text
stringlengths 0
171k
|
|---|
Qudaməm i unafəṩ Šamarinə Irinə zərıžiʔəmḵə, ṩıuəpsım i muzeym i ləⱬığər qızərıḵuə ğəɫəğuənığə qudeyqım zıteṩıhar, abdež qışıxaɫhə sıt xuədə tepɫəğuəri ṩənığəm i zı xəxıᵽəş, ximiemrə biologiemrə zəzıpx qəxutənığəxəm ya qəḵuaᵽəş. |
«Ṩıuəpsım i muzeym 2018 ğəm ləⱬən ṩiʒaş, — žeʔə Šamarinə Irinə, — «QBQU-m i Botanikə žıg xadə» ejaᵽə-ṩənığə centrır zi qeⱬaᵽə, abı iriğəḵuəḵ ləⱬığəxər zi ʔuəxum i ɫabⱬəu şıt di muzeyr ṩənığə-qəxutaḵuə, ejənığə-metodikə, ṩənxabzə-uzəṩaḵuə ʔuəxuṩaᵽəu qoğuəgurıḵuə, i qalən nəẋışhəri bgıɫəxəm qıṩax mıvə ɫəpq zəmıḻəuⱬığuəxəmrə mineralxəmrə zəxuəhəsınırş, ẋumənırş, jınırş, ğəɫəğuənırş. |
Muzeym i şhəxuənığəxəm yaşışş abı i ləⱬığər ejənığəm guəx imıʔəu pıṩauə zərışıtır, ximiemrə biologiemḵə qudaməxəm kurs şhəxuəxər qışızərağəpəşrə abıxəm qızəṩaubıdə ʔuəxuğuə kuədır di muzey ğəṯıɫığəxər şapẋəu şağəɫağuəḵərə şızəpqraxıu. |
Abı i ɫənıquəḵə uepɫmə, di universitetım iʔə ʔəmalım xuədə zıbğədəɫ ejaᵽə kuəd şıʔəqım. |
Di ṩınaɫəm i ṩıuəpsım i şhəxuənığəxəm ya txıdər jınımrə qəxutənımḵə mıhənəšxuə ziʔə geologie, geomorfologie, paleografie ṩənığəxər, ⱬərıʔuatə qudey mıẋuu, nərıɫağuu ejaḵuəxəm yabğədətɫhənu ʔəmal ẋarzınəxər diʔəş. |
Abı qişınəmıṩauə, ṩınaɫəm i pqımrə zərızəxəɫımrə qəzıxutə geografie ṩənığə zəmıḻəuⱬığuəxər şıbjıfınuş. |
Qıxəzğəşınu sıxueyt di muzey ğəṯıɫığəxəm bgıɫəxəm qıṩax, ⱬımrə psımrə yapẋəxa mıvə ɫəpqığuəxər, ṩım xıhəu zi uney nəşənəxər zıẋuəža mıvə zəmıḻəuⱬığuəxər, ṩımaḟəm qızıxiʒa mıvə zəxuəmıdəxər qızərışığəɫəğuar, zərızəxəɫḵi qızərıẋuaḵi zərızəxuəmıdəm ğəṩəğuənağ kuəd qazərıɫıquəḵım qıxəḵıu ṩıᵽə žıⱬəxəm qiḵıurə axər qızəraxutər, zərızərağaṩər. |
Di muzeyr QBQU-m ximiemrə biologiemḵə i institutxəm ya ṩənığə ləⱬığəm kuuuə zərıxəpṩam i mızaquəu, ejaḵuəxəmi ʔəmal yaret a mıvəxəmrə mineralxəmrə qəxutənığəxər drağəḵuəḵınu, metodikə i ɫənıquəḵə ṩəğəquən yaxuoẋu, ṩənığə unəṯınığə şhəxuəxəm dedğəhəxıu axər kuuuə şrağəj centrxəm şapıtṩəfri maṩəqım. |
Apxuədəu, muzeym ṩəx-ṩəxıurə qıtḵəɫoḵuə di ṩınaɫəm i geografier kurıt ejaᵽəxəm şezığəj eğəjaḵuəxər, abıxəm ya ğuḵəğəsənxəm şhəḵə ʔəṩağəm xuəzıunəṯ ʔuəxuğuəxəri qızıdoğəpəş». |
