкIыр мыпхуэдэут. Губгъуэм итахэм ящыщу Iуэн зыухахэм я пщэм гъубжэ дэлъу пщIантIэм къыдыхьэжхэрт. Унэгуащэмрэ сабийхэмрэ гуфIэу абыхэм къапежьэрти хъуахъуэрт, гъэр узыншэу зэрызэщIалъхьам щхьэкIэ тхьэшхуэм фIыщIэ хуащIу. ИтIанэ унэгуащэр Iэбэрти, зыгуэрым и пщэм дэлъ гъубжэр къыдихыну хуежьэрт. АрщхьэкIэ, гъубжэр зи пщэм дэлъым ар къыдригъэхыртэкъым. ИтIанэ унэгуащэм хьэлывищрэ махъсымэ фалъэрэ губгъуэм щыIахэм къахущIихьэрт. Ар къыдыхьэжахэм я нэхъыжьым иритырти, хъуахъуэурэ псоми я пщэм дэлъ гъубжэхэр къыдихырт, ахэр хьэщIэ лъапIэм ещхьу къригъэблэгъэжырт. Мыбы щыгъуэ гъавэщIэр щапщэфI къэхъурт. А гъавэщIэм щыщ яшхмэ, абы иужькIэ хамэ-Iумыхуэ тхьэлъэIури занщIэу ящIу щытащ.
Зэхуэфащэ зэщауэгъущ
Закъуэныгъэ нэхърэ — Iэл къыбдис.
Зэдэшхэ IэфIщи, зэдэфI унэщ.
Имысрэ сымаджэрэ Iыхьэншэщ.
КъакIуэ псори благъэщ.
Къуэш лей щыIэкъым.
Уи бынрэ уи благъэрэ умыбж.
Зи щхьэ Iуэху зыхуэмыщIэжыр хамэ IуэхукIэ ерыщщ.
Къуажэ ин нэхърэ — къуажэ и благъэ.
Зи щхьэр къабзэ, зи гур бзаджэ.
Фэ зытетым гу кIуэцIылъщ.
ФэкIэ щIалэрэ гукIэ лIыуэ.
Къомыхъуэжынур, къомыщэжынур уи анэрэ уи нитIрэщ.
ЩIыр бжьэкIэ епщри, къыпыщым тоувэ.
Дыщ мэжаджэ IэфIщ.
Зэдэшхэ IэфIщи, зэдэфI унэщ.
Джэду хьэжы зыкъещI.
Зэхуэфащэ зэщауэгъущ.
Зегъэуби, уи бын пIыж.
Кърум шыр имыIэмэ, зы бзущ.
Къуажэ дэз Iыхьлы нэхърэ — жылэ и зырыз благъэ.
Нэм псэр зыщIешэ, гум гур къреджэ.
Къэбым и IэфIыр
Хьэжыгъэр (нартыху хьэжыгъэри, гуэдз хьэжыгъэри, нэгъуэщIри) шхыныгъуэ къыхащIыкIын и пэ къихуэу, Iэмал имыIэу кхъузанэкIэ яухуэнщI, жьы щIихун щхьэкIэ.
* * *
ГъэшхэкIхэр нэхъ куэдрэ зэIыхьэркъым зэрыт хьэкъущыкъур бинткIэ щхьэщыпхыкIауэ щIыIэпIэ бгъэувмэ.
* * *
Къэбыр щагъавэкIэ псы куэд щIакIэмэ, цIынэ мэхъу, и IэфIри щIех.
* * *
Ныбапхъэр щалъэскIэ, зэралъэс псым содэ хакIутэ, абы нэхъ псынщIэу егъэкъабзэри, ауэ а содэм егъэкIуэд ныбапхъэм хэлъ витамин С-р.
* * *
ТхьэмщIыгъуныбэ, нэкулъ щагъавэкIэ мафIэр драшейркъым, кIэтIий кудар къэуэнущи.
* * *
КIэртIоф укъэбзар псы щIыIэм хэлъмэ фIыцIэ хъуркъым.
* * *
КIэртIоф пIастэ ящIыну кIэртIоф гъэвар бэлагъкIэ яуб. Иджы нэхъыбэм кIэртIоф гъэвар лыхьэжым щIагъэкI хъуащ. Ар нэхъ псынщIэу зэфIэкI щхьэкIэ, абы кIэртIоф пIастэр фIыцIэ ещI икIи витамин С-р егъэкIуэд.
* * *
ДжэдыкIэр щаудэкIэ ар зракъутэр хьэкъущыкъу лащ.
Псалъэзэблэдз
ЕкIуэкIыу: 1. ЦIыхубзыцIэ е КъардэнгъущI Зырамыку игъэззащIэ уэрэдыжь. 4. ХъуэпсапIэ, гуращэ. 5. Китайм щекIуэкIа Гъэмахуэ Олимп джэгухэм дыщэ медаль къыщызыхьа адыгэ пелуан. 9. Таурыхъ, шыпсэ, … 10. Жыг … 11. Аруан районым щыщ къуажэ. 12. Iэщ цIыкIу. 15. Нарт лIыхъужь. 16. Цы щабэ зытет, зи гъащIэм и нэхъыбэр псым щызыхь хьэкIэкхъуэкIэ цIыкIу. 18. Зи къупщхьэхэр къыхэщ цIыху уэд. 20. Псыежэх псынщIэ. 21. Дэнэ щIыпIи куэду къыщыкI, Iэщым фIыуэ яшх удз.
Къехыу: 1. Хамэ къэрал кIуэну щIалэм и … къокI. 2. Зеиншэ. 3. Шатэ е тхъуцIынэ гъэвэжам и щхьэм къытрещIэ. 4. ЦIыху … е псалъэ … 6. ЩIакхъуапхъэ. 7. Бахъсэн районым хиубыдэ къуажэ. 8. Чыцэхэм, мэкъупIэхэм щыпсэу къуалэбзу цIыкIу, щIагъуэу мылъэтэфу. 13. Бий зэрыпхъуакIуэхэм нанэм … хуищIащ. 14. … хэтIасэмэ, пхуэгъэхъужыркъым. 17. … и губжьыр кхъуэм щехьэ. 19. Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым и лэжьакIуэ, еджагъэшхуэ, критик. 20. Шым и кIуэкIэ.
Зэхэзылъхьар Мыз Ахьмэдщ.
ШыщхьэуIум и 28-м ди газетым тета псалъэзэблэдзым и жэуапхэр:
ЕкIуэкIыу: 1. Амман. 4. Пхъашэ. 7. Шхуэ. 9. Рим. 10. Акъужь. 11. Хьэрш. 13. Хахуэ. 15. Абазэхэ. 18. Молэ. 19. Санэ. 20. Хукхъуэ. 22. Топ. 24. ЩIэп. 25. ЕнтIыр. 26. Арджэн.
Къехыу: 2. Мэшбэв. 3. Ажэ. 5. Хъер. 6. Шумахуэ. 8. Кукъу. 12. Шабзэ. 13. Хэхэс. 14. Бзу. 16. Шортэн. 17. Гъунапкъэ. 21. Кхъужь. 23. Пхъы. 24. ЩIэр.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100721.txt"
} |
«Сыринэ» ныбжьыщIэ театр диIэнущ
Зэи щымыIауэ ныбжьыщIэ театр ди республикэм иIэнущ. «Сыринэ» зыфIаща театр-студиер «Адыгэ дуней» лъэпкъ фондым къызэрегъэпэщ артист ныбжьыщIэхэм зыщагъэсэн папщIэ, адыгэбзэр зыгъэIурыщIэхэр, утыку итыным дихьэххэр ирагъэблагъэ.
IэщIагъэм и щэхухэм зыхэзыгъэгъуэзэну, спектаклхэм щыджэгуну хуейхэр къыхахынущ фокIадэм и 12-м. Къэпщытэныгъэ зэIущIэр щекIуэкIынущ Налшык къалэм, Нэгумэм и цIэр зезыхьэ уэрамым тет 45-нэ унэм. Ар сыхьэти 10-м щIидзэнущ. НыбжьыщIэхэр литературэ тхыгъэ (усэ кIэщI, Iуэтэжым щыщ пычыгъуэ) е гъащIэм къыщыхъуа зы теплъэгъуэ къеджэн хуейщ.
Студием зыщызыгъэсэнухэр илъэс 14 хъухэм щегъэжьауэщ. Ахэр тхьэмахуэм тIэу щызэхуэсынущ Кэнжэ къуажэм ЩэнхабзэмкIэ и унэм. Зыгъэсэнур режиссёр, актёр Къанкъул Ислъамщ. НыбжьыщIэхэм яхуэкIуэ тхыгъэ зэрыщымыIэм къыхэкIыу, ягъэувыну спектаклхэм я лъабжьэ хъуну пьесэхэр сабийхэм яхуитхынущ усакIуэ, драматург Къаныкъуэ Заринэ. Апхуэдэуи нэгъуэщIхэм я къалэмыпэм къыпыкIIамэ, ягъуэтмэ, ахэри ягъэувынущ.
Дызэрыт илъэсым и гъатхэм зы спектакль игъэувакIэщ Ислъам. Къаныкъуэ Заринэ итха «МафIэгу» пьесэм къытращIыкIа лэжьыгъэм щыджэгуахэр Шэджэм школым щеджэ сабийхэр арат. Иджы зэпымыууэ лэжьэну студием зыщагъэсэнущ ныбжьыщIэхэм.
IэщIагъэр нэхъыфIу къызэхъулIэхэр спектаклхэм хагъэхьэнущ, Кавказ Ищхъэрэм хиубыдэ республикэхэм, Тырку къэралыгъуэм ахэр яшэнурэ щагъэлъэгъуэнущ.
Студием зыщызыгъэсахэм зэреджам щыхьэт техъуэ тхылъхэр (сертификат) иратынущ, «Сыринэм» щагъуэта щIэныгъэр IэщIагъэ яхуэхъуфынущ. Артист IэщIагъэр фIыуэ зылъагъухэм я хъуэпсапIэм япэ лъэбакъуэхэр хуачынымкIэ ар IэмалыфIщ.
УпщIэ зиIэхэр фыпсалъэ хъунущ 8-967-418-09-53, 40-55-70 телефонхэмкIэ.
ИСТЭПАН Залинэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100724.txt"
} |
Багъ Марьям: Адыгэ щIэблэр лъэпкъыпсэу къэтэджын папщIэ
Адыгэбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэу илъэс куэдкIэ лэжьа, журналистикэми зи зэфIэкI щеплъыжа Багъ Марьям зыхуэдгъэзащ щIэблэр лъэпкъыпсэу, я бзэм пщIэ хуащIу, фIыуэ ялъагъуу къэтэджыным теухуа и Iуэху бгъэдыхьэкIэхэмрэ иужьрей илъэситIым къыдигъэкIа тхылъхэмрэ тедгъэпсэлъыхьыну.
— Марьям, илъэс зыбжанэкIэ курыт еджапIэм анэдэлъхубзэр щебгъэджащ. Адыгэ сабийр лъэпкъыпсэу къэтэджын папщIэ лэжьыпхъэхэм, ныбжьыщIэхэм къызыхэкIар, я бзэр Iумпэм ямыщIу, лъэпкъым зэрыхуэщхьэпэным я гупсысэр хуэгъэзауэ къэгъэхъуным теухуауэ къэбгъэсэбэпа уи Iэмалхэм я гугъу къытхуэщIыт.
— Курыт еджапIэм сызэрыщыIа лъэхъэнэм къриубыдэу си псэм нэхъыфIу къилъытэ Iэмалу хъуар къэзгъэсэбэпащ. Нэхъ щхьэпэ хъуауэ къэслъытахэм сыкъытеувыIэнщ. Егъэджэныгъэм къыдэкIуэу гъэсэныгъэ дерсхэри сыт щыгъуи къызэзгъэпэщащ. Адыгэ хабзэм ехьэлIауэ нэхъ гу зылъытапхъэу къэслъытэхэр театр теплъэгъуэу, зэпеуэу, джэгукIэ зэмылIэужьыгъуэ защIэу къызэзгъэпэщащ. Апхуэдэщ адыгэ хабзэм щыщ Iыхьэхэр — адыгэ нысашэ, гущэхэпхэ, кхъуей- плъыжькIэрыщIэ, адыгэ шхыныгъуэхэм, хъуэхъухэм, таурыхъхэм нэхъ удихьэхыу къеджэхэм, екIуу къафэхэм, псалъэзэблэдзхэм я зэпеуэхэр, адыгэм хьэкум зэрырагъэкIуэкIыу щытар, утыку итыкIэр, акъыл жаныр, Iущагъыр къыщагъэнаIуэ зэхыхьэхэр, нэгъуэщIхэри. АдыгэбзэмкIэ дерсхэм псалъэухауэ щызэпкърытххэм я нэхъыбэр адыгэ хабзэм къыхэсхырт. Япэрауэ, хабзэр зэдгъащIэрт, и мыхьэнэм дытепсэлъыхьырт, иужькIэ псалъэхэм я зэхэлъыкIэм, псалъэухам я зэпкърыхыкIэм дыкъытеувыIэрт.
Нэхъ цIыкIухэм къахузэзгъэпэщ адыгэбзэ дерсхэм я иужьрей дакъикъипщIыр Iэмал имыIэу къафэкIэ зэхуэсщIыжырт. Мо езэша цIыкIухэм я Iэпкълъэпкъым абы зригъэгъэпсэхурт икIи я гукъыдэжыр къиIэтырт. Езыхэми яфIэфI дыдэт. ЩIалэ цIыкIухэми пщащэ цIыкIухэми я увыкIэр, Iэгу еуэкIэр, утыкум зэрихьапхъэр, зэблэкIыкIэр – псори дахэу езгъэлъагъурт, нэхъ балигъ хъуа нэужьи утыкум екIуу ихьэфын хуэдэу.
Я цIэ-унэцIэр, зыщыщыр, къызыхэкIа лъэпкъыр, я адэ-анэр, адэшхуэ-анэшхуэхэр, къыдалъхуахэр, щыпсэу жылэр, зытес уэрамыр, зыщIэс унэр – Iэмал имыIэу адыгэбзэкIэ ящIэу езгъасэрт. УеупщIамэ, псори къэмыувыIэу къыбжиIэрт дэтхэнэ сабийми.
Гъэм и дэтхэнэ лъэхъэнэми — щIымахуэми, бжьыхьэми, гъатхэми, гъэмахуэми губгъуэм, тафэхэм, бгыхэм, псыхъуэхэм, джабэхэм, мэзхэм сшэрт. ЗыплъыхьакIуэ, мэракIуэщыпэ, бдзэжьеящэ, Iэжьэ къежэх – псори гукъинэжу едгъэкIуэкIащ. НыбжьыщIэм и къэухьым абы хуэдэу зезыгъэужь куэд щыIэкъым. Зригъэужьым и мызакъуэу, и лъахэр, и щIыналъэр, и Хэкур фIыуэ ирегъэлъагъу. Абы щалъэгъуа псор, я нэгу щIэкIар, къазэрыщыхъуар дыкъекIуэлIэжа нэужь дапщэщи езгъэтхыжырт. ДыздэщыIа щIыпIэхэм ехьэлIауэ тхыдэм къыхэщыжхэми дытепсэлъыхьыжырт. Губгъуэм уиту, мэзым ущIэту, псы Iуфэм уIусу, цIыху гуп бгъэхьэщIэн хуей хъумэ, нэхъыжь-нэхъыщIэкIэ зэрыбгъэтIысыну щIыкIэхэр, Iэнэр зэрекIуэкIыпхъэр — ахэри зэдгъащIэрт. ЩIыпIэм узыщрихьэлIэ псэущхьэхэм, къэкIыгъэхэм, абыхэм я цIэхэр къызытекIар – къапщтэмэ, куэд гъэщIэгъуэну зэпкърытхырт. Жьы къабзэм хэту ебгъащIэхэр: хабзэр, тхыдэр, георгафиер, биологиер, щIыуэпсыр зэи ящымыгъупщэу цIыкIухэм ягу ираубыдэ.
НэхъыжьыфIхэр къезгъэблагъэурэ еджакIуэхэм зэIущIэхэр къахузэзгъэпэщащ. Ахэр цIыкIухэм сытым хуэдэу тхъэгъуэ ящыхъурэт! «ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ» жыхуиIэ псалъэжьым дытету, «Уи лъэпкъым и тхыдэр пщIэну къыптохуэ» лэжьыгъэшхуэри къыдэхъулIэу едгъэкIуэкIащ. Езы сабийхэр абы иригуфIэу сытым хуэдиз къыщатIэщIыжат дэфтэр хъумапIэхэм.
УрысыбзэкIэ ди лъэпкъым теухуауэ ятхауэ щыIэхэр адыгэбзэкIэ зэддзэкIыжу, абыхэм дерсхэм дыкъыщеджэжу, дыщытепсэлъыхьыжу лэжьыгъэфIхэр къыдэхъулIащ. Абыи бзэхэм хуэIэрыхуэу ирегъасэ, анэдэлъхубзэри лъэпкъ тхыдэри фIыуэ зрагъэщIэным хуэщIауэ…
Грамматикэ лэжьыгъэ едгъэкIуэкIрэ, адыгэ тхакIуэхэм я гъащIэмрэ я тхыгъэхэмрэ дытепсэлъыхь къудей мыхъуу, лъэпкъым епха дэтхэнэ зы лъэбакъуэми щыдгъэгъуазэу, адыгэ хабзэр, бзэр, щIыуэпсыр зэкIэрымыхуу едгъэцIыхуу, едгъащIэу дахэтмэ, ди щIэблэр лъэщу гъэса хъунущ. Нобэрей ди щIэблэр Iущ цIыкIухэщ, акъылыфIэхэщ – узэхахынущ. Ауэ, лъэпкъым и цIыху дыхуеймэ, гъэсэныгъэ ядезыгъэкIуэкIын къэтлъыхъуэмэ, ныбжьыщIэхэм яхэбгъэхьэ хъунури егъэджакIуэ адыгэпсэхэрщ.
— Адыгэ IуэрыIуатэм щыщ хъыбарыжьхэр щызэхуэхьэса тхылъхэр къызэрыдэвгъэкIар гуапэщ. Апхуэдэхэм икъукIэ дыхуэныкъуэщ.
— IуэрыIуатэр зыфIэгъэщIэгъуэну класс нэхъыжьхэм щIэс си ныбжьыщIэхэм я гъусэу къуажэм дэс нэхъыжьхэм я деж дыкIуэурэ купщIэшхуэ зиIэ хъыбарыжьхэр илъэсищым къриубыдэу зэхуэтхьэсыжащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и къэрал институтым адыгэ IуэрыIуатэмкIэ и секторым и щIэныгъэлI нэхъыжь, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор Гъут Iэдэм и деж тхьыри, ар си рецензенту схухэлэжьыхьыжри, 2001 гъэм япэу «Щхьэлыкъуэдэсхэм я IуэрыIуатэр» къыдэзгъэкIащ. Сыхэлэжьыхьыжри, ар 2019 гъэм етIуанэу дунейм къытезгъэхьэжащ.
КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ, щIэныгъэлI цIэрыIуэ, си егъэджакIуэу щыта Нало Ахьмэдхъан и ныбжьыр илъэс 80 щрикъум ирихьэлIэу, курыт еджапIэми «Адыгэ псалъэ» газетми зэуэ сыщылажьэу, интервью къеIысхыну пщэрылъ къысщащIащ. Абы щыгъуэ сытегушхуэри, «Щхьэлыкъуэдэсхэм я IуэрыIуатэ» си тхылъыр Нало Ахьмэдхъан естащ, ар къызэрыщыхъуар иужькIэ жезгъэIэжыну. Зы тхьэмахуэ дэкIри, Ахьмэдхъан редакцэм къэкIуат зы хъуржынышхуэ из IуэрыIуатэ къысхуихьри, и нэIэм щIэт студентхэм зэхуахьэсыжауэ щыта IуэрыIуатэр зэзгъэзэхуэжу къыдэзгъэкIыжыну къалэн къысщищIри. Абы щыгъуэ Ахьмэдхъан чэнджэщ къызитат: «Уэ утхэфынущи тхэ, газетым уигъэгъущынущ. Абы зэман щумыгъакIуэ!». ЗэрыжиIам хуэдэу, студентхэм зэхуахьэсыжа IуэрыIуатэр зэзгъэзэхуэжри, 2019 гъэм къыдэзгъэкIащ «Нало Ахьмэдхъан и еджакIуэхэм зэхуахьэсыжа IуэрыIуатэ» тхылъыр.
Абы къыкIэлъыкIуащ хэкурысхэм, кIахэм щыпсэухэм, хамэ къэралхэм щыхэхэс ди лъэпкъэгъухэм къаIуэтэжа пасэрей адыгэ хъуэхъухэр щызэхуэсхьэсыжа «Пасэрейм пэджэж нобэрей хъуэхъухэр» тхылъыр, ди республикэм къищынэмыщIауэ, «Жьэгужь мафIэ» фIэщыгъэр иIэу кIахэми диаспорэми къыщыдэзгъэкIар. Абы хэзгъэхьащ гуфIэгъуэ дауэдапщэ зэмылIэужьыгъуэхэм ехьэлIа хъуэхъу 200-м нэблагъэ. Лэжьыгъэм и кIэм къыщызгъэлъэгъуащ нобэ къэдмыгъэсэбэпыж пасэрей псалъэхэм я псалъэгъэнахуэр. Ари егъэджакIуэхэмрэ еджакIуэхэмрэ яхуэщхьэпэну къызолъытэ.
Ди щIыпIэцIэхэр (къуажэхэм, псыежэххэм я цIэхэр) щызэхуэхьэса лэжьыгъэ адыгэбзэрэ урысыбзэкIэ, щхьэхуэу адыгэбзэкIэ къыдэзгъэкIащ «Шыхулъагъуэ», «Гъуэгугъэлъагъуэ» топонимие тхылъ цIыкIухэр. КъыдэкIыгъуэхэм къыщызгъэлъэгъуащ ди щIыналъэм щыIэ жылэхэм, къалэхэм, бгыхэм, джабэхэм, къуэхэм, псыхъуэхэм пасэм зэреджэу щытахэр. КъуажэцIэхэр къызэрыщIидзэ хьэрфхэм щIызгъужащ зы псэущхьэрэ зы къэкIыгъэрэ я цIэхэр. А лэжьыгъэхэм фIэщыгъэ 500-м нэблагъэ къызэщIаубыдэ. Псом хуэмыдэу гулъытэ хуэсщIащ адыгэхэр пасэм щыпсэуа щIыпIэцIэхэм.
— Марьям, сабий IыгъыпIэхэм щыIэ цIыкIухэм къыщыщIэдзауэ курыт еджапIэм и еплIанэ классым щеджэхэм яхуэгъэзауэ иджыблагъэ дунейм къытехьа уи лэжьыгъэхэм укъытхутепсэлъыхьамэ ди гуапэт.
— Иджыблагъэ къыдэкIа «Ныбжьэгъу цIыкIу» тхылъым ихуа псалъэхэр бзищкIэ – адыгэбзэкIэ, урысыбзэкIэ, инджылызыбзэкIэ – къэдгъэлъэгъуащ. Абы хэдгъэхьа псалъэхэмрэ абыхэм я сурэтхэмрэ зытеухуа елъытауэ зэщхьэщыхащ. Апхуэдэщ щхьэхуэу псэущхьэхэм, къуалэбзухэм, гъудэбадзэхэм, псым хэсхэм, пхъэщхьэмыщхьэхэм, хадэхэкIхэм, мывэ лъапIэхэм, щIыуэпсым, нэгъуэщIхэм ятеухуахэр. КъыжыIапхъэщ, зытеухуа темэ и лъэныкъуэкIэ абы пкъыгъуэ 45-рэ зэрихуар. КъызэщIэпкъуэжмэ, тхылъым псалъэу зы минрэ щэ ныкъуэм щIигъу бзищымкIи къызэщIеубыдэ.
Адыгэбзэр гъэлэжьэным, нэхъыбэрэ къэгъэсэбэпыным хуэфащэ гулъытэ хуэтщIмэ, абы къытхуимыгъэтIэсэн, анэдэлъхубзэкIэ тхужымыIэн псалъэ щыIэкъым. Лэжьыгъэм щIэдзапIэ хуэхъуар хамэ къэрал щыпсэу си пхъурылъху цIыкIум адыгэбзэр Iурылъу къэгъэхъунырщ. Сабий IыгъыпIэхэмрэ курыт еджапIэхэм я пэщIэдзэ классхэмрэ гъэр икIыху ирилэжьэфыным тесщIыхьащ ар. Тхылъым и бжыгъэр зэрымащIэм къыхэкIыу иджыри псоми яIэрыхьакъым. КъызэхъулIэмэ, республикэм и школ библиотекэхэмрэ сабий гъэсапIэхэмрэ къыдэкIыгъуэмкIэ къызэзгъэпэщыну си хъуэпсапIэщ.
Апхуэдэу иджыри дгъэхьэзыращ сабий IыгъыпIэхэм щыIэ цIыкIухэм яхуэгъэза «Ди фо шырхэм папщIэ» къыдэкIыгъуэ щхъуэкIэплъыкIэр, лъэныкъуитIымкIи псалъэхэр къыщыхьа напэ 340-рэ хъур. Ахэр зытеухуа и лъэныкъуэкIэ зэрызэщхьэщыхар къэдгъэлъэгъуащ зэкIэлъыхьа напэкIуэцIхэм я къуапэхэм я плъыфэхэмкIэ. Абы хэдгъэхьа псалъэхэри бзищкIэ – адыгэбзэкIэ, урысыбзэкIэ, инджылызыбзэкIэ — къэдгъэлъэгъуащ, транскрипцэр щIыгъужауэ. Зытеухуа и лъэныкъуэкIэ зэхэмыгъуэщэн папщIэ гупитхуу зэщхьэщыха языныкъуэ псалъэхэр бзищымкIэ, адрейхэр адыгэ-урыс е адыгэ-инджылыз хьэрфхэмкIэ къэдгъэлъэгъуащ. Иужьрей гупым щыщ псалъэхэм я адыгэ хьэрфылъэхэм дизайнер IэдакъэщIэкIхэр щIыдгъужащ. КъыдэкIыгъуэхэм хэдгъэхьа дизайнер лэжьыгъэхэр зейр сипхъу, а IэщIагъэм хуеджа ГъущIапщэ-Къандур Томэщ. Тхылъхэм инджылызыбзэкIэ ихуа псалъэхэм я редакторыр Къандур Язанщ.
Сабийхэм яхуэгъэза а лэжьыгъэ щхьэпэм къызэщIеубыдэ лъэпкъым и цIыху цIэрыIуэхэр, адыгэ дамыгъэхэр, дунейм и зэхэлъыкIэр, бжыгъэхэр, пщалъэхэр, геометрие пкъыгъуэхэр, нэгъуэщIхэри. КъыдэкIыгъуэр и теплъэкIи, и мыхьэнэкIи цIыкIухэр дэзыхьэхыным хуэщIауэ зэрыдгъэхьэзырыным дыхущIэкъуащ. Ахэр дэIэпыкъуэгъу яхуэхъунущ сабий гъэсапIэхэм анэдэлъхубзэ дерсхэр щезыгъэджхэм, адыгэбзэмрэ инджылызыбзэмрэ зэзыгъащIэ цIыкIухэми яхуэщхьэпэну дыщогугъ.
Епсэлъар ТЕКIУЖЬ Заретэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100726.txt"
} |
Усен Олег Мусэ и къуэр
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и щэнхабзэмрэ журналистикэмрэ хэщIыныгъэшхуэ ягъуэтащ. И ныбжьыр илъэс 69-м иту дунейм ехыжащ театрымрэ киномрэ я артист, журналист, КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Усен Олег Мусэ и къуэр.
Усеныр 1953 гъэм къыщалъхуащ Тэрч районым хыхьэ Акъбащ Ипщэ къуажэм. КъБКъУ-р, абы иужькIэ Мэзкуу дэт Театр гъуазджэмкIэ институтыр (ГИТИС) къэзыуха артист щIалэр илъэс 35-кIэ итащ Горький Максим и цIэр зезыхьэ Урыс драмэ театрым и утыкум. Езыр щыпсэу республикэр ефIэкIуэн папщIэ и къару емыблэжа цIыхум и гъащIэ гъуэгущ Усен Олег къызэринэкIар.
ЩIалэм и гуащIэр хилъхьащ журналист IэщIагъэми. Усеныр щылэжьащ «Северный Кавказ», «Газета Юга» газетхэм. Республикэм и цIыхубэ гъащIэмрэ абы и политикэ зэхэтыкIэмрэ гунэсу тетхыхь журналистым и тхыгъэхэр газетеджэхэм и езым и лэжьэгъухэми ягу ирихьу, къалъыхъуэу, дихьэхыу апхуэдэт.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэм зэи ящыгъупщэнукъым зэчиифIэу, хьэл-щэн дахэ къигъэлъагъуэу дунейм тета Усен Олег Мусэ и къуэр.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100730.txt"
} |
ЕфIэкIуэныгъэм и нэщэнэу
Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек зи пашэ гупыр фокIадэм и 1-м щыIащ республикэм промышленностымрэ мэкъумэш хозяйствэмкIэ и предприятэхэм ящыщу зыбжанэм, гъуэгуухуэхэм я лэжьыгъэр языныкъуэ щIыпIэхэм зэрыщекIуэкIми щыгъуазэ зыхуащIащ.
КъБР-м и Iэтащхьэм мы иджырей и зекIуэм дэщIыгъуащ республикэм и Правительствэм и УнафэщIым и япэ къуэдзэ Говоров Сергей, мэкъумэш хозяйствэмкIэ, транспортымрэ гъуэгу хозяйствэмкIэ министрхэу Сыжажэ Хьэсэнрэ ДыщэкI Аслъэнрэ, щIыпIэ администрацэхэм я тхьэмадэхэр.
Гупыр япэщIыкIэ Старэ Шэрэдж къуажэм кIуэри, «Агро Плюс» ООО IуэхущIапIэм и хадэхэкIыр къыщрахьэлIэж губгъуэм щыIащ. Предприятэм и IэмыщIэ илъ щIы Iыхьэхэм мы зэманым щIэгъэхуэбжьауэ къыщрахьэлIэж бэву къащыхуэхъуа помидорыр, нащэр, шыбжийр, къуэнтхъурейр (нащэгъэфIэIу). Щылажьэхэм къызэрыхагъэщамкIэ, «Агро Плюс» IуэхущIапIэм и продукцэр ди къэралым и щIыналъэ куэдым Iэрагъэхьэ.
Къыхэгъэщыпхъэщ, зи гугъу тщIы зэгухьэныгъэр щIым къытраха хадэхэкIыр, иужькIэ щэхуакIуэхэм я деж зэрынагъэсыфыным теухуауэ, консерв щытыкIэм изыгъэувэжыф предприятэ нэхъ лъэрызехьэхэм зэращыщри. IуэхущIапIэм мы зэманым цIыхуи 180-рэ щолажьэ.
Дызэрыщыгъуазэщи, «Ленинцы» зи фIэщыгъэ мэкъумэш хозяйствэм и хэщIапIэр Май щIыналъэм хыхьэ Ново-Ивановскэ къуажэм щыIэщ. Республикэм и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек дзей зэдэлэжьэкIэм тет а IуэхущIапIэм и гъавэ щIапIэхэри къиплъыхьащ. Мы махуэхэм хуэзэу, хозяйствэм хьэцэпэцэр щызэщIакъуэжащ, хьэдзэ зыщI нартыхум и къехьэлIэжынми щыщIадзащ.
Зи гугъу тщIы предприятэм дызэрыт лъэхъэнэм цIыху 313-рэ щолажьэри, и губгъуэхэм нэхъыбэу къыщагъэкIыр гуэдз, хьэ, зэнтхъ, джэшцIыкIу (горох), дыгъэгъазэ (сэхуран), соя лъэпкъыгъуэхэрщ, апхуэдэ дыдэуи, силосым хуахах нартыхур, удз лIэужьыгъуэхэм ящыщу илъэс фIэкIа зи мыпIалъэхэри, илъэс бжыгъэкIэ къыщызэщIэувэхэри ехъулIэныгъэ яIэу щыIуахыж. ДызыщыгуфIыкI хъуну къыхэгъэщыпхъэр аращи, IуэхущIапIэм мы лъэхъэнэм цIыху 313-рэ Iутщ. Ар, дауи, мащIэкъым зы къуажэм дежкIэ.
КIуэкIуэ Казбек зи пашэ гупым а махуэм щыгъуазэ зыхуащIащ Герменчик дэт «ЭРПАК» ЗАО IуэхущIапIэм и лэжьэкIэр зыхуэдэми. ЩыIахэм къызэрыхагъэщамкIэ, зи гугъу тщIы предприятэм къыщIигъэкI продукцэр арэзы укъэзыщIщ. Псом хуэмыдэжу, промышленностымрэ хьэрычэт Iуэхумрэ къыщагъэсэбэп, и уасэкIи, хьэлъагъыу къишэчымкIи, экологие и лъэныкъуэкIэ шынагъуэншэу къызэрыщIэкIымкIи зихуэдэ щымыIэу зыщэхухэм къалъытэ гофрокартотнымрэ ар зэрызэпкъралъхьэ, зэрызэхагъэувэ тхылъымпIэ упIэщIамрэ ди къэралым и щIыпIэ куэдым щIэупщIэшхуэ щаIэщ. Щапхъэ щIыкIэу къэдгъэлъэгъуэнщи, мазэ зэхуакум къриубыдэу, зи гугъу тщIы продукцэм хуэдэу мыбдежым къыщыщIагъэкI, псори зэхэту, тонн мини 4-м щIигъу къэзышэчын. Абы щыгъуэми IуэхущIапIэм Iутыр цIыху 300-м нэблагъэ къудейщ. А псом къыдэкIуэуи, картоным хэлэжьыхьыж предприятэхэм ящыщу хужь зытегъэлъэда тхылъымпIэ зыгъэхьэзыру Урысей Федерацэм и ипщэ лъэныкъуэмкIэ щыIэр «ЭРПАК» ЗАО зэгухьэныгъэм и закъуэщ.
КъБР-м и Iэтащхьэм а махуэ дыдэм къиплъыхьащ «ВоенТекстильПром» ООО-м ди республикэм щиIэ «Авангард» дэрбзэр IуэхущIапIэм и хэщIапIэ нэхъыщхьэу Налшык къалэ къыщызэIуахари. И гуэдзэн фабрикэхэу Бахъсэн къалэрэ Дзэлыкъуэкъуажэрэ дэтхэри яхэту, мы IуэхущIапIэм, псори зэхэту, цIыху 600-м нэблагъэ щолажьэ. Къэплъытэ зэрыхъунумкIи, зэгухьэныгъэр ящыщщ инвестицэ зыхалъхьа проект нэхъ ин дыдэу ди республикэм къыщыунэхуахэм.
Махуэ лъапIэм теухуауэ ирагъэкIуэкIа зекIуэм къриубыдэу, КIуэкIуэ Казбек зи пашэ гупым хэтхэм къаплъыхьащ Старэ Шэрэдж — Жэмтхьэлэ — Сукан-Суу автомобиль гъуэгум и зы Iыхьэу километрих зи кIыхьагъри. КъулыкъущIэхэм къызэралъытамкIэ, абы и зэгъэзэкIуэжыным пыщIа лэжьыгъэ псори къызэгъэпэщакIуэхэм и чэзум зэфIагъэкIащ. Къэдгъэлъагъуэмэ, иджырей мардэхэм къитIасэу асфальт-бетон «тепIэныщIэр» тралъхьащ, машинэ зекIуапIэм и Iуфэхэр ягъэбыдащ, гъуэгугъэлъагъуэ нагъыщэхэр здэщытыпхъэхэм щагъэуващ, лъэс зэпрыкIыпIэхэр щагъэнэIуащ. Мы щIыпIэр зыхуей хуэзыгъазэ гъуэгуухуэхэм къызэрыхагъэщамкIэ, 2022 гъэм къриубыдэу абыхэм я мурадщ ищхьэкIэ зи гугъу тщIа гъуэгум щыщу, Жэмтхьэлэ, Зэрэгъыж къуажэхэр зэпызыщIэ и Iыхьэр зэрыщытыпхъэу зэрагъэпэщыжыну, уеблэмэ, и гъунэхэм къэзыгъэнэху уэздыгъэхэр зыпылъыну пкъохэр щагъэувыну.
КъБР-м и Iэтащхьэм гъуэгуухуэхэм фIыщIэ яхуищIащ, дунейм и щытыкIэм, зэрыпэмыплъауэ, щIэх-щIэхыурэ зэрызихъуэжыр зэран зыхуамыгъэхъуу, я лэжьыгъэр пIалъэу зыхуагъэувыжам къитIасэу зэрызэфIагъэкIамкIэ. КIуэкIуэ Казбек а псом къыдэкIуэуи къыхигъэщащ республикэм и автомобиль зекIуапIэхэр адэкIи егъэфIэкIуэным ехьэлIа лэжьыгъэм, УФ-м и Правительствэр я щIэгъэкъуэну, зэрыпащэнур. Iуэхум нэхъри зиубгъунущ «ФIагъ лъагэ зиIэ шынагъуэншэ гъуэгухэр» лъэпкъ проектым ипкъ иту.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100733.txt"
} |
Гумрэ псэмрэ зыгъэпIейтей
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек хэтащ гъэ еджэгъуэщIэм хуэщIа гуфIэгъуэ зэхыхьэу Шэрэдж районым хыхьэ Жэмтхьэлэ Ипщэм щызэхашам. ЩIыналъэ администрацэм и унафэщI Муртазов Борис и гъусэу ар яхуэзащ Чубаков Алий и цIэр зэрихьэу жылэм дэт курыт школым и егъэджакIуэхэмрэ езанэ классым щIэтIысхьахэмрэ.
Къызэхуэсахэм псалъэ гуапэ куэд яжриIащ КIуэкIуэ Казбек. Япэ классым щIэтIысхьэ цIыкIухэм защыхуигъазэм, абы къыхигъэщащ ЩIэныгъэхэм я махуэр абыхэм я дежкIэ дуней щIэщыгъуэм хэзышэну гъуэгум и къежьапIэу зэрыщытыр икIи абдеж щегъэжьауэ абыхэм гъащIэм къащыхуэщхьэпэн гъэщIэгъуэн куэд къызэращIэнури жиIащ. Апхуэдэу КIуэкIуэм фIыщIэ яхуищIащ къыхаха IэщIагъэм хуэпэжу я къалэн гугъур жэуаплыныгъэ зыхащIэу зыгъэзащIэ егъэджакIуэхэми.
ЩIэныгъэхэм я махуэм хуэгъэпса псалъэ гуапэхэр КъБР-м и Iэтащхьэм щитхащ и Инстаграм напэкIуэцIми. «ПщIэ зыхуэсщI, Къэбэдей-Балъкъэрым и цIыхухэ! ШколакIуэхэ, студентхэ, егъэджакIуэхэ, адэ-анэхэ! Сигуми си псэми къабгъэдэкIыу сынывохъуэхъу ЩIэныгъэхэм я махуэмкIэ, гъэ еджэгъуэщIэр зэрывублэжымкIэ, — итщ а зыхуэгъэзэныгъэм. — ФокIадэм и 1-р дэтхэнэ егъэджакIуэми гъэсакIуэми я дежкIэ зыпэрыт IэнатIэм и гъунэщIэр щрилъ, зыхуэзэша и гъэсэнхэм щаIущIэж гуфIэгъуэ махуэщ. ШколакIуэхэмрэ студентхэмрэ ядежкIэ а махуэр мэхъу щIэныгъэщIэхэр зэгъэгъуэты-ным, ныбжьэгъугъэр гъэбыдэным, къэкIуэну гъащIэ хьэлэмэтым икIи купщIафIэм я щIэдзапIэ. Егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм зи гъащIэр епха дэтхэнэми сохъуэхъу лъэхъэнэщIэр Iуэху гъэщIэгъуэн куэдкIэ гъэнщIауэ ефхьэкIыну, щIэныгъэщIэхэм я дунейм фыхэзышэ нобэрей махуэр угъурлы дыдэ псоми тхуэхъуну».
А махуэм гуфIэгъуэ зэхыхьэ ин щекIуэкIащ Май щIыналъэми. Абы хыхьэ Ново-Ивановскэ жылэм фокIадэм и 1-м къыщызэIуахащ Козуб Шурэ и цIэр зезыхьэ лицей №7-м и унэщIэр. Ухуэныгъэр зэфIагъэкIащ «Кавказ Ищхъэ-рэ федеральнэ щIыналъэм зегъэужьын» къэрал программэм къыщыгъэлъэгъуа Iуэхугъуэхэм япкъ иткIэ.
Зэхуэсым хэтащ КъБР-м и Парламентым и УнафэщI Егоровэ Татьянэ, УФ-м и Къэрал Думэм и депутат Гек- киев Заур, КъБР-м ухуэныгъэмрэ псэупIэ-коммунальнэ хозяйствэмкIэ и министр Бэрбэч Алим, Май районым и администрацэм и Iэтащхьэ Саенкэ Татьянэ, УФ-м и Лъэпкъ гвардием КъБР-м щиIэ къудамэм и унафэщIым и къуэдзэ Трушин Алексей, щIыналъэм щылажьэ IуэхущIапIэхэм, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я лIыкIуэхэр, къуажэдэсхэр.
КъБР-м и Парламентым и депутатхэм къабгъэдэкIыу Егоровэ Татьянэ махуэшхуэмкIэ гуапэу ехъуэхъуащ къызэхуэса псоми.
— ФокIадэм и 1-р гумрэ псэмрэ зыгъэпIейтей махуэщ куэдым я дежкIэ. Ар идопх щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным ехьэлIа IэмалыщIэхэм, творческэ бгъэдыхьэкIэщIэхэм, ехъулIэныгъэщIэхэм дыхуэзышэ Iуэху зехьэкIэщIэхэм. А псори зэпхыжар къытщIэхъуэ щIэблэм гъэсэныгъэ екIурэ щIэныгъэ куурэ етыныращи, егъэджакIуэхэми, школакIуэхэми, адэ-анэхэми фи гугъапIэхэр нахуапIэ хъуну сынывохъуэхъу, — къихигъэщащ Егоровэм. — Ново-Ивановскэ жылэм щыпсэухэм я дежкIэ нобэрей гуфIэгъуэр тIуащIэщ: ЩIэныгъэхэм я махуэм япэу и бжэхэр къызэIуех сабий 440-рэ щеджэным хуэщIа школыщIэм. Ар еджапIэ дахэщ жыпIэныр мащIэ дыдэщ — школыщIэр къызэгъэпэщащ зыхуей-зыхуэфI псомкIи, абы Iэмал псори иIэщ щIэблэм щIэныгъэ куу егъэгъуэтынымкIэ.
КъБР-м и Парламентым и пресс- IуэхущIапIэм хъыбар къызэрыдигъэщIамкIэ, Егоровэр гуапэу ехъуэхъуащ школыщIэм и егъэджакIуэхэми, щеджэну цIыкIухэми, абыхэм я адэ-анэхэми. Гулъытэншэ ищIакъым КъБР-м и Къэралыгъуэм и махуэри икIи къыхигъэбелджылыкIащ щIыпIэм, республикэм щыпсэу дэтхэнэми зыIэригъэхьэ ехъулIэныгъэр къэралыгъуэр нэхъри зыгъэбыдэ Iуэхугъуэу зэрыщытыр.
Парламентым и пашэм жиIа псалъэхэм къыдыщIагъуу, гуфIэгъуэ зэхуэ-сым кърихьэлIахэм гуапэу ехъуэхъуащ Геккиев Заур, Саенкэ Татьянэ, нэгъуэщIхэри. ШколыщIэм и бжэр къызэIуахыу, абы ищIа лентI плъыжьыр зэпаупщIащ хьэщIэ лъапIэхэм. ЕджапIэр зыухуа «АССО» фирмэм и унафэщI Настаев АлисулътIан лицеищIэм и пашэ Хив- рич Еленэ тыгъэ хуищIащ унэщIэм и IункIыбзэIухыр.
ГуфIэгъуэм хэтахэм школыщIэм зыщрагъэплъыхьащ, фэеплъ сурэтхэ-ри зытрагъэхащ.
Махуэшхуэ зэхыхьэхэр щекIуэкIащ республикэм и еджапIэ нэхъыщхьэхэми, абыхэм епха колледжхэми. Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэр-дей-Балъкъэр къэрал университе-тым фокIадэм и махуэшхуэхэм, ЩIэныгъэмрэ технологиемрэ я илъэсым ирихьэлIэу къыщызэрагъэпэщащ «Иджырей урысей щIэныгъэр» лекцэ зэIухахэр. КъБКъУ-ми абы и къудамэ псо-ми щекIуэкIащ лекцэ купщIафIэ зэмылIэужьыгъуэу 23-рэ. Абыхэм къеджащ университетым и щIэныгъэлI цIэрыIуэхэр. «Иджырей щIэныгъэм зэрызиужьыр», «Жылагъуэмрэ щIэныгъэмрэ», «ЩIэныгъэм и унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэр» темэхэм, нэгъуэщIхэми ятеухуат лекцэхэр. Студентхэм хьэлэ-мэт куэд яжезыIахэм ящыщщ химие щIэныгъэхэм я доктор, профессор Хьэшыр Светланэ, педагогикэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и Социально-гуманитар институтым и щIэныгъэ унафэщI Грусман Владимир, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат, университетым грантхэмкIэ и къудамэм и инженер Тумэ Аскэр сымэ, нэгъуэщIхэри. ФокIадэ мазэм къриубыдэу апхуэдэ лэжьыгъэхэм пащэнущ.
КIуэкIуэ Валерэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш университетым къыщызэрагъэпэща апхуэдэ гуфIэгъуэм зыкърахьэ- лIащ абы щылажьэ IэщIагъэлIхэмрэ щеджэ студентхэмрэ нэмыщI, абыхэм я адэ-анэхэми. ЗэIущIэр къызэIуихащ икIи иригъэкIуэкIэкIащ КъБКъМУ-м и ректор Апажэ Аслъэн. Ар къызэхуэсахэм гуапэу ехъуэхъуащ ЩIэныгъэ-хэм, КъБР-м и Къэралыгъуэм я махуэмкIэ.
— Нобэ, ЩIэныгъэхэм я махуэм, студентрэ школакIуэу минищэ бжыгъэ- хэм яублэжащ лъэхъэнэщIэр. Си гум къыбгъэдэкIыу захузогъазэ егъэджэныгъэм хыхьэжахэми, еджапIэхэм я бжэхэр япэу къызэIузыхахэми. Дэтхэнэм и дежкIи нобэрей махуэр ирехъу ехъулIэныгъэщIэхэм, щIэныгъэщIэхэм укъыхуезыджэ уэздыгъэ нэху, къахущIрекI ар лъагапIэщIэхэм хуэзышэ гъуэгу бгъуфIэ, — жиIащ Апажэм. — Ди мэкъумэш университетым щеджэхэм, абы и езанэ курсым къыщIэтIысхьа щIалэгъуалэм сохъуэхъу къыхаха IэщIагъэмкIэ щIэныгъэ куу зрагъэгъуэтыну, студент илъэсхэр щызу, Iуэхугъуэ купщIафIэхэмкIэ икIи хьэлэмэтхэмкIэ гъэнщIауэ ирахьэкIыну. Университетым и егъэджакIуэхэм ялъэкI псори ящIэнущ, фэ щIэныгъэ куу зэвгъэгъуэтын папщIэ. Абы щхьэкIэ еджапIэ нэхъыщхьэр къызэгъэпэщащ зыхуэныкъуэ псом- кIи: техникэ лъэщхэмкIи, технологие пэрытхэмкIи, IэщIагъэлI IэзэхэмкIи. Студентхэм IэмалыфIхэр яIэщ зрагъэгъуэт теорие щIэныгъэр практикэ IуэхущIапIэхэм щыщIагъэбыдэжыну. Апхуэдэхэм я бжыгъэр 200-м нызэрохьэс. КъинэмыщIауэ, еджэным къыщыдэхуэ зэманым ди студентхэр жыджэру хэтщ университетым, республикэм и жылагъуэ гъащIэм. Ди щIалэгъуалэм ящыщ куэд дахьэх спортым, гъуазджэм, щэнхабзэм.
Ректорым зэрыжиIамкIэ, мэкъумэш университетыр лэжьыгъэкIэ япыщIащ ди къэралми хамэ щIыналъэхэми щыIэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм. Апхуэдэхэм ящыщщ, къапщтэмэ, Абхъазым, Азербайджаным, Белоруссием, Словакием, Корее Ипщэм, Швейцарием я мэкъумэш университетхэр, институтхэр.
Университетым и езанэ курсым и студентхэм зыщрагъэплъыхьащ еджапIэм и унэхэм. Абыхэм папщIэ къызэрагъэпэща гуфIэгъуэ концертышхуэр куэдым ягу ирихьащ. Зэхуэсым и кIэу-хыу абы хэтахэм зытрагъэхащ фэеплъ сурэтхэр.
Апхуэдэу гукъинэу, Iэтауэ, атIэми «Роспотребнадзор»-м къигъэув санитар-эпидемиологие хабзэхэм тету, ди щIыналъэм щагъэлъэпIащ ЩIэныгъэхэм я махуэхэр. ГуфIэгъуэ зэхыхьэхэр щекIуэкIащ къалэхэм, къуажэхэм дэт курыт школ псоми. Ахэр ягъэдэхащ еджакIуэхэм къызэрагъэпэща концертхэм.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100741.txt"
} |
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек Терроризмэм ебэныным щызэкъуэувэным и махуэмкIэ цIыхухэм зэрызахуигъазэ
Урысей махуэгъэпсымкIэ фокIадэм и 3-р Терроризмэм ебэныным щызэкъуэувэным теухуа махуэщ. Ар къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ 2004 гъэм фокIадэ мазэм и япэ махуэхэм Беслъэн къалэм къыщыхъуа гукъутэ Iуэхугъуэхэм. Абы щыгъуэм терактым цIыху 300-м щIигъу хэкIуэдауэ щытащ, я нэхъыбэр сабийуэ. А къэхъукъащIэ шынагъуэм къигъэлъэгъуащ абы и къызэгъэпэщакIуэхэмрэ и гъэзэщIакIуэхэмрэ я нэмыукIытэншагъэм, гущIэгъуншагъэм, бзаджагъэм, гъэпцIагъэм гъунэ зэримыIэр.
Терроризмэр лейзехьэ Iуэхугъуэшхуэу зэрыщытыр Къэбэрдей-Балъкъэрми игъэунэхуащ. Иджыри тщыгъупщакъым 2005 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм щIыналъэм щекIуэкIа къэхъукъащIэхэр. Абы щыгъуэ Налшык щызэрахьэ терактым хэкIуэдащ къызэрыгуэкI цIыху 15-рэ хабзэхъумэ IэнатIэхэм я лэжьакIуэу 35-рэ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, къыкIэлъыкIуэ илъэсхэми, терроризмэм хэщIыныгъэншэу дыпэщIэтыфакъым.
Террористхэм яIэщIэкIуэдахэр тщыгъупщэркъым. Дэ, нобэ псэухэм, ди къалэнщ бзаджащIэхэм яIэщIэкIуэдахэм я фэеплъыр тхъумэным къищынэмыщIауэ, апхуэдэ щIэпхъаджагъэ зэи къэмыгъэхъужынымкIэ тхузэфIэкI тщIэныр. Абы папщIэ лъэпкъ куэд щыпсэу Урысейм, зэманми игъэунэхуауэ, лIэщIыгъуэкIэрэ къыдекIуэкI зэгурыIуэныгъэр, зэхущытыкIэфIхэр, псэкупсэ лъапIэныгъэ нэхъыщхьэхэр, хабзэ дахэхэр зэрытхъумэным, зэрыщIэдгъэбыдэным дыхущIэкъун хуейщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100747.txt"
} |
Угъурлыуэ къытхущIэкIыну!
КъБР-м и Къэралыгъуэм и махуэм дэщIыгъуу фокIадэм и 1-м ди республикэм щагъэлъэпIащ ЩIэныгъэхэм я махуэри. Гухэхъуэт а пщэдджыжьыр. ДэнэкIи хуэдэу, ди щIыналъэм и къалэхэмрэ къуажэхэмрэ я уэрамхэм къыдыхьат удз гъэгъа Iэрамэ дахэхэр зыIыгъ, екIуу хуэпа ныбжьыщIэхэр. Ахэр хуэпIащIэрт я школхэм щекIуэкIыну гуфIэгъуэ зэхыхьэхэм, я япэ дерсхэм. Псом хуэдэжтэкъым махуэшхуэр нэхъыбэу зыхуэщIа сабийхэу япэ дыдэу япэ классым кIуэхэм яIэ гукъыдэжым и инагъыр. Апхуэдэ цIыкIухэм я бжыгъэр ди республикэм мы гъэм мин 12,5-м щыщIегъу. Псори зэхэту къапщтэмэ, гъэ еджэгъуэщIэр яублэжащ ди щIыналъэм и ныбжьыщIэ мини 115-м щIигъум.
ШколакIуэхэм я гуфIэгъуэр даIыгъыну, ЩIэныгъэхэм я махуэмкIэ ехъуэхъуну дэтхэнэ курыт еджапIэми а махуэм яхуеблэгъащ хьэщIэ лъапIэхэр. Апхуэдэхэт КъБР-м и Парламентымрэ Правительствэмрэ я лIыкIуэхэр, район, къалэ, къуажэ администрацэхэм я Iэтащхьэхэр, егъэджэныгъэмкIэ щIыпIэ IэнатIэхэм я унафэщIхэр, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я пашэхэр.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100750.txt"
} |
ЕтIуанэ дивизионым лъэ быдэкIэ хуокIуэ
Ипщэ, Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэхэм футболымкIэ я чемпионатым (УФ-м и ещанэ дивизионым) и зи чэзу зэIущIэхэр екIуэкIащ. Прохладнэ и «Энергетик»-м и стадионым щыхигъэщIащ Дагъыстэным и «Дербент»-мрэ «Динамо-М»-рэ икIи турнир таблицэм къыщыкIэлъыкIуэхэм фIыуэ ящхьэщыкIащ.
«Деребент»-м щыдэджэгуа махуэр прохладнэдэсхэм я IутIыжт. ЗыкъызэщIэгъэплъэным зэман куэд хухамыхыу хэгъэрей-хэр Iуэхум пэрыхьащ. ЕплIанэ дакъикъэр екIуэкIыу арат Иуан Азрэт бжыгъэр къыщызэIуихам.
ПсынщIэу къыхудагъэкIа топым пэмыплъа хьэщIэхэр Iэнкун къэхъуащ, я джэгукIэри нэгъуэщI щытыкIэм хуагъэкIуэжын хуей хъуащ. Апхуэдэ Iэмали зэмани «Дербент»-м къыхуигъэнакъым хэгъэрейхэм я гъуащхьауэ нэхъыфIым. Дакъикъэ 12 нэхъ дэмыкIыу ар етIуанэуи къыхэжаны-кIащ — 2:0. Зэман кIэщIым къатепсыхьа гугъуехьыр зэпIэзэрыт ящIыжыну ежэжьа дагъыстэн футболистхэм зы щыуагъэм адрейр къыкIэлъыкIуэу яIэщIэ-кIырт.
ХьэщIэхэм зэрыкомандэу къызэрагъэпэща ебгъэрыкIуэныгъэм топыр къахэзыха Шортэн Рустам «Дербент»-м и лъэныкъуэкIэ иунэтIащ. Хабзэр зэпауду фIэкIа ар къахуэгъэувыIакъым Дагъыстэным и командэм и гъуащхьэхъумэхэм — пенальти! Ар дигъэкIащ езы Шортэным. Куэд дэмыкIыу иджыри зы топ, ари метр пщыкIузым и деж щыту, хьэщIэхэм я гъуэм дыхьащ. Ари зи фIыгъэр Рустамщ — 4:0.
ЗэIущIэм и етIуанэ Iыхьэр и ныкъуэм нэблэгъауэ къыкIэлъыкIуэ топыр — иджыри пенальтикIэ — дигъэкIащ Иуаным. Гъуащхьауэ нэхъыфIым и еплIанэ топми командэм къыдэщIхэр куэд- рэ пигъэплъакъым. Абы кIэух бжыгъэр 6:0-м нигъэсащ.
Шэч лъэпкъ къызытумыхьэн текIуэныгъэ дахэм иужькIэ прохладнэдэсхэм япэ увыпIэм зыщагъэбыдащ. Ди щIалэхэм къакIэлъеIэ Нэзрэн и «Ангушт»-м джэгугъуэ блэкIа щыфIахьащ. Куэд пэмыплъауэ, ингушхэр «Волгарь-М»-м и деж щыIэу 0:2-уэ къыпикIуэтащ. Иджы очкоитхукIэ ахэр ди щIалэхэм къакIэроху.
КъБР-м и Къэралыгъуэм и махуэм ирихьэлIэу къыкIэлъыкIуэ зэIущIэр Мэхъэчкъалэ щыпIэ «Динамо-М»-м щыдригъэкIуэкIащ «Энергетик»-м. ЗэпэщIэтыныгъэм и япэ Iыхьэм и ныкъуэр нэблэгъауэ бжыгъэр къызэIуихри прохладнэдэсхэр япэ иригъэщащ гупым и гъуащхьауэ нэхъыфIхэм ящыщ Шортэн Рустам — 0:1.
ХьэщIэхэр япэ зэрищам арэзы къимыщI мэхъэчкъалэдэсхэр ебгъэрыкIуэн щIадзащ. АрщхьэкIэ ди щIалэхэри абы хуэхьэзырти, топым кърагъэгъазэрт. ИкIэм-икIэжым, хэгъэрей-хэм я кIэн къикIащ. ЗэIу-щIэм и япэ Iыхьэм хухаха зэманым и иужьрей дакъикъэм «Динамо-М»-м и гъуащхьауэ Темишев Магомед бжыгъэр зэхуэдэ ищIыжащ.
Загъэпсэхуу къихьэжа нэужь дэтхэнэ зы командэ-ри тепщэныгъэр зэриубыдыным хущIэкъуащ. Футболистхэм щтэIэщтаблэу топыр зэIэпахырт, щыуагъэ яIэщIэкIыу и хьэрхуэрэгъум ар къигъэсэбэпыну Iэмал ирамытын папщIэ.
ЗэIущIэм и кIэух дакъикъэхэм Прохладнэ икIа командэм щIэх-щIэхыурэ ипэкIэ кIуэтэн щIидзащ. Абыи ехъулIэныгъэ къахуихьащ. «Динамо-М»-м и гъуащхьэхъумэхэм яIэщIэкIа Шортэным аргуэру и гупыр япэ иригъэщащ — 1:2. Куэд дэмыкIыу «Энергетик»-м и текIуэныгъэр щIигъэбыдащ Иуан Азрэт — 1:3.
Иджырей джэгугъуэм хыхьэу Астрахань и командэхэу «Волгарь-М»-мрэ «Волгарь-Ю»-мрэ я зэпэщIэтыныгъэр 3:0-у иухащ. Нэзрэн и «Ангушт»-р 1:0-у ефIэкIащ Каспийск и «УОР-Дагестан»-м.
«Дербент»-м и гъуэм топиплI, «Динамо-М»-м зы худигъэкIа нэужь, гъуащхьауэхэм я зэпеуэм щхьэзакъуэ пашэныгъэр щиубыдащ Иуан Азрэт. Иджы ар къызэрыхэжаныкIам и бжыгъэр 15 хъуащ. ЕтIуанэу къакIуэ «Ангушт»-м и гъуащхьауэ Алиев Бэчхъан псори зэхэту топипщI ди- гъэкIауэ аращ.
Урысей Федерацэм футболымкIэ и ещанэ дивизионым и турнир таблицэм и щхьэм зыщызыгъэбыда «Энергетик»-р етIуанэ дивизионым лъэ быдэкIэ хуокIуэ. КъыкIэлъыкIуэ зэIущIэр прохладнэдэсхэм Астрахань щрагъэкIуэкIынущ. ФокIадэм и 8-м ахэр IущIэнущ щIыпIэ командэм.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100753.txt"
} |
КIэрэф Азэмэт и зи чэзу ехъулIэныгъэ ин
Краснодар къалэм щекIуэкIащ зэзауэ зэхэтымкIэ АСА 127 зэхьэзэхуэр. Абы и зэIущIэ нэхъыщхьэхэм ящыщ зым щызэпэщIэтащ ди лъэпкъэгъу КIэрэф Азэмэтрэ Шэшэным икIа спортсмен Албасханов Расулрэ.
И Iэхэр зэрынэхъ кIыхьым, зэрынэхъ плIэшхуэм къыхэкIкIэ КIэрэфым и хьэрхуэрэгъур зыбгъэдигъэхьэртэкъым. Иужьрейм абы и лъэр щIиуду алэрыбгъум зэрытридзэн Iэмалхэр къилъыхъуэрт икIи и лъакъуэ лъэныкъуэр иубыдри, игъэджэлащ. Къэтэджыжыну хущIэкъу Азэмэт зыри хузэфIэкIыртэкъым, и пщэр фIиубыдыкI пэтми. Албасхановми и ебгъэрыкIуэныгъэхэм и хьэрхуэрэгъум шынагъуэшхуэ къыхуихьыртэкъым.
ЗэпэщIэтыныгъэм и етIуанэ Iыхьэм IэмалыншагъэкIэ КIэрэфыр нэхъ жыджэр къэхъуащ. АрщхьэкIэ и ебгъэрыкIуэныгъэхэм ящыщ зым набдзэгубдзаплъагъэр фIэкIуэдри, удын хьэлъэ къытехуащ. ЗэIущIэр партерым имыгъэкIуамэ, адэкIи удынхэм къакIэлъыкIуэныр шынагъуэт. Албасхановым и хьэрхуэрэгъур итхьэлэну иужь ихьат, ауэ ар къигъэсэбэпри, КIэрэфыр къызэфIэувэжащ. ЕтIуанэ дакъи-къитхум и кIэухым Азэмэт Iэмал иIащ зэIущIэр и кIэм нэмысу иригъэухыну, арщхьэкIэ хъуакъым.
Ещанэ Iыхьэм адыгэ щIалэм и ебгъэрыкIуэныгъэхэм хуабжьу хигъэхъуащ икIи зы удын хьэлъэм адрейр къыкIэлъыкIуэу Албасхановым тридзэн щIидзащ. И лъакъуэр щIичыну мурад зыщIа шэшэн зэуакIуэм ар къехъулIакъым. Абы и щыуагъэр къэзыгъэсэбэпа Азэмэт анакондэ блэ лIэужьыгъуэ щIыкIэу и хьэрхуэрэгъум и пщэр фIиубыдыкIащ икIи Албасхановыр къэмэ-ха нэужь, судьям зэIущIэр къигъэувыIащ.
Иджырей зэIущIэр КIэрэф Азэмэт и дежкIэ епщыкIутхуанэу щытащ. Абыхэм текIуэныгъэ 15 къыщихьащ!
МЭЗКУУ Къан.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100756.txt"
} |
Къулъкъужын Ипщэм къыщагъуэтахэр
Урысейм и къэрал Эрмитажым археологиемкIэ къызэригъэпэща экспедицэм 2016 гъэм и шыщхьэуIу мазэм къыщыщIэдзауэ Къулъкъужын Ипщэм щыIэ пасэрей кхъащхьэжьхэм щIытI лэжьыгъэхэр щрегъэкIуэкI. Пандемием и зэранкIэ зэпагъэуа лэжьыгъэхэр иджыблагъэ яублэжащ.
Археологхэм я нэм къыфIэнар а щIыпIэм щыIэ кобанскэ ятIагъуэ кхъащхьэжьхэрщ. Иужьрей илъэсхэм ар къелъэлъэхыу хуежьащ. Нэхъыбэу ар зытралъхьэр щIы щхьэфэм игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэрщ.
ЩIытIхэр зэрекIуэкIа илъэсхэм къагъуэтащ зэрыIэбэ, зэрызагъэдахэ хьэпшып зэмылIэужьыгъуэхэмрэ Iэщэхэм- рэ. ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфэщамкIэ, ахэр ди эрэм ипэ ита ебланэ — ещанэ лIэщIыгъуэхэм хеубыдэ, къызэрагъэсэбэпу щытар зэкIэ къахутакъым. Куэд мыщIэу абыхэм къахэхъуащ теплъэ гъэщIэгъуэн зиIэ кхъуэщын. Ар абдеж щыщIалъхьам и лъапэмкIэ къыщытт. Псом нэхърэ нэхъ яфIэгъэщIэгъуэныр кхъащхьэхэм языныкъуэхэм, куэд-мащIэми, хьэпшып гуэрхэр лIам дыщIалъхьауэ, зыри зыщIэмылъхэми уарихьэлIэу зэрыщытырщ. Экспедицэм и унафэщI Марченкэ Юлие дызэрыщигъэгъуэзамкIэ, кхъащхьэм и инагъыр метр зэбгъузэнатIэ зы миным щIегъу.
— КъыкIэлъыкIуэ экспедицэхэм мы щIыпIэм ещанэ лIэщIыгъуэм щыпсэуа лъэпкъыр зыхуэдэр къэтхутэну ди мурадщ. Абыхэм зэрахьа хьэпшыпхэм Iэмал имыIэу ар къагъэнэIуэнущ.
Къэхутэныгъэхэр здекIуэкIым къагъуэтащ ятIэ хьэкъу- щыкъухэр, домбеякъым къыхэщIыкIа бгырыпхым щыщ пкъыгъуэ гуэрхэр, сэ, янтарь мывэхэр. ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, кхъащхьэ псоми зэхуэдэу къыщагъуэт янтарым къегъэлъагъуэ, мы щIыпIэм а зэманым щыпсэуа лъэпкъыр хэтуи щрырети, балтикэ щIыналъэм сатумкIэ пыщIэныгъэшхуэ хуаIэу зэрыщытар, зэрызэкIэлъыкIуэу щытари бгылъэ щIыпIэхэмкIэщ, — жиIащ унафэщIым. Мы зэманым лэжьыгъэхэр кърахьэлIэ цIыху 20-м. Археологхэм ящIыгъуу а щIыпIэм щолажьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым тхыдэмкIэ и факультетым и студентхэри. Къэхутэныгъэхэм зэгъусэу елэжьынущ Москва къикIахэри Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIэныгъэлIхэри. ХузэфIэкIымкIэ экспедицэм защIегъакъуэ къуажэ администрацэм и унафэщI Балъкъыз Артур.
Шэрэдж Дисэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100759.txt"
} |
Творчествэм и утыку
«Платформа» фIэщыгъэм щIэту илъэс зыбжанэ хъуауэ ирагъэкIуэкI фестиваль гъэщIэгъуэныр иджыблагъэ Налшык щызэхэтащ.
Хабзэ зэрыхъуащи, а Iуэху дахэм хэтщ сурэтыщI ныбжьыщIэхэр, иджырей гъуазджэм и лIыкIуэхэр, я щхьэ хуэлэжьэж уэрэджыIакIуэхэмрэ макъамэтххэмрэ. Абы щрагъэкIуэкI хабзэщ концертхэр, гъэлъэгъуэныгъэхэр, мастер классхэр. Ар къызэрагъэпэщащ «Платформа Нальчик» зэгухьэныгъэмрэ Налшык къалэ администрацэмрэ.
А дауэдапщэхэм хэту, Сабийхэмрэ щIалэгъуалэмрэ я творчествэмкIэ уардэунэм шыщхьэуIум и 29-м къыщызэIуахащ сурэтыщI щIалэхэм я IэдакъэщIэкIхэм я гъэлъэгъуэныгъэ.
УпщIэм, къамылым, керамикэм, лэчым къыхэщIыкIа сурэтхэр ящIат нэхъапэкIэ ди газетым зи гугъу щытщIа сурэтыщIхэу, я ныбжькIэ щIалэми, зи зэфIэкIкIэ узыгъэгушхуэхэу Мэзло Руслан, Хъалил Миланэ, ХьэцIыкIу Миланэ, Аккизов Чэрим сымэ.
Сыт хуэдэ иджырей сурэтыщIхэм я IэдакъэщIэкIхэр, дуней лъагъукIэр, гупсысэкIэр? Телъыджэщ, дызэмысащ, зэ еплъыгъуэкIэ — мыгурыIуэгъуэщ, ауэ удэзыхьэхщ, пасэрей Iэужьхэр къыщыпцIыхуж нобэрей теплъэщ. Нэхъыщхьэращи, а сурэт- хэр гупсысэр къезыгъэблщ, узыIэпызышэщ.
Щомахуэ Залинэ.
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100761.txt"
} |
Пащты Герман и «Лэжьыгъэ къыхэхахэр»
Налшык дэт «Акрополь» уардэунэм иджыблагъэ щагъэлъэпIащ УФ-м и цIыхубэ, КъБР-м щIыхь зиIэ я сурэтыщI, республикэм и Къэрал саугъэ-тым и лауреат, ХудожествэхэмкIэ Урысей Академием и член-корреспондент, ЩIДАА-м и академик, Красноярск Ксилографи-емкIэ щыIэ школым и къызэгъэпэщакIуэ икIи и унафэщI, профессор Пащты Герман. Пшыхьым утыку къыщрахьащ иджыблагъэ дунейм къытехьа, «лэжьыгъэ къыхэхахэр» фIэщыгъэм щIэт альбом гъэщIэгъуэныр.
Дапщэщи хуэдэу, Герман хуэгъэпса мы пшы-хьым куэд къекIуэлIат. Абы кърихьэлIат сурэтыщI цIэрыIуэхэр, творчествэм и цIыхухэр, и IэдакъэщIэкI-хэр фIыуэ зылъагъухэмрэ и ныбжьэгъухэмрэ.
ХудожествэхэмкIэ Уры-сей Академием хэт, профессор Маскалюк Маринэ Пащты Герман хужиIахэмрэ абы и творчествэр зэрызэпкърихамрэ щыщ Iыхьэ пэшым щIэсхэм къахуеджащ.
«Пащты Герман и творческэ гъуэгуанэ бгъуфIэм сыт хуэдиз гугъуехь хэтами, сурэт щIыныр зэи IэщIыб ищIакъым. Къалэмыр — абы и Iэщэ нэхъыщхьэщ, лэчыр къэзыухъуреихь дунейм и дахагъэр къызэригъэлъагъуэ дэIэпыкъуэгъуфIщ. Абы щIыуэпсым и сурэт щищIкIэ, езыр щIыуэпсым и кум хэту, и нэкIэ илъагъуу, хьэуам и IэфIагъыр зыхищIэу апхуэдэщ, арагъэнщ и лэжьыгъэхэм къызэрымыкIуэу ущIызыIэпашэр. Ар Къэбэрдей-Балъкъэ-рым къэкIуэжыхукIэ бгыхэм макIуэ. Къыщалъхуа щIыналъэм хуиIэ лъагъуныгъэм и щыхьэтщ Герман и лэжьыгъэхэр. Уеблэмэ, абыхэм уащыхэплъэкIэ, Кавказым и бгы къетхъухахэм щегъэжьауэ Саян Iуащхьэм нэс зекIуэ уашэ.
Урысейм, Красноярск, Сыбырым я щэнхабзэ гъащIэм Пащты Герман увы- пIэ лъагэ щеубыд. Абы иригъэкIуэкI егъэджэныгъэ лэжьыгъэм и щIэупщIэм кIуэ пэтми хэхъуэ зэпытщ.
ЗыIущIа лъэпощхьэпохэм емылъытауэ, творчествэм хуиIэ лъагъуныгъэр мыкIуэщIа Герман дяпэкIи и IэдакъэщIэкIхэмкIэ дигъэгуфIэну дыщогугъ. Пащтым и «Лэжьыгъэ къыхэхахэр» альбомыщIэм абы и творчествэр фIыуэ зылъагъухэмрэ и ныбжьэгъухэмрэ нэхъыбэ зэрищIынур си фIэщ мэхъу», — етх Маскалюк Маринэ.
Пшыхьыр къызэIуихри иригъэкIуэкIащ КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къумахуэ Мухьэдин.
— Пащты Герман хузэфIэкIащ щэнхабзэр, дахагъэр фIыуэ зылъагъу псори зэкъуигъэувэн, зэришэлIэн. Абы дахагъэр и Iэпэгъу къудейкъым, атIэ цIыхухэм я пащхьэ екIуу, гуимыхужу ирелъхьэ. Куэд зэрыщыгъуазэщи, щэкIуэгъуэ мазэм Герман и ныбжьыр илъэс 80 ирокъу. ГъащIэ кIыхь къэзыгъэщIа дэтхэнэри къызэплъэкIыжу и Iэужьым хэплъэж хабзэщ. ЖысIэну сыхуейщ Пащ-тым лъэпкъым, республикэм я щэнхабзэ дунейм хуищIар къыпхуэмылъытэну зэрыиныр. КъызэрымыкIуэу фIыуэ удолъагъу, пщIэ пхудощI, узэрыдиIэм дрогушхуэ, — жиIащ министрым, Герман зыхуигъазэу.
КъыкIэлъыкIуэу псалъэ иратащ КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ Бещтокъуэ Хьэ- бас.
— Герман щэнхабзэ ду-нейр бей зыщIыфа цIыхущ. ЗэфIэкIыбэщ, арагъэнщ къару къезытри. Абы хуэ-дэу цIыху лэжьакIуэ срихьэлIауэ сщIэжыркъым. Дэ ди ныбжьу творчествэм и цIыхухэм нэхъ лъэщу къахэкIахэм ящыщщ Пащты Герман — абы и творчествэм и кууагъымрэ и бгъуагъымрэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым. И зэфIэкI лъагэ, и Iэзагъ, къыхуагъэфэща цIэ лъапIэхэм емылъытауэ, абы хузэфIэкIащ цIыху къызэрыгуэ-кIыу къэнэн. Сэ зэи слъэгъуакъым абы зыгуэрым теухуауэ псалъэ жагъуэ жиIауэ е хуэмыфащэу зыгуэрым хущытауэ. Германрэ и унагъуэ дахэмрэ си гур ягъэфI, икIи иджыри лъэпкъыр, къэралыр зыгъэгушхуэн IэрыкI куэд яIэну сыщогугъ, — жиIащ Бещтокъуэм.
КъБР-м и цIыхубэ ар- тист, композитор цIэрыIуэ, усакIуэ ХьэIупэ ДжэбрэIил и псалъэхэм я пэщIэдзэу «Акрополь» уардэунэр зейхэм фIыщIэ яхуищIащ. Абы Iуэху дахэу щрагъэкIуэкIым зэрыщыгуфIы-кIыр къыхигъэщащ нэхъыжьыфIым.
ХьэIупэм жиIащ Герман и IэдакъэщIэкIхэм ящыщу псом хуэмыдэу графикэр нэхъыфIу зэрилъагъур, узыншагъэ иIэу илъэс куэдкIэ и IэщIагъэ дахэм ирилэжьэну ехъуэхъуащ ар Пащтым. ДжэбрэIил тепсэлъыхьащ Герман игъэщIэрэщIа тхылъхэм, псом хуэмыдэу къыхигъэщащ Нало Заур и сабий тхы-лъыр. Абы пэхъун щымыIэу къызэрилъытэри дыщIигъужащ.
Къэпсалъэхэм я щыт- хъум зэригъэукIытэр, а дахэ къомыр и щхьэ зэрыхуимыхьыфыр къыхигъэщащ Пащты Герман псалъэ ирата иужькIэ.
— Республикэм щекIуэкI Iуэху куэдым хуэнабдзэгубдзаплъэ, мы дызыщIэс уардэунэр зей Къардэн Хьэсэн фIыщIэ хуэсщIыну сыхуейт. Ар дапщэщи, хэти зыщIэзыгъэкъуэну хьэзыр цIыхущ. Си творчествэм и Iыхьэ мащIэ дыдэщ утыку къисхьар, ауэ сурэт щIы-ным и Iэмалу сызыхуэIэзэ-хэр фи пащхьэ зэрисхьэ-нум яужь ситащ. Ди зэманым къызэрымыкIуэу гугъущ гъуазджэм ухэтыну, абы дэтхэнэри пэлъэщынукъым, ауэ абы и мыхьэнэри къызэрымыкIуэу инщ. Сэ сызэреплъымкIэ, творчествэм и цIыхуу зыкъэзылъытэ дэтхэнэри мылажьэу хуэшэчмэ, щIэлэжьэн щыIэкъым. Творчествэм езым укърихуэкIынущ. Си лэжьыгъэхэм щыгъуазэхэм гу лъатауэ къыщIэкIынщ абыхэм я нэхъыбэр сыщалъхуа щIыналъэм, си лъэпкъым хуэгъэпсауэ зэрыщытым. Дэнэ щIыпIэ сыщыIэми си хэкур дапщэщи си гъусэщ, аращ къару къысхэзылъхьэри. Дыгъэгъазэ мазэм си IэдакъэщIэкIхэм я гъэлъэгъуэныгъэ Красноярск щащIыну я мурадщи, абы яужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къэсшэну сыхуейщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абыи ди республикэр куэду хэтщ. ФIыщIэ ин фхузощI мыбы къекIуэлIа псоми. Куэду си гуапэ къэфщIащ. Сыщогугъ дызэрыт зэман гугъур псынщIэу блэкIыну, — жиIащ Пащтым.
Къызэхуэсахэм упщIэ я куэдт, ахэр лъэпкъ щэнхабзэм, Пащтым и лэжьыгъэщIэхэм, ди республикэм цIыху зэфIэкIыбэ куэд зэрикIым теухуат. Дэтхэнэми гупсэхуу жэуап яритащ сурэтыщIым.
