Datasets:

Yeva

/

armSum

like 0

example413

example413

Երկրի տնտեսության՝ գիտության եւ բարձր տեխնոլոգիաների հիմքի վրա մրցակցային առավելությունների ստեղծումը զարգացման առաջնահերթ նախապայման է։ Գիտության եւ բարձր տեխնոլոգիաների վրա հիմնված արտադրությունների զարգացումն ի վիճակի է տնտեսական աճի որակապես նոր գործոններ առաջացնել։ Ժամանակակից տնտեսության մեջ մրցակցային առավելությունը գլխավորապես ձեռք է բերվում գիտելիքների վրա հիմնված արտադրանքների տարբերակման հիման վրա։ Պետության սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության կարեւորագույն բաղկացուցիչներից մեկը գիտության ոլորտն է, որը շարունակում է մնալ երկրի կայուն զարգացման, մարդկային կապիտալի պահպանման ու վերարտադրության նախապայմաններից մեկը։ Որոշակի նահանջ է նկատվում գիտելիքներ հաղորդողների` ուսուցիչների եւ դասախոսների մասնագիտական մակարդակի առումով՝ դասավանդողների որակավորումը միջազգային չափորոշիչներին հասցնելու առումով։

Տնտեսական անվտանգության տեսանկյունից լրջագույն խնդիրներից մեկը գիտության ծերացումն է։ Մասնավորապես, 65 տարեկանից բարձր գիտնականների թիվը հավասար է ընդհանուրի 25 տոկոսին։ Այդ թիվը տարեցտարի սկսում է պակասել, ոչ թե նրա համար, որ այս մարդիկ հեռանում են գիտությունից, այլ՝ մահանում են։ Տասը տարի հետո Խորհրդային միության սերունդը չի լինի [1]։ Այս թիվը մտահոգող է, քանի որ Հայաստանում գիտության մեջ քիչ թիվ են 79ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կազմում նաեւ 35–50 տարեկան գիտնականները եւ մի քանի տարի հետո գիտնականների լուրջ պակաս է գրանցվելու։ Խնդիրը հաղթահարելու եւ բացը լրացնելու համար առաջիկա տարիներին պետք է իրականացնել մի շարք ծրագրեր։ Դրանցից կարեւորվում է գիտության ֆինանսավորման արդյունավետության բարձրացումը, Հաաստանում երիտասարդ գիտնականների համար ապրելու եւ ստեղծագործելու ժամանակակից պայմանների ստեղծումը։ Բացի այդ, անհրաժեշտ է զարգացման ծրագրերում ներգրավել արտերկրում գտնվող հայ գիտնականներին, ստեղծել գիտական, գիտակրթական եւ գիտատեխնոլոգիական գերազանցության կենտրոններ՝ բեկումնային զարգացում ապահովող որոշ տեխնոլոգիաների ոլորտում, սերտացնել կրթություն–գիտութուն կապը, ներդնել այնպիսի ֆինանսավորման մեխանիզմներ, որոնք հիմնած կլինեն կրթության ոլորտում արդյունավետության վրա [1]։ Գիտությանն առնչվող խնդիրները պատշաճ չեն արտացոլված նաեւ ՀՀ Կառավարության գործունեության ծրագրում։ Ամբողջովին անտեսված է ինտելեկտուալ սպառնալիքը՝ «ուղեղների արտահոսքը», գիտական ներուժի փոշիացումը (գիտության եւ կրթության համակարգի որակական փոփոխություններ, գիտության նյութականացում, գիտական գործունեության խթաններ) [3]։ Թեեւ բարձր տեխնոլոգիաները համարվում են գերակա ոլորտ եւ կոչված են նպաստելու ողջ տնտեսության մրցունակության բարձրացմանը եւ վերջին տարիներին միջազգային տարբեր զեկույցներում երկրի որոշակի առաջխաղացումներ են նկատվում, Հայաստանը դեռեւս չի արձանագրել զգալի դրական փոփոխություն։ Մասնավորապես, 2018թ. մրցունակության համաշխարհային զեկույցում նորարությունների ցուցանիշով Հայաստանը 140 երկրների շարքում զբաղեցրել է 33-րդ տեղը։ Լավագույն միավոր գրանցվել է առողջապահության հենասյան համար (83 միավոր 100-ից)։ Վատագույն արդյունքներն ըստ տեղի եւ միավորի գրանցվել է շուկայի չափ հենասյունով [4]։ Ինչ վերաբերվում է գիտելիքահենք տնտեսության զարգացմանը խոչընդոտող գործոններին, ապա ընդհանուր առմամբ կարելի է առանձնացնել, գիտելիքների ձեռք բերման եւ դրանց տարածման բարենպաստ միջավայրի բացակայությունը, արդյունաբերության մի շարք ենթաճյուղերում հետամնաց տենոլոգիաների առկայությունը, 80ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ գիտական աշխատանքով զբաղվելու խթանների եւ գիտական բարձր որակավորման պահանջարկվածության բացակայությունը, անարդյունավետ իրավա-օրենսդրական դաշտը, տնտեսական մենաշնորհների եւ օլիգոպոլիաների գոյությունը եւ այլն։ Ինտելեկտուալ անվտանգության խնդիր կա։ Տեղական եւ միջազգային շուկաներում մեր երկրի մտավոր ներուժի արդյունավետ իրացման հիմնական խոչընդոտներից կարելի է առանձնացնել նաեւ գիտական կադրերի համընդհանուր ծերացումը, իսկ որոշ ասպարեզներում ամբողջ գիտական դպրոցների վերացումը։ Գիտնականներից շատերի վարձատրությունը կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի արժեքից ցածր է։ Ուսումնասիրությունները վկայում են, որ ներկայումս Հայաստանում աշխատում են մոտ չորս – հինգ հազար տարբեր ոլորտների գիտաշխատողներ, որը գրեթե կրկնակի անգամ զիջում է խորհրդային տարիների տվյալ քանակական ցուցանիշը։ Որպես զարգացման խոչընդոտ հիմնականում դիտարկվում է պետության կողմից գիտության անբավարար ֆինանսավորումը, ինչը հիմնախնդրի միայն մեկ կողմն է, քանի որ կարեւոր է ոչ միայն հատկացվող միջոցների ծավալը, այլեւ ինչպես, ում եւ ինչ մեխանիզմների հիման վրա է այն իրացվում։ Այժմ, ըստ կրթության եւ գիտության նախարարության տվյալների, ՀՀ պետական բյուջեից գիտությանը հատկացվող միջոցների մոտ 80%-ը հատկացվում է հիմնարար հետազոտություններին եւ միայն 20%-ը` կիրառական ուղղվածություն ունեցող մշակումներին։ Մինչդեռ, օրինակ ԱՄՆ-ում միջոցների 16%-ն է հատկացվում հիմնարար հետազոտություններին, 26-28%-ը կիրառական հետազոտություններին, իսկ 65%-ը՝ փորձակոնստրուկտորական աշխատանքներին եւ տեխնոլոգիական մշակումներին [5]։ Այս իմաստով նշանակալի քայլ կարելի է համարել տեխնոլոգիական նորամուծությունը առաջին պլան մղելու խնդիրը եւ արտոնյալ պայմաններ տրամադրելու երաշխիքը` բոլոր այն ընկերություններին, որոնք կստեղծեն նոր ապրանքներ ու ծառայություններ, որոնք, իրենց հերթին, կլինեն մրցունակ թե՛ ներքին եւ թե՛ արտաքին շուկաներում։ Նորարարական եւ բարձրտեխնոլոգիական հենքի վրա մշակված ծրագրերի դիմաց պետությունը առաջին հերթին խոստանում է բավական ծանրակշիռ հարկային արտոնություններ /3-4 տարով ազատել 81ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ շահութահարկից, հետաձգել ավելացված արժեքի հարկի վճարումը եւ այլն/։ Գիտության ոլորտում առկա է կադրերի հոսունությանը դեպի տնտեսության այլ ոլորտներ։ Այս խնդիրը լուրջ դժվարությունների առաջ կարող է կանգնեցնել գիտության զարգացումը։ ՀՀ-ում գիտության ֆինանսավորման ծավալները գնալով նվազում են։ Մասնավորապես, 2019 թվականին Հայաստանում գիտահետազոտական եւ փորձակոնստրուկտորային աշխատանքների ծախսերի մասնաբաժինը կրճատվել է մինչեւ ՀՆԱ-ի 0.25 տոկոս։ Համեմատության համար նշենք, որ 2016-ին գիտության բյուջետային ֆինանսավորումը կազմել է ՀՆԱ-ի 0.27 տոկոսը։ Դժվար է գտնել այլ երկիր, որն այդքան քիչ է աջակցում գիտության ոլորտին։ Ավելին, ՀՀ կրթության եւ գիտության նախարարության գիտության պետական կոմիտեն ապահովում է 82 կազմակերպությունների բյուջետային ֆինանսավորումը, որոնցից 33ը ՀՀ ԳԱ-ի կազմում են։ Մնացածը համալսարաններ, ճյուղային ինստիտուտներ են եւ այլն։ Հայաստանում կան բազմաթիվ գիտական կազմակերպություններ, բայց քիչ գումար կա 1 [6]։ Ինչ վերաբերվում է գիտության ոլորտում զբաղվածությանն, ապա այն կրճատվել է 840 աշխատողով։ Ոստիկանությանը վեց անգամ ավելին է տրվում, քան գիտությանը։ Մի շարք դեպքերում ստեղծված գիտական արդյունքները մրցունակ չեն համաշխարհային նորամուծությունների շուկայում։ Վերջինս ունի իր օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ պատճառները, այն հանգամանքը, որ զարգացած ենթակառուցվածքներ չկան գիտական հետազոտությունների համար, հանգեցնում է գիտական արդյունքների մրցունակության անկման։ Ներկայումս մեր երկրում գրեթե բացակայում են արտադրական հսկաները, որոնց շուրջ կարող են ձեւավորվել նաեւ գիտաարտադրական միավորումներ, ինչը կարող է նպաստել արտադրության գործընթացի կատարելագործմանը։ Հայաստանի ներկայիս արտահանման քաղաքականության մեջ բացակայում է գիտության հաշվին ավելացված արժեք ստեղծելու եւ արտահանելու բաղադրիչը, չկան գիտական արդյունքների առեւտրայնացման ֆինանսավորման ենթակառույցներ։ 2019 թվականին Հայաստանում գիտական ծախսերը կկրճատվեն։ 82ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Դրանք նախատեսվում էին մինչեւ 2020թ., ինչը մինչ օրս չի կատարվել։ Ստեղծված իրավիճակում կարեւոր է հստակեցնել գիտության զարգացման տեսլականը, որի վրա պետք է կառուցել ոլորտի զարգացման ռազմավարությունը։ Մեր պատկերացմամբ, գիտության ոլորտի զարգացման տեսլականն է Հայաստանի Հանրապետությունը դարձնել գիտալիքահենք տնտեսություն ունեցող, հիմնարար եւ կիրառական գիտական հետազոտությունների ու մշակումների մակարդակով Եվրոպական գիտատեխնիկական տարածքում մրցունակ երկիր։ Այս տեսլականի իրագործումը պահանջում է.  ձեւավորել գիտության եւ առաջատար տեխնոլոգիաների ոլորտի կայուն զարգացումն ապահովող համակարգ,  արդիականացնել գիտության ոլորտի նյութատեխնիկական բազան եւ ենթակառուցվածքները,  ապահովել գիտության եւ տեխնիկայի բնագավառի բարձր որակավորում ունեցող կադրերի թվաքանակի կայուն աճ,  ապահովել երիտասարդ կադրերի ներհոսք գիտության ոլորտ, եւ իրականացնել գիտական ներուժի կառավարելի, սահուն սերնդափոխություն,  ապահովել հիմնարար գիտական հետազոտությունների արդյունավետ պետական հովանավորություն եւ առաջընթաց զարգացում,  խթանել գիտական կազմակերպություններում տնտեսության մեջ օգտագործվող գիտելիքի ձեռքբերմանն ուղղված հետազոտությունների իրականացումը, նորամուծությունների եւ արտոնագրերի ավելացումը,  ձեւավորել գիտության, տեխնոլոգիաների եւ ինովացիա պարունակող գիտելիքների զարգացումն ապահովող ներդաշնակ համակարգ` խթանելով մասնավոր բիզնեսի ներգրավումը դեպի գիտություն եւ ապահովել այդ գիտելիքների նպատակաուղղված ներդրումը կրթության եւ տնտեսության տարբեր ոլորտներում,  էապես ընդլայնել գիտության եւ տեխնոլոգիաների բնագավառում միջազգային համագործակցությունը, 83ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ելնելով նշված նպատակադրումներից, անհրաժեշտ է լուծել մի շարք կառուցվածքային եւ տարածքային խնդիրներ։ Մասնավորապես, գիտության զարգացումը պահանջում է ինստիտուցիոնալ համակարգի նոր բարեփոխումներ։ Իր գործառնական դերով կարեւորվում է ՀՀ ԳԱԱ-ն, ինչպես նաեւ բոլոր գիտահետազոտական ինստիտուտները. այդպիսի ինստիտուտներ կան մի շարք նախարարությունների կազմում, որոնք մասնատված լինելով, հանդես են գալիս անկախ եւ թույլ օղակների դերում, այսինքն` համախմբման գաղափարը մղվում է առաջին պլան։ Համաձայն ԱՎԾ տվյալների ՀՀ նախարարություններին կից գործում են թվով շուրջ 35 գիտատեխնիկական աշխատանք իրականացնող կազմակերպություն [7]։ Որպես դրանց գործունեության արդյունավետության բարձրացման ուղղություն կարելի է դիտարկել դրանց առնվազն մի մասի ընդգրկումը ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի կազմում։ Արդյունքում այս կամ այն նախարարությանը անհրաժեշտ հետազոտությունները պետք է կիրականացվեն Ակադեմիայի կազմում գտնվող հետազոտական ինստիտուտներում (արդեն իսկ միավորված)։ Դա, մի կողմից, նախարարություններին կստիպի սերտ համագործակցել գիտահետազոտական ինստիտուտների հետ, եւ մյուս կողմից գիտական հետազոտությունների արդյունքները կվերածվեն նախարարությունների կողմից իրականացված քաղաքականության։ Գիտահետազոտական ինստիտուտների ընդհանուր թիվն ունի կրճատման միտում, եւ 2005թ. առկա 102 ինստիտուտներից ներկայումս գործնականում մնացել է գրեթե կեսը։ Նման միտումը պայմանավորված է առանձին գիտահետազոտական ինստիտուտներին հատկացվող ֆինանսական ռեսուրսների, ինչպես նաեւ անձնակազմի եւ դրանց աշխատելու արտադրողականության հետ, որոնք կենտրոնացված կարգավորելն ավելի նպատակահարմար է։ Հայաստանում գիտության հիմնահարցերից է նաեւ գիտության տարածքային բաշխվածության գրեթե բացակայությունը կամ անհամաչափությունը։ Այստեղ խնդիրներից գլխավորն այն է, որ առանձին մարզեր ներգրավված չեն հետազոտական աշխատանքների մեջ։ Վերջինս հանգեցնում է նրան, որ մարզերում գիտական կադրերի պատրաստման դպրոցները պարզապես բացակայում են, իսկ մյուս կողմից հանգեցնում գիտական կադրերի ներքին միգրացիայի` մար84ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ զերից Երեւան տեղափոխվելուն։ Մարզերում գիտությունը զարգացնելու համար գրեթե որեւէ ծրագիր կամ աջակցություն չի իրականացվում։ 2017թ. դրությամբ մարզերում են գտնվել թվով 72 գիտատեխնիկական աշխատանքներ իրականացնող կազմակերպություններից միայն 10։ Երեքական կազմակերպություն գործել է Կոտայքի եւ Արագածոտնի մարզերում, երկուսը` Շիրակում եւ մեկական` Արարատում եւ Արմավիրում։ Մնացած մարզերը չունեն գիտահետազոտական ինստիտուտներ։ Պետական քաղաքականությունն այս առումով պետք է նպատակաուղղել նաեւ մարզերում գիտության զարգացմանը, քանի որ տարածքային համաչափ զարգացման քաղաքականության հիմքում պետք է դրված լինի նաեւ գիտության տարածքային համաչափ զարգացման խնդիրը։ Մյուս կողմից պետք է հաշվի առնել նաեւ այն հանգամանքը, որ մարզերում գիտության զարգացումը ինքնանպատակ լինել չի կարող եւ պետք է պայմանավորված լինի տնտեսության ճյուղային զարգացման առանձնահատկություններով։ Այսպես, օրինակ` Սյունիքում կարող է հիմնվել հանքային եւ մետաղական հանածոների կորզման արդիական մեխանիզմների մշակման հետազոտական ինստիտուտ, Գեղարքունիքում` գյուղատնտեսական մշակաբույսերի նոր սորտերի ստացման, ձկնաբուծության եւ այլն։ Իսկ այդ հետազոտական կենտրոնների բազայի վրա հետագայում արդեն կարելի է իրագործել ամեն մարզում մի տեխնոպարկ ունենալու ծրագիրը, որը համապատասխան մարզի համար կստեղծի նորամուծական հենքի վրա զարգացման հնարավորություններ։ Գիտատար արդյունաբերական քլաստերների ձեւավորումը Հայաստանում անհրաժեշտ է սկսել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներից [2]՝ ձեւավորելով այն կառույցների համակարգը, որոնք պետք է զբաղվեն գիտական քաղաքականության մշակմամբ, իրագործմամբ եւ գիտության զարգացման համար կրեն պատասխանատվություն։ Ինստիտուցիոնալ համակարգը պետք է ապահովված լինի նաեւ այն ամբողջ իրավական բազայով, որի վրա պետք է կառուցվի եւ գործի գիտության համակարգը։ Անհրաժեշտ է ստեղծել փոխկապակցված գիտական կազմակերպությունների միավորված համակարգ եւ դրանք միասնական կենտրոնից կառավարել` վերացնելով մասնատվածության բոլոր հիմքերը, ինչպես նաեւ ապահովել գիտության ապակենտրոնացում` 85ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մարզերում ստեղծելով մարզային գիտահետազոտական կենտրոններ։ Կարեւոր է նաեւ ստեղծել կապակցող կառուցակարգերի ողջ համակարգը գիտական հաստատությունների եւ արտադրական գործունեություն իրականացնող ձեռնարկությունների միջեւ, իսկ վերջինիս շուրջ նաեւ ամբողջացնել գիտական քլաստերի ձեւավորման համար բացակայող տարրերը։ Գիտության զարգացման հիմքում դրվում է գիտության միասնականացման, գիտության զարգացման գերակայությունների եւ առաջնահերթությունների սահմանման խնդիրը։ Գիտության զարգացումը ենթադրում է գիտության ոլորտի կառավարման հմտություններով օժտված մենեջերների (կառավարիչների) անհրաժեշտություն, ինչը լուրջ խթան կլինի ֆինանսական ռեսուրսների ներգրավման եւ դրանք առավել մրցունակ հետազոտական թիմերին տրամադրելու գործում։ Գիտության ոլորտում զարգացման հիմնական գերակայություններն են ոլորտի ֆինանսական ռեսուրսների ավելացումը եւ համակարգի կազմակերպչական բարեփոխումները։ Մասնավորապես, գիտության ոլորտում ծրագիրը նպատակադրում է ավելացնել գիտությանը հատկացվող գումարները եւ գիտնականի աշխատավարձը հասցնել միջին աշխատավարձին։ Իսկ գիտատար եւ բարձր տեխնոլոգիաների վրա հիմնված արտադրությունների եւ ծառայությունների բաժինը երկրի ընդհանուր ՀՆԱ-ի մեջ 10-15 տարվա ընթացքում պետք է դառնա գերակշռող՝ ներկայիս 0,25 տոկոսի դիմաց։ Հայաստանում գիտության զարգացման համար առաջնային օղակներից է գիտական գործունեության համար անհրաժեշտ զարգացած ենթակառուցվածքների ձեւավորման խնդիրը. զարգացած հետազոտական լաբորատորիաները, նորամուծությունների մշակման կենտրոնները, տեխնոպարկերը կարող են մի շարք ծրագրեր իրականացնել, ինչպես նաեւ հանդիսանալ այն պլատֆորմը, որտեղ կներգրավվեն հեղինակավոր մասնագետներ, կիրականացվեն համատեղ գիտական ծրագրեր։ Նման կենտրոնները պահանջում են ներդրումներ, ինչը ենթադրում է նաեւ պետության կողմից որոշակի աջակցություն։ Առաջավոր գիտահետազոտական կազմակերպությունների հետ համատեղ կոնսորցիումային ծրագրերի մշակումը պետք է լուծել երկու մոտեցումների միջոցով,. նախ, անհրաժեշտ է ստեղծել նման ծրագրերով զբաղվող կենտրոններ, ինչպես նաեւ ներգրավել կադրեր, որոնք 86ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ունեն բավարար ունակություններ նման ծրագրեր իրագործելու, հայտեր կազմելու եւ միջազգային համագործակցություն իրականացնելու համար։ Այս պարագայում լիարժեք կարող է միավորվել Սփյուռքի եւ հայ գիտնականների ներուժը։ Անհրաժեշտություն է առաջացել ստեղծել երկրում գիտատեխնիկական առաջընթացի եւ նորամուծական զարգացման քաղաքականություն իրականացնող կառույց, որը կհամակարգի գիտական հաստատությունների գործունեությունը, ինչը կնպաստի նաեւ գիտահետազոտական արդյունքների առեւտրայնացմանը, կներգրավի վենչուրային հիմնադրամներ, տեխնոպարկեր եւ այլն։ Նման կառույցին կարելի է պատվիրակել տնտեսության նորամուծական զարգացման ապահովման լիազորությունները, պատասխանատվություն ստանձնելով գիտություն-արտադրություն կապի ու համագործակցության, ըստ այդմ` նորամուծական զարգացման եւ արտադրանքի միջազգային մրցունակության համար։ Ժամանակակից գիտության եւ տեխնիկայի արդյունավետ զարգացումը պահանջում է գիտնականների եւ բոլոր շահագրգիռ անձանց համար առավել կատարելագործված հասանելիության հնարավորություններ գիտական շրջանակների թողարկած տեղեկատվության աղբյուրներից օգտվելու առումով։ Ժամանակակից գիտության եւ տեխնիկայի ասպարեզում կարեւոր է ընդգծել գիտելիքի եւ տեղեկատվության համատեղ օգտագործման եւ տարածման գործընթացների կարեւորությունը։ Յուրաքանչյուր համալսարան պետք է ունենա տեղեկատվական համակարգ, որում կպահպանվեն տվյալներ այդ կոլեկտիվներում իրականացվող գիտական նախագծերի մասին։ Այդպիսի համակարգերի տվյալների բանկը ներառում է տեղեկատվություն, որն այդ համակարգի հետ անմիջականորեն կապված գիտական կոլեկտիվների աշխատանքի արդյունքն է։ Միաժամանակ, գրադարանային կազմակերպությունների համակարգերը հնարավորություն են տալիս պահպանել տեղեկատվություն որոշակի ոլորտի գիտական հոդվածների, անձանց, թեմատիկ կատալոգների մասին։ Անհրաժեշտ է նաեւ տարբեր աղբյուրներից տեղեկատվության կուտակման ավտոմատացում, ինչը ենթադրում է իրականացված գիտական հետազոտությունների տեղեկատվական համակարգերի տվյալների ինտեգրում։ 87ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գիտություն-տնտեսություն կապը Պետք է նպաստել գիտության եւ արտադրության մեջ առկա խզված կապերի վերականգնմանը. յուրաքանչյուր արտադրական ձեռնարկության գործունեության առաջնային նպատակը պետք է լինեն նորամուծությունները, որոնք կարող են նպաստել զարգացման նոր մակարդակների ձեռքբերմանը։ Այս իմաստով կարեւոր նշանակություն է ստանում նոր ապրանքանիշների, նոր արդյունքների գրանցումը, ինչպես նաեւ արված գիտական նոր հայտնագործությունների արտոնագրումը եւ դրանց շուրջ տարվող առեւտրայնացման քաղաքականության իրականացումը։ Երկրում գիտելիքահենք տնտեսության զարգացման գործում կարեւոր նշանակություն ունի արդյունավետ գործող նորամուծական համակարգի ձեւավորումը։ Այստեղ հարկավոր են նաեւ որոշակի հստակեցումներ, ինչպես նաեւ մեխանիզմներ, որոնք մատնանշում են, թե նորամուծությունների ֆինանսավորման համար ինչ միջոցներ է հնարավոր ներգրավել, կամ ինչ ծավալներով եւ այլն։ Կարեւոր է Հայաստանում ժամանակակից արտադրությունների կազմակերպումը, ինչն, իր հերթին, կբերի ստեղծված գիտական արդյունքների մրցունակության բարձրացման։ Կարեւորվում է նաեւ գիտական արդյունքների առեւտրայնացման կենտրոնների ձեւավորումը։ Այս կենտրոնները պետք է մասնագիտանան երկու հարցում, այն է` հստակեցնեն` ինչ է անհրաժեշտ արտադրողներին, եւ մյուս կողմից այդ չափանիշները ներկայացնեն գիտնականներին, իսկ վերջում կատարեն միջնորդական ծառայություն եւ ապահովեն ստեղծված արդյունքների առեւտրայնացումը։ Ամեն կերպ կխթանվի ՓՄՁ-ների նորամուծական գործունեությունը։ Միաժամանակ, կարեւորվում է արտադրության լոկոմոտիվ եւ գերակա ճյուղերի (քլաստերների) դիվերսիֆիկացիոն քաղաքականությունը, այսինքն` քլաստերների հիմնումը գիտության բազայի վրա, այնտեղ, որտեղ կա գիտական ներուժ, զարգացնելով այդ ոլորտը։ Մյուս կողմից, անհրաժեշտ է խթանել ՓՄՁ-ների արտադրական գործունեությունը, քանի որ առեւտրի ոլորտը Հայաստանի ՀՆԱ-ում տասը տոկոսից ավելին է, իսկ դա վկայում է զգալի չափով ՓՄՁ-ների առեւտրային բնույթի գերակայության մասին։ 88ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Մտավոր սեփականության կառավարման բնագավառում համակարգված բարեփոխումները միտված պետք է լինեն պաշտպանելու ստեղծվող մտավոր գործունեությունից ստացված արդյունքները եւ իրացնել դրանք առավել արդյունավետ կերպով Հայաստանում եւ արտերկրում՝ նպատակ հետապնդելով կատարելագործել օրենսդրական դաշտը, ազգային կադրերի պատրաստումը, ըստ տնտեսության ճյուղերի՝ գյուտարարական ակտիվության պարբերական հետազոտումը, մտավոր սեփականության մասին տեղեկատվության համակարգչային համակարգի ստեղծումը եւ համարժեք ենթակառուցվածքների ստեղծումը։ Քանի որ գիտության պետական հովանավորությունը նվազման միտում ունի, անհրաժեշտ է վճռականորեն կողմնորոշվել դեպի արտաքին պատվերները, մշակել մտավոր ներուժի միջազգային շուկա ներթափանցելու համալիր ծրագիր։ Ներպետական կյանքում անհրաժեշտ է հարկային քաղաքականությունը դարձնել երկրի մտավոր, կրթական ներուժի պահպանման հիմնասյուներից մեկը։ Հարկային խթանները պետք է դառնան հայրենի մտավոր ներուժի պահպանման ու ամրապնդման արդյունավետ միջոցը։ Օրինակ, ԱՄՆ-ի հարկային օրենսդրության 171ա կետի համաձայն, մասնավոր անձանց եւ ֆիրմաներին թույլատրված է հարկման ենթակա եկամտից մասհանել այն ներդրումները, որոնք նպատակաուղղված են կրթության եւ գիտական հաստատությունների գործունեության ֆինանսավորմանը։ Պետական եկամտահարկով չեն հարկվում այն գիտական եւ կրթական հաստատությունների եկամուտները, որոնք օգտագործվում են հօգուտ հասարակական շահերի։ Հարկային արտոնություններ կտրվեն այն կառույցներին, որոնք գործնական օժանդակություն ցույց կտան գիտությանը։

example1843

example1843

Մեր նպատակն է քննել ոճրի և պատժի դրսևորման կերպերը Նար-Դոսի «Ադամամութին» և «Հոպոպը» նովելներում։ Հայ գրականագիտության մեջ գրեթե անդրադարձ չի եղել այս խնդրին։ Ուսումնասիրելով նշված նովելները, ոճրի և պատժի նարդոսյան ընկալումը համեմատելով Ֆ. Դոստոևսկու՝ նույն խնդրի ընկալման հետ՝ եկել ենք այն եզրակացության, որ ՆարԴոսը ոչ թե ուղղակիորեն, այլ ենթատեքստում է դնում ոճրի և պատժի հարցը։ Բայց սա սովորական, իրավական մակարդակի ընկալում չէ։ Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է ուրիշ հարթության վրա։ Ոճրի և պատժի նարդոսյան ընկալումը վերաբերում է բարոյական մակարդակին։ Փորձել ենք հասկանալ երկու կարևոր հարց. ո՞վ է ոճրագործը, ինչպիսի՞ն է պատիժը։ Երկու նովելներում էլ ստեղծվում է այնպիսի իրավիճակ, երբ ոճիրն իր մեջ արդեն ընդգրկում է պատիժը։

«ԱԴԱՄԱՄՈՒՏ» ԵՎ «ՀՈՊՈՊ» ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՆԱԴՐՈՍՅԱՆ ՀԱՆIMEԱԳՈՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՊԱՏԻ ԸՆԿԱՆՈՒՄԸ Հայ գրականության մեջ հանցագործության և պատժի `նարդոսյանական ընկալման խնդրին գրեթե չի անդրադարձել։ Թեման ուշագրավ է, քանի որ Նար-Դոսը սովորական եղանակով չի գնում հանցագործություն-պատիժ հարաբերությունների։ Նար-Դոսը խորաթափանց գեղագետ-հոգեբան է։ Նա, ինչպես իրավացիորեն նշում է գրականագետ Ա. Տերտերյանը իր որոնող, սուր աչքերով նայում է կյանքին, ընկալում այն ​​և ստեղծում 1 տեսակներ։ Կենսունակ օբյեկտիվիզմը, որը հեռու է նատուրալիստական ​​պատկերապատման մակերեսից, բնորոշ է նրա վեպերի ոճին։ Հեղինակը ընթերցողին պատմում է մի կենսական մեծ ճշմարտություն ՝ սկսած իր ականատես իրականությունից։ Նար-Դոսը հետազոտող է։ Նա անընդհատ դիտում է կյանքը, գտնում է արտադրությունների ներքին ձևերը, դրանք դարձնում ստեղծագործության նյութ։ Theիշտ է հետազոտող Սբ. Թոփչյանը, Նար-Դոսի հերոսները «հեռու են մեկ տողից կազմված սխեմատիկ սահմանումներից. Դրանք հաստատ չեն կարող լինել չար կամ լավ, վատ կամ լավ, տգեղ կամ գեղեցիկ»։ Նույնը կարելի է ասել հանցագործության և պատժի ընկալման մասին։ Սա հանցագործության պատժի սովորական, իրավական ընկալում չէ։ Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է մեկ այլ հարթության վրա։ Գրողը նույնիսկ ուղղակիորեն չի հարցնում հանցագործության պատժի մասին, բայց դա ընկալելի է համատեքստում։ Մենք պետք է հասկանանք երկու կարևոր հարց. Ո՞վ է կատարողը, ո՞րն է պատիժը։ «Ադամամուտին» վեպը ցնցող գեղարվեստական ​​կերպար է։ Հեղինակը փորձարկել է սոցիալական խնդիրների ճնշման արդյունքում անձի ազդեցության եղանակները։ Մի քանի ճշգրիտ հարվածներով գրողը ստեղծում է այն սարսափելի պայմանների պատկերը, որում գոյատևում են վեպի հերոսները։ «Այդ տունը բավականին մեծ տնակ էր, որը երբեմն անասնագոմ էր ծառայում տիրոջ կաթնատու կովերի համար։ Պատերն այնքան խոնավ էին, որ քիչ ջուր կամ կաթ կար։ Գետնից բարձր մեկ պատուհանի չորս պատուհաններից երկուսը կոտրված էին, և դրանց մեջ թղթեր կային։ »3 Քաղցը այս աղքատ տնակում ապրող աղքատ ընտանիքի մշտական ​​ուղեկիցն էր։ Theուրտը ճնշում էր մյուս կողմը։ «Աշնանային և ձմռան ամիսներին այդ քաղցած ընտանիքի համար սովն այնքան կարևոր չէր, որքան սառը էջը» (էջ 144)։ 1 Տե՛ս Terteryan A., Works, Yerevan, 1980, էջ 109։ 2 Նար-Դոս, Բանաստեղծություններ, նախ. Թոփչյան, հ. 1, Երեւան, 1989, էջ 11։ 3 Նույն տեղում, Պ. Հատվածները բնօրինակ վեպերից այս գրքից են ՝ փակագծերում համապատասխան էջերով։ Հենց սկզբից ուրվագծվում է ընտանիքի մայրիկի ՝ Շուշանի կերպարը։ Արգանդում մի փոքրիկ, բարեկազմ կին էր։ Նա հազիվ երեսուն տարեկան էր, բայց արդեն ուներ չորս երեխա, որոնցից մեկը շուտով պետք է ծնվեր։ «Ո՞ւմ համար, ինչի՞ համար»։ Ո՞ր օրը եղան նրանք, ովքեր արդեն գոյություն ունեին, այդ մեկը պետք է ավելացնել։ »(Էջ 108)։ Հռետորական հարցերի այս շարքը, որը հեղինակը բարձրացնում է վեպի սկզբում, ապա վեպի վերջում, պետք է յուրովի լսել հերոսուհու շրթունքներից։ Գրողը քայլ առ քայլ նոր շերտեր է բացում վեպում ՝ պատասխանելով «արդեն որ օրում էին» հարցին։ Ավագ որդին ՝ Սեդրակը, չնայած երիտասարդ տարիքին, փախել էր տնից և մի քանի անգամ բանտարկվել էր։ Որպես հոգեբան ՝ Նար-Դոսը հիանալի հասկանում, նկարագրում է այլ երեխաների կյանքի ուղին, նրանց հոգեբանության բնութագրական առանձնահատկությունները։ Ահա հնաոճ իրերի տակ խճճված երկու փոքրիկները։ «Աքաղաղը նման էր աքաղաղի, իսկ դրանից պատսպարված երեխաները հավի պես էին» (էջ 109)։ Եվ երբ դուռը սովորականից շրխկոցով փակվեց, նրանք անմիջապես գլուխները հանեցին վերմակի տակից ՝ նայելով դռանը, կարծես ինչ-որ մեկին էին սպասում։ Եվ նրանք սպասում էին իրենց ավագ քրոջը ՝ Սոնեին, ավելի ճիշտ ՝ տապակած հացին։ Երեխայի հոգեբանության նման խորը ընկալումը հզոր խթան է հաղորդում վեպին։ Հաջորդ դրվագները (երեխաների ուրախությունը քրոջ բերած հացը տեսնելու համար («Նրանք մոռացել են ցուրտը, քանի որ տեսան հացը»), Սոնեի հպարտ երջանկությունը, որ հաց բերեց հացով, երեխաների անմեղ կռիվը հացի համար, շոշափելի հաշտեցում) դրա ապացույցն է։ Այնուամենայնիվ, վեպի գագաթնակետը վերջին մասն է։ Ադամամութում բուռն գիշերից հետո Շուշանն իր ձեռքերով խեղդում է նորածին երեխային ՝ համոզված լինելով, որ իր մահը շատ ավելի մխիթարական է, քան ապրելը։ Մեկին սպանելով ՝ նա փրկում է մյուս երեքին։ «Ի՞նչ եմ ես անում, ի՞նչ եմ անում, ես պակա՞ս եմ, ինչպե՞ս կարող եմ քեզ բուժել, ինչպե՞ս կարող եմ բուժել քեզ»։ (Էջ 116)։ Առաջին հայացքից թվում է, որ հեղինակը ոչինչ չի դատապարտում, միայն անտարբեր է արձանագրում իրադարձությունը, փորձում է պահպանել արտաքին դիտողի խոսուն ու անտարբեր ձևը։ Բայց արտաքին անտարբերության քողի տակ դժվար է նկատել գաղտնի արտահայտված բողոքն ու վիշտը։ Վերջապես, հանցագործության պատժի հարցը ընկալելի է համատեքստում։ Նար-Դոսը հրաշալի ծանոթ էր ռուսական գրականությանը և, իհարկե, Ֆ.Դոստոևսկու «Հանցագործությունը և պատիժը» նրա վրա որոշակի ազդեցություն պետք է ունենար 1։ Բայց Նար-Դոսը խնդիրը դնում է մի փոքր այլ մակարդակի վրա։ Ըստ Ֆ.Դոստոեւսկու, եթե կա հանցագործություն, ուրեմն կա պատիժ, ոչ մի նպատակ չի արդարացնում միջոցները։ Հանցագործության և պատժի ընդունում. Ֆ.Դոստոևսկու ընկալումը վերաբերում է և՛ իրավական, և՛ բարոյական, հոգեբանական մակարդակներին։ «Նար-Դոս» վեպում կա հանցագործություն, բայց չկա իրավական պատիժ։ Նարդոսյանի պատժի ընկալումը միայն բարոյական ոլորտում է։ Մայրը սպանեց իր իսկ երեխային։ Սա հանցագործություն է, որը ներառում է պատիժ։ Ոչ մի իրավական պատիժ չի կարող լինել ավելի խիստ։ Գրողը չի խորանում մանրամասների մեջ, չի նկարագրում հոգեբանական մեծ փոփոխություններ, դա բնական է։ Նար-Դոսը չէր կարող տեղավորել հոգեբանական այնպիսի մեծ տեղաշարժեր մեկ վեպի տարածքում, ինչպիսին Ֆ. Դոստոևսկին էր վեպում։ Ավելին, եթե ուշադիր լինենք, կարող ենք նկատել, որ Ֆ. Դոստոևսկու վեպի սյուժեն հարուստ չէ իրադարձություններով։ Վեպի նյութը, ըստ էության, կարող է լինել մեկ պատմություն 1 Հատկանշական է, որ «Աննա Սարոյան» վեպում նշվում է Ֆ. Դոստոեւսկու անունը։ Տե՛ս NarDos, էջ 453-454։ Սպառված սպառման շրջանակներում։ Գործողությունների փոխարեն սյուժեն զարգանում է հոգեբանական վերլուծության և ինքնավերլուծության հիման վրա։ «Նար-Դոս» վեպում հերոսուհու ինքնավերլուծությունը սահմանափակվում է միայն մեկ նախադասությամբ։ «Ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ, ես քիչ ունե՞մ, ես հոգ եմ տանում քեզ համար, ինչպե՞ս եմ ես հոգ տանում քո մասին»։ (Էջ 116)։ Բայց դա բավական է ՝ հասկանալու նրա հոգեդրամայի ամբողջ խորությունը։ Նար-Դոսը չի բացատրում, այն թողնում է ընթերցողին։ Accurateշգրիտ նախադասությունը դառնում է ամբողջ ստեղծագործության բանալին, գաղափարախոսության էպիկենտրոնը։ Եվ ահա վեպը հաղթում է։ Ի վերջո, ո՞վ է մեղավոր, ո՞վ է կատարողը։ Շուշանը Եվ գուցե կարիքը? Ամենաքմահաճ, անկու՞չ կարիքը։ Երկուսն էլ! Բայց ավելի մեղավոր է թույլ տղամարդու տեսակը, այն տղամարդու տեսակը, որը չի կռվում ու հանձնվում։ Կյանքից թելադրված սոցիալական բախումներում մարդը կա՛մ կորչում է, քանի որ դժկամ է, կա՛մ կարողանում է դրանք հաղթահարել, քանի որ կամակոր է։ Հատկանշական է վեպի վերնագիրը։ Կարծում ենք, որ հանցագործության և պատժի վերնագիրը `« Ադամամուտ », նպատակ ունի սրել հակասությունը (ծննդյան օր` նորածնի մահվան օր)։ Հարկ ենք համարում նշել, որ Նար-Դոսի այս վեպի վերջին մասը հակասական մեկնաբանությունների տեղիք է տվել։ Այսպիսով, գրում է հետազոտող Գ.Հովսեփյանը։ «Բայց որքանո՞վ կշահեր« Ադամութի »պատմությունը իրատեսական կատարման տեսանկյունից, եթե արձակագիրը խուսափեր պաթոֆիզիոլոգիայից, որն ակնհայտորեն վերջում նատուրալիստական ​​պատկերման արտահայտությունն է… Եվ, իրոք, տեքստը վատ տպավորություն է թողնում ընթերցողի վրա Արդարադատությունը պահանջում է ասել, որ հեղինակը ամբողջ պատմության բովանդակությունը վերարտադրելիս եկել է կյանքի ճշմարտությունից, բայց ի վերջո ոչ մի արդյունքի չի հասել, «ընդհանուր տպավորությունը դրանից էապես վնասվել է» 1։ Մենք համաձայն չենք այս դիտարկման հետ. մենք արդեն նշել ենք մեր աշխատության մեջ, որ վեպի գագաթնակետը վերջին մասն է, քանի որ ահա թե ինչ է ասում գրողը։ Ահավոր հանցագործության նման մանրամասն նկարագրության մեջ թաքնված է գրողի որոշակի վերաբերմունքը պատկերված նյութի նկատմամբ։ Ավելին, չպետք է անտեսել, որ Նար-Դոսայդը պատկեր ստեղծելու ժամանակ օգտագործում է հետաքրքիր և, մեր կարծիքով, համոզիչ հնարք։ Նորածնի սպանության տեսարանը ներկայացվում է ոչ թե հեղինակի, այլ երեխայի ՝ Սոնեի աչքերով։ Սա ինքնին ենթադրում է մանրամասների նման նկարագրություն։ Ինչ վերաբերում է նատուրալիստական ​​պատկերներին, ապա կարող ենք ասել, որ նատուրալիզմը երբեմն անհրաժեշտ է իրատեսության իրականացման համար, այս վեպում դա խիստ արդարացված է։ Հանցագործության և պատժի հարցը մի փոքր այլ է «Hopop» վեպում։ Եթե ​​նախորդ վեպում սոցիալական հանգամանքների գործոնը որոշակի էր, ապա այստեղ առաջնային խնդիրն է անձի հոգեբանական շերտերի բացահայտումը որպես եզակի կերպար 2։ Վեպի հենց սկզբից զինագործ Ասատուրը պատկերվում է որպես «քառասուն տարեկան տղամարդ ՝ մաշված աղիքով, կաշվե գոտիով և հարբածությունից այտուցված-կարմիր դեմքով, որը շրջանի շուկայում հայտնի է որպես Հոպոպ» (էջ 78)։ 1 Հովսեփյան Գ., Նար-Դոս, Երեւան, 1961, էջ 177-178։ 2 Տե՛ս Սաֆարյան Վ., Գրողի անհատականությունը և պատկերը, Երևան, 2001, էջ 194-195։ հասկանալու համար. «districtինագործ Ասատուրի կողմից ամբողջ թաղամասը ստացել է Հոպոպ մականունը ՝ հիմնվելով ժողովրդական ասացվածքի վրա, որն ասում է.« Հոփոփն ինքն իրեն հոտ է առել, նա կարծում էր, որ բնից հոտ է գալիս։ « Եվ իսկապես, Ասատուրը շատ գարշահոտ, կռվարար մարդ էր »(էջ 81)։ Եթե ​​սրան գումարենք այն փաստը, որ նրա ամենօրյա բառապաշարը զարդարված էր ընտրված հայհոյանքներով, պատկերը ամբողջական կլինի։ Անընդհատ ծեծ ու ծեծ։ Սա բնորոշ է նրա կյանքում։ Գրողը ուշադրություն է հրավիրում այն ​​փաստի վրա, որ Հոպոպը շատ էր վախենում ոստիկանությունից, նույնիսկ մի քանի անգամ պատժվեց մեծ մկներով լի նկուղում։ Փաստորեն, նա համապատասխան պատժվեց ամենօրյա մանր մեղքերի համար։ Պատժի մեկ այլ ձև էր փողոցային երեխաների և կանանց ծաղրը, որը դարձել էր սովորական։ Բայց գրողը գնում է պատմության խորը բացահայտմանը։ Հասարակությունից օտարված, իր միջավայրում նվաստացած մարդը ստիպված էր գտնել մի տեղ, որտեղ կարող էր հաստատել իր առնականությունը։ Այդ տեղը դառնում է ընտանիք, տղամարդու նվաստացման բեռը արձագանքում է կնոջ գլխին։ Այստեղ, ինչպես նշում է Վ. Սաֆարյանը, բացահայտվում է Hopop- ի ՝ որպես թույլ մարդու բնորոշ հատկություններից մեկը ՝ ինքնագովերգում և ամբարտավանություն 1։ Վերջապես, ինչպես մի քանի անգամ շեշտում է հեղինակը, «սովորական» ծեծի տեսարանի ընթացքում տեղի է ունենում անսպասելին։ Կինը կոտրում է նվագախումբը, որն ապահովում է Հոփոփի հաջողությունը (համենայն դեպս, Հոփն ինքն էր այդպես մտածում) և «կարմիր գինին ներկեց արյան գույնը գետնին» (էջ 58)։ Պատկերը տպավորիչ է, քանի որ այն մի տեսակ պատրաստվում է հաջորդ ողբերգությանը։ «Հոփը ցնցվեց, հանկարծ կանգ առավ։ Նրան թվաց, որ նա երկվորյակ է։ Աչքերը մթնեցին։ Չիմանալով, թե ինչ է անում, նա արագ կռացավ, գետնից վերցրեց մի մեծ քար և ծայրահեղ ջերմությամբ նետեց փախչող կնոջ վրա »(էջ 86)։ Գրողը շատ չի մանրամասնում ՝ նույնիսկ ուղղակիորեն չնշելով ՝ կինը մահացել է, թե ոչ։ Նա վեպն ավարտում է միայն մեկ նախադասությամբ ՝ մնացածը թողնելով ընթերցողի երեւակայությանը։ «Մռնչացող փողոցը հանկարծ լռեց ու քարացավ» (էջ 86)։ Կա սարսափելի հանցագործություն, պետք է պատիժ լինի։ Չնայած հեղինակը չի խոսում, բայց ինքնին հասկանալի է, որ լինելու է իրավական պատիժ։ Բարոյական պատժի դեպքում խնդիրն այլ է։ Ինչպես նախորդ վեպում, այստեղ նույնպես հանցագործությունը ներառում է պատիժ։ Այսպիսով, «Ադամամուտ» –ում և «Հոպոպ» –ում վեպերում Նար-Դոսը հանցանքի պատժման հարցը դնում է ոչ թե ուղղակիորեն, այլ ենթատեքստում։ Բայց սա սովորական, իրավական ընկալում չէ։ Հոգեբան-գրողը հարցը դնում է մեկ այլ հարթության վրա։ Հանցագործության և պատժի նարցիսիստական ​​ընկալումը վերաբերում է բարոյական մակարդակին։ Երկու վեպերում էլ ստեղծվում է մի իրավիճակ, երբ հանցագործությունը ներառում է պատիժ։ Բառերով նկարագրությունները, գրողը ժլատ է, նա տալիս է ավելի շատ առանցքային նախադասություններ, որոնք իրականում շատ ավելի ընդգրկուն են, քան սովորական, երկար նկարագրություններն ու վերլուծությունները։ Եվ նման նախադասությունները գրողի զարմանալի դիտարկման արդյունքն են։ Այս մյուս առանձնահատկությունների շնորհիվ վերոհիշյալ վեպերը կենդանի են մնում ընթերցողի հիշողության մեջ։ Իսկ սա նշանակում է, որ գրողը հասել է իր նպատակին։ 1 Տե՛ս V. Safaryan, p. 195 թ. Սաթենիկ Կարապետյան ՆԱՐԴՈՍՅԱՆԻ ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ՊԱՏԻ ԸՆԿԱՆՈՒՄԸ «ԱԴԱՄԱՄՈՒՏՈՒՄ» ԵՎ «ՀՈՒՊ» ՆՈՎԵԼՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Վեպ, հանցագործություն, քրեական, պատիժ, իրավական մակարդակ, բարոյական մակարդակ, համատեքստ։

example1450

example1450

Հայաստանյան պրակտիկայում ցանկացած ոլորտում կազմակերպությունների միջեւ առկա է սուր մրցակցային պայքար, որի ընթացքում կազմակերպությունները փորձում են հնարավորինս բավարարել իրենց սպառողներին եւ ներգրավել նոր հաճախորդներ, փնտրում են այլընտրանքային ուղիներ սպառողներին նոր ոճով ներկայանալու, նրանց հետաքրքրությունը շարժելու, պահանջմունքները բավարարելու, ինչպես նաեւ մրցունակ դառնալու համար։ Այլընտրանքային ուղիներից ճիշտ ընտրություն կատարելու, կազմակերպությունում գրագետ կորպորատիվ կառավարում իրականացնելու միջոցով հնարավոր է հասնել համապատասխան արդյունքի։ Ոչ միայն ղեկավարների հմուտ աշխատանքը, կառավարչական ճիշտ որոշումներն ու մարքեթինգային միջոցառումներն են արդյունք հանդիսանում մրցունակ դառնալու, այլ նաեւ որպես կազմակերպության առջեւ դրված առաջնային խնդիր՝ սպառողների պահանջմունքների բավարարումը։

Անհրաժեշտ է ոչ միայն սպառողին ամբողջությամբ ճանաչել, այլև բավարարել նրա ցանկությունները, նախքան նա արտահայտվի այդ մասին… Միգուցե դա մտածելու տեղիք տա՞։ Եվ եթե մտածենք այդ հարցականի շուրջ, գնահատվում են սպառողների կարիքները։ Կազմակերպությունների կողմից սահմանված մրցունակության ցանկալի մակարդակին հասնելու խնդիրը արդի պայմաններում արդյո՞ք կլուծենք միայն գնահատման միջոցով։ Թույլ կազմակերպությունների համար գերակա՞ն չէ շահույթի առավելագույնի հասցումը։ Իհարկե ոչ։ Սպառողի կարիքների գնահատման հարցը ներկայումս ամենաքննարկվող թեմաներից մեկն է, որին ցանկացած կազմակերպություն ուշադրություն է դարձնում։ Նշված խնդրին վերաբերող հարցերն արտացոլված են տեղական և օտարերկրյա հետազոտողների, մասնավորապես `H. Հոֆմայերի աշխատություններում։ Ռայս, L. Լիսսի, Ն. Քանո, Ն. Ukուկասյան և այլք։ Բացահայտում Կազմակերպությունը կարող է գոյատևել միայն այն ժամանակ, երբ ինքը մեկ անգամ գոհ է հաճախորդից, և հաճախորդին բավարարելու համար անընդհատ մշակվում են որոշակի միջոցառումներ `նրանց կարիքները առավելագույնս բավարարելու նպատակով։ Հայ իրականության մեջ կա «քարացած» մարդկային հոգեբանություն, այսպես կոչված, «լավագույն» սկզբունքը, ըստ որի յուրաքանչյուր կազմակերպություն ենթադրում է, որ ոլորտում լավագույն ծառայություն ունեցողը նաև որակյալ արտադրանք թողարկող է, մինչդեռ Կազմակերպության պիտակավորումը պետք է մնա միայն սպառողին։ Գոհունակության արդյունքում հնարավոր է ստեղծել արդյունավետ մրցակցություն, դառնալ մրցունակ։ Հետևաբար, մեր նպատակն է բացահայտել սպառողների կարիքները և նրանց գնահատման մրցունակության համակարգում։ Այս նպատակին հասնելու համար ուսումնասիրվել են մի շարք խնդիրներ, ներառյալ սպառողի կարիքների գնահատման մեթոդները, դրանց կիրառման հետևանքները, սպառողների կողմից սեփական կարիքների բավարարմանն ուղղված միջոցառումները, ինչպես նաև վերլուծություն։ Սպառողի գոհունակությունը գնահատվել է Արարատբանկի Գյումրիի մասնաճյուղի օրինակով։ Կազմակերպությունների դերը Վերոնշյալում ուսումնասիրվել են մի շարք գրականություններ, այդ թվում `ռուսական գիտահոգեբանական, վերլուծական հոդվածներ, գրքերի շարք, հիմնական տնտեսական, կրթական կայքեր, որոնք ներկայացված են գրական ստեղծագործությունների ցանկում։ Կազմակերպության ոլորտը շուկայավարման համակարգում պահանջարկի կառավարումն է, որն արդյունավետ է միայն այն դեպքում, երբ մենք գիտենք, թե ովքեր են սպառողները և ինչ են ուզում։ Շատ կազմակերպություններ ուշադրություն չեն դարձնում այս աննշան թվացող երեւույթին։ Theառայությունների ոլորտում գործող կազմակերպությունները պետք է ունենան ժողովրդագրական տեղեկություններ իրենց հաճախորդների մասին, ինչպիսիք են նրանց տարիքը, սեռը, զբաղվածությունը, եկամուտը, կենսակերպը և այլն։ Նմանապես, տեղեկատվությունը միայն ժամանակատար է, բայց նաև ծախսատար, և հավաքված նյութերը կարող են ոչ միշտ լինել տնտեսապես արդարացված։ Մի կողմից, յուրաքանչյուր կազմակերպություն պետք է նախապես իմանա, թե իրեն ինչ տեղեկատվություն է պետք սպառողների մասին, մյուս կողմից ՝ սպառողների վերաբերյալ ցանկացած տեղեկատվություն կարող է էապես բարձրացնել կազմակերպության մրցունակությունն ու հեղինակությունը [1]։ Շուկայավարման համատեքստում հնարավոր է կանխատեսել սպառողների նախասիրություններն ու ցանկությունները և մշակել ռազմավարական քայլեր, որոնք կբավարարեն նրանց կարիքները։ Այս ամենի համար սպառողը պետք է «ճանաչվի»։ [2] Բազմաթիվ ընկերությունների (Coca Cola, McDonald's, Louis Voitton, Iqos (Philip Morris), Heinz, Aliexpress, Amazon և այլն) միջազգային փորձի վերլուծությունը ՝ որպես հոգեբանական գործոն, կարող է տարբերակել գույնը, լոգոն, դիզայնը, փաթեթավորումը, ապրանքը։ Լինելով ապրանքանիշ, վաճառողի հաճախորդի ազդեցությունը հաճելի ծառայության միջոցով, այդ ապրանքանիշի նկատմամբ հաճախորդի թուլության հանգամանքները։ Organizationանկացած կազմակերպություն իր գործունեության ընթացքում այս կամ այն ​​կերպ կառավարելու սպառողների կարիքները։ Պահանջների ի հայտ գալուց մինչ պահանջներ, մինչև դրանց բավարարումը։ Կախված այդ կարիքների նշանակությունից և գնահատման մասշտաբից ՝ սկսած համապատասխան կազմակերպության կազմակերպության գործունեությունից, գնահատման համար անհրաժեշտ տեղեկատվության հավաքման մեթոդները տարբեր են։ Կարիքների գնահատումը սովորաբար կատարվում է ժամանակին `հասկանալու համար սպառողներին, շուկային, այն հատվածներին, որտեղ կազմակերպությունը կգործի։ Պահանջների վերլուծության ընթացքում կարող են հայտնվել հազարավոր պահանջներ, որոնցից առաջնայինը պետք է առանձնացվի և կենտրոնանա միայն այդ պահանջների հագեցման վրա։ Այս դեպքում կարող է օգտագործվել պարզ մեթոդ ՝ պահանջների արդյունավետության աստիճանը, որից հետո, համաձայնեցնելով ստացված տվյալները, կարող ենք գալ համապատասխան եզրակացության [3]։ Գնահատեք արտադրանքի տեսքը պահանջներով։ Ի տարբերություն ապրանքների շուկայի, ծառայությունների ոլորտում շուկայավարման տարբերությունները։ Այսպիսով, եթե ապրանքի շուկայում հաճախորդի ներգրավումը ապրանքանիշի օգուտներն են, դիզայնը, փաթեթավորումը, ապրանքանիշը, հանրային կարծիքը, որով սպառողը դառնում է հավատարիմ հաճախորդ, ապրանքը կամ կազմակերպությունը մրցունակ է, սպառողի կարիքները բավարարվում են, ապա, օրինակ, , աշխատակիցներին բարյացակամ և գրագետ ծառայություն, բանկային որակի հարաբերակցություն և շատ այլ գործոններ [4]։ Ոլորտում պրոֆեսիոնալ հաճախորդների գիտելիքներ, բանկային ներգրավվածություն։ Սպառողները, ինչպես գիտենք, հաճախ սպասարկման ոլորտում հանդիպում են վատ ծառայության, որը կապված է անձնակազմի, հաճախորդների հետ հաղորդակցման մշակույթի և խոսելու ոճի հետ։ Բացի այդ, «ծառայության որակը, ինչպես նա», կարող է գնահատել սեփական գոհունակությունը `ելնելով այն բանից, թե որքան կարևոր է ծառայությունը նրա համար։ Հաճախորդների սպասարկում Միջազգային պրակտիկայում օգտագործվում են կարիքների գնահատման, կառավարման, բավարարվածության, մոդելների մի շարք մեթոդներ։ Մենք ուսումնասիրեցինք Սպառողների բավարարվածության ինդեքսը (ՔՀԻ)։ [5] ՔՀԻ հաշվարկը հիմնված է հաճախորդների հարցումների վրա։ Նախքան կազմակերպությունը կկարողանա գնահատել հաճախորդի կարիքները, այն նախ պետք է պատասխանի երկու կարևոր հարցի ՝ ի՞նչ ունենք և ի՞նչ պետք է ունենանք։ Սպասարկման ոլորտում սպառողների կարիքները գնահատելու համար նրանք օգտագործում են արտադրանքի շուկայում օգտագործվող բարդ գնահատումը, որը թույլ է տալիս հարցումների միջոցով պարզել հատուկ ծառայության նշանակությունը, արդյունքները համեմատել սպառողների իրական բավարարվածության հետ։ Գոհունակություն ասելով ՝ մենք հասկանում ենք, թե որքանով են բավարարված սպառողները ծառայություններից։ Սպառողի կարիքների գնահատման հաջորդ մեթոդը «ծպտյալ արժույթն» է, որի էությունն այն է, որ հետազոտողը կազմակերպություն է այցելում որպես հաճախորդ, կարծիք հայտնում իր առարկայից աշխատողների սպասարկման որակի վերաբերյալ, որից հետո կազմակերպությունը համեմատվում է այլ կազմակերպություններ։ Այսպիսով, շուկայավարման գործողություններ իրականացնելուց առաջ հնարավոր է պարզել, թե ովքեր են կազմակերպության հավանական սպառողները, որոնք են նրանց հիմնական կարիքները։ Այս ուսումնասիրությունների արդյունքները հնարավորություն կտան ճիշտ շուկայավարում իրականացնել։ Բանկային համակարգում առկա մրցակցության պայմաններում խստորեն ընդգծվում է շուկայավարման դերը և դրա իրականացմանն ուղղված միջոցառումները։ Բանկերը հատուկ ուշադրություն են դարձնում ինչպես մարքեթինգին, այնպես էլ հաճախորդների կարիքներին, որոնք վերլուծվում և անցկացվում են հարցումների միջոցով։ Հիմնվելով սպառողների գոհունակության ինդեքսի վրա `օգտագործված միջազգային պահանջարկների համար, մենք հաշվարկել ենք Արարատբանկի Գյումրու մասնաճյուղի սպառողների բավարարվածությունը։ Գործնականում մենք ինդեքսը հաշվարկելու համար հիմք ընդունեցինք մեր կողմից կազմված հարցաթերթիկը, իսկ հարցաթերթիկում ներառված հարցերն ընտրվեցին `ելնելով դրանց օգտակարությունից Բանկի համար։ Սիրո բացիկ։ Հարգելի հաճախորդ, խնդրում ենք տրամադրել մի քանի րոպե, որպեսզի լրացնեք հարցաշարը։ 1. Արարատբանկի համար համարվում եք ՝ 1) Հին հաճախորդ, 2) Նոր հաճախորդ, 3) Կորպորատիվ հաճախորդ։ 2. Ինչպիսի ծառայություններ եք օգտագործել (կարող եք ընտրել գումարի չափը). 1) Ավանդ, 2) Վարկ, 3) քարտեր, հաշվի ծառայություն, 4) փոխանցումներ, 5) այլ (կոմունալ վճարումներ, UCO վարկառու և այլն) 3 , Գո՞հ եք մեր ծառայություններից։ 1) ես ընդհանրապես գոհ չեմ, 2) ոչ այնքան շատ, 3) գոհ եմ (գոհ), 4) դժվարանում եմ պատասխանել։ 4. Ի՞նչ եք սիրում մեր բանկում։ 1) Աշխատողների սպասարկման արագություն, 2) Աշխատակազմ, 3) Իմ խնդրի արագ լուծում, 4) Բանկ-հաճախորդի կարծիքը, 5) Այլ ___________________________________ 5։ Մեր անձնակազմը լուծում տվե՞լ է ձեր խնդրին։ 1) Նրանք ընդհանրապես չեն օգնել, 2) Մասամբ, 3) Նրանք օգնել են, 4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 6. Արդյո՞ք մեր ծառայությունների գները համապատասխանում են առաքման որակին։ 1) Նրանք չեն համապատասխանում, 2) Մասամբ, 3) Համապատասխանում են, 4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ 7. Նորից կապվեք մեզ հետ։ 1) չեմ դիմելու, 2) ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում, 3) անպայման կդիմեմ, 4) դժվարանում եմ պատասխանել։ 8. Խորհուրդ կտա՞ք ձեր ընկերներին օգտագործել մեր բանկը։ 1) Երբեք, 2) Միգուցե, 3) Միանշանակ, 4) Դժվարանում եմ պատասխանել։ Հետազոտության արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ հաճախորդների գերակշիռ մասը գոհ է Բանկի կողմից մատուցվող ծառայություններից, ընդ որում, նրանց հատկապես դուր է գալիս աշխատողների սպասարկման արագությունը, մասնագիտական ​​հմտությունները, հաճախորդների խնդիրները լուծելու արագությունը և օգնելու պատրաստակամությունը։ Ըստ հաճախորդների, Բանկի կողմից մատուցվող ծառայությունները համապատասխանում են այն գներին, որոնց Բանկը ձգտում էր հասնել։ Հետազոտության արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Հարցման արդյունքներն ամփոփելով `մասնաճյուղի Սպառողների բավարարվածության ինդեքսը` ՔՀԻ, կազմել է 63,36%, ինչը խոսում է սպառողների և աշխատողների գրագետ աշխատանքի մասին։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ «Արարատբանկ» ԲԲԸ-ն Հայաստանում ունի բավարարված սպառողների լայն տեսականի, սպասարկման սակագների համապատասխանություն, որակյալ անձնակազմ, սպասարկման բարձր մակարդակ։

example25

example25

Աշխատանքը նվիրված է թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների հնարավոր դասավորությունների որոշ դեպքերի քննարկմանը։ Թեորեմների տեսքով ձևակերպված և ապացուցված են այն անհրաժեշտ և բավարար պայմանները, որոնց բավարարման դեպքում ընդհանուր տեսքի քառակուսի հավասարման իրական արմատները թվային առանցքի վրա կունենան կոնկրետ դասավորություն։ Քննարկված են նաև տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

Մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում բավական խորությամբուսումնասիրվում է«Քառակուսի հավասարումներ» թեման։ Կախվածդիսկրիմինանտի նշանից՝ քննարկվում են իրական արմատների գոյության ուքանակի հետ կապված հարցեր։ Սակայն տարբեր խնդրագրքերում հաճախհանդիպում ենք խնդիրների, որոնցում անհրաժեշտ է ուսումնասիրել քառակուսի հավասարման իրական արմատների դասավորությունը թվային առանցքի վրա։ Սովորաբար, նման դեպքերում աշակերտներին առաջարկվումէ դիտարկել քննարկվող քառակուսային եռանդամին համապատասխանողֆունկցիան և քննարկել վերջինիս գրաֆիկի` պարաբոլի բոլոր հնարավորդիրքերը։ Մենք առաջարկում ենք այլ մոտեցում։ Աշխատանքում փորձ է արվում առանձնացնել թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների դասավորության որոշ հնարավոր տարբերակներ և թեորեմների տեսքով նշել այն անհրաժեշտ ու բավարարպայմանները, որոնց բավարարման դեպքում քառակուսի հավասարման իրա152կան արմատները թվային առանցքի վրա կունենան նշված դասավորությունը։ Աշխատանքում քննարկված են նաև մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում հանդիպող մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։ Դիցուք տրված են իրական գործակիցներովքառակուսի հավասարումը (որի դիսկրիմինանտըորըիրական արմատներ, ապա թվային առանցքի վրա այդ արմատների ևիրական թվի համար հնարավոր են հետևյալ դասավորությունները. իրական թիվը, հավասարման արմատ չէ։ Եթե-ն է) և հավասարումն ունենա։ Նախ այս դեպքերը քննարկենքարժեքի համար, որից հետոկքննարկենք նաև-ի կամայական իրական արժեքի համար։ Որպեսզի հավասարումն ունենա իրական արմատներ ևայդ արմատները լինեն.ա) դրական, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`բ) բացասական, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`գ) տարբեր նշանի, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենապայմանը։ Պարզ է, որ եթե հավասարումն ունի դրական արմատներ, ապա և, բացի այդ, համաձայն Վիետի թեորեմի,, հետևաբար «ա» կետում նշվածպայմանների անհրաժեշտությունն ապացուցված է։ Այժմ անդրադառնանքբավարարությանը։ հավասարումն ունի պայմանից կհետևի, որ պայմանից, ի նկատի ունենալով Վիետիերկու իրական արմատներ,թեորեմը, կհետևի, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, իսկպայմանից էլ, կրկին ի նկատի ունենալով Վիետի թեորեմը, կհետևի, որ այդնույն նշանի իրական արմատները դրական են։ «ա» կետն ապացուցված է։ Եթե հավասարումն ունի բացասական արմատներ, ապա և, բացի այդ, համաձայն Վիետի թեորեմի,, հետևաբար «բ» կետում նշ0 02acbxaxxf1Dm1121xxm21xxmmxx2121xmx0mm10 ;0 ;0acabD0 ;0 ;0acabD0ac121;xx0D0 ;0 0 ;02121acabacxxabxx0D10ac0ab121;xx0D0 ;0 0 ;02121acabacxxabxxված պայմանների անհրաժեշտությունն ապացուցված է։ Այժմ անդրադառնանքբավարարությանը։ հավասարումն ունի պայմանից կհետևի, որպայմանից, ի նկատի ունենալով Վիետի թեոերկու իրական արմատներ, րեմը, կհետևի, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, իսկ պայմանից էլ, կրկին ի նկատի ունենալով Վիետի թեորեմը, կհետևի, որ այդ նույննշանի իրական արմատները բացասական են։ «բ» կետն ապացուցված է։ Եթե հավասարումն ունի տարբեր նշանի արմատներ, ապա,համաձայն Վիետի թեորեմի,, հետևաբար «գ» կետումնշված պայմանի անհրաժեշտությունն ապացուցված է։ Այժմ անդրադառնանքբավարարությանը։ բար հավասարումն ունի պայմանից կհետևի, որ, հետևա իրական արմատներ։ Մյուս կողմից, համաձայն Վիետի թեորեմի,, հետևաբար հավասարման իրական արմատները տարբեր նշանի են։ <<գ>> կետն ապացուցված է։ Թեորեմնապացուցված է։ Այժմ քննարկենք I-III դեպքերը-ի կամայական իրական արժեքիհամար։ Որպեսզի հավասարումն ունենա իրական արմատներ ևայդ արմատները լինեն տրվածա) մեծ, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` իրական թվից., կամ որ նույնն է` բ) փոքր, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`, կամ որ նույնն է` ։ Դիտարկենք քառակուսի եռանդամը։ Նկատենք, որքառակուսային հավասարումներն ունեն նույն դիսկրիմինանտը և, բացի այդ,եթե քառակուսային հավասարման իրական-ը և և-ըարմատներն են, ապաքառակուսային հավասարման իրական արմատները։ Ուրեմն կարող ենքպնդել, որ իրական թվից մեծ իրական հավասարումը կունենա տրված-ը կլինեն-ը և քառակուսայինարմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբհավասարումն ունենա դրական արմատներ, իսկ դրա համար, համաձայն0D10ac0ab121;xx0 021acacxx0ac042acbD121;xx021acxx121;xxm1m0 ;0 ;0mfamfaD0 ;2 ;0mfamabD0 ;0 ;0mfamfaD0 ;2 ;0mfamabDxbamaxmxfxg22cbmam20xf0xg1x2x0xfmxx11mxx220xg1m0xgթեորեմ 1-ի, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալպայմանները` ։ Ճիշտ նույն կերպ, հավասարումը կունենա տրված իրական թվից փոքր քառակուսայինիրական արմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբհավասարումն ունենա բացասական արմատներ, իսկ դրա համար, համաձայնթեորեմ 1-ի, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` ։ Թեորեմն ապացուցված է։ Որպեսզի հավասարումն ունենա իրական արմատներ և իրական թվից, իսկ մյուսը` փոքր,այդ արմատներից մեկը մեծ լինի տրվածանհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենա պայմանը;Ապացույց։ Պարզ է, որ եթե հավասարումն ունի իրականարմատներ այնպիսին, որ, ապա և, բացի այդ, հետևաբար թեորեմի անհրաժեշտությունն ապացուցված է։ Այժմ անդրադառնանք բավարարությանը։ պայմանից կունենանք`, հետևաբարքառակուսի հավասարումը կունենա իրական արմատներ և, ուրեմն,։ Փաստորեն կարողենք պնդել, որ և արտադրիչները տարբեր նշանի են, և քանի որ, ուրեմնԱյժմ անցնենք մի քանի օրինակների քննարկմանը, որոնց լուծման ըն։ Թեորեմն ապացուցված է։ թացքում կկիրառենք վերը նշած թեորեմները։ պարամետրի որ արժեքների դեպքումհավասարումը կունենա միայն բացասական արմատներ։ Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ տրված հավասարումը կունենա միայնբացասական արմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբ տեղի կունենանհետևյալ պայմանները`։ պարամետրի որ արժեքների դեպքում ;02 ;0mfabamaD0 2mfacbmama1m0xgcbmamamfabamaD2 ;02 ;00mfa1m0mfa121;xx21xmx0Dmfaxxxxacbxaxxf 2120212xmxma0mfa444 0222acbDacabmma022bam121xx0212xmxmamfa021xmxm1xm2xm21xx21xmxa05122axax21;5;51;;41;0502205142aaaaaaaaD1;5ab03222bbxxbհավասարումը կունենա երկու դրական արմատ։ Որպեսզի տրված հավասարումն ունենա երկու դրական արմատ, նախ պետք է այն լինի քառակուսային, այսինքն՝, և, բացի այդ,պետք է բավարարվեն թեորեմ 1-ի համապատասխան պայմանները (պայմանով, որ տրված հավասարման դիսկրիմինանտը լինի դրական), այսինքն`։ պարամետրի որ արժեքների դեպքում հավասարման արմատները կպատկանեն միջակայքին։ Երբ, կունենանք`իսկ երբ, տրված հավասարումը վերածվում է քառակուսի հավասարման, հետևաբար, թեորեմ 2-ի համաձայն, այդ քառակուսի հավասարման արմատները կպատկանեն միջակայքին այն և միայն այն դեպքում ( և), երբ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`։ Այսպիսով`Պատ.`։ պարամետրի որ արժեքների դեպքում հավասարումը կունենա իրական արմատներ, որոնք մոդուլով չեն գերազանցի Լուծում։ Որպեսզի տրված հավասարումն ունենա միայն մոդուլովրազանցող իրական արմատներ, պետք է այդ հավասարումն ունենա-ը։ -ը չգեիրական արմատներ այնպիսին, որ կամ, կամ կամ էլ Երբ ։ , հետևաբար արժեքը բավարարում է խնդրի պայմաններին։ 202b2;3;02;;02;0;320230220234022bbbbbbbbbbbbDb2;3bp03222ppxxp3;1302p3;15,20522xxp02p3;1211xx321xx6;75,3;75,32;;32;;2;26;20154201242020220324022ppppppppppppppppDp6;75,32p6;75,32pq0122qxx24221;xx2221xx2221xx2221xx2175,001222212121xqqxxxx22x75,0q Երբ հետևաբար արժեքը ևս բավարարում է խնդրի պայմաններին։ Երբկունենանք` , թեորեմ 2-ի համաձայն ( և։ Այսպիսով`Պատ.`։ պարամետրի որ արժեքների դեպքումհավասարման միայն մեկ արմատը կբավարարի Լուծում։ Որպեսզի տրված հավասարման միայն մեկ արմատը բավարարի իրական անհավասարմանը, պետք է այդ հավասարումն ունենա անհավասարմանը։ արմատներ այնպիսին, որ կամ, կամ, կամ էլ։ Երբ, կունենանք`, հետևաբար արժեքը չի բավարարում, իսկ արժեքը բավարարում է խնդրի պայմաններին։ Երբ, կունենանք` , հետևաբարարժեքը չի բավարարում խնդրի պայմաններին։ Երբ, թեորեմ 3-ի համաձայն կունենանք` ։ Այսպիսով`Պատ.`։ Եզրահանգում. Ինչպես տեսնում ենք քննարկվող թեորեմները ոչ միայնկարևոր են տեսական կամ ֆորմալ առումով, այլ նաև լայն կիրառություն կարող են ունենալ մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում։ Ըստ էության,դրանք հնարավորություն են տալիս արդյունավետ կերպով լուծելու տարբերտիպային և ոչ տիպային խնդիրներ՝ խուսափելով ավանդական այն մոտեցումից, երբ քառակուսի հավասարման արմատների դասավորության հետ2175,001222122221xqqxxxx21x75,0q2221xx212xx221xx75,0;75,075,0;2;;75,0;201440240144024012qqqqqRqqqqqq75,0;75,0q75,0;75,0qа029322axax2x52x21;xx221xx212xx212xx221xx029342aaD2123402121xxxxaa0a4a212xx 02932222axax25 5,0 1xa5,0a212xx029344aa5,0;5,0aa45,0;a45,0;aկապված խնդիրներ լուծելիս քննարկում են տվյալ քառակուսային եռանդամինհամապատասխանող ֆունկցիայի` պարաբոլի բոլոր հնարավոր դիրքերը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Հ. Միքայելյան, Հանրահաշիվ-9, Երևան, Էդիթ Պրինտ, 2008։ Տեղեկություններ հեղինակների մասինՄանուկյան Վարդան Ֆրանցի - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, Գյումրու պետականմանկավարժական ինստիտուտ, E-mail։ mvardan_1972@mail.ruՆիկողոսյան Գագիկ Սերյոժայի - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, E-mail։

example2349

example2349

Հոդվածում քննվում են Հակոբ Մնձուրու գյուղագրության առանձնահատկությունները։ Նա իր ստեղծագործությունների մեջ ամբողջացրել է Արևմտահայաստանը, արևմտահայ ժողովրդին` պատմական-ազգագրական նկարագրի էական կողմերով։ Հեղինակի «Կապույտ լույս», «Արմտան», «Կռունկ ուս՞տի կուգաս» ժողովածուները նոր էջ բացեցին հայ գրականության մեջ` հասարակ մարդկանց գեղարվեստական կենսապատումը դարձնելով մինչ այդ նմանը չունեցող արձակ խոսք։