Muzeym i ləⱬığəm dihəxauə tepsəɫıh Šamarinə Irinə qıxiğəşaş duneym zərexıžrə kuəd mıṩa ṩənığəxutə teɫıjə, pedagogikə ṩənığəxəm ya kandidat Emuz Lyudmilə i ćər. |
Qəbərdey-Baɫqərım i ṩıuəpsım teuxua muzeym i ğəṯıɫığəxəm ya kurıxır zəzığəpəşar araş. |
Muzeym ziubğunım, ṩənığə unəṯınığə iğuətınım şhəusığuəḟ xuəẋuar abı Kavkazıšxuər qızəxiḵuhurə iriğəḵuəḵa geologie ṩənığə zeḵuəxəm, praktikəxəm qrixa ẋuğuəḟığuəxərş. |
Emuz Lyudmilə QBR-m i ṩınaɫə geografiem xuiṩa xəɫhənığəšxuər qıxoş dətxənə zı mıvə ḻəuⱬığuəmi mineral ɫəpqığuəmi ya ḟəşığər, qızdiḵar, i uney nəşənəxər, i həɫağ-psınṩağım, ximie i ɫənıquəḵə zərızəxəɫır zıubzıxu txığə zərıxuiṩıžam. |
Muzeym i ləⱬığər abı kuədḵə iğəpsınṩaş. |
Muzey ğəṯıɫığəxəm nobi zəpımıçuuə qaxoẋuə. |
Mızığuəgum ar nəğuəṩ zı ʔuəxuğuə ğəṩəğuən yoləⱬ — cilindr tepɫə yaʔəu ṩı yaubruuam qıṩəḵ mıvə ɫəpq bıdəxər, ṩənığər «kern»ḵə zəjər, qaxutə, ɫəpqığuəxər zəxağəḵ. |
Zə epɫığuəḵə qızərıguəḵ mıvə ḻəuⱬığuəu qəɫağuəmi, ṩım i nıbⱬri, qat-qaturə zəteɫ ṩıguɫım i zəxəɫıḵəri qripxutənu ar ʔəmal ğuəzəjəş. |
Muzeym i ləⱬığər zəi zəpıurqım, dıqəzıuẋureih duneym i ublaᵽər tepɫəğuərə pqığuə zəmıḻəuⱬığuəxəmḵə eğəɫağuə, i şəxuxər qeṯəṩ. |
ŠURDʔM Dinə.20 |
Zi çəzu qıdəḵığuəm fıqışejə |
Ijıblağə duneym qıtehaş «ʔuaşhəmaxuə» žurnalım i eşanə nomerır. |
Adreyxəmi xuədəu, şhəž ḟəğəṩəğuənın txığə mıbıi qızərışağuətınum šəç xəɫqım. |
Žurnalır qızəʔuex qızəraɫxurə iɫəsişə iriqua txaḵuə ćərıʔuə Nalo Ahmədẋan i ğaṩəmrə i guaṩəmrə qızəṩəzıquə «Urıxu aquⱬḵə psıha txaḵuəpsə» txığəm, Həvžoquə Lyudmilə i qaləmıpəm qıṩəḵam. |
Ahmədẋan xužaʔa psaɫə guapəxər, abı i tvorçestvəm, i txaḵuə duneym xua-ṩa guɫıtər qəzığəɫağuəxər, zərıgurıʔuəğuəşi, maṩəqım. |
Axəraş qıḵəɫıḵuə napəḵuəćxəm uqızışejər. |
Psaɫəm i hətırḵə, «Txıdər i ɫabⱬəu» zi ḟəşığəu Qəžər Həmid itxığam gupsəxuu i guğu şıṩaş «Nəxuş šu» romanım. |
Şojənćıḵu ʔədəm, Soqur Musərbiy, Šəvloquə Petr, Məšbaṩə Ishəq, Qərmoquə Həmid, Musukaevə Anželə, Qəmbəçoquə ʔədəm sımə ya txığə ḵəṩxəm qıxoş abıxəm Nalor ḟıuə yaćıxuu, i guaṩəm pṩə xuaṩu zərışıtar. |
Adəḵə ṩəjıḵaḵuəxər qışejənuş Ahmədẋan i txığə nəẋıḟxəm yaşış «Nəxuş šu» romanım şış pıçığuə. |