Тхыгъэри сурэтхэри Щомахуэ Залинэ ейщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100765.txt"
} |
Нанэ
Илъэс тIощIрэ тхурэ ирокъу дунейм зэрехыжрэ си гуащэшхуэ Лыхь (Джатэ) Хьэлимэт Хьэжбэчыр и пхъур. И гугъу сымыщIу слъэкIынукъым цIыхуфIу дунейм тета, гугъуехь куэд зышэча, нэхъыбэж зи нэгу щIэкIа а нанэ Iумахуэм. Сэ абы сызэреджэр нанэт. Унагъуэ сызэрихьэу, си анэшхуэм хуэдэу, фIыуэ слъэгъуат. Езыри егъэлеяуэ гуапэу къысхущытащ, зы мащIэ хуэсщIами, Iыхьэлейуэ щыгуфIыкIыу, фIыщIэ ищIу. ПщыхьэщхьэкIэрэ хъыбар куэдым сригъэдаIуэрт. СыщIогъуэж абы жиIэжа псори хьэрф дэзмыгъэхуу зэрызмытхыжам щхьэкIэ. Ауэ иджы сыт, уи IэфракIэм узэрылъэмыIэсыжынум хуэдэщ…
Лыхьхэ Хьэлимэтрэ Iэгъурбийрэ зэгурыIуэ-зэдэIуэжу псэурт. ТIури пщIэ — щхьэ зиIэ унагъуэ къыхэкIат, лэжьакIуэшхуэт, я бын зыхуей хуагъазэу япIырт…
Зауэм и пэкIэ унагъуэм къалъысащ япэ гуауэр — илъэсихым иту дунейм ехыжащ я хъыджэбз цIыкIу пажэр. Къудас цIыкIур апхуэдизкIэ дахэт, къэфэнкIэ Iэзэти, псо-ри къыдихьэхырт. Зэгуэрым, гуфIэгъуэ гуэрым къыщыфауэ, къыщIэлъэдэжри нанэ къыжриIат: «Нобэ нэшхуэри къыстехуэри, нэ цIыкIури къыстехуащ». Абы и ужькIэ щIэх дыдэу сымаджэ хъури, къэтэджыжакъым пщащэр. ИужькIэ къалъ-хуа хъыджэбз цIыкIум абы и цIэр фIащыжащ. (ЛIам и цIэр къалъхуам фIэпщыжмэ, псэ быдэ хъууэ къалъытэрт).
КъыкIэлъыкIуэ гуауэр зэрыкъэралу я гуауэшхуэтэкъэ — 1941 гъэм Хэку зауэш-хуэр къэхъеящ. Iэгъурбий а гъэ дыдэм и лъахэр ихъумэжыну зауэм дэкIащ, нанэ и бгыр щIикъузэри и закъуэу сабииплIыр къызэриIэтыным еувэлIащ. Ауэ гугъуехьым я нэхъ хьэлъэр унагъуэм къыщыпэплъэр дяпэкIэт. 1943 гъэм Сталиным и унафэкIэ дашахэм нанэ и бынунэри яхэхуащ. Сыт я лажьэт — Iэгъурбий зауэ IэнатIэм Iутт, езыр колхозым хэту лажьэрт. Ауэ унафэщIхэм я псалъэм хэт а зэма- ным пэувыфу щыта?
Гъуэгу зэрытехьэу, наIуэ хъуащ нанэ и унагъуэр лажьэншэ дыдэу зэрырашэ-жьар: спискэхэм итыр сабиитIт, шхыну къратри а тIум я Iыхьэт. Нанэ игу къигъэкIыжырт «фэ кIэстум фIыцIэ щыгъыу» гъуэгум къащыхуэза лIы гуэрым къажриIар: «Лажьэ уимыIэу уагъэкIуэд, цIы-хубз, спискэхэм итри дашын хуеяри уэракъым, икIэщIыпIэкIэ къуажэ унафэщI- хэм письмо яхуэтхи Iуэхур зэхегъэгъэкI».
МафIэгум ису здэкIуэм, гъуэгум щы-лIащ нанэ щIыгъуа сабий цIынэр. ЩIы щтар къитIу сабийр щIилъхьэну Iэмал имыгъуэту, зэмани кърамыту, станц къыздэувыIам къыщыхуэза лIыжьым елъэIущ хущIилъхьэнуи, езыр адэкIэ яшат…
ЗдэкIуэм зэрынэсу, къуажэ унафэщI- хэм письмо къахуригъэхьащ и Iуэху зытетыр иту, лажьэ зэримыIэм щыхьэт техъуэ дэфтэр гуэрхэр хурагъэхьыну щIэлъэIуу. АрщхьэкIэ жэуап лъэпкъ игъуэтакъым. (Е хэпсэлъыхьын шынахэ?) ЗыхузэфIэкI гуэрым дашын хуейуэ кърагъэхьа и Iыхьлыхэм я пIэкIэ нанэ и бын- унэр дригъэшауэ арат. КъэкIуэжа нэужь, нанэ къищIащ зи пIэкэ дашари, дезыгъэшари, ауэ, апхуэдизкIэ муслъымэнт а бзылъхугъэри, яхуигъэгъуфащ. «Алы-хьым псори зэригъэзэхуэнщ», — жиIэри яфIэкIащи, сэри къисIуэнукъым абыхэм я цIэр.
Гугъуехь куэд щилъэгъуащ нанэ Къэзахъстаным: лIым ещхьу мэкъу еуащ, лэжьыгъэ зэхэдз иIакъым, и бынхэр имыгъэмэжэлIэн и гугъэу. Ауэ къыхуегъэлакъым и къуэ Мухьэрбий. «Зы чыржын Iыхьэрэ Балъкъ къыщигъэхъуауэ псы фалъэрэ», — жиIэурэ дунейм ехыжащ илъэс пщыкIутху хъуа щIалэшхуэр.
Хуит къыщащIыжым, нанэ къыхуэнэ- жа сабиитIыр — Хьэрэбийрэ Къудасрэ — къыздишэжри къэкIуэжащ. Мыбдежым аргуэру гъащIэм и зы удын хьэлъэ къыщежьэрт: и щхьэгъусэ Iэгъурбий къикIыжакъым зауэм. ЯукIауи псэууи и хъыбар къыхуэщIакъым, и кIуэдыкIар къыжезыIэни игъуэтакъым. Сыт ищIэнт, а зэманым апхуэдэ гуауэ зиIэр гъунэжт, и бгыр щIикъузэри, щIэрыщIэу псэун щIидзэжащ. ЦIыхухъу къыщхьэщымытыжу гугъу ехьми, и бынхэр зыхуей хуэзэу къигъэтэджащ: Къудас унагъуэ ихьащ, Хьэрэбии къригъашэри къуэрылъхухэри игъуэтыжащ: Мухьэмэд, Назирэт, Iэуес, ФатIимэт.
…ГъащIэ мащIэт Хьэрэбий. Ар дунейм ехыжащ 1974 гъэм, и ныбжьыр илъэс 37-рэ фIэкIа мыхъуауэ. И къуэ закъуэр фIэкIуэда нэужьи, нанэ лIыгъэшхуэ къызэкъуихащ — и гуащIэ емыблэжу и нысэ СэIимэт щIэгъэкъуэн хуэхъуащ, адэ зыщхьэщытым ирамыгъэхъуапсэу, зыхуей хуэзэу сабийхэр зэдапIащ, IэщIагъэ зырыз ирагъэгъуэтащ…
Зэгуэрым нанэ деж къэкIуат зи сабийр сымаджэ цIыхубз гуэр. «Уи адэ шыпхъу Натэ удз хущхъуэ зэхилъхьэу щытащ, уэ- ри пщIэжынущ, си сабийр умыгъалIэ», — къелъэIуащ ар. «Нэ илъагъу Iэ ещIэж», — жыхуаIэращ, и адэ шыпхъум зэрызэхилъхьэу щытам хуэдэу хущхъуэр зэхилъхьэри, сабийр игъэхъужащ.
Абдежым къыщежьэри нанэ куэдым сэбэп яхуэхъуащ, хамэ къуажэ, Налшык нэгъунэ къикIыу сабий сымаджэ къыхуахьрэ игъэхъужу щытащ. «Уи жьыр хущхъуэщ», — жаIэу яфIэкъабылу сабий гукъыдэмыжхэм ирагъапщэрт, езы нани, КъурIэн емыджа щхьэкIэ, зэры-къурIэну гукIэ имыщIэу пIэрэ хужыпIэнт — жэщ хъуху духьэхэр къыбжиIэфынут…
Мис апхуэдизыр и нэгу щIэкIащ абы. Гуауэ куэд илъэгъуами, «жьыщхьэ махуэ хъуащ» зыхужаIэм хуэдэт ар — и бынхэм я гуфIэгъуэ илъэгъуащ, къуэрылъху-пхъурылъхухэми, хьэблэми, къуажэми, лъэпкъми пщIэ къыхуащIу, фIыуэ къалъагъуу, чэнджэщакIуэ къыхуэкIуэу дунейм тетащ.
Илъэс тIощIрэ тхурэ… Апхуэдиз щIащ нанэ дунейм зэрехыжрэ. Дыгъуасэ хуэдэщ…
Лыхь (Къэшэж) Людмилэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100770.txt"
} |
ЛъагапIэщIэхэм хущIокъу
УФ-м Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ щекIуэкI лэжьыгъэхэм якIэлъыплъынымкIэ и къулыкъущIапIэм (Рособрнадзор) и къалэнхэм ящыщщ еджапIэхэм я пщэрылъхэр зэрагъэзащIэр къипщытэныр. Апхуэдэ мурад яIэу «Рособрнадзор»-м и лэжьакIуэхэр иджыблагъэ щыIащ КIуэкIуэ Валерий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш университетым. Ди гуапэ зэрыхъущи, КъБКъМУ-р къалъытащ зи къалэнхэм къызыхуэтыншэу пэлъэщ еджапIэ нэхъыщхьэу икIи адэкIи лэжьэну хуит зыщI дэфтэрри къратыжащ.
Ди республикэм и мэкъумэш еджапIэ нэхъыщхьэм къэрал аккредитацэ къызэрыратамкIэ унафэм, «Рособрнадзор»-м и унафэщIым и къуэдзэ Кочетовэ Светланэ и Iэр зыщIэлъым, къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, КъБКъМУ-м щрагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэр йозагъэ къэралым щызекIуэ хабзэхэмрэ егъэджэныгъэ мардэхэмрэ. Ахэр я тегъэщIапIэу лэжьа эксперт къэпщытакIуэ гупым зэфIаха лэжьыгъэм ипкъ иткIэ, а еджапIэ нэхъыщхьэм къэрал хуитыныгъэ иратащ IэщIагъэлI зэмылIэужьыгъуэхэр лъэпкъ экономикэм хуэгъэхьэзырынымкIэ и пщэрылъ къалэнхэр адэкIи зэфIихыну. Аккредитацэм и пIалъэр къэкIуэну илъэси 6-м тещIыхьащ.
Аккредитацэм ипкъ иткIэ, КъБКъМУ-м нэхъапэкIэ зыщыхурагъаджэу щыта унэтIыныгъэхэм, IэщIагъэхэм иджыри къахэхъуащ: «Экономикэмрэ управленэмрэ», «Юриспруденцие». КъинэмыщIауэ, къэпщытэныгъэхэм къарита хуитыныгъэмкIэ университетым щагъэхьэзырынущ «Ветеринарие» IэщIагъэм хыхьэ унэтIыныгъэу 22-мкIэ бакалаврхэр. Магистратурэм я щIэныгъэм щыхагъэхъуэфынущ унэтIыныгъэу 17-мкIэ, аспирантурэм — унэтIыныгъи 6-мкIэ. Университетым Тэрч щиIэ къудамэм унэтIыныгъи 5-мкIэ IэщIагъэлI-хэр щагъэхьэзыр.
— Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъу-мэш университетыр аккредитацэм ехъулIэныгъэ иIэу зэрыпхыкIыфар я фIыгъэщ щылажьэ щIэныгъэлIхэм, профессорхэм, доцентхэмрэ аспирантхэмрэ — егъэджакIуэ псоми, апхуэдэу ди деж щеджэ студентхэм, — жеIэ еджапIэ нэхъыщхьэм и ректор Апажэ Аслъэн. — Нобэ КъБКъМУ-р Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм и мэкъумэш-промышленнэ IэнатIэм папщIэ IэщIагъэлIхэр зыгъэхьэзыр IуэхущIапIэ нэхъ лъэрызехьэхэм ящыщщ. Ди еджапIэм щекIуэкI Iуэху зехьэкIэр дунейпсо мардэхэм, щIэныгъэ-инновацэ лъабжьэ зиIэхэм, худогъакIуэ. ЛэжьыгъэкIэ дапыщIащ ди къэралым, хамэ щIыпIэхэм я еджапIэ нэхъыщхьэхэм, щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтхэм, мэкъумэш-промышленнэ IуэхущIапIэхэм. А псори тегъэщIапIэ быдэ хуэхъуащ ди деж щекIуэкIа иужьрей къэрал къэпщытэныгъэм дыпхыкIыфыным.
IэщIагъэлIхэр гъэхьэзырынымкIэ зыбжанэу зэщхьэщыха егъэджэныгъэ мардэр къагъэсэбэпу, КъБКъМУ-м гулъытэ хэха хуещI мэкъумэш щIэныгъэм адэкIи зегъэужьыным, ар бизнесымрэ дунейпсо мыхьэнэ зиIэ проектхэмрэ япыщIэным. Езым хуэдэ IуэхущIапIэхэм зэрапыщIам университетым и IэщIагъэлIхэми абы щеджэ студентхэми Iэмал къарет нэгъуэщI щIыпIэхэм щекIуэкI егъэджэныгъэ мардэхэм, Iуэху зехьэкIэхэм щыгъуазэ зыхуащIыну, абыхэмкIэ зэдэгуэшэну. ЕджапIэм Iэмал псори иIэщ квалификацэ лъагэ зиIэ, XXI лIэщIыгъуэм къигъэув къалэнхэм пэлъэщыфын IэщIагъэлIхэр гъэхьэзырынымкIэ. А Iуэхум ар тэмэму зэрыхуэлажьэр, къэрал стандарт лъагэхэм хуэкIуэ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэр, щIэныгъэ-къэхутэныгъэр ехъулIэныгъэ пылъу зэрыщекIуэ-кIыр къигъэлъэгъуащ аккредитацэм.
Дэтхэнэ еджапIэ нэхъыщхьэри зрихьэлIэ а къэпщытэныгъэм къызыхуэтыншэу пхыкIауэ, КъБКъМУ-м и унафэщIхэми, егъэджакIуэхэми, студентхэми ехъулIэныгъэщIэхэм, текIуэныгъэ инхэм ухуэзышэн гъунэхэр иралъ. Зи лэжьыгъэм «фIы дыдэ» нагъыщэр хуагъэфэща университетыр лъагапIэщIэхэм хущIокъу, къаруущIэхэр иIэу, мурадыщIэхэр и куэду.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100774.txt"
} |
Адыгэбзэм и сурэтщ адыгэ анэр
Къалэм Іэпхъуэжа ди къуажэгъу унагъуэм, адэжь лъапсэри хэдгъэкІуэдэжынкъым, жаІэри, зэманым екІуу унэ щаухуат. Гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэм къэкІуэжурэ хадэм илэжьыхьхэрт, унэр зэрахьэрт. Апхуэдэу щыщыткІэ, зэрыІэбэн Іэмэпсымэ, зэрахьэну хьэпшыпхэр къашэри унэм къыщІалъхьащ, хадэм зэрелэжьынухэр кърагъэуващ. КІэщІу жыпІэмэ, адыгэ унагъуэм псэуныгъэм теухуауэ зыхуеину псомкІи лъапсэр къызэрагъэпэщат. Куэдрэ щыгуфІыкІыну къахуихуакъым, зэхадыгъуэу щІадзэри. Зэм унащхьэр къаунэщІащ: ухуэныгъэм къыдэхуа пхъэхэр, абджхэр, къэнжалхэр щІахащ. КъыкІэлъыкІуэри, зи щхьэгъубжэ дэпщыфа пэшхэр яхъунщІащ. Къытрагъазэри, жыгым хущхъуэ зэрытраутхэу шэрхъкІэ кърашэкІ Іэмэпсымэр яхьащ. Апхуэдэурэ щхьэпэ хъун ямыгъуэтыжыху унагъуэм ІэбжьанэфІейхэр кІэрыкІакъым. Унэр иджыри зэфІэтщи, мыр ямыщэмэ, лъэлъэжынущ, жаІэри, зымейхэм и унафэр ящІ. Зы зэман ящэжынуи къыщІэкІынщ, зэрыпсэун Іэмал лъапсэм къыщрамынакІэ, щІэрыщІэу къаугъуеижми иращІэнур гурыІуэгъуэ щыхъуакІэ.
А лъапсэм и къекІуэкІыкІам изогъэщхь адыгэбзэм — адыгэм и лъапсэм — и Іуэхур. Ар зэригъэпэщат лъэпкъ лъэрызехьэм, лъэпкъ лъэщым. А бзэмкІэ зэфІигъэуват лъэпкъыу щыІэм яфІэтелъыджэу щапхъэ зытрах Адыгэ Хабзэр. А бзэмрэ хабзэмрэт адыгэ цІыхур зыщІэдэхыкІыр, хэткІи гурыхь зыщІыр.
Бзэр зэрылъэпкъыу яІурылъами, абы и къежьапІэри, и хъумакІуэри, и гъэкІуэтакІуэри адыгэ цІыхубзырат. Анэр. Адыгэ анэр. Сабийм гъащІэ езыт, жьэгур зымыгъэужьых, хабзэр зыхъумэ анэрат адыгэбзэм и ІэфІыр быным зыхезыгъащІэр, нэхъыжьми нэхъыщІэми зэрепсэлъэнум хуэзыгъасэр. ЕкІумрэ емыкІумрэ, жыІэ-кІэ дахэмрэ къемызэгъ псэлъэкІэмрэ къагурызыгъаІуэр. Нэсауэ гъэса цIыху къагъэхъурт сабийм зи нэІэ темыкІ адыгэ анэхэм. Адыгэ дуней зэпэщ, адыгэ лъапсэ быдэ къагъэщIыфырт абыхэм. А лъапсэм къихъуам мыадыгэну игу къэкIынутэкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ адыгэлъ щIэту дунейм къытехьат, анэ быдзышэм и гъусэу Адыгэ хабзэр пкърыхьат, и анэбзэм анэм хуиIэ щытыкIэр бзыпхъэ хуэхъурт. Адыгэ анэм къызэригъэ-пэщ дунейт ар. Къызэригъэпэщырти икIи ихъумэжырт.
Быным адыгэбзэ имыщІэми хъуну япэ дыдэ адыгэ анэм игу къыщыкІар Совет властыр уву зиужьа нэужьщ. Къэралым лъэпкъыу исыр зэкъуэшу, зы совет цIыхубэ хъун хуейуэ гупсысэ унафэщIхэм къагъэщIат. Лъэпкъышхуэр нэхъыжьт, лъэпкъ мащIэхэр нэхъыщIэти, адыгэр игъащIэми нэхъыжьым зэрыхуэжыIэдаIуэм и зэран мыбдежым къыщекIащ. Адыгэ цIыхубзри унэгуащэным пыкIыу, цIыхухъуи цIыхубзи я хуитыныгъэр зэхуэдиз хъуати, лэжьыгъэ IэнатIэ ирихьэкIын хуейт. Абы щыгъуэщ адыгэ лъапсэм япэ дыгъуакІуэр къыщеІэбар.
«Республикэ пщыкIутху-ри зэшыпхъущ» псалъэ дахэм и щIыбагъ къыдэтт ди къэкIуэнум и сурэтыджэр икIи дэ кIуэтэху нэхъ «къыдгурыIуэрт» анэдэлъхубзэм нэхърэ урысыбзэм нэхъ фейдэ къызэрыпытхынур.
ЩІэныгъэ зригъэгъуэту къулыкъу тІэкІуи къыІэрыхьэн папщІэ урысыбзэр Іэмалыншэу, абы зыри хэзымыщІыхь адыгэбзэр ІэщІыб хъуми ущІригузэвэнышхуэ щымыІэу къыкъуэкIа гупсысэр къипхъуэтащ адыгэ анэ гумащІэм, лъэпкъхъумэм. Быным хуиІэ лъагъуныгъэм иригъэхъуэпсащ и щIэблэр хэІэтыкІа гуэр хъуным. А хъуапсэм къигъэщІащ анэдэлъхубзэм псэхэх хуэхъуа гупсысэр: гъащІэм ущыпэрытыным-кІэ адыгэбзэр зыкІи щхьэ- пэ хъуркъым. Ебгъэлеймэ, адыгэм адыгэбзэр щыгъупщэжарэ урысыбзэр зэтрищыпыкІыу ищІэмэ, ехъуапсэу, апхуэдэм нэхъ нэ лейкІэ еплъу, ар зы щхьэкІэ нэхъ лъагэ хъуауэ къалъытэу зэмант ар. Къулыкъу зыІыгъхэм е къыІэрыхьэну щІэхъуэпсхэм урыс щхьэгъусэ ящІырт. А лъэпкъым малъхъэ яхуэхъуа адыгэлIым е урыс нысэ хъуа адыгэ цIыхубзым лэжьыгъэм щыдэкIуэтеинымкIэ Iэмал нэхъ ягъуэтыр пэжт. Дыгъум етIуанэу къытригъэзат.
ЕджапІэхэм я Іуэхури гъащІэм щытепщэ гупсысэхэм ещхьурэ къызэгъэпэща хъурти, предметхэр анэдэлъхубзэмкІэ яджу екІуэкІыурэ, апхуэдэ еджэкІэр пэщІэдзэ классхэм къыщынэри, курыт, нэхъыжь классхэр урысыбзэм хуэкІуащ. Мыбдежым адыгэ лъапсэм дыгъуэр ещанэу къеIэбауэ арат.
АбыкІэ зэфІэкІакъым. Илъэсхэр кІуэурэ, япэ дыдэ еджапІэм къекІуалІэ адыгэ сабийм занщІэу урысыбзэкІэ еджэн щІидзэн хуейуэ унафэ къыдэкІащ. ЯфІэфІат ар адэ-анэхэм хьэмэ-рэ мыарэзахэт? Дауэ щытами, а унафэм тетащ егъэджэныгъэ лэжьыгъэр. ИкІи къытенащ. Мис мыбы щыгъуэ зыхыумыщIэнкIэ Iэ-мал имыIэу къеIат лъэпкъым дыгъур, ауэ фIэкIуэдым нэхърэ къигъуэтыр нэхъыфIут зэрыгупсысэн хуейри, зригъэкIуащ.
Ар унафэу щыІэм я нэхъыфІыр пэжмэ, дэнэ къыздикІар 80 — 90 гъэхэм лъэпкъым къихьыжа шэчыр? Нэхъ жыжьэ плъэхэр гупсысэжат: ди сабийм я зыужьыным зэран дыхуэмыхъуауэ пIэрэ зыри зыхамыщIыкI бзэмкIэ еджэныгъэм хыхьэн хуей зэрытщIамкIэ? ДыкъыщыфIыкIыжу зыри зыхамыщIыкI инджылызыбзэр ямыщIэ урысыбзэмкIэ къащIэн хуейуэ зэредубыдылIэмкIэ? Абы теухуауэ адэ-анэхэр зэхуашэсурэ щечэнджэщым, адыгэ анэхэм я нэхъыбэм урысыбзэкIэ еджэным фIэкIа нэгъуэщI узыхэдэн щымыIэу къагъэуват. Арами, Iуэхур къезыхьэжьахэм я псалъэр пхрыкIри, къуажэ еджапIэхэр трагъэуват пэщIэдзэ классхэр адыгэбзэкIэ еджэным. КъыщIидзыр мыхъуу жаIэри, зэтракъутэжащ. Сытыт щIэмыхъуар? Абы иIэр зы жэуапкъым, ауэ быным лъэпкъыбзэр IурылъынымкIэ адыгэ анэм ихь пщэдэкIыжыращ дызытепсэлъыхьри, къыхэдгъэщынщ: икIи адыгэ анэрэ икIи егъэджакIуэу сабийм яхэтхэм езыхэми къалъы-тат япэ классым щыщIэдзауэ урысыбзэкIэ емыджэмэ, етхуанэ классым къыпхуемыгъэщтэжыну. Лъэныкъуэ еба лъэпкъым нэхъри кIэщIэрыIэ гупсысэкIэт ар.
Сэ зыхуезгъаджэр урысыбзэщи, жысIэмкIэ жэуап схьыжыну сыхьэзыру, жызоIэ: адыгэбзэр къурмэн зыхуащI урысыбзэри ящIэркъым ди быным. КъыхэкIынщ класс къэс сабиищ-плIы, ауэ ари къащыхэмыкI къохъу. Мыбдежым нэгъуэщI Iуэхушхуи къыщыкъуоплъ: адэ-анэр быным я еджапIэ гъащIэм хэткъым, щыгъуазэкъым. МащIэ дыдэщ сабийм я щыIэкIэмрэ еджэкIэмрэ теухуауэ епсэлъылIэхэр, дэIэпыкъуэгъу яхуэхъуну хьэзырхэр. ТхьэмыщкIагъэр абдежми къыщыувыIэркъым. Сабийм къыгурымыIуэ бзэмкIэ иджа дерсхэмкIэ щIэныгъэ игъуэтыркъыми, урысыбзэм ирипсэлъэфу, зэджэр къыгурыIуэу щыхъуами, щIэуэ къищIэм тегъэщIапIэ хуэхъун лъабжьэ имыгъуэтауэ ирохьэлIэ, псы Iуфэм къытелъадэ псым пшахъуэм къытена лъакъуампIэр джафэу зэрырилъэсэхыжым хуэдэу, къиджыр мэкIуэдыж. Сабийр къемыхъулIэм куэдрэ пэщIэтыфкъым. Аращ сытым щыгъуи классхэм еджэу щIэсым нэхърэ емыджэу щIэсыр щIэнэхъыбэр. АбыкIэ езы сабийхэракъым къуаншэр, я унафэр акъыл хэлъу зымыщIа балигъхэращ. Ауэ хэкIуадэр зи къэкIуэныр зэрыхъуфыну щытам хуэдэ мыхъуу, нэхъыкIэ хъу ди бынхэращ. НэхъыфIкIэ и сабийм хуэхъуапсэ адэ-анэмрэ егъэджэныгъэ системэмрэ адыгэ щIэблэм я гъащIэм фIыуэ зэран хохъухь. ЕджакIуэхэм щIэныгъэ щIамыIэм и щхьэусыгъуэр къыщалъыхъуэкIэ, зэи къыхэщыркъым пэщIэдзэ классхэм анэдэлъхубзэкIэ зэремыджам къигъэхъуа хэщIыныгъэр.
Лъэныкъуэ едгъэзынщ дэри а зи цIэ кърамыIуэри, езы адыгэбзэ дерсхэмкIэ зыдгъэзэнщ. Адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмрэщ адыгэ сабийр зыщыщ лъэпкъыр ищIэжу, а лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ гупсысэкIэм, щыIэкIэм техуэу, зэгъэзахуэ бгъэдэлъу зыгъасэр. УрысыбзэмкIи инджылызыбзэмкIи щIэныгъэ куу игъуэтауэ тщIынщи, адыгэ сабийр зэи уры-си инджылызи хъунукъым, а лъэпкъитIри абы езыхэм ящыщ гуэр хуэдэу къеплъынукъым. НэгъуэщI хэIэбапIэ а Iуэхум иIэкъым, адыгэу къэнэжын фIэкIа. Къэдгъэнэжрэ? Еттрэ апхуэдэ Iэмал? Сыт адыгэбзэ дерсхэм я щхьэ кърикIуэр?
Къэралым егъэджэныгъэм и пщалъэщIэ къищтамкIэ, анэдэлъхубзэмрэ литературэмрэ класс къэс хухихыр сыхьэтищщ. Абы зыри хэIэбэфынукъым, сыхьэтищым тетынущ. УзыхэIэбэни хъурэ? ЕджапIэм зэрыхуейуэ зэригъэзэхуэну зы сыхьэт бжыгъэ мащIэ гуэр яIэщи, хуитщ дерсхэм ятригуэшэну. Абы щыщ адыгэбзэм лъагъэсынуми лъамыгъэсынуми зэлъы-тар еджапIэ унафэщIхэм я Iуэху бгъэдыхьэкIэращ. КъахокI зы сыхьэтыр лъызыгъэси. Ауэ куэд яхэтщ лъагъэсын къэгъэнауэ, а къэралым кърит сыхьэтищри къытрахыу урысыбзэмрэ есэпымрэ езытын. Апхуэдэм щIэхъуэпс унафэщIхэм адыгэ гупсыси урыс гупсыси яIэкъым, яIэр еджэныгъэм пыщIа, зыуэ щыт къэрал гъэунэхуныгъэрщ е ЕГЭ жыхуаIэ гупсысэрщ. Сытри ящIэнущ еджапIэр къэзыуххэр къэпщытэныгъэхэм пэлъэщын щхьэкIэ. Ари зэпхыжар сабий къэс хуаIэ лъагъуныгъэр аракъым, пэмылъэща куэд къахэкIмэ, я къулыкъум пыкIынкIэ зэрыхъунурщ е псалъэмакъ пхъашэ къызэрыращIылIэнуращ. Адыгэбзэм зэретхьэкъу сыхьэтымкIэ я щхьэ Iуэхущ зэрахуэжыр, щIэблэ Iуэхукъым. Аращи, адыгэ лъапсэм щызеуэ дыгъуакIуэхэм яхыубжэ хъунущ адыгэбзэм зы сыхьэт къыкIэрытчащэрэт, жаIэу ещакIуэ еджапIэ унафэщIхэр. КъыжытIэнщи, иджыпсту еджапIэхэм нэхъыбэу унафэ щызыщIыр цIыхубзхэращ. Абыхэм я нэхъыбэри адыгэщ.
ГъащIэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, къулыкъум лъэпкъ нэщэнэ иIэкъым. Ар къулыкъущ, лъэпкъми къупщхьэми ящхьэкIэ щыIэщ.
Адыгэбзэм едгъэшэч бэлыхьхэр куэд мэхъу. Лъэпкъыр, анэхэм къакIэлъыкIуэу, зыщыгугъыну иIэр егъэджакIуэхэращ. Адрей дерсхэм хуезыгъаджэм хуэдэу гулъытэ ягъуэту пIэрэ адыгэбзэмкIэ егъэджакIуэхэм? Егъэджэныгъэм щызэрахьэ Iэмэпсымэхэр къыхузэрагъэпэщыну езы егъэджакIуэр мылъаIуэмэ, тримыгъэчыныхьмэ, еджапIэ унэфэщIыр щIэгузэвэнур нэгъуэщI дерсхэрщ, зыщеджэ пэш зыхуищIынур къэпщытэныгъэ зэраIэнухэрщ. АркъудеймкIэ сабийм я нэгу щIокI я анэдэлъхубзэр зэрымыпэрытыр.
Псалъэмакъыр есшэлIэжынут адыгэ анэм. Хэкури Хабзэри зыхъумэхэр зыгъасэр анэращ. Быныр зэрыпсэлъэну бзэр Iурызылъхьэр анэрщ. АдыгэбзэкIэ зекIуэ адыгэ хабзэр щIэблэм дуней тетыкIэ хуэзыщIыфынур анэращ. Анэращ зэлъытар быныр лъэпкъ цIыху хъунуми лъэпкъым дежкIэ хамэ хъунуми. Иджыпсту ди сабийхэм яхэтщ куэд, адыгэм бжыгъэкIэ щыщу, ауэ адыгэкIэ ирамыгъэщIауэ. Анэ хъуам и нэгу щIэтын хуейщ зи бзэ къыIурызылъхьа и анэм и сурэтыр. Къэзылъхуам къритар и быным иритыжын хуейкъэ? Арыншауэ лъэпкъыу дыщыIэфынукъым. Лъэпкъыу дыщыIэныр елъытащ адыгэ унэм щыIу бзэмрэ еджапIэм а бзэм щиIэ пщIэмрэ. Быным анэбзэр ирагъэщIауэ еджа-пIэм щIагъэтIысхьэрэ, адыгэбзэм ират сыхьэт бжыгъэр яфIэмащIэу адыгэ анэхэр къэувмэ, лъэпкъым зыкъищIэжауэ, зилъытэжауэ, зиужьыжу аращ. Армырамэ… зи кIуэдыжы-гъуэр къэсауэ дылъэпкъщ.
ЗэкIэ адыгэ анэхэм лъэIу тхылъ ятх я сабийр зи анэдэлъхубзэ зымыщIэ гупым хагъэхьэну. Хьэлэмэтщ ящIэт адыгэлъыр къызэрымылажьэр, лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ укIытэр къазэрытемыкIуэр…
ДыкъэзыгъэщIам и пащхьэ дихьэжмэ къызэрыдэупщIынухэм ящыщщ: «Сэ уи лъэпкъым хуэзгъэфэща бзэмкIэ упсэлъа?»
ХЬЭЦIЫКIУ Рае,
Урыху (Къугъуэлъкъуей) къуажэм дэт
курыт еджапIэ №2-м и егъэджакIуэ.
ТАБЫЩ Мурат,
«Адыгэ псалъэ» газетым
и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100778.txt"
} |
Егъэджэныгъэ IэнатIэм зегъэужьыныр къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек иджыблагъэ яхуэзащ республикэм и егъэджэныгъэ IэнатIэм и IэщIагъэлIхэм.
ЗэIущIэм хэтащ КъБР-м и Правительствэм и УнафэщI Мусуков Алий, КъБР-м егъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министр Езауэ Анзор, ди щIыналъэм и курыт еджапIэхэм я унафэщIхэу Пешковэ Людмилэ (Налшык къалэм дэт лицей №2-нэ), Текуев Аслъэн (Налшык къалэм дэт курыт школ №6-нэ), Хъарзынэ Заур (Налшык къалэм дэт курыт школ №7-нэ), Нэгъуей Ахьмэд (Бахъсэн къалэм дэт курыт школ №2-нэ), Никитин Андрей (Прохладнэ къалэм дэт лицей №3-нэ), Тохъутэмыщ Иринэ (Къубэ-Тэбэ къуажэм дэт курыт школ №1-нэ), Къалэжьокъуэ Рометэ (Къармэхьэблэ къуажэм дэт, Къамбий Мухьэб и цIэр зезыхьэ курыт школ №1-нэ), Щоджэн Мартуз (Урыху къуажэм дэт курыт школ №2-нэ), Хиврич Еленэ (Ново-Ивановскэ жылэм дэт лицей №7-нэ), Жазыкоевэ Раузат (Заречнэ къуажэм дэт курыт школ), ЩауэцIыкIу Галинэ (Тэрч къалэм дэт курыт школ №2-нэ), Алборэ Аслъэн (Старэ Шэрэдж къуажэм дэт курыт школ №1-нэ), Бекъул Маритэ (Шэджэм къалэм дэт курыт школ №5-нэ), Уянаев Мурат (Къэщкъэтау жылэм дэт курыт школ), Атмурзаев Мухътар (Гундэлэн къуажэм дэт курыт школ №4-нэ).
КIуэкIуэ Казбек къызэхуэсахэм ягу къигъэкIыжащ егъэджэныгъэ IэнатIэм зегъэужьыныр къалэн нэхъыщхьэхэм зэращы-щыр. Ар къытеувыIащ УФ-м и Президент Путин Владимир Къэрал Советым и зэхуэсу дызэрыт илъэсым и шыщхьэуIум и 25-м иригъэкIуэкIам егъэджэныгъэм гулъытэ хэха зэрыщыхуищIам. Республикэм и Iэтащхьэм и къэпсэлъэныгъэм щиубзыхуащ щIыналъэм и егъэджэныгъэ IэнатIэм зэрызиужьыпхъэ унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэр. Апхуэдэхэм ящыщщ еджапIэхэм я мылъку-техникэ лъабжьэр гъэбыдэныр, егъэджакIуэ IэщIагъэм и пщIэр, егъэджэныгъэм и фIагъыр къэIэтыныр.
КъБР-м и Iэтащхьэм къиIэта псалъэмакъым пащэу, зэхуэсым цIыху зыбжанэ къыщыпсэлъащ иужьрей зэманым IэнатIэм игъуэт зыужьыныгъэм теухуауэ. Къапщтэмэ, гулъытэншэ хъуркъым курыт школхэм я мылъку-техникэ лъабжьэр нэхъри гъэбыдэныр, апхуэдэу республикэм и щIыпIэхэм щIэх-щIэхыурэ къыщызэIуах еджапIэщIэхэр, гъэсапIэщIэхэр. 2021 — 2022 гъэ еджэгъуэщIэм и пэщIэдзэм ирихьэлIэу курыт еджапIэщIэу 3-м я бжэхэр къыхузэIуахащ ныбжьыщIэхэм. Апхуэдэхэщ Шэджэм къалэм, Солдатскэ станицэм, Ново-Ивановскэ къуажэм дащIыхьа школыщIэхэр. Дызэрыт илъэсым къриубыдэу а ухуэныгъэхэм хуэдэ щаублэнущ щIыпIиплIым: Нарткъалэ, Прохладнэ къалэхэм, Къубэ-Тэбэ, Красносельскэ къуажэхэм. Министр Езауэ Анзор зэрыжиIамкIэ, 2022 гъэм къриубыдэу щIадзэну я мурадщ иджыри апхуэдэ ухуэныгъибгъу. Мы зэманым хоплъэ абыхэм епха техническэ Iуэхугъуэхэм. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым ди республикэм аргуэру щаухуэнущ школакIуэ 1500-рэ зэкIуэлIэн курыт еджапIэ ин. Псори зэхэту къапщтэмэ, 2024 гъэм ирихьэлIэу хьэзыр хъунущ ныбжьыщIэ мини 8,5-рэ щеджэфыну IуэхущIапIэщIэхэр. Апхуэдэу нэхъ тынш хъунущ щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным и Iуэхур.
КъинэмыщIауэ, зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэфIхэр щрагъэкIуэкIащ Дзэлыкъуэкъуажэрэ Пролетарскэ жылэмрэ дэт курыт школхэм. Шэрэдж Ищхъэрэ, Малкэ къуажэхэм щекIуэкI зэгъэпэщыжыныгъэхэр илъэсым и кIэм зэфIэкIынущ. «Егъэджэныгъэ» лъэпкъ проектым къыщыгъэлъэгъуа Iуэхугъуэхэм япкъ иткIэ, ди республикэм и курыт школхэм я спорт залхэу 20-р зыхуей хуагъэзэжащ, еджапIэ 54-м папщIэ къащэхуащ компьютер минрэ ныкъуэрэ.
Мусуков Алий къызэхуэсахэм яжриIащ УФ-м и Президентым и жэрдэмкIэ къуажэ школхэр зэпэщ щIынымкIэ яубзыхуа, илъэси 5-м тещIыхьа федеральнэ программэм ди республикэм щылажьэ курыт школ 63-м епха ухуэныгъэ 75-рэ зэрыхиубыдэр.
Зэхуэсым къыщаIэта Iуэхугъуэхэм ящыщщ курыт школхэм я тхылъ фондхэр къэгъэщIэрэщIэжыным, еджакIуэхэр пщтыру гъэшхэным, школ транспортым, ЕГЭ-р зэрегъэкIуэкIыпхъэм, нэгъуэщIхэми ехьэлIахэр. Гулъытэ щхьэхуэ зыгъуэтахэм ящыщщ ныбжьыщIэ-хэм я шынагъуэншагъэр къызэгъэпэщыныр. КIуэкIуэ Казбек къызэрыхигъэщамкIэ, а Iуэхум набдзэгубдзаплъэу хущытын хуейщ, ныбжьыщIэ гупхэм я хьэл-щэным, ахэр дэзыхьэх Iуэхугъуэхэм щыгъуазэу щытыпхъэщ егъэджакIуэхэри, гъэсакIуэхэри, адэ-анэхэри. Абы ехьэлIауэ зэхуэсым къыщащта унафэхэм ящыщщ, нэхъапIэм зэрыщытам хуэдэу, жылагъуэм пщIэ щызиIэ цIыху цIэрыIуэхэмрэ ныбжьыщIэхэмрэ я зэхуэзэхэр школхэм къыщызэгъэпэщыныр.
ЕгъэджакIуэм и пщIэр жылагъуэм нэхъри къыщыIэта зэрыхъунум щытепсэлъыхьым, Мусуковым жиIащ республикэм и школхэм я IэщIагъэлIхэм я улахуэр проценти 10-кIэ зэрыхэхъуар. ЩIыналъэ бюджетым къыхэкIа а мылъкур егъэджакIуэхэм иратынущ фокIадэ мазэм и улахуэм щIыгъуу, апхуэдэу ар яIэрыхьакIэщ шыщхьэуIу мазэм лэжьахэм. А Iуэхур адэкIи егъэфIэкIуэныр и нэIэм щIэтщ ди къэралым и Президентым. ЕгъэджакIуэм и пщIэр къэIэтыным хуэгъэпса Iуэхугъуэхэм ящыщщ ШколакIуэхэм я урысейпсо олимпиадэхэм щытекIуа ныбжьыщIэхэр зыгъэхьэзыра егъэджакIуэхэр саугъэт щхьэхуэкIэ гъэпэжэныр. КъБР-м и Iэтащхьэм къыбгъэдэкI апхуэдэ тыгъэ мы гъэм япэу ялъысынущ олимпиадэхэм я щIыналъэ Iыхьэм щытекIуахэр зыгъэхьэзыра егъэджакIуэ 48-м, апхуэдэу зэпеуэхэм я кIэух Iыхьэм пашэ щыхъуа школакIуэхэм ядэлэжьа егъэджакIуи 3-м, анэдэлъхубзэхэмкIэ екIуэкIа зэпеуэхэм щытекIуахэр зыгъэхьэзыра IэщIагъэлIи 7-м.
Школ IэщIагъэлIхэм я зэфIэкIым, Iэзагъым хэгъэхъуэнри мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхуу къыщалъытащ зэхуэсым. Республикэм и Iэтащхьэр егъэджэныгъэмкIэ экспертхэм иджыблагъэ щахуэзам щыгъуэ, абыхэм унафэ яхуищIащ курыт школхэм я рейтинг зэхагъэувэну, IуэхущIапIэхэм ящыщ дэтхэнэми щIына-лъэ егъэджэныгъэ IэнатIэм и зыужьыныгъэм хуищI хэлъхьэныгъэр къыщыгъэлъэгъуа хъун папщIэ. КъинэмыщIауэ, зэхэгъэувапхъэу къилъытащ егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм хэгъэхъуэным теухуа щIыналъэпсо программэ.
ЗэIущIэм щыжаIа псори къызэщIикъуэжу, абы къыщыпсэлъащ КIуэкIуэ Казбек. Республикэм и Iэтащхьэм КъБР-м и Правительствэм къалэн хуищIащ щIыналъэм и курыт еджапIэхэм я унафэщIхэр зыгъэпIейтей упщIэхэмрэ Iуэхугъуэхэмрэ тэрэз щIыным ехьэлIа лэжьыгъэхэр зэфIагъэкIыным епхауэ.
ТАМБИЙ Линэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100781.txt"
} |
«Дыщэ лъагъуэ»
Апхуэдэ фIэщыгъэ иIэу иджыблагъэ Котляровхэ Мариерэ Вик-торрэ я тхылъ тедзапIэм дунейм къыщытехьащ Щоджэн Риммэ и тхылъыщIэ.
Зеикъуэ къуажэм щыщ, сабииплI зиIэ унэгуащэр илъэсих ипэ кIуат и Iэрытхыр иIыгъыу Котляров Виктор и деж. Редактор Хьэту Пётр печатым хуигъэхьэзырри, 2015 гъэм къыдэкIащ щIэджыкIакIуэхэм ягу ирихьа, «Ро-зэм тедия нэпс» зыфIища тхылъыр. 2016 гъэм дунейм къытехьащ Риммэ и «Сыхуиту зы сыхьэт уи гъащIэм щызгъэгъуэт» тхылъыр, и зы повестрэ Iуэтэжхэмрэ щызэхуэхьэсауэ. А илъэс дыдэм Щоджэн Риммэ Урысейм и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хагъэхьащ.
2017 гъэм абы къыдигъэкIащ и усэ «хужьхэр» зэрыт «Псэм и лэрыпс» сборникыр. 2019 гъэм Риммэ и IэдакъэщIэкIхэр яIэрыхьащ урысыбзэкIэ еджэ цIыхухэм. ЗэдзэкIакIуэ Iэзэ Мэремкъул Ларисэ урысыбзэм иригъэзэгъауэ дунейм къытехьащ Щоджэным и повесть кIэщIхэмрэ и рассказхэмрэ. «Свет, зажжённый молнией» зи фIэщыгъэ тхылъращ ахэр зэрытыр.
Зи гугъу тщIахэм къакIэлъыкIуащ «Уэгум щыхуарзэ псэ», «Насыпыр щхьэтепхъуэ пхуэсщIащ», «ГъащIэм хабзэ иIэжщ» тхылъхэр. Иджы ди пащхьэ илъыр Щоджэн Риммэ и IэдакъэщIэкI еянэщ. МызыгъуэгукIэ Риммэ и IэрыкIхэм IуэрыIуатэр лъабжьэ хуищIащ. «Дыщэ лъагъуэ»-м итщ сабийхэм яхуэгъэза таурыхъ гъэщIэгъуэнхэр, языныкъуэхэм лIыхъужьу хэтщ къызэрыгуэкI цIыхухэр, адрейхэм къэгупсысахэр, псалъэм пап-щIэ, жыг псалъэ, шы къэзылъэтыхь, иныжьхэр, нартхэр. Тхылъым и ре-дактор Хьэту Пётр къызэрыхигъэщымкIэ, ахэр апхуэдизкIэ екIуу таурыхъым хэтщи, къэхъур плъэ- мыкIыу уи фIэщ мэхъу, уи нэгуми IупщIу къыщIоувэ. Риммэ и псысэ-хэм, шыпсэхэм, дэтхэнэ таурыхъми ещхьу, фIыр ем щытокIуэ, фIыуэ зэрылъагъухэр щызэрогъуэтыж, е зылэжьам тезыр ехь.
Зеикъуэ бзылъхугъэ гуащIафIэм и тхылъыр, адрей и IэдакъэщIэкIхэми хуэдэу, сурэтхэмкIэ зыгъэщIэрэщIар ипхъу Унэж-Щоджэн Залинэщ.
ИСТЭПАН Залинэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100786.txt"
} |
«Мэшыкъуэ-КМВ»-р япэу хагъащIэ
«Мэшыкъуэ-КМВ» (Псыхуабэ) — «Спартак-Налшык» (Налшык) 1:2 (0:1). Псыхуабэ. «Центральный» стадион. ФокIадэм и 4-м. ЦIыху исакъым.
Судьяхэр: Лавицев (Шахты). Тюмидов (Элиста), Туркин (Астрахань).
«Мэшыкъуэ-КМВ»: Гиголаев, Пунегов, Демидов (Никитин, 46), Гагиты, Сергеев (Абдокъуэ, 60), Парадин, Родин, Тобоев (Гайворонский, 75), Джумай, Мавлянов, Дулаев (Рамазанов, 81)
«Спартак-Налшык»: Антипов, Ольмезов, Шумахуэ З., КIэдыкIуей, Шумахуэ И., Дэхъу, Черткоев (Бэчбо, 65), Бенедык (Бахъсэнокъуэ, 75), Торосян (Къумыкъу И., 65), Бажэ (Бэгъэтыр, 53), Ашуев (ЛIуп, 75)
Топхэр дагъэкIащ: Бажэм, 36 (0:1). Дулаевым, 48-пенальтикIэ (1:1). Ашуевым, 71-пенальтикIэ (1:2).
Дагъуэ хуащIащ Демидовым, Джумай, Бенедык, Гагиты, Дэхъум, Абдокъуэм, Дулаевым.
Джэгум къыхахуащ Гагиты.
Щэбэтым «Спартак-Налшыкыр» Псыхуабэ къалэм щыIущIащ щIыпIэ «Мэшыкъуэ-КМВ»-м. ЗэпэщIэтыныгъэр гупхэм хуэсакъыпэурэ къыщIадзащ — дэтхэнэми къыгурыIуэрт щы- уагъэ яIэщIэкIмэ адэкIэ гъэзэкIуэжыным гугъуехьышхуи зэмани зэрытекIуэдэнур.
Джэгум и нэхъыбэр щекIуэкIыр губгъуэм икурт. Абы щыгъуэми Iэмал къахукъуэкIмэ, ебгъэрыкIуэныгъэ къызэрагъэпэщырт. Апхуэдэхэм ящыщ зым топыр къыIэрыхьэри хэгъэрейхэм я гъуэмкIэ иунэтIащ Ашуевым. Гъуащхьэхъумэхэм яIэщIэкIри налшыкдэсхэм я гъуащхьауэр зэуа топым Гиголаевым угловойм игъакIуэу фIэкIа къыхуегъэгъэзакъым. Ар къыхитэну бгъэдыхьащ «Спартак-Налшыкым» къэзыгъэзэжагъащIэ Бажэ Амир. Абы къыхита топым зыри лъэIэсакъым икIи занщIэу «Мэшыкъуэ-КМВ»-м и гъуэм дыхьащ — 0:1.
Апхуэдэ бжыгъэм сыт и лъэныкъуэкIи арэзы къимыщI, иджыри къэс зэи къыхамыгъэщIа хэгъэрейхэм щытыкIэр ягъэзэкIуэжыну нэхъ жыджэр зыкъащIыжащ. Ди щIалэхэр абы хуэхьэзырти, гупым и нэхъыбэм я лъэныкъуэмкIэ зыщагъэбыдат. АрщхьэкIэ, зэIущIэм и япэ Iыхьэм и кIэух дыдэ дакъикъэм «Мэшыкъуэ-КМВ»-м и кIэн къикIыным зымащIэщ иIэжар. «Спартак-Налшыкым» и лъэныкъуэмкIэ къыщыхата угловойм иужькIэ то-пыр футболист зыбжанэм къагъэлъеижри Гагиты къыIэрыхьащ. Антиповым и гъуэм хуэзанщIэу иужьрейр еуащ, ауэ тэмэму темыхуэу топыр нэгъуэщIыпIэкIэ лъэтащ.
Загъэпсэхуу къихьэжа нэужь хэгъэрейхэм ипэкIэ яунэтIащ. 47-нэ дакъикъэр екIуэкIыу «Мэшыкъуэ- КМВ»-м и гъуащхьауэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэр хабзэм къемызэгъыу штрафнойм иту къызэпиудащ Шумахуэ Идар — пенальти! Метр 11-м и деж Дулаевыр зэуа топым ди гъуащхьэтетым къыхуегъэгъэзакъым — 1:1.
ЗэIущIэм и бжыгъэр зэхуэдэ зэрыхъужам хэгъэрейхэми къаруущIэ къахилъхьэжащ. Налшыкдэсхэми текIуэныгъэр яIэщIэкIынкIэ шынагъуэ зэрыщыIэр къагурыIуэри нэхъ жыджэр къэхъуащ.
Апхуэдэ зэпэщIэтыныгъэ гуащIэм хэту топыр къызыIэрыхьа Багъэтырыр хабзэм къемызэгъыу игъэджэлащ Гагиты. ЗэпэщIэтыныгъэм къриубыдэу етIуанэ дагъуэ къызыхуащIа хэгъэрейхэм я гъуащхьэхъумэр судьям джэгум къыхихуащ.
Зы цIыхукIэ нэхъ мащIэу къызэрынам къыхэкIыу «Мэшыкъуэ-КМВ»-м и джэгукIэри нэгъуэщI щытыкIэу зэтриубылэн хуей хъуащ. «Спартак-Налшыкми» зэIущIэр зэрыхуейм хуэдэу адэкIэ иригъэкIуэкIыу щIидзащ, щIэх-щIэхыурэ ебгъэрыкIуэныгъэ шынагъуэхэр къызэригъэпэщу. ЕтIуанэ Iыхьэм и ныкъуэр блэкIа къудейуэ ди щIалэ-хэм пенальти къыщыхудагъэкIа щытыкIэм къытригъэзэжащ, ауэ иджы штрафнойм щраудар Шумахуэ Идарт. Изыудари нэхъапэкIэ бжыгъэр зэхуэдэ зыщIыжа Дулаевырат. 71-нэ дакъикъэм пенальтир Iэзэу игъэзэщIащ Ашуевым икIи «Спартак-Налшыкым» текIуэныгъэ къыхуэзыхьа, «Мэшыкъуэ-КМВ»-р мы зэхьэзэхуэм япэу зэрыхагъэщIа топыр дигъэкIащ — 1:2.
Зэпеуэм бжьыпэр зэрыщиIыгъщ Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-м. Ебланэ джэгугъуэм бжыгъэшхуэкIэ 5:2-уэ Таганрог и «Форте»-р хигъащIэри, Дон Iус Ростов и СКА-р турнир таблицэм и ещанэ увыпIэм зыщигъэбыдащ. Жэуапыншэ топитху Владикавказ и «Алания-2»-м и гъуэм дигъэ-кIащ Новороссийск и «Черноморец»-м — 5:0.
Джэгугъуэм и адрей зэIущIэхэм мыпхуэдэ бжыгъэхэр къарикIуащ: «ЕсэнтIыгу» (ЕсэнтIыгу) — «Дружба» (Мейкъуапэ) — 2:1, «Легион-Динамо» (Мэхъэчкъалэ) — «Чайка» (Песчанокопское) — 0:1, «ТIуапсы» (ТIуапсы) — «Динамо» (Мэхъэчкъалэ) — 0:1, «Биолог-Новокубанск» (Прогресс) — «Анжи» (Мэхъэчкъалэ) — 0:2, «Динамо» (Ставрополь) — «Кубань-Холдинг» (Павловская) — 3:0.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100789.txt"
} |
Дахагъэм и жылэ
«Бжьыхьэ-2021» фIэщыгъэм щIэту Налшык дэт Лъэпкъ музейм къыщызэIуахащ КъБР-м и сурэтыщIхэм я IэдакъэщIэкIхэм я гъэлъэгъуэныгъэ щIэщыгъуэ.
КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къумахуэ Мухьэдин гъэлъэгъуэныгъэр къызэIуихащ.
— Республикэм и сурэтыщIхэм илъэсым къриубыдэу ящIа лэжьыгъэхэр ди пащхьэ къыщрахьащ мы пэшым. Абыхэм дапщэщи яхэтащ икIи яхэтщ сурэтыщI телъыджэхэр, зи дуней еплъыкIэкIэ, гупсысэкIэ узытхьэкъухэр. Апхуэдэхэм я сурэтхэр ди республикэм и мызакъуэу Урысейм и щIыпIэ куэдым къыщацIыху, уеблэмэ, хамэ къэралхэми абыхэм щIэупщIэ ин щаIэщ. Уигурэ уи щхьэрэ зэтелъу жыпIэ хъунущ Къэбэрдей-Балъкъэрым сурэтыщI гъуазджэм зыужьыныгъэ ин щигъуэтауэ. Къыхэзмыгъэщын слъэкIынукъым мы пэшым зыщуплъыхьыну зэрыгъэщIэгъуэныр. СурэтыщIхэм къагъэщIа образхэм щIалъхьа гупсысэхэм малъхъэдису узэIэпашэ, — жиIащ Къумахуэм.
Парламентым щэнхабзэмкIэ, граждан жылагъуэ институтхэм зегъэужьынымрэ хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмкIэ комитетым и унафэщI Къумал Заурбэч пищащ министрым и псалъэхэм.
— Республикэм щIэгушхуэн цIыху куэд иIэщ. Ди сурэтыщIхэм щIыпIэ куэдым лъытэныгъэ зэрыщагъуэтым ущымыгуфIыкIын плъэкIыркъым. КъБР-м и щэнхабзэ гъащIэм хуэф-щIа хэлъхьэныгъэм папщIэ фIыщIэ ин фхузощI, — жиIащ Заурбэч.
УФ-м, КъБР-м я цIыхубэ сурэтыщI, ХудожествэхэмкIэ Урысей Академием и академик, профессор Пащты Герман и къэпсэлъэныгъэм къыхигъэщащ сурэтыщIхэми пандемиер зэран къазэрыхуэхъуар, ауэ щыхъукIи, гъэлъэгъуэныгъэр абы зыкIи нэхъ фа- гъуэ имыщIыфауэ къызэрилъытэр.
Хабзэ хъуауэ, илъэс къэс къызэрагъэпэщ гъэлъэгъуэныгъэм мы гъэм нэхъыбэ къэкIуэну зэрыгугъэмкIэ къыщIидзащ КъБР-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ Темыркъан Геннадий:
— Гъэ кIуами мыпхуэдэ гъэлъэгъуэныгъэ тщIат, ауэ коронавирусым и зэранкIэ мащIэ дыдэ фIэкIа къедгъэблагъэфакъым. Шэч хэмылъу, мы илъэсым гугъут улэжьэну, гъэлъэгъуэныгъэ пщIыну, ауэ ди сурэтыщIхэр а щхьэусыгъуэхэми къигъэувыIакъым, нобэ я IэдакъэщIэкIхэм музейм и пэшхэр ягъэдахэ.
Лэжьыгъищэм нэблагъэ къыщыгъэлъэгъуащ музейм и пэш Iэхуитлъэхуитым. СызэрыщIыхьэу гу зылъыстари апхуэдэ плъыфэбэ куэдрэ сызэрыримыхьэлIэрщ. ГъэщIэгъуэнщ абы зи Iэдакъэ-щIэкI къыщыгъэлъэгъуа сурэыщIхэм я хъэтIым иIэ зэщхьэщыкIыныгъэр зэбгъэпщэну, щхьэж и гупсысэ, дуней лъагъукIэ уи нэгу къызэрыщIигъэувэ Iэмалхэр, плъыфэхэр, еплъыкIэхэр зэрызэхапщэ щIыкIэр. Зы псалъэкIэ жыпIэнумэ, мы выставкэр бейт, плъыфэкIи, гупсысэкIи, сурэтыщI IэзагъэкIи. Зытеухуа бжьыхьэм хуэдэу!
БжэIупэм шей ефэу щыс лIым бжьыхьэм и фащэ щыгъыу, пэгунитIкIэ — лэч плъыжьрэ гъуэжьрэ иIыгъыу къыщхьэщылъатэ (дауи, бжьыхьэ образщ иIэр) хъыджэбз тхьэIудым, зэманитIым яку зиплъыхьыу дэт нэ закъуэм, бжьамийкIэ бжьыхьэр къезы-джэ щIалэм, Iуданэ зэмыфэгъукIэ хэдыкIа шы къуэлэнпщIэлэным къытебгъэзэжурэ уеплъми защумыгъэнщIу, куэдым урагъэгупсыс.
И фIэщыгъэм тепщIыхьмэ, мы гъэлъэгъуэныгъэр бжьыхьэхуеджэ хуэдэу ящIауэ къызыщыхъуни щыIэщ, ауэ мыбы ириджэ псом я щхьэщ дахагъэм и жылэ, гупсысэм и напIэ къигъэпщIауэ укъызэрыщIэкIыжыр.
ФокIадэм и 18 пщIондэ екIуэкIыну гъэлъэгъуэныгъэм феплъыну IэмалыфI фиIэщи, блэвмыгъэкI.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100792.txt"
} |
ЛъагапIэ инхэм ухуэзышэ Iэмал
Мы гъэм илъэс 55-рэ ирокъу ЩIэныгъэ зэгъэгъуэтыным и дунейпсо махуэр гъэлъэпIэн зэрыщIадзэрэ. ЩIыпIэ куэдым щаIэт а махуэшхуэр Лъэпкъ Зэкъуэтхэм я Зэгухьэныгъэм (ООН-м) и унафэкIэ ягъэувауэ щытащ 1966 гъэм и фокIадэм и 8-м. Абы щыгъуэ Тегеран къыщызэIуахат егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ министрхэм я дунейпсо зэхуэсышхуэ.
ЩIы хъурейм и къэрал куэдым я лIыкIуэхэр къызрихьэлIа а конференцым щытепсэлъыхьауэ щытащ цIыхубэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным, къеджэкIэ, тхэкIэ, бжэкIэ ящIэу щIэблэр къэгъэтэджыным мыхьэнэшхуэ зэриIэм. НэгъуэщIуи хъунукъым: дуней псор къапщтэмэ, еджэкIэрэ тхэкIэрэ зымыщIэ цIыху балигъхэм я бжыгъэр мелуан 800-м ноблагъэ. Абыхэм я нэхъыбапIэр бзылъхугъэщ. Школ кIуэгъуэ ныбжьым нэса сабийхэм ящыщу еджэну Iэмал яIэкъым мелуан 75-м щIигъум.
ЦIыхубэм я егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ дэнэкIи къыщызэгъэпэщыныр зи къалэн нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщ а IэнатIэм ноби лэжьыгъэшхуэ зэфIех. Абы и пашэ Гутерреш Антониу зэрыжиIамкIэ, ООН-м и Ассамблее Нэхъыщхьэм и унафэкIэ 2010 гъэм къыщыщIэдзауэ 2020 гъэм нэсыху Лъэпкъ Зэкъуэтхэм я зэгухьэныгъэм хыхьэ къэралхэм егъэджэныгъэм, щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным я илъэсипщI ирагъэкIуэкIащ. ООН-м и апхуэдэ унафэр и лъабжьэу, Урысей Федерацэм щекIуэкIащ ЕгъэджакIуэм и илъэсыр. 2021 гъэр ягъэуващ ЩIэныгъэмрэ технологие пэрытхэмрэ я илъэсу. Апхуэдэщ илъэс зыбжанэ ипэкIэ УФ-м и Президентым къыхилъхьауэ щыта «Егъэджэныгъэ» лъэпкъ проектри. Абы и унэтIыныгъэхэм япкъ иткIэ школ куэдым сом мелуан зырыз хъу къэрал дэIэпыкъуныгъэ ягъуэтащ, егъэджакIуищэхэр сом мин 200, 100, 50 зырыз хъу ахъшэ саугъэтхэмкIэ ягъэпэжащ. Илъэс блэкIам и закъуэ федеральнэ бюджетым къыхэкIыу а проектым хуаутIыпщащ сом меларди 100-м щIигъу, псори зэхэту къапщтэмэ, абы нобэр къыздэсым хухахащ сом мелард 900-м щIигъу. 2024 гъэ пщIондэ щIыналъэхэм иджыри яIэрыхьэнущ сом мелард 300-м щIигъу.
КъищынэмыщIауэ, УФ-м и Президентым къыхилъхьащ «Ди школыщIэ» программэр. Абы къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, дяпэкIэ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэр нэхъыбэу зыхуэунэтIауэ щытын хуейр ныбжьыщIэхэр зэрырагъаджэ щIыкIэм и фIагъыр хэпщIыкIыу егъэфIэкIуэнымрэ школакIуэ зэчиифIэхэр гъэпэжэнымрэщ. Апхуэдэу гулъытэ нэхъыбэ хуащIынущ сабийхэм я узыншагъэр хъумэным, псом хуэмыдэу иджырей лъэхъэнэм: коронавирус уз зэрыцIалэ лIэужьыгъуэщIэр щыщыIэ зэманым. Гулъытэ хэха хуащI школакIуэхэр я ныбжьымрэ я зэфIэкIымрэ елъытауэ егъэджэным, ерыскъы пщтыркIэ гъэшхэным, санитар-гигиенэ хабзэхэм изагъэу лэжьыгъэ псори школым къыщызэгъэпэщыным. ЩIыналъэхэм щылажьэ егъэджэныгъэ проектхэм ящыщщ «Иджырей школ», «Дэтхэнэ сабийми и ехъулIэныгъэр», «Бжыгъэр зи лъабжьэ егъэджэныгъэр», «КъэкIуэнум и егъэджакIуэ», «IэщIагъэлI ныбжьыщIэхэр», «Сабий зиIэ унагъуэхэм защIэгъэкъуэн» и «НыбжьыщIэхэм я социальнэ жыджэрагъыр», «Демографие», нэгъуэщIхэри. Къэралым къихъуэ щIэблэм щIэныгъэфI ябгъэдэлъхьэным хуэгъэпса а Iуэхугъуэхэм сом мелуан бжыгъэхэр хуаутIыпщ илъэс къэс.
Ди къэралым щолажьэ школ мин 50-м щIигъу. Абыхэм егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэр щызэфIах IэщIагъэлI мин 40-м нэсым. ЕгъэджакIуэ ныбжьыщIэхэм я процентыр абыхэм я Iыхьэ пщIанэм нызэрохьэс. Зи щIалэгъуэхэм я жыджэрагъымрэ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэм щIэуэ халъхьэхэмрэ хуабжьу хуэныкъуэщ иджырей школыр. ЕджапIэ нэхъыщхьэхэр къэзыух щIалэгъуалэм ящыщу къуажэ школым щылэжьэну кIуэхэм саугъэт щхьэхуэ ятыпхъэу къилъытащ Президентым. А Iуэхугъуэм тещIыхьа «Къуажэ егъэджакIуэ» проектри илъэситI хъуауэ щолажьэ ди щIыналъэм. Абы ипкъ иткIэ къуажэ пхыдзахэм, жылэ цIыкIухэм, зи цIыху бжыгъэр мащIэ къалэхэм дэт школхэр зыхуэныкъуэ егъэджакIуэхэмкIэ къызэгъэпэща мэхъу, абыхэм къыщыхъу ныбжьыщIэхэми яхуэфэщэн щIэныгъэфIи ягъуэт.
Класс унафэщIхэми гулъытэ хэха ягъуэт илъэс етIуанэ мэхъури: абыхэм я лэжьапщIэм хущIагъу сом мин тхурытху.
УФ-м и цIыхухэм щIэныгъэ, IэщIагъэ егъэгъуэтыныр мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхуу къэралым къызэрыщалъытэм и щыхьэтщ абы къызэщIиубыдэ щIыналъэхэм ящыщ дэтхэнэми тхэкIэрэ еджэкIэрэ зымыщIэ зы цIыхуи (я ныбжь елъытауэ) зэрыщумыгъуэтынури. ФокIадэм и 1-м школхэм екIуэлIэжащ сабий минищэхэр. ЕгъэджэныгъэмкIэ къэрал IэнатIэхэм яхузэфIэкIащ иужьрей илъэсищым сабий садхэм щызэтрихьауэ щыта чэзур ягъэмэщIэну. Садхэмрэ прогимназиехэмрэ мы гъэм кIуэну Iэмал яIэщ абы хуэныкъуэ сабий мелуанхэм. Мы гъэм и закъуэ сабий садхэм къахэхъуащ цIыкIу миным нэс зыщIэхуэн ухуэныгъэхэр. Къапщтэмэ, ди республикэм и гъэсапIэхэм фокIадэм и 2-м екIуэлIащ зи школ кIуэгъуэ мыхъуа цIыкIухэм я процент 96-рэ.
А IэнатIэхэм, къыкIэлъыкIуэу пэщIэдзэ еджапIэхэм, курыт школхэм сабийхэмрэ ныбжьыщIэхэмрэ щагъэтIылъ щIэныгъэ зэхуэмыдэхэм я лъабжьэ быдэр. Интернетым и Iэмалхэр нэсу къыщагъэсэбэп ди къалэхэм, къуажэхэм дэт школхэм. Я егъэджакIуэхэр я гъуэгугъэлъагъуэу, техникэ пэрытыр я Iэдэжу щIэныгъэ зрагъэгъуэтыну егъэджэныгъэм пэрыхьэжащ ди республикэм и ныбжьыщIэ мини 115-м щIигъу. Япэ классым япэ дыдэ кIуахэм я бжыгъэми хэхъуэ зэпытщ. 2021-2022 гъэ еджэгъуэщIэм наIуэ къэхъуа бжыгъэхэм тепщIыхьмэ, апхуэдэ цIыкIухэм я бжыгъэр мин 12,5-м щIегъу.
ГъэсапIэхэмрэ курыт школхэмрэ щызрагъэгъуэт щIэныгъэм ныбжьыщIэхэм щыхагъахъуэ УФ-м, хамэ къэралхэм щыIэ университетхэм, институтхэм, колледжхэм, техникумхэм, нэгъуэщI еджапIэхэми. УФ-м и институт, университет, академие зэмылIэужьыгъуэу 1100-м нэсым гъэ еджэгъуэщIэм екIуэлIэжащ студент мелуани 8-м нэс. Колледжхэрэ техникуму 2 500-м щIигъум ныбжьыщIэ мелуани 2-м нэсым IэщIагъэ щызрагъэгъуэт.
Ди республикэм и унафэщIхэми гулъытэ хэха хуащI зэрырагъаджэ щIыкIэр егъэфIэкIуэным. А IэнатIэм мы зэманым зэхъуэкIыныгъэфIхэр щокIуэкI, ахэр псори хуэунэтIащ ныбжьыщIэм ират щIэныгъэм и фIагъым хэгъэхъуэным, егъэджакIуэм иIэ пщIэмрэ социальнэ мыхьэнэмрэ къэIэтыным. Абы и щыхьэтщ иджыблагъэ дэнэкIи щекIуэкIа шыщхьэуIу зэIущIэхэр. ЩIэблэм щIэныгъэ етынымрэ гъэсэныгъэ екIу хэлъхьэнымрэ епха Iуэху зехьэкIэщIэхэрщ ахэр зытещIыхьауэ щытар. АтIэми, КъБР-м цIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министр Езауэ Анзор зэрыжиIамкIэ, мы зэманым псом япэ игъэщыпхъэр еджакIуэхэм я узыншагъэр хъумэныр аращ. IэнатIэм хэт псоми ткIийуэ ягъэзэщIэн хуейщ санитар-эпидемиологие хабзэм къигъэув мардэхэр. А псори я гъуэгугъэлъагъуэу, ди егъэджакIуэхэр хущIокъу щIэблэм щIэныгъэ куу етыным, гъэсэныгъэ екIу халъхьэным, ныбжьыщIэхэр къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм, творческэ Iуэхухэм дегъэхьэхыным, спортым жыджэру хэшэным.
ЩIэныгъэншагъэр — ар кIыфIыгъэщ, насыпым и лъэныкъуэ куэдым пэIэщIэ узыщI Iуэхугъуэщ. Нэхугъэмрэ фIыгъуэмрэ, зыужьыныгъэмрэ ехъулIэныгъэ куэдымрэ я лъагапIэ инхэм ухуэзышэ щIэныгъэр Iэмал гъуэзэджэщ ди гъащIэр, псэукIэр едгъэфIэкIуэнымкIэ.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100798.txt"
} |
Бахъсэныщхьэм и къурш щыгу сытету
КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ ЩоджэнцIыкIу Iэдэм къызэралъхурэ
илъэси 105-рэ ирокъу
Гъуэгугъэлъагъуэ схуэхъуащ
УсакIуэ, тхакIуэ, драматург, зэдзэкIакIуэ Iэзэ ЩоджэнцIыкIу Iэдэм 1916 гъэм фокIадэм и 10-м Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ Кушмэзыкъуей къуажэм къыщалъхуащ. Абы курыт еджапIэр къыщиуха нэужь зы илъэскIэ колхозым щылэжьауэ, ар щIотIысхьэ Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум. ИужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэр пединститутым илъэсищкIэ щеджауэ, Дыгулыбгъуей къуажэм егъэджакIуэу ягъакIуэ. Ар абы щолажьэ илъэсрэ ныкъуэкIэ.
1939 гъэм ЩоджэнцIыкIу Iэдэм ТхакIуэхэм я союзым хагъэхьащ. 1941 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэм щегъэжьауэ Iэдэм шу дивизэм хэтащ. Зауэ IэнатIэм здыIутым, абы зэхуэдэу егъабзэ фочри къалэмри. Ар ящыщщ Кавказыр, Украинэр, Молдавиер хуит къэзыщIыжа зауэлIхэм, адэкIэ Румынием, Венгрием, Австрием, Чехословакием щызэуахэм…
Зауэ нэужьым ЩоджэнцIыкIум къулыкъу зыбжанэ зэрихъуэкIащ, жылагъуэ лэжьыгъэшхуэхэр иригъэкIуэкIащ. 1947 гъэ пщIондэ ар Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым литературэмрэ IуэрыIуатэмкIэ и секторым и унафэщIу лэжьащ. 1941 — 1951 гъэхэм Къэбэрдей педагогикэ институтым и егъэджакIуэщ. 1954 гъэм Iэдэм хах республикэм и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и правленэм и тхьэмадэу, 1955 — 1956 гъэхэм Къэбэрдейм щэнхабзэмкIэ и министрщ. 1965 — 1970 гъэхэм ЩоджэнцIыкIу Iэдэм «Iуащхьэмахуэ» журналым и редактор нэхъыщхьэщ.
Iэдэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и Совет Нэхъыщхьэм и депутату, Мамырыгъэр хъумэнымкIэ республикэ комитетым и унафэщIу мызэ-мытIэу хахащ, ди литературэм хуищIа хэлъхьэныгъэшхуэм папщIи «КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ» цIэ лъапIэр (1969 гъэм), Лэжьыгъэм и Бэракъ Плъыжь орденыр (1976 гъэм) къыхуагъэфэщащ.
Нобэ си ныбжьым итхэр дыщIалэщIэ дыдэу литературэм дыхыхьэну дыщыхуежьа 50 гъэхэм щыгъуэ псом япэу дызыхуэзэр ЩоджэнцIыкIу Iэдэмрэ КIуащ БетIалрэт. А тIуми я щхьэр нэхъыбэ дыдэрэ зыгъэузхэм сащыщт сэ. Апхуэдэу щIыщытыр, япэрауэ, ди къуажэр къалэм пэгъунэгъути аращ. Абы сыкъэкIуэн папщIэ, уэстын щыIэтэкъым — школ нэужьым сыкъыщIэпхъуэрт, Шыхъуэфэпс сыкъызэпрыжырт, Затишьем сыкъыфIэжырти… Театральнэ (нобэ Головко и цIэр зэрехьэ) уэрамым тет унэм сыщIыхьэрт. Арат я хэщIапIэр ди ТхакIуэхэм я союзым и унафэщIхэм. Арат 1951 гъэм япэ дыдэу Iэдэм сыщыхуэзари.
Хузимурадми зэрыхъунуми семыгупсысурэ, жэщкIэрэ (махуэм хущIыхьэгъуэ дэнэ къикIынт: еджэнми унагъуэ Iуэхухэми щхьэ къэIэтыпIэ къуатыртэкъым) усэ гуэрхэр стхыуэ щIэздзат. Зыкъом «къыщIезгъэдза» нэужь, абыхэм сакъыхуоджэ си классэгъухэм. Си ныбжьэгъухэм я жьэр пхуэубыдынт? «Я Пушкин», «Я ЩоджэнцIыкIу Алий» къызэрыунэхуар ди егъэджакIуэхэм ирагъащIэ. Си классэгъухэр мыхъуамэ, сэ ди нэхъыжьхэм закъезгъэщIэфынуи къыщIэкIынтэкъым. АрщхьэкIэ си тхыгъэхэм щыгъуазэ хъуа егъэджакIуэхэм сытрагъэгушхуащ.
Республикэм и тхакIуэхэмрэ усакIуэхэмрэ.
Iуащхьэмахуэ лъапэ зыщагъэпсэху.
Арати, 1951 гъэм ТхакIуэхэм я союзым сыкъокIуэ. Iэдэм щIалэ къекIу хэщIыхьат, цIыху зэпIэзэрытт, Iэдэбт. Щабэу, гуапэу, Iэсэ дыдэу къопсалъэрт. Ауэрэ сыздедаIуэм, апхуэдизкIэ сигу ирихьати, абы си усэхэр тха мыхъуауэ къызжиIэу си жагъуэ къищIыфыну си фIэщ схуэщIыртэкъым. АрщхьэкIэ сыщыуауэ къыщIокI. Iэджэ къысхуригъэкIуэкIа нэужь, и псалъэр зэриухыжаращ: «Умытхэну пхузэфIэкIынумэ, умытхэ».
Абы иужькIэ уигу фIы щыщIэнт? Зи жьэ зыгъэузу апхуэдизрэ къызэущиям сигу къыхуэкIаращ: «Сымытхэмэ, нэхъ къищтэу аращ». Ауэ, гъэщIэгъуэнракъэ, сымытхэу схузэфIэмыкIыурэ, дыдейхэм фэтыджэн Iэджэ яфIэзгъэсащ. Махуэ къэс жыхуаIэу си усэхэр къызыхуэсхь Iэдэми КIуащ БетIали нэгъуэщI зыгуэру къызэплъ хъуащ: мы щIалэ ерыщ цIыкIур бжэмкIэ щIэпхужми, щхьэгъубжэмкIэ къыпфIыщIыхьэжынущ. Апхуэдэу щыщыткIэ, мыр мытхэу зыхузэфIэмыкIынухэм ящыщ къыщIэкIынщ жыхуаIэу арагъэнт.