ՄՆՁՈՒՐԻ ԳՅՈՒԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ «20-րդ դարի սկիզբը նշանավորվեց անհուն և ցնցող ողբերգությամբ հայ ժողովրդի կյանքում։ Պատմական աղետալի հանգամանքների պատճառով ավերվեց մի բարեկեցիկ երկիր, սպանվեց մի ամբողջ տաղանդավոր ժողովուրդ։ Հայագիտության էջերը ներկված էին արյունով »[1]։ Հակոբ Մնձուրիի գրական ստեղծագործությունները կապված են այս պատմական ժամանակաշրջանի հետ։ Նրա աշխատություններում Արևմտյան Հայաստանի երկիրը և Արևմտյան Հայաստանի ժողովուրդը ինտեգրվել են իրենց պատմա-ազգագրական նկարագրի էական ասպեկտների հետ։ «Կապույտ լույս», «Արմթան», «Կռունկ, ինչու ես գալիս» հավաքածուները։ Պարզապես նոր էջ են բացել հայ գրականության մեջ ՝ հասարակ մարդկանց գեղարվեստական ​​կենսագրությունը վերածելով արձակի բառի, որը նախկինում չի եղել։ Մենք գիտենք Գ. Zոհրաբի հոգեբանական վեպերը արձակ պատմվածքի գծերով, զուսպ քնարական տողերով։ Հակոբ Օշականի պատմությունների հերոսները աղքատ են ու խոնարհ, բայց գրողը հերոսներից հետապնդում է ռասայական, սեռային և ենթագիտակցական հատկություններ։ Համաստեղությունը գրում է հայ-հայկական գյուղի կյանքի մասին, հատկապես նախ ցեղասպանության ժամանակներից։ Նրա հիշատակին հայրենի գյուղը մնաց բյուրեղային պարզ։ Մնձուրին եզակի է իր բացառիկ ստեղծագործական ջերմությամբ և անմիջականությամբ, մարդու հոգեբանության թափանցիկությամբ և քնարականությամբ։ Մնձուրին մարդուն մոտեցնում է իր խելքին, համայնքում նրա ոչ բռնի դերին։ Խնձորի հերոսը «բեռնաթափվում է» գրողի ընդգծված հակումներից։ Նա իր բնական կոչման մեջ է, ինչպես, ինչ-որ տեղ, Թումանյանի արձակի հերոսները։ Կերպարներն առանձնանում են մանրամասների ունակությամբ և անփոխարինելիությամբ, ունեն ազգային և անհատական ​​գույներ, ինտեգրված են միջավայրին, կրում են գույնի ազդեցությունը։ Հակոբ Մնձուրին կարեւոր տեղ է գրավում հայ գրականության մեջ։ Նա Naarmt Armenian- ի աշխարհագրության վերջին կարկառուն ներկայացուցիչն է. Համաստեղիհաթ Թլկատինցի, Մուշո Գեղամ, Հրանտ և Ռ. Ardարդարյանի գործի իրավահաջորդը։ Մի շարք գրականագետներ ուսումնասիրել են Մնձուրիի աշխատանքը։ Հետաքրքիր ուսումնասիրություններ են արվել։ Միայն մեկ նամակ։ Գեղամ Շոնը, տուրք տալով ժամանակի գաղափարախոսությանը, փորձում է ընդլայնել սոցիալական տեսակետը, մինչդեռ Մնձուրիի հերոսները մարդկային հարաբերությունների մեջ են։ Նրա պատմությունները ծավալով մեծ չեն։ Կարճ պատմվածք, երկու-երեք հերոս, հեղինակը ստեղծում է տպավորիչ կերպարներ, կենդանի հերոսներ։ Մի քանի երկխոսություն, մի քանի լանդշաֆտ, մի փոքր սյուժե, ամբողջ ձևավորված է ամբողջ միջավայրը։ Մնձուրին չի գայթակղում ընթերցողին հետաքրքիր պատմություններով, չի հորինում բախումներ և լուծումներ, չի խտացնում գույները դրական և բացասական պատկերներ ստեղծելու համար, պարզապես հանգիստ և խաղաղ ոճով պատմում է, թե ինչ են անում մարդիկ, ինչպես են նրանք ուրախ և տխուր, ինչն է անհանգստացնում։ նրանք ունեին Ամեն ինչ, որ նրանց կյանքն էր։ Այն հաճախ ավելի շատ ներկայացնում է միջավայրը, քան հերոսը։ Նրա հերոսները «փոքր» մարդիկ են։ Մնձուրիի գրականության մեջ գյուղացին իր կենդանու հետ խոսում է հարազատի պես ՝ նրա վրա շռայլելով նույն կամ ավելի շատ քնքշության և սիրո խոսքեր, ինչպես, ասենք, նա պետք է ասեր իր որդուն կամ կնոջը։ «Դուք չեք զարմանում կամ ծիծաղում, եթե երբեք գյուղի երեխա չեք եղել, քանի որ գիտեք, լսել ու կարդացել եք, որ կենդանին գյուղացու ՝ ազգականի առաջին օգնականն էր։ Ընթերցելով Մնձուրին ՝ դուք ավելի լավ եք հասկանում միայն մեծն Կոմիտասին, չի՞ կարող հուզվել ձեզ համար եղած մարդկանց հուզական խորությունից, եթե դու դուհա եք, ով երգում և փորում էր եզը և ասում. «Սիրելի աղբ»։ [2] «Մեր կարմիր եզը» պատմվածքում պապը երազում է գիշերը սարում իրենց կարմիր եզի մասին ու անհանգստացած արթնանում։ «Թույլ մի տվեք, որ դժվարությունը ձեզ վրա գա»։ Նա թոռնուհուն և հարսին խնդրում է վաղ առավոտյան գնալ եզների մոտ ՝ եզը տեսնելու։ «Երազի համար եկեք գնանք Եզնոց մեկ դար առաջ Ghaարա-Սրտից», - բողոքում է թոռը։ Բայց պապը բարձրացնում է ձայնը։ «Ակոբ, դու ողորմություն չունես գազանի հանդեպ, դու սեր չունես, սեր չունես տավարի մսից, նրանք կորել են, գլորվել, ինչ-որ տեղ կոտրվել են, հիվանդ են, քեզ չի հետաքրքրում, ծովը մերն է, եթե եզ չլինի, եզն այն վաստակն է, որը մենք ուտում ենք. «Եթե կովեր ու ոչխարներ չլինեն, որտե՞ղ կգտնենք կաթն ու մածունը»։ Այնքան շատ, և մեզանից առաջ կյանքը կյանքի է կոչում հող ու կենդանիներ սիրող հին գյուղացին։ Մայր ու որդի, ամբողջ օրը չափելով տարբեր գյուղերի դաշտերն ու եզները, վերջապես գտնում են կարմիր եզը, որը գեղեցկացրեց և պայծառացրեց լեռները։ Եվ պապի սերը եզի հանդեպ կարծես նրան է փոխանցվել։ «Դա մեր եզն էր։ Ի՞նչ էր սա ՝ սարը, շողացող թարթիչներով փայլող ճակատն ու աչքերը փոխված ինչ եզ, պայծառ էր։ Եթե ​​ամենահայտնի անունով քանդակագործը եզան արձանը կառուցեր, նա չէր կարողանա այս գեղեցկությունը պարգեւել այս մարդուն, որը սեղմում էր աչքերս։ Երազում պապս տզրուկի պես շփում էր դեմքս… »[3]։ Խնձորի պատմությունները, պատկերները, հեքիաթները մի քանի էջից այն կողմ չեն անցնում։ Այս փոքրիկ պատմությունները, որոնք առանձին փոքրիկ «մոդելներ» են, պատմություններ են նույն գյուղից, նույն նահանգից եկած մարդկանց կյանքի մասին, կարծես միանան իրար, լրացնեն, լրացնեն, և Մնձուրիի ամբողջ ստեղծագործությունը դառնում է մեծ եզակի վեպ, հոյակապ կյանքի պատմություն `շատ հերոսների հետ, ընդգծված միջավայրով։ Մնձուրիի գրեթե բոլոր աշխատությունները, որոնք հիմնված են հողի, մարդու, գործի և մարդու անքակտելի միասնության առեղծվածի վրա, այս հարցում անդրադարձել է Համաստեղին և Բակունցի հոգևոր եղբորը։ Նա նայում է շուրջը, պատմում իր տեսածի մասին, ավելի ճիշտ ՝ հիշում է իրադարձություններն ու դեմքերը, վերապատմում դրանք։ Նրա պատմությունն այնքան բնական է, այնքան պարզ և ճշգրիտ, որ թվում է, որ նա խոսում է բացառապես իրական մարդկանց, իր ծանոթների, հարազատների, նույն անուններով մարդկանց մասին, պատմում է տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին։ Միգուցե հենց այդպիսին էր, միգուցե հեղինակը ոչինչ չի հորինել։ Բայց այս իրական պատմությունները փաստաթղթեր չեն, Մնձուրին, նկարչի խորաթափանց հայացքով, դրանք ենթարկել է գեղարվեստական ​​մշակման, նույնիսկ հեքիաթներում հմուտ կառույցներ ստեղծելու համար, գործողությունների ընթացքի այնպիսի զարգացում, որը թույլ է տալիս հերոսի զարգացումը։ Մնձուրին հիմնականում ձգտում է լրացնել դրվագը, պատկերը, բայց նրա շատ գործեր գործողության զարգացման տեսանկյունից վարպետորեն կառուցված պատմություններ են, վեպեր, որոնք ենթադրում են, որ հեղինակը դրանք ստեղծել է նաև գրողի պատկերացմամբ կամ, եթե դրանք իրական դեպքեր են, ապա կատարելագործել, մշակել և տալ նպատակային ուղղություն։ նրանց «Մնձուրիի ստեղծագործությունները նման են օրհներգերի, շարականների, որոնք խառնվել են արևի և երկրի հետ, որոնք հյուսում են ազնիվ և արդար աշխատանքի փառաբանությունը, հայրենիքի մաքուր կյանքը» [4]։ Հեղինակի պատմություններին բնորոշ է էպիկական հանգստությունը, պատկերների գրաֆիկական պարզությունն ու մատչելիությունը։ «Կորած հայրենիքի կարոտ ու վշտահար ցավը, որը բազմիցս սրբվել և հարգվել է նախագրողի պատկերացմամբ, սկիզբն է անհայտ ողբերգության անհատի և մարդու, ով իրեն լավ է զգում սեփական հայրենիքում, սաղմնային սփյուռքում, երբևէ անհայտ առեղծված »։ Նրա խոսքերով ՝ «ողբերգություն, գրածիս մեջ դրամա չկա», Մնձուրին նկարագրեց, թե ուր է գնացել այդ օրը, ինչ է արել։ Մնձուրին կարող էր իր պատմություններում տեղադրել «ողբերգություն, դրամա», բայց նա դա չարեց։ Իմ կարծիքով, նա դա չի արել, նյութի նկատմամբ խոր հարգանքի պատճառով կամ դրա համար։ Նա լավ գիտի երկիրը, իր ժողովրդին, նրանցից մեկն է, որպես գյուղացի իր խիղճը թույլ է տալիս ուռճացնել իր համագյուղացիների նկարագրությունները, լավ գեղագետի խիղճն արգելում է նրան ողբերգություն դնել այնտեղ, որտեղ այդ ողբերգությունը որպես օտար մարմինը, չէր հանդուրժվի։ Հակոբ Մնձուրին իր ոճով տարբերվում է նախորդներից։ Բացարձակապես անկախ ոճը նախադեպ չունի։ Մնձուրիի գյուղատնտեսությունը «կարապի երգ» է, «կարոտի գրականություն»։ Այս յուրօրինակ ոճը նույնքան անկախ է, որքան իր պատկերացրած ու նկարած աշխարհը, որը միայն նրա համար էր ՝ իր հայրենի գյուղը։ Եթե ​​Համաստեղի «Չալոն» նույնքան կենդանի «հերոս» է, ապա այն սահմանում է ամբողջական, ամբողջական հերոսական պատմություն, քանի որ Համստեղի աշխարհագրությունը կազմող «Գյուղ» և «Անձրև» ժողովածուների պատմություններից յուրաքանչյուրի հերոսներն են հակառակ Հակոբ Մնձուրիի համար։ Սակայն դա չի նշանակում, որ Հակոբ Մնձուրին չունի ամբողջական, ամբողջական պատմություններ։ Բայց եթե ավարտելը Համաստեղության ստեղծագործություններում որոշակի պատմության համար ոճի և արվեստի ըմբռնում է, Մնձուրին կարող է սկսել ինչ-որ բանի մասին պատմել, այնուհետև բաց թողնել այն, անցնել մեկ այլի, մեկ այլ պատմության մեջ `կիսատ թողած հարցերը վերադարձնելու համար հերոսները »։ Եվ նրա արվեստի յուրահատկությունը կայանում է այդ տիպիկ կիսաթխված, թերի, համով հոտառություն ունեցող պատմվածքի մեջ։ Խնձորի պատմությունը ներքին ջերմություն է հաղորդում նույնիսկ ամենաչոր նյութին, օրինակ `սովորական հացի կամ լավաշի մասին խոսելիս, ընթերցողը զգում է դրա բույրն ու համը և ավելին։ Նա կարդում է «սովից»։ Գոնե բերենք մի օրինակ, որը գրողի նկարագրության ունակության լավագույն ապացույցն է։ «Մեր հացերը բարակ սավաններ էին, առանց միջուկի։ Մենք խմորի գնդիկները գլորում էինք, տարածում դրանք ռեփատի վրա, թոնիրը կպցնում կողիկներին, հունցում դրանք և շագանակագույն տալիս։ Ակիշի հետ հանում էինք։ Մենք կվերցնեինք հացաբուլկեղենը, և մի պարան կախեցինք մի պատից մյուսը, կկախեինք պարաններից, նրանց ախորժելի հոտը տուն առ տուն կանցներ մինչև երկու փողոց հեռու։ Դրանք այնքան սպիտակ չէին, որքան քաղաքի հացը, այսինքն ՝ ջուր կավելացնեինք… »[6]։ Մնձուրին իր պատմվածքներում ստեղծել է բազմաթիվ հերոսների, որոնք վառ, ընդգծված կերպարներ են, մեր գրականության ականավոր գրական հերոսներ, մարդկային որոշ անհատականություններ, որոնք միևնույն ժամանակ տիպեր են, հայ գյուղացու տարբեր շերտերի բնորոշ գծերը խտացնող կերպարներ , Նրանք իրենց մտածողությամբ, վարքով, կյանքով, աշխատանքով և մարդկային կենդանիների հանդեպ մեծ սիրով լրացնում են հայ գյուղացու կերպարը, որը տեղայնացնում և կոնկրետացնում է բնության և ժամանակի համատեքստում։ կատարյալ, ամբողջական։ Մնձուրիի հերոսները մարդիկ են ՝ կապված իրենց հողին ու ջրին, նրանց դարավոր պատմությանը, ավանդույթներին, նրանց յուրաքանչյուր շարժմանը, գործողությանը, բառին բնիկ տարրի արտահայտություն են։ Հերոսների արտասանած յուրաքանչյուր նախադասություն կրում է ժողովրդի կյանքի ու առօրյայի խորը դրոշմը։ Բայց տագնապալի ու տարօրինակն այն է, որ այդ ամենից հետո, մեր մեջ արտացոլվածից հետո, մնում է անբացատրելի կարոտը։ Այդ կարոտը պատկանում է հեղինակին, ով իր հերոսների կողքին է։ Եվ ամենակարևորն այն է, որ նույնիսկ ամենաբացասական հերոսի մեջ հեղինակը կարող է ցույց տալ նույնիսկ չնչին լավը, դրականը `ասել, պնդել, ապացուցել, հաստատել մարդկայինը, որ չի կարելի հիասթափվել նույնիսկ ամենավատ մարդուց, եթե նրա մեջ ինչ-որ բան կա։ լավ է, մարդկային սաղմը, մասնիկը։ Հանգամանք, որը չի կարող գոյություն ունենալ, բայց գոյություն չունի ից «Այստեղից էլ Հակոբ Մնձուրիի առողջ հայրենասիրության, նրա աշխարհագրության, նրա գրականության կառուցողական աղբյուրի դրական» [2]։ Իհարկե, գրականության մեջ շատ չեն մարդիկ, ովքեր պայքարում են բացասական, վատ, այլասերվածության դեմ, բայց եթե նկատի ունենք միջավայրը, Մնձուրիի համակրանքը բնականաբար արդար և բարի մարդկանց կողմն է, գյուղի, գավառի, գյուղի կողմը։ բարի, հասարակ, հասարակ և աշխատասեր, և այդպիսի հերոսները կազմում են աշխատանքի մեծ մասը։ Եվ այդուհանդերձ, նրանց խաբված, սրտաբաց, անմիջական հավատը դրսևորվում է մարդկային գիտակցության մեջ, չնայած պասիվ ընդվզում երբեմն «աստծու» դեմ, որը ենթադրաբար պետք է լինի գերագույն արդարադատություն («Սուրբ Գեորգի»)։ Մնձուրիի աշխատանքում կան աշխատողներ, և´ հարուստ գյուղացիներ, բայց չկա ընդգծված սոցիալական հակասություն։ Բոլորն էլ ֆերմերներ են, մեկը աղքատ է, մյուսը ՝ հարուստ, գյուղացիներն իրենց հոգսերով, ցավերով ու վշտերով։ Մնձուրին չի փորձում առանձնապես բացասական կերպարներ ստեղծել երկու պատճառով։ Նախ, Մնձուրիի պատկերած գյուղը իրականում սոցիալական ընդգծված հակասությունների տեղ չէր։ Դա ինչ-որ չափով նահապետական ​​գյուղ էր, ապա կա սուբյեկտիվ հանգամանք։ Մնձուրին խոսում է այն մարդկանց մասին, ովքեր հիմնականում իրական մարդիկ են, ովքեր այլևս գոյություն չունեն։ Խոսելով ողբերգական կյանքից հեռացած իր մտերիմ ընկերների և ծանոթների մասին ՝ որպես հիշատակի և հարգանքի տուրք, Մնձուրին խոսում է մեղմ երանգներով, կարոտով և բարի, անկողմնակալ սիրով։ Գրողը պատմում է իր կորած բնույթի, իր սիրելիների ողբերգական կորստի մասին։ Մնձուրին տուրք չի տալիս ժամանակի գրականության ամենատարածված ձգտմանը `գեղարվեստական ​​վիճակին, պայմանական միջավայրին և կերպարներին։ Գրողը գեղարվեստորեն չի աղավաղել իրողությունները, նրա հերոսները մտացածին կամ հորինված չեն, դրանք իրական են ՝ կյանքի ու իրականության հետ համահունչ։ Հր. Հետաքրքիր եզրակացություն է գրել Մնձուրիի «Երկերը» (1986)։ Մաթոսյան. Նա նշում է, որ արմանդցիները «իրենց համայնքում, իրենց գյուղում տեսան իրենց հայրենիքը, իրենց երկիրը, իրենց պետականությունը»։ Կարծում ենք, որ նույնը բնորոշ է Մաթոսյանի «mմակուտ» հերոսներին, իհարկե, նոր ժամանակներում։ «Բեռնաձիները» Մնձուրիի հերոսուհիներն են, ինչպես Աղունը։ Սա պետք է դիտարկել որպես նոր և հետաքրքիր մոտեցում։ Իհարկե, Մնձուրիի հերոսուհիները լուռ են, հարմարվող, խոնարհ, իսկ Աղունը ՝ ըմբոստ։ Մնձուրի հերոսուհիների համեմատությունը Աղունի հետ նպատակ ունի ընդգծել ընտանիքում հայ կնոջ պատասխանատվությունը։ Կինը կատարում է իր պարտականությունները առանց երկմտելու, քանի որ նա ոչինչ չգիտի, բայց ոչինչ չի ձգտում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Դարբինյան Գ., Հայահայերը խնձորի արձակում, Երեւան, 1994, էջ 3, 25։ [2] Սան Գ., Հակոբ Մնձուրի, Երեւան, 1981, էջ 52, 61, 63։ [3] Mndzuri H., Works, Երեւան, 1986, էջ 236, 238, 533։ [4] Գիսակ Վ., «Արմթանի երգիչ», «Լրաբեր», 22-47, Նյու Յորք, 1977։ [5] Մաթոսյան Հ., «Հակոբ Մնձուրիի աշխարհը», «Գարուն», հ. 7, Երեւան, 1971, էջ 54-56։ [6] Մնձուրի Հ., «Կռունկ, ինչու ես գալիս», Ստամբուլ, 1974, էջ։ Գրիգորյան ԱլվինաՄՈՒՆՁՈՒՐԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Մնձուրի, գյուղի գրող, առանձնահատկություն, հայ-հայ գյուղացիների նկարագրություն։

example2208

example2208

Հոդվածում փորձ է արվել շրջանակի տեսության կիրառմամբ մեկնաբանել, թե որ տեսանկյունից է անգլիական “Daily Mail” պարբերականը լուսաբանել ՄԻԵԴ-ում «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործով դատավարությունը։ Դիտարկելով պարբերականի հոդվածներում ֆրեյմինգի ինչպես վերբալ, այնպես էլ վիզուալ տարբերակները՝ կարելի է ասել, որ դրանցում կառուցված շրջանակներն ընթերցողի մոտ ձևավորում են կարծիք, որ 19151923 թթ. հայերի նկատմամբ Օսմանյան թուրքերի կողմից իրականացված զանգվածային ջարդերն իսկապես Ցեղասպանություն են եղել։

«ՊԵՐԻՆՉԵԿՆ ընդդեմ ՇՎԵՅԱՐԻԱՅԻ» ԴԱՏԱՎCHՈՒԹՅԱՆ ՇՐ THEԱՆԱԿԸ ՄԻԵԴ-ՈՒՄ ԱՆԳԼԵՐԵՆԻ «ՕՐԱԳՈՐ MAԱԿԱՆ ՓՈՍՏ» ERԱՄԱՆԱԿՈՒՄ Լայն իմաստով դա «ձյունն» է։ Իրվինգ Գոֆմանի խոսքով ՝ շրջանակը ընկալման հնարավորություն է, որը ստեղծում է իրավիճակը որոշելու ուղիներ։ Որպես կանոն, շրջանակները չեն գիտակցվում առարկայի կողմից, և դրանք բացատրելու փորձը հանգեցնում է ընկալման խաթարման։ Ըստ Մինսկի. Շրջանակը գիտելիքների այնպիսի կառույց է, որը կարծրատիպեր է տրամադրում իրավիճակի վերաբերյալ։ Շրջանակն օգնում է կարծրատիպեր ստեղծել, և դրանց կիրառումը հնարավորություն է տալիս ընթերցողներին համեմատության կամ միավորումների միջոցով դատողություններ անել իրադարձության վերաբերյալ։ Ընդհանրապես, ցանկացած հասարակություն անտարբեր չէ, հատկապես բռնության տարբեր ձևերի կիրառման նկատմամբ, և շատ դեպքերում դրա լուսաբանումը լրատվամիջոցներով զգուշավոր է։ Մեզ `հայերիս համար, հատկապես կարևոր է համաշխարհային մամուլի ցանկացած լուսաբանում 1915-1923 թվականներին։ Պատմական տեսանկյունից տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունը որպես atingեղասպանություն գնահատելու տեսանկյունից։ Դեռ կան քաղաքական դերասաններ, որոնք մինչ օրս Հայոց ցեղասպանության փաստը համարում են «միջազգային սուտ», այն շրջանառվում է լրատվամիջոցներում։ Մասնավորապես, մենք խոսում ենք Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցության ղեկավար Do ղեկավար u Perinçek- ի մասին, որը 2005 թ.-ին Շվեյցարիայում կազմակերպված համաժողովի ժամանակ նա Հայոց ցեղասպանությունը որակել էր որպես «միջազգային սուտ»։ Շվեյցարիայի դատարանը որոշում կայացրեց այս հայտարարության օգտին 2008 թվականին։ Թուրք քաղաքական գործիչը դատապարտվեց 90 օրվա պայմանական ազատազրկման կամ համապատասխան տուգանքի, ինչպես նաև 3 շվեյցարական ֆրանկի տուգանքի։ Այնուամենայնիվ, 2013 թ. Դեկտեմբերի 17-ին Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը բավարարեց Դողու Փերինչեքի հայցը ընդդեմ Շվեյցարիայի ՝ պնդելով, որ Շվեյցարիան խախտել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը, այն է ՝ խոսքի ազատության իրավունքը։ 2015 թ. «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործի լսումը տեղի ունեցավ 2006 թվականի հունվարի 28-ին Ստրասբուրգում, ՄԻԵԴ։ Այս իրադարձությունը լուսաբանվեց մի շարք հեղինակավոր միջազգային լրատվամիջոցների կողմից, այդ թվում ՝ անգլիական «Daily Mail» էլեկտրոնային պարբերականում, որը երեք հոդվածներով լուսաբանեց դատավարությունը։ Բրիտանական այս պարբերականը համարվում է ամենաընթերցվողներից մեկը ինչպես Մեծ Բրիտանիայում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս։ Ընթերցողների միջին քանակը 2013-ին հոկտեմբերից 2014-ը ընկած ժամանակահատվածում սեպտեմբեր ամիսը կազմել է մոտ 20,7 մլն Հաշվի առնելով այսպիսի մեծ լսարանը, կարելի է ենթադրել, որ պարբերականը տեղեկատվություն է տրամադրում հմտորեն կառուցված շրջանակի տեսքով, և ընթերցողները, չնկատելով այս փաստը, սկսում են որոշակի վարք ցուցադրել այս կամ այն ​​իրադարձության նկատմամբ ՝ անկախ իրենց կամքից։ «Շրջանակները, որպես կանոն, ունեն պայմանական բնույթ. Դրանք նկարագրում են, թե ինչն է« նկարագրական »կամ« բնորոշ »տվյալ հասարակության մեջ 4։ Ըստ այդմ, հաշվի առնելով այն փաստը, որ Հայաստանը, որպես երրորդ կողմ ներկայացված ՄԻԵԴ-ում, ներկայացնում էին բրիտանացի փաստաբաններ, կարելի է բնական համարել, որ Daily Mail- ի 1 Goffman I., Շրջանակների վերլուծություն։ Գլխավոր ասամբլեայի բոլոր կազմակերպությունները, Մոսկվա, 2003 թ. Էջ. 42.2 «ՄԻԵԴ-ը համաձայնել է բողոքարկել« Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի գործով »որոշումը, 04.06.2014 թ., Հասանելի է http։ 1.000 անհատ) », հասանելի է http։ //www.statista.com/statistics/246077/ ընտրված-ազգային-թերթերի-հասանելիությունը--ում / .http։ Բոլոր երեք հոդվածներում շեշտը դրված է այդ փաստաբանների վրա, մասնավորապես, Ամալ Ալամուդդին Քլունիի անձի վրա։ Ե՛վ հոդվածների վերնագրերից, և՛ «հոդվածների երկայնքով» ներկայացվում են այս փաստաբանի և նրա ղեկավարի վերաբերյալ այլ մասնագիտական ​​և անձնական տեղեկություններ 1։ Դրանցից մեկում նշված է. «Նա սահուն տիրապետում է երեք լեզուների ՝ անգլերեն, ֆրանսերեն Assange և մասնակցել է գեներալ Ավգուստո Պինոչետի դեմ դատավարությանը» 2։ Հոդվածներից մեկում բացի մասնագիտական ​​որակները, խոսվում է Ամալ Քլունիի ոճի մասին։ Հատկապես հայտնի է նրա պատասխանը այն հարցին, թե ինչ հագուստով է նա ներկայանալու դատարանում։ Քլունին նշել էր, որ ներկայանալու է խալաթով։ Հետաքրքիր է, որ հիմնական շեշտը դնելով հագուստի վրա, լուրի հեղինակը փորձեց ցույց տալ (կառուցել շրջանակ), որ փաստաբանը, չնայած իր մասնագիտական ​​հմտություններին, առաջին հերթին մտածում է իր «կերպարի» մասին։ Կարելի է ենթադրել, որ ընթերցողը փորձում է կասկածի տակ դնել փաստաբանի մասնագիտական ​​որակները ՝ մտադրվելով նրան ներկայացնել որպես հասարակական գործիչ (2014 թվականին Ամալ Ալամուդինը ամուսնացավ հոլիվուդյան դերասան Georgeորջ Քլունիի հետ)։ Մշտապես անուղղակիորեն շեշտելով Քլունիի ազգանունը, լրագրողը ստեղծում է շրջանակը `կազմելով Ամալ-Քլունի-հասարակական դիրքի հեղինակության ոճի լավ մասնագետի կարծրատիպը, կարծես թե նպատակ ունի հետաձգել դատավարությունը։ Միաժամանակ դիտելով «Daily Mail» - ում տպագրված հոդվածները ՝ կարելի է պնդել, որ Ամալ Քլունիի դեմքի շուրջ կառուցված շրջանակները ընթերցողին տպավորություն են ստեղծում, որ վերջինս հայտնի դերասանի կին է, դա նրան չի խանգարում փաստաբանի բարձր մասնագիտական ​​որակներ ունենալով։ Նման աղմկահարույց գործերում ներգրավված էին Ուկրաինայի նախկին վարչապետ Յուլիա Տիմոշենկոն, WikiLeaks սկանդալային կայքի գլխավոր խմբագիր Julուլիան Ասանժը և այլն։ Ներկայացնելով վերոնշյալ փաստերը `հաջորդ հոդվածում պարբերականն արդեն օգտագործում է Ամալ Քլունին` բարձրաձայնելու ՄԻԵԴ-ը սխալ որոշում կայացնելու միտումը `դատարանում ներկայացնելով Ամալ Քլունիի ելույթը որպես փաստ։ «Քլունին ասաց, որ 2013-ին Փերինչեքի օգտին դատարանի« ամենանշանակալից սխալը »« Հայոց ցեղասպանության իրողությունը կասկածի տակ դնելն էր »։ Շրջանակը, որը կառուցված է այս անձի շուրջ, ընթերցողին ստիպում է մտածել, որ Ամալ Քլունին, բացի Georgeորջ Քլունիի կինը լինելուց, նաև հմուտ փաստաբան է. Դա դատարանի կողմից ձեռնարկված քայլ է։ Եկեք նայենք այս հոդվածներում օգտագործված մյուս շրջանակներին։ Ընդհանրապես, լրատվամիջոցները, բացի բանավոր շրջանակներից, օգտագործում են տեսողական շրջանակներ (լուսանկարներ, տեսանյութեր), որոնք հուզական մակարդակի վրա ազդելով ընթերցողի վրա, նրան կողմնորոշվում են դեպի այս կամ այն ​​առարկա։ «Daily Mail» - ում Դոգու Փերինչեքը ներկայացվում է և՛ բանավոր, և՛ տեսողականորեն, բայց տեսողականը, կարելի է ասել, այս դեպքում ավելի խոսուն է, քան բանավորը։ Լուսանկարը, որը պատկերում է Դողու Փերինչեքին, առաջին հայացքից ընկալվում է որպես ագրեսիվ կերպար, որը շրջապատված է լրագրողներով, և նա բղավում է կատաղած հռետորական ոգով ՝ բարձրացնելով ցուցամատը։ Նման տեսողական շրջանակը բացասական կարծիք է առաջացնում ընթերցողի հուզական մակարդակի վերաբերյալ։ Շրջանակը լրացվում է լուսանկարի տակ արված մեկնաբանությամբ. «Genocideեղասպանությունը ժխտող. Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցության առաջնորդ Դողու Պերին 1 «Ամալ Քլունին Հայոց ցեղասպանության գործով փաստաբանական թիմում», 28.01.2015, հասանելի է http։ // www. //www.dailymail.co.uk/wires/ap/article2 «Դա Ամալն է ընդդեմ ցեղասպանությունը ժխտողների։ Տիկին Քլունին գլխավորում է Եվրադատարանային պայքարը, որպեսզի թուրք պատգամավորը քրեական պատասխանատվության ենթարկվի 1.5 միլիոն հայերի մահը «սուտ» համարելու համար, 28.01.2015, հասանելի է http։ //www.dailymail.co.uk/news/article-2929573/Amal-Clooney-takes3 «Իմ զգեստները»։ Ամալ Քլունիի թառամած նյութը լրագրողին, ով հարցրեց, թե ինչ է հագնում դատարանում », 30.01.2015, հասանելի է http։ //www.dailymail.co.uk/news/article-2932280/ Amal-s- witty-court-retort-Human-rights- Lawyer- Mr.-Clooney-asked- fashion- հսկողության ստուգումը պնդում է, որ նա իրավունք ունի մերժել The Հայոց ցեղասպանություն, օգտագործելով խոսքի ազատության իրավունքը »1։ Այս տեսողական շրջանակին անմիջապես հաջորդում է լուսանկար, որը ցույց է տալիս մարդկային կմախքների կույտ `հետևյալ մեկնաբանությամբ.« Երբեք մի մոռացեք։ Լուսանկարում նշված մարդիկ առանց ամսաթվի կանգնած են 1915 թվին։ theեղասպանության ժամանակ օսմանյան թուրքերի կողմից սպանված հայերի եղբայրական գերեզմանի մոտ »2։ Տեսողական շրջանակների հաջորդական ներկայացումը խոսում է այն մասին, որ անգլիական պարբերականը ստեղծում է մեդիա շրջանակ այնպես, որ ընթերցողները ընկալեն Հայոց ցեղասպանությունը որպես պատմական իրադարձություն, իսկ հերքողը ՝ որպես ագրեսոր։ Շրջանակները սահմանում են սահմաններ, որոնք օգնում են հասկանալ բովանդակությունը և ձևավորել սեփական կարծիքը։ Դրան հասնելու ուղիներից մեկը փոխաբերությունն է։ Էդելմանը նշում է, որ աշխարհի երբեմնի փոխաբերական պատկերը դառնում է ձևավորող հասկացություն, որի լույսի ներքո մարդիկ համակարգում և մեկնաբանում են նոր տեղեկություններ։ Հոդվածներից մեկում պարբերականի ընթերցողը հանդիպում է նման նախադասության. «1915-ի կոտորածները շատ պատմաբանների կողմից համարում են 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանություն և (ըստ ոմանց) համարվում են նացիստների առաջնորդ Ադոլֆ Հիտլերի ոգեշնչման աղբյուր» 4։ Որպես այս հոդվածի փոխաբերություն ՝ մենք կարող ենք համարել Ադոլֆ Հիտլերի կերպարը, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում հրեաների զանգվածային ոչնչացման գլխավոր մեղավորն էր։ Փերինչեքը, ինչպես Հիտլերը, կուսակցության առաջնորդ է և միևնույն ժամանակ ագրեսոր։ Դորիս Գրաբերը, խոսելով տեսողական օժանդակ միջոցների ազդեցության մասին, նշում է, որ տեսողական փոխաբերությունն օգնում է արդյունավետորեն օգտագործել տեղեկատվությունը և ակտիվացնել հիշողության գործընթացները ՝ ավելի համոզիչ լինելով 5։ Ընթերցողների համար «Ադոլֆ Հիտլեր» անունը կապվում է հրեաների Հոլոքոստի հետ, ուստի այս շրջանակը, որը հիմնված է փոխաբերության վրա, կրկին ընթերցողին ուղղորդում է ընկալման, որն անհրաժեշտ է ոչ միայն հասկանալու, այլ նաև ընկալելու պատմական փաստը Հայոց ցեղասպանությունը։ Կարելի է ասել, որ «Daily Mail» պարբերականի հոդվածներում օգտագործված շրջանակները ՄԻԵԴ-ում «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործի քննության վերաբերյալ ընթերցողներին հնարավորություն են տալիս մտածելու, կազմելու իրենց սեփական կարծիքը։ Քանի որ շրջանակը կարող է դիտվել որպես ընթերցողներին ուղղորդելու միջոց, մենք կարող ենք ասել, որ պարբերականն անկեղծ է իր ընթերցողների հետ, քանի որ այն ներկայացնում է Հայոց ցեղասպանությունը հավաստի փաստերի կիրառմամբ։ Հոդվածներում հայտնաբերված «ցեղասպանության ժխտում», «ռասայական խտրականություն», «եղբայրական գերեզման», «Հոլոքոստ», «20-րդ դարի առաջին ցեղասպանություն» բառերը խղճահարություն են առաջացնում ընթերցողների հուզական մակարդակի վրա, բայց միևնույն ժամանակ ՝ ընդվզում , Այսպիսով, «Daily Mail» - ը մեկը մյուսի հետեւից կառուցում է շրջանակը ՝ շեշտը դնելով նախ անգլիացի իրավաբանների բարձր մասնագիտական ​​որակների վրա, այնուհետև Հայոց ցեղասպանության պատմական փաստի վրա, Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականության վրա Դողու Փերինչեքի դեմ, պատմական և իրավական ճշմարտությանը հասնելու մարդկային նկրտումների վրա։ , Հետաքրքիր է, որ նման փաստեր ներկայացնելով ՝ պարբերականը ոչ մի կերպ չի անդրադառնում ՄԻԵԴ-ում Դողու Փերինչեքի շահերը ներկայացնող փաստաբաններին։ Սա մի շրջանակ է, որը կարելի է ասել, որ նպատակասլաց է։ Այս կերպ պարբերականը փորձում է թաքնված, բայց շրջանակի միջոցով ցույց տալ պատմական ճշմարտությանը հավատարիմ մնալու իր դիրքը ՝ նպաստելով այն փաստին, որ ընթերցողը Հայոց ցեղասպանությունը ընկալում է որպես պատմական ճշմարտություն։ 1 «Դա Ամալն է ընդդեմ ցեղասպանությունը ժխտողների։ ”.2 Նույն տեղում։ 3 Տե՛ս Belt T., Քաղաքական համոզմունք փոխաբերական մոդելավորման ճանապարհին, (Քաղաքական լեզվաբանություն. - հատոր 2 (22). Եկատերինբուրգ, 2007, էջ 18-25), հասանելի է http։ // www. // «Ամալն է ընդդեմ ցեղասպանությունը ժխտողների. »։ 5 Տե՛ս Belt T., նույն տեղում։ Ալինա Նահապետյան «PERINCHECK ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործի շրջանակը ՄԻԵԴ-Ի ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄ `ԱՆԳԼԵՐԵՆ« ՕՐԱԳՈՐ MAԱԿԱՆ ՓՈՍՏ » ։

example683

example683

Սույն հետազոտական աշխատանքում կատարված է ՀՀ ռեկրեացիոն ռեսուրսների համալիր ուսումնասիրություն, գնահատում և դրանց արդյունավետ օգտագործման սկզբունքների մշակում՝ ռեկրեացիոն շրջանների օրինակով։ Տրված է ռեկրեացիոն շրջանների համեմատական բնութագիրը և դրանց ռեկրեացիոն պիտանելիության համեմատությունը, ըստ գործակիցների (գործակիցների հաշվարկը կատարված է ըստ Ե. Ա. Կոտլյարովի առաջարկած բանաձևի)։ Աշխատանքում ներկայացված է նաև ռեկրեացիոն տարածական համալիրների (ՌՏՀ) ստեղծման նախագիծ, որը ռեկրեացիան կդարձնի ՀՀ տնտեսության առաջատար ոլորտ և կդառնա լուրջ խթան երկրի տնտեսության զարգացման համար։

ՀՀ ՄԱՐԶԵՐԻ ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ ՆԵՐՈՒԺԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ՝ՈՐՊԵՍ ՌՏՀ-Ի ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ԿԱՐԵՎՈՐ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՀՀ-ն լեռնային երկիր լինելը ՀՀ համար առաջնակարգ խնդիր է դարձնում լեռնային ռեկրեացիոններուժի գնահատումն ու դրա արդյունավետ օգտագործման սկզբունքների մշակումը։ Այդ խնդիրներիլուծումը պահանջում է քննարկել ՀՀ ռեկրեացիոն շրջանները և դրանց ռեկրեացիոն ներուժի տարածական տարբերությունները։ Ստորև ներկայացված է ռեկրեացիոն շրջանների համառոտ բնութագիրը։ Շիրակի ռեկրեացիոն շրջանը տարածվում է ՀՀ հյուսիս-արևմուտքում և աչքի է ընկնում բնականպայմանների մեծ բազմազանությամբ։ Այստեղ զբոսաշրջիկների համար հետաքրքրություն կարող եններկայացնել Ախուրյանի կիրճը (սյունաձև բազալտներով, քարացրոններով, յուրահատուկ ժայռերով),հրաբխականության արդյունքում ստեղծված ռելիեֆի յուրահատուկ ձևերը և Արագած լեռնազանգվածը (խառնարանը, գագաթամերձ փոքրիկ սառցադաշտերը, հանքային ջրերը՝ յուրահատուկ քիմիական կազմով, բարձրլեռնային փոքր լճերը, որոնք հարմար են այցելությունների համար և առաջացնումեն գեղեցիկ բնապատկերներ)։ Կարևոր ռեկրեացիոն ռեսուրսներից են Շիրակի կլիման, որը հնարավորություն է տալիս զարգացնելու և՛ ամառային, և՛ ձմեռային ռեկրեացիայի բազմաթիվ ձևեր, և բուսածածկույթի բազմազանությունը, որը կարող է հետաքրքրության օբյեկտ հանդիսանալ էկոզբոսաշրջության, ճանաչողական զբոսաշրջության և ռեկրեացիայի այլ տեսակների համար։ Շիրակի ռեկրեացիոն շրջանն առավել մեծ ներուժ ունի ռեկրեացիոն գործունեության հետևյալտեսակների համար` զբոսանքային-գեղագիտական, զբոսանքային-մարզական, դահուկային և սահնակային զբոսանք, լեռնադահուկային սպորտ, արևային և օդային լոգանք, էկոտուրիզմ։ Այսինքն շրջաննօժտված է ռեկրեացիոն զգալի ներուժով, որը հաստատվում է նաև պիտանելիության գործակցով1(K=2.1), սակայն ներկայումս օգտագործվում է ամբողջ ներուժի 5-10%-ը [2, 78]։ Լոռու ռեկրեացիոնշրջանը տարածվում է Հայաստանի հյուսիսում, որին բնորոշ է բնական պայմանների բազմազանությունը և անտառների առկայությունը, ինչն էլ մեծացնում է տարածքի ռեկրեացիոն նշանակությունը։ Այստեղ էկոտուրիզմի և գեոտուրիզմի համար կարևոր օբյեկտներ են Ջավախքի, Բազումի և Վիրահայոցլեռները, իսկ լեռնագնացության համար՝ Ուրասար գագաթը։ Հետիոտն երթուղիներ անցկացնելու համար հարմար են նշված լեռնաշղթաների լեռնանցքները։ Յուրահատուկ բնական պայմաններ ունի Լոռու գոգավորությունը, որը մասնատված է գետահովիտներով և առաջացնում է գեղեցիկ բնապատկեր։ Գոգավորության կլիման բարենպաստ է բուժառողջարանային հանգստի կազմակերպման և էկոլոգիական ու ճանաչողական զբոսաշրջության զարգացման համար [3, 146-149]։ Այսինքն՝ Լոռու ռեկրեացիոնշրջանում ռեկրեացիոն գործունեության հնարավոր տեսակներն են` զբոսանքային-գեղագիտական,զբոսանքային-մարզական, էկոտուրիզմ, ալպինիզմ, առողջարանային, ինչպես նաև դահուկային և սահնակային զբոսանք (արևմտյան շրջան), հատապտուղների և սունկերի հավաքում։ Լոռու ռեկրեացիոնպիտանելիության գործակիցը 2.2 է [2, 90]։ Տավուշի ռեկրեացիոն շրջանն զբաղեցնում է ՀՀ հյուսիս-արևելքը և աչքի է ընկնում բնական պայմանների մեծ բազմազանությամբ։ Այն ՀՀ ամենաանտառապատ ռեկրեացիոն շրջանն է (50%) [2, 90]։ Տավուշում լեռնաշղթաները գրեթե ամբողջությամբ անտառապատ են, ինչը մեծացնում է նրանց ռեկրեացիոն նշանակությունը։ Այս լեռնաշղթաները կարող են հետաքրքրության օբյեկտ հանդիսանալէկոզբոսաշրջության, ալպինիզմի, լեռնագնացության և գեոտուրիզմի համար։ Միափորի լեռնաշղթայի1 Ռեկրեացիոն պիտանելիության որոշման ժամանակ անհրաժեշտ է բացահայտել նրա գործառնական նշանակության չափը։ Հաշվելով գործառույթների թիվը՝ կարելի է դուրս բերել տվյալ շրջանի ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցը, որիօգնությամբ գնահատվում է ցանկացած տարածքային միավորի ռեկրեացիոն ներուժը։ Ռեկրեացիոն պիտանելիությանգործակցի հաշվարկը կատարվել է ըստ Ե. Ա. Կոտլյարովի առաջարկած բանաձևի, որն ունի հետևյալ տեսքը` K=C1/C2, որտեղK-ն ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցն է, C1-ը ենթաշրջանի ռեկրեացիոն գործառույթների թիվն է, C2-ը շրջանիռեկրեացիոն գործառույթների թիվը [2, 76-77]։ կենտրոնական հատվածում կազմակերպված է արգելավայր, որի նպատակը կարմրածառի կամ կենուպահպանությունն է։ Դիլիջանի մերձակայքում տեղ-տեղ պահպանվել են սոճու անտառակներ, որոնք ունեն էկոզբոսաշըրջային և առողջարանային նշանակություն։ Այստեղ յուրահատուկ է Բլդանի հովիտը` հարուստ հանքային աղբյուրներով։ Դիլիջանն աչքի է ընկնում արևոտությամբ, ինչի շնորհիվ բուժառողջարանայինհամալիրը կարող է աշխատել ամբողջ տարին։ Կարևոր են արևային լոգանքները։ Յուրօրինակ են նաևհովտային շրջանները։ Աղստևի միջին հոսանքն առանձնանում է անտառապատվածությամբ և լանդշաֆտների գեղագիտական բարձր գնահատականներով։ Տավուշում ամենացուրտ պայմանները Գետիկի հովտում են, ինչն էլ հարմար է ամառային ռեկրեացիայի համար։ Տավուշում բացակայում են ձմեռային և ջրային ռեկրեացիայի տարատեսակները, սակայն այստեղ առկա է Հայաստանում հնարավոր ռեկրեացիոն գործունեության ներուժի 90%-ը։ Շրջանի ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցը 2.2 է [2,104]։ Արագածոտնի ռեկրեացիոն շրջանն աղեղնաձև տարածվում է Արագած զանգվածի շուրջը` բնական պայմանների բազմազանությամբ և յուրահատուկ բնական համալիրներով։ Արագածի մերձգագաթային սարավանդի վրա պահպանված են աստիճանաձև կառեր, էկզառացիոն մակերևույթներ, որոնքկարևոր են գեոտուրիզմի զարգացման համար։ Ամբերդի կիրճը նույնպես առաջացնում է գեղեցիկ բնապատկեր, որը հարմար է ամառային հետիոտն երթուղիների համար։ Գեղատեսիլ է Արքաշենի հովիտը,որն էլ առաջացնում է կարևորագույն զբոսաշրջային օբյեկտ Քարի լիճը։ Յուրահատուկ բուսականությամբ և բազմերանգ ասպեկտով են առանձնանում Արագածի, Արայի (այստեղ երթուղիների համարանհրաժեշտ է հատուկ պատրաստվածություն) զանգվածների, Փամբակի և Ծաղկունյաց լեռնաշղթաների ենթալպյան ու ալպյան գոտիները, որտեղ երթուղիները կարող են լինել ճանաչողական և էկոզբոսաշրջային։ Բնապատմական նշանակություն ունի Քասախի կիրճը, որի խորությունը Սաղմոսավանքիմոտ հասնում է 150 մ։ Ապարանի ջրամբարը կարող է դառնալ կարևոր ռեկրեացիոն օբյեկտ` ջրասպորտային հանգստի համար։ Այսինքն` Արագածոտնում ռեկրեացիայի տեսակներից մեծ հնարավորությունկա էկոտուրիզմի, գեոտուրիզմի, մասամբ ագրոտուրիզմի զարգացման համար։ Շրջանի ռեկրեացիոնպիտանիության գործակիցը 1.2 է [2, 117]։ Կոտայքի ռեկրեացիոն շրջանը տարածվում է ՀՀ կենտրոնական հատվածում, որտեղ կարելի էառանձնացնել Մարմարիկի և Ծաղկամարգի կիրճերը` կտրուկ վերելքներով։ Մարմարիկի հովտի ռեկրեացիոն ներուժը մեծացնում են այստեղ տարածվող անտառները, որոնք տեսակային կազմով էապեստարբերվում են ՀՀ մնացած անտառներից։ Ձմեռային ռեկրեացիայի մեծ ներուժ ունի Հրազդանի տարածաշրջանը (մասնավորապես` Ծաղկաձորը)` պայմանավորված ձնածածկույթի բարձրությամբ, կայունությամբ, լանջերի կառուցվածքով։ Լեռնագնացության կարևոր օբյեկտ է Հատիս լեռը, որը զուրկ է անտառներից։ Գեոտուրիզմի հնարավորությունները մեծ են Գութանասարում և Մենակսարում։ Էնդեմիկ և Կարմիր գրքում գրանցված բուսատեսակների առկայությունը նախադրյալ է էկոտուրիզմի զարգացման համար։ Կոտայքի շրջանի ռեկրեացիոն գործունեության հնարավոր տեսակներն են` զբոսանքային-գեղագիտական, զբոսանքային-մարզական, արևային և օդային լոգանք, էկոտուրիզմ, լեռնագնացություն, առողջարանային, լեռնադահուկային։ Հետիոտն երթուղիների համար հարմար են Գեղամա լեռների արևմտյան լանջերը։ Այստեղնպատակակետ կարող են լինել հրաբխային կոները, լեռնային լճերը (Ակնա, Զեյնալ, Բիշարի), որոնցշրջակայքն ունի եզակի կենսաբազմազանություն։ Կոտայքում ռեկրեացիոն ենթակառուցվածքներն անհամեմատ լավ են զարգացած, իսկ ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցը 1.5 է [2, 131]։ Գեղարքունիքի ռեկրեացիոն շրջանը տարածվում է ՀՀ արևելքում` ընդգրկելով Սևանա լիճը։ Այնիրենից ներկայացնում է խոր գոգավորություն, որի հատակը Սևանա լիճն է, իսկ շուրջբոլորը` լեռնաշղթաներ։ Սևանա լճի արևելյան ափերի լանդշաֆտները ՀՀ-ում ունեն էսթետիկական ամենաբարձրգնահատականները։ Էկոզբոսաշրջային մեծ ներուժ ունեն Արեգունու և Սևանի լեռնաշղթաների լճահայաց լանջերը (երկու շղթաների լանջերում ուշագրավ են գիհու ռելիկտային անտառակները), Վարդենիսի լեռնաշղթայի արևելյան հատվածը, ինչպես նաև Արտանիշ թերակղզին, որտեղ կազմակերպվածէ համանուն արգելոցը` գիհու ռելիկտային նոսրանտառները պահպանելու նպատակով։ Այստեղ երթուղիների նպատակակետ կարող է լինել Արտանիշ գագաթը, որտեղից երևում է լիճն իր ամբողջ հմայքով։ Ռեկրեացիոն ռեսուրսների զգալի ներուժ ունի Սևանի արևմտյան ափը, որտեղ լանջերի մասնատվածությունը հնարավորություն է տալիս իրականացնելու ալպինիզմի ոչ բարդ վերելքներ, իսկ գեոտուրիզմի համար շատ նշանավոր են Գռիձորի ակունքներում պահպանված էկզառացիոն ռելիեֆը, որտեղ ամռանը գեղեցիկ բնապատկեր է առաջանում դեպի Վարդենիսի լեռնավահանի կենտրոնական հատվածը։ Հետիոտն երթուղի անցնում է Մարալդաղի և Սանդուխտասարի ստորոտներով և Սոտքի տեղամասով (Տանձուտի ջրվեժ), իսկ սիրողական ալպինիզմի և լեռնագնացության համար հարմար են Ճղասարի լանջերը։ Լճի առկայությունը մեղմացնում է Սևանի գոգավորության կլիման, որի առանձնահատկություններից է նաև արեգակնային ճառագայթման առատությունը։ Գեղարքունիքում առկա են բացօթյալողի լավ հնարավորություններ, իսկ լողալու ժամանակահատվածն առավել երկար է տևում արևմտյանև հարավ-արևմտյան գոտում։ Լճի առափնյա գոտին հնարավորություն է տալիս իրականացնել շրջանաձև տարբեր տիպի (հետիոտն, ավտոմեքենայով) երթուղիներ։ Սևանի ավազանում, բացառությամբմի քանի տեսակի, կարելի է իրականացնել ռեկրեացիայի բոլոր տեսակները։ Զարգացնելով և ճիշտկազմակերպելով ջրային ռեկրեացիան` կարելի է այն դարձնել միջազգային զբոսաշրջության լավագույնշրջաններից մեկը։ Գեղարքունիքի ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցը 3.1 է [2, 147]։ Արմավիրի ռեկրեացիոն շրջանն զբաղեցնում է ՀՀ հարավ-արևմտյան փոքր հատվածը։ Շրջանիհյուսիսային մասն օշինդրային կիսաանապատ է, որի գորշ երանգը փոխվում է միայն գարնանը։ Այստեղ տիրապետում են գյուղատնտեսական հանդակները, խիստ ցամաքային կլիման, բարձր ջերմաստիճանների երկար տևողությունը, որի պատճառով այն աննպաստ է դառնում հանգստի կազմակերպման համար։ Պայմանները համեմատաբար նպաստավոր են էկոտուրիզմի, ճանաչողական և պատմամշակութային զբոսաշրջության զարգացման համար։ Այսինքն՝ Արմավիրում ռեկրեացիոն գործունեության հնարավոր տեսակներն են` զբոսանքային-գեղագիտական, արևային և օդային լոգանք, էկոտուրիզմ, իսկ ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցը 0.8 է [2, 155]։ Արարատի ռեկրեացիոն շրջանն զբաղեցնում է Արարատյան դաշտի հարավ-արևելյան ցածրադիրմասը, որի մակերևույթը բաժանված է հստակ արտահայտված երկու մասերի` հյուսիսային (լեռնային)և հարավային (հարթավայրային)։ Հետիոտն երթուղիներ կարելի է կազմակերպել ապրիլ-մայիս-հոկտեմբեր ամիսներին՝ ելնելով կլիմայի խիստ ցամաքային բնույթից։ Չնայած թվացյալ միօրինակությանը` Արարատյան դաշտն աչքի է ընկնում բուսածածկույթի մեծ բազմազանությամբ, որոնց ամենալավ պահպանված տարածքները մտնում են «Խոսրովի անտառ» արգելոցի մեջ։ Պահպանվել են նաևկիսաանապատային և անապատային բնական համալիրները (Երասխավանի դաշտում), որոնք մեծ հետաքրքրության առարկա են էկոզբոսաշրջության համար։ Էկոտուրիզմի օբյեկտ է նաև կենդանականաշխարհը (մասնավորապես` թռչնաշխարհը)։ Բնական պայմանները յուրահատուկ են լեռնային հատվածում։ Ազատ և Վեդի գետերի ավազանում տարածվում է «Խոսրովի անտառ» արգելոցը, որի առանձին հատվածներում հնարավոր է իրականացնել էկոտուրեր։ Այստեղ շատ են դիտարժան քարանձավները, հանքային ջրերի աղբյուրները, ինչպես նաև գիհու նոսրանտառները։ Ռեկրեացիոն կարևոր դերկարող են ունենալ նաև Ազատ գետի կիրճի սյունաձև բազալտները, նրա վերին հոսանքի «Քառասունաղբյուրները», Սևջուր գետի ոչ մեծ 2 ջրվեժները, վայրի մրգատուները։ Լեռնագնացության ոչ բարդվարժությունների, արկածային զբոսաշրջության, էկոտուրիզմի, ինչպես նաև հետիոտն երթուղիներիհամար հարմար է Ուրծի լեռնաշղթան։ Գեոտուրիզմի համար լայն հնարավորություններ կան Ուրծաձոր և Արածո գետերի գողտրիկ կիրճերում։ Էկոտուրիզմի համար հետաքրքրություն կարող է ներկայացնել Դահնակի լեռնաշղթայի բուսածածկույթը։ Արարատի ռեկրեացիոն գործունեության հնարավորտեսակներն են՝ զբոսանքային-գեղագիտական, զբոսանքային-մարզական, արևային և օդային լոգանք,էկոտուրիզմ։ Նոսրանտառների առատությունն ապահովում է շրջակա միջավայրի բարձր որակը և ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցը կազմում է 1.2 [2, 167]։ Վայոց ձորի ռեկրեացիոն շրջանը տարածվում է ՀՀ հարավ-արևելքում և ունի տիպիկ լեռնայինռելիեֆ։ Ռեկրեացիոն շրջանում (հատկապես Վայքում) կլիմայի և բուսականության փոփոխություններըտեղի են ունենում վերընթաց գոտիականությամբ` շատ կարճ տարածության վրա, ինչն անակնկալ էդիտողի համար։ Արկածային զբոսաշրջության և լեռնագնացության համար լավ նախապայմաններ ենՎայքի լեռնաշղթայի հարավարևելյան հատվածում ձևավորված դայկաները։ Լեռնաշղթայի հյուսիսահայաց լանջերի բազմաթիվ հատվածներում կարելի է իրականացնել ամառային հետիոտն երթուղիներ,որոնց գլխավոր նպատակը պետք է լինի քարանձավներ այցելելը։ Քարանձավներից ամենախոշորնԱրջերի քարանձավն է, որին գեղագիտական արժեք են տալիս ստալակտիտների և ստալագմիտներիբազմերանգ գոյացությունները։ Հետաքրքիր է նաև Մոզրովի քարանձավը, որը շատ դյուրանցանելի է։ Մագելի և Թռչունների քարանձավները նույնպես ունեն յուրահատուկ օրգանական աշխարհ և գեղագիտական հմայք։ Ռեկրեացիոն ներուժով առանձնանում են գետահովիտները։ Այս առումով կարևոր են Եղեգիսն իրվտակներով և Սուլեմայի ամֆիթատրոնի տեսք ունեցող ավազանը, որոնք ունեն գեղատեսիլ բնություն։ Այս շրջանում դիտարժան են նաև Գողթանիկի ջրվեժն ու քարանձավը։ Լեռնագնացության ևգեոտուրիզմի համար հարմար են Վանքասարը, Ճաղատսարը, Մուրադսարը, Դարբ և Ջահուկ գետերիհովիտները։ Էկոտուրիզմը նախընտրողների համար հետաքրքրական կարող են լինել Արփայի, Դարբ ևՋահուկ գետերի հովիտներում, ինչպես նաև Սուլեմայի լեռնանցքում աճող հազվագյուտ բուսատեսակները։ Ալպինիզմի և ագրոտուրիզմի զարգացման զգալի ներուժ ունի շրջանի հարավային հատվածը։ Ձմեռային հանգստի կազմակերպման նպաստավոր պայմաններ ունի Վայքը։ Դահուկային և սպորտային միջոցառումների ամենամյա և անխափան կազմակերպման համար գերազանց բնակլիմայականպայմաններ ունի Ջերմուկը։ Բացի այդ, այն օժտված է բուժառողջարանային ռեկրեացիայի կազմակերպման մեծ ներուժով։ Ստեղծված է Ջերմուկի մեծ բուժառողջարանային համալիրը։ Այսինքն՝ Վայոց ձորում, բացի ջրային ռեկրեացիայի ձևերից, հնարավոր է կազմակերպել ռեկրեացիոն գործունեության բոլոր տեսակները։ Ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցը 1.5 է, որի վրամեծ չափով ազդում է տարածքի փոքր լինելը [2, 184]։ Սյունիքի ռեկրեացիոն շրջանն զբաղեցնում է ՀՀ ծայր հարավ-արևելյան հատվածը, որի բնականպայմանների բազմազանությունը լավ նախադրյալ է ռեկրեացիայի տարբեր տեսակների զարգացմանհամար։ Սյունիքի ռեկրեացիոն շրջանում ամենահզոր լեռնային համակարգը Զանգեզուրի լեռնաշղթանէ, որի լեռնանցքները գտնվում են մեծ բարձրության վրա։ Այն դյուրանցանելի է դարձնում լեռնաշղթան՝արևելք-արևմուտք ուղղությամբ, և նախապայման է հանդիսանում հետիոտն երթուղիների կազմակերպման համար։ Հետիոտն զբոսանքային զբոսաշրջության, գեոտուրիզմի և լեռնագնացության զարգացման համար գերազանց հնարավորություններ ունեն շրջանի հյուսիսային հատվածը, Սյունիքիբարձրավանդակը, Բարգուշատի լեռնաշղթան, Կապուտջուղ և Ծղուկ գագաթները։ Ալպինիզմի համարհարմար են Որոտանի կիրճը, Կալեր և Գեղի գետերի հովիտները։ Հետիոտն երթուղի կարելի է կազմակերպել Սիսիան գետի հովտով, որտեղ գեղեցիկ բնապատկեր է առաջացնում Տոլորսի ջրամբարը, իսկնպատակակետ կարող է լինել Գյադիկ լեռնանցքը, որն առանձնանում է յուրահատուկ բուսածածկույթով և ռելիեֆի եզակի էկզառացիոն ձևերով։ Սպորտային երթուղիների անցկացման ներուժով առանձնանում է Մեծ Իշխանասար գագաթը։ Սյունիքի շրջանն առանձնանում է էկոզբոսաշրջային մեծ ներուժով։ Զանգեզուրի հարավային մասում, էկոտուրիզմի գլխավոր նախապայման հանդիսացող յուրահատուկ էկոհամակարգերի պահպանման նպատակով, կազմակերպվել է «Զանգեզուրի» արգելավայրը։ Էկոզբոսաշրջության կարևորագույնօբյեկտ է «Շիկահողի» արգելոցը, որը հարուստ է էնդեմիկ և հազվագյուտ կենսազանգվածով։ Էկոզբոսաշրջային գերազանց պայմաններ ունեն նաև Սյունիքի բարձրավանդակը, Այրիգետի, Գեղի, Տաթև,Արամազդ, Լեռնաշեն գետերի հովիտները՝ անկրկնելի բնապատկերներով և յուրահատուկ կենսազանգվածով (տարածված են նաև մրգատու ծառատեսակներ)։ Այսպիսով` Սյունիքում ռեկրեացիոն գործունեության հնարավոր տեսակներն են` զբոսանքային-գեղագիտական, զբոսանքային-մարզական, արևային և օդային լոգանք, էկոտուրիզմ, ալպինիզմ, առողջարանային, որոշ չափով` դահուկային և սահնակային զբոսանք, բայց առավել նպաստավոր պայմաններ կան էկոտուրիզմի համար, որի ճիշտ կազմակերպման դեպքում այն կարող է դառնալ այս ճյուղիառաջատարը ՀՀ-ում։ Այստեղ մեծ է նաև անտառների ռեկրեացիոն նշանակությունը։ Սյունիքի ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակիցը 2.3 է [2, 208]։ Գնահատելով ՀՀ ռեկրեացիոն շրջանների ներուժը` կարելի է ասել, որ աշխարհում գոյությունունեցող ռեկրեացիայի ավելի քան 40 տեսակներից ընդամենը 13-ն են, որ կարող են իրականացվելՀայաստանի տարածքում։ ՀՀ-ում զբոսաշրջությունը գերակա ուղղություն դարձնելու, ռեկրեացիոնգործունեության ինտենսիվ զարգացումն ապահովելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել ռեկրեացիոնտարածական համալիրներ (ՌՏՀ), որոնք իրենցից պետք է ներկայացնեն բազմաֆունկցիոնալ համակարգեր։ Ռեկրեացիոն ոլորտի զարգացման հիմքում պետք է դնել էկոլոգիական մոտեցումը։ Այսինքն՝ ՌՏՀի զարգացման հիմքում պետք է ընկած լինի ՀՀ տարածքի և առանձին ռեկրեացիոն շրջանների բնապահպանությանը միտված խելամիտ քաղաքականությունը, քանի որ զբոսաշրջության զարգացմանգլխավոր նախապայման է պահպանված, անաղարտ բնությունը, ԲՀՊՏ-ների առկայությունը։ Միևնույնժամանակ զբոսաշրջիկների մեծ ներհոսքը, ինքնին, դառնում է վտանգավոր բնական միջավայրիմեծամասշտաբ յուրացման և աղտոտման համար։ ՌՏՀ-ի ձևավորման հիմքում պետք է ընկած լինեննաև բարձրակարգ մասնագետների, որակյալ կադրերի (աշխարհագետներ, բնապահպաններ, սոցիոլոգներ, հոգեբաններ, ֆիզիոլոգներ, ճարտարագետներ), կողմից իրականացված բնական պայմաններիև ռեսուրսների բազմակողմանի ու մանրակրկիտ ուսումնասիրությունների արդյունքում ձևավորվածփոխհամաձայնեցված և հիմնավորված դրույթների մշակումը։ ՌՏՀ-ի ձևավորման առաջնակարգ խնդիրները պետք է լինեն`1. ՀՀ տարածքի ռեկրեացիոն գիտականորեն հիմնավորված շրջանացում, որը կունենա տաքսոնոմետրիական հետևալ բաժանումը՝ շրջան-ենթաշրջան-կենտրոն։ Ամենամեծ տարածական միավորների`շրջանների սահմանները հիմնականում համընկնում են մարզերի վարչական սահմանների հետ, որնավելի արդյունավետ է դարձնում ոլորտի կառավարումը։ Շրջաններն իրենց հերթին բաժանվում են ենթաշրջանների, որոնց սահմաններում ռեկրեացիոն ռեսուրսների բազմազանությունը, փոխկապակցվածությունը, փոխադարձ լրացումը և ամբողջականությունն ավելի ցայտուն են արտահայտված։ Յուրաքանչյուր ենթաշրջանի կենտրոն կարող են դառնալ առավել խոշոր, սոցիալ-տնտեսական, մշակութային առումով զարգացած և հարմար աշխարհագրական դիրքով բնակավայրերը։ Անհրաժեշտ է ռեկրեացիոն ռեսուրսները դիտարկել հետևյալ ասպեկտներով` բուժառողջարանային, մարզական, ճանաչողական և գնահատել մարդկանց ռեկրեացիոն պահանջմունքների տեսանկյունից` բժշկակենսաբանական, հոգեբանական-գեղագիտական, տեխնոլոգիական։ Աղյուսակ 1. Ռեկրեացիոն պիտանելիության համեմատական բնութագիրըՌեկրեացիոնՊիտանելիությանշրջանգործակից (K)ՇիրակԼոռիՏավուշԱրագածոտնԿոտայք6. Գեղարքունիք9. Վայոց ձոր10 ՍյունիքԱրմավիրԱրարատԻնչպես երևում է ՀՀ ռեկրեացիոն շրջանների պիտանելիության գործակիցների վերլուծությունից(աղյուսակ 1 [2, 208]), ռեկրեացիոն առավել մեծ ներուժով առանձնանում է Գեղարքունիքը, գրեթե հավասար հնարավորություններ ունեն Սյունիքի, Տավուշի, Լոռու և Շիրակի շրջանները, իսկ առավելփոքր ներուժով առանձնանում է Արմավիրը։ Սակայն բոլոր շրջաններն ունեն հավասար և մեծ ներուժզբոսանքային-գեղագիտական, զբոսանքային-մարզական, արևային և օդային լոգանք, լեռնայինզբոսաշրջություն, էկոզբոսաշրջություն տեսակների զարգացման համար, իսկ բուժառողջարանային,ջրային և ձմեռային ռեկրեացիոն գործունեության տեսակների համար անհրաժեշտ է առանձնացնելառավել հզոր ներուժով շրջանները և տալ մասնագիտացման ոլորտները։ Ընդ որում բուժառողջարանայինն իր հերթին, կախված բնակլիմայական պայմաններից, հանքային ջրերի բնույթից, տորֆի առկայությունից, պետք է դասակարգել ըստ շրջանների։ Այս ամենն էլ կապահովի պրոցեդուրաների ցիկլիանցկացում` տարբեր շրջանների ընդգրկվածությամբ և ամբողջ տարվա կտրվածքով։ Հաշվի առնելով նշված առանձնահատկությունները` հնարավոր կլինի ստեղծել զբոսաշրջային ծառայությունների համալիրներ կամ կազմել զբոսաշրջային փաթեթներ` տարբեր տևողություններով։ Փաթեթների հիմքում պետք է ընկած լինեն ռեկրեացիոն գործունեության նպատակը և ռեսուրսների օգտագործման բնույթը։ Գլխավոր նպատակի հետ համատեղել նաև ռեկրեացիոն գործունեության այլտեսակներ և ընդգրկել հնարավորինս շատ շրջաններ, ինչը կապահովի հանգստի հագեցած անցկացումը։ Որոշիչ հանգամանք է նաև զբոսաշրջային փաթեթների գների, ինչպես նաև ծառայություններիորակների համապատասխանեցումը միջազգային ստանդարտներին։ 2. Գյուղատնտեսական և ֆերմերային տնտեսությունների համալիր ուսումնասիրություն և ագրոտուրիզմի զարգացման ուղիների մշակում։ Զարգացնել բուսաբուծությունը, բարձրացնել անասնապահության մթերատվությունը` այցելուներին էկոլոգիապես մաքուր գյուղմթերքներով ապահովելու, ինչպես նաև տեղական բնակչության ներքին պահանջմունքի խնդիրը լուծելու համար։ Գյուղատնտեսական արտադրության զարգացումը կնպաստի ոչ միայն տեղական բնակչության զբաղվածությանխնդրի լուծմանը, այլև հիմք կհանդիսանա գյուղական զբոսաշրջության զարգացման համար։ 3. Ռեկրեացիոն ցանցի ստեղծում ՀՀ տարածքում, որտեղ ՌՏՀ-ի ենթաշրջանները պետք է գործենմիմյանց հետ խիստ փոխկապակցված և փոխպայմանավորված։ 4. Ենթաշրջանների հագեցումը բարձր որակի սպասարկող և ուղեկցող անձնակազմով, ինչպեսնաև տեղեկատվական հզոր բազայով` ՀՀ բնական և մարդածին ռեկրեացիոն ռեսուրսների վերաբերյալ` ուղեցույցների, քարտեզների, DVD-ների տեսքով։ 5. Տրանսպորտային հարցերի կարգավորում (տրանսպորտային միջոցների ճիշտ ընտրություն,կազմակերպում` կախված ռեկրեացիոն գործունեության տեսակից, բնական պայմաններից և այլն)։ Կարևոր է փաստել այն հանգամանքը, որ տրանսպորտաաշխարհագրական առավել հարմար դիրքովառանձնանում են ՀՀ հյուսիսային հատվածի ռեկրեացիոն շրջանները` Շիրակ, Լոռի, Տավուշ։ 6. Հզոր գովազդային գործունեություն` ներպետական և միջազգային մասշտաբներով` լայն կիրառության մեջ դնելով «դիսկոնտ» քարտերը։ Այսինքն ներկայանալ ճկուն զեղչային համակարգով։ 7. Արտաքին և ներքին կապերի հաստատում և զարգացում։ ՌՏՀ-ն կարող է ստեղծվել, լիարժեքգործել և զարգացում ապահովել միայն պետական և հասարակական գերատեսչությունների հետսերտ համագործակցության, ինչպես նաև պետության կողմից ֆինանսական աջակցության դեպքում։ Եվ առավել որոշիչ են արտաքին կապերը միջազգային հայտնի զբոսաշրջային կազմակերպություններիհետ, հատկապես նրանց, որոնք ավելի հետաքրքրված և շահագրգռված կլինեն։ Սա կբերի ոչ միայնզբոսաշրջիկների մեծ հոսք դեպի Հայաստան, այլև կապահովի մեծ չափով արտահոսք ՀՀ-ից։ 8. Իրականացնել օրենսդրական դաշտի փոփոխություն, բարելավում։ Պետք է ընդունել օրենքներ,որոնք խրախուսեն զբոսաշրջության զարգացումը և արտասահմանյան կապիտալի ներգրավումն այդոլորտի կազմակերպման գործում։ Վարել խելամիտ, մեղմ հարկային քաղաքականություն։ Բացի այդ,դրսից լրացուցիչ կապիտալի ներգրավման արդյունավետ միջոցներից է համատեղ զբոսաշրջային կազմակերպությունների ստեղծումը։ 9. Զբոսաշրջային շուկայի վերահսկողություն, առավել շահավետ ճյուղերի առանձնացում։ 10. Թույլատրելի հարաբերությունների սահմանում ռեկրեանտների և բնակչության թվաքանակի,ռեկրեանտների և տարածքի տնտեսական հնարավորությունների միջև։ Քանի որ նշվածներն ունեն դինամիկ բնույթ, ապա կարող են հաճախ ենթարկվել փոփոխությունների։ Կարևոր է նաև ռեկրեանտների հաշվեկշռի ֆիքսումը և համեմատումը` տարբեր ժամանակային կտրվածքներով։ 11. Խիստ վերահսկողության սահմանում անտառահատումերի նկատմամբ. անտառների առկայությունը մեծացնում է տարածքի ռեկրեացիոն նշանակությունը։ 12. Սերվիսի համակարգում տեղացի բնակչության ներուժի օգտագործում, որը ենթադրում էսննդի, հյուրանոցային գործի կազմակերպում, ինչպես նաև զբոսաշրջային ատրիբուտների (տեղականհուշանվերներ, տեղական արհեստագործական իրեր) արտադրություն։ 13. Ենթակառուցվածքների արագ զարգացում (հյուրանոցա-ռեստորանային համալիրներին զուգահեռ զարկ տալ քեմպինգների կառուցմանը տարբեր շրջաններում` բոլոր հարմարություններով) ևծառայությունների դիվերսիֆիկացում։ Այսպիսով` ՌՏՀ-ի ստեղծումը և զարգացումը կդառնա լուրջ խթան ՀՀ տնտեսության զարգացմանհամար, քանի որ արդյունավետ կօգտագործվեն բնական և մարդածին ռեկրեացիոն ռեսուրսները,կզարգանան միջշրջանային և միջպետական սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային կապերը։ Ենթակառուցվածքների և սպասարկման ոլորտի զարգացումը հավասարապես կընթանա բոլոր ռեկրեացիոնշրջաններում, և չի նկատվի այժմյան խիստ կենտրոնացվածությունը։ Այս ամենի ձևավորման արդյունքում կմեծանա ներդրումների ծավալը, և կստեղծվեն բավարար նախադրյալներ ՀՀ-ում ոլորտի դինամիկ զարգացման համար։ Գրականություն1. Հայրապետյան է., Հարությունյան Լ., Բնության պահպանության հիմունքներ, Երևան, 1983, էջ 382։ 2. Մարտիրոսյան Լ. Ռեկրեացիոն աշխարհագրություն, Վանաձոր, 2014, էջ 277։ 3. Մնացականյան Բ., Թադևոսյան Գ., Լոռու կլիման և ջրերը, Վանաձոր, 2007, էջ 290։ - Москва, 2010, с. 134.Նարե ԳյոզալյանՀՀ ՄԱՐԶԵՐԻ ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ ՆԵՐՈՒԺԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ՝ ՈՐՊԵՍ ՌՏՀ-Ի ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ԿԱՐԵՎՈՐ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԲանալի բառեր՝ ռեկրեացիոն ներուժ, ռեկրեացիոն շրջան, ռեկրեացիոն պիտանելիության գործակից ։

example1023

example1023

Սույն հոդվածում ներկայացված է մաթեմատիկական մոդել, որտեղ որպես հիմնական մեծություններ դիտարկվում են ինֆորմացիոն, դրամական, ժամանակային և ներանձնային (նախընտրություններ) սահմանափակումները։ Մոդելը ցույց է տալիս, թե այս սահմանափակումների համատեքստում ինչպես է կողմնորոշվում սպառողը (կամ ներդրողը) իր որոշումը կայացնելիս։ Մոդելը հիմնված է այն մոտեցման վրա, որ մարդկանց տնտեսական վարքագիծը կախված է սահմանափակումներից։