Məquauəğuə mazəm i nıbⱬır iɫəs 65-rə iriquaş usaḵuə Mıquəⱬ Anatolə. |
Həvžoquə Lyudmilə «Guḟəğuəm teuxua uərəd nəşẋey» zıḟişa txığəm şızəpqrıxaş usaḵuəm i tvorçestvər. |
Abı dıṩiğumi yareyuə qıḵəɫoḵuə Biṩo Boris «I gupsısər kuurə i psaɫər šərıuəu» zıḟişa txığər. |
Mıquəⱬ Anatolə xužaʔaxəm şış pıçığuəxəraş adəḵə dıqızışejər. |
Apxuədəu usaḵuəm i guaṩəm guɫıtə xuəzıṩaxər kuəd dıdə məẋu, psaɫəm papṩə, Thəğəzit Zuber, Qağırməs Boris, ʔuṯıž Boris, Ḵəşt Mu- həz, Qərmoquə Həmid, Qəžər Həmid, Məzıhə Boris, Beştoquə Həbas, Həḟıćə Muhəməd sımə, nəğuəṩxəri. |
Ui gur iğəpsəxurə ui psər iğətınšu qıḵəɫıḵuə napəḵuəćxəm uqışojə Mıquəⱬ Anatolə i usə kupṩaḟəxəm. |
Zi guğu tṩa txığəxər zıṩət «Ⱬanṯə» rubrikəm qıḵəɫoḵuə «Prozə» ʔıhər. |
Ar mızığuəguḵə zıxuxəxar «Adıgə psaɫə» gazetım i ləⱬaḵuə Çərim Mariannə i romanş. |
«Ḻı irimıqu» zıḟişa txığəšxuəm i yapə ʔıhər žurnalım i eṯuanə nomerım tetaş. |
«Publicistikə» rubrikəm ṩətş Xəku zauəšxuəm teuxua txığəxər. |
Nəṩəpıjə Zamirə i «Nəṩəpıjə zəquəšişır» ɫəpqım şışu Xəku zauəšxuəm ḻığə şızezıha zəanəqiɫxuxəm yateuxuaş. |
Bəğətır Luizə i ʔədaqəṩəḵır i anəšxuə Kubra i ğaṩə guğur qışığəɫəğuəža txığə ṩəşığuəş. |
Žurnalım i ləⱬaḵuəxər sıtım deži yauⱬ ditş sabiyxər guɫıtənšə zərıdmıṩınım. |
Araş Grimm zəquəšxəm ya taurıẋxəm yaşışu Nalo Zaur zəriʒəḵaxər qıṩəṯətıžar. |
«ʔuaşhəmaxuəm» tetu zi guğu tṩa txığə psomi qışıʔuətaxər nəẋ nəʔurıt ẋun papṩə surətxər kuədu yaṩığuş. |
Qıdəḵığuər zəxueṩıž psəɫəⱬu zəxəɫ psaɫəzəbləʒım. |
ISTƏPAN Zalinə, |
«ʔuaşhəmaxuə» žurnalım |
žəuap zıh i sekretarь. |
Babıqu Alım-Jəriy i quažə |
Šaxə psıšxuəm i iⱬırabğu ɫənıquəmḵə Beiquəpsrə Bušiyrə qışıxəɫadəḵə, a şım ya zəxuaku qışıunəxu xuey zəxuəşimə-zəpəpḻiməm itş ar. |
ḞƏŞʔĞƏR yazınıquəxəmi «Babıquə» unağuəćəm qıteẋuḵauə qaɫıtə, mıdreyxəmi ar «Babıqu» ćıxuẋućəm qıtepṩıḵauə žaʔə. |
Urıs-Kavkaz zauəm i ḵəxəm Šaxə i psıẋuaşhəxər i xəṩaᵽət quşhərıs (bgırıs) ubıxxəm ya ʒəpş nəẋ pažəxəm xabžəu qeḵuəḵa, Bərzəj ḻaquəm şış, həžı Babıqu Alım-Jəriy. |
Zəpəṩəuvənığə ḵıhım iḵi həɫəm i iuⱬrey iɫəsxəm paştıhıʒəxəm mı ṩıᵽəm şıpxraša «Ubıx kordon linie» zıḟaşami mıbdežır i ḵəuxt. |