Сэ абы сыщымыгъуазэми, Iэдэм си жагъуэ къызэрищIауэ щыта псалъэ гуемыIухэр жызыIэгъар урыс тхакIуэшхуэ Толстой Левт. ЗыжриIауэ щытари сэ схуэдэ тхакIуэ ныбжьыщIэ гуэрт. Гупсысэ куууэ акъылышхуэ зыхэлъ а псалъэхэм къарыкIрат: умытхэн пхузэфIэкIынумэ, тхакIуэ ухъунукъым…
Сэ сызэрыхъуну щытар Тхьэм ещIэ, ауэ зыгуэр сыхъуамэ, ар зи фIыщIэр, иджыри къытызогъэзэжри, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, КIуащ БетIал, Къардэн Бубэ сымэщ. Ахэр гъащIэ ябгэми, зауэ мафIэ гуащIэми япсыхьа адыгэ щIалэ хьэлэмэтхэт. Лъэпкъми щэнхабзэми папщIэ абыхэм ямыщIэфын, ахэр къызэрыпхуикIуэтын зэрыщымыIэр зи нэгу щIэкIар си закъуэкъым. Пэжщ, языныкъуэхэм я щхьэ тралъхьэркъым ахэр мыхъуамэ, сэ усакIуэ, тхакIуэ сыхъунтэкъым жаIэу зыкъаумысыжу «загъэпудыжыну». Хэти сытыфэ къызреплъ, ауэ сэ шэч къытесхьэркъым мо цIыху телъыджэхэр мыхъуамэ, си гъащIэ гъуэгум нэгъуэщI зыгуэрым сыхуишэнкIэ хъуну зэрыщытам…
Литературэ IуэхукIэ, лэжьыгъэкIэ сэ нэхъыбэ дыдэрэ сызрихьэлIар Iэдэмт. Ар къызыхэкIри гурыIуэгъуэщ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, БетIал игъуэ нэмысу дунейм ехыжат, Буби, зэрытхакIуэм къыдэкIуэу, егъэджакIуэ, щIэныгъэ Iуэхум зритыжат. ТхакIуэхэм я союзым и тхьэмадэу псом нэхърэ нэхъыбэрэ лэжьар Iэдэмщ. Арат абы нэхъыбэрэ сыщIыхуэзэри. Седжэу Москва сыщыщыIа илъэсхэм Iэдэми лэжьыгъэ IуэхукIэ абы нэкIуэрейуэ щытащ. ИкIи ди институтым ныщIэмыхьэу, си Iуэху зыIутыр зримыгъащIэу, сыкъыщIишрэ симыгъафIэу, сигъэгушхуэу сыкъримышэкIауэ зэи къэкIуэжу щытакъым. ИтIанэ гъащIэм нэхъри зэгъунэгъу дещI: 1958 гъэм Iэдэм Москва ноIэпхъуэ, и бынунагъуэри щIыгъуу. Зауэм ипэкIэ пединститутыр къиуха, егъэджакIуэуи школым и унафэщIуи лэжьа, щIэныгъэфIи бгъэдэлъ пэтми, акъыл зиIэм акъыл къелъыхъуэ, жаIэ. Зи усыгъэхэмкIи зи прозэ тхыгъэхэмкIи, псом хуэмыдэу «Софят и гъатхэ» повестымкIэ, къэрал псом цIэрыIуэ щыхъуа ЩоджэнцIыкIу Iэдэм и щIэныгъэм, и Iэзагъэм нэхъри хигъэхъуэну еджакIуэ нэкIуауэ арат. Зы унэм дыщеджэу, нэгъуэщI унэми дыздыщIэсу арати, махуэ псом дызэщIыгъут. Зи тхыгъэхэмкIи зи къулыкъухэмкIи, псом ящхьэращи, зи цIыхугъэрэ дуней тетыкIэ дахэкIэ Москва фIыуэ къыщацIыху, зэIущIэшхуэхэм, утыкушхуэхэм ирагъэблагъэрей Iэдэм езыр здэкIуэм сэри куэдрэ сыздишэрт. Сигъэгушхуэн, цIыху хэтыкIэ сигъэщIэн папщIэ. Хабзэм, дуней тетыкIэм сыхуригъаджэу арат. Езым пщIэ къыхуэзыщIхэм сэри сакъригъэцIыхурт. Си гъуэгур схуиузэщIырт.
Апхуэдэ узэщIакIуэу, ущиякIуэу ар зиIар си закъуэкъым. ТхакIуэхэм я союзым и правленэм и тхьэмадэу, «Iуащхьэмахуэ» журналым и редактор нэхъыщхьэу щылэжьа илъэс щэщIым нэблагъэм къриубыдэу ЩоджэнцIыкIу Iэдэм ищIэфар зыхуэдизыр ящIэж ди тхакIуэхэми журналистхэми. Пэжщ, джэдыкIэм цы къыхэзыхыну зи мыжагъуэхэм арэзы къыздэмыхъунхэри, адрейхэм яхуимыщIар сэ къысхуищIэу щытауэ жызыIэнхэри яхэтынкIэ мэхъу. Ауэ сэ схужыIэнукъым Iэдэм нэфI-ней зэрихьэу, зэхэгъэж ищIу щытауэ. Адрейхэм яхуищIэ дыдэрат сэри къысхуищIэр: фэтэр, тхылъ къыдэгъэкIын Iуэху щхьэкIэ дгъэлъэIуэну дежэлIамэ, абы ди хьэтыр къыщимылъэгъуа щыIауэ жызыIэм гуэныхь къихьынщ. Пэжщ, езыр дэр щхьэкIэ зэлъэIуахэм къыщагъэщIэхъу куэдрэ къэхъурт. Абы и Iуэхур нэгъуэщIщ…
Си ныбжьэгъу нэхъыжьу, и цIыхугъэрэ и дуней тетыкIэ дахэкIэ къилэжьу пщIэшхуэ зыхуэсщIу илъэс 40-м щIигъукIэ сыкъызэдэгъуэгурыкIуа ЩоджэнцIыкIу Iэдэм и цIэфI куэдрэ жысIащ. ИкIи жысIэнущ. Си гукъэкIыжхэр щызэхуэхьэса тхылъышхуэм и напэкIуэцIхэм хуэфащэ увыпIэ щигъуэтащ ЩоджэнцIыкIу Iэдэм. Арыншамэ, фIыщIэгъэкIуэд сыхъунт.
Елгъэр Кашиф,
КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ.
А псори абы хужаIащ…
ГурыщIэ лъагэ, гупсысэ куу
Ныбжьэгъу Iэдэм! «Софят и гъатхэ» уи повесть хьэлэмэтыр хуабжьу сигу хыхьэу сыкъеджащ. Ар усыгъэ пшыналъэрэ гурыщIэ нэхукIэ гъэнщIащ. АбыкIэ уэ бгъэпсащ цIыхум и гуащIэм, и уардагъэм теухуа уэрэд телъыджэ.
Фадеев Александр.
1955 гъэ
* * *
ЩоджэнцIыкIу Iэдэм и усэхэм сыт щыгъуи щынэрылъагъущ ар нобэрей зэманым декIуу, къызыхэкIа лъэпкъыр имыгъэгъуащэу зэрыщытыр. Абы и усэхэр гъэхуащ, пыухыкIащ. Абыхэм гурыщIэ лъагэ, гупсысэ куу япкърылъщ.
Смирнов Сергей,
Горький Максим и цIэр зезыхьэ
къэрал саугъэтым и лауреат.
1977 гъэ
* * *
ЩоджэнцIыкIу Iэдэм и поэзиемрэ прозэмрэ нэхъыщхьэ дыдэу къыхэщ темэхэм ящыщщ цIыхумрэ абы и гуащIэмрэ, цIыхумрэ ар зыщыпсэу зэманымрэ, цIыхумрэ абы и дунеймрэ. А Iуэхугъуэшхуэхэр ЩоджэнцIыкIум гъунапкъэ зимыIэ гъащIэм и къэхъукъащIэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ цIыхум къабыл ящыхъуу нэгъэсауэ зэпкърех.
Прокофьев Александр,
Ленин саугъэтым, СССР-м и къэрал саугъэтымя лауреат.
1966 гъэ
Сыт хуэдэ IуэхукIи
узыбгъэдыхьэ хъун цIыхут
Къыщалъхуа Хэкум, къызыхэкIа лъэпкъым куэд яхуилэжьыфащ ЩоджэнцIыкIу Iэдэм. Псом япэрауэ, къэралыр гузэвэгъуэ щыхэхуа лъэхъэнэм Хэкум и хъумакIуэ пэжхэм ящIыгъуу лIыгъэ щызэрихьэу ар хэтащ псэзэпылъхьэпIэ зауаем, текIуэныгъэ къэзыхьахэм я гъусэу къигъэзэжащ. Мамыр IэнатIэм Iуувэжа нэужь, абы иIакъым зы махуэ зыгъэпсэхугъуэ. ЗэрыусакIуэм, зэрытхакIуэ гъуэзэджэм къыдэкIуэу, Iэдэм къекIуэкIащ щIэблэм я гъэсакIуэ, ущиякIуэ нэсу. Художественнэ литературэр куууэ зыхищIэрт Iэдэм, Iэрыхуэуи тхэрт, унафэщI IэкIуэлъакIуэт. Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум зэрыщеджэ лъандэрэ махуэл имыIэу Iэдэм жылагъуэ лэжьыгъэми хэтащ.
Псом хуэмыдэу къыхэзгъэщхьэхукIыну сыхуейщ Iэдэм IуэхукIэ узыбгъэдыхьэ хъун цIыхуу зэрыщытар — гуфIэгъуэкIи гузэвэгъуэкIи жэуап щыбгъуэтт абы и деж.
Нало Ахьмэдхъан,
КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ.
2006 гъэ
Къалэмыр Iэзэу
зыгъэлэжьа
«Дуней нэпцI» жыхуэтIэм щыдиIэ гъащIэм щынэхъыщхьэ дыдэр абы къытеднэну лъэужьыр арауэ къысфIощI. А лъэныкъуэмкIэ убгъэдыхьэмэ, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм насыпыфIэщ. Абы фэеплъ дахэ дунейм къытринащ. Ар сытым щыгъуи цIыху щыпкъэу щытащ.
Революцэшхуэм и пщэдыкъым къыдалъхьэу, зи бжьэпэ къыщыхъуа Бахъсэн ябгэжьым ещхьу, зи гъащIэр уэру екIуэкIа ЩоджэнцIыкIу Iэдэм и нэгу щIэкIащ колхоз зэхуэсри, кулак игъэсыкIри, лажьэ зимыIэ цIыху хейхэр зэраукIри, Хэку зауэшхуэм и мафIэ гъуэгури, зауэ нэужь хьэзабхэри, а хьэзаб кIыхьым яку къыдэлыдыкIа гуфIэгъуэ нэху кIапэри. А псори и нэгу щIэкIа къудейкъым Iэдэм, атIэ абыхэм дэтхэнэ теуэгъуэми хуэусащ. И гур къызэригъэдзэкIыу, и псэр къитхъунщIыжущ зэрыхуэусари. Ар Iэпэдэгъэлэлу зы Iуэхуи бгъэдэтакъым, цIыху къалэнымрэ Тхьэм къыбгъэдилъхьа тхакIуэ IэщIагъэ лъапIэмрэ хуэмыпэжу зы махуи псэуакъым.
Iэдэм ящыщщ зэманым и гуауэри и гуфIэгъуэри дэзыгъэву икIи и къалэмыр абы Iэзэу хуэзыгъэлажьэу гъуэгуанэ кIыхь къэзыкIуа ди адыгэ тхакIуэ нэхъыжьхэм. ЩоджэнцIыкIу Алий и чэнджэщ губзыгъэхэм тету къыщIэзыдза Iэдэм хузэфIэкIащ КIыщокъуэ Алим, Теунэ Хьэчим, Шортэн Аскэрбий, КIуащ БетIал сымэ ябгъурыувэу адыгэ лъэпкъым и щэнхабзэр, и литературэр хэку псом и утыку ирихьэн. Абы и тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр бзэ зэмылIэужьыгъуэ куэдкIэ зэдзэкIауэ хамэ къэрал Iэджэми къыщыдэкIащ.
Къэрмокъуэ Мухьэмэд,
КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ.
2001 гъэ
Усыгъэр
Анэдэлъхубзэ
Си анэдэлъхубзэ, зэкъым уэ губгъэну
ЗэрыпхужаIахэр нэху къыптемыщхьэну,
ЖаIэрт убзэхыну, жьым зэрихьэ бгъэну,
КъалэкIыхьым адкIи сыфIумышыфыну.
Ауэ, зыпIэтащи, бгъэхэм уохьэуохуэ.
Тэрчым и псыпыхуу мыкIуэщIыжщ уи псалъэр.
Шууейр и уанэгум нобэ щогъэхахуэ,
Тхуожумарт сыт IуэхукIи уэ Iущыгъэу пхэлъыр.
ЗашэщIащ уи гъуэгухэм, къэрал Iэджэм нэсу.
НэгъуэщIыбзэ жылэхэр зыхэплъхьащ
бэвыгъэу.
Фыздопсэу бзэ Iэджэ нобэ зэнэзэпсэу.
Сэри сегъэусэ пхэлъ уи шэрыуагъэм.
Си анэдэлъхубзэ, узианэщ — ушэ, —
Анэр зэи хъуркъым гущэ уэрэдыншэ.
Сыплъыхъуэрт
Сыплъыхъуэрт си гум сыхуимыту,
Узмыбжыххауэ си щыуагъэу.
Уи кIуапIэм куэдрэ схьащ сытету,
Сыпхуэзэххэнуи сымыгугъэу.
СыкIуэжми унэм, зызмытIэщIу,
Сыщыст сыщатэу-сыпхуэгухэу…
Къос гъатхэр аурэ. Дунейр пщIыпщIу
Мэгъагъэ, плъагъум нэр пIэпахыу.
АрщхьэкIэ си гур зэрыщIыIэт,
Схуэмыхъуу гъатхэр гурыфIыгъуэ.
Дэнэ сыкIуами уздыщыIэт,
Здумыхьу щытми зы Iуэху щIэгъуэ.
Хъуат уэркIэ си гур хьэжэпхъажэ,
Хуэнэхъуеиншэу Лъагъуныгъэм.
«Ерыщым щхьэлыр егъэхьэжэ!»
ЖысIэу, сытету схьырт си гугъэм.
А ерыщыгъэрщ зэхуэпабгъэу
ЗэпэIэщIахэр зы зыщIар.
СынасыпыфIэщ иджы слъагъуу
Уи нэкIу фопIытIыр, нитI пщIыпщIар.
Уэрэд
Пшэ Iувхэр дыгъэм зэпхесыкIри
Уэгу лъащIэр нуру егъэнэху.
Апхуэдэу си гум ущохъуэпскIри
Мэлыд гурыщIэр, сыпIуплъэху.
Бгы лъагъуэр бгъуэщIым ежэхащи,
ЩIыгу тафэ гъуэгуу зеукъуэдий.
ПхуэсщIа гухэлъым зызIуихащи,
Ар хуэIыгъынкъым зы лъхудийм.
Си гугъэр гъащIэм и Iэмыру,
Насып нахуапIэу пыбгъэнащ.
Гухэлъ нэхугъэм ар и нуру,
Уэрэд мыухыу сигу къинащ.
Зи гуращэ хуабэм…
Бахъсэныщхьэм и къурш щыгу сытету
СыщызокIуэ уафэ бгы гъунапкъэм…
Си щIалэгъуэр зауэ щIытIхэм ситу
Схьами зекIуэныгум сибгынакъым.
Сыдахьэхыр бгыхэм сэ иджыри,
Сагъэхъуапсэ нэхъ лъагапIэ инхэм.
ЗысIэтыхукIэ бгыхэм нэхъ жыджэри
СащI — хуэпIащIэу бгы щыгу къэхутэнхэм.
Дауи, уигу хэхъуэнкъэ — псей фадэбжьэу
Терскол и салъкъынхэм уригъафэм,
КъодэхащIэу, уи гур ягъэхъыжьэу,
Уэздыгъейхэр къытеIэбэм щIыфэм!
Уигу хуэбэнкъэ — дыжь хъурыфэ щабэу
Псей шхыIэнхэм уаер къыпщагъащтэм!
Ухэхуэнкъэ бгы гушхуагъэр уибэу
Лыхъужьагъ мыухым узэщIищтэм!
Арщи, бгыхэм, къурш псы уэру ябгэу,
Си гурыщIэр лIыгъэм ерыщ хуащI…
Ей, щIалэгъуэ, къурш бгы щхьэхуу лъагэ,
ЖыджэрагъкIи зи къару мыкIуэщI!
ПщыгъэнщIащ уэ лIыгъэ ерыщагъкIэ
Бгыхэр — Алим и усэфIхэм хуэдэу.
Уардэу къуршым къелъэ псым гуфIагъкIэ
Гур хегъахъуэ — Къайсын и уэрэду.
Сэ абыхэм я къуэшыгъэ гуапэм
Срогушхуэ, ину сропагэ,
Бгыхэм — аддэ щыIэта гъуэгу пщхьэпэм
Хуэдэу, я насыпри ирелъагэ!
Ныбжьэгъу пэжхэм я къуэшыгъэм си лъэр
Сэри зекIуэ гъуэгум щагъэжан.
Япэ итырщ япэ узыгъаплъэр,
Япэ ищхэм сфIэфIщ сакъыдэжэн!
СокIуэ нэхъри — вагъуэм сыхуэIэгъуэу,
СокIуэ — щIылъэм вагъуэ щыблэн папщIэ…
СокIуэ сэ, фIэкIами си щIалэгъуэ —
Сэлэтыгум жьыгъэ зэхимыщIэ!
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100801.txt"
} |
НыбжьыщIэ миным нэблагъэм зыщаужь
Къэралым и Iэтащхьэ Путин Владимир и жэрдэмкIэ 2015 гъэм Сочэ къыщызэIуаха «Сириус» егъэджэныгъэ центрым зеужь, ехъулIэныгъэфIхэр зрегъэгъуэт. «Талантымрэ ехъулIэныгъэмрэ» фондым игъэлажьэ а IуэхущIапIэм щекIуэкIхэр хуэунэтIащ сабийхэм ябгъэдэлъ зэфIэкIхэм адэкIи зегъэужьыным, щIэныгъэфI зрагъэгъуэтынымкIэ дэIэпыкъуэгъу яхуэхъуным.
Iуэху зехьэкIэфIхэр щыщыIэщ икIи абы и лъэныкъуэкIэ бгъэдэлъ къулеягъымкIэ ядэгуэшэфынущ къэралым и курыт школхэм илъэс еханэ хъуауэ лажьэ центрым. «Сириус»-м и унафэщI Шмелёвэ Еленэ зэрыжиIэмкIэ, IуэхущIапIэр хьэзырщ и Iуэху зехьэкIэ пашэхэм нэгъуэщI еджапIэхэм зыщригъэужьыну. Апхуэдэ жэрдэмыр диIыгъыу, УФ-м ЕгъэджэныгъэмкIэ и министерствэм зэхигъэу-ващ федеральнэ программэ щхьэ-хуэ. Абы ипкъ иткIэ къэралым щылажьэ курыт школ псоми зыщебгъэубгъуфынущ нэхъ еджапIэ пэрытхэм лэжьыгъэр къызэрыщызэрагъэпэщ мардэхэм.
Урысей Федерацэм хыхьэ щIына-лъэ куэдым «Сириус»-м и къудамэ- хэр мы зэманым къыщызэIуах. Апхуэдэ IуэхущIапIэхэм ящыщщ, къапщтэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым щылажьэ «ДыгъафIэ къалэм» къыщызэIуаха «Антарес» щIыналъэ егъэджэныгъэ центрыр. IуэхущIапIэм илъэсым хуэзэу ныбжьыщIэ миным нэсым щадолажьэ. «ЩIэныгъэ», «Гъуазджэ», «Спорт», нэгъуэщI унэтIыныгъэхэмкIи сабийхэм зыщрагъэужь «Антарес»-м щIэх-щIэхыурэ щызэха-шэ щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ еджэныгъэхэр, курсхэр, зэпеуэхэр. ЗэфIэкI зиIэ ныбжьыщIэхэм зэрадэлэжьапхъэ программэ хэхахэм тету къызэгъэпэща а Iуэхухэм яфIэфIу хэтщ ди республикэм и курыт школ зэмылIэужьыгъуэхэм я еджакIуэхэр.
— Ди егъэджэныгъэ центрым мы зэманым щедгъэкIуэкI лэжьыгъэхэм ящыщ куэдкIэ къыддэгуэшащ «Сириус»-р. А IуэхущIапIэм Интернетым щиIэ плIанэпэм IэмалыфIхэр къыдет курс зэмылIэужьыгъуэхэр зэпыIудзауэ едгъэкIуэкIыну, ди дерсхэр егъэджакIуэ цIэрыIуэхэм тхурагъэкIуэкIыну, — жеIэ «Антарес»-м и пашэ Джаппуевэ Тамарэ. — Апхуэдэ щIыкIэхэм тету къызэдогъэпэщ икIи идогъэкIуэкI урысейпсо олимпиадэхэри.
ПсынщIэ дыдэу зызыужь, Iуэху зехьэкIэщIэхэр къыщежьэ иджырей лъэхъэнэм мыхьэнэшхуэ иIэщ зэманым зыдегъэкIуным. ЩIэблэ узыншэ, губзыгъэ, гъэса къытщIэхъуэнымкIэ икъукIэ къызэрытхуэщхьэпэнум шэч хэлъкъым «ДыгъафIэ къалэм» иджыблагъэ къыщызэIуаха «Антарес» щIыналъэ егъэджэныгъэ центрыр.
Къардэн Ритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100806.txt"
} |
Резуан «Химки»-м егъэзэж
Мэзкуу и «Спартак»-м и гъуащхьэхъумэныкъуэ Мырзэ Резуан Урысей Федерацэм футболым-кIэ и премьер-лигэм 2021 — 2022 гъэхэм щекIуэкI зэхьэзэхуэр иухыхукIэ «Химки» командэм бэджэнду щигъэкIуэнущ.
Фызэрыщыгъуазэщи, зэхьэзэхуэм блэкIам и нэхъыбэри Резуан щигъэкIуар Мэзкуу и Iэгъуэблагъэм хыхьэ Химки щIыпIэм и командэращ. Абы щыгъуэм а гупыр премьер-лигэм яфIыхыхьат щIыпIэ властхэр хуэмеищэу. Коронавирус уз зэрыцIалэр щыета гъатхэпэм и кIэухым ирихьэлIэу абы япэ дивизионым етIуанэ увыпIэр щиIыгъыу зэхьэзэхуэр зэпагъэуат икIи, Iуэхур кIыхьлIыхь щыхъум, зэпеуэм щIрамыгъэдзэжу, щхьэж здэщытыр къыхуагъэнащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ «Химки»-м Iэмал игъуэтат премьер-лигэм щыджэгуну. АрщхьэкIэ абы текIуэдэ-ну мылъкур зэрыкуэд дыдэр зы-щIэ къулыкъущIэхэм ар хуагъэдэхакъым икIи гуп нэхъыщхьэм хэмыхьэмэ зэрынэхъыфIыр е закъыщIэзыгъэкъуэн лъэныкъуэкIэ къыщагъуэтын хуейуэ жаIащ. Зэрызехьэр кIыхь хъуащ икIи 2020 — 2021 гъэхэм я зэхьэзэхуэм щIидзэным зы тхьэмахуэ иIэжущ Iуэхум унафэ щигъуэтар — сытми «Химки»-р премьер-лигэм хагъэхьащ.
Хагъэхьа щхьэкIэ ар зэпеуэм хуэмыхьэзыру къыщIэкIащ икIи турнир таблицэм и кIэух увыпIэхэм къыщыхутащ. Апхуэдэм и деж къызэрыхъу хабзэти, тренер нэхъыжьхэр яхъуэжу хуежьащ. Юранрэ Гунькорэ мазэ зырыз-тIурытI ягъэлэжьауэ аращ. Абыхэм яужькIэ тренер нэхъыщхьэу ягъэува Черевченкэ Игорь зэхьэзэхуэм нэхъ хуэжыжьаплъэу къыщIэкIащ икIи и пщэ къралъхьа гупыр щытыкIэ гугъум къришын папщIэ, футболист лъэрызехьэ зытIущ зэрыхуейр къагуригъэIуащ. Япэ дыдэу зи цIэ къриIуар ди лъахэгъу, Мэзкуу и «Спартак»-м щызу къимыгъэсэбэп гъуащхьэхъумэныкъуэ Мырзэ Резуант.
— Си гуапэщ сахыхьэну къысщIэхъуэпса гупымрэ къысхуэныкъуэ тренер нэхъыщхьэмрэ гъусэ сазэрыхуэхъуар,- жиIат абы щыгъуэм Iуэхур зэфIэкIа иужькIэ ди лъахэгъум. — Черевченкэ Игорь дэрэ куэд щIауэ дызэроцIыху, Тулэ и «Арсенал»-м сыщыхэтым си гъэсакIуэу щытащ, икIи игъэув къалэнхэмрэ и мурадхэмрэ фIыуэ сыщыгъуазэщ. Аращ нэхъыбэу тезыгъэчыныхьар икIи къызэлъэIуар «Химки»-м сыхыхьэну. ГупыщIэм сызэрыхэзэгъэным, абы сэбэп сызэрыхуэхъуным хуабжьу сыхущIэкъунущ. Сэри си зэфIэкIыр здынэсыр къэзгъэлъэгъуэнымкIэ ар IэмалыфIщ.
Мырзэ Резуан «Химки»-р куэдкIэ къызэрыщыгугъыр къигъэлъэгъуащ яхыхьэну зэгурыIуэныгъэр зэрызэращIылIэри зы махуэ фIэ-кIа дэмыкIауэ джэгупIэ губгъуэм къызэрырагъэхьам. Адыгэ щIалэр абы зэрыхэтар иужь сыхьэт ныкъуэращ, ауэ и хьэрхуэрэгъухэр а зэман кIэщIым икъукIэ зэригъэгулэзам фIым ущигъэгугъырт. Апхуэдэуи къыщIэкIащ: джэгугъуэ 19-м хэтати, я хьэрхуэрэгъухэм мыхьэнэшхуэ зиIэ топих яхудигъэкIащ икIи «Химки»-р щытыкIэ гугъум къришри, нэхъыфIхэм пэгъунэгъу ищIащ. КъищынэмыщIауэ, и джэгукIэфIыр зэрызэтеувэжам гу къылъатэри, Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам ираджэжат.
АрщхьэкIэ 2020 — 2021 гъэхэм я зэхьэзэхуэм дэщIыгъуу Мырзэ Резуан «Химки»-м бэджэнду зэрыщIэну пIалъэри иухащ. Ар зыхэзэгъа гупым къиутIыпщыжынутэкъым, «Спартак»-м и деж къыщищэхужынуи хьэзырт. АрщхьэкIэ мэзкуудэсхэм я тренер нэхъыщхьэр яхъуэжати, адыгэ щIалэр хуейт абы зэрыдэлэжьэфым еплъыну. ЯпэщIыкIэ псори хъарзынэу екIуэкIащ, ауэ уасэшхуэ зыщIату къащIэхуа хамэ къэралхэм щыщ футболистхэр къызыхуэсыжа иужькIэ лей къэхъуу щIидзащ. Мырзэр арэзытэкъым закъуэтIакъуэ фIэкIа джэгупIэ губгъуэм кърамыгъыхьэу — ищIэрт абы сэбэпынагъ нэхъыбэ къызэрихьыфынур. Ар къыщащIэм «Химки»-мрэ Мэзкуу областымрэ я унафэщIхэр Iуэхум хыхьащ. Зэпсалъэныгъэхэр хуабжьу гугъут, ауэ командэхэм хыхьэ-хэкIхэр къыщызэтеувыIэ фокIадэм и 8-м ирихьэлIэу зэфIэкIащ: иджыри илъэскIэ Резуан «Химки»-м бэджэнду макIуэ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, илъэситI ипэкIэ Мырзэ Резуан Мэзкуу и «Спартак»-м хагъэхьащ ар иджы-ри къэс зея «Ростов»-м адыгэ щIалэр къиутIыпщын папщIэ еврэ мелуани 4 иратри. Езы адыгэ щIалэм и улахуэр илъэсым еврэ мелуан мэхъу.
Гъэмахуэ кIуам Мырзэ Резуан щIэупщIэшхуэ иIащ, хамэ къэралхэри хэту. Ди лъэпкъэгъу куэд щыпсэу Тыркуми я командэ зыбжанэм ирагъэблэгъат. АрщхьэкIэ «Спартак»-м псоми яжриIащ Мырзэр зэримыщэнур. Апхуэдэу щыт пэтми, иужь джэгугъуищым псо- ри зэхэту губгъуэм дакъикъэ пщыкIущ щигъэкIуауэ аращ.
— Хуабжьу си гуапэщ «Химки»-м къызэрызгъэзэжар, — жиIащ Резуан. — Гупми тренерхэми фы дыдэу сыкъацIыху-соцIыхуж икIи кIыхьлIыхь мыхъуу сахэзэгъэжыну къысщохъу. Сызыхагъэхьэжын папщIэ абыхэм куэд зэрызэфIагъэкIар сощIэ, сэри слъэкI къэзгъэнэнукъым къызэрысщыгугъыр згъэпэжын папщIэ. Дэ зэгъусэу лэжьыгъэшхуэ къытпэщылъщ, удэзыхьэх зэIущIэхэр къызэрытпэплъэми шэч къытесхьэркъым.
Хьэтау Ислъам.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100808.txt"
} |
И IэдакъэщIэкIхэм гупсысэ яхэлъщ
Хьэнцэ Албэч Аруан (Мысостей) къуажэм къыщыхъуащ, щопсэу. Дизайным хуеджащ, сурэт щIыным дехьэх, футболыр и псэм хэлъщ. Зызрипщытым щIэщыгъуагъ хелъхьэ. Албэч адыгэу дунейм къызэрытехьам ирогушхуэ — абы и нэщэнэхэр и лэжьыгъэхэм щыдолъагъу.
Топыр щIым нэзмыгъэсу…
— Къуажэ сабий куэдым хуэдэу сыкъэхъуащ сэри. Зэкъуэшхэр, зэгъунэгъухэр дызэдэджэгурт, дызэпеуэрт, дыкъызэрехуэкIырт. Сурэт сщIырт, шахмат сыджэгурт. Топ джэгур зыхэслъхьэ щыIэтэкъым. Зэгуэрым си адэм къытхилъхьат, щIым лъэдмыгъэIэсу топыр лъапэкIэ дэддзеин зэпеуэр. Абы сыдихьэхат. Къысхуинауэ, нобэр къыздэсым пызощэ. Иджыпсту си рекордыр — 7900-рэщ, апхуэдизрэ топыр дызодзей щIым нэмысу. Топ джэгуныр си лъым хэтщ, профессионал сыхъуну Iэмал симыIами. Зэгуэрым футболымкIэ зэпеуэрэ си шыпхъу нэхъыжьым и хьэгъуэлIыгъуэмрэ зы махуэу зэтехуат. ХьэгъуэлIыгъуэр къэзгъанэри, футболым сыкIуауэ щытащ. Ар нобэми къызаудэкIыж (мэдыхьэшх)…
Сигу къинэжа зы зэпеуэ и гугъу фхуэсщIынщ… Зэгуэр интернетым щыслъэгъуат сабий хуэмыщIахэм ядэIэпыкъун папщIэ къызэрагъэпэща футбол цIыкIумкIэ зэпеуэ Налшык зэрыщекIуэкIынум и хъыбар. Дэри «Адыгэ» зыфIэтща ди гуп зэпэщыр абы дыхэтащ. Командэ 12 дызэпеуати, япэ увыпIэр къэтхьащ. Ар сигу къыщIинам и зы щхьэусыгъуэщ гуапагъэ хэлъу зэрекIуэкIар, псапащIэ Iуэхуу зэрыщытар.
Си адэм къысхуигъэфэщащ
— КъБКъУ-м дизайнымкIэ и колледжыр къэзухащ. IэщIагъэ схуэхъуари си адэращ къыхэзыхар. Сурэт щIыным сыхэзагъэрт сызэрыцIыкIурэ, абы теухуауэ школым лэжьыгъэ къыщыдатым и дежи, фIыуэ къызэхъулIэрт. Ауэ ар IэщIагъэ сщIыну сегупсысыртэкъым. Си адэр езыр хуеджащ су-рэт щIыным. Илъэс 25-кIэ сурэт щIынымрэ итхъэнымкIэ (черчение) Аруан къуажэм щригъэджащ. Сэри сурэт щIыным сыщIыдихьэхар си адэми и фIыгъэщ — и зэчийм щыщ гуэр къыслъэIэсауэ къысщохъу.
Студент гъащIэр щIэщыгъуэу есхьэкIащ. Еджэным хузиIа гупыжыр зыкъомкIэ и фIыгъэу къыщIэкIынущ си япэ куратор Псынокъуэ Иннэ. Еджэным, гъащIэм, дунейм щекIуэкIхэм, си мурадхэм ятеухуауи си гупсысэхэр жесIэрт, куэдым гу лъызигъатэрт.
IэфIу, гурыхьу
— Зэгуэрым си анэр интернетым къыщеджащ пряникым сурэт тезыщIыхьыф къалъыхъуэу. СыкIуащ, сэ сщIа тхыпхъэхэри язгъэлъэгъуащ. ИкIи ар лэжьыгъэ схуэхъуащ — «Скалка» фирмэр Москва щыIэщ, абы и пщэфIапIэ Налшыки щагъэлажьэ. Сабийхэм фIыуэ ялъагъу таурыхъхэм хэт лIыхъужьхэр, псэущхьэхэр, сурэт щхъуэкIэплъыкIэхэр IэфIыкIэм (пряникым) тесщIыхьу щIэздзащ. Лэжьыгъэм нэхъ сыдихьэха икIи сыхэгъуэза нэужь, сэри си гупсысэ хэслъхьащ. Сыт сэ псом япэ сызэгупсысынкIэ хъунур жыпIэмэ?! Адыгэ Iуэхум! Иджы сабийхэм нэмыщI, балигъхэми къаIурызогъэIэфIэ пряникхэр: адыгэ фащэ, шы, адыгэ тхыпхъэ щIэщыгъуэхэр тызощIыхь.
Интернетыр къысхуосэбэп
— ЦIыхур гъащIэм хэбэкъуэху, и гупсысэри зэроубыд. Зыкъелъыхъуэжри, и гум фIэфI гуэрхэр къехутэ. Апхуэдэурэ, сэри езгъэжьащ адыгэ теплъэ зиIэ сурэтхэр сщIыныр. Ди зэманым интернетым куэдым дыхуегъасэ, пэжым ухуеймэ. Абдеж куэдым сыщеплъащ, щызджащ. Сегупсысащ, тхылъымпIэм нэмыщI, нэгъуэщI зыгуэрхэми сурэт тепщIыхь зэрыхъунум. ТхылъымпIэм, пхъэм, блыным, щыгъыным, ерыскъым тызощIыхь. Пэжщ, щыгъыным зыгуэр тептхэ зэрыхъур сыцIыкIуу си адэм сигъэлъэгъуат — а гупсысэр си щхьэм илът куэд щIауэ. Топджэгу командэхэм я цIэхэр, бжыгъэхэр си адэм и гъусэу щыгъынхэм тезгъауэрт трафареткIэ. Трафаретри иджыри IэщIыб сщIакъым. Ауэ иджыпсту нэхъыбэу щыгъынхэм тесщIыхь тхыпхъэхэр, сурэтхэр сэ си гупсысэкъым — интернетым щыслъагъури, сыдихьэхауэ аращ. Егъэлеяуэ сигу ирохь Сэралъп Лалинэ и дизайн щIэщыгъуэхэр.
ЩIыхь пщIэхэлъщ
— Лъэпкъ укъызыхэкIам ухуэфэщэжыныр екIущ! Ди ныпыр щэкI дахэ къудейуэ жьым щыбырыбу аракъым, абы тхыдэ иIэщ, лъэпкъ щIыхь пщIэхэлъщ. Сыт дэ ныпым хуэфащэ дызыщIыжыр?! Адыгагъэм, напэм, хабзэ-бзыпхъэм. Аращ сыадыгэным къизгъэкIыр.
Гугъуэт Заремэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100811.txt"
} |
Зыгъэпсэхугъуэ махуэм
Жыгым и пщIащэр и фащэщ
Дзыгъуэ цIыкIурэ пэт Iэтэшхуэм ипIытIыркъым.
Дзыхь зыхуумыщI щыкъур мэкъутэ.
Езэшыр пшынэ йоуэ.
Ем «сынокIуэ» жиIэркъым.
ЕсыкIэ умыщIэмэ, IупщIа псыми уитхьэлэжынщ.
ЖамыIа щыIэкъым, ямыщIа мыхъумэ.
Жанхъуэтхьэблэ къафэу къытрегъэзэж.
ЖыхапхъэщIэр фIыуэ мэпхъанкIэ.
Жыгым и пщIащэр и фащэщ.
ЖысIэр щIэ, сщIэм уемыплъ.
Жьым и мыгъуэщ, щIэм и гъуэджэщ.
Хъуэжэ езым зыкъигъэпцIэжащ
Хъуэжэ пIащIэу унэм кIуэжырт. Уэрамым щызэхэт цIыху гупым щаблэкIым зыгуэр къеупщIащ:
— СлIожь, Хъуэжэ, уи кIэм мафIэ щIэна, дэнэ апхуэдизу упIащIэу уздэжэр? — жиIэри.
Хъуэжэ и кIэм еплъыжри:
— Хьэуэ, мафIэ лъэпкъ слъагъуркъым, — жиIащ.
— АтIэ дэнэ уздэжэр? — къеупщIащ аргуэру а зэгуэпыгъуэр.
Хъуэжэ къызэтеувыIащ, лIыр гъунэгъуу къызыбгъэдишэри щэху дыдэу жриIащ:
— Хъурмэ куэд къашауэ къалэжьыщхьэ деж пщIэншэу щат, си хъуржыныжьыр цIыкIуIуэ къысщыхъужауэ чыматэри къэсщтэну сокIуэж, зыми жумыIэу уи закъуэ къыдэкI, — жиIэри Хъуэжэ ежьэжащ.
Зы тэлай дэкIауэ, Хъуэжэ щхьэгъубжэмкIэ къыдэплъри къилъэгъуащ пэгун, матэ, хъуржын яIыгъыу хъурмэхьэ пхъэра цIыхухэр.
— Алыхь-алыхь, зыхэзгъэкIыжырти, пщIэншэу ят хъурмэм, — жиIэри и хъуржыныжьымрэ зы чыматэрэ къищтэри, езырии якIэлъыдэжащ бгым.
КъэпцIа цIыхухэр бгыщхьэм щызэрызехьэу тетт, къэзыгъэпцIам лъыхъуэхэу. Япэ зыхуэзауэ щыта лIым Хъуэжэ къызэрилъагъуу, къепхъуэри утыкум ирилъэфащ:
— Мис а пцIыр зыгъэIуар, — жиIэри.
— Хэт жысIэу зэхиха? КъызэфшалIэ мыдэ! — къахуикIуэтакъым Хъуэжэ.
— Сэ щэхуу къызжепIащ, — жиIэри лIы зэгуэпыгъуэр къэуващ.
— Си шыдыр хьэм щишхым щыгъуэ си макъым къызэрикIкIэ сыкIиияти зыми зэхихакъым, иджы уэ зым щэхуу бжесIар сыту псынщIэу къуажэ псом щызэлъащIыса? — жиIэри яхуидакъым Хъуэжэ «пцIы» къытралъхьэу.
КъардэнгъущI Зырамыку.
Сабийр хущхьэрей хъуамэ…
Сабийм и дзэр къыхэкIыху гъуджэ ирагъаплъэртэкъым, ар къэкIыгъуей мэхъу жаIэрти.
Сабийр хущхьэрей хъуамэ, нэ техуауэ къалъытэрт.
Уафэр и мычэзууэ гъуагъуэмэ, фIыкъым, мэкъумэшыр шэджэладжэ мэхъу жаIэрт.
Ужьэ уи щIапIэ къихьэну фIыуэ къалъытэ.
Уи хьэ дэкIыу кIуэдыну фIыкъым, жаIэ.
МафIэм уриджэгуну фIыкъым.
Мэрем пшыхьым пхъэнкIий ирадзтэкъым.
НапщIэ уфар угъурлыкъым жаIэрт.
Псы макъыр ищхъэрэкIэ къыщыIумэ, уэлбанэ хъуну къалъытэрт.
ПхъэнкIэрей угъурсызщ жаIэрт.
Аруан районым хыхьэ Псынабэ къуажэм щыпсэу Шакъ Илонэ и ныбжьыр илъэси 10 хъууэ аращ. Пщащэ цIыкIур дехьэх тхылъ еджэным, псом хуэмыдэу фIэфIщ адыгэбзэкIэ тха усэхэр. Дэзыхьэх Iуэхум и къару щеплъыжу Илонэ езыми къалэмыр къищтащ. Нобэ теддзэ усэ цIыкIур хъыджэбз цIыкIум и япэ лэжьыгъэхэм ящыщщ.
Псынэ цIыкIу
КъыщIэжат щIы щIагъым
псыни,
Псышхуэ ар хъужащ.
ДегъэгуфIэ цIыкIуи ини,
Хъуэхъууи куэд жытIащ.
Псышхуэр уэру
зэкIэщIожыр,
Къигъуэтащ кIэнауэ.
Ди уэрамым сыкъыдокIри,
Соплъ зэрыIущащэм:
Сэ сы-псынэ цIыкIущ,
Сы сы-псынэ къабзэщ,
Сы сы-псынэ дахэщ,
Сэ сы-псынэ IэфIщ.
Зы къыскIэлъымысу
Сэ къуажэкIэмкIэ сожэх.
ЖыIэгъуэ шэрыуэхэм къарыкIыр
ГушыIэкIэ зымыщIэр IэштIымкIэ мауэ — Зыгуэрым гушыIэ папщIэу Iущыгъэ зыхэмылъ, акъылыншагъэ щыжиIэм деж къапсэлъ хабзэщ.
ГуIэр и Iэпэ йодзакъэ — Гузэвэгъуэм, щытыкIэ Iейм зэрихуэ цIыхум хэдэ-хэплъэ иIэжкъым — хэкIыпIэ хуэхъуну къилъытэм зыхуедз.
Гъуэгум пкIэлъей ебдзмэ, кIэщI мэхъу — Гъуэгум хъыбар щыжыпIэмэ, ущыуэршэрмэ, зэшыгъуэ хъуркъыми, гъуэгуанэр зэрыпкIуар умыщIэу зэпыбоч.
ГъущI куэбжэ зиIэ гъущI мастэ щощIэ — Зыгуэр хуэмыныкъуэ щыIэкъым.
Дахэм и напэ пIастэ ирагъэпщIыркъым — «Дахагъэ къудейр мащIэщ, фIагъи хэлъын хуейщ» жыхуиIэщ.
ДаIуэ шхиипэ тоувэ — «Чэнджэщ зылъытэр къызэрымыкIыфын щытыкIэ щыIэкъым» жыхуиIэщ.
Дыгъужь ущышынэмэ, мэз умыкIуэ — Къыппэщыт гугъуехьхэм, шынагъуэхэм уащыщтэмэ, Iуэхум щыщIэбдзэн щыIэкъым.
Джэд нэхърэ джэдыкIэ нэхъ Iущщ — НэхъыщIэр нэхъыжьым нэхърэ нэхъ губзыгъэу, нэхъ акъылыфIэу щытынкIи мэхъу.
Псалъэзэблэдз
ЕкIуэкIыу: 1. ЛIым и шыпхъу. 4. ЩIалэ къамылыфэ, фIыцIафэ. 6. ЛIы домбейм ерыскъыр … хуэхъуакъым (зигъэнщIакъым). 7. Пщым и IуэхутхьэбзащIэ. 8. … сэрей. 9. Пхъэ уадэшхуэ. 11. ЩIымахуэ … е гъэмахуэ … 13. Егъэлеяуэ ерыщ. 16. Ар лIыхъужьым жыжьэрэ гъунэгъуу ещхькъым. 17. ЩоджэнцIыкIу Алий Тыркум щитха усэ цIэрыIуэ. 18. ХадэхэкI. 19. Адыгэ псалъэжьым зэрыжиIэмкIэ, ар дэм хуэдэщ. 20. ЩIыпIэ сэтей, тафэ. 22. Нартыхур бгъэлъалъэмэ, ар къонэ. 24. Iэщ … бгъашхэмэ, уи Iупэр дагъэ къищIынщ, цIыху … бгъашхэмэ, уи Iупэм къеуэжынщ. 26. Къэбэрдей тхакIуэ, журналист Къэрмокъуэ … 27. Узижагъуэм и нэм бжэгъуу …
Къехыу: 2. Шым и … макъ бом къыщIэIукIащ. 3. Пхъэм къыхабзыкIа бжэмышхышхуэ. 4. Гъущэ, псы зыщIэмытыж. 5. Ар уи пашэмэ, вэнвейм ухешэ. 10. Къэрэшей-Шэрджэсым щыпсэуа усакIуэ цIэрыIуэ Нэхущ … 11. Кавказ Ищхъэрэм щыщ лъэпкъышхуэ. 12. Совет къэралыгъуэм и къызэгъэпэщакIуэ. 14. Къуаргъым нэ хуащIати, « … » жиIащ. 15. Члисэм фIэлъ уэзджынэшхуэ. 21. А къуалэбзур куэдрэ уэмэ, и дамэр мэкъутэ. 23. ЕуэкIыпIэ. 24. Таурыхъхэм узыщрихьэлIэ фызыжь бзаджэ. 25. Нартыху хъумапIэ.
Зэхэзылъхьар Мыз Ахьмэдщ.
ФокIадэм и 4-м ди газетым тета псалъэзэблэдзым и жэуапхэр:
ЕкIуэкIыу: 1. Назирэт. 4. Гугъэ. 5. Хъущт. 9. Псысэ. 10. Къудамэ. 11. Къэхъун. 12. Бжэн. 15. Щэуей. 16. Къундуз. 18. КIэгъу. 20. Уэр. 21. Тхьэмпищ.
Къехыу: 1. Нэ. 2. Ибэ. 3. Тхъу. 4. Гуапэ. 6. Тхьэв. 7. Псыхъурей. 8. Адэжынэ. 13. ГущыкI. 14. Узыр. 17. Хьэм. 19. Гъут. 20. Ущ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100816.txt"
} |
ФокIадэ пщIыхьхэр
ЩIым къэкIыгъэу щыбагъуэм и процент пщIейр бжьэ лъэужьыфIэхэм я сэбэпщ. Уегупсысмэ, «пщIейр»… ар куэдыщэ мэхъу: «псорищ»! Гъэгъаищхьэу мелуанитIым щIигъур зы бжьаIуэ зэрыбыным зэбгрех, егъэбатэ.
2004 гъэ лъандэрэ кIэрыхушхуэ игъуэтащ бжьэхэм я бжыгъэм. Зыми егъэцIыхужын хуэмей Эйнштейн Альберт зэгуэр итхауэ щытат: «Бжьэ жылакIэм и лъэужь иплъа дунейр илъэсиплI нэхъыбэ щыIэжынукъым…» Апхуэдэ гуэр щызэхихым деж адыгэм жиIэращи: «Банэ Iураулъэфт ар зи жьэ къекIуам!» Мыбдежым къытхуэнэжращи: япэрауэ, Эйнштейн хуэдэхэм я Iупэр адыгэ банэкIэ Iууда хъунтэкъым; етIуанэрауэ, абы елъыта — емылъытами, мес США-м и штат зыбжанэм е, абыхэм къадэкIуэу, европей къэрал гуэрхэм щынэрылъагъущ бжьэм и бжыгъэр кIуэ пэтми зэрыхэщIыр.
ГъэщIэгъуэнщ щIыналъэ зэпэIэщIэхэм щыпсэу а лэжьакIуэ цIыкIухэм бзэхыным ипэ къихуэу къызыкъуах щэныр зэрызэщхьыркъабзэр. КIэлъыплъакIуэхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, зэуэзэпсэу зехъуэж бжьэ лэжьакIуэхэм я хьетхуитым: фо къыхэхыпIэр здэщыIэм теухуауэ я Iыхьлыхэм кърагъащIэ макъ-нэщэнэхэм пэмыджэжу, пэмылъатэу мэхъухэри, зэрыхьзэрийуэ бжьэ матэм ихъуреягъыр къалъэтыхь. Апхуэдэурэ щхьэзэ хъуа бжьэхэр икIэм-икIэжым щхьэж и гъуэгу и занщIэу зэбгролъэтри, зэи къагъэзэжыркъым. Аращи бжьэ зэрыбыныр мэбзэхыпэри бжьэпщымрэ хупс нэмыхъусхэмрэ матэм къыдонэ. Бжьэ Iэрамэшхуэ апхуэдэу здикIуэдыкIа щIыпIэхэр е щIыпIэм щыIэ матэхэр дяпэкIэ зэи тIысыпIэ ящIынукъым нэгъуэщIхэм. ЦIыхум нэхърэ нэхъ Iущкъэ-тIэ бжьэхэр? ЗыхащIэ, дауи ирехъуи, лъапсэ егъур!
КIэлъыплъакIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, 1981 гъэ лъандэрэ ищхьэкIэ зи гугъу щытщIа а Америкэ дыдэм тIэунейуэ щыхэщIащ бжьэхэм я бжыгъэр. 1965 гъэм бжьэ зэрыбын мини 183-рэ иIамэ, 2018 гъэм къыхуэнар мин 83-рэщ. Шотландиер-щэ? Абы и щхьэ бжыгъэр процент 15-кIэ нэхъ мащIэ щыхъуащ. Уэльсым ейр — процент 23-кIэ хэщIащ. КъывгурыIуагъэнщ Урысейр иужь дыдэ къыщIиднам и щхьэусыгъуэр. Пашэщ Урысеишхуэр: 2018 гъэм бжьэхэм я хэщIыныгъэр процент 40-м фIихуащ. ЗыкIи нэхъ пщIэгъуалэкъым Ирландие цIыкIунитIэм и Iуэхухэри: нетIэ дыкъыздыщыбжа 1961 гъэ лъандэрэ тIукIэ нэхъ мащIэ щыхъуащ бжьэхэр.
Европэм, Азием, Латин Америкэм илъэсым хуэзэу бжьаIуэхэм я процент 20-р щобзэх. Бжьэм и кIуэдым кърикIуэр фор зэрыхэщIым и закъуэкъым. Сэкъат егъуэт бжьэм ибгына щIыпIэм и экологиеми.
ЩIэныгъэлIхэр зыхуэкIуаращи, иджыпсту хуэдэу Iуэхум зиубгъумэ, 2035 гъэм ирихьэлIэу дунейм зы бжьэ цIыкIу щызелъэтэжынукъым. Къивгъэзэгъакъэ Энштейн зи гугъу ищIа илъэсиплIыр а мэсхьэбым? Игъуэ дыдэт къидгъэзэгъэнуи. Дуней псор апхуэдизкIэ иджыпсту егъэгупсысэ а Iуэхуми, къэрал нэхъ лъэрызехьэхэм я щIэныгъэлI пэрытхэр зэгухьауэ хэкIыпIэ къалъыхъуэ. Абыхэм ядолажьэ дунейпсо мэкъумэш зэгухьэныгъэхэри. Сыт къэхъуар? Мы дунейр бжьэхэм щIабгынэм и щхьэусыгъуэр сыт? Гува-щIэхами бжьэхэм къахыхьа кIэрыхур хуэкIуэнущ цIыху цIыкIум и ерыскъыншагъэм. Бжьэр кIуэдмэ, абы дэкIуэдынущ: хадэхэкI, пхъэщхьэмыщхьэ (нэгъуэщI ерыскъыпхъэхэр — кофе, цитрус лIэужьыгъуэхэр). Зэуэзэпсэу дэуеинущ шхыныгъуэ щхьэхуэхэм я уасэр (апхуэдэ щапхъэхэр щыкуэдщ бжьэ кIэрыхур здагъэунэхуа щIыпIэхэм). Ерыскъыншагъэм кърикIуэнур… мэжэщIалIагъэщ.
ЩIэныгъэлI щхьэхуэхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, бжьэхэр VAPPOA destzuctops хьэпIацIэм къигъэхъей уз зэрыцIалэм ехь. А хьэпIацIэр езыр XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Индием къыщахутат. Ар ягъэкIуэдын папщIэ къагупсыса гын лIэужьыгъуэр зыхаутха бжьаIуэхэм нэхъ иужьыIуэкIэ зэхуахьэса фор а гыным къызэрыкIэрыху щыIэтэкъым. ЦIыхум IухуэнкIэ Iэмал иIэкъым апхуэдэ «щхъухь IэфIыр». Езы бжьэхэм я нэхъыбэри а траутха гыным щихьыжыр мащIэкъым. Ар сыт щхьэкIэ? Бжьэхэм я щыпэлъагъу-тIэ хьэпIацIэ егъурэ гыныгъуэ гуащIэрэ? Апхуэдэ упщIэ зэзытыжыр Индиемрэ Германиемрэ я щIэныгъэлI пэрытхэрщ. Абыхэм шэч къытрахьэркъым: бжьэхэм къахыхьа мыгъуагъэр зи пэщхъын къикIар жып телефонхэрщ! Бжьэхэр егъэудэращхъуэри щхьэзэ ещI абыхэм къапкърыкI магнит жьыхъарзым. А Iуэхум гъэунэхуныгъэхэри щрагъэкIуэкIащ ищхьэкIэ зи гугъу щытщIа къэралитIым я университетхэм. НтIэ, къахутаращи, мазищым и кIуэцIкIэ телефоныр зэпымыууэ здыщагъэлэжьа щIыпIэхэм япэрауэ, бжьэм лIэужь жылапхъэу игъэтIылъам щэнейрэ кIэреч; етIуанэрауэ, бжьэ лэжьакIуэхэм я процент 80-р бжьаIуэм и Iэхэлъахэм зэи къихьэжыркъым!
Телефоныр апхуэдэу уэру щамыгъэлэжьа щIыпIэхэм щыIэ бжьаIуэхэм апхуэдэ далъэгъуакъым. Бжьэхэм зэуэзэпсэу ябгынапэ «мобил лъагапIэ щагъэува щIыпIэхэр.
НэгъуэщI щхьэусыгъуэхэри щыIэщ бжьэхэм лъапсэрыкIуэдыр къахэзылъхьэу. Къапщтэмэ, дунейр кIуэ пэтми нэхъ хуабэ зэрыхъур бжьэхэм хуабжьу къатохьэлъэ. Бжьэ матэ къызэщIэплъам дэсхэм я щIымахуэ жейр ныкъуэ мэхъури, гуащIэмащIэу гъэ тохьэ.
Куэд елъытащ бжьэхэм фор щызэхуахьэс губгъуэхэм трасэ гъавэми. ГМО лъэпкъыгъуэхэм я мэ зыщыуа гуэр бжьаIуэм къихьамэ, кIуэдащ бжьэри фори.
КIэщIу жыпIэмэ, бжьэм и кIэрыхур наIуэщ. Апхуэдэ дыдэуи IупщIщ: иджыпстурей щытыкIэм Iэмал гуэркIэрэ зрамыгъэхъуэжмэ, адэкIэ цIыху цIыкIур зыщыгугъынышхуэ къыхуэнэнукъым.
Псом ищIыIужращи, иджыпсту хуабжьу къагъэсэбэп «Вангэ и жыIэгъуэхэр» ищхьэкIэ зи гугъу тщIа Энштейн итха дыдэм щыхьэт тохъуэ: бжьэм и кIуэдыр — цIыхуми и кIуэдыжыгъуэщ…
ПщIыхь нэпцIу Тхьэм къыщIигъэкIи, пщIащэ пыщэщыжыгъуэм здиухь. Дауи ирехъуи, фокIадэ бэв щыIэнукъым фо кIадэр ныкъуэмэ.
ЕЛМЭС Iэсият.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100819.txt"
} |
ШууеифIым дежкIэ къамышыр щIопщкъым – дирижёр башщ
Польшэм, Венгрием, Чехословакием, ГДР-м, ФРГ-м, Австрием, Норвегием, Швецием я стадионхэм Iэгуауэшхуэ щыхуаIэту къекIуэкIащ нобэ зи гугъу тщIыну шууейр. Илъэс 25-кIэ уанэгум имыкIа ПщыукI Жамбот и текIуэныгъэ пхъуантэм шыгъажэ саугъэт минищым нэс дэлъщ.
Шууей Iэзэ ПщыукI Жамбот зэпеуэ куэдым щыпашэт.
СССР — м ПщыукI Жамбот къыпеуэфыну исар Насибов Николай и закъуэщ. Шыхэм яхуиIэ лъагъуныгъэр, дауи, и лъым хэтт. 34-нэ шы заводым и бригадиру лэжьащ Жамбот и адэр. Арати, зэрыцIыкIурэ шым яхэту къэхъуащ езыри и къуэш-шыпхъухэри.
Илъэс 14-м ит ныбжьыщIэу хуежьащ щIалэ цIыкIум Малкэ шы заводым щылэжьэн. КъызэрыщIидзар шыхэр игъасэущ. Ар къыщыхъуар 1944 гъэрщ. Зауэр иуха нэужь, Жамбот щIотIысхьэ Украинэм щыIэ, тренер-шууейхэр щрагъаджэу Деркул дэт еджапIэм. Практикэ папщIэу, щIалэр щылэжьащ Мэзкуу къалэм Сталин Василий къыщызэригъэпэщауэ щыта шы-спорт клубым. Арат Малкэ Iуфэ къыщыхъуа щIалэр ныбжьэгъурэ хьэрхуэрэгъурэ къыхуэхъуа Насибов Николай щыхуэзар. А лъэхъэнэ дыдэрщ Жамбот Гребенкэ цIэр зезыхьэ инджылызышым тесу дунейпсо рекорд игъэува нэужь, спортым и мастер цIэр къыщратар. Жамбот зытес шым метр 3000-р дакъикъи 3-рэ секунди 5, 2-м къижауэ щытащ.
Шууей диплом къыIэрохьэри, ПщыукIыр япэщIыкIэ Псыншокъуэ дэта 110-нэ шы заводым мэув. ЕгъэджакIуэфI хуэзэным и насып хэлът щIалэм. Жгун Игнат, Босенкэ Василий, а зэманым цIэрыIуэу щыта Къардэн ПIотIэ сымэ щылажьэрт а заводым.
Армэм щыIэху ПщыукI Жамбот КавказщIыб дзэ округым и штабым и инструктор-шууейуэ щытащ, шыхэр парадым хуигъэхьэзыру. Армэм къокIыжри, щIалэр 1958 гъэ пщIондэ Мэзкуу дэт, шы гъэхъунымкIэ институтым щолажьэ. Псоми зыщихъуэжар ПщыукI Жамбот а зэманым КъБАССР-м и Правительствэм и УнафэщI IэнатIэр зезыхьа Ахъуэхъу Аслъэнбий зригъэцIыхуа нэужьщ. Ахъуэхъум Жамбот Хэкум къишэжри, Къэбэрдей шы завод №94-м игъэуващ. А заводырщ зэпхар Жамбот и ехъулIэныгъэ псори.
ПщыукI Жамбот уафэхъуэпскIым хуэдэу къахэлыдыкIат СССР-м ис шууейхэм. КъызэщIэубыдауэ къыубжмэ, ар зыхэта шыгъажи 150-м щыщу 35-м япэ увыпIэр къыщихьащ. «ШууеифIым дежкIэ къамышыр щIопщкъым — дирижёр башщ» — а псалъафэр къызэзынэкIар ПщыукI Жамботщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу ПщыукIым и закъуэщ ЩIы хъурейм шы зэпеуэ нэхъ лъагэ дыдэу къыщалъытэ «Триумфальная арка» зыфIащам хэтыну хуит ящIауэ щытар — 1958 — 1959 гъэхэм. Жамбот и мурадт а шыгъажэ ехьэжьам Къэбэрдей шы заводыр зэрыгушхуэ Лангет хакIуэ цIэрыIуэм тесу хэтыну. Ауэ шыгъажэр къэсыным куэд имыIэжу, Лангет сымаджэ хъури, Жамбот Сбор зи цIэ, «Восход» шы заводым щыщым тетIысхьэн хуей хъуащ, къызэрысыфари 39-м ящыщу 17- нэущ. Илъэс дэкIа нэужь, Украинэм щыщ шым шэсри, 9-нэу къэсауэ щытащ. Лангет шэсу «Триумфальная арка» зэпеуэм зэрыхэмытыфам фIэкIа, IэщIагъэ гукъеуэ иIакъым Жамбот.
Хуэмурэ ПщыукIым и текIуэныгъэ телъыджэхэм я хъыбархэм Урысейри дунейри зэщIащтащ. 1960 гъэм Дон Iус Ростов щыIэу, ПщыукI Жамбот нобэр къыздэсым ямыкъутэ-фа рекорд игъэувауэ щытащ Робот зи цIэ инджылызышым тесу: и псынщIагъыр дакъикъи 3-рэ секунд 11-рэт. Илъэс дэкIри, ардыдэр Мэзкуу, Бухарест, Прагэ, Братиславэ, къинэмыщI хамэ къэрал щIыпIэхэм къыщигъэхъуащ. Апхуэдэ щIыкIэу Къэбэрдей шы заводым и пщIэр текIуауэ щытащ абы и хьэрхуэрэгъу «Восход» шы заводым ейм. ИкIи Жамбот и закъуэщ КъБР-м щыщу «дунейпсо мыхьэнэ зиIэ шууей» цIэр зыхуагъэфэщар.
Дуней гъуэгуанэ гъэщIэгъуэн къикIуащ ПщыукI Жамбот. Ар хуэзащ Будённый Семён, Брежнев Леонид, Мэлбахъуэ Тимборэ, Франджы къэралым инджылыз пащтыхь гуащэ Елизаветэ щыIущIауэ щытащ. Ауэ уанэгум исын насыпыр абы пщIэншэу къыIэрыхьауэ пхужыIэнукъым: и щхьэкуцIыр бжыгъэншэу зэрыхъеям къыдэкIуэу, куэдрэ и къупщхьэхэр къутауэ щытащ.
1973 гъэм и кIэм, и ныбжьыр илъэс 53-рэ ирикъуа нэужь, ПщыукI Жамбот тренеру лэжьэн щIедзэ. Илъэс 17 зрита а IэнатIэми Жамбот щыехъулIэныгъэншэтэкъым. Тренеру лэжьэху абы игъэса шыхэр шыгъажэ 3000-м щытекIуащ. Япэ илъэсым и закъуэ саугъэт 30 Ростов шыгъэжапIэм къыщахьат Жамбот ишхэм. 1988 гъэм абы къыхуагъэфэщащ «тренер Iэзэ» цIэ лъапIэр. Жамбот игъэса шыхэрщ зытесар ПщыукI Сэрэбий, Шыд Лолэ, Косенкэ Михаил сымэ хуэдэ шууей цIэрыIуэхэр.
Зыгъэхьэзырар Чэрим Марианнэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100822.txt"
} |
Адыгэбзэм и пщIэр къэIэтыжыным треухуэ
Къыхиха IэщIагъэм гу къабзэрэ псэ хьэлэлкIэ бгъэдэт цIыхум и щапхъэщ Налшык къалэм и сабий сад №63-м и гъэсакIуэ икIи адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и егъэджакIуэ, IуэхущIапIэм цIыхубэ егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ и профсоюз комитетым и унафэщI Бэлэтокъуэ Ритэ.
Илъэс 40 ипэкIэ КъБКъУ-м и педучилищэм зыщыхуеджа егъэджакIуэ-гъэсакIуэ IэщIагъэм нобэр къыздэсым хуэ- пэжщ Бэлэтокъуэр. Налшык къалэм и сабий сад №63-м илъэс 14-кIэ гъэсакIуэу щылэжьа нэужь, IуэхущIапIэм и унафэщI Аброкъуэ Розэ и жэрдэмкIэ, абы пэщIэдзэ классхэм я курыт еджапIэ къыщызэIуахым, адыгэбзэмрэ литературэмкIэ егъэ-джакIуэ къалэнри пщэрылъ къыщащIащ.
— Ди сабий гъэсапIэм пэщIэдзэ классхэр щрагъаджэ школ щыхэтар гукъинэжт, сыту жыпIэмэ илъэсищ ныбжьым щыщIэдзауэ узыдэлэжьа, фIыуэ пцIыху сабийхэр ебгъэджэну нэхъ тыншт. Абы мыхьэнэшхуэ иIэт къалэм щекIуэкI зэпеуэхэм цIыкIухэр я зэфIэкI щыщебгъэплъыжкIэ, щхьэж бгъэдэлъ щIэныгъэми, зи адэ-анэ къызыдэлэжьэфынухэми ущыгъуазэт. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, пэщIэдзэ классхэр щрагъаджэ школыр иужькIэ зэхуащIыжащ, — жеIэ Ритэ.
Иджырей сабийхэм адыгэбзэр фIыуэ зэрамыщIэр, нэхъыбэр хамэбзэкIэ зэрыпсалъэр игу къызэреуэр ибзыщIыркъым анэдэлъхубзэр зи псэм хэлъ Бэлэтокъуэм. Аращ абы и дерсхэр адыгэбзэм и пщIэр къэIэтыжыным нэхъыбэу щIытригъащIэри. ЕгъэджакIуэр и IэнатIэм гу къабзэрэ псэ хьэлэлкIэ зэрыпэрытым шэч къытепхьэжыркъым и дерсхэр щригъэкIуэкI пэшым, щIэт жьэгур, тэхътэбаныр, Iэнэ лъакъуищыр, адыгэм къыдекIуэкI пасэрей хьэпшыпхэмрэ Iэмэпсымэхэмрэ щыплъагъукIэ. Ахэр я щыхьэтщ зэпымыууэ лъэпкъ хабзэр зи лъабжьэ зэIущIэ гъэщIэгъуэнхэр, классщIыб еджэныгъэхэр, дерс зэIухахэр, щIэх-щIэхыурэ зэрыригъэкIуэкIым. Апхуэдэщ нэхъ иужькIэ, къызэригъэпэща МафIащхьэтыхь махуэшхуэри.
— Уи лэжьыгъэр къохъулIэныр куэдкIэ елъытащ IуэхущIапIэм и унафэщIым къызэрыбдиIыгъым. Абы и лъэныкъуэкIэ ди унафэщI Атмурзаевэ Софият дыхуэарэзыщ. Апхуэдэу гуапэщ си лэжьэгъу гъэсакIуэхэу Шэрхъ Зерэ, ГъущIо Майе, Хьэмыз ФатIимэ, Блэнауэ Разитэ, Къэшэж ФатIимэ, Щэрмэт Лианэ сымэ сыткIи къызэрыздэIэпыкъур, — къыддогуашэ Ритэ.
ЕгъэджакIуэм къызэрилъытэмкIэ, сабийхэр нэхъ дэзыхьэх Iуэхугъуэхэрщ нэхъыбэу зытегъэщIэн хуейр. Абы и лъэныкъуэкIэ езы цIыкIухэр фIыуэ пцIыхун зэрыхуейри къыхегъэщ Ритэ. Къэбгъэлъагъуэмэ, таурыхъ уакъыхуеджэ къудейкIэ сабийхэм къагурымыIуэн-кIэ зэрыхъур къилъытэу, зэ къахуеджа нэужь тхыгъэр я гъусэу зэпкърехыж, упщIэхэр яритурэ, нэрылъагъу пособиехэр куэду зыдигъэIэпыкъуурэ. Апхуэдэурэ сабийхэр нэхъыбэу анэдэлъхубзэм дрегъэхьэх, къызэджа таурыхъым хэт лIыхъужьхэм я сурэтхэр къигъэсэбэпу-рэ. Театр теплъэгъуэхэм дахьэх цIыкIухэр егъэджэгу, лIыхъужьхэм я фэилъхьэгъуэхэр ящыгъыу. ЦIыкIухэм телъыджэ ящохъу псэущхьэхэм я ролхэр зэрагъэзащIэр. Лъэпкъ хабзэм щыщ Iыхьэхэм хегъэгъуазэ, къафэ лIэужьыгъуэхэм ирегъэдаIуэ. Уэркъ къафэм и тхыдэм щахутепсэлъыхькIэ зэмылIэужьыгъуэ джэгукIэхэр къигъэсэбэпурэ пхъэ вакъэм, пхъэцIычым, нэгъуэщI лъэпкъ Iэмэпсымэхэм я гугъу яхуещI.
— Нэхъ пасэм гупжьей 15-м нэблагъэ диIэу щытащ. Абы ящыщ зыр — театр студиер — сэрат зыгъэлажьэри, ди адыгэ тхакIуэхэм къищынэмыщIауэ нэгъуэщI лъэпкъхэм къахэкIахэми я IэдакъэщIэкIхэми гулъытэ хуэтщIырт. Апхуэдэт, псом хуэмыдэу, балъкъэр усакIуэ цIэрыIуэ Кулиев Къайсын и тхыгъэхэр. Хьэщыкъуей Олег и таурыхъ цIыкIухэм теплъэгъуэ гъэщIэгъуэнхэр къытыдощIыкI. Ди сабийхэр телевиденэми тшэурэ зыкъыщагъэлъэгъуащ, радиом и лэжьакIуэ МахуэлI Хъаджэт ди дерс зыбжанэ итхыурэ къитыжащ. Адыгэ шхыныгъуэхэр зыпщэфI Къубатий Борис мызэ-мытIэу къедгъэблагъэурэ ди гъэсэнхэр ерыскъы гъэхьэзырыкIэм кIэлъигъэплъащ, — жеIэ Ритэ. — Щомахуэ Амырхъан, ЩоджэнцIыкIу Алий, нэгъуэщI куэдым я пшыхь гукъинэжхэр къызыдогъэпэщ. Композитор икIи усакIуэ ХьэIупэ ДжэбрэIил, тхакIуэ, усакIуэ пажэхэу Нало Заур, Щоджэн Леонид, АфIэунэ Лиуан, Хьэх Сэфарбий, Хьэщыкъуей Олег сымэ къедгъэблэгъащ. Сабий уэрэд цIыкIухэр зи Iэдакъэ къыщIэкIа усакIуэ, радиожурналист Вындыжь Марии ди хьэщIащ.
Бэлэтокъуэ Ритэ республи-кэм и егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ Iуэхум хуищIа хэлъхьэныгъэфIхэр къалъытащ. Абы мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ къалэм ЕгъэджэныгъэмкIэ и департаментым къыбгъэдэкI дипломхэр, «Си бзэ — си псэ, си дуней» зэпеуэм япэ увыпIэр къызэрыщахьам, къалэпсо, республикэпсо зэпеуэхэмрэ зэхыхьэхэмрэ и гъэсэнхэр къызэрыщыхэжаныкIам, семинархэм жыджэру зэрыхэтам щыхьэт техъуэ щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100825.txt"
} |
ПасэIуэу къыщIэкIынущ
Пщыхьэ, Шахэ, Щхьэгуащэ, Кхъужьыпс я псыхъуащхьэхэр зэпызыгъэщхьэхукI къурш гуэрэным щхьэщылъэгыкI бгыхэм я нэхъ уардэщ Фыщт Iуащхьэжьу метр 2888-рэ зи лъагагъыр.
ЭТИМОЛОГИЕМ (псалъэпкъхэм я лъабжьэхэр «къэзылъыхъуэ» щIэныгъэм) зыдезыгъэхьэххэм куэду яхэтщ зэман блэкIахэм къахэтэджыкIа щIыпIэцIэхэр, гурыIуэгъуафIэ тщащI я гугъэжу, нобэрей бзэхэм я IукIэм хуэзыгъакIуэхэр. Абыхэм къалъытэркъым бзэм и пкъыгъуэу фIэщыгъэцIэм ехьэлIахэр блэкIа лIэщIыгъуэхэм «я кIыщым зэрыщыщIаIущIыкIар».
ЖытIам и зы щапхъэу къэтхьынщ КъухьэпIэ Кавказым и бгы нэхъ удэзыхьэххэм хабжэ Фыщт Iуащхьэжьым и цIэр зэхэщIыкIыгъуэу жызыIэхэм Интернетым куэду дазэрыщрихьэлIэр. Къызэрыхэдгъэщащи, зи гугъу тщIы бгъэдыхьэкIэм хуэдэхэр Iуэхум и пэжыпIэр зэхэгъэкIыным зэрыхуэмылажьэм и телъхьэхэри щыIэщ. Апхуэдэхэм зэрыжаIэмкIэ, «Фыщт» щIыпIэцIэр зэман жыжьэ дыдэхэм къыщежьащ икIи мыбдежым дэ дызыщыхуэзэр «зыпхыплъыгъуей» дыдэ хъуа псалъэпкъ зэхэгъэувэкIэщ. Ар къызыхэкIауэ къэлъытэн хуейри, мы щIыналъэм щыIуу щыта бзэхэм лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэу ягъуэта зэхъуэкIыныгъэхэмрэ ящыщ языныкъуэхэр зэрыщымыIэжымрэщ (псалъэм папщIэ, убыхыбзэмрэ садзхэм я бзэмрэ). Аращ Фыщт бгым и цIэм хуэдэхэм адыгэ-абазэ-убых бзэхэм я тхыдэм куууэ дыщIыхашэри.
Псалъэм папщIэ, 2007 гъэм къыдэкIа «Некоторые топонимы и гидронимы Большого Сочи» тхылъым къызэрыщахьамкIэ, абазэбзэм ноби къыхагъуатэ «Афыщтэ» жыIэкIэр IыхьитIу зэхэтщ: япэр — щыблэмрэ уафэгъуагъуэмрэ я тхьэ «Афы» зи фIэщыгъэрщ, етIуанэр, «щтэ» — «ишта» жыхуиIэр, «и тIуащIэ», «и къуэладжэ», «и щIыпIэ», «и унэ» мыхьэнэхэр къызэрыкIщ.
Убыххэр къэтщтэнщи, гу лъытапхъэщ икIи гъэщIэгъуэнщ, ахэр Тыркум къыщыхута иужькIэ, абдежым я нэгу къыщыщIэувэ мэзыншэ бгы джафэхэм щхьэкIэ «фыщт» жаIэу зэрыщытари. «Я Хэкужьым щхьэщылъэгыкI Фыщт Iуащхьэжьыр абыхэм, дэнэ щIыпIэ щымыIами, хуиту ялъагъу лъагапIэт», — щыжиIащ и тхыгъэхэм ящыщ зым нэмыцэ лингвист, этнограф цIэрыIуэ, кавказыбзэхэр (убыххэм яйри абыхэм яхэту) джыным илъэс куэдкIэ яужь ита Дирр Адольф.
Мэрэтыкъуэ Къасым и «Адыгейский топонимический словарь» тхылъым къызэрыщихьамкIи, щIыпIэцIэхэр джыным куэд щIауэ дихьэх Твёрдый Александр зэритхымкIи, Лагъуэнакъэ (Лагонаки) бгыщхьэ тафэм егъэщIылIа къуршхэм уардэу къахэхужьыкI Фыщт Iуащхьэжьым и цIэр пычыгъуитIущ зэрызэхэтыр: япэр («фы») — («фыжь», «хужь»); етIуанэр — («щт») — («щтын», «щта», «зэщIэдиихьа») къызэрыкI Iыхьэхэущ, зэщIэгъэуIуауэ къызэрыбгурыIуэнури «бгы хужь зэщIэщтыхьа» мыхьэнэр иIэущ.
АрщхьэкIэ, зэрыжытIащи, апхуэдэ Iуэху еплъыкIэм арэзы къимыщIхэми уарохьэлIэ. Абыхэм ящыщ языныкъуэхэр мыпхуэдэу йогупсыс: «фыщт» фIэщыгъэм и япэ пычыгъуэм «фыжь-хужь» къидгъэкIыфынуми, кIэух «т» — р еиныгъэ къигъэлъагъуэу къэтлъытэми, а тIум я зэхуаку къыдэува «ш» — «щ» макъым къикIыр зэрымыгурыIуэгъуэу къонэ», — жаIэу.
Иужьрей макъым теухуауэ еплъыкIитI щыIэщ. Япэр «щ»-р «щта», «зэщIэщтыхьа» мыхьэнэм хуэгъэкIуэнырщ, етIуанэр «щ»-р щабэуи хуабжьыуи къепщэ жьым и макъым егъэщхьынырщ.
«Фыщт» фIэщыгъэр абазэбзэм къыхэкIауэ, «аф» пычыгъуэм «Щыблэм и тхьэ», «щта»-м «Абы и унэ», «Абы и щIыпIэ» мыхьэнэхэр къарыкIыу, зэхэплъхьэжмэ, «щыблэ уапIэ» мыхьэнэм хуэкIуэжу жызыIэхэри щыIэщ.
ИтIани, ищхьэкIэ къызэрыщыхэдгъэщащи, хуэгъэфэща бгъэдыхьэкIэ этимологием и «щIасэкъым». Аращи, Iуэху еплъыкIэу къэдгъэлъэгъуахэм «Фыщт» фIэщыгъэм къикIыр нэгъэсауэ къыдгурагъэIуэфу къэлъытэныр тIэкIу пасэIуэу къыщIэкIынущ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100828.txt"
} |
Лъэпкъ зэныбжьэгъугъэр ягъэбыдэ
Иджыблагъэ Яловэ къалэм щекIуэкIа Кавказ лъэпкъхэм я къафэмрэ макъамэмрэ я дунейпсо фестивалым Тыркум щыпсэу адыгэхэм я гур хагъахъуэрэ я дэрэжэгъуэр къаIэту хэтащ «Шагъдий» къэфакIуэ ансамблыр. Ди къэфакIуэ ныбжьыщIэхэм я щыпэкIуэкъым адыгэ нэхъыбэ дыдэ зэрыс Тырку щIыналъэм, атIэ илъэс куэд щIауэ жэуаплыныгъэ ин зыпылъ хабзэ дахэ яIэщ — ахэр гъэ къэси хамэ къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм щрагъэкIуэкI фестивалхэм ирагъэблагъэ, я хэкужь щызекIуэ хабзэмрэ лъэпкъым къыдекIуэкI щэнхабзэмрэ ягъэлъэгъуэну.