Գիտ. ղեկավար՝ ֆ․մ․ գ.թ., դոց. Ռ. Ավետիսյան Մոդելի նկարագրություն։ Դիտարկվում է մարդու կողմից ընտրության կատարման մոդել,որտեղ որպես ընտրության օբյեկտ հանդիսանում է այնպիսի առարկա,որի ձեռքբերման համար կատարվող դրամական ծախսերի ևսպառողիհարաբերակցություննչէ։ Օրինակ՝ եթե դիտարկենք 1․000․000էականորեն փոքրպայմանական միավոր ակտիվներ ունեցող սպառողի կողմիցսննդամթերքի ձեռքբերման ծախսերը (10 պ.մ) և որոշակի ներդրումկատարելու պարագայում օգտագործվող միջոցներըկտեսնենք, որ առաջինը կազմում է սպառողի ակտիվների 0,001%, իսկերկրորդը՝ 10%։ Ենթադրվումմեծէ այսհարաբերակցությունն, այնքան մարդուն ավելի շատ ինֆորմացիա ևժամանակ է անհրաժեշտ մինչև նա ձեռք կբերի տվյալ ապրանքը կամկկատարի տվյալ գործողությունը (օրինակ՝ ներդրում կատարելը)։ Պարզ է, որ մարդկանց կողմից կայացվող տնտեսականորոշումները կախված են որոշակի սահմանափակումներից։ Այսմոդելում կիրառվող սահմանափակումներն են ինֆորմացիան,տնօրինվող ակտիվները, եկամուտը, վարկային հասանելությունը,ժամանակը և մարդու սուբյեկտիվ սահմանափակումները21։ 1. Ինֆորմացիա։ Մինչև որոշման կայացումը մարդունանհրաժեշտ է որոշակի ինֆորմացիա, որը վերաբերում է որոշմանկայացման օբյեկտներին։ Համարվում է, որ անհայտ ինֆորմացիանձեռք բերելու համար (անորոշությունը պարզելու կամ սուբյեկտիկասկածները փարատելու համար) կատարվելու են որոշակի ծախսեր,մասնավորապես՝ դրամական և ժամանակային։ Այստեղ որպեսդրամական ծախս դիտարկվում է պատշաճ շրջահայացության ծախսըէ հնարավորության և իրականության21 Այս մոտեցման հիմքում ընկածհարաբերակցության փիլիսոփայական ըմբռնումը։ Դիտարկվում է, որ մարդկանցգործողությունների հիմքը հնարավորություններն են, իսկ սահմանափակումներիառկայությունըենհնարավորությունների «ծավալը»։ բացակայությունը փոքրացնումկամմեծացնումկամիրականացնելուենթադրումՏնօրինվող ակտիվներ,տեսանկյունիցպոտենցիալէԲացի նրանից, որ մարդն իրականացնում(Due diligence cost22)։ Պատշաճ շրջահայացությունը հասկացություն է,որը վերաբերում է խելամիտ մարդու կողմից անհրաժեշտաբարնախաձեռնվող միջոցներին՝ մինչև համաձայնության գալը կամերկրորդ կողմի հետ ֆինանսական գործարք իրականացնելը։ Ներդրումներպատշաճշրջահայացությունըներդրմանուսումնասիրություն և աուդիտ՝ հաստատելու համար բոլոր փաստերն, ինչպիսիք են ֆինանսական հաշվետվությունները և այլընդունված նյութերը։ է որոշակինախաձեռնություն ինֆորմացիա ձեռք բերելու նպատակով, առկա էնաև հասանելի ինֆորմացիայի մեկ այլ կողմ ևս։ Ենթադրվում է, որմարդը ստացված ինֆորմացիան գնահատում է իր գիտելիքների ևնախկինում ունեցած փորձի հիման վրա։ Ստացված ինֆորմացիայիարժեքը և նշանակությունը կախված են այն ստացողից։ վարկայինեկամուտ ևհասանելություն23։ Այս մոդելում եկամտից բացի դիտարկվում են նաևմարդու կողմից տնօրինվող այլ միջոցներ։ Պատճառն այն է, որ մարդըդրանք կարող է օգտագործել այլ ակտիվ ձեռք բերելու նպատակով,այն պարագայում, երբ իր եկամուտները չեն բավարարի։ Պակասիրացվելի ակտիվի իրացման համար կատարվում են որոշակիծախսեր։ Նախ անհրաժեշտէ որոշակի դրամական ծախս՝միջնորդավճարների տեսքով, ապա ժամանակային ծախս՝ մինչև որայդ ակտիվը կիրացվի։ է, որ մարդը մոդելումնկարագրված որոշման կայացման վրա ծախսում է որոշակիժամանակ։ Ժամանակային ծախսն իրականացվում է ինֆոմացիա ձեռքբերելու նպատակով։ Այն առաջանում է նաև պակաս իրացվելիակտիվի իրացման պարագայում։ Ժամանակը կարող է ծախսվել նաևկայացված որոշումն իրագործելու համար։ Օրինակ՝ բնակարանիձեռքբերում, ինչը հանգեցնումէ սեփականության իրավունքիգրանցման հետ կապված ժամանակային ծախսերի։ 4. Մարդու ներքին սահմանափակումները։ Որպես այսպիսիքդիտարկվում են մարդու նախընտրությունները, որոնք, ըստ էության,22 Հասանելի է այստեղ՝ http։ //www.investopedia.com/terms/d/duediligence.asp23 Վարկային հասանելությունը հասկացվում է որպես մարդու կողմից ակնկալվողհնարավոր վարկի չափը3. Ժամանակը։ Ենթադրվումնույնպես հանդիսանում են սահմանափակում24։ Սրանք էականորենկարող են ազդել մարդու կողմից կայացվող որոշումների վրա։ Համարվում է, որ մարդն ունի որոշակի նախընտրություններգնման ենթակա օբյեկտի հատկանիշների վերաբերյալ։ Ենթադրվում է,որ յուրաքանչյուր մարդու համար հատկանիշների կարևորությանաստիճանը կարող է տարբեր լինել։ Նշանակենք (cid։ 3037)-ով j-րդ հատկանիշիկարևորության աստիճանը, որտեղ (cid։ 3037) ∈ [0,1], որքան (cid։ 3037)-ն մոտ է մեկին,այնքան հատկանիշը կարևոր է մարդու համար և հետևաբար առավելմեծ ազդեցություն ունի կայացվող որոշման վրա։ Բացի նրանից, որ մարդը գնահատում է հատկանիշները ըստկարևորության, նա նաև ունի նախընտրություններ հատկանիշըկազմող տարրերի միջև։ Դիցուք y(cid։ 2920) հատկանիշը բնութագրվում է(cid։ 3041) թվերով։ Դա հակիրճ կգրենք այսպես՝(cid։ 3423)Այստեղ y(cid։ 2921)-ն թիվ է՝ y(cid։ 2921) ∈ [0,100], որի միջոցով դասակարգվում էմարդու նախընտրությունը y(cid։ 2920) հատկանիշի տարրերի միջև։ Օրինակ՝եթե y(cid։ 2869)-ով նշանակենք գույների բազմությունը, և ընդունենք, որ տվյալանհատը նախընտրում է կանաչ գույնը կարմիրից, իսկ կարմիրը՝սպիտակից և այլն, ապա y(cid։ 2869) = {100,99.99,95,…} բազմության մեջ,առաջին թիվը կբնութագրի կանաչ գույնը, երկրորդ թիվը՝ կարմիրը,իսկ երրորդը՝ սպիտակը և այլն։ Հնարավոր է, որ օբյեկտն ունենա հատկանիշի տարրերից միայնմի մասը։ Դա ցույց տալու համար (cid։ 3038)-ով նշանակենք j-րդ հատկանիշիk-րդ տարրի առկայությունը կամ բացակայությունը հնարավորտարբերակներում (գնման ենթակա օբյեկտներում)։ Այս մոդելում դիտարկվում է, որ օբյեկտը կարող է ունենալհատկանիշի տարրերից միայն մեկը։ Մաթեմատիկորեն սա նշանակումէ, որ Ենթադրենք, որ մարդն իր ընտրությունն իրականացնում է միքանի օբյեկտների միջև։ Այդ օբյեկտներիցյուրաքանչյուրն ունիհատկանիշների այնպիսի խումբ, որոնք ունեն նաև մյուս օբյեկտները։ 24 Ենթադրվում է, որ մոդելում դիտարկվող ժամանակահատվածն այնքան մեծ չէ, որկհանգեցնի մարդկանց նախընտրությունների փոփոխության։ Այդ պատճառովնախընտրությունները սույն մոդելում ընդունվում են որպես անփոփոխ։ 3038) ներկայացնումորէ,Այս հատկանիշների տարրերով օբյեկտն իդենտիֆիկացվում է։ Դանշանակում է, որ (cid։ Քննարկենք հետևյալ օրինակը. գոյություն ունի 3 հատկանիշ ևօբյեկտը համապատասխանաբար ունի այդ հատկանիշների հետևյալտարրերը՝ (cid։ Ստացվում է, որ l(cid։ Այժմ դիտարկենք մի ֆունկցիա, որը բնութագրում է օբյեկտի j-րդհատկանիշի որևէ տարրի առկայությունը։ 3040)Կոնկրետ օբյեկտի համար (որում առկա է j-րդ հատկանիշի c-րդտարրը) այդ ֆունկցիան կընդունի հետևյալ տեսքը՝ (cid։ 3030)՝հիմք ընդունելով (1) և (2) պայմանները։ էության,Բոլոր հատկանիշների համար կստանանք․(cid։ 3040)էՈրտեղ (cid։ 1847)-ն,իրենիցըստհնարավորօգտակարության ֆունկցիան։ Ընդունվումտարբերակներից կընտրվի այն, որն ունի մաքսիմալ օգտակարություն։ Կրկին սահմանափակումների վերաբերյալ։ Դիտարկվեցինինֆորմացիոն, ժամանակային, դրամական և մարդու ներքինսահմանափակումները։ Վերջինս պայմանավորեց օգտակարությանֆունկցիան։ Առաջիններից դրամական ծախսն օբյեկտի ձեռքբերմանգինն է և ուղեկցող ծախսերը (օրինակ՝ անշարժ գույքի նկատմամբսեփականությանհամար անհրաժեշտպետական վճարները)։ Դրամական ծախսը նշանակենք M-ով։ շրջանակներումենթադրում է ինֆորմացիայի ձեռքբերման համար անհրաժեշտծախսերը, որոնք ունեն դրամական արտահայտություն25։ Ժամանակային ծախսի վերաբերյալ ուսումնասիրությունը տվյալմոդելի շրջանակներում հանգում է նրան, որ այն նույնպես կարելի էչափել դրամական արտահայտությամբ։ Այստեղ ժամանակային ծախսիհետ կապված առաջանում է չստացված տոկոսային եկամտի տեսքովայլընտրանքայի ծախս, որը արտահայտվում է որոշակի ժամանակ անցներդրվելիք կամ ծախսվող գումարի դիսկոնտավորված՝ ներկաարժեքի առաջացմամբ(եթե գնման պրոցեսը իրականացվերժամանակի նույն պահին, ապա դիսկոնտավորման խնդիրչէրառաջանա)։ 25 Մոդելում ընդունվում է, որ ինֆորմացիոն ծախսերը մարդու կողմից կանխատեսելի(ակնկալվող) որոշակի ծախսեր են, որոնք անհրաժեշտ են իրականացնել օբյեկտինախնական ընտրությունից հետո։ Իսկ նախնական ընտրությունը իրականացվում էօբյեկտի այն հատկանիշների հիման վրա, որոնք նախապես հայտնի են։ իրավունքի գրանցմանԻնֆորմացիոնսահմափակումըմոդելիԵթենմանաբնույթ այլինֆոմացիայիօրերովգործողություններիվրաI-ով՝ ինֆորմացիոն ծախսերը,արտահայտած, նշանակենքտնօրինվող ակտիվները, եկամուտը և վարկային հասանելությունը՝ Eով, իսկ տոկոսադրույքը՝ r-ով (դիտարկվում է պարզ տոկոսադրույք),ապա կստանանք՝ձեռքբերման ևծախսվածt-ով,ժամանակն`որտեղ (cid։ 2011)-ն գործակից է, որը ցույց է տալիս մարդու ունեցվածքի այնմասը, որը նախատեսվում է ծախսել տվյալ օբյելտը ձեռք բերելուհամար։ Արդյունքումտեսքը՝կունենամոդելըհետևյալ(cid։ 2873) Մոդելում դիտարկվում է, որ ընտրությունը իրականացվում է միքանի օբյեկտների միջև, որոնք նախապես հայտնի են։ Ինչպես նշվել էվերևում, օբյեկտներն իդենտիֆիկացվում են իրենց մի խումբհատկանիշներով, որոնք էլ հենց դիտարկվում են տվյալ մոդելում։ Դիտարկենք երկու օբյեկտ, որոնց վերաբերյալ ինֆորմացիաններկայացված է ստորև․Օբյեկտ 1Օբյեկտ 2(3) սահմանափակումը կստանա հետևյալ տեսքը 0 < (cid։ 2870)) ≤ Իդենտիֆիկատոր(cid։ 3301) = 1Ծախսեր(cid։ 2870)Այստեղսահմանափակման(cid։ 3121) որտեղ (cid։ 3301)լինելու պայմանըմատնանշում է այն հանգամանքը, որ ընտրությունը՝ երկու օբյեկտներիմիջև, պարտադիր իրականացվելու է։ Սա նշվում է այն նպատակով, որմոդելը բնութագրի, թե ինչ ընտրություն կկատարվի, եթե մոդելիդրականսուբյեկտը որոշի ընտրել օբյեկտների միջև՝ հաշվի առնելովօբյեկտների հատկանիշային և ծախսային առանձնահատկությունները։ A-ովնշանակենք(cid։ 2870))արտահայտությունը։ Մոդելի վերջնական տեսքը կլինի հետևյալը՝(cid։ 3301) = 1Խնդրի լուծման արդյունքում26 ստացվում է n հատ (cid։ 1864), որոնքհավասար են մեկի։ Դրանք բնութագրում են մոդելում դիտարկվողօբյեկտներից մեկը։ Այդ օբյեկտը հենց հանդիսանում է սպառողիկատարված ընտրությունը։ Մոդելն իր կիրառությունը կարող է գտնել նաև տարբերակվածապրանքատեսակներիկամժամանակային ծախս չեն ենթադրում, կամ դրանք շատ փոքր են։ Տվյալպարագայում մոդելից կհանվեն ժամանակային և ինֆորմացիոն ծախսբնութագրող մեծությունները։ ինֆորմացիոննկատմամբ,որոնքՂազարյան ԱմասյաI-M-T ՄՈԴԵԼԲանալի բառեր - սպառողական ընտրություն, նախընտրություններ,մարդկանց տնտեսկան վարքագիծ, սահմանափակումներ։

example879

example879

Արթիկի դամբարանադաշտի նյութերի մեջ մեծ խումբ է կազմում խեցեղենը՝ իր առանձնահատուկ և տարբերվող նմուշներով։ Այս տեսանկյունից կարևոր է ուսումնասիրել խեցեղենի տեսակները, պատրաստման եղանակները, ինչպես նաև վեր հանել խեցեգործության զարգացման ընդհանուր միտումները։ Արթիկի ուշբրոնզեդարյան և վաղ երկաթի շրջափուլի խեցեղենի զարգացումը ընթացել է ինչպես արտադրանքի տեսակների ընդլայնման, այնպես էլ նրանց կատարելագործման ուղիով, որը պայմանավորված է մի կողմից խեցանոթների գործածման բնագավառների բազմազանությամբ, մյուս կողմից՝ մասնագետ արհեստավորի առկայությամբ։

ԱՐԹԻԿԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏԻ ԽԵՑԵՂԵՆԸ ՈՒՇ ԲՐՈՆԶԻ-ՎԱՂԵՐԿԱԹԻ ՇՐՋԱՓՈՒԼԵՐՈՒՄՄ.թ.ա. հազարամյակին վերաբերող հուշարձանների խմբում յուրահատուկ տեղ է գրավում Արթիկի դամբարանադաշտը։ Այն տեղակայված է Արթիկքաղաքից 4 կմ արևելք և Հառիճ գյուղից 2 կմ արևմուտք հեռավորությանվրա։ Արթիկի դամբարանները եզակի տեղ են գրավում ինչպես Հայաստանում,այնպես էլ՝ Անդրկովկասում, քանի որ փաստական հարուստ նյութ են պարունակում ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի շրջափուլերի նյութական մշակույթի վերաբերյալ։ Այդ նյութերի մեջ մեծ խումբ է կազմում խեցեղենը, որն առանձնանումէ եզակի և տարբերվող նմուշներով։ Մեր աշխատանքը միտված է ներկայացնելու և նկարագրելու Արթիկիդամբարանադաշտից հայտնաբերված խեցեղենի տեսակները, պատրաստմանեղանակները, ինչպես նաև վեր հանելու խեցեգործության զարգացման ընդհանուր միտումները և արտադրանքի ձևերի փոփոխման օրինաչափությունները։ Ուսումնասիրման համար նյութ է ծառայել նշանավոր հնագետ ՏելմակԽաչատրյանի կողմից, Արթիկի դամբարանադաշտում կատարված պեղումների արդյունքում հայտնաբերված մեծաքանակ խեցեղենը; Նշենք, որ կավը բոլոր ժամանակաշրջաններում տնտեսության տարբերբնագավառներում մեծ կիրառություն է ունեցել։ Հումքի այս տեսակը, որի մակերեսային երևակումները տարածված են Հայաստանում, օգտագործվել էգործիքներ (իլիկի գլուխներ, ծանրոց-կախիկներ, հալոցներ, մետաղալարից շերեփիկներ, փքսափողեր, հնոց-ձուլարաններ, կաղապարներ), տարատեսակպաշտամունքային առարկաներ (կուռքեր, սրբազան օջախներ, արձանիկներ ևայլն), բնակարաններ պատրաստելու համար։ Կավը անփոխարինելի հումք էեղել խեցեգործության համար, որի արտադրանքը հաճախ տվյալ հուշարձանըթվագրող միակ նյութն է։ Ասվածից դժվար չէ նկատել, որ խեցեղեն արտադրանքի զարգացումը, նրա ձևերի փոփոխումը պատմական բարդ գործընթացէ, որը ենթադրում է տեխնոլոգիայի և հետևաբար աշխատանքի գործիքներիկատարելագործումը։ Այդ է վկայում Հայաստանի, այդ թվում՝ Արթիկի բորնզեդարյան խեցեղեն արտադրանքի ուսումնասիրությունը1։ Խեցեղենի պատրաստումը կազմված է հետևյալ հիմնական գործողություններից 1. հումքի և վառելափայտի նախապատրաստումը,2. կավախմորի պատրաստումը3. անոթի պատրաստում (ծեփածո կամ դուրգի օգնությամբ)4. արտադրանքի չորացում և զարդանախշում5. թրծում2։ Արթիկի դամբարանադաշտի ուշ բրոնզի առաջին փուլի խեցեղենը մեծթիվ է կազմում, որոնց մեծագույն մասը պատրաստված է դուրգի վրա։ Անոթների մի մասը ունի սև, փայլեցրած մակերես, սակայն հիմնական մասը կազմում է մոխրագույն, կոպիտ, ինչպես նաև խոհանոցային խեցեղենը, որը հաճախ մրապատ է։ Սև փայլեցրած խեցեղենի խմբի մեջ են մտնում բազմաքանդակ անկանթկավամանները։ Անկանթ կավամաններն ունեն փքված, գնդաձև իրան, նեղացող ոչ բարձր պարանոց։ Հանդիպում են նաև օրինակներ, որոնք ունեն ավելիբարձր պարանոց։ Բոլոր կավամաններն էլ հիմնականում կրում են հարուստզարդանախշեր՝ հորիզոնական սեղմված և զիգզագաձև խորադիր գծերի տեսքով։ Սակայն առավել տարածված զարդաձևը փայլնախշով արված զարդերեն, որոնք առանձնանում են եռանկյունիների և ուղղահայաց գծիկներից արված զարդերի մեջ։ Հանդիպում են նաև բեկյալ և ալիքաձև փայլազարդեր, որոնք իրենց զուգահեռներն ունեն Լճաշենի, Գեղարոտի, Կարմի բերդի, Երևանի, Մեծամորի և այլ խեցանոթներում։ Այս փուլի սև, փայլեցրած կավանոթները բաժանվում են երկու խմբի։ Առաջին խմբին բնորոշ են խոշոր քրեղանները,որոնք իրենց կողերին ունեն ոչ մեծ ելուսներ։ Երկրորդ խմբի նմուշներն ավելիփոքր են և ունեն կտրված շուրթեր։ Զարդանախշերը հաճախ կրկնում են անկանթ սափորների զարդաձևերը՝ ստվերագծված ցանցադաշտով ուղղանկյունիներ, բեկվող ժապավենանախշեր, սեպաձև եռանկյունիներ, ալիքանախշերև այլն։ Արթիկի դամբարանների վաղ փուլի կոպիտ խեցանոթները ներկայացվածեն խոշոր, լայնաբերան, ցածրավիզ, ուռուցիկ իրանով, նեղ հատակով և դուրս1 Հայաստանի հնագիտական հուշարձաններ, N 9, Խնկիկյան Օ., պրակ 3, Արհեստներըբրոնզեդարյան Հայաստանում, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱ 1977, XX տախտակ, էջ 52-53։ 2 Խնկիկյան Օ., Արհեստները բրոնզեդարյան Հայաստանում, էջ 55։ ճկված շուրթերով կճուճներով։ Սրանք հիմնականում զարդարված են եղունգանախշով3։ Արթիկի ուշ բրոնզեդարի շրջափուլի երկրորդ փուլը նույնպես ներկայանում է խեցեղենի հարուստ տեսականիով, որոնց թվում հանդիպում են ինչպեսնախորդ դարաշրջանի, այնպես էլ հաջորդող՝ վաղ երկաթի դարաշրջանին բնորոշ օրինակներ,4։ Զարդանախշերը, հիմնականում պահպանելով ուշ բրոնզի վաղ փուլի խեցեղենի ձևերը, մի փոքր տարբերվում են նախորդ շրջանից։ Փայլանախշով արված զարդաձևերը կատարված են անփույթ, անոթները կորցնում են մակերեսի սև փայլի նախկին որակը։ Նշված փուլի խեցանոթների առավել բնորոշ զարդամոտիվներն են հորիզոնական, զիգզագ, ալիքանախշ գծազարդերը, խորադիր եռանկյունիները,համակենտրոն շրջանները, եղևնանաշխ և այլն։ Սև, փայլեցրած խեցեղենիկողքին մեծ խումբ է կազմում կոպիտ, խոհանոցային խեցեղենը։ Սև, փայլեցրած խեցանոթները ներկայացված են անկանթ, միականթ, երկկանթ սափորներով և տարբեր ձևերի քրեղաններով։ Անկանթ կավանոթների մեջ մեծ խումբեն կազմում ուռուցիկ իրանով, ոչ բարձր պարանոցով և դուրս ճկված շուրթերով անոթները։ Սրանք հիմնականում նրբախեցի են և հավասարաչափ թրծված։ Հանդիպում են նաև ուռուցիկ իրանով, բարձր պարանոցով և համեմատաբար նեղ հատակով անկանթ կավանոթներ։ Սրանց կողքին առաջին անգամ սկսում են հանդես գալ միականթ կավանոթները, որոնց աղեղնաձև կանթերը շուրթերից կամ պարանոցի կենտրոնից իջնում են դեպի անոթի ուսը։ Ոչմեծ խումբ են կազմում երկկանթ անոթները։ Մեծ քանակությամբ հանդիպող կավամանները բաժանվում են մի քանիտեսակի՝ ուռուցիկ իրանով, նեղ հատակով խոր կավամաններ, որոնց շուրթերըկա՛մ դուրս են ճկված, կա՛մ ուղիղ կտրված են և ուռուցիկ ուսերով, նեղ հատակով, իրանից ուսին անցման հատվածում շեշտված կողերով կավանոթներ ևայլն։ Առավել բազմաքանակ են միջին չափերով, բարձրացող ուսերով և ճկվողշուրթերով կավանոթները։ Հանդիպում են նաև օղակաձև բռնակներով կավամաններ։ Այս անոթների զարդանախշերը, բացի վերը նշված ընդհանուր նախշերից, այս կամ այն անոթի վրա տարբեր են։ Այսպես՝ որոշ անոթների հատակները զարդարված են համակենտրոն շրջանակներով, որը հանդիպում է նաևառանձին անոթների ուսերին։ Մեծ տեղ են զգաղեցնում սեպաձև զարդեր, ցնցադաշտը, փայլանախշ շերտերը և այլն։ Անոթների ձևերի և զարդամոտիվնե3 Եսայան Ա., Հայաստանի հնագիտություն, պրակ 1, Քարի դար-ուշ բրոնզի դար, ԵՊՀ հրատ.,Եր., 1992։ 4 Եսայան Ա., նշվ. աշխ., էջ 265։ րի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Արթիկի՝ ուշբրոնզեդարյան երկրորդ փուլի խեցեղենը, պահպանելով հնագույն ձևերը, նոր գծեր էձեռք բերում, որը գոյատևում է մինչև վաղ երկաթի դարաշրջանը՝ վկայելովՀայաստանի նյութական մշակույթի ավանդականության մասին։ ՛ Խոհանոցային կոպիտ խեցեղենը չի առաձնանում ձևերի ու զարդանախշերի բազազանությամբ։ Միատիպ կավե սպասքը ներկայացված է խոշոր, ձգված իրանով, լայնաբերան, երբեմն նաև ուռուցիկ իրանով և բարձրացող ուսերով անոթներով։ Հանդիպում են մեծ քանակությամբ անկանթ, երբեմն ցածրադիր իրանովև տարբեր բարձրության պարանոցներով կճուճներ։ Կոպիտ խեցեղենի զարդանախշերը ներկայացված են հիմնականում տարբեր ձևերի պարանահյուս,խորադիր գոտիներով, զիգզագներով և ավելի հազվադեպ՝ ալիքաձև նախշերով։ Առավել տարածված են եղունգազարդն ու հատիկազարդը։ Հանդիպումեն նաև ուռուցիկ ելուստներով զարդարված անոթներ, որ բնորոշ է մ.թ.ա. 1-ինհազարամյակի սկզբի կավանոթներին5։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան գտածոների մեջ նույնպես ամենամեծ խումբը կազմում են կավամանները, որոնք հայտնաբերվել են բոլոր դամբարաններում։ Այս կավամանները, ներկայանում են նոր ձևերով և զարդանախշերով, որոնք իրենց որակով խիստ տարբերվում են ուշբրոնզեդարյան կավամաններից։ Վաղերկաթեդարյան խեցեղենը գլխավորապես պատրաստված է դուրգիվրա, և միայն մեկ-երկու նմուշներ են, որոնք ձեռածեփ են։ Ի տարբերություննախորդ՝ ուշ բրոնզի շրջափուլի, այս շրջափուլում կավամանները բաժանվումեն երկու նոր մեծ խմբի՝ սև և մոխրագույն փայլեցրած կավամաններ և խոհանոցային կոպիտ կավամաններ։ Կավամանները հիմնականում ունեն հաստպատեր և պատրաստված են տարբեր խառնուրդներ պարունակող կավից։ Վաղերկաթեդարյան շրջափուլի անկանթ կավամաններից հայտնաբերվելեն մեծաքանակ նմուշներ։ Այս տիպի կավանոթները ունեն ուռուցիկ իրան,հարթ հատակ և համեմատաբար նեղ պարանոց։ Յուրահատուկ խումբ են ներկայացնում անկանթ կավանոթները, որոնք զուրկ են ցանկացած տիպի զարդանախշերից։ Այստեղ մենք հանդիպում ենք բազմատեսակ կավանոթներ՝մոխրագույն փայլեցրած, նեղ պարանոցով և ռումբաձև իրանով կավանոթներև միջին կան մանր կավամաններ, որոնք ունեն ռումբաձև իրան, կարճ պարանոց և դեպի դուրս ծալված շուրթ։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան խեցեղենի մեջ իրենց առանձնահատուկտեղն են զբաղեցնում մեկ բռնակով կավանոթները, որոնք ունեն ուռուցիկ ի5 Նույն տեղում, էջ 270- 271։ րան, կարճ և նեղ պարանոց և դեպի դուրս ուղղված շուրթ։ Ինչպես գիտենք,մեկ բռնակով կավանոթներ հանդիպում են Արթիկի դեռ ուշբրոնզեդարյանդամբարաններում, սակայն արդեն վաղերկաթի շրջափուլում այդ կավանոթները ստանում են հարուստ ձևավորում։ Տարածված զարդանախշեր են ուռուցիկերկայնական գծերը, զիգզագաձև և խորադիր գծերը։ Որոշ դեպքերում հանդիպում են նաև նմուշներ, երբ փայլաներկով արված ժապավենները ստեղծումեն եռանկյունաձև նախշեր։ Արթիկի` մեկ բռնակով կավամանները պեղվել են Nº Nº 206, 217, 298դամբարաններից6։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան կավանոթների երրորդ խումբն են կազմումերկբռնակ կավանոթները, որոնք ունեն խոշոր չափեր, նեղ, կարճ պարանոց,խիստ ուռուցիկ իրան և փոքր-ինչ ծալված շուրթ։ Կավամանները իրանի մեջտեղի մասում երկու կողմերից ունեն խոշոր բռնակներ, որոնք հաճախ զարդարված են ցցուն-ուռուցիկ գծերով։ Կավամանները ունեն տարաբնույթ զարդանախշեր, հիմնականում զարդարված են գծային, եղունգանախշ և հատիկանախշ պատկերներով, ինչպես նաև երկայնական ակոսներով։ Հաճախ հանդիպում են նաև համադրություններ զիգզագների և ալիքաձև գծերի, որոնք եզրափակվում են հաստ զարդագոտիով։ Արթիկի՝ վաղերկաթեդարյան երկբռնակ կավանոթները նույնպես համարվում են տվյալ ժամանակաշրջանին բնորոշ խեցեղեն և մեծ տարածում ունենինչպես Շիրակի տարածաշրջանի և Հայաստանի այլ հնավայրերում, այնպես էլ՝ Անդրկովկասում։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան խեցեղենի համար առավել հատուկ են մեկբռնակով բաժակները։ Չնայած իրենց սակավաթիվությանը՝ այս բաժակներըբազմատեսակ են և ստեղծում եմ մեկ առանձին և ընդհանրական խումբ։ Բաժակների հիմնական մասը սև, փայլեցրած են, խորն են, ունեն հարթ հատակ,թույլ արտահայտված, որոշ դեպքերում՝ կտրված շուրթ։ Նմանօրինակ բաժակներ հայտնաբերվել են Nº Nº 217, 295, 206 դամբարաններից։ Բաժակները ունեն նաև տարատեսակ զարդանախշեր։ Զարդանախշերը հիմնականում ուռուցիկ գծեր են, փայլաներկով արված ժապավեններ, երկայնակի ակոսիկներ ևայլն։ Արթիկի վաղերկաթեդարյան սև, փայլեցրած խեցեղենի մեջ մեծաքանակև ինքնատիպ խումբ են կազմում թասերը, որոնք հայտնաբերվել են մեր կողմից դիտարկված կավամանների կողքին7։ Ինչպես կավանոթների դեպքում, այստեղ նույնպես նկատվում է նորնմուշների զուգորդումը, նախկին՝ ուշբրոնզեդարյան շրջափուլին բնորոշ ավանդական նմուշների հետ։ Վաղերկաթեդարյան թասերը հիմնականում խորը չեն և ունեն ծալվածկամ կտրված շուրթ։ Կավամաններին բնորոշ են նաև տարատեսակ զարդանախշերի առկայությունը։ Գրեթե բոլոր նմուշները զարդարված են ուռուցիկգծերով, որը տարված է խիստ հետևողականորեն և գտնվոււմ է շուրթիցներքև, և անփութորեն արված գծեր, որոնք գտնվում են թասի միջնամասում։ Թասերի մեծ խմբում հանդիպում են նաև երկու օրինակներ, որոնք սև,փայլեցրած կավամաններ են, ունեն կտրված շուրթ, որի վրա պահպանվել էզարդանախշ՝ ուղղահայած գծերի և եռանկյունաձև նախշերի տեսքով8։ Վաղերկաթեդարյան խեցեղենի հաջորդ խումբը կոպիտ, խոհանոցայինօգտագործման կավամաններն են։ Մեր կողմից դիտարկվող խումբը ներկայացված է Արթիկի վաղերկաթեդարյան բոլոր դամբարաններում։ Այս կավամանները հիմնականում պատրաստված են վատ շաղախված և տարատեսակխառնուրդներ պարունակող կավից։ Բոլոր կավանոթների մակերեսին առկաայրման հետքերը մեզ թույլ են տալիս ենթադրել, որ նրանք ունեցել են կենցաղային լայն կիրառություն։ Վերնոշյալ խոհանոցային կավանոթները ներկայացված են տարատեսակձևերով և զարդանախշերով։ Խեցանոթները հիմնականում ունեն խոշոր չափեր, հաստ պատեր, լայն պարանոց և ծալված շուրթ։ Ինչպես նախորդ՝ ուշբրոզեդարյան երկու փուլերում, այստեղ նույնպես կավամանների հիմքերը զարդարված են իրար հաջորդող թեք գծիկների շարքերով, հաճախ արված են երկու և ավելի շարքերով։ Զարդանախշերը հիմնականում միատարր են, հանդիպում ենք ուռուցիկ գծերի, որոնք համադրված են ոլորուն գծերի, եղունգանախշերի և արևածաղկի սերմի տեսքով նախշերի հետ։ Միայն եզակի դեպքերում ուռուցիկ գծերը համադրված են զիգզագաձև գծերի հետ9։ Արթիկի դամբարանադաշտի կավանոթների մեծածավալ խմբում կաննաև այնպիսիները, որոնք ունեն հազվագյուտ ձևեր և զարդանախշեր։ Նմանօրինակ նմուշները հայտնաբերվել են տարբեր դամբարաններում մետաղականիրերի և տարաբնույթ կավանոթների կողքին։ Այս հազվագյուտ կավամանները ունեն սև, փայլեցրած մակերես։ Վերոնշյալ խմբի մեջ են մտնում 18 անոթներ, որոնք ունեն հետևյալ բնութագրերը։ 1. Սև, փայլեցրած կավանոթն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, երկարավուն և լավ արտահայտված պարանոցով, ինչպես նաև արտաքինից լավ արտահայտված շուրթ։ Նշված կավանոթի պարանոցը իրանին միացնող հատվա9 Նույն տեղում, էջ 253-254. ծում առկա է զարդանախշ՝ փայլաներկով արված կրկնադիր հորիզոնական ուռուցիկ գծեր, որոնց միջև եղած բաց տարածքը զարդարված է թեք, ուռուցիկժապավեններով։ Կավանոթի շուրթի հիմքից դեպի իրան են ընթանում փայլաներկով արված ուղղահայաց գծեր, որոնց միջև եղած հեռավորությունները լցված են զիգզագաձև գծերով։ Նույնպիսի զարդանախշեր առկա են նաև անոթիգոտկատեղից հիմքն ընկած հատվածում։ Վերոնշյալ կավանոթը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրալավ շաղախված կավից, սակայն կավամանը անհամաչափ է թրծված։ Կավանոթն ունի 8,5 x 27 սմ10։ 2. Սև, փայլեցրած տարա՝ նեղ հիմքով, թեթևակի սրացող կողերով, ցածրպարանոց և արտաքինից լավ արտահայտված շուրթ։ Տարան ունի հարուստզարդանախշեր։ Տարայի շուրթից դեպի կողեր տարված են մի քանի հորիզոնական ուռուցիկ գծեր, որոնք առկա են նաև կավամանի միջնամասում և արված են անփութորեն։ Հորիզոնական ուռուցիկ գծերի միջև եղած ազատ տարածքները զարդարված են փայլաներկով պատկերված բազմաբնույթ նախշերով, այդ թվում՝ թեք ժապավեններ, որոնք ստեղծում են գագաթները վեր ուղղված եռանկյունաձև պատկերներ։ Թեք ժապավենների միջև մի քանի շարքովարված են հորիզոնական և ուղղահայաց զիգզագաձև գծեր։ Նշված զարդանախշը արտացոլում է միջինբրոնզեդարյան կավամանների նախշերը։ Վերոնշհալ տարան պատրաստվել է լավ շաղախված կավից, կավագործական դուրգի վրա ևթրծված է համաչափորեն։ Տարան ունի 11.5 սմ լայնություն և 12 սմ երկարություն11։ 3. Սև, փայլեցրած կավաման, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, ոչ լավարտահայտված պարանոց և արտաքինից արտահայտիչ շուրթ, որից ներքև,ինչպես նաև կավամանի իրանի միջնամասով տարված են հորիզոնական ուռուցիկ գծեր, որոնք արված են մեծ հեռավորություններով։ Հատկանշական է,որ այդ գծերն արված են խիստ հետևողականորեն և համաչափորեն։ Գծերիմիջև եղած ազատ տարածքները լրացված են փայլաներկով արված հարուստզարդանախշերով, որոնք թեք գծեր են և ստեղծում են եռանկյունաձև պատկերներ։ Եռանկյունները լցված են թեք գծիկներով, որոնք ստեղծում են ցանցաձև պատկեր։ Միջնամասում գտնվող ուռուցիկ գծից դեպի կավամանի հիմքեն ընթանում փայլաներկով արված նուրբ գծեր։ Կավամանը պատրաստվել է կավագործական դուրգի վրա, լավ շաղախված կավից և աչքի է ընկնում համաչափ թրծմամբ։ Կավամանն ունի 12 ամլայնություն և 15,5 սմ երկարություն12։ 10 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/438-60 թ.։ 11 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/194-60 թ.։ 4. Սև, փայլեցրած կավաման, որն ունի նեղ հիմք, կլորավուն իրան, սեղմված պարանոց և կտրված շուրթ։ Կավամանի իրանի վերին մասում անփութորեն արված են վեց շարք ուռուցիկ գծեր, որոնցից դեպի կավամանի հիմք ենընթանում փայլաներկով արված գծեր։ Կավամանը պատրաստված է դուրգիվրա լավ շաղախված կավից և հավասարաչափ է թրծված։ Տարան ունի 9 սմլայնություն և 14 սմ երկարություն13։ 5. Սև, փայլեցրած կավանոթ, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, երկարավուն պարանոց և արտաքինից լավ արտահայտված շուրթ։ Կավանոթիշուրթի հիմքից դեպի իրանի և պարանոցի միացման հատվածում փայլաներկով արված են հորիզոնական ժապավեններ։ Կավանոթի իրանի վերին հատվածում առկա է գոտի՝ ուռուցիկ գծից, որից վերև առկա է ինքնատիպ զարդանախշ։ Այն ցանցաձև նախշերի և կենդանակերպ զարդանախշերի հաջորդական շարք է։ Կենդականերպ զարդանախշն են կազմում եղնիկները, որոնք ունեն ճյուղավորված եղջյուրներ և այծեր՝ մեկ զույգ դեպի ներքև ուղղված թեքեղջյուրներով։ Հատկանշական է, որ այս զարդագոտին բնորոշ է Անդրկովկասիբրոնզեդարյան դարաշրջանի խեցեղենին։ Կավանոթի ուռուցիկ գծից դեպիհիմք են ընթանում փայլաներկով արված գծեր։ Վերոնշյալ կավանոթը պատրասված է կավագործական դուրգի վրա լավշաղախված կավից։ Պետք է նշել, որ կավամանը աչքի է ընկնում թրծման ևփայլեցման վարպետությամբ։ Կավանոթն ունի 12 սմ լայնություն և 25 սմ երկարություն14։ 6. Սև, փալեցրած կավանոթ՝ նեղ հիմքով, ուռուցիկ իրանով (հատկապեսվերևին հատվածում), նեղացող պարանոցով և կտրված շուրթով։ Կավանոթիիրանի վերին և միջին հատվածներում շարքերով ընթանում են հորիզոնականուռուցիկ գծեր, որոնցից ներքև անցնում է հորիզոնական ալիքաձև գիծ։ Հորիզոնական ուռուցիկ գծերի միջև եղած բաց տարածությունները լցված են գեղեցիկ զարդանախշերով, որոնք փայլաներկով արված թեք ժապավեններ են։ Ուռուցիկ գծերի վերջին շարքից դեպի կավանոթի հիմք են ձգվում փայլաներկով արված նուրբ գծեր։ Վերոնշյալ կավավանոթը պատրաստվել է դուրգի վրա, ունի հաստ պատեր, աչքի է ընկնում հավասարաչափ թրծմամբ ու փայլեցմամբ և ունի 10,5 սմլայնություն և 20,5 սմ երկարություն։ 7. Սև, փայլեցրած տարա, որն ունի նեղ հիմք, կլորավուն իրան (հատկապես վերին հատվածում), դեպի ներս կորացող պարանոց և կտրված շուրթ։ Տարայից անմիջապես շուրթ արված են հորիզոնական, հաջորդական գծեր։ 12 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/272-60 թ.։ 13 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/109-60 թ.։ Այս տարային բնորոշ է գծերի անփույթ պատկերումը, դրանք հաճախ միաձուլվում են իրար։ Գծերից շարքից դեպի վերև և դեպի ներքև ընթանում են հորիզոնական ուռուցիկ գծեր։ Հորիզոնական գծերի միջնամասում փայլաներկովարված են թեք ժապավեններ, որոնք իրարից գտնվում են որոշակի հեռավորության վրա։ Վերջին գծից դեպի անոթի հիմք են ընթանում փայլաներկով արված գծեր։ Վերոնշյալ տարան ձեռածեփ է, պատրաստված է լավ շաղախված կավիցև աչքի է ընկնում թրծման և փայլեցման բարձր վարպետությամբ։ Կավամաննունի 11.5 սմ լայնություն և 17 սմ երկարություն 15։ 8. Սև, փայլեցրած կավաման, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, ցածրպարանոց, ինչպես նաև բարակ և արտաքինից արտահայտիչ շուրթ։ Տարայիերկու կողմերին ամրացված են փոքրիկ բռնակներ, որոնց վրա առկա է միջանցիկ անցք։ Շուրթից մինչև տարայի միջնամաս են ձգվում հորիզոնական գծեր,որոնք տեղակայված են խիստ հաջորդականությամբ։ Գծերի միջև եղած տարածությունները լրացված են թույլ փայլեցված եռանկյունաձև նախշերով, որոնց գագաթներն ուղղված են դեպի վեր։ Տարայի գոտուց դեպի հիմք են ձգվում փայլաներկով պատկերված թեք գծեր։ Խորհրդանշական է, որ տարայիհիմքին փորագրված է սվաստիկայի պատկերներ, որ ստեղծում են բարդ զարդանախշ։ Վերոնշյալ տարան պատրաստված է դուրգի վրա, լավ շախաղված կավից, աչքի է ընկնում թույլ փայլեցմամբ։ Կավամանն ունի 8 սմ լայնություն և12,5 սմ երկարություն16։ 9. Սև, փայլեցրած կավանոթ, որն ունի հարթ հիմք, ուղիղ պատեր և կտրված շուրթ։ Կավանոթի շուրթի մոտ տեղակայված են երկու փոքրիկ միջանցիկբռնակներ։ Սկսած կավանոթի իրանի վերին հատվածից մինչև միջնամաս համաչափորեն պատկերված են հորիզոնական ուռուցիկ գծեր, որոնց վրա առկաէ փայլաներկով արված զարդանախշ, որն ունի հաստ և անհամաչափ տարված ժապավենների տեսք։ Ստորին գծից մինչև հիմք ձգվում են փայլաներկովտարված գծեր։ Կավանոթը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրալավ շաղախված կավից, աչքի է ընկնում լավ թրծմամբ և փայլեցմամբ և ունի12,5 սմ լայնություն և 12 սմ երկարություն17։ 10. Սև, փայլեցրած տարա, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ և թեթևակի անհարթ իրան, որը տարային տալիս է երկկոնիկ տեսք։ Կավամանը սեղմվում էբերանի մասում և ունի կտրված շուրթ։ Տարայի կողերի տակ չորս կողմից տեղակայված են փոքրիկ, ուռուցիկ բռնակներ, որոնք համալրված են ուղղահա15 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/519-60 թ.։ 16 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2208/68-61 թ.։ 17 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/233-60 թ.։ յաց միջանցիկ բացվածքով։ Տարայի բերանի և միջին հատվածում առկա ենուռուցիկ հորիզոնական գծեր, որոնք արված են խիստ հաջորդականությամբև հետևողականությամբ։ Հորիզոնական գծերի բաց տարածությունը լրացվածէ զարդանախշով, որը բաղկացած է փայլաներկով արված հաստ գծեր, որոնցվերին և ստորին եզրերը միաձուլվում են։ Գծերի ներքևի շարքից դեպի հիմքեն ձգվում փայլաներկով պատկերված բարակ և թեք գծեր։ Կավամանը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրա լավ շաղախված կավից, լավ թրծված և փայլեցված է։ Կավամանն ունի 8 սմ լայնություն և 9 սմ երկարություն18։ 11. Սև փայլեցրած տարա, որն ունի կլորավուն մարմին և կտրված շուրթ։ Տարայի բերանից մինչև հիմք են ձգվում փայլաներկով արված գծեր։ Հենց տարայի հիմքի վրա էլ առկա է միջանցիկ բացվածք։ Այս փաստը վկայում է այնմասին, որ տարան հավանաբար օգտագործվել է որպես ձագար։ Տարան ունի9,5 սմ լայնություն և 4,5 սմ երկարություն19։ 12. Կտրված շուրթով, սև, փայլեցրած տարա։ Նշված տարայի շուրթինամրացված են երեք ոտնակներ, որոնք ունեն մարդկային ոտքերի տեսք։ Տարայի շուրթի վերին հատվածում առկա է մեկ միջանցիկ բացվածք։ Տարայիշուրթի և ոտքերի միջև եղած հեռավորությունը լրացված է փայլաներկով անփութորեն գծված հորիզոնական գծերով։ Վերոնշյալ կավամանը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրալավ շաղախված կավից, համաչափորեն թրծված է և լավ փայլեցված։ Կավանման ունի 12.5 սմ լայնություն և 5.5 սմ երկարություն20։ 13. Սև, երկարավուն, փայլեցրած կավաման, որն ունի հարթ հիմք, թեթևակի ուռուցիկ իրան, որը նեղանում է վերևի հատվածում և արտաքինից լավարտահայտված շուրթ։ Կավամանի միջին հատվածում տարված է ուռուցիկհորիզոնական գծերի շարք, որոնք տեղակայված են խիստ հաջորդականությամբ և որոշակի պահպանված հեռավորությամբ։ Շուրթի հիմքից դեպի իրանի հիմք են ձգվում փայլաներկով պատկերված գծեր։ Կավանոթը պատրաստված է կավագործական դուրգի վրա լավ շաղախված կավից, ինչպես նաև համաչափորեն թրծված և փայլաներկված է։ Կավամանն ունի 7 սմ լայնություն և11.5 սմ երկարություն21։ 14. Սև, կոպիտ կավաման, որն ունի հարթ հիմք, ուղիղ պատեր և փոքրինչ կոր կողեր։ Կավամանի պատերը պատված են մրով, ինչը վկայում է այնմասին, որ կավամանն ունեցել է խոհանոցային կիրառություն։ Կավամանը ձե18 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/233-60 թ.։ 19 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/234-60 թ.։ 20 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2208/212-61 թ.։ 21 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2194/3-61 թ.։ ռածեփ է և պատրաստված է վատ շաղախված կավից, այդ իսկ պատճառովունի հաստ պատեր։ Կավամանի ունի 18 սմ լայնություն և 19 սմ երկարություն22։ 15. Սև, կոպիտ կավաման՝ նեղ հիմքով, ուռուցիկ իրանով, սեղմված պարանոցով և կտրված շուրթով։ Կավամանի երկու կողմերից շուրթից դեպի հիմքեն ընթանում միջանցիկ բռնակներ։ Կողային պատերի տակից տարված է ուռուցիկ, ալիքաձև հորիզոնական գիծ, որը պարուրում է կավամանի կողայինպատերը։ Ալիքաձև գծից ներքև տարված է լարանե զարդագոտի։ Կավամանըձեռածեփ է և պատրաստված է վատ շաղախված կավից, ունի 11 սմ լայնություն և 14,5 սմ երկարություն23։ 16. Կոպիտ կավաման, որն ունի նեղ հիմք, ուռուցիկ իրան, ցածր պարանոց, արտաքինից լավ արտահայտված շուրթ, որից ներքև տարված են հորիզոնական ուռուցիկ գծեր։ Այս զարդագոտու վերին և ստորին հատվածներըզարդարված են թեք պատկերված դրվագավոր զարդանախշերով։ Այս նմուշօրինակը յուրահատուկ է նրանով, որ ցույց է տալիս սև, փայլեցրած կավանոթների դրվագավոր զարդանախշերի անցումը կոպիտ կավանոթներին, երբ վերոնշյալ զարդանախշը կորցնում է իր նշանակությունը ուշ բրոնզի դարաշրջանում։ Վերոնշյալ կավամանը ձեռածեփ է, պատրաստված է վատ շաղախվածկավից։ Կավանոթի պատերին հատկապես ստորին հատվածում, առկա են մրիհետքեր։ Կավամանն ունի 13,5 սմ լայնություն և 18,5 սմ երկարություն24։ 17. Սև, կոպիտ տարայանման անոթ, որն ունի զանգվածեղ նեղ հիմք,խոշոր և վերին հատվածում լայնացող պարանոց և ներս ծալված շուրթ։ Տարայի միջնամասում պատկերված է թույլ արտահայտված հորիզոնական ուռուցիկ գիծ։ Առավել հետաքրքրական է կավամանի պատրաստման տեխնիկան,որը բնորոշ է տվյալ ժամանակաշրջանին։ Կավամանի վերին մասը պատրաստված է դուրգի վրա, իսկ ներքևի մասը ձեռածեփ է։ Պետք է նշել, որ կավը լավշաղախված չէ։ Կավամանի պատերին պահպանվել են մրի հետքեր։ Տարանունի 19,5 սմ լայնություն և 8 սմ երկարություն25։ 18. Սև, թույլ փայլեցրած տարայանման կավանոթ, որն ունի հարթ հիմք,վերին հատվածում կլորավուն իրան, որն ավարտվում է թույլ արտահայտվածշուրթով։ Իր ձևով կավամանը նմանակում է Լճաշենի և Վանաձորի ոսկե և արծաթե կավամաններին։ 22 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2208/201-61 թ.։ 23 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/391-61 թ.։ 24 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2208/79-61 թ.։ 25 Պահպանվում է ՀՊԹ-ում, նմուշ N 2173/289-60 թ.։ Հենվելով նախկինում կատարված աշխատանքների վրա մենք փորձեցինք ընդհանուր գծերով ուրվագծել Արթիկի ուշբրոնզեդարյան և վաղ երկաթիշրջափուլի խեցեղենի հիմնական տեսակները և զարգացման ուղղությունները։ Ընդ որում՝ նույնիսկ քննության հակիրճությունն իսկ ցույց տվեց, որ ուշբրոնզեդարյան-վաղերկաթեդարյան խեցեղենի զարգացումը ընթացել է ինչպես արտադրանքի տեսակների ընդլայնման, այնպես էլ նրանց կատարելագործմանուղիով, որը պայմանավորված է մի կողմից խեցանոթների գործածման բնագավառների բազմազանությամբ, մյուս կողմից՝ մասնագետ արհեստավորիառկայությամբ, որը, ձգտելով բավարարել բնակչության աճող պահանջները,սերնդից սերունդ փոխանցել է փորձը և կատարելագործել արտադրանքի թողարկումը։ ԱՐԹԻԿԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏԻ ԽԵՑԵՂԵՆԸ ՈՒՇ ԲՐՈՆԶԻ-ՎԱՂ ԵՐԿԱԹԻԱնի ԽաչատրյանԲանալի բառեր՝ Արթիկ, դամբարանադաշտ, հնագիտություն, ուշ բրոնզի պարբերաշրջան,վաղ երկաթի պարբերաշրջան, խեցեղենՇՐՋԱՓՈՒԼԵՐՈՒՄԱմփոփում։

example575

example575

Պետական ինքնիշխանությունը հրատապ հիմնահարց է, որը կարիք ունի բազմակողմանի և մանրակրկիտ ուսումնասիրման։ Արդի ժամանակաշրջանում կարծես անտեսվում է սույն կատեգորիան և մղվում հետին պլան։ Այս հոդվածի շրջանակներում փորձ է արվել բազմակողմանի ուսումնասիրել «ինքնիշխանություն» կատեգորիայի էությունը և բովանդակությունը։ Աշխատությունում անդրադարձ է կատարվել վերջինիս սահմանափակման հիմնախնդրին, առկա վտանգին և հնարավոր հետևանքներին։

ՊԵՏԱԿԱՆ ԻՆՔՆԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՐԱՇԽԱՎՈՐՄԱՆ ԱՐԴԻՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՎերջին տասնամյակում «պետական ինքնիշխանություն» կատեգորիան գտնվումէ համաշխարհային գիտական ուսումնասիրության կենտրոնում։ Այս հարցը ակտուալէ ինչպես իրավագիության (հատկապես միջազգային իրավունքի տեսանկյունից), այնպես էլ քաղաքագիտության և միջազգային հարաբերությունների տեսության բնագավառում։ Պետական ինքնիշխանությունn այն կարևորագույն հարցերից է, որն առանձնակի տեղ է զբաղեցնում պետության ներքին և արտաքին հարաբերություններում,ինչպես նաև պետության որդեգրած քաղաքականությունում։ Այս հիմնահարցին վերաբերող շատ դրույթներ դեռևս լիովին ուսումնասիրված չեն։ Դա պայմանավորված էառաջին հերթին նրանով, որ այս երևույթի բովանդակությունը ժամանակին զուգընթաց դինամիկ զարգացում է ապրում և ենթարկվում տարատեսակ փոփոխությունների` ձեռք բերելով նոր իմաստ։ Այդ իսկ պատճառով պետության սուվերենությաննառնչվող մի շարք հարցեր ավելի խոր ուսումնասիրություն են պահանջում։ Այս հիմնահարցին անդրադարձել են մի շարք հեղինակներ, որոնք փորձել են բացահայտելդրա բովանդակությունը, սկզբունքները, էությունը։ Սակայն երբ մենք ուսումնասիրումենք տարբեր իրավագետների աշխատություններ, մեր ուշադրությունը գրավում է այնփաստը, որ անգամ կարելի է հայտնաբերել իրար հակասող մտքեր։ Դա պայմանավորված է հետևյալով. անցյալի և ներկայի իրավագետները փորձել են սահմանել դրահասկացությունը, սակայն դրանք իրենց մեջ կրում են տվյալ ժամանակահատվածիքաղաքական-իրավական մթնոլորտի դրոշմը։ Ժամանակի ընթացքում փոխվում է քաղաքական իրավիճակը, պետականությունը կրում է տրանսֆորմացիաներ` հարմարվելով տվյալ ժամանակաշրջանի իրողությանը։ Պետություններն այսօր փորձում ենուղղորդվել միասնական ընդհանուր սկզբունքներով։ Տեսաբաններն իրավացիորենարձանագրել են իրավական համակարգի միաձուլման գործընթաց։ Պետական ինքնիշխանությունը քաղաքական և իրավական ենթատեքստ ունի։ Այդ երկու բնորոշ հատկություններն անխզելիորեն կապակցված են իրար հետ։ Այստեղից կարելի է ներքոհիշյալ հետևությունը անել. այն պարագայում, երբ կփոփոխվիքաղաքական ու իրավական ներպետական և միջպետական իրադրությունը, դականդրադառնա ինքնիշխանության բովանդակության վրա և կհաղորդի դրան նոր՝նախկինից առանցքայնորեն տարբերվող էություն։ Նշանակում է՝ պետք է փորձել տալինքնիշխանության այնպիսի հասկացություն, որը հնարավորինս լիարժեք կբնութագրի դրա էությունը և զերծ կլինի տվյալ ժամանակաշրջանի քաղաքական կնիքից։ Որպեսզի ամբողջովին բացահայտենք դրա էությունը, անհրաժեշտ է նախ հասկանալ,թե ինչ սկզբունքներով է այն գործում, և ինչ բնութագրիչ հատկություններ ունի։ Ինչպես ցույց են տալիս ուսումնասիրությունները, քաղաքագետներն ինքնիշխանությունըմեկնաբանում են միայն քաղաքագիտության, իսկ իրավագետները` պետության ևիրավունքի տեսության տեսանկյունից1, այնինչ պետական ինքնիշխանությունն այդերկուսի համակցությունն է։ Այստեղից հետևություն` քաղաքական ու իրավականասպեկտները պետք է դիտարկել միասնության և անխզելի կապի մեջ։ Միջազգային տեսության մեջ գերակշռում է նեոլիբերալների տեսակետը2, որոնքինքնիշխանությունը բնութագրում են հետևյալ կերպ.1) ինքնիշխանությունը բնութագրական է միայն պետականությանը, որը վերջինիս առանձնացնում է հասարակական այլ իրողություններից, 2) ինքնիշխանությունը փոխկապակցված է ժողովրդի (տվյալ պետության բնակչության) կամքի հետ, 3) ինքնիշխանությունն օբյեկտիվ իրականություն է, որը չի պահանջում ինչ-որմեկի հաստատումը, և այն պետք է ընկած լինի պետաիրավական այլ իրողությունների հիմքում3։ Ուսումնասիրելով տարբեր հեղինակների և իրավական-քաղաքական ուղղությունների տսակետները` պետք է ընդհանրացնել ինքնիշխանություն հասկացությանայն բնորոշումը, որը կբնութագրի երևույթը՝ առանց տուրք տալու քաղաքական իրողությանը։ Այսպիսով, կարելի է հանգել հետևյալին.- Պետական ինքնիշխանությունն ունի քաղաքական-իրավական բնութագիր,ինչը նշանակում է, որ պետական ինքնիշխանությունը կազմված է երկուգլխավոր` քաղաքական և իրավական բաղադրատարրերից, և ուսումնասիրությունները պետք է կառուցվեն՝ հաշվի առնելով այս երկուսի փոխադարձաբար կապված լինելու և մեկը մյուսին լրացնելու հանգամանքը։ Քաղաքականասպեկտը հանդես է գալիս որպես արտաքին ձև, իսկ իրավականը կազմում էդրա բովանդակությունը1։ - Ինքնիշխանությունը պետության անբաժանելի ատրիբուտ է և հանդիսանումէ ամենագլխավոր բնորոշիչներից մեկը։ Պետականությունը կարող է լինել միայն ինքնիշխանության առկայության դեպքում, իր հերթին էլ ինքնիշխանությունը գործում է միայն պետականության շրջանակներում։ - Ինքնիշխանությունը պետք է լինի իրական։ Այս սկզբունքը պահանջում է, որայդ երևույթը առկա լինի փաստացի, այլ ոչ թե ձևականորեն ամրագրված լինի նորմատիվ իրավական ակտերում։ - Քննարկվող կատեգորիային բնութագրական է անսպառությունը, այսինքն`սուվերենության կրողը իրավասու է ընդունելու ցանկացած լուծում` համապատասխան ներքին և արտաքին պայմաններին ու հարաբերություններին(տնտեսական, միջազգային և այլն)։ - Ինքնիշխանության անընդհատությունը նշանակում է, որ դրա գործողությունը սահմանափակված չէ որոշակի կոնկրետ ժամանակահատվածով, այլ ընդհակառակը՝ պետությունների ճնշող մեծամասնությունը դա արտացոլում ենսահմանադրությունում, որի գործողությունը դեպի ապագան է ուղղված։ - Իշխանության անկախությունը։ Վերջինս կազմում է ինքնիշխանության քաղաքական բաղադրատարրը։ Այս դրույթը առաջադրում է երկու պահանջ` 1) պետական իշխանությունը պետք է զերծ լինի արտաքին միջամտությունից,ինքնուրույն ղեկավարի ներպետական քաղաքականությունը, իսկ միջազգային հարաբերություններին մասնակցի իրավահավասարության ու ազատկամահայտնության սկզբունքներով1, 2) պետության ներսում պետական իշ2 Сергунин А., Суверенитет։ эволюция концепта, “Политэкс”, 2010, № 4, с. 23-28.խանությունը չպետք է սահամանափակված լինի այլ հավասարազոր իշխանությամբ2։ - Պետական իշխանության միասնականությունը համարվում է ինքնիշխանության անհրաժեշտ պայման, ինչը ենթադրում է, որ իշխանության երեք ճյուղերը` օրենսդիրը, գործադիրը և դատականը, պետք է կազմեն մեկ միասնականիշխանություն3։ - Իշխանության գերակայությունը։ Այս եզրույթը նշանակում է, որ բարձրագույնիշխանությունն իր գործունեության ընթացքում չպետք է սահմանափակվածլինի որևէ գործոնով, ինչն արտահայտվում է իրավական ակտերի գերակայությամբ, որ ընդունում է սուվերեն իշխանությունը, իսկ դրանց գործողությունըտարածվում է պետության ամբողջ տարածքում։ Միակ հանգամանքը, որովպետք է կաշկանդված լինի պետական իշխանությունը ժողովրդավարականերկրներում, մարդկանց հիմնարար ազատություններն ու իրավունքներն են,որոնք պետք է ապահովվեն պետության կողմից։ Միջազգային կազմակերպություններին անդամակցելը պետք է հանդիսանա ոչ թե ինքնիշխանությանսահմանափակում, այլ ինքնիշխանության իրագործման ձև։ Ա. Բրեդիխինն այս չափորոշիչներն իրավացիորեն անվանում է ինքնիշխանության սկզբունքներ։ Այսպիսով, ամփոփելով վերոգրյալը՝ կարելի է տալ ինքնիշխանության հասկացությունը. ինքնիշխանությունը պետության անհրաժեշտ հատկանիշն է, որը որոշակիացվում է պետական իշխանության միասնականության և անկախության մեջ` հնարավորություն ընձեռելով վերջինիս՝ ինքնուրույն ձևավորելու և իրականացնելու իր կամքը,ինքնուրույն ընտրելու պետական իշխանության կազմակերպաիրավական ձևը` ամրագրելով իր սուվերենությունը նորմատիվ իրավական ակտերում և դա որպես հիմքդնելով պետական մարմինների գործունեության բովանդակությունում։ Որպեսզի խորությամբ հնարավոր լինի ուսումնասիրել պետական ինքնիշխանության էությունը, անհրաժեշտ է նախ և առաջ հասկանալ, թե ինչն է հանդիսանում դրաաղբյուրը, և որը` կրողը։ Գիտնականների որոշ խումբ դրանք չի առանձնացնում, այլդիտում է որպես մեկ միասնություն` նույնացնելով երկու սուբյեկտները։ Իրավաբանտեսաբանների ստվար զանգվածն էլ դրանք դիտարկում է որպես առանձին կատեգորիաներ, որոնք լրացնում են մեկը մյուսին։ «Ինքնիշխանության աղբյուր» եզրույթիտակ պետք է հասկանալ հասարակայնորեն կազմակերպված այն սուբյեկտը, որի կամահայտնությամբ ձևավորվել են պետությունը և պետական մարմինները1։ Ա. Բրեդիխինն իր աշխատությունում արտահայտում է այն կարծիքը, ըստ որի՝ ինքնիշխանության աղբյուրը պետք է գտնվի պետական կառույցից դուրս։ Սակայն գոյություն ունենպետականության առաջացման տարբեր տեսություններ, այդ իսկ պատճառով, եթեառաջնորդվենք այս տեսակետով, ապա կդժվարանանք մատնանշել այն սուբյեկտը,որը հանդիսանում է դրա աղբյուրը (օրինակ` ըստ պետականության առաջացմանպայմանագրային տեսության՝ դրա աղբյուրը կհամարվի ժողովուրդը, բայց օրինակըստ բռնության տեսության` ուժեղ դասակարգը)։ Անգամ ժամանակակից տարբերպետություններում այդ սուբյեկտը տարբերվում է։ Մեր կարծիքով՝ որպեսզի դժվարություններ և հակասություններ չառաջանան, ճիշտ կլինի աղբյուրը մատնանշելիս հիմքընդունել ներպետական օրենսդրությունը։ ՀՀ Սահմանադրությունը ՀՀ բնութագրում էորպես ժողովրդավարական պետություն և ամրագրում է, որ իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին։ Սահմանադրության 2-րդ հոդվածը ժողովրդաիշխանության իրականացման ձևերից ամրագրում է ընտրությունները և հանրաքվեն։ Վերոգրյալից1 Տե՛ս Бредихин А.։ իրավացիորեն կարելի է պնդել, որ իր պետական ինքնիշխանության աղբյուրը ՀՀ-ումժողովուրդն է՝ բնակչությունը։ Ռուսաստանի Դաշնությունն իր Սահմանադրության 3րդ հոդվածի 1-ին մասում ամրագրել է. «Սուվերենության կրողը և իշխանության միակ աղբյուրը Ռուսաստանի Դաշնությունում հանդիսանում է նրա բազմազգ ժողովուրդը»1։ ՌԴ Սահմանադրությունն առաջնորդվել է Ժան-Ժակ Ռուսոյի2 գաղափարախոսությամբ` ուղղակիորեն ամրագրելով ժողովրդաիշխանության գաղափարը։ Սուվերենության աղբյուրի հետ անմիջականորեն փոխկապակցված է «սուվերենության կրող» կատեգորիան։ Ինքնիշխանության կրող է համարվում այն սուբյեկտը,որն իրականացնում է պետական բարձրագույն իշխանությունը տվյալ պետությանտարածքում։ Ինքնիշխանության կրող պետք է համարել հասարակայնորեն ձևավորված այն խմբին, որը հնարավորություն և լիազորություն ունի՝ իրականացնելու գերագույն իշխանությունը տվյալ պետության տարածքում` իրավական համակարգի ու պետական մարմինների միջոցով։ Հետազոտությունները և միջազգային փորձը ցույց են տալիս, որ գնալով էլ ավելիեն խորանում ու զարգանում միջազգային հարաբերությունները։ Բացառություն չէնաև ՀՀ-ը, որն անդամակցում է մի շարք միջազգային կազմակերպությունների և ունիվավերացրած միջազգային ինչպես երկկողմ, այնպես էլ բազմակողմ պայմանագրեր։ Միջազգային նորմերն առանձնակի կարևորվում են ՀՀ կողմից, ինչի մասին է վկայումՍահմանադրության 6-րդ հոդվածը, ըստ որի միջազգային պայմանագրերը ՀՀ իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մասն են։ Նույնը ամրագրում է «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 21-րդ հոդվածը, որի 2-րդ մասը պահանջ է առաջադրում,որպեսզի ՀՀ օրենքներն ու այլ իրավական ակտեր համապատասխանեն միջազգայինիրավունքի համընդհանուր նորմերին ու սկզբունքներին, ինչպես նաև նույն հոդվածի4-րդ կետի 2-րդ մասն իմպերատիվ կանոն է սահմանում, համաձայն որի, եթե ՀՀ Ազգային ժողովի վավերացրած միջազգային պայմանագրով սահմանվում են այլ նորմեր,քան նախատեսված են օրենքներով, ապա կիրառվում են վավերացված միջազգայինպայմանագրի նորմերը։ Փորձը ցույց է տալիս, որ աստիճանաբար միջազգային պայմանագրերն ավելի ուավելի են թափանցում ներպետական իրավական համակարգ, իսկ պետություններն էլիրենց հերթին պարտավորվում են իրենց ներպետական իրավական ակտերը համապատասխանեցնել վերջիններիս «կանոններին»։ Սակայն այստեղ առկա է վտանգ,քանի որ այնպիսի միտումների առկայության դեպքում պետական ինքնիշխանությունը կկրի լուրջ սահմանափակումներ։ Հայաստանի Հանրապետությունը, վավերացնելով միջազգային պայմանագրերը, ոչ միայն ստանձնում է որոշակի պարտավորություններ, այլև կրում է պարտավորվածություն` ներպետական իրավական ակտերըիմպլեմենտացնելու դրանց սահմանած նորմերին։ Սակայն հարց է ծագում, թե որքանով են այդ միջազգային իրավական ակտերը համապատասխանում ներպետականդրությանը։ Ինչպես գիտենք, յուրաքանչյուր պետություն ունի որոշակի իրավականավանդույթներ, որոնց հիման վրա էլ զարգանում է իրավական համակարգը։ Միջազգային իրավական ակտերը, սահմանելով որոշակի կանոններ ու սկզբունքներ, օբյեկտիվորեն հնարավորություն չունեն անհատապես հաշվի առնել յուրաքանչյուր պետության իրավական առանձնահատկությունները։ Բացի այդ, միջպետական իրավականակտերը ՀՀ համար առաջ են բերում պարտավորություններ, որոնց կատարման համար վերջինս պատասխանատվություն է կրում։ Այս կամ այն միջազգային կազմակերպությանն անդամակցելն իր մեջ թաքնված վտանգ է պարունակում, որն ուղղակիո2 Ժողովրդաիշխանության դոկտրինայի հեղինակը համարվում է Ժան-Ժակ Ռուսոն։ Տե՛ս Руссо Ж.-Ж., Обобщественном договоре, Москва, 1998, с. 220-221։ րեն կամ անուղղակիորեն սպառնում է պետության սուվերենությանը։ Օրինակ, ՄԱԿկանոնադրության 4-րդ հոդվածի 1-ին կետը սահմանում է. «Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությանը կարող են անդամակցել մյուս բոլոր այն խաղաղասեր պետությունները, որոնք կստանձնեն պարտավորություն՝ կատարելու սույն կանոնադրությամբնախատեսված բոլոր պարտավորությունները»1։ ՄԱԿ կանոնադրությամբ նախատեսված սահմաններում կարող են զինված ուժեր կիրառվել այն պետությունների նկատմամբ, որոնք թույլ են տալիս մարդու իրավունքի խախտումներ։ Դժվար չէ վերոգրյալից հետևություն անել, որ տվյալ նորմը կարող է տարատեսակ մեկնաբանություններունենալ, քանի որ կոնկրետ սահմանված չեն, թե ինչ տեսակի խախտումների մասին էխոսքը։ Բոլորիս է հայտնի, որ աշխարհոմ չկա այնպիսի պետություն, որն այս կամ այնչափով, անուղղակի, թե ուղղակի, թույլ չտա մարդու իրավունքի խախտումներ։ Դանշանակում է, որ այս դրույթը կարող է մեկնաբանվել` ելնելով քաղաքական և տնտեսական շահերից։ Բացի այդ, ինչպես բազմիցս նշվել է, միջազգային ակտերն ավելի ուավելի են ներթափանցում ներպետական իրավական հարաբերություններ` վտանգելով ներպետական օրենսդրությունը, ի չիք դարձնելով դրանց նշանակությունը։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքը պարտավորեցնում է, որպեսզի օրենքները համապատասխանեն միջազգային նորմերին, ինչը նշանակում է, որ օրենսդիրը ոչ թե պիտիառաջնորդվի ներպետական կարիքներով ու պահանջմունքներով, այլ միջազգայինկանոններով` առաջադրված տնտեսապես և քաղաքականապես հզոր պետությունների կողմից, որոնք հաշվի չեն առնում ներպետական ավանդույթները։ Ասվածին որպեսհիմնավորում, կարելի է վկայակոչել «Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգ»-ը։ Դրա ներածության մեջ նշվում է, որ 2005 թ.իրականացված բարեփոխումների նպատակներից մեկն էլ Եվրոպայի խորհրդին անդամակցելու առնչությամբ ստանձնած իրավական պարտավորությունների իրականացումն է եղել (էջ 2)։ Ներածության 1-ին կետը վկայակոչում է, որ բարեփոխումներիրականացնելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն հիմնարար արժեքները, որոնքդրվում են եվրոպական երկրների ներպետական ու միջպետական իրավահարաբերությունների հիմքում (էջ 3)։ Հայեցակարգի «Սահմանադրական բարեփոխումների հիմքում դրվող հիմնական սկզբունքները» վերտառությամբ բաժնի 6-րդ կետը բարեփոխման հիմքում դնում է «Տեղական ինքնակառավարման մասին» եվրոպական խարտիայի սկզբունքների իրականացումը (էջ 7)։ Իսկ դրա «2.6. Դատական իշխանություն»վերտառությամբ բաժնում արտահայտվում է հետևյալ միտքը. «2.6.4. Սահմանադրական բարեփոխումները պետք է նախադրյալներ ստեղծեն նաև Հայաստանի Հանրապետության կողմից 1998 թ. հուլիսի 17-ին Հռոմում ստորագրած` «Միջազգային քրեական դատարանի կանոնադրության մասին» համաձայնագրի վավերացման համար`նկատի ունենալով, որ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 2004 թ. օգոստոսի 13-իՍԴՈ-502 որոշմամբ հիշյալ համաձայնագրով ստանձնած պարտավորությունները ճանաչվել են ՀՀ Սահմանադրությանը հակասող» (էջ 36-37)2։ Սակայն միանալ ՀռոմիՄիջազգային դատարանի կանոնադրությանը նշանակում է իրավասություն ընձեռելտվյալ դատարանի դատախազին՝ առանց ՀՀ համաձայնության քրեական գործ հարուցելու ցանկացած պաշտոնատար անձի դեմ։ Ոչ մի երաշխիք չկա, որ կանոնադրությանն անդամակցած այլ պետություններ, ելնելով սեփական շահերից, չեն հրահրիայդպիսի գործի հարուցում։ Ադրբեջանը նույնպես գործընթաց է սկսել՝ անդամակցելու սույն կանոնադրությանը։ Դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչ հետևանքներ կունենանման իրողությունը ՀՀ ինքնիշխանության համար։ 2 Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգ (նախագիծ), Երևան,2014 թ. մարտ։ Կա ևս մեկ ուշագրավ և վիճահարույց դրույթ վերոնշյալ հայեցակարգի «2.7.Հանրաքվեի սահմանադրական երաշխիքները» բաժնում. «Հանրաքվեի ինստիտուտիզարգացման համար հայեցակարգային հիմնական մոտեցումներն են.- նախապատվությունը տալ հանրաքվեների շրջանակների որոշակիացման այնտարբերակին, ըստ որի՝ հանրաքվեի են դրվում այն միջազգային կազմակերպություններին միանալու հարցերը, ինչը հանգեցնում է երկրի ինքնիշխանության մասնակիսահմանափակումների...»։ Սակայն այս պարագայում պարզաբանման կարիք ունի«ինքնիշխանության սահմանափակում» արտահայտությունն ընդհանրապես, «ինքնիշխանության մասնակի սահմանափակում» եզրույթը՝ մասնավորապես։ Ինքնիշխանությունը օբյեկտիվ և բացարձակ երևույթ է, որը չի կարող «հանդուրժել» անգամմասնակի սահմանափակումներ։ Ահա այս փաստերը հիմք են տալիս մեզ ենթադրելու, որ միջազգային պարտավորությունները ներթափանցում են Սահմանադրության բովանդակություն, այնինչ ներպետական օրենսդրության զարգացումը պետք է ընթանա պետաիշխանական ավանդույթների, իրավական համակարգում առկա սովորույթների ու ավանդույթների հիմքի վրա։ Նման բարեփոխումներ կատարելու դեպքում ոչ թե պիտի հիմք ընդունվի միջազգային իրավական նորմը, այլ տեղական պահանջմունքները ու խնդիրները` միայնհաշվի առնելով միջազգային փորձը, այլապես վտանգվում է պետական ինքնիշխանությունը։ Նույն իրավիճակն է առկա Մաքսային միությանը անդամակցելու դեպքում։ Ինչքան էլ նոր ասպարեզ բացվի ՀՀ սոցիալ-տնտեսական զարգացման համար, միևնույնն է՝ կախում է առաջանում այլ պետություններից։ Մաքսային միությանն անդամակցելը նախատեսում է բազմապիսի ծրագրերի1 իրականացում, որոնք հնարավորություն կտան ամրապնդելու ՀՀ դիրքերը տարածաշրջանում։ Դրանք միանշանակկզարգացնեն հայկական տնտեսությունը, անգամ կդարձնեն տարածաշրջանի էներգակենտրոն և հնարավորություն կտան արտահանելու էլեկտրաէներգիա։ Սակայն միկողմ դնելով բնության աղտոտվածության խնդիրը, հարց է առաջանում` արդյոք Հայաստանը ունի՞ բավարար տնտեսական ռեսուրսներ, որպեսզի իրագործի այս նախագծերը։ Իհարկե ոչ։ Դա նշանակում է, որ վերջիններս իրագործվելու են այլ պետությունների ֆինանսավորմամբ, ինչը կախման մեջ է դնելու Հայաստանին` առիթ հանդիսանալով ինքնիշխանության սահմանափակման։ Ըստ Մաքսային միության կանոնադրության 41-րդ հոդվածի՝ գործելու է մաքսային միասնական ռեժիմ երրորդ պետությունների հանդեպ։ Այսինքն, ՀՀ զրկվում է ազատորեն որոշելու իր արտաքին քաղաքականության ռազմավարությունը։ Բացի այդ, կա ևս մեկ հանգամանք. Պետություններն ազատ են անդամակցելու այս կամ այն միջազգային կառույցին, ընդ որում՝նույն պետությունը ազատ է անդամակցելու երկու և ավելի կազմակերպությունների,սակայն Մաքսային միությանը անդամակցելու դեպքում Հայաստանը կանգնում էԵվրամիություն – Մաքսային միություն երկընտրանքի առջև։ Անդամակցելով այս երկու կառույցներից որևէ մեկին՝ կապերը մյուսի հետ դառնում են անհամատեղելի։ Ըստ Մաքսային միությանն անդամակցելու նախնական համաձայնագրի` պետությունները կարող են անդամակցել այլ տնտեսական կազմակերպության, եթե դա չի հակասում Մաքսային միության կանոնադրությանը։ Այստեղից1 1) Տրանսպորտի բնագավառում - ա) նոր ավտոմոբիլային ճանապարհի կառուցում, որի միջոցներով հյուսիսը կկապվի հարավի հետ, բ) Իրան-Հայաստան, Հայաստան-Վրաստան-Ռուսաստան երկաթուղային ճանապարհների կառուցում։ 2) Էներգետիկայի բնագավառում - ա) Մեծամորի ատոմակայանի՝ 1000 ՄՎտ հզորությամբ նոր էներգաբլոկի կառուցում, բ) Հրազդանի ջէկի՝ 440 ՄՎտ հզորությամբ հինգերորդ բլոկի կառուցում, գ) Երևան ջէկի գազային նոր խողովակի շահագործում, դ) նոր հիդրոէլեկտրակայանի շինարարություն, ե) քամու էներգիայովաշխատող 200 ՄՎտ հզորությամբ տուրբինների պատրաստում (“Армения и Таможенный союз։ հետևություն, որ սահմանափակվում են Հայաստանի ազատ կամահայտնությունը ևարտաքին քաղաքականությունը որոշելու ուղղությունները։ Այսպիսով, ինչքան էլ միջազգային իրավական ակտերը, սկզբունքները, օրինաչափությունները «գայթակղիչ» նորմեր նախատեսեն, ինչքան էլ միջազգային կառույցներին անդամակցելը նորանոր հնարավորություններ ընձեռի պետության սոցիալտնտեսական զարգացման համար, միևնույն է՝ դրանք բոլորը օդից կախված սուր ենպետական ինքնիշխանության գլխին։ Այս կամ այն միջազգային կազմակերպությաննանդամակցելուց և միջազգային իրավական ակտեր վավերացնելուց առաջ նախպետք է իրավական գնահատական տալ, թե որքանով է դա անդրադառնալու պետական ինքնիշխանության վրա։ Միանշանակ է, որ անդամակցությունը նշանակում է զիջել ինքնիշխանության որոշ չափ, սակայն այդ չափը չպետք է խեղաթյուրի և ի չիքդարձնի ինքնիշխանությունը։ Սարգիս ԻսոյանՊԵՏԱԿԱՆ ԻՆՔՆԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՐԱՇԽԱՎՈՐՄԱՆ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ինքնիշխանություն, ինքնիշխանության հասկացություն, սկզբունքներ,ինքնիշխանության աղբյուր, ինքնիշխանության կրող, միջազգային իրավական ակտեր,ինքնիշխանության սահմանափակում ։

example2217

example2217

Ուսումնասիրված են Սևանա լճի ավազանի երկու կետերից (Սևանի թերակղզի և Շորժա) վերցված ջրանմուշների գենաթունային և բակտերիոցիդ հատկությունները։ Ցույց է տրված, որ Շորժայի ջրանմուշը բավականին նվազեցնում «Salmonella typhimurium LT-2-ի TA98» և «TA100» շտամերի բջիջների կենսունակությունը։ Այդ նմուշների գենաթունային հատկությունների ուսումնասիրությունը վկայում է նաև, որ Շորժայի ջրանմուշը ցուցաբերում է ավելի բարձր գենաթունային հատկություններ։