1864 ğəm məlıⱬıhım i 14-m Babıqu quažəm i ʔəğuəblağəm şızərihəḻəğaş zı ᵽaɫəm qriubıdəu ubıxxəm ya ṩınaɫəm qizərıgua paştıhıʒəxəm yaşışu 3-r: Dığəmıs ɫənıquəmḵə qiḵa ʒə paḵəu general-mayor Geyman zi ʔətaşhər, quşhəṩıb ɫənıquəmḵə (Psıⱬ zdəşıʔə tafəmḵə) şežəx Pşıhə i quəlajəm qıdəḵıu, quršxəm qaşhəprıḵa, general-mayor Grabbe Nikolay zi pašə gupımrə Daxə psıẋuər Urıseym qıxuəzızəua ʒəmrə («Daxovskiy otryad»). |
Qızədebğərıḵua urısıʒəxəm ezı Babıqu həžır yapeⱬən xuey ẋuaş, i žıləxər biym zətrimığəğəshən papṩə. |
A ʔuəxuğuər ezı ubıxxəm qazərıxuəşhəpəža ṩağuə şımıʔəmi, zi guğu tṩı quažəm qıdəna psəuᵽəxər ezı urısxəm iuⱬım qağəsəbəpıžaş: ʒə guəʒəm qadəḵua ɫəsırıḵuə batalьon pso «ṩağəzəğaş». |
Zərıpẋuaḵuəxəm ya nəgu qıṩəuva unəxər ya tepɫəḵə teɫıjət: zıxəğəpşḵuha žıg xadəxəm axər adəḵə-mıdəḵə qışıxəɫağuḵırt, uəram xəğəunəxuḵa guəri ya zəxuaku dəmıtu. |
Adrey psomi qaxəşhəxuḵırt, gu ɫumıtənḵə ʔəmal zimıʔəu, ezı Babıqu həžım qatiṯu zətet i psəuᵽə dəğuər — zi unaşhər pẋəbğu zıqizıxxəmḵə zəṩəʔuḻar («Kavkaz» žurnal, 1868 ğə, Nevskiy Pavel: «Zakubanskiy kray v 1864 g.», 97-nə napəḵuəć). |
Babıqu quažə dež nobi uşrohəḻə ğuapɫərə ğuṩrə qışıṩaʔuṩıḵıu şıta, ğuəžlau tepɫə ziʔə ɫəşaᵽəⱬxəm. |
ʔəğuəblağəm şıpɫağunuş mı ṩıᵽəm şıpsəuaxəm zi guğu tṩa ḻəuⱬığuəxər şağətḵu-şağəvıžu qadeḵuəḵa ṩıṯ abrağuəxəri. |
Abıxəm ijıri qızdəsım qıṩağuatə ğuapɫə, ğuṩ pqığuəxəm ya pıʒaxuə zəxuəmıdəxər. |
Qıxəğəşıpẋəş, mıbı xuədə pasərey qıṩəxıᵽəxəmrə ɫəşaᵽəⱬxəmrə adıgə-abazə-ubıx ɫəpq zərıbınır iⱬ-iⱬıžḵərə zərısa adrey bgıɫə ṩınaɫəxəmi dazərışrihəḻər. |
Adıgə Respublikəm şış, ṩıᵽəćəxər jınım kuəd ṩauə dihəx ṩənığəḻ ćərıʔuə Merətıquə Qasım şıhət zərıteẋuəmḵə, Babıqu quažər zdəşıt ṩıᵽəm xuəğəzauə adıgəxəm nəẋapəm «Inal i ḵey» ḟəşığəri qağəsəbəpu şıtaş. |
Merətıquəm zərıxuiğəfaşəmḵə, a psaɫəxər etpx ẋunuş Inal pşıšxuəm, ɫəẋənə žıⱬəu bləḵam adıgə ɫəpqxər zəquəzığəuvəfauə şıtam, i ćəm. |
1866 ğəm Šaxə i psıẋuaşhəxər qipɫıhat ṩınaɫər zıʔəṩəzığəha urıs paştıh administracəm qızəriğəpəşa komissəm. |
A zəmanım abı iğəhəzıra «dəftərım» qızərışığəɫəğuəžamḵə, «Babuk-aul» (Babıqu quažə) zıḟaşa ṩıᵽə pxıʒar Beiquərə Bušiyrə Šaxə şıxəɫədəžım dež qışıunəxu xıṯıgu nıquəş. |