Мы гъэми Унэжокъуэ Тимуррэ Заремэрэ зи пашэ къэфакIуэ ансамблым адыгэ къэфэкIэ дахэр дунейпсо фестивалым щигъэлъэгъуащ. Ансамблым и унафэщI Унэжокъуэ Заремэ зэрыжиIэмкIэ, а зэхыхьэр илъэс къэс къызэзыгъэпэщыр Тыркум щыпсэу дагъыстэн щIалэхэрщ. Абыхэм тыркум щыхэхэс кавказ лъэпкъхэм я хэкум щыщ къэфакIуэхэр, уэрэджыIакIуэхэр ирагъэблагъэурэ гуфIэгъуэ зэхуэс дахэхэр зэхашэ.
— Дагъыстэн зэадэзэкъуэм я жэрдэмкIэ, кавказ зэгухьэныгъэм къызэригъэпэщ фестивалщ дыздэщыIар, — къыддогуашэ Заремэ. — «Шагъдийм» нэмыщI, Адыгейм, Осетие Ищхъэрэ — Аланием, Шэшэным, Дагъыстэным, Грузием, езы Тыркум щыщ ансамблхэр хэт хабзэщ абы. Ауэ мы гъэм, пандемием и зэранкIэ, Кавказым икIауэ дэрэ Дагъыстэным щыщ ансамблымрэщ хэтар.
Фэри зэрыфщIэщи, хэхэсхэм я гум жьы дезыгъэху, зыгъэгушхуэ, зэрыпагэ Iуэху дахэщ фестивалхэр. Абы къекIуалIэр концертыр щекIуэкI къалэм дэсхэм я закъуэкъым, атIэ гъунэгъу къалэхэми къокI, уеблэмэ кхъухьлъатэкIэ нэхъ жыжьэ къилъэтыкIхэри щыIэщ. КъызэгъэпэщакIуэхэм нэ-мыщI, дэ сытым дежи гуапэу къытпожьэ Тыркум и къалэхэм щызэхэт Адыгэ Хасэхэм я тхьэмадэхэр, ди концертхэм зыхамыгъэныну иужь итщ дэтхэнэ адыгэри.
Апхуэдэу мы гъэми Бурсэ, Анкара, Истамбыл, Балакисир къалэхэм къикIахэр къытхуэзащ. Хуабжьу гухэхъуэт пандемием имыгъэшынэу я хэку и хуабагъ, тIэкIу нэхъ мыхъуми, зыхащIэну ди лъэпкъэгъухэр къызэрызэхуэсар. Ахэр концертым дагъэгушхуэу щIэсащ, Iэгу ину тхуеуащ, къэфакIуэхэм я гъусэу сурэтхэр зытрагъэхащ. Мы зэIущIэхэр нэхъри гукъинэж зыщIыр мис а гуапагъэхэрщ, щIыпIэ зэхуэмыдэхэм щыпсэу зэкъуэшхэм я зэпыщIэныгъэхэрщ, зыр зым игу хигъахъуэу зэрызэбгъэдэтырщ.
Хамэ къэрал щыпсэуныр зи натIэ хъуа, зи хэку махуэ къэс къэмыкIуэжыф ди лъэпкъэгъухэм апхуэдэ гуфIэгъуэ мащIэкIэ дахуэупсэфмэ, дэ зи яужь дит Iуэхур къыдэхъулIауэ къэплъытэ хъунущ. Щэнхабзэм и зыужьыныгъэм хуэпщI хэлъхьэныгъэм, сабийр и лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэм зэрыхэппIыкIым нэхърэ нэхъ мащIэкъым уи лъэпкъэгъухэм я дэрэжэгъуэр къэпIэтыныр, хамэ лъэпкъхэм уи щэнхабзэр ебгъэлъагъуныр. Мис ахэр ди къалэн нэхъыщхьэу къэтлъытэу сабийхэр догъасэ, утыкухэм дохьэ.
Абы дыщыщыIа махуэхэм адыгэ куэд зэдгъэцIыхуащ, апхуэдэ фестивалхэр къызэзыгъэпэщ хасэ тхьэмадэхэм даIущIащ икIи дяпэкIэ, нэгъуэщI къалэхэм деблагъэмэ, дызэдэлажьэмэ зэрагуапэр къыджаIащ.
Заремэ зэрыжиIэмкIэ, фестивалым и пщIэр егъэлъагэ ар хасэхэм къызэрагъэпэщынымкIэ дэIэпыкъуэгъушхуэ къахуэхъу къалэ, щIыналъэ унафэщIхэм. «Апхуэдэу Яловэ къалэм и унафэщIым, ар зыхыхьэ щIыналъэм и Iэтащ- хьэм я деж драгъэблэгъащ хьэщIэхэм. ЛIыщхьэхэр гуапэу къызэрытпежьамрэ псалъэ дахэу къыджаIамрэ къагъэлъагъуэрт Тыркум щыпсэу кавказ лъэпкъхэм пщIэшхуэ къызэрыхуащIыр, ахэр езыхэм я къуэш хуэдэу, зэхэгъэж щымыIэу зэрызэхэтыр. Дэ и гугъу тщIащ зэныбжьэгъугъэм и лъэмыжыр нэхъри гъэбыда зэрыхъунум, ди щIалэгъуалэр нэхъ зэкIэлъыкIуэ зэрытщIыным, егъэджэныгъэ и лъэныкъуэкIэ, студентхэр къагъакIуэу, дгъакIуэу зэтеублэныр зэрыщхьэпэм, нэгъуэщIхэми. Мы зы гъуэгум дыздэщыIа Яловэ Хасавьюрт и къуэш къалэ ящIащ куэд щIауэ, Къайсэррэ Налшыкрэ къуэш зэрызэхуэхъуам ещхьу. Иджы Налшыкрэ Яловэрэ апхуэдэ зэпыщIэныгъэ я зэхуаку дэлъыныр зэрамыжагъуэр къыхагъэщащ унафэщIхэм», — жеIэ Заремэ.
Хамэхэм яхэсу я анэдэлъхубзэр тIэкIу яIэщIэхуами, я псэм хамыхыну ди лъэпкъэгъухэм яIэщ адыгэ къафэр, фащэр, пшынэр, макъамэр. «Шагъдий» къэфакIуэ ансамблым хэхэс адыгэхэм я гум къыщыблэ а мафIэ бзийр нэхъри къызэрызэщIигъэстыжам шэч хэлъкъым. Апхуэдэ зэпыщIэныгъэхэрщ лъэпкъыр лъэпкъыу къызэтезыгъанэри, адыгэр нэхъ зэпэгъунэгъу зыщIыжри.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100830.txt"
} |
ЩIДАА-м и академикым и фIыщIэ
МГОУ-м Стратегиемрэ аналитикэмкIэ и центрым и унафэщI, тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, Урысейм и Журналистхэм я зэгухьэныгъэм хэт Ершов Виталий иджыблагъэ ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием хагъэхьащ. Ар и гуапэ зэрыхъуам къыхэкIыу, Ершовым фIыщIэ тхыгъэ хуигъэхьащ ЩIДАА-м и Президент, УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым сенатору щыIэ, экономикэ щIэныгъэхэм я доктор Къанокъуэ Арсен:
«ПщIэ зыхуэсщI Къанокъуэ Арсен! ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием и лэжьакIуэхэ! Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIэныгъэлIхэ!
ЩIДАА-м и академикыу сызэрыхахар сэркIэ пщIэшхуэщ. А цIэ лъапIэр щIыхь пылъу зесхьэну, Урысеймрэ абы и щIыпIэ нэхъ дахэ дыдэ, сэри си лIакъуэр къыщежьа, Кавказ Ищхъэрэмрэ я тхыдэ щIэныгъэр джыным, адыгэм и тхыдэр, щэнхабзэр, лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэхэр егъэфIэкIуэным, хъумэным, ЩIДАА-мрэ Москва и Гуманитар еджапIэ нэхъыщхьэхэмрэ я зэдэлэжьэныгъэм нэхъри зегъэубгъуным теухуауэ си гуащIэ къихьыр злэжьынущ.
ЩIДАА-м щIэныгъэ дунейм щиIэ Iулыджыр ди хэкуми дуней псоми къыщалъытэ: абы Урысейми хамэ къэралхэми я щIэныгъэлI цIэрыIуэхэр, жылагъуэ лэжьакIуэхэр, гъуазджэм, литературэм елэжьхэр зэрегъэубыд. Академиер лъэпкъым и курыхщ, хэкур щIэныгъэ утыкум пщIэ иIэу ирешэ, иджырей дунейпсо щIэныгъэ, щэнхабзэ утыкухэм щыжыджэрщ.
ПщIэ зыхуэсщI Къанокъуэ Арсен! ЩIДАА-р уи нэIэ щIэту зыужьыныгъэщIэхэм хуопабгъэ: академием и Iуэху къызэгъэпэщыкIэхэр йофIакIуэ, щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэм дэIэпыкъуныгъэ ягъуэт, щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэр утыку ирахьэ, щIэныгъэ литературэхэр къыдокI.
Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ, ЩIДАА-м и вице-президент ХьэфIыцIэ Мухьэмэд мы гъэм къыдигъэкIа «Адыги: один из древнейших народов мира. Черкесская иллюстрированная энциклопедия-хрестоматия», «Черкесская диаспора. Панорама культурной жизни» тхылъхэм я хъыбарыр Москваи щыIуащ. Си гуапэщ дяпэкIэ академием къыдигъэкIыну тхылъыщIэхэм, щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэм, щIэнгъуазэхэм си гуащIэрэ щIэныгъэрэ хэслъхьэну.
ПщIэ пхуэсщIу, творческэ ехъулIэныгъэхэр уиIэну, щIэныгъэ лъагапIэхэм утетыну сыпхуохъуахъуэ», — щыжеIэ Ершов Виталий Къанокъуэм хуигъэхьа фIыщIэ тхылъым.
Зыгъэхьэзырар Гугъуэт Заремэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100834.txt"
} |
«ДэIэпыкъуэгъу псынщIэхэм» къахохъуэ
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек ЗэгурыIуэныгъэм и утыкум деж республикэм и медицинэ IуэхущIапIэхэм я унафэщIхэм «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэ» автомобиль 17 дыгъуасэ щаритыжащ.
Автомашинэхэр щIыналъэм къыIэрыхьащ Урысей Федерацэм и Президент Путин Владимир мы гъэм и мэлыжьыхь мазэм УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым Зэрызахуигъазэм пщэрылъ ищIа Iуэхугъуэхэм япкъ иткIэ. УФ-м и Правительствэмрэ Промышленностымрэ сатумкIэ и министерствэмрэ я унафэкIэ 2021 — 2023 гъэхэм федеральнэ бюджетым и мылъкукIэ «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэ» автомашинэу минитху къэралым и щIыналъэхэм папщIэ къащэхунущ. Ахэр яIэрыхьэнущ къуажэхэм, къалэ теплъэ зиIэ жылагъуэхэм, къалэ цIыкIухэм.
— Иужьрей илъэсхэм республикэм и «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэ» IэнатIэм и автомашинэхэр, къанэ щIагъуэ щымыIэу, зэрахъуэкIащ. Нобэ диIэ хэхъуэр щIыналъэр дызыхуэныкъуэ дэIэпыкъуэгъушхуэщ, иджы Iэмал диIэ хъуащ къуажэхэм щыIэ медицинэ IуэхущIапIэхэр зыхуэныкъуэ транспорткIэ къызэдгъэпэщыну, — жиIащ КIуэкIуэ Казбек. — «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэм» и автопаркым хэткъым илъэси 9 нэхърэ нэхъыбэкIэ лэжьа. Абыхэм я шофёрхэм зэрыжаIэмкIэ, транспортым ныкъусаныгъэншэу илъэситхукIэ урилэжьэфынущ. Аращи, тхужыIэнущ иджыпсту IэнатIэр автомашинэщIэхэмкIэ тэмэму къызэгъэпэщауэ. УФ-м и Президентым Iуэхур къызэрыддиIыгъым, къэралым и Правительствэмрэ Узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэмрэ лъэпкъ проектхэр гъэзэщIэнымкIэ ирагъэкIуэкI лэжьыгъэхэм я фIыгъэкIэ щIыналъэм и медицинэ IуэхущIапIэхэм я мылъку-техникэ лъабжьэр хъарзынэу ефIэкIуащ. Сымаджэщхэр диагностикэ, хирургие Iэмыпсымэ лъэщхэмкIэ, иджырей техникэхэмкIэ къызэдгъэпэщын тхузэфIэкIащ. Иджыпсту цIыхухэм япэ медицинэ дэIэпыкъуныгъэр щыхуащIэ IуэхущIапIэхэм, амбулаторэхэмрэ поликлиникэхэмрэ, зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэшхуэхэр щокIуэкI. Узыншагъэр хъумэнымкIэ IэнатIэр зэрыщыту къапщтэмэ, мы зэманым абы щокIуэкI зыужьыныгъэфIхэр.
ЩIыналъэм къыIэрыхьа «ГАЗель Next» автомобилхэр Бахъсэн, Дзэлыкъуэ, Шэджэм, Тэрч, Шэрэдж, Iуащхьэмахуэ, Май районхэм щыIэ, ЩIыналъэхэм зэдай, узыфэ зэмылIэужьыгъуэхэр зыпкърытхэм щеIэзэ, Зеикъуэ, Iуащхьэмахуэ жылагъуэхэм дэт сымаджэщым иратащ.
Республикэм и Iэтащхьэм иригъэкIуэкIа «эфир зан-щIэм» къэпсэлъа цIыхухэм я лъэIур ягъэзащIэу, Нарткъалэрэ Нартанрэ дэт медицинэ IуэхущIапIэхэми автомашинэ зырыз хуагъэкIуащ. Апхуэдэуи КIуэкIуэ Казбек и жэрдэмкIэ Терскол жылагъуэмрэ Азау хуеймрэ жэщ-махуэм плъыру щыIэну «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэхэр» къалъысащ.
ЩхьэщэмыщI Изэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100836.txt"
} |
«Чайка»-м ягу трагъэзагъэ
«Спартак-Налшык» (Налшык) – «Чайка» (Песчанокопскэ) — 1:0 (1:0). Налшык. «Спартак» стадион. ФокIадэм и 12-м. ЦIыхуи 150-рэ еплъащ.
Судьяхэр: Дорошенкэ (Краснодар). Городовой, Савченкэ (тIури Ставрополь щыщщ).
«Спартак-Налшык»: Антипов, Сындыку, Шумахуэ З., Ольмезов, Шумахуэ И., КIэдыкIуей, Хьэшыр (Черткоев, 69), Бенедык (Къумыкъу И., 55), Дэхъу (Бэчбо, 75), Бажэ (Торосян, 46), Ашуев (ЛIуп, 55).
«Чайка»: Аверкиев, Синяк, Пискунов (Ивашин, 84), Волков, Гаврилович, Володкин (Востриков, 78), Олейников, Карташов, Гыстаров (Алиев, 46), Грибанов (Коломийцев, 46), Хохлачёв (Елисеев А., 46).
Топыр дигъэкIащ: Бажэм, 18-пенальтикIэ (1:0).
Дагъуэ къыхуащIащ: Хохлачёвым, Сындыкум, Ольмезовым, Волковым, Хьэшырым, Торосян, Коломийцевым, Черткоевым, Шумахуэ З.
ФНЛ-м и етIуанэ дивизионым щекIуэкI зэхьэзэхуэм и ебгъуанэ джэгугъуэм хиубыдэу тхьэмахуэ блэкIам «Спартак-Налшыкым» къригъэблэгъат зэхьэзэхуэм и турнир таблицэм пашэныгъэр щызыIыгъ Ростов областым хыхьэ Песчанокопскэ къалэм и «Чайка»-р. Ди щIалэхэм абы ехъулIэныгъэ къахуихьащ.
НэхъапэIуэкIэ ирагъэкIуэкIа зэIущIэм текIуэныгъэр къыщызыхьа налшыкдэсхэм зэпэщIэтыныгъэр жыджэру къыщIадзащ. Япэ дакъикъэхэм щегъэжьауэ джэгур хьэщIэхэм я лъэныкъуэмкIэ ягъэIэпхъуат. Мыгувэу ди щIалэхэм я къыкIэлъыкIуэ ебгъэрыкIуэныгъэхэм ящыщ зым хьэщIэхэм я гъуащхьэхъумэхэм яIэщIэкIауэ гъуэм хуэкIуэ Бажэ Амир хабзэм емызэгъыу ираудащ – пенальти! Ар лей къызытехьам езым Iэзэу игъэзэщIащ икIи «Спартак-Налшыкыр» япэ иригъэщащ -1:0.
ПсынщIэу къызэIуаха бжыгъэм нэхъри жыджэрагъ къыхэзылъхьа хэгъэрейхэм я тепщэныгъэр щIагъэбыдащ. АрщхьэкIэ, япэ щыуагъэм къахурикIуар къызыгурыIуа «Чайка»-м и футболистхэр щтэIэщтаблэт. Налшыкдэсхэми, япэ зэрищар псыхэкIуадэ ямыщIын папщIэ, закъуэтIакъуэрэт я гъуащхьэр IэщIыб щащIыр.
ЕтIуанэ Iыхьэр япэм къызэрыщхьэщыкI щымыIэу командэхэм щIадзэжащ. ЗэпэщIэтыныгъэр кIащхъэ хъуат: «Спартак-Налшыкым» зыкъригъэбыдэкIри, текIуэныгъэр къыхуэзыхь бжыгъэр ихъумащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ налшыкдэсхэм ягу трагъэзэгъащ хьилагъэ къыкIэлъызэрахьэурэ (пенальтитI зэкIэлъхьэужьу я гъуэм къыщрагъэуа щыIэу) нэхъапэм къыттрагъакIуэу щыта «Чайка»-мрэ 2011 гъэм ди пашэу премьер-лигэм дыкъыхагъэкIа, иджы я тренер нэхъыщхьэ Ташуев Сергейрэ. ХагъащIэри абыхэм зэхьэзэхуэм бжьыпэр щыфIагъэкIуэдащ.
Пашэныгъэр иубыдащ Волгоград икIа «Ротор-2»-м ерагъкIэ ефIэкIа Дон Iус Ростов и СКА-м. Ар ерыщу хущIокъу гъэ къакIуэ япэ дивизионым хыхьэну.
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гупым вэсэмахуэ щызэхэта джэгугъуэм мыпхуэдэ бжыгъэхэр къарикIуащ: «Динамо» (Ставрополь) — «Динамо» (Мэхъэчкъалэ) — 2:3, «Биолог-Новокубанск» (Прогресс) — «Алания-2» (Владикавказ) — 5:3, СКА (Дон Iус Ростов) — «Ротор-2» (Волгоград) — 1:0, «Черноморец» (Новороссийск) — «Форте» (Таганрог) — 2:2. Адрейхэр щызэхуэзар дыгъуэпшыхьщ.
НэхъапэжкIэ, бэрэжьеймрэ махуэкумрэ, «Спартак-Налшыкыр» хэмыту зэхьэзэхуэм и еянэ джэгугъуэр щыIащ. Ахэр мыпхуэдэу иухащ: «Ротор-2» — «ТIуапсы» — 0:1, «Форте» — «Динамо» Ст. — 2:1, «Чайка» — «Мэшыкъуэ-КМВ» — 3:0, «Динамо» Мх. – СКА – 0:1, «Кубань-Холдинг» — «Черноморец» — 0:3, «Дружба» — «Биолог-Новокубанск» — 1:1, «Алания-2» — «ЕсэнтIыгу» — 1:1, «Легион Динамо» — «Анжи» — 1:0.
КъыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр «Спартак-Налшыкым» фокIадэм и 18-м Дагъыстэным щригъэкIуэкIынущ. Абы ди щIалэхэр щаIущIэнущ зэхьэзэхэум щыпашэхэм ящыщ Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-м.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100839.txt"
} |
Краснодаррэ Налшыкрэ щеджэну къокIуэ
ФокIадэм и 12-м я адэжь щIыналъэм къеблэгъэжащ ныбжьыщIэ гупышхуэ. КъэкIуэжахэм гуапэу япежьащ, я еджэн Iуэхур хэкум щызэтеублэнымкIэ дэIэпыкъуэгъу ин яхуэхъуа, Краснодар щыIэ Адыгэ хасэм и тхьэмадэ Сэхъут Аскэр. Абы къызэрыджиIамкIэ, ныбжьыщIэхэр Сирием къикIащ, Краснодар щеджэнущ. Куэд мыщIэуи апхуэдэ зы гуп Налшык къэкIуэнущ.
Я адэжь лъахэм щIэныгъэ щызэрагъэгъуэтыну сабийхэр къызэрыкIуэфар я фIыщIэщ Тыркум, Европэм и къэралхэм, Израилым, США-м, Канадэм, Хьэрып Эмират Зэгуэтхэм щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм. Иджы япэу хамэ щIыпIэхэм ящыщ адыгэхэр езыр-езыру зэхыхьэщ, Сирием щыпсэу адыгэ ныбжьыщIэхэр зауэм къыхашри, Кавказым щеджэну къагъэкIуащ, псапащIэ Iуэху зэрахуэу.
Мы проектыр, шэч хэмылъу, зытеухуар Сирием щыпсэу адыгэ щIэблэм Урысейм щIэныгъэ нэхъыщхьэ щегъэгъуэтынырщ, ауэ дэ дыщогугъ ахэр я хэкужьым дихьэхыу, щыпсэуну къинэжыну, унагъуэ щыхъужыну.
Студентхэр Кубань къэрал университетым, Кубань къэрал мэкъумэш академием, нэгъуэщI еджапIэ нэхъыщхьэхэм щIэтIысхьэнущ. Абыхэм къыхаха IэщIагъэхэм ящыщщ ухуэныгъэ, архитектурэ, техникэм епхахэр, псэущхьэхэм еIэзэн, бзэр джын, спортым, щэнхабзэм ехьэлIахэр.
КъэкIуэжахэм яхэтщ Сириемрэ Ливиемрэ дзюдомкIэ я чемпион Гъыш Яхья. ЩIалэм и зэфIэкIхэм иджы Краснодар щыхигъэхъуэнущ, абы щыпсэу спортсмен цIэрыIуэхэм ягъэсэнущ. Пэжщ, езыр зыхуеяр нэгъуэщIщ. — Адыгей къэрал университетым СпортымкIэ и институтым щеджэну и хъуэпсапIэт, ауэ абы ит еджапIэхэм Сирием къикIыжа студентхэр къызэрамыщтэм къыхэкIкIэ, къехъулIакъым. АКъУ-м щхьэусыгъуэ ищIар хамэ къэрал къикIахэр щыпсэун общежитие зэримыIэрщ. Мейкъуапэ къэрал технологие университетри студентхэм я тхылъхэм хэплъэххакъым, къащтэн щIамыдэм и щхьэусыгъуэр ныбжьыщIэ 30-м къыгурагъэIуэнуи иужь итакъым.
Аскэр зэрыжиIэмкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэр жану хэлэжьыхьащ мы Iуэхум. Куэд мыщIэу ди дежи ныбжьыщIэ гупышхуэ къэкIуэнущ, Налшык дэт университетхэмрэ колледжхэмрэ щеджэну.
Iуэхур къезыгъэжьауэ езыгъэкIуэкI цIыху жумартхэм я цIэр къиIуапхъэщ, ахэр: СтIащ Орфан, Бажэ Нусрэт, Мамхэгъ (Рахъуэ) Йлдыз, Нэгъуей Яшар, Сабэхь Цэй, Нэпсэу Зэчэрий, Файди Барэсбий, Дыгъужь Щамил, Джэтауэ Мэруан, СтIащ Ихьсан, абы и щхьэгъусэ нэмыцэ бзылъхугъэ Доретти, нэгъуэщIхэри. Iуэху дахэр Кавказым щызэфIэхынымкIэ дэIэпыкъуэгъушхуэ хъуащ Краснодар и Адыгэ хасэмрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щылажьэ «Пэрыт» жылагъуэ зэгухьэныгъэмрэ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100842.txt"
} |
Венецием щагъэлъагъуэ
ФокIадэм и япэ махуипщIым Италием щызэхэтащ киногъуазджэм хэлэжьыхьхэм мыхьэнэшхуэ зрат Венецием щызэхашэ фестивалыр. Абы щагъэлъэгъуащ Налшык щыщ режиссёр Битокъу Владимир «Мамэ, сэ сыкъэкIуэжащ» и фильмыщIэр.
«Фильмым и сценарийр зэхэзылъхьар Изюмовэ Мариещ, — щыжиIащ Италием щита интервьюм режиссёр щIалэм. — Сэ нэгъуэщI лэжьыгъэ гуэрым сыпэрыхьакIэт къыщысIэрыхьам. АпхуэдизкIэ щIэщыгъуэу ар зэхэлъхьа хъуати, сыкъызэреджэу, сыдихьэхри, селэжьыну мурад сщIащ».
Хэти ещIэ фильм бгъэувын папщIэ, ахъшэшхуэ узэрыхуейр. Сокуров Александр Налшык университетым щригъэджа, урысей киногъуазджэр дунейпсо утыкум щызыгъэбжьыфIэ цIыхуищми (Бэлагъы Къантемыр, Коваленкэ Кирэ, Битокъу Владимир) мылъку и лъэныкъуэкIэ ядэIэпыкъур Роднянский Александрщ.
«Режиссёрыр щIалэфIщ. Ар сигу зэрырихьаращ сыщIыдэIэпыкъуар, — ехьэкI-къехьэкI хэмыту продюсерым жреIэ Италием щыIэ «Фред радио» IуэхущIапIэм и корреспондентым. — Изюмовэм и сценарийр езгъэлъэгъуа нэужь, Владимир абы, япэрауэ, езым и хъэтIыр къыхэзыгъэщ Iуэхугъуэ гуэрхэр хилъхьэжащ, етIуанэрауэ, и Хэкум, фильмыр щытриха щIыпIэм и нэпкъыжьэ къытенэн хуэдэу, мащIэу елэжьыжащ».
Гукъинэжщ Битокъум и фильмым роль нэхъыщхьэр щызыгъэзэщIа Борисов Юрий режиссёрым къыхужиIахэри: «Володя лIы хьэл нэгъэса хэлъщ, ар щыпсэу щIыпIэми къегъэлъагъуэ. Апхуэдэу зэрыщытым хуэдэу, гумащIагърэ гулъытэкIэ зи псэр нэхъ къулей срихьэлIакъым. СхузэфIэкIамэ, абы и щабагъ жысIэнкъым, и цIыху щысхьыкIэр зыхэслъхьэнт».
Утыку ирихьа фильмым и купщIэр псалъитI-щыкIэ къигъэлъэгъуэну журналистыр зэлъэIуа езы Битокъу Владимир хъыбарыр зытещIыкIа, и къуэр Сирием щекIуэкI зауэм хэкIуэда хуэдэу къыжраIа нэужь, ар къигъуэтыжыху мыувыIа бзылъхугъэм и гугъу ищIкIэрэ, жеIэ: «Апхуэдэ Тоня гуэр псоми къыдбгъэдэсщ, зытплъыхьмэ, ди гъунэгъуу е ди благъэу къыщIэкIынкIи хъунущ. ИтIани, фильмыр политикэ хуэIухуэщIэу къащыхъуну сыхуейтэкъым. ГъащIэм и зы теплъэгъуэу къалъытэмэ, нэхъ къэсщтэнущ».
Гухэхъуэщ IэщIагъэ дахэ зиIэм и Iуэху зехьэкIэм укIэлъыплъыну, абы и фIыгъэкIэ дунейм цIыхугъэм зэрызыщиубгъум щыхьэт ухуэхъуну. Ар жыдэзыгъэIэр Роднянскэм: «СфIэфIщ режиссёр щIалэхэм защIэзгъэкъуэну, Урысей киногъуазджэр жьы къабзэ хуэныкъуэщ», — зэрыжиIэ къудейркъым. Хьэмэ анэм и ролыр зыгъэзэщIа Раппопорт Ксение урым журналистхэм езыхэм я анэдэлъхубзэкIэ щепсалъэкIэ, кином цIыхур зэриузэщIым, а гъуазджэ къудамэм лъэпкъ зэныбжьэгъугъэм зегъэужьынымкIэ иIэ зэфIэкIым узэритхьэкъуракъым. Зэмылъэпкъэгъу, лэжьыгъэм зэригъэуIуа цIыху зэхамэхэм зы бзэ къызэрызэдагъуэтым, зызыгъэщхьэхуэ псори зыгуэркIэ дызэрызэщхьыр къыдэзыгъэщIэж щэнхабзэм а Iэмалыр къыузэритыфым дахагъэ къызэрымыкIуэ гуэр хэлъщ.
Битокъум и фильмыр Налшык зэрыщытрихам нэмыщI, абы адыгэ артистхэри зэрыщыджэгур мащIэу къыкъуагъэплъа и пычыгъуэхэм къыдагъэщIащ. Хэт зи гуапэ мыхъунур фильмыщIэм Балъкъыз Валерэ щыхуэзэну, хьэмэрэ, нэпс къудамэ IэщIэмыкIыу, махуэ бжыгъэ ипэкIэ зи дунейр зыхъуэжа Усен Олег къыщицIыхужыну? Аращи, Налшык щытраха фильмыр ди къалэм щагъэлъэгъуэну махуэм дыпоплъэ.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100845.txt"
} |
НафIэдз Ислъам: IэщIагъэм езым укъыхех
НафIэдз Ислъам хирургщ, онкологщ, колопроктологщ. НыбжькIэ щIалэми, медицинэ щIэныгъэшхуэ бгъэдэлъщ. И IэщIагъэм, и мурадхэм ятеухуауэ дэ абы иджыблагъэ депсэлъащ.
— Ислъам, дапщэщ ущыдихьэхар медицинэм?
— Класс нэхъыжьхэм унэса нэужь, уегупсысу щIыбодзэ IэщIагъэ пхуэхъуну узыхуейм. Абы щыгъуэм деж нэхъыбэу узэдэIуэн хуейр уи гурщ. Сэ ебгъуанэ классым сыщынэсам медицинэм сыхуеджэну сызэрыхуейр къызгурIуат. Си анэ-адэр ехъуапсэрт программист IэщIагъэм. Ауэ, IэщIагъэ къыхэхыныр чэнджэщ къудейкIэ зэфIэкIыркъым. Уи гъащIэр зэрыхъунур куэдкIэ елъытащ абы. Арати, сэ езым къыхэсхри, сыщIэтIысхьауэ щытащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым медицинэмкIэ и факультетым. Егъэлеяуэ гугъущ медицинэм ухуеджэну. ЕджапIэбжэр Iупхыу ущыщIыхьа дакъикъэм къыбгурIуэн хуейщ цIыхум и узыншагъэр уэлъытауэ зэрыщытынур. Ауэ апхуэдэ жэуаплыныгъэ зыхэпщIэнри мащIэщ — IэщIагъэм удихьэхыпхъэщ. Сэ ещанэ курсым сыщIэсу лэжьэн щIэздзащ — Республикэ клиникэ сымаджэщым операцэ щызыщIхэм сегъэщIылIауэ. Операцэ ящIа нэужь, абы зэрелэжьа Iэмэпсымэхэр зэщIэткъуэжырт. Сэ а лэжьапIэм сыщIэувам и щхьэусыгъуэр зыт: операцэ щащIкIэ сыкIэлъыплъынырти, ар хэкIыпIэу къэзгъуэтащ. ЗэрыжаIэщи, «нэм илъагъу Iэм ещIэж», икIи апхуэдэу илъэсищкIэ сылэжьащ. ИужькIэ интернатурэр хирургыу къэзухащ.
— Москва щыпыпщащ уи щIэныгъэм, лэжьыгъэ IэнатIи ущыпэрытащ…
— Иджыри сыстуденту, операцэхэм сыщыщIэт зэманым сэ слъагъурт цIыхухэм я шхалъэхэр колоректальнэ рак хъуауэ нызэрашэр. Абыхэм си гур ящIэузт. Сегупсысырт уадэIэпыкъу зэрыхъуну Iэмалхэм. А гупсысэр си щхьэм илъу Москва сыкIуащ си щIэныгъэм хэзгъэхъуэну, сылэжьэну. Иджырей технологиехэр къэзгъэсэбэпу операцэхэр сщIыну, сымаджэм узэрыдэIэпыкъун зы Iэмал закъуэ щыIэмэ ар къэзгъэсэбэпыфу зезгъэсэну сыхуейт. Ординатури, аспирантури къэзухащ, Москва колопроктологиемкIэ Рыжых А. Н. и цIэр зезыхьэ къэрал щIэныгъэ центрым сыщылэжьащ. IуэхущIапIэм шхалъэ узыфэхэм щоIэзэ. Илъэс и пэ абы «Медицэ къэпщытэныгъэхэмкIэ лъэпкъ центр» къыфIащащ. Сэ сеIэзащ шхалъэм и онкологием. Иджырей колоноскопием Iэмал къует колоректальнэ ракым цIыхур щыпхъумэну. А узыфэр нэхъ пасэу къэпхутэхукIэ нэхъ гъэхъужыгъуафIэщ.
— Еджэнымрэ лэжьэнымрэ пхузэгъэпщэну?
— Дохутырыр зэпымыууэ еджэн хуейщ. Сыту жыпIэмэ, медицинэр зэи и пIэм иткъым, щIэ гуэрхэр къожьэ, сымаджэм узэреIэзэ Iэмалхэми зыщахъуэж щыIэщ. ИтIанэ, «клиническэ чэнджэщхэр» къыщыдэкIым дежи зыщыбгъэгъуэзэн хуейщ. Илъэс зыбгъупщI и пэ дохутырхэм Iэмал зыхуамыгъуэту щыта узыфэхэр иджыпсту нэхъ яджащ. Яхуэгъэхъужи, илъэс бжыгъэкIэ къахузэтегъэувыIи яхэтщ.
Хамэ къэралыбзэ пщIэн хуейщ, удохутырмэ. Армырамэ, щIэныгъэ лэжьыгъэ пхуэтхынукъым. Электрон дунейпсо медицинэ библиотекэ щыIэщ — абы тхылъу илъыр къыпхуэгъуэтынукъым, ухэплъэфынукъым хамэкъэралыбзэр умыщIэмэ. Ди зэманым псори зэса библиотекэм кIуэр мащIэщ, пэжым ухуеймэ. Электрон библиотекэхэр къежьащи, абы зыхуейр къыщагъуэт, итIанэ зэманри нэхъ къыдагъахуэ. Пэжщ, тхылъыр пIэщIэлъу уеджэну нэхъ тыншщ, ауэ апхуэдиз къыпхуэщэхунукъым. Дэ дыщылажьэм дежи, зэпымыууэ доджэ. Сэ згъэунэхуащ мыри: устуденту лъэкIыныгъэшхуэхэр зиIэ дохутырхэм уахыхьа нэужь, укъоуIэбжь. «Мыр дауэ яхуэщIрэ? Дауэ зрагъэса?», — жыбоIэ. ИтIанэ а зызэппщытар пхуэмыгъэкъарууну къыпщыхъункIэ хъунущ. Мис абдежым уи ерыщагъымрэ а IэщIагъэм хууиIэ нэхъуеиншагъэмрэ текIуэн хуейщ, «схуэщIынущ, сыхэзэгъэнущ», — жыпIэн папщIэ. Сэ апхуэдэу сыIэнкуну сыкIуат центрым. Ауэ щIэхыу гупым сыхэзэгъащ. «Уи статьяр къохъулIэрэ? Дэнэ нэбгъэса? ЗыгуэркIэ сэбэп дыхъуну?», — къызэупщIырт си лэжьэгъухэр, сытрагъэгушхуэрт. Мазищ къэс зы щIэныгъэ статья ттхырт, ди лэжьыгъэхэр конференцхэм къыщыдгъэлъагъуэрт. ИкъукIэ сэбэп мэхъу апхуэдэ щIэныгъэ конференцхэр. Куэд къыщыбощIэ, нэгъуэщIхэм я лэжьыгъэхэм укIэлъоплъ, къагъэсэбэп Iэмалхэр зэпыболъыт, щIэуэ къежьа гуэрхэр зыбогъэлъагъу. Ординатурэм сыщыщIэсым Рязань зыбжанэрэ сыкIуащ. Абы дэт университетым хэтщ псэущхьэхэм наркоз иратурэ операцэ щащI къудамэ. Иужьрейуэ, центрым къытхузэригъэпэщат Стокгольм стажировкэ дыкIуэну. Сэ абы си нэ къыхуикIыурэ, ковид узыфэр къэхъейри, ди ежьэнри къызэпиудауэ щытащ.
— Дохутырым зы хьэл гуэр хэлъын хуейуэ къыщIэкIынущ адрейхэм яхэмылъу…
— Шынэ пхэлъ хъунукъым, Iуэхум утегушхуэфу ущытын хуейщ дохутыру улэжьэн папщIэ, псом хуэмыдэу ар хирургием ехьэлIамэ. Псалъэм щхьэкIэ, операцэ щыпщIынум деж, абы пыщIа жэуаплыныгъэр зыхэпщIэн хуейщ гурэ псэкIэ. Мыри жысIэнут: дохутыр IэщIагъэр къыхэпхамэ, ахъшэм нэхъ мащIэу, лэжьыгъэм нэхъыбэу уегупсысын хуей мэхъу. НэгъуэщIу жыпIэмэ, IэщIагъэм езым укъыхихауэ щытыпхъэщ.
— IэщIагъэм теухуауэ адэкIэ сыт уи мурад?
— Гъатхэ дызыхуэкIуэм си кандидат диссертацэр Москва щыпхызгъэкIынырщ зэкIэ си мурад нэхъыщхьэр.
Епсэлъар Гугъуэт Заремэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100848.txt"
} |
Зэш псори зы анэ къилъхуркъым
Мы сурэтым щыфлъагъу гупым Къуэжьыкъуей Ищхъэрэ (Шэрэдж Ищхъэрэ) дэт курыт еджапIэр къэдухащ 1971 гъэм. Абы лъандэрэ илъэс 50 мэхъури, зы илъэси къэмынэу гъэмахуэкIэ мазэм ди жылэжьым дыщызэхуозэ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, къыддеджа щIалэхэм ящыщ зыбжанэ нобэ къытхэтыжкъым. Ауэ ахэр зэи зыщыдгъэгъупщэркъым — дызэхуэса нэужь, IэфIу дигу къыдогъэкIыж.
Апхуэдэ зэIущIэхэм деж узытепсэлъыхьыныр мащIэкъым: апхуэдэхэщ школым щыдгъэкIуа илъэсхэр, ди щIалэгъуэм щыгъуэ хъуэпсапIэу диIахэр, зэман блэкIам къриубыдэу къэхъуа-къэщIахэр – куэд мэхъу ди гупсысэхэмрэ псалъэмакъымрэ къызэщIаубыдэр. Ди гукъэкIыжхэм ящыщ куэд епхащ гугъу зыкъыддезыгъэхьа, адэ-анэм хуэдэу къытщхьэщыта ди егъэджакIуэ щэджащэхэм. Ахэр зэи зыщыдгъэгъупщэркъым. ЛIы ныбжьым диува нэужьщ абыхэм къытхуащIам уасэ зэримыIэр хьэкъыу щытпхыкIар. А нэхъыжьыфIхэр дунейм тетыхункIэ, зэи гулъытэншэу къэдгъэнакъым. Нобэ псэууэ щыIэжхэри IэщIыб тщIыркъым.
Илъэс 50 ипэкIэ курыт еджапIэр къызэзынэкIа щIалэхэм IэщIагъэ зырызыххэ зэдгъэгъуэтащ. Дэ къытхэкIащ щIэныгъэлIи, дзэ къулыкъум зи гъащIэр езыпхаи, хабзэхъумэ IэнатIэм, мэкъумэшым я лэжьакIуэхэри. Псом ящхьэращи, дяпэ ита нэхъыжьхэм дазэрыхуэфэщэным дыхущIэкъуу, дыкъызыхэкIа лъэпкъым, къуажэм, хэкум дыхуэпэжу дыкъэгъуэгурыкIуащ. IэнатIэ Iутхэри пенсэ кIуэуэ тIысыжахэри иджыри жыджэру гъащIэм дыхэтщ, Тхьэм и фIыщIэкIэ.
Ди жылэм дэсхэм ящыщ куэдым ящIэ дэ гупыр илъэс къэсыху дызэрызэхуэсыр икIи демызэшу, уэим дымыщIу дызэрызэIущIэр ягъэщIагъуэ, щытхъу псалъи къытхужаIэ. ДяпэкIи зэрытлъэкIкIэ иужь дитынущ ди пщIэмрэ ди нэмысымрэ зэрытIыгъыным, ди жылэжьым ди сэбэп зэредгъэкIыным.
«Зэш псори зы анэ къилъхуркъым», — жеIэ адыгэ псалъэжьым. Лъэпкъ, унагъуэ зырыз къихъукIа дэ щIалэхэр зэкъуэш пэлъытэу дызэрыIыгъщ, дыпсэухукIи дызэрылъытэу, дызэрылъагъуу дыщытынущ, Тхьэм жиIэмэ.
ТХЬЭЗЭПЛЪ Iэниуар,
КъБКъУ-м и доцент.
Сурэтым: (сэмэгумкIэ къыщыщIэдзауэ): Хьэкъун МуIэед, Джаурджий Арсен, Тхьэзэплъ Мурадин, Шорэхьий Анэтолэ, Теунэ Вячеслав, Шондыр Хьэсэнбий, Чып Аслъэнбий, Шыгъушх Iуматий, Тхьэзэплъ Iэниуар.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100851.txt"
} |
Ди лъэпкъ уардэм и къежьапIэр
ЩIыгум и ныбжьым ебгъапщэмэ, псэ зыIут дунейм еплъытмэ, цIыхум къикIуа гъуэгур кIэщI дыдэщ, тхыдэм и щапхъэхэмкIэ ар мащIэщ. Апхуэдэу щытми, цIыху лъэпкъыр куэду зэщхьэщокI я суфэткIэ, я бзэкIэ, я дуней тетыкIэкIэ, щIыпIэу зыщыпсэухэмкIэ. Нобэрей щIэныгъэм цIыхухэр я сурэткIэ, я нэпкъпэпкъкIэ егуэшыр негроид, монголоид, европоид расэхэмкIэ.
XIX лIыщIыгъуэм псэуа нэмыцэ философ цIэрыIуэ Гегель и тхылъ «Псэм и философие» жыхуиIэм зэрыщитхымкIэ, адыгэхэр европоидхэм я ипщэ къудамэм хыхьэу илъытэт. Абы европоидхэм къахигъэщхьэхукIырт Кавказ расэр, икIи Кавказ расэм хигъэхьэрт адыгэхэр, грузинхэр. Кавказ расэрауэ Гегель илъытэт дуней хъурей тхыдэжьыр къэзыгъэхъур, зыгъэкIуатэр.
Ди лъэпкъыр езыр сыт щыгъуи зэрызэджэжу щытар — адыгэщ, бзэуэ яIурылъар адыгэбзэщ; гъащIэ щIыкIэу, гъэпсыкIэу, дуней тетыкIэу, цIыху зэхущытыкIэу яIар адыгагъэщ, адыгэ хабзэщ. Ауэ адыгэхэм къакIуа илъэс мин бжыгъэ хъу гъащIэ гъуэгум нэгъуэщI лъэпкъхэм къыфIащауэ, къреджэу щытауэ тхыдэм цIэ куэд хэтщ.
Адыгэ-абхъаз-абазэ лъэпкъхэм я къекIуэкIыкIар зыдж еджагъэшхуэ куэдым зэралъытэмкIэ, абыхэм я къежьапIэу убж хъунущ илъэс минитхукIэ узэIэбэкIыжмэ щыIа хьэт (хат) къэралыгъуэжьыр. А къэралыгъуэм хыхьэу щытащ хы фIыцIэ Iуфэхэр хиубыдэу Анатолиер (иджы Тыркур), къухьэпIэ Кавказыр (Иджырей Грузиер), Абхъазыр, Краснодар крайр, Адыгейр. Хьэт къэралыгъуэр къэзыгъэхъуа хьэтит лъэпкъым хыхьэ лIакъуэхэу абешла, кашк жыхуиIэхэрауэ ялъытэр адыгэ-абхаз-абазэхэм я бзэхэр зэрызэтехуэращ.
Кашк цIэм къытекIыжауэ ябж зэман жыжьэхэм адыгэхэм зэреджэу щыта кешак, кашаг, касог цIэхэр.
Ди лъэхъэнэм ипэкIэ 8-нэ, 7-нэ лIыщIыгъуэхэм къыщыщIедзэ кашк, абешла жыхуиIэ хьэтит лIакъуэхэм къатехъукIыжа Мэуэт къэралыгъуэм. Мэуэт къэралыгъуэр адыгэ лIакъуэ куэду зэхэтт. Абыхэм ящыщт синдхэр, ахейхэр, керкетхэр, зиххэр.
Адыгэхэр сыт щыгъуи езыхэм я хэку исыжащ икIи абыхэм нэгъуэщI лъэпкъ адыгэ щIыналъэм исауэ тхыдэм ущрихьэлIэркъым. Адыгэ щIыналъэр ябжу щытащ ищхъэрэмкIэ Тэн псым къыщыщIэдзауэ, Кавказ мылылъэ бгыжьхэм ипщэкIэ еуалIэу. КъуэкIыпIэмкIэ адыгэ щIыгур нэсырт Сунжэ псыр Тэрч щыхэлъэдэжым.
Абы лъандэрэ блэкIа илъэсищэ бжыгъэхэм адыгэхэм я щIыгукIи я бжыгъэкIи хэщIурэ кIуащ. А лIэщIыгъуэ хьэлъэхэм адыгэхэр зауэ зэпымычым хэтащ. Адыгэ щIыналъэ дахэм, псомкIи бейм, Iузэв хым, хы ФIыцIэм лъэкIыныгъэшхуэу къаритым Iэджэ къехъуапсэрт икIи апхуэдиз зи телъыджагъ Хэкум къезэуэн мурадкIэ къэрал куэдым я дзэ IэщэкIэ зэщIэузэдахэр къизэрыгуэрт. Илъэсищэ бжыгъэкIэ абыхэм япэщIэтурэ, я щхьэ, я Хэку яхъумэжыным къарууэ яIэр трагъэкIуадэурэ, я псэм емыблэжурэ къэгъуэгурыкIуащ адыгэхэр. Мис аращ ди лъэпкъым къалэшхуэхэр, чэщанэхэр куэду ищIын щIыхущIэмыхьар.
НобэкIэ адыгэхэр щопсэу Урысейм хыхьэ Адыгэ, Къэбэрдей-Балъкъэр, Къэрэшей-Шэрджэс, Осетие Ищхьэрэ — Алание республикэхэм, Краснодар, Ставрополь крайхэм. Ахэр езыхэр псори адыгэкIэ зоджэж, ауэ тхылъхэм щратхэкIэ адыгей, къэбэрдей, шэрджэс жиIэу иратхэ, а цIэ дыдэхэмкIи нэгъуэщI лъэпкъхэр къыдоджэ.
Урыс пащтыхьым 18 — 19-нэ лIэщIыгъуэхэм иригъэкIуэкIа лъэпкъгъэкIуэд-зэрыпхъуакIуэ политикэм и зэранкIэ илъэсищэм щIигъукIэ екIуэкIа Урыс-Кавказ зауэжьыр щиухым, абы адыгэу къелам и процент 90-р Хэкужьым ирахури, Тыркум яхуауэ щытащ. А лъыгъажэшхуэ зауэм адыгэуи нэгъуэщI бгырыс лъэпкъхэуи хэкIуэдар зыхуэдизыр иджыри зыми къибжыфакъым.
НобэкIэ хамэ къэралхэм адыгэу щопсэу мелуан зыбжанэм щIигъу. Адыгэм и нэхъыбэр зэрысыр Тырку къэралырщ, щыIэхэщ Сирием, Египетым, Иорданым, КъуэкIыпIэ гъунэгъум и адрей къэралхэми, Балканым, КъухьэпIэ Европэм, Америкэм. Адыгэхэу Урысейм исыр 700-м нос.
Япэми хуэдэу, ноби адыгэхэр лIакъуэ зыбжанэу зэхэтщ, хэкужьырыс адыгэхэм яхохьэр лъакъуэхэу: шапсыгъхэр — зыщыпсэур хы ФIыцIэ Iуфэрщ, бжьэдыгъухэр, абазэхэхэр, кIэмыргуейхэр — Адыгэ Республикэм исхэщ. Беслъэнейхэр, къэбэрдейхэр — Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм. Къэбэрдейхэр Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм исщ. Адыгэ чыристанхэр Осетие Ищхъэрэм и Мэздэгу районым исхэщ, Ставрополь, Краснодар крайхэми яхэпхъауэ къуажэ бжыгъэ яхэсщ.
Адыгэхэр дунейпсо цIыхубэ цивилизацэм хэлъхьэныгъэ гъэнэхуа хуэзыщIа, ар зыгъэкIуэта лъэпкъхэм ящыщщ. Египет, Сирие, Иордан къэралхэр зэфIэувэн щхьэкIэ а щIыналъэхэр псэупIэ зыхуэхъуа адыгэхэм я лIыгъэ, я акъыл, я гуащIэшхуэ халъхьэурэ къогъуэгурыкIуэ, ноби щагъэтакъым. Тырку къэралри республикэр зэфIэувэным, щэнхабзэм, литературэм заужьыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ ди лъэпкъым. Адыгэхэмрэ урысхэмрэ я зэпыщIэныгъэр Киевскэ Русым къыщожьэ. Урысей къэралыгъуэр зэфIэувэн папщIэ нэгъэсауэ къулыкъушхуэ щагъэзэщIащ, я гъащIэ куэди халъхьащ адыгэпщхэм, абыхэм къатехъукIыжу лIэщIыгъуэхэм урысхэм зыхэзыгуэшэжа я бынхэм уеблэмэ адыгэпщ Темрыкъуэ, Къэбэрдейм я пщы нэхъыжьт, ипхъу Гуащэней Иван IV и щхьэгъусащ.
Адыгэхэм я хабзэхэр, адыгагъэр, я фащэр, Iэщэхэр, Нарт эпосыр, я щIыгу лэжьэкIэр, адыгэшхэр, Iэщ зехуэкIэр, нэгъуэщI куэд лъэпкъ гъунэгъухэм яфIэфIу ящтащ икIи ахэр адыгэхэм зэраIэрыкIыр ящыгъупщэркъым. Зэрыкавказу зэлъащIысащ адыгэ фащэр, ди къафэхэр, къызэрыфэ макъамэхэр. Тхыдэм зыщIыпIи къыхэщыркъым адыгэхэр, сыт хуэдэу лъэщу щымытами, нэгъуэщI къэрал е нэмыщI лъэпкъ теуэу, зауэ иращIэкIыу къазэуауэ. Ауэ езы адыгэхэм я тхыдэ кIыхьым сыт щыгъуи къахудэхуащ я Хэкур яхъумэжын, кIэи бжыхьи зимыIэж биймрэ абыхэм къращIылIэ зауаехэмрэ япэщIэтын.
Адыгэхэм гъащIэ гъуэгуу къакIуам сыт хуэдэ гузэвэгъуэрэ, гужьеигъуэрэ хэмытами, сыт хуэдэ хьэзаб ятемылъами, дэнэ къэралыгъуэ къыщымыхутами, лъэпкъ зэхуэмыдэ дапщэм яхуэмызами, яхузэфIокIыр я бзэр, адыгагъэр, зыми емыщхь адыгэ хабзэ гъуэзэджэр яхъумэжын.
Зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100854.txt"
} |
«Спутник V»-р къалъытэ дуней псом щынэхъыфIу
Ди республикэм иужьрей жэщ-махуэхэм COVID-19 узыфэ зэрыцIалэр япкърыту къахутащ цIыху 70-м икIи сымаджэхэм я бжыгъэр 30703-м нэсащ.
КъБР-м и оперативнэ штабым къызэритымкIэ, тест Iэмалыр къагъэсэбэпу къэпщытэныгъэу 721654-рэ ирагъэкIуэкIащ. Хъужахэм я бжыгъэр 28820-рэ мэхъу. Иужьрей зы жэщ-махуэм къриубыдэу узыр щхьэщахауэ цIыху 88-рэ сымаджэщхэм щIатхыкIыжащ. Узыфэм илIыкIахэм я бжыгъэм 4 къыхэхъуащ, псори зэхэту апхуэдэхэр 749-рэ мэхъу. Мы зэманым госпиталхэм медицинэ дэIэпыкъуныгъэхэр щыхуащIэ сымаджэ 528-м, абыхэм ящыщу 77-р реанимацэм щIэлъщ. Республикэм щылажьэ госпиталиплIым гъуэлъыпIэ 655-рэ щIэтщ.
Коронавирусыр псом хуэмыдэу шынагъуэщ зи ныбжьыр илъэс 65-м щIигъуахэм, апхуэдэуи фошыгъу, гу-лъынтхуэ, лышх узыфэхэр зиIэ сымаджэхэм дежкIэ. Вирусым а узыфэхэр къигъэхъеймэ, ахэр куэдкIэ нэхъ хьэлъэу сымэджэнущ. Абы ипкъ иткIэ узым зэрызыщахъумэ санитар хабзэхэр ткIийуэ гъэзэщIэн хуейщ: цIыху куэд щызэхыхьэ щIыпIэхэм нэкIуIулъхьэр къыщывгъэсэбэп, щIэх-щIэхыурэ фи Iэхэр фтхьэщI, фыщызэхуэзэкIэ, IэкIэ сэлам зэвмых, IэплIэ зэхуэвмыщI. Фи температурэр дэкIуэеямэ, Iэмал имыIэу дохутыр фыкъеджэ.
Роспотребнодзорым зэрыжиIэмкIэ, къэрал нэхъ лъэщхэм узыншагъэмкIэ я министрхэм «Спутник V» урысей вакцинэр коронавирусым зэрыпэщIэт хущхъуэ нэхъыфIу къалъытащ. «Ди къэралым щащIа вакцинэр дуней псом къызэрыщалъытам къегъэлъагъуэ урысей медицинэ щIэныгъэр фIыуэ ипэкIэ зэрыкIуэтар», — жиIащ УФ-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министрым.
Тхьэхущынэ Ланэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100858.txt"
} |
Ди лъынтхуэм ирижэр зылъщ — Хэкум худиIэ лъагъуныгъэрщ
«Абазэххэ, беслъэней, бжьэдыгъу, мамхэгъ, жаней, къэбэрдей, кIэмыргуей, мэхъуэш, натыхъуей, убых, хьэтыкъуей, шапсыгъ! Адыгэ лъэпкъым и лIакъуэ пщыкIутI! Iэпкълъэпкъыу цIыхум фхуэдизщи иIэр, зыгуэр фыхэщIу ди гур ивмыуд». Мыпхуэдэ псалъэхэмкIэ Адыгэхэм я махуэр Налшык къалэм дэт Прогимназие №34-м къыщызэIуахащ. Махуэшхуэм и гупсысэ нэхъыщхьэр арагъэнщ жыуегъэIэ.
ЕджапIэм и пщIантIэм щрагъэувэкIат адыгэхэр ижь-ижьыж лъандэрэ зыхуэIэкIуэлъакIуэу къэгъуэгурыкIуа IэщIагъэхэм я гъэлъэгъуэныгъэр: пхъэм къыхэбзыкIа хьэпшыпхэри, хэдыкIри, нэгъуэщI куэди. А псом лъагэу фIэдзауэ къащхьэщытт адыгэр зэрыгушхуэ и бэракъыр.
ГуфIэгъуэ махуэр къызэIуахащ «Шагъдий» къэфакIуэ гупым хэтхэм.
Къызэхуэсахэм фIэхъус псалъэкIэ защыхуигъазэм, Налшык къалэм и щIыпIэ администрацэм ЕгъэджэныгъэмкIэ и департаментым и IэщIагъэлI нэхъыщхьэ ЛIыIэщын Людмилэ къыхигъэщащ иужьрей илъэситIым цIыхухэм зэхыхьэну Iэмал зэрамыIам къыхэкIыу, прогимназием къызэригъэпэща Iуэхум гуфIэгъуэр тIууащIэ зэрищIар.
— Департаментым къыбгъэдэкIыу щIэблэми нэхъыжьхэми дынывохъуэхъу нобэрей махуэшхуэмкIэ! Узыншагъэ быдэ, ехъулIэныгъэ куэд фиIэну ди гуапэщ. Ди гъащIэр мамыру, гуапагъэ тхуэщIэу, унагъуэхэр бэIутIэIуншэу псэуну Тхьэм жиIэ! Мы Iуэхугъуэр къызэзыгъэпэщахэм фIыщIэ яхузощI. Шэч хэмылъу, гу лъыботэ махуэшхуэм гукIи псэкIи зэрызыхуагъэхьэзырар, лэжьыгъэшхуэ зэрырагъэкIуэкIар. Къэбэрдей-Балъкъэрым ис лъэпкъхэр псори дызэгурыIуэ-дызэдэIуэжу дяпэкIи дыпсэуну Тхьэм ищI! Адыгэ лъэпкъым мыпхуэдэ махуэшхуэ куэдрэ игъэлъэ- пIэну къыхузэпищэ, — жи- Iащ ЛIыIэщыным.
Абы дыщIигъуащ Адыгэхэм я махуэм и щIыхькIэ къызэрагъэпэщ Iуэхугъуэхэм нэхъыфIыр къыхэхыным теухуауэ департаментым зэхьэзэхуэ къызэрыхилъхьар икIи прогимназиер абы къыхэжаныкIыну Iэмал зэриIэр.
Философие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, УФ-м и транспортым щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Хъурей Феликс жиIащ зэманыр кIуэхукIэ Адыгэхэм я махуэм и мыхьэнэри нэхъ ин зэрыхъунур.
— Мы Iуэхугъуэр къыщызэрагъэпэща еджапIэр илъэс пщIы бжыгъэ хъуауэ нэхъыфIхэм хабжэу, лъэныкъуэ куэдкIэ ехъулIэныгъэхэр иIэу къызэрыгъуэгурыкIуэм псори дыщыгъуазэщ. Псом хуэмыдэу нэхъыщхьэр сабий гъэсэкIэм мыбдеж гулъытэ ин зэрыщыхуащIырщ. Дыщогугъ а хабзэфIым тету дяпэ-кIи лэжьэну, — жиIащ Хъурейм. Нэхъыжьым и IэдакъэщIэкI тхылъ зыбжанэ IуэхущIапIэм тыгъэ хуищIащ.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я лIыкIуэу КъБР-м и Парламентымрэ суд IуэхущIапIэхэмрэ щыIэ ДыщэкI Мадинэ къыхигъэщащ Адыгэхэм я махуэр тхыдэм къыгуэхыпIэ имыIэу зэрыхыхьар икIи, шэрджэсхэм я мызакъуэу, а махуэшхуэр адыгэхэр щыхэхэс къэрал псоми щагъэлъапIэу щыхъун зэман къэунэхуну зэрыщыгугъыр. «Апхуэдэ гугъэфIхэр уегъэщI УФ-м и Президент Путин Владимир Дунейпсо Адыгэ Хасэм и илъэс 30-м ирихьэлIэу хъуэхъукIэ зыкъызэрыхуигъэзам», — жиIащ къэпсэлъам.
КъБР-м щIыхь зиIэ и дохутыр Мэремкъул Иринэ псалъэ щратым адыгэ лъэпкъыр ефIэкIуэну, бэгъуэну, зэкъуэтыну зэригуапэр жиIащ.
IуэхущIапIэм и унафэщI Дол Анжелэ къыхигъэщащ: «Нобэ дызыхэт дыгъэп- сым зыкъызэрыддищIым гу лъыфтагъэнщ. Адыгэхэм я махуэшхуэм и щIыхькIэ мыпхуэдэ зэхуэс къызэдгъэпэщыну мурад щытщIам, си гум жиIа хуэдэт нобэ махуэфI зэрытхуэхъунур. Дигури апхуэдэу хуабэу, гуапагъэ тхуэщIэу куэдрэ адыгэ лъэпкъыр игъэпсэу. Ди щIэблэр лъэ быдэкIэ дунейм тедгъэувэфу, нэхъыжьхэр тхуэпсэууэ къытхузэпищэну сынывохъуэхъу. Ди щIыналъэм нэгъуэщI лъэпкъым къыхэкIа куэд дыщызэдопсэури, дызэгуры-Iуэу, мамыру дызэдэгъуэгурыкIуэнуи сыхуейт. ХьэщIэхэм фIыщIэ яхузощI ди Iуэхур къыддаIыгъыну къызэрытхуеблэгъам щхьэкIэ. Пэжыр жысIэнщи, сыт хуэдэ мурад умыщIми, ар лэжьакIуэхэм къыбдамыIыгъмэ, къохъулIэнур мащIэщ. Абы къыхэкIыу си лэжьэгъухэми ди сабий дыгъэхэми сахуэарэзыщ».
Адыгэр иджыпсту дэнэ щымыпсэуми, и бзэр мэIу, и хабзэр ехъумэ. Махуэшхуэм зыкъыщызыгъэлъэгъуа дэтхэнэ ныбжьыщIэми игъэлъэгъуащ лъэпкъыр зэрыкъулей псори: пшынэр ягъэбзэрэбзащ, псынщIэрыпсалъэхэм зэрыхуэIэзэм къызэхуэсахэр щагъэгъуэзащ, адыгэ уэрэдхэр жаIащ, лъэтеувэ хабзэм иращIэкIа теплъэгъуэм хэтащ, нэхъыщхьэжращи, кхъуейплъыжькIэрыщIэм я жанагърэ къарурэ щагъэунэхуащ. Лъэпкъым и пщIэр зыIэтыр зэрихьэ хабзэращ. Афэрым, адыгэ лъэпкъ!
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100861.txt"
} |
Зыгъэпсэхугъуэ махуэм
Дуней псом къыщацIыху «емыджэфхэр»
Зэчий зыбгъэдэлъ цIыху цIэрыIуэхэм я гъащIэмрэ лэжьыгъэмрэ къэзыхутэхэм жаIэ ахэр школакIуэ, студент «хуэмыхухэм» ящыщу зэрыщытар. Къапщтэмэ:
Ньютон Исаак нэхъ мыхьэнэншэу еджэхэм ящыщт. Зэгуэр и классым щIэс щIалэ цIыкIум езауэри, къиубэрэжьати, щIэныгъэкIэ ипэ ищыну мураду зыхуигъэувыжри, мазэ бжыгъэ нэхъ дэмыкIыу псом нэхърэ нэхъыфIу еджэ хъуащ;
Отто фон Бисмарк — Германие пащтыхьыгъуэм и канцлер, щIагъуэу еджэу щытакъым, лэжьыгъэкIи жыджэракъым;
Наполеон фIыуэ еджэу щытакъым, ауэ математикэм хъарзынэу хищIыкIырт;
Бетховен Людвиг щыуагъэ хэту фIэкIа тхэфыртэкъым, зыхэлъхьэн-зыхэхынхэри фIыуэ къехъулIэртэкъым. АбыкIэ Дюма Александр-адэм ещхьт;
Нобель саугъэтым и лауреат Эйнштейн Альберт ику иту еджэрт. И адэ-анэм жаIэу щытащ абы щIэныгъэ куу зэрызримыгъэгъуэтыфынур, къызэрыгуэкI IэнатIэ гуэрым пэрыгъэувэн зэрыхуейр;
Маяковский Владимир тхылъыр къыфIэIуэхутэкъым, уеблэмэ «Анна Каренинэ» и кIэм нэсу зэремыджамкIэ зиумысыжырт;
Пушкин Александр лицейм щыщIэсым еджэным щIагъуэу хэзагъэу щытакъым, уеблэмэ, есэпымкIэ дерсхэм щыщIэсым деж гъыуэ щытащ;
Чехов Антон курыт школым щыщIэсым тIэу кърагъэнэжауэ щытащ;
Королев Сергей, япэ ракетэхэр, спутникхэр къэзыгупсысар, «Восток», «Восход» космическэ кхъухьхэр къэзыгъэщIар «3»-кIэ еджауэ аращ.
Дохъушокъуэ Синэ.
Гухэлъыр щыкIуэдыр
Гуапагъэр — зи лейри зэран мыхъу хьэлщ.
КъэкIуэнум фемыгупсысмэ, апхуэдэ фиIэнукъым.
Закъуэныгъэракъым цIыхум дежкIэ нэхъ Iей дыдэу щыIэр, атIэ уи Iэр зэтедзауэ ущысынырщ.
Дэтхэнэри пэжу щытыным хущIокъу, ауэ куэдым къайхъулIэркъым.
ЛIэныгъэм Iейуэ хэлъри — уэ дунейм утокIыжри, фIыуэ плъагъу псори къонэ.
Лъэпощхьэпохэм щышынэ лъагъуныгъэр лъагъуныгъэкъым.
ГушыIэныр зыхэвмын. ЦIыхум дежкIэ гушыIэр зыхуэдэр розэм мэ гуакIуэ къыпихынырщ.
Делэращ псори ищIэу жызыIэфынур.
ГъащIэм нэхъ Iейуэ хэлъхэм ящыщщ пщIар зэпхъуэкIыжыну Iэмал ущимыIэм деж.
ЦIыхум пщIэ яхуэпщIыным къикIыр уи щхьэм пщIэ хуэпщIыжынырщ.
ЦIыху псори зэщхьщ: зэрахузэфIэкIкIэ нэхъыбэ къащтэ, ауэ ятыр нэхъ мащIэщ.
Гухэлъыр мэкIуэд жьыбгъэм щыхэбутIыпщхьэм деж.
ЦIыхум укъызэрыщыхъур уэ зыкъызэрыбгъэлъагъуэм хуэдэущ.
Лъагъуныгъэм псори зэрехъуэкI, ар дуней псом щытепщэщ, щIэрыщIэуи къигъэщIыжыфынущ. Лъагъуныгъэр ди псэм и дыгъэщ икIи и жьыбгъэщ. Языныкъуэхэм дежи уэшх тхуохъу…
* * *
Инджылыз прозаик, драматург, Нобель саугъэтым и лауреат Голсуорси Джон 1867 гъэм шыщхьэуIум и 14-м Кингстон-Хилл (Суррей графствэ) инджылыз къалэм къыщалъхуащ. Харроу школым адвокат Iуэхухэм щыхуеджащ, иужькIэ Оксворд университетым щIэтIысхьащ. Ауэ Голсуорси дихьэхтэкъым къыхиха IэщIагъэми, юриспруденцэ IэнатIэм пэрымыувэу, я унагъуэ хьэрычэтыщIэ Iуэхум кIэлъыплъын хуэдэу хамэ къэрал кIуащ.
Голсуорси и япэ тхылъыр, рассказ зыбжанэ щызэхуэхьэсар, 1897 гъэм дунейм къытехьащ. Абыи адэкIэ къыкIэлъыкIуа зыбжанэми кIэщIитхар Синджон Джонщ. Абы пьесэхэри романхэри итхыу щытащ. Иджы Голсуорси нэхъыбэу къызэрацIыхур и романхэмкIэщ. Псом хуэмыдэу «Сага о Форсайтах» трилогием куэд щыгъуазэщ. Нобель саугъэтыр литературэмкIэ къратауэ щытащ 1932 гъэм. 1933 гъэм дунейм ехыжащ инджылыз тхакIуэр.
Жэрумэ гъэгъуа, кIэртIоф щIэлъу гъэжьауэ
Жэрумэ гъэгъуар см 2 и Iувагъыу хъурейуэ зэпаупщI, IуданэкIэ пхамэ, ар къыхах, тебэ къэплъам сатыру зэлъэмыIэсу Iубауэ иралъхьэ. Абы псы щIыIэ щIакIэри, и щхьэр трапIэ, мафIэ цIыкIум тету ягъавэ. МафIэр инмэ, жэрумэр мыжьэ щIыкIэ псыр щIоващIэ. Псыр дакъикъэ 25 — 30-кIэ щIэвэщIэн, жэрумэр абы дэвэн хуейщ. ИтIанэ упщIэтауэ кIэртIоф, бжьын, шыгъу, шыбжий плъыжь сыр халъхьэри, тебащхьэр тепIауэ, мафIэ цIыкIум тету аргуэру дакъикъи 6 — 8-кIэ ягъажьэ езым къыщIэжа дагъэмкIэ. Хьэзыр мэхъу щыжаIэм, псы щIыIэ тIэкIу щIакIэри, зэIамыщIэу дакъикъи 8 — 10-кIэ мафIэм трагъэтыж. Iэнэм зэрытрагъэувэр пщтырущ. ПIастэ хуабэ, щIакхъуэ, чыржын, мэжаджэ дашх.
Халъхьэхэр (цIыхуитI Iыхьэ):
жэрумэ гъэгъуауэ — г 160-рэ,
кIэртIоф укъэбзауэ — г 250-рэ,
псывэу — г 150-рэ,
бжьыныщхьэ укъэбзауэ — г 30,
етIуанэу щIакIэ псывэу — г 100,
шыгъуу, шыбжийуэ — узыхуейм хуэдиз.
Къубатий Борис.
Дунейм зэрыщызэпсалъэ бзэхэр
ХИНДИ УРДУ — Индием и бзэхэм ящыщщ. Ар цIыху мелуан 55-м я анэдэлъхубзэщ, ауэ цIыху мелуан 900-м нэс иропсалъэ. А бзэм щропсалъэ Индием, Пакистаным, Непалым, Фиджим, Маврикийм — псори зэхэту къэрал 20-м нэсым.
* * *
ИСПАНЫБЗЭР — роман бзэ гупым щыщщ. Ар цIыху мелуан 400-м я анэдэлъхубзэщ. Ауэ абы ирипсалъэхэр мелуан 450-м щIегъу — Испанием, Мексикэм, Колумбием, Эквадорым, Перум, Боливием, Аргентинэм, Уругвайм — къэрал 23-м щыпсэухэр.
* * *
ИНДЖЫЛЫЗЫБЗЭР цIыху мелуан 400-м я анэдэлъхубзэщ, ауэ абы цIыху мелардым щIигъу иропсалъэ: Великобританиер, США-р, Ирландиер, Австралиер, Новэ Зеландиер, Канадэр, нэгъуэщIхэри — псори зэхэту къэрал 76-рэ.
Уэгум вагъуэбэр щыкуэдщ
Алыдж астрономхэм къызэрахутамкIэ, вагъуэбэ 48-рэ щыIэщ. Ауэ абыхэм яужькIэ нэгъуэщI астрономхэм вагъуэбэ 40 къахутащ. Вагъуэбэхэм яхэтщ гъэм и лъэхъэнэ хэхахэм деж фIэкIа уафэм щумылъагъухэр. Иджыри къамыхутэфауэ нэгъуэщI вагъуэбэхэри щыIэнкIи хъуну къалъытэ щIэныгъэлIхэм.
* * *
Зи Iэпкълъэпкъыр нэхъ хуабэ дыдэр джэдырщ — градус 43-рэ. Абы кIэлъокIуэ тхьэрыкъуэр, бзу цIыкIухэр — градус 42-рэ. Гуэгушым, къазым, бабыщым, жьындум, къашыргъэм я хуабагъыр зэхуэдизщ — градус 40 — 41-рэ. Iэщ пIащэм, мэлым, хьэм, джэдум — 37 — 39-рэ яIыгъщ. ЦIыхур, номиныр, шыдыр, шыр, пылыр зэрызэщхьэщыкI щыIэкъым — градус 35 — 38-рэ.
* * *
Ди эрэм ипэкIэ 3200 гъэм Мени фирхьэуным Мысырым щыIэ пщыгъуэхэр зэгуигъэхьэри, Мемфис
зи къалащхьэ Мысыр къэралыгъуэр къызэригъэпэщащ, дунейм щыяпэ дыдэу. Илъэс 500 хуэдиз дэкIа нэужь ар лъэщ мэхъу икIи ди эрэм ипэкIэ 2725 гъэм зауэ зекIуэхэр ирегъажьэ, лъэныкъуэ куэдкIэ унэтIауэ. Апхуэдэурэ къизэуащ Суданыр, Сириер, Ливаныр зэрыс щIыналъэхэр.
* * *
Хэку зауэшхуэр щыщIидзам СССР-м и Дзэ-Тенджыз флотым иIащ зэрызауэ кхъухь зэмылIэужьыгъуэу 1000-м нэс. Абыхэм ящыщу 3-р линкорт, 54-р эсминецт, 212-р псыщIагъырыкIуэт, 22-р псы Iуфэхэр зыхъумэт, 80-р хьэлъэзешэт, 287-р торпедэ зезыхьэт. Абы нэмыщI ди къэралым иIащ тенджыз авиацэм и кхъухьлъатэу 2.800-рэ, артиллерием и псы Iуфэ батарееу 260-рэ.
Псалъэзэблэдз
ЕкIуэкIыу: 1. НапIэзыпIэ. 4. Гъэм и зэман. 8. ПхъащIэ Iэмэпсымэ. 9. … лъакъуэ щIэткъым. 11. ДжэдыкIэ … 13. ЦIыху Iэсэ, Iэдэб. 16. Iэпслъэпсым щыщ. 17. Уэщым нэгъуэщIу зэреджэ. 18. Ар вым и пщэм тралъхьэри, гум щIащIэ. 22. Языныкъуэ псэущхьэхэм я щIыфэм хищIэ хьэпIацIэ. 23. Теплъэншэ, фэншэ.
Къехыу: 2. Псыхъуэхэм, гуэл Iуфэхэм къыщыкI жыг, зи фэр щхъуафэ-гъуабжафэ. 3. Щхьэгъубжэм и зы Iыхьэ. 5. … тесу псым йопыдж. 6. Хьэлу гъэва. 7. Насып зимыIэм и … хъудырым IуещIыкI. 10. ГъущI куэбжэ зиIэ гъущI … щощIэ. 11. Псыежэх, район. 12. МахуэцIэ. 14. Сосрыкъуэ бзаджагъэкIэ хигъэщIа биижь. 15. Зи гур иудауэ къэхъуа цIыху. 19. Жьэ бзаджэ зыщIэт. 20. Пшынауэ цIэрыIуэ, гъэсакIуэ, КъБР-м и цIыхубэ артист. 21. Зи ныбжьыр хэкIуэта цIыхухъу.
Зэхэзылъхьар Мыз Ахьмэдщ.
ФокIадэм и 11-м ди газетым тета псалъэзэблэдзым и жэуапхэр:
ЕкIуэкIыу: 1. Пщыпхъу. 4. КъуапцIэ. 6. Пэщ. 7. ПщылI. 8. Мывэ. 9. Умэ. 11. Шылэ. 13. Инат. 16. Шынэкъэрабгъэ. 17. «Нанэ». 18. Джэрш. 19. Адэ. 20. Губгъуэ. 22. Жэпкъ. 24. Уэд. 26. Хьэмид. 27. УщIоуэ.
Къехыу: 2. Щыщ. 3. Хъуп. 4. Къущ. 5. ЦIыв. 10. Мухьэмэд. 11. Шэшэн. 12. Ленин. 14. Набдзэ. 15. Тхьэгъуш. 21. Бгъэ. 23. Пэу. 24. Уд. 25. Ду.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100869.txt"
} |
Лъабжьэр быдэмэ, щхьэкIэр лъагэщ
Израилым щыIэ Кфар-Камэ адыгэ къуажэм «Ди псэ» сабий къэфакIуэ гуп дахэ иIэщ. Журтхэм яхэс ди лъэпкъэгъухэм пщIэшхуэ хуащI лъэпкъ щэнхабзэм, анэдэлъхубзэр яхъумэ, адыгэ хабзэр я Iэпэгъущ. Абы и щыхьэтщ къыдэкIуэтей щIэблэр адыгагъэм, адыгэ щэнхабзэм зэрыщIапIыкIыр.
Къэбэрдей-Балъкъэрым икIауэ абы щыпсэу Iэпщэ Рус-там и жэрдэмкIэ къызэригъэпэща гупыр нобэ ныбжьыщIэ куэд зыхэт ансамбль екIу хъуащ. Къуажэм къыщIэхъуэ цIыкIу-хэм апхуэдизкIэ я лъым хэтщ адыгэ къафэмрэ адыгэ пшыналъэмри, адэ-анэм я лъэIукIэ, гуп зыбжанэу гуэшауэ ягъасэ.