SEVAN PENINSULA WATER AND ENGAGEMENTS Այս տեսանկյունից շատ արդիական է Շանիավազանի ջրերի գենետիկ հատկությունների ուսումնասիրությունը։ Այս ուսումնասիրության նպատակն էր ուսումնասիրել Սիանգի ավազանի տարբեր շրջաններից վերցված ջրի նմուշների գենոտոքսիկ հատկությունները ՝ օգտագործելով Էյմսի թեստը։ Նյութեր և մեթոդներ Օգտագործվել են Salmonella typhimurium LT-2 երկու շտամներ ՝ TA98 (hisD3052, rfa, uvrB, pKM101), որը գրանցում է ընթերցման տիրույթի մուտացիաները և TA100- ը (hisD3052, rfa, uvrB, pKM101) հիմքերի փոխարեն։ Թեստը հիմնված է փորձարկման նյութի ազդեցության արդյունքում ցուցիչի շտամների հետադարձ հետադարձ մուտացիաների աստիճանի վրա, ինչի արդյունքում դրանք դառնում են նախատրոֆիկ։ Բջիջները աճեցվել են համապատասխան միջավայրում։ Թորած ջուրն օգտագործվել է որպես բացասական հսկողություն։ Որպես դրական հսկիչներ օգտագործվել են հիդրօքսիլամինի (100 մկգ / բաժակ) և 2-նիտրոֆտորինի (50 մկգ / բաժակ) լուծույթներ։ Փորձարկման համար օգտագործված ջրի նմուշները կենտրոնացվել են սառեցման միջոցով 10 անգամ։ Արդյունքներ և քննարկում։ Նյութերը, որոնք սովորաբար մուտագեն են, ազդում են բջիջների կենսունակության վրա։ Այդ պատճառով ուսումնասիրվել է ջրի նմուշների ազդեցությունը Շանի թերակղզու և Շորժայի վրա։ Ապացուցված է, որ LT-2 typhimurium TA98 և T TA100 շտամային շտամների կենսունակության վրա նվազեցնում է երկու բակտերիալ բջիջների կենսունակությունը։ Ստացված արդյունքները ներկայացված են Նկար 1-ում։ Նկար 1. S. typhimurium LT-2 շտամների կենսունակության նվազում ՝ Շան թերակղզու Շորժա գյուղի շրջակայքից վերցված ջրի նմուշների ազդեցության պատճառով։ Նկարը հստակ ցույց է տալիս, որ Shorzha- ի ջրի նմուշը 2 շտամների բջիջների կենսունակությունը նվազեցնում է 3,4 անգամ ավելի, քան ջրի բաքի նմուշը։ Նմուշների գենետիկ հատկությունները ուսումնասիրվել են նույն շտամների վրա, օգտագործելով Ames թեստը [4], [5]։ Բազմազանությունը մուտագենի ազդեցության ցուցիչ է, որը ցույց է տալիս ուսումնասիրված նյութի ազդեցության տակ առաջացած ռեակտանտների քանակի և ինքնաբուխ ռեակտիվների քանակի հարաբերակցությունը։ Արդյունքները ամփոփված են հետևյալ աղյուսակներում։ Աղյուսակ 1. Շորժայի ջրի նմուշի գենոտոքսիկ հատկությունները Աղյուսակ 2. Շանի թերակղզու ջրի նմուշի գենոտոքսիկ հատկությունները Աղյուսակներից ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ ջրի երկու նմուշներն էլ ունեն գենոտոքսիկ հատկություններ, բազմացման ցուցանիշներով նշվում է, որ 2 մարզերի միջին ջրի պարունակությունը միջին է։ , 15 անգամ ավելին, քան S և n թերակղզին։ Ամփոփելով, Սանաա լճի ավազանից վերցված ջրի նմուշները ունեն պոտենցիալ գենոտոքսիկ հատկություններ. անհրաժեշտ է կանխել ավազանի թափոններով հետագա աղտոտումը։ GrakanutyunRazmik Papikyan Նորա Լ. Սիմոնյան Ազարյան SEVANI թերակղզի և հարակից տարածքներ ։

example953

example953

Ուսումնասիրված են Սևանա լճի ավազանի երկու կետերից (Սևանի թերակղզի և Շորժա) վերցված ջրանմուշների գենաթունային և բակտերիոցիդ հատկությունները։ Ցույց է տրված, որ Շորժայի ջրանմուշը բավականին նվազեցնում «Salmonella typhimurium LT-2-ի TA98» և «TA100» շտամերի բջիջների կենսունակությունը։ Այդ նմուշների գենաթունային հատկությունների ուսումնասիրությունը վկայում է նաև, որ Շորժայի ջրանմուշը ցուցաբերում է ավելի բարձր գենաթունային հատկություններ։

ՍԵՎԱՆԻ ԹԵՐԱԿՂԶՈՒ ԵՎ ՇՈՐԺԱ ԳՅՈՒՂԻ ՀԱՐԱԿԻՑՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻՑ ՎԵՐՑՎԱԾ ՋՐԱՅԻՆ ՆՄՈՒՇՆԵՐԻԳԵՆԱԹՈՒՆԱՅԻՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ «ԷՅՄՍԻ» ԹԵՍՏԻ ՄԻՋՈՑՈՎԺամանակակից աշխարհում շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունըտարբեր միացություններով լուրջ խնդիր է մարդկության համար, քանի որ այդնյութերը կարող են ցուցաբերել մուտագեն և քաղցկեղածին ազդեցությունկենդանի օրգանիզմների վրա։ Այդ տեսանկյունից շատ արդիական է Սևանիավազանի ջրերի գենաթունային հատկությունների ուսումնասիրությունը։ Տվյալ աշխատանքի նպատակն է հետազոտել Սևանի ավազանի տարբեր շրջաններից վերցված ջրային նմուշների գենաթունային հատկությունները՝ «Էյմսի» թեստի կիրառմամբ։ Նյութեր և մեթոդներ։ Օգտագործվել են Salmonella typhimurium LT-2-իերկու շտամներ՝ TA98 (hisD3052, rfa, uvrB, pKM101), որը գրանցում է կարդալու շրջանակի շեղման տեսակի մուտացիաները, և TA100 (hisD3052, rfa, uvrB,pKM101) գրանցում է հիմքերի փոխանակման տեսակի մուտացիաները։ Թեստի հիմքում ընկած է փորձարկվող նյութի ազդեցության արդյունքում ինդիկատորային շտամերում հետադարձ մուտացիաների մակածությունը, որի պատճառով դրանք դառնում են պրոտոտրոֆ։ Բջիջներն աճեցվել են համապատասխան սննդամիջավայրերում [1]։ Որպես բացասական ստուգիչ օգտագործվել էթորած ջուր։ Որպես դրական ստուգիչներ օգտագործվել են հիդրօքսիլամինի(100 մկգ/թաս) և 2-նիտրոֆլուորենի (50մկգ/թաս) լուծույթները։ Թեստավորման նպատակով օգտագործված ջրանմուշները խտացվել են 10 անգամ, սառեցման մեթոդով [2]։ Արդյունքներ և քննարկում։ Սովորաբար մուտագեն հատկություն ունեցող նյութերն ազդում են նաև բջիջների կենսունակության վրա։ Այդ պատճառով ուսումնասիրվել է Սևանի թերակղզու և Շորժայի ջրային նմուշների ազդեցությունը «S. typhimurium LT-2-ի TA98» և «TA100» շտամերի բջիջների կենսունակության վրա և ցույց է տրվել, որ երկու նմուշներն էլ նվազեցնում ենբակտերիալ բջիջների կենսունակությունը։ Ստացված արդյունքները ներկայացված են նկ.1-ում։ Նկար 1. «S.typhimurium LT-2» շտամերի կենսունակության անկումը Սևանի թերակղզուև Շորժա գյուղի հարակից տարածքներից վերցված ջրանմուշների ազդեցության հետևանքով։ Նկարը պարզ արտացոլում է, որ Շորժայի ջրանմուշը 3,4 անգամ թերակզղու ջրանմուշից ավելի է նվազեցնում 2 շտամերի բջիջների կենսունակությունը։ Ջրանմուշների գենաթունային հատկությունները ուսումնասիրվել են «Էյմսի» թեստի կիրառմամբ նույն շտամների վրա [4], [5]։ Մուտագենի ազդեցության ցուցանիշ է ծառայում բազմապատիկությունը, որը ցույց է տալիս հետազոտվող նյութի ազդեցության տակ առաջացած ռևերտանտների քանակի հարաբերությունը սպոնտան ռևերտանտների քանակին։ Արդյունքները ամփոփված են հետևյալ աղյուսակներում։ Աղյուսակ1. Շորժայի ջրանմուշի գենաթունային հատկություններըԱղյուսակ 2. Սևանի թերակղզու ջրանմուշի գենաթունային հատկություններըԱղյուսակների տվյալներից երևում է, որ երկու ջրանմուշներն էլ ցուցաբերում են գենաթունային հատկություններ, ընդ որում՝ բազմապատիկությանցուցանիշները վկայում են այն մասին, որ 2 շրջանների ջրանմուշներն ունեն միջին չափի գենաթունային հատկություն [3], իսկ Շորժայի ջրանմուշը 1,15 անգամ ավելի Սևանի թերակղզու համեմատությամբ։ Ամփոփելով կարելի է ասել,որ Սևանա լճի ավազանից վերցված ջրանմուշները պոտենցիալ գենաթունային հատկություններ ունեն և անհրաժեշտ է կանխել ավազանի հետագաաղտոտումը թափոններով [6]։ ԳրականությունՌազմիկ Պապիկյան Լարիսա Սիմոնյան Նորա ԱզարյանՍԵՎԱՆԻ ԹԵՐԱԿՂԶՈՒ ԵՎ ՇՈՐԺԱ ԳՅՈՒՂԻ ՀԱՐԱԿԻՑ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻՑ ՎԵՐՑՎԱԾՋՐԱՅԻՆ ՆՄՈՒՇՆԵՐԻ ԳԵՆԱԹՈՒՆԱՅԻՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԷՅՄՍԻ ԹԵՍՏԻ ՄԻՋՈՑՈՎԲանալի բառեր՝ Էյմսի թեստ, գենաթունային հատկություններ, ռիվերտանտներ,բազմապատիկությունԱմփոփում։

example102

example102

Աշխատանքում դիտարկվում է աստիճանային շարքերի կիրառումը որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվման համար։ Հաշվարկային ալգորիթմին համապատասխան՝ կազմված են հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում, որոնք թույլ են տալիս ապահովել ուզած ճշտություն։ Ծրագիրը կիրառված է կոնկրետ օրինակների վրա, և հետազոտություն է իրականացված պրակտիկ զուգամիտության տեսակետից։

1. Ներածություն։ Ներկայումս լայն տարածում ունեն համակարգչայինմաթեմատիկայի հետևյալ համակարգերը` Mathematica, Matlab, Mathcad և Maple, որոնք հնարավորություն են տալիս լուծելու գիտատեխնիկական բարդխնդիրներ` չխորանալով ծրագրավորման նրբությունների մեջ։ Ընդ որում,Mathematica համակարգը միշտ դիտվել է որպես համաշխարհային առաջատարհամակարգչային մաթեմատիկայի համակարգում [1-5]։ Mathematica համակարգում խնդիրների մեծ մասի լուծումն իրականացվում է երկխոսական ռեժիմում,առանց ավանդական ծրագրավորման` ստանդարտ օպերատորների կիրառմամբ։ Դրա հետ մեկտեղ նրանում առկա է ժամանակակից բարձր մակարդակիծրագրավորման լեզու։ Նշենք, որ որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվումը Mathematicaմիջավայրում կարելի է իրականացնել նրանում առկա ստանդարտ օպերատորների միջոցով [3-5]։ Սակայն մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվումը աստիճանային շարքերի միջոցով[6,7]։ Աշխատանքում նշված մեթոդին համապատասխան՝ հաշվարկային ծրագրեր են կազմված Mathematica միջավայրում որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվման համար։ 2. Աստիճանային շարքերի կիրառումը որոշյալ ինտեգրալների հաշվմանհամար։ Որոշյալ և անիսկական ինտեգրալները աստիճանային շարքերիմիջոցով հաշվման մեթոդի հիմքում ընկած է ֆունկցիոնալ շարքերի անդամ առանդամ ինտեգրման թեորեմը [6,7]։ Այն է՝ եթեՖունկցիոնալ շարքը հավասարաչափ զուգամիտում է մի որոշսեգմենտում ևֆունկցիան այդ շարքի գումարն է, ապաինտեգրալների ֆունկցիոնալ շարքը ( փոփոխականի նկատմամբ, որտեղ) նույնպես հավասարաչափ զուգամետ է այդ սեգմենտում և դրագումարն է ֆունկցիան։ Այստեղ կանդրադառնանք ոչ թե թեորեմի ապացույցին, այլ դրակիրառմանը։ Այսպես դիցուք ունենքինտեգրալը։ ֆունկցիան վերլուծենք ըստ Թեյլորի շարքի կետի շրջակայքում (ենթադրվում է, որ ֆունկցիան բավարարում էկետի շրջակայքում ըստ Թեյլորի շարքի վորլուծության բոլոր պահանջվող պայմաններին [6,7])...)(...)()(21xuxuxun],[ba)(xs...)(...)()(21ynyydxxudxxudxxuybyaydxxs)(dxxfba)(L)(xf0x)(xf0x200000)(!2)(")(!1)(')()(xxxfxxxfxfxf100)(000)()(!)()()(!)(nnnnnxxnxfxfxxnxfԱյդ դեպքումԻնտեգրելով՝ արդյունքում կստանանքԿազմենք հաշվարկային ծրագիրը Mathematica միջավայրում ինտեգրալային սինուս ֆունկցիայի արժեքը 3 կետում որոշելու համարՆկարագրված մեթոդին համապատասխան՝ հաշվարկային ծրագիրը (7)ինտեգրալի համար ունի հետևյալ տեսքը`Ծրագրի իրականացման արդյունքում կստանանք՝-ը ինտեգրալի արժեքն է, երբ պահվել են շարքի անդամներ։ Հաշվելով si3-ը Mathematica միջավայրի ստանդարտ օպերատորի օգնությամբ՝մեծ ճշտությամբ կստանանք 1.84865253։ Համեմատելով կարող ենք ասել, որվերը տրված մեթոդն ապահովում է մեծ ճշտություն։ Արդեն 10 անդամներիպահպանմամբ բացարձակ սխալանքն ընդամենը...)(!2)(")(!1)(')()(200000babababadxxxxfdxxxxfdxxfdxxfL100)(000)()(!)()(...)(!)(nbannbabanndxxxnxfdxxfdxxxnxf202000)()(!2)('))((xaxbxfabxfL10100)(30300)()()!1()()()(!3)("nnnxaxbnxfxaxbxf110100)(0)()()!1()()(nnnnxaxbnxfxf30sin3dxxxsi][nSnէ։ Նախօրոք տրված որևէճշտություն ապահովելու համար Mathematicaմիջավայրում (7) ինտեգրալի հաշվման ծրագիրը կունենա հետևյալ տեսքը.Ծրագրի իրականացման արդյունքում կստանանք՝Այսպես, ճշտությունն ապահովում է արդեն շարքի 8անդամների պահպանմամբ։ Նշենք, որ ծրագրերը հնարավորություն են տալիս հաշվումներն իրականացնելու ցանկացած որոշյալ ինտեգրալի դեպքում, պարզապես հարկավոր էառաջին տողերում համապատասխանեցնել մուտքային տվյալները։ Կարող ենք, վերը բերված թեորեմը կիրառելով, ստանալ նաև ֆունկցիան համապատասխան ճշտությամբ և կառուցել գրաֆիկը։ Այսպես, եթե վերըտրված ծրագրում ընդունենքգրաֆիկները՝ կստանանք (նկ. 1), ապա կստանանք ֆունկցիան։ ԿառուցելովՆկ. 161021.284865474.184865253.10001.0sixxbՍև գույնը համապատասխանում է S[1]-ին, կապույտը՝ S[2]-ին, կարմիրը՝S[3]-ին, իսկ նարնջագույնը՝ S[4]-ին։ Նշենք, որ շարքի անդամների հետագաավելացմամբ ստացված արդյունքները համընկնում են կարմիր և նարնջագույնկորերին։ 3. Աստիճանային շարքերի կիրառումը անիսկական ինտեգրալներիհաշվման համար։ Այժմ դիցուք ունենք վերջավոր եզրերով անսահմանափակ ֆունկցիայից անիսկական ինտեգրալը։ Այնուհետև ենթադրենք,որ ֆունկցիայի հատուկ կետը համընկնում է ինտեգրալի ստորին սահմանի` -ին։ Նշենք, որ մյուս բոլոր դեպքերը կարելի է հանգեցնել վերը նշվածդեպքին։ Այսպես, եթե հատուկ կետը-ն է, ապա։ Իսկ եթեհատուկ կետը կետն է, որ, ապա։ Այսինքն՝ բոլոր դեպքերը կարելի է հանգեցնել նրան, երբ հատուկ կետը ինտեգրալի ստորին սահմանն է։ Ենթադրենք նաև, որ կետի շրջակայքում վերլուծվում է (4) աստիճանային շարքի։ Ինտեգրելով (4) աստիճանային շարքը՝անդամ առ անդամ կստանանք հետևյալ ֆունկցիան. ֆունկցիանԸնդ որում (8) ֆունկցիան զուգամետ կլինի-ում։ Ցույց տանք, որ այնզուգամետ կլինի նաև կետում։ Դիտարկենք (8) շարքը, երբՔանի որ (4) շարքը զուգամետ է ցանկացած կետում, ապա ըստշարքերի զուգամիտության Դալամբերի հայտանիշի ունենք`Այժմ Դալամբերի հայտանիշը կիրառենք (9) շարքի նկատմամբԱջ մասի առաջին սահմանը փոքր է 1-ից ըստ (10)-ի, երկրորդ սահմանըհավասար է 1-ի։ Հետևաբար, երբ , ապա (11) սահմանը փոքր կլինի1-ից, և հետևաբար (9) շարքը զուգամետ կլինի նաև կետում և հետևաբարֆունկցիան կհանդիսանա ֆունկցիայի ընդհանրացված նախնականը-ում, ուստի և։ Հետևաբար աստիճանային շարքերի միջոցով ինտեգրալի հաշվման վերընկարագրված մեթոդը կիրառելի է նաև այս դեպքում։ Դիտարկենք ինտեգրալը, որտեղ 0-ն հատուկ կետ էընդինտեգրալ ֆունկցիայի համար։ Նկարագրված մեթոդին համապատասխան՝հաշվարկային ծրագիրը ինտեգրալի համար ունի հետևյալտեսքը`𝑎 = 0; 𝑏 = 1 2⁄ ; x0 = 1 3⁄ ; 𝑛 = 300; 𝑓[x_]։ = 𝑥−1 2⁄ (1 − 𝑥)−1 2⁄ ;Ծրագրի իրականացման արդյունքում ստանում ենք`Հաշվելով ինտեգրալը Mathematica միջավայրի ստանդարտ օպերատորիօգնությամբ՝ կստանանք 1.57079633։ Համեմատելով կարող ենք ասել, որ վերըտրված մեթոդն ապահովում է մեծ ճշտություն և բավական արագ զուգամիտումէ։ 100)(200)1())(()!2()!1())((limnnnnnxaxfnnxaxf000)(00)1(lim21lim)1)(())((limxxxannnxfxxxfnnnnn100xxxaa)(xF)(xf],[babaaFbFdxxf)()()(dxxx2/102/12/11dxxx2/102/12/11Կառուցենք գրաֆիկ, որն արտապատկերում է n-ի տարբեր արժեքներինհամապատասխան ինտեգրալի արժեքը։ PlotLegends → {"S[50]", "S[100]", "S[150]", "S[200]", "ճշգրիտ արժեք"},Նկ. 2Գրաֆիկը պարզաբանում է պրակտիկ զուգամիտության տեսակետից՝։ Նշենք, որ բերված հաշվարկային ծրագիրը նույնպես կարելի է կիրառելցանկացած անիսկական ինտեգրալի նկատմամբ, որը բավարարում է վերընշված պայմանները։ Այդ նպատակի համար հարկավոր է պարզապես ծրագրիառաջին տողում մուտքագրել համապատասխան մուտքային տվյալները։ Բացիայդ, կարելի է այստեղ կազմել նաև ծրագիր, որն ապահովում է նախօրոք տրվածճշտություն։ Այժմ դիտարկենք ինտեգրալը։ Նրա համար իրականացնելով ծրագիրը՝ կստանանք՝Իսկ ճշգրիտ արժեքն է՝ 1.66179243։ dxxx2/102/12/11]150[]200[]100[]150[]50[]100[SSSSSSdxxx2/104/32/11 ինտեգրալի համար իրականացնելով ծրագիրը՝ կստանանք՝Իսկ ճշգրիտ արժեքն է՝ 1.23370055։ Ստացված արդյունքները հաստատում են նշված մեթոդով վերջավոր եզրովանսահմանափակ ֆունկցիաներից անիսկական ինտեգրալների հաշվման արդյունավետությունը։ 4. Եզրակացություն։ Այսպիսով, աշխատանքում դիտարկված մոտավորհաշվման մեթոդները բավական արդյունավետ են։ Ընդ որում Mathematica միջավայրի ընձեռած լայն հնարավորությունների շնորհիվ այդ մեթոդների հաշվարկային ծրագրերի իրականացումն առավել հեշտ է, իսկ ստացված արդյունքներնէլ կարելի է դիտարկել գրաֆիկորեն և հետագա ուսումնասիրություններն իրականացնել առավել դիտողական ձևով, ինչն էլ կատարված է աշխատանքում։ Հարկավոր է նշել, որ համակարգչային մաթեմատիկայի զարգացման այսփուլում մոտավոր մեթոդներն առավել լայն զարգացում են ստացել, որում մեծդեր ունի Mathematica միջավայրը՝ որպես համաշխարհային առաջատարհամակարգչային մաթեմատիկայի համակարգում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 2. Սարգսյան Ա. Հ., Mathematica փաթեթի գրաֆիկական տարրերը և դրանցդասավանդումը, Մեթոդական աշխատանք, Գյումրի, Հեղ. հրատ., 2014, 88 էջ։ «Наука». Главная редакция физико-математической литературы. 1979.408с.Տեղեկություններ հեղինակների մասինՍարգսյան Արմենուհի Հակոբի- ֆիզմաթ գիտ. թեկն., դոցենտ, ԳՊՄԻ, Բարձրագույնմաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոն, հետբուհական և լրացուցիչ կրթության բաժնի վարիչ, E-mail։ armenuhis@mail.ru Սարգսյան Նաիրա Հակոբի - Գյումրու «Ֆոտոն» վարժարան, E-mail։

example280

example280

Բարբառային բառարանի վերլուծության արդյունքում պարզ է դառնում, որ բարբառային մի շարք բառեր բնորոշ են միայն Կարնո բարբառին։ Վերջիններս արտահայտում են այդ բարբառախոսների լեզվամտածողությունը, կենցաղն ու առօրյան։ Կատարելով այդ բառերի լեզվաբանական քննություն՝ դրանք դասակարգել ենք խոսքիմասային իմաստային խմբերով. 1. Գոյականներ` անձնանիշ և իրանիշ բառեր, տեղանուններ և այլն։ 2. Ածականներ՝ անձնանիշ և իրանիշ գոյականներին բնութագրող բառեր։ 3. Բայեր՝ անձնանիշ ենթակա պահանջող գործողություններ։ 4. Մակբայ - ձևի և ժամանակի։ Կարնո բարբառում պահպանված եզակի կազմությունները երբեմն հնչյունական տարբերակներ են, որոնց զուգահեռ կան նաև հոմանիշ բաղադրիչով տարբերակներ։

«Էմինեան ազգագրական ժողովածուի» [5] առաջին հատորումամփոփվել են «Փշրանք Շիրակի ամբարներից» կոչվող ազգագրականնյութերը,«բնիկԱլէքսանդրապօլցի Ալէքսանդր Ափրիկեանցի» [5, VIII] կողմից 1880 թ.գրառված հեքիաթները։ Ինչպես ժողովածուի խմբագրակազմն է նկատելգրականական«….ժողովրդականգրականութեանհետաքրքրութիւնից զատ, նկատելի է և նորալեզուաբանականնշանակությունբանաւորկարևորորոնցունենմեջբարբառինգաւառաբարբառներինշանակութիւնըուսումնասիրութեանտեսակէտից» [5, X], քանի որ հայոց լեզվի պատմության, ազգագրության,պատմագրության, բանագիտության և այլ բնագավառների հետ առնչվողշատ հարցերի պատասխանները կարելի է գտնել բարբառներիբառապաշարի ուսումնասիրության շնորհիվ[3, 112]։ ԸնթերցելովՇիրակիշարքուսումնասիրություններ՝ պարզեցինք, որ առանձին ուսումնասիրվածչեն այն բառերը, որոնք բնորոշ են միայն Կարնո բարբառին, բայց դրանքհաճախակի հանդիպող լեզվական միավորներ են, որոնք իրենց տարբերարտահայտություններով գործածվել են Շիրակի հեքիաթներում։ Նպատակ ունենալով բացահայտելու Կարնո բարբառի՝ Շիրակիխոսվածքին բնորոշ բարբառայնությունները՝ դրանք ուսումնասիրել ենքորոնողական և զուգադրական մեթոդաբանությամբ։ լեզվաբանականվերաբերողմիԿարնո բարբառի հնչյունական և ձևաբանական հատկանիշներըքննվել են Հ. Մկրտչյանի կողմից [5]։ Սույն աշխատանքում մերուշադրությանն են արժանացել հատկապես Կարնո բարբառի՝ Շիրակիխոսվածքի բառերին բնորոշ բառային միավորները, որոնք դասակարգելենք ըստ խոսքիմասային պատկանելության՝ զուգահեռաբար քննելովդրանց կազմության և կապակցելիության առանձնահատկությունները,քանի որ նշված բառերի իմաստների պարզաբանման համարանհրաժեշտ են թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը։ են1. Իրանիշգոյականներըներկայացվումինքնատիպկապակցություններով, ինչպես՝ չալի-չռթի «1. Մացառ, խռիվ, ցախ-մախ։ 2. Հնամաշ իրեր» [5,Դ, 368] իմաստով հարադրությունը կիրառվում էորպես «թոփ էնել» ներգործական սեռի հարադրության լրացում, որըհնարավոր է մի դեպքում «ծախել», մյուս դեպքում՝ «վառել», օրինակ՝Ամեն օր կէրթար մեշեն էս հալիվորը, չալի-չռթի թոփ կէներ կը բերերքաղաք, որը կծախեր, որն էլ տունը կը վառեր…. [5,22]։ Հեքիաթներումկիրառված միբարբառագիտականբառարաններում վկայված չեն, ինչպես՝ հաթահութ գոյականը՝ «աղմուկաղաղակ, գոռում-գոչյուն» նշանակությամբ. վերջինս որպես կանոնգործածվում է գործիական հոլովով՝ որպես որոշիչ լրացնելով հարսանիքգոյականին, օրինակ՝Հաթահութով զըռլթի հարսնիքմ էրաւ [5, 49]։ «Գազար» նշանակությամբ փուրչուլուկ բառը փոխառություն-բուսանունէ, որ Կարնո բարբառի խոսվածքներում գործածական է նաևփուրչուլուխ տարբերակով։ Այն հանդիպում է «Հաբրմանի» հեքիաթում.«Կայ, ընչի՛ չէ, քա՞նի գրուանքայ փուրչուլուկ կուզես» [5, 33]։ բարբառայնություններշարքԴիւրկեարխանայ1 տեղանիշ, կազմությամբ բարդ գոյականիառաջին բաղադրիչը բարբառներում տարածված դուրգալ «հյուսն» բառնէ [6, 1, 362]։ Շիրակի խոսվածքին բնորոշ հնչյունափոխված տարբերակնէ՝ դյուկյար, որից էլ կազմվել է բառաբարդումը՝ գործածվելով«Թագաւորի պզտի տղէն» հեքիաթում՝ իբրև տեղանիշ բազմակի ուղիղխնդիրների մեկ բաղադրիչ, օրինակ՝ Էլ բազազի դիւքեան, միկիտան,ֆռուն, դամրչնոց, դիւրկեարխանայ, բիրադի լաւ – իրանց ղայտիսարքած [5, 69]։ Այս շարքում նույն կերպ առանձնանում է նաև դամրչնոցածանցավոր կազմությունը։ Բարբառներում գործածական «դարբին»նշանակությամբ դամիրչի բառի շիրակյան տարբերակն է դամրչի [6, Ա,304], որով տեղանվանական ածանցով կազմությունը նույնպես վկայվածչէ բառարաններում։ Արևմտյան բարբառներում հանդիպող ֆիլիկ «Մի տեսակ այծ, որունի նուրբ ու երկար մազեր» [6, Է, 194] գոյականը Շիրակի խոսվածքումկիրառվում է առանց ածանցման, օրինակ՝Էս մորթին էնպէս մարիֆաթունի, թէ որ, ըսաւ, ֆլի ոսկորից մէկ հատ պալատ շինուի, չամչրաղի պէսչորս բոլորը լուս կուտայ [5, 53]։ Քառսուն հատ ֆիլ տռճիկ տալով,սարերուց պրծան էկան, հաւուզներու վրա թափան [5, 55]։ Այսպես նաևֆիլիզ իրանիշ գոյականը՝ ըստ երևույթին «ձող» նշանակությամբ«Հաբրմանի» հեքիաթում գործածվում է որպես փոխակերպմանարդյունք, օրինակ՝ Հաբրմանին էլ էն սհաթին կնկան դարձրեց մէկբարակ ֆիլիզ, ինքն էլ էղաւ մէկ օձ, փաթտուաւ էդ ֆիլիզին ու գլուխըդրեց ֆիլիզի ծերին[5, 34]։ Այս շարքում առանձնանում է ղուլլուղտար անձնանիշ գոյականը՝կազմված «ղուլլուղ (ծառայություն) + տար» կաղապարով, որ կիրառվելէՂուլլուղտարները թագաւորի ղրկած ձկի հըմար յայտնեցին թագուհուն[5, 6] արտահայտության մեջ «սուրհանդակ» իմաստով։ Հետաքրքիր է, որ–ներ-ով հոգնակին Գ. Ջահուկյանը Կարնո բարբառին հատուկիրողություն չի համարում, որը, սակայն, նկատվել է մասնագետներիկողմից և հետագա ուսումնասիրություններում արձանագրվել է [3, 20]։ Բայերը Կարնոինքնատիպածանցումներով, ինչպես՝ կառավարցնել կազմությունը, որտեղներգործական սեռիբայը, ստանալով պատճառական ածանց,արտահայտում է նաև անդրադարձ գործողության իմաստ, օրինակ՝ …բարբառումկիրառվումեն1Ժողովածուում հանդիպում են և՛ դասական, և՛ բարբառային ուղղագրությամբկազմություններ, որոնք մենք նույնությամբ արտագրել ենք։ թող ընծի մէկ կոտ օսկի տար՝ հերիք էր. ես ընծի կը կառավարցնէի [5,16]։ Նշված նախադասությունը «Բաղդաւոր տղայ» հեքիաթում կրկնավորարտահայտություններից է, որը, սակայն, հաջորդ կապակցության մեջարտահայտվում է ….ես իմ գլուխըկը պատէի [5,17] հոմանիշդարձվածքով՝ «գլխի ճարը տեսնել» իմաստով։ Ի դեպ, նշված դարձվածքըբառարանում ներկայացված չէ, և մեր որոնողական աշխատանքիընթացքում այլ բարբառներով գրառված հեքիաթներում նույնպես չենքհանդիպել, ուստի կարող ենք վերապահությամբ նշել, որ այն նույնպեսԿարնո բարբառին բնորոշ արտահայտություններից է։ Շիրակիխոսվածքին բնորոշ է նաև կառավարել բայի վ ածանցով կազմությունը՝«իջևանել» իմաստով, օրինակ՝ Հըմա քովը մէկ աղքատանոց էլ շինելտուեց էդ թագաւորի անունով, որ գնացող էկող աղքատ ճամփորդներըբայերիցկառավարուինառանձնացրելկրկնությամբբազմապատկական բայը, որ այլուր չենք հանդիպել, օրինակ՝ ես կըկիսկսեմ ու երբ որ ձեզի կանչեցի, արէք ամենքիդ բաժինը իրան տամ [5, 4]։ Ինչպես ֆ հնչյուն-տառով սկսվող գոյականներին հատուկ էրկախարդական ոգի նշանակությունը, այնպես էլ ֆռլտալ գործողությունըՇիրակի հեքիաթներում հատուկ է կախարդական «չարխերին» (իրառանցքի շուրջ պտտվող անիվ), օրինակ՝ բիրադի գլխէ գլուխ էնպէսարծլի չարխեր էին շինել, էդ չարխերը էնպէս կը ֆռլտային, որ մարդմօտենար քիմի՝ կը կտրտէին [5, 58]։ կիսկսել արմատի[5,20]։ ենքՀեքիաթներումգործածականնաևբնորոշ փելքստալՇիրակի խոսվածքինբայը կը ճյուղիբարբառներին հատուկ փայլքտալ «փայլփլել, շողշողալ» իմաստով [6, Է,343] բայի հնչյունափոխված տարբերակն է, որ «Աւճի Շաբուրի տղէն»հեքիաթում արևի հետ կատարված համեմատությամբ վերագրվել էսպանված «ջանավարի» մորթուն, ինչպես՝ …..վրայի մորթին էնպէս մէկսամուրմ էր, որ արեգակի պէս կը փէլքստար [5, 51]։ 2. Շիրակի խոսվածքին բնորոշ ածականներն արտահայտում ենինչպես իրանիշ, այնպես էլ անձնանիշ գոյականների անմիջականհատկանիշ՝ հանդես գալով որոշչի կամ ստորոգելիի շարահյուսականպաշտոններով, ինչպես սուր հասկացությունը«Աւճի Շաբուրի տղէն»հեքիաթում բնութագրվում է զիլֆիխար փոխառությամբ՝ «Հաւլունիթուրը, որ իբր թէ շինած է կայծակի հալած երկաթից» նշանակությամբ [2, 312], օրինակ՝ ….ըսաւ աւճի Շաբուրի տղէն ու զիլֆիխար թուրը դուսքաշեց, հասաւ վրա [5,58]։ Բարբառային հատկանիշ է նաև ամրկենիածականը, որով «Կատուն ու առիւծը» առակում բնութագրվում է փայտգոյականը, օրինակ՝ Յետոյ վեր առնելով մի հաստ ամրկենի փայտ,ընկնում է առիւծի ջանին … [5,80]։ Կարնո բարբառում «ահարկու,երկյուղալի» [6, Ա, 34] նշանակությամբ է կիրառվում ահոտ ածանցավորածականը, օրինակ՝ Իջած տեղերը շատ ահոտ էր [5, 39]։ Սայմազ «Հիմար, անխելք» նշանակությամբ փոխառություն-ածականով ենբնութագրվում հնարամիտ, բայց հասարակության կողմից չհասկացվածտղաները [6, Ե, 261], օրինակ՝ ….տարէ՛ք էդ սայմազ տղի գլուխըզարկէք [5, 10]։ անհասկանալիեզակիությունը,Ածականների մեջ նույնպես կան կազմություններ, որոնքբառարաններում ներկայացված չեն։ Դրանցից շատերը հեքիաթներումհանդիպում են ասացողների մեկնաբանությամբ։ Կարծես թե դրանցկիրառություններիլինելուհանգամանքը գիտակցելով՝ պատմողը զուգահեռաբար ներկայացնում էկազմության բացատրությունը։ «Մարդակերպ ձուկը» հեքիաթումանիաթ ածականով, բնութագրվել է տղա անձնանիշ գոյականը, որասացողը մեկնաբանել է «բան չէր գիտի» արտահայտությամբ. Մէկէլընկերն էլ՝ հեչ զանիաթ – բան չէր գիտի [5, 39]։ Բառարաններումներկայացված չեն նաև մի շարք հնչյունափոխական տարբերակներ,ինչպես՝ ածելի գոյականի [6, Ա, 22] արծլի ձևը, որ «Աւճի Շաբուրի տղէն»հեքիաթում կիրառվել է ածականական «սուր» իմաստով, օրինակ՝…բիրադի գլխէ գլուխ էնպէս արծլի չարխեր էին շինել [5, 58]։ 3. Ժամանականիշ ետնաւուր մակբայը՝«Ետի օրը, հետագայում,յետինս»ապագայում»է ապառնիկազմությանժամանակաձևերին կապակցվելը, օրինակ՝ …..ու չեղնի թէ յետնաւուր իմհացս խլէ ու անունս կոտրէ [5, 3]։ [6,Ա,375]բառայնացումնգրաբարյան«աւուրսիմաստով,հատուկէ,որինվերաիմասատավորվածՇիրակի խոսվածքին բնորոշ են նաև մի շարք դարձվածքներ, որոնքհիմնականումբառակապակցություններ են, որ վերագրվում են անձնանիշ գոյականներին, օրինակ՝կեծակի զարկած դառնալ դարձվածքը «Սաստիկ զարմանալ, ապշել՝հանկարծակիի գալով» իմաստով [6, Գ, 71] բնութագրում է թագավորիհրամանըհեքիաթում.«Ռանչպարը էս որ իմացաւ, կէծակի զարկած դառաւ…» [5, 4]։ «Ռանչպարի տղէն»ռանչպարինբայականլսողԴարտը կապուտ էր դարձվածքը «Նպատակը ուրիշլինել» [6, Ա, 315] նշանակությամբ է գործածվել «Ռանչպարի տղէն» հեքիաթում.«Հըմա իրան փորի ցավը ուրիշ էր – դարտը կապուտ էր» [5, 3]։ Հեքիաթներում հետաքիր է դարձվածքը դարձվածքով բացատրելուհանգամանքը, որի արդյունքում կիրառվում են հոմանիշ դարձվածներ՝խոսքը դարձնելով ավելի պատկերավոր և հասկանալի։ Արև բաղադրիչով դարձվածքները բարբառներում բազմաթիվ են,որոնք հիմնականում կապվում են գեղեցիկի, լուսավորի, կյանքի ևմահվան հետ, օրինակ՝ արև ալ, արև անել, արև անցնել, արև աչքեր, արևառնել, արև հասակ, արևեն հանել և այլն [6, Ա, 123]։ Սակայն արևըերդիկից թռել դարձվածքը բառարաններում վկայված չէ, այն կիրառվել է«Ռանչպարի տղէն» հեքիաթում՝ «եղածը եղած է» դարձվածայինիմաստով, ինչպես՝ ….հըմա էլ ի՞նչ օգուտ, արևն երդկիցը թռել էր, էղածնէղած էր [5,10]։ Բազմաթիվ են նաև ջուր բաղադրիչով դարձվածքները,որոնցից վկայված չէ նույն հեքիաթում կիրառված ջրով ջաղաց կայունարտահայտությունը՝ «նույնըլինել» նշանակությամբ, օրինակ՝ ….մնացած քառասուն ջառիէքին էլ տեսան՝ որ բիրադի էն ջրով ջաղացն են[5, 15]։ Այս շարքում առանձնանում է «Բաղդաւոր տղայ» հեքիաթումկիրառվածդիպած արտահայտությունը՝ասացողներիսառած մարդու պես մնալ մեկանաբնությամբ [5, 21]։ բերնինգողիքարԲայական արտահայտություններիենթագավորներին ողջունելու ձևերը։ Սրանցից թամալլահ անել՝«ողջունել»իմաստով դարձվածքը բառարաններում վկայված չէ. այն կիրառվել է«Ռանչպարի տղէն» հեքիաթում, ինչպես՝ …ռանչպարի տղէն օխտը տեղթամալլահ էրավ [5, 7]։ մեջ առանձնանումՉվկայված փոխառությունները հասկանալի են լինում խոսքում,ինչպես՝ տաւարճուղ բառաբարդումը նշանակում է«տավարած»օրինակ՝ Մէկ քիչ ճամբու պաշար դրին տաւարճուղները, կապինշալակները…. [5,15]։ Ումուզ նշանակում է «ուս» «Մորթին քցեց ումուզինու ուրախ-ուրախ ընկավ ճամբայ գնաց տուն» [5, 51]։ Արթղ նշանակում է«հերթով», օրինակ՝ Տղէն արթղ պատմեց [5, 51]։ Բարբառային բառերը, պատկանելով տարբեր խոսքի մասերի,ունեն բառակազմական տարբեր արտահայտություններ, որոնցումինքնատիպ դրսևորումներ են հանդես գալիս բառաբարդումները ևածանցումները՝ հաճախ ընդմիջարկված օտարաբանություններով։ Ուսումնասիրելով հեքիաթների բառապաշարային միավորներիժողովրդականիմաստաբանությունը՝մտածողության պարզաբանմանենժողովրդական ստեղծագործությունների մեջ։ Բարբառային բառերըքննելով՝էինքհանդիպում դժվարությունների, քանի որ բառերի մի ստվար խումբորբանալիներըբարբառագիտականբառարաններումթաքնվածպարզդարձավ,հաճախգրառված չէ և կարոտ է լուսաբանման։ Ուստի առաջարկում ենք հայբարբառագիտությամբ զբաղվող մասնագետների ձեռնամուխ լինել այդշնորհակալ գործին։

example2105

example2105

Հոդվածում քննության է ենթարկվել 1921 թ. Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանին բռնակցելու տխրահռչակ որոշման նախապատմությունը, մասնավորապես հուլիսի 4-ի որոշմանը՝ հուլիսի 5-ի որոշման հակադրումը։ Լուսաբանվել է 1921 թ. հուլիսի 5-ի որոշման նախապատմութունը։ Հատկանշվել է այն հանգամանքը, որ ՌԿ(բ)Կ կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի պլենումի Լեռնային Ղարաբաղին վերաբերող որոշումն այդ կառույցի լիազորությունների շրջանակների շահագործման հերթական դեպքն էր։ Քննության առնված հիմնահարցում շեշտադրումներ են արվել որոշման անօրինության ապացուցման ուղղությամբ։

RC (B) Կովկասյան բյուրոյի պլենում 1921 ՀՈՒԼԻՍԻ 4-Ի ԵՎ 5-Ի ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ KԱՐԱԲԱԻ ՀԱՄԱՐ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ 20-ԻՆ ռեժիմները, մյուս կողմից նրանց միջեւ տարածքային խնդիրները հաճախ վերածվում էին քաղաքական-ռազմական առճակատումների։ Նոր վարչական-քաղաքական միավորը, որը ստեղծվեց Սառցային Կովկասում 1918 թվականին։ Կովկասի հռչակված մահմեդական հանրապետությունը (հետագայում Ադրբեջանը) սկսեց տարածքային պահանջներ ներկայացնել մի շարք տարածքների, այդ թվում `Լեռնային Karabakhարաբաղի նկատմամբ։ Վերջինս 1917 թ.-ին։ arարական ռեժիմի տապալումից հետո այն ձգտում էր դառնալ անկախ վարչական միավոր։ 19181920 Karabakhարաբաղում ստեղծված ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդը ստանձնել էր տարածաշրջանը կառավարելու գործը։ 1918 թ. Հուլիսի 22-26-ը Շուշիում գումարված Տարածքի հայերի 1-ին համագումարում Karabakhարաբաղը հայտարարվեց անկախ վարչական միավոր, և ընտրվեցին Ազգային խորհուրդը և ժողովրդական կառավարությունը։ Հայաստանի առաջին հանրապետության ռազմաքաղաքական աջակցությամբ արցախահայությունը կարողացավ 1918-1920թթ. Դիմակայել ճակատագրական փորձություններին, անգլիացի զավթիչների և «Մուսավաթ» խմբավորումների ոչնչացմանը։ 1920 Ապրիլի 23-29-ը անցկացված theարաբաղի հայերի 9-րդ համագումարը տարածաշրջանը հռչակեց Հայաստանի անբաժանելի մաս։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, տարածաշրջանում տեղի ունեցող զարգացումները կտրուկ փոխեցին ռազմաքաղաքական իրավիճակը։ 1920 թ. Ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում սովետական ​​կարգերի հաստատումը նոր աղետներ բերեց արցախահայությանը։ Երեկ մուսավաթական ժողովուրդը մորթվեց և դարձավ բոլշևիկ։ Ապրիլի 29-ին Սուլթանովը ստեղծեց Karabakhարաբաղի հեղափոխական կոմիտեն և իրեն հռչակեց նրա նախագահ։ Արցախահայության պայքարը մտավ նոր շրջան։ Այս անգամ Ադրբեջանը Խորհրդային Ռուսաստանի աջակցությամբ փորձում էր գրավել Լեռնային Karabakhարաբաղը։ Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությունը և 11-րդ Կարմիր բանակի հրամանատարությունը վերջնագիր ներկայացրեցին Հայաստանի Հանրապետությանը `անհապաղ մաքրելու Լեռնային Karabakhարաբաղի տարածքը 1։ Այսպիսով, հենց այս պահանջով բոլշևիկյան Ռուսաստանը դեմ գնաց իր սեփական սկզբունքներին ՝ ազգերի ինքնորոշման իրավունքին։ Խորհրդային կարգը հաստատվեց Լեռնային Karabakhարաբաղում ՝ արցախահայության 10-րդ համագումարում։ Ադրբեջանի խորհրդային կառավարության ղեկավարներն օգտագործեցին այս հանգամանքը իրենց օգտին ՝ ստանձնելով Արցախը Ադրբեջանին միացնելու գործը։ Ստեղծվեց պատեհ առիթ։ Ադրբեջանը «սովետական» էր, իսկ Հայաստանը ՝ «միջազգային իմպերիալիզմի գործակալ»։ Իսկ Խորհրդային Կարմիր բանակը պայքարում էր միջազգային իմպերիալիզմի դեմ։ Karabakhարաբաղի հարցում բոլշևիկյան կուսակցության խորհրդային պետության որոշ գործիչներ ՝ Ս. Կիրովը, Գ. Չիչերինը, Բ. Լեգրանը, արդարացիորեն համարեցին, որ Karabakhարաբաղը, geանգեզուրը, Նախիջևանը պատմականորեն եղել են Հայաստանի բաղկացուցիչ մասը, և որ դրանք պետք է վերամիավորվեն այն 2 Արցախյան հիմնախնդրի շուրջ վեճերը նոր ընթացք ստացան Հայաստանում խորհրդային կարգի հաստատումից հետո։ Նոյեմբերի 30-ին, Հայաստանի խորհրդայնացման հռչակման հաջորդ օրը, այլ քաղաքական և ռազմական գործիչների ճնշման ներքո, որոնք ուղարկվել էին Բաքու ՝ Բաքվում գտնվող Կիրովի և Օրջոնիկիձեի սառցային Կովկասը խորհրդայնացնելու համար ՝ ի ուրախություն եղբայրական հայ ժողովրդի, ադրբեջանցու առաջնորդ Նարիման Նարիմանովը հայտարարեց, որ Հայաստան-Ադրբեջան միջտարածքային վեճերը վերանում են։ Լեռնային Karabakhարաբաղը, Նախիջևանը, geանգեզուրը Հայաստանի Սոցիալիստական ​​Հանրապետության մաս են կազմում 3։ Հայաստանի առաջին և երկրորդ հանրապետությունները որոշիչ են տարածքային ամբողջականության պահպանման հարցում։ Այնուամենայնիվ, իրադարձություններն այլ ընթացք ստացան։ Թուրք-ադրբեջանա-բոլշևիկյան խմբին հաջողվեց կասեցնել խնդրի արդարացի լուծումը և առանձնացնել Լեռնային Karabakhարաբաղը մայր Հայաստանից։ 1921 թ. Մարտի 16-ին Մոսկվայում ստորագրված ռուս-թուրքական պայմանագրով Նախիջևանը Ադրբեջանին զիջելուց հետո unարաբաղի հարցը մնաց չլուծված։ Հայաստանում իրավիճակը զսպելու համար Կովկասյան բյուրոն հիմնադրվեց 1921 թ .։ Խոր 1 Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, Երեւան, 2011, էջ։ 2 Բալայան Վ., Նշվ. աշխատ էջ 229։ 3 Ուլուբաբյան Բ., Արցախի պատմությունն սկզբից մինչ օրս, Երեւան, 1994, էջ. 235 թ. Հայաստանի սահմաններում 4։ Այսինքն ՝ այդ որոշումն ընդունվել է երկու հանրապետությունների միջեւ համաձայնության հիման վրա։ Հայտարարագրի կապակցությամբ Լեռնային Karabakhարաբաղում ստեղծվեց արտակարգ լիազոր մարմին ՝ Մռավյանի գլխավորությամբ ՝ Ա. Ա. Մռավյանի և Ալիհեյդար Քարայի People'sողովրդական ռազմածովային կոմիտեն Ադրբեջանի Թիֆլիսից (Լեռնային արաբաղ) ուղևորվեց Լեռնային Karabakhարաբաղ ՝ տարածաշրջանը Հայաստանին տալու հարցը կարգավորելու համար։ Այնուամենայնիվ, երբ նրանք հասան Եվլախ, Կարան հայտարարեց, որ իրենց հրամայել են գնալ Բաքու, քանի որ հարցը նոր պարզաբանման կարիք ունի։ Պարզվեց, որ Նարիմանովը և նրա համախոհները հրաժարվեցին համաձայնագրից և փոխնախարարին պահանջեցին նորից անդրադառնալ Karabakhարաբաղի խնդրին 5։ Այս անգամ ադրբեջանական կողմը վստահ էր, որ կրկին անդրադառնալով նշված խնդրին ՝ Խորհրդային Ռուսաստանի միջամտությամբ կկարողանա տարածքներ կորզել Հայաստանից։ Եվ եթե այդ ժամանակ Ադրբեջանը չունենար այնպիսի հզոր դաշնակից, ինչպիսին է Խորհրդային Ռուսաստանը, դժվար թե համարձակվեր նորից բարձրացնել այդ հարցը։ 1921 թ. Հունիսի 25-ին Թիֆլիսում (Վրաստան) հրավիրված Անդրկովկասյան հանրապետությունների ներքին սահմանների հատուկ հանձնաժողովի առաջին նիստում ադրբեջանական կողմը որդեգրեց անզիջում պահվածք Karabakhարաբաղի հարցում 6։ Հանձնաժողովում Հայաստանի միակ ներկայացուցիչ Ա.Բեկզադյանը մասնակիցներին ներկայացրեց վերջին տարիներին հայ ժողովրդի կրած կորուստները, Հայաստանում առկա սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակը, երկրում միգրացիայի խնդիրը, ինչպես նաև Մոսկվայի և Թուրքիայի համաձայնագրով ստեղծված ծանր իրավիճակը։ Բեկզադյանն առաջարկեց կտրել հայկական տարածքները Ադրբեջանից և Վրաստանից ՝ հօգուտ Հայաստանի 7։ Հանձնաժողովի ադրբեջանա-վրացական ներկայացուցիչները կտրականապես մերժեցին Բեկզադյանի առաջարկը տարածքային փոփոխությունների վերաբերյալ ՝ այն որակելով որպես ազգայնական դիրքորոշում։ Հանձնաժողովի նախագահը Ս. Կիրովն էր, ով սատարում էր վրաց-ադրբեջանական հակամարտությանը, իր խոսքերով, «քաղաքական պատճառներով, ներկայումս նույնիսկ տարածքային բաժանման մասին խոսք անգամ չէր կարող լինել»։ 4 Նույն տեղում, Պ. 5 Նույն տեղում։ 6 Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., 1920-1930 թվականներին Խորհրդային Հայաստանի տարածքային կորուստները Խորհ ԼAԻՄ, Երեւան, 2015, էջ. 119։ 7 Խաչատրյան Կ., Լեռնային Karabakhարաբաղի հարցով ՌԿ (բ) Կովկասյան բյուրոյի պլենում, 1921 թ. Հուլիսի 4-ի և 5-ի որոշումների վերաբերյալ, «Հայոց պատմության հիմնախնդիրները», թիվ 11, գիտական ​​հոդվածների ժողովածու, Երևան, 2010 , էջ 349։ Տեղին է նշել Ս.-ին ուղղված Ստալինի նախատինքը։ Ակնհայտ է, որ կողմերի միջև քաշքշուկ խաղալու անհրաժեշտություն չկա։ « Անհրաժեշտ է վճռականորեն պաշտպանել կողմերից որևէ մեկը, այս դեպքում ՝ Ադրբեջանը ՝ Թուրքիայի հետ միասին 9։ I. Ստալինի այս խոսքերը պարզաբանեցին հետևյալը. Որ անկախ իրավիճակից և իրավիճակից, այդ հարցը պետք է անվիճելի լուծում ստանար միայն հօգուտ Ադրբեջանի։ Կովկասյան բյուրոյի նիստը սկսվեց 1921 թվականի հուլիսի 2-ին։ Հուլիսի 4-ին Կովկասի բյուրոյի նիստում քննարկվել է Լեռնային Karabakhարաբաղի պատկանելության հարցը։ Ներկա էին 8 անդամներ (Օրջոնիկիձե, Կարա՛, Մախարաձե, Կիրով, Նարիմանով, Մյասնիկյան, Նազարեթյան, Օրախելաշվիլի, Ֆիգաց)։ Ելնելով ձայների մեծամասնությունից ՝ որոշվեց. «Լեռնային Karabakhարաբաղը ներառեք ԽՍՀՄ կազմում»։ Այս որոշմանը դեմ է հանդես եկել Ն. Նարիմանովը, որը պահանջում է, որ հարցը տեղափոխվի ՌԿ (բ) Կենտրոնական կոմիտե, տրամաբանությամբ, որ դա լուրջ հակասություններ է առաջացրել, ուստի այն պետք է տեղափոխվի RCC10- ի վերջնական որոշում։ Հաջորդ օրը ՝ հուլիսի 5-ին, նույն կազմով և Ստալինի մասնակցությամբ բյուրոն կրկին անդրադարձավ Լեռնային Karabakhարաբաղի հիմնախնդրին։ Որոշվեց առանց քվեարկության։ «Մահմեդական և հայերի, ինչպես նաև վերին և ներքին ղարաբաղյան տնտեսական կապերի միջև տնտեսական կապերի անհրաժեշտության պատճառով նրա մշտական ​​կապը Ադրբեջանի հետ` Լեռնային Karabakhարաբաղը ԽՍՀՄ սահմաններում թողնելը `տալով տարածաշրջանային լայն ինքնավարություն 11» 11։ Փաստորեն, Լեռնային Karabakhարաբաղի ճակատագիրը որոշվեց ոչ սահմանադրական, ոչ սահմանադրական կուսակցության մարմնի `Ռուսաստանի կոմունիստական ​​կուսակցության Կովկասյան բյուրոյի կամայական որոշմամբ, 1921 թվականի հուլիսի 5-ին։ Այս առիթով հայտնի են ռուս մեծ գրող Ալեքսանդր Սոլժենիցինի խոսքերը. «Իլյիչը առաջինը համարեց սահմանների հարցը« նույնիսկ տասներորդ »։ Ահա այսպես կտրվեց Karabakhարաբաղը և միացավ Ադրբեջանին։ Ադրբեջանական կողմը հասել էր իր նպատակին։ Խորհրդային Ռուսաստանի աջակցությամբ նա նվաճեց Լեռնային Karabakhարաբաղի տարածքը։ Այսպիսով, հայկական կողմի ձեռնարկվելիք հետագա քայլերն ապարդյուն էին։ Ադրբեջան 9 Ուլուբաբյան Բ., Նշվ. աշխատանք., էջ 241։ 11 Խաչատրյան Կ., Լեռնային Karabakhարաբաղի ՌԽ (բ) Կովկասյան բյուրոյի պլենումը, 1921 թ. Հուլիսի 4-ի և 5-ի որոշումների մասին, էջ 22։ 351 թ. 12 Բալայան Վ., Նշում աշխատություն էջ 229։ Յանը հայտարարեց, որ եթե Հայաստանը պահանջի Karabakhարաբաղ, ապա նա չի կարոտի նավթը 13։ Եվ այս պարագայում Հայաստանն անզոր էր պայքարելու, քանի որ ինչպես ռազմական, այնպես էլ տնտեսական տեսանկյունից պատրաստ չէր սրել հարաբերությունները Խորհրդային Ռուսաստանի հետ։ Փաստորեն, Խորհրդային Ռուսաստանի տնտեսական և քաղաքական շահերը հակադրվում էին իրավական և բարոյական բոլոր նորմերին։ Ադրբեջանական պատմագրությունը, փորձելով փաստարկներ ներկայացնել Լեռնային Karabakhարաբաղի նկատմամբ իր հավակնությունների համար, կառչած է վերոհիշյալ փաստաթղթերում «ներդիր» և «հեռանալ» բառերից։ Փաստաթղթերի հեղինակների կողմից պատրաստված ծուղակի նպատակը, ըստ նրա, Կովկասում, Ադրբեջանում նորաստեղծ պետության տարածքային հավակնություններին համոզիչ տեսք տալն էր։ Մինչ օրս Ռուսաստանի դիրքորոշումը Լեռնային Karabakhարաբաղի հարցում մնացել է անփոփոխ։ Տարածաշրջանային շահերը ստիպում են Ռուսաստանի Դաշնությանը դեմ լինել Կովկասում իրականության և արդարության հաստատմանը։ Եվ պատմության դասը Հայաստանին և հայերին սովորեցրել է, որ Հայաստանը չունի, չի կարող հովանավորներ կամ մեծ եղբայր ունենալ, երկիրն ունի ընկերներ և ռազմավարական գործընկերներ, նվիրված հայեր աշխարհի բոլոր մասերում, դա մեր զենքի հաղթանակների գրավականն է։ , Mary Sardaryan RC (b) 1921 CAUCASUS BUREAU Plenum 1921 ՀՈՒԼԻՍԻ 4-Ի ԵՎ 5-Ի ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ KԱՐԱԲԱ ONԻ ՄԱՍԻՆ Բեկշադյան, բոլշևիկյան Ռուսաստան, Խորհրդային Ադրբեջան, Սովետական ​​Հայաստան, Ռ. Կ. Կ. Կովկասյան բյուրո, Ն. Նարիմանով, Ստալինում Ամփոփում։

example53

example53

Հոդվածում դիտարկվում են առաջին կուրսեցիների հաղորդակցման, և հարմարվողականության դժվարությունների պատճառները, որոնք կապված են սոցիալական ընկալման և հաղորդակցման հոգեբանական խոչընդոտների հետ։ Այդ պատճառների բացահայտումն օգնում է ուսանողներին ճանաչելու դրանք և համագործակցելու միմյանց հետ այնպես, որ առավել հեշտ հարմարվեն շրջապատող միջավայրին, ինչը կնպաստի ուսումնական պրոցեսի բարելավմանը։ Հոդվածում դիտարկվում են այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են առաջին կուրսեցիների անհանգստությունը, հաղորդակցման մակարդակի և միմյանց հետ համեմատվելու անբավարարվածությունը և այլն։

Առաջին կուրսեցու հարմարման գլխավոր կողմերից մեկը նոր միջավայրում մշտական ու ամուր սոցիալական կապերի հաստատումն է, նոր փոքրխմբերի ձևավորումը և ներգրավումը ֆորմալ ու ոչ ֆորմալ խմբերի մեջ։ Նորմիջավայրում դերային բաշխումը նոր ձևով է իրականացվում, և հարաբերությունների նոր համակարգում ուսանողը ստիպված է ինքնուրույն ամրապնդելիր դիրքերը։ Ինչպես Կ. Մարքսն է իրավամբ նշել, անձնավորության զարգացումը պայմանավորված է բոլոր այն անհատների զարգացմամբ, ում հետ նագտնվում է ուղղակի կամ անուղղակի հաղորդակցման մեջ։ Այդ գործընթացում է իրականանում համոզմունքների, գաղափարների, դիրքորոշումների, հետաքրքրությունների, գործունեության փոխադարձ փոխանակում, զարգացում ևդրսևորվում է «սուբյեկտ-սուբյեկտ» հարաբերությունների համակարգը /6, էջ 7/։ Գաղտնիք չէ, որ ուսանողը ձևավորվում է ուսանողական կոլեկտիվում,իսկ կոլեկտիվի բարենպաստ հոգեբանական մթնոլորտը և միմյանց միջև փոխըմբռնման բարձր մակարդակը նպաստում է ընկերության, վստահության, փոխօգնության, անձնային դրական որակների ձևավորման, ուսումնական դժվարությունները հաղթահարելու և ուսման մեջ հաջողություններ արձանագրելու։ Ուսանողական կոլեկտիվն ունի իր առանձնահատկությունները և տարբերվում է մյուսներից.ա) գործունեության հիմնական տեսակով /ուսում/,բ) տարիքային, կրթական միատեսակ կազմով,գ) անդամների կազմի կայունությամբ, դ) ուսումնական գործունեության պլանավորվածությամբ ու հաջորդականությամբ,ե) նպատակի ընդհանրությամբ, այն է՝ մասնագիտություն ստանալ։ Հոդվածի նպատակն է՝ բացահայտել 1-ին կուրսեցիների հաղորդակցմանպրոցեսում միմյանց ըմբռնելու յուրահատկությունները, հարմարման դժվարությունները։ Խնդիրն է՝ ուսումնասիրել առաջին կուրսեցիների հաղորդակցմանոլորտը, միմյանց փոխըմբռնման գործընթացը, հարմարման դժվարություններիհաղթահարումը։ Միմյանց ըմբռնելու գործընթացը հանդես է գալիս որպես հաղորդակցման պարտադիր պայման և կարող է կոչվել հաղորդակցման պերցեպտիվ/ըմբռնման/ կողմ։ Իսկ ի՞նչ է դա նշանակում. մարդու կողմից մեկ այլ մարդունըմբռնելը անվանում ենք սոցիալական պերցեպցիա։ Այդ հասկացությունը առաջին անգամ կիրառել է Ջ.Բրուները 1947թ., երբ մշակում էր ըմբռնման նկատմամբ«Նոր հայացք», { New Look}. Հետագայում սոց. խմբերը սոցիալական պերցեպցիաէին անվանում «սոցիալական օբյեկտների» ըմբռնման գործընթացները, որիտակ հասկանում էին այլ մարդիկ, սոցիալական խմբեր և սոցիալական հանրույթներ {2, էջ138 }։ Սոցիալական ըմբռնումը կարևոր է դիմացինին ճանաչելու և հասկանալու համար, և այդ ընթացքում անձը որքան ամբողջական է բացահայտում դիմացինին, այնքան ամբողջական են դառնում իր մասին ունեցած պատկերացումները։ Առաջին կուրսեցիները աստիճանաբար սկսում են ակտիվ գրավվելուսանողական խմբի միջանձնային հարաբերությունների կառուցվածքի մեջ,սկսում են ճանաչել միմյանց անհատական անձնային որակները, որը տեղի էունենում և՛ հաղորդակցման ընթացքում, և՛ ուսումնաճանաչողական գործունեության ընթացքում։ Նրանք դառնում են ավելի հանգիստ և կշռադատված։ Միմյանց ճանաչելու,կարողությունները գնահատելու, համապատասխան վարքդրսևորելու գործում առաջնային դեր են խաղում անմիջական հաղորդակցումնու շփումը այլ մարդկանց հետ {2, էջ 128}։ Հաղորդակցման միջոցներն ու բովանդակությունը պայմանավորում ենայդ հարաբերությունների մեջ ընդգրկված մարդկանց սոցիալական գործառույթները, նրանց դիրքը հասարակական հարաբերությունների, տվյալ դեպքում՝ ուսանողական հարաբերությունների համակարգում։ Հաղորդակցումը, ինչպես նշել է Կ. Ստանիսլավսկին, «հանդիպակաց հոսանք է»։ Նրա յուրաքանչյուր փուլ հանդես է գալիս որպես կապակցված գործողություն,որում մասնակիցների գործողությունները միավորված են մի ամբողջությանմեջ, որը կրում է նոր որակներ։ Առաջին կուրսեցին համագործակցելով, շփվելով խմբի անդամների հետ,հիմնվում է այս կամ այն գործունեության ընթացքում ձեռք բերած փորձի վրա,իսկ քանի որ տարբեր մարդկանց կենսափորձը տարբեր է, ուրիշներին ճանաչելու և հասկանալու հնարավորությունները նույնպես տարբեր են։ Եվ ըստտվյալների՝ առաջին կուրսեցիների մեջ շատ են նկատվում տագնապ, սոցիալական սթրես, հասակակիցների հետ հաղորդակցման որոշակի ճգնաժամ {2, 135}։ Սակայն դրանք նվազում են երկրորդ կուրսի սկզբում, քանի որ համակուրսեցիները աստիճանաբար սկսում են միմյանց ավելի լավ ճանաչել, արդենխմբում հաստատված և ամրապնդված են միջանձնային շփումները, հաղորդակցման ոճերը, փոխըմբռնումն ու փոխհասկացումը։ Միջանձնային հարաբերությունները ներառում են ուսանողների փոխազդեցության 3 բաղադրամաս.1. վարքային,2. հուզական,3. իմացական։ Վարքայինը ներառում է գործունեություն և գործողությունների արդյունքները,գործունեության ոճերը, արարքները, միմիկան, ժեստերը, շարժումները ևվերջապես`խոսքը, այսինքն՝ այն ամենը, ինչով դրսևորվում է մարդու անձը ևկարող է դիտարկվել այլ մարդկանց կողմից։ Հուզականը ներառում է այն ամենը, ինչը կապված է վիճակների հետ. ներանձնային և միջանձնային կոնֆլիկտներով պայմանավորված հուզական վիճակներ և այլն։ Իմացականը ներառում է փոխազդեցության մեջ գտնվող մարդու հոգեկան բոլորգործընթացները, որոնք կապված են ինչպես շրջապատը, այնպես էլ դիմացինին ճանաչելու հետ /6, էջ 161/։ Միջանձնային փոխըմբռնման սոցիալ-հոգեբանական առանձնահատկությունների իմացությունը, համոզված ենք, որ կօգնի ուսանողներին ավելիհեշտ հարմարվելու, ճիշտ հարաբերություններ կառուցելու, նվազեցնելու անխուսափելի կոնֆլիկտները և բարելավելու ուսումնական գործընթացը։ Այդ ամենը հիմնավորելու համար ՎՊՄԻ ֆիզմաթ ֆակուլտետի ևֆիզկուլտ բաժնի 1-ին կուրսեցիների շրջանում 2010-12թթ. անց ենք կացրել հետազոտություններ, հարցումներ, քննարկումներ, դիտումներ, թեստեր, բանավեճեր և պարզել, որ առաջին կուրսեցիների՝ միմյանց ըմբռնելու մակարդակըցածր է, որ նրանցում հիմնականում գերակշռում են համարժեք ըմբռնմանըխանգարող հուզական կարծրատիպերը, որ հաղորդակցման ոլորտում առկա ենորոշակի ճգնաժամ ու սոցիալական սթրես, ինչպես նաև՝ անբավարարվածության զգացում, որը կապվում է ուսանողի սոցիալական նոր միջավայր ներգրավվելու հետ։ Նրանց առաջարկել ենք նշել այն խնդիրները, դժվարությունները, որոնքծագում են հատկապես ուսումնական տարվա սկզբում և առաջին տարվա ընթացքում միմյանց չհասկանալու, չճանաչելու, մրցակցության, հակադիր նպատակների, մոտիվների կամ այլ պատճառներով։ Ուսանողներին առաջարկել ենք նշել նաև այն ուղիները, որոնք հնարավորություն կտան շրջանցելու, մեղմելու կամ վերացնելու առկա խնդիրները։ Վերը նշվածները պայմանավորում են հոդվածի արդիականությունն ուանհրաժեշտությունը։ Նոր պայմաններում առաջին կուրսեցիների մեջ առաջ է գալիս ազատության կեղծ զգացում, որը պայմանավորված է աշխատանքի ինքնուրույնկազմակերպման, սեփական ուժերը ճիշտ բաշխելու անհրաժեշտության հետ։ Հայտնի է, որ յուրաքանչյուրին կարելի է համոզել նախաձեռնել ինչ-որ գործողություններ, եթե դրանք ուղղված են մեր հոգեբանական պահանջմունքների բավարարմանը։ Գոյություն ունեն 14 հիմնական պահանջմունքներ, որոնցից կարևորեն հատկապես երկուսը.1. անձնային ուժը,2. «էգո»-ի բավարարումը /հպարտության, սեփական կարևորության գիտակցումը/,հետաքրքրասիրությունը, հուզական անվտանգությունը, որևէ խմբին պատկանելը, սիրելը և սիրված լինելը, ճանաչումը, հասակակիցների կողմից խրախուսվելը, ստեղծագործելու հնարավորությունը, մասնավոր կյանքի ազատություննու անձեռնամխելիությունը, նյութական ապահովվածությունը, բարձր ինքնագնահատականը, ինքնահարգանքը, հաջողությունը /3, էջ 174-175/։ Առաջին կուրսեցիների փոխըմբռնման գործընթացը բարելավող կարևոր գործոններից են.• փոխադարձ վստահությունը, քանի որ մարդիկ միշտ ձգտում են շփվել,սոցիալական կապեր հաստատել ազնիվ, վստահելի մարդկանց հետ,• սեփական հուզական վիճակների երկակիությունն ու անորոշությունը հաղթահարելու կարողությունը։ Դա հատկապես վերաբերում է ռիգիդ /ոչ ճկուն/ուսանողներին, • առաջին կուրսեցիների խմբում սոցիալական ըմբռնման արդյունավետությունը կապված է դիտորդ-սուբյեկտի՝ խմբի ըմբռնման անհատական տիպից,այսինքն, թե ինչպես է խումբն ընկալվում անձի կողմից,• ադապտացիայի խնդիրը,• ինքնաճանաչում, միմյանց ճանաչումն ու հասկացումը։ 2-րդ կուրսի սկզբից վերը նշված խնդիրները աստիճանաբար սկսում եննվազել, համակուրսեցիների փոխհարաբերություններում բավարարվածությանաստիճանն սկսում է աճել։ Այդ փուլում նրանք կարծում են, որ խմբի և միմյանցմասին ավելի շատ բան գիտեն, և հիմա դա իրենց ավելի է հետաքրքրում, քան 1ին կուրսում էր։ Մենք դիտարկեցինք առաջին կուրսեցիների հաղորդակցման առանձնահատկությունները և ընդհանրացնելով կարող ենք ասել, որ. ըմբռնումն առաջանում է բնական հաղորդակցման և միմյանց հասկանալու,մարդկային փոխազդեցության պայմաններում։ Այն կախված է զուգընկերոջհույզերից, կարծիքներից, դիրքորոշումներից, համոզմունքներից և այլն։ Ազդեցություն գործելով հաղորդակցվող կողմի վրա՝ մարդը ձգտում էվերափոխել իր մասին ունեցած պատկերացումներն անհրաժեշտ և նպաստավոր ուղղությամբ։ Մարդու կողմից մեկ այլ մարդու ըմբռնելը հանդես է գալիս որպեսհաղորդակցման պարտադիր պայման, հետևաբար սոցիալական ըմբռնումըենթադրում է. ինքնաճանաչում, հաղորդակցման զուգընկերոջ ճանաչում, փոխըմբռնման հիմքի վրա համատեղ գործունեության կազմակերպում, հուզականհարաբերությունների հաստատում և այլն։ Հոդվածում քննարկված առաջինկուրսեցիների սոցիալական ըմբռնման, հաղորդակցման և հարմարման հոգեբանական դժվարությունների պատճառների բացահայտումը և իմացությունըկօգնեն ուսանողներին ավելի հեշտ և արագ ճանաչելու միմյանց, հաղորդակցվելու և հարմարվելու, որը կնպաստի ոչ միայն նրանց ուսումնական գործընթացի բարելավմանը, այլև անձի ձևավորմանը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Андреева Г. М. Социальная психология/М.։

example2156

example2156

Սույն աշխատանքը այժմ իրականացվող հետազոտության հիմնական ուղղվածության, ընթացքի և արդյունքների ամփոփ նկարագիրն է։ Հետազոտության նպատակը ՀՀ քաղաքացիական ծառայության թափուր պաշտոնների համար թեկնածուների հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակումն է։ Աշխատանքում ներկայացված են համակարգի մշակման անհրաժեշտությունը, իրականացման գործընթացի փուլերը, անհրաժեշտ նախապայմանները, և որպես օրինակ՝ ներկայացված է մեր կողմից մշակված քաղաքացիական ծառայության պաշտոնների գլխավոր խմբի պրոֆեսիոգրաման։