Ar şimə ṩıḵəu psişım ya zəxuakum «dəubıdaş», ṩı qatiṯui zətetş. |
Zi guğu tṩa komissər şıhət zərıteẋuəmḵi, işhə səteym i kum xuəzəu psey abrağuəxər zəguərım itığaş, dətxənəmi i şhəḵər metr 50-m nəblağəḵə ṩım şhəşıʔətıḵauə. |
Žıg guərənır Thəṩağ məzu qaɫıtərt iḵi abdežım adıgi, abazi, ubıxi şızəxuəsırt, maxuəšxuə thəɫəʔuxər şızədaʔətu. |
Mıbdežır iⱬḵərə i qeⱬaᵽəş işẋərə ɫənıquəmḵə şıʔə Şhəguaşə şhədəxıᵽəm nobi uxuəzıšə šu-ɫəs ɫağuəm. |
QUMAXUƏ Asɫən. |
Qəbərdey-Baɫqər Respublikər iɫəsi 100 şriqum irihəḻəu |
KPSS-m i Qəbərdey-Baɫqər obkomım i yapə sekretarь Məlbaẋuə Timborə školaḵuə nıbⱬıṩəxər eğəguḟə. |
Surətır Španagelь Ətkar trixaş. |
1984 ğə |
I fəepɫır yaẋumə |
Qalmıq Yurə Həmzət i quəm (1934 — 1997 ğğ.) i ğaṩər ṩənığə ʔuəxumrə politikəmrə teuxuauə şıtaş. |
A ṯumḵi abı zəḟəḵıšxuə bğədəɫaş, nəẋışhəraşi, ćıxuğə xəɫar nobəmi yaşığupşərqım. |
Leningrad qəral universitetım i yuridiçeskə fakulьtetım ṩəsu (1952 — 1957 ğəxəm), Qalmıqır ğunəğu yaxuəẋuaş a zəmanım xabzər zıju şıta ćıxu ćərıʔuəxəu Çerepaxin Boris, Tolstoy Yurə, Ioff Olimpiad sımə. |
Axər psori zəğunəğu zıṩır iuⱬḵə Qalmıq Yurə guɫıtə in zıxuiṩıža, urısey yurist nəẋ pašəxəm yaşış Koni Anatoliy i ləⱬığəxərt. |
Abıxəm ya ɫabⱬər zakonır qışıbğəsəbəpḵə ɫənıquə guərım i teɫhəu uqəmıuvu, pəžım utetınırt — arat Qalmıqmi ğuəguğəɫağuə xuəẋuar. |
Ejaᵽə nəẋışhər qiuxa nəuⱬ, Qərəšey-Šərjəsım i Həbəz rayonım i ćıxubə xeyaṩəu iɫəsiṯḵə şıləⱬauə, ar Saratov dət yuridiçeskə institutım i aspiranturəm ṩəṯıshəžaş iḵi iɫəsiş dəḵri, a ejaᵽə dıdəm graždan pravəmḵə i kafedrəm şıləⱬən ṩiʒaş. |
Assistent qulıqum qışıṩəʒauə unafəṩım dež şıṩəḵıžu, Qalmıqır abı iɫəs 27-ḵə şıləⱬaş. |
A zəmanım qriubıdəu abı ṩənığəm i doktoru, kandidatu pṩı bžığəxər qıṩiğəḵaş, ezım ṩənığə ləⱬığəm xuiṩa xəɫhənığəm-ḵə, Urıseym i mızaquəu, Sovet Soyuzım xəta adrey respublikəxəmi qışaćıxuat. |
Abı i studentxəmrə aspirantxəmrə ijıpstu şolaⱬə Qəzaẋstanmi, Tajikistanmi, Uzbekistanmi, Ukrainəmi, Belorussiemi. |
Qalmıqım i kandidat, doktor ləⱬığəxər ṩalə dıdəu zərıpxiğəḵıfam emıɫıtauə, qəralım graždan pravəmḵə zəḟəḵ yaʔəu nəẋ ćərıʔuəu is ʔəṩağəḻxəm i ćər bğurağəuvə ẋuat. |