— Хуабжьу дехьэх ныбжьыщIэхэр къафэм, пшынэм, бэрэбаным, — жеIэ Рустам. — Апхуэдэ лэжьыгъэр къызэгъэпэщы-нымкIэ сэбэп къысхуохъу Кфар-Камэ жылэ хасэм и тхьэмадэ Нэпсо Закарие, курыт еджапIэм и унафэщI Хьэтыкъуей Рандэ сымэ. Къафэр утыку узэрит къудейкъым, атIэ абы лъэпкъ хабзэри щолъагъуэ, уи дуней тетыкIэр къафэ-бзэкIэ къэIуэта мэхъу. КъафэмкIэ дерсхэр екIуэкIыху тхыдэ-ми, щэнхабзэми, хабзэми дылъоIэс, ахэр яхуэсIуатэурэ садэлажьэу аращи, си гуапэ мэхъу сызэрызэхахыр, жысIэр зэрызыхалъхьэр. Израилым ис адыгэ сабийм и гум, и псэм хэлъу къалъху зэрыадыгэр. Апхуэдэ гу къабзэ цIыкIухэм гулъытэ яхуэпщIмэ, лъэпкъ щIэиным щIэппIыкIмэ, жыг щхьэкIэ лъагэу заукъуэдиинущ. Ар фIыуэ къызгуроIуэри, къафэм и мызакъуэу, ди лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэхэр нэхъ зэрызыхезгъэщIэным иужь ситщ, я адэ-анэхэри абы и лъэныкъуэкIэ набдзэгубдзаплъэхэщ. Хэхэс адыгэр, зыхуей игъуэту хамэ щIыналъэм щыпсэу щхьэ-кIэ, псэкIэ ныкъуэщ. Мис ар иризгъэкъужыну сыхэту цIыкIухэм садолажьэ икIи гъэмахуэ къэс хэкум къызэрытшэным иужь дитщ. Тхьэм жиIэмэ, «Ди псэ» цIыкIухэм я концерт Налшыки зэ щыдгъэлъэгъуэнщ.
«Ди псэм» и гуп нэхъыжьми нэхъыщIэми я фащэхэр Налшык щрагъэд, щIалэхэри хъыджэбзхэри дахэу зэщыхуэпыкIауэ утыкум итщ. Къуажэм сыт хуэдэ гуфIэгъуэ Iуэху къыдэхъуэми ягъэдахэ абыхэм. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, сабий гъэсапIэр, курыт школыр къыщаухкIэ иращIэкI гуфIэгъуэ пшыхьхэм хэтщ. Абы къищынэмыщIауэ, Кфар-Камэ дэт Адыгэ музейм турист куэд щызэблокI, хамэ къэралхэм къикIауэ. Адыгэм къыщIэна хьэпшыпхэмрэ лъэпкъым и щыIэ-кIэ-псэукIэмрэ щагъэлъагъуэ музейм «Ди псэр» щрагъэблагъэ куэдрэ къохъу, зыплъыхьакIуэхэм адыгэ щэнхабзэр нэрылъагъу щащIын папщIэ. ИкIи ахэр зигу иримыхьа зы цIыхуи дэкIыжакъым къуажэм.
Мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэху дахэу илъэс къэс Кфар-Камэ щокIуэкI Адыгэ щэнхабзэм и дунейпсо фестивалыр. Хамэ къэрал щыщ ансамблхэр чэзууэ кърагъэблагъэри, хэхэс адыгэхэм я деж концерт щат. Абы щыгъуэми а гуфIэгъуэ зэхы-хьэр ягъэдахэ ансамблым и къэфакIуэ цIыкIухэм. Ахэр зы утыку къыщыдэфащ АР-м и «Налмэс» ансамблым, КъБР-м и «Кабардинка» къэфакIуэ гупым, Тыркум къикIа «Iуащхьэмахуэ» гупым.
Мы цIыкIухэм щIыпIэ куэдми зыкъыщагъэлъэгъуэну хунэсащ, адыгэм и цIэр яIэтрэ ди лъэпкъ щэнхабзэр утыку кърахьэу. Апхуэдэу ахэр хэтащ Чехым, Венгрием, Иорданием, нэгъуэщI къэралхэми щекIуэ-кIа фестивалхэм, уеблэмэ Мейкъуапи щыIащ, иджы Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуэну я гурылъщ. Дахэу къызэрыфэфым и закъуэкъым Израилым ис сабийхэр адрейхэм къахэзыгъэщыр, атIэ я анэдэлъхубзэр шэрыуэу ягъэбзэрабзэ. Япэ классым щегъэжьауэ адыгэбзэр, ивритыр, хьэрыпыбзэр, инджылызыбзэр ядж, ауэ адыгэбзэм япэ ирагъэщ щыIэкъым, икIи къуажэм дэсу хамэбзэкIэ пхуэпсэлъэнукъым. Кфар-Камэ псоми къазэрыхэщыр сыт жыпIэмэ, ар адыгэбзэ фIэкIа зэрыщызэхыумыхырщ. КъэфакIуэ ныбжьыщIэхэри хамэ къэрал къыщыхъу щхьэкIэ зэрыпсалъэр адыгэбзэщ.
Тыркум и Нарткъалэр
Тырку Республикэм и къалащхьэ Анкара километр 40-кIэ пэжыжьэу щыIэ Нарткъалэ (Nartsitesi) адыгэ жылэм зэ удыхьамэ, пщыгъупщэжынкIэ Iэмал иIэкъым. Абы щыхьэщIэну зи насып къихьахэм сащыщщ сэри.
Нарткъалэ зыхуэдэ щымыIэ жылэщ, сыту жыпIэмэ, мыбы дэсыр адыгэ унагъуэ защIэщ. Я бзэ, я хабзэ, я тхыдэ зэрахъумэжын Iэмалу къагупсыса хэкIыпIэщ мыр — зэлъэпкъэгъухэр зэгурыIуэщ, я мылъку зэхалъхьэри, унэ зэщхьхэр ирагъэщIащ. Хэкужьым ит адыгэ къуажэ дыдэм хуэдэу зэхэсщ мыхэр, адыгэ ерыскъыхэр ягъэхьэзыр, лъэпкъ макъамэхэр къыщоуэ, уеблэмэ унэ кIуэцIхэр адыгэ хьэпшыпхэмкIэ гъэщIэрэщIащ.
Уэрамхэм укъытехьамэ, гур хегъахъуэ абыхэм я цIэхэм: Iуащхьэмахуэ, Къэбэрдей, Налшык, Тэрч, нэгъуэщIхэри. АдыгэцIэхэр зытетха апхуэдэ пкъохэр уэрам зэблэкIыпIэхэм тетщ, унащхьэхэмрэ унэ джабэхэмрэ адыгэ ныпым тет вагъуэ пщыкIутIым-рэ шабзищымрэ тещIыхьащ, унэ щIыхьэпIэ къэс адыгэ хьэпшып гуэркIэ гъэдэхащи, щыпсэур зэрыадыгэр къыумыщIэнкIэ Iэмал иIэкъым.
Жылэдэсхэм я гуапагъэмрэ псэ хуабагъэмрэ къызэрыбгъэлъэгъуэжын псалъэ гъуэтыгъуейщ, дэтхэнэри хьэщIэм щыгуфIыкIрэ зэригъафIэр фIэмащIэу елIалIэу апхуэдэщ. Мамхэгъхэ Джумхьуррэ Йлдызрэ (Рахъуэхэ япхъущ) я унагъуэм сыщыхьэщIати, гъунэгъухэр адыгэ шхыныгъуэхэр яIыгъыу пщэдджыжьышхэм, пщыхьэщхьэшхэм ирихьэлIэу къекIуэкIырт, анэдэлъхубзэм хуэнэхъуеиншэрэ хэкум икIахэм зыкъытщамыгъэнщIу къыдбгъэдэст. Тырку шхыныгъуэу тхузэблах IэфI къомым нэмыщI, лэкъум хуабэ, кхъуей цIынэ, джэ- дыкIэжьапхъэ хуэдэ адыгэ шхыныгъуэхэр тхуапщэфIырт.
Лъэпкъым бгъэдэлъ хъугъуэфIыгъуэхэр яхъумэжын папщIэ ящIа жылэ цIыкIум куэбжэ хэлъщ, и цIэр ину тетхащ, абы и лъабжьэм кIэщIэтщ: «1864 гъэм зи хэку кърахуа адыгэхэм я бзэр, я хабзэр, щэнхабзэр яхъумэжын папщIэ яухуа жылэщ». Илъэс зытхух хъууэ аращ Нарткъалэр зэраухуэрэ, итIани адыгагъэм и IэфIагъыр щызыхэпщIэу ди лъэпкъэгъу унагъуэ 90-р щызэхэсщ, зылI и быну зэрыIыгърэ адыгэ жьэгур ягъаблэу.
ЛIышэм и мурадыфIхэр
Иорданиеращ къыщалъхуари къыщыхъуари ЛIышэ Нарт. Кавказ зауэжьым и лъэхъэнэм зи хэку зрагъэбгына мухьэжырхэм я щIэблэ щIалэм зэрыцIыкIурэ и мурадщ хэкум зэ нэхъ мыхъуми къэкIуэну, къехъулIэмэ, щыпсэуну къэIэпхъуэжыпэну. Абы и адэр адыгэщ, и анэр убыхщ. Адыгэ унагъуэм къыщыхъуа сабийхэр IуэрыIуатэм, адыгэ хабзэм щIапIыкIати, къызыхэкIам хуэфащэу гъащIэм хэуващ.
Зэман жыжьэм Иорданиер псэупIэ зыхуэхъуа ди лъэпкъэгъухэр зэгъунэгъуурэ тIысырт. Адыгэхэр, абазэхэр, убыххэр, абхъазхэр зэкъуэш пэлъытэу зэхэст, лъэпкъ зэхэгъэж ямыIэу. Нарт къыщыхъуа щIыпIэри апхуэдэти, адыгэбзэ фIэкIа зэхихакъым балигъ хъуху. Курыт еджапIэм щыщIэтIысхьам хьэрыпыбзэкIэ зы псалъэ ищIэртэкъым, школым щылажьэхэмрэ щеджэхэмрэ жаIэр къыгурыIуэртэкъым.
— Гугъущ нэгъуэщI къэрал ущыпсэунуи, уи хабзэрэ уи бзэрэ щызепхьэнуи, узыхэсхэм я дуней тетыкIэр къадумыщтэу уакъыдэгъуэгурыкIуэнуи, — жеIэ Нарт. — Сэ зэрыхуэзгъэфащэмкIэ, хэхэсхэм я щхьэм гупсысэ куэд щызэблокI икIи мис а лъэпкъитI, хэкуитI гъащIэр я гум щызэныкъуэкъуу апхуэдэщ. Дэнэ ущыIэми ухэхэсщи, сытым дежи уи гупсысэм хэмыкIыр уи унэ, уи хэку зэбгъэгъуэтыжын зэрыхуейрщ. Абы псэхупIэ къуитыркъым. УкъызыхэкIам урипагэну ухуейуэ, ауэ узыщыщ дунейр абы зыкIи емыпхауэ упсэуныр тыншкъым. Иджы къытщIэхъуэ щIэблэм хуэм-хуэмурэ яIэщIоху а зи гугъу сщIы лъэпкъ зэхэщIыкIыр, адэжь щIыналъэ зэрыщыIэр ящогъупщэри, дунейм къыщекIуэкI глобализацэм хошыпсыхь.
Нарт зэрыжиIэмкIэ, сытым дежи и псэм къилъыхъуэрт и гур щыпсэхун хэкур. Арауэ къыщIэкIынущ гъуэгу къытезышэжари. Университетым программист IэщIагъэр щызэригъэгъуэта нэужь, абы Иорданием щрилэжьащ. ИужькIэ и щIэныгъэмрэ IэщIагъэмрэ хигъэхъуэн мурадкIэ Америкэм кIуащ. Программистым Америкэм лэжьапIэ щимыгъуэтынкIэ шынагъуэтэкъым, ар хуабжьу пщIэ зыхуащI, къагъэсэбэп IэщIагъэхэм ящыщщ. ИлъэсиплIкIэ США-м и къалэ зэмылIэужьыгъуэхэм щыпсэуащ, щылэжьащ, ауэ сыт хуэдиз ахъшэ къыщимылэжьами, ари хэку хуэхъуакъым. «Си ныбжьыр илъэс 30 ирикъуащ, итIани си гур щыпсэху щIыпIэ къысхуэгъуэтакъым. Абы щыгъуэм мурад сщIащ сыт хуэдэ гугъуехь пымылъами, Кавказым сыкIуэжыну. УздэIэпхъуэжыну псом нэхърэ нэхъ тыншу къыщIэкIар Абхъазрати, си тхылъхэр АР-м и МИД-м езгъэхьащ. ИкIи занщIэу жэуап къызатыжащ сыкъихьэну сыхуиту», — игу къегъэкIыж Нарт.
ЩIалэр Абхъазым къэса нэужь, РепатриацэмкIэ къэрал комитетым ирагъэблэгъащ. Абы къыхуагъэлъэгъуащ абхъазу зригъэтхмэ, пIалъэ кIэщIым къриубыдэу къэралым и цIыхуу зэрыщытымкIэ паспорт къызэрыратынур. Ауэ ар щIалэм къыхуегъэзэгъакъым. ЗэрыцIыкIурэ адыгэу зыкъэзылъытэж Нарт къызыхэкIа лъэпкъыр ихъуэжыну хуеякъым. Иджыри къыздэсым Абхъазым щопсэу, ауэ абхъаз паспорт иIэкъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар адыгэ лIакъуэрщ къызытекIар.
«Абхъазхэм гуапэу сыкърагъэблэгъащ. Ауэ абхъаз паспорт сиIэн щхьэкIэ абхъазу зысхуегъэтхакъым. ЦIыху гуапэщ ди къуэшхэр. Си сумкэхэр сIыгъыу япэ дыдэу сыкъыщыкIуам Хагбэ Лидэ сызэрыхьэщIэм гу къылъитэри, къызбгъэдыхьат: «Дэнэ укъикIа, ущыпсэун уиIэ?» — жиIэри. Си Iуэху зытетыр щыхуэсIуатэм, я унэ сригъэблэгъащ, сызытеувэху сыщыпсэуну. Уеблэмэ, си япэ IэнатIэр къысхуэзыгъуэтар аращ. Я гъунэгъу библиотекэм администратор къызэралъыхъуэр зэхихати, занщIэу абы сишащ».
Илъэсрэ ныкъуэкIэ Лъэпкъ библиотекэм щылэжьащ ЛIышэр. Компьютерхэр къутамэ яхуищIыжырт, къищынэмыщIауэ, а зэманым къриубыдэу библиотекэм сайт къахузэригъэпэщащ. А зэманым абхъазыбзэр зэгъэщIэнми иужь ихьащ щIалэр. ИужькIэ абы щыпищащ Абхъазыбзэм зегъэужьынымкIэ фондым. Илъэс ныкъуэм къриубыдэу бзэуэ ищIэр «зыщигъэгъупщэри», ныбжьэгъу хуэзэми, тыкуэн щIыхьэми, лэжьыгъэм пэрытми, абхъазыбзэ фIэкIа къимыгъэсэбэпу зригъэсащ. ТхыбзэмкIэ абы дерсхэр къыдригъэкIуэкIащ егъэджакIуэ Шамбэ Дианэ. Апхуэдэу гугъу демыхьыщэу абхъазыбзэр зригъэщIащ Нарт.
«ПсалъэщIэу зэхэсхымрэ псэлъафэхэмрэ стхы зэпытт. Тхыбзэм селIалIэрт. Бзэр гугъуу жаIэми, арэзы сытехъуэркъым. Республикэм ущыпсэумэ, езы абхъазхэм уахэтмэ, тыншу пIалъэ кIэщIым зыбогъащIэ», — жеIэ Нарт.
Бзэр зэрызригъэщIам къыдэкIуэу, абы елэжь хъуащ щIалэр. Абхъазыбзэм зегъэужьынымкIэ фондым программисту щылажьэрти, къалэну зыхуигъэувыжащ абхъазыбзэр бжыгъэхэм хуигъэкIуэну, компьютер программэхэмрэ гуэдзэнхэмрэ къигъэсэбэпу иджырей дунейм лъэрызехьэ щищIыну. «Анэдэлъхубзэхэм «бжыгъэр зи лъабжьэ гъащIэ» едмытмэ, кIуэдыжынкIэ зыхуэIуа щыIэкъым. МакъкIэ къэпсалъэ, навигатор, зэдзэкIакIуэ гуэдзэнхэр анэдэлъхубзэкIэ «дгъэпсалъэмэщ» бзэр щыпсэунури цIыхухэм къыщагъэсэбэпынури», — жеIэ Нарт.
Дуней псор зэщIэзыщта Apple, Google, Microsoft IT-компаниехэм ягъэлажьэ апхуэдэ гуэдзэным уеIусэну, уи бзэкIэ бгъэпсэлъэну ухуиткъым, ауэ абыхэм цIыхухэм къагъэсэбэп хъу нэгъуэщI программэхэри къыдагъэкI. Апхуэдэщ Нарти зи ужь ихьар, Microsoft компанием и «Common voice» программэмкIэ, абхъазыбзэкIэ егъэтха сыхьэт 2000, макъ мини 8 зэригъэпэщыфынущ. Ахэр хуабжьу сэбэпышхуэ хъунущ бзэр зэзыгъэщIэну, ар къэзыгъэсэбэпыну зи мурадхэм папщIэ. Апхуэдэуи бзэр мыкIуэдыжыным щхьэпэу хуэлэжьэнущ. Анэдэлъхубзэхэр щытыкIэ гугъу щихуа лъэхъэнэм гаджетхэр къытхуэгъэсэбэпмэ, ар къегъэлакIуэ нэс хъуну къелъытэ ЛIышэ Нарт.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100872.txt"
} |
Къэнэмэт Мурат: Сымаджэм дзыхь зыхуебгъэщIыным мыхьэнэшхуэ иIэщ
Медицинэ щIэныгъэхэм я кандидат, КъБР-м Узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэм и Диагностикэ центрым эндоскопиемкIэ и къудамэм и унафэщI, хирург-колопроктолог, дохутыр-эндоскопист Къэнэмэт Мурат Хьэмидбий и къуэр ящыщщ «дохутыр IэщIагъэм къыхуигъэщIащ» зыхужаIэхэм. Зыпэрыт Iуэхум фIыуэ хэзыщIыкI Къэнэмэтым и щытхъу псалъэ куэд къокIуэкI. Иджыблагъэ дохутырым дызэрепсэлъылIам гурыIуэгъуэ тщищIащ абы и цIэр фIыкIэ щIыжаIэри республикэм и IэщIагъэлI нэхъыфIхэм ящыщу ар къыщIалъытэри. «Мыбы хуэдэ дохутырхэр нэхъыбэу диIатэмэ, цIыхухэм медицинэм хуаIэ еплъыкIэр куэдкIэ нэхъыфIынут», — жысIэу сригъэгупсысащ ди зэпсэлъэныгъэм.
Налшык дэт курыт школ №5-р къиухри, Мурат щIэтIыс- хьащ КъБКъУ-м и медицинэ къудамэм. АдэкIи и щIэныгъэм пищэну мурад ищIри, Москва дэт КолопроктологиемкIэ къэрал щIэныгъэ центрым и ординатурэмрэ аспирантурэмрэ щеджащ.
— Дохутыр IэщIагъэр къыхэсхыну сытезыгъэгушхуар си анэращ. Абы и чэзум къысхилъагъукIащ апхуэдэ зэфIэкI зэрызбгъэдэлъыр, — жеIэ Къэнэмэт Мурат. — Сабий Iэсэу, Iэдэбу, жыIэдаIуэу, псэ зыIут дэтхэнэми лей къытехьамэ, ар си гум ежалIэу, сфIэгуэныхь хъууэ сызэрыщытым къыхэкIыу IэщIагъэм сыхэзэгъэну къилъытагъэнщ. Езыри хуеят дохутыр хъуну, ауэ хузэфIэкIатэкъым ар зригъэхъулIэн. Апхуэдэ щIыкIэкIэ и хъуэпсапIэр си деж нахуапIэ щыхъуащ. 11-нэ классым сыщIэсу «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэм» санитару лэжьэн щыщIэздзащ, университетым сыщIэтIысхьа нэужь фельдшеру абы сыщыIащ. Апхуэдэурэ IэщIагъэр сигу къыдыхьащ, сыдихьэхащ. Сызыдэлэжьа нэхъыжьыфIхэм куэдым сыхуагъэсащ, сыхуаущиящ. Абыхэм я Iуэху бгъэдыхьэкIэри щапхъэ схуэхъури, нэхъыбэ къызэрысщIэным сыхущIэкъуу Iуэхум тегушхуауэ иужь сихьащ. Лэжьыгъэ хьэлъэщ абы щепхьэкIыр, гур хэзыгъэщI Iуэхугъуэщ нэхъыбэу щыплъагъур. Абы къыхэкIыу дэтхэнэри щылэжьэфынукъым, ауэ цIыхум и хьэл-щэныр лъэщу епсыхь. Ординатурэм сыщыщIэсами, зы илъэскIэ сыщыIащ «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэм». Абы щыгъуэм дохутыру сылажьэрт, ар куэдкIэ нэхъ гугъужт, къалэнышхуи жэуаплыныгъэшхуи пхьырти, еджэнри ари схузэдэмыхьу къэзгъэнэжауэ щытащ.
— Уэ укъызытеувыIа IэщIагъэр дауэ къыхэпхат?
— Сыдэзыхьэхыр хирургиерат, гум епха узыфэхэм нэхъ тегъэщIауэ. Ауэ сызэрыхуей дыдэу хъуакъым. А зэманым республикэм Узыншагъэр хъумэнымкIэ и министру щыта Къардэн Ахьмэд си Iуэхур щесхьэлIэм къызжиIащ: «Абы фIы дыдэу ухуеджэми, ди щIыналъэм щIэх кардиохирургием зыщедгъэужьыфынукъыми, IэнатIэ уиIэнукъым. ПроктологиемкIэ ординатурэм ущIэтIысхьэфыну Iэмал хъарзынэ щыIэщ». Ари хирургием епхати, сытегушхуащ.
— Проктологием сыт хуэдэ узыфэхэра къызэщIиубыдэр?
— КIэтIий гъумымрэ щIыбикIыпIэмрэ епха узыфэхэр псори хохьэ абы. А узхэр зищIыс дыдэр тэмэму къэпщIэн щхьэкIэ кIуэцIым щекIуэкIыр къэхутэн хуейщ. Илъэс зыбжанэ ипэкIэ апхуэдэ IэщIагъэлIхэр, эндоскопие Iэмалхэр къэзыгъэсэбэпу лажьэхэр, республикэм щызэпэубыдат. Абы къыхэкIкIэ ЕсэнтIыгу, Железноводск къалэхэм сымаджэхэр згъакIуэрт. Арати, мурад сщIыри, эндоскопием сыхуеджэжащ. КIэтIийм илажьэр къэсхутэу щезгъажьэм, нэгъуэщI узыфэхэми гу лъыстэу щIэздзащ. Къапщтэмэ, лъатэмрэ кIэтIиймрэ зэпхыжащ. Иужьрейм къыщекIуэкIым тещIыхьауэ, лъатэми ныкъусаныгъэ гуэр зэрыщыIэр къызощIэ. Бгъэхъужыныр зищIысыр щыпщIэм деж, узыр хэмытIэсамэ, абы и Iэзэгъуэр тыншу къыбогъуэт. Терапевтым и Iуэхур гугъущ. Абы сымаджэм къыжриIэмкIэ узыр къихутэн хуейщ. Псалъэм папщIэ, щIыб сикIкъым жыпIэмэ, хущхъуэ пхуетхри зэфIокI. Ар къызыхэкIыр-щэ? КIэтIий узыфэхэм ящыщ гуэрым и къежьапIэу щытынкIэ мэхъу. ЩIыб имыкIыфыным егъэлеяуэ узыфэ куэд къыдохъей. КIэтIийр тэмэму зэрымылажьэм узыщIигъэгупсысыжын хуейщ. Къапщтэмэ, абы къэбэга иIэ хъуамэ, ар зытетым деж зыри блэкIыфкъыми, зиунэщIын щхьэкIэ земыкIуэфу куда мэхъу. Мис ар и чэзум къэпхутэмэ, апхуэдэм деж ар хугу хьэдзэ цIыкIу хуэдиз хъууэ аращи, тыншу тыдох икIи иужькIи укъигъэгузэвэжынукъым.
— Лъатэм, кIэтIийм епха узыфэхэр сыт нэхъыбэу къызыхэкIыр?
— Псом япэрауэ, шхын «узыншэр», «къабзэр» фIыуэ нэхъ мащIэ зэрыхъуаращ. Япэхэм щыIакъым мыпхуэдиз узыфэ Iейрэ шынагъуэрэ. ЦIыхум и гуащIэ хилъхьэу щIым елэжьу, абы къытрихар и шхыныгъуэ нэхъыщхьэу къыщекIуэкIам куэдкIэ нэхъ узыншэхэт. А зэманым халъхуауэ нобэм къэсахэм нэхъ куцI яIэщ, абыхэм а уз Iейхэр зиIэ куэд яхэткъым. 90 гъэхэм къэралым щекIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэр къежьапIэ яхуэхъуащ ерыскъы мыхьэнэншэхэм, химие пкъыгъуэхэр, ГМО-р зыхэлъ шхыныгъуэхэр куэд хъуащ. Иджы ар дыпшыныжу аращ. Ноби ди шхэкIэр нэхъыфIкъым, хъун-мыхъун, дэзэгъын-дэмызэгъынкIэ зыри зэхэдгъэкIыркъым, гува-щIэхами, абы зыгуэр къимыгъэхъеинкIэ Iэмал иIэкъым.
— Сыт хуэдэ ныбжьым хуэзэрэ узыфэхэр къэхъеиныр?
— ЦIыхур илъэс 40-м нэсамэ, ущIалэу зыкъыпщыхъужми, Iэпкълъэпкъым зэхъуэкIыныгъэ къыщыхъун щIедзэ. ПхъашэIуэу жытIауэ хъуми, абдеж жьыгъэм уи гупэр хубогъазэ. А ныбжьым нэса дэтхэнэми и узыншагъэр нэгъэсауэ къипщытэн хуейщ, псом хуэмыдэу уи кIуэцIым и щытыкIэр зэбгъэщIапхъэщ. АдэкIэ пIалъэкIэрэ узыкIэлъыплъыжурэ епхьэкIынущ. Къапщтэмэ, лышх узыфэхэм я гугъу пщIымэ, ищхьэкIэ зэрыщыжысIащи, къэбэгар хугу хьэдзэ цIыкIу хуэдизу къожьэ, ар илъэс зытхухкIэ зэрыхъун мэхъу. АпщIондэхукIи абы тыншу зыкъыуигъащIэркъым. Лъы къыбдэхыу, щIыб уимыкIыфу, укъэпщу, узыр зыхэпщIэу хъуамэ, ар и нэм нэсауэ аращ. Мис абы зыщыхъумэн хуейщ. Илъэс 40-м деж зэ къебгъэпщытэрэ, кIэтIийм теухуауэ зыри лажьэ уимыIэмэ, илъэситхум зэ зэбгъэплъмэ, нэхъыби ухуейкъым. Ауэ зыгуэр гурыщхъуэ ящIамэ, къэбэгам еIусэ хъухункIэ кIэлъыгъэплъыпхъэщ. Узыфэ Iейхэм хуэдэ лъэпкъым щыщ гуэрхэм яIамэ, зи гугъу тщIа илъэс бжыгъэм унэмысуи, уи узыншагъэр къебгъэпщытэн хуейщ.
— Мурат, а узыфэхэм дауэ зэрызащыпхъумэнур?
— Ахэр къызыхэкIыр кIэтIийр зэрыткудэращи, тшхыр зыхуэдэм ткIийуэ дыкIэлъыплъыпхъэщ. Лыр зэрыхъукIэ гъэмэщIэн хуейщ, цIыхур белок хуэныкъуэщи, ар уи ерыскъыгъуэм хэбгъэкIыпэ хъунукъым. Псом нэхърэ нэхъ сэбэпынагъ зиIэр бдзэжьейращ, абы къыкIэлъокIуэ джэдылыр. Былымылыр нэхъ хьэлъэщ. Зы лы Iыхьэ пшхымэ, къару къыпхелъхьэж, ауэ ар лъатэм щигъэткIукIэ гуащIэ нэхъыбэ пщIехыж. Адыгэхэм я шхэнми хабзэшхуэ пылът. Псалъэм папщIэ, нартыхумрэ хумрэ къыхэщIыкIа шхыныгъуэхэр сытым дежи я Iэнэм телъащ. Зэдэшхыпхъэр ящIэрт. Къапщтэмэ, лым сытым дежи пIастэ гъусэ хуащIырт. Нартыхури хури адсорбентщ. Абы кIэтIийр игъэкъабзэрт, ар куда хъуртэкъыми, цIыхухэр нэхъ узыншэт.
Зи лъатэм цIынагъэ иIэ сымаджэхэр иужьрей зэманым нэхъ мащIэ хъуащ. Ар лъатэм ирищIэ «хеликобактер» бактерием къыхэкIырт. Нобэрей ди ерыскъыгъуэм антибиотик куэду хэлъщи, ар а бактерием и щхъухьщ. Абдеж сэбэп щыхъуми, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ къыщытхурокъуж, узыфэ куэд къегъэхъей, къапщтэмэ, ар къыхэбэгыкIхэм лъабжьэ езыгъэщIщ.
Псы литритI махуэм уефэмэ, пхъэщхьэмыщхьэ, хадэхэкI фIыуэ пшхымэ, куэдрэ узекIуэмэ, кIэтIийр лэжьэнущ.
— Iэпкълъэпкъым трищIэ полипым лышх узыфэхэр къыхокI. КIэтIийм полип зэриIэр дауэ къызэрыпщIэнур?
— Къоузу щыткъыми, и нэм нэмысауэ къапщIэркъым. ЦIыхур гугъу ехьу щIыб икIмэ, абы щыгъуэми лъы, цIанлъагъэ къакIуэмэ, къыдэхыр и фэкIэ фIыцIэмэ, и ныбэр къэпщауэ щытмэ, Iэмал имыIэу дохутыр зригъэплъын хуейщ. Лъыр къабзэмэ, шынагъуэшхуэ щыIэкъым. Ар геморройуэ щытынкIэ мэхъу. Апхуэдэхэм деж кIэтIийм сыщеплъкIэ полип цIыкIухэр къызогъуэт. Ахэр занщIэу тыдохри, лышх узыфэр иIэнукъым. ХэмытIэсамэ, адрей органхэм зримытыжамэ, уполъэщ, пхуэгъэхъужынущ. ЩIэныгъэр фIыуэ ипэкIэ кIуэтащ, зыужьыныгъэфIхэр игъуэтащ медицинэм. Дэтхэнэми и узыншагъэр зыхуэдэнур езым елъытыжащ. Iуэхур ем щхьэ нэбгъэсын хуей? Узыфэ Iейр гъэхъужыгъуафIэкъым, зы илъэскIи илъэситIкIи узыншагъэр пхуэзэтегъэувэжынукъым. Сыт илъэс зыбжанэкIэ гъащIэм зыкъыщIыхэбгъэхунур?!
— Мурат, узиунафэщI къудамэм и лэжьыгъэр дауэ зэтеубла?
— Дызыхуей псори дымыгъуэтми, дызыхуэныкъуэ куэди щыIэкъым. Илъэс 20 ипэкIэрэ нобэрей ди щытыкIэмрэ зэбгъапщэмэ, хъарзынэу дефIэкIуащ. Къыщытхуихуа къэхъуащ сымаджэм хущхъуэ къыщедгъэщэхужи. Ди зыужьыныгъэр зыдэлъагъупхъэр центрым и дохутыр нэхъыщхьэ Тет Хьэсэнбийщ. Налшык къалэ клиникэ сымаджэщ №1-м реанимацэмкIэ и къудамэм и унафэщIу илъэс куэдкIэ щытауэ центрым къагъэкIуащ. НэхъапэкIэ мы IуэхущIапIэм езыри щылэжьауэ, зыхуэныкъуэ-зыхущыщIэр ищIэрти, дохутырхэми сымаджэхэми я Iуэхур нэхъ тынш ищIащ. Псалъэм папщIэ, сэ IэнатIэм сыщыпэрыувам, узыр къызэрысхутэн Iэмэпсымэ сиIэтэкъым. Си ныбжьэгъухэм аппарат тIорысэ гуэр къысхуащэхури, апхуэдэу щIэздзащ. ИужькIэ, си лэжьыгъэр зэрекIуэкIым, сызэрыпэлъэщым гу къылъатэри, республикэм Узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэм, иджырей техникэу щымытми, цIыхум и кIуэцIым къыщекIуэкIыр къэзэрысхутэфын Iэмэпсымэ къысхуащэхуащ.
— IэнатIэм узэрыпэрыт илъэс бжыгъэхэр щIэпплъыкIыжмэ, гукъэкIыж гуэрхэр зэппха Iуэхугъуэ щхьэхуэхэмкIэ укъыддэгуэшэфыну?
— Зи щхьэр къызэзыхьэлIэ сымаджэхэм яхузиIэ бгъэдыхьэкIэр зэхуэдэщ, ахэр зэрызэхэзгъэкIыр я узыфэмкIэщ. ГъэщIэгъуэну сигу къэзгъэкIыжыну си лэжьыгъэм хэлъыр мащIэщ, нэхъыбэр гур зыгъэузщ. СыдэIэпыкъуфамэ, си къалэныр схуэгъэзэщIауэ аращи, абы гухэхъуэ къызет. Сэбэп сыхуэмыхъуфамэ, узыр нэхъ лъэщу къыщIэкIыу си Iэзэгъуэри сымаджэм и гуащIэри щыпэмылъэщыжам деж, егъэлеяуэ гущIыхьэ сщохъу. Си гуапэ зэрыхъущи, зи узыншагъэр зэтезгъэувэжахэр куэдкIэ нэхъыбэщ. Махуэ къэс зыгуэр къызбгъэдохьэ, сызэрыдэIэпыкъуауэ щытамкIэ фIыщIэ къысхуищIу. КъысхуэмыцIыхужхэми, дэтхэнэр уигу къинэн, согуфIэ апхуэдэу гуапэу зыкъыщысхуагъазэкIэ. Центрым сызэрыщылажьэ зэманым къриубыдэу цIыхуитI-щым сыдэIэпыкъуфакъым. Си къуаншагъэ хэлъауэ къэслъытэркъым, ауэ, уи къару псори епхьэлIауэ, сымаджэр узым къыщыпхуIэщIэмыхам деж, хагъуэм хуэдэу гум тредзэ. Мис ахэр фIыуэ соцIыхуж, я нэкIухэри си нэгум къыщIохьэж.
— Шэч хэлъкъым, дохутырым сымаджэм жриIэ псалъэхэр, ирит фIэщхъуныгъэр абы и Iэзэгъуэм щыщ Iыхьэу зэрыщытыр.
— Сымаджэм дзыхь зыхуебгъэщIыным мыхьэнэшхуэ иIэщ. Уи жыIэр зи фIэщ хъум, гугъэ иIэу узым пэщIэувэфым нэхъ тыншу сэбэп ухуохъуф. Дохутырым психолог къалэнри егъэзащIэ. Узым кърита шынэм зэщIиIыгъэр, псом япэрауэ, абы къыIэщIэгъэкIын хуейщ. Дауэ? Уепсалъэурэ, удэуэршэрурэ, шыIэныгъэ пхэлъу и Iуэхур зытетыр гурыбгъаIуэурэ. Яхэтщ абыхэм псалъэ дахэр зыхэмызагъэу узыщIэгубжьэн хуей хъухэри. ЦIыхур зыхуэдэр къыумыщIауэ, илажьэ дыдэр жепIэ хъунукъым, ар зыхуэмыгъэвынхэри щыIэщи. Сэ си деж къэкIуа сымаджэм и щытыкIэр и бжэ къытеуIуэкIэмкIэ, и къыIухыкIэмкIэ, и къыщIэбэкъуэкIэмкIэ къызощIэ, адэкIэ и нэгум сызэриплъэу, псори гурыIуэгъуэ сщохъу. Сепсалъэурэ сызэрыбгъэдыхьэну, сыкъызэрыдекIуэкIыну щIыкIэр къызощIэ. ЦIыху сымаджэм и узыр и нэгум къощ, псалъэм папщIэ, лышх узыфэр зиIэм ар и нэм къыщIех — нэкугъуэхэр цIыкIуу, цIууэ щытщ.
— Сыт хуэдэ зэманми дохутыр IэщIагъэр щIэупщIэ зиIэхэм ящыщщ, хуеджэну хуей ныбжьыщIэхэм илъэс къэс я бжыгъэр нэхъыбэ мыхъумэ, кIэрыхуркъым. Ауэ, гъащIэм къызэригъэлъагъуэщи, абыхэм псоми IэщIагъэлI нэс къахэкIыркъым.
— Хъэлат хужь къабзэм, IэщIагъэм иIэ пщIэм, адэ-анэм я псалъэм тепщIыхьу ар къыхэпхыныр щыуагъэщ. Дохутырым илъагъур цIыхум и дахагъэмрэ абы фIыуэ хэлъымрэкъым, атIэ нэхъыбэу ар зыIууэр сымаджэм и тэмакъкIэщIагъырщ, тхьэусыхафэрщ, губжьырщ. ШыIэныгъэ пхэлъу, гущIэгъу хуэпщIу, уи зэмани уи гуащIи уемыблэжу абы узэрыдэIэпыкъунум ухущIэмыкъунумэ, а IэщIагъэр ууейкъым. Сэ университетым сыщыщIэтIысхьам ди курсыр цIыхуи 150-рэ хъурт, абы щыщу IэщIагъэм пэрытыр абы и ныкъуи хъужыркъым. Улажьэуи сощI, пхузэфIэмыкIмэ, уи деж зыри къэкIуэнукъым. Зы жьэм жьэдэкIыр, жьищэм жьэдохьэ жыхуиIэращи, уи хъыбарыр псынщIэу цIыхухэм яхэIуэнущ. Аращи, удохутырми, уи сэбэп цIыхухэм иумыгъэкIыфмэ, сыт уи IэщIагъэм и мыхьэнэр?!
— Мурат, уи бынхэм уи IэщIагъэр къыхахыжыну жаIэмэ…
— Езыхэр хуеймэ, пэлъэщыну къысщыхъумэ, сапэрыуэнукъым. ЩIалэм мы гъэм курыт школыр къиухащ, ауэ къыхихар нэгъуэщI IэщIагъэщ. ХъыджэбзитIыр а Iуэхум нэхъ дехьэх, ауэ ахэр зэкIэ цIыкIущи, зыгуэр жыпIэнуи пасэщ. «Ухуейт уи лъагъуэм ирикIуэжыну?» — жыпIэмэ… Шэч хэмылъу… ЩIэныгъэми IэщIагъэми хэзэгъэнымкIэ сэ сыткIи дэIэпыкъуэгъу сахуэхъуфынут. Лэжьыгъэ и пIалъэ фIыуэ зыщIэ гъуэгугъэлъагъуэ уиIэныр куэд и уасэщ.
Епсэлъар ЩхьэщэмыщI Изэщ.
Сурэтыр Къарей Элинэ трихащ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100879.txt"
} |
ЗымащIэщ бжьыпэм хуэчэмыжыр
Ипщэ, Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэхэм футболымкIэ я чемпионатым (УФ-м и ещанэ дивизионым) щиIыгъ пашэныгъэр щIигъэбыдащ Прохладнэ и «Энергетик»-м. И унэ щыIэу абы хигъэщIащ турнир таблицэм къыщыкIэлъеIэ Назрань и «Ангушт»-р.
Гъэ джэгугъуэм и зэIущIэ нэхъыщхьэу къалъытэр фокIадэм и 22-м Прохландэ щызэхэтащ. Лъэхъэнэм зэрыщIидзэрэ зи хьэрхуэрэгъухэм топ нэхъыбэ дыдэ яхудэзыгъэкIа «Энергетик»-мрэ нэхъ мащIэ дыдэ зыхудагъэкIа «Ангушт»-мрэ я зэпэщIэтыныгъэр хуабжьу удэзыхьэхт. Лъэныкъуэхэм абы жыджэру къыщыщIадзащ. Ди щIалэхэм очкоитIкIэ къакIэрыху хьэщIэхэм Iэмал имыIэу текIуэныгъэр зыIэрагъэхьэн хуейт пашэныгъэм адэкIэ щIэбэныфын папщIэ. Прохладнэдэсхэр арэзынут зы очкомкIи.
ЕпщIанэ дакъикъэр екIуэкIыу ди щIалэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэм хэту хабзэм къемызэгъыу ираудащ Апажэр. Штрафнойр Iэзэу игъэзэщIащ «Спартак-Налшыкым» нэхъапэм щыджэгуу щытауэ иджы прохладнэдэсхэм яхэт Джатэрывэ Къазбэч. Ди жагъуэ зэрыхъущи, зымащIэкIэ ар гъуэм хуэзакъым.
Зы ебгъэрыкIуэныгъэм адрейр къыкIэлъызыгъакIуэ «Энергетик»-м пагъэувыфын хьэщIэхэм къахуэгъуэтыртэкъым. ДжэгупIэ губгъуэм и кум зэзэмызэ фIэкIа къыфIамыгъэкI «Ангушт»-м и къалэн нэхъыщхьэр зыхъумэжыныгъэрт. Тепщэныгъэр зыубыда хэгъэрейхэри мыхьэнэшхуэ зиIэ зэIущIэм я къару псори трагъэкIуэдэну зытраухуа хуэдэт.
Прохладнэ и командэм и ебгъэрыкIуэныгъэ псынщIэхэм ящыщ зым хьэщIэхэм я гъуащхьэхъумэхэм яIэщIэкIауэ гъуэм хуэкIуэ Урыс Аслъэн штрафнойм хабзэм къемызэгъыу щраудащ. Къыхэдгъэщынщи, гъэ джэгугъуэр зэрыщIидзэрэ ар Аслъэн къилэжьа еханэ пенальтищ. Абы и фIыгъэкIэ ди щIалэхэм бжыгъэр къызэIуахащ.
Япэ ища нэужь «Энергетик»-м и джэгукIэр иужькIэ нэхъ кIащхъэ хъуащ. Апхуэдэ Iэмалыр, дауи, «Ангушт»-м зыIэщIигъэкIакъым икIи и ебгъэрыкIуэныгъэхэр щIигъэхуэбжьащ. 26-нэ дакъикъэр екIуэкIыу абыхэм ящыщ зым бжыгъэр зэхуэдэ ищIыжыным зымащIэщ иIэжар. Ди гъуащхьэхъумэхэм яIэщIэкIа Назрань и футболистыр гъуэм хуэзанщIэ хъури, топым еуащ, арщхьэкIэ а махуэм гъуащхьэтет къалэныр къызыхуагъэфэща Федоренкэ Александр абы къригъэгъэзащ.
ЗэIущIэм и япэ Iыхьэм и кIэух дакъикъэм «Ангушт»-м и зи чэзу ебгъэрыкIуэныгъэм ехъулIэныгъэ къыхуихьащ. Гупым и гъуащхьауэ нэхъыфI Алиев Бэчхъан прохладнэдэсхэм я гъуащхьэхъумищым (!) зэкIэлъхьэужьу къапекIуэкIри, гъуащхьэтетым пэжыжьэ плIанэпэм-кIэ топым еуащ — 1:1.
Загъэпсэхуу къихьэжа нэужь зэпэщIэтыныгъэр нэхъ гуащIэж хъуащ. ЕбгъэрыкIуэныгъэ зырызкIэ псынщIэу зэхъуэжа командэхэм ядэплъагъурт щысхь ямыIэу зэрызэпэщIэтыр, уеблэмэ хабзэр къыщызэпауди къыхэкIыу.
Апхуэдэу хэгъэрейхэм я къыкIэлъыкIуэ ебгъэрыкIуэныгъэм хэту аргуэру Урысыр ираудащ. «Энергетик»-р абыкIэ япэ ищыжыным зымащIэщ иIэжар. Гъуащхьэхъумэм къригъэгъэза топыр и пащхьэ дыдэм къыщехуэхыжащ. Ди щIалэхэр абы япэу нэмысакъым.
Тхьэмахуэ ипэкIэ Дон Iус Ростов и «Нахичевань»-м къыхигъэщIа прохладнэдэсхэм адэкIэ къикIуэт яIэтэкъым — дэтхэнэ зы очкори дыщэ пэлъытэт. Къыхэдгъэщынщи, иджырей зэIущIэм ирихьэлIэу «Энергетик»-р гъэ джэгугъуэм къызэрыщыхагъэщIар 3 къудейт. Абыхэм ящыщу зэIущIитIми ростовдэсхэм къатекIуат, Назрань щыIэу «Ангушт»-р къефIэкIат.
Мы зэпэщIэтыныгъэм мыхьэнэшхуэ зэриIэр хэкъыу зыпхыкIа Прохладнэ и гупым зызэщIакъуэри ипэкIэ кIуэтащ. ЕбгъэрыкIуэныгъэ зыбжанэм иужькIэ сытми я гугъуехьыр псыхэкIуадэ хъуакъым. Джатэрывэм къыхита топыр Тарановым Iэрыхьащ, адэкIэ ебгъэрыкIуэныгъэм къыпызыща Махуэм и топыр IэкIэ гъуащхьэхъумэхэм ящыщ зым къигъэувыIащ — штрафной. Судьям и унафэм арэзы къызэримыщIар жыджэру къэзыгъэлъэгъуа гъуащхьауэ нэхъыфIхэм ящыщ Алиевыр джэгум къыхахуащ.
Штрафнойр игъэзэщIэну бгъэдыхьа, премьер-лигэм и командэхэм нэхъапэм щыджэгуа, Таранов Иван и Iэзагъэр къигъэлъэгъуащ. ХьэщIэхэм къагъэува блыным, зыри щымыгугъауэ, абы топыр лъапэкIэ щхьэпридзри, гъуэм дигъэкIащ — 2:1. Ар текIуэныгъэт!
Гъэ джэгугъуэр иухыным джэгугъуитI фIэкIа къэмынэжауэ турнир таблицэм къыщыкIэлъыкIуэ «Ангушт»-м очкоитхукIэ япэ ища «Энергетик»-м япэ увыпIэм зыщигъэбыдэпауэ жыпIэ хъунущ. Бжьыпэр Iэрыхьэн папщIэ ар зымащIэ дыдэщ зыхуеижыр.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100882.txt"
} |
Лъэпкъ щIэныгъэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIа
Ди республикэм и мызакъуэу, къэралми я мэкъумэш щIэныгъэм и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIа, абы и къэкIуэнум псэ хьэлэлкIэ хуэлажьэ лъэпкъ IэщIагъэлI пажэхэм, цIэрыIуэхэм ящыщщ КIуэкIуэ Валерэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш университетым и егъэджакIуэ, мэкъумэш щIэныгъэхэм я доктор, профессор Джыназ Борис Музэчыр и къуэр. ЗэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ а лэжьакIуэ емызэшыр мэкъумэш IэнатIэм зэрыхэтрэ илъэс 60-м нэсащи, иригъэкIуэкI къэхутэныгъэхэм пщIэ инрэ гулъытэ лъагэрэ щагъуэт щIэныгъэ дунейм. УФ-м Мэкъумэш хозяйствэмкIэ и министерствэм и арэзыныгъэ хэлъу, абыхэм ящыщ куэд ди щIыналъэм и мэкъумэш IуэхущIапIэ зэмылIэужьыгъуэхэм я лэжьыгъэм и лъабжьэу къащтащ. ЗыIэригъэхьа апхуэдэ ехъулIэныгъэ лъагэхэм щIэныгъэлIым къыхуахьащ щIыхь инрэ пщIэшхуэрэ.
Джыназ Борис Аруан районым хыхьэ Джэрмэншык къуажэм 1941 гъэм и фокIадэ мазэм къыщалъхуащ. Абы и адэ Музэчыр Хэку зауэшхуэм хэтащ, лIыхъужьыгъэрэ хахуагъэрэ къигъэлъагъуэу. Зауэр иуха нэужь, жылэм щызэхэт колхозым и тхьэмадэу куэдрэ лэжьащ, бийм зэхикъута хозяйствэр зэфIэгъэувэжыным къарурэ зэфIэкIыу иIэр ирихьэлIэу. Апхуэдэ нэхъыжьыфI зэрыс унагъуэщ къыщыхъуар Борис. Зи сабиигъуэр зауэмрэ абы къыкIэлъыкIуа илъэс хьэлъэхэмрэ хуэза щIалэр къэхъуащ а лъэхъэнэм щызрихьэлIа гугъуехьхэмрэ лъэпощхьэпохэмрэ къызэфIамыгъащIэу, атIэ гъащIэр фIэхьэлэмэту, дунейр и щIэщыгъуэу. Жылэм дэт курыт школыр ехъулIэныгъэкIэ къиуха нэужь, дэзыхьэх мэкъумэш IэщIагъэмкIэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ КъБКъУ-м щызригъэгъуэтащ. АбыкIи къэувыIакъым Борис. ЩIэныгъэм хуэнэхъуеиншэ щIалэм мурад ищIащ и IэщIагъэмкIэ иIэ зэфIэкIхэм нэхъри хигъэхъуэну икIи 1969 гъэм щIэтIысхьащ аспирантурэм. Кандидат диссертацэр гъэхьэзырыным епха къэхутэныгъэхэр Ломоносовым и цIэр зэрихьэу Москва дэт къэрал университетым и биологие факультетым и лабораторэхэм щригъэкIуэкIащ Джыназым икIи а псори къыщызэщIикъуэжащ 1972 гъэм ирихьэлIэу игъэхьэзыра щIэныгъэ лэжьыгъэм. Диссертацэр ехъулIэныгъэ иIэу пхигъэкIа нэужь, зэфIэкIышхуэ бгъэдэлъу гу зылъата щIэныгъэлI ныбжьыщIэр ирагъэблэгъащ КъБКъУ-м агрономиемкIэ и кафедрэм, япэщIыкIэ ассистенту, иужькIэ егъэджакIуэ нэхъыжьу. Къэбэрдей-Балъкъэр агромелиоративнэ институтыр къызэIуаха нэужь, Джыназыр абы уващ щIым елэжьынымкIэ кафедрэм и доценту.
Институтым щекIуэкI щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэр къэгъэщIэрэщIэжыным, абы щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэр, студентхэр жыджэру къыхэшэным епха Iуэхугъуэшхуэхэр зэфIигъэкIыныр и мурад нэхъыщхьэхэм ящыщу IэнатIэм пэрыхьащ Джыназыр. Тимирязевым и цIэр зэрихьэу Москва дэт мэкъумэш академием и унафэщIхэм, щылажьэ щIэныгъэлIхэм запищIэри, абы нэхъри иригъэфIэкIуащ еджапIэ нэхъыщхьэм щекIуэкI къэхутэныгъэхэр. Абы и фIыгъэкIэ студентхэр, аспирантхэр, щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэр нэхъыбэу ирагъэблагъэ хъуат къэралпсо, дунейпсо зэхуэсхэм, я Iуэху еплъыкIэхэр абыхэм я утыкушхуэхэм щаIуатэу, проектыщIэхэр щагъэлъагъуэу. «Биологический азот» щIэныгъэ унэтIыныгъэм елэжь IэщIагъэлI гупым я пашэу щыту, Джыназ Борис къэхутэныгъэ купщIафIэхэр зэфIихащ. Абы зэхигъэувауэ щытащ мэкъумэш IэнатIэм и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ а унэтIыныгъэр джыным хуэщIа программэ щхьэхуэрэ къэхутэныгъэхэр къызыхуэтыншэу зэрегъэкIуэкIыпхъэхэр зи лъабжьэ планрэ.
А дэфтэрхэр и тегъэщIапIэу, Джыназым илъэс 15-м нэскIэ къэхутэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр щригъэкIуэкIащ Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм. А лъэхъэнэм ирохьэлIэ а IэщIагъэлI щыпкъэм и къалэмыпэм къыпыкIауэ щыта зэреджэ тхылъхэм, методикэ чэнджэщхэр зэрыт къыдэкIыгъуэхэм, щIэныгъэ статьяхэм ящыщ куэд. Зи бжыгъэкIэ 150-м щIигъу а тхыгъэ купщIафIэхэр къытрадзауэ щытащ ди республикэм, къэралым къыщыдэкI щIэныгъэ журналхэм. Апхуэдэу лэжьыгъэшхуэ ирихьэлIэу игъэхьэзыра доктор диссертацэр Джыназым ехъулIэныгъэ иIэу пхигъэкIащ. ЩIэныгъэ дунейм пщIэшхуэ щызыгъуэта а лэжьыгъэм къыщыгъэлъэгъуа Iуэхугъуэхэм ящыщ куэд ди республикэм и бгылъэ, тафэ щIыпIэхэм щызэхэт хозяйствэхэм щызэрахьэ Iуэху зехьэкIэ мардэхэм хагъэхьауэ щытащ лIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм я кIэухым.
Джыназ Борис и зэфIэкIымрэ бгъэдэлъ щIэныгъэ куумрэ къахьа а къэхутэныгъэм ноби щIэупщIэ яIэщ. Профессор цIэрыIуэм «Биологический азот» щIэныгъэ унэтIыныгъэмкIэ мызэ-мытIэу доклад купщIафIэхэр щещI щIэх-щIэхыурэ зрагъэблагъэ щIэныгъэ зэхыхьэхэм, дунейпсо конференцхэм, симпозиумхэм. А Iуэхугъуэр адэкIи джыным егъэджакIуэ Iэзэм хуиунэтIащ и студентхэмрэ аспирантхэмрэ ящыщ куэд. Абы къызэригъэпэщауэ щыта «Биологический азот», «Технолог» гупхэм ирагъэкIуэкI лэжьыгъэхэм жыджэру хэтт зи щIалэгъуэ куэд. Джыназыр я щIэныгъэ унафэщIу диплом лэжьыгъэхэр къызыхуэтыншэу ягъэзэщIащ икIи ехъулIэныгъэкIэ пхагъэкIащ студентищэхэм. КъинэмыщIауэ, Борис и нэIэм щIэту ягъэхьэзыращ икIи хъарзынэу пхагъэкIащ кандидат диссертацэу 20-м нэс, доктор диссертацэуи зыбжанэ.
Сыт щыгъуи хуэдэу, щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэми ноби жыджэру хэтщ Борис. Зи къэхутэныгъэ купщIафIэхэр ди щIыпIэми нэгъуэщI щIыналъэхэми шэщIауэ къыщагъэсэбэп щIэныгъэлIыр еш имыщIэу йолэжь мэкъумэш IэнатIэм ди республикэм нэхъри зыщегъэужьыжыным, щIалэгъуалэр абы дегъэхьэхыным. Джыназыр щIэчэ имыIэу ядолажьэ щIэныгъэм къыхыхьагъащIэхэм. Япэми хуэдэу, абы и унафэм щIэту ягъэхьэзыр щIэныгъэ диссертацэ зэмылIэужьыгъуэхэр.
Университетым «Мэкъумэш продукцэр къэгъэкIынымрэ гъавэм зэрелэжьыпхъэмрэ» и кафедрэм илъэс 20-м нэскIэ и унафэщIу щытащ Джыназ Борис. А зэманым къриубыдэу абы фIы и лъэныкъуэкIэ зригъэхъуэжащ зи пашэ IэнатIэм. Студентхэр егъэджэнымрэ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэм зегъэужьынымрэ гулъытэшхуэ хуэзыщI Джыназым и фIыгъэ куэд хэлъщ еджапIэ нэхъыщхьэм квалификацэ лъагэ зыбгъэдэлъ IэщIагъэлIхэр зэрыщагъэхьэзырым. НэхъыжьыфIым и чэнджэщхэм ноби щIодэIу университетым и унафэщIхэр.
Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэмрэ къащыдэхуэ зэманым Борис студентхэм ядригъэкIуэкI хабзэщ гъэсэныгъэ лэжьыгъэхэр. Зи къэралыр, щалъхуа щIыналъэр фIыуэ зылъагъу хэкупсэм фIэфIщ иригъаджэхэр Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэм зэрахьэ хабзэхэм, я щэнхабзэхэм яхутепсэлъыхьын. Абы щIалэгъуалэр егъасэ гуащIэдэкI лэжьыгъэм щымышынэу щытыным, щIэныгъэ нэс, куу зрагъэгъуэтынми къыхуреджэ. Гумызагъэу, жэуаплыныгъэр зыхищIэу зи къалэнхэр езыхьэкI егъэджакIуэ нэсыр щапхъэфI яхуохъу университетым и адрей IэщIагъэлIхэми абы щеджэ щIалэгъуалэми.
Бгъэдэлъ зэфIэкI лъагэхэм папщIэ Джыназ Борис къыфIащащ «Урысей Федерацэм цIыхухэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ егъэгъуэтынымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ», «Лэжьыгъэм и ветеран» цIэ лъапIэхэр. Мэкъумэш егъэджэныгъэмкIэ дунейпсо академием и академикщ ар. Лъэпкъ щIэныгъэлI пажэм мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ къэрал IуэхущIапIэ зэмылIэужьыгъуэхэм къабгъэдэкI щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр, дамыгъэхэр. Зи псалъэмрэ зи IуэхущIафэхэмрэ тебгъуэтэж нэхъыжьыфIым апхуэдэу пщIэшхуэ къыхуащI къыдэлажьэхэми иригъаджэ студентхэми.
Зи илъэс 80 юбилейр мы махуэхэм зыгъэлъапIэ Джыназ Борис Музэчыр и къуэм, нэхъыжьыфIым, лъэпкъ щIэныгъэр ипэкIэ зыгъэкIуатэ лэжьыгъэ купщIафIэ куэд зи къалэмыпэм къыпыкIа къэхутакIуэм, егъэджакIуэ щыпкъэм, дохъуэхъу узыншэу куэдрэ псэуну, зыпэрыт IэнатIэм ехъулIэныгъэщIэхэр щызыIэригъэхьэну.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100885.txt"
} |
КъБР-м и Жылагъуэ палатэм хэт Сэхъурокъуэ Хьэутий дохъуэхъу
Жэуаплыныгъэ зыпылъ Дунейпсо Адыгэ Хасэм и Тхьэмадэу зэрыхахыжар ди гуапэщ икIи дохъуэхъу а IэнатIэм нэгъэсауэ щехъулIэну. Хьэутий Хьэзрит и къуэм и жыджэрагъымрэ къызэгъэпэщакIуэ зэфIэкIымрэ я фIыгъэкIэ пщIэшхуэ зиIэ а зэгухьэныгъэм дуней псом адыгэу тетым я зэкъуэтыныгъэр гъэбыдэнымкIэ зэфIигъэкI Iуэхухэр нэхъри зэрефIэкIуэнум шэч къытетхьэркъым.
КъБР-м и Жылагъуэ палатэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100888.txt"
} |
ПсэзэпылъхьэпIэщ Iуащхьэмахуэ кIуэ гъуэгур
Мэрем жэщым ирихьэлIэу Iуащхьэмахуэ и щыгум дунейр хуабжьу къыщызэIыхьащ: жьапщэ ин зыщIэт уэшхымрэ уэсымрэ зэхэзэрыхьыжауэ зы секундым метр 70-м нэс я хуабжьагъыу борэныр зэрызохьэ. Апхуэдэ щытыкIэм хиубыдащ Европэм и къурш нэхъ лъагэ дыдэм хуэкIуэ альпинист 19-р. Метр 5300-м нэблэгъауэ абыхэм яхуэмыхьыжыххэ хъуащ икIи икIэщIыпIэкIэ дэIэпыкъуэгъу хуэныкъуэу къэлъэIуащ.
Хъыбар къазэрыIэрыхьэу, МЧС-м и къегъэлакIуэхэр псынщIэ дыдэу гъуэгу теуващ. Жьапщэми, уаеми, псэзэпылъхьэпIэми къапимыкIуэту абыхэм къалъыхъуэу хуежьащ борэным зэщIиIулIахэр. Къегъэлыныгъэм занщIэу хузэщIагъэуIуащ техникиблкIэ зэщIэузэда псэемыблэж щIалэ 20-рэ. Абыхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытщ.
Лей зытехьахэм нэхъ щIэхыу сэбэп яхуэхъуфын папщIэ КъэхъукъащIэ шынагъуэхэм хиубыдахэм щеIэзэ центрымрэ ДэIэпыкъуэгъу псынщIэмрэ я бригадэхэр, щIыпIэ администрацэм и къулыкъущIапIэхэр метр 5000-м щIигъукIэ бгым дэкIуеящ. Кърагъэлхэр абыхэм ирашалIэрт. Районымрэ республикэмрэ я медицинэ IуэхущIапIэхэри хуагъэхьэзырат фэбжь зыгъуэтахэр къазэрыIэрыхьэу щакIэлъыплъыну.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек и нэIэм щIэтащ къегъэлыныгъэхэр зэрекIуэкI щIыкIэр. Япэ жэщым ирихьэлIэу цIыхуи 8 къагъуэтыжат: 5-м дэIэпыкъуныгъэ иратат, 3-р хэкIуэдащ. Адрейхэр увыIэгъуэ имыIэу къалъыхъуащ. Iуэхур гугъу ищIащ Iуащхьэмахуэ и щыгум щIыIэр градус 20-м зэрыщыщIигъуамрэ борэным и зэранкIэ зыри зэрумылъагъумрэ.
КъыкIэлъыкIуэ махуэм адрейхэми ялъэIэсащ. Абы теухуа хъыбарым дыкъыщоджэ КъБР-м и Iэтащхьэм Инстаграмым щиIэ напэкIуэцIым: «КъегъэлакIуэхэр зэпэщу зэрызэдэлэжьам, абыхэм я лIыхъужьыгъэмрэ Iэзагъымрэ я фIыгъэкIэ уэс борэным и гъэрыпIэм кърашащ альпинист 19-м ящыщу 14-р».
Дохутырхэр къеплъа нэужь, цIыхуищыр яутIыпщыжащ. Альпинистхэм ящыщу 11-р икIэщIыпIэкIэ Республикэ клиникэ сымаджэщым нагъэсауэ дэIэпыкъуныгъэ ират. Лей къызытехьахэм МЧС-м и психологхэр ядолажьэ.
Ди жагъуэ зэрыхъущи, хэкIуэдахэм я бжыгъэр 5-м нэсащ. Абыхэм я Iыхьлыхэмрэ благъэхэмрэ яхуэгузэващ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек.
Iуащхьэмахуэ и щыгум къыщыхъуа гузэвэгъуэр къызыхэкIар республикэм и хабзэхъумэхэм зэхагъэкI.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100890.txt"
} |
Зэкъуэшхэр зэхуэарэзыуэ зэбгъэдокIыж
«Спартак-Налшык» (Налшык) – «Дружба» (Мейкъуапэ) — 0:0. Налшык. «Спартак» стадион. ФокIадэм и 26-м. ЦIыху 300 еплъащ.
Судьяр: Шипков (Белореченск).
«Спартак-Налшык»: Антипов, Сындыку, Шумахуэ З., ЛIуп (Бэчбо, 82), Бажэ, Дэхъу (Къумыкъу, 56), КIэдыкIуей, Ольмезов, Бенедык (Черткоев, 57), Шумахуэ И., Хьэшыр А.
«Дружба»: Хьэшыр Т., Хайманов, Гаракоев (Крылов, 68), Iэшэ, Кириленкэ, Пекъу, Къуэн, Дэтхъужь (Делэкъу, 68), Мэкъуауэ (Антоненкэ, 76), Уэрэзей.
Дагъуэ къыхуащIащ: Сындыкум, Датхъужьым, Бенедык, Шумахуэ И., Мэкъуауэм, Уэрэзейм, Хаймановым, Черткоевым, Шумахуэ З.
Джэгум къыхахуащ: Шумахуэ З.
Футбол Лъэпкъ Лигэм и етIуанэ дивизионым щекIуэкI зэхьэзэхуэм хыхьэу вэсэмахуэ «Спартак-Налшыкым» къригъэблэгъат Майкъуапэ и «Дружба»-р. ЗэIущIэр командэхэм хуабжьу къыщIадзащ. ЗэпэщIэтыныгъэр гъуэрыгъуэурэ лъэныкъуитIымкIи щекIуэкIырт. Абыхэм ящыщ зым «Дружба»-м и гъуащхьэхъумэныкъуэ, нэхъапэм «Спартак-Налшыкым» щыджэгуа КIыщ Залым налшыкдэсхэм яIэщIэкIри, Антиповым и гъуэм еуащ. АрщхьэкIэ топыр щхьэпрылъэтащ.
Япэ Iыхьэм и ныкъуэм къызэригъэлъэгъуамкIэ, хьэщIэхэр нэхъ жыджэрт. «Спартак-Налшыкым» и ебгъэрыкIуэныгъэхэм ящыщ зыр къызэпаудри, мейкъуапэдэсхэм контратакэ псынщIэ къызэрагъэпэщащ. Абы кърикIуа угловойм иужькIэ «Дружба»-р япэ ящыным зымащIэщ иIэжар, арщхьэкIэ ди къуэш республикэм къикIахэм яхэт КIыщ Залым топым зэрыхуейм хуэдэу аргуэру техуакъым. Апхуэдэ щытыкIэ шынагъуэ зытIущ иджыри налшыкдэсхэм я штрафнойм къыщекIуэкIащ, ауэ абыкIэ Iуэхур зэфIэкIащ.
Командэхэм загъэпсэхуну икIыным куэд къэмынэжауэ, «Спартак-Налшыкыр» япэ ищыным пэгъунэгъу дыдэ хъуат. Хэгъэрейхэм я ебгъэрыкIуэныгъэр къыщIэзыдза Дэхъум топыр ЛIупым и дежкIэ къыхитащ, ауэ иужьрейр щхьэкIэ зэуа топыр «Дружба»-м и гъуащхьэтетым къиубыдащ.
ЕтIуанэ Iыхьэр ди щIалэхэм нэхъ жыджэру къыщIадзащ. Штрафнойм щекIуалIэм къыпэува гъуащхьэхъумэхэм топыр яIэримыгъэхьэн папщIэ Ольмезовыр лъэщу еуащ, ауэ зымащIэкIэ гъуэм щхьэпрылъэтащ.
Мейкъуапэ къикIа командэми ебгъэрыкIуэныгъэ зыбжанэкIэ жэуап къаритыжащ хэгъэрейхэм. Абыхэм ящыщ зым хабзэр къызэпиуду фIэкIа Iэшэ Анзор къыхуэгъэувыIакъым Шумахуэ Заур. Судьям абы къыпэкIуэу дагъуэ къыхуищIащ ди гъуащхьэхъумэм.
ЗэIущIэм хухаха зэманыр иухыным куэд къэмынэжауэ, «Спартак-Налшыкым» и ебгъэрыкIуэныгъэм хэту топыр къызыIэрыхьа Хьэшыр Алан штрафнойм ихьауэ гъуащхьэтетым хуэзанщIэ щыхъуам, хабзэр къызэпауду фIэкIа къахуэгъэувыIакъым – пенальти. Ар игъэзэщIэну и пщэ дилъхьэжащ Бажэ Амир. Хэгъэрейхэм я капитаныр зэуа топыр угловойм игъэкIуащ «Дружба»-м и гъуащхьэтет, ирауда Алан и къуэш Хьэшыр Темырлан. 85-нэ дакъикъэми Ольмезовыр штрафнойм пэмыжыжьэу щрауда иужькIэ топым еуари Бажэращ, арщхьэкIэ аргуэрми гъуэм техуакъым.
90-нэ дакъикъэр екIуэкIыу налшыкдэсхэм хэщIыныгъэ ягъуэтащ. Хабзэр къызэпиуду судьям етIуанэу дагъуэ къызыхуищIа Шумахуэ Заур джэгум къыхахуащ икIи къыкIэлъыкIуэ зэIущIэм губгъуэм къихьэну Iэмал иIэнукъым.
ЕпщыкIузанэ джэгугъуэм и адрей зэIущIэхэм мыпхуэдэ бжыгъэхэр къарикIуащ: «Динамо» (Ставрополь) — «ТIуапсы» (ТIуапсы) — 5:1, «Биолог-Новокубанск» (Прогресс) — «Форте» (Таганрог) — 0:0, «Легион-Динамо» (Мэхъэчкъалэ) — «Кубань-Холдинг» (Павловская) – 0:0, «Мэшыкъуэ-КМВ» (Псыхуабэ) — «Алания-2» (Владикавказ) — 4:1, «Черноморец» (Новороссийск) — «Ротор-2» (Волгоград) — 4:0.
КъыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр «Спартак-Налшыкым» Владикавказ щригъэкIуэкIынущ. Жэпуэгъуэм и 3-м ар IущIэнущ «Алания-2»-м.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100893.txt"
} |
СтIащ Юрэ: Си лэжьыгъэхэм укъызыхураджэр мамырыгъэмрэ зэгурыIуэмрэщ
СурэтыщI-модельер, дизайнер, Адыгейм щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Адыгэ Республикэм и Къэрал саугъэтыр зыхуагъэфэща, «Лиги мира» республикэ жылагъуэ зэгухьэныгъэм и саугъэтыр зрата СтIащ Юрэ Мэхьмуд и къуэм и ныбжьыр нобэ илъэс 90 ирокъу.
ФокIадэм и 28-м Адыгейм егъэлъапIэ Адыгэ фащэм и къэрал махуэшхуэр, ар цIыхубэм къызэдащтауэ, адыгэ зэрыс щIыналъэ псоми щаIэт. Сыт ар а махуэм щIытрагъэхуар, дуней псом къыщацIыхуа дэрбзэрым сыт и псэукIэ, сыт илэжьрэ илъэс 90-м нэса лIы ахъырзэманым? А упщIэхэми нэгъуэщIхэми, «Адыгэ псалъэ» газетым папщIэ, и гуапэу жэуап къаритащ ди нэхъыжьыфIым.
Интервьюр гъэмахуэм Мейкъуапэ щедгъэкIуэкIащ. Си ныбжьэгъу, АР-м щIыхь зиIэ и жураналист ТIэш Светланэ СтIащ Юрэ зэзгъэцIыхуну си нэ къызэрикIыр щыжесIэм: «ЩхьэусыгъуэфI щыIэщ, СтIащыр мы гъэм илъэс 90 ирокъу, Адыгэ фащэм и махуэм и къежьапIэри къэбэрдейхэм яхуэпIуэтэнщ», — жиIэри Юрэ деж псэлъащ. НэхъыжьыфIым «хьэуэ» къыхигъэкIакъым, уеблэмэ, къыдэпсэлъэным къыщымынэу, и IэдакъэщIэкI хьэпшыпхэм я гъэлъэгъуэныгъэ къытхузэригъэпэщащ.
Сыхьэт бжыгъэ дапщэкIэ убгъэдэсми урикъунукъым Юрэ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы и фащэхэм уеплъ къудей мыхъуу, езым уедэIуэн хуейщ. Зэ еплъыгъуэкIэ «зэхэпхыу» къыбгурыIуэхэри яхэтщ, езыр къызыпхутепсэлъыхьын хуеи щыIэщ. «Япэ адыгэ кутюрье» зыфIаща дэрбзэрым и коллекцэм ЩIы хъурейм гуапагъэмрэ мамырыгъэмрэ, зэгурыIуэмрэ зэныбжьэгъугъэмрэ укъыхуезыджэ гупсысэхэр теплъэ зыхуищIа фащэ пщIы бжыгъэхэр хэтщ.
Абы и цIэр дыщэ IуданэкIэ щыхидыкIащ лъэпкъ тхыдэм. СтIащым лъэпкъым дежкIэ иIэ мыхьэнэмрэ и цIэм и лъапIагъымрэ къыбжеIэ ар къыщалъхуа махуэр Адыгэ фащэм и махуэу ягъэуву къэрал махуэшхуэ зэращIам. А жэрдэмыр АР-м и Адыгэ Хасэм къыхилъхьэри, 2011 гъэм япэу ягъэлъэпIащ. ИтIанэ, 2014 гъэм, къэрал статус игъуэтащ.
Дуней псом къыщацIыху ди лъэпкъэгъу дэрбзэрыр. Абы и гъэлъэгъуэныгъэхэр Мейкъуапэ, Краснодар, Налшык, Псыхуабэ, Черкесск, Кисловодск, Ставрополь къалэхэм къыщызэрагъэпэщащ, апхуэдэуи, Сирием, Иорданием, Тыркум, США-м, Германием, Израилым, Эстонием, нэгъуэщI къэралхэми щигъэлъэгъуащ.
Иджыпсту СтIащым и лъэщапIэр здэщыIэр КъуэкIыпIэ къэрал музейм и Кавказ-Ищхъэрэ къудамэу Мейкъуапэ дэтращ. Пщэдджыжьым, жыхуиIа сыхьэт бжыгъэм ирихьэлIэу, дыщIыхьащ и деж. Дэныр зи щIэщыгъуэ щIалэм хуэдэу, кIэстум зэпыт щыгъыу Iэрыгъадэ машинэм пэрысщ Юрэ. ПIалъэ дэкIмэ, и гъэлъэгъуэныгъэхэм яхэувэну фэилъхьэгъуэм елэжьу. А пэшым щегъэувэкIар куэд мэхъу, нэр итхьэкъурэ, уеплъ пэтми защумыгъэнщIу. ИтIанэ кърегъажьэ а фащэхэм я хъыбарыр, си упщIэхэм жэуап къаритурэ и IэдакъэщIэкIхэр щегъэувэкIа адрей пэшым дешэ, апхуэдэурэ сыхьэт бжыгъэр дакъикъэ ныкъуэу блолъэт…
— Юрэ, уи ныбжьыр илъэс 90 ирокъу. Абы нэсахэр куэд щIащ загъэпсэхуу унэм зэрыщIэсрэ, уэ нэгъуджэ къудеи пIумылъу Iэрыгъадэ машинэм убгъэдэсщ.
— Сэ нэгъуджэ сIумылъу мастэм Iуданэр изоу иджыри къыздэсым. ЕтIуанэрауэ, илъэс 70 хъуауэ сызыпэрыт Iуэхур лэжьыгъэу зэи къэслъытакъым. Сылэжьакъым зэи, творчествэм сыдихьэха мыхъумэ. Пщэдджыжьым жьыуэ сыкъокIуэри, содэ, собзэ, си IэдакъэщIэкIхэр зрагъэлъагъуну хуейуэ музейм къакIуэхэм сахуозэ, сопсалъэ.
Сэ сытым дежи щIэ гуэр къызолъыхъуэ. ЩIэ гуэр къэзгъэщIыну, щIэ гуэр къасщIэу ар цIыхухэм яхуэсIуэтэну, я пащхьэ ислъхьэну сфIэфIщ. Абы зэи сыхуэщхьэхыркъым.
— Илъэс 70-кIэ узыпэрыта Iуэхум удихьэха зэрыхъуар сфIэгъэщIэгъуэнщ. ЦIыхухъу IэщIагъэу пхужыIэнукъым ар икIи абы щыгъуэм иджы хуэдэу, дэрбзэрхэр, щыIэу къыщIэкIынтэкъым.
— Сэ сызэрыцIыкIурэ творчествэм сыдихьэхырт. Апхуэдэу сыкъигъэщIащ. IэщIагъэм зыхуезгъэсэну сыздэкIуэ лъэщапIэм щылажьэ нэгъунэ си анэм къыхуагъэщIагъуэрт, и къуэр абы зэригъакIуэр. Ауэ сэ зэи сыщIегъуэжакъым. Си псэм фIэфI лэжьыгъэр сщIащ, иджыри сощIэ. ЦIыхур бгъэдэхэн, пхуэпэн нэхъыфI сыт щыIэ? Сыт хуэдиз гуфIэгъуэ къызитат си щхьэм япэу хуэздыжа кIэстумым.
Си гум сызыхуиша IэщIагъэрщ сызыпэрытыр. Си Iуэху щIэкIэри къыхэзыхыжар, къэзыгупсысар сэращ. Сэ сыхуеякъым хьэрычэт Iуэхум сыхыхьэну, зыгуэрхэм сахуэдэурэ ахъшэ къэзлэжьыну. Си щхьэ хуэдэнри щызгъэтыжат, апхуэдизкIэ фащэхэмрэ тхыпхъэщIыпхъэхэмрэ сыдахьэхати. Си гъащIэ псом си улахуэмкIэ сыщахуэурэ здыуэ аращ мы фащэхэр. Си дежкIэ сытым дежи нэхъыщхьэу щытари, щытри, цIыхухэм дахагъэ гуэркIэ сахуэупсэнырщ, гупсысэ пэжым тесшэнырщ, фIым къыхуезджэнырщ. Фащэ здыуэ сымыщэ щхьэкIэ, зыдыф куэд згъэсауэ, Мейкъуапи, Краснодари, нэгъуэщI къалэхэми щолажьэ. Нобэ «Налмэс» ансамбль цIэрыIуэр зыхуапэр сэ си гъэсэнщ.
Зэи сытезэшакъым си Iуэхум, сужэгъунуи сигу къэкIакъым. Лъэпкъ фащэ щыхъукIэ, дауи, абы и пкъыр къэнэжын хуейщ, ауэ ар сытым дежи пхуегъэфIэкIуэнущ, зыпхуегъэужьынущ уи акъыл, зэфIэкI къызэрихькIэ. Адыгэм и философиер хуабжьу куущ. Фащэ къудеймкIэ куэд пхужыIэнущ.
Лъэпкъым хуэгъэзахэм нэмыщI, дунейпсо гугъуехьхэм сытопсэлъыхьыф сэ си IэдакъэщIэкIхэмкIэ. Зэманым зыкъыкIэрызмыгъэхуу сыкъыдогъуэгурыкIуэ. БлэкIар къызогъэщIэрэщIэж, щыIэр утыку къызохьэ, къэкIуэнум сыхуолажьэ.
— Юрэ, уи IэдакъэщIэкIхэр, къанэ щымыIэу, уи псалъэхэм щыхьэт ятохъуэ, мыхэр дахэ къудейкъым, атIэ Iуэхугъуэ гуэр къаIуатэ. Тхылъ, газет укъеджэм хуэдэу, дэтхэнэми зыгуэр къыбжеIэ. Куэд щIащ уэ уи лэжьыгъэхэр «псалъэу» журналистхэм зэрытрагъэIукIрэ. Сыту пэж ар!