ՔԱILԱՔԱԻԱԿԱՆ SERԱՌԱՅՈՆԵՐԻ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ DEԱՐԳԱՈՒՄ Քաղաքացիական ծառայության պաշտոնները, լինելով մասնագիտական ​​գործունեություն, բնակչին ներկայացնում են որոշակի պահանջներ, որոնք մասնավորապես վերաբերում են մասնագիտական ​​կրթությանը, գիտելիքներին, ունակություններին, հմտություններին, անձնական-հոգեբանական որակին։ Չնայած աշխարհի շատ զարգացած երկրներում, վերջին տարիներին, որոշ երկրներում, օբյեկտիվ հանգամանքներից ելնելով, առաջնային են համարվում մարդու հոգեբանական որակները, այնուամենայնիվ, Հայաստանում քաղծառայողների ընտրության գործընթացում հոգեբանական ընտրություն չկա։ Փաստորեն, քաղծառայողներ ընտրելիս հոգեբանական որակները հաշվի չեն առնվում։ , Մեր հետազոտությունն ուղղված է ՀՀ քաղաքացիական ծառայության մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրության համակարգի զարգացմանը։ Ընդհանրապես, ցանկացած մասնագիտության կամ ոլորտի անձնակազմի հոգեբանական ընտրության համակարգ զարգացնելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել հետևյալ հիմնական գործոնները. • Պաշտոնի համար անհրաժեշտ կարևոր մասնագիտական ​​որակները և մասնագիտական ​​կարողությունների տեսանկյունից պահանջվող հոգեբանական որակները, դեպք, որ հոգեբանական որակները և պետք է լինեն քաղաքացիական աշխատողը, • կառավարման համակարգը (համակարգի առանձնահատկությունները), • աշխատողի բարոյական հատկություններն ու հատկությունները։ Մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրությունը բազմաստիճան գործընթաց է, որն անցնում է մի քանի փուլով։ Այս հոդվածում մենք կքննարկենք մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակման և կազմակերպման գործընթացը, այսինքն `ինչ փուլեր է անցնում, որպեսզի մեզ համար պարզ դառնա, թե ինչպես պետք է իրականացնեք այդ գործընթացը քաղաքացիական ծառայության ոլորտում։ Մարդկային գործունեության բոլոր տեսակների, ներառյալ աշխատանքային-մասնագիտական ​​գործունեության մեջ, արդյունավետությունը մեծապես կախված է անձի անհատական ​​հոգեբանական առանձնահատկություններից։ Յուրաքանչյուր գործունեություն որոշակի պահանջներ է ներկայացնում անձի անհատական-հոգեբանական առանձնահատկությունների համակարգին։ Մարդու գործունեության համապատասխանությունն այդ համակարգին ապահովելու համար անհրաժեշտ է կատարել մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրություն։ Մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրությունը միջոցառումների համակարգ է, որը թույլ է տալիս յուրաքանչյուր հատուկ մասնագիտության համար ընտրել այն մարդկանց, ովքեր առավել համապատասխան են իրենց անհատական ​​հատկություններին, այսինքն `այդ գործունեությունն առավելագույն արդյունավետությամբ կատարելու համար։ Մասնագիտական ​​ընտրությունը ներառում է բժշկական, կրթական, սոցիալական և հոգեբանական ընտրություններ 1։ Գնահատեք տվյալ մասնագիտության կամ աշխատանքային գործունեության ֆիզիկական և հոգեկան առողջության պահանջները բժշկական ընտրության տեսանկյունից։ Ուսումնական ընտրությունը կատարվում է մասնագիտական ​​գիտելիքներն ու կարողությունները ստուգելու համար։ Այս երկու ընտրությունների առումով ՀՀ քաղաքացիական ծառայության համակարգում կան մշակված սկզբունքներ ՝ ընթացակարգեր, որոնք ամրագրված են նաև համապատասխան օրենքով։ Օրինակ ՝ «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է, որ դուք իրավունք չունեք զբաղեցնել քաղաքացիական ծառայության պաշտոն ՝ կապված ձեր առողջական վիճակի հետ, համաձայն ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված հիվանդությունների ցանկի ՝ հաշվի առնելով, որ այդ հիվանդությունները կարող են խանգարել։ ծառայողական պարտականությունների և պարտականությունների կատարումը Քաղաքացիական ծառայողների ընտրության գործընթացում բժշկական ընտրության հարցը լուծվում է համապատասխան բժշկական փաստաթղթերի ստուգմամբ։ Կրթական ընտրության առումով քաղաքացիական ծառայության համակարգում կան մշակված ընթացակարգեր և սկզբունքներ։ Օրենքը և քաղաքացիական ծառայության յուրաքանչյուր պաշտոնի համար համապատասխան որոշումները հստակ պահանջներ են դնում համապատասխան կրթության և գիտելիքների նկատմամբ, գ. Մասնագետների ընտրության խնդիր։ 1 Տե՛ս Aghuzumtsyan RV, Stepanyan RR, Մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրություն, Երևան, 1988, էջ 4։ 2 Տե՛ս «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 12։ Ընթացքում այս գիտելիքները ստուգվում են բանավոր և գրավոր։ Մասնագիտական ​​ընտրության գործընթացում առանձնահատուկ կարևորություն ունի հոգեբանական ընտրությունը, որը որոշում է գործունեության համար կարևորագույն հոգեբանական հատկությունների պահանջները `այդ գործունեությունն առավել արդյունավետ իրականացնելու համար։ Մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրության գործընթացը կազմակերպելու համար նախ անհրաժեշտ է մշակել աշխատանքի կամ մասնագիտության տվյալ ոլորտի հոգեբանական ընտրության համակարգ։ Մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրությանը պետք է նախորդի ընտրության մեթոդաբանական-կազմակերպչական առաջարկությունների մշակման փուլը։ Այս առաջարկների մշակման նպատակն է որոշել որոշակի տվյալ գործունեության համար անհրաժեշտ մասնագիտական ​​հոգեբանական գործառույթները գնահատելու մեթոդները (թեստերը), որոշել մասնագիտական ​​ունակությունների գնահատականները, հանել դրանք և դրանք գիտականորեն հիմնավորել։ Մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակումն իրականացվում է հետևյալ հաջորդական փուլերով. 3. Տվյալ մասնագիտության համար մասնագիտական ​​ընտրության համակարգի ստեղծման նպատակահարմարության որոշում (անհրաժեշտության հիմնավորում), - Հոգեբանական ընտրության հատուկ խնդրի որոշում, - Հոգեբանական ուսումնասիրություն տրված աշխատանքի հոգեբանություն Մասնագիտական ​​կարևոր հատկություններին ուղղված աշխատանքային գործունեության հոգեբանական վերլուծություն և բնութագրերի հանում, • Թեկնածուների համար համապատասխան որակի պահանջների որոշում մասնագիտական ​​մեթոդների միջոցով կազմում դրանց հիման վրա մասնագիտական ​​գծապատկերների կազմում հոգեբանական ընտրություն։ Այժմ անդրադառնանք նշված գործընթացներին ՝ դրանք քննարկելով ՀՀ քաղաքացիական ծառայության համակարգում։ 3 Տե՛ս Աղուզումցյան Ռ.Վ., Ստեփանյան Ռ.Ռ., Մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրություն, Երեւան, 1988, էջ 6։ Քաղաքացիական ծառայության համակարգի համար մասնագիտական ​​հոգեբանական ընտրության համակարգի զարգացումը լուրջ հիմնավորված կարիք ունի։ Նախ և առաջ, թափուր պաշտոնների համար մրցույթը շատ թափուր տեղեր ունի, և, փաստորեն, ներկայիս ընտրության համակարգը չունի լավ մշակված գիտամեթոդական մեխանիզմ, որը թույլ կտա չափել ընտրված քաղծառայողների անձնական-հոգեբանական որակների համապատասխանությունը։ դիրքը Ի լրումն, այս համակարգում հոգեբանական ընտրության համակարգերի անհրաժեշտությունը գնահատելու համար մենք հարցում ենք անցկացրել քաղաքացիական ծառայության կառավարման մարմնի քաղծառայողների շրջանում, որը կազմակերպչական մարմին է, թափուր պաշտոնի հանձնաժողով և պետական ​​տարբեր գործակալությունների քաղծառայողներ։ Աշխատանքային գործունեության հոգեբանական ուսումնասիրություն հոգեբան Աշխատանքային գործունեության հոգեբանական վերլուծությունն իրականացվում է կարևոր մասնագիտական ​​որակների արդյունահանման և դրանց հիման վրա պաշտոնների մասնագիտական ​​գծապատկերների և հոգեբանների կազմման նպատակով։ Ըստ որակյալ մասնագիտական ​​որակների, ըստ Վ. Դ Ըստ Շադրիկովի, գործունեության առարկայի անհատական ​​որակներն են, որ ազդում են գործունեության հաջող յուրացման և իրականացման արդյունավետության վրա 4։ Հաջորդ հարցը ՝ թեկնածուների համար համապատասխան պահանջների որոշումը, որոշ չափով իրականացվում է քաղաքացիական ծառայության համակարգում։ Քաղաքացիական ծառայության յուրաքանչյուր պաշտոն ունի իր սեփական «անձնագիրը», որը մշակվում, հաստատվում և փոփոխվում է քաղաքացիական ծառայության խորհրդի կողմից 5։ «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենքում պաշտոնի անձնագիրը ներկայացված է հետևյալ կերպ. «Քաղաքացիական ծառայության պաշտոնի անձնագիր, որը նկարագրում է տվյալ պաշտոնը զբաղեցնող քաղաքացիական ծառայողի համար օրենքով նախատեսված իրավունքներն ու պարտականությունները, քաղաքացիական ծառայողին ներկայացված տեսանկյունից մասնագիտական ​​գիտելիքների և աշխատանքային հմտությունների տիրապետման, ինչպես նաև քաղաքացիական ծառայության համապատասխան կոչում ունենալու պահանջների մասին փաստաթուղթ »6։ 4 Տե՛ս Aghuzumtsyan R ․, Petrosyan R ․, Poghosyan S ․, Khachatryan A ․, Կառավարչական գործունեության առանձնահատկությունների հոգեբանական նկարագիրը, -Եր Հ, 2015, ՀԿԿ, էջ։ 5 Տե՛ս «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 10։ 6 Տե՛ս «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենք, հոդված 3։ Քաղաքացիական ծառայողները կատարում են իրենց պաշտոնական պարտականությունները և աշխատանքային գործունեությունը պաշտոնի անձնագրի հիման վրա, որը մշակվում է ելնելով որոշակի պաշտոնի համար նախատեսված գործառույթներից։ Փաստորեն, պաշտոնի անձնագիրը քաղաքացիական ծառայության համակարգում մասնագիտական ​​փոխարինող փաստաթուղթ է, քանի որ մասնագիտական ​​գրաֆիկը որոշակի մասնագիտության կամ պաշտոնի նկարագրություն է, որում, ըստ E. In ․ Garber և V Վ Ըստ Կոզաչի, աշխատանքի նկարագրությունը, մասնագետի պահանջները, հիմնական պաշտոնական պարտականությունների համառոտ նկարագիրը, որոշակի պաշտոնների խմբում մասնագիտական ​​հեղինակությունը, պահանջվող կրթությունը, որակավորման ներառումը (կատեգորիա, աստիճան և այլն) , ներկայացված են սոցիալ-տնտեսական նշանակությունը 7։ Մասնագիտության նման մասնագիտության վերլուծությունը հոգեբանագիր է, բայց վերջինս տալիս է մասնագիտության հատուկ հոգեբանական վերլուծություն 8։ Եթե ​​պաշտոնի անձնագիրն ինչ-որ կերպ պարունակում է մասնագիտական ​​գրաֆիկի կողմից տրված տեղեկատվություն, պաշտոնանկության հոգեբանական վերլուծության առումով այն չի պարունակում տեղեկատվություն, այսինքն ՝ պաշտոնի անձնագրում չկա տվյալ մասնագիտության հոգեբանագիր։ Ներկայիս պրակտիկայում պաշտոնի անձնագիրը կազմվում է մասնագիտական ​​գրաֆիկի հիման վրա։ Հարկ է նշել, որ մեր երկրում շատ կազմակերպություններ չեն տարբերակում այդ հասկացությունները։ Նույն դիրքի կամ մասնագիտության վերաբերյալ նույն տեղեկատվությունը տարբեր կազմակերպություններում կարելի է տեսնել «մասնագիտական ​​գծապատկերում» կամ «անձնագրում»։ Նույն կերպ, ՀՀ քաղաքացիական ծառայության համակարգում չկա մասնագիտական ​​գրաֆիկ, փոխարենը օգտագործվում է «պաշտոնական անձնագիր» հասկացությունը, որը, սակայն, բովանդակային առումով տարբերվում է մասնագիտական ​​գծապատկերից։ Այդ պատճառով, այս ոլորտում հոգեբանական ընտրության համակարգ զարգացնելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել պրոֆեսիոնալ գծապատկերներ, հոգեբաններ, որոնցից հնարավոր է չափել բոլոր հոգեբանական որակները և հատկությունները, որպեսզի գնահատեն թեկնածուի համապատասխանությունը։ անձնական և հոգեբանական առանձնահատկությունները։ Մասնագիտական ​​գրաֆիկի առանձին մասը հոգեբանագիրն է, որը ձեւավորվում է մասնագիտական ​​գործունեության հոգեբանական վերլուծության միջոցով։ 7 Տե՛ս Petrosyan M ․, Javadyan A ․, Amiryan D ․, Person and Position, Yerevan, State Service, 2013, 288, p. 86 8 Տե՛ս Bodrov VA, Մասնագիտական ​​հարմարության հոգեբանություն։ Учебное пособие для вузов - Մասնագետի գործունեության հոգեբանական վերլուծություն, որի նպատակն է որոշել մասնագետի հոգեբանական հատկությունների պահանջները, որի արդյունքում պարզվում են կարևոր մասնագիտական ​​հոգեկան գործընթացների առանձնահատկությունները, բացահայտվում են մասնագիտության զարգացման ներուժ ունեցող հոգեբանական որակները։ մասնագիտական ​​գործունեության վերաբերյալ։ Գոյություն ունեն մասնագիտական ​​մեթոդներ. Փաստաթղթերի վերլուծություն, հարցման մեթոդ, դիտման եղանակ, ինքնավերահսկում, ինքնազեկուցման մեթոդ, գիտափորձի մեթոդ, աշխատանքային գործընթացի նկարագրության ալգորիթմական մեթոդ և այլն Մասնագիտական ​​հոգեբանության մասնագիտական ​​գործունեության մասնագիտական ​​վերլուծության միջոցով, տվյալ մասնագիտության համար մասնագիտական ​​որակներ ստանալուց հետո, դրանց հիման վրա ձևավորվում է մասնագիտական-հոգեբանագիր, ինչը մենք արել ենք այս աշխատանքում։ Այս ամենից հետո արդյունահանվող մասնագիտական ​​որակները չափելու, գնահատելու կամ նույնականացնելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել համապատասխան գործիքներ (մեթոդներ, թեստեր)։ Հոգեբանական ընտրության համակարգի մշակման գործընթացի հաջորդ գործընթացը թեկնածուների անհրաժեշտ մասնագիտական ​​հոգեբանական որակները գնահատելու մեթոդների (թեստերի) ընտրությունն ու զարգացումն է և դրանց վավերականության և հուսալիության ապահովումը։ Հոգեբանական ընտրության համակարգի զարգացման վերջին փուլը հատուկ կազմակերպչական-մեթոդաբանական ընտրության ընթացակարգերի սահմանումն է, որը ենթադրում է առավել տեխնիկական-կազմակերպչական խնդիրների լուծում։ Ստորեւ ներկայացնում ենք ՀՀ քաղաքացիական ծառայության հիմնական խմբի պաշտոնի մասնագիտական ​​սխեման, որը կազմվել է մեր կողմից։ Մասնագիտական ​​գծապատկերները կազմելիս մենք օգտագործել ենք քաղաքացիական ծառայության պաշտոնների ընդհանուր նկարագիրը, «Վարչական գործունեության առանձնահատկությունների հոգեբանական նկարագրություն» հավաքական մենագրությունը (Աղուզումցյան Ռ., Պետրոսյան Ռ., Պողոսյան Ս., Խաչատրյան Ա.)։ Որպես պրոֆեսիոնալ գրաֆիկի գրաֆիկի ընդունված օրինակ, թող Ե Ս Ռոմանովայի «147 հայտնի մասնագիտություններ» մասնագիտությունների գծապատկերը պարունակում է մասնագիտությունների հոգեբանական վերլուծություն (որտեղ բոլոր մասնագիտությունները հիմնված են ոչ թե մասնագիտությունների ձևական հատկությունների վրա, այլ ուրիշների հոգեբանական ուսումնասիրության վրա), որը հարմարեցված է քաղաքացիական ծառայության պաշտոնների բնութագրերին։ Ձեռնարկը ներկայացնում է յուրաքանչյուր մասնագիտական ​​գրաֆիկի և յուրաքանչյուր հայեցակարգի բոլոր բաժինների նկարագրությունը և իմաստը 9։ «Քաղաքացիական ծառայության պաշտոնների ընդհանուր խումբ» Պաշտոնների դասակարգման քարտ Մասնագիտական ​​գծապատկեր Տնային վերարտադրության (Производство) ՀՀ Սահմանադրություն, «ՀՀ քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենք, Աշխատանքային օրենսգիրք - Համապատասխան օրենքներ մարմնի գործունեության մասին (3-րդ մակարդակ - բարձր) Մասնագիտացված առարկաներ ՝ առաջադեմ (3-րդ) » Միասին "տիպը Նախաձեռնող տեսակ Սոցիալական տիպը Խմբի դիրքը Գերիշխող գերիշխող մտքի անվանումը Հիմնական գիտելիքների 1-ին դաշտ և մակարդակ Հիմնական գիտելիքների 2-րդ դաշտ և մակարդակ Մասնագիտական ​​ոլորտ Միջանձնային փոխգործակցություն Գերիշխող հետաքրքրություն 1 ․ Գործունեության գերիշխող ձևերը Իր ենթակայության տակ գտնվող կառուցվածքային ստորաբաժանումների աշխատանքների կազմակերպում, պլանավորում, համակարգում, կառավարում և վերահսկում։ Խնդիրներ և հրահանգներ է տալիս։ տալիս է նրանց ստեղծագործական լուծումներ։ Որակներ Որակներ Բարձր զարգացած կազմակերպչական հմտություններ, որոնք հիմնված են այնպիսի հատկությունների վրա, ինչպիսիք են ուժեղ կամքը, վճռականությունը, նպատակասլացությունը, համառությունը, ստեղծագործական մոտեցումը։ 9 Տե՛ս Romanova ES, 147 սիրված մասնագիտություն։ Հոգեբանական վերլուծություն և դասախոսություններ։ 3-րդ հրատ., Պերերաբ. եւ ավելին. / - М.։ Аспект Пресс, 2011, 416 с.2 արդյունավետ Մասնագիտական ​​գործունեության արդյունավետությունը պայմանական է։ Հաղորդակցման հմտություններ (հաղորդակցվելու, բանակցելու ունակություն, հարթ հարաբերություններ)։ Ինքնակառավարում Լավ զարգացած վերլուծական հմտություններ (տեղեկատվությունը մշակելու, համեմատելու, գնահատելու և յուրացնելու ունակություններ)։ Աշխատանքի արդյունավետ բաժանում ելու պատվիրակման հմտություններ։ Տրամաբանելու, արագ կողմնորոշվելու ունակություն։ Կառավարչական հմտություններ։ Կառավարման հմտություններ, որոնք բխում են նրա անձնագրում սահմանված գործառույթներից։ անվերահսկելիություն Կոշտություն Սեփական պատասխանատվությունը ուրիշների վրա դնելու ունակություն Ավտորիտարիզմ Պահպանողականություն 4 Մասնագիտական ​​գիտելիքների շրջանակ Քաղաքացիական ծառայությունՀամայնքային ծառայություն Քաղաքացիական ծառայություն 5 Նույն տեսակի անձին համապատասխանող այլ պաշտոնների խումբ Q բարձր դիրքի և առաջատար դիրքերի խումբ ․ 6 Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ուսումնական հաստատություն Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ ՔԱIVԱՔԱ SERԻԱԿԱՆ SERԱՌԱՅՈՆԵՐԻ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ Մանուկ Խաչատրյան ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Քաղաքացիական ծառայություն, հոգեբանական ընտրության համակարգ, մասնագիտական ​​գրաֆիկ, պաշտոնների մասնագիտական ​​վերլուծություն ։

example1795

example1795

Հոդվածում քննել ենք Քաջ Նազարի կերպարը հայ գրականության մեջ։ Հիմնականում օգտվել ենք Հ. Թումանյանի, Դ. Դեմիրճյանի և Մ. Սարգսյանի մշակումներից՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ թեև բոլորն էլ հեքիաթի գեղարվեստական մշակումներ են, այնուամենայնիվ ժանրային տարբեր պատկանելություն ունեն։ Անդրադարձել ենք կերպարակերտման յուրահատկություններին, Նազարի փիլիսոփայությանը, որն էլ հենց կերպարի կերտման ու բացահայտման հիմնական բանալին է։ Հոդվածի խնդիրը կերպարի հավերժականության գաղտնիքը և ժամանակակից էությունը բացահայտելն է։

Քաջ Նազարին դարեր շարունակ վիճակված է եղել հայ գրականության մեջ։ Իր դարավոր ճակատագրով գրականություն մտած Նազարը ստիպված էր արտահայտվել իր ժամանակին բնորոշ առանձնահատկություններով։ Բնականաբար, տարբեր հեղինակներ ստիպված էին իրենց ձեռագիրը թողնել Նազարի ճակատագրի վրա։ Նյութին անդրադարձել է Հովհ. Թումանյան, Սուրբ oryորյան, Ավ. Իսահակյան, Համաստեղ, Դ. Դեմիրճյան, Մ. Սարգսյան և այլք։ Այս զարգացումները չէին կարող նմանվել միմյանց, քանի որ դրանք պետք է հարմարվեին տվյալ ժամանակահատվածի առանձնահատկություններին և քաղաքական միջավայրին։ Այս իմաստով, Թումանյանի և Դեմիրճյանի և Սարգսյանի մշակումները բացահայտում են ժանրային առանձնահատկության մեջ արտահայտված տարբերությունները. Հեքիաթ, պիես, վեպ։ Երկարաժամկետ ճակատագիրը Քաջ Նազարին ստիպեց փոխել իր ժանրը ՝ հեքիաթից անցում կատարելով վեպի։ Քաջ Նազարի կերպարը, նրա առեղծվածը հայտնաբերելու համար մենք պետք է ուսումնասիրենք նրա փիլիսոփայությունը։ Նազար Թումանյանը բախտի կրող է։ «Ինչ քաջություն, ինչ հանճար։ Դրանք բոլորը դատարկ բաներ են։ Բանն իմ տղամարդու բախտն է։ Դուք բախտավոր եք, զվարճացեք… »1։ Oryորյան Նազարը մեկ այլ հզոր գաղափար է առաջ բերում. Վրեժ. «Ես շատ բարկացած եմ աշխարհի վրա, իմ աշխարհը լի է չար, անարդար բաներով։ Ասում եմ ՝ թող գնամ անիծեմ այս աշխարհի տերը։ Դա ոչ մեծ է, ոչ էլ փոքր »2։ Այս նպատակն ունենալով իր առջև ՝ Նազարը անիծում է ինչպես աշխարհի հայրը, այնպես էլ նրա եղբայրներն ու հարսները։ Նազիր Դեմիրճյանը միակն է, ով իր լուծմամբ առանձնանում է մյուսներից։ Նազարը չմնաց գահին, սա կոտրում է բախտի փիլիսոփայությունը։ Այստեղ անհրաժեշտ է առանձնացնել Նազարի Նազարեթի հաջողակ հասկացությունները։ Եթե ​​այս դեպքում Նազարը հաջողություն չի բերում, ապա Նազարի բախտը միշտ բերում է։ Եվ այդ Նազարը ոչնչացվում է, բայց նազարիզմը դեռ կենդանի է։ "« Սպասեք Look։ Տեսեք, ինչպե՞ս կարող եմ ոչնչացնել աշխարհը։ Այս առումով, դոկտոր Վ. Փիլոյանի դիտարկումը։ «Թումանյանի Քաջ Նազարը խորհրդանշում է քաջություն (ուժ), որը մնայուն է, Դեմիրճյանի դեպքում ՝ հատուկ կառավարիչ, որը հեղափոխական է։ Այսինքն ՝ Թումանյանն ու Դեմիրճյանը չեն հակադրվում միմյանց, նրանք լրացնում են միմյանց այլ կերպ։ »4 Մ. Սարգսյան Նազարը գաղափարապես հասուն գործիչ է, նա հասկանում է, որ իր բախտին ու փառքին պարտական ​​է վախը, ժանգոտ թուրը, դրոշը և, իհարկե, ժողովրդին։ Նա արդեն լիովին տեղյակ է իր 1 Tumanyan H., Tales, Yerevan, 1988, էջ 40։ Zորյան փող. 2, Երկերի ժողովածու, հ. 6, Երեւան, 1990, էջ. 487 թ. 3 Դեմիրճյան Դ., Երկերի ժողովածու, հ. 10, Երեւան, 1985, էջ. 244։ 4 Փիլոյան Վ., XX դարի սկզբի գեղարվեստական ​​մտածողությունը ությունը Լեոն Շանթի աշխատությունը, Երեւան, 2007, էջ 117, 118։ տիպի բոլոր հնարավորությունները։ «Դուք աշխարհում միակ վախկոտը չեք, Նազար, ոչ էլ ամենից վախկոտը։ Բայց զգուշացիր վախկոտներից, Նազար, զգուշացիր։ Նրանցից, ում թուրը ժանգոտ է, նրանք դրոշ ունեն։ Իսկական քաջերը հիմարներ են, Նազար, հիմարներ, քանի որ նրանք միայն թուր ունեն ՝ առանց դրոշի »1։ Մկրտիչ Սարգսյանի վեպը մոտ է ժամանակակից իրականությանը։ Նազարի պատկերն այստեղ կրում է ոչ միայն նախորդի հատկությունները, այլ նաև ձեռք բերում նոր առանձնահատկություններ, դառնում բռնապետի կատարյալ մարմնացում։ «Ես թագավոր եմ, և իմ աշխարհը դողում է», - մարդիկ ծնվել են ինձ համար, ապրում են ինձ համար, մեռնում են ինձ համար։ Ողովուրդը պետք է աշխատի, ես կուտեմ »,« գնա ժողովրդին կախիր »։ Համաշխարհային պատերազմը նույնպես ծաղրվում է։ «Հիմա ես կհաղթեմ բոլորին։ Ահա թե ինչու, հիմա ես ուզում եմ ամբողջ աշխարհը դնել իմ ոտքերի տակ։ Ինչո՞ւ այդքան զորություն և թագավորություն։ Ես բավական եմ « Առաջին անգամ վկայակոչել «Քաջ Նազար» հեքիաթին («Ձիկոն»), գրել Գ. Սրվանձտյանցը և 1884 թվականը ՝ տպագրելու բանահյուսական նյութերի «teաշակի հոտ» ժողովածուում։ Վախը Ձիկո-Նազարի կերպարի ստեղծման և բացահայտման հիմնական բանալին է, որը պարծենկոտության մեջ միահյուսված նրան բարձրացնում է գահ։ Նրա վախկոտության պատճառով դժբախտությունն ու աղքատությունը դառնում են հարստության և երջանկության սկիզբը, որը տարիներ անց մարդիկ պետք է անվանեն «Նազարի բախտը»։ Այստեղ հաջողությունը թաքնված է յոթ գաղափարի տակ։ Հայտնի է, որ յոթն ընդունվում է ժողովրդի կողմից որպես հաջողության թվային խորհրդանիշ։ Եվ ահա, յոթ հսկաները գալիս են լրացնելու յոթ ճանճերը, են փառքն ու փառքը նախորդում են խաղաղ քնած հերոսին։ Պարզվում է, որ յոթ ճանճերը բարձրացնում են նրա ինքնավստահությունը, իսկ յոթ հսկաները ՝ յոթ ճանճերի վրա թղթի վրա, նրա փառքը։ Ստացվում է, որ հսկաները թռչում են հոգեկան ուժի տեսանկյունից։ Շատ կարևոր հարց է առաջանում, թե ինչու են մարդիկ գահ բարձրացնում Նազարին։ Իրադարձությունը պետք է բացատրվի հայ ժողովրդի հայեցողությամբ և իմաստնությամբ։ Հայ ժողովուրդը, անընդհատ լարվածության մեջ լինելով, միշտ պետք է հույս դներ ինչ-որ մեկի վրա։ Սա է, որ կուրացրել է ժողովրդին և դրա մի մասը կազմող հեքիաթային հսկաներին։ Թումանյանի համանուն կերպարը միայն վախկոտ է, թույլ, անօգնական, նույնիսկ խոսող, քանի որ այն կարող է բացահայտվել։ Եթե ​​ժողովուրդը zhիկոյին անվանում էր վախկոտ ու դժբախտ, նա այստեղ աղքատ է։ Ինչպես շատ գրականագետներ, Վ.Սարգսյանը կարծում է, որ Նազարեթի խորհուրդը թաքնված է բախտի և պատահականության մեջ, բայց նրանց ավելացնում է ածխաջրածին ՝ սեփական ուժի հանդեպ հավատ։ Ձիկոն կարծում է, որ յոթ ճանճը վերածվում է յոթի։ Սրա տրամաբանական շարունակության բանաստեղծական բանաձեւը տվել է Թումանյանը։ Անպարտ հերոս, քաջ Նազար, Մեկ հարվածով հազար ջարդել։ Թումանյանին օգնում են Նազարը գոռում է, դրոշը, քահանաները «կատակ թիվ» են գրում։ Կատակով գրված դրոշին միանում է երեկույթին հավաքվածների պարծենկոտը, և վախկոտ Նազարը դառնում է Քաջ Նազար։ Նազարին համարձակ կատակլիզմիկ էպիտետին վերագրելը Ts Թումանյանի գյուտերից մեկն է։ Ողովուրդը կարող է մտածել, որ դրանք հերոսի վախի արդյունքում ստեղծված «հերոսական» տեսարանների արդյունք են։ Այսպիսով, աղքատ և ծույլ մարդու կյանքը 1 Սարգսյան Մ., Քաջ Նազար, Երեւան, 1980, էջ. 52 2 Նույն տեղում, էջ. 242, 243։ Նա հակված է հերոսի դեր կատարել։ Ոչ մի հանճար, ոչ մի իմաստություն և իմաստություն։ Նրան ուղղակի ուղեկցում են բախտը և պատահականությունը։ Եվ մինչ մարդիկ վերևից հետևում էին նրա անօրինակ հերոսությանը, Նազարը ինքը մնում է «ապշած», երբ «աշխարհը տեսնում է իր ձեռքում»։ Դեմիրճյան Նազարը իր հետ բերեց բարելավված խմորված տեսակ գրականություն, քանի որ հեքիաթի հերոսը մտավ քաղաքական երգիծանքի մեջ և փոխեց Թումանյանի մեկնաբանությունը։ Հեքիաթի ներքո Դեմիրճյանը ենթադրում է անուղղակի տեքստ, որը հաճախ կատակերգության քողի տակ լիովին չի ընկալվում։ Սակայն այս առիթով հեղինակը գրում է. «Քաջ Նազարը» երգիծանք է ՝ ուղղված ազգայնական, ցարական, դաշնակցական-անհատական ​​արկածախնդրության դեմ։ Ձին հեքիաթային է, հետեւաբար և կանխամտածված, պայմանական և ֆանտաստիկ։ Այնուամենայնիվ, բովանդակությունը լուրջ քննադատություն է այն իրողության, որը տեղի է ունեցել մեր երկրում մինչ Խորհրդային Միությունը և շարունակում է գոյություն ունենալ Խորհրդային Միությունից դուրս ՝ կապիտալիստական, ֆեոդալական կարգերում… »1։ Այս գործը հիմնված է Թումանյանի սյուժեի ամուր կառուցվածքի, պատկեր-կյանքի ճշմարտության և անկոտրում հոգեբանության վրա։ Նախկինում Նազարը խորամանկ էր ինքնապաշտպանության բնազդով, հաճախ ինքն իրեն մատնում էր խուճապի մատնված, իր սարսափներն ու ապրումները ներկայացնում էր շրջված պատկերով, հակառակ դեպքում բացառվում էր պատահականության գործոնը, շրջապատող մարդկանց դերը կկրճատվեր , Այստեղ Նազարն արդեն թագավորական գահին է, հպարտությամբ և հաջողությամբ դառնում է բռնակալ կատարյալ։ Այս բռնակալ հատկությունների շարքում առանձնանում է տեղի ունեցածը վերակառուցելու համար Նազարի բռնապետական ​​պատվեր-ծրագիրը։ «Թող արեգակն արեւմուտք դուրս գա արեւի ծագումից նույնիսկ այսօր»։ Մարդիկ ծնվում ու մահանում են։ Եվ ինչ էլ որ արվում է մարդկային աշխատանքով, թող շարունակվի արվել։ Դրանով թող կատարվի Աստծո օրենքը, մարդու օրենքը, կամ «թագավորը թող իշխի և աշխարհը ստեղծի» 2։ Դաժանությունն ու ցինիզմը մտնում են հեքիաթային հերոսի կերպար `որպես քաղաքական հիվանդություն, որը մարդկային բնույթի կեղտ է։ Հոշոտված դրոշի տերը ՝ Նազարը, գտնում է իր բախտը, որը նա չի կարոտում, քանի դեռ չի զրկվել գահից։ Այսինքն ՝ Դեմիրճյանը բախտի գործոնը առաջնային չհամարեց։ Այս դեպքում ոչ թե Նազարի բախտը բերեց, այլ նացարիզմը։ Եթե ​​նախորդ նազարներին օգնում էին մարդիկ, ովքեր եկել էին միավորված ձիով, և բացի Նազարից այլ կերպարներ չեն նշվում, ապա այստեղ հեղինակը նրանց առանձնացրեց և անվանեց Սաքո, Ոսկան, թամադա, քահանա, ուսուցիչ, Թադոս։ Այս շարքը համալրվում է պալատում ՝ Նազիր, Վեզիր, Սենեկա։ Նրանց պալատական ​​ժեստերին և լեզվին հակադրվում է նոր արքայի ցինիկ և «գայդական» խոսքը, որը նրանց համար ոչ միայն «խելացի և իմաստուն» է, այլև արքայի ինքնատիպությունը։ Նազարը գիտակցում է իր ամբողջ զորությունը։ «Ի՞նչ քաջություն, ի՞նչ իմաստություն, ի՞նչ հանճար։ Բախտը բանն է, հաջողություն։ Դուք բախտավոր եք, զվարճացեք, քունը աշխարհն է »3։ Եվ ահա հեղինակը նոր լուծում է առաջարկում Նազարի համար, որը բախտով գահ բարձրացավ։ Իր նախորդների նման նա նույնպես չի մնում գահին ու ծիծաղում է աշխարհի վրա։ Դեմիրճյանական այս մոտեցումը, իհարկե, բազմիցս քննարկվել և քննադատվել է, բայց կարծում ենք, որ այն ժամանակին հրամայական էր։ Անմիջապես թագավոր դարձած Նազարը հավատում է, որ նա կրկին հաջողություն կբերի։ 1 Դեմիրճյան Դ., Էջ 449։ 2 Նույն տեղում, էջ 225։ 3 Նույն տեղում, էջ 236։ Նկատենք, որ Սարգսյանից առաջ Մ. Նրանք ցանկանում էին վեպ գրել այս թեմայով։ Դեմիրճյան և G. Mahari։ Մ. Սարգսյանի վեպում Նազարի կերպարը բացահայտվում է իդիոմների ու երկխոսությունների միջոցով։ Մենախոսություններում Նազարը իր հետ է. նա չի վախենում սխալ խոսել, քանի որ «ուժ» գոյություն չունի։ Երկխոսությունները տարբեր են, որոնք, այսպես ասած, հակասում են մենախոսության մետաղադրամներին։ Իրականում, Նազարը մի մետաղադրամ է, որն ունի երկու երես, բայց այն ցույց է տալիս միայն մեկ կողմը ՝ բոլորին պահելով տրանսի մեջ։ Նրա մենախոսությունները հիմնականում վերաբերում են վախին, բախտին և իրական «սիրուն»։ Սա միակ տեղն է, որտեղ նա ազատ է և ճշմարտախոս։ Վախը նրա արյան մեջ է, երկվորյակը, թվում է, թե դա պետք է խանգարեր Նազարին, բայց արի ու տես, որ այս վախի պատճառով ծառի ցախավել է պատրաստում, վագր հեծնում, հսկաներին հնազանդեցնում, թագավորություն պահում։ Իր ելույթներից մեկում, սակայն, նա խրախուսում է իրեն ՝ մտածելով, թե ինչպես են մարդիկ հավատում, որ կարելի է հազարավորի դեմ պայքարել, նույնիսկ եթե նրանցից մեկը Գաբրիել հրեշտակապետն է։ Նա գիտակցում է իր անօգուտությունը, բայց երկխոսություններից մեկում (զրուցում է Նազանի հետ) նա բոլորովին հակառակ կարծիք է հայտնում։ «Եթե մի օր Նազարը գահին չլինի, աշխարհը կկանգնի կես ճանապարհին, այն կմնա»։ Կարելի է ասել, որ հերոսություններից հետո արթնանալը և փառքի նոր նվաճումը գիտակցելը, շրթունքներից կախված խորհրդավոր ժպիտը երկխոսության միջոցով հերքված մենախոսության մեկ այլ դրսևորում է։ «Կարո՞ղ եմ չսպանել ձեր սպանած գազանին»։ Ես կարող եմ. Բայց ես չեմ արել։ Գիտես ինչու? Դժվար թե լավ ձի գտնեի… »2։ Միայն Նազանը հասկանում է Նազարեթի էությունը, նա չի ցանկանում իր երեխայի համար այդպիսի ճակատագիր։ Կինը եկավ այն եզրակացության, որ Նազարները գիշերը թրջում էին իրենց վախը, վախենում էին դևերից և սատանաներից, ամեն օր քաջություն էին փչում և մութն ընկնելուն պես գահ էին ընդունում ՝ հրաժարվելով լոգանք ընդունել ծուլությունից և սոբոտությունից։ Եթե ​​սկզբում Նազարը ժողովրդի փրկիչն է, ապա, գիտակցելով իր «մեծ» ուժը, նա աստիճանաբար վերածվում է իսկական բռնապետի։ Նա օժտված է ծայրահեղ աղքատությամբ և կեղծավորությամբ։ Այս թույլ մաշկի գռեհիկ, վախկոտ, բայց զգուշավոր եսասեր մարդը դառնում է «արյան լոգանքի» կարոտ դաժան արարած, բայց ոչ հրեշ, այլապես կտուժեր կերպարի իրատեսությունը։ Այսպիսով, Նազարը գրականության մեջ մարդկային տիպի եզակի դրսեւորում է, որը հավերժ է։ Այս առիթով Ն.Աղբալյանը գրում է. «Ոչ միայն մարդիկ քաջ նազարներ են, այլեւ գաղափարներ, տեսություններ, ինստիտուտներ, որոնք խոռոչ են, ոչինչ, անարժեք, բայց նրանք իրենց ձեռքը վերցրել են աշխարհը, նրանք ծիծաղում են նրանց վրա։ Եվ քանի դեռ առկա է մարդկային ունայնություն և վեհություն, ինքնաոգեշնչման և նախապաշարմունքի անիծյալ միտում, մարդկությունը դեռ կտեսնի շատ Քաջ Նազարներ դարձած վախկոտ Նազարներին։ Նազովրեցին յուրաքանչյուր անկյունում է, յուրաքանչյուր մեր երակներում, և մեկ առ մեկ այն արագանում է մեր սրտի բաբախյուններով և իրեն զգում։ Խելացի ու գիտակից մարդիկ խեղդում են գլուխը բարձրացրած Նազարին, բայց նրանք ավելի երջանիկ են, երբ գլուխ բարձրացրած Նազարը բախտից հաղթանակած է դուրս գալիս, Նազարի բախտը շնորհում ու իր «բնակարանը» (Իսահակյանին) դնում նրանց ծոցը։ 1 Դեմիրճյան Դ., Էջ 242։ 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Աղբալյան Ն., Հովհաննես Թումանյանի «Քաջ Նազարը», «Վերածնված Հայաստան», Երեւան, 1.1989, էջ. 57 Այս կերպարը կապրի այնքան ժամանակ, քանի դեռ մարդիկ հավատում են հեքիաթին, քանի դեռ վստահ են, որ յուրաքանչյուրին կարող են թագավոր դարձնել, քանի դեռ չի բացահայտվել Նազարի հավերժության խորհուրդը։ 21-րդ դարի Նազարը ապրում է ամենուր `քաղաքականության մեջ, կյանքում, մշակույթի և գիտության ոլորտներում։ Այս վերջին ոլորտում նրա ներկայությունն էլ ավելի սարսափելի է։ Հիմա իր համար թուր ու դրոշակակիր կաշառք օգտագործելով ՝ նա օձի պես փոխում է իր գույնը, սողալով անցնում է անանցանելի տեղեր, թունավորում է ողջամտությունն ու միտքը, երբ ուզում է, և դառնում է լուսավոր ու անգերազանցելի դեմք մտավորականության շրջանում։ Եվ եթե փորձեք բարձրացնել ճշմարտություն կոչվող ձեր խուլ ձայնը, ապա կդառնաք «դասական» (Սարգսյան) և ավելի սարսափելի, ազգի դավաճան։ Նազարը ամենուր է, նա իշխում ու ծիծաղում է մեզ վրա, մեր ժողովրդի վրա ՝ լավ իմանալով, որ եթե մի պահ բոլորիս թողնի ազատ, նույն մարդիկ, ովքեր նրան դաստիարակել են, կուլ կտան նրան։ Այդ պատճառով նա պետք է ապրի, լինի հավերժական թագավոր և ծիծաղի աշխարհ։ Արփինե Ամիրաղյան ԿԱ NA ՆԱARԱՐԻ ՆԿԱՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Հաջողություն, Նազարի փիլիսոփայություն, պատկերապատկեր, ժամանակակից էություն։

example1053

example1053

Այսօր սոցիալական գործընկերության դերը դիտարկվում է ինչպես սոցիալաշխատանքային հարաբերություններում, այնպես էլ մասնագիտական կրթական համակարգի և աշխատաշուկայի խնդիրների հաղթահարման և կառավարման ոլորտում։ Սոցիալական գործընկերությունը դիտարկվել է որպես հարթակ` ուսանող/ շրջանավարտ/պոտենցիալ վարձու աշխատողի և աշխատաշուկայի հետ հարաբերություններում՝ նպատակ ունենալով բացառել հայաստանյան այն պրակտիկան, երբ բարձրագույն կրթություն ունեցողների մի ստվար հատված աշխատում է ոչ իր մասնագիտությամբ՝ կատարելով մասնագիտական որակավորումից ավելի ցածր որակավորում պահանջող աշխատանք, փաստորեն զբաղեցնելով ՄԿՈւ շրջանավարտների տեղն աշխատաշուկայում։

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻՋԻՆ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՇԽԱՏԱՇՈՒԿԱՅԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄՄարդկային գործունեության յուրաքանչյուր ոլորտի կենսունակությունը կախվածէ այն բանից, թե որքան է այն համապատասխանում ժամանակին։ Խոսելովաշխատաշուկայի, կրթական համակարգի, առանձին կրթօջախների և դրանց հարաբերությունների մասին, պետք է հաշվի առնել հենց այդ համապատասխանությունը։ Հաճախ շրջանառվող այն մոտեցումը, թե Հայաստանի Հանրապետությունումառկա է մասնագիտական կրթություն-բիզնես համագործակցության ցածր մակարդակ, որոշ չափով պատճառաբանված է։ Գերիշխում է այն կարծիքը, թե խորհրդայինժամանակաշրջանում ձևավորվել էր սոցիալական ապահովության կենտրոնացված ևկառավարելի համակարգ, որտեղ պետությունն էր միակ և խոշոր այն գործատուն, որըսահմանում էր մասնագետների առաջադրվող պահանջները։ ՀՀ անկախացումիցհետո մեր երկրում տեղի ունեցան մի շարք գործընթացներ, այդ թվում` պետականձեռնարկությունների սեփականաշնորհում և մասնավորեցում։ Հայաստանումմասնագիտական կրթությունը հիմնականում գտնվելով պետության աջակցությաններքո` մասամբ կորցրեց աշխատաշուկայի հետ կապը՝ հայտնվելով հետնապահդիրքերում։ Սա այլ կերպ անվանում ենք «պետական պատեռնալիզմ»։ Սա միիրավիճակ է, երբ սոցիալ-աշխատանքային հարաբերություններում ճնշող դեր ունիպետությունը, կամ ամբողջապես պետության կանոնակարգերով է ձևավորվումսոցիալ-աշխատանքային հարաբերությունների տեսակը [1]։ Սոցիալ-տնտեսական զարգացման անցումային փուլը Հայաստանում բացասաբար անդրադարձավ միջին և նախնական մասնագիտական կրթության համակարգի վրա։ Երկրի տարբեր ոլորտների անարդյունավետ գործունեությունը,կրթությանն ուղղված պետական ծախսերի կրճատումը հանգեցրին նախնական(արհեստագործական) և միջին մասնագիտական կրթության ծառայություններիորակի անկմանը, այնինչ նախնական (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական կրթության (այսուհետև՝ ՄԿՈՒ) ծրագրերի իրականացման որակի բարելավումըհամարվում է աղքատության հաղթահարման կարևոր գործոն։ Եթե փորձենք զուգահեռ անցկացնել 2008 թ. կրթության ոլորտի վրա կատարվող ծախսերի և 2017-2018 թթ. կրթության վրա բյուջեի փոխանցումների միջև, ապատեսանելի է առնվազն կրկնապատիկ չափով ծախսերի ավելացում (Գծագիր 1) [2]։ Տարեթիվ2008 թ.2017 թ.2018 թ.Նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) և միջինմասնագիտական կրթությունԳումարը (հազար դրամներով)Բարձրագույն կրթություն Գումարը (հազարդրամներով)Գծագիր 1․ Բյուջեի ծախսերը ուղղված կրթության ոլորտին Նախնական և միջին մասնագիտական կրթության զարգացումն անհրաժեշտ էդիտարկել երկրի ընդհանուր զարգացման, ազգային և պետական անվտանգությանապահովման համատեքստում` հիմքում ունենալով տնտեսական կայուն աճի,միջազգային և տարածաշրջանային համագործակցության, բարեկեցության ապահովման, աղքատության և աշխատաշուկայի խնդիրների հաղթահարման թիրախավորումը և կառավարումը։ Հայաստանում նախնական և միջին մասնագիտական կրթության ոլորտիկանոնակարգումն ի սկզբանե կապված է Ազգային ժողովի՝ 1999 թ. ապրիլի 14-ինընդունած «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի հետ։ Մասնավորապես, սույն օրենքի 22րդ և 23-րդ հոդվածները սահմանում են նախնական և միջին մասնագիտականկրթության նպատակը և ինստիտուցիոնալ այն կառույցները, որտեղ իրականացվումեն կրթական համապատասխան ծրագրերը [3]։ Իրավական հաջորդ կարգավորումը կապված է ՀՀ կառավարության՝ 2004 թ․հավանության արժանացրած «Հայաստանի Հանրապետության նախնական (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական կրթության և ուսուցման ռազմավարության» ընդունման հետ [4]։ Այնուհետև ՀՀ Ազգային ժողովը 2005 թ․ հուլիսին ընդունեց«Նախնական մասնագիտական և միջին մասնագիտական կրթության մասին» ՀՀօրենքը [5]։ Սույն օրենքը մասնագիտական կրթության բնագավառի օրենսդրական հիմնական փաստաթուղթն է, որով, ի թիվս այլ հարաբերությունների, սահմանում ևկիրառում է «սոցիալական գործընկեր» եզրույթի հետևյալ մեկնաբանությունը` «արհեստագործական և միջին մասնագիտական կրթության և ուսուցման համակարգինաջակցող, համագործակցող և համակարգի զարգացման գործում շահագրգիռկազմակերպություն կամ կազմակերպությունների միավորում, ներառյալ` ցանկացածտիպի ուսումնական հաստատություն» [5]։ Սակայն սույն օրենքի շրջանակում անցումը գործընկերային հարաբերությունների ձևավորմանը՝ որպես մասնագիտականկրթության ոլորտում զարգացման հեռանկար, նախանշված չէր։  Հիմք ընդունելով «ՀՀ ազգային անվտանգության» և «Աղքատությանհաղթահարման ռազմավարական ծրագրի» հիմնադրույթները և «Հայաստանի Հանրապետության նախնական(արհեստագործական) և միջին մասնագիտականկրթության և ուսուցման ռազմավարությունը»` մշակվել և ՀՀ կառավարության 2008թ. դեկտեմբերի 18-ի արձանագրային թիվ 51 որոշմամբ հավանության են արժանացել«ՀՀ նախնական մասնագիտական և միջին մասնագիտական կրթության զարգացման հայեցակարգը» [6] և Հայաստանում «Մասնագիտական կրթության բարեփոխումների 2009-2011 թթ. միջոցառումների ծրագիրը և ժամանակացույցը» [7]։ Գլխավոր թիրախը ՄԿՈՒ համակարգի և եվրոպական արդի չափանիշների ներդաշնակումն էր․ ոլորտի՝ նյութատեխնիկական բազայով ապահովումը, համակարգայինօպտիմալացմամբ տեղեկատվական բազայի ստեղծումը, կրթական չափորոշիչներիմշակումը և վերապատրաստման հիմնադրամների հիմնումը [8]։ Այս ամենին հաջորդեց ՀՀ կառավարության՝ 2008 թ. հոկտեմբերի 30-ին հաստատած ՀՀ զարգացման ռազմավարական նոր փաստաթուղթը՝ «Կայուն զարգամանծրագիրը», որն, ըստ էության, 2003 թ-ից մեր երկրում իրականացվող «Աղքատությանհաղթահարման ռազմավարական ծրագրի» վերանայված տարբերակն էր [8]։ Փաստաթղթում շեշտադրվում է «Աղքատության հաղթահարման ռազմավարականծրագրի» (ԱՀՌԾ) մասնակցային կառավարման համակարգի գործառնման սկզբունքների կիրառությունը՝ հիմքում ունենալով սոցիալական գործընկերության գաղափարախոսությունը։ Կայուն զարգացման ծրագրի շրջանակներում (ԿԶԾ) սոցիալականգործընկերության նպատակը հասարակական տարբեր ոլորտների, հանրայինինստիտուտների, սոցիալական խմբերի և խավերի ներկայացնող սուբյեկտների միջևշահերի ներդաշնակեցումն է և ջանքերի համադրումն` ուղղված ծրագրի արդյունավետ իրականացմանը, մշտադիտարկմանն ու գնահատմանը, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ վերանայմանը [9]։ Կայուն զարգացման ծրագրի շրջանակներում«Որակյալ կրթություն» վերատառությամբ սահմանվում են համապատասխան նպատակներ։ 4.3 կետում նշվում է, որ մինչև 2030 թ․ անհրաժեշտ է ապահովել բոլորկանանց և տղամարդկանց համար մատչելի և որակյալ տեխնիկական, միջին մասնագիտական և բարձրագույն կրթության հավասար պայմաններ [10]։ Կահիրեում 1994 թ. «Բնակչության և զարգացման միջազգային համաժողովիգործողության ծրագրի» տեղի ունեցած համաժողովի շրջանակում ևս կրթությունըդիտարկվում է որպես կայուն զարգացման հիմնական գործոն, այն միևնույն ժամանակ բարեկեցության բաղադրիչն է և բարեկեցության զարգացման գործոնը, որըկապված է ժողովրդագրական, ինչպես նաև տնտեսական և սոցիալական գործոնների հետ [11]։ Ի լրումն այս ամենի` ՀՀ կառավարության` 2014 թ. մարտին ընդունած Հայաստանի հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիրը (2014-2025 թթ.),ընդհանուր առմամբ ընդգծում է, որ կրթությունը երկրի կայուն զարգացմանհիմնական գործիքն է, և որ կրթության որակի, արդյունավետության, համապատասխանության և մատչելիության բարձրացումը բոլոր մակարդակներում գլխավոր գերակայությունն է և երկրի ռազմավարական ընդհանուր շրջանակի հիմնական նպատակը[12]։ ՀՀ կառավարության 2009 թ. մայիսի 7-ի արձանագրային Ն 19 որոշմամբ,հավանության է արժանացել «Հայաստանի նախնական մասնագիտական և միջինմասնագիտական կրթության ոլորտում սոցիալական գործընկերության հայեցակարգը» [13]։ Այս հայեցեկարգը ներկայացնում էր նախնական և միջին մասնագիտականկրթության ոլորտում սոցիալական գործընկերության կայացմանն ու զարգացմանըվերաբերող ռազմավարական խնդիրներն ու առաջարկում բոլոր շահառու կողմերիշահերից բխող լուծումներ։ Հայեցակարգում սահմանվել է ՀՀ կառավարության ևսոցիալական մյուս գործընկերների` գործատուների և արհեստակցական միությունների միջև համագործակցությունը, որի արդյունքում աշխատաշուկայում նախատեսվում է նախնական և միջին մասնագիտական կրթության համակարգի հեղինակության, ուսումնական հաստատությունների շրջանավարտների մրցունակությանբարձրացում և շահերի պաշտպանվածություն՝ հանգեցնելով աղքատության հաղթահարմանն ու երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը։ Այն նպատակ ունի նպաստելՀՀ կառավարության, գործատուների, արհեստակցական միությունների և քաղաքացիական հասարակության միջև համագործակցության ձևավորմանը և սոցիալականգործընկերության ինստիտուցիոնալացմանը։ ՄԿՈՒ ոլորտում տեղի ունեցող բարեփոխումներին հավասար իրավունքով մասնակից դարձնելով սոցիալական գործընկերներին` նախատեսվում է բարձրացնել համակարգի հեղինակությունը, ուսումնականհաստատությունների շրջանավարտների մրցունակությունը՝ աշխատաշուկայումպաշտպանելով վերջիններիս շահերը։ Արդյունքում ակնկալվում է նվազագույնիհասցնել երկրում աղքատությունը, բարելավել սոցիալ-տնտեսական վիճակը [14]։ Սոցիալական գործընկերության ձևավորումը մասնագիտական կրթության ևուսուցման ոլորտում համընդհանուր խնդիր է, որի կենսագործման պարագայումհնարավոր կլինի ձևավորել սոցիալական գործընկերային միջավայր։ Մասնագիտական կրթությունն ու ուսուցումը պետք է զարգանան` հիմքում ունենալով սոցիալականգործընկերությունը։ Սոցիալական գործընկերների որոշումների ընդունումն աշխատանքային շուկայի պահանջներին համապատասխանելու երաշխիք է, իսկ դրանցմեծածավալ երկարաժամկետ ներդրումները ՄԿՈՒ համակարգի տարբեր աստիճանների և ձևերի մեջ կարող է ապահովել տնտեսության և մասնագիտական կրթությանհամակարգի զարգացման կայուն աճ։ Մասնագիտական կրթության բոլոր բաղադրիչները պետք է համագործակցության եռաչափ հիմքով ստեղծվեն, քանի որ աշխատաշուկայում սոցիալական գործընկերները պետք է ճանաչեն մասնագետների որակավորումներն ու հմտությունները։  Տարբեր վիճակագրություններ վկայում են, որ ՄԿՈՒ համակարգի շրջանավարտները լիովին չեն բավարարում աշխատաշուկայի հարաճող պահանջները ևբավարար մրցունակ չեն։ Տարեկան ավելի քան 8000 երիտասարդներ ավարտում ենՄԿՈՒ հաստատությունները, սակայն նրանց ստացած կրթությունը հաճախ որակական չափանիշներով մասնակի է համապատասխանում գործատուների պահանջներին։ Միևնույն ժամանակ, արագ զարգացող տնտեսության տարբեր ճյուղերում աճողպահանջարկի պայմաններում ՄԿՈՒ շրջանավարտները համապատասխան հմտություններ և գիտելիքներ չեն ստանում աշխատաշուկայում զբաղվածություն ապահովելու համար [14]։ Ինչպե՞ս են ձևավորվում գործընկերային հարաբերություններն այս համատեքստում։ Ընդհանրապես, սոցիալական գործընկերային հարաբերություններըձևավորելու գործընթացն սկսելիս շատ կարևոր է պատասխանել այն հարցին, թե ինչնպատակ է այն հետապնդում, և թե ինչ են ակնկալում նման համակարգ ձևավորելունախաձեռնության մասնակիցները։ Այս առումով ինստիտուցիոնալ կառույցի առկայությունն անիմաստ է, եթե առկա չէ գերխնդիր։ Սոցիալական գործընկերությանպարագայում գերխնդիր է հասարակական կյանքը հնարավորինս կայուն և հավասարակշիռ դարձնելը։ Սոցիալական գործընկեր դարձած կողմերը պետք է կարողանան լուծել, հարթել հանրային կյանքում լարվածություն կամ հակասություններառաջացնող իրավիճակները կամ նման կացություն առաջացնող իրավիճակներըկամ նախադրյալները [15]։ Եթե ամփոփ ներկայացնենք սոցիալական գործընկերության դերը, ապա այնուղղված է բոլոր մակարդակներում աշխատանքային ամենատարբեր գործընթացների կանոնակարգմանը` պոտենցիալ և վարձու աշխատողների հարաբերությունների կանոնակարգումից ընդհուպ զբաղվածության, կրթության և դրանից բխողռազմավարական նշանակություն ունեցող սոցիալ-տնտեսական խնդիրների հաղթահարում։ Տվյալ դեպքում վարձու աշխատողը գործատուի, ձեռնարկության տնօրենիկամ անհատի հետ աշխատանքային համաձայնություն կնքած քաղաքացին է [1], իսկպոտենցիալ աշխատողն՝ այն շրջանավարտը կամ ուսանողը, ով, ձեռք բերելովորոշակի հմտություններ, պետք է դառնա աշխատաշուկայի որոշակի մասնիկ։ Պետությունը, հաշվի առնելով ՀՀ աշխատուժի շուկայի կազմը և կառուցվածքը,ՀՀ քաղաքացիների համար արհեստագործական և միջին մասնագիտականպետական ուսումնարաններում երաշխավորում է պետական բյուջեի միջոցներիհաշվին մրցութային կարգով ընդունելություն, սոցիալական գործընկերների պատվերով և ֆինանսավորմամբ արհեստագործական և միջին մասնագիտական կրթություն, մասնագիտական ուսուցում և այլն։ Ինչ վերաբերում է գործատուների հետ գործընկերային հարաբերություններիձևավորմանը, ապա արհեստագործական և միջին մասնագիտական հաստատությունները գործատուների առաջարկությունների հիման վրա մշակում և հաստատումեն պետական կրթական չափորոշիչներին համապատասխանեցված ուսուցանվողմասնագիտությունների և մասնագիտացումների ուսումնական պլանները և առարկայական ծրագրերը, որոնք երաշխավորում են կրթական տարբեր փուլերումուսանողների ուսումնառության գործընթացը։ Փաստացի օրենսդրորեն սոցիալական գործընկերներին, տվյալ դեպքում՝գործատուներին, հնարավորություն է տրվում անձամբ մասնակցելու մասնագիտական կրթական ծրագրերի մշակման ու կազմման աշխատանքներին։ Դրանով գործատուին ի սկզբանե հնարավորություն է ընձեռվում ձևավորելու իր պահաջներին համապատասխան մասնագետներ։ Այսուհանդերձ, մասնագիտական կրթության և ուսուցում իրականացնողուսումնական մի շարք հաստատություններ ստեղծել են գործընկերային միջավայր ևսոցիալական գործընկերների հետ համատեղ իրականացնում են կարճաժամկետծրագրեր, արտադրական պրակտիկաներ, հանդես են գալիս բիզնես կրթությունկապին միտված մի շարք այլ նախաձեռնություններով։ ՀՀ ԿԳՆ կառուցվածքում ձևավորվել է մասնագիտական կրթությունն ուուսուցման քաղաքականության մշակման և ռազմավարության բաժինը, որի համարհիմք է հանդիսացել ԵՄ և ՀՀ կառավարության միջև համագործակցության պատրաստակամությունը` միտված ՄԿՈՒ ոլորտի զարգացմանը [16]։ Սույն թեմայի ուսումնասիրության շրջանակներում կատարվել է հարցաթերթիկային հարցում նախնական և միջին մասնագիտական ուսումնական հինգ հաստատություններում։ Մասնավորապես, որպես ռեսպոնդենտներ ընտրվել են 100 սովորողներ` յուրաքանչյուր հաստատությունից առնվազն 20 սովորող, որոնց հետ իրականացվել է հարցում։ Հարցաթերթիկային հարցումը կատարվել է թիվ N 1, 4, 6, 9, 10նախնական և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններում։ Սույն հարցաթերթիկային հարցման նպատակն էր պարզել ուսումնարանգործատու կապի բնույթը․ արդյո՞ք ուսումնարան/գործատու հարաբերություններումառկա է երկկողմ շահագրգռվածություն, և արդյո՞ք ուսումնարանը շրջանավարտիհամար աշխատաշուկայում տեղ է ապահովում։ Հարցաթերթիկային հարցման շրջանակներում պարզ է դառնում, որ սովորողների մեծ մասն անցել է մասնագիտական պրակտիկա, ընդ որում՝ ուսումնարաններն ապահովել են պրակտիկայի անցկացումը հենց ուսումնարաններում։ Սովորողների առավել քան 60 տոկոսը նշել է, որ իր ուսումնարանում է անցել մասնագիտականպրակտիկա, իսկ 40 տոկոսը պատասխանել է, որ բացի ներուսումնարանականպրակտիկայից ունեցել են նաև արտաուսմանարական պրակտիկա։ Հարցումների արդյունքում պարզ դարձավ, որ սովորողների միայն 10 տոկոսնէ ուսումնառությունը համատեղում աշխատանքի հետ։ 10 տոկոսը նշել է այն հանգամանքը, որ աշխատանքի անցել է սեփական ուժերով, և ոչ քոլեջի/ ուսումնարանիօգնությամբ։  Առնվազն 90 տոկոսը դրական էր պատասխանել դասակազմակերպմանգործընթացում տեսական և գործնական ուսումնական ծրագրերի առկայությանը։ Ինչ վերաբերում է ուսումնարան-գործատու հարաբերություններին, ապամիայն մեկ ուսումնարանում է, որ սովորողներն այցելել են գործատուներին, իսկգործատուները ներկա են գտնվել դասախոսությունների։ Այն հարցին, թե ուսումնարաններում կան արդյոք ուղղորդիչ Կարիերայի կենտրոններ, սովորողների առնվազն 95 տոկոսը տվել էր բացասական պատասխան։ Սակայն երեք ուսումնարաններում ղեկավար կազմը շեշտել էր, որ գոյություն ունիկարիերայի պատասխանատուի հաստիք` համապատասխան աշխատակցով։ Մնացած երկու ուսումնարանում այս հարցի վերաբերյալ գրանցվել էր բացասական պատասխան։ Ի լրումն վերը շեշտադրված հարցի կարելի է ասել, որ ներկա ժամանակաշրջանում գրեթե բացակայում են կրթական հաստատատություններում անընդհատ կրթության պայմաններում նպատակաուղղված, մասնագիտական համակարգված կողմնորշմանն ուղղված հոգեբանական ուղղորդման աշխատանքները։ Մասնագիտական կողմնորշման և ուղղորդման հոգեբանական աշխատանքները իրենցհիմքում դնում են անձի պահանջմունքների և հնարավորությունների գնահատումը ոչմիայն նրա մասնագիտական կողմնորոշման, այլ նաև հաշվի է առնում աշխատաշուկայում տվյալ մասնագիտության պահանջարկներն ու դրանց ներկայացվող աշխատանքային չափորոշիչները։ Այս առումով կարիերայի պատասխանատուների խնդիրըպետք է հանդիսանար սովորողի մասնագիտական ինքնաիրացման և ինքնորոշմանհոգեբանական ուղղորդմամբ զբաղվելը [17]։ Այս առումով մասնագիտական կողմնորոշման համակարգի նպատակը և խնդիրներն իրագործելու համար առաջարկվումէ մասնագիտական կողմնորոշման այնպիսի մոդել, որի առանցքային հենքը կազմելուէ ողջ կյանքի ընթացքում տարիքային տարբեր խմբերում և սոցիալ- աշխատանքայինտարբեր իրավիճակներում գտնվող անձանց համար մասնագիտության արդյունավետ ընտրության, փոփոխության և կարիերայի շարունակական զարգացման հնարավորությունների ապահովումը` նկատի ունենալով մարդու անձնային հատկանիշները,ինչպես նաև աշխատաշուկայի փոփոխվող պահանջարկը [18]։ Սովորողների առնվազն 40 տոկոսը պատրաստակամություն էր հայտնելհետագայում կրթությունը բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում շարունակելու համար։ Եվ սա հրաշալի ազդակ է ԲՈՒՀ-ՄԿՈՒ ոլորտի համագործակցությաննոր եզրեր գտնելու համար։ Ամփոփելով կատարված հարցման արդյունքները, նշենք հետևյալ առաձնահատկությունները`• Ուսումնարաններում տեսական և գործնական դասերի կազմակերպումը ևներուսումնական պրակտիկների անցկացումը գտնվում է բարձր հիմքերի վրա։ Բացկետերից է արտաուսումնարանական պրակտիկան, որի ուղղությամբ պետք է քայլերկատարեն ինչպես գործատուները, այնպես էլ ուսումնարանները։ Այն, թե արդյոք ուսումնառության ընթացքում աշխատանքի համատեղումըկարող ենք համարել թերի կողմ, միանշանակ չէ, քանզի մենք գործ ունենք 15-19տարեկան երեխաների հետ և ՀՀ-ում այսօր միայն վերջին տասնամյակում է այստարիքի երեխաների աշխատելու ուղղությամբ նկատվում աճի միտում։ Գծապատկեր2-ի համաձայն 2017 թ․ դրությամբ այս տարիքում աշխատողների քանակը նվազել է[19]։ Զբաղվածներ ‐ ըստ տարիքային խմբերի, 15‐19 Գծագիր 2․ 15-19 տարեկան երեխաների զբաղվածությունը ՀՀ-ում Պարզ է դառնում, որ միջին և նախնական մասնագիտական ուսումնական հաստատությունների շրջանավարտները վերջին տարիներին օտարվել են աշխատաշուկայից․ այս ամենի մասին են վկայում 2014-2017 թթ. ցուցանիշները, որտեղ նմանկրթական բազա ունեցող զբաղվածների շրջանում նկատվում է էական անկում(Գծապատկեր 3) [20]։ Զբաղվածներ ‐ ըստ կրթական մակարդակի ‐ բարձրագույն,  հետբուհական Զբաղվածներ ‐ ըստ կրթական մակարդակի ‐ միջին մասնագիտական Զբաղվածներ ‐ ըստ կրթական մակարդակի ‐ նախամասնագիտական (արհեստագործական) Գծապատկեր 3․ Զբաղվածությունն ըստ կրթական մակարդակի  Հայաստանի անկախացումից հետո կարևոր խնդիր է աշխատաշուկակրթություն կապի ձևավորումը։ Եթե նախկինում պատվիրատուն պետությունն էր,ապա այժմ այդ դերն ստանձնել է գործատուն։ Գործատուն իր հերթին ձևավորել է նորպահանջներ և հարաբերություններ։ Սա նշանակում է որակապես նոր հարաբերությունների ձևավորում, ինչի արդյունքում էլ նախնական և միջին մասնագիտականկրթության ոլորտում կյանքի կոչվեց սոցիալական գործընկերության հայեցակարգը։ Միջին մասնագիտական կրթության նախնական արհեստակցական ուսումնարաններում և քոլեջներում սոցիալական գործընկերության շրջանակներում ձևավորվեցին կառավարման խորհուրդներ։ Յուրաքանչյուր կառավարման խորհրդի կազմումընդգրկված են գործատուների, արհմիությունների, ինքնակառավարման մարմինների, կրթության և գիտության նախարարարության, ուսանողների և դասախոսականանձնակազմի ներկայացուցիչներ։ Գործատուների ներգրավումն ինքնանպատակ չէ․այն մոտեցնում է 2 բևեռ` կրթություն և աշխատաշուկա։ Ի վերջո, երբ ուսումնասիրում ենք ուսումնարանների և քոլեջների ուսումնականծրագրերը և մասնագիտությունները, կան քոլեջներ, որտեղ դասավանդվող որոշմասնագիտություններ չեն համապատասխանում աշխատաշուկայի պահանջարկին,շրջանավարտների կարողություններն ու հմտությունները ոչ միշտ են համապատասխանում գործատուի և այսօրվա արտադրության տեխնոլոգիական զարգացմանպահանջներին։ Այսպես, ամփոփելով ՄԿՈՒ ոլորտում սոցիալական գործընկերության ձևավորման հիմքերը և հնարավոր զարգացման ուղենիշները, ակնհայտ են ոլորտումառկա բացթողումները։ Սակայն հաշվի առնելով՝ օրենսդրաիրավական կարգավորման նոր լինելը և այդ ուղղությամբ արվող քայլերը, երկարաժամկետ հեռանկարում մենք կարող ենք սպասել նոր նվաճումների։ Այս առումով մենք խնդիր ունենքհամագործակցությունը տարածել հանրային գործունեության բոլոր ոլորտներում`ապահովելով քաղաքացիական համերաշխության ցանկալի միջավայր։ Սոցիալականգործընկերության պարագայում դա հասարակական կյանքը հնարավորինս կայուն ևհավասարակշիռ դարձնելն է։ Նման դեպքում պետության և բիզնեսի առաջընթացնու տնտեսական զարգացումը հնարավոր է գործընթացի միայն 3 մասակիցների միջևկառուցողական և երկարաժամկետ համագործակցության շրջանակներում` ապահովելով կրթության և աշխատաշուկայի միջև գործառնության հստակ մեխանիզմ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Համբարձումյան Ա. Հ., Աշխատանքային հարաբերությունների պետական կարգավորում, Երևան 2014, էջ 13, 8։ [2] ՀՀ պետական բյուջե` «Հայաստանի Հանրապետության 2008, 2017, 2018թվականի պետական բյուջեի մասին» ՀՀ օրենքը, էջ 26, 30, 23,URL։ //www.minfin.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 25.06.2018)։ [3] «Կրթության մասին» ՀՀ օրենք,URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=68299 (Հղումը կատարվել է՝17.06.2018)։ [4] «Հայաստանի Հանրապետության նախնական (արհեստագործական) և միջինմասնագիտական կրթության և ուսուցման ռազմավարություն», URL։ //mkuzak.am/wp-content/uploads/razmavarutyun.pdf (Հղումը կատարվել է՝15.06.2018)։ [5] «Նախնական մասնագիտական և միջին մասնագիտական կրթության մասին» ՀՀօրենքը, հոդված 3, URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=90681 (Հղումըկատարվել է՝ 15.06.2018)։ [6] «ՀՀ նախնական մասնագիտական և միջին մասնագիտական կրթության զարգացման հայեցակարգը», URL։ //mkuzak.am/wp-content/uploads/hayecak.-1.pdf(Հղումը կատարվել է՝ 01.07.2018)։ [7] «Մասնագիտական կրթության բարեփոխումների 2009-2011 թթ. միջոցառումներիծրագիրը և ժամանակացույցը», URL։ //www.gov.am/files/meetings/2008/85.pdf (Հղումը կատարվել է՝ 12.06.2018)։ [8] Մասնագիտական կրթություն գիտական-տեղեկատվական հանդես, թիվ 1-2/5,Երևան, 2009թ., էջ 9, 6։ [9] Կայուն զարգացման ծրագիրը հաստատելու մասին ՀՀ կառավարության որոշումը,կետ 38, URL։ //www.irtek.am/views/act.aspx?aid=47046 (Հղումը կատարվել է՝15.07.2018)։ [10] Կայուն զարգացման նպատակներ, URL։ //un.am/hy/p/sustainabledevelopment-goal-4 (Հղումը կատարվել է՝ 15.06.2018)։ [11] Բնակչության և զարգացման միջազգային համաժողովի գործողության ծրագիր,Էջ 108, URL։ //www.un.am/up/file/Cairo%20Delcaration_ARM_FINAL_10-11-09.pdf (Հղումը կատարվել է՝ 13.06.2018)։ [12] «Մասնագիտական կրթություն և ուսուցում» ամսագիր, 3-4, 2014 թ., էջ 76։ [13] «Հայաստանի նախնական մասնագիտական և միջին մասնագիտական կրթության ոլորտում սոցիալական գործընկերության հայեցակարգ», URL։ //www.irtek.am/views/act.aspx?aid=48414 (Հղումը կատարվել է՝ 18.06.2018)։ [14] Համբարձումյան Ա. Գ., Սոցիալական գործընկերությունը կրթության զարգացման նախապայման` առաջավոր երկրների օրինակներ, Երևան, 2011, էջ 6, 7։ [15] «Մասնագիտական կրթություն գիտական» ամսագիր, Եռակողմ սոցիալականգործընկերություն, ՀԳԸՄ, 2010 /1, էջ 13։ [16] Մասնագիտական կրթություն և ուսուցում տեղեկատվական, մեթոդական, վերլուծական հանդես, Երևան, N 1-2, 2013, էջ 6։ [17] Պապոյան Վ., Գալստյան Ա., Մուրադյան Ե., Սարգսյան Դ., Մասնագիտականինքնորշման և կայացման հոգեբանական ուղղորդումը կրթական համակարգում,Երևան, 2015, էջ 29։ [18] Կարիերայի ուղղորդման հիմնախնդիրներն ու զարգացման միտումները, Միջազգային գիտական կոնֆերանսի հոդվածների ժողովածու, Երևան, Զանգակ հրատակչություն, 2014, էջ 14։ [19] Զբաղվածությունը ըստ 15-19 տարիքային խմբի, URL։ [20] Զբաղվածությունը նախնական/արհեստագործական և միջին մասնագիտականև բարձրագույն կրթություն ունեցողների շրջանում, URL։ //armstatbank.am/pxweb/hy/ArmStatBank/ArmStatBank__2%20Population%20a (Հղումը կատարվել է՝ 25.06.2018)։ Նիկողոսյան ՔրիստինեՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻՋԻՆ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՇԽԱՏԱՇՈՒԿԱՅԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄԲանալի բառեր` գործընկերային հարաբերություններ, գործատուների միություններ,պետական-մասնավոր հատվածի համագործակցություն, աշխատաշուկա,նախնական և միջին մասնագիտական կրթություն, զբաղվածություն,։

example1249

example1249

Հոդվածում քննարկված են ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ներդրման հարցերը, որոնք նկատելի ազդեցություն են ունենում մանկավարժների աշխատանքի ինտենսիվության, ինչպես նաև աշակերտների ուսուցման արդյունավետության վրա։

Տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաները (ՏՀՏ) արագորեն մուտք են գործում կրթական գործունեության տարբեր ոլորտներ։ Դրան նպաստում են ինչպես արտաքին գործոնները, որոնք պայմանավորված են հասարակության ընդհանուր տեղեկատվությամբ, համապատասխան մասնագետների վերապատրաստման անհրաժեշտությամբ, այնպես էլ ներքին գործոններով, որոնք կապված են կրթական համակարգերում ժամանակակից համակարգչային սարքավորումների, ծրագրային ապահովման տարածման, պետական ​​տեղեկատվության ընդունման հետ։ , միջպետական ​​ծրագրեր, մանկավարժների շրջանում անհրաժեշտ տեղեկատվություն։ ՏՀՏ գործիքների օգտագործումը իսկապես շոշափելի ազդեցություն ունի ուսուցիչների աշխատանքի ինտենսիվության, ինչպես նաև ուսանողների ուսուցման արդյունավետության վրա։ Schoolամանակակից դպրոցների ուսուցիչների և աշակերտների մասնագիտական ​​որակների բարելավման հիմնական խնդիրներից մեկը ՏՀՏ օգտագործման ոլորտում նրանց արհեստավարժության բարձրացումն է։ Կրթական համակարգում համակարգչային տեխնոլոգիայի ներդրումը մեծ հնարավորություններ է տալիս բարելավելու մանկավարժական մեթոդները ոչ միայն փորձի և ստեղծագործական գործունեության փոխանակման, այլև գործնական խնդիրների լուծման գործում, որոնք հիմնված են ուսումնական նյութերի կուտակման, ներքին տեղեկատվական տեխնոլոգիաների օգտագործման վրա։ , Ուսուցիչների և ուսանողների կողմից ինտերնետային տեխնոլոգիաները։ ՏՀՏ-ի օգտագործումը մեծ հնարավորություններ է ընձեռում ուսուցչին առարկան դասավանդելու գործում։ Դասընթացներն ուղեկցվում են մուլտիմեդիա շնորհանդեսներով, առցանց թեստերով և ծրագրային փաթեթներով, որոնք թույլ են տալիս սովորողներին խորացնել իրենց նախկին գիտելիքները։ ՏՀՏ-ի միջոցով ցանկացած առարկայի դասավանդումը ուսանողներին հնարավորություն է տալիս մտածելու, մասնակցելու դասապրոցեսի ստեղծմանը, որն ուղեկցվում է առարկայի նկատմամբ նրանց հետաքրքրության զարգացմամբ։ Նոր կրթական տեխնոլոգիաները բնութագրվում են հատուկ համակարգչային տեխնոլոգիաների օգտագործմամբ `կրթական նյութերի իրականացման համար, ինչպիսիք են համակարգչային դիզայնը, հիպերտեքստը և մուլտիմեդիա տեխնոլոգիաները։ Համակարգչային դիզայնի տեխնոլոգիայի միջոցով կրթական փաստաթղթերի նյութերը կարող են ձևավորվել որոշակի չափումներում, կազմակերպված որոշակի կառույցներում `ներկայացված տարրերի որոշակի կոմպոզիցիաներում։ Դրանք համապատասխանում են տեսողական տեղեկատվության ներկայացման գեղագիտական ​​պահանջներին, դրա ընկալման առանձնահատկություններին և ապահովում են փաստաթղթերի հարմար ընթերցումը և տեղեկատվության արդյունավետ ընկալումը։ Կրթության մեջ ժամանակակից տեխնոլոգիաների օգտագործումը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում սովորողի զարգացման համար, որը համապատասխանում է ժամանակակից հասարակության պահանջներին։ Այստեղ մենք նշում ենք տեղեկատվության աղբյուրի գրագետ օգտագործումը, դրա հուսալիության գնահատումը, նոր տեղեկատվության համեմատությունը նախկինում ձեռք բերված գիտելիքների հետ, տեղեկատվական գործընթացը պատշաճ կերպով կազմակերպելու ունակությունը։ Subjectsամանակակից տեխնոլոգիաների օգտագործումը տարբեր առարկաների առարկաներում (քիմիա, ֆիզիկա և այլն) էապես բարձրացնում է ուսուցման արդյունավետությունը, օգնում է դասի ընթացքում ստեղծել համագործակցության մթնոլորտ, առաջացնում ուսանողների հետաքրքրությունը ուսումնասիրվող նյութի նկատմամբ։ ՏՀՏ-ների օգտագործումը մեծացնում է հետաքրքրությունը դասի նկատմամբ, ակտիվացնում է սովորողների ճանաչողական գործունեությունը, զարգացնում նրանց մշակութային հնարավորությունները, հնարավորություն է տալիս կազմակերպել անհատական ​​խմբային աշխատանք, օգնում է բարելավել ուսանողների գործնական ունակություններն ու հմտությունները, թույլ է տալիս նրանց որոնել, զարգացնել և զարգացնել տիրապետել տարբեր աղբյուրների, ինչպես նաև ինտերնետային տեղեկատվության։ Ուսուցման գործընթացում ՏՀՏ-ի օգտագործումը կարելի է կազմակերպել երկու ուղղությամբ `ցուցադրական և անկախ էլեկտրոնային աշխատանքի ստեղծում։ Առաջին դեպքում սովորողները հնարավորություն ունեն մեկնաբանելու իրենց տեսածը, դիտողություններ անելու, փոփոխություններ կատարելու։ Տեքստերի խմբագրիչների միջոցով ուսանողն անմիջապես տեսնում է իր աշխատանքի արդյունքները. Համակարգիչը շեշտադրում է ուղղագրական, քերականական, բանավոր և կետադրական սխալները, և օգնում է ուսանողին ընտրել և ուղղել այդ սխալները, արդյունքում սովորողը տեսնում և վերլուծում է արդյունավետությունը։ իր աշխատանքի. Հաղորդակցման հմտությունները, ինչպիսիք են տեքստի ընկալումը, սթրեսի շեշտադրումը, պլանավորումը և այլն, զարգանում են անկախ ցույցերի պատրաստման ընթացքում։ Ինքնաստեղծումը ավելի բարդ աշխատանք է, որը նյութը լրացնելու համար պահանջում է տեխնիկական հմտություններ, հաղորդակցման տարբեր հմտություններ։ Դա արվում է շինարարական-հետազոտական ​​մեթոդի հիման վրա։ Երկու դեպքում էլ համապատասխան առարկաների վերաբերյալ թեստերը մշակվում են `գիտելիքն ամրապնդելու և ստուգելու համար։ Այսպիսով, կարելի է շեշտել ՏՀՏ օգտագործման հիմնական ուղղությունները. • տեսողական տեղեկատվություն / քննություն, տեսողական նյութ /, • ցուցադրական նյութ / վարժություններ, աղյուսակներ, հասկացություններ /, • խաղեր, • սովորողների ունակությունների և հմտությունների վերահսկում, • սովորողների անկախ որոնում , ստեղծագործական աշխատանք։ • Ուսուցման գործընթացը դարձնել ստեղծագործական, հետախուզական։ Այսպիսով, ՏՀՏ-ների օգտագործումը զգալի ազդեցություն ունի կրթական համակարգում ուսուցիչների աշխատանքի ինտենսիվության, ինչպես նաև ուսանողների ուսուցման արդյունավետության վրա։ ՏՀՏ գործիքների հետ աշխատելիս ուսանողների մտածողության գործունեության անհատական ​​կարգավորումը փոխվում է։ Մեծանում է ինքնապաշտպանության մեթոդների դերը, փոխվում է նպատակի նվաճման սուբյեկտիվ մակարդակը, փոխվում են գործունեության վերահսկման մեթոդները, կարգավորվում են դրդապատճառները։

example1154

example1154

Մանա երկիրն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում շարունակել է մնալ Վանի թագավորության գերիշխանության ներքո։ Ուշադրություն դարձնելով Արգիշտի Ա-ի որդու՝ Սարդուրի Բ-ի կառավարման սկզբում կատարած արշավանքների ուղղություններին, հասկանում ենք, թե ինչ կարգավիճակում է եղել Մանա երկիրն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում։ Սարդուրին Բ-ը նախ արշավել է հյուսիս՝ Արկուկի երկիրը՝ հասելով մինչև Ուրտեխի (երկիրը), ապա շարժվել է հարավ՝ Մանայի տարածքով անցնելով Բաբիլու(նի)։ Արքան նպատակ ուներ գրավելու Բաբիլու(նի) երկիրը։ Իսկ Մանա երկրի տարածքով անցնելը պայմանավորված էր վերջինիս հարմար դիրքով, հարուստ ավարով, ուրարտական ռազմական հենակետերի առկայությամբ, ինչը թույլ կտար վերականգնել ուժերը և արշավել Բաբիլու(նի)։