Apxuədəxət, psaɫəm papṩə, Gribanov Veniamin (MGU), Krasavçikov Oktyabrь (Sverdlovsk yuridiçeskə institut), Basin Briy (Qəzaẋ qəral universitet), Oygenzixt Viktor (Tajik qəral institut) sımə. |
Politikəm zərıxıhar Qalmıqım qiɫıtərt zərımıṩəḵə qəẋua ʔuəxuu. |
Arşhəḵə zi ʔuəxum qızərımıḵuəu xəzıṩıḵ, ləⱬığər ḟıuə zıɫağu, zıxətım pəžağrə ʔuşığəḵə qaxəş Yurə a ğuəguanəm şhəbžığə qudeyuə tehatəqım. |
Ar şılaⱬə ejaᵽə nəẋışhəm SSSR-m i ćıxubə deputat ẋun guər qiğəɫəğuənu xuitınığə şratım, zi ʒıh zrağəzar Qalmıqrat. |
1989 ğəm ğatxəpəm i 26-m ar SSSR-m i Sovet Nəẋışhəm i ćıxubə deputatu xaxaş. |
A ğə dıdəm i naqığəm ćıxubə deputatxəm irağəḵuəḵa yapə zəxuəsım SSSR-m i Sovet Nəẋışhəm zəxuədə xuitınığəxər ziʔə palatiṯ xaxaş, zım xıhaş Qalmıqır — ar zakonodatelьstvəmḵə, zakonım tetınımrə xabzəxər ẋumənımḵə komitetım i unafəṩım i quəʒə yaṩaş, 1990 ğəm i mazaem unafəṩ qulıquri qıɫısaş. |
Politikəm Qalmıq Yurə zərıxəta iɫəsiyr (irimıqupəu) ʔuəxu kuədḵə ğənṩauə şıtaş, nəẋışhə dıdəu abıxəm ezıri qıxiğəşhəxuḵırt SSSR-r şıɫəɫəžım axər zıteləⱬaxərat. |
Qəralıšxuəm iʔənu xəṩınığər nəẋ zərağəməṩənım qaruušxuə irihəḻat zi unafəṩ komitetım — soyuz respublikəxəmrə centrımrə zərızəxuşıtınım teuxua aktxəm, zakon zəmıḻəuⱬığuə kuəd qızəṩiubıdəu, yağəhəzırat. |
Arşhəḵə Qalmıqım žiʔəžırt a ləⱬığər, dauə igu ṩəmıhəmi, psıxəḵuadə zərıẋuar — abı şığuəm utıku qiha qaruxər nəẋ ɫərızehəu qıṩəḵat. |
Sovet Soyuzım i Parlamentım i Komitetım i unafəṩ qulıqum Qalmıqım qıxuḵəɫıḵuənḵə ẋunu şıtaş SSSR-m i Sovet Nəẋışhəm Soyuzımḵə i Sovetım i unafəṩ ʔənaṯər. |
Xəxınığəm pxıḵınım ʔəʔətu 8 qudey irimıqužauə araş. |
Qəğəɫəğuapẋəş Qalmıqım apxuədə qulıqur qızərıxuağəɫəğua qudeym pṩəuə iʔar quzəriğaṩər: deputatxəmi yuristxəmi ar ya şapẋət. |
Abı qıguətxəm yaşışt yuridiçeskə ʔuəxuxəmḵə qəralım şıpašə Alekseev Sergey, Xoxlov Stanislav, Makovskiy Aleksandr sımə. |
SSSR-r ɫəɫəža nəuⱬ, abıxəm ya ğusəu, Qalmıqır žıjəru xətaş Urısey Federacəm i aktxəm ya proektxər ğəhəzırınımrə qəpşıtənımḵə qəxutaḵuə centr qızəğəpəşınımrə. |
Iuⱬḵə pravəmḵə Urısey škol qızəʔuaxaş, Moskvarə Ekaterinburgrə i qudaməxər şıʔəu. |