— Сэ сытым дежи къыхызогъэщ: фащэхэмкIэ къэзгъэщIыр дахагъэм и закъуэкъым, атIэ зыгуэр жызоIэ. Философие гупсысэ зыщIэмылъ куэд яхэткъым. Си IэдакъэщIэкIхэр къэзгъэсэбэпурэ цIыхухэм, дунейм яхузоIуатэ гуапагъэм, дахагъэм, мамырыгъэм, зэгурыIуэныгъэм, дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэным, цIыху зэхущытыкIэм, нэгъуэщIхэми ятеухуахэр. Ди лIыхъужьхэм, бзылъхугъэ щIыкIафIэхэм я теплъэхэр къызогъэлъагъуэ. Ди къэралым и къекIуэкIыкIам и пIалъэ гуэрхэм, Хэку зауэшхуэм, зэхъуэкIыныгъэхэм я гугъу сощI.
Дунейр лъэныкъуэ куэду зэхэлъщ, зэмылIэужьыгъуэ куэди щызокIуэ. ФIыи, Iеи, сэбэпи, мыхъумыщIи къыщохъу, дыщрохьэлIэ. Си лэжьыгъэмкIэ нэхъ згъэбелджылыр фIыращ, цIыху зэхущытыкIэм куэд зэрелъытарщ.
— Фащэ нэхъ цIэрыIуэу зыбжанэ уиIэщ. ЗэрыжыпIауи, зыгуэрым и дамыгъэу, нобэ музейхэр, гъэлъэгъуэныгъэхэр ягъэдахэ. Сэ фIыуэ слъагъур Адыгэ Республикэм и цIэр зытет фащэ удзыфэрщ, дыщэ IуданэкIэ хэдыкIауэ. Уафэ къащхъуэр зи плъыфэ фащэр ООН-м хуэбгъэпсащ, уеблэмэ журналистхэм я лэжьыгъэр зэрымытыншыр кърибгъэлъэгъуащ фащэ плъыжь дахэм. Абы ди газетым и цIэр, «Адыгэ псалъэр», щыхэдыкIауэ къызэрыщызгъуэтар, ямылейуэ гуапэ сщыхъуащ. Нобэ нэхъ гъунэгъуу слъэгъуа «Тыргъэтауэрэ» «Джэгъэтейрэ» фащэхэм сатхьэкъуащ.
— Гъэлъэгъуэныгъэхэм сыхэтурэ Америкэми сыкъыщащIэ хъуащ 1990 гъэхэм. 1993 гъэм Нью-Джерси къикIри письмо къысIэрыхьащ, абы щыIэ ди лъэпкъэгъухэм я къэфакIуэ ансамблым фащэ яхуэздыну срагъэблагъэу иту. Апхуэдэ жэрдэм зыщIахэм зыкъыпхуагъэзауэ «хьэуэ» къыхэбгъэкI хъурэт. МазихкIэ сыщылэжьауэ щытащ. «Тыргъэтауэ», «Джэгъэтей» цIэхэр зыфIэсща фащэхэри, нэгъуэщI зы цIыхубз фащэ дахи здэсшат абы. Абы ирихьэлIэу Вашингтон Унэ Хужьым и утым Лъэпкъ щэнхабзэхэм я махуэм ирихьэлIэу гъэлъэгъуэныгъэ щекIуэкIырти, сэри сыхагъэхьащ.
Гъэлъэгъуэныгъэм еплъыну жэрдэм зиIэ цIыхур бэт, лъэпкъыу щызэхуэсар къэлъытэгъуейт. Сэри хуабжьу сригушхуэрт Адыгейм икIа фащэхэр дуней псом щызэрахьэхэм я гъусэу Iуэхум зэрыхэтым. А гъэлъэгъуэныгъэм темытхыхьа америкэ хъыбарегъащIэ IэнатIэ щыIэжтэкъым. Абы къекIуэлIахэм я еплъыкIэр зратха тхылъым Адыгэ фащэм теухуа гупсысэ дахэхэр бзэ зэмылIэужьыгъуэу 23-кIэ къыщаIуэтат. «СтIащ Юрэ и IэдакъэщIэкIхэр гъуазджэм и бзэкIэ мамырыгъэм топсэлъыхьыф», — яхэтащ абыхэм. Апхуэдэу цIыхур къыдихьэхат «Тыргъэтауэрэ» «Джэгъэтейрэ» я фащэхэм.
2015 гъэм ООН-м къызэригъэпэща «Дунейпсо щэнхабзэ» форумым срагъэблэгъауэ щытащ. Абы си лэжьыгъэхэр видеокIэ щызгъэлъагъуэурэ сыщытепсэлъыхьащ, куэдми фIыщIэ къысхуащIу къызбгъэдыхьащ. «ООН-м и фащэр» лъэпкъ зэгурыIуэныгъэмрэ зэIузэпэщыныгъэмрэщ зи дамыгъэр. Зэ IуплъэгъуэкIэ ар адыгэ бзылъхугъэ фащэ къызэрыгуэкIщ. Ауэ пщащэм и IитIыр иIэта нэужь, зэпэхъурей мэхъу, планетэр уи нэгу къыщIигъэхьэу. ООН-р къыщызэрагъэпэщамрэ (1945) фащэр щыздамрэ (1995) тетщ абы. Мыбдежым зэбгъапщэ хъунущ кавказ хабзэжьымрэ ООН-р зытетыпхъэу къэслъытэ хабзэмрэ. ЦIыхуитI зэпэщIэувам бзылъхугъэм и IэлъэщIыр я зэхуаку дидза нэужь, зэзэуэныр щагъэту щытащ. ООН-м и мыхьэнэм теухуа бзылъхугъэ фащэм си нэгу къыщIигъэхьэр аращ.
Уэ жыхуэпIэ фащэ плъыжьри журналистхэм ятезухуащ. 2008 гъэм Дыгъэмыс щекIуэкIа Журналистхэм я дунейпсо конференцым сыхэтащ, гъэлъэгъуэныгъэ къыщызэзгъэпэщауэ. Абы сыкъикIыжа нэужь, здащ а фащэр. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, илъэс къэс журналисти 100 хуэдиз зэпэщIэувэныгъэхэм, зауэхэм хокIуадэ. Сэ фIыщIэ яхузощI а лэжьыгъэ гугъум пэрытхэм. АдыгэбзэкIэ къыдэкI газетыр хэзмытхэнкIэ Iэмал иIакъым. Тхьэм фигъэпсэу вжызоIэ журналист псоми, «Адыгэ псалъэм» щылажьэхэми.
Адыгэ Республикэм хуэзгъэпса фащэм лъабжьэ иIэщ. Совет Союзым и лъэхъэнэм дэ автономие къызэрыдатам ди лъэпкъыр къригъэлауэ жыпIэ хъунущ, ар зыхъумэжыныгъэмкIэ лъэбакъуэшхуэт. Илъэс 30 ипэ республикэ дыхъуащ. Абы и мыхьэнэ псори къагурыIуэну сыхуейщ дэтхэнэ зы адыгэми. Мис абыхэм сыхуашащ къэрал ныпу узыIуплъэ фащэр дыным. Абы дыщэ IуданэкIэ щыхэдыкIащ вагъуэ 12-мрэ шабзищымрэ. Апхуэдэуи ди хэгъэгум и цIэмрэ ар къыщыунэхуа гъэмрэ (1991) тетщ.
— Ди гуапэ зэрыхъущи, нобэрей щIалэгъуалэм фащэр «щатIэгъэж», абы иIэ щIэупщIэр гъэ къэс нэхъыбэ мэхъу. Фащэ зыдхэм я бжыгъэр хохъуэ, уеблэмэ, ар фейдэ хъарзынэ къызыпэкIуэ хьэрычэтыщIэ Iуэху хъуащ. Лъэпкъым къыдекIуэкI фащэр къэгъэщIэрэщIэжыным, ар цIыхухэм фIыуэ егъэлъагъужыным уэ куэд хэплъхьауэ къызолъытэ.
— Сэ куэдрэ сылэжьэн хуей хъуащ адыгэ фащэр тыкуэнхэм къыщIалъхьэжын папщIэ. ЗэманкIэ узэIэбэкIыжмэ, абы хуей щIагъуэ щыIэтэкъым. ИкIи сфIэфIщ ар дыныр, щэныр бизнес лIэужьыгъуэу зэрырагъэжьар. Си гур хегъахъуэ ар щIалэгъуалэм зэрызыщатIэгъэжми.
Сыт хуэдэ лъэпкъми и псэр зыхэлъыр и щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэщ, и анэдэлъхубзэрщ. Нобэ дунейм тетщ абыхэмкIэ бей лъэпкъ куэд, адыгэхэри абыхэм язщ. Адыгейм япэ къакIуэхэм ялъагъуну нэхъ къащтэр щыпсэу лъэпкъым и хабзэрщ, бгъэдэлъ хъугъуэфIыгъуэрщ, адрей псори Москва, Санкт-Петербург е нэгъуэщI щIыпIэхэм щалъагъу. Мис абы и лъэныкъуэкIэ лъэпкъ щэнхабзэм мыхьэнэшхуэ иIэщ. Апхуэдэ дыдэщ бзэр хъумэным дызэрыхуэсакъын хуейри. Дэтхэнэ хьэпшыпми адыгэцIэ иIэщ, атIэ а бзэр хъумэн щхьэ хуэмейрэ?!
Си гъэлъэгъуэныгъэхэм кърихьэлIэ куэдым ягъэщIагъуэ ди лъэпкъыр IуэрыIуатэкIэ, тхыдэкIэ, хабзэкIэ зэрыкъулейр. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Iэдииху, Лашын, Сосрыкъуэ, Нартхэр, нэгъуэщI цIэхэр зиIэ фащэхэр щалъагъукIэ, къыщIоупщIэ. Сэ абыхэм я хъыбархэр яжызоIэж. Зы фащэм и теплъэмрэ ар зезыхьа лIыхъужьым и хъыбарымрэ уи нэгу къыщIигъэхьэфынущ зэбгъэцIыхуа лъэпкъым и шыфэлIыфэр.
Нобэ тынш хъуащ фащэр бдыныр, ар зыщэхун зэрыщыIэми ущогуфIыкI. Иджыпсту абы епхьэлIэну псори хьэзыру къыпхуощэху. Сэ а псори си IэкIэ сщIыжырт. Уеблэмэ гъущIым къыхэщIыкIа ету иным илъ фIамыщIыр зэщIэплъэн папщIэ си Iэр игъэузауэ щIэзупскIэу зэрыщытар иджыри сощIэж. Ауэ а узыхуэныкъуэу умыгъуэтым уи акъылыр игъэлажьэрт, хэкIыпIэ гуэрхэр къуигъэгупсысырти, уи лэжьыгъэр нэхъри щIэщыгъуэ ищIырт.
— Юрэ, дэ узэрытцIыхур уи фащэхэмкIэщ, аращ цIэрыIуэ узыщIари. Ауэ нобэ япэу гъунэгъуу слъагъу мы панно щхъуэкIэплъыкIэхэм уелэжьыныр сытым къыхэкIа? Декоративно-прикладной гъуазджэкIэ зэджэу иужьрей лIэщIыгъуэм къежьа мы Iуэхум адыгэмэ щыбгъэуащ.
— Дауи, ухуитщ мыпхуэдэ адыгэм иIакъым жыпIэну, ауэ уи нэгу къыщIэгъэхьэт, блыным фIадзэу щыта арджэнхэр, пщащэхэм фащэ щащыгъым и деж яIыгъыу щыта жьыхур, дыщэидэкIэ хадыкIыу щыта щэкI кIапэхэр. Ахэракъэ панно хъужыр. Сэ сытым дежи жьымрэ щIэмрэ зы Iуданэ псыгъуэкIэ зэспхыну сыхэтщ. Мис мы лэжьыгъэхэм къагъэлъагъуэ а тIур къызэдэгъуэгурыкIуэну Iэмал зэрыщыIэр.
Уэ гу зылъыпта мы Iуданэ щхъуэкIэплъыкIэ дахэхэри зыщIыжыр сэращ. СфIэфIщ панномкIэ зы Iуэхугъуэ гуэр къэзгъэлъэгъуэну, философие гупсысэ гуэр щIэслъхьэну, абы еплъым и гур псэху къудей мыхъуу зы щхьэпагъ гуэр «къыжриIэу» хэздыкIыну. Ахэр къыхэщIыкIащ щэкIым, фэм… Сытми къыхэсщIыкIыфынущ ар сэ. ПхъэнкIийми къыхэсщIыкIыфынущ къабзагъэм и нэщэнэу, кIэрыху-бжьэрыхукIэ дунейр умыуцIэпIу ар зыгуэркIэ къэбгъэсэбэп зэрыхъуным цIыхухэр къыхуезджэу. Апхуэдэ лэжьыгъэ куэд сиIэщ.
Ахэр къызыхэщIыкIам мыхьэнэ естыркъым, сэркIэ нэхъыщхьэр абы и купщIэрщ. ТхылъымпIэми къыпхухощIыкI панно, дахэу, мыхьэнэ иIэу, цIыхум къыхуэщхьэпэн, абы и гум зы фIы гуэр къыщигъэушын хуэдэу. Театрым кIуа цIыхум, абы щIэсыху, и дунейм зехъуэж, зы фIы гуэр, гуапагъ гуэр и гум къыщоуш. Апхуэдэщ паннохэм ягъэзащIэ къалэнри.
Мыбыхэм я щIыкIэр, зэхэджэкIэр зыгуэрым къи- гупсысауэ щыIами сщIэркъым, ауэ сэ езыр-езыру сыхуэкIуащ. Пэжщ, зэIущэныр, дауи, ди лъэпкъ IэпэIэсагъэщ. Арджэныр абы и щыхьэткъэ! Сэ куэд щIэзджыкIащ адыгэм и тхыдэм, IуэрыIуатэм, хабзэм теухуауэ. Декоративно-прикладной гъуазджэм ухэмыувэфынкIэ Iэмал иIэкъым апхуэдэ беягъ убгъэдэлъу. Япэу сщIахэм ящыщщ «1864», «Ирахуахэр» паннохэр, ахэр къызэрыбгурыIуащи, зытеухуар 1864 гъэм къэхъуа Iуэхугъуэ гуузхэрщ, адыгэ лъэпкъым и хэкур зэрырагъэбгынарщ. Ахэр хуабжьу ягу ирихьащ къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм щыпсэу иджырей адыгэхэм. Лъэпкъ паннохэм яхыубжэ хъунущ «Мамырыгъэ ирелъ уи унагъуэм» лэжьыгъэри. Ар адыгэ жьэгум хуэдэу щIащ, гуапагъэ, мамырыгъэ, зэгурыIуэ илъыным и нэщэнэщ. Абы и щхьэм тетщ Iуданэ зэмыфэгъуу блыкIэ хэдыкIа лэгъупыкъур. Ахэр зэбгъурылъ щыхъукIэ, зыкIи зэмыщхь лъэпкъхэр, цIыхухэр мамыру къызэдэгъуэгурыкIуэ щхьэ мыхъурэ?!
Дунейпсо мыхьэнэ зиIэхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, щIы хъурейм и макет цIэрыIуэр. Ар ди планетэм щыпсэу цIыхухэм, лъэпкъ зэныбжьэгъугъэм, шыIэныгъэм хуэгъэпсащ. Ар зэрыхэздыкIа данэ Iуданэхэр къыщIэсIукIауэ щытащ, апхуэдэуи цы IуданэкIи селэжьащ. «ЩыIагъэ» («ШыIэныгъэ»-Н.З.) — жиIэу адыгеибзэкIи тетщ абы. ЦIыху псори, зыщыщ лъэпкъми, зэрихьэ динми емылъытауэ, шыIэныгъэрэ зэгурыIуэрэ я зэхуаку дэлъу зэбгъэдэтын хуейщ. АбыкIэ дэ сэбэп къытхуэхъунущ дахагъэмрэ гъуазджэмрэ.
Епсэлъар НэщIэпыджэ Замирэщ.
Адыгэ Республикэм щIыхь зиIэ и журналист.
Налшык – Мейкъуапэ
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100896.txt"
} |
Ислъамым и нур
Гулъытэ щIыкIэмрэ ар зыхуэщIыпхъэмрэ
Жэпуэгъуэм и 6-7-хэм хуозэ мы гъэм Бегъымбар лъапIэу щэлатымрэ сэламымрэ зэхар дунейм къыщытехьа, хьэрыпыбзэкIэ «рэбийул Iэууэл» цIэр зезыхьэ мазэр къыщихьэр. Мулид махуэ хъужу а мазэм и 12-нэр зыхуэзэнур жэпуэгъуэм и 18-19-хэрщ. Зэман лъапIэр зэретхьэкIыну щIыкIэм и нэхъыфIыр къэтщIэн плъапIэкIэ ди упщIэр хуэдгъэзащ зыми къегъэцIыхужын хуэмей дин щIэныгъэлI, Iустаз Гуэщокъуэ Абдул-Бакъий.
— «Мулид» псалъэр мыхьэнищкIэ хэтщ адыгэбзэм: зыр зи гугъу тщIы мазэ, махуэ лъапIэхэрщ. Адрейр — пIалъэ гуэрым емыпхауэ, унагъуэм щекIуэкI гуфIэгъуэ зэхуэсхэрщ. Ещанэр — а тIуми щагъэIу хабзэ мулид зэчыр, нашид жыхуаIэхэрщ. А щыми теухуауэ сыт диным идэр, имыдэр, узытригъэгушхуэр, узыхуигъэсакъыр? КъызэщIэубыдауэ: «псапэ сщIэнт мулид мазэм» жызыIэ муслъымэным и зэманыр сытым тригъэкIуадэмэ, нэхъыфI?
— Молид е мулид жытIэу къэтпсэлъ псалъэр хьэрыпыбзэ «мэулид»-р дэ зэрыжытIэ щIыкIэращ. «Мэулид» жиIэмэ, «дунейм къытехьэн» жиIэу къокI. «Мэулидун-нэбий» жиIэмэ, «Алыхьым и ЛIыкIуэр къэхъун, дунейм къытехьэн» жиIэу аращ. Ауэрэ мулид псалъэм къыдапсэлъ хъуащ ЛIыкIуэ лъапIэм и къэхъуныгъэм зыгуэркIэ пыщIа дэтхэнэ зы Iуэхугъуэри. Мулид мазэ, мулид махуэ, мулид зэчыр, мулидаджэ хуэдэхэр. Ар езы хьэрыпыбзэми адрей муслъымэныбзэхэми щыапхуэдэщ.
«Мы къедбжэкIахэм гулъытэ яхуэпщIу, мыхэр дэгъуэу, бдэ хъуну къэлъытэн хуей? Хьэмэрэ мыхэр Тхьэ хабзэм (диным) щымыщу цIыхухэм халъхьауэ ара?» — упщIэ бгъэувмэ, абы пэжыпIэфынур мыращ. «ЛIыкIуэ лъапIэм езы дыдэм дигъэлъэгъуащ икIи къыджиIащ зыгуэрым къыщIэна фэеплъым, ар абы и IуэхущIафэуи, и къэхъуныгъэ дыдэрауи щрырет, гулъытэ хуэщIыным ягъэ зэрыхэмылъыр. Апхуэдэкъэпсу зыгуэрым къехъулIа IуэхуфIыр дэпIыгъыну, ущыгуфIыкIыну зэрыдэгъуэр, бдэ хъуну зэрыщытыр».
ХабзэфI хэзышми, хабзей хэзышми, абыхэм ядэзыIыгъми яхуэфащэ ягъуэтыжынущ.
Гулъытэ хуэщIыкIэмрэ гулъытэ зыхуэпщIыпхъэхэмрэ псори къигъэлъэгъуакъым ЛIыкIуэ лъапIэм, дауи. Гулъытэ хуэпщI зэрыхъунур къигъэлъэгъуауэ аращ. Гулъытэ хуэщIыкIэр фэ езым зэвгъэзэхуэж, Тхьэ хабзэмрэ гупсысэ зэгущымрэ тещIыхьауэ, жыхуиIэу.
Мулид псалъэм ещIэкIауэ ягъэзащIэ псори мис а гулъытэ щIыкIэм щыщу аращи, муслъымэным ди акъылрэ ди щIэныгъэкIэ зэдгъэзахуэ хъунущ.
НтIэ, мулид фIэтщу едгъэкIуэкI а гулъытэ щIыкIэхэм яхэту пIэрэ Тхьэ хабзэм имыдэрэ емызэгърэ? Е акъыл зэгущым имыдэрэ емызэгърэ?
Псом япэрауэ, мулид махуэр хэбгъэщхьэхукIыу гулъытэ лей хуэпщI хъуну? Хъунущ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, Тхьэм и лIыкIуэ Муса лъапIэм теухуа махуэр хигъэщхьэхукIащ. Езы ЛIыкIуэ лъапIэм а махуэр нэщIынкIэ хигъэщхьэхукIащ. НэгъуэщIу хэвмыгъэщхьэхукI жиIа? ЖиIакъым. НэщIын зылъэмыкIым нэгъуэщI псапэ гуэр илэжь хъунукъэ, а махуэм и пщIэр хиIэтыкIыну? Хъунущ. Мыхъуну къэзыгъэлъагъуэ тегъэщIапIэ зыри щыIэкъым.
А махуэ дыдэм утемыхуэмэ, а мазэм е уеблэмэ а илъэсым къриубыдэу апхуэдэ гухэлъкIэ псапэ блэжь хъуну? Хъунущ. Мыхъуну къэзыгъэлъагъуэ тегъэщIапIэ зыри щыIэкъым, Тхьэ хабзэкIи еплъыкIэ узыншэкIи.
Мулид махуэ хэзыгъэщхьэхукIхэм сыт а махуэм ялэжьхэр? ЦIыху ирагъэблагъэри, хьэлэлщ. Ерыскъы къащтэри хьэлэлщ. КъурIэн йоджэхэри, хьэлэлщ. Щэлэуат къызэдахьри, хьэлэлщ. Псалъэ дахэ, псалъэ пэж жаIэ, ущие щIэлъу, Iущыгъэ щIэлъуи, аращ. ЛIыкIуэ лъапIэм топсэлъыхьхэ, и цIэ ираIуэ, цIыхум ямыщIэ кърагъащIэ, ирагъэцIыху, ягу къагъэкIыж. Уеблэмэ зэрымуслъымэныр зыIэпыхужыным нэсахэм кърагъэщIэж зэрымуслъымэнхэр.
Аращи, мулидаджэ фIащу игъащIэ лъандэрэ ирагъэкIуэкI Iуэхугъуэм зыщIыпIэ и дежи мыхъунрэ Тхьэм имыдэнрэ къыщыхэткъым. Къемызэгъ гуэр гъуэщарэ щыуауэ хэтыпэу сощIри, еплъыкIэ узыншэ зиIэ цIыхур абы зэрегупсысынур а щыуагъэр Iуэхум хэгъэкIыжынрауэ щытын зэрыхуейм фIэкIа, а Iуэхугъуэр зэфэзэщу мыхъумыщIэу бгъэувынрауэ щытыпхъэкъым.
ФIы лэжьын гукъыдэж къозыту илъэс псом, гъащIэ псом узыщрихьэлIэ щхьэусыгъуэ псори къэбгъэщхьэпэнращ еплъыкIэ пэжри, абы теухуауэ хэт и гъащIэ псори напIэзыпIэ зырызу къегъэщхьэпэ; хэти мулид къудейр къыдогъэщхьэпэ. Мулид щхьэусыгъуэмкIэ едгъажьэмэ, фIы лэжьын гукъыдэжым ди гъащIэ псор иуфэбгъун гугъапIэкIэ.
Алыхьу гущIэгъубэ
гущIэгъущIырейм и цIэкIэ соублэ
Ди хэщIапIэр ди мащэхэрщ –
ди упщIэхэр ди гуащIэхэрщ,
Ди гъуэгуанэри ди кIыхьхэращ –
ди щытыкIэр ди гъэщIэгъуэнщ.
Нэхъуеиншэныр ди кIыхьлIыхьщ –
ди лIэныгъэхэр ди гъунэгъущ,
Ди былымхэр ди щIэинщи –
ди бынхэр ди зеиншэхэщ.
Ди уэншэкури ди щIыщIагъращ –
ди гъуэмылэр ди мащIэращ,
Ди жэщхэри ди кIыхьхэращ –
ди щIегъуэжхэри ди куэдхэрщ.
Ди хьэрэмхэр ди хьэзабщи –
ди хьэлэлхэр ди жэуапхэрщ,
Ди Тхьэри ди Инращи –
ди Тхьэри ди ГъэгъуакIуэрщ.
Ди фарзхэри ди нэмэзхэрщ –
ди къалэнхэр ди сэджытхэрщ,
Ди щIыхьэпIэр ди жэнэтхэрщ –
ди Мухьэммэд псэм и Iэзэщ.
Мухьэммэд хъыбарегъащIэщ –
Мухьэммэд ди щхьэщыжакIуэщ,
Мухьэммэд ди къегъэлакIуэщ –
ди Мухьэммэд ди нэхъыфIращ.
Ди Мухьэммэдыр ди лIыкIуэщ –
ди Мухьэммэдыр ди пашэщ,
Ди Мухьэммэд ди зиусхьэнщ –
ди Мухьэммэдыр ди фIылъагъущ.
ЗэзыдзэкIар ГУЭЩОКЪУЭ Абдул-Бакъийщ.
КхъыIэ, жэнэтым сигъэхьэ!
Алыхьыр арэзы зыхуэхъун Iэбу Хъурэйрэ къызэриIуэтэжам тету
ЦIыхухэр щIэупщIащ: «Уа Алыхьым и ЛIыкIуэ лъапIэ! Къемэт махуэм ди Тхьэр тлъагъуну?».
«Мазэгъуэ жэщым пшэ зетемылъ мазэр зэрыфлъагъунум шэч къытефхьэрэ?» — къажриIащ.
«Хьэуэ, Алыхьым и ЛIыкIуэ лъапIэ», — жаIащ цIыхухэм.
«Пшэ зытемылъ дыгъэр зэрыфлъагъунум шэч къытефхьэрэ?» — щIэупщIащ щэлатымрэ сэламымрэ зэхар.
«Хьэуэ», — жраIащ.
«Шэч хэмылъу, мис апхуэдэу флъагъунущ Ар! Къемэт махуэм цIыхухэр зэхуашэса нэужь, Алыхьталэм къажриIэнущ: «Щхьэж зыхуэпщылIам и ужь иреувэ!»
КъахэкIынущ цIыхухэм дыгъэм и ужь иувэн, мазэм и ужь иувэн, тхьэ нэпцIхэм я ужь иувэн къахэкIынущ. Мы Iумэтыр, я фэрыщIхэри яхэту, и пIэ къинэнущ. Алыхьталэм абыхэм наIуэ закъыщищIынурэ, къажриIэнущ: «Сэращ фи Тхьэр!». Езыхэм: «Дэ ди Тхьэр къэсыху мыр ди увыпIэщ. Ар къызэрыкIуэу къэтцIыхунущ», — жраIэнущ. Алыхьталэм аргуэру наIуэ закъыщищIынурэ, къажриIэнущ: «Сэращ фи Тхьэр!». ИтIанэ езыхэми жаIэнущ: «Уэращ ди Тхьэр!»
ИужькIэ Алыхьталэм ириджэнущ ахэр. Жыхьэнмэм и лъэныкъуи- тIым ЩиратI лъэмыжыр тралъхьа нэужь, и Iумэтыр дэщIыгъуу япэу абы икIыну хуит ящIыну Тхьэ лIыкIуэр сэращ. А махуэм зыри ягъэпсэлъэнукъым, Алыхьым и лIыкIуэхэм фIэкIа, я псалъэу щытынури мыращ: «Я Алыхь, къегъэл, къегъэл!»
Жыхьэнмэм къэрэкъэш гуэрхэр щыIэщ, сэхьдан удзым тет банэхэм ещхьу».
ЛIыкIуэ лъапIэр щIэупщIащ: «Флъэгъуакъэ сэхьданым тет банэхэр?». «НтIэ», — иратащ жэуап цIыхухэм.
«НтIэ, а къэрэкъэшхэр сэхьданым и банэхэм хуэдэнущ, ауэ Алыхьым и закъуэщ зыщIэр ахэр инагъкIэ зыхуэдизынур. Ахэр цIыхухэм къепIэстхъынущ, зэхащIыхьахэм тезыру кърагъэлэжьам елъытауэ. Языныкъуэхэр ящIам текIуэдэжыпэнущ, адрейхэм я пкъым щыщ къыхачынущ, ауэ иужькIэ къелынухэщ. Алыхьталэм мафIэм хэхуахэм языхэзым гущIэгъу хуищIыну игу къихьэмэ, мелыIычхэм унафэ яхуищIынущ Алыхьым хуэпщылIахэр абыхэм къахишыну. МелыIычхэми апхуэдэ цIыхухэр сэждэм къатрина лъэужьхэмкIэ къыхацIыхукIыурэ къыхашынущ, сыту жыпIэмэ, Алыхь Лъагэм мафIэм хьэрэм щищIащ сэждэ лъэужьхэр трисыкIыну.
КъыхэкIынущ ахэр мафIэм, япкъхэм сэждэм къытрина пIэхэм фIэкIа къахэмынэжауэ. Зэрыщыту мафIэм илыгъуэнущ Iэдэм и быныр, сэждэ лъэужьхэм къинэмыщIа. ИтIанэ псы псэхэлъхьэж тракIэурэ, псыежэхым къихь жылэхэр къызэрыхэжым хуэдэу, къыдэжыжынухэщ.
Алыхь лъагэм и пщылIхэм я хей щIэныр иуха нэужь, жэнэтымрэ жыхьэнмэмрэ я зэхуакум зы цIыху къыдэнэнущ, икIи аращ мафIэм хэтахэм ящыщу иужь дыдэу жэнэтым ихьэнур. И нэгур жыхьэнмэм хуэгъэзауэ здэщытым, абы жиIэнущ: «Си Тхьэ, кхъыIэ, си нэгур мафIэм IугъэзыкI, абы и мэм солIыкI, и лыгъэм сес». «Ар къыпхуащIэрэ иджыри нэгъуэщI зыгуэрым ущIэлъэIумэ-щэ?» — къеупщIынущ абы Алыхьталэр. «Уи лъэщагъымкIэ соIуэ, сыщIэмылъэIункIэ!» — итынущ цIыхум жэуап. Апхуэдэу Алыхь ЛъапIэм абы и нэгур жыхьэнмэм IуигъэзыкIынущ.
Зи нэгур жэнэтымкIэ гъэза хъуа цIыхум ар зэрытелъыджэр къилъэгъуа нэужь, зиущэхунурэ, Алыхьым зэрыжиIам хуэдизкIэ щыму къэнэнущ. ИтIанэ жиIэнущ: «Уа си Тхьэ, кхъыIэ, жэнэтыбжэм сыхуэгъэкIуатэ!». «Уэ тхьэ пIуатэкъэ, псалъи птатэкъэ афIэкIа зыми ущIэмылъэIужыну?» — къеупщIынущ абы Алыхь Иныр. «Уа си Тхьэ, къэбгъэщIахэм я нэхъ насыпыншэ сымыхъуащэрэт!» — жиIэнущ цIыхум.
Алыхьталэр щIэупщIэнущ: «Ар къыпхуащIэрэ иджыри зыгуэрым ущIэлъэIумэ-щэ?». «Уи лъэщагъымкIэ соIуэ, афIэкIа зыми сыщIэмылъэIункIэ!» – жиIэнущ модрейм. ЦIыхум аргуэру тхьэ иIуэн, псалъэ итын щIидзэжынущ, къызэрыхуиухам хуэдэу. ИтIанэ Алыхьталэм ар жэнэтыбжэм хуигъэкIуэтэнущ икIи ар зэрызэщIэлыдэр, абы тхъэгъуэрэ гуфIэгъуэу щызекIуэр илъэгъуа нэужь, зиущэхунурэ, Алыхьым зэрыжиIам хуэдизкIэ щыму щытынущ. ИтIанэ жиIэнущ: «Уа си Тхьэ, кхъыIэ, жэнэтым сигъэхьэ!».
«Уэри уэ, Iэдэм и бын! — жиIэнущ Алыхьышхуэм. — ЖыпIам утетыжкъым! Тхьэ пIуакъэ, псалъи птакъэ афIэкIа зыми ущIэмылъэIуну?». «Я Алыхь, кхъыIэ, къэбгъэщIахэм я нэхъ насыпыншэ сумыщI!» — лъэIуэнущ цIыхур. Абдежым Алыхьу Лъагэрэ Лъэщыр дыхьэшхынущ абы еплъурэ, итIанэ жэнэтым ихьэну хуит ищIынущ. «Узыхуейр жыIэ!» — къыжриIэнущ абы Алыхьталэм. ЦIыхум узыщIэхъуэпс хъун зыри къэмынэжыху, зыхуей псори кърибжэкIынущ. Алыхь Закъуэм абы къыжриIэнущ: «Мис мыри, мори жыIэ!». Апхуэдэу а цIыхур и Тхьэм игу къигъэкIа хъуэпсапIэхэм теIэбэурэ узыщIэлъэIупхъэ зыри къэмынэжа нэужь, Алыхьым къыжриIэнущ: «А жыхуэпIамрэ иджыри апхуэдиз дыдэрэ узот!».
Тхьэр арэзы зыхуэхъун Iэбу Сэхьид Iэл-Хъудри жиIащ: «Алыхьым и ЛIыкIуэ лъапIэу щэлатымрэ сэламымрэ зэхам зэрыжиIар: «а жыхуэпIамрэ иджыри апхуэдипщIрэ ууейщ» къыжриIауэщ Алыхьталэм».
Iэбу Хъурэйрэ жиIащ: «Сэ Алыхьым и ЛIыкIуэ лъапIэм: «УиIэщ уэ а жыхуэпIамрэ иджыри апхуэдиз дыдэрэ!» — фIэкIа къыжьэдэкIауэ сщIэжыркъым».
Iэбу Сэхьид дыщIигъуащ: «Сэ ипэжыпIэкIэ зэхэсхащ: «УиIэщ уэ а жыхуэпIамрэ иджыри апхуэдипщIрэ».
Бухъари, 425 (806), нап. 211.
ШейтIаным мэжджытым ишам и хъыбар
ЩIалэ гуэр жьыуэ къэтэджащ, и пщэдджыжь нэмэзыр мэжджытым щищIын и мураду. Къабзэу зихуапэщ, андез ищтэри, гъуэгу теуващ. АрщхьэкIэ мо нэху хуиту здимылъагъум, щIалэр лъэпэрапэщ, джалэри, и щыгъыныр иуфIеижащ. Сыт ищIэнт? Унэм игъэзэжщ, и щыгъыныр зэрихъуэкIри, аргуэру мэжджыт гъуэгум теувэжащ. ЩIалэр кIыфIым хэту здыкIуэцIрыкIым, нэхъапэм щыджэла а щIыпIэ дыдэм деж носри, аргуэру мэджалэ, и щыгъынри еуфIеиж. ЕтIуанэу егъэзэж щIалэм и унэм. Аргуэру и щыгъыныр ехъуэж, и андезыр къегъэщIэрэщIэжри, гъуэгу къытоувэж. Щыджэла щIыпIэм нэмысыпэ щIыкIэ, маплъэри, лIы гуэр уэздыгъэ щIэгъэна иIыгъыу къыпоплъэри щытщ.
— Ухэт уэ? – йоупщI щIалэр гъуэгурыкIуэм.
— Сэ тIэунейрэ узэрыджэлар слъэгъуати, гъуэгур хуэзгъэнэхунщ жысIэри, сыкъежьауэ аращ, — къыжреIэ.
Ауэрэ тIури мэжджытым нос. ЩIалэр абы щIыхьэрэ пэт, елъагъу гъусэ къыхуэхъуа лIым апхуэдэ Iуэху зэрызэримыхуэр. Дауэрэ ищIами, мэжджытым здыщIишэну Iэмал къыхуэгъуэтакъым.
— Сыт нэмэз къыддэпщIыну ущIыхуэмейр? – йоупщI щIалэр и гъусэм къэуIэбжьауэ.
— Сэ сышейтIанщ, — кърет модрейм жэуап. — ТIум щыгъуэми узыгъэджэлар сэрат, мэжджытым нэмэз щозмыгъэщIыну си мураду. Япэу ущызгъэлъэпэрэпам, бгъэзэжщ, уи щыгъыныр зэпхъуэкIщ, андез пщтэжри, гъуэгу укъытеувэжащ. Алыхьым гуэныхьу птелъар къыпхуигъэгъуащ абдежым. ЕтIуанэу ущызгъэджэлам, бгъэзэжу гъуэгу укъытеувэжа нэужь, Алыхьым уи унэм цIыхуу щIэсым я гуэныхьхэр къахуигъэгъуащ. Ещанэу узгъэджалэрэ, ардыдэр пщIэмэ, уи къуажэм цIыхуу дэсым я гуэныхьыр къахуигъэгъункIэ сышынэри, аращ уэздыгъэ пыгъэнакIэ мэжджытым укъыщIэсшар.
СулътIан Бэркъукъу и мэжджыт-мыдрисэ
Мысырым и къалащхьэ Къаир дэт мы ухуэныгъэр 1384-1386 гъэхэм иригъэщIауэ щытащ адыгэ мамлюкхэм ящыщу тепщэгъуэр зыIэщIэлъа сулътIан Бэркъукъу. Мэжджытым хэт мыдрисэм щыхурагъаджэрт суннэм тет ислъамым и мэсхьэбиплIми. Ухуэныгъэм хыхьэрт мэжджыт, кхъэлэгъунэ, хъанэкэ, мыдрисэ. ЗэрыжаIэмкIэ, мы мэжджытыр адыгэ сулътIанхэм я лъэхъэнэм яухуа япэ ухуэныгъэщ. Ар тетщ Къаир и Муиз уэрамым.
Аден Хьэлимэ: Си диныр нэхъапэщ
IэлъэщI зытелъхэм ящыщу япэ щыгъын гъэлъэгъуакIуэ, США-м щыпсэу сомали пщащэ Аден Хьэлимэ и лэжьыгъэм къызэрыпэрыкIыжар хэIущIыIу ищIащ. Диным къигъэув гъунапкъэхэм ебэкъуэн хуейуэ къызэрыхуихуэрщ абы и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэу хъыджэбзым жиIар.
Муслъымэн дунейм щыгъуэтыгъуейщ Аден Хьэлимэ и цIэр зэхэзымыха. США-м къыщыхъуа, Сомалим къиIэпхъукIыу, Америкэм щтапIэ щихьэжахэм я пщыIэхэм къыщыхъуа хъыджэбз фIыцIэ цIыкIур IэлъэщI зытелъхэм ящыщу япэ дунейпсо щыгъын гъэлъэгъуакIуэ хъуауэ щытащ илъэс зыбжанэ ипэкIэ. Модэм и дунейм нэхъ лъагэ дыдэу къыщалъытэ журналхэм къытрадзэу, гъэлъэгъуэныгъэ ехьэжьахэм ирагъэблагъэу, цIэрыIуагъым и курыкупсэм ит хъыджэбзым бжьыхьэ кIуам хъыбар зэбгритыкIащ афIэкIа моделу зэрымылэжьэжынумкIэ.
«IэщIагъэ IуэхукIэ сызэувалIэ псоми, — игу къегъэкIыж Хьэлимэ, — IэлъэщIыр зэтесхыну зэи къыспамыубыдыну зэгурыIуэныгъэ есщIылIэурэщ сыкъызэрекIуэкIар. Ауэ иужьрей илъэсым сыкъигъэуIэбжьу гу лъыстэрт си теплъэр зэзыгъэзахуэхэм си IэлъэщIыр кIуэ пэтми нэхъ цIыкIу ящIыну зэрыхэтым, си пщэмрэ си плIэхэмрэ зэм джинсхэкI гуэрхэр, зэми щэкI пычахуэхэр ирызагъэшыхьэкIыу. Зэгуэр сэ сызытет журналым щыгъын зыщымыгъыххэ цIыхухъум и сурэт къытрадзауэ срихьэлIащ. «Ар уэ зыкIи уэпхакъым», — къызжаIащ, си гуапэ зэрымыхъуар зыжесIахэм».
И пхъур «апхуэдиз цIыхухъу къыщеплъ утыкум» зэритыр зэи зыфIэмыфIа и анэм и тхьэлъэIухэрауэ къелъытэ Хьэлимэ и псэр зыгъэтыншыжа унафэм хуэзышар: «Сэ ефIэкIуэгъуэм и лъагапIэм сытетт, ауэ си гур иригъэхуэхырт сэ сэщхьу IэлъэщI зытелъ адрей хъыджэбзхэм лей къазэрытехьэм. ЦIыхухъухэм бадзэм ещхьу дыкъыщаухъуреихь гъэлъэгъуэныгъэхэм дашэху, шыпхъу нэхъыжь хуэдэу сызыщхьэщыт а пщащэ цIыкIухэр исхухь зэпытт, «Хэт узыхуэзар? Сыт къыбжиIар? ЗыгуэркIэ ухигъэзыхьа?» жысIэу сапкърыупщIыхьу. ИкIэм-икIэжым щапхъэ дахэ сахуэхъуным и пIэкIэ, Iуэху мыхъумыщIэм хэсшауэ къэслъытэу хуежьащ. Унэм дыщIэзыубыда ковидым и фIыгъэкIэ сыгупсысэну зэман згъуэту, лэжьыгъэм сыкъыпэрыкIыжыну мурад зэрысщIар щыжысIам, псом нэхърэ нэхъ ину гуфIар си анэрщ».
«Гъуэгу захуэ сытету пIэрэ, насыпыфIэ сищIу пIэрэ къалэн зыщысщIыжам, жиIэу, дэтхэнэ цIыхури щIэх-щIэхыурэ зыщIэгупсысыжын хуейщ», — жеIэ илъэс 23-рэ ныбжьым ит Хьэлимэ.
Гъэлъэгъуэныгъэхэм къыхэкIыжами, ар и Iэр зэтедзауэ щыскъым. Пщащэр иджы долажьэ Тыркум муслъымэн щыгъынхэр щызыд «Моданиса» IуэхущIапIэ цIэрыIуэм. «Модэ зэпIэзэрытым» бжьыпэр щызыIыгъ, къэрали 140-м ялъэIэс а хьэрычэт щIыпIэм Хьэлимэ илъэситIкIэ дэлэжьэну зэгурыIуэныгъэ ярищIылIащ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100902.txt"
} |
Лъагъуныгъэрэ гуапагъэрэ щытепщэу
Ди къэралым и тхыдэм къыхэбелджылыкI махуэшхуэхэм ящыщщ фокIадэм и 27-м ягъэлъапIэр — ГъэсакIуэмрэ школ кIуэгъуэ ныбжьым нэмысахэм ядэлажьэ IэщIагъэлIхэмрэ я махуэр. Къэрал зыужьыныгъэм и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ а IэнатIэм и щытыкIэм иджыри зэ гу лъозыгъатэу ар УФ-м щагъэуващ 2004 гъэм. Ар фокIадэм и 27-м щIытрагъэхуам щхьэусыгъуи иIэщ. 1863 гъэм и апхуэдэ махуэм Петербург япэ дыдэу къыщызэIуахауэ щытащ илъэси 3 — 8-хэм ит сабийхэм папщIэ гъэсапIэ. ЦIыкIухэр зэрыщаIыгъым, зэрыщагъэджэгум къыдэкIуэу, абыхэм ирагъащIэрт тхэкIэрэ бжэкIэрэ, дыкъэзыухъуреихь дунейм теухуа пэщIэдзэ щIэныгъэ иратырт.
Урысейм и япэ сабий садхэр зыхуэщIар унагъуэ къулейхэм я бынхэрат. Абыхэм я сабийхэр кIуэн папщIэ, адэ-анэм пщIэ щIатырт. 1868 гъэм Петербург къыщызэIуахащ япэ пщIэншэ гъэсапIэр. Апхуэдэ Iуэху зехьэкIэм нэхъыфIу зыщиужьар ди къэралым Жэпуэгъуэ зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщыхъуа нэужьщ. 1918 гъэм къыщыщIэдзауэ гъэсапIэ IэнатIэхэр хъуащ къэралым иригъэкIуэкI егъэджэныгъэ политикэм и зы Iыхьэшхуэ.
ХХ лIэщIыгъуэм и 90 гъэхэм ирихьэлIэу ди къэралым а IэнатIэмкIэ щызэтеуват дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа Iуэху зехьэкIэ пэрыт. А лъэхъэнэм екIуэкIа къэхъукъащIэхэм зэхъуэкIыныгъэ нэрылъагъухэр халъхьащ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ псом. НэгъуэщI хъуащ абы и купщIэри и теплъэри. Мы зэманым гъэсапIэхэм щызэфIах лэжьыгъэр хуэгъэпсащ махуэ къэс зызыхъуэж, зызыужь гъащIэм декIуфын, пэщIэдзэ щIэныгъэ, гупсысэ хэха, хьэл-щэн зэтет, я ныбжьым елъыта Iуэху еплъыкIэ зиIэ щIэблэ зэчиифIэ къэгъэхъуным.
Ди экономикэр рынок зэхущытыкIэм щыхуэкIуагъащIэм, ди къэралым и сабий гъэсапIэхэм ящыщ куэд зэхуащIыжауэ щытащ, приватизацэ ящIахэри ящэжахэри щыIащ. ЩытыкIэм зэуэ зихъуэжащ къэралым и гупэр егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ Iуэхум хуигъэзэжа нэужь. 2007 гъэм лажьэу щIидзащ УФ-м и Президентым къыхилъхьауэ щыта «Анэ мылъку» программэм. Сабий нэхъыбэ къалъхуным цIыхухэр тезыгъэгушхуэжа а программэм и IэужьыфIхэр нэрылъагъу хъуащ илъэс зытIущ дэкIа нэужь. Сабий садхэр зэпэубыда хъуащ, абыхэм кIуэну гукъыдэж зиIэ псоми апхуэдэ Iэмал ямыIэу. Мы зэманым а Iуэхур йофIакIуэ. Абы хуэгъэпсащ «УФ-м и егъэджэныгъэм теухуауэ» къэрал Хабзэр. Абы ипкъ иткIэ сабий псоми Iэмал ягъуэтын хуейщ гъэсапIэхэм кIуэну, абыхэм пэщIэдзэ щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр къыщратын папщIэ. «Егъэджэныгъэ», «Демографие», «Псоми ди зэхуэдэ Iэмалхэр», нэгъуэщI проектхэм япкъ иткIэ, къэралым хыхьэ субъектхэм федеральнэ бюджетым къыхэкIыу мылъку хуаутIыпщ, сабий садыщIэхэр яухуэн, щыIэхэр зэрагъэпэщыжын папщIэ. Ди республикэм иужьрейуэ щаухуэ апхуэдэ гъэсапIэхэм ящыщщ Тэрч къалэрэ Щхьэлыкъуэ къуажэмрэ дащIыхь сабий садхэр. Мы илъэсым и кIэухым яутIып-щыну я мурад а IуэхущIапIэхэм псори зэхэту цIыкIу 280-м щIигъум щадэлэжьэнущ.
Къэбгъэлъагъуэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым мы зэманым щолажьэ зи школ кIуэгъуэ нэмысахэм егъэджэныгъэ программэ хэхам тету ядэлажьэ гъэсапIэ 200-м щIигъу. Абыхэм щолажьэ щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ, гудзакъэ зиIэ гъэсакIуэхэр, егъэджакIуэхэр. А IэщIагъэм епха махуэшхуэр гъэлъэпIэным хуэгъэпса Iуэхугъуэ хьэлэмэтхэр мы зэманым щокIуэкI ди щIыналъэм. Апхуэдэщ гъэ къэс къызэрагъэпэщ «Илъэсым и гъэсакIуэ нэхъыфI» къэралпсо зэпеуэр. ГъэсакIуэ нэхъыфIхэм ябгъэдэлъ щIэныгъэр, педагогикэ Iэзагъыр, зэфIэкIхэр наIуэ къыщащI дерс зэIухахэр, я гъэсэн цIыкIухэр зыхэт зыкъэгъэлъэгъуэныгъэхэр, нэгъуэщI Iуэхугъуэхэри къыщапщытэ абы, кърикIуахэри жэпуэгъуэ мазэм и пэщIэдзэхэм хэIущIыIу ящI хабзэщ.
Зи щIэныгъэри зэфIэкIри щIэблэр гъэсэным тезыухуа цIыху псэ къабзэхэм фи IэщIагъэм епха махуэшхуэмкIэ ди гуапэу дынывохъуэхъу. Гумрэ псэмрэ къабгъэдэкI фи лэжьыгъэр псыхэкIуадэ мыхъуу, фхуэфэщэн пщIэрэ гулъытэрэ жылагъуэм щывгъуэту Тхьэм фигъэпсэу.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100908.txt"
} |
Дэтхэнэ сабийми йолIалIэ
Урысей Федерацэм иужьрей зэманым зыужьыныгъэ щызыгъуэтахэм ящыщщ сабий гъэсапIэхэр. Ахэр зэпэщу лажьэмэ, адэ-анэр хуиту, я бынкIэ гукъеуэ ямыIэу я IэнатIэм пэрытыну Iэмал яIэщ. Ари зы хэкIыпIэщ жылагъуэм зегъэужьынымкIэ, цIыхум и псэукIэр егъэфIэкIуэнымкIэ. АтIэми, нобэрей сабийхэр гъэсапIэхэм щаIыгъ къудейуэ аракъым — абыхэм пэщIэдзэ щIэныгъэ щрагъэгъуэт, лъэпкъ хабзэм, щэнхабзэм тету щагъасэ, я гупсысэмрэ дуней еплъыкIэмрэ лъэныкъуэ куэдкIэ зыщрагъэужь. А Iуэху зехьэкIэ мардэхэр я гъуэгугъэлъагъуэу, ехъулIэныгъэфIхэр зыIэрагъэхьэу, къэкIуэнум мурадыфIхэр хуаIэу мэлажьэ Налшык дэт прогимназие №18-м и IэщIагъэлIхэр.
Зы ехъулIэныгъи текIуэныгъи езыр-езыру къакIуэркъым — дэтхэнэми и щIыбагъ къыдэлъщ цIыху щхьэхуэм е гупым я гуащIэ, лэжьыгъэ хьэлэл. Адыгэ псалъэжьми зэрыжиIауэ, «Гупыр зыгъэгупыр гуп и уасэщ». Прогимназием и лэжьакIуэхэр Iуэхум тегушхуэным, егъэджакIуэхэмрэ гъэсакIуэхэмрэ къапэщыт къалэнхэр ныкъусаныгъэншэу зэрызэфIахыным, Iуэху зехьэкIэщIэхэр, иджырей егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ методикэхэр къагъэсэбэпыным хуеунэтI IуэхущIапIэм и пашэ, Урысей Федерацэм егъэджэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Машэжь Ларисэ Музрач и пхъум. Ар и пщэрылъхэм гурэ псэкIэ бгъэдэтщ, дзыхь къыхуащIа IэнатIэмкIэ жэуаплыныгъэ лъагэ зыхищIэу.
— Лъэпкъ егъэджэныгъэм и къалэн нэхъыщхьэр къэралым и цIыху тэмэм, зэпIэзэрыт, ехъулIэныгъэ зыIэрыгъэхьэным зигури зи псэри ета, щIэныгъэфI зыбгъэдэлъ къэгъэхъунырщ. Дэри дыхуейщ ди деж къекIуалIэ сабийхэм ящыщ дэтхэнэми езым и увыпIэ гъащIэм щиубыдыфын хуэдэу дгъэсэну, пэщIэдзэ щIэныгъэ еттыну, — жеIэ Ларисэ, зи пашэ IуэхущIапIэм щекIуэкI лэжьыгъэм тепсэлъыхьу. — Дауи, щIэблэр гъэсэнымкIэ псом япэ жэуап зыхьыр унагъуэращ. Абы къыкIэлъокIуэ сабий садыр, школыр. ГъэсакIуэм, егъэджакIуэм я лэжьыгъэм жылагъуэм щаIэ мыхьэнэ иныр къагурыIуэу, абыкIэ жэуаплыныгъэри зыхащIэу я IэнатIэр ирахьэкI си нэIэм щIэт гупым. Абыхэм зэфIах Iуэхугъуэхэм ящыщ дэтхэнэри лъэпкъ гъэсэныгъэм хуагъэпс.
Къыхэгъэщыпхъэщ гъэсакIуэу, егъэджакIуэу, щIэблэм я унэтIакIуэу мы лъэхъэнэм улэжьэныр къызэрыгуэкI Iуэхуу зэрыщымытыр. Зэманым зихъуэжащ, абы хэпсэукI балигъхэми сабийхэми я дуней еплъыкIэри гупсысэкIэри нэгъуэщIщ. Аращи, садым, школым я IэщIагъэлIхэм ябгъэдэлъ щIэныгъэр сабийм бгъэдалъхьэн папщIэ, ахэр щытын хуейщ гъэсакIуэу икIи унэтIакIуэу, лэжьыгъэщIэмрэ гупсы-сэщIэмрэ сабийр хуэзыгъэуш психологыу икIи цIыкIухэми абыхэм я адэ-анэхэми бзэ щхьэхуэ къахуэзыгъуэтыфу. Апхуэдэщ Ларисэ и нэIэм щIэту лажьэ гупыр.
Сабий саду зэман кIыхькIэ къекIуэкIа IуэхущIапIэм 2013 гъэм «прогимназие» статусыр игъуэтащ. А ехъулIэныгъэр къыдэкIуащ гупым зэдэууэ зэфIах Iуэху купщIафIэхэм. Иджыпсту абы щыIэщ зи школ кIуэгъуэ мыхъуа сабийхэм щадэлажьэ гупи 10-рэ пэщIэдзэ классым щеджэхэр зэкIуалIэ гупи 4-рэ. А сабийхэм ядолажьэ зи IэщIагъэм фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлI 36-рэ. ГъэсакIуэ Iэзэхэм я гъусэу сабийхэм яхэтщ егъэджакIуэ IэкIуэлъакIуэхэри, пэщIэдзэ щIэныгъэ ныбжьыщIэхэм ирату. IэщIагъэлIхэм ящыщу 8-м я щIэныгъэрэ зэфIэкIкIэ категорие лъагэ яIэщ, 5-м я Iуэху зехьэкIэр езанэ категорием хуокIуэ, адрейхэри зыпэрыт IэнатIэм къигъэув къалэнхэм пэлъэщу къалъытэ.
УнафэщI щыпкъэм, лэжьыгъэм и къызэгъэпэщакIуэ IэкIуэлъакIуэм хузэфIокI IуэхущIапIэр ефIакIуэу, и Iуэхур дэкIыу щигъэтын. Прогимназием и мылъку-техникэ лъабжьэр хуокIуэ зи школ кIуэгъуэ мыхъуахэм зэрадэлажьэ федеральнэ стандартым. Педагогикэ и лъэныкъуэкIэ уеплъмэ, абы Iэмал къыует сабийхэм унэтIыныгъэ куэдкIэ зебгъэужьыну. ЛэжьэкIэщIэ мардэхэр ехъулIэныгъэ яIэу къызэрагъэсэбэпым и фIыгъэхэм ящыщщ прогимназиер «Урысей Федерацэм егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ щызэфIах и IуэхущIапIэ нэхъыфIхэр» къэралпсо лъэпкъ реестрым илъэс зыбжанэ ипэкIэ зэрыхагъэхьар. Ар щытщ егъэджэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэ епха лъэпкъ проект куэдым я гъэунэхупIэ утыкуу. Прогимназием щIэх-щIэхыурэ къыщызэрагъэпэщ зэхыхьэ купщIафIэхэр, семинархэр, курс хэхахэр. Абыхэм къриубыдэу IуэхущIапIэм и IэщIагъэлIхэр адрейхэм ядогуашэ ябгъэдэлъ Iуэху зехьэкIэ пэрытхэмкIэ. 2016 гъэм ар къалъытащ инновацэ лэжьыгъэфIхэр щекIуэкI къалэ IуэхущIапIэ нэхъыфIу.
Прогимназиер дахагъэм, гуапагъэм, гъэсэныгъэмрэ егъэджэныгъэмрэ я лъап-сэ нэху зэрищIыным дапщэщи йолIалIэ Ларисэ. Абы зэрыжиIэмкIэ, къэралым, республикэм щагъэлъапIэ махуэшхуэхэр зэи гулъытэншэ щыхъуркъым IуэхущIапIэм.
— Лъэпкъ хабзэмрэ хьэл-щэнымрэ ди сабийхэр щIэтпIыкIын щхьэкIэ, гъэсакIуэхэм абыхэм ятеухуа зэхыхьэхэр гупжьейхэм къыщызэрагъэпэщ. Абы щыгъуэм деж тхьэлъэIу зэхуэмыдэхэм, адыгэ хьэгъуэлIыгъуэм щыщ хабзэ щхьэхуэхэр сабийхэм ягъэзащIэ, а махуэ лъапIэхэм ятеухуауэ усэ, уэрэд жаIэ, къофэ. Апхуэдэу цIыкIухэм зрагъащIэ къызыхэкIа лъэпкъым ижь-ижьыж лъандэрэ къыдекIуэкI хабзэхэм щыщхэр: нэхъыжьымрэ нэхъыщIэмрэ, адэ-анэмрэ бынымрэ, цIыхухъухэмрэ бзылъхугъэхэмрэ яку илъын хуей пщIэр, нэмысыр, гулъытэр, н.къ. Абыхэм йолIалIэ анэдэлъхубзэхэр ди деж щезыгъэдж IэщIагъэлIхэри, — къыхегъэщ Ларисэ. — КъинэмыщIауэ, ди гъэсэн цIыкIухэр илъэс къэс хэтщ къалэпсо, республикэпсо, къэралпсо зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэм, ехъулIэныгъэфIхэри зыIэрагъэхьэ. ЛэжьакIуэ гупри адэ-анэхэри зэгъусэу дызэрыгушхуэ Iуэхугъуэщ ар. А текIуэныгъэхэр къыпокIуэ ди лэжьыгъэ хьэлэлым. Пэжу жыпIэнумэ, ди лэжьыгъэр тыншкъым, ауэ жэуаплыныгъэ ин зыпылъщ, жылагъуэм мыхьэнэшхуэ щызиIэщ. Абы къыхэкIыу сыт щыгъуи дыхущIокъу ди щIэныгъэм, зэфIэкIым зэрыхэдгъэхъуэным, лъэхъэнэщIэм дыпэджэжыфу, дыхуэхьэзыру Iуэхур зэретхьэкIыным.
Бгъэдэлъ щIэныгъэ куум иузэщIа акъыл зиIэ, щыцIыкIу дыдэм щыщIэдзауэ сабийр фIым, гуапагъым, пэжыгъэм, еджэным къыхуэгъэушыныр къызыгурыIуэ егъэджакIуэрщ, гъэсакIуэрщ нобэрей гъащIэм пашэ хуэхъунур. Апхуэдэщ Машэжь Лариси абы и нэIэм щIэту лажьэ IэщIагъэлIхэри. Ахэр зэпыу ямыIэу йолIалIэ ди хэкум щIэблэ гъэса къитэджыкIыным. А фIыгъуэр зиIэ къэралыракъэ-тIэ лъэщыр? Аращ, абы къытекIуэни щыIэкъым.
ЗэгурыIуэрэ зэдэIуэжу къэралпсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхур зезыхьэ гъэсакIуэхэм дохъуэхъу я махуэшхуэмкIэ. Еш ямыщIэу зыпэрыт IэнатIэм адэкIи ехъулIэныгъэ щаIэну, ди щIыналъэр зэрыгушхуэн щIэблэ къащIэхъуэну ди гуапэщ.
КЪАРДЭН Маритэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100914.txt"
} |
Нэмысыр, лIыгъэр телъхьэу щIыгъущи, къафщтэ!
«…Цей хужь!
Уэ лIыгъэм щауэр хубогъасэ,
Бгъэм хуэдэу уардэу шыбгым фисщ.
Уи бзыпхъэр сэркIэ къыхахами,
Зэры-Кавказу ухуэфIыпсщ!»
МэшбащIэ Исхьэкъ.
Адыгэ фащэм и махуэм ирихьэлIэу Къэбэрдей-Балъкъэрым гуфIэгъуэ дауэдапщэхэр къыщаIэт, абы и тхыдэм, иIа теплъэм, мыхьэнэм теухуа дерсхэр еджапIэхэм щрагъэкIуэкI, фильмхэмрэ нэтынхэмрэ телеканалхэм щагъэлъагъуэ.
Вэсэмахуэ Адыгэ фащэм и махуэр ХьэтIохъущокъуэм и жыг хадэм щагъэлъапIащ: Къэбэр-дей-Балъкъэр къэрал университетым Адыгэ щэнхабзэмкIэ и центрымрэ КъБР-м Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ и министерствэм и лъэпкъ къудамэмрэ зэгъусэу усэеджэ къызэрагъэпэщащ. А зэхыхьэм усэхэм къыщеджащ республикэм и IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэр щызыIыгъ, къулыкъу зэхуэмыдэхэр езыхьэкIхэр, студентхэр, школакIуэхэр. Махуэшхуэм ехьэлIа гуфIэгъуэ зэIущIэр ирагъэкIуэкIащ КъБР-м Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ и министерствэм и лэжьакIуэ Мыз Залинэрэ «АмикС» театрым и унафэщI Къул Амиррэ.
«Щхьэ мыконцертрэ, щхьэ усэеджэ зэхэвубла жызыIи щыIэу къыщIэкIынщ. Абы щхьэусыгъуэ зыбжанэ иIэщ. Нобэ дунейм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм уимыгъэгулэзу къанэркъым. ЦIыхум тхылъыр къыщищтэр зэзэмызэщ, интернет хъыбаркIэ, абы къриха щIэныгъэкIэ мэпсэу. Апхуэдэуи мэхъу. Ауэ, ди лъэпкъ литературэхэм я гугъу пщIымэ, ди тхакIуэхэм, усакIуэхэм, щIэныгъэлIхэм я тхыгъэхэр къызэщIэкъуауэ интернертым зэкIэ ущрихьэлIэнукъым, кIапэ-лъапэ фIэкIа. Абыхэм лъыхъуэ цIыхухэм зыхуейр ямыгъуэтмэ, библиотекэм кIуэнукъым. Ди лъэпкъ усэхэр нэхъыбэм зэхедгъэхын мурадщ нобэ ди щхьэусыгъуэр», — жиIащ Мыз Залинэ.
КIыщокъуэ Алим, КIуащ БетIал, Бештокъуэ Хьэбас, Ацкъан Руслъан, нэгъуэщIхэми хуэдэ усыгъэ нэс зи IэдакъэщIэкIхэр нэхъ мащIэ хъуащ. Гупсысэ зэкIэлъыхьа зи тхыгъэхэм къыхэщ щIалэгъуалэр закъуэтIакъуэщ. Абыхэм я усэхэри хагъэхьащ усэеджэ зэхыхьэм.
Адыгэ цейм и пщIэр лъагэу яIэтащ лъэпкъым къыхэкIа адыгэ усакIуэшхуэхэм. Апхуэдэщ МэшбащIэ Исхъэкъ, Хьэкъун Исуф, АфIэунэ Лиуан сымэ.
КъБКъУ-м адыгэбзэмкIэ и къудамэм и студент Молэ Миланэ къеджащ МэшбащIэм и «Адыгэ цей» усэм. «Сыкъоуш аргуэру жьыуэ» зыфIищауэ Лъостэн Музэ итха усэм зэхыхьэм къекIуэлIахэр щигъэгъуэзащ Къубэ-Тэбэ къуажэм и курыт еджапIэм щеджэ Багъэтыр Зурианнэ. Нало Заур «Хъыринэ» и IэдакъэщIэкIыр утыку кърихьащ налшыкдэс Къардэн Марие.
Адыгэ фащэм и махуэр къыддагъэлъэпIэну усэеджэм кърихьэлIащ нэгъуэщI лъэпкъхэм къыхэкIахэри. Апхуэдэу Гугъуэт Заремэ и усэм удригъэхьэхырт Дзэлыкъуэ районым щыщ Гороженкэ Ангелинэ. Мыкъуэжь Анатолэ «Сэ цIыхуу сыкъэнэнущ» и тхыгъэр адыгэбзэкIэ игъэIуащ КъБКъУ-м Балъкъэр щэнхабзэмкIэ и центрым и унафэщI Ахметов Артур.
Студентхэмрэ школакIуэхэмрэ къищынэмыщIауэ, усэеджэм хэтащ къулыкъущIэхэри. Шэрэдж куейм и Iэтащхьэм и къуэдзэ Ефэнды Терезэ утыкум кърихьащ тхэн зэрыщIидзэрэ куэд мыщIа, ауэ тхыгъэ купщIафIэхэр зи Iэдакъэ къыщIэкI Къущхьэ Роберт и «Пщэдджыжь дыгъэпс» усэр. Бахъсэн куей щIыналъэ администрацэм и Iэтащхьэ, адыгэ лъэпкъ Iуэхухэм сыт щыгъуи жыджэру хэт Мамхэгъ Хьэчим узыIэпишэу дыщIигъэдэIуащ КIыщокъуэ Алим и «СыкIуэнт нэхъ псынщIэу схузэфIэкIым» усэр.
Адыгэ фащэм къикIыр уи щIыфэ щIэзыхъумэ къудейр аракъым, атIэ дахагъэщ, уардагъэщ, бжьыфIагъэщ. Ар зыщыгъыр адыгэ нэсу щытыпхъэщ, фащэм и напэр тримыхыу.
Дунейм тет лъэпкъ куэдым къадэгъуэгурыкIуа фащэхэм зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэри имыгъуэту къекIуэкIакъым апхуэдиз лIэщIыгъуэм. Адыгэ лъэпкъми зызэрихъуэкIыу, зэманым декIуу и фащэкIи, и псэукIэкIи къикIуащ и тхыдэ кIыхьыр — гъунэгъухэм ядэплъейуэрэ нэхъыфIыр къищтэу, езыри ядэгуашэу, нэхъри игъэдахэу.
Хъан-Джэрий СулътIан итхат: «Адыгэ цейм дахагъэрэ тыншагъкIэ къытекIуэн щыгъын Азием и мызакъуэу, щIэныгъэм фIыуэ зыщиужьа, уегупсысмэ, кIыфIыгъэм хэт лъэпкъым елъытауэ, псори нэхъыфIу зыбгъэдэлъын хуей Европэми щыслъэгъуакъым. Ар лIы нэсым и дамыгъэт, зыщыгъым и щхьэр лъагэу иригъэIэтрэ щыпкъагъыр къыпкъригъэщу. ЦIыхухъум щыгъыныр зэрыщытыпхъэу ибжым цейр апхуэдизкIэ техуэрт, къилъыхъуэ псори хигъуатэрти, XVIII лIэщIыгъуэм и кIэм Кавказым ис лъэпкъ псоми щатIэгъэн щIадзащ. Абы Къэбэрдейр Кавказым унафэ щызэрихьэу зэрыщытри щхьэусыгъуэ хуэхъуащ. Ауэ афIэкIа хэмылъамэ, дауэ ар XIX лIэщIыгъуэм Куржыми, Азербайджанми, ермэлыхэми я дежи нэсынт?» Жэуапыр Де Бесс Жан-Шарль и деж къыщыдогъуэт: «Адыгэхэм я щыгъыныр сыт нэхъри нэхъыфIу шы тесынымрэ зауэ IуэхукIэ зекIуэ урежьэнымрэ хуэщIащ».
Си лъэпкъ адыгэу
ЛIыгъэр зыдалъагъум
Лъэпкъ куэд къехъуапсэу
ЩитIэгъэфырт фащэ:
И цей Iэщхьэхъум
Дыжьынхэр щынэдзэу,
Къыхэплъ,
Бгырыпхым щIэпхат дыжьын
къами.
А псори
Зигу ирихьхэм къащтащ фащэу.
Джэгу ирихохьэ,
Ирихэтщ махуэшхуэм…
А фащэм хэт къехъуапсэми
СолъэIур:
Нэмысыр, лIыгъэр телъхьэу
щIыгъущи,
Къафщтэ!
Тхыгъэри сурэтхэри Жыласэ Замир ейщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100916.txt"
} |
ДэркIэ гур хэзыгъахъуэщ
УФ-м и щIыналъэ зэмылIэужьыгъуэхэм мэкъумэш IэнатIэм ерыскъыхэкIыу къыщыщагъэкIым цIыхухэм я деж хуэфащэ щIэупщIэ щаIэнымкIэ кърахьэжьа Iуэхугъуэм адэкIи къыпащэ.
Ди къэралым и хадэхэкIгъэкIхэмрэ Iэщыхъуэхэмрэ я лэжьыгъэр ядэIыгъынымкIэ Урысей мэкъумэш банкыр зи дэIэпыкъуэгъуу ирагъэкIуэкI хьэрхуэрагъ Iуэхугъуэм къыщыхэжаныкIа щIалэхэм яхэхуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ «мэкъумэш блогер» Теунэ Мурат.
ШхыныгъуэщIэхэм удрагъэхьэхыу, УФ-м и телеканал нэхъыщхьэхэм къыщат нэтынхэм языр Iэзащэу езыгъэкIуэкI Высоцкая Юлиерэ ресторатор цIэрыIуэ Новиков Аркадийрэ я IуэхущIафэ дахэхэр даIыгъ къэралым и щIыналъэ зэмылIэужьыгъуэхэм къыщыщIидз зыплъыхьакIуэхэми, унэтIыныгъэщIэхэм жыджэру къапэджэж блогерхэми, лэжьыгъэм еувалIэ фермерхэми, къыхаха IэнатIэм хуэIэижь артистхэми, тхакIуэхэми, спортсменхэми, нэгъуэщIхэми.
Къыхэгъэщыпхъэщ, ахэр псори зэзышэлIэж Iуэхугъуэу Урысей Федерацэм и мэкъумэшыщIэхэмрэ Iэщыхъуэхэмрэ я IэдакъэщIэкIхэм фIагъ лъагэ зэраIэр ди къэралым исхэм я мызакъуэу, нэгъуэщI хэгъэгухэм щыпсэухэми къегъэщIэныр арауэ зэрыщытри.
Куэдым къызэралъытэмкIэ, Новиков Аркадийщ и жэрдэмщIакIуэр УФ-м и фермерхэм, рестораторхэм, фудблогерхэм я лэжьыгъэр зыхуэдэм цIыхухэр щыгъуазэ щIыным хуэгъэзауэ Интернетри къагъэсэбэпын зэрыщIадзам. А щIалэращ къыхэзылъхьар а щIыкIэм тету къызэрагъэпэща гуп щхьэхуэхэр щIыпIэ гуэрым деж щызэхуашэсу, зэрызэгурыIуа теплъэгъуэхэр щрагъэкIуэкIын хуейуэ. «Флешмоб» зыфIаща а IэмалыщIэм хуэIэзэхэм «амбассадор» цIэр трагъэIукIащи, абыхэм я бжыгъэр ди къэралым 250-м щынэблэгъащ.
Апхуэдэ щIыкIэм тету жылагъуэ утыку ихьэхэр топсэлъыхь щхьэж зыщыщ щIыналъэм мэкъумэшыщIэхэм я лэжьыгъэм щIэгъэкъуэн зэращыхуэхъу щIыкIэм ехьэлIауэ къыщызэрагъэпэщхэми. А Iуэхугъуэхэм ятеухуауэ хэгъэгу зэмылIэужьыгъуэхэм къыщыдагъэкIащ кинофильм кIэщI цIыкIуу (ролик) 70-м щIигъу. Ди гуапэ зэрыхъущи, а Iуэхум нэхъри зегъэужьыным- кIэ зэфIэкI къэзыгъэлъэгъуахэм яхэхуащ ди республикэми, адрей хэгъэгухэми зи цIэр фIыкIэ щыIуа, агроблогер, мэкъумэшыщIэ Теунэ Мурат.
«IэнатIэу сызыпэрытым арэзы сыкъещI, и къызэгъэпэщыкIэм срогушхуэ. Фермерхэм ди лэжьыгъэр мытыншми, къызолъытэ сэ абы сыкъыхуигъэщIауэ. СигукIи, си псэкIи сыхуейщ ди щIымэракIуэм, мыIэрысэм, нащэм, помидорым я IэфIагъыр дыдейхэми нэгъуэщI щIыналъэхэм щыпсэухэми зыхезгъэщIэну. Апхуэдэ дыдэуи къызолъытэ фермерхэм ди лэжьыгъэм и мыхьэнэр нэхъри къэIэтынымкIэ, унэтIыныгъэщIэхэр къыхуэлъыхъуэнымкIэ Урысей мэкъумэш банкым хэлъхьэныгъэфIу хуищIхэми пщIэ лей яхуэщIыпхъэу», — къыхигъэщащ Теунэм.
«НэгъуэщI къэралхэм къраш ерыскъыхэкIхэм я пIэ ди деж къыщыщIагъэкIхэр игъэувэнымкIэ иужьрей зэманым УФ-м щрагъэкIуэкI Iуэхугъуэхэм, зэрынэрылъагъущи, заубгъу зэпытщ. ДэркIэ гур хэзыгъахъуэщ, къызэднэкIа илъэсипщIым къриубыдэу ди къэралым и мэкъумэш IэнатIэм лъэкIыныгъэщIэхэр зэригъуэтари, щIым къытрахым и фIагъым хагъахъуэ зэпыту къызэрекIуэкIри, къезыхьэлIэжхэр хадэхэкIым, пхъэщхьэмыщхьэм хъеру къыпахым арэзы къызэрищIри. Шэч хэмылъу, арагъэнущ амбассадорхэм я жэрдэмыщIэм пщIэ лей хуэщIыпхъэу къыщIэтлъытэри», — жиIащ Урысей мэкъумэш банкым и Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэ къудамэм и унафэщI Сокъур Алим.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100921.txt"
} |
«Тэрчым» бжьыпэр еубыд
Тхьэмахуэ блэкIам зэхэтащ Къэбэрдей-Балъкъэрым футболымкIэ и чемпионатым и гуп нэхъыщхьэм и епщыкIубгъуанэ джэгугъуэм хыхьэ зэIущIэхэр.
Иужь зэпэщIэтыныгъэхэм республикэ топджэгум щыкIэлъыплъхэр зыпэмыплъа бжыгъэхэр къарикIуакъым. Джэгугъуэм и топ нэхъыбэ дыдэ щыдагъэкIащ «Ислъэмеймрэ» «Шэрэджымрэ» я зэIущIэм. Турнир таблицэм и кIэух увыпIэхэм ящыщ зым щыт старэшэрэдждэсхэм Ислъэмей къуажэм и щIыпIэ командэм щыдрагъэкIуэ-кIа зэпэщIэтыныгъэм топих къыщыхудагъэкIащ. ХьэщIэхэм абы и жэуапу я хьэрхуэрэгъум и гъуэр зэрыхагъэщIар плIэ къудейщ.
КъыхэжаныкIахэмкIэ нэхъ къулейсызу къыщIэкIащ «Псыгуэнсумрэ» «Урыхумрэ». Абы хьэщIэхэм щыдагъэкIа топ закъуэм текIуэныгъэ къащыхуихьащ.
Гъэ джэгугъуэм зэрыщIидзэрэ зэIущIэ блэкIам япэ очкор къыщызыхьа «Нартым» иджы и кIэн къикIакъым. Кэнжэ щыхьэщIэу Нарткъалэ и командэр 4:1-уэ щIыпIэ гупым къыхигъэщIащ. Зэхьэзэхуэм и кIэух увыпIитIыр зыIыгъхэм яхуиIэ зэщхьэщыкIыныгъэм иджыри зы очко хигъэхъуащ «Эльбрус»-м. Тырныауз щыIэу абы «Шэрджэсым» дригъэкIуэкIа зэпэщIэтыныгъэр 3:3-уэ, зэрытемыгъэкIуауэ, иухащ.
Бабугент и футболистхэм я деж щыхьэщIа налшыкдэсхэм я командэр 2:0-у къыхагъэщIащ. Шэджэм куейм и «Шэджэм-2» командэм къыщригъэблэгъащ «Малкэр». Хэгъэрейхэм дагъэкIа топитхум Балъкъ Iуфэ къикIа гупым пагъэувыжыфар зы закъуэщ.
Иджырей джэгугъуэр «Тэрчым» и IутIыжт. «ХьэтIохъущыкъуейм» и деж кIуауэ ирагъэкIуэкIа зэIущIэм джылахъстэнейхэм хэгъэрейхэм жэуапыншэу топибл щыхудагъэкIащ. КъищынэмыщIауэ, иджырей джэгугъуэм Прохладнэ и «Энергетик»-р зэрыхэмытам къыхэкIыу иужьрей текIуэныгъэм и фIыгъэкIэ турнир табли-цэм «Тэрчым» пашэныгъэр щиубыдащ.