ՄԱՆԱ (KURMAN(N)A) ԵՐԿՐԻ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿՆ ԱՐԳԻՇՏԻ Ա-Ի ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆՎԵՐՋԻՆ ԵՎ ՍԱՐԴՈՒՐԻ Բ-Ի ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆ ՍԿԶԲՆԱԿԱՆԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՈՒՄ Վանի (Բիայնիլի, Ուրարտու [9], Արարատ) թագավորությունը հզորությանգագաթնակետին է հասնում Արգիշտի Ա-ի կառավարման ժամանակաշրջանում՝ Ք.ա.786-764 թթ1 [6, 10]։ Իր կառավարման հենց սկզբից արքան քայլեր ձեռնարկեցթագավորության ընդարձակման ուղղությամբ։ Արգիշտին մի տարվա ընթացքում արշավանքներ էր ձեռնարկեց երկրի տարբեր ուղղություններով։ Նա ստեղծեց միհզոր աշխարհակալություն, որը մեծ սպառնալիք դարձավ ժամանակի նշանակալիցգերտերությունների համար։ Արգիշտի Ա-ն ընդարձակեց թագավորության սահմանները՝ հյուսիսում հասցնելով մինչև Ճորոխի ավազան, Սևանա լճի հյուսիս-արևմտյան ափերը և Չըլդըր լճիցհյուսիս ընկած շրջանները, արևմուտում և հարավ-արևմուտում՝ Եփրատի վերին ևմիջին հոսանքները, հարավում՝ մինչև Ասորեստան, արևելքում՝ մինչև Ուրմիա լճիհյուսիսային և արևելյան ափերը։ Արքան իր կառավարման ընթացքում հաջողությամբիրականացրեց Մանա (KURMan(n)a) երկրի գրավումը՝ գերիշխանությունը հաստատելով Ուրմիա լճի հարավ-արևելյան շրջաններում։ Նա նաև գրավեց Դիաուխի, Աբունի, Անիշթերգա, Խաթի, Տուատեխի, Ուբուրդա, Պուշթու, Խախիա, Էրիախի և այլերկրներ։ Վերջինս նվաճումները մանրամասն ներկայացրել է «Խորխոռյան տարեգրությունում»2 [11, 13]։ 1 Մենուան ուներ երկու որդի՝ Արգիշտին և Ինուշպուան (Ունուշպուա, Unušpua)։ Արգիշտին շարունակեցերկրի կառավարումը։ Ինչ վերաբերվում է եղբորը՝ Ինուշպուային, մի քանի արձանագրություններ ենպահպանվել վերջինիս մասին, որոնցից մեկը գտնվում է Վանի «Կուրշու-Ջամի» մզկիթում։ Միգուցեինչպես նրա հորեղբայրը՝ Սարդուրին, նա նույնպես բռնել է կրոնի ուղին և դարձել Մուսասիրի գլխավորքուրմը։ 2 1827 թվականին ֆրանսիական Ասիական ընկերության կողմից Վան գործուղվեց արևելագետ Ֆ. Է.Շուլցը, ով ընդօրինակեց մոտ 40 արձանագրություններ՝ դնելով ուրարտերենի ուսումնասիրությանհիմքը։ Վերջինս 1828 թվականին հայտնաբերել է «Խորխոռյան տարեգրություն»-ը, որն ուրարտականմինչ օրս հայտնի ամենամեծ արձանագրությունն է։ «Խորխոռյան» ութ սյունակների արձանագրություններից առաջին յոթն են պարունակում Արգիշտի Ա-ի ձեռնարկած արշավանքների նկարագրությունները, իսկ վերջին՝ ութերորդ սյունակում գրված է արքայի անեծքը՝ ուղղված նրանց, ովքեր կփորձենվնասել արձանագրությունը։ Նկար 1․ «Խորխոռյան տարեգրություն»Կրկնելով հոր՝ Մենուայի արշավանքը, Արգիշտի Ա-ն սկզբնական շրջանում արշավանքներն ուղղում է հյուսիս՝ հաջողությամբ իրականացնելով Դիաուխի, Իգան,Տարիունի, Աբունի, Իրկուա, Էրիախի, Էրիկուանի և այլ երկրների նվաճումները [4]։ Հյուսիսում հաջողությամբ իրականացնելով երկրի ընդարձակումը, Արգիշտին սկսումէ թագավորությունն ընդարձակել հարավից։ Արգիշտի Ա-ի հարավ կատարածարշավանքների ընթացքում նվաճված երկրներից մեծ կարևորություն ուներ Մանաերկրի նվաճումը։ «Խորխոռյան տարեգրությունում» Մանա երկիրը հիշատակվում է մի քանիանգամ։ Ակնհայտ է, որ Մանա երկիրը ժամանակ առ ժամանակ փորձել է դուրս գալուրարտացիներ 3 գերիշխանությունից այնպես, ինչպես Պուշթու, Էթիունի, Էրիախիերկրները։ Սակայն ակնհայտ է նաև, որ Արգիշտին կրկին իրեն է ենթարկել տվյալերկրները։ Մանա (KURMan(n)a) երկրի հիշատակությունը «Խորխոռյան տարեգրությունում»․ Արգիշտի Ա-ը, ունենալով նման ահռելի թագավորություն, չէր կարող նվաճվածբոլոր երկրներում իր գերիշխանությունը միևնույն ժամանակ պահպանել, քանի որժամանակ առ ժամանակ, օգտվելով այն հանգամանքից, որ արքան զբաղված էրթագավորության ընդարձակմամբ, որոշ երկրներ փորձում էին վերականգնել իրենցանկախությունը։ Ուստի պատահական չէ, որ «Խորխոռյան տարեգրությունում» որոշերկրների մի քանի անգամ են հիշատակվում։ Այդպիսի երկրներից էին Մանան,Պուշթուն, Էթիունին և այլն, որոնք ցանկանում էին ազատվել ուրարտացիների3 «Ուրարտու» և «ուրարտացի» եզրույթներն աշխատանքում գործածվում են ոչ թե էթնիկական, այլժամանակային իմաստով։ գերիշխանությունից։ Այդ իսկ պատճառով, հավանաբար, Ուրարտուի դեմ կազմակերպում էին ապստամբություններ և խռովություններ։ Սակայն Արգիշտին այդ երկրներնորից արշավանքներ էր ձեռնարկում՝ իր գերիշխանությունը վերահաստատելունպատակով։ Արգիշտին հաջողությամբ իրականացնում էր իր արշավանքները՝ մեծռազմագերիներով ու ավարով վերադառնալով երկիր։ Արգիշտին նվաճում է մի շարք երկրներ, որոնք այդ ժամանակաշրջանումիրենցից որոշակի ուժ էին ներկայացնում։ Նվաճված երկրներից էր նաև նշանավորՄանան։ Այս երկիրը տարածվում էր Ուրմիա լճի հարավային և հարավարևելյանշրջաններում4։ Երկիրը հյուսիսից սահմանակցում էր Ուրարտուին, իսկ հարավայինսահմանները հասնում էր մինչև Պարշուա (Բարշուա)՝ Դիալա գետի հիմքերից ոչ հեռու[8]։ Մանա երկիրն Արգիշտիի կառավարման սկզբնական շրջանում գտնվել էՈւրարտուի գերիշխանության ներքո։ Այդ մասին է վկայում այն, որ միայն կառավարման ութերորդ տարում (Ք.ա. մոտ 779 թվականին) է արշավում Մանա երկիր [5]։ Մանա կատարած առաջին արշավանքի մասին Արգիշտին գրում է․ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին (?) ենթարկեց Իյանե երկիրը, ենթարկեցՄանա (երկիրը), Պուշթու (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև» [5, 9]։ Վերոնշյալ արձանագրությունից ակնհայտ երևում է, որ Ք.ա. մոտ 779 թվականինԱրգիշտին հաջողությամբ իրականացնում է Մանա երկրի գրավումը։ Հաջորդ տարի՝ Ք.ա. մոտ 778 թվականին, Արգիշտին նորից արշավանք էկատարում հարավ, որի ընթացքում էլ հիշատակում է Մանա երկիրը։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանա երկիրը, ենթարկեցԻրքիունի (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև» [5, 9]։ Շարունակելով տեքստը՝ Արգիշտին գրում է. «․․․Խալդյան մեծությամբ4 Մանա թագավորությունն ասորեստանյան աղբյուրներում նաև հանդիպում է Մանեցիների երկիրանվամբ, իսկ Աստվածաշնչի հրեական բնագրում՝ Միննի։ Այն, հավանաբար, կազմավորվել է Ք.ա.մոտ 9-րդ դարի վերջին։ արշավեցի Մանա (երկրի) վրա, գրավեցի Իրքիունե (երկիրը), կտրում էի մինչևԱսորեստանյան հարթավայրը։ Վերոնշյալ տեքստից ակնհայտ է, որհերթական անգամ արշավանքը հաջողությամբ է պսակվել։ Ք.ա. մոտ 777 թվականին Արգիշտին արշավում է Մանա և Պուշթու երկրներ ևհաջողությամբ վերահաստատում իր գերիշխանությունը։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանա երկիրը, ենթարկեցՊուշթու (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև Մինուայորդու» [5, 9]։ Արձանագրության մեկ այլ հատվածում Արգիշտին նշում է, որ Մանան փորձել էվերականգնել անկախությունը և նույնիսկ նվաճումներ կատարել։ Մանան գրավում էՍիրա քաղաքը և փորձում է դուրս գալ Ուրարտուի գերիշխանությունից։ ՍակայնԱրգիշտին իր զորքով շարժվում է Մանա, գրավում Սիրա քաղաքը և վերապաշարումերկիրը՝ հաջողությամբ գրավելով այն։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանա (երկրի) զորքը,զգետնեց Արգիշտիի առջև Մինուայորդու։ Խալդյան մեծությամբ ԱրգիշտիՄինուայորդին ասում է․- Երբ Արգիշտիխինիլի (քաղաքը) կառուցեցի (և) գետից (մի)ջրանցք Ազայան երկրին անցկացրի, լսեցի, (որ) Մանա (երկիրը) Սիրա (քաղաքը)գրավել է։ . . . Արգիշտին ասում է․- (...) զորքի մեջ՝ գնդի առջև, արշավեցի (և) Սիրա(քաղաքը) վերապաշարեցի Մանա (երկրի)» [5, 9]։ Վերոնշյալ արշավանքն ԱրգիշտիԱ-ը կատարել է Ք.ա. մոտ 776 թվականին։ Ք.ա. մոտ 775 թվականին Արգիշտին շարունակում է երկրի ընդարձակումը։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին (?) ենթարկեց Տուարածյան դաշտը մինչևՔարքու (լեռը), ենթարկեց Մանա (երկրի) զորքը, զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև։ ․․․Զորք գնդեցի, արշավեցի Մանա (երկրի) վրա։ Երկիրը կերա (յուրացրի),քաղաքները այրեցի։ Կտրում էի մինչև Վիխիքա (քաղաքը) Պուշթու (երկրի)» [5, 9]։ Մանա կատարած վերջին (հավանաբար խոսքը վերաբերում է Ք.ա. մոտ 774թվականին) արշավանքի վերաբերյալ Արգիշտին գրում է․ «․․․Արշավեցի Մանա (երկրի) վրա, երկիրը կերա (յուրացրի), քաղաքներըայրեցի։ Շիմերեխադերե քաղաքն արքայական, (որ) ամրացված էր, կռվում գրավեցի։ Մարդ, կին այնտեղից քշեցի»5 [5, 9]։ Հաջորդ տարիների ընթացքում Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերաբերյալտեղեկությունները խիստ սակավաթիվ են․ գրեթե բացակայում են։ «Խորխոռյանտարեգրությունում» յոթերորդ սյունակը գրեթե ամբողջությամբ ջնջված է։ Այդ էպատճառը, որ Արգիշտիի կառավարման վերջին շրջանի վերաբերյալ տեղեկությունները չափազանց քիչ են։ Այնուամենայնիվ, Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում ևս Մանաերկիրը շարունակել է մնալ Վանի թագավորության գերիշխանության ներքո։ Ասվածիվառ ապացույց է այն, որ, երբ Արգիշտի Ա-ից հետո իշխանությունն անցավ ՍարդուրիԲ-ին, նա իր կառավարման սկզբնական շրջանում արշավանք կատարեց ոչ թեհարավ-արևելք, այլ հյուսիս։ Ակնհայտ է, որ Սարդուրի Բ-ի կառավարման սկզբնականշրջանում հարավում կամ հարավ-արևելքում իրավիճակը կայուն է եղել, ինչը չենքկարող ասել հյուսիսային շրջանների վերաբերյալ։ Որպեսզի կարողանանք հասկանալ, թե ինչ կարգավիճակում է եղել Մանաերկիրն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանում, պետք է ուշադրությունդարձնենք Սարդուր Բ-ի գահակալման սկզբնական շրջանում կատարած արշավանքների ուղղություններին։ Սա մեզ հնարավորություն է տալիս հասկանալու, թե ինչպիսին են եղել թագավորության սահմաններն Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջինշրջանում, որը և փոխանցվում է որդուն՝ Սարդուրի Բ-ին։ 5 Շիմերեխադերե քաղաքը, հավանաբար, այս ժամանակաշրջանում եղել է երկրի կենտրոնը։ Նկար 2․ Վանի թագավորության քարտեզըԱնդրադարձ Սարդուրի Բ-ի տարեգրությանը․ Նախքան Սարդուրի Բ-ի տարեգրությանն անցնելը, պետք է անդրադառնանք արքայի թողած մեկ այլ արձանագրության, ըստ որի՝ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Արկուկի (ցեղի) երկիրը։ Սարդուրին ասում է. - Արշավեցի, գրավեցի Արկուկի (ցեղի) երկիրը, կտրեցի մինչևՈւրտեխի (երկիրը)» [4]։ Հաջորդում է արքայական տիտղոսաշարը6 [5, 9]։ Վերոնշյալարձանագրության մեջ հիշատակվող Ուրտեխի երկիրը համապատասխանում է Մեծ6 Արձանագրությունը փորագրված է մեծ քարի վրա, Սևանա լճի հարավային ափի մոտակայքում։ Համաձայն այս արձանագրության՝ Սարդուրի Բ-ը նվաճել էր Սևանա լճի ավազանի երկրները և հասելէ մինչև Արցախի սահմանները։ Հայքի Արցախ նահանգին (Գ. Ա. Ղափանցյանի կարծիքով), որը փաստում է այն, որԱրցախը դեռևս Վանի թագավորության ժամանակաշրջանում գտնվել է Հայաստանիկազմում7 [1, 7]։ Այն գտնվում էր երկրի հյուսիս-արևելքում։ Արքան նախ արշավում էայս ուղղությամբ, ապա գրում՝«Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանա երկիրը, զգետնեցՍարդուրի Արգիշտորդու առջև։ Խալդին (իմ) զորեղ (է), Խալդյան զենքն(?) իմ զորեղ(է)։ Արշավեց Սարդուրի Արգիշտորդին։ Սարդուրին ասում է․- Արշավեցի Բաբիլու(նի)երկրի վրա։ Գրավեցի Բաբիլու(նի) երկիրը։ Կտրում էի մինչև Բարուաթա (երկիրը)»8[3, 5, 9]։ Վերոնշյալ տեքստում Սարդուրի Բ-ը հիշատակում է Մանա երկիրը,այնուհետև արշավում է Բաբիլու(նի) երկիր, գրավում, ապա նշում է, որ երկրի սահմանը հասցնում է մինչև Բարուաթա (երկիրը)։ Որպեսզի հասկանանք՝ արդյոք արքանուներ Մանա երկիրը գրավելու խնդիր, պետք է ուշադրություն դարձնենք արշավանքների ուղղություններին։ Սարդուրի Բ-ը, ինչպես ասվեց, նախ արշավել է հյուսիս՝ Արկուկի (ցեղի) երկիր,և հասել է մինչև Ուրտեխի (երկիրը)։ Այնուհետև շարժվում է Մանա երկիրը, ևհամաձայն տեքստի՝ «ենթարկում» այն։ Սեպագիր արձանագրությունները խիստ կաղապարված են, ուստի, հարց էառաջանում՝ արդյոք Սարդուրի Բ-ը «ենթարկել» է Մանա երկիրը, թե ուղղակի անցելէ այդ երկրի տարածքով։ Քանի որ ակնհայտ է, որ արքայի ուշադրության կենտրոնումէ հայտնվել ոչ թե Մանա երկիրը, այլ Բաբիլու(նի) երկիրը (Բաբելոն քաղաքի երկիրը)։ Սարդուրին հյուսիսում Արկուկի երկիրը գրավելուց հետո իր առջև խնդիր էր դրելշարժվել հարավ և ընդարձակել հարավային սահմանները։ Քանի որ Մանա երկիրըգտնվում էր Վանի թագավորության իշխանության ներքո, արքան ոչ թե «ենթարկել»7 Արցախը Մեծ Հայքի տասներորդ նահանգն էր։ Ուներ 12 գավառ՝ Մյուս Հաբանդ, Վայկունիք, Բերձոր(Բերդաձոր), Մեծ Կուանք, Մեծ Իրանք, Հարճլանք, Մուխանք, Պիանք, Պածկանք, Սիսական-իԿոտակ, Քուստ-ի-Փառնես, Կողթ։ Արցախը տարածվում էր Սյունիքից արևելք՝ Կուր և Արաքս գետերիմիջև։ Պատմագիտական որոշ վկայությունների համաձայն՝ Արցախ նահանգն ընդգրկում էր նաևՍևանա լճի հյուսիսարևելյան շրջանում գտնվող տարածքը (մինչև Աղստև գետը)։ Արցախի մասինառաջին վաղագույն հիշատակությունները վերաբերում են Ք.ա. 8-րդ դարին։ Այս տեղեկություններըփաստում են, որ Սարդուրի Բ-ի կառավարման ժամանակաշրջանում Արցախը եղել է Վանիթագավորության կազմում։ Վանի կամ Արարատյան թագավորության սեպագիր արձանագրություններում Արցախ նահանգը հիշատակվում է Ուրդեխինի կամ Ուրդեխե ձևերով։ 8 Իգոր Դյակոնովի կարծիքով՝ ուրարտական տեքստերում հիշատակված Նամրի երկիրը հանդես էգալիս իբրև «Բաբելոնիա» (URUBabilu(ni) KURebani)։ Մեր կարծիքով՝ Դյակոնովը գուցե բացառել է, որուրարտական զորքը խորացել է դեպի հարավ, ուստի դա է վերոնշյալ կարծիքի առաջացման խնդիրը։ է այդ երկիրը, այլ «անցել» է երկրի տարածքով՝ Բաբիլու(նի) երկիրը նվաճելու համար։ Այնուհետև արքան նշում է, որ սահմանները հասցրել է մինչև Բարուաթա երկիրը (այնգտնվում էր Ուրմիա լճից հարավ, հավանաբար, Մանայի հարևանությամբ)։ Այստեղ հարց է առաջանում, թե ինչո՞ւ արքան հարավ շարժվեց Մանա երկրիտարածքով, այլ ոչ թե մեկ այլ երկրի։ Այս հարցին պատասխանելու համար պետք էանդրադառնանք Մանա երկրի ընդհանուր բնութագրին։ Մանա (KURMan(n)a) երկրի ընդհանուր բնութագիրը․ Մանա երկիրը տարածվում էր Ուրմիա լճի հարավային և հարավարևելյան տարածքներում։ Այն ժամանակիքաղաքական հզորագույն միավորներից է եղել։ Դեռևս Ք.ա. մոտ 820-ական թվականներին այս երկիրը հավակնում էր «Նաիրյան երկրների» կամ «մերձուրմյանՆաիրիի» միավորման գործընթացում ունենալ այնպիսի դերակատարում, ինչպիսինուներ Ուրարտուն [2]։ Այնուհետև Մանա երկիրը գրավում է Ներքին Զամուան՝զբաղեցնելով Ուրմիա լճի ոչ միայն հարավային և հարավարևելյան, այլև հարավարևմտյան հատվածը [2], ինչը, անշուշտ, մեծ ձեռքբերում էր։ Հետագայում Մանա երկիրը մերձուրմյան տարածքներում դիրքերը զիջում էքաղաքական մեկ այլ ուժի9 [2]։ Սակայն, արդեն Մենուայի միանձնյա կառավարմանժամանակաշրջանում Մանա երկիրը սկսում է հզորանալ, ինչը պայմանավորված էրԱսորեստանի նկատելի թուլացմամբ և ուրարտացիների՝ Հայկական լեռնաշխարհիհյուսիսում ձեռք բերած հաջողություններով։ Հետագայում ուրարտացիները ձգտումէին ընդարձակվել հարավում՝ Ուրմիա լճի ավազանում հիմնելով ռազմական կենտրոններ։ Այս արշավանքը թույլ կտար ուրարտացիներին իրենց ազդեցությունը հաստատել Զագրոսի առևտրական ուղիների վրա։ Նման պայմաններում Մանայի հետբախումն անխուսափելի էր դառնում։ Ակնհայտ է, որ դեռևս Մենուայի կառավարման վերջին շրջանից Մանանհայտնվում է ուրարտացիների գերիշխանության ներքո։ Իսկ արդեն Արգիշտի Ա-իկառավարման ժամանակաշրջանում ուրարտացիներին հաջողվում է իրենց գերիշխանությունը հաստատել Մանա երկրում և մի շարք հաղթական մարտեր մղելվերջինիս դեմ։ Չպետք է բացառենք այն հանգամանքը, որ անգամ գտնվելով Վանի թագավորության գերիշխանության ներքո, երկիրը շարունակում էր պահպանել իր հզորությունը։ Ուստի պատահական չէ, որ Վանի թագավորության հզոր արքաներիցԱրգիշտի Ա-ը մի քանի արշավանքներ է ձեռնարկում Մանա երկիր՝ գերիշխանությունը կրկին վերահաստատելու համար (մանրամասն տե՛ս Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, հատոր Ա, Երևան, 2007, էջ 161-72)։ Սա թույլ է տալիս խոսելՄանա երկրի ռազմական կայուն ուժի մասին։ 9 Ք.ա. մոտ 820-ական թվականներին մերձուրմյան տարածաշրջանում հիշատակվում է քաղաքականմեկ այլ ուժ։ Մանայի փոխարեն տարածաշրջանում հանդես է գալիս Շարծինայի՝ Մեկտիարայի որդուիշխանությունը, որը Իշպուինի արքայի դաշնակիցն էր։ Նման պայմաններում պատահական չէ այն, որ Սարդուրի Բ-ը Բաբիլու(նի) երկիրարշավեց Մանա երկրի տարածքով։ Դրդապատճառները մի քանիսն էին՝ • գտնվում էր Ուրարտուի գերիշխանության ներքո,• ուրարտական ռազմական հենակետերի առկայություն,• հարուստ ավար։ Այս երեք կետերը խիստ կարևոր գործոն էին համարվում հետագա արշավանքըդեպի Բաբիլու(նի) շարունակելու համար։ Քանի որ Սարդուրին արշավել էր հյուսիս՝Արկուկի երկրի դեմ, և անհրաժեշտ էր մի տեղ, որտեղ զորքը կկարողանար վերապատրաստվել հաջորդ արշավանքին, ընտրվեց Մանա երկիրը։ Այն գտնվում էրուրարտացիների գերիշխանության ներքո, այնտեղ զորքը կկարողանար վերականգնել իր ուժերը՝ շարժվելով Բաբիլու(նի) երկիր։ Ամփոփելով հարկ է նշել, որ Սարդուրի Բ-ի թողած սեպագիր արձանագրությանհամաձայն՝ Մանա երկիրը դեռևս Արգիշտի Ա-ի կառավարման վերջին շրջանումգտնվել է Վանի թագավորության կազմում։ Երկիրը Արգիշտի Ա-ի ստեղծած հզորաշխարհակալության մաս է կազմել, և մինչև Արգիշտիի որդու՝ Սարդուրի Բ-ի կառավարման սկզբնական ժամանակաշրջանում շարունակել է մնալ Վանի թագավորության կազմում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Աղաբաբյան Ս. Ա., Ղարիբյան Ա. Ա., Արցախ (Արցախը վաղնջական ժամանակներից մինչև 1917 թվականը. Հայացք անցյալին), Երևան, 2014, էջ 6-8։ [2] Գրեկյան Ե., Ուրարտու և Մանա (Մերձուրմյան ավազանում ուրարտական տիրապետության հաստատման խնդրի շուրջ), Արևելք, Հին և Միջին դարեր, Երևան, 2001,էջ 6-7։ [3] Գրեկյան Ե., Արգիշթի I արքայի գահակալության տարիների վերաթվագրությանհարցի շուրջ. Պատմա-բանասիրական հանդես, № 3, Երևան, 2016, էջ 3։ [4] Կարագեոզեան Յ., Սեպագիր տեղանուններ (Այրարատում և հարակից նահանգներում), Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբյուրներում, հատոր Ա, գիրք Ա,Երևան, 1998, էջ 184։ [5] Հարությունյան Ն. Վ., Ուրարտու պետության կազմավորումը, «Հայ ժողովրդիպատմություն», ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, հատոր Ա, Երևան, 1971, էջ 304։ [6] Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, հատոր Ա, Երևան, 2007, էջ 165-74։ [7] Ղափանցյան Գ., Ուրարտուի պատմությունը, Երևան, 1940, էջ 156։ [8] Մկրտչյան Շ., Արցախ, Երևան, 1991, էջ 7-9։ I Testi,Բաղումյան ՍիրանուշՄԱՆԱ (KURMAN(N)A) ԵՐԿՐԻ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿՆ ԱՐԳԻՇՏԻ Ա-Ի ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆՎԵՐՋԻՆ ԵՎ ՍԱՐԴՈՒՐԻ Բ-Ի ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆ ՍԿԶԲՆԱԿԱՆԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՈՒՄ Բանալի բառեր՝ Վանի թագավորություն, Արգիշտի I, Մանա երկիր, Սարդուրի II,ռազմական արշավանք, Բաբիլու(նի) երկիր, նվաճել, Ուրմիա լիճ, Ասորեստան։

example72

example72

Աշխատանքում ներկայացված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ հայերենի տարածաշրջանային տարբերակներում «խաչ» բառը կիրառվում է միայն հնչյունային տարատեսակներով։ Հայկական բարբառի բառապաշարը հարուստ է «խաչ» բառի խոսակցական բառակազմություններով, հետաքրքիր արտահայտություններով, փոխաբերություններով, համեմատություններով և լեզվական այլ կառուցվածքներով։

Քրիստոնյաների համար հիմնականում ելակետային է խաչի պաշտամունքը։ Այս մասին Պողոս առաքյալը գրում է. §Որովհետև խաչի խոսքը կորածների համար հիմարություն է, բայց մեզ՝ փրկվածներիս համար Աստծո զորություն է¦ [3]։ Աստվածաշնչական հիմք ունեցող խաչի պաշտամունքով են պայմանավորված քրիստոնյա հայերի համոզմունքները և ըստ այդմ բարբառային բառապաշար ներթափանցած կրոնական բազմաթիվ բառերն ու բառակապակցությունները, դարձվածքներն ու նկարագրական արտահայտությունները, համեմատություններն ու փոխաբերությունները, առակներն ու ասացվածքները,անեծքներն ու բարեմաղթանքի խոսքերը։ Խաչ բնիկ հայերեն բառը բազմաթիվ բառաբարդումներով, բարբառայինհնչափոփոխակներով ու զուգադրություններով բավականին ընդարձակ տեղ էգրավում Հր. Աճառյանի Արմատական բառարանում՝ §մահապարտներին վրանկախելու փայտ, որ եղաւ յետոյ նշան Քրիստոնէութեան, փխբ. վիշտ, չարչարանք¦ [2] բացատրությամբ։ Տարածագործառական լայն ընդգրկում ունի գրական հայերենին բնորոշխաչ ձևաիմաստային միավորը (Արարատյան, Ջուղա, Ղարաբաղ, Բուրդուր,Թիֆլիս, Կարին, Հաջըն, Համշեն, Մալաթիա, Մոկս, Մուշ, Նոր Նախիջևան, Շատախ, Ոզմ, Պոլիս, Ռոդոսթո, Սեբաստիա, Սվեդիա, Սուչավա, Վան, Ասլանբեկ, Փերիա և այլն)։ Բարբառախոս մի շարք վայրերում արձանագրված են հնչյունական զուգաբանություններ, որոնք արտահայտված են հիմնականում ա ձայնավորի ևբառավերջին չ շնչեղ խուլի տարբերակայնությամբ։ Նկատելի է, որ բառասկզբիխ խուլ կոկորդայինը բարբառներում հիմնականում հանդես է բերում կայունություն։ Միայն թրքախոս հայերը խ – ի դիմաց ունեն հ հագագ, որը բացատրվում էգրական թուրքերենում խ բաղաձայնի բացակայությամբ։ Բառը haç (հաչ) ձևովփոխառվել է թուրքերենի կողմից։ Ա > ա քմային // աօ // էյ // այ // օ ձայնավորական, չ > շ // ճ //ճ շնչեղ բաղաձայնական հնչյունափոփոխակներով, կ խուլ բաղաձայնի, նաև ն ձայնորդիհավելումով հնչազուգաբանություններ են արձանագրված բարբառախոս միշարք վայրերում։ Սվեդիայի Խտրբեկի խոսվածքի խաշկ1 և Քեսաբի բարբառիխաշկ ա քմայինով հնչազուգաբանությունների բառավերջում ավելացող կխուլը կարելի է բացատրել շնչեղ խուլ ք հոգնակերտի խլացմամբ։ Սեբաստիայիբարբառի խանճ հնչատարբերակում ն ձայնորդը աճական է։ Մյուս տարածքներում ունենք՝ խաօչ (Շատախ), խաշ (Ասլանբեկ), խաճ(Մուշ, Մարտունու Մադինա, Բուլանուխի Գյաբոլներ, Համշեն, Աշտարակի Լեռնարոտ), խաճյ (Սասունի Ընգուզնակ և Սաղդուն, Խութի Շեն և Թաղավանք), խէյչ,նաև՝ աս խայչ (Քաբուսիե) և այլն։ րանակերտում, Քեսաբում, Բեյլանում, Զեյթունում, Սալմաստում և այլուր։ Ա ձայնավորի քմայնացման ենք հանդիպում (խաչ) Առտիալում, Տիգ Զեյթունի բարբառում տեղի է ունենում ա քմայինի անցում է պարզ ձայնավորի՝ սեռական հոլովում հանգեցնելով խէչի ձևին։ Այնթապում և Բեյլանումխէչ հնչատարբերակը բազմիմաստ է և խաչ մատնանշելուց բացի, ունի §մոտ¦ 1 Հոդվածի բարբառային օրինակները ըստ ՀՀ ԳԱԱ լեզվի ինստիտուտի §Հայերենի բարբառագիտական ատլասի նյութերի հավաքման ծրագրի¦ ձեռագիր նյութերի, բարբառագիտական մենագրությունների, ինչպես նաև բարբառախոս վայրերում մեր կողմիցկատարված գրառումների։ իմաստը՝ իգօ խէչիս (§մոտս արի¦)։ Արամոյում խէչ հնչատարբերակը §ինձ մոտ¦նշանակելիս դառնում է խաչ իս, իսկ §նրա մոտ եմ գնում¦ (հերթօում ի խաչա)նախադասության մեջ՝ խաչա։ Կարելի է ենթադրել, որ այս արտահայտությանիմաստը պայմանավորված է խաչվել՝ §հանդիպել¦, խաչմերուկ՝ §երկուուղիների հանդիպում¦ բառիմաստներով։ Լոռու խոսվածքում խաչվել բայն ունի§անակնկալ հանդիպել¦, §անցանկալի հանդիպել¦ իմաստները։ Տվյալ դեպքումառկա են խաչ արմատով նույնանուններ, որոնց իմաստային հիմքում ընդհանուրէ խաչ առարկայի ֆիզիկական պատկերը և ամենևին կապ չունի խաչհասկացության քրիստոնեական ընկալման հետ։ Խէչ հնչազուգաբանությունն է գրանցված նաև Հաղբատի խոսվածքում, Թիֆլիսի բարբառում։ Թիֆլիսում այն դարձյալ հանդես է գալիս բազմիմաստությամբ՝ նշանակելով նաև §սրբապատկեր¦։ Ինչպես նկատելի է, խաչ բառի բազմիմաստության առաջացման պատճառը խաչ և սրբապատկեր հասկացությունների քրիստոնեական ընդհանուր բովանդակությունն է։ Խօչ հնչատարբերակը մենիմաստ է Համշենում, սակայն և բազմիմաստություն է հանդես բերում մի քանի բարբառատարածքներում։ Այսպես, Ագուլիսում այն միաժամանակ նշանակում է և՛ §խաչ¦, և՛ §եկեղեցի¦, Զեյթունում և Ակնում այն երկնային մարմիններից մեկի անունն է, իսկ Ախալցխայում և Երևանում մատնանշում է խաչի նշանով խաղաթուղթը, որին վանեցիներն անվանումեն սպաթի (կարծում ենք՝ զ + փարթի // պարտիա)։ Վանում խօչ են անվանում խաղողի տեսակներից մեկը։ Հավանաբար հաղորդության գինին այս խաղողիցեն պատրաստել, և կիրառության հետևանքով էլ առաջացել է բառի բազմիմաստությունը։ Ղարաբաղի և Վանի բարբառներում գործառական են -իկ, նաև լ աճականով՝ -լուկ փոքրացուցիչներով կազմությունները, համապատասխանաբար՝խաչիկ և խաչլուկ՝ §խաչ¦ իմաստով։ Վանեցիներն ու նորբայազետցիները խաչ բառին հավելում են ցասման և օթյաց որոշիչները՝ կազմելով Ցասման խաչ և Օթյաց խաչ տեղանունները.Օթյաց խաչը Թադևոս ու Բարդուղիմեոս առաքալների հանդիպման վայրն է։ Ցասման խաչերը այն խաչքարերն են, որոնք տեղակայվում են բնակավայրերից հեռու գտնվող վանքերի մոտ, արտերին հարակա բլուրների վրա ևհավատալիքի համաձայն պատվար են դառնում աստծո բարկության առջև։ §Գրոց բրոցը¦ այդ մասին գրում է. §Թէ ինչո՞ւ համար ըսուած է ցասման խաչ.վասն զի երբ տարաժամ ձիւն կամ կարկուտ տեղայ..., այն մարդոց ըրածը չէ,աստուծոյ ցասումն կը համարին. և այդ ցասման դէմն առնելու համար Քրիստոսիխաչին պատկերը կը բարձրացնեն... երկնից առջև¦ [5]։ Խաչ նյութական և առարկայական խորհրդանիշի պաշտամունքի հիմքովէ առաջացել հայերի մեջ լայնորեն տարածում ստացած Խաչատուր անձնանունը,որից ագուլիսցիները կերտել են Խաչի և Խաչատրը, Արարատյան բարբառախոսները՝ Խաչիկ, Խաչօ, Խըչօ, Խէչան հատկանունները։ Գիրեսունի Գյումուշխանե բնակավայրի խոսվածքում խաչատուր –ը հասարակ գոյական է՝§աշնանային քաղցրահամ տանձ¦ իմաստով։ Կարելի է ենթադրել, որ տանձի այստեսակը հասունանում է Խաչվերացի տոնի օրերին։ Արևմտյան խմբակցության բարբառներից Տիգրանակերտի և արևելյանտարածքից Շամախիում առկա է ա¯ ձայնավորի երկարացումով խա¯չ տարբերակը։ Նույնահունչ տարբերակը Մուշի և Կարնո բարբառներում գործառվում էորպես ասելիքը հաստատելու երդման ձև։ Խաչը վկայաբերելու երդման ձևերիենք հանդիպում նաև բարբառախոս այլ վայրերում։ Նոր Նախիջևանում առկա էխաչը // ախաչը՝ §խաչը վկա¦ (=այն խաչը վկա) երդման ձևը։ Մշեցիները երդվելիս պարզապես ասում են խաչ, Սթանոզի հայերը՝ խաչն-որ, Կեսարիայի, Պոլսիհայությունը՝ խաչ-որ։ Պոլսեցու ասածը հաստատվում է նաև խաչվոր մասվորհարադրությամբ։ Ինչպես նկատելի է, տվյալ դեպքում վկայաբերվում էր ոչ միայնխաչը, այլև հաղորդության մասը, այսինքն՝ Քրիստոսի մարմնի խորհրդանիշը։ Հավարիկում հանդիպում ենք խա՜չը որոշյալ և շեշտակիր բառին, այսինքն՝ §խաչը վկա թող լինի¦ (օրինակ՝ §Խաչը, Շամամ, ախրի (=վերջում) քու քար սըրտըտանիլա յի ինձ կիրէզման¦)։ Երզնկացիները երդման համար մի քանի տարբերակ ունեն՝ խաչ-որ հարադրությամբ, խաչօր կցականով և խաչօ արտակարգհնչյունափոխության ենթարկված տարբերակով։ Վանեցիները խոսակցին երդվել են տալիս իրեստ խաչ խան, պոլսեցիները՝ երեսդ խաչ հանե հորդորահրամայականներով, մանավանդ երբ խոսակցի ասածը համարում են անհեթեթություն։ Խաչ բառով է կազմված սուրբ խաչին նվիրված տաղավար տոնը՝ Խաչվերացը։ Սուրբ խաչ որոշիչ-որոշյալ բառակապակցությունը խոսակցականհայերենում ձայնավորական և բաղաձայնական հնչյունափոխությունների, րձայնորդի կորստի արդյունքում դառնում է սբխէչ // սպխէճ // սպխէջ // սփխէչ (> սըբ + խէչ)։ Մալաթիայի, Եվդոկիայի, Կեսարիայի, Այնթապի հայ և հույն թրքախոսների, նաև թուրքերի շրջանում տարածված է Geldi Supxeç, yorğanı al, içeri geç(Եկավ սփխեչը, վերմակը առ, ներս գնա) ասացվածքը։ Սուրբ խաչին հաջորդողՎարագա խաչի տոնը մարաշցիների խոսքում ունի Խաչին թևը անունը։ Արևելյան խմբակցության Նախիջևանի բարբառում խաչ փոխանվանաբար նշանակում է §սեպտեմբեր¦ կամ §աշուն¦։ Բառիմաստի ծագումը առնչվումէ սուրբ խաչ տաղավար տոնի հետ։ §Մարտի արևը հարսիս, խաչի արևըաղջըկանս¦ (Նախիջևան) ։ Խաչ բառով են կազմված նաև անխաչ (Ախալցխա, Վան), խաչաթոռ (Արարատյան, Ղարաբաղ), Հազախաչ (Ղարաբաղ), խաչմայր (Մարաշ), խըչհանէք(Գորիս), խաչփաթաթուկ (Լոռի), խաչհամբուր (Արարատյան, Մուշ), խաչօրհնէք// խաչօխնի (Վան, Մուշ), խաչփառ (Արարատյան, Ուտիք) // խաչվօռ (Ագուլիս),խաչալամ (Խոյ, Սալմաստ, Քյոռփալու), խաչալեմ (Գյումուշխանե, Պոլիս), խաչալամ (Կեսարիա), խաչկալ (Արարատյան, Ղազախ, Շիրակ, Խոյ, Վան) և կրոնական այլ կազմություններ։ Ղարաբաղի բարբառում խաչկալ և խաչամելիք բառերը գործառվում են աշխարհիկ՝ §դռան վրայի խաչաձև փայտ¦ իմաստով։ Պետք է հավելել, որ Ղարաբաղի բարբառում խաչամելիք բառը բազմիմաստ է ևմիաժամանակ որպես գոյական նշանակում է §Քրիստոսի խաչելության փայտ¦,ինչպես նաև որպես ածական՝ §խաչաձև, խաչահանգի¦։ Այս նույն իմաստն է արտահայտում նաև Սթանոզի խաչափայտ բազմիմաստ բառը, որը նախ՝ նշանակում է §ոստայնանկի սանրը շարժող տախտակ¦, ապա և՝ §դռան վրայի խաչաձևփայտ¦։ Պետք է նշել, որ բարբառային բառարանները նման բացատրություն տալիս չեն հստակեցնում՝ դա փայտյա դռան վրա ամրացված խա՞չ է, թե՞ փականն էհանդիպակաց փայտի կտորի հետ խաչ կազմում։ Առաջինի դեպքում, իհարկե,կունենայինք հինկտակարանյան իրողությամբ պայմանավորված ծիսաավանդույթային խորը բովանդակություն։ Հայտնի է, որ Եգիպտոսից դուրս գալու նախորդ երեկոյան՝ կենդանիներ զոհաբերելուց հետո, աստված հրեաներին պատվիրում է. §Եվ զոպայի փունջ առեք, և կոնքի մեջ եղած արյունովը թաթախեցեք ևկոնքի մեջ եղած արյունիցը քսեցեք դրան վերայի սեմին և երկու դրանդիներին¦[3]։ Ելից գրքում նաև ասվում է, որ աստծու կողմից պատուհասվում են եգիպտացիների՝ դռների վրա արյան նշան չունեցող տները։ Կարելի է ենթադրել, որ խաչկալը կամ խաչափայտը դռների վրա դրվել է հավատքի ուժով՝ աստվածային հաճությանն արժանանալու ակնկալությամբ, և ունի կրոնական բովանդակություն։ §Բիւրակն¦ հանդեսը խաչ արմատով կազմություններին հավելում էՀամշենի խաչնիշ՝ §նիգ¦, Սվեդիայի խաչնել՝ §խաչանիշ նշանով առանձնացնել,խաչանշել¦ (դուռը խաչնեցի՞ր)։ Համշենի, Տրապիզոնի բարբառների խաչինելբայերը հանդեսում տրված են հետևյալ բացատրությամբ. §Դուռը փակել՝ նիգըդնելով (գիւղական դռների նիգերը փայտեայ են, և երբ հորիզոնական կերպովնիգուի, ուղղահայեաց դրուած փայտի մէջից անցնելով խաչ է գոյացնում, որից էլծագում է այս բառը¦ [4]։ Չի բացառվում, որ Սվեդիայի բարբառի խաչնել բայնունենա նաև §փակել¦ բացատրությունը։ Կարելի է ենթադրել, որ Կիլիկիայի հայերը տների դռները խաչանշելու սովորույթ են ունեցել։ Դա կարելի է բացատրելհրեաների հինկտակարանյան փորձով։ Հայտնի է, որ խաչակիրների ճանապարհն անցնում էր նաև Կիլիկիայով։ Խաչակիրները հալածում էին այլադավաններին, հարձակման ենթարկում մահմեդականների բնակավայրերն ու տները, որոնցից առանձնանալու, իրենց քրիստոնյա լինելը հայտնելու համար էլտեղի հայերը խաչանշել են իրենց տների դռները։ Կրոնական բառապաշարում խաչ -ը ենթարկվել է բառիմաստի փոխհաջորդման, այսինքն՝ տեղի է ունեցել §...բառի հին (աշխարհիկ – ՀՄ) իմաստի կորուստ, §մահացում¦ և նոր իմաստի ձեռքբերում, այլ կերպ ասած՝ բառի նախկինիմաստի փոխարինում նոր ուղղակի իմաստով¦ [1]։ Մի շարք կազմություններում խաչ բառն ի հայտ է գալիս իր նախնական՝աշխարհիկ բովանդակությամբ։ Ղրիմի, Նոր Նախիջևանի հայերը սովորույթ ենունեցել խաչ-ը աշխարհիկ բառաբարդումներում չգործածել։ Օրինակ, §խաչաձև,խաչահանգի¦ բառին որպես հոմանիշ գործածում էին խաչմերերկինք (խաչ մերերկինք) արտահայտությունը։ §Մասսեաց աղաւնին¦ այդ մասին գրում է, որ դաանում էին §բարեպաշտական երկիւղածութեամբ՝ չուզելով խաչին անունը հասարակ բաներու վրայ գործածել, միանգամայն և նշանակութիւնը պահել¦ [6]։ Խարբերդի բարբառի խաչկպել բայը ևս ունի աշխարհիկ բովանդակություն՝§ձեռքերը խաչաձևել¦։ Շրջանցելով խաչ ձևաիմաստային միավորին հարակից աշխարհիկ բովանդակություն ունցող բազմաթիվ բառեր ու արտահայտություններ՝ նշենք, որերբեմն առկա է աշխարհիկ և կրոնական բովանդակության փոխկապակցվածություն և ներքին իմաստային կապ։ Արարատյան բարբառի Երևանի և Աշտարակիխոսվածքներին բնորոշ է խաչափունջ («փնջած հասկ») բառը, որի աշխարհիկիմաստով է պայմանավորված խաչփունջ բառի կրոնական իմաստը։ Պ. Պռոշյանը գրում է. §Երբ արտը քաղում են, ցորենը խաչաձև կապում են և բերում տիրոջը նվիրում, նրանից միրգ առնում որպես ընծա, այս սովորությունը մտել է ևայգիների աշխատանքների ժամանակը. երբ մի այգին մշակելուց ավարտում են,այն երեկոյին միրգ են բերում և ուրախություն անում. այս ուրախության անուննէլ մնացել է խաչփունջ¦ [7, էջ 83]։ Խաչփունջն ինչ-որ առումով միավորում է և՛ագապիի, և՛ ժամոցի կրոնական իմաստները։ Խաչափունջ բառին հոմանիշ էԲուլանուխի խոսվածքի խաչբուս (ՙցորենի ծղոններից խաչաձև հյուսվածք՚)կցականը։ Այսպիսով, հայերենի տարածքային տարբերակներում խաչ բառը հանդես է գալիս միայն հնչյունական տարբերակներով։ Բարբառային բառապաշարըհարուստ է խաչ բառով կազմված դարձվածքներով, նկարագրական արտահայտություններով, բառակապակցություններով, համեմատություններով, փոխաբերություններով և այլ կազմություններով։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Աղայան Է. Բ., Լեզվաբանության հիմունքներ, Երևան, ԵՊՀ, 1987, 380 էջ։ 2. Աճառյան Հ. Հ., ՀԱԲ, հ. Բ, Երևան, ԵՊՀ, 1971-1979, Ե-Կ – 687 էջ, էջ 333-335։ 3. Աստուածաշունչ մատեան Հին և Նոր կտակարանաց, 1997, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին և Հայաստանի Աստուածաշնչային ընկերութիւն։ 4. «Բիւրակն», Կ. Պոլիս, 1899, 655 էջ։ 5. «Գրոց բրոց», Կ. Պոլիս, 1874, էջ 117-118։ 6. «Մասսեաց աղաւնի», Թեոդոսիա, 1863, էջ 202։ 7. Պռոշյան Պ.Ս., Երկերի ժողովածու, հ. 1,Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1974, 90 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄեսրոպյան Հայկանուշ Հովսեփի - բան. գիտ. թեկն, դոցենտ, ՀՀ ԳԱԱ լեզվի ինստիտուտ, E-mail։

example2421

example2421

Սույն հոդվածում անդրադարձել ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի հնարավոր բացերին, կիրառման խնդիրներին՝ փորձելով մեր հիմնավորումներով և առաջարկներով նպաստել հոդվածի կատարելագործմանն ու պրակտիկ կիրառման հեշտացմանը։ Հիմնվելով արտասահմանյան երկրների փորձի, ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքի և նախագծի ձևակերպումների վրա, մանրամասն ուսումնասիրության ենթարկելով հոդվածի յուրաքանչյուր մասը, առաջարկել ենք 128-րդ հոդվածի ձևակերպման մեր տարբերակը՝ հիմնականում շեշտը դնելով առաջին մասի վրա՝ արարքի ապաքրեականացումը բացառելու համար։

ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ՎՏԱՆԳԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ Մարդու և քաղաքացու կյանքի, առողջության պաշտպանության և պաշտպանության խնդիրները միշտ եղել և շարունակում են մնալ քրեական օրենսդրության ուշադրության կենտրոնում։ Հասարակության զարգացմանն ու առաջընթացին զուգընթաց, մարդկանց կյանքում աճում է բարոյականության կարևորությունը, բարձրանում է քաղաքացիների իրավագիտակցությունը։ Մարդիկ ավելի անհանդուրժող են դառնում անտարբերության և անսիրտության նկատմամբ։ Տասը պատվիրաններից մեկը `օգնեք ձեր հարևանին, ամրագրվել է Քրեական օրենսգրքում։ Վերոհիշյալ բարոյական նորմը մեր հասարակության մեջ ընդունված և պաշտպանված լինելու ապացույցն այն է, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածը նախատեսում է պատասխանատվություն այն վտանգի տակ թողնելու համար։ Այս հանցագործության հանրային վտանգը արտացոլվում է նրանում, որ այն կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ վտանգված անձի համար։ Անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ ՀՀ գործող Քրեական օրենսգրքում առկա են խնդրահարույց խնդիրներ `կապված այս տեսակի հանցագործությունների ամրագրման հետ։ Այս գիտական ​​աշխատության մեջ մենք կփորձենք բարձրացնել հանցագործության խնդրահարույց խնդիրները, որոնք ենթադրում են պատասխանատվություն վտանգելու համար և տալ հնարավոր ուսումնասիրություններ հիմնված խնդիրների վրա։ Տարբեր երկրներում օրենսդրությունը սահմանում է այն չափանիշները, որոնցով անձին օգնություն չտրամադրելը համարվում է հանցագործություն։ Գոյություն ունեցող տարաձայնությունների պատճառը ոչ միայն օրենսդրական տեխնիկան է, այլ նաև հարցի լուծման տարբեր մոտեցումները (բարոյական, աշխարհայացքային, քաղաքական և այլն)։ Այս հաստատությունն ամրագրված է Ռուսաստանի, Վրաստանի, Թուրքիայի, Իրանի, Լեհաստանի, Բուլղարիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Իսրայելի, Իսպանիայի, Ուկրաինայի, Բելառուսի, Լատվիայի, Շվեյցարիայի, Շվեդիայի, Էստոնիայի, Japanապոնիայի, Տաջիկստանի և Ուզբեկստանի մի շարք այլ քրեական օրենսդրություններում։ , Որոշ երկրներ օգնություն չտրամադրելը համարում են հանցագործություն միայն այն դեպքում, եթե նրանք օգնություն ցուցաբերելու պարտավորություն ունեն։ Վերջինիս բացակայության դեպքում նշված արարքը չի համարվում հանցագործություն։ Օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական օրենսգրքի 125-րդ հոդվածը պատասխանատվություն է նախատեսում վտանգի տակ թողնելու համար միայն այն դեպքում, եթե կա խնամքի պարտավորություն, եթե հանցագործը անձին դրել է կյանքի համար վտանգավոր վիճակում։ Նման մոտեցում ներկայումս առկա է նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքի ներկայիս նախագծում, ի տարբերություն գործող Քրեական օրենսգրքի `Ռուսաստանի Դաշնության նախկին քրեական օրենսգրքի, որը նախատեսում էր պատասխանատվություն` պարտավորության բացակայության դեպքում։ Այս առումով, մենք պետք է քննարկենք խնդրի հետ կապված որոշ գիտնականների տարբեր դիրքորոշումները վկայակոչելը։ Գրել է Դ.Վ.Դավթյանը։ «Այսօր կյանքին սպառնացող առողջական վիճակում գտնվող անձանց օգնություն ցուցաբերելու պարտավորությունը սովորական քաղաքացիների համար միայն բարոյական պարտականություն է, բայց դա հեշտ է շտկելը, բավական է համապատասխան նորմ ամրագրել« քաղաքացիական իրավունքների »պարտավորություններում Ռուսաստանի հիմնական օրենքը »։ Հակառակ դիրքորոշումն արտահայտվել է II- ի կողմից. Գորելկինը գրում է, որ համընդհանուր պատասխանատվության դրույթը ենթադրում է, որ ցանկացած այլ վկայի `այլ անձի կյանքի համար վտանգավոր իրավիճակում գտնվող ցանկացած վկա ունի հատուկ պարտականություն` օգնություն ցույց տալու, և նմանատիպ պարտականության դեպքում `վերջինս պարտադրվում է յուրաքանչյուրին։ , ինչը դեմ է օրենքին։ Հատուկ տուրքի ճիշտ ընկալումը գործնական նշանակություն ունի։ Գերմանական քրեական օրենսգրքում օժանդակությունը պահանջվում է օրենքով, եթե իհարկե դա չի սպառնում օգնություն տրամադրող անձի կամ երրորդ կողմի կյանքին կամ առողջությանը։ Օգնություն տրամադրելու վերոնշյալ պայմանը ամրագրված էր նաև Ռուսաստանի Դաշնության նախկին քրեական օրենսգրքում, ի տարբերություն ՀՀ քրեական օրենսգրքի ներկայիս նախագծի։ Կարծում ենք, որ օգնություն տրամադրելու պարտադիր պահանջի ամրագրումը պետք է ուղեկցվի այս պայմանի պարտադիր ամրագրմամբ, հակառակ դեպքում հանցագործությունը կկորցներ իր նպատակը, ինչը կարտացոլվի այդ անձի և քաղաքացու առողջությունը պաշտպանելու անհրաժեշտության մեջ։ Բացի այդ, Գերմանիայում կա այս հանցագործության հետ կապված մի առանձնահատկություն, որը մենք պետք է դիտարկենք։ Մասնավորապես, բացի առաջին օգնության խնդրանքից, տուժողին արգելվում է հետագա պահանջներ ներկայացնել տուժողի կողմից ցուցաբերվող օգնության փաստի վերաբերյալ և դրա որակի հետ կապված, եթե, իհարկե, օգնություն ցուցաբերող անձը ողջամտորեն չի գործել համապատասխան իր պատրաստակամությանը։ Մեջբերենք Գերմանիայի նախադեպային իրավունքից. 2016-ի հոկտեմբերի 3-ին 83-ամյա մի տղամարդ ընկավ Բորբեկի բանկերից մեկի սպասասրահում։ Տեսաձայնագրիչներն արձանագրել են, թե ինչպես են բանկ մուտք գործող չորս հաճախորդներն անտարբեր լինում զոհի նկատմամբ, որը ֆիզիկապես անհնար էր չնկատել տվյալ դեպքում, միայն հինգերորդ հաճախորդն էր շտապօգնություն կանչում։ Տղամարդը մահացել է հիվանդանոցում գլխի վնասվածքներից վայր ընկնելուց հետո։ Բորբեկի ընդհանուր իրավասության դատարանը որոշում է կայացրել բանկի հաճախորդներին պատասխանատվության ենթարկել տուգանքներ նշանակելով նրանց վտանգելու համար։ Հաճախորդներից երկուսը զղջացին կատարվածի համար, միևնույն ժամանակ արդարացնելով, որ կարծում էին, թե տղամարդը քնի մուրացկան է, բայց դատարանի կողմից նման արդարացումը խիստ քննադատվեց, քանի որ տուժողը լավ էր հագնված, պառկած էր բանկում և ոչ թե դրսում։ , Մեղադրող կողմը շեշտեց, որ դատավճիռը պետք է ազդանշան լինի այն բանի, որ մենք չենք շարժվում դեպի անտարբեր հասարակություն, և դատավոր Կառլ Փիթեր Ուինթերբերգը ամբաստանյալներին ասաց, որ նրանց համար միայն մեկը կա, որ մեկը ստում է և օգնության կարիք ունի։ Անգամ այն ​​փաստը, որ դատաբժշկական փորձաքննության համաձայն ՝ տղամարդը պատրաստվում էր մահանալ ՝ անկախ այն բանից, թե ինչ արագությամբ է նրան տեղափոխել հիվանդանոց, դատարանը չի դիտարկել որպես մեղմացուցիչ հանգամանք։ Գերմանական օրենսդրության վերոհիշյալ առանձնահատկությունն առկա է ԱՄՆ մի շարք նահանգներում։ Կա այսպես կոչված «բարեկենդանի օրենք» [4], որի գաղափարն այն է, որ արգելվում է որևէ պահանջ ներկայացնել ոչ մասնագետ խնամակալին, նույնիսկ եթե անբարենպաստ հետևանքներ լինեն։ Մեր կարծիքով, նման երաշխիքը ոչ միայն ընդունելի է, այլև պարտադիր ՝ հաշվի առնելով օգնության տրամադրման լայն դրդապատճառները։ Կարծում ենք, որ օգնություն ցուցաբերելու հնարավորություն ունեցող մարդիկ հաճախ նախընտրում են օգնություն չտրամադրել, քանի որ նրանք իրական պատճառ ունեն վախենալու տուժողի կամ նրա իրավահաջորդների կողմից հետագա հետապնդումից, ուստի այդպիսի պահանջ սահմանելը փոխադարձ երաշխիք կլինի ինչպես մատակարարի համար և պրակտիկայում։ բացառել չօգնության դեպքերը։ Որոշ երկրներում օրենսդրությունը պարտավոր է ականատես ցանկացած ականատեսի առնվազն տեղեկացնել համապատասխան մարմիններին օգնություն տրամադրելու անհրաժեշտության մասին։ Հասկանալի է, որ վերոնշյալը նվազագույն պահանջ է։ Այն ամրագրված է Ֆրանսիայում, Իսպանիայում, Իսրայելում և մեր ներկայիս քրեական օրենսգրքերում։ Վրաստանի քրեական օրենսգիրքը նախատեսում է մի քանի անկախ հանցագործությունների վտանգի տակ դնել, իսկ Բուլղարիայի քրեական օրենսգիրքն ունի վեց հոդված `քրեական պատասխանատվությունը քրեականացնող։ Եվրոպական մի շարք երկրներում վարորդական իրավունք ստանալու համար անհրաժեշտ է առաջին բուժօգնության հնարքներ յուրացնել։ Կարծում ենք, որ մոտեցումն ընդունելի է այնքանով, որքանով դա կօգնի վարորդին օգնել զոհին։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ օրենսդիրը պատասխանատվություն է նախատեսում ոչ միայն այն դեպքերի համար, երբ հանցագործը պարտավոր էր հոգ տանել զոհի մասին կամ իրեն դնել տուժողի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր իրավիճակում (II մաս), նաև այն դեպքերի համար, երբ հանցագործը Նա պարտավոր չէր հոգ տանել զոհի մասին, և նա նրան չէր դրել կյանքին սպառնացող իրավիճակի մեջ (առաջին մաս)։ Այլ կերպ ասած, ցանկացած անձի վրա դրվում է պատկան մարմիններին կյանքի կամ սպառնացող իրավիճակում գտնվող անձին անհրաժեշտ կամ ակնհայտ շտապ օգնություն ցուցաբերելու անհրաժեշտության մասին տեղեկացնելու պարտավորությունը, սակայն սույն հոդվածի առաջին մասը ապաքրեականացվել է ՀՀ նախագծում։ Քրեական օրենսգիրք։ Մեր կարծիքով, ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում ամրագրված նման մոտեցումը հակասական է։ Ընդունելով, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի առաջին մասում կան որոշ բացթողումներ, որոնք խնդիրներ են հարուցում իրավապահ պրակտիկայում, այնուամենայնիվ կարծում ենք, որ ապացույցների բարդությունը հիմք չէ ապաքրեականացնելու համար օգնություն տրամադրելու պարտավորությունը բացառելու համար։ գործ փոխելով դիրքը։ Անդրադառնալով ապաքրեականացմանը `հարկ ենք համարում շեշտել, որ եթե ապաքրեականացնենք օգնություն ցուցաբերելու ընդհանուր պահանջը, վերջինս դառնում է միայն բարոյական պարտավորություն, իսկ որոշ դեպքերի մոտեցումը, մեր կարծիքով, անընդունելի է։ Օրինակ ՝ այն անձին օգնություն չտրամադրելը, որի կյանքին սպառնացող վիճակը տեղի է ունեցել, եթե անձը հնարավորություն է ունեցել այն տրամադրել առանց իրեն կամ երրորդ անձին վնասելու, պետք է համարվի հանցագործություն ՝ հաշվի առնելով վերջինիս հանրային վտանգը։ Մեր մոտեցումը հիմնված է մարդկության սկզբունքի վրա, ինչպես նաև այն փաստի վրա, որ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը և Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը հռչակում են մարդու իրավունքներն ու ազատությունները որպես բարձրագույն արժեք, և կյանքի իրավունքի պաշտպանությունն ամրագրված է Սահմանադրությունը ցանկացած պետության պարտականությունն է։ դրա հիման վրա պետության կողմից կիրառվող հարկադրանքի միջոցների օգնությամբ, հակառակ դեպքում նշված իրավունքը կունենա զուտ ֆորմալ բնույթ։ Իհարկե, մարդու վարքի լավագույն կարգավորիչը բարոյականությունն է, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է հանցագործությանը, երբ անձը գործում է ոչ թե քրեական պատասխանատվության վախից, այլ բարոյականության զգացումից ելնելով։ Այնուամենայնիվ, հասարակության զարգացման որոշակի փուլում, երբ բարոյական արժեքները սկսում են անկում ապրել, քրեական օրենսդրությունն է նպաստում բարոյական իրավական գիտակցության ձևավորմանը, հատկապես, երբ մարդու կյանքի և առողջության պաշտպանությունը կարևորագույն խնդիրներից մեկն է։ քրեական օրենք. Ավելին, մենք հավատում ենք, որ վտանգի շատ դեպքերում հնարավոր կլինի չնչին միջամտության միջոցով կանխել մարդու մահը։ Կարծում ենք, որ հասարակության մեծ մասը գիտի առաջին օգնության կանոնները `հաշվի առնելով այն փաստը, որ վերջինս պարտադիր առարկա է ՀՀ բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, բայց առաջին օգնության կանոններին տիրապետելը բավարար չէ նվազեցնելու կամ գոնե նվազագույնի հասցնելու համար։ առաջին օգնության դեպքեր։ Անհրաժեշտ է, որ հասարակության անդամները տեղեկանան օժանդակություն ցուցաբերելու համար քրեական պատասխանատվության, ինչպես նաև համապատասխան երաշխիքների մասին, որոնք անհրաժեշտ է ամրագրել ՀՀ քրեական օրենսգրքում։ Մեր կարծիքով, ՀՀ ներկայիս քրեական օրենսգրքի լուրջ բացերից մեկը օգնություն ցուցաբերող անձի համար համապատասխան երաշխիքների բացակայությունն է, որն արդարացնող վախ և անվստահություն է առաջացնում օգնություն ցուցաբերող անձի նկատմամբ, որպեսզի օգնություն ցուցաբերող անձին հետագայում ազատեն։ անբարենպաստ հետևանքներ և հետապնդումներ։ Օրենսդրական արգելքը մատակարարին հարակից աջակցության խնդրանքներ ներկայացնելու վերաբերյալ։ Երաշխիքը պետք է հաշվի առնել, ինչպես նշեցինք, այն պայմանը, որ օգնություն ցուցաբերող անձը կամ երրորդ անձինք չեն վտանգում այլոց կյանքը կամ առողջությունը։ Հարկ է նշել, որ նախադեպային իրավունքի ուսումնասիրությունը [5] ցույց է տալիս, որ 128-րդ հոդվածի առաջին մասը չի կիրառվում, բայց այդ փաստը կարող է դիտվել որպես հոդվածի համապատասխան մասի ապաքրեականացման արդարացում, որպես քրեական պատասխանատվություն չկատարելու համար։ օգնություն ցուցաբերել վտանգված անձին։ Նախևառաջ, կարծում ենք, որ հոդվածի համապատասխան մասի կիրառման բացակայությունը ոչ թե այն բանի պատճառով է, որ նման դեպքեր տեղի չեն ունենում, այլ հիմնականում պայմանավորված է նրանով, որ իրավապահ մարմինները բավարար ուշադրություն չեն դարձնում հայտնաբերմանը։ նման դեպքերի։ , Իհարկե, նման դեպքերի հայտնաբերումը, կարծում ենք, բավականին բարդ է։ Բացահայտման դժվարությունը 128-րդ հոդվածի ապաքրեականացման հիմնական պատճառներից մեկն է։ 1, բայց հաշվի առնելով գիտության զարգացումները, մենք գտնում ենք, որ բացահայտման գործընթացը դժվար է, բայց անհնարին։ Ավելին, մենք կարծում ենք, որ գործնականում կան բազմաթիվ այլ հանցագործություններ, որոնք կատարվում են, օրինակ, ամայի վայրում, ուշ գիշերը, և հանցագործության գործիքներն ու վկաները բացակայում են, բայց նման դեպքերի հայտնաբերման բարդությունը հիմք չէ։ քրեական պատասխանատվությունը բացառելու համար։ Ապաքրեականացման հիմնավորումը կարող է լինել նաև այն փաստարկը, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 183-րդ հոդվածի 1-ին մասի, 128-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `գործերը հարուցվում են այլ կերպ, քան տուժողի, կասկածյալի կամ մեղադրյալի բողոքով։ նրա հետ հաշտության դեպքում դրանք ենթակա են դադարեցման։ Ենթադրենք, որ եթե կա բողոք, ուրեմն կա մի անձ, ով իբր հանցագործություն է կատարել, և նման դեպքերում, իհարկե, բացահայտման հետ կապված խնդիրներ չեն առաջանա։ Առավել մտահոգիչ է այն փաստը, որ համապատասխան մարմիններին օգնություն ցույց տալու անհրաժեշտության մասին չտեղեկացնելը, ըստ էության, չի պատժվում ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծով, երբ այն հատուկ գիտելիքներ կամ ուսուցում չի պահանջում, ավելին ՝ վերջին, ինչպես արդեն նշվեց, միայն նվազագույն պահանջ է։ է 128 2 2-րդ հոդվածը նախատեսում է պատասխանատվություն անձին կյանքին սպառնացող վիճակում թողնելու համար, որը զրկված է ինքնապահպանման հնարավորությունից, անօգնական է, եթե հանցագործը անձին օգնություն ցուցաբերելու իսկական ունակություն ունի, պարտավոր էր հոգ տանել նրա համար կամ ինքն իրեն, կամ նրան տեղավորել էր ցմահ։ վտանգավոր վիճակում։ Բովանդակությունից բխում է, որ նա պարտավոր է ինքնօգնություն ցուցաբերել, եթե նա խնամքի պարտականություն ուներ, ինչը կարող է բխել օրենքից, այլ նորմատիվ ակտերից, պայմանագրից, ամուսնական կապերից և այլն, կամ երբ սուբյեկտն իրեն պահում է։ կյանքին սպառնացող եղանակով։ , այդ թվում `օրինական կերպով, նա նման իրավիճակի մեջ է դրել անձին և, օգնելու իրական հնարավորություն ունենալով հանդերձ, ցուցաբերել է անգործություն։ Օրինակ, երբ մեքենայի վարորդը վրաերթի է ենթարկում հետիոտնին, որը խախտում է ճանապարհը հատելու կանոնները, նա նրան թողնում է անօգնական և հեռանում է, եթե օգնի իրական հնարավորություն։ Հոդվածի 2-րդ մասը քննարկելիս անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 244-րդ հոդվածը, որը պատասխանատվություն է նախատեսում ճանապարհատրանսպորտային պատահարի վայրից հեռանալու համար, քանի որ գործնականում 128-րդ հոդվածի համապատասխան մասը առավել հաճախ օգտագործվում է ճանապարհատրանսպորտային պատահարներից հետո վտանգի ենթարկել զոհին։ հետ կապված. Բերենք մի օրինակ դատական ​​պրակտիկայից։ Ն.-ին մեղադրանք է առաջադրվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 242-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 128-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 244-րդ հոդվածի հատկանիշներով `Քրեական օրենսգրքի 2.2.1 հոդվածի պահանջները խախտելու համար` վարորդական իրավունք չունենալը, իր մեքենան վարելը։ իրեն ենթարկել է մարմնական վնասվածքներից մահացած Վ. Բացի այդ, բախումից անմիջապես հետո զոհին օգնելու իրական հնարավորություն ունենալով Ն.-ն հեռացել է վթարի վայրից ու հեռացել։ Այս արարքի հանրային վտանգն այն է, որ այն ոչ միայն խախտում է ճանապարհի երթևեկի կանոնները, այլև դժվարացնում է վթարի հանգամանքների վերաբերյալ օբյեկտիվ ճշմարտության բացահայտումը։ Քրեական դիրքերից բխում է անձի պարտավորությունը ՝ վթարի վայրում մնալ, որի համար գործողության կամ անգործության համար պատասխանատվություն չկա։ Պարզ է դառնում, որ այդ դրույթը պարունակում է անորոշություն, որի արդյունքում վերջինս երբեմն նույնացվում է 128 2 2-րդ հոդվածի հետ։ Նման խառնաշփոթությունը բացառելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել 244-րդ հոդվածը։ Ռուսաստանի քրեական օրենսդրությունում այս հարցը գտնվում է հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։ Այս կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում մեջբերել Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի դատավոր Ա. Լ. Կոնովալովի դիրքորոշումը խնդրի վերաբերյալ։ Վերջինս, պատասխանելով այն հարցին, թե վթարի վայրը լքելու համար քրեական պատասխանատվություն նախատեսող նորմը անհրաժեշտ է, թե վտանգը թողնելու համար նախատեսված քրեական պատասխանատվությունը բավարար է, ասաց. «Անհրաժեշտ է գոնե պարզաբանել հանցագործության բովանդակությունը, օբյեկտիվ կողմի իմաստն ու բովանդակությունը, անձի վրա դրված պատասխանատվությունը ՝ այս հանցագործության կապը այլ հանցագործությունների հետ »[8]։ Այսպիսով, Ռուսաստանի օրենսդիրը վերջապես գնաց 2003 թ.-ին պատահարի վայրից հեռանալու քրեականացման ճանապարհով։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի շրջանառվող նախագծում այս խնդիրը լուծվել է նույն կերպ, ինչը, կարծում ենք, ճիշտ մոտեցում է։ Հաջորդ հարցը, որին մենք կցանկանայինք անդրադառնալ 128 2 2-րդ հոդվածի կապակցությամբ, «նա մարդուն այդպիսի վիճակում է դրել» արտահայտության բովանդակությունը, որը պարունակում է որոշակի անորոշություն, և ընկալման առումով դժվարություններ է առաջացնում։ Մենք հավատում ենք, որ խոսքը ցանկացած օրինաչափ և անօրինական վարքի մասին է, որից հետո զոհը հայտնվում է կյանքին սպառնացող իրավիճակում, ինչը հանգեցնում է հանցագործին օգնություն ցուցաբերելու պարտավորության, այսինքն `պարտքի հիմքը նախկին վարքն է։ օրինախախտի։ Բնական է, որ եթե հանցագործը մտադիր է սպանել զոհին կամ լուրջ վնաս հասցնել նրա առողջությանը, ապա հանցագործության մասին որևէ խոսք լինել չի կարող, բայց հոդվածի համապատասխան մասում չկա սպանության կամ լուրջ վնաս պատճառելու մտադրության պարզաբանում։ , ինչը, մեր կարծիքով, բաց է թողնված։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում է։ Վերոհիշյալ հոդվածի երրորդ մասը նախատեսում է վտանգել ամենավտանգավոր տեսակը `նույն հոդվածի երկրորդ մասով նախատեսված արարքը, որն առաջացրել է մահ կամ այլ ծանր հետևանքներ։ Երրորդ մասի դրույթից բխում է, որ զոհի մահվան կամ այլ ծանր հետևանքների առնչությամբ հանցագործը կարող է նաև դիտավորյալ դիտավորություն ունենալ, ինչը, կարծում ենք, անընդունելի է։ Արհամարհվում է նշված հետևանքները անզգուշությամբ առաջացնելու փաստը, ինչը նույնպես արդարացված չէ։ Մեր կարծիքով, խնդիրը կարող է լուծվել երկու եղանակով. Կա՛մ շտկել առկա բացթողումը, կա՛մ բացառել նշված հետևանքները ՝ որպես արարքի ծանրացուցիչ հանգամանք։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի շրջանառվող նախագծում խնդրի լուծումը տրվել է հետևյալ կերպ. Տուժողի մահը կամ այլ ծանր հետևանքները չեն համարվում ծանրացուցիչ հանգամանքներ, փոխարենը կա ծանրացուցիչ հանգամանքների սրում. Հանցագործություն նախատեսված է սույն հոդվածի 2-րդ մասը ՝ 1) անչափահասի նկատմամբ, 2) հղի կնոջ նկատմամբ, կամ 3) հանցագործից նյութական կամ այլ կերպ կախված [9] -ով։ Ձեւակերպումից պարզ է դառնում, որ օրենսդիրն առավել վտանգավոր արարքը պայմանավորել է տուժողի խոցելի վիճակով։ Մեր կարծիքով, նման մոտեցումն արդարացված է, և այս առումով անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ որոշ երկրներում ուշադրություն է դարձվում զոհի առավել խոցելի դիրքում գտնվելու վրա, բայց մեկ տարբերությամբ, որ այդպիսի զոհի կարգավիճակը համարվում է միայն հանցագործության պարտադիր առանձնահատկությունը։ Այլ կերպ ասած, խոցելի պետությունն օգտագործվում է, բայց չի դիտարկվում որպես ծանրացուցիչ հանգամանք։ Նման մոտեցում առկա է Ռուսաստանի Դաշնության քրեական օրենսգրքում, ինչպես նաև Japanապոնիայի քրեական օրենսգրքում։ Մենք համաձայն ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծում առկա մոտեցման հետ, քանի որ անձանց նման խոցելի իրավիճակը մեծացնում է հանցագործության հանրային վտանգը, ուստի պետք է ավելի խստորեն պատժվի, և անձանց այնպիսի իրավիճակներ բավարարելը սխալ էր, հանցագործության պարտադիր հատկանիշ ՝ հաշվի առնելով միայն ինքնապաշտպանությունը։ Այսպիսով, ամփոփելով քննարկվող հանցագործության վերաբերյալ տարբեր երկրների մոտեցումները, ուսումնասիրության հիման վրա բարձրացված խնդրահարույց խնդիրները, դրանց վերաբերյալ մեր դիրքորոշումները, ինչպես նաև ուսումնասիրված պրակտիկայի, ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագծի հիման վրա, փորձենք փորձել ձեւակերպել ինստիտուտի կատարելագործման մեր առաջարկները։ Նախ կարծում ենք, որ պետք է պահպանել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 128-րդ հոդվածի առաջին մասը, որը նախատեսում է ընդհանուր օգնություն ցուցաբերել։ Սակայն ակնհայտ է, որ ՀՀ գործող քրեական օրենսգրքում մենք ունենալու ենք հանցագործությունների աճ։ Աճը պայմանավորված կլինի առարկաների լայն շրջանակով, որը կարող է ներառել այս հանցակազմը, ինչը իր հերթին կբարդացնի այդպիսի գործողությունների հայտնաբերման արդեն բարդ ընթացակարգը։ Կարծում ենք, որ խնդիրը կարելի է լուծել երկու եղանակով։ Առաջին ճանապարհը առարկաների շրջանակը նեղացնելն է ՝ պատասխանատվություն նախատեսելով միայն այն դեպքերի համար, երբ հանցագործի կողմից տրված օգնությունը զոհի փրկության միակ հույսն է։ Նման դեպքերը կարող են պատահել ամայի վայրում, ուշ ժամին, երբ զոհը ծայրահեղ վիճակում է։ Միակ Նրան փրկելու միակ միջոցը անցորդի օգնությունն է, ով գիտակցում է այս փաստը, օգնելու իրական հնարավորություն ունի ՝ առանց իրեն վնասելու, բայց նույնիսկ թողնում է օգնության կարիքը։ առանց համապատասխան մարմիններին տեղեկացնելու։ Բնական է, որ օրենսդիրը չի կարող անտեսել նման դեպքերը, քանի որ այս դեպքերում գործ ունենք ոչ թե սովորական անտարբերության և անսիրտության, այլ հասարակական վտանգի գործողության հետ։ Միևնույն ժամանակ, խնդիրների լուծման այս մեթոդը չի կարող կատարյալ համարվել։ Գործնականում դա կստեղծի իրավիճակներ, երբ օգնականը, որը հայտնվել է իր կամքին հակառակ նման իրավիճակում, և նրա օգնությունը զոհի փրկության միակ հույսն էր, կենթարկվի պատասխանատվության, և օգնողը կազատվի միայն դրա հիման վրա։ , պատասխանատվությունից։ Բնականաբար, օրենքը չի կարող ստեղծել այդպիսի անհավասար պայմաններ, ուստի համեմատաբար նպատակահարմար է օգտագործել այդ գործողությունը հանրային բարձր վտանգի հետ կապելու պատասխանատվությունը։ Յուրաքանչյուր դեպքում հանրային վտանգի բարձր մակարդակը պետք է բացահայտվի, գնահատվի դատարանի կողմից `գործի բոլոր հանգամանքների լույսի ներքո և մանրամասն քննարկվի` գերմանական դատարանի կողմից բերված վճռի օրինակով։ Լուծումը կարող է լինել. Հաջորդը, մենք առաջարկում ենք օգնություն տրամադրող անձի համար երաշխիքներ սահմանել `օժանդակության պարտադիր տրամադրման հետ միասին։ Երաշխիքը, որ դոնորը կամ երրորդ կողմը չեն վտանգի դոնորի կյանքը, արգելում է տրամադրվող օգնությանը վերաբերող հետագա պահանջներ ներկայացնելը, նույնիսկ եթե որոշակի անբարենպաստ հետևանքներ են առաջացել, պետք է ամրագրվի քննարկվող հոդվածում։ Հիմք ընդունելով ՀՀ քրեական օրենսգրքի ձևակերպման նախագիծը `մենք առաջարկում ենք ձևակերպել 128-րդ հոդվածը, որը նախատեսում է պատասխանատվություն վտանգի համար, հետևյալ կերպ.« 1. «Կյանքին սպառնացող իրավիճակում հայտնված անձին ակնհայտ շտապ օգնություն չտրամադրելը կամ պատկան մարմիններին օգնություն չտեղեկացնելը, եթե հանցագործը իրական հնարավորություն ուներ օգնություն ցուցաբերելու ՝ առանց նրա կամ երրորդ կողմի կյանքին վնաս պատճառելու»։ գործի հանգամանքները բարձր են։ 2. Մարդուն կյանքին սպառնացող կամ առողջությանը սպառնացող պայմաններում ինքնապաշտպանության միջոցներ ձեռնարկելու հնարավորությունից զրկված պետություն թողնելը, եթե հանցագործը այդ անձին իրական օգնություն ցուցաբերելու անկեղծ հնարավորություն ուներ, պարտավոր էր հոգ տանել նրա համար։ կամ նրան կյանքին սպառնացող կամ առողջությանը սպառնացող վիճակի մեջ դնել։ Նա մտադիր չէր վնաս պատճառել։ 3. Սույն հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված հանցագործությունը, որը կատարվել է ՝ 1) անչափահասի, 2) հղի կնոջ կամ 3) հանցագործից նյութական կամ այլ կերպ կախված անձի նկատմամբ։ 4. Արգելվում է ներկայացնել տուժողի որակի հետ կապված պահանջներ (նրա իրավահաջորդը օգնություն ցուցաբերող անձին)։ » ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ https։ //rvs.su/statia/ostavlenie-v-opasnosti (կիրառման ամսաթիվը) 19.03.2018)։ [4] «Բարի սամարացու մասին» օրենք, URL։ //ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%D0%B8%D0%BD%D0%B0 (հրապարակման ամսաթիվը) 16.03.2018)։ [5] DataLex Դատական ​​տեղեկատվական համակարգի կայք, URL։ //datalex.am/ (Հղումը արվել է 18.03.2018)։ //www.datalex.am/dl_case_view_page.php?caseType=1&courtID=0&caseID=33214047251857848 (հասանելի է։ [7] «Հայաստանի Հանրապետության քրեական իրավունք», հատուկ մաս, դասագրքերի համար, Երեւան, 2011։ Շեվիկովա 2001 թ. Ապրիլի 25-ից Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի ձևավորում [9] Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայք, URL։ //www.e-draft.am/ (Հղումը կատարվել է 15.03.2018)։ Բեգոյան ՎՏԱՆԳԱՎՈՐՄԱՆ ՎՏԱՆԳԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ։

example1106

example1106

Դատական խոսույթի հնչյունական հարստությունը պայմանավորված է հնչերանգի հիմնական տարրերի` ձայնի տոնի, տեմպի, ելևէջման և դադարի տարատեսակ կիրառություններով։ Հոդվածում ներկայացվել է դատական հռետորների խոսքի տեմպի ընդունելի միջին արագությունը, հիմնավորվել, որ հոգեբանական դադարնեըը, հաջորդելով ճարտասանական հարցին, ուժեղացնում են նրա ազդեցությունը։ Ելևէջումներով և տպավորիչ հոգեբանական դադարներով հարուստ է հատկապես պաշտպանական խոսքը, որն էլ իր արտահայտչականությամբ շահեկանորեն տարբերվում է դատական խոսույթի մյուս տեսակներից։

ԴԱՏԱԿԱՆ ԽՈՍՈՒՅԹԻ ՀՆՉԵՐԱՆԳԱՅԻՆ ՄԻ ՔԱՆԻԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆերազդման գործառույթը խոսքի կարևոր հատկանիշներից մեկն է։ Արտահայտիչ, հարուստ, սեղմ ու ճշգրիտ ճառն առավել տպավորիչ է ու ազդեցիկ։ Դատականհռետորը պետք է կարողանա տիրապետել ձայնին ու դրա ելևէջմանը, ունենա ճիշտ,հստակ և արտահայտիչ առոգանություն, այլ կերպ ասած` տիրապետի խոսքի տեխնիկային։ «Խոսքի տեխնիկան ուժեղ, հնչեղ ձայնի, հստակ առոգանության, ճիշտ ևարտահայտիչ ինտոնացիայի համադրությունն է» [1]։ Բանավոր խոսքի կարևորագույն տարրերից է հնչերանգը։ Այն համարվում է խոսքի օբյեկտիվ հատկանիշներից մեկը [2]։ «Հնչերանգը կենդանի լեզվի հնչյունական համակարգի վրա հենվող, բայց նրանից բարձր կանգնած արտասանականտարրերի ամբողջությունն է, որն ընդգրկում է ձայնի բարձրացումներն ու իջեցումները(մեղեդի), նրա ուժգնացումներն ու թուլացումները, այսինքն` տարբեր տեսակի շեշտերը, որոնց թվում նաև` տրամաբանական շեշտը, խոսքի ընթացքի արագացումներնու դանդաղեցումները (տեմպ), նրա արտահայտչական երանգավորումները (տոն)»[3]։ Մասնագիտական գրականության մեջ նշվում է, որ հնչերանգը բարդ երևույթ է`կապված փոխադարձաբար միմյանց լրացնող տարրերից։ «Հնչերանգը հաղորդակցային երևույթ է և քերականորեն չի նշույթավորվում. այն արտահայտվում է ձայնայինտարբեր ելևէջումներով ու դադարով» [4]։ Ռ. Իշխանյանը հնչերանգի բաղադրիչներ է համարում մեծ կամ փոքր դադարները, երկարացումը, տարբեր շեշտերը [5]։ Յու. Ավետիսյանը նշում է, որ հնչերանգն«ունի իր դրսևորման կոնկրետ ձևերը` արտասանական ավելի փոքր տարրերը` ձայնիտոնը, տեմպը կամ արագությունը, ելևէջումը, դադարը ևն» [2]։ Մ. Ասատրյանըհնչերանգի էական, շարահյուսական արժեք ունեցող տարրեր է համարում դադարները, մեղեդին և տարբեր շեշտերը` կարևորելով հատկապես տրամաբանական շեշտը [2]։ Այստեղ անդրադարձել ենք դատական խոսույթի մասնակիցների ձայնի տոնին,խոսքի տեմպին, ելևէջմանը, դադարներին և տրամաբանական շեշտին։ Այս բաղադրիչներից յուրաքանչյուրի ճիշտ կիրառումը նպաստում է խոսքի հնչյունականհարստությանը, խոսքն առավել արտահայտիչ, համոզիչ ու հուզական դարձնելուն։ Ձայնի տոնը հնչերանգի դրսևորման ձևերից մեկն է։ Այն կարող է լինել բարձր ևցածր։ Ձայնը նախևառաջ պետք է լինի լսելի։ Դատական նիստերի դահլիճում հնչողճառը պետք է արտասանվի այնպիսի տոնով, որը թույլ կտա ունկնդիրներինհասկանալ յուրաքանչյուր բառը։ Ձայնի տոնը պետք է համապատասխանի ասելիքիբովանդակությանը։ «Սխալ ընտրված տոնը կարող է կործանել ամբողջ ճառը կամփչացնել նրա առանձին մասերը» [6]։ Խոսքի հնչյունական հարստությունն ու բազմազանությունն ապահովող կարևորգործոններից է ձայնի տոնի փոփոխումը։ Միատոն ձայնը ձանձրալի է, թուլացնում էլսարանի ուշադրությունը, չի ընդգծում հիմնական, կարևոր միտքն ու ասելիքը։ Ճառողը պետք է կարողանա իրավիճակին համապատասխան փոխել ձայնի տոնը,իջեցնել կամ բարձրացնել այն։ Խոսքի կարևոր հատվածները պետք է արտաբերվենհամեմատաբար բարձր ձայնով և դանդաղ։ Պաշտպանների ձայնի տոնը, կախված հաղորդակցման իրավիճակից և խոսքիբովանդակությունից, պարբերաբար փոփոխվում է։ Սա հնչյունական տեսակետիցհարըստացնում է խոսքը, այն դարձնում առավել հետաքրքիր։ Խոսքի տեմպը ևս հնչերանգի կարևոր տարրերից մեկն է։ Դատական հռետորըպետք է հետևի իր խոսքի արագությանը, այն հարմարեցնի ասելիքի բովանդակությանն ու հանգամանքներին։ Խոսքի տեմպը մեծապես կախված է նաև խոսողիհուզական վիճակից և նյութից։ Որպես խոսքի միջին արագություն` մասնագիտականգրականության մեջ նշվում է րոպեում 120-140 բառը [2]։ Ն. Իվակինան որպես լավագույն տեմպ նշում է րոպեում 120 բառը` ավելացնելով, որ եթե խոսքի ընթացքում այս տեմպը չի փոխվում, խոսքը դժվարությամբ է ընկալվում, քանի որ հնարավոր չէտարբեր նյութերի մասին խոսել միևնույն արագությամբ [1]։ Պ. Սերգեյիչը հարց է տալիս` ո՞ր ճառն է ավելի լավ, արա՞գ, թե՞ դանդաղ,բա՞րձր, թե՞ ցածր, և ինքն էլ պատասխանում է. «Ո'չ մեկը, ո'չ մյուսը. լավն են միայնարտասանության բնական, սովորական արագությունը, այսինքն` այնպիսի արագությունը, որը համապատասխանում է խոսքի բովանդակությանը, և ձայնի բնական լարվածությունը» [6]։ «Պարո'ն մեղադրող, մի փոքր ավելի դանդաղ և բարձր, որ ընկալելիլինի բոլորին»,- լսում ենք դատավորի դիտողությունը` ուղղված մեղադրական եզրակացությունն ընթերցող դատախազին։ Հետաքրքիր է, որ նկատողությանը նախորդած վերջին մեկ րոպեի ընթացքումմեղադրողը ընթերցում էր րոպեում 106 բառ, որը խոսքի միջին համարվող արագությունից դանդաղ է։ Հետևությունը պարզ է. մեղադրական եզրակացությունը պետք էընթերցվի համեմատաբար բարձր ու դանդաղ։ «Մեղադրողի ճառն ավելի լավ է ընկալվում, երբ այն արտասանվում է վստահ, անշտապ, համոզիչ» [1]։ Հայ մեղադրողների ճառերում նկատել ենք մի ընդհանուր թերություն. նրանք մեղադրական ամբողջ ճառն ընթերցում են միևնույն տոնով ու տեմպով, թվարկման հնչերանգով ներկայացնում ինչպես ամբաստանյալներին մեղսագրվող արարքները,այնպես էլ իրենց միջնորդած պատիժը։ ՀՀ ճանաչված մեղադրողներից մեկը մի քանիամբաստանյալով աղմկահարույց դատի ժամանակ մեղադրական ճառն ընթերցում էրգրեթե առանց դադարների։ Ամբաստանյալներից մեկին 7 տարվա ազատազրկումմիջնորդելուց հետո նա առանց որևէ դադարի անցավ հաջորդ ամբաստանյալինմեղսագրվող արարքների նկարագրությանը։ Ճառի տեմպը րոպեում 120-130 բառ էր։ Ակնհայտ արագախոս մեկ այլ մեղադրող րոպեում ընթերցում էր 140-148 բառ,որոնք աղավաղվում էին, հնչում կիսատ ու անորոշ։ Հիմնվելով կատարված վերլուծությունների վրա` կարող ենք փաստել, որ հասկանալի ճառող մեղադրողները, որոնց խոսքը ընկալվում էր առանց ավելորդ լարվածության, համոզիչ էր, րոպեում օգտագործում էին միջինը 100-110 բառ։ Կարծում ենք`մեղադրական ճառի ընթերցման արագությունը չպետք է գերազանցի այս սահմանագիծը։ Րոպեում 120 բառից ավել օգտագործող մեղադրողների խոսքն ակնհայտ շտապողական էր, զուրկ անհրաժեշտ հանդիսավորությունից. չկային անհրաժեշտդադարները, իսկ բառերը հաճախ աղավաղվում էին։ Համեմատաբար դանդաղ ևբարձր պետք է ընթերցվի մեղադրական ճառի եզրափակիչ մասը, որում մեղադրողըդատարանին միջնորդում է պատիժ սահմանել կամ արդարացնել ամբաստանյալին։ «Միջնորդում եմ» արտահայտությանը պետք է հաջորդի հոգեբանական դադարը։ Պաշտպանական ճառերի միջին տեմպը րոպեում 110-120 բառ է։ Նկատել ենք,որ հուզական խոսքի ժամանակ ճառի արագությունը րոպեում հասնում է 140-145բառի։ Պաշտպանական ճառը, ի տարբերություն մեղադրական ճառի, պակաս միատոն է, ուղեկցվում է ձայնի տոնի բարձրացմամբ ու իջեցմամբ, խոսքի տեմպի փոփոխությամբ, ինչը ճառը լսելը դարձնում է առավել հետաքրքիր։ Դատավորի խոսքի տեմպը, համեմատած պաշտպանի և մեղադրողի խոսքի հետ, առավել դանդաղ է` րոպեում առավելագույնը 100 բառ։ Շատ դեպքերում դատավորի խոսքի միջին տեմպը րոպեում 70-80 բառ է։ Դատավորները այս կերպ փորձում են իրենց խոսքը դարձնելավելի ընկալելի ու հանդիսավոր։ Ամփոփելով դատական խոսքի տեմպի վերաբերյալ վերևում ասվածը` կարելի էեզրակացնել, որ դատական հռետորը պետք է տիրապետի թե' արագ, թե' դանդաղխոսքի տեմպին, կարողանա հարկ եղած պահին ընտրել խոսքի անհրաժեշտ արագությունը։ Սրանով խոսքը կդառնա հետաքրքիր ու բազմազան։ Հնչերանգի բաղադրիչներից է նաև ելևէջումը։ «Ելևէջումը լայն առումով ներառում է տրամաբանական շեշտը, նախադասության հնչերանգները (պատմողական,հարցական, հրամայական, բացականչական), խոսքի հուզական-զգացական տատանումները, որոնք կարող են արտահայտել ամենատարբեր նրբիմաստներ՝ ցավ, ափսոսանք, ուրախություն, սպառնալիք, հանդիմանություն, կարգադրություն ևն [2]»։ Խոսքի հուզական-զգացական տատանումները առավել բնորոշ են պաշտպանական խոսքին։ Պաշտպանների ճառերում կարելի է հանդիպել ելևէջումների միջոցով արտահայտված տարբեր նրբիմաստների, օրինակ` հեգնանքի. «Քննի(՛)չը, գործի դնելով ՀՀգլխավոր դատախազությունում, ապա նաև հատուկ քննչական ծառայությունում իրկուտակած փորձը, ցուցաբերելով բա(՛)րձր պրոֆեսիոնալիզմ, որոշում է զննել այդ տեսանյութը, բայց ո(՛)չ միայնակ, այլ հրավիրում է նաև Վահան Վրթանեսյանին, որ երևի(՛)իր համար ձանձրալի չլինի էդ քննությունը։ Տեսանյութը քննիչի հետ զննելուց հետոՎրթանեսյանը պա(՜)տահաբար հիշում է, որ իրո(՜)ք, նման միջադեպ տեղի է ունեցել,սակայն հավաստիացնում, որ այն իր համար ո(՛)րևէ նշանակություն չի ունեցել»։ Ձայնիբարձրացումը և իջեցումը բազմազան են դարձնում խոսքի հնչողությունը, տրամաբանական շեշտերի միջոցով ճառողը ընդգծում է կարևոր ասելիքը, դերբայական դարձվածները թվարկվում են արագ տեմպով, այնուհետև խոսքի տեմպը թուլանում է, որպեսզի լսարանը հասցնի ընկալել հեգնանքը և ենթատեքստը։ Ելևէջումն օգնում է նաև կոմիկական իրավիճակ ներկայացնելիս. «Պատկերացնո՞ւմ եք՝ քթով հարվածում եմ, ականջս կապտո(՜)ւմ է»։ Այս կերպ պաշտպանը ծաղրումէ իր կարծիքով սուտ ցուցմունք տվող վկային։ Շարունակելով պաշտպանական ճառը՝նույն փաստաբանն ասում է. «Վահան Վրթանեսյանը ոստիկանության Արաբկիրիբաժնի պետի անունով զեկուցագիր է ներկայացրել՝ նկարագրելով Կիվիրյանի կողմիցոստիկանության ավտոմեքենայում իր նկատմամբ կիրառված անմարդկայի(՜)նկտտանքները»։ Թվում է՝ գործ ունենք սովորական պատմողական նախադասությանհետ, սակայն տրամաբանական շեշտը դնելով անմարդկային բառի վրա` իրավիճակին չհամապատասխանող «կտտանք» բառի ընտրությամբ (ամբաստանյալը մեղադրվում էր տուժող ոստիկանի ձեռքը կծելու մեջ, թեև ոստիկանի ձեռքին վնասվածքի որևէ հետք չի եղել) պաշտպանը ծաղրում է սուտ ցուցմունք տված տուժողին՝ լսարանին այդ կերպ իր կողմ հակելով և իր պաշտպանյալին որպես զրպարտության զոհներկայացնելով։ Խոսքի հնչյունական հարստությունն ապահովում են նաև հոգեբանական ևտրամաբանական դադարները։ Խոսքի արտահայտչականության տեսակետից առավել հետաքրքիր են առաջինները, որոնք ունեն տարբեր գործառույթներ։ Դադարներընախ նպաստում են լսարանի ուշադրությունը գրավելուն։ Հոգեբանական դադարներըդատական խոսույթում կիրառվում են հատկապես պաշտպանների խոսքում։ «Իհարկե, կարելի է մերժել պայքարի նման ձևերն ու հեղափոխականությանցանկացած դրսևորում, խարանել Շանթին և իր ընկերներին ոստիկանների վրա ձեռքբարձրացնելու համար, բա՛յց... նրանց նկատմամբ դատաստան տեսնել քրեականօրենքի խուլիգանության հոդվածի ա(՛)ննախադեպ կիրառմամբ, ոչ միայն անօրինական է, այլև անբարոյական»։ Այստեղ դադարը նպաստում է լսարանի ուշադրությունըլարելուն, հետաքրքրություն է առաջացնում՝ ստիպելով սպասել գլխավոր ասելիքին։ Հոգեբանական դադարներն օգնում են նաև խոսքը հուզական դարձնելուն։ «Դատավարությունը ոչ մի հարցի պատասխան չի տվել…, ոչ մի հարցի...» ։ Դրանք առավել տպավորիչ են, երբ հաջորդում են ճարտասանական հարցին։ «Ամբողջ աշխարհը գնահատել է մեր պետության անկեղծ ջանքերը ոչ վաղ անցյալիներքաղաքական ճգնաժամը հաղթահարելու ուղղությամբ, որը հատկապես դրսևորվում էր ոստիկանական համակարգի բարեփոխումների ոլորտում։ Եվ ի՞նչ...»։ Պաշտպանը, ցանկանալով անարժանահավատ ներկայացնել փորձագետի եզրակացությունը, հռետորական հարցի կիրառմամբ գործածում է հեգնանք, որին հաջորդում է տևական դադար. «Սա որ մեջների ամենահաջողված լուսանկարն ա, բաէն անհաջողներն ի՞նչ են...»։ Ճարտասանական հարցի ու դրան հաջորդած դադարիկիրառմամբ ճառողն արտահայտում է իր վրդովմունքը։ Հռետորական հարցի ազդեցությունը թուլանում է, եթե նրան դադարը չի հաջորդում։ «Ու դա դուք համարում եք պատշաճ ապացո՞ւյց, որ լավ ապացուցված ադեպքը»։ Այս դեպքում ստորադաս նախադասությունն ասելիքը ոչնչովչիհարստացնում։ Եթե սրա փոխարեն լիներ տևական դադար, ճարտասանականհարցի թողած տպավորությունն անհամեմատ մեծ կլիներ։ Մեղադրողի խոսքը հնչերանգային տեսակետից առավել անարտահայտիչ է ումիատոն։ Դատավորները նախընտրում են խոսքի դանդաղ տեմպը, հազվադեպ ենայն փոխում, սակայն հաճախ փոխում են ձայնի տոնը` կախված այդ պահին իրենցունեցած գործառույթից։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ивакина. Н.. Основы судебного красноречия (риторика для юристов)։ [2] Ավետիսյան Յ., Սարգսյան Ա. և ուրիշներ, Հայոց լեզու և խոսքի մշակույթ, գիրք Բ,Երևան, 2015, էջ 23, 44, 24։ [3] Ասատրյան Մ., Ժամանակակից հայոց լեզու։ Շարահյուսություն. ներածություն,բառակապակցություն, պարզ նախադասություն, Երևան, 1987, էջ 43։ [4] Պապոյան Ա., Բադիկյան Խ., Ժամանակակից հայոց լեզվի շարահյուսություն,Երևան, 2003, էջ 23։ [5] Իշխանյան Ռ., Արդի հայերենի շարահյուսություն։ Պարզ նախադասություն,Երևան, 1986, էջ 51։ Ալեքսանյան ԼիանաԴԱՏԱԿԱՆ ԽՈՍՈՒՅԹԻ ՀՆՉԵՐԱՆԳԱՅԻՆ ՄԻ ՔԱՆԻԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ բատական խոսույթ, հնչերանգ, ձայնի տոն, խոսքի տեմպ,եզրակացություն, պաշտպանական ճառ։

example1718

example1718

Առցանց ուսուցման ծրագրերում իրականացված սոցիալական հարցումները վկայում են, որ ուսանողները ավանդական ուսումնական ծրագրերին համեմատ, առավել հաճախ են ընդհատում հեռավար ուսումնառությունը, համարելով այն դժվար, ակադեմիական առավել դժվարություններով ուղեկցվող, եւ անգամ` ձանձրալի։ [1] Հետեւաբար, ներկայումս խնդիր է առաջանում առցանց ուսուցման մոդուլները նախագծելիս ստեղծել այնպիսի ակադեմիական միջավայր, որը հնարավորինս կապահովի համալսարանական կրթության ավանդույթները, ուսուցման ինտերակտիվությունը, ուսումնառության ինքնակազմակերպման բարձր աստիճանը, եւ որ ոչ պակաս կարեւոր է` ի վերջո կձեւավորի ուսանողակենտրոն ուսուցում։

21-րդ դարի համալսարանական կրթական համակարգում առցանց ուսուցման ակտիվացում կա։ Եվ պատճառը ոչ միայն տեղեկատվական տեխնոլոգիաների աննախադեպ զարգացումն է, այլ նաև ավանդական կրթական համակարգի «ճգնաժամը», որը ներկայումս նկատելի է դառնում։ Մի կողմից, տեղեկատվական հասարակությունում աճում է առցանց կրթության պահանջարկը, մյուս կողմից `հեռակա ուսուցման ձևավորման խնդիրները դեռ ամբողջությամբ չեն լուծվում համալսարանական կրթական համակարգում։ Այս առումով, էլեկտրոնային ուսուցման տեխնոլոգիաները ներկայումս բարելավվում են, և մենք կարծում ենք, որ 69 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ պետք է հաշվի առնի ոչ միայն ավանդական ուսուցման առավելությունները, այլև ժամանակակից առցանց ուսուցման տեխնոլոգիաների առաջավոր հնարավորությունները։ Այս միտումները նկատվում են առցանց ուսուցման մոդուլներին մասնակցող ուսանողների շրջանում անցկացված հարցումներում, երբ հարցվածների 60% -ը նախընտրում է հեռավար կրթություն ստանալ առանց ընդհանրապես համալսարան հաճախելու, իսկ 22% -ը նախընտրում է դասեր առնել BLENDED (ավանդական և առցանց ուսուցման համադրություն)։ Հետևաբար, խնդիրն այժմ նորագույն կրթական գործիքների օգտագործումն է `էլեկտրոնային ուսուցման ավանդական միջավայրը էլեկտրոնային ուսուցման միջավայր տեղափոխելու համար, որպեսզի համալսարանական միջավայրում հեռավար ուսուցման ծրագրերում ներգրավված անհատը իրեն հնարավորինս ուսանող զգա, ուսումը համարի գրավիչ և հետաքրքիր։ գնահատում է իր ներկայությունը համալսարանական համակարգում։ բավարարել տեղեկատվական համակարգի պահանջները և աշխատանքի շուկայում ներկայանալ որպես մրցակցային շրջանավարտ։ Ավանդական համալսարանական կրթության «ճգնաժամը» Ավանդական համալսարանական կրթությունը, գուցե ունենալով վեց դար պատմություն, ներկայումս օգտագործվում է որոշ անփոփոխ բաղադրիչներով։ Մինչ օրս ուսանողները կանոնավոր խմբերով հաճախում են համալսարաններ ըստ սահմանված ժամանակացույցի, մասնակցում են դասախոսությունների և գործնական աշխատանքների ՝ իրենց ժամանակի մեծ մասն անցկացնելով համալսարանական միջավայրում։ Ինչպես նախկինում, այժմ նույնպես բարձր են գնահատվում ուսանողների անմիջական շփումները դասախոսական կազմի հետ, որոնք ունեն ոչ միայն կրթական, այլև կրթական նշանակություն։ Համալսարանում ակադեմիական միջավայրը միշտ էլ «հղկել» է ուսանողին `տալով նրան մտավորականի համապատասխան վարք, մարդու քաղաքացուն բնորոշ որակներ, մարդասիրական մկրտություններ։ Այս առումով, միջնադարից մինչև մեր օրեր համալսարան հաճախելը յուրաքանչյուր անձի համար պատիվ և ակադեմիական հպարտություն է։ Միևնույն ժամանակ, առցանց կրթությունն այսօր դեմ է բուհեր հաճախելու այս միտումին, որը ուսանողին տալով մասնագիտական ​​որակներ, կարծես նրան հեռացնում է ակադեմիական միջավայրում կենդանի շփումներից և կրթությունը փոխանցում է ինտերնետ, իսկ դասընթացները էլեկտրոնային դաշտ։ , Եվ պարզվում է, որ համալսարանական ավանդական կրթությունը, վերոնշյալ բոլոր առավելություններով հանդերձ, ներկայումս «ճգնաժամ» է ապրում, քանի որ մոլորակի վրա հեռավար ուսուցման ծրագրերում ընդունված ուսանողների թիվն աճում է, ովքեր ունեն համեմատաբար պասիվ համալսարանական հաճախում և նախընտրում են դասավանդել։ էլեկտրոնային միջավայրում։ Մեր կարծիքով, ավանդական համալսարանական կրթության ներկայիս «ճգնաժամը» մի շարք պատճառներ ունի։ Նախ, եթե նախկինում համալսարանը գիտելիքների աղբյուր էր և իմացաբանության դարբնոց, ապա այժմ այդ դերը աստիճանաբար իր տեղը զիջում է ինտերնետին։ Եթե ​​նախկինում ուսանողների բուհ հաճախելու հիմնական դրդապատճառը գիտելիքների ձեռքբերումն էր, ապա այժմ հնարավոր է այն ավելի մեծ և արագ ստանալ ինտերնետից, որտեղ, ի դեպ, թե տեսական, թե գործնական տեղեկատվության տիրույթը տարեցտարի աճում է։ Եվ պատահական չէ, որ ժամանակակից պայմաններում պրոֆեսորադասախոսական կազմը չի կարող «մրցել» առցանցի հետ `զանգվածային գիտելիքների վրա հիմնված տեղեկատվություն տրամադրելու առումով։ Բացի այդ, տեղեկատվական հասարակության դարաշրջանում ձևավորված գիտելիքները հնանում են ավելի արագ, քան ոչ վաղ անցյալում։ Եվ եթե արդյունաբերական հասարակությունում շրջանավարտները տասնամյակներ շարունակ օգտագործում էին համալսարանական կրթության չորս կամ հինգ տարվա ընթացքում ստացած գիտելիքները, ապա համալսարանն ավարտելուց առաջ կրթության իմացաբանական տեղեկությունները հաճախ սկսում են հնանալ և չեն համապատասխանում աշխատանքի դինամիկ փոփոխություններին։ շուկայի պահանջները։ Եվ պարզվում է, որ համալսարան գնալը և տարիներ շարունակ սովորելը պարունակում է «արագ հնացած գիտելիքներ» ձեռք բերելու որոշակի ռիսկեր, ուստի անհատի համալսարանում ներկայության պահանջն այդ առումներով անտեղի է դառնում։ Անհատական ​​սոցիալական մեկուսացումը, որն առավել ցայտուն է դարձել տեղեկատվական հասարակությունում, նույնպես նպաստում է ավանդական համալսարանական կրթության ճգնաժամի խորացմանը։ Ներկայումս երիտասարդներն իրենց ազատ ժամանակի մեծ մասն անցկացնում են առցանց ՝ մասամբ նախընտրելով էլեկտրոնային, քան ոչ թե կենդանի սոցիալական փոխազդեցությունները։ Բնականաբար, սոցիալական մեկուսացման իրավիճակը առցանց ուսուցումը ավելի գրավիչ է դարձնում, քան ավանդական։ Վերջապես, համալսարանական ավանդական կրթության մասին առցանց սովորելը օգտակար է նաև կրթության կազմակերպման ժամանակի խնայողության տեսանկյունից։ Հեռավար ուսուցման ծրագրերում ուսանողները ժամանակ չեն կորցնում համալսարան գնալու ճանապարհին, ունակ են ճկունություն ցուցաբերել առցանց ուսուցման գործընթացին միանալու և դուրս գալու գործում, նրանք կառուցում են իրենց ուսման ժամանակը, ցուցադրում են ինքնակազմակերպման բարձր աստիճան, որը որոշ չափով սահմանափակ է։ ավանդական ուսուցման մեջ։ վերից սահմանված »ակադեմիական գրաֆիկները ՝ խիստ ժամանակացույցով և այլն)։ Առցանց ուսուցման բարելավման մեթոդաբանական մարտահրավերները, այնուամենայնիվ, առցանց ուսուցումը նույնպես մեթոդական առումով կատարյալ չէ։ որը մասնագիտական ​​գրականության մեջ բազմիցս հիշատակվում է։ Այսպիսով, հեռավար ուսուցման թերությունների շարքում է նաև այն, որ  սովորողի և ուսուցչի միջև ուղղակի հաղորդակցություն չկա, learn սովորողների խմբում դժվար է ստեղծել ստեղծագործ մթնոլորտ, և երբ սովորողի կողքին չկա մեկը, ով կարող է ոգեշնչել նրան, դա կարող է շատ բացասաբար ազդել սովորելու վրա։ 72 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  բարձր պահանջներ են դրվում ուսման գործընթացի կազմակերպման և կառավարման վրա, ունկնդիրներին ուղղվածության խնդիրը բավականին բարդ է, անհրաժեշտ են մի շարք անհատական ​​և հոգեբանական պայմաններ, ինչպես նաև խիստ ինքնակարգապահություն, որն ուղղակիորեն կախված է սովորողի ինքնուրույնությունն ու ինքնագիտակցությունը։ Որոշակի մասնագիտական ​​գործնական հմտություններ կարելի է ձեռք բերել միայն իրական (բայց ոչ վիրտուալ) գործնական և լաբորատոր աշխատանք կատարելու միջոցով։ , Հաղորդակցման տեխնոլոգիաների միջոցով ուսուցումը բերում է ուսանողների մեկուսացմանը, նվազեցնում դասախոսի վերահսկողությունը։ Սովորողները միշտ չէ, որ պատրաստ են ինտենսիվ, արդյունավետ անկախ աշխատանքի, ինքնակազմակերպման, ունակ են անձամբ պլանավորելու ակադեմիական աշխատանք, չունեն ինքնակարգապահություն։ [2] Առցանց ուսուցման թերությունները կարող են նաև անուղղակիորեն վերագրվել ավանդական ուսուցման կազմակերպմանը, սակայն վերոհիշյալ ակադեմիական թերություններն ավելի ցայտուն են հեռավար ուսուցման ընթացքում, և այս պարագայում անհրաժեշտ է կազմակերպել մոդուլի ձևավորման գործընթացը `նվազագույնի հասցնելու համար։ ուսման խանգարման ռիսկ։ Այս առումով մենք առաջարկում ենք առցանց ուսուցման մոդուլի ձևավորման հիմնական սկզբունքներ, որոնք փոխկապակցված են և միաժամանակ պետք է գործեն մոդուլի ուսուցման ողջ ընթացքում (տե՛ս Գծապատկեր 1)։ 73 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Նկար 1 Առցանց ուսուցման մոդուլի նախագծման հիմնական սկզբունքները 1 Հետադարձ կապի առաջխաղացում Առաջնորդության դասախոսություններ Սոցիալական ինքնամեկուսացման կանխարգելում Ինքնակազմակերպման խթանում մուլտիմեդիա գործիքներով Դասարաններ հաճախելու հնարավորություն չունենալը։ Այս առումով, ցանկացած մոդուլ նախագծելիս պետք է լսվեն դասախոսի խոսքերը, երբ ուսուցիչը ներկայացնում է ուսուցման նպատակը, տեսաուղերձում «գիտելիք-հմտություններ-ունակություններ» տեսանկյունից ակնկալվող ուսման արդյունքները։ Այնուհետև ուսանողին ուղղված տեսաուղերձում պետք է ներկայացվեն ուսանողի ուսուցման մեթոդները, գնահատման մոտեցումները և դասընթացին վերաբերող կազմակերպական այլ խորհուրդներ և ուղեցույցներ։ Կազմել են հեղինակները։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կարևոր է նաև ուղղորդող դասախոսությունների շարքը, որը հնարավորության դեպքում պետք է տեսանկարահանվի, այլապես PDF տեքստի ձևաչափով։ Ունենալով լայն հնարավորություններ համացանցից իմացաբանական տեղեկատվություն ստանալու համար, այնուամենայնիվ, առանց ուսուցողական դասախոսությունների, ուսանողը կխճճվի «տեղեկատվական ցանցում»։ Այս առումով հեռավար ուսուցման ընթացքում պահանջվում են թեմատիկ և նպատակային դասախոսություններ, որոնք ուսանողին ուղղորդում են ուսման հետ կապված ինտերնետում առկա այլընտրանքային տեղեկատվության ընտրության հարցում։ Հետևաբար, առաջնորդվող դասախոսությունների առկայությունը պարտադիր սկզբունք է առցանց մոդուլի ձևավորման գործընթացում (տե՛ս Նկար 1)։ Հեռավար ուսուցումը բնութագրվում է «ձանձրույթի ախտանիշ» զարգացնելու ռիսկով, բայց որը կարող է հաղթահարվել ակտիվ մուլտիմեդիա գործիքների օգտագործման դեպքում (տե՛ս Նկար 1)։ «Էլեկտրոնային» միջավայրում գտնվելը և ակադեմիական կենդանի լսարանի ջերմությունը չզգալը, հեռակա դասախոսությունների ունկնդրումը, մենակ էլեկտրոնային վարժություններ կատարելը, նրան ուղղված դասախոսի կամ դասընկերների գովասանքները չվայելելը, հեռավար ուսուցումը պարզապես դառնում է ձանձրալի ուսանողի համար։ Այստեղ է, որ դասավանդման մոդուլի ձևավորումը պետք է օգտագործի շահավետ ազդանշաններ, որոնք կխթանեն ուսումը։ Դրանք կարող են լինել ուսանողների խմբի վարկանիշային սանդղակը, որը ներառված է հեռավար ուսուցման մոդուլում, սովորողի առաջընթացի դիրքի կանոնավոր շնորհանդեսներ, ճիշտ վարժությունների լուծման հարցում հուզական տեսողական ազդակների վաստակ, մուլտիմեդիա խրախուսական մրցանակներ և այլն։ Ինքնակազմակերպման խթանումը նույնպես կարևոր սկզբունք է առցանց ուսուցման ձևավորման գործում։ Կրթության ոլորտում ինքնակազմակերպումը ավելի հաջող է մեծահասակների տարիքային խմբերում, իսկ ավելի ռիսկային է երիտասարդների շրջանում։ Հետևաբար, 75 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ հեռավար ուսուցման մոդուլը պետք է ուղեկցվի հատուկ հրահանգով, որը մանրամասնում է էլեկտրոնային թեստերի, ընթացիկ և ավարտական ​​քննությունների, վեբինարների և խմբային բանավեճի ակումբային ժամերի ժամանակացույցը։ Ուշագրավ են նաև յուրաքանչյուր մոդուլի համար ինտերնետում ուսանողի առավելագույն և նվազագույն ժամային ներկայության պահանջները։ Ուսանողները չպետք է պասիվ դիրք զբաղեցնեն վեբինարների, առցանց բանավեճերի դեպքում, որոնք կարելի է վերահսկել ինտերնետում ուսուցման այդ գործընթացներում `իր իրական ժամանակի առկայությամբ։ Մյուս կողմից, թեստեր, էլեկտրոնային վարժություններ կամ քննության հարցեր լուծելիս ուսանողներին ներկայացվում են ինտերնետում գտնվելու առավելագույն սահմանները։ Բնականաբար, առցանց ուսուցման ժամանակի նման սահմանափակումները ուսանողին կստիպեն ինքնակազմակերպվել և արդյունավետ ժամանակի կառավարում իրականացնել։ Ուսանողների սոցիալական ինքնամեկուսացման ռիսկերի կանխարգելումը հաշվի է առնվում նաև առցանց ուսուցման մոդուլ նախագծելիս։ Այս առումով, մոդուլի դասավանդումը պետք է օգտագործի տեսանկարահանված ուսուցողական նյութեր, վեբինարներ, ուսանողների բանավեճերի առցանց ֆորումներ, խմբային առաջադրանքներ և ծրագրեր, որոնք կառաջնորդեն ուսուցման գործընթացը և չեն հանգեցնի հեռավար ուսուցման ինքնամեկուսացման միջոցով (տե՛ս Նկար 1)։ , Առցանց ուսուցման մոդուլի ձևավորման վերը նշված սկզբունքների կիրառման տրամաբանական շղթայի կարևորագույն մասը «ուսանող-դասախոս», «ուսանող-ուսանող», «ուսանող-էլեկտրոնային դեկանատ» հաղորդակցման ուղիներում հետադարձ կապի տրամադրումն է։ Հեռավար ուսուցման արդյունավետ կազմակերպումը մեծապես կախված է հետադարձ կապի ուղիների անխափան աշխատանքից, որի միջոցով ավանդական ուսուցումը կկարողանա սահուն անցում կատարել էլեկտրոնային ուսուցման միջավայրին `հաստատուն կապ հաստատելով ուսումնական գործընթացի հիմնական շահառուների հետ (դասախոս, ուսանողական խմբեր, համալսարանի ղեկավարում և այլն)։

example1512

example1512

Հոդվածը նվիրված է հանրակրթական դպրոցի 8-րդ դասարանի երկրաչափական հասկացությունների սահմանումների՝ հեղինակի կողմից մշակված ուսուցման մեթոդիկայի նկարագրությանը։

«Մաթեմատիկան ավանդաբար ուսանողներից պահանջում է տիրապետել մաթեմատիկայի հիմնական հասկացություններին» [1, 123]։ Որպեսզի ուսանողները տիրապետեն հիմնական հասկացություններին, անհրաժեշտ է նախապես մշակել հասկացությունները սահմանելու ուսուցման մեթոդը։ Օրինակ, մաթեմատիկայի դասավանդման հայտնի մեթոդաբան, ակադեմիկոս Ա.Ա.Ստոլյարը նշում է, որ, սկզբունքորեն, մանկավարժությունը դեռևս ի վիճակի չէ հստակ պատասխանել այն հարցին, թե ինչ է դա նշանակում. Ուսանողը գիտի այս կամ այն ​​հասկացության սահմանումը, թեմատիկ համը։ , Չնայած այն հանգամանքին, որ նշանավոր շատ հոգեբաններ, մանկավարժներ և մեթոդաբաններ անդրադարձել են այս հասկացության սահմանմանը, սահմանման տեսակները և սահմանման հետ կապված այլ հարցեր, բայց սկզբունքորեն մանկավարժության մեջ չկա հստակ մշակված մեթոդաբանություն, որը կպատասխանի այն հարցին, թե արդյոք ուսանողը գիտի այս կամ այն ​​սահմանումը Տրամաբանության սահմանումների հետևյալ տեսակները. Իրական, անվանական, դասական, ըստ սեռի, տիպի տարբերություն, արտացոլում, աքսիոմատիկ, նկարագրական, գենետիկ, նկարագրություն և այլն։ Մասնագետները տարբերակում են մեթոդաբանությունը։ Այնուամենայնիվ, մինչ այժմ հայտնի մանկավարժ և մեթոդիստ Է.Ի. Այվազյանի կողմից մշակվել է հումքի (ըստ սեռի և տեսակների տարբերության, իրական, անվանական և դասականի) դասավանդման մեթոդաբանությունը վերը նշված սահմանումների տեսակների վերաբերյալ։ Սահմանումներ Ըստ այս մեթոդաբանության, սովորողը տիրապետում է հասկացության սահմանմանը, եթե ՝ 1. նա գիտի տվյալ հասկացության սահմանման ձևակերպումը, 2. նա ի վիճակի է լուծել հետևյալ չորս տեսակի խնդիրները կամ ի վիճակի է գործնականում լուծել հետևյալ բնորոշ խնդիրները. ա) գ) [1, 124-125]։ , բ), դ) (ա, բ - ճանաչում), (գ, դ - վերականգնման որոնում) Առանձին մաթեմատիկական առարկաների առարկաների հասկացությունների ՝ երկրաչափության տարրեր, հանրահաշիվ - հանրահաշիվ - մաթեմատիկական վերլուծություն ուսուցման մեթոդաբանություն դեռ մշակված չէ։ Հաշվի առնելով առկա բացը ՝ հիմք ընդունելով հասկացությունների սահմանումների դասավանդման վերոհիշյալ մեթոդաբանությունը, մշակվել է դպրոցական մակարդակի հիմնական դասընթացների սահմանումների դասավանդման մեթոդաբանություն, որն ունակ է ոչ միայն ձևակերպել հասկացությունների սահմանումները, այլև կիրառել դրանք գործնականում։ Մեր նախորդ աշխատանքը [5] նվիրված էր 7-րդ դասարանի երկրաչափական հասկացությունների սահմանման ուսուցման մեթոդաբանության նկարագրմանը։ Ստորև բերված է 8-րդ դասարանի երկրաչափության դասընթացի հասկացությունները սահմանելու դասավանդման մեթոդների նկարագրությունը։ oooxB xA X, xoooxBxAX, x áã áãoooxA xB X, xoooxAxBX, x áã Ք Քանի որ խնդիրների համակարգը երկրաչափության ցանկացած դասագիրք մատչելի չէ Ստանդարտ խնդիրների լուծման համար համապատասխան համակարգի բացակայության պատճառով մենք այդ բացը կլրացնենք նախորդ դասի օրինակում ՝ ընտրելով մեր մշակած ստանդարտ խնդիրների ծրագրին համապատասխան ստանդարտ խնդիրներ։ Նշված խնդիրների համակարգի ստեղծումը ձգտում է մասամբ լրացնել մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդաբանության վերոհիշյալ բացը, վերջապես, հստակ պատասխանել ավանդական հարցին, ինչը նշանակում է, որ ուսանողը գիտի այս կամ այն ​​երկրաչափական հայեցակարգի սահմանումը [ 3] 8-րդ դասարանի համակարգից։ Նշված մեթոդական ձեռնարկը յուրաքանչյուր սահմանման համար մշակել է երկու քառյակի (երկու տարբերակի) խնդիր։ Մեր առաջարկած մեթոդաբանությունը հետևյալն է Conceptանկացած հասկացության սահմանումն ընդունելուց հետո, երբ ուսուցիչը համոզվում է, որ սովորողները գիտեն սահմանման ձևակերպումը, նա սկսում է դասարանում սովորողների հետ աշխատել չորս ստանդարտ խնդիրներից մեկը լուծելու համար ՝ ամեն ինչ մանրամասն բացատրելով։ Եվ ուսանողները պետք է ինքնուրույն լուծեն մեթոդական ձեռնարկում առաջարկվող երկրորդ չորս խնդիրները `օգտագործելով առաջին չորսի մոտեցումները։ Ընթացիկ գրավոր կամ տնային հանձնարարության ընթացքում ուսուցիչին պետք է հանձնարարվեն երկրորդ քառյակի առաջադրանքները [5]։ Միայն այս ամենը անելուց հետո ուսուցիչը կարող է կռահել, թե որքանով են ուսանողները տիրապետել Jdra սահմանման տրված գաղափարին։ Եկեք ցույց տանք երկրաչափության «զուգահեռ գծի» սահմանումները։ 8-րդ դասարանի օրինակով ՝ դիտարկելով դասընթացի հասկացությունների «եռանկյունին»։ Սահմանում 1. paralուգահեռագիրը այն քառակուսին է, որի հակառակ կողմերը զուգահեռ են միմյանց։ Ուսուցիչը համոզվելուց հետո, որ աշակերտները գիտեն այս սահմանումը, նա սկսում է լուծել հետևյալ չորս խնդիրները։ Առաջին չորսը. Ա և b զուգահեռ գծերը հարթության վրա հատում են c և d զուգահեռ գծերը համապատասխանաբար A, B, C, D կետերում։ , Ապացուցեք, որ ABCD քառակուսին զուգահեռ տրամագիծ է։ Լուծում AD և BC հակառակ կողմերը զուգահեռ են, քանի որ AD և BC հատվածները ընկած են a և b զուգահեռ գծերի վրա ՝ հատվածների զուգահեռությունը որոշելու համար։ AB և DC և հակառակ կողմերը զուգահեռ են, քանի որ AB և CD հատվածները գտնվում են համապատասխանաբար c և d գծերի վրա և, համապատասխանաբար, ABCD քառակողմը հավասարասրուն գիծ է։ ) ABCD քառանկյունում AB և CD կողմերը զուգահեռ են։ Արդյո՞ք ABCD- ը զուգահեռ տրամագիծ կլինի, եթե <BAD = 50 °, իսկ D անկյունը հավասար է 60 °։ Լուծում Եթե ​​տրված քառանկյունը զուգահեռագիր է, ապա AD և BC հակառակ կողմերը զուգահեռ կլինեն, ուստի BAD անկյունը պետք է հավասար լինի անկյան անկյունի արտաքին D անկյունին։ Մենք հասանք հակադրությանը, քանի որ <BAD = 50 °, իսկ D անկյան արտաքին անկյունը հավասար է 60 °։ Հետեւաբար, ABCD քառանկյունը չի կարող զուգահեռ տրամագիծ լինել։ ) Տրված է MNPQ զուգահեռ տրամագիծը, ապա ՝ ա) հակառակ կողմերի մի զույգ զուգահեռ է, իսկ մյուսը ՝ ոչ, բ) հակառակ կողմերից ոչ մեկը զուգահեռ չէ, գ) հակառակ կողմերը զուգահեռ են զույգին։ Ընտրել ճիշտ պատասխանը. Լուծում Քանի որ, ըստ սահմանման, զուգահեռագիծը ուղղանկյուն է, որի հակառակ կողմերը միմյանց զուգահեռ են, ապա գ) տարբերակը ճիշտ է։ ) MNPQ- ն զուգահեռագիր չէ, և NP- ի MQ։ Ապացուցեք, որ MN- ը զուգահեռ չէ PQ- ին։ Լուծում Եկեք հակասական ենթադրություն անենք։ Ենթադրենք Բայց այդ դեպքում MNPQ- ն զուգահեռ կլինի։ Բայց դա, իհարկե, զուգահեռ չէ։ Հետո MN PQ։ Դասարանում առաջին քառյակը լուծելուց հետո անհրաժեշտ է հանձնարարել երկրորդ քառյակը լուծել ինքնուրույն (ընթացիկ գրավոր կամ տնային առաջադրանքների ժամանակ)։ Անկախ աշխատանք 1 (20-25 րոպե) AC հիմքը կազմվում է ABC եռանկյան C գագաթից դեպի AB ուղղահայաց գծի, իսկ B գագաթից դեպի բազային զուգահեռ գծ։ Ապացուցեք, որ արդյունքում քառանկյունը զուգահեռ տրամագիծ է։ ) Հաշվի առնելով MNPQ քառակողմը, որում MQ- ն զուգահեռ է NP- ին, իսկ MN- ը զուգահեռ չէ PQ- ին։ Ապացուցեք, որ այս քառանկյունը զուգահեռ տրամագիծ չէ։ Տրված է ABCD զուգահեռագիր։ Քանի՞ զուգահեռ հատված կա քառանկյունում։ Ինչ են նրանք? ) Ի՞նչ է նշանակում, որ EFPQ- ը զուգահեռագիր չէ։ Պատճառաբանված պատասխան տվեք։ Դրանից հետո անհրաժեշտ է ստուգել անկախ աշխատանքները, ամփոփել արդյունքները, պարզել եռանկյան սահմանման տիրապետման աստիճանը։ Սահմանում 2. Եռանկյան երկու կողմերի միջին կետերը միացնող մասը կոչվում է եռանկյան միջին գիծ։ ) OA = AB տեղադրվում են EOF անկյան OE կողմում, իսկ OC = CD ՝ OF կողմում։ Ապացուցեք, որ AC հատվածը OBD եռանկյան միջին գիծն է։ Լուծում Քանի որ OA = AB, ապա A- ն OB հատվածի միջին կետն է։ Մյուս կողմից, OC = CD, հետեւաբար ՝ C- OD հատվածի միջին կետը։ Հետեւաբար, AC- ն OBD եռանկյան երկու կողմերի միջին կետերը կապող մաս է, աղեղը նույնն է, միջին գիծը։ ) ABC- ն եռանկյունաձեւ է մ.թ.ա եռանկյուն հորթի M- ի միջին կետով, որը հատում է AB կողմը K կետում, ընդ որում `BK = 4 սմ, AK = 8 սմ։ Արդյո՞ք MK հատվածը կլինի եռանկյան միջին գիծը։ Լուծում Ըստ սահմանման, եռանկյան միջին գիծը հատվածն է, որը կապում է եռանկյան երկու կողմերի միջին կետերը։ M կետը կողմի միջին կետն է, իսկ K- ն AB կողմի միջին կետ չէ, քանի որ AK = 8 սմ, KB = 4 սմ։ Հետեւաբար, KM- ը եռանկյան միջին գիծ չէ։ ) PT- ը միջին (P ML, T LN) LMN եռանկյան մեջ MN- ի հիման վրա։ Ապացուցեք այդ պատգամավորին։ Լուծում Քանի որ PT- ը եռանկյան միջին կետ է, ապա P- ն ML հատվածի միջին կետն է, իսկ T- ը LN հատվածի միջին կետն է, ուստի MP։ PL = 1 (քանի որ MP = PL), NT։ TL = 1 (քանի որ NT = TL), ուստի MP։ ) ABC եռանկյունում EF հատում է AB և BC կողմերը, համապատասխանաբար E ասխան F և կետերը միջին գիծ չեն։ Ապացուցեք, որ կա՛մ E- ն AB- ի միջին կետ չէ, կա՛մ F- ը մ.թ.ա. Լուծում Ակնհայտ է, որ կամ E- ն կամ F- ը, համապատասխանաբար, AB և BC կողմերի միջին կետերը չեն, հակառակ դեպքում, եթե E և F են AB և BC կողմերի միջին կետերը, ապա EF- ը ABC եռանկյունու միջին գիծ է, որը հակասում է պայմանին։ խնդրի Ենթադրենք, որ ԱԲ եռանկյունու AB և BC եռանկյան ոտքերի M և N կետերը AC- ի հիման վրա այնպիսի են, որ = 1։ MN- ը կլինի՞ եռանկյան միջին գիծ։ ) AC- ի հիման վրա գտնվող ABC հավասարասրուն եռանկյան կողմերի K AC L կետերն այնպիսին են, որ KB = KA = 3 սմ, BL = 4 սմ։ Պարզեք, արդյոք ԿԼ-ն կլինի եռանկյան միջին գիծ։ MN = 6 սմ հատվածները բաժանված են AC հավասարակողմ եռանկյան ՝ հիմնվելով AC– ի վրա։ միջին գիծը։ Գտիր MB, ​​AM, BN, NC2 դ) գիծը հատում է ABC եռանկյունու ոտքերը M և N կետերում AC- ի հիման վրա, և MN- ը ABC եռանկյան միջին գիծը չէ։ Հետո Շարունակիր մտածել։ Միայն այս ամենը անելուց հետո ուսուցիչը կարող է տիրապետել տվյալների, արդյոք ուսանողները կարո՞ղ են եզրակացնել, թե որքանով են աշակերտները հասկանում, կամ որ նրանք գիտեն, թե ինչպես են սահմանում հայեցակարգը։ Այս ամենից հետո հնարավոր կլինի անցնել այն հատկությունների հայեցակարգին, որոնք ձևակերպված են թեորեմների կամ խնդիրների տեսքով »[1, 126]։

example2347

example2347

Սույն հոդվածն ամփոփում է վերջին տարիներին համաշխարհային աշխարհաքաղաքական գործընթացներում կրոնի դերակատարության բարձրացման և միջկրոնական երկխոսության ժամանակակից միտումների զարգացման հնարավորություններն ու առանձնահատկությունները։ Աշխատանքում ներկայացնում ենք ինչպես միջեկեղեցական երկխոսության ծագման, զարգացման շրջանները, այնպես էլ առանձին ներկայացնում ենք Ժամանակակից կրոնական երկխոսություն հիմնական երեք տարատեսակները։ Էկումենիզմը, ծագելով բողոքականության սրտում, շուտով վերածվում է միջկրոնական հանդուրժողականության և սիրո դրսևորման շարժման, ինչի արդյունքում էլ կրոնական երկխոսությունը հետզհետե դառնում է ժամանակակից դարաշրջանը բնութագրող գծերից մեկը։

Միջանկյալ երկխոսության առանձնահատկությունները Այս աշխատությունը գրելու շարժառիթը պայմանավորված է վերջին տարիներին համաշխարհային աշխարհաքաղաքական գործընթացներում կրոնի դերի բարձրացմամբ և շատ արդիական համարվող կրոնական երկխոսության ժամանակակից հակումների զարգացմամբ։ Բողոքականության սրտում ծագելով ՝ մեկ դարի ընթացքում էկումենիկ շարժումը կարողացավ գրավել ոչ միայն Ուղղափառ և Կաթոլիկ եկեղեցու ուշադրությունը, այլև շատ շուտով դառնալ միջկրոնական հանդուրժողականության և սիրո արտահայտություն։ Էկումենիկ շարժման կողմնակիցները, նպատակներին հասնելու համար, ջանք չխնայելով, կազմակերպում են բազմաթիվ գիտաժողովներ, որոնց ընթացքում քննարկում են տեղի ունեցող իրադարձությունները, մշակում զարգացման և համագործակցության հետագա ռազմավարություն։ Արդյունքում, կրոնական երկխոսությունը հետզհետե դառնում է ժամանակակից դարաշրջանի բնութագրիչներից մեկը։ Այնուամենայնիվ, չնայած բոլոր պահանջներին, կրոնական երկխոսության ֆենոմենը շարունակում է մնալ ամենաքիչ ուսումնասիրված ոլորտներից մեկը։ Modernամանակակից կրոնական երկխոսությունը բաժանված է երեք հիմնական տիպի. • Միջկրոնական երկխոսություն, որը տեղի է ունենում տարբեր կրոնական դավանանքների ներկայացուցիչների միջև։ Անկեղծ ասած, խոսքը ոչ թե երկխոսության, այլ բազմաբանության մասին է, որն առաջին պլան է բերում ընդհանուր սոցիալական և կրոնական խնդիրները (ահաբեկչություն, բնապահպանական խնդիրներ, մշակութային և բարոյական դաստիարակություն, կրոնական ծայրահեղականություն, կրոնական և աղանդավորական կործանարար կազմակերպություններ, ինչպես նաև հակա աղանդավորական կործանարար կազմակերպություններ)։ լուծումների որոնում։ Միջկրոնական երկխոսության նպատակն է հաղթահարել հավատքի վրա հիմնված համայնքների միջև առճակատումը, կառուցել հանդուրժողական հարաբերություններ, ինչպիսիք են կրոնի և կրոնական միավորումների խաղաղ գոյակցությունը, և իդեալականը ՝ «կազմակերպել լավ համագործակցություն հասարակությանը հուզող տարբեր հարցերի լուծման համար, ներառյալ աշխարհի ամենակարևոր հարցերից մեկը »։ միջմշակութային կազմավորում »[1]։ • Միևնույն հավատքի հիման վրա տարբեր համայնքների միջև երկխոսություն ՝ ուղղված նույն կրոնում ընդգրկված տարբեր դավանանքների խմբերի միջև առկա խնդիրների լուծմանը։ Այս երկխոսության օրինակ է ուղղափառ և ոչ քաղկեդոնական եկեղեցիների (առաջին հերթին Հայ Առաքելական եկեղեցու) երկխոսությունը։ Այսպիսով, դարեր շարունակ ուղղափառ քննարկողները ենթադրում էին, որ Հայ եկեղեցին չի ընդունում Փրկչի աստվածային, անբաժանելի, անխռովելի էությունը։ Սակայն բանավեճերի պատճառով պարզվեց, որ դա պարզապես խառնաշփոթ է, խնդիրը լեզվի մեջ էր, այլ ոչ թե վարդապետության։ • Աշխարհիկ երկխոսություն, որն ընդգրկում է գիտական ​​էլիտան ՝ աստվածաբաններ, աստվածաբաններ, սոցիոլոգներ, քաղաքագետներ, պետական ​​և միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ։ Երկխոսության այս տեսակը նվիրված է կրոնի ուսումնասիրության, դրա պատմության, զարգացման փոփոխությունների, կրոնական ուսումնասիրությունների մեթոդաբանության և ֆունկցիոնալ համագործակցության օրենքների մշակման խնդիրներին։ Իհարկե, պետք է խոստովանել, որ ներկայացված բաժինը բավականին հարաբերական է, քանի որ երկխոսությունների տեսակները հաճախ խառնվում են համատեղ գիտաժողովների ընթացքում։ Բացի այդ, կրոնական համագումարները հիմնականում անցկացվում են առանց աստվածաբանության կամ դավանանքի ներկայացուցիչների։ Տեսաբանները երբեք չեն հրավիրվում Կրոնի պատմության ասոցիացիայի միջազգային համաժողովներին, բայց XX դարի երկրորդ կեսին Արևմուտքում հայտնվեցին առաջին կարգի «փայլուն» տեսաբաններ ՝ Կ. Ռաներ, Բ. Լոներգան, Ի. Բ. Մեց, ​​Վ. Պանենբերգը և այլոք։ Տեսությունը և տեսությունները և փաստարկները նույն կերպ չեն ընդունվում կրոնավորների շրջանում։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ տեսաբանները նաև նախընտրում են մասնակցել տեսական գիտաժողովներին, քան կրոնական և տպագրվել տեսական հանդեսներում։ Տեղին է հիշել, որ Պ.-ն լուրջ խթան դարձավ միջկրոնական երկխոսության զարգացման համար։ Աբելարդ Նա իր դիալեկտիկան օգտագործեց որպես ճշմարտության բացահայտում եկեղեցական դոգմաների ընթացքում հակասական կարծիքների և բանավեճերի միջոցով։ Աբելարդն իր «Այո» «ոչ» աշխատությունում հակադրում է աստվածաշնչյան հատվածները ՝ մեջբերումներ կատարելով ենթադրյալ հակամարտություններից։ «Լուսավորության գիտակցությունը գերագույն դատավոր համարելով ՝ մտածողը փորձեց ամրապնդել հանդուրժողականության սկզբունքը միջկրոնական հարաբերություններում»։ Քրիստոնեության մեջ «Փիլիսոփայի և հրեայի բանավեճը» աշխատությունում նա տեսական նախադրյալներ ստեղծեց միջկրոնական մշակութային երկխոսության համար։ Ն. Սուզովացի Կուզանսկի եգ. Իոանը հավաստիացրեց, որ պատերազմը չի լուծում կրոնական վեճերը, այսինքն ՝ իմաստ չունի մուսուլմաններին քրիստոնեություն դարձնել։ Անհրաժեշտ է բացահայտել և գտնել ընդհանուր և իրական տարբերություններ։ Այդ նպատակով նրանք մշակեցին բանավեճի, հակակոնֆերանսի գաղափարը։ Բացի այդ, Կուզանսկին ցանկանում էր հավաքել արևելքի տարբեր քաղաքների վաճառականներին իսլամի մասին առաջին ձեռքից տեղեկություններ ստանալու համար, ապա նախատեսում էր հատուկ պատրաստված տղամարդկանց ուղարկել մահմեդական երկրներ, որտեղ նրանք հող կպատրաստեին համաժողովի համար։ Վերջապես, Վատիկանի Երկրորդ տիեզերական ժողովը (1962-1965) շրջադարձային պահ դարձավ կրոնական երկխոսության մեջ։ Քրիստոնեության պատմության մեջ առաջին անգամ ոչ քրիստոնեական եկեղեցիների նկատմամբ վերաբերմունքի հարցը վերանայվեց վարդապետական ​​մակարդակում։ Խնդրի կարգավորմանը նվիրված էր «Ոչ քրիստոնեական եկեղեցիների հետ հարաբերությունների մասին» հատուկ հռչակագիր, որում հստակ ասվում էր. «Եկեղեցին բոլոր կրոններում չի մերժում ճշմարիտն ու սուրբը։ Այն անկեղծ հարգանքով բացահայտում է կյանքի, օրենքների և ուսմունքների պատկերները, որոնք շատ առումներով տարբերվում են քրիստոնեությունից, բայց դրանք իրական լույս են, որը լուսավորում է մարդկանց։ » Կրոնական երկխոսության առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ այն ներառում է տարբեր կրոնական դավանանքների ներկայացուցիչներ, ինչը արտացոլվում է հատուկ, միավորված գաղափարական համակարգի ձևավորման մեջ։ Այսպիսով, Վատիկանի Երկրորդ տիեզերական ժողովի հռչակագրում Nostraaetate- ը, որը մեծ ազդեցություն ունեցավ ոչ քրիստոնեական եկեղեցիների նկատմամբ Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցիների վերաբերմունքի վրա, հրեաներին, քրիստոնյաներին և մահմեդականներին անվանում էր որպես «քրիստոնյաներ, ովքեր դավանում էին Աբրահամի հավատը « Իսլամը քրիստոնյաներին ներկայացնում է որպես «Գրությունների մարդիկ», իսկ Աբրահամի հետևորդներին ավելի խորը հասկանալու համար առաջարկում է, որ theուրանը դիտվի որպես «Երրորդ Կտակարան»։ Մահմեդականների համար theուրանը ավելին է, քան բավարար է. դա նոր մեկնաբանությունների կարիք չունի, բայց հատուկ կրոնական բանավեճերի ժամանակ այն համարվում է «Երրորդ Կտակարան»։ Սուրբ Երրորդությունը, Հին Կտակարանը, Նոր Կտակարանը և Երրորդ Կտակարանը ՝ Qur'anուրանը, թույլ են տալիս մեզ ընդգծել աստվածային գրքերի ընդհանուր բնույթը և համարժեք մոտեցում ցուցաբերել theուրանի մետաֆիզիկային ոչ-մարդկանց շրջանում։ Մահմեդականներ։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով վերոգրյալը, մենք պետք է փաստենք, որ բազմակողմանի հարաբերություններ և մշտական ​​համագործակցություն հավատի վրա հիմնված համայնքների միջև, հատկապես ղեկավարների մակարդակով, անհնար է։ Համաձայնություն չկա նաև այն մասին, որ կրոնական երկխոսությունը արդյունավետ է, չնայած այն հանգամանքին, որ, ըստ հետազոտողների, միջկրոնական երկխոսությունը աշխարհի զարգացման բաղկացուցիչ մասն է. դա ոչ միայն հնարավոր է, այլեւ անհրաժեշտ է։ Այնուամենայնիվ, կան շատերը, ովքեր դեմ են միջկրոնական երկխոսությանը։ Այսպիսով, Մ. Մաքբրայթը դավանանքը տեսնում է որպես «փակուղի, որը վերջնական, անհաղթահարելի խոչընդոտ է ստեղծում, որը, սակայն, կմնա նույնիսկ այն ժամանակ, երբ չեզոքացվեն միջմշակութային երկխոսության զարգացման բոլոր մյուս խոչընդոտները»։ Դա բացատրվում է մասնավորապես այն փաստով, որ փոքր տարբերություններ կան այն հարցում, թե ինչ են հասկանում նույն կրոն ունեցող երկու տարբեր մարդիկ այդ կրոն ասելով։ Ecամանակակից էկումենիզմի և էկումենիկ շարժման բնույթը բացահայտելու համատեքստում, կարծում ենք, որ հիմնական խնդիրն է էկումենիզմը դիտարկել որպես «հայեցակարգային» գաղափարախոսություն։ Նման մոտեցումը թույլ է տալիս մեզ ավելի լավ հասկանալ էկումենիզմի տարբեր ընկալումների բնույթը ոլորտում, օբյեկտիվ գնահատականներ տալ եկեղեցիների միությանը խոչընդոտող կամ նպաստող գործոններին։ Չլինելով նոր իրողություն քրիստոնեական եկեղեցու պատմության համատեքստում, էկումենիզմը, անկասկած, շատ հրատապ դարձավ քսաներորդ դարում ՝ ձեռք բերելով որակապես նոր շեշտադրումներ։ Այս տեսանկյունից նկարագրելով այսպես կոչված «ժամանակակից էկումենիզմի» բնույթը և դրա ժամանակակից չափը, պետք է ասել, որ էկումենիզմը քրիստոնեական եկեղեցու վերամիավորման հնագույն հայեցակարգի զուտ մեխանիկական վերարտադրություն չէ, այլ միանգամայն նոր հայեցակարգ։ «օտարման» մասին։ Էկումենիզմի գաղափարը ընդհանուր առմամբ որակական կամ արտակարգ վերափոխման չի ենթարկվել, բայց փոխվել է արդիականացման տեսանկյունից. այն ավելի ճկուն և դինամիկ է դարձել «քրիստոնեական իդեալ» -ի գաղափարախոսության տեսանկյունից։ Հարկ է նշել, որ, ի տարբերություն տասնիններորդ դարի վերջի և քսաներորդ դարի սկզբի հասկացությունների, որոնց հիմնական համոզմունքն այն էր, որ էկումենիկ շարժումը կարող է տեղի ունենալ միայն դոկտրինալ-կրոնական դաշտի տարածքում, ժամանակակից էկումենիզմում պարզ է կարելի է բացառել եկեղեցիների միասնությունը։ Դոկտրինալ հարցերի քննարկումից այն կողմ `առաջնահերթությունը տալով մերձեցման ուղուն և երկխոսությունը ավելի լայն հարցերի շուրջ, որոնք նպաստում են համագործակցությանը։ Այս տեսանկյունից էկումենիզմը ձգտում է ընդլայնվել, թափանցել «միջմշակութային երկխոսության» ոլորտ, ինչը նրան ավելի լայն հնարավորություններ է տալիս, մանավանդ որ վերջին տասնամյակների էկումենիզմը փորձում էր ավելի շատ «տիեզերական» ծրագրեր ներառել, այսինքն ՝ ընդլայնել միջկրոնական երկխոսության քաղաքականություն։ Ի դեպ, այդ գործընթացում հստակ դիտարկված ռազմավարական գիծը արտահայտվում է այնքանով, որ միջկրոնական էկումենիկ գործունեությունը և դրա դրսևորումները, որպես կանոն, դուրս չեն գալիս հասարակական բարեգործական գործունեության շրջանակներից։ Ակնհայտ է, որ չնայած «ժամանակակից էկումենիզմի» գաղափարական հիմքը գենետիկորեն բխում է բողոքական միջավայրի ազատական ​​մտածելակերպից, այն էապես բարեփոխվել է ավանդական մտածողության միջոցով, այսինքն էկումենիկ շարժման մեջ այն դառնում է բացարձակ արժեք շարժմանը մասնակցող ցանկացած եկեղեցի։ Սա է քրիստոնեության գաղափարական միության մեծ հաջողության պատճառը, քանի որ հասարակ հավատացյալների շրջանում հավատը, որ «քրիստոնյաները միավորվում են Քրիստոսի մեջ դառնում է մեկ եկեղեցի, որը գոյություն ունի ամենուր, ամեն ժամ»։ Սակայն, մյուս կողմից, որոշակի եկեղեցական ավանդույթին պատկանելու բնական զգացումը կարևոր դեր է խաղում էկումենիկ հեռանկարների ձևավորման գործում, ասաց նա ՝ ավելացնելով, որ աշխարհայացքն անխուսափելիորեն հանգեցնում է հայեցակարգային տարբերությունների։ Այս տեսանկյունից քրիստոնեական արևմուտքի և արևելքի հայեցակարգային տարբերությունների քննարկումը հատուկ գիտական ​​և պատմական հետաքրքրություն է ներկայացնում։ Բանն այն է, որ էկումենիկ շարժման գաղափարախոսները, հատկապես արեւմտյան (բողոքական) տեսաբանները, պնդում են, որ եկեղեցիների միությունը կարող է իրական դառնալ միայն այն դեպքում, եթե առանձին եկեղեցիների ավանդույթները «նորացվեն»։ Այնուամենայնիվ, նրանք չեն պատասխանում այն ​​հարցին, թե ինչի հիման վրա պետք է արվի այդ «նորացումը», թե գործնականում նույնն է ՝ հնարավո՞ր է փոխել դարերի ընթացքում արմատավորված եկեղեցական ավանդույթները։ Տեսական աստվածաբանության համակարգում քաջ հայտնի է, որ քննարկվող հարցի շրջանակներում էկումենիզմի մասին բողոքական գաղափարներին հատուկ են հետևյալ բաղադրիչները. Եկեղեցին «կենդանի օրգանիզմ» է և պետք է ներառի և մշակի ժամանակակից աշխարհի տարբեր ընդարձակումների բազմազանությունը։ Եվ քանի որ, ըստ նրանց, եկեղեցին ոչ թե օտար և վերացական կառույց է, այլ գերզգայուն օրգանիզմ, որը բաղկացած է «անհատներից», ուստի այն պետք է արձագանքի ժամանակակից մարտահրավերներին ժամանակակից «գործիքների» միջոցով։ Այլ կերպ ասած, եկեղեցին պետք է վերածվի հանրային կյանքում գործող հզոր բջիջի, որը կարող է նաև բավարարել «հասարակական անձի» պահանջները։ Ի տարբերություն բողոքականության ազատական ​​դիրքի, հարցի վերաբերյալ ուղղափառները մնացին անփոփոխ այն սկզբունքային դիրքորոշումից, որ «Քրիստոսի մարմինը» համարվող եկեղեցին իր էությամբ անխորտակելի է։ Այս դիրքերից բողոքական եկեղեցիների գոյությունը նույնիսկ ուղղափառ եկեղեցիների ճնշող մեծամասնությունը մեկնաբանեց որպես քրիստոնեական համընդհանուր եկեղեցու պառակտում։ Ավելին, շատ ուղղափառ մարդիկ համոզված են, որ բողոքականությունը դարձել է մի օրգանիզմ, որը պարունակում է «առաքելական ավանդույթներից» օտարված բազմաթիվ տարրեր։ Ընդհանրապես, ժամանակակից էկումենիզմում միության ճանապարհը չի կարող կառուցվել եզակի հայեցակարգի հիման վրա; այն պետք է զարգացնի համապարփակ և համընդհանուր մոտեցում, որը ներդաշնակորեն կներառի քննարկվող խնդրի վերաբերյալ բոլոր հիմնական տեսակետները։ Ուղղափառ հեղինակները հենց այս սկզբունքն են քննադատում արևմտյան էկումենիզմի մոդելի օգտագործումը ավանդական արևելյան եկեղեցական միջավայրում։ Ուղղափառ հեղինակ Ա. Շմեմանը քննադատում է ինչպես արևմտյան էկումենիզմի բացասական դրսևորումները, այնպես էլ ուղղափառների դեմ հարկադրանքի քաղաքականությունը։ Այս կապակցությամբ նա գրում է. «Ուղղափառների բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը էկումենիկ շարժմանը մասնակցելը այն է, որ Ուղղափառներին ընտրություն չի տրվել, նրանց համար էկումենիկ շարժումը որոշվել է ի սկզբանե ՝ որոշակի գործառույթ կատարելու համար։ « [10] Developարգացնելով էկումենիզմի իր հայեցակարգային մոտեցումները ՝ Ա. Շմեմանը մատնանշում է հետամնացությունը։ «Այն հարցերը, որոնք Արեւմուտքը դրել է ուղղափառներին, ձեւակերպված են արեւմտյան առումով ՝ արտահայտելով արեւմտյան զարգացման եզակի փորձն ու ուղղությունը։ Ուղղափառների պատասխանները կառուցված են այն կատեգորիաների շրջանակներում, որոնք հասկանալի են Արևմուտքին, բայց դժվար թե համապատասխանեն Ուղղափառությանը։ «[11] Ընդհանուր առմամբ, էկումենիզմի նման գնահատականները հաճախ հնչեցնում են Ուղղափառ աշխարհի ներկայացուցիչները `տպավորություն ստեղծելով, որ, այսպես ասած,« արևմտյան էկումենիզմը »իսկապես պարտադիր է։ Մեր կարծիքով, այս մեղադրանքները լիովին արդարացված չեն։ Բանն այն է, որ արեւմտյան քրիստոնեությունն իր բովանդակությամբ այնքան բազմազան է, լի տրամաբանական «չոր» բաղադրիչներով, որ դրա մեխանիկական տեղափոխումը ուղղափառ աշխարհ ծայրահեղ գնահատականների տեղիք է տալիս։ Ամեն դեպքում, ուղղափառ մտածողները անընդհատ փորձում են թվարկել և դասակարգել բոլոր հատկությունները, որոնք, իրենց կարծիքով, կարող են բացահայտել գաղափարական լուրջ տարբերությունները այս երկու աշխարհների միջև։ Այդ տեսակետից առավել բնորոշ կարելի է համարել Վ. Լոսկիի տեսակետը, որը դեմ է արևելյան պահպանողականությանը «Արևմտյան միավորման» ձգտմանը և պնդում է. «Արիական ավանդույթը երբեք չի տարանջատել միստիկան աստվածաբանությունից, ինչպես նաև աստվածաբանության անհատական ​​փորձը եկեղեցու կողմից հաստատված դոգմաներից»։ Միևնույն ժամանակ, աստվածաբանը ընդունելի է համարում ժամանակակից մտածողության որոշ սկզբունքներ։ Վ.Լոսկին հատուկ ուշադրություն է դարձնում Կ.-ին։ Ըստ Բարտի `« եկեղեցին չի ստեղծվում, այլ հայտնաբերվում է »։ Մենք կարծում ենք, որ Վ. Լոսկին, այսպիսով, ենթադրում է, որ եկեղեցու միությունը գոյություն ունի, որ այն չպետք է փնտրել ապագա փոխզիջումների հնարավորության մեջ։ Իր գնահատականներում ուղղափառ աստվածաբանության և փիլիսոփայության մեկ այլ կարևոր ներկայացուցիչ `Ն. Բերդյան, որը, կարծում ենք, ավելի լայն դիրքորոշում ունի քրիստոնեական աշխարհի տարանջատման խնդրի վերաբերյալ։ Հանուն ճշմարտության պետք է նշել, որ ինչպես Ուղղափառության մյուս ներկայացուցիչները, այնպես էլ Ն. Բերդյան, անդրադառնալով էկումենիզմի արևմտյան ըմբռնումներին, ձգտում են ցույց տալ ուղղափառ ավանդույթի առավելությունները։ [15] Այդ տեսանկյունից պետք է նշանակալի համարել, որ Ն. Բերդյայի բողոքականությունն իրական իմաստով «եկեղեցի չի համարում»։ Ավելին, համեմատական ​​վերլուծության հիման վրա նա պնդում է, որ կաթոլիկ եկեղեցին իր բնույթով «ավելի ազատ կառույց է», քան, ասենք, լյութերական եկեղեցին։ Եվ չնայած դրան, Բերդիան քննադատում է Կաթոլիկ եկեղեցու պատմականորեն բացասական հայտարարությունները։ Այդ առիթով նա գրում է. «Կաթոլիկ եկեղեցին, ընկնելով հպարտության և ինքնահաստատման մեղքի մեջ, իրեն համարում է տիեզերական եկեղեցու բովանդակությունը ՝ մերժելով արևելյան քրիստոնեությունը»։ Ն. Բերդիան պնդում է, որ Ուղղափառ եկեղեցին, ի տարբերություն կաթոլիկության, առաջին հերթին գործում է որպես «ավանդույթի եկեղեցի»։ Ըստ նրա ՝ ուղղափառությունը կտրականապես դեմ է կաթոլիկ եկեղեցու «ավանդույթին», որը «գերհագեցած է ավտորիտար տարրերով», իսկ բողոքական միջավայրում, ըստ նրա, շեշտը դրվում է անձնական հավատքի վրա։ Այստեղից էլ գալիս է աստվածաբանի հիմնարար եզրակացությունը, որ պատմականորեն միայն Ուղղափառ եկեղեցին մեծապես ապավինում է ներքին ավանդույթի ուժին ՝ զերծ մնալով արտաքին ավտորիտարիզմից։ Ա.-ն խուսափում է նաև էկումենիզմի և եկեղեցիների միության չոր սահմանումներից։ Օսիպովը, պնդելով, որ էկումենիզմը չի ենթադրում քրիստոնեական եկեղեցիների ամբողջական միություն առանց հավատքի, եկեղեցաբանության, եկեղեցական կարգի ընդհանուր սկզբունքների և կյանքի զգույշ միասնության։ Այսինքն, եթե եկեղեցիները ցանկանում են միություն գտնել, նրանք պետք է բացահայտեն քրիստոնեական կյանքի բոլոր բաղադրիչները։ Ամփոփելով այս ամենը ՝ կարելի է եզրակացնել, որ եկեղեցաբանների Ուղղափառության ջատագով աստվածաբանների և փիլիսոփաների հայեցակարգային սկզբունքները հիմնական հարցերում ուղղակիորեն հակադրվում են արևմտյան հասկացություններին։ Արևելյան քրիստոնեական չափանիշներով դրանք միանգամայն անընդունելի են համարվում մի շարք պատճառներով. 1. Եկեղեցու միասնության լիարժեք ըմբռնումը, ըստ նրանց, արդեն գոյություն ունի Ուղղափառության և մտածելակերպի ավանդույթներում։ Այդ պատճառով բողոքականների առաջարկած եկեղեցական-կառուցվածքային միության ձգտումը խորթ է ուղղափառներին։ Հատկապես, որ նման միություն գոյություն ունի ավանդական ուղղափառ «Տիեզերական եկեղեցու» հովանու ներքո։ 2. Արևելյան քրիստոնեությունը հասել է միության այնպիսի վարդապետական ​​գագաթնակետին, որ դրսում ավելորդ է դարձնում ցանկացած օտար կամ օտար հոգևոր փորձ։ 3. Արևմտյան էկումենիզմը չի կարող համարվել արժեքավոր, գործնականում կիրառվելով արևելյան քրիստոնեության համատեքստում, քանի որ նրանց հոգևոր և մշակութային աշխարհայացքների միջև լուրջ տարաձայնություններ կան։ Ուղղափառության կողմնակիցների հայեցակարգային դրույթների համեմատական ​​վերլուծությունը թույլ է տալիս պնդել, որ նրանք առաջարկում և հիմնավորում են քրիստոնեական աշխարհի եռաչափ մոդելը, որը ենթադրում է երեք եզակի առարկաների (կաթոլիկություն, բողոքականություն, ուղղափառություն) գոյություն։ Ավելին, ուղղափառները այս առարկաների երկխոսությունը գործնականում անհնար են համարում, քանի որ յուրաքանչյուրն իր մանրակրկիտ գնահատման ժամանակ օգտագործում է բոլորովին այլ կատեգորիկ դաշտ։ Այս անհամապատասխանությունը նրանք վիճարկում են հետևյալ կերպ. 1. Կաթոլիկությունը բացարձակ կարևորում է եկեղեցական կառուցվածքը, որն ունի իր վարչական բաղադրիչները, անընդհատ ընդլայնվում է, բայց «անփոփոխ դոգմա» է, որի արդյունքում հավատարիմ և հավատարիմ հաղորդակցություն եկեղեցական անհատներ »աննշան է։ Ի դեպ, փաստ է, որ կաթոլիկ եկեղեցին դեռ չի հանդիսանում ԵՀԽ անդամ, նա գործում է որպես դիտորդ այդ կառույցի ներսում։ Համենայն դեպս, նման մարտավարությունը կաթոլիկ եկեղեցու կայուն, անփոփոխ քաղաքականությունն է։ Վատիկանը մտադիր է աշխարհին ներկայանալ եկեղեցիների միության իր հայեցակարգով, չնայած կաթոլիկ վերնախավը քաջատեղյակ է, որ ԵՀԽ-ն արմատապես մերժում է համագործակցող եկեղեցիների հավակնությունները։ մարմին 2. Բողոքականության համատեքստում օգտագործվում է անհատ հավատացյալը և նրա կրոնական սուբյեկտիվ եսը։ Այս դեպքում եկեղեցու ներսում լիովին բացակայում են ավտորիտար տարրերը, և ինքնադրսևորման հնարավորություն է ընձեռվում, սակայն անտեսվում է գլխավորը ՝ հավատացյալների համայնքը։ 3. Արևելյան քրիստոնեության մտածելակերպում օգտագործվում է ինքը ՝ եկեղեցին, եկեղեցին ՝ իր ներքին միասնությամբ, որտեղ «հոգատար կոլեկտիվը» և անհատական ​​հոգատարությունը ունեն նույն հոգատար կարիքները։ Այսպիսով, համեմատելով քրիստոնեության այս երեք ազդեցիկ հոսանքների էկումենիկ հասկացությունները, բացահայտելով նրանց միջև արմատական ​​տարբերությունները, կարելի է պնդել, որ ժամանակակից էկումենիզմի դարում քրիստոնեական արևելքի և արևմուտքի երկխոսությունը չի կարող տեղի ունենալ միայն դոկտրինալ-դոկտրինալ համատեքստ քաղաքակրթության բաղադրիչները »մշակութային շեշտադրումներով [6]։ Այս հիմքի վրա ձեւավորվում է եզրակացություն, որ եկեղեցու միասնության հետևյալ մոտեցումները բնորոշ են ուղղափառ մտածելակերպին։ Քրիստոնեական միասնությունը հնարավոր չէ հասնել միայն վարչակազմի տարբեր արտաքին, կառուցվածքային և մեխանիկական միաձուլումների միջոցով. «եկեղեցիների միությունը պետք է իրականացվի նախ անհատական ​​կրոնական, ապա» քրիստոնեական համայնքի հավաքական գիտակցության շրջանակներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ http։ //rodsobr.narod.ru/79.htm (տվյալների ամսաթիվը։ [4] уравский А. Վ., Քրիստոնեությունը և իսլամը։ Երկխոսության սոցիալական խնդիրները, Մոսկվա, «ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ», 1990, էջ. 36, URL։ //eastwest.rsuh.ru/binary/67097_19.1318243440.09217.pdf (տվյալների ամսաթիվը) 20.05.16)։ //religion.ng.ru/problems/2005-12-21/6_dialog.htm (03.02.16), Հյուսիսային աստղում Սուրբ Պետրոս և Պողոս առաքյալների հիմնադրման 75-ամյակի տոնակատարություն, URL։ [10] Ֆլորովսկի Գ., Եկեղեցու սահմանների վրա, Ուղղափառություն և էկումենիզմ։ Փաստաթղթեր иURL։ //liv.piramidin.com/publ/berdiaiev/Berdiaiev_Sbornik_statei.htm#8 (տվյալների հավաքում)։ Նազելի Հայրապետյան ՄԻERԱCHԳԱՅԻՆ ԵՐԿԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Միջեկեղեցական երկխոսություն, էկումենիզմ, հանդուրժողականություն, կաթոլիկ եկեղեցի, ուղղափառ եկեղեցի, բողոքականություն, գաղափարախոսություն։

example1690

example1690

Արդի ժամանակաշրջանում ցանկացած կազմակերպության համար կարեւորագույն ռեսուրս է համարվում կազմակերպության աշխատակիցը, ուստի կառավարչից պահանջվում է անհատական մոտեցում ցուցաբերել յուրաքանչյուր աշխատակցի եւ ուսումնասիրել անձի դրսեւորած վարքագծի պատճառները։ Կազմակերպությունում անհատական վարքագծի ուսումնասիրությունը կարող է դառնալ կարեւոր գործիք արդյունավետ կառավարման եւ կազմակերպության նպատակների իրականացման գործընթացում։ Այստեղ առանցքային նշանակություն ունի ընկալումը, որի միջոցով անհատը ճանաչում է շրջակա միջավայրը, առանձնահատուկ կերպով մեկնաբանում է իրավիճակը եւ ձեւավորում պատասխան վարքագիծ, որի արդյունքում էլ կատարում է իր առջեւ դրված պարտականությունները։

Կազմակերպությունը բաղկացած է անհատներից, ուստի և՛ նրանց վարքագիծը, և՛ նրանց փոխհարաբերությունները ազդում են կազմակերպական վարքի այլ մակարդակների վրա ՝ լինի դա խմբակային վարք, ղեկավարություն կամ կորպորատիվ մշակույթ։ Այսինքն ՝ անհատական ​​վարքի բնութագրերի իմացությունը կարևոր գործիք է, որն օգնում է ղեկավարին հասկանալ, թե ինչպես են մարդիկ արտահայտվում և ինչպես են նրանք վերաբերվում այլ մարդկանց։ Կազմակերպությունում անհատական ​​վարքի ուսումնասիրության ելակետը այն անհատն է, որը, համագործակցելով կազմակերպության այլ անհատների հետ, ազդում է նաև այն բանի վրա, թե ինչպես են անհատները ընկալում իրենց և, հետևաբար, այն աստիճանի, որով անհատները դառնում են կազմակերպության մեջ։ Օրինակ ՝ անհատական ​​տարբերությունները կարող են հանգեցնել թշնամանքի անհատի միջև, ինչը կխոչընդոտի արդյունավետ թիմերի ձևավորմանը, մինչդեռ տարբեր անհատականությունների ճիշտ համադրությունը կնպաստի այդպիսի թիմերի ձևավորմանը։ Այս առումով կարևոր գործոն է այն, թե ինչպես են անհատները ընկալում իրենց կազմակերպության մեջ։ Սա հատկապես վերաբերում է ինքնագնահատականի և ինքնարդյունավետության հարցում։ Ինքնագնահատականը անհատի գնահատումն է, նրա արժանիքները։ Սա, ըստ էության, արտացոլում է, թե անհատն իրեն ինչ լավ է զգում կազմակերպության մեջ։ Ակնհայտ է, որ եթե մարդը բարձր ինքնագնահատական ​​ունի, նա ավելի ինքնավստահ է, չնայած որ միշտ կա ինքնագնահատականի չափազանցության վտանգ, երբ սեփական արժանիքների անձնական ընկալումը չի համընկնում կազմակերպության կողմից այդ արժանիքների ընկալման հետ։ , Այնուամենայնիվ, դրական ինքնագնահատականի հետ մեկտեղ անհատը կարող է դրական դիրք գրավել կազմակերպության մեջ, և դա կազդի նրա մոտիվացիայի, հաճախելիության և սթրեսը հաղթահարելու ունակության վրա։ Lowածր ինքնագնահատականը կազմակերպության համար ավելի լուրջ խնդիր է, որը կարող է հանգեցնել կազմակերպության հետ կապված հարցերի բացասական ընկալմանը և կազմակերպության համար անհատի դերի կարևորությանը։ Ինքնարդյունավետությունը կապված է ինքնագնահատականի հետ, քանի որ դա վերաբերում է անհատի կողմից առաջադրանքը կատարելու ունակության ընկալմանը։ Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք, ընկալումը շատ կարևոր գործոն է անհատական ​​վարքի դրսեւորման համար, ինչպես կազմակերպության ներսում, այնպես էլ դրա սահմաններից դուրս։ Ինչպես գիտենք, մարդիկ ընկալում են իրենց շրջապատող աշխարհը 5 զգայարանների միջոցով. Համ, հոտ, տեսողություն, լսողություն և հպում։ Վերջիններս ունեն ֆիզիկական սահմանափակումներ, որոնք պաշտպանում են ավելորդ տեղեկատվությունից։ Ըմբռնումը իմացաբանական գործընթաց է, որով անհատը ճանաչում է շրջապատը, յուրովի է մեկնաբանում իրավիճակը և զարգացնում պատասխանատու վարքագիծ (տե՛ս Նկար 1)։ 4 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալումը (լատ. ՝ perceptio - ընկալում) տեղեկատվություն ստանալու և փոխակերպման գործընթաց է, որն օգնում է մարդուն հասկանալ իրականությունը և կողմնորոշվել տարբեր իրավիճակներում։ Ընկալման միջոցով մարդը կարեւորում է շրջակա միջավայրի տարրերն ու երեւույթները։ Ընկալվող աշխարհը իրականության հուզական արտացոլումն է։ Պետք է նշել, որ ընկալման մեջ առանձնահատուկ դեր է խաղում այս կամ այն ​​խթանը ընկալելու ցանկությունը, այն ընկալելու անհրաժեշտության գիտակցումը։ Խթանը ցանկացած իրադարձություն, առարկա, պատկեր, հասկացություն է, այն ամենը, ինչ փոխազդում է մարդու հետ այնպես, որ նրա վարքը էապես փոխվի։ Արտաքին միջավայր։ Ներքին միջավայր։ Արժեքի կողմնորոշում։ Անհատական ​​վարքի վրա ազդող հիմնական փոփոխականները [1, p. 36] Ընկալման հիմնական առանձնահատկություններն են [2, էջ. 31]։ Այն սուբյեկտիվություն։ Իրական կյանքի օբյեկտներն ու երեւույթները հատուկ առարկաների տեսքով արտացոլելու ունակություն։ Ավելին, օբյեկտիվությունը ընկալման բնածին հատկանիշ չէ։ Վերջինիս ծագումն ու կատարելագործումը տեղի են ունենում ուռուցքաբանության մեջ ՝ սկսած մարդու կյանքի առաջին տարվանից։ Ձեւ 5 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ հիմնված է շարժումների վրա, որոնք ապահովում են առարկայի կապը, երեխայի հետ շփումը։ Նման շարժումներն են `ձեռքերի շարժումները առարկաներին դիպչելիս, աչքերով աչքերը դիտելիս, ձայն լսելիս կամ հոտոտելիս` մենք կողմնորոշիչ շարժումներ ենք կատարում դեպի խթանի աղբյուրը։ Բայց դրանք հաճախ մարդը չի գիտակցում։ Ստրուկտուրալիզմի էությունն այն է, որ իրական կյանքում հանդիպող երեւույթներն ու առարկաները մեր գիտակցությանը հասնում են ամբողջական և համակարգված ձևով ընկալման միջոցով, օրինակ ՝ երաժշտություն լսող մարդը հասկանում է մեղեդին, այսինքն ՝ դրա իմաստային կառուցվածքը, և ոչ թե առանձին նոտաները։ հնչեց այդ պահին։ Ակտիվություն նշանակում է, որ որոշակի պահի մարդը կենտրոնացած է մեկ խթանի կամ գրգռիչների խմբի վրա, մինչդեռ իրական կյանքի մյուս օբյեկտները կարևոր չեն գիտակցության մեջ։ Perգայունակությունը նշանակում է, որ ընկալումը կախված է ոչ միայն արտաքին խթանիչ բնույթից, այլ նաև բուն առարկայից։ Սա նշանակում է, որ մարդու նախորդ փորձը և գիտելիքները մեծ ազդեցություն ունեն ընկալման վրա։ Սա է պատճառը, որ նույն առարկան տարբեր մարդկանց կողմից տարբեր կերպ է ընկալվում։ Իրավիճակային ազդեցությունը մարդկանց արձագանքն է արտաքին ազդակներին ՝ կախված նրանց բնույթից։ Այստեղ հիմնական խնդիրն է `առանձնացնել իրավիճակային էական ազդանշանները ոչ էականից։ Իմաստությունը սերտորեն կապված է մարդու մտածողության և լեզվի հետ։ Կայունությունը օբյեկտի որոշակի հատկությունների հարաբերական կայունությունն է, երբ ընկալման պայմանները փոխվում են։ Այս հատկությունը որոշակիորեն դրսեւորվում է օբյեկտի ձևի, չափի, գույնի, չափի տեսողական ընկալման դեպքում։ 6 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալման բոլոր հատկանիշների միջև կա ֆունկցիոնալ նմանություն։ Եթե ​​ընկալումը չունենար այդպիսի հատկություններ, ապա շրջակա միջավայրին հարմարվելու մեր ունակությունն անհամեմատ ցածր կլիներ։ Ընկալման նման կազմակերպումը թույլ է տալիս համարժեք հարաբերություններ ունենալ շրջապատի հետ։ Ընկալման առանձնահատկությունները բնածին չեն եւ զարգանում են մարդու կյանքի ընթացքում։ Ընկալումը մեծապես կախված է մարդու բնութագրերից։ Անձի գիտելիքները, հետաքրքրությունները, վերաբերմունքը, հույզերն ազդում են օբյեկտիվ իրականության վրա։ Քանի որ մարդիկ տարբերվում են իրենց անհատականությունից, կարելի է ասել, որ ընկալման մեջ կան անհատական ​​տարբերություններ։ Դա պայմանավորված է հուզականորեն ընկալվող տեղեկատվության ընտրության և կազմակերպման ձևով։ Ըմբռնման գործընթացի վրա ազդում են մի շարք արտաքին և ներքին գործոններ։ Արտաքին գործոնները կապված են զգայարանների, իսկ ներքին գործոնները `ընկալող մարդու հետ։ Արտաքին գործոնները ներառում են ընտրության վրա ազդող հետևյալ գործոնները.  Չափ։ Որքան մեծ է արտաքին գործոնը, այնքան հեշտ է այն ընկալելը։ Շարժում։ Շարժվող մարմինը, ամենայն հավանականությամբ, արագ ընկալվում է։  Լարվածություն (ուժգնություն), ինչպիսիք են պայծառ լույսը, ուժեղ ձայնը և այլն։ Կրկնություն։ Նույն գործոնի անընդհատ կրկնությունը հանգեցնում է դրա ավելի արագ ընկալմանը, օրինակ `գովազդը, որտեղ հիմնական գաղափարը անընդհատ կրկնվում է, և բուն գովազդը, որը պարբերաբար կրկնվում է։  Լինել նոր և ճանաչելի։ Նոր կամ հայտնի երեւույթներն ավելի արագ են ուշադրություն գրավում։ 7 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալման ներքին գործոններն են `ընկալման (հուզական) սպասումները, կարիքներն ու շարժառիթը, նպատակներն ու խնդիրները, գիտելիքները, անձնական հատկությունները, ինքնորոշումը, հուզական վիճակը, կյանքի փորձը և մասնագիտական ​​փորձը։ Ընկալման ակնկալիքները հիմնված են նմանատիպ իրավիճակների անցյալի փորձի վրա։ Սա ընկալման դիրքն է, որի դեպքում մարդը տեսնում է, լսում է իր ուզածը կամ սպասելիքները։ Պահանջներն ու մոտիվացիան կարևոր դեր են խաղում ընկալման գործընթացում։ Մարդիկ նկատում են այն հուզական տարրերը, որոնք կբավարարեն իրենց կարիքները։ Օրինակ ՝ քաղցած մարդը ավելի զգայուն է սննդի նկատմամբ, քան ոչ քաղցած մարդը։ Մոտիվացիան կարևոր դեր է խաղում անձի առաջնահերթությունները որոշելու հարցում, օրինակ ՝ ճգնաժամի և հնարավոր կրճատումների ժամանակ աշխատողները ավելի զգայուն կլինեն աշխատանքի հայտարարությունների նկատմամբ, քան կազմակերպության բնականոն ընթացքի մեջ։ Անձնական գծերն ազդում են մարդկանց միմյանց ընկալման և այլ բաների վրա։ Օրինակ ՝ լավատեսները դրականորեն են նայում իրերին, իսկ վատատեսները ՝ բացասական։ Իրատեսները քիչ թե շատ օբյեկտիվ են վերաբերվում իրենց շրջապատող աշխարհին։ Մարդիկ, ովքեր իրենց իրատեսորեն են ընկալում, քաջատեղյակ են իրենց առավելություններին և թերություններին, նրանք ի վիճակի են արդյունավետ գործել ՝ չզգալով իրենց սեփական սխալները։ Ինքնակարգը յուրաքանչյուր անձի ինքնորոշումն է։ Այն ձեւավորվում է այլ մարդկանց հետ շփման ընթացքում և ցույց է տալիս, թե ինչպես ենք մենք տեղեկություններ ստանում շրջակա միջավայրի և մեր մասին։ Ինքնակարգը փոխվում է տարիքի հետ և իրավիճակային մի շարք գործոնների ազդեցության տակ, որոնք են ՝ [3, գ. 88] շակ Մշակույթ։ Արեւմուտքի անհատականացված մշակույթները սնում են անկախ, անհատական ​​Ես-ի զգացողությունը։ Ասիական երկրների կոլեկտիվ մշակույթ 8 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Կույտերը զարգացնում են փոխկապակցված, «սոցիալապես կախված» «Ես» -ի զգացողությունը։ Փորձեք անձնական փորձ։ Սեփական գործունեության արդյունավետությունը ծագում է փորձի հիման վրա յուրացնելուց։ Մեծ ջանքեր պահանջող խնդրի հաջող լուծումը ծնում է իրավասության զգացում։  Այլ մարդկանց դատողություններ։ Մենք մեզ մասամբ գնահատում ենք այն բանի շնորհիվ, ինչ մտածում են այլ մարդիկ մեր մասին։ Երեխաները, ովքեր ընկալվում են որպես տաղանդավոր, բարի, օգտակար, աշխատասեր մարդիկ, ձգտում են ներառել և պահպանել այդ որակները իրենց Ինքնորոշման և Վարքի մեջ։ Երը մեր խաղացած դերերը։ Երբ մարդը սկսում է խաղալ նոր դեր (ուսանող, աշխատող, ծնող և այլն), նա ի սկզբանե իրեն անհարմար է զգում և ընկալվում է որպես դեր։ Timeամանակի ընթացքում այն ​​ներթափանցում է «Ես» -ի մեջ և դառնում իրականություն ՝ ինքնահիմացումն ու ինքն ընկալումը։ Երբեմն մենք անհարմար ենք զգում, երբ անկեղծ չենք կամ աջակցում ենք այն գաղափարներին, որոնցից գրեթե անտեղյակ ենք։ Նման դեպքերում մենք փորձում ենք արդարանալ ՝ նույնանալով այդ անձի հետ։ Ալական Սոցիալական համեմատություն։ Մարդիկ միշտ փորձում են հասկանալ, թե ինչով են նրանք տարբերվում իրենց շրջապատող մարդկանցից, օրինակ ՝ որպես տղամարդկանց խմբի միակ կինը, բարձրագույն կրթություն ունեցող միակ թիմում։ Այս կերպ մարդիկ գիտակցում են իրենց առանձնահատկությունը։ Շրջակա միջավայրի հետ համեմատությունը բերում է նաև մարդկանց ցանկացած խմբի դասակարգման ՝ հարուստ, աղքատ, սրամիտ, ոչ սրամիտ, բարձրահասակ, կարճահասակ և այլն։ Մենք օգտագործում ենք մեր «ես» -ը որպես ընկալման հիմք, օրինակ, եթե մարդն իրեն ընկալում է որպես թույլ, անօգնական, անգործունակ, ապա շրջապատող աշխարհը սպառնալիք կթվա։ Հետեւաբար, նա դժվար թե ռիսկի դիմի և փորձի գրավել շրջակա միջավայրը։ Եթե ​​մարդն իրեն ընկալում է որպես բանիմաց, ունակ մարդ, նա իր առջև նպատակներ կդնի և կհասնի դրանց։ Սա կոչվում է ինքնագնահատական ​​կամ ինքնագնահատական։ Վերագրումը մեծ նշանակություն ունի ընկալման գործընթացում։ Այն ցույց է տալիս, թե ինչպես են մարդիկ բացատրում իրենց և այլոց վարքի պատճառները։ Երբ անհայտ են անձի վարքի պատճառները, ապա վերագրումը օգտագործվում է որպես վարքը բացատրելու միջոց։ Վերագրումը վարքի պատճառներն ու հետևանքներն ընկալելու գործընթաց է, որը թույլ է տալիս մարդկանց իմաստավորել շրջակա միջավայրը։ Վարքի պատճառները սովորաբար բացատրվում են անհատական ​​հատկանիշներով, իրավիճակով, որում դրսեւորվել է վարքը կամ երկուսն էլ։ Դիսպոզիցիոն (անհատական, ներքին) հատկանիշներն ընդգծում են անհատականության որոշակի գծեր, ինչպիսիք են կարողությունները, հմտությունները կամ ներքին դրդապատճառները։ Իրավիճակային վերագրումը շեշտը դնում է արտաքին միջավայրի ազդեցության վրա մարդկանց վարքի վրա, ինչպիսիք են խցանումների պատճառով աշխատանքը ուշանալը։ Հասկանալու համար անձին վերագրված վարքը կամ իրավիճակը, Հ. Քելլին առաջարկել է վերագրման հետևյալ երեք տեսակները. 1. Անձնական (պատճառը վերագրվում է գործողություն կատարողին), 2. Նպատակը (պատճառը վերագրվում է առարկային որին ուղղված է գործողությունը), 3. Իրավիճակային (պատճառը վերագրվում է իրավիճակին)։ Հ. Քելիի ուսումնասիրության արդյունքները ցույց տվեցին, որ միջոցառման մասնակիցը առավել հաճախ օգտագործում է իրավիճակային վերագրում, իսկ արտաքին դիտորդը `անհատ։ Վերագրումն ուսումնասիրելիս Քելին առաջարկում է օգտագործել հետևյալ չափանիշները. 1. Համաձայնություն։ Տվյալ իրավիճակում մարդկանց մեծամասնությունը կասե՞ր, թե՞ նույնը կաներ։ Եթե ​​այո, ապա մենք ավելի քիչ ենք հակված բացատրել մեր վարքը անձնական բնութագրերով (օրինակ ՝ արտադրանքի ցածր որակով)։ 2. Արտասովորը։ Վարքն անսովոր է, թե բնորոշ չէ՞ մարդուն։ Եթե ​​այո, ապա դա իրավիճակային գործո՞ն է։ Այնուամենայնիվ, եթե մարդը հաճախ իրեն այդ կերպ է պահում, մենք ավելի շատ հակված ենք անհատական ​​վերագրման։ 3. Շարունակություն։ Նման վարքի դրսևորումը շարունակակա՞ն է, եթե շարունակական չէ, մենք հակված ենք իրավիճակային վերագրման։ Նախապաշարմունքները շատ մարդկանց մոտ կարող են բերել սխալ եզրակացությունների։ Հատկանշական նախապաշարմունքը վարքի մեկ բացատրությունը մյուսին գերադասելու միտում է։ Վերագրման հիմնարար սխալը տեղի է ունենում, երբ անձը կամ իրավիճակը դատվում են սահմանափակ տեղեկատվության հիման վրա։ Մարդիկ ցանկանում են գնահատվել իրենց լավ աշխատանքի համար և հակված են մերժել իրենց աշխատանքում ձախողումների համար պատասխանատվությունը։ Մարդիկ հիշում են իրենց հաջողությունները և փորձում մոռանալ անհաջողությունները։ Մարդիկ, որպես կանոն, իրենց խնդիրները կապում են արտաքին գործոնների, այլ ոչ թե անհատական ​​առանձնահատկությունների հետ։ Վերագրման հիմնարար սխալի առաջացման պայմաններն են. [5, p. 56]  «Կեղծ համաձայնությունը» սեփական վարքի (զգացմունքների, համոզմունքների, համոզմունքների) գերագնահատում է, ինչը նշանակում է, որ անձը համարում է, որ իր տեսակետը միակ ճշմարիտն է, և բոլորը պետք է համաձայնվեն նրա հետ, և ցանկացած անհամաձայնություն վերագրվում է անձնական հատկություններին)։ «Անհավասար հնարավորություններ»։ Սա նշանակում է հաշվի չառնել դիմացինի դերը։ Յուրաքանչյուր մարդ խաղում է բազմաթիվ դերեր։ Դրանցից ոմանք թույլ են տալիս մարդուն ավելի հեշտ արտահայտվել և ցուցադրել դրական հատկություններ։ Այս մեխանիզմը գործում է վերահսկվող վերագրման գործընթացում։ 11 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  «Ավելի շատ վստահություն փաստերի նկատմամբ, քան դատողություններ»։ Առաջին հայացքը միշտ ուղղված է ամենաակնհայտ փաստին ՝ մարդուն, և իրավիճակը դեռ պետք է պարզվի։ «Կեղծ փոխհարաբերությունների կառուցման հեշտություն»։ Սրա էությունն այն է, որ մարդը կամավոր կերպով համատեղում է ուղեկցող երկու անհատական ​​հատկություններ։ Շատ հաճախ արտաքին գծերն ու հոգեբանական գծերը զուգորդվում են, օրինակ ՝ բոլոր գեր մարդիկ բարի են, բոլոր կապույտ մանյակները խորամանկ են և այլն։ Այսպիսով, իմանալով ընկալման առանձնահատկությունները, վերագրման օրենքները և վերագրման հիմնական սխալները կօգնեն կառավարչին ճիշտ հասկանալ իր և ենթակաների վարքի դրդապատճառները։

example495

example495

Հոդվածում քաղաքագիտության եւ ռազմական հոգեբանության դիրքերից վերլուծության են ենթարկվել 2016թ.-ի մարտական գործողությունների արդյունքում տարածաշրջանում ձեւավորված որակապես նոր իրողությունները։ Ապրիլյան մարտական գործողությունները դիտարկում են որպես Ադրբեջանի հետ տեւական հակամարտության ռազմական ցիկլերից մեկը /եւ բնավ ոչ վերջինը/՝ նկատի ունենալով թուրք – ադրբեջանական ագրեսիվ նկրտումների հաստատունությունը։

2016 թ. ապրիլյան մարտական գործողությունների արդյունքում մեր տարածաշրջանում ստեղծվել է որակապես նոր ռազմաքաղաքական իրականություն։ Ապրիլյան քառօրյա մարտերից երեք տարի անց տեղին է քաղաքագիտության եւ ռազմական հոգեբանության դիրքերից անդրադառնալ սույն թեմային՝ կատարելով որոշ հետեւություններ։ Նախեւառաջ՝ 2016 թ. ապրիլյան մարտական գործողությունները հարկ է դիտարկել որպես Ադրբեջանի հետ հեռուն միտված, տեւական հակամարտության ռազմական ցիկլերից մեկը։ Ըստ այդմ՝ տեղի ունեցածը վերջին ռազմական բախումը չէ [1, 27-37 էջեր; 2]։ 2016-ի ապրիլին հակառակորդը խաղարկեց մեր պաշտպանությունը ճեղքելու մի շարք մարտավարական հնարքներ, որոնք արդեն հետապրիլյան շրջանում հղկվում են կայուն պարբերականությամբ անցկացվող զորավարժությունների ընթացքում։ Բնականաբար հակառակորդն իր ձախողումից դասեր կքաղի՝ հաջորդ մարտական գործողություններին նախապատրաստվելիս։ Միեւնույն ժամանակ, կամա, թե ակամա, հակառակորդը ապրիլյան մարտերի ընթացքում բացահայտել է իր մարտավարական մտահղացումները։ Ըստ այդմ` կարծում 259ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ եմ, աններելի կարճատեսություն կլինի թշնամու նոր ագրեսիան բացառելը։ Նմանաբնույթ՝ սահմանափակ ուժերի եւ միջոցների կիրառմամբ մարտական գործողությունների հավանականությունը պետք է մեծ համարել։ Հատկապես շեշտենք՝ ապրիլին հակառակորդի հարձակողական խմբավորումների առջեւ դրված խնդիրները չեն լուծվել։ Ավելին՝ հետապրիլյան շրջանում Բաքուն հետեւողական ջանքեր է գործադրում զինված ուժերի մարտական կարողությունները վերականգնելու ուղղությամբ։ Կայուն պարբերականությամբ անցկացվող զորավարժություններն ասվածի վառ ապացույցն են։ Ուստի տրվել ինքնախաբեության, ցանկալին իբրեւ իրականություն ընկալել չի կարելի. հուսալի եւ տեւական խաղաղությունը, ցավոք, անհնարին է տեսանելի հեռանկարում։ Որպեսզի հանկարծակիի չգանք, արագ մոբիլիզանանք ու հուժկու պատասխանով կասեցնենք թշնամուն մեր սահմաններին՝ խաղաղություն պարտադրելով նրան մեր սահմաններից դուրս, ապա պետք է հոգեբանորեն պատրաստ լինենք նոր ագրեսիային։ 2016 թ. ապրիլին մենք ականատեսը եղանք, որ ագրեսիային հաջողությամբ դիմակայելու գրավականը հենց այդ՝ հանրության պատրաստականությունն է։ Այս ամենի հետ մեկտեղ կարծում եմ նաեւ, որ ապրիլյան մարտերը սթափեցնող ազդեցություն ունեցան ալիեւյան կլանի վրա։ Որքան էլ, որ Բաքվում մարտերի ելքը ներկայացնեն որպես հաղթանակ, այնուամենայնիվ ենթադրում եմ, որ ալիեւյան նեղ շրջանակում մեր հանդեպ իրական հաղթանակի հանդեպ հավատը սասանվեց։ Իհարկե նախագահ Ալիեւը չի հրաժարվել ագրեսիվ նկրտումներից։ Ըստ ամենայնի Բաքվում արվել է հետեւություն առ այն, որ հարկավոր է ավելի լավ պատրաստվել հաջորդ հարվածը հասցնելուն։ Այդուհանդերձ վստահ եմ, որ ապրիլյան մարտերի ելքը ճնշող տպավորություն թողեց նախագահ Ալիեւի եւ իր շրջապատի վրա՝ մասնավորապես խորացնելով հետագայում ձախողվելու մտավախությունը։ Ակընհայտ է, որ ապագայում նախագահ Ալիեւին շատ ավելի դժվար է լինելու մարտական գործողությունների վերսկսման հրաման տալը, խորանալու է բարձրաստիճան զինվորականների հանդեպ թերահավատությունը, մասնավորապես, վերջիններիս կողմից իրականությունը աղճատված՝ ցանկալին որպես իրականություն ներկայացնելու վերաբեր260ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ յալ կասկածը։ Վստահաբար կարելի է ասել նաեւ, որ Բաքվի համար անսպասելի էր մարտական գործողությունների նման ընթացքն ու ելքը։ Այստեղ տեղին է մանրամասնել։ Կարծում եմ ագրեսիա սանձազերծելու պահին նախագահ Ալիեւը չուներ իրականությանը համարժեք պատկերացում Արցախի ՊԲ եւ սեփական զինված ուժերի մարտունակության վերաբերյալ։ Բաքվում պարզապես չէին սանձազերծի մարտական գործողությունները, եթե բարձրաստիճան զինվորականությունն իր գերագույն – գլխավոր հրամանատարին օբյեկտիվորեն ներկայացներ ուժերի հարաբերակցության իրական պատկերը, եւ որ ամենակարեւորն է, եթե նախագահ Ալիեւը գոնե մոտավորապես պատկերացներ մարտական գործողությունների իրական ելքը։ Ըստ ամենայնի, Բաքվում ագրեսիայի որոշումը կայացվել է ցանկալին որպես իրականություն ներկայացնելու տրամաբանությամբ զեկույցների հիման վրա։ Ավտորիտար համակարգերում հաճախ է այդպես պատահում, երբ ղեկավարի ցասումից վախենալով զեկուցվում է այն, ինչ ցանկալի է նրա համար։ Բոլոր հիմքերը կան ենթադրելու, որ Ադրբեջանի զինված ուժերում արդեն կորպուս օղակից բարձր վերադաս հրամանատարությանը ներկայացվում են իրականությունից էապես տարբերվող տեղեկություններ, որոնք վերջնականապես աղճատվում են, հղկվում՝ հագենալով ցանկալի շեշտադրումներով գերագույն գլխավոր հրամանատարին ներկայացվելու պահին։ Ըստ այդմ՝ նախագահ Ալիեւին ներկայացվում է ցանկալի պատկեր, որը իրականությունից բավական հեռու է։ Որքան էլ, որ ասենք, թե Բաքվում զինվորականության կյանքն արժեք չունի, այդուհանդերձ չեմ կարծում, թե նման համեստ արդյունքի՝ մի քանի հենակետերի համար նախագահ Ալիեւը պատրաստ կլիներ զոհել իր ամենապատրաստված անձնակազմերը։ Փաստ է, որ Բաքվում ակնկալում էին շատ ավելի մեծ արդյունքներ։ Այս առումով մեր մի քանի հենակետերի գրավումը բառի բուն իմաստով փրկեց նախագահ Ալիեւի դեմքը։ Իսկ ինչպե՞ս որակել ապրիլյան մարտերի ելքը։ Անշուշտ այն բնորոշել որպես լիարժեք հաղթանակ ճիշտ չէր լինի։ Մարտական գործողությունների ելքը մեզ համար հաջող էր, եւ ընդհանուր առմամբ, որոշ վերապահումներով այն կարելի է որակել որպես հաղթանակ։ Արվել է այն, ինչ հնարավոր է եղել անել երեք ու կես օրվա ընթացքում։ Ի վեր261ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ջո, պետք է հաշվի առնել, որ շատ կարճ ժամանակահատվածում կանխվել է «մեծ պատերազմ»։ Եթե պատկերավոր կերպով արտահայտվելու լինենք, ապա թշնամին գրավել է մի քանի հենակետ, բայց տանուլ է տվել կռիվը, իսկ մենք կորցրել ենք մի քանի հենակետեր, բայց հաղթել ենք կռիվը։ Այո՛ մեզանում այդ մի քանի հենակետերի կորուստը ցավոտ ընկալվեց։ Հանրության այդ ռեակցիան միանգամայն առողջ պետք է համարել։ Անշուշտ, «մեծ պատերազմի» սպառնալիքի պայմաններում որքան ավելի առաջ մղված լինեն մեր դիրքերն, այնքան ավելի կարճ ժամանակում հնարավոր կլինի կոտրել հակառակորդի հարձակման թափը։ Սակայն տվյալ դեպքում սկզբունքորեն կարեւոր է շեշտել, որ գրավելով պաշտպանության առաջին էշելոնի մի քանի հենակետ ադրբեջանական կողմը մեր հանդեպ վճռորոշ առավելություն չի ստացել։ Պաշտպանական համակարգի ամբողջականությունը պահպանվել է, պետական սահմանի ուրվագիծը փոխվել է աննշան։ Այս ամենն իհարկե չի նշանակում, թե այդ հենակետերը մեզ այլեւս պետք չեն։ Նշեմ, որ այդ կորուստը սկզբունքորեն վերականգնելի է, եւ առավել քան վստահ եմ, որ պատեհ առիթի դեպքում մերոնք չեն վարանի «վերականգնել արդարությունը»։ Իսկ հակառակորդը կտա նման առիթ։ Ընդ որում, տվյալ դեպքում սկզբունքորեն կարեւոր է մարտական խնդիրը անկորուստ, կամ նվազագույն կորուստներով լուծելը։ Ապրիլյան մարտերը միանգամայն տեղին է որակել որպես երկրորդ ադրբեջանական ագրեսիա Արցախի դեմ. ագրեսիա, որը կրկին ձախողվեց։ Սանձազերծելով Արցախի դեմ երկրորդ ագրեսիան, եւ կրկին ձախողվելով` պաշտոնական Բաքուն լեգիտիմացրեց Արցախի ներկա սահմանները։ Հատկապես ընդգծենք՝ Արցախի ներկա սահմանները գծվել են ադրբեջանական երկու ագրեսիա հետ մղելու արդյունքում։ Ահա այս համատեքստում անշուշտ մադրիդյան սկզբունքներն այժմ արդեն ժամանակավրեպ են, եւ բնականաբար վաղ թե ուշ պետք է բեկանվեն։ Պետությունների սահմանները գծվում, ապա միջազգային ճանաչում են ստանում ուժի օրենքով։ Ապրիլին Արցախի պետական սահմանը վերահաստատվեց հենց այդ՝ ուժի օրենքով։ Հատկապես ընդգծենք, որ Արցախի իրավասուբյեկտության ճանաչումը գրոշի արժեք չունի առանց ներկա սահմանների [3, 241-257 էջեր]։ Թուրք – ադրբեջանական ագրեսիվ նկրտումների հաստատուն 262ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ լինելու ֆոնին հայոց պետականության կենսունակության գրավականը ներկա սահմաններում Արցախի իրավասուբյեկտության ճանաչումն է, ինչը բարդ, ժամանակատար, սակայն իրականանալի նպատակ է [5]։ 2016-ի ապրիլին այդ ուղղությամբ կարեւոր քայլ արվեց։ Ըստ այդմ՝ Արցախի Պաշտպանության բանակի կողմից երկրորդ անգամ ադրբեջանական ագրեսիան հետ մղելն ու Արցախի սահմանների վերահաստատումը 2016 թ. ապրիլյան մարտական գործողությունների հիմնական ռազմաքաղաքական արդյունքն է։ Երկու տարի առաջ արցախահայությունը՝ համայն հայության օգնությամբ վաստակեց իր արժանապատիվ ապրելու իրավունքը իր պատմական հայրենիքի մի բեկորի վրա՝ ներկա սահմաններում, ստիպեց աշխարհին հաշվի նստել Արցախի հայապատկանության հետ։ Եվս մեկ սկզբունքային հարց. ապրիլյան մարտական գործողություններից հետո նախագահ Ալիեւը կորցրեց իր շանտաժի հիմնական գործիքը` ռազմական ներուժով, արագ հաղթական պատերազմով վախեցնելու խաղաքարտը։ Ապրիլին հստակ երեւաց, որ ադրբեջանական բանակի մարտունակությունը մեղմ ասած խիստ չափազանցված է եղել։ Ի դեպ տեսակետն առ այն, որ Ադրբեջանի ռազմական ներուժը բավարար չէ Արցախի տարածքն օկուպացնելու համար՝ տիրապետող է նաեւ ռուսական եւ ռուսալեզու փորձագիտական հանրության շրջանում (Յ. Կեդմի, Մ. Խոդորյոնոկ եւ ուրիշներ) [7, 8]։ Բնավ չթերագնահատելով հանդերձ թշնամուն` այնուամենայնիվ ակնհայտ է, որ նախագահ Ալիեւը հետայսու այլեւս չի կարող համոզիչ լինել` ուժի դիրքերից հանդես եկողի կարգավիճակում։ Սա թերեւս ադրբեջանական ապրիլյան ագրեսիայի ձախողման հաջորդ ռազմաքաղաքական արդյունքն է։ Եվս մեկ նկատառում։ Այն, որ հակառակորդը կրկին պարտվել է արդեն պարզ էր ապրիլի 4-ին, երբ հյուսիս-արեւելյան ուղղությամբ պետական սահմանը մասամբ վերականգնվել էր, Ակնայի ուղղությամբ լայնամասշտաբ հարձկումը կանխվել, իսկ հակառակորդի հարձակման ռեսուրսը գրեթե սպառվել [9]։ Եվ դա այն դեպքում, երբ հակառակորդը մարտի էր նետել իր ամենապատրաստված անձնակազմերը։ Ապրիլի 4-ից հետո հակառակորդը խնդիր ուներ ամեն գնով պահել իր ձեռքն անցած մեր մի քանի հենակետերը։ Ըստ այդմ` Ապրիլի 4-ին, 5-ին մարտական գործողությունների, առանց չափազանցության, ամեն ժամն ա263ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ վելի ու ավելի ծանր էր դարձնում պարտության հետեւանքները։ Հենց այդ հանգամանքի գիտակցումն էլ ստիպեց հակառակորդին հրադադար խնդրել։ Իրողությունն այն է, որ ապրիլի 5-ին՝ հրադադարի կնքման պահին, ադրբեջանական հարձակողական խմբավորումներն արդեն կորցրել էին իրենց մարտունակությունն ու կատարում էին զուտ պաշտպանական խնդիրներ։ Հետեւաբար, աներկբայելի է այն տեսակետը, որ ապրիլի 5-ին հրադադարի կնքումը հարկ է դիտարկել որպես հայկական կաղմի կատարած մեծ փոխզիջում։ Այսպիսով՝ ադրբեջանական երկրորդ ագրեսիայի ձախողումից հետո հայկական կողմի դիրքերը բանակցային գործընթացում էապես ամրապնդվել են։ Այժմ ուժի դիրքերից հանդես գալու մենաշնորհը պատկանում է հայկական կողմին։

example473

example473

Տնտեսության կայուն առաջընթացի կարեւորագույն նախապայմաններից մեկը տնտեսական աճի ներառականության ապահովումն է, եւ այս առումով կարեւոր դերակատարում ունի պետական ներդրումային քաղաքականության ուղղվածությունը, որի միջոցով հնարավոր է ինչպես տեղական, այնպես էլ օտարերկրյա ներդրումների հոսքերն ուղղել դեպի տնտեսության ռազմավարական, գիտելիքահեն եւ ռեսուրսախնայող ոլորտներ, որոնց զարգացումն իր հերթին կխթանի Հայաստանի տնտեսության առաջանցիկ զարգացումը։ Այդ ուղղությամբ անհրաժեշտ են գիտականորեն հիմնավորված եւ համակարգային բարեփոխումներ՝ շուկայական տնտեսական համակարգի ինստիտուտների զարգացման, օրենսդրական դաշտի բարելավման եւ ներդրումային քաղաքականության նոր սկզբունքների ու մոտեցումների սահմանման ուղղությամբ։

Տնտեսության մեջ ներդրումային գործընթացների վրա ազդող կարեւորագույն լծակներից է պետական ներդրումային քաղաքականությունը, որը կանխորոշում է դրանց կարգավորման, ինչպես նաեւ ներդրումների հոսքերի խթանման հիմնական ուղղություններն ու պայմանները։ Ակնհայտ է, որ արդյունավետ ներդրումային քաղաքականության միջոցով հնարավոր է ձեւավորել ներդրումային բարենպաստ միջավայր, որը ցանկացած երկրի 77տնտեսության զարգացման եւ կայուն աճի ապահովման կարեւոր նախապայմաններից է։ Սակայն, միաժամանակ պետք է նշել, որ միայն ներդրումների բացարձակ ծավալային աճի շնորհիվ հնարավոր չէ լուծել տնտեսության կայունության եւ երկարաժամկետ զարգացման, ազգաբնակչության զբաղվածության, եկամուտների համահարթեցման, մարդկային կապիտալի զարգացման, շրջակա միջավայրի պահպանության, բնական ռեսուրսների վերարտադրության, ինչպես նաեւ տնտեսության համար կարեւոր եւ հեռանկարային այլ խնդիրներ։ Վերջիններիս արդյունավետ լուծումը մեծապես կախված է տնտեսական աճի ներառականության ապահովումից։ Համաձայն Տնտեսապես զարգացած երկրների կազմակերպության (OECD) կողմից տրված ձեւակերպման՝ «Ներառական աճը այն տնտեսական աճն է, որն արդարացի բաշխվում է հասարակությունում եւ հնարավորություններ ստեղծում բոլորի համար»[9]։ Այն կարող է բնորոշվել նաեւ որպես աճի գործընթաց, որի ժամանակ տնտեսական հարաբերությունների մասնակիցներին տրվում են հավասար հնարավորություններ, որի արդյունքում բոլորը շահում են։ Ներառական աճի կարեւոր բաղադրիչներից են՝ մարդկային կապիտալում ներդրումները (կրթություն, առողջապահություն), նոր աշխատատեղերի ստեղծումը, պրոգրեսիվ հարկային քաղաքականությունը, սոցիալական պաշտպանությունը, տնտեսության մեջ խտրականության վերացումն ու մասնակցայնության բարձրացումը, ուժեղ տնտեսական ինստիտուտների ձեւավորումը։ Ըստ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի 2018 թվականի ներառական զարգացման ցուցիչի՝ աշխարհի ամենաներառական տնտեսությամբ երկիրը Նորվեգիան է, որին հաջորդում են Իսլանդիան, Լյուքսեմբուրգը, Շվեյցարիան, Դանիան։ Ինչ վերաբերվում է Հայաստանին, ապա այն զարգացող երկրների ցանկում 45-րդն է 74 երկրների շարքում։ Ընդ որում, Հայաստանն այս ցուցանիշով զիջում է իր հարեւաններին՝ Վրաստանին, Ադրբեջանին, Թուրքիային, Իրանին[10]։ Վերոգրյալն, ինչ խոսք, պայմանավորված է նորանկախ պետության կազմավորումից ի վեր Հայաստանում ձեւավորված տնտեսական հարաբերությունների եւ ներդրումային քաղաքականության առանձնահատկություններով, որոնք միտված չեն եղել տնտեսության ռազմավարական զարգացմանը եւ ներառականության ապահովմանը։ Ինչպես նախկինում, այնպես էլ այժմ Հայաստանի տնտեսության մեջ մուտք գործող ֆինանսական ռեսուրսների հիմնական մասն ուղղվում է պետության անհետաձգելի ծախսերի իրականացմանը, այդ թվում՝ արտաքին պարտքի սպասարկմանը։ Հայաստանում պետությունը եղել եւ շարունակում է մնալ իբրեւ բնակչությանը սատարող հաստատություն, որը դրամական ոչ բավարար միջոցները բաշխում է՝ բավարարելու սոցիալական ընթացիկ կարիքները եւ վճարելու տարբեր մակարդակների բազմաթիվ պետական ծառայողների աշխատավարձերը։ Փաստացի, նման իրավիճակը ժառանգվել է նախկին խորհրդային ժամանակաշրջանից, որը բավարարում է ինչպես իշխանական վերնախավին, այնպես էլ բնակչության ճնշող մեծամասնությանը։ Թերեւս, հենց դրա հետեւանքով երկրի 78տնօրինության տակ գտնվող միջոցների առյուծի բաժինը տնտեսության զարգացման մեջ չի ներդրվում եւ չի վերարտադրվում։ Ավելին, պետության առկա ֆինանսական միջոցները չեն բավականացնում անգամ բուն սոցիալական ոլորտի զարգացման մեջ ներդնելու համար, մասնավորապես առողջապահության, կրթության, գիտության եւ մշակույթի ժամանակակից օբյեկտների ձեւավորման համար։ Եվ սա այն պարագայում, երբ Հայաստանի ազգաբնակչությունն աստիճանաբար կրճատվելու միտում ունի։ Թեեւ գիտահետազոտական մշակումների եւ նորարարության մակարդակով Հայաստանը համարվել է ԽՍՀՄ ամենաառաջավոր հանրապետություններից մեկը, սակայն անկախացումից ի վեր պետության կողմից չապահովվեցին բավարար պայմաններ գիտնականների արդյունավետ գործունեության համար։ Ուղեղների արտահոսքը մեր հանրապետությանը զրկում է առավել արժեքավոր ու դժվարությամբ համալրվող ազգային ակտիվից։ Ակնհայտ է, որ Հայաստանում գիտությունը չի կարող զարգանալ միայն միջազգային օգնության կամ սփյուռքի ներկայացուցիչների պարբերական բարեգործության շնորհիվ. անհրաժեշտ են երկարաժամկետ եւ լայնամասշտաբ ներդրումներ, այլ ոչ մնացորդային սկզբունքով միջոցների հատկացում։ Ավելին, տնտեսության ընդլայնողականացման պայմաններում գիտությունը չի կարող զարգանալ մեկուսացման մեջ. անհրաժեշտ է լիարժեքորեն ինտեգրվել նաեւ համաշխարհային գիտական հաստատությունների ցանցում։ Անդրադառնալով Հայաստանում ձեւավորված ներդրումային քաղաքականությանը՝ պետք է նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունը անկախություն ձեռք բերելուց հետո սկսեց ձեւավորել համապատասխան ինստիտուտներ, որոնք բնորոշ են ազատական տնտեսական համակարգին՝ որդեգրելով օտարերկրյա ներդրումների ներգրավման, այսպես կոչված, «բաց դռների քաղաքականություն»։ Այդ համատեքստում իրականացվեցին մի շարք բարեփոխումներ բիզնեսի վարման պայմանների ապահովման եւ տնտեսական ենթակառուցվածքների ձեւավորման ուղղությամբ։ 1994 թվականին ՀՀ Գերագույն խորհրդի կողմից ընդունվեց «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» ՀՀ օրենքը[1], որն, ինչ խոսք, դրական ազդեցություն ունեցավ հետագա տարիներին Հայաստանի տնտեսության մեջ ներդրումների ներգրավման գործում։ Վերջինիս նպաստեցին նաեւ 2000-ական թվականներից սկսած համաշխարհային տնտեսության վերելքը եւ արտերկրից ստացվող դրամական փոխանցումների խոշորածավալ հոսքերը, որոնցով պայմանավորված մինչճգնաժամային հատվածում Հայաստանում զգալի աճել էր մասնավոր ներդրումների ծավալը, հատկապես բնակարանային շինարարության ոլորտում։ Սակայն 2008 թվականին Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի բացասական ազդակները տարածվեցին նաեւ Հայաստանի տնտեսության տարբեր ոլորտների վրա, ինչն առաջ բերեց ներդրումային հոսքերի էական կրճատում, որն էլ, իր հերթին, բացասաբար անդրադարձավ տնտեսական աճի շարժընթացի եւ հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակի վրա։ Համաձայն Ռոչեստերի համալսարանի պրոֆեսոր Մ. Ագիյարի եւ Հարվարդի համալսարանի նրա գործընկեր Գ. Գոպինատի վերջին 79հետազոտությունների՝ տնտեսական աճի տատանումները զարգացած եւ զարգացող երկրներում խիստ տարբերվում են[6], հետեւաբար տնտեսական ճգնաժամի առաջացման գործոնները եւ դրա ազդեցությունները եւս առանձին երկրներում միմյանցից զգալիորեն կարող են տարբերվել։ Մասնավորապես Հայաստանում համեմատաբար ավելի խորը անկման հիմնական պատճառը դեռեւս 2000 թվականից ՀՀ-ում արձանագրվող տնտեսական աճի կառուցվածքային առանձնահատկություններն էին. 2000-2008 թվականներին տնտեսական բարձր աճը ոչ արտահանելի հատվածի եւ հատկապես շինարարության ճյուղի աննախադեպ աճի արդյունքն էր, ինչը ՀՀ ներհոսող կապիտալ հոսքերի կտրուկ ավելացման եւ շինարարության ոլորտում այդ միջոցների կենտրոնացման հետեւանքն էր։ 2008 թվականի դրությամբ ներդրումների եւ ազգային խնայողությունների տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում բարձրացավ` կազմելով համապատասխանաբար 43% եւ 32%, սակայն ճգնաժամի ընթացքում այս ցուցանիշը ՀՆԱ-ում կտրուկ իջավ` պայմանավորված հիմնականում մասնավոր դրամական փոխանցումների նվազմամբ, իսկ ազգային խնայողությունները նվազեցին ավելի մեծ չափով[5]։ Ընդ որում, պետք է նշել, որ 2009 թվականին արձանագրված 14.1% անկման շուրջ 10.5 տոկոսային կետը բաժին էր ընկնում շինարարության ոլորտին[7]։ Թեեւ Հայաստանին հաջողվեց հաղթահարել ճգնաժամի հիմնական ազդեցությունները, սակայն հետճգնաժամային հատվածում ինչպես ներդրումների ծավալների, այնպես էլ տնտեսական աճի տեմպերը չվերականգնվեցին։ Փաստացի, Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ընթացքում եւ դրան հաջորդած ժամանակահատվածում Հայաստանում տնտեսական աճի դանդաղման միտումն ունեցել է հաստատուն երկարաժամկետ բնույթ՝ հանդիսանալով օբյեկտիվ գործոնների երկարատեւ ազդեցության արդյունք։ Հայաստանում ձեւավորված պետական կառավարման ոչ ներառական մոդելի պայմաններում տնտեսության մեջ արձանագրված անկայուն տնտեսական աճը փաստացի ավելի է խորացրել հասարակության մեջ եկամուտների անջրպետը՝ հատկապես հետճգնաժամային ժամանակահատվածում։ Նշենք, որ Ջինիի գործակիցը, որը հասարակության շերտավորման վիճակագրական ցուցանիշն է եւ ցույց է տալիս եկամուտների բաշխման անհավասարության աստիճանը, զարգացման համադրելի մակարդակ ունեցող երկրների շարքում ամենաբարձրերից մեկն է մեր հանրապետությունում։ Ավելին, Համաշխարհային բանկի տվյալներով՝ Հայաստանում Ջինիի գործակիցը 2009-2018 թթ. անշեղորեն աճի միտում է ունեցել (2009-ին՝ 29,6 տոկոս, 2018-ին՝ 36 տոկոս)։ Համեմատության համար պետք է նշել, որ Արեւելյան Եվրոպայի եւ Կենտրոնական Ասիայի երկրներում Ջինիի գործակիցը տատանվում է 0.25-ից մինչեւ 0.45-ի տիրույթում[4]։ Վերոգրյալն, անշուշտ, վկայում է այն մասին, որ անցած տարիների ընթացքում Հայաստանի տնտեսական աճը ներառական բնույթ չի կրել։ Հայաստանում բարձր տեմպերով ներառական տնտեսական աճ արձանագրելու նպատակով մեծապես կարեւորվում է անհրաժեշտ ծավալով ինչպես տեղական, այնպես էլ օտարերկրյա ներդրումների ներգրավումը, 80որոնք նպատակաուղղված ներդրումային քաղաքականության արդյունքում կապահովեն տնտեսության ներառականության պատշաճ մակարդակ։ Ելնելով վերոգրյալից՝ Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության զարգացման համար առանձնակի կարեւորություն ունեն հատկապես երկարաժամկետ ներդրումները, քանի որ կարճաժամկետ ներդրումները հիմնականում ուղղվում են տնտեսության մակարդակով մարտավարական խնդիրների լուծմանը, իսկ երկարաժամկետ ռազմավարական խնդիրների լուծման անհրաժեշտությունը ենթադրում է երկարաժամկետ ներդրումների առկայություն, որոնք էլ, իրենց հերթին, առաջ են բերում դրանց ձեւավորման աղբյուրների, օգտագործման արդյունավետության, վերադարձելիության եւ այլ խնդիրների վերլուծության անհրաժեշտություն։ Այս առումով պետք է նշել, որ անցած տարիներին Հայաստանի կառավարության կողմից իրականացված ներդրումային քաղաքականությունն աչքի չի ընկել ռազմավարականությամբ, հիմնականում չի կրել համակարգային բնույթ եւ թելադրված է եղել իրավիճակային լուծումներով՝ առանց վերջիններիս հիմնավոր տնտեսագիտական գնահատականների։ Մասնավորապես, 2015 թվականին ՀՀ կառավարության կողմից հավանության արժանացավ «ՀՀ ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգը», որի հիմնական նպատակն էր՝ բնութագրել հանրապետության ներդրումային միջավայրը, սահմանել ներդրումային ոլորտում պետական քաղաքականության հիմնական նպատակները եւ նախանշել դրանց իրագործման համար անհրաժեշտ միջոցառումներն ու վերջիններիս ուղղությունները[3]։ Նշված հայեցակարգի ընդունումը թեեւ լուրջ առաջընթաց քայլ էր մեր երկրում ներդրումային բարեփոխումների իրականացման ուղղությամբ, սակայն դրանում արտացոլված միջոցառումները կյանքի կոչելու համար անհրաժեշտ է լուրջ բարեփոխումներ իրականացնել ինչպես ներդրումները կարգավորող օրենսդրական դաշտում, այնպես էլ կառավարության տնտեսական քաղաքականության առանցքային ուղղություններում։ Գնահատելով Հայաստանում վերջին տարիներին իրականացված պետական մակրոտնտեսական քաղաքականությունը կարելի է նկատել, որ այն հիմնականում չի բխել ՀՀ կառավարության կողմից հավանության արժանացած ներդրումային քաղաքականության հայեցակարգում ամրագրված սկզբունքներից ու մոտեցումներից, այսինքն՝ չի ապահովել բարենպաստ տնտեսվարման պայմաններ եւ գրավիչ ներդրումային միջավայր։ Վերջինիս մասին են վկայում նաեւ տնտեսության մեջ առկա ներքոհիշյալ բացասական երեւույթները, որոնք անմիջական բացասական ազդեցություն են ունենում ներդրումային միջավայրի եւ ներդրումային գործունեության զարգացման վրա, մասնավորապես՝ տնտեսական իրավիճակի անորոշությունների բարձ մակարդակը, մրցակցային միջավայրի անկատարությունը, ստվերային տնտեսության առկայությունը, գիտության եւ տնտեսություն արդյունավետ փոխգործակցության ցածր մակարդակը, ներդրումային գործունեությունը խթանող եւ տնտեսապես հիմնավորված արտոնությունների բացակայությունը, պետություն-գործարար հատված ակտիվ փոխգործակցության բացակայու81թյունը, սեփականության իրավունքների եւ ներդրողների շահերի պաշտպանության ցածր որակը, մարդկային կապիտալի զարգացման ցածր մակարդակը, ազգաբնակչության եկամուտների գնալով խորացող անհավասարությունը եւ այլն։ 2018 թվականի ապրիլին Հայաստանում տեղի ունեցած քաղաքական փոփոխությունները շրջադարձային քայլ հանդիսացան տնտեսության մեջ լայնածավալ բարեփոխումների մեկնարկի համար։ Համաձայն 2019 թվականին հաստատված ՀՀ կառավարության ծրագրի՝ առաջիկա տնտեսական քաղաքականության հիմնական առանձնահատկությունը լինելու է ներառական տնտեսական աճի խթանումը, որը նախատեսում է պետության կողմից տնտեսական դաշտում համապատասխան պայմանների ապահովում՝ համախառն ազգային արդյունքի ձեւավորման գործում եւ տնտեսական գործունեության ոլորտում առավելագույն թվով մարդկանց ներգրավելու համար[2]։ Կարծում ենք, որ վերոհիշյալ խնդիրների հրատապ լուծման համար անհրաժեշտ է հիմնովին վերանայել Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող պետական ներդրումային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։ Ներդրումային միջավայրի բարելավումը համարելով երկրի տնտեսական առաջընթացի հիմնական գերակայություններից մեկը, անհրաժեշտ ենք համարում մշակել եւ նպատակաուղղված կերպով իրականացնել այնպիսի միջոցառումներ, որոնք կնպաստեն ներդրումային բարենպաստ միջավայրի ձեւավորմանը` ռիսկերը նվազեցնելու ու ներդրումների իրականացման համար լրացուցիչ տնտեսական ու վարչարարական խթաններ ապահովելու միջոցով։ Հայաստանում երկարաժամկետ ներդրումների խթանման համար անհրաժեշտ է ապահովել բաց եւ ազատական պայմաններով տնտեսություն՝ պետական ապարատի վարչարարության բարձր արդյունավետությամբ։ Ներկայումս Հայաստանի համար տնտեսության առաջնահերթ ճյուղերի տեխնոլոգիական զարգացումը եւ մարդկային կապիտալի աճը պետք է հանդիսանան ներդրումների խթանման եւ տնտեսության կայուն զարգացման ապահովման հիմնախնդիրների կարեւոր լուծումներ։ Ելնելով վերոգրյալից՝ անհրաժեշտ է ձեւավորել համապատասխան պայմաններ տնտեսության զարգացման ներառական մոդելի կայացման ուղղությամբ, ինչի համար նախեւառաջ Հայաստանի տնտեսությունը պետք է ապահովի տնտեսական զարգացման կայուն ցուցանիշներ։ Այդ նպատակով անհրաժեշտ է ամբողջ ծավալով օգտագործել Հայաստանի տնտեսության նախկինում չգործարկված պոտենցիալ աճի հիմնական գործոնները։ Հայաստանում մակրոտնտեսական քաղաքականության բոլոր ուղղությունների համար պետք է սահմանվեն հստակ ռազմավարություններ՝ որպես գերակա նպատակ սահմանելով երկրի տնտեսության երկարաժամկետ կայուն զարգացումը եւ ներառական աճը՝ տեղական եւ օտարերկրյա ներդրումների խթանման հիման վրա։ Ելնելով վերոգրյալից՝ Հայաստանում ներառական տնտեսական աճին միտված ներդրումային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները պետք է հանդիսանան. սեփականության եւ ներդրումների իրավական պաշտպանությունը, ներդրումային հարաբերությունների բոլոր մասնակիցների համար բարենպաստ, մրցակցային, ոչ խտրական եւ կանխատեսելի պայմանների երաշխավորումը, ՀՆԱ որակական կառուցվածքի բարելավումը՝ տնտեսության մեջ գիտատեխնիկական առաջընթացն ու նորարարությունների խթանման հաշվին, տնտեսության արտահանող ճյուղերի առաջնահերթ խթանումը, թողարկվող ապրանքների ու ծառայությունների մրցունակության բարձրացումը, փոքր եւ միջին ձեռնարկություններում ներդրումների խրախուսումը, կոլեկտիվ ներդրումային ինստիտուտների զարգացումը, մարդկային կապիտալի զարգացումը, այդ թվում՝ աշխատուժի որակի եւ արտադրողականության բարձրացումը, նորարարությունների խթանումը եւ գիտելիքահեն արտադրությունների զարգացումը, էներգախնայող, բնապահպանական եւ բարձր տեխնոլոգիական ոլորտներում ներդրումների խրախուսումը, հանրապետության մարզերի ներդրումային գրավչության բարձրացումը։ Վերոհիշյալ խնդիրների հրատապ լուծման համար պահանջվում են գիտականորեն հիմնավորված եւ համակարգային բարեփոխումներ՝ շուկայական տնտեսական համակարգի ինստիտուտների զարգացման, օրենսդրական դաշտի բարելավման եւ ներդրումային քաղաքականության նոր սկզբունքների ու մոտեցումների սահմանման ուղղությամբ։ Այսպիսով, տնտեսության կայուն եւ երկարաժամկետ աճի կարեւորագույն նախապայմաններից մեկը՝ տնտեսական աճի ներառականության ապահովումն է եւ այս ուղղությամբ կարեւոր դերակատարում ունի պետական ներդրումային քաղաքականության ուղղվածությունը, ինչի միջոցով հնարավոր է ինչպես օտարերկրյա, այնպես էլ տեղական ներդրումների հոսքերն ուղղել դեպի տնտեսության ռազմավարական, գիտելիքահեն եւ ռեսուրսախնայող ոլորտներ, որոնց զարգացումն իր հերթին կխթանի տնտեսության առաջանցիկ զարգացումը։

example786

example786

Հոդվածում փորձ է արվել պոստմոդեռնիստական հարացույցի շրջանակներում վերլուծել «Ազատ գոտի» թոք-շոուն։ Վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս եզրակացնելու, որ պոստմոդեռնին բնորոշ այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են պերֆորմանսը և սիմուլյացիան, լիարժեքորեն դրսևորվում են այս հեռուստատեսային ժանրում։

ՊՈՍՏՄՈԴԵՌՆԻՍՏԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ «ԱԶԱՏ ԳՈՏԻ» ԹՈՔ-ՇՈՈՒՈՒՄ «Տեղեկատվական դարաշրջանում առաջին տեղն զբաղեցնում է «տեսաձայնային մշակույթը»՝որպես զանգվածային հաղորդակցության միջոցների հենարան։ Կինոյի և առաջին հերթին հեռուստատեսության ազդեցության տակ սկսում է ձևավորվել, այսպես կոչված, «էկրանային սերունդը»1։ Այն ամենը, ինչ պատկերվում է գունավոր էկրանին, հեռուստադիտողի մոտ այս կամ այն վարքագիծը ձևավորելու միտում ունի։ Շատ դեպքերում դրանք ընդօրինակված են արևմտյան արժեքներից ևհարմարեցված տեղական հեռուստադիտողի գիտելիքներին ու պատկերացումներին։ Հեռուստատեսության կողմից առաջարկվող կենսաոճերը, կարելի է ասել, կեղծ ոճեր են, որոնք, հակադրվելով իրականությանը, փորձում են ստեղծել «քվազի-իրականություն»։ Այս իրականությունը, որը փաթաթվում էհեռուստադիտողի վզին մեդիայի կողմից, պոստմոդեռնին բնորոշ գիծ է։ Որոշ արևմտյան հետազոտողների կարծիքով՝ «Ժամանակակից հեռուստատեսությունն իրենից ներկայացնում է արքետիպայինպոստմոդեռնիստական ձև։ Հեռուստատեսության պոստմոդեռնիստական ոճը որոշվում է ոչ միայն տեսաձայնային նյութերի մատուցմամբ, այլև խոսքային մշակույթի միջոցով։ Հենց հեռուստատեսություննէ այսօր լսարանին թելադրում բարոյական, գեղագիտական արժեքներ, վարքագծի նորմեր։ Ինքնինիրականությունը ժամանակակից ԶԼՄ-ում ոչ այնքան արտացոլվում է, որքան կառուցվում (կամ հակառակը՝ ապակառուցվում) տարբեր փաստերի և պատկերների միացման միջոցով՝ այդկերպ հեռուստադիտողի մոտ ձևավորելով հատվածային, կոլաժային գիտակցություն»2։ Քանի որ պոստմոդեռնի կարևոր գծերից է մշակույթի խաղային բնույթը և պերֆորմանսը (թատերականացում), կարելի է ասել, որ պրակտիկորեն այս կամ այն իրադարձությունը ձեռք է բերում վառ ևարդյունավետ բեմականացման կամ շոուի ձև նաև հեռուստատեսությունում3։ «Բեմականացված հասարակության մեջ», ըստ Գի Դեբորի, առաջին պլան են մղվում քաղաքական շոուն, իրավական շոուն և այլն։ Գլխավորը շոուում մասնակցությունն է, հանդիսատեսը և կատարողը միաձուլված են, ոչ անհատականացված. այս պահին առկա կառնավալային մթնոլորտը վերածվում է կյանքի մշտական ձևի»4։ Հեռուստատեսության դեպքում, մասնավորապես՝ բանավեճերի, թոքշոու ժանրերում հեռուստադիտողին հաճույք է պատճառում այն, որ բանավիճող կողմերից մեկն ի վերջո հայտնվում է «պարտվածի» կարգավիճակում։ Ումբերտո Էկոն նշում է. «Հեռուստադիտողներին չի հետաքրքրում խոսակցության էությունը, այնամենը, ինչ ասում են հաղորդմանը հրավիրված հյուրերը, նրանց դուր են գալիս միայն վիրավորանքները և հյուրերի միջև բախումները։ Իրականությունն այն է, որ թոք-շոուների հանդիսատեսը հաճույք էստանում միայն այն ժամանակ, երբ մասնակիցները միմյանց հետ վեճի են բռնվում, իսկ վեճի թեմանայդքան էլ էական չէ։ Նրանց դուր են գալիս զայրացած դեմքերը, բղավոցները, «թույլ տվեք ես վերջացնեմ, ես ձեզ չէի ընդհատում» խոսքերը. այս ամենն արդեն իսկ ներդրված է հաղորդման սցենարում»5։ Եթե ցանկացած միտք արդեն իր ամրագրումը ստացել է հեռուստատեսային սցենարի միջոցով,ապա կարծիքները, որոնք արտահայտվում են տարբեր ոլորտների մասնագետների, փորձագետներիկողմից, ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ հրատապ խնդրին լուծում տալու սիմուլյացիա (կեղծակերպում), որը բնորոշ է պոստմոդեռնին։ «Ժամանակակից իմաստով «սիմուլյացիան» սահմանվում է որպես իսկականիկրկնօրինակ, որի բնօրինակը երբեք գոյություն չի ունեցել (Ֆ. Ջեյմիսոն), կամ որպես ինչ-որ բանիվերաներկայացում (ռեպրեզենտացիա), որն իրականում գոյություն չունի (Ժ. Բոդրիար), նշան, որը հեր1 Кириллова Н., Медиакультура։ от модерна к постмодерну, Москва, 2006, с. 306. 2 Познин. В., «Экранная культура» в свете постмодернизма, (հասանելի է http։ //russkayarech.ru/files/issues/2008/2/07-poznin.pdfհղմամբ)։ 3 Տե՛ս Нарижный Ю., Философия постмодернизма (հասանելի է http։ //postmodern.in.ua/?p=1695 հղմամբ)։ 5 Эко У., Ток-шоу - только крики и инсценированные споры (հասանելի է http։ //inosmi.ru/world/20130617/210126257.htmlհղմամբ)։ քում է և՛ բնօրինակը, և՛ կրկնօրինակը (Ժ. Դելյոզ), ինչպես նաև՝ «կաղապարում, իրականության փոխնյութ, ճշմարտացի նմանություն, դատարկ ձև»1։ Եթե սիմուլյացիան դիտարկենք հեռուստատեսության և հատկապես թոք-շոուի դեպքում, կարողենք միանշանակորեն ասել, որ ցանկացած թեմա, որ տեղ է գտնում թոք-շոուում, հասարակության մեջառկա հրատապ խնդիրների ներկայացումն է, հիմնականում ուռճացրած ձևով։ Սիմուլյացիան պոստմոդեռնին բնորոշ հատկանիշ է, և ժամանակակից մեդիարտադրանքները ոչ թե զուրկ են, այլ ընդհակառակը, հենց դրանց հիման վրա են կառուցվում՝ փորձելով կրկնօրինակել ստեղծված իրավիճակըև այն բեմականացնելով։ «Շոուն յուրատեսակ բեմականացում է, թատերականացված տեսարան, որն ուղեկցում է հասարակական և մշակութային կյանքի միջոցառումները։ Այդկերպ հեռուստատեսային տեսարանների վերածումը հեռուստադիտողի ամենօրյա զվարճանքի առարկայի որոշ հետազոտողներ համարում ենժամանակակից հեռուստատեսության յուրահատուկ բնույթ և խնդիր։ Իր կառուցվածքում համադրելովտարբեր ժանրերը և լսարանի վրա ազդելու մեթոդները՝ այն ձգտում է ձեռք բերել լսարանի ուշադրությունը։ Հեռուստադիտողի մոտ մասսայականություն վայելելու համար թոք-շոուներ ստեղծողներըգնում են ցանկացած խորամանկության, խարխլում հասարակության հիմքերը, կամ հակառակը՝ հիշողության խորքերից վեր են հանում վաղուց մոռացված ավանդույթներ, խախտում էթիկական նորմերը։ Իհարկե, ո՛չ ստեղծողները, ո՛չ հեռուստադիտողները չեն թաքցնում, որ էկրանին տեղի ունեցածն այսկամ այն շոուի շրջանակներում ոչ այլ ինչ է, քան խաղ»2։ Հայաստանյան մեդիամշակույթում թոք-շոուներն ի հայտ են եկել 2005 թ., իսկ որոշ մասնագետների պնդմամբ՝ առաջին թոք-շոուն համարվում էՀանրային հեռուստաընկերության «Բաց նախագիծ» ծրագիրը։ Կոչված լինելով մեկնաբանել հասարակությունում առկա տնտեսական, սոցիալական, մշակութային և այլ կարևորություն ունեցող հարցեր՝ դիտարկենք Հանրային հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող «Ազատ գոտի» թոք-շոուն՝ պոստմոդեռնի այնպիսի տարրերի դրսևորման տեսանկյունից, ինչպիսիք են պերֆորմանսը և կեղծակերպումը (սիմուլյացիա)։ Նախ, սկսենք նրանից, թե թոք-շոուի հեղինակներն ինչպես են բնութագրում «Ազատ գոտի»-ն.««Ազատ գոտի» թոք-շոուն ազատ հարթակ է, որտեղ քննարկվում են հասարակական, սոցիալականբոլոր այն հարցերը, որոնք հանրության ուշադրության կենտրոնում են, հրատապ են և լուծման կարիքունեն։ Թոք-շոուի դասական ձևաչափը հետևյալն է՝ կողմ և դեմ մասնակիցներ՝ իրենց փաստարկներովու հակափաստարկներով։ Տաղավարում հասարակական, քաղաքական գործիչներն ու պետականպաշտոնյաները հարցը դիտարկում են յուրաքանչյուրն իր տեսանկյունից, իսկ լրագրողական հետաքննությունը ցույց է տալիս, թե ո՞րն է իրականությունը, ո՞վ է թերացել, ո՞վ է պատասխանատուն։ Քննարկվող թեման դիտարկվում է նաև միջազգային փորձի տեսանկյունից։ Տեսաշարով ներկայացվում է, թե տվյալ խնդիրն ինչպես են լուծում զարգացած երկրները, կամ չլուծելու դեպքում ինչաղետալի հետևանքներ են լինում»3։ Առաջին հայացքից, երբ կարդում ենք բնութագրումը, թվում է՝ այս հաղորդման հեղինակներն իսկապես մտածում են հասարակությանը հուզող հարցերի մասին, իսկ լրագրողական հետաքննությունըցույց է տալիս «իրական դեպքեր»։ Միջազգային փորձի անդրադարձը թոք-շոուի տվյալ թողարկմանթեմայի վերաբերյալ, որը տեղ է գտել հաղորդման բնութագրման մեջ, մեզ հուշում է, որ քննարկվելիքհարցերը գլոբալ մակարդակով լուծված են և մնում է միայն այս հաղորդման միջոցով կամ օգնությամբլուծվեն նաև հայաստանյան իրականությունում։ Բնութագրումը թույլ է տալիս մի պահ մտածել, որ,եթե նմանատիպ հաղորդումներ շատ լինեն, հասարակությունում առկա խնդիրները շուտափույթլուծում կստանան հրավիրված հյուրերի և փորձագետների հմուտ փաստարկների ու վերլուծությունների շնորհիվ։ Բայց դա՝ ընդամենը մի պահ, մինչև չենք նկատում «թոք-շոու» արտահայտությունը։ Այս հաղորդման շրջանակներում դիտարկենք պոստմոդեռնին բնորոշ պերֆորմանսը։ Պերֆորմանսը կարճ ներկայացում է, որն իրականացվում է մեկ կամ մի քանի մասնակիցների միջոցով։ Ի տարբերություն թատրոնի՝ պերֆորմանսի դեպքում կատարողն իրականացնում է իրական գործողություններ, հատուկ պատրաստություններ չեն ենթադրվում։ Այն պայմանականորեն կարելի է անվանելվիզուալ արվեստի թատրոն4։ «Ազատ գոտի» թոք-շոուում պերֆորմանսը դրսևորվում է հետևյալ կերպ.ազատ հարթակը թատերաբեմն է, կողմ և դեմ գործողները՝ թատերականացման մասնակիցները,«կեղծ» հերոսը՝ իրականության ներկայացումը, լրագրողական հետաքննությունը և միջազգային փորձի անդրադարձը՝ այդ իրականության վերաներկայացումը։ 1 Гусева Е., Театрализация жизни, как презентация симулякров, 2011, (հասանելի էhttp։ //9emaya.com/index.php?topic=14531.msg1037083#msg1037083 հղմամբ)։ 3 Մանրամասն տե՛ս http։ //www.1tv.am/hy/program/Azat-goti/29#sthash.0o0X83Nb.dpuf հղմամբ։ 4 Մանրամասն տե՛ս http։ //studopedia.org/1-81861.html հղմամբ։ Այսպես, «Ազատ գոտի» թոք-շոուի 04.12.14 թ. թողարկմանը քննարկվում էր հասարակական կարևորություն ունեցող այնպիսի խնդիր, ինչպիսին ամուսնալուծությունն է։ Սոցիալական կարևորագույնինստիտուտներից մեկի՝ ընտանիքի կազմաքանդումը հաղորդման հեղինակները վերնագրել են «Վիրտուալ ամուսնալուծություն» արտահայտությամբ։ Վիրտուալ բառի գործածումը հեռուստադիտողիմոտ համացանցի հետ անմիջականորեն կապելու միտում ունի։ Ըստ այդմ, նախքան բուն քննարկմաննանցնելը՝ կարելի է ենթադրել, որ ամուսնալուծության պատճառն ինչ-որ ձևով կապված է համացանցիհետ։ Առաջին քայլը՝ հեռուստադիտողին