ЕпщыкIубгъуанэ джэгугъуэм зэхэта зэIущIэхэм мыпхуэдэ бжыгъэхэр къарикIуащ: фокIадэм и 25-м: «ЛогоВаз» (Бабугент) — «Спартак-Д» (Налшык) — 2:0, «Шэджэм-2» (Шэджэм-2) — «Малка» (Малка) — 5:1, «ХьэтIохъущыкъуей» (ХьэтIохъущыкъуей) — «Тэрч» (Тэрч) — 0:7; фокIадэм и 26-м: «Ислъэмей» (Ислъэмей) — «Шэрэдж» (Старэ Шэрэдж) — 6:4, «Псыгуэнсу» (Псыгуэнсу) — «Урыху» (Урыху) — 0:1, «Кэнжэ» (Кэнжэ) — «Нарт» (Нарткъалэ) — 4:1, «Эльбрус» (Тырныауз) — «Шэрджэс» (Шэджэм) — 3:3.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100923.txt"
} |
Зэныбжьэгъугъэр нэхъри ягъэбыдэ
Налшык дэт «Акрополь» уардэунэм иджыблагъэ къыщызэIуахащ «Куначество-2021» Iуэху дахэр. КъБР-м Граждан жылагъуэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министерствэм а проектыр зэрыригъажьэрэ илъэс зыбжанэ хъуащи, кIуэ пэтми зиубгъу, къыхыхьэхэм я бжыгъэр нэхъыбэ хъу зэпытщ.
«Къунакъ» псалъэм и мыхьэнэмрэ а хабзэ дахэмрэ мы проектым и фIыгъэкIэ куэдым къащIэжащ. Абы и къалэн нэхъыщхьэр пасэрей хабзэжьхэр зи лъабжьэ а Iуэхур къагъэсэбэпу Урысейм ис лъэпкъхэм яку дэлъ зэныбжьэгъугъэр, къуэшыгъэр гъэбэгъуэнырщ. Ар къызэрежьэрэ, лъэпкъ, къалэ, щIыналъэ зэмылIэужьыгъуэхэм щыщ ныбжьыщIэ куэд абы зэригъэубыдащ, зэгъусэу еджапIэ нэхъыщхьэхэм щIэтIысхьахэр, унагъуэкIэ зэкIэлъыкIуэхэр яхэтщ.
2009 гъэм, мы проектыр щрагъэжьам, Аргуданрэ Гундэлэнрэ щыщу унагъуий къыхыхьауэ арат. 2015 гъэм Iуэхум зиубгъури, дунейпсо мыхьэнэ игъуэтащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ ныбжьыщIэхэр Трабзон къалэм ягъэкIуат, ди республикэми Тыркум щыщ ныбжьыщIэхэр щагъэхьэщIат.
Гъэ кIуам, уз зэрыцIалэм и зэранкIэ, мы Iуэхум зрагъэубгъуфакъым.
2021 гъэм проектым унагъуэ 18 къыхыхьащ, 9-р бысымщ, 9-м я сабийр хьэщIапIэ ягъакIуэ.
КъБР-м граждан жылагъуэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министрым и къалэнхэр зыгъэзащIэ КIурашын Анзор зэIущIэр къызэIуихри, къызэхуэсахэм ехъуэхъуащ. Ар «Къунакъхэм» я кодексым къеджэри, хьэщIэхэри бысымхэри абы тетыну къыхуриджащ. Апхуэдэуи, лъэныкъуитIми яхь жэуаплыныгъэр зэрыиныр ягу къигъэкIыжащ КIурашыным.
АдэкIэ бысымхэмрэ хьэщIэхэмрэ ятеухуа хъыбар кIэщIхэр жаIэжурэ, зэрагъэцIыхуащ. Шэч хэмылъу, а цIыкIухэр гузавэрт, ауэ яфIэфIу зэрыхэтри ябзыщIыртэкъым. Дэтхэнэ лъэныкъуэм дежкIи ар Iуэху ину зэрыщытыр зыхыумыщIэнкIэ Iэмал иIэтэкъым. Ахэр зэрызэгъусэну махуэ зыбжанэм куэд елъытащ, а лъэбакъуэр зэныбжьэгъугъэ иным къежьапIэ хуэхъуну гугъэфIхэр уегъэщI, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, проектым и къызэгъэпэщакIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, апхуэдэ щапхъэхэр мащIэкъым.
ТхьэмахуэкIэ екIуэкIыну «Куначество-2021» Iуэху дахэм хэтхэм ахэр зыхуеблэгъа къуажэр ирагъэцIыхунущ, щхьэж и унагъуэ илъ хабзэ дахэхэм нэIуасэ хуащIынущ. Къыхэгъэщыпхъэщ мы проектыр егъэджэныгъэм зэран зэрыхуэмыхъунур — щхьэж щыхьэщIэ къуажэм дэт школым ягъэкIуэну траухуащ.
Пшыхьым кърихьэлIахэм я уэрэд, къафэ дахэхэмкIэ я гукъыдэжыр къаIэтащ КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Теппеев Алим, Музыкэ театрым и солистхэу Белоцерцовская Динэрэ Амщокъуэ Амырхъанрэ. Сыт и уасэт «Шагъдий» цIыхубэ ансамблым и гуп нэхъыщIэм абы щигъэзэщIа къафэр!
Щомахуэ Залинэ. Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100926.txt"
} |
ТекIуэныгъэмрэ щхьэхуитыныгъэмрэ я махуэ лъапIэ
Абхъаз Республикэм и ТекIуэныгъэмрэ щхьэхуитыныгъэмрэ я махуэр абхъазхэм я дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ гуфIэгъуэщ. Ар Апсным и тхыдэщIэм щыщ Iыхьэ нэхъыщхьэщ. Къэралыгъуэ щхьэхуэ хъуа республикэм нобэ иIэ хъугъуэфIыгъуэхэр куэдщ. МащIэкъым а лъэпкъым и щхьэхуитыныгъэм щIита уасэр. Абы я щхьэр халъхьащ и къуэ пажэ щэ бжыгъэхэм. Къапщтэмэ, нобэрей мамыр гъащIэр я фIыщIэщ Абхъазым и цIыхуу зауэм хэкIуэда мини 3,5-м нэблагъэми.
Нобэ хуэдэ махуэхэми щIэх-щIэхыуи ди къуэш абхъазхэм ягу къагъэкIыж лъэпкъ мащIэм лей къыщытехьэм езыхэм я фIэфIыныгъэкIэ зауэ губгъуэм ихьа щIалэщIэхэр, хамэ къалэхэм, къэралхэм къикIахэу.
1992 гъэм куржы хьэщхьэрыIуэхэм Абхъазым иращIылIа зауэм и хъыбарыр занщIэу дуней псом щыIуащ икIи Урысейм, Осетие Ипщэм, Кавказ Ищхъэрэм, Приднестровьем, хамэ къэралхэм ящыщ лIы хахуэхэр кIуэуэ щIадзащ. Кавказым ис лъэпкъхэм я Конфедерацэм къызэщIиIэта цIыхухэм гъуэгу гугъухэр зэпачри, я къуэшхэм якъуэуващ. Абхъазым зэи щыгъупщэркъым я къарур къызэщIагъэуIуэу Апсным и лъэщагъыр зыгъэбыда дзэлI хахуэхэм я цIэхэр — Къалмыкъ Юрий, Сосналы СулътIан, Щэныбэ Мусэ, Сосламбеков Юсуп, Хъуадэ Iэдэм, нэгъуэщIхэри. А хэкулIхэм къызэщIаIэта къарумрэ зи хэку зыхъумэжхэмрэ пэлъэщыфакъым лъэпкъгъэкIуэдыр зи гуращэу утыку ихьа куржыхэр.
Жылэ Iэщэншэм танккIэ, кхъухьлъатэкIэ, топкIэ, шэкъэуэжхэмкIэ ятезэрыгуа бийм и гущIэгъуншагъэр егъэлеят. АР-м и цIыху мин бжыгъэхэм къатехьа лейр псалъэкIэ къыпхуэмыIуэтэжыным хуэдизщ, а псори зэрыщыт дыдэм хуэдэу жаIэртэкъым зауэм щылэжьа дунейпсо зэгухьэныгъэхэм.
Ауэ абхъаз лъэпкъ ха-хуэм, абы и пашэу а зэманым щыта Ардзинбэ Владислав сымэ яхузэфIэкIащ куржыхэр къащIытеуам и щхьэусыгъуэ пэжыр наIуэ къащIыну, къэралыгъуэр трахыну иужь ихьахэм япэщIэувэну. А зэхэуэ гуащIэм зэрыхэтым хуэдэу, Абхъазым дзэ зэригъэпэщащ, АР-м ЗыхъумэжыныгъэмкIэ министерствэ иухуащ, батальонхэмрэ бригадэхэмрэ япIэ иригъэзэгъащ. Ардзинбэ Владислав и унафэм щIэту лъэпкъымрэ абы къыкъуэтхэмрэ я къалэн нэхъыщхьэм пэлъэщащ: бийр я щIыгу ирахужри, я щхьэхуитыныгъэр зэфIагъэувэжащ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, 1992 — 1993 гъэхэм Абхъазым щекIуэкIа Хэку зауэм Кавказ Ищхъэрэм хыхьэ республикэхэм, Краснодар крайм, Осетие Ипщэм, Адыгейм, Приднестровьем, Тыркум икIа цIыху минитIым щIигъу кIуащ, абыхэм ящыщу цIыху 51-м «Абхъазым и ЛIыхъужь» цIэ лъапIэр зэрахьэ, щIалэ 247-м Леон орденыр иратащ, зауэлI 623-м «Хахуагъэм папщIэ» медалыр хуагъэфэщащ. Зауэр зэрекIуэкIа махуэ 413-м щIалэщIэ 260-рэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, хэкIуэдащ.
Илъэс 30-м нэблэгъащ абы лъандэрэ. А зэманым къриубыдэу Апсным и уIэгъэр игъэхъужащ, и щхьэхуитыныгъэр къэрал зыбжанэм къыщалъытащ. Урысей Федерацэмрэ я дэIэпыкъуэгъухэмрэ я фIыщIэкIэ, Абхъазым нобэ иIэ экономикэ щытыкIэр ирегъэфIакIуэ, и зыхъумэжыныгъэр егъэбыдэ, шынагъуэншагъэр къызэрегъэпэщ.
Абхъазым и ТекIуэныгъэм и юбилейхэм деж парад дахэ щокIуэкI а лъахэм. Абы щагъэлъапIэ езым и цIыхухэри, нэгъуэщI щIыпIэ къикIыу къакъуэувахэри. Нобэми яхуэухыркъым, къакъуэувэу ядэзэуахэм фIыщIэу хуащIыр. ДгъэщIагъуэ щхьэкIэ, ар и хьэлщ, и дуней тетыкIэщ бгырысым. Кавказым ис лъэпкъхэм пэжыр я гъуазэу игъащIэми къокIуэкI. Абыхэм яфIэфIкъым нэхъ лъэщыр къарууншэм тегушхуэныр. Хахуагъэр Кавказым щалъытэ щхьэкIэ, абы Iэмал имыIэу щIыгъун хуейщ пщIэмрэ пэжагъымрэ. Арагъэнщ ди щIалэхэр езышэжьар. ЕтIуанэрауэ, къуэшым къыщхьэ-
щыжыныр я лъым зэрыхэтым тригъэгушхуауэ жыпIэ хъунущ. Къыхэгъэщын хуейщ, бгырысхэр щхьэхуитыныгъэм хуэпабгъэу сыт щыгъуи зэрыщытар. Абхъазым бийр къызэрытегуплIам, абы и щхьэхуитыныгъэр ихъумэжыну утыку зэрихьам и телъхьэу щымытынкIэ Iэмал иIакъым ди щIалэхэр.
Нобэ Апсным иIэ хъуа псэукIэр щыхьэт тохъуэ лъэпкъ нэхъ мащIэ дыдэми и щхьэ и унафэ ищIыжыну зэрыхузэфIэкIынум.
ФIым хуэпабгъэм сытри къохъулIэ! Абхъаз Республикэм мамырыгъэрэ зыужьыныгъэрэ илъыну Тхьэм жиIэ!
НэщIэпыджэ Замирэ.
Дзэпщ
Зи Iуэхухэр пэжым хуэгъэпсауэ псэуа, гурэ псэкIэ лъэпкъым хуэлэжьа Сосналы СулътIан ди лIыхъужьщ. 1942 гъэм мэлыжьыхьым и 23-м Къэбэрдей-Балъ-къэр АССР-м хыхьэу щыта Винограднэ къуажэм дунейм къыщытехьащ лъэпкъым и псэукIэм, тхыдэщIэм зи псалъэ, зи IуэхущIафэ, зи лIыхъужьыгъэ хэзылъхьа лIы хахуэр. Захуагъэм, псэ хьэлэлагъэм и щапхъэт ар.
АтIэ, хахуэ хъунур цIыкIу щIыкIэ къожьэ. Зэрысабийрэ къыдэгъуэгурыкIуахэм ягу къагъэкIыж ар дэхуэхам къыщхьэщыжыфу, дэIэпыкъуэгъу хуэныкъуэр имыгъэщIэхъуу зэрыщытар. И къуажэгъухэм жаIэж зэгуэр Сосналы СулътIан езыр ныбжьыщIэу псыежэх уэрым ирихьэжьа щIалэ цIыкIухэр къригъэлауэ зэрыщытар. ПэщIэдзэ еджапIэр къиуха нэужь, кхъухьлъатэзехуэхэр щагъасэу Сызрань щыIэ дзэ авиацэ еджапIэм щIэтIысхьащ, 1978 гъэм абы къиухащ маршал Жуковым и цIэр зезыхьэ дзэ академиер. 1989 гъэм ар СССР-м и къару узэдахэм къыхэкIыжащ, СССР-м щIыхь зиIэ и дзэ кхъухьлъатэзехуэ цIэ лъапIэр иIэу. Совет зэманым а цIэ лъапIэр зыхуагъэфэщауэ адыгэм яхэтар Сосналым и закъуэщ.
«СССР-м щIыхь зиIэ и дзэ кхъухьлъатэзехуэ» полковник Сосналы СулътIан кхъухьлъатэзехуэу иригъажьэри, авиацэ полкым и командир къулыкъум нэсат. Снайпер-кхъухьлъатэзехуэр 500-рэ парашюткIэ уафэм къелъащ. Уэгум зэрита зэманыр къэббжыжмэ, сыхьэт 3500-м фIокI. Абы и цIэр итщ «авиацэ энциклопедием».
1992 — 1993 гъэхэм Абхъазым щекIуэкIа зауэм Сосналыр и курыкупсэм хэтауэ жыпIэ хъунущ. 1992 гъэм и жэпуэгъуэм ар Абхъазым ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и генеральнэ штабым и унафэщI ящI. «Двенадцатый» — аращ цIэ бзыщIауэ Сосналым Абхъаз зауэм щызэрихьар. ЗэпIэзэрыту, мыгужьейуэ, Iуэхур зэпилъыту егупсысынурэ, итIанэт унафэ щищIынур. Абхъаз зауэм япэу щызыIэрагъэхьа текIуэныгъэт Гагрэ хуит къызэращIыжар. «Гагрэ хуит къэщIыжынымкIэ ящIапхъэм щегупсысым, Генеральнэ штабым и унафэщI Сосналым зыIут IэнатIэм къыщигъэлъагъуэ зауэлI Iэмалхэм нэмыщI, нэгъуэщI зы Iущыгъи къылъыкъуэкIащ: лъэпкъ зэхуэмыдэхэм къахэкIа зэуакIуэхэм яIэ хьэл-щэнхэм щыгъуазэти, ахэр зэрыпхутегъэгушхуэн Iэмалхэри зэпилъытырт. Абы мыхьэнэшхуэ иIэт», — итхыжауэ щытащ Абхъазым и лIыхъужь, генерал-майор Аршбэ Владимир. «Абхъазым си напэрт сызышар», — жиIат езы Сосналыми иужькIэ.
Зауэр иуха нэужьи Сосналым зыхъумэжыныгъэмкIэ министрым и къулыкъур ирихьэкIащ.
1996 гъэм къулыкъур къигъанэри, Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжат. Ауэ Абхъазым и президент Бэгъэпщ Сергей и лъэIукIэ 2005 гъэм игъэзэжащ икIи Абхъаз Республикэм зыхъумэжыныгъэмIэ и министр IэнатIэм 2007 гъэ пщIондэ пэрытыжауэ, Налшык къигъэзэжащ.
Абхъазым и ЛIыхъужь, Абхъаз Республикэм и дзэ узэдахэм я генерал-лейтенант, «ПщIэрэ ЩIыхьрэ» къэрал дамыгъэ лъапIэр зыхуагъэфэща Сосналы СулътIан 2008 гъэм и щэкIуэгъуэм дунейм ехыжащ. Абы и фэеплъыр дэтщ Сыхъум и къалэкум, хэкур зыхъумэжахэм папщIэ яухуа паркым итщ.
СулътIан гъащIэм куэдрэ псэзэпылъхьэпIэ иригъэуващ, ауэ сыт щыгъуи лIыгъэ къылъыкъуэкIащ абы. Дауи, лIыгъэ пхэлъын папщIэ ухуейщ напэ къабзэ. Сосналы СулътIан арат зэрыгъуазэр. Ар адыгэ щапхъэщ абхъаз щIэблэм я дежкIэ.
ГУГЪУЭТ Заремэ.
Гъуэгуанэ щIэщыгъуэ
Иджыблагъэ дэ, гуп цIыкIу дыхъуу, Абхъаз Республикэм и щIыпIэ зыбжанэм дыщыIащ. Иужьрей махуэхэм ящыщ зым щIалиплIыр: ди шуупэ гъуазэу къызэдэтлъыта Жылэтеж Валерэ, а щIыналъэм бысым къыщытхуэхъуа Къущхьэ Арсен, иужьрей илъэсхэм дэнэкIэ згъазэми гъуэгугъусэ къыщысхуэхъу зи хабзэ Бабыгуей Сосрыкъуэ, мы тхыгъэр зытх сэ, дызэщIыгъуу, дыкъызэдихутащ а республикэм хы ФIыцIэмкIэ егъэщIылIа и щIыпIэ нэхъ зыкъизыххэм хабжэ Пицундэ хытIыгуныкъуэм и щIыгум.
ДыкъыщыувыIар «Апсны» зи фIэщыгъэ зыгъэпсэхупIэм и Iэшэлъашэрщ. Къатийуэ зэтет унэшхуэм и бжэIупэм дыщыIухьэм, дэ зэуэ гу лъыттащ и щIыхьэпIэм щIэщI теплъэ зэриIэми, и лъабжьэм къыщрагъэувэкIа тетIысхьэпIэхэмрэ абыхэм я пащхьэ къит Iэнэ зэпэхъурейхэмрэ щIалэ гупышхуэхэм къызэраувыхьами.
«Хэт сымэу пIэрэ мыбдежым дыщызрихьэлIахэр?» — гупсысэм дызэрихьэу дащекIуэтылIэм, гупзэхэшэу тщIыгъум къыдиIуэкIащ ахэр Къэбэрдейм икIа ди щIалэхэр арауэ зэрыщытыр.
Псом япэр фIэхъус зэхыныр арати, ар зэрызэфIэкIыу дызэрыцIыхуащ. Япэу дызыбгъэдыхьа Iэнэм пэрысахэщ Джэрыджэ Сэрэбий (Жэмтхьэлэ), Мустэфар Руслан (Бахъсэн къалэ), Щордэн Тимур сымэ. Ахэри, адэкIэ нэхъ пыIукIуэтауэ щызэхуэсахэри гуапэу къызэрытхупыкъуэкIар дызыгъэгушхуэт.
— Сэ, Щордэнхэ Тимур, мы лъэхъэнэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къикIыу мы щIыпIэм зи лъэ къизыхьа гупым срапашэщ. ЗэрыфщIэщи, фокIадэм и 30-м ди къуэш республикэм гуфIэгъуэ Iуэхугъуэхэр щекIуэкIынущ. Абхъазым щызэуа ди щIалэхэм ящыщу къытхузэщIэкъуа цIыху 50-р, фокIадэм и 20-м къэсахэри къытхэту, мы хьэщIэщым и пэш нэхъыфIхэм, бысымхэм къызэрытхуагъэфэщауэ, дыщIэсщ. Ди гъусэщ мы Хэкум и щхьэхуитыныгъэм папщIэ зи щхьэ хэзылъхьа ди щIалэхэм я бынхэри, я адэ-анэхэри, — къыджиIащ Щордэным, ди япэ упщIэм и жэуапу.
— Тимур, блэкIа илъэсхэми мы щIыкIэм тету фыкъызэрырагъэблэгъам дыщыгъуазэщ. Уэ сыт дэщIыбгъужынт абы?
— Къыхэзгъэщыну сызыхуейр аращи, къыдэджэ къудей мыхъуу, ди щыIэкIэ-зыщыгъэпсэхукIэри гъэ къэс нэхъ дахэ хъууэрэ йокIуэкI. ЛъэныкъуитIри, бысымхэми дэри, нэхъыбэ дызэрыгъэхъуу, лэжьыгъэу къетхьэжьэхэми арэзы дыкъащIу апхуэдэщ.
— Зэрызыщывгъэпсэхум и мызакъуэу, IуэхущIафэу къыщызэдефхьэжьэхэми я гугъу къытхуэщIыт, Тимур.
— ФокIадэм и 30-р Абхъазым и щхьэхуитыныгъэр щызыIэригъэхьа и махуэщи, ар дагъэлъэпIэну, абы теухуауэ ирагъэкIуэкIыну Iуэхугъуэхэр даIыгъыну ди щIалэхэр къэкIуауэ аращи, ари лэжьыгъэщ, къыхэдгъэщ зэрыхъунумкIэ. ЖыпIэнур арамэ, мыпхуэдэ махуэхэм нэгъуэщI Iуэхугъуэхэри щыдогъэкIуэкI. Псалъэм папщIэ, мы Хэкум и щхьэхуитыныгъэм щIэзэууэ хэкIуэда ди щIалэхэм я адэ-анэхэм пенсэ къратри, ахэри гъэ къэс къыдошэ, езыхэм ехьэлIа я тхылъымпIэхэр мыбдежым щIэрыщIэу щагъэлъэгъуэн папщIэ. А Iуэхур зэрекIуэкIым кIэлъыплъынри ди пщэ къыдохуэ. Мыдрейуэ. Езыхэм я фIэфIыныгъэкIэ къакIуэу, Абхъазым и щхьэхуитыныгъэм папщIэ зэуахэм я бынхэми мы щIыналъэм и цIыхуу зэрыщытым щыхьэт техъуэ тхылъхэр («гражданство») къахузэдгъэпэщу аращи, а Iуэхури мы махуэхэм иредгъэхьэлIауэ зэфIыдогъэкI, — къыпищащ и псалъэм Щордэным.
— Тимур, фи зэгухьэныгъэм и щыIэкIэ-зэхэтыкIэм, къыщекIуэкIхэм ятеухуа тхыгъэхэр Интернетми вгъакIуэркъэ?
— Дауи! Апхуэмыдэу хъурэ? ДызэIущIами дызэпсэлъами, къэдухэсахэм теухуауэ хъыбар кIэщIхэр къыдолъхьэ. Я нэхъ мащIэрауэ мазэм зэ дыкъохьэ.
— Мыбдежым щыс щIалэхэр дауэ феплърэ Интернетым гуп щхьэхуэ-щхьэхуэхэр, адыгэхэми абхъазхэми ящыщу, лъэпкъитIыр зэщызыгъэхьэжыну, ари егъэлеярэ ерыщу, хущIэкъухэр зэрисым?
— А Iуэхум сэри хуабжьу сропIейтей. Дэ, Абхъазым и щхьэхуитыныгъэм щIэзэуа щIалэхэм, лъэныкъуэ зедгъэзыжмэ, щIыналъитIым зэпыщIэныгъэу зэхудиIэм сыту пIэрэ къыхэнэнур? Ди гупыр, къыхэдгъэщ зэрыхъунумкIэ, ди зэпыщIэныгъэм и иужьрей кIапсэщ. Дэ дыщымыIэжмэ, ди республикэм мы щIыналъэм къыхуиIэ хущытыкIэми зэхъуэкIыныгъэ дызыхуэмейхэр къызэрырикIуэнум си щхьэкIэ шэч къытесхьэркъым. Аращи, сэ хэгъэунэхукIауэ сыт хуэдэ утыкуми щыжызоIэ ди гупыр, Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу Абхъазым и щхьэхуитыныгъэм щIэзэуахэр, адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ ди зэхуаку хуабагъэ, зэхущытыкIэ дахэ дяпэкIи зэрыдэдгъэлъыным дызэрытелэжьэнур. Аращи, Интернетым дэр щхьэкIи абхъазхэм щхьэкIи фIеягъэ-Iеягъэ къизылъхьэхэм жэуап естыжыххэркъым, «мывэкIэ къоуэм щIакхъуэкIэ еуэж» псэлъафэм сытету, сапэмыпсэлъэжыххэмэ нэхъыфIщ, жызоIэри.
— Фи зэгухьэныгъэм мы зэманым дапщэ хэт, Тимур?
— Дэфтэрым итыр цIыху 407-рэщ. Ахэр зауэ екIуэкIам къыщыхэжаныкIахэращ. АрщхьэкIэ, фызэрыщыгъуазэщи, щыIащ арыххэу къакIуэу зымащIэкIэ фIэкIа яхэмыту зыгъэзэжахэри, гъуэгум къытехьэ-текIыжу къыткIэлъыкIуахэри, мы Хэкум щыщу, зауэ-банэм хэкIыу, Къэбэрдей-Балъкъэрыр егъэзыпIэ зыщIахэм адэкIэ къащыдэIэпыкъуахэри. Апхуэдэхэри, дызэрызэгурыIуар аращи, дяпэкIэ хэдгъэхьэнущ ди ветеран зэгухьэныгъэм.
— Мыбы щызэуахэм я бынхэр фи зэгухьэныгъэм и лэжьыгъэм дапхуэдэу къызэрыхэфшэну фи гугъэр?
— Мы къулыкъум сызэрытеувэрэ куэд щIакъыми, дигу итлъхьа псори зэдгъэхъулIэныр зэуэ къытхузэпыщэркъым. Ауэ ди щIалэхэм ящыщу мы гъэм зыкъизымычыфын хуэдэу къыхэзыгъэщахэм есIуэкIат: «Фэ фынэмыкIуэфынумэ, фи бынхэр хэдвгъатхэ!» — жысIэри. Дэ, мыбы щызэуахэр, зэрыгурыIуэгъуэщи, зэманыр кIуэтэху нэхъ мащIэ дохъу. Ди жагъуэ зэрыхъуу къыхэзгъэщынщи, мы щIыпIэм зауэр зэрыщиухрэ, ди щIалэхэм ящыщу 92-р дунейм ехыжащ. УпщIэ къоув: «Апхуэдэу екIуэкIмэ, хэт абы щыгъуэ мы Хэкум къакIуэу, ди пIэкIэ ТекIуэныгъэр ядэзыгъэлъэпIэнур?». Ауэ щыхъукIи, абыхэм ягу нэхъ дыкъызэрагъэкIыжыну щыIэр, сэ къызэрыслъытэмкIэ, ди щIэблэращ. КъризэщIэткъуэжу къыхэдгъэщынщи, ди зэгухьэныгъэм хэтхэр мы зэманым нэхъыбэу дызэлэжьын хуейр тщыщ щIалэхэм, абыхэм я унагъуэхэм, я Iыхьлыхэм псэуным теухуауэ къахулъыкъуэкI Iуэхугъуэхэм зыщыдгъэгъуэзэнырщ, зэрытхузэфIэкIкIи защIэдгъэкъуэнырщ.
— Мыбдежым, Тимур, сыщынопсэлъылIэм сигу къэкIаращ: зи гугъу тщIы зэпыщIэныгъэм, дымыгъэтIасхъэу, адэкIи къыпедгъэщэну ди мурадмэ, мы Iуэхум къыхэшэн хуейр езыхэм я фIэфIыныгъэкIэ Абхъазым къакIуэу щIыналъэм и щхьэхуитыныгъэм щIэзэуа ди щIалэхэм я бынхэм я закъуэкъым, атIэ а лъэхъэнэ дыдэм зи Хэку зымыбгына езы абхъазхэм я щIэблэри къешэлIапхъэу къыщIэкIынущ.
— Пэжщ, ди бынхэр къыщытшэкIэ, ахэр мыбы щыIэу къыддэзэуа ди къуэшхэми я щIэблэм зэраIудгъэщIэным яужь дитыпхъэщ. МызыгъуэгукIэ тхуэзэфIэкIынур аращи, иджыпсту зи гугъу пщIа а Iуэхури мы Хэкум и иджырей Iэтащхьэм дыщыIущIэкIэ къэтIэтынущ. Догугъэ ди зэрыIыгъыныгъэм адэкIи къыпызыщэн лъэбакъуэу ари къытхущIэкIыну.
Епсэлъар КЪУМАХУЭ Аслъэнщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100936.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрым дыщэ зыщIэлъ и щIыпIэхэр къэралым щынэхъ ин дыдэхэм хабжэ
«Росгеологие»-м и сайтым иджыблагъэ къралъхьа тхыгъэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, къэрал комиссэм и унафэкIэ къэрал балансым ягъэуващ Михайлов Б. К. и цIэр зезыхьэ дыщэ къыщIэхыпIэр. Къэбэрдей-Балъкъэрым хиубыдэ а щIыналъэм дыщэу тонн 87-м щIигъу щIэлъу къабжащ.
«Кавказ Ищхъэрэм и мызакъуэу, къэралым и Европэ Iыхьэм щынэхъ ин дыдэ дыщэ къыщIэхыпIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщызэIузыха IэщIагъэлIхэм яубзыхуахэм щыхьэт техъуащ къэрал комиссэм и унафэри, — жиIащ «Росгеологие» зэгухьэныгъэм и правленэм и унафэщI Горьков Сергей. — Мыхьэнэшхуэ зиIэ а къэхутэныгъэр нэхъыбэу зи фIыщIэр зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъа геолог Михайлов Борисщ. Аращ Къэбэрдей-Балъкъэрым дыщэ къыщыщIэпх хъуну япэу хуэзыгъэфэщар икIи абы и цIэр а къыщIэхыпIэм фIащащ».
«Геолого-экономикэ къэпщытэныгъэхэм къагъэлъэгъуащ мы щIыпIэм дыщэ къыщыщIэхыным фейдэшхуэ зэрыпылъыр. Абы елэжьын предприятэ ящI хъунущ илъэсым рудауэ тонн мелуани 3,6-рэ къыщIэхыным тещIыхьауэ. Апхуэдэ предприятэм мыхьэнэшхуэ иIэнущ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и экономикэм зегъэужьынымкIэ»,- къыхигъэщхьэхукIащ «Росгеологие»-м и Iэтащхьэм.
Михайлов Б. К. и цIэр зезыхьэ дыщэ къыщIэхыпIэр Тырныауз и вольфрам-молибден къыщIэхыпIэм и ищхъэрэ-къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ къедзауэ метр 2200 — 2600-рэ зи лъагагъ бгыхэм щыIэщ. Абы и къулеягъыр къапщтэмэ, руда зы тонн къэс дыщэу грамм 1,56-рэ хэлъын хуейуэ къабжащ.
Мы щIыпIэхэм щIэлъ дыщэр къэхутэнымкIэ лэжьыгъэхэр блэкIа лIэщIыгъуэм и 60-нэ гъэхэм я кIэухым ирагъэжьауэ щытащ, ауэ намыгъэсу ягъэувыIэжащ. Къэхутэныгъэхэм щыпащэжар 2010 — 2015 гъэхэрщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100943.txt"
} |
Мэзыр тхъумэнщ!
Къэбэрдей-Балъкъэрыр хэтынущ «Мэзыр тхъумэнщ» урысейпсо лэжьыгъэм. Ар илъэс ещанэ хъуауэ ирагъэкIуэкI икIи абы лъандэрэ къэралым и щIыналъэхэм жыг мелуан 80-м щIигъу щыхасащ. «Мэзыр тхъумэнщ» Iуэхур зыхуэунэтIа мурадыр Урысейм и хъугъуэфIыгъуэ нэхъыщхьэр — мэзхэр — зэфIэгъэувэжынымрэ ахэр нэхъыбэ щIынымрэ цIыхухэм я гулъытэр хуэунэтIынырщ.
2021 гъэм мы Iуэхум хиубыдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и жылагъуэхэм щыIэ зыгъэпсэхупIэ хьэблэхэм, паркхэм щхъуантIагъэхэр щыхасэнущ. Лэжьыгъэхэр Налшык къалэм щэкIуэгъуэм и 1-м сыхьэти 10-м щрагъэжьэнущ икIи Таманскэ дивизэм и цIэр зезыхьэ уэрамым къегъэщIылIа паркым жыгыщIэу 200 щыхасэнущ. ЩэкIуэгъуэ мазэм и пэщIэдзэм апхуэдэ лэжьыгъэхэр къыщызэрагъэпэщынущ республикэм и муниципальнэ щIыналъэ псоми икIи жыг зэмылIэужьыгъуэу 2500-м щIигъу щыхасэнущ. Абы папщIэ жыгыщIэхэр Къэбэрдей-Балъкъэр мэз питомникым щагъэкIащ.
«Мэзыр тхъумэнщ» урысейпсо лэжьыгъэм и къызэгъэпэщакIуэщ Урысейм ЩIыуэпсым и хъугъуэфIыгъуэхэмкIэ и министерствэр, Мэз хозяйствэмкIэ федеральнэ агентствэр, КъБР-м ЩIыуэпсым и хъугъуэфIыгъуэхэмкIэ и министерствэр, республикэм и муниципалитетхэр, «Фэеплъым и хадэ» волонтёр зэгухьэныгъэр.
Псалъэм къыдэкIуэу къэдгъэлъэгъуэнщи, «Экологие» лъэпкъ проектым хиубыдэ «Мэзыр тхъумэнщ» федеральнэ проектым ипкъ иткIэ ди щIыналъэм и мэзхэр зэтегъэувэжынымрэ ахэр хъумэнымрэ трагъэкIуэдэн папщIэ федеральнэ бюджетым къыхэкIыу сом мелуан 31-рэ къыхуаутIыпщащ. А проектым ипкъ иткIэ блэкIа гъатхэм республикэм и мэз фондым хыхьэ щIыналъэхэм жыгыщIэу мин 420-м щIигъу щыхасащ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100946.txt"
} |
Зауэм и кIэр хьэдагъэщ
1992 гъэм шыщхьэуIум и 14-р Абхъаз Республикэм и тхыдэм къыхэнащ лъэпкъым и кIуэдыр къызэрыкI пэта Хэку зауэм и дамыгъэ фIыцIэу. Куржым и ЦIыхубэ гвардием и гупу щIыналъэм къизэрыгуахэм я мурадт зи бжыгъэр минищэ иримыкъу абхъазхэр ягъэкIуэду щIыналъэр яубыдыну.
ЕбгъэрыкIуэныгъэм хэтт куржы зауэлIу минитIым щIигъу, бронетехникэу 58-рэ, артиллериеу («Град», «Ураган» реактивхэри хэту) куэдыкIейкIэ къызэгъэпэщауэ. Абыхэм япэщIэувэн хуей хъуахэр Iэщэншэт, дзэ Iэмалу зыщыгъуазэ щIагъуи щыIэтэкъым…
ЗэрыпхъуакIуэхэм илъэсым щIигъукIэ япэщIэта абхъазхэми, нэгъуэщI лъэпкъхэм къыхэкIауэ абыхэм я дэIэпыкъуэгъуфI хъуахэми къэмылэнджэжу яхъумащ Апсны щIыналъэмрэ абы и цIыхухэмрэ. Къыхэгъэщыпхъэщ Къэбэрдей-Балъкъэрым икIауэ абы цIыху 1562-рэ зэрыщызэуар. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, цIыху 61-м я гъащIэр щатащ а хэкум. Дапщэ игъэгуIа а зауэ мыгъуэжьым, унагъуэ дапщэ зэтрикъута, сыт хуэдиз щIэблэншэ ищIа?! Къэлъытэгъуейщ.
Куржы-Абхъаз зауэр зэриухрэ фокIадэм и 30-м илъэс 28-рэ ирокъу. Абы тедухуа тхыгъэхэм фыкъыщеджэ нобэрей ди къыдэкIыгъуэм и 2-нэ напэкIуэцIым. Ди щIалэхэм я лIыгъэр, ахэр къыщхьэщыжакIуэ нэс зэрыхъуар щIэблэм щапхъэ яхуэхъуну ди гуапэщ.
ИСТЭПАН Залинэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100949.txt"
} |
Чайкэ Юрий лэжьыгъэ IуэхукIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыIащ
Урысей Федерацэм и Президентым и полномочнэ лIыкIуэу Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ округым щыIэ Чайкэ Юрий дыгъуасэ лэжьыгъэ IуэхукIэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм щыIащ икIи абы хиубыдэу лъэпкъ проектхэр ди щIыналъэм зэрыщагъэзащIэм теухуа зэIущIэ иригъэкIуэкIащ.
И лэжьэгъухэм ящыщ зым коронавирус уз зэрыцIалэр къеуэлIауэ зэрыхуагъэфащэм къыхэкIыу КIуэкIуэ Казбек а зэIущIэм хэтащ, видеоконференцсвязым и Iэмалхэр къигъэсэбэпу. «Дызыхэт цIыхухэм я узыншагъэр нэхъапэу къэслъытэри, си лэжьэгъум и Iуэхур зэхагъэкIыху, лэжьапIэ IэнатIэм сыщIэмыхьэм нэхъ тэмэму къэслъытащ»,-жиIащ абы. Республикэм и Iэтащхьэм Чайкэ Юрий республикэм къызэрыкIуам, абы Къэбэрдей-Балъкъэрым лъэпкъ проектхэр щыгъэзэщIэным ехьэлIа Iуэхухэм и нэIэ зэрытри-гъэтым папщIэ фIыщIэ хуищIащ.
Чайкэ Юрий зэIущIэм къыщыхигъэщхьэхукIащ дызэрыт илъэсым КъБР-м щIыналъэ проект 41-м щIэгъэхуэбжьауэ зэрыщелэжьыр, абыхэм ящыщу 27-м илъэсым къриубыдэу трагъэкIуэдэн хуей сом меларди 8-р къызэраутIыпщар (абы щыщу сом меларди 6-р федеральнэ бюджетым къыхэкIащ). Апхуэдиз ахъшэм и процент 85-м щIигъур трагъэкIуэдэнущ «Демографие», «Егъэджэныгъэ», «Узыншагъэр хъумэн», «ПсэупIэмрэ къалэр зэIузэпэщ щIынымрэ», «ФIагъ лъагэ зиIэ автомобиль гъуэгу шынагъуэншэхэр» проектхэм хиубыдэу республи- кэм щрагъэкIуэкI лэжьыгъэхэм.
ФокIадэ мазэм и кум ирихьэлIэу Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщагъэсэбэпащ а бюджет ахъшэм и процент 63-р икIи ар зыбжанэкIэ нэхъыбэщ ику иту къэралым къыщагъэсэбэпам (процент 55-рэ) нэхърэ. Полномочнэ лIыкIуэм къызэхуэсахэм гу лъаригъэтащ лъэпкъ проектхэр тэмэму гъэзэщIэным щIыналъэм и гъэзэщIакIуэ властым и органхэмрэ щIыпIэ унафэр зезыгъакIуэ органхэмрэ я зэфIэкI псори ирахьэлIэн зэрыхуейр.
Абы зэрыжиIамкIэ, иджыпсту республикэм щащI, щрагъэфIакIуэ е щызэрагъэпэщыж IуэхущIапIэ 90-м щIигъу. Социальнэ IэнатIэм абыхэм ящыщу хеубыдэ сабий саду 6, курыт еджапIэу 4, курыт еджапIэхэм я спорт зал 17, щэнхабзэ IуэхущIапIэу 10.
ЗэфIагъэкIыну лэжьыгъэ псоми я процент 80-м теухуа контрактхэм Iэ щIадзащ, къагъэсэбэпын хуей ахъшэм и процент 64-р къагъэсэбэпащ. Мы гъэм хьэзыр ящIын хуей IуэхущIапIэ 89-м щыщу 29-р лажьэу яутIыпщащ. «ФокIадэ мазэм ирихьэлIэу къапщтэмэ, а бжыгъэхэр Iейкъым, ауэ дяпэкIи Iуэхур къэмыгъэтIэсхъауэ, планкIэ яубзыхуа къалэнхэр зэфIагъэкIын хуейщ, — жиIащ Чайкэ Юрий.
Республикэм щызэтеува социально-экономикэ щытыкIэр щызэпкърахым КIуэкIуэ Казбек утыку кърихьащ блэкIа хэхыныгъэхэм къарикIуахэр. «Урысей зэкъуэт» партым къыбгъэдэкIыу Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и цIэкIэ Къэрал Думэм депутату щы хахащ. Дэ ар къыдолъытэ цIыхубэм властым дзыхь зэрыхуащIым и щыхьэту», — жиIащ республикэм и унафэщIым.
Ди щIыналъэм и экономикэм щытепсэлъыхьым КIуэкIуэ Казбек къыхигъэщхьэхукIащ: «Эпидемиологие щытыкIэр хуабжьу зэран хъуами, экономикэм зыужьыныгъэ пыухыкIа иIэщ. Республикэм езым къилэжьыжауэ бюджетым къыIэрыхьэ хэхъуэр процент 15 хуэдизкIэ нэхъыбэ хъуащ. Ар кърикIуащ Урысейм и Президентым лъэпкъ мурадхэм, лъэпкъ проектхэм щиубзыхуа политикэм, властым и IэнатIэ псори зэдэууэ зэрызэдэлэжьам».
Лъэпкъ проектхэр гъэзэщIэныр зэрекIуэкIыр зэпкърыхауэ утыку кърахьащ КъБР-м и Правительствэм и УнафэщI Мусуков Алий, абы и япэ къуэдзэхэу Къуныжь МуIэедрэ Говоров Сергейрэ, вице-премьер Хъубий Марат сымэ. ЕкIуэкIа псалъэмакъым ипкъ иткIэ полномочнэ лIыкIуэм къигъэлъэгъуащ лъэпкъ проектхэр гъэзэщIэнымкIэ яубзыхуа къалэнхэр зэрыиныр икIи абыхэм къару псори яхузэщIэгъэуIуэн зэрыхуейр.
ЗэIущIэм и кIэухым УФ-м и Президентым и полномочнэ лIыкIуэу Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ округым щыIэм и ФIыщIэ тхылъыр Чайкэ Юрий яритащ Налшык къалэ цIыхухэм социальнэ Iуэхутхьэбзэхэр яхуэщIэнымкIэ центрым и унафэщI Бейтыгъуэн Заур, Прохладнэ къалэм цIыхухэм социальнэ Iуэхутхьэбзэхэр яхуэщIэнымкIэ и центрым и унафэщI Сасиковэ Надеждэ, Шэрэдж муниципальнэ районым цIыхухэм социальнэ Iуэхутхьэбзэхэр яхуэщIэнымкIэ и центрым и унафэщI Ульбашевэ Алинэ сымэ. Полномочнэ лIыкIуэм къыхигъэщхьэхукIащ а IуэхущIапIэхэм я лэжьакIуэхэр пандемием и лъэхъэнэм хуабжьу гугъу зэрехьар. «ЦIыхухэм социальнэ Iуэхутхьэбзэхэр яхуэщIэнымкIэ центрхэм я лэжьакIуэхэм цIыхугъэшхуэ къагъэлъагъуэ, фейдэ къэлэжьыным пымыщIа организацэхэм, волонтёрхэм ящIыгъуу ныкъуэдыкъуэхэм, зи ныбжьыр хэкIуэтахэм, сымаджэ хьэлъэхэм зыщIагъакъуэ, ахэр нэхъ зыхуеинухэмкIэ къызэрагъэпэщ», — къигъэлъэгъуащ Чайкэ Юрий.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек полномочнэ лIыкIуэм хэхауэ фIыщIэ хуищIащ социальнэ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхуу республикэм къыпэщытхэр дэгъэкIынымкIэ дэIэпыкъуэгъу зэрыхъум папщIэ. Чайкэ Юрий жиIащ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм апхуэдэ дэIэпыкъуныгъэ дяпэкIи зэригъуэтынур.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100952.txt"
} |
ШыIэныгъэр, зэныбжьэгъугъэр, зэгурыIуэныгъэр зи тегъэщIапIэ
Иджыблагъэ Татарстаным щекIуэкIа Муслъымэн кином и дунейпсо фестивалым хэтащ театрымрэ киномрэ я режиссёр цIэрыIуэ, Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ЕмкIуж Андзор. Щэнхабзэ зэпыщIэныгъэхэмкIэ лъэпкъхэр зэшэлIэныр зи къыхуеджэныгъэ фестивалым къэрал лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ куэдым къахэкIа цIыху зэчиифIэхэр зэхуишэсащ.
Абыхэм я лэжьыгъэхэмкIэ утыку кърахьэ Iуэхур зытеухуар зыт: шыIэныгъэр, зэныбжьэгъугъэр, лъэпкъ, дин зэгурыIуэныгъэр гъэбыдэнырт. ЕмкIужым 2019 гъэм триха «Невиновен» фильмри хагъэхьащ зэпеуэм хэмыт гъэлъэгъуэныгъэм. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы лъабжьэ хуэхъуар фестивалым и гупсысэ нэхъыщхьэрщ.
2019 гъэм къэрал псор зэплъа адыгэ кинощ «Невиновен»-р. Ди хэкужьым и беягъыр, ди лъэпкъым и хабзэ дахэр, ди цIыхухэм я дуней тетыкIэр къызыхэщ, шыIэныгъэмрэ гущIэгъумрэ зи лъабжьэ, дунейм щекIуэкI къэхъукъащIэхэр Кавказым щыпсэу цIыхум и нэкIэ зэрилъагъум теухуа фильмыр ноби «Ютуб»-м щызэIэпах. Куэд щIауэ къэмыхъуауэ, дунейм къытехьащ адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхуэ хъун, дунейпсо утыку ипхьэну узытемыукIытыхьын, лъэпкъым ижь-ижьыж лъандэрэ къыдекIуэкI хабзэжьхэр къызыхэщ фильм телъыджэ. Адыгэ къуажэм, хьэблэм, пщIантIэм, унэм деж щегъэжьауэ жылэм дэлъ хабзэмрэ щекIуэкI адыгэ гъащIэмрэ къыщыгъэлъэгъуащ «Кавказфильм» кинокомпанием триха фильмым. Дунейпсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхугъуэщ, цIыху куэд зыгъэпIейтей къэхъукъащIэщ зыхуэгъэпсар.
«Кавказфильм»-м и унафэщI, режиссёр ЕмкIуж Андзор зэрыжиIэмкIэ, цIыху зэхэгъэж, лъэпкъ зэныкъуэкъу, щIалэгъуалэ зэпэщIэувэныгъэ щыIэн хуейкъым. ЦIыху гъащIэр зыщ зэрыхъур, ар зым адрейм Iихыныр къезэгъыркъым. ЗэгурыIуэрщ, шыIэныгъэрщ, мамырыгъэрщ мы дунейр щызыгъэIэри зэтезыIыгъэри. Мис ахэращ адыгэ кином цIыхубэр къызыхуриджэ гупсысэ нэхъыщхьэр.
XVII дунейпсо фестивалым кино хьэзырхэр Къэзан зэрыщагъэлъэгъуам нэмыщI, режиссёрхэр утыку щхьэхуэ иришат дяпэкIэ трахыну фильмхэм щытепсэлъыхьу. КъищынэмыщIауэ, зэIущIэм хэтт кинор зыщэхухэмрэ прокату къэзыщтэхэмрэ. Кинорынокми щигъэлъэгъуэн иIэт ЕмкIужым. «Невиновен-2» кинопроектыр Къэзан япэу утыку къыщрихьащ икIи къеплъахэм, къедэIуахэм ягу ирихьащ адыгэ фильмым щыпхыша гупсысэ нэхъыщхьэмрэ ар лъэпкъ проект гъэщIэгъуэну зэрыщы-тымрэ.
— Фестивалыр гъэщIэгъуэнт икIи Урысей Федерацэм и хэгъэгухэм къищынэмыщIауэ хамэ къэралхэм къикIа си лэ- жьэгъухэри щыIэт. Абы и мурад нэхъыщхьэр кинор тезыххэмрэ ар зыгъэлъагъуэхэмрэ зэрыцIыхунырщ, зэдэлэжьэнырщ. УФ-м щытрах кинохэр къэрал кIуэцIым цIэрыIуэ щыщIынырщ, — къыддогуашэ Андзор. — Фестивалыр ди киностудием пэгъунэгъу дыдэщ жыпIэмэ, ущыуэнукъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ди гупсысэхэр зэрызэщхьэщыкI щымыIэу зэтохуэ. Дэ Европэм щытрах фильмхэм захэдгъэгъуэщэну дыхэткъым, атIэ ди лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэхэр, тхыдэр, хабзэр кинокIэ хъума, гъэлъэгъуа зэрыхъунырщ зиужь дитыр. Абы и лъэныкъуэкIэ Къэзан фестивалми лъабжьэ хуащIар цIыхугъэ лъагэмрэ псэкупсэ къулеягъымрэ къызыхэщ фильмхэр утыку къихьэнырщ, апхуэдэхэр тезыххэм защIэгъэкъуэнырщ. Лъэпкъ хабзэхэмрэ муслъымэн диным къигъэув зэхэтыкIэ къабзэмрэщ япэ иригъэщыр. ИтIани динкIэ къытщхьэщыкIыу, ауэ гуапагъэм, мамырыгъэм, пэжыгъэм теухуахэм гулъытэ хуащI. Абы и къэпщытакIуэхэм яхэтщ дуней псом щыцIэрыIуэ режиссерхэр, операторхэр, кином елэжьхэр.
ДэркIэ нэхъыщхьэрати, ди щIыналъэ кином зэрызедгъэужьын, утыку нэхъ инхэм дызэрихьэн Iуэхущ зиужь дитар. ИкIи зэхыхьэм цIыхугъэ куэд къыщытхуэхъуащ, къищынэмыщIауэ ди лэжьэгъухэу «Татарфильм», «Сибирьфильм», «Сахафильм», Москва, Калининград, нэгъуэщI щIыпэхэм щылажьэ киностудиехэм дяпэкIэ дадэлэжьэнымкIэ зэгурыIуэныгъэхэр етщIылIащ. Сэ сыхуейщ Кавказыр жыжьэу фIэкIа зымыцIыху, мыбы щекIуэкI гъащIэм щымыгъуазэ щэнхабзэм и лэжьакIуэхэр лэжьыгъэ IуэхукIэ ди лъахэм къезгъэблагъэурэ ди псэукIэр, ди тхыдэр, ди щIыпIэ дахэхэр къезгъэцIыхуну. Щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ къэдгъэсэбэпу ди зэпыщIэныгъэхэр нэхъыбэ, нэхъ лъэщ сщIыну. Езыхэм я дежи деблагъэурэ проект щхьэхуэхэр зэдэтщI хъунущ. Ар хэкIыпIэфIщ Урысейми, хамэ къэралхэми Кавказым къахуаIэ еплъыкIэм зебгъэхъуэжынымкIэ, ди хабзэм и дахагъымрэ ди хэкум и беягъымрэ утыкушхуэхэм ипхьэнымкIэ, — жеIэ зи лъэпкъ Iуэхур сыт хуэдэ и лэжьыгъэми лъабжьэ хуэзыщI режиссёр цIэрыIуэм.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100955.txt"
} |
Лъэпкъхэм я спорт лIэужьыгъуэхэмрэ щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ яхъумэ
Урысейм и Ипщэ щIыналъэм щыпсэу лъэпкъхэм щэнхабзэмрэ спортымкIэ я фестиваль иджыблагъэ Кърымым щекIуэкIащ. Абы екIуу хэтащ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и лIыкIуэхэри. Спорт лIэужьыгъуэ зэмыщхьхэмкIэ зэфIэкI лъагэхэр зыбгъэдэлъ щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ, «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблыр, къулыкъущIэхэр я пашэу, Алуштэ щыIащ ди щэнхабзэ дахэмрэ спортсменхэм я зэфIэкIхэмрэ ягъэлъагъуэу. Зэхыхьэм и ныкъуэр Севастополь къалэм щекIуэкIащ.
Хуабжьу гъэщIэгъуэнт икIи удэзыхьэхт мы гъэм ебланэу ирагъэкIуэкI фестивалым и программэм и зэхэлъыкIэр. Спортсменхэр лIэужьыгъуэ 13-кIэ зэпеуащ. ЩэнхабзэмкIэ Iыхьэм хэтащ Урысей Федерацэм и Ипщэ щIыналъэмрэ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэмрэ я къафэмрэ уэрэдхэмкIэ къэрал ансамблхэр, урысейпсо, дунейпсо, лъэпкъ фестивалхэм щытекIуа гупхэр.
Кърым Республикэм щыпсэухэм я дежкIэ гурыфIыгъуэшхуэт Кавказ Ищхъэрэм и ансамбль цIэрыIуэхэу «Кабардинка», «Налмэс», «Алан», «Вайнах», «Ингушетия», «Къарча», «Ставрополье» ансамблхэм я зыкъэгъэлъэгъуэныгъэхэм еплъыну.
Фестивалыр Алуштэ къалэм и «Крымский» стадионым щекIуэкIащ. Ар къыщызэIуахым хэтащ Урысей Федерацэм спортымкIэ и министрым и къуэдзэ Байсултанов Одес, Кърым Республикэм и Iэтащхьэ Аксенов Сергей, хэгъэгу пщыкIуплIым щэнхабзэмрэ спортымкIэ я министрхэр.
Къызэхуэсахэм фIэхъус псалъэкIэ защыхуигъазэм, Байсултанов Одес Кърымым и Iэтащхьэм фIыщIэ хуищIащ Iуэху дахэр я лъахэ къыщызэрагъэпэщыныр къазэрыдиIыгъам папщIэ.
— УФ-м СпортымкIэ и министерствэм къыбгъэдэкIыу фIэхъус гуапэ фызох фестивалым къекIуэлIахэми, и хьэщIэхэми. Иджы япэу щекIуэкIыу аращ мы зэхьэзэхуэр Кърым Республикэм. Си гугъэщ зэхыхьэшхуэм спортым цIыхум дежкIэ иIэ мыхьэнэр, гъащIэ узыншэ къэбгъэщIэнымкIэ абы и сэбэпынагъыр цIыхубэм я деж нихьэсыну, иджыри зэ ягу къигъэкIыжыну. Апхуэдэуи лъэпкъ зэгурыIуэныгъэмрэ зэныбжьэгъугъэмрэ нэхъри зэригъэбыдэнум шэч къытесхьэркъым, — жиIащ министрым и къуэдзэм.
Ар зэхьэзэхуэм хэт псоми ехъуэхъуащ ехъулIэныгъэ яIэну.
Фестивалыр къыщызэIуахым я хэгъэгу ныпхэр яIыгъыу, я къэфакIуэхэр фащэ дахэхэмкIэ зэщыхуэпыкIауэ, спортсменхэм фэилъхьэгъуэ зэщхьхэр ящыгъыу дахэу утыку кърашащ, дэтхэнэри зыщыщ республикэр жаIэу. А махуэм утыку нэхъыщхьэм зэхьэзэхуэм и дамыгъэр, спорт ехъулIэныгъэм и мафIэ бзийр щыщIагъэнащ. Ар стадионым кърихьэну хуагъэфэщащ Токио щекIуэкIа Олимп Джэгухэм жэз медаль къыщызыхьа, боксёр цIэрыIуэ Бакши Глеб.
Фестивалым гъэщIэгъуэну къыщыхъуахэм ящыщщ Урысейм рекордыщIэ зэрыщагъэувар. УФ-м Къару экстримымкIэ и федерацэм и унафэщI Грищенкэ Василий килограмм щитI хъу мывэ къиIэтащ.
2022 гъэм Урысейм и Ипщэ щIыналъэм щыпсэу лъэпкъхэм щэнхабзэмрэ спртымкIэ я фестивалыр Шэшэн Республикэм щекIуэкIынущ, абы и спортсменхэр япэ зэрищам ипкъ иткIэ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, мы фестивалыр я нэIэ щIэту йокIуэкI Урысей Федерацэм СпортымкIэ, ЩэнхабзэмкIэ я министерствэхэм. Щэнхабзэ Iыхьэм и къызэгъэпэщакIуэр «Росконцерт» компаниерщ. Илъэс зыбжанэ и пэ мы Iуэху дахэр Кавказ Ищхъэрэм къыщрахьэжьащ, итIанэ Байсултанов Одес и фIыгъэкIэ нэхъри зиубгъури, хэт хэгъэгухэм я бжыгъэм хэхъуащ.
Фестивалым и мыхьэнэ нэхъыщхьэр лъэпкъхэм къадекIуэкI спорт лIэужьыгъуэхэмрэ щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ хъумэнырщ, Урысей Ипщэм ис лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэр гъэбыдэнымрэ дяпэкIи зэхущытыкIэфIхэр я зэхуаку дэлъу къэгъуэгурыкIуэнымрэ хуэунэтIынырщ.
Къэбарт Мирэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100958.txt"
} |
Зыгъэпсэхугъуэ махуэм
Гуэным имылъмэ, Iэнэми телъкъым
Ажэр мэлым я пашэщ.
Адыгэ хабзэр адэ щIэиныжьщ.
Ахъмэт и фо изщ, улъэмыIэсмэ, сыт и сэбэп.
Ахъшэр псым хуэдэщ.
Бажэм дыгъужьибл къегъапцIэ.
Бажэм и хьилагъэр япэ итщ.
Бжэн къуий бжьакъуэ лъыхъуэ ежьэри, и тхьэкIумэ хилъхьащ.
Бжьахъуэм и фор зэбграхырти, езыми зы фо IэмыщIэ къыхихыжащ.
Бжьэ матэ зи куэдым и жьантIэ дегъэувэ.
Бжьэхуцым мафIэ пхухэгъэпщкIуэнкъым.
Бзэр зэзым нэхърэ нэхъ дыджщ, фом нэхърэ нэхъ IэфIщ, джатэм нэхърэ нэхъ жанщ.
Былымыр жьы зэрыхъур и фэщ.
Гуэным имылъмэ, Iэнэми телъкъым.
Гугъуехь зымышэчар лIым хабжэркъым.
«НакIуэ, си хъыджэбз…»
Бжьыхьэ жэщ щIыIэт, жьапщэ дыджу.
Ныжэбэ нэху дыкъыщевгъэкIтэмэ, жаIэу щылъаIуэм, факъыритIыр къыщIагъэхьэри, я бжэр ягъэбыдэжащ.
Еплъмэ, цIыхубз щIалэрэ хъыджэбз цIыкIу зи хэхъуэгъуэрэт — зэанэзэпхъуу къыщIэкIынт.
Бысымыр унагъуэ лъэрымыхьи хуэдэтэкъым, ауэ…
… нэхъыжьыр ящхьэщыту – нэхъыщIэхэр щыст…
… адэ-анэм жаIэр быным яфIэдыхьэшхэнт…
… зыр щыпсалъэкIэ – адрейм IупщIэ ищIырт…
… зыр гуфIэмэ – адрейр нэщхъейт…
… зым илэжьыр – адрейм фIэауант…
… щызэблэкIкIэ – зэдэмэпкъауэрт…
… тхьэкIумэIупсыр ирачу кIийхэрт, зэрапэсри псалъэ гуауэт…
А псор зи нэгу щIэкIа цIыхубзыр, хэплъэщ-хэплъэри, къэтэджыжащ. И гъусэми зыхуигъазэри:
— НакIуэ, си хъыджэбз. НакIуэ, дежьэжынщ…
ИкIи зэанэзэпхъум, замыгъэгувэу зыкъащтэри, жьапщэ дыджым ягъэзэжащ.
Къэжэр Хьэмид.
Джэш хьэнтхъупс, хугу хэлъу
Джэш лъэсар псы щIыIэм халъхьэри, мафIэ иным тету зэ къытрагъэкъуалъэ, тхъурымбэр къытрахыурэ. МафIэр цIыкIу ящIри, шыуаныщхьэр техауэ дакъикъэ 25-30-кIэ ягъавэ. А псыр иракIут, шыуаныр ятхьэщI, псывэ щIакIэжри, тхъурымбэр къытрахыурэ сыхьэтитI-тIурэ ныкъуэкIэ ягъавэ. Вэным дакъикъэ 15-20 иIэжу шыгъу хадзэ.
Джэшыр зыхэвыкIа псыр иракIут, шыуаныр ятхьэщIри, джэшыр иракIутэж. Абы шэ гъэпщта щIакIэ, зэ къытрагъэкъуалъэри, хугу лъэса халъхьэ, зэIащIэри шыуаныщхьэр трапIэ. МафIэ щабэм тету хьэзыр хъуху, дакъикъэ 15 хуэдэ-кIэ ягъавэ. Хьэзыр хъуа хьэнтхъупсым бжьын гъэлыбжьа традзэ, шыуаныщхьэр трапIэри, дакъикъитху-хыкIэ щагъэт. Пщтыру Iэнэм трагъэувэ фалъэм иту, шатэпс текIауэ. ЩIакхъуэ е лэкъум дашх.
Халъхьэхэр (зы цIыху Iыхьэ): джэш плъыжьу — г 50, хугуу — г 20, япэу зэрагъавэ псыуэ — г 1000, етIуанэу зэрагъавэ псыуэ — г 1000, шэуэ — г 400, шатэпсу — г 40, шыгъуу — узыхуейм хуэдиз. Бжьын гъэлыбжьам: тхъууэ — г 30, бжьыныщхьэ укъэбзауэ — г 30, шыбжий сыр хьэжауэ — узыхуейм хуэдиз.
«Адыгэ шхыныгъуэхэр» тхылъым къитхыжащ.
Апхуэдэр езыр къыпхуейщ
Зыгуэр фыз къишэну мурад ищIри, ежьащ. Зыкъомрэ кIуауэ, игу къэкIыжащ: «Фызышэ сежьащ, ауэ хэт къэсшэнур? АбыкIэ зыми сеупщIакъым», — жиIэри. «Япэ сызыхуэзэм сеупщIынщ, абы жыхуиIэм хуэдэ къэсшэнщ», — жери, ар и мураду кIуэурэ, къуажэм щыдыхьэм, къуажэбгъум щIалэ цIыкIухэр щыджэгуу яхуэзащ. Жэбагъы чышым тесу, чылъахъстэныр и щIопщу, псоми къахэжаныкIауэ, абы япэ IущIащ. Жэбагъы шур щилъагъум, сэмэгурабгъумкIэ бгъурыхьэри, абы сэлам ирихащ.
— Еблагъэ, угъуэгурыкIуэщ, зодгъэгъэпсэхунщ, — жиIащ Жэбагъы.
ЩIалэ цIыкIур игу ирихьри:
— ФIым дыхуиблагъэ! Себлэгъэнутэкъым. ЗыгуэркIэ сыноупщIынущи, къызжыIэ, — жиIащ шум.
— Уэ ухьэщIэщ, сэ срыуиIуэхутхьэбзащIэщ, — жиIащ Жэбагъы.
— Фыз къэзышэнум сыт хуэдэ фыз къишэмэ, нэхъыфI? Хэтхэ я лъэпкъ фи къуажэ нэхъ цIэрыIуэу, фызыфI къыхэкIыу дэс? Пщым щыщ нэхъыфI? Хьэмэ уэркъым щыщ? Хьэмэ лъхукъуэлIым щыщ? — жиIэри еупщIащ.
— Фызыр щы мэхъу. Зыр уэри къыпхуейкъым, езыми ухуейкъым. ЕтIуанэр езыр къыпхуейщ — уэ ухуейкъым. Ещанэм – уэри ухуейщ, езыри къыпхуейщ. Уэ узэгуакIуэр къэшэж, — жиIащ Жэбагъы. ЛIым къыгурыIуэртэкъыми щIигъужащ: — Япэрейр: былым куэд иIэу, езыр уэркъыпхъуу, къэпшэнщ – уезэгъынкъым, узыхуей хъункъым, и мылъкумрэ и лъэпкъымрэ ящыгугъынщ. ЕтIуанэрейр: пхъужь къэпшэнщ бын иIэуи, и быныр уигъэпIынщ. Ещанэрейр: лъхукъуэлIым къыхэкIа хъыджэбзу, езыр лэжьакIуэу, псэуну гугъэу, къэпшэнщ. Апхуэдэр езыри къыпхуейщ, уэри узыхуейщ. КъодэIуэнщ, уэ узэрыхуейуэ бгъэсэнщ. Ауэ а псом нэхъыщхьэжыр зыщ.
— Сыт?
— Фызыр зыгъэфызыр лIырщ, лIыр зыгъэлIыр фызырщ, — жиIащ Жэбагъы.
Дапщэщ бзылъхугъэр сэмэгурабгъумкIэ щыувыр?
ЦIыху гуп зэхэсым нэхъыжь къахыхьэрэ е здыблэкIым сэлам къарихамэ, псори мэтэджри, фIэхъусым и жэуапыр ятыж.
ГуфIэгъуэ Iэнэм бгъэдэсхэм «Гуп махуэ-апщий» жиIэу къахыхьаIамэ, Iэнэм и нэхъыжьым фIэкIа къэмынэу мыдрейхэр къотэджри, сэламыр къыIах. КъыщIыхьам гуп махуэбжьэ ират. Ар къэтэджахэм нэхърэ нэхъыжьмэ, бжьэм хэIубу е ефэу къезытам иратыжыхукIэ зыри тIысыжыркъым.
Нэщхъеягъуэм и деж гупым къахыхьар нэхъыжьмэ, псори мэтэдж, зыри къэмынэу. КъэкIуам нэхърэ нэхъыжь яхэсмэ, абыхэм зыкъаIэтыркъым е къэтэдж хуэдэу защIу загъэхъей.
Нэхъыжь и гъуэгу зэпаупщIыркъым, нэхъыжь кIэлъыджэркъым, атIэ лъэщIохьэри, зэпэзанщIэ хъууэ гу къылъита нэужь, зыхуеймкIэ йоупщI.
Зэгъусэу къыщакIухькIэ, тIу фIэкIа мыхъумэ, нэхъыжьыр ижьырабгъумкIэ щытщ, ауэ щы е нэхъыбэ щыхъум деж гупым и нэхъыжьым ныбжькIэ къызэрыкIэлъыкIуэкIэ адрейхэр и сэмэгурабгъукIэ къоуври, нэхъыщIэ дыдэр нэхъыжьым и ижьырабгъум мэув.
Бзылъхугъэр и щхьэгъусэу щытмэ, сэмэгурабгъумкIэ мэув, мыдрейхэм сыт щыгъуи ижьырабгъур ират.
НэхъыщIэм и Iэр япэу ишийуэ нэхъыжьым сэлам ирахыркъым. Нэхъыжьым и Iэр къишиямэ, ар щабэу Iэдэбу иубыду аращ.
Хъыджэбз цIыкIухэм пэгун нэщI яIыгъыу уэрамым нэхъыжь гуэрым щахуэзамэ, ар Iубауэ ягъэув. Езыхэр зыIущIам я сэмэгурабгъур хуэгъэзауэ, я щхьэр мащIэу гъэщхъауэ мэуври, къахуэзар блэкIыху щытщ.
Псалъэзэблэдз
ЕкIуэкIыу: 1. Зыщышынэн имылъагъумэ, кхъуэр абы докI. 4. Гузэвэгъуэ хъыбарыр зэлъэзыгъэIэс цIыху. 8. КъБР- м щIыхь зиIэ и артист: Къэрэшей-Шэрджэсым щыIэ адыгэ театрым абы и цIэр зэрехьэ. 9. Къуэш … нэхърэ — ныбжьэгъуфI. 10. IэлъэщI хуабэ. 14. ЖьантIэм ущIэмыкъу, … , къыплъысынщ. 19. Шыцуэс къесу узэрысым … 21. Щыгъыным хищIэ хьэпIацIэ къэзылъэтыхь. 22. Шым и кIуэкIэ. 23. Дагъуэ зимыIэ цIыху къызыхуэтыншэ. 24. Къэбэрдей-Балъкъэрым и Совет Нэхъыщхьэм, иужькIэ УФ-м и Къэзыбж палатэм я унафэщIу щыта Къэрмо- къуэ …
Къехыу: 2. Бадзэ цIыкIу лъыиф. 3. Уэс зэратхъу. 5. Нартыху гъэлыгъуа хьэжыгъэ. 6. Пшынауэ цIэрыIуэ, РСФСР-м и цIыхубэ артисткэ. (и цIэр). 7. Алыхь Iэмырым ерыщу тет цIыху. 11. Iэпслъэпсым щыщ. 12. Атэлыкъым игъасэ щIалэ цIыкIу. 13. ЩIы къиуда. 15. «ЩIыхь» орденым и нагъыщищри зрата зауэлI хахуэ Мусэ … 16. Къру лъэпкъым щыщ губгъуэ джэдкъаз пIащэ, лъатэу. 17. Макъ псыгъуэ зыгъэIу псэущхьэ цIыкIу. 18. … гъэхъуж. 20. Ху къызыщIаIукI къэкIыгъэ.
Зэхэзылъхьар Мыз Ахьмэдщ.
ФокIадэм и 25-м ди газетым тета псалъэзэблэдзым и жэуапхэр:
ЕкIуэкIыу: 1. Медан. 4. Бжьыхьэ. 8. Бру. 9. ПцIым. 11. ШкIумпI. 13. Сабыр. 16. Шхуэ. 17. Джыдэ. 18. Бжьы. 22. Бжьыдзэ. 23. Бжьыгуэ.
Къехыу: 2. ЕкIэпцIэ. 3. Абдж. 5. Жьым. 6. ХьэлIамэ. 7. Дзэр. 10. Мастэ. 11. Шэрэдж. 12. Гъубж.14. Емынэжь. 15. Адэмыгу. 19. Жьей. 20. Къуэдз. 21. ЛIыжь.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100963.txt"
} |
УэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ, цIыхубэм и артист щэджащэ
Тут Заур и ныбжьыр нобэ илъэс 70 ирокъу
Ди лъахэгъу Тут Заур къэрал псом къыщацIыху эстрадэ икIи академическэ уэрэджыIакIуэу, а IэщIагъэм ныбжьыщIэхэр хуэзыгъасэ егъэджакIуэ гумызагъэу, жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэу. Ар цIыхубэм игу дыхьащ игъэзащIэ уэрэд цIэрыIуэхэмкIэ, и макъ лъэщымкIэ, и утыку итыкIэ екIумкIэ, и цIыху хэтыкIэ IэсэмкIэ. Тухманов Давид и «Вечная весна», КIыщокъуэ Алим и псалъэхэр зыщIэлъ «На мою ладонь садитесь птицы» уэрэдхэр, нэгъуэщIхэри мыхъур зыхуэхъуауэ жыпIэкIэ ущымыуэну артистым утыкушхуэм щигъэзэщIащ икIи щыжеIэ цIыхухэр хьэщыкъ зыщIа макъамэ IэдакъэщIэкI куэд.
Урысей Федерацэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым, Адыгейм, Дагъыстэным я цIыхубэ артистщ Тут Заур. А гулъытэхэм зэрагъэиным хуэдиз дыдэ къалэнуи и пщэ къызэрыдалъхьэр фIы дыдэу къыгуроIуэ абы, аращ еш имыщIэу лъэпкъ гъуазджэм щIыхуэлажьэр, и щIэныгъэр щIэблэм ябгъэдилъхьэным щIыхущIэкъур, и лъахэгъухэри дзыхь къезыгъэза дэтхэнэ зыри игъащIэми щIимыгъэщIэхъуар.
Тут Заур Бахъсэн (жьымкIэ Старэ Крепость) къыщалъхуащ 1951 гъэм жэпуэгъуэм и 2-м. И адэр мэшинэ зэжьэхэуэм гуузу хэкIуадэри, и анэ ФатIимэ сабиитIыр — Зауррэ абы и шыпхъу Татьянэрэ — и закъуэу къыхуэнат. ЦIыхухъу зыщхьэщымытыж унагъуэр хуэщIауэ пхужыIэнутэкъым, аращ ебланэ классым щIэсу Заур лэжьыгъэ хьэлъэм щIыпэрыувар — унэ зыщI къуажэ ухуакIуэм и Iэпыдзлъэпыдзт. Къилэжьыр и анэм иритырт, зыхуей-зыхуэфIхэм къадэкIуэуи, куэд щIауэ зэхъуапсэ лъакъуэрыгъажэри къищэхун хузэфIэкIат.
Класс нэхъыжьхэм щеджэу Заур и макъ дахэ лъэщым гу лъитащ абы музыкэмкIэ и егъэджакIуэм икIи Налшык къалэ дэт Музыкэ училищэм щIэтIысхьэну чэнджэщ иритащ. Музыкальнэ школ зэрыщемыджами, нотэм зэрыщымыгъуазэми къигъэувыIакъым зэфIэкI зыбгъэдэлъ щIалэр. Зыми ямыщIэу Налшык кIуэри училищэр къигъуэтащ, абы и унафэщI Хьэсанэ Мусэ хуэзэри къедэIуащ. Магомаевым и уэрэдхэм щыщ жиIащ, адыгэ уэрэди игъэзэщIащ Тутым, занщIэуи еджапIэм къащтащ. Курс ещанэм щынэсам уэрэд жыIэным и щэхухэм хэгъуэза къудейтэкъым, фортепианэми мыIейуэ еуэрт.
1971 гъэм Тутыр дзэм ираджащ. ИлъэситIкIэ къулыкъу ищIэу къигъэзэжа иужь, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал филармонием и солисту лэжьэн щIидзащ. ЗанщIэуи цIэрыIуэ хъуащ ар: а гъэ дыдэм совет уэрэдхэр зыгъэзащIэхэм я Урысейпсо зэхьэзэхуэу Минск щекIуэкIам етIуанэ увыпIэр къыщихьщ, ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я дунейпсо фестиваль Берлин щызэхэтам и лауреат хъури. 1976 гъэм Москва кIуащ, Москонцертымрэ Росконцертымрэ я солистуи лэжьэу хуежьащ. И щIэныгъэм хигъэхъуэн папщIэ ар Гнесинхэм я цIэр зезыхьэ музыкэ еджапIэ нэхъыщхьэм (иджыпсту МузыкэмкIэ Урысей академиещ) щIэтIысхьэри 1986 гъэм къиухащ.
2005 — 2008 гъэхэм ар лэ-жьащ КъБР-м щэнхабзэмрэ хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмкIэ и министру, 2008 — 2010 гъэхэм Урысей Федерацэм и Президентым деж Къэбэрдей-Балъкъэрым и лIыкIуэу щыIэм и къуэдзэу щытащ. 2009 — 2016 гъэхэм ЩэнхабзэмкIэ къэ- рал институт Москва дэтым эстрадэ-джаз уэрэдхэр жыIэнымкIэ и кафедрэм и унафэщIщ.
Сыт щыгъуи Тут Заур зыхуэлажьэр макъамэращ, гъуазджэ нэсыр цIыхухэм я пащхьэ ихьэнырщ. Зэман зэхуэмыдэхэм абы концертышхуэхэр щитащ Совет Союзым и республикэ псоми, апхуэдэуи Бельгием, Германием, Израилым, Индием, Иорданием, Италием, Польшэм, Словакием. Словением, США-м, Тыркум. Союзпсо, Урысейпсо радиохэм я гъэтIылъыгъэхэм хэлъщ абы игъэзащIэ ариехэр, цIыхубэ уэрэдхэр, романсхэр, эстрадэ макъамэхэр.
Псом нэхърэ нэхъыщхьэжращи, унагъуэ дахэ иIэщ Заур. И щхьэгъусэ Мадинэрэ абырэ адыгэ хабзэ екIум щIапIыкIащ къуитIрэ зыпхъурэ, икIи дэтхэнэри гъащIэм лъэ быдэкIэ хагъэувэн яхузэфIэкIащ. НэхъыфIу щыIэр зи махуэр нобэ зыгъэлъапIэ Заури абы и унагъуэми къалъысыну ди гуапэщ.
Жэщ-махуэкIэ и гугъу пхуэщIынущ Тут Заур и гъащIэми, и гуащIэми, и цIыху щIыкIэми. Ауэ ар, шэч хэмылъу, дэ нэхърэ нэхъыфIу къайхъулIэнущ и ныбжьэгъухэм, и лэжьэгъухэм, и цIыхугъэхэм. Апхуэдэхэр хэмытмэ, ди тхыгъэр ныкъуэ хъуну къызэрытщыхъум къыхэкIыу зыбжанэ хэдгъэхьэмэ нэхъыфIу къэтлъытащ.
Пахмутовэ Александрэ, композитор, СССР-м и цIыхубэ артисткэ: — ПщIэшхуэ хузощI сэ а уэрэджыIакIуэм. Ар — Тхьэм къыбгъэдэкIа цIыхущ, макъ гъуэзэджэ иIэу. Абы утыкум щищIэм, эстрадэм щыхузэфIэкIым, игъэIу макъ лъэщым сыкъызэщIеIэтэ!
Некрасов Николай, дирижёр, Урыс макъамэ IэмэпсымэхэмкIэ ВГТРК-м и оркестрым и художественнэ унафэщI: — Заур и макъыр лирикэ баритонщ, дахащэу, щабэу, тембрыфI иIэу, нэхъыщхьэращи, а макъымкIэ ар гупсэхуу топсэлъыхь уэрэдым зи гугъу щыщIам. А Iэзагъэр телъыджэу къегъэсэбэп абы, творческэ ехъулIэныгъэ зэрыхъукIэ нэхъыбэу Тхьэм кърит! Сыщогугъ дэ иджыри мызэ-мытIэу дызэхуэзэну!
Гвердцители Тамарэ, уэрэджыIакIуэ, УФ-м и цIыхубэ артисткэ: — Заур сыт хуэдэ макъамэ игъэзэщIами, абы художественнэ лъэпIагъ иIэ мэхъу. Аращ ар цIыху мелуанхэм фIыуэ щIалъагъуу си гугъэр. Тутым и макъыр — и гъащIэщ, къыдалъхуауэ псэуху и гъусэну хъугъуэфIыгъуэщ.
ХьэIупэ ДжэбрэIил, композитор, КъБР-м и цIыхубэ артист: — Илъэс 20 срикъуатэкъым си япэ уэрэдыр щыст-хам. Ар «Си гъатхэ» уэрэдырт, Тхьэгъэзит Зубер и псалъэхэр щIэлъу. 1994 гъэм Тут Заур Налшык зигъэпсэхуну къэкIуэжауэ щыIэт. Зы махуэ гуэр си лэжьапIэм дыщIэсу Заур жеIэ: «ДжэбрэIил, цIыхубэм къахэкIауэ зы уэрэд егъэлеяуэ сигу ирохьри, и псалъэхэр къысхуэгъуэт». Арати, дримышеищэу, «Си гъатхэ» уэрэдыпкъыр къреш. Сэри, удыгъэ хэслъхьэри, сызэрейр сыбзыщIащ, ауэ къэзгъэгугъащ уэрэдым и псалъэр къыхуэсхьыну.
ЕтIуанэ махуэр къосри, а уэрэдыр иту 1964 гъэм къыдэкIа тхылъ цIыкIур IэщIызолъхьэ. Заур плъыжь къохъури, жеIэ: «Уи фIэщ зэрыхъун, нобэр къыздэсым мыр уэ птхауэ сымыщIа!»
Иджы мыпхуэдэу жысIэну сыхуейт: сыт насыпыр зищIысыр? Апхуэдэ упщIэм зэщхьу зыми жэуап къритыфыну-къым, сэри абы сахэту, ауэ япэ дыдэу «Си гъатхэ» уэрэдыр Заур Москва щитхыу къыщихьыжам сыгъынрэ сыгуфIэнрэ сщIэртэкъым, ауэ сынасыпыфIэ дыдэу зыкъэслъытэжат.
А гъэм щыщIэдзауэ си уэрэд куэдым Заур псэ яхилъхьащ. Абы ей хъуахэр нэгъуэщIым игъэзэщIэну сфIэфIкъым, сыту жыпIэмэ Тутым и макъ дахэр, и уэрэд гъэпсыкIэр си тхьэкIу-мэм итурэ стхащ ахэр.
А цIыху щыпкъэр дунейм къыщытехьам и натIэм итхагъэнт абы и пкъым хэту къэкIуа гуащIэр (энергие) егъэлеяуэ зэрыиныр. Пасэу и гуащIэм иIэта щIалэщIэр, хьэрэкъуакIэ димыдзэжу, IумпIафIэ и акъылкIэ ищIыжыфати, аращ Тут Заур Тут Заур зыщIар.
Ацкъан Руслан, Къэбэрдей-Балъкъэр, Къэрэшей-Шэрджэс республикэхэм я цIыхубэ усакIуэ: — Тут Заур сызэриныбжьэгъур ящыщ зыщ сэ насыпыфIэу зыщIэслъытэж щхьэусыгъуэхэм. КъызэдэткIуа илъэс куэдым быдэу си фIэщ ящIащ: Заур хуэдэу псэ къабзэ гъуэтыгъуейщ. ЦIыхуфI куэд дунейм тетщ, талант ин зыбгъэдэлъи бгъуэтынущ, ауэ ди зэманым зи псэр къабзэу зыхъумэжыфар мащIэщ. Мис а тIэкIум ящыщщ Заур, аращ си псэр абы нэхъри пэгъунэгъу зыщIри.
Сэ зэпымыууэ сыщыгуфIыкIырт абы и ехъулIэныгъэхэм. Пэжыр жысIэнщи, зэзэмызэ гукъэкI щIыIэ къысхуэкIуэрт, зи зэфIэкIым хэхъуэ щIалэм зихъуэжыну пIэрэ жысIэу. Си гуапэ зэрыхъущи, апхуэдэ къэхъуакъым, сыт хуэдэ лъагапIэ нэмысами, Заур а зэрыщыту, цIыху гуапэу, хабзэрэ нэмысрэ зыхэлъу къэнэжащ. Ди зэныбжьэгъугъэр абы игъэбыдащ.
Джэрыджэ Арсен, усакIуэ, КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ: — Заур щIэх-щIэхыурэ нэгъуэщI къэралхэм ирагъэблагъэурэ къекIуэкIащ. Урысейм и оркестр нэхъыфI дыдэхэм ящIыгъуут зэрыкIуэри. Зы адыгэ уэрэди сыт щыгъуи и репертуарым хэтт. А адыгэ уэрэдым нэхъ Iэгуауэшхуэ къыщращIэкIри мащIэтэкъым. Псом хуэмыдэу дэнэ щIыпIи цIыхухэр щызытхьэкъур Заур жиIэ неаполитан уэрэдхэрт. Тутым и итальяныбзэр апхуэдизкIэ къабзэщ ахэр щигъэзащIэкIи, а бзэр имыщIэу ягу къэмыкIыххэу, итальяныбзэкIэ къыщепсалъэ щыIэт.
Псоми ящIэ дэтхэнэ уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэми и зэма-ныр хуабжьу зэрызэпэубыдар. Апхуэдэу щытми, адыгэ Iуэхум щхьэкIэ и гур зэрыузым къыхэкIыу, Заур Москва щыIэ Хасэр илъэс зыбжанэкIэ зэрихьауэ щытащ и Iуэхум зыкъыдигъахуэурэ. Зэрихьа къудей мыхъуу, мылъкукIэ зыкъыщIэзыгъэкъуэн гуэрхэри езым къигъуэтыжурэ, къигъэщIэрэщIэжат. ИтIанэ, ди республикэм Iуэху гуэр зыщIыпIэ къыщиIэтауэ, накIуи тхухэт жраIамэ, зэи щхьэхакъым, и Iуэху къигъанэу кIуа мыхъумэ.
Къармэ Iэсият, усакIуэ, «Адыгэ псалъэ» газетым и лэжьакIуэ: — Уи щхьэ зэрыкI нэхърэ, уи щхьэр зэрылъ жызыIа Iущыр арэзыуэ щIэгуфIыкIынт и пащIэкIэ. А теплъэгъуэм кърихьэлIатэмэ, жыхуэсIэщ.
Мазэ зытIущ ипэж Заур Налшык щыIащ махуэ зыбжанэкIэ. Куэд щIауэ зэрымылъэгъуа-хэр тIуэтэжыху дыуэршэрауэ, тIэкIу сыкъигъэкIуэтэжырт. Къалэшхуэкъым ди Налшык. Псоми зэдай щхьэлажьэм гунэджыншэ ищIа къалэдэсхэр напщIэуфэу зэблоущыкI. Хьэуэ… Щытат напщIэуфэу си гъусэр хэтми къалъагъуху. Мес, зи ныбжькIэ мыщIалэж бзылъхугъэр къакIуэрэ пэт зэщIэувыIыкIащ, къэуIэбжьыжри, пIащIэу къытпежэжьащ. Къызэплъурэ (сэра хуэдэ ар зэлъытар!) зыкъысхуегъазэри: «Заурщ, пэжкъэ? КхъыIэ, сэлам зэзгъэх, Заур!»
Бзылъхугъэмрэ ар зыпэщIэкIэрэхъуа Тутымрэ си Iуэхужтэкъым иджы: маршынэ къэувыIам къызэрикIутыкIа щIалэгъуалэр къаплъэурэ зэплъыжырти: «Заурщ-тIэ! Тут Заур!»
Зым: «Заур? Хъуну пIэрэ дыбгъэдыхьэ? (Iэнкун сыкъохъу: сощIэ ар иджыпсту аэропортымкIэ зэрыпIащIэр. Данэ — ипхъу закъуэм — пежьэнущ). «Хъунумэ и гугъу фымыщI. МэпIащIэ», — жызоIэ.
ЩIалэхэр щэныфIэу йокIуэтыж. ЙоувыкIри, жыжьаплъэу къыхуогуфIэ Тутым.
МыдэкIэ и Iэхэр ищIурэ гуфIэжу къокIуэ нэгъуэщI зы цIыхубз щIалэ: «Заур! Зэ догуэт… Сэлам!»
Арыххэу лей сыкъохъури, псалъэ дэупIи симыIэжу сыкъожьэж. ЗызоIэжьэ. СызоплъэкI. Зызоплъыхь. Абы хэту гъуэгурыкIуэ щIалэщIитI (къыткIэлъыплъагъэнт) къызбгъэдохьэри: «КхъыIэ тхужеIэж егъэлеяуэ и макъым дызэрыхуэзэшар. Зы концерт закъуэ, ярэби! ТхужеIэж фIыщэу зэрытлъагъур…»
Къызэпежыхь иджы си гуфIэнэпсым: «Абы езым нэхъыфIыжу фыкъызэрилъа-гъум фыщыгъуазэу пIэрэ? Апхуэдизу дахащэ макъыр Уафэм зритар фщIащэрэт Фэ къызэрыфхуэныкъуэр!»
Хьэлэмэт гуэрт а махуэр — дыгъэ нэрынэр, уафэ купраузыр, накъыгъэ щхъуантIэр. Хьэкът: дунейр цIыхуфIщ зыгъэдахэр. Абыхэм ящыщу лIыфIхэр куэд дыдэ щхьэкIэ, нэхъ лIыфI дыдэхэр зырызыххэщ. А зырызыххэхэм язщ зи бжьыхьэ 70-м нобэ хыхьа Тутыр. НтIэ, дыгъуаси, ноби, дапщэщи дынэхъуэпсэнущ: дыщэ IуэнтIагъэр зиIу илъым уи макъамэр ирехъу кIэухыншэ!
Зыгъэхьэзырар ИСТЭПАН Залинэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100966.txt"
} |
Иракми ди къуэшхэр щопсэу
ИкIутар из хъужыркъым, жаIэ. ИлъэсищэкIэ екIуэкIа Урыс-Кавказ зауэм къиша тхьэмыщкIагъэхэм ящыщщ адыгэхэр щIы хъурейм тепхъа зэрыхъуар, лъэпкъыр зэрызэкъуичар, хамэщI къыщыхутахэр кIуэдыпIэм зэрыришар. Ауэ, гугъэр адэжь щIэинщ, жыхуаIэращи, зэгуэр зэфIэкIуэдахэм я щIэблэр нобэ зэрызэрыгъуэтыжыным, зы хэку дуней ямыухуэжыфми, зэпыщIэныгъэхэм зэрызрагъэубгъуным хущIокъу. Илъэс щэщIым нызэрыхьэсащ хамэ щIыпIэ куэдым щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм бзэ, щэнхабзэ, щIэныгъэ, экономикэ, сату зэпыщIэныгъэхэр яхудиIэ зэрыхъурэ. Хэкурыс адыгэхэм яхэту къыщIэкIынкъым Тыркум, Иорданием, Сирием, Израилым, Европэм хыхьэ къэралыгъуэ зыбжанэм, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм адыгэ жылэшхуэхэр зэрыщыIэм, фIыщIэ хасэхэр зэрыщылажьэм, а щIыпIэхэм къыщыхъуа ди лъэпкъэгъу куэдыр Хэкум щIэх-щIэхыурэ къызэрыкIуэм, адэжь лъахэр псэупIэ зыхуэхъужхэри къазэрыхэкIым щымыгъуазэ. ХамэщI щыпсэухэмрэ хэкум исхэмрэ щIэныгъэ IуэхукIэ зэлъоIэс, я зэхуаку илъ Iыхьлыгъэр къахутэ икIи зэфIагъэувэж, хьэрычэтыщIэ зэпыщIэныгъэхэр зэтраухуэ. Уегупсысыпэмэ, лъэныкъуитIми ди зэхуаку ит хышхуэм лъэмыж телъхьа хъуакIэщ, дызэкIэлъыкIуэнумэ, пэрыуэгъу щымыIэу. Апхуэдэу щыт пэтми, хъыбар хьэлэмэтхэр къыщыIур мащIэкъым. Иджыблагъэ Налшык къалэ щекIуэкIа Дунейпсо Адыгэ Хасэм и XIII Зэхуэсышхуэм и лэжьыгъэм хэтащ Ливаным щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я лIыкIуэхэр. Ар дгъэщIагъуэурэ, Иракым щыпсэу адыгэхэм я макъ къэIуащ. ЗэрызэхэтхымкIэ, ди хэкуэгъухэр хущIокъу а щIыналъэм щыпсэу лъэпкъ мащIэхэм зыхрагъэлъытэну, ар къыщыгъэнауэ, Иракым и Парламентми, щIыналъэхэм унафэр щызехьэнымкIэ щыIэ IуэхущIапIэхэми я хэхыныгъэхэми хыхьэну. Нахуэщ дызылъэмыIэса куэд ди лъэпкъэгъухэм я Iуэхум зэрыхэтыр…
Ди хэкуэгъухэр Иракым зэрыщыпсэум дыщыгъуазэт, ауэ жылэу ису, апхуэдэу зэкъуэувэу, я лъэпкъыщхьэмрэ хуитыныгъэхэмрэ хъумэным хуэунэтIауэ лэжьыгъэ ирагъэкIуэкIыу тщIэртэкъым. «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэджыкIакIуэхэм мы Iуэхур гъэщIэгъуэн къазэрыщыхъунур къэтлъытэри, Иракыр псэупIэ зыхуэхъуа ди къуэшхэр къыздикIам, я Iуэху зыIутым дыщIэупщIащ.
КъызэрыщIэкIымкIэ, иджырей Иракым щопсэу Кавказым и щIыдэлъху лъэпкъхэм ящыщу адыгэхэр, шэшэнхэр, дагъыстэн лъэпкъхэр. ИлъэсипщIкIэ узэIэбэкIыжмэ, мы лъэпкъхэм хыхьэхэкI зиIэу яхэт жылагъуэ лэжьакIуэхэр, хьэрычэтыщIэхэр, щIэныгъэлIхэр, лъэпкъыгу зыкIуэцIылъхэр зэхуэсри, Иракым и Хабзэ Нэхъыщхьэм, Конституцэм, я цIэрэ я щхьэрэ храгъэтхэну, хэгъэгум щыпсэу лъэпкъ мащIэхэм ящыщу зыкърагъэлъытэну зэгухьэныгъэ къызэрагъэпэщащ. Зи щIэжрэ зи лъэпкъыцIэрэ унейуэ зиIэхэр нэхъри зэкъуигъэувэну къалъытэри, а зэхуэ-сым хэтахэм зэдэарэзыуэ «кавказ» лъэпкъыцIэр къызэдащтащ. Псалъэм къыдэкIуэу жытIэнщи, я диныр, лъэпкъыщхьэр, хуитыныгъэхэр яхъумэжын щхьэкIэ, Иракым щыпсэу чыристан лъэпкъхэм аращ ящIар. Ахэр зэгухьэри «Хьэлдей-щам-ащурей лъэпкъ совет» зи фIэщыгъэ хасэр къызэрагъэпэщауэ щытащ. Адыгэхэми, шэшэнхэми, дагъыстэн лъэпкъхэми я нэгу щIэкIащ а хасэм зыхуигъэувыж къалэнхэм мыбзаджэу зэрыпэлъэщар, я макъыр ирак унафэщIхэм зэрызэхрагъэхар. Ар щапхъэ зыхуэхъуа ди хэкуэгъухэри зэкъуэуващ, конституцэ гъуэгукIэ Ирак къэралыгъуэм зыкъригъэлъытэн, псоми я зэхуэдэ хуитыныгъэхэр зыIэрагъэхьэн, хэгъэгум щекIуэкI залымыгъэхэм хабзэкIэ зыщахъумэн щхьэкIэ.
Илъэс зыбжанэкIэ зи ужь ита Iуэхур ди лъэпкъэгъухэм къайхъулIащ. Мылъку къэлэжьыным емыпха, ауэ къэралым гъунэгъуу дэлажьэ, щэнхабзэмрэ хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм заужьынымкIэ Iуэху щхьэпэхэр зэфIэзых «Масарат» жылагъуэ зэгухьэныгъэр кавказ лъэпкъхэм я лIыкIуэхэм 2016 гъэм щэкIуэгъуэм и 24-м яIущIащ. Ар щекIуэкIар Иракым хыхьэ Курдистан щIыналъэм СулейманиекIэ зэджэ и къалэрщ. Абдеж абыхэм иджыри зэ къыщыхагъэщащ ахэр хьэрып лъэпкъхэм зэращымыщыр, бзэрэ хабзэ-зэхэтыкIэ щхьэхуэрэ зэраIэр, муслъымэн диныр зэрахьэми, щыпсэу хэгъэгум щекIуэкI залымыгъэмрэ леймрэ щыхъума зэрымыхъур, я цIыхум къащыжын Iэмалу лъэпкъ мащIэхэм ящыщу зыкъегъэлъытэным фIэкIа нэгъуэщI хэкIыпIэ зэрамылъагъур. «Масарат» зэгухьэныгъэм хэтхэм ди хэкуэгъухэм къагъэув Iуэхугъуэхэр игъуэу къалъытащ, зыкъыщIагъэкъуэну, Iэмал зэриIэкIэ Иракым и Парламентым и пащхьэ лъэпкъ мащIэхэм я хуитыныгъэхэм теухуа хабзэми зэхъуэкIыныгъэ хэзылъхьэ проектри иралъхьэну къагъэгугъащ.
Ди лъэпкъэгъухэм я пашэ Джэтауэ Ахьмэд зэрыжиIэмкIэ, Иракым зи щхьэ бжыгъэкIэ куэд мыхъу, динкIэ нэхъыбэм къащхьэщыкI лъэпкъыу зи хуитыныгъэхэм къэралыр къыщыж, бзэрэ щэнхабзэкIэ зыхуэныкъуэ Iуэхугъуэхэр зыхузэблигъэкIыу мащIэкъым щыпсэур. «Дэри апхуэдэ зыгуэрщ дыщIызэгухьари, ди акъылрэ зэхэщIыкIрэ дыщыпсэу щIыналъэми хуэдгъэщхьэпэу, дэри дифI зыхэлъхэр зэдгъэхъулIэу дыщыIэну аращ дызыхуейри, къэд-гъэув Iуэхухэр демократием и гъуэгур хьэрэм зымыщI ирак унафэщI куэдым къыддаIыгъ. КъинэмыщIауэ, къэралым дэр хуэдэхэм щхьэкIэ квотэ лIэужьыгъуэхэр иIэщ, ущыIэу, лъэпкъ мащIэу укъилъытауэ щытмэ, абыкIэ Парламентми, щIыналъэхэм унафэр щызехьэнымкIэ щыIэ IуэхущIапIэхэми я хэхыныгъэхэми ухыхьэну Iэмал къуиту. Ар зыIэрыдгъэхьэну дыхущIокъу», — жеIэ Джэтауэм.
ЩытыкIэ гугъум и мызакъуэу, псэуныгъэмкIи щыIэныгъэмкIи шынагъэ здэщыIэ щIыналъэм политикэшхуэм хэмыхьэу лъэпкъ Iуэху щызэрахьэну Iэмал яIэкъэ ди лъэпкъэгъухэм, жаIэнкIэ хъунущ. Дэри тфIэгъэщIэгъуэн хъуат ари, дыщыщIэупщIэм къыджаIар мыращ: «Иракым ущыпсэун хуейщ абы щыщыIэ щытыкIэр зэрыгугъу дыдэр зыхэпщIэн щхьэкIэ. ИГИЛ (УФ-м щамыдэ зэгухьэныгъэ) жыхуаIэр уи щIыбагъ къыдэсу, махуэ щIагъуэ дэмыкIыу абы къэралым и дзэр езауэу дзыхьщIыгъуэджэщ политикэ зэщIэхъееныгъэ зэбгъэпэщыну. Щэнхабзэмрэ хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм ядэлажьэ «Масарат» зэгухьэныгъэм захуэдгъэзэн хуей щIэхъуа щхьэусыгъуэр аращ — политикэ Iэмал щыдимыIэкIэ, щыIэ хэкIыпIэхэм дрикIуэну. Киркук къалэм, ди лъэпкъхэр нэхъыбэу щыпсэу щIыпIэм, 2004 гъэм «Зэкъуэтыныгъэ» зыфIэтща щэнхабзэ-жылагъуэ зэгухьэныгъэр къыщызэдгъэпэщым, абы къищта къалэнхэмрэ пщэрылъхэмрэ нэхъ тегъэщIауэщ иужькIэ дызэрылэжьар. Апхуэдэ щIыкIэкIэ, ди гуращэхэр тхъумэрт, ди цIыхухэри лейзехьэхэм япэIэщIэ яхуэтщIырт. Къэрал хабзэхэр къызэпыдмыуду ди зэгухьэныгъэр илъэс зыбжанэкIэ зэрылэжьам и фIыщIэщ «Масарат»-р къыщIытхыхьэфар», — жеIэ Ахьмэд.
Езы хасэм и зэхэтыкIэм теухуауэ Джэтауэ Ахьмэд жиIэр мыращ: «Иракым щыпсэу кавказ лъэпкъхэм бжыгъэкIэ нэхъыбэр шэшэнхэрщ, абы къакIэлъыкIуэр дагъыстэн лъэпкъхэращ, лезгинхэр нэхъ къахэщу, итIанэ адыгэхэр. Лъэпкъхэм ди инагъым теухуащ хасэм къыщытлъыс IэнатIэхэри. Апхуэдэу, шэшэн щIалэр тхьэмадэу, дагъыстэн лъэпкъхэм я лIыкIуэр секретарь нэхъыщхьэу, адыгэм къыхэкIар вице-президенту хасэм щыхах. Къытхыхьэ-тхэкIыжхэр хэгъэкIауэ, IэIэтым хэтыну хуиту «Зэкъуэтыныгъэ» зэгухьэныгъэм цIыху 450-рэ хуэдиз хэтщ. ЗэрыжысIащи, шынагъэншагъэм и хьэтыркIэ политикэ зэщIэхъееныгъэу зыкъэдгъэлъэгъуэфыркъым, ауэ утыку дызэрихьэн Iэмалхэр къыдолъыхъуэ».
ИгъащIэ лъандэрэ къэгъуэгурыкIуэ лъэпкъыцIэхэр къэгъэнауэ, «кавказ» фIэщыгъэмкIэ зегъэтхыным гуитIщхьитI ищIыр мащIэкъым. «Ди адэжьхэр къыздикIар Кавказырщ, ар псоми ди зэхуэдэ хэкужьщ. Ди лъэпкъхэр зэрыпсалъэ бзэхэр зэщхьэщыкIми, дэ дызэрешалIэ псоми ди зэдай къежьапIэ дызэриIэм, тхыдэм, щэнхабзэхэм. Ди дуней лъагъукIэри зэтохуэ, сыту жыпIэмэ лъым хэту, анэ быдзышэм хэту ди деж къэса лъэпкъ щIэжым ди гупсысэкIэри, Iуэху екIуэкIыр къызэрытлъытэ пщалъэхэри, екIумрэ емыкIумрэ теухуауэ диIэ зэхэщIэныгъэри зэщхьщ. Абы къищынэмыщIауэ, дызэрызу дыкъыщIалъытэн хуэдиз дрикъуркъым, ди макъыр лъагэу тхуэгъэIунукъым. ЩытыкIэ дызэрытым елъытауэ дызэгъусэу, зы лъэпкъыцIэкIэ дызэпхауэ утыкум дихьэныр захуэу къэтлъытащ. Дауи, ди адыгагъэр лIыгъэкIэ ттезыхын щыIэкъым. Тхуэхъумащэрэт, абы нэхъыфIрэ нэхъ дахэрэ Тхьэм къигъэщIам хэттэкъым».
ЗэIуу зы щIыпIэм зэрыщымыпсэум, къэралым щекIуэкI бырсыр мыухыж-хэм зэлъэIэсыну Iэмал къазэрыримытым къыхэкIыу, Иракым щыIэ кавказ лъэпкъхэр гуащIэмащIэ хъуащ, жылагъуэ Iуэхухэми мащIэ дыдэу фIэкIа къыхэмыщ ищIащ. Джэтауэ Ахьмэд щыгъуазэ дызэрищIымкIэ, Иракым щыпсэу адыгэхэр, адрей кавказ лъэпкъхэми хуэдэу, илъэсищэкIэ екIуэкIа зауэм и лъэхъэнэм къикIа тхьэмыщкIэхэм я щIэблэщ.
«ДинкIэ къапэблагъэ Уэсмэн пащтыхьыгъуэм гупсэхугъуэ щагъуэтыну щыгугъа щхьэкIэ, политикэ екIуэкIым ди адэжьхэр гущIэгъуншэу шэпэIудз ищIащ, шынагъэ здэщыIэмкIэ идзу, бийр къыщыкъуэкIынкIэ хъуну лъэныкъуэмкIэ гъунапкъэхъумэу игъэтIысу. Ди адэшхуэхэр Иракым гъуэгуитIкIэ къэкIуащ. Дэ къытхэтщ япэщIыкIэ Иорданиемрэ Сириемрэ ирагъэтIысхьэу, абыи псэхупIэ щрамыту ИракымкIэ къагъэIэпхъуахэм я щIэблэри, гъаблэмрэ тхьэмыщкIагъэмрэ ихузыпэу зыри къызыхэмынэжа, лъэпкъхэр ихьэжу Балканым щекIуэкIа зауэм къыхэкIыу мыбы зи псэр къэзыхьэсахэм къатекIыжахэри. Сэ етIуанэ гупым сащыщщ, — жеIэ Джэтауэ Ахьмэд. — Адыгэхэм хэхауэ ди гугъу пщIымэ, шапсыгъхэр, абазэхэхэр, къэбэрдейхэр, бжьэдыгъухэр къытхэтщ. Кавказым къикIа лъэпкъхэм ди бжыгъэр теубыдауэ жыпIэну гугъу дыдэщ, ар Iуэху ищIу зыми къызэримылъытам къыхэкIыу. Иджыщ а Iуэхум иужь дыщихьар. Ауэ, ику иту, унагъуэ мин 15 дыхъуу худогъэфащэ. ЦIыху бжыгъэкIэ къапщтэмэ, мин 30-м къыщегъэжьауэ мин 50-м нызэрыхьэсу апхуэдэщ. Адыгэхэм я нэхъыбэр Багдад щопсэу. Ауэ абыхэм мымащIэу уащрихьэлIэнущ Мосулэ, Басрэ, Насирие, Сулеймание, Киркук, Тикрит, Рамади къалэхэм, нэгъуэщI щIыпIэхэми. Анэдэлъхубзэр зыщIэжу къытхэтыр кIуэ пэтми нэхъ мащIэ мэхъу. Ар иджыри унагъуэхэм щызэхэпхынущ, ауэ ирипсалъэр нэхъыжьхэращ. Ныбжьыкухэм зэхащIыкIми, мащIэ тIэкIу жаIэфынуми, шэщIауэ псэлъэф яхэтыжкъым, нэхъыщIэхэм я гугъу сщIыххэркъым. Анэдэлъхубзэхэмрэ щэнхабзэмрэ дэхуэха щIэхъуам и щхьэусыгъуэщ ди лъэпкъхэм зыхэсхэм я псэукIэр къызэращтэм, я бзэм зэрытехьэм — хьэрып хьэблэхэм яхэсхэр хьэрыпыбзэкIэ мэпсалъэ, курд хьэблэхэм щыпсэухэм ящIэр курдыбзэщ, тыркумэн хьэблэхэм къыщыщIидзахэм нэхъыбэу зэрахьэр тыркумэныбзэщ. Къапщтэмэ, адыгэхэм ди Iуэхур хэгъэкIауэ, мыдрей кавказ лъэпкъхэм зэрахьэ муслъымэныгъэм мэсхьэбкIэ зэщхьэщыкIыны-гъэ щиIи щыIэщ. Дипхъухэр хамэ лъэпкъхэм яшэ, ди щIалэхэм хамэ лъэпкъхэм ящыщхэр къашэ хъуащ. Ар зытхъумэжынымкIэ нэхъ щхьэусыгъуэ хьэлъэ дыдэу ди гъащIэм къыхыхьаращ. Апхуэдэ щытыкIэ щхъуэкIэплъыкIэм диту дыпсэу пэтми, дыкъызыхэкIар зэрытщымыгъупщэм зы дещI.
Адыгэхэми, шэшэнхэми, дагъыстэн лъэпкъхэми я гъащIэм, я бзэмрэ щэнхабзэмрэ, тхыдэм теухуауэ Иракым «Зэкъуэтыныгъэ» зи фIэщыгъэ журналыр къыщыдокI. Абы и унафэщIыр Иракым и журналистхэм я зэгухьэныгъэм и унафэщI Мухьэмэд Хъусенщ, лъэпкъкIэ лезгинщ. Зэбгрыпхъауэ Иракым щыпсэу ди хэкуэгъухэр журналым и фIыгъэкIэ дызэлъоIэс, ди хъыбаркIэ дызэрощIэ, къытхэкIа цIыху цIэрыIуэхэм я IуэхущIафэхэмрэ лэжьыгъэхэмрэ зыщыдогъэгъуазэ.
Хэгъэгу зэхуэмыдэхэм щыпсэу адыгэхэр дызэрыщыIэм мащIэу зэрыщыгъуазэм и хъыбарыр зэхыдох. Ар ди гуапэ мэхъу. ХэIущIыIу зытщIыну, дунейм тет ди лъэпкъэгъухэм запытщIэну, дахыхьэну иджыри къыздэсым Iэмал диIакъым. Мы къэралым ипхъауэ дызэрыщыпсэум и мызакъуэу, илъэс Iэджэ лъандэрэ щекIуэкI зауэхэмрэ зэрызехьэхэмрэ нэхъыщхьэу ди пащхьэ къригъэувар ди щхьэ зэрытхъумэжын Iуэхурщ. Дунейм и щытыкIэм зыкъызэблидзыжу къыщIэкIынщ мы дызыхэтым нэхъ ерыщу иужь дыщихьакIэ, ди хуитыныгъэхэм ехьэлIауэ дыпсэлъэф щыхъуакIэ. Ди хъуэпсапIэхэм ящыщщ ди Хэкум дыкIуэныр, ар зэдгъэлъагъуныр».
Иджыблагъэ Джэтауэ Ахьмэд Иракым и парламент хэхыныгъэхэм зыкъыщигъэлъэгъуащ. ТхыдэщIэм къыщымыхъуауэ адыгэхэм, кавказ лъэпкъхэм я цIэкIэ IэIэтым хыхьа адыгэ щIалэм и кIэн къикIыу зыхущIэкъу псори къехъулIэну ди гуапэщ.
ТАБЫЩ Мурат,
«Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100972.txt"
} |
ТхакIуэ, журналист ГъущIо Зариф къызэралъхурэ илъэс 55-рэ ирокъу
Зи хъэтI зиIэж усакIуэт
ГъущIо Зариф Тыгъуэн и къуэр 1966 гъэм Шэджэм 1-нэ къуажэм къыщалъхуащ. КъБКъУ-р къиухащ. 1990 гъэм къыщыщIэдзауэ 2014 гъэм нэсыху телевиденэм, «Адыгэ псалъэ» газетым, «Iуащхьэмахуэ» журналым щылэжьащ, корреспонденту, редактору, экономикэмрэ къуажэ IуэхухэмкIэ къудамэм и унафэщIу, ответственнэ секретару IэнатIэ зэхуэмыдэхэр ирихьэкIащ. «Губгъуэ мафIэ» япэ усэ тхылъыр дунейм къытехьащ 1992 гъэм. «Шэху уэздыгъэ» зыфIищар абы къыкIэлъыкIуащ.
ГъащIэ мащIэт ГъущIом къыхуиухар. Ар ящыщт зи дуней тетыкIэ зиIэжрэ, зи хьэл-щэн дахэмкIэ адрейхэм къахэщхэм. Гугъущ блэкIа зэманым иту Зариф утепсэлъыхьыну. Ар япэу къызэрысцIыхуауэ щытар и усэхэмкIэщ. Сыстуденту «Шэху уэздыгъэ» тхылъ цIыкIур щыщIэзджыкIам нэсу къызгурыIуат зи хъэтI зиIэж усакIуэм и гу къабзагъэм къитэджыкIа тхыгъэу абы и IэдакъэщIэкIхэр зэрыщытыр. А тхылъым щызэхуэхьэсат Зариф и гурыгъу-гурыщIэхэр къыщыIуэта щIалэгъуэ усэхэр. Ахэр зыми ещхьтэкъым. Езы Зарифи хэлъ цIыхугъэмкIэ, и дуней тетыкIэмкIэ зыхуэбгъадэ хъун къэгъуэтыгъуейщ.
И щхьэц баринэр, и нэ нэщхъеитIыр нобэми нэгум IупщIу щIэтщ. Сыт хуэдэ гукъеуэ иIэми, гугъуехь гуэрхэм хэтми, зыкъыуигъэщIэнутэкъым, езым ар зэригъэвынум, и хьэлъэр нэгъуэщIым тримылъхьэу зэрихьынум яужь итынут. Ауэ, и нитIым куэд къаIуатэрт. Хэт и гугъэнт ар апхуэдэу гъащIэ кIэщI хъуну. Зэман кIэщIкIэ «Iуащхьэмахуэ» журналым дыщызэдэлэжьэну къытхуихуащ Зарифрэ сэрэ. Зэхэсхауэ къысхуэщIэжыркъым лейуэ е гуемыIу псалъэ абы къыжьэдэкIауэ, сыт щыгъуи зэпIэзэрыт, фIэщхъуныгъэ зыхэлъ цIыхут ар.
И щытыкIэ щэныфIэм хуумыгъэфэщэну, лэжьыгъэ и лъэныкъуэкIэ цIыху жыджэрт, и пщэм къыдалъхьа лэжьыгъэр хэлъэт иIэу игъэзащIэрт, и Iэдакъэм къыщIэкI журналист тхыгъэхэри щIэщыгъуэт, удэзыхьэхт. КъигъэщIар гъащIэ мащIэми, ныбжьэгъур, лэжьэгъур дэ куэдрэ ди гум илъынщ.
НафIэдз Мухьэмэд.
ИкъукIэ гупцIанэт
Зэриф япэу щыслъэгъуар радиом и хэщIапIэ унэрщ. Ар зэзэмызэ къакIуэрт и шыпхъум, радиом щылажьэ Ритэ деж. Пэжщ, нэхъапэIуэкIи ар къэсцIыхуат «Адыгэ псалъэм» къытехуэ усэхэмкIэ. Абы щыгъуэ хьэкъ сщыхъуащ а щIалэм езым и хъэтI гъэщIэгъуэн зэриIэжыр, адрей усакIуэхэм заригъэщхьыну, ядежьууну зэрыхущIэмыкъур. 90 гъэхэм и кIэуххэм и усэ тхылъ «Эльбрус»-м къыщыдэкIа нэужь си фIэщ хъуащ абы бащэкIэ ущыгугъ зэрыхъунур.
Зэриф нэхъ гъунэгъуу къыщысцIыхуар ар газетым щыщыIа зэманырщ. Я нэхъ мащIэрамэ, тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр, псалъэзэблэдзхэр яхуэсхьурэ тхьэмахуэм зэ сыкIуэрт редакцэм. Апхуэдэхэм деж Зэриф сыхуэзамэ, Iуэхугъуэ куэдым я щхьэфэ диIэбэрт — политикэм, адыгэ Iуэхум, литературэм. Ди псэукIэ-зэхэтыкIэм и гур зэрыригъур ехьэкI-нехьэкI хэмылъу къищIырт сэтей. Псом хуэмыдэу ди хабзэр зэрыбгъунлъэм зэригъэнэщхъейр хущIэхъумэртэкъым.
ЦIыхур зыхуэдэр къэпщIэн щхьэкIэ шыгъу пут дэпшхын хуейуэ жаIэ щхьэкIэ, Зэриф зыхуэдэ цIыхур — зэрыгупцIанэр, пцIы зэрыхуэмыупсыр, фэрыщIагъэм зэрыхуэхейр, и гур, и псэр зэрыкъабзэр щIэх дыдэу къызгурыIуат. ИкIи хуабжьу сыщыгуфIыкIауэ щытащ, усэм нэмыщIкIэ, прозэм зэрыхуэшэрыуэми. Абы и щыхьэтщ тхакIуэ ныбжьыщIэхэм я зэпеуэ ирагъэкIуэкIауэ щытам ар къызэрыхэжаныкIари, саугъэт къызэрыратари.
Зэриф дунейм ехыжу зэманыфIи дэкIыжа нэужь, абы и шыпхъу Ритэ сригъэджащ и дэлъхум и иужьрей тхыгъэ пIащэм — повестым (и цIэр сIэщIэхужащ). Зытеухуар ди зэманырщ. Пэжу, ар и кIэм нигъэсыпатэкъым. Сюжетыр гъэщIэгъуэну ухуащ. Абы ущрихьэлIэнущ Абхъаз щIыналъэм ди щIалэхэр зэрыщыIам теухуа IыхьэфIи. КъызэрызгурыIуамкIи, езы Зэриф а Iуэху къекIуэкIахэм зэрыхэтари къыхощ тхыгъэм. Гукъинэжщ абы хэт персонажхэр — Залым, Заур, Сэлим, Алий сымэ.
… Зэриф ещхьтэкъым адрей цIыхухэм. МыхъумыщIагъэу, мызэхуагъэу илъагъу, зэхих псори зи гум ежалIэ апхуэдэ цIыхум гъащIэшхуэ зэримыIэнур бэянт. Ди щIылъэр къызэрибгынэрэ илъэс бжыгъэ дэкIами, адыгэпсэу, адыгэгуу, муслъымэн къабзэу дунейм тета щIалэ зэчиифIэр и лэжьэгъуу, къэзыцIыхуу щытахэм щIэх зэращымыгъупщэнур хьэкъщ.
Мыз Ахьмэд.
ТхакIуэ
ЦIыхум яхуэгуапэу, и гур къигъыкIыу…
Япэ дыдэу ди университетым еджакIуэ сыщыкIуа махуэм къэсцIыхуа си курсэгъухэм ящыщт ГъущIо Зариф. А зэманым щIалэхэм ягъэкIыу щыта пащIэ фIыцIэр Зариф и теплъэ гуакIуэм екIупст, дэр нэхърэ зэрынэхъыжьри къыдгуригъэIуат. Дзэ къулыкъур къэзыухауэ еджэн щIэзыдзэхэм ящыщт ар, цIыху зэтетт, и щэнкIэ зэпIэзэрыту, хэгупсысыхьауэ псалъэу. Ауэ, гушыIэнри дыхьэшхынри зимыхамэ щIалэм и нитIыр зэрынэщхъейрат схуемыгъэкIур. Абы и щхьэусыгъуэр зэгъэщIэн хуейтэкъэ, си Iуэху хэмылъми? Сэ сытхакIуэу зыслъытэжырти сынабдзэгубдзаплъэт, цIыхухэм закъезмыгъащIэу сакIэлъыплъырт, гу зылъыстам сытеIэбэжмэ си гур хэхъуэрт. Зариф и нитIыр зыгъэнэщхъейр пIалъэ гуэркIэ и гъащIэм къыщыхъуа Iуэхугъуэу зэрыщымытри, ар жэуапыншэ лъагъуныгъэм зэремыщхьри къызгурыIуат: ар абы къыдалъхуа, хэхъуэху дыхэхъуа нэщхъеягъуэт. Апхуэдэхэр усакIуэу къыщыщIэкI щыIэти, япэ дыдэу Хьэх Сэфарбий тхакIуэщIэхэм къахузэригъэпэща «Шыхулъагъуэм» екIуалIэхэм яхэту Зариф сыщыIуплъам, хуабжьу сыгуфIат, сызэрыщымыуам сигъэгушхуэу. Арат, ар усакIуэу къыщIэкIат! Зариф узу пкърылът ди лъэпкъым и тхыдэ гупщIэихыр, щхьэхуимыт гъащIэм лъэпкъыпсэр зэрихузыр зыхищIэрт, хуэIэмалыншэт, ауэ, нэхъыкIэжрати, къэна мащIэу а лъэпкъым хуэлэжьэну зигу къэкIахэм ящыщ куэдыр щхьэхуещэу къызэрыщIэкIым и гур икъузыпэрт. Сэ фIы дыдэу къызгурыIуэрт Зариф и гукъеуэр. Университет нэужьым тIури журналистикэм дыхыхьати, куэдрэ къытхуимыхуэми, дызэхуэзамэ ди гурыгъу-гурыщIэ зэхуэтIуатэу дызэпсэлъылIэрт. Иджыпсту ямылейуэ сигу къоуэ а щIалэ зи псэугъуэ-зи дахэгъуэм блэкIа зэманым иту сызэрытепсэлъыхьыр. Куэдрэ си нэгу схущIэгъэкIакъым Зариф иужь дыдэу сымаджэщым щIэлъу щыслъагъужари. Сыту узышхуэ игъэва, сыту гъащIэ гугъу къигъэщIа, иIуэтэжыну хунэмысуи сыту кIэщIыщэу ажалым и Iэ щIыIэм пигъэза абы и нэхугъэ мащIэ тIэкIур. Гупсэхугъуэ игъуэтыжауэ тхьэм къыщIигъэкI.
Зариф и пэкIи иужькIи пасэу тхэкIыжа цIыху гу къабзэ – уIэгъуафIэ усакIуэпсэхэм, мы дызыхэт дунейм и хьэлъэм пэмылъэщахэм сащегупсыскIэ, слъэмыкIыу си къалэмыр губжьырт. Апхуэдэу стха усэу «Хьэхэм я дуней» зыфIэсщам щыщ пычыгъуэщ мыр:
Хейм я нэпсыр — псынэщIэжу,
Хьэгъуэ хьэпсым ЦIыхур исщ,
Дуней бгъунлъэр ищэхэжу,
ХьэIуцыдзхэр — жьантIэисщ!
Хьэ дунейм щахьэмтетыгъуэщ
Хьэщхьэвылъэм. ЖыпыIу фIейм.
ФIалъэ цIанлъэм. Зи гур мывэм.
Хьэрэмыпсэм. ДэпIэстхъейм …
…Хеилъ щIыгухэм нытеджагуэу
Щэхурыпхъуэхэр щоущ,
ФIалъэмыгухэр зытеджадэм
Хьэдэджадэ къыщоуш.
КъэзымыщIэ — къыщамыщIэм
Нос, хьэIускIэрэ затIыж,
Домбей хьэрэу зыгъэтхъами
«IэщIыб мащэ» къыхуатIыж…
…Дыгъэ къепсыр зэралъагъуу,
Я хьэ бзэгухэр къыхурадз,
Нур къыпыкIыу цIыху ялъагъум
Уий, Хьэджафэхэм зрадз! ..
Зариф и гъащIэ мащIэр, и теплъэ нэщхъейр, абы лъэпкъ усыгъэмрэ журналистикэмрэ гу къабзэкIэ яхуилэжьар, къытхуигъэна и цIэр щыхьэт зытехъуэр зыщ: ди напэ, ди псэ депцIыжу, зыр зым илIу дыпсэу хъунукъым. зи псэр къурмэн тхуэзыщIу вагъуэу къытхуэбла а цIыху хейхэр зыщIэхъуэпса къэкIуэнур адыгэм илъагъун хуейщ!
Аброкъуэ Беллэ,
«Нур» журналым и редактор нэхъыщхьэ.
И лэжьыгъэм хуэIэижьт
Къэбэрдей-Балъкъэр телевиденэм Зариф илъэс 12-кIэ щылэжьащ. ХъыбарыщIэхэр зэрыгъэхьэзырын хуей Iэмалхэм ар фIыуэ щыгъуазэт, дэнэ щIыпIэ къыщыхъури псынщIэу камерэкIэ трихыным, монтаж зэрищIыным иужь итт, журналист IэщIагъэм хуабжьу хуэIэижьт.
Бзэр фIыуэ игъэбзэрабзэрт, дэтхэнэ темэри литературнэ адыгэбзэ къабзэкIэ къиIуатэрт. Лэжьыгъэм апхуэдизкIэ и псэр етати, зыщIегъэхын жыхуаIэр ищIэртэкъым, и лэжьэгъухэм апхуэдэ къахэкIми игу техуэртэкъым. Зариф щIэныгъэ зыбгъэдэлъ, литературэ образ гъэщIэгъуэнхэр зи сюжетхэм къыщызыгъэсэбэп журналисту щытащ. Абы и нэтынхэр и лэжьэгъухэм ейм къащхьэщыкIырт, «сыт къысхужаIэну пIэрэ?», жиIэу зэплъэкIыу щымыту, пэжым и телъхьэу къызэрыувымкIэ.
Зариф цIыху щабэт, сыт хуэдэ щэху епхьэлIэми ущыуэнутэкъым, езыр Iуэху мыщхьэпэ ирихьэлIэмэ, ар гушыIэм иригъэкIуэнут, псалъэ жагъуэ дунейм къытригъэхьэнутэкъым. И лэжьэгъухэм ар нобэми фIыкIэ ягу къокIыж.
Къэзанш Людмилэ, КъБР-м и КъТРК-м и унафэщI.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100976.txt"
} |
Хабзэ щызэрахьэ, щIэблэр щагъасэ
Филологие щIэныгъэхэм я кандидат, КъБКъУ-м Адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и къудамэм и лэжьакIуэ, ЦIыпIынэ Аслъэн и цIэр зезыхьэ Адыгэ лъэпкъ центрым и унафэщI Езауэ Мадинэ и лэжьыгъэм, дэзыхьэххэм, и Iуэху еплъыкIэхэм теухуауэ депсэлъащ.
— Мадинэ, Адыгэ центрым и къежьапIэм, мыбы щызэфIах лэжьыгъэм укъытезгъэувыIэнут…
— Адыгэ центрыр ЦIыпIынэ Аслъэн къызэригъэпэщат. Республикэм щилэжь адыгэ Iуэхур щIалэгъуалэм я дежкIэ щхьэпэ защIэт, акъыл зыхэлът. Университетым и унафэщIхэм абы гу лъатэри, лъэIукIэ къашауэ щытащ. Центрыр зэрылэжьэну мардэхэр яубзыхуат, мурад и куэдт, ауэ лэжьыгъэр шэщIауэ ежьатэкъым гуауэр къыщыхъуам. Илъэсым нэблагъэкIэ зыми и нэIэ щIэтакъым центрыр. ИтIанэ, сэ сыкърагъэблэгъащ. Абы сыщыгуфIыкIатэкъым, пэжым ухуеймэ. ЦIыпIынэ Аслъэн и псэ нэхум щыщ мыбы зэрыхилъхьар сщIэрти, сэ абы хуэфэщэну Iуэхум сыбгъэдэмыхьэфынкIэ сыгузавэрт. ИтIани, къызэхъулIаIауэ схужыIэнущ — нэхъыжьыфI, упщIэжэгъу Iущ уиIэмэ, сыт хуэдэ Iуэхуми шынагъуэ хэлъыжкъым. УпщIэжэгъу тщIауэ щытащ Лъэпкъ музейм, Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым я лэжьакIуэхэр. Центрыр екIуу къызэдгъэпэщын хуейт, ауэ мылъку етхьэлIэн диIэтэкъым. ИтIанэ, пэшри тфIэцIыкIут. Мыбдежым Лъэпкъ музейм и дизайнерхэр дэIэпыкъуэгъу къытхуэхъуащ. «Адыгэ хьэщIэщым и концепцэ дывгъэщI» жери къыхилъхьащ музейм и унафэщI Накуэ Феликс. Сыт хуэдэ ар! Адыгэр сыт щыгъуи хьэщIэ кIуапIэщ – ар щебгъэтIысэхын, абы гъэщIэгъуэн щыхъун, гупыжрэ щхьэусыгъуэрэ иIэмэ, джэгу тIэкIу щыпщIын утыку уиIэн хуейщ – ахэр къызэдгъэпэщащ. Къэтлъытащ, адыгэм щхъуэкIэплъыкIэу нэм къыщIэуэ зэрыфIэмыфIри. Ди университетым декоративнэ гъуазджэм щыхурагъаджэ къудамэ иIэщ. Абы щащIахэм дыхэплъэри, хьэпшып гуэрхэр къыхэтхащ. ИкъукIэ сэбэп къытхуэхъуащ пхъащIэ Iэзэ, адыгэм и тхыдэм фIыуэ хэзыщIыкI Урыс Аслъэн. Iэнэ лъакъуищхэр, пхъэ вакъэхэр абы едгъэщIауэ щытащ. Iэнэмрэ шэнтымрэ сантиметр дапщэкIэ зэщхьэщыкIын хуей, пхъэ вакъэр къызыхащIыкI пхъэ лIэужьыгъуэр — абыхэм щыгъуазэт Аслъэн. Ахэр ищIыху сэри зыкъомым сыхуригъэджащ.
— Адыгэ хьэщIэщым щекIуэкI Iуэхугъуэхэр сыт хуэдэ?
— Ди дежкIэ нэхъыщхьэр цIыхуншэ дымыхъунырщ, мыбдеж хабзэ щызетхьэнырщ, щIалэгъуалэм щапхъэ едгъэлъагъунырщ. Абы къыкIэлъокIуэ университетым щекIуэкI адыгэ Iуэхухэр. Адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмкIэ кафедрэм дегъэщIылIащ.
Илъэс къэс университетым «Бербековские чтения» жыхуэтIэр щокIуэкI. Абы жыджэру хэтщ дэ дгъэхьэзыр студентхэр. Университетым щIэнIуатэ щекIуэкIмэ, дыхэтщ. Адыгэ щэнхабзэм, литературэм, щIэныгъэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа ди нэхъыжьхэм я цIэр зэрытхъумэным, я IуэхущIафэхэр щIэблэм зэредгъэщIэным долэжь. Псалъэм папщIэ, уэ сыпхуэзэн и пэ, проректорым сриджэри, зы папкэ къызитащ, Хэкум ирагъэкIыу къэзыгъэзэжауэ щыта гуэрым и Iэрытххэр иту. Абы студентхэри зыдэзгъэIэпыкъуу селэжьыну сыхуейщ.
Университетым Адыгэ, Балъкъэр, Урыс центрхэр къыщызэрагъэпэщащ. Дэ щыри дыщIыщыIэр, хабзэрэ бзэкIэ дызэщхьэщыкIми, дызэгурыIуэу дыкъызэдэгъуэгурыкIуэм и щапхъэ дгъэлъэгъуэн щхьэкIэщ.
— Центрым щыфхъумэ хьэпшыпхэм хъыбар зиIэхэр, зыгуэркIэ къахэщхьэхукIхэр яхэт хъунщ, дауи…
— ХьэщIэщым щытхъумэ дэтхэнэ хьэпшыпри мыхьэнэ зиIэщ. ЗэрытIорысэм лъапIэ ищI хьэпшыпхэр щIэлъщ. «Си гуащэшхуэм и гуащэм ейуэ щытащ, псы иризэрихьэрт», жиIэри зы егъэджакIуэм къытхуихьащ гуэгуэн цIыкIу. Нартан къикIыурэ иригъаджэхэр къытхуишэу ди зэIущIэхэм хэт нэгъуэщI зы егъэджакIуэми къытхуихьащ и анэшхуэм и анэм зэрихьэу щыта, тхыпхъэ гъэщIэгъуэнхэр зытещIыхьа гуэгуэнышхуэ. Къапщтэмэ, а тхыпхъэхэми зыгуэр къаIуатэ. Германием къыздисхауэ сурэт фIэлъщ ди блыным — хамэщIым щыIэу, Хэкур гукIэ зыгъафIэ ди лъэпкъэгъущ зи лэжьыгъэр. Пасэрей дыдэу шыгъулъэ, шыбжиилъэ цIыкIухэр диIэщ, унэжь зыкъутэжам абы къыщигъуэтыжауэ. И щIыкIэкIэ, и лъакъуэ егъэубыдыкIэкIэ епщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм ящIауэ хуагъэфэщащ. ДиIэщ Къулъкъужын деж археологхэм къыщыщIатIыкIыжа пасэрей бжьэ. Блыным фIэлъщ Мэзло Руслъан и арджэн, Дидей ФатIимэ мэзыдэкIэ зэпыблауэ ищIа пщащэ ныпыр, Паз Юрэ и фалъэшхуэ. Студентхэм IэкIуэлъакIуэу ящIа лэжьыгъэхэри зыдохьэ.
— Мадинэ, ди лъэпкъым теухуауэ уиIэ гупсысэмрэ щIэныгъэмрэ къыщежьа уи студентыгъуэм и гугъу къытхуэщI.
— Си пщIыхьэпIэ къыхэхуэртэкъым сэ адыгэбзэ къудамэм сыщеджэну. ФIыуэ седжэн хуейти, седжэрт. IэщIагъэ схуэхъуну мурад хузиIэтэкъым. Ди школ къэухыгъуэм ирихьэлIэу, дыщэ медаль къэтхьыным щхьэкIэ сочиненэ ттхын хуейт. Урысыбзэмрэ адыгэбзэмкIэ плIы къэсхьри, абдеж щыщIидзащ сэ адыгэбзэм сыхуеджэн гупсысэр. Си унагъуэм зытрагъащIэр экономикэм Ростов сыщыхуеджэнрати, си тхылъымпIэхэри зэхуэтхьэсакIэт. «Сэ адыгэбзэм теухуауэ схузэфIэкIыр фэзгъэлъагъункъэ», — жысIэри, си адэ тхьэмыщкIэм зихъунщIэурэ, экономикэр къэзгъанэри, адыгэбзэм сыкъэкIуат. Си экзамен махуэри сощIэж. ТIэкIу сытемыгушхуэу сытIысат, къыслъыса упщIэхэм жэуап естыну. Абы щыгъуэ ректору щыта Лъостэн Владимир зы упщIэм адрейр къытепщIыкIыжу къызитурэ, си билетым ит упщIэхэм я жэуапым сытришат сэр-сэру. Психолог лъэщу ущытын хуейт апхуэдизу ныбжьыщIэм и къэухьыр къыбгурIуэн щхьэкIэ. Егъэлеяуэ сфIэфIу седжащ. Нало Ахьмэдхъан, Урыс Хьэтэлий, ХьэкIуащэ Андрей сымэ хуэдэхэм урагъаджэу, дауэт бзэм узэрыдимыхьэхынур?! Я зыIыгъыкIэм, я псэлъэкIэ къудейм уеплъырти, къалэн зыщыпщIыжырт къанэ щымыIэу абы къыббгъэдалъхьэ щIэныгъэри, адыгагъэри, цIыхугъэри зыхэплъхьэну. Псалъэ лей гуэри хэмылъу абыхэм уапсыхьырт уадыгэн хуейуэ. Сэ зызохьэ Урыс Хьэтэлий къызитауэ щыта Iэрытххэр, тхылъымпIэхэр гъуэжьыбзэ хъуауэ. Нало Ахьмэдхъан къысхилъхьауэ егъэджэныгъэм зы Iэмал щIагъуэ къыщызогъэсэбэп: студентхэм тхыгъэ зэхызогъалъхьэ, зэпкърызогъэх. Абы къыдехьэх ныбжьыщIэхэр, дерсыр фIыуэ ярегъэлъагъу, итIанэ тхэным, усэным теухуауэ зыгуэрым зэфIэкI иIэмэ, къызэкъуихынымкIэ сэбэпщ. Лэжьэн щIэздза нэужь, нэхъыжьыфIхэм саунэтIащ. Тау Хьэзешэ и щыпкъагъыр згъэщIагъуэрт. АдэкIэ ЦIыпIынэ Аслъэн псоми цIэ лей дахэхэр къытфIищауэ къызэрытхэта зэман кIэщIыр гъащIэ псощ. Иджыпсту кафедрэм и унафэщI ТIымыжь Хьэмыщэ и чэнджэщхэр куэд и уасэщ.
— Адыгэбзэм хуеджэ студентхэр узыщыгугъын хуэдэ?
— Диплом къудей щхьэкIэ мыхъуу, еджэну яфIэфIу къыщIэтIысхьэр нэхъыбэщ. Яджыр яфIэгъэщIэгъуэнщ, упщIэ я куэдщ, я жэуап къэтыкIэми фIыкIэ уегъэгугъэ. НэхъыфIхэр, щIэныгъэм нэхъ хуэнэхъуеиншэхэр, къаухмэ, егъэджакIуэу кIуэнхэщ — езыхэми зыгуэр гъуэгу трагъэувэнщ. Абыхэм сахуохъуапсэ, щIэныгъэ зэрагъэгъуэту IэнатIэ пэрыувэ къудей мыхъуу, къэралми гулъытэ къахуищIыну.
— Адыгэ щIэблэм узыгъэгуфIэу сытхэр ядэплъагъурэ?
— Нэхъыжь зиIэм нэхъыщIи иIэщ. Жьыр щапхъэ хъумэ, щIэр абы дэмыплъеинкIэ Iэмал иIэкъым. Сэ си гугъэкъым щIалэгъуалэм лъэпкъ хабзэр къафIэмыIуэхуу. Нэхъыбэ ящIэну мэпабгъэ, сакIэлъоплъри. Фащэр, къафэр зэрагъэдахэр псоми долъагъу. ЩIэныгъэми я гупэр хуэгъэзащ, ди гуапэ зэрыхъущи. Я гугъу тщIы хъунущ хамэ къэрал къикIауэ ди деж щеджэ ди лъэпкъэгъу ныбжьыщIэхэми. Мис мы хьэщIэщым сэ си дэIэпыкъуэгъуу щылажьэ Ащхъуэт Фаридэ апхуэдэ студентхэм адыгэбзэ ярегъэдж. Егъэлеяуэ гугъущ ебгъэджэну, ауэ бзэр зэрагъэщIэну гукъыдэж зэраIэр елъагъури, зыкъригъэлыркъым.
Ди университетым япэ курсыр къаухыху анэдэлъхубзэр щадж мыадыгэбзэ факультетхэм. Пэжщ, закъуэтIакъуэ къащыхэкI щыIэщ адыгэ унэцIэ зезыхьэм урысыбзэр иджыну зыхезыгъатхэ. Ауэ ар закъуэтIакъуэщ. Дэ щIэныгъэ бгъэдэлъхьэкIэкIэ, щхьэж къэдгъэсэбэп егъэджэныгъэ IэмалхэмкIэ ахэри къыдэтхьэхыу бзэр гъэщIэгъуэн заращытщIыным и ужь дитщ.
— Ди лъэпкъым и щэным сыт нэхъыщхьэу хэплъагъуэр?
— СыныбжьыщIэу, телевизоркIэ зыгуэрхэм сыщеплъкIэ, абы къигъэлъагъуэхэм дэ ди лъэпкъыр къыкIэрыхуу, нэхъ хуэмыхуу къыщысщыхъуу щыта зэман къысхуихуащ. Сызэрымызахуэр сэ езым гъащIэм къызгуригъэIуэжащ. Дыдейхэм хуэдэу нэхъыжьымрэ нэхъыщIэмрэ зэхущытыкIэ дахэ зи яку дэлъ нэгъуэщI зы лъэпкъи щыIэкъым. Къытхуэнащ ар, тхэлъщ, хэт сыт жиIэми. Адыгэм хуэдэу укIытэм мыхьэнэшхуэ езыт, напэр къабзэу зыхъумэф щымыIэу къызолъытэ. Хабзэ ткIий, тIэкIу гугъу дезыгъэхьи щыIэщ. Ауэ а гугъуехьым ди псэр егъэнщIыж. Мис ар ди лъэпкъым и къарущ.
Епсэлъар ГУГЪУЭТ Заремэщ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100980.txt"
} |
Бжьыхьэ лэжьэгъуэр яублэ
КъБР-м и Парламентым и бжьыхьэ лэжьэгъуэр фокIадэм и 30-м къызэIуахащ. Зэрыхабзэу, зэIущIэм и пэм Урысей Федерацэмрэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэмрэ я къэрал гимнхэр къеуащ.
ЗэIущIэр иригъэкIуэкIащ КъБР-м и Праламентым и УнафэщI Егоровэ Татьянэ. Абы хэтащ УФ-м и сенатор — КъБР-м и Парламентым и лIыкIуэ Ульбашев Мухьэрбий, УФ-м и Къэрал Думэм и депутат Геккиев Заур, КъБР-м и прокурор Хабаров Николай сымэ.
Егоровэ Татьянэ Геккиев Заур зыхуигъазэри, УФ-м и Къэрал Думэм и еянэ зэхыхьэгъуэм хагъэхьа депутатхэм ехъуэхъуащ, ехъулIэныгъэ яIэну, хэхакIуэхэм я дзыхь къызэрырагъэзар ягъэпэжыну зэригуапэр дыщIигъуащ.
ЗэIущIэм депутатхэм зэдэарэзыуэ Iэ яIэтащ Жэмыхъуэ Мадинэ Дзэлыкъуэ районым и суд IуэхущIапIэ №3-м и зэзыгъэкIуж хеящIэу, Созаевэ Аминат Шэрэдж районым и суд IуэхущIапIэ №2-м и зэзыгъэкIуж хеящIэу ягъэувыну къызэрагъэлъэгъуам теухуауэ.
КъБР-м и Къэзыпщытэ-къэзыбж палатэм и аудитор къулыкъум хахащ Марьяш Иринэ.
КъБР-м и Парламентым и депутат Пономаренкэ Роман ПромышленностымкIэ, транспортымкIэ, связымрэ гъуэгу IэнатIэмкIэ комитетым къыхагъэкIыжри, Лъэпкъ зэхущытыкIэхэмкIэ комитетым хагъэхьащ. Апхуэдэуи иужьрейм и унафэщIхэм ящыщ ар ящIащ.
Депутатхэр арэзы техъуащ «КъБР-м и Конституцэм халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэм ятеухуауэ» КъБР-м и Законыр къызэращтам ипкъ иткIэ республикэм и хабзэубзыху акт щхьэхуэхэм зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным и IуэхукIэ» КъБР-м и законым и проектым и япэ еджэгъуэм.
«КъБР-м и зэзыгъэкIуж хеящIэхэм ятеухуауэ» КъБР-м и Законым зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным теухуауэ» КъБР-м и законым и проектыр зэхагъэуващ 2021 гъэм мэлыжьыхьым и 5-м Федеральнэ закон №63-р къызэращтам ипкъ иткIэ. Абы къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, зэзыгъэкIуж хеящIэр япэу щыхахым деж илъэсищкIэ ягъэув, щIэрыщIэу щыхахыжкIэ — пIалъэншэу.
Депутатхэр япэ еджэгъуэу едэIуащ «IуэхущIапIэхэм я мылъкум техьэ налогым теухуауэ» КъБР-м и Законым и Iыхьэ щхьэхуэхэм къару ямыIэжу къэлъытэным и IуэхукIэ», «ЩэкIуэгъуэр къызэрызэрагъэпэщымрэ абы ехьэлIа фIыгъуэхэр зэрахъумэмрэ теухуауэ» КъБР-м и Законым зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным теухуауэ» КъБР-м и законхэм я проектхэм.
КъищынэмыщIауэ, КъБР-м административнэ хабзэхэр къызэпемыгъэудынымкIэ и кодексым халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэр къыщыгъэлъэгъуа законопроектым япэ еджэгъуэу депутатхэр хэплъащ. Абы дыщIагъуну къыхалъхьэ зыми и нэIэм щIэмыт псэущхьэхэм зэрахущытыпхъэр къызэпызыудхэм жэуап зэрырагъэхьынур къыщыгъэлъэгъуа Iыхьэ 4.14-р.
«Унагъуэм, анэм, адэм, сабиигъуэм хуащI гулъытэм теухуауэ» КъБР-м и Законым и Iыхьэ 21-7-м халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэм щытепсэлъыхьым, КъБР-м лэжьыгъэмрэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэмкIэ и министр Асанов Алим жиIащ дэфтэрым ипкъ иткIэ, унагъуэ хуэмыщIахэм мазэ къэс зэрызыщIагъакъуэ ахъшэр зэрагъэув щIыкIэм 2021 гъэм щIышылэм и 1-м щегъэжьауэ зэрызихъуэжыр. Псалъэм папщIэ, къыхалъхьэ сабийр ирипсэун щхьэкIэ нэхъ мащIэ дыдэу зыхуейуэ щIыналъэм щагъэува ахъшэм и процент 50-р ирату зэраубзыхуа Iэмалыр зэрыщытауэ къагъэнэжыну. ДэIэпыкъуныгъэр яIэрыхьа нэужь, унагъуэм щIэс дэтхэнэми цIыхур ирипсэун щхьэкIэ нэхъ мащIэ дыдэу зыхуейм хуэдизыр темыхьэмэ, зэрызыщIагъакъуэ ахъшэр процент 75-м нагъэсыну къагъэлъагъуэ. Апхуэдэ Iэмалыр къагъэсэбэпауэ итIани унагъуэр хуэныкъуэу къалъытэмэ, апхуэдэхэм дэIэпыкъуныгъэр проценти 100 хуащIынущ.
— Мы зэманым Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм мазэ къэс дэIэпыкъуныгъэр щаIэрохьэ цIыхур ирипсэун папщIэ зыхуейм хуэдиз къэзымыхь унагъуэ мин 40-рэ 600-м. 2021 гъэм сабийр нэхъ мащIэ дыдэу зыхуей ахъшэр сом 13815,25-рэ мэхъу, — къыхигъэщащ Асановым.
Министрым дыщIигъуащ дэIэпыкъуныгъэр зэрагъэув IэмалыщIэм тету, унагъуэр зэрыхуэмыщIар къызэралъытэм елъытауэ, хуагъэувынущ: сом 6907-рэ, сом 10136-рэ е 13815-рэ хъууэ.
ЗэIущIэм япэ еджэгъуэу депутатхэр щыхэплъащ «ЛэжьакIуэ щхьэхуэхэм я улахуэм теухуауэ» КъБР-м и Законым и Iыхьэ 4-1-м, «КъБР-м и туризм лэжьыгъэм теухуауэ», «КъБР-м и зыгъэпсэхупIэхэмрэ узыншагъэр щрагъэфIэкIуэж щIыпIэхэмрэ, щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэм ятеухуауэ», «КъБР-м физическэ щэнхабзэмрэ спортымрэ я Iуэхухэр къызэрыщызэрагъэпэщым теухуауэ» КъБР-м и законхэм халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэм ятеухуа законопроектхэм.
ЗэIущIэм щедэIуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и бюджетыр 2021 гъэм и япэ илъэс ныкъуэм зэрагъэзэщIам теухуауэ КъБР-м и Правительствэм и отчётым.
КъБР-м финансхэмкIэ и министр Лисун Еленэ зэрыжиIамкIэ, республикэ бюджетым и хэхъуэр сом мелард 21-рэ мелуан 938,3-кIэ ягъэзэщIащ, къигъэсэбэпар сом мелард 21-рэ мелуан 269,4-рэщ. Профицитыр сом мелуан 668-рэ мэхъу.
Налог хэхъуэхэр сом меларди 5-рэ мелуан 755-рэ хъуащ (проценти 120,1-рэ), нэгъуэщI хэхъуэхэр — сом мелуан 355-рэ (проценти 121,3-рэ). Зымыгъэзэж хэхъуэу республикэм къыIэрыхьащ сом мелард 15,8-рэ — илъэсым тещIыхьам и процент 50. 2021 гъэм бадзэуэгъуэм и 1-м ирихьэлIэу республикэм и къэрал щIыхуэр сом меларди 7-рэ мелуан 330,7-рэ мэхъу.
ЗэIущIэ нэужьым Егоровэ Татьянэ къыхигъэщхьэхукIащ бжьыхьэ лэжьэгъуэм КъБР-м и Парламентыр нэхъыщхьэу къызытеувыIэну Iуэхухэр. Абы жиIащ бжьыхьэ сессиер гъатхэ лэжьэгъуэм нэхърэ зэрынэхъ кIэщIыр, ауэ абы щхьэкIэ къэмынэу, Iуэхугъуэ купщIафIэхэр зэрырагъэкIуэкIынур.
— Бжьыхьэ лэжьэгъуэр щIэддзэжащ УФ-м и Къэрал Думэм и хабзэубзыху лэжьыгъэр къэкIуэну илъэситхум зыгъэбелджылыну хахахэр я къалэным щыпэрыхьэм техуэу. Абы къыхэкIыу КъБР-м и Парламентми и лэжьыгъэр абыхэм къыхалъхьэм куэдкIэ хуэунэтIауэ щытынущ. Къэрал Думэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и лIыкIуэу хэтыну хахахэм нобэ сехъуэхъуащ икIи сащогугъ, нэхъ ипэIуэкIи хуэдэу, дяпэкIи купщIафIэу дызэдэлэжьэну, — къыхигъэщащ Егоровэм. — Зэрыхабзэу, ди нэIэ тедгъэтынущ федеральнэ законодательствэм игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэм тещIыхьауэ ди щIыналъэ законхэри зэрызэдгъэзэхуэнум. Псалъэм папщIэ, нобэрей зэIущIэм къыщытщ-тащ УФ-м и Конституцэм ипкъ иткIэ республикэ закон зыбжанэм зэхъуэкIыныгъэхэр зэрыхэтлъхьэр къыщыгъэлъэгъуа дэфтэрхэр. Къыхэзгъэщыну сыхуейт КъБР-м и Парламентыр сыт щыгъуи хуэдэу набдзэгубдзаплъэу зэрыхэплъэнур республикэ бюджетыр къэкIуэну илъэсищым зэрытрагуашэм теухуа законым и проектым. Апхуэдэуи депутатхэм гулъытэ хэха хуащIынущ республикэ законхэр зэрагъэзащIэми. Парламент къэпщытэныгъэхэм хиубыдэу Iуэхугъуэ 30-м щIигъу едгъэкIуэкIыну ди мурадщ. Абыхэм къызэщIедгъэубыдэнущ стIол хъурейхэр, комитетхэм, Правительствэм хухах сыхьэтхэр, районхэм щедгъэкIуэкI зэIущIэхэр, нэгъуэщIхэри. Къэбэрдей-Балъкъэрым и илъэси 100-м и щIыхькIэ къызэдгъэпэщынущ «Къэбэрдей-Балъ-къэрыр Урысей Федерацэм хэту: щIэдзапIэр, зэрызэфIэувар, зэрызиужьар» зыфIэтща конференцыр. Си гугъэмкIэ, щIэщыгъуэ икIи щхьэпэ хъунущ депутат ныбжьыщIэхэм я зэхыхьэ къызэрызэдгъэпэщынури. Мазищ пIалъэкIэ дызэлэжьын Iуэхугъуэ куэд диIэщ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100983.txt"
} |
Налшыкдэсхэм я IутIыжыгъуэт
«Алания-2» (Владикавказ) — «Спартак-Налшык» (Налшык) — 1:5 (0:0). ЕсэнтIыгу. «Ессентуки-Арена» стадион. Жэпуэгъуэм и 3-м. ЦIыху 300 еплъащ.
Судьяхэр: Иваников (Ставрополь), Харченкэ (Дон Iус Ростов), Дюмидов (Элиста).
«Алания-2»: Туаев, Кобесов (Изилов, 75), Созанов (Валериевич, 55), Гогниев, Цалагов (Яшук, 55), Калагов, Тамазиевич, Тинаев (Дудаев, 62), Березов, Цакоев, Наниев.
«Спартак-Налшык»: Антипов, Сындыку, ЛIуп, Шумахуэ И. (Молэмусэ, 83), Дэхъу (Торосян, 83), КIэдыкIуей, Ольмезов, Бэчбо, Черткоев (Бенедык, 66), Хьэшыр (Багъэтыр, 70), Жангуразов.
Топхэр дагъэкIащ: Бэчбом, 51 (0:1). Хьэшырым, 52 (0:2). Хьэшырым, 58 (0:3). Жангуразовым, 59 (0:4). Наниевым, 71 (1:4). Бэчбом, 83 (1:5).
Дагъуэ къыхуащIащ Калаговымрэ Наниевымрэ.
ФНЛ-м и етIуанэ дивизионым щекIуэкI зэхьэзэхуэм ипкъ иткIэ «Алания-2»-м ЕсэнтIыгу къыщригъэблэгъат «Спартак-Налшыкыр». Турнир таблицэм и кIэух увыпIэм щыт «хэгъэрейхэм» зэпэщIэтыныгъэр жыджэру къыщIадзащ. Япэ дакъикъэхэм щегъэжьауэ владикавказдэсхэм хьэщIэхэм я лъэныкъуэмкIэ зыщагъэбыдат. Зы ебгъэрыкIуэныгъэм адрейр къыкIэлъыкIуэу налшыкдэсхэр къыхагъэзыхьырт абыхэм.
Етхуанэ дакъикъэр екIуэкIыу «Алания-2»-р япэ ищыным зымащIэщ иIэжар. Хэгъэрейхэм я гъуащхьауэхэм ящыщ зыр зэуа топыр ди гъуащхьэхъумэхэм угловойм ягъэкIуащ.
ЗэIущIэм и япэ Iыхьэм и ныкъуэр нэблэгъауэ «Спартак-Налшыкым» джэгур зэпIэзэрыт ищIыжащ. И лъэныкъуэмкIэ зэпэщIэтыны-гъэр къыIузыгъэкIуэта хьэщIэхэр нэхъ жыджэр къэхъуат, щIэх-щIэхыурэ ебгъэрыкIуэныгъэхэри къызэрагъэпэщырт. Бжыгъэр къызэIуамыхауэ джэгум и ныкъуэр и кIэм нэблэгъащ.
Загъэпсэхуу къихьэжа нэужь налшыкдэсхэр япэкIэ кIуэтащ. Ди щIалэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэм хэту топыр къызыIэрыхьа Бэчбо Марат Iэзэу «Алания-2»-м и гъуащхьэхъумэхэм къапекIуэкIри, гъуэм еуащ. Топым хэгъэрейхэм я гъуащхьэтетым къыхуегъэгъэзакъым — 0:1.
Губгъуэм и кум къыщыщIадзэжри «Спартак-Налшыкыр» ебгъэрыкIуащ. КъыхудагъэкIа топым иужькIэ зыкъэзымыщIэжа Владикавказ и командэм и футболистхэм я щытыкIэр къигъэсэбэпри, штрафнойм ихьа Хьэшырым бжыгъэр 0:2-м нигъэсащ.
ЗэкIэлъхьэужь дыдэу къыхудагъэкIа топитIым «Алания-2»-м и лъэр щIиудыпащ. Iэнкун къэхъуа ди хьэрхуэрэгъухэм джэгур яIэщIэкIыпат. Ди щIалэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэхэм ящыщ зым Хьэшырым топыр къыIэрыхьащ. Алан ар Iэзэу хэгъэрейхэм я гъуащхьэхъумэхэм яблихри, гъуэм еуащ. Гъуащхьэтетым пэжыжьэ плIанэпэм кIуэ топым зыми къыхуегъэгъэзакъым — 0:3.
Аргуэрыжьти, джэгур къызэрыщIадзэжу «Спартак-Налшыкыр» ебгъэрыкIуащ. Штрафнойм иту Жангуразовыр зэуа топыр гъуащхьэхъуэмхэм ящыщ зым техуэри, зэIущIэм и бжыгъэр 0:4-м хуэкIуащ.
Жэуапыншэ топиплI зэрыдагъэкIам арэзы къищI хьэщIэхэр нэхъ кIащхъэ къэхъуащ. Уеблэмэ, зэманкIэ набдзагубдзаплъагъэр яфIэкIуэдащ. Апхуэдэ Iэмалыр гулъытэншэу къагъэнакъым хэгъэрейхэм. ПсынщIэу къызэрагъэпэща контратакэм абыхэм ехъулIэныгъэ къахуихьащ. «Алания-2»-м и гъуащхьэхъумэны-къуэ Наниевыр зэуа топым налшыкдэсхэм гъуащхьауэм къыхуегъэгъэзакъым — 1:4.
ЗэIущIэм хухаха зэманыр икIэм нэблэгъауэ, гуIэфIтещIэж иужьрей топыр хэгъэрейхэм яхудигъэкIащ зэпэщIэтыныгъэм бжыгъэр къыщэзыIузыха Бэчбо Марат — 1:5. Къыхэдгъэщынщи, зи ныбжьыр илъэс 30-м щIигъуа Псыкуэд къуажэм щыщ щIалэр «Спартак-Налшыкым» къызэрыхыхьэрэ зэман куэд дэмыкIами, ар псынщIэу гупым хэзэгъащ, футболеплъхэм ягу дыхьэн джэгукIи щIэх дыдэу къигъэлъэгъуэн щIидзащ. Абы и щыхьэтщ мы зэIущIэм тIэунейрэ къызэрыщыхэжаныкIар.
ЕпщыкIутIанэ джэгугъуэм и адрей зэIущIэхэм мыпхуэдэ бжыгъэхэр къарикIуащ: Динамо» (Мэхъэчкъалэ) — «Биолог-Новокубанск» (Прогресс) — 2:0, «Кубань-Холдинг» (Павловская) — «Мэшыкъуэ-КМВ» (Псыхуабэ) — 1:0, СКА (Дон Iус Ростов) — «Динамо» (Ставрополь) — 2:1, «Форте» (Таганрог) — «Легион-Динамо» (Мэхъэчкъалэ) — 2:1, «Дружба» (Мейкъуапэ) — «Чайка» (Песчанокопское) — 0:2.
КъыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр «Спартак-Налшыкым» и унэ щригъэкIуэкIынущ. Жэпуэгъуэм и 10-м абы къригъэб-лэгъэнущ Павловскэм и «Кубань-Холдинг»-р
Жыласэ Замир.
| {
"source": "adyghepsale.ru",
"id": "100988.txt"
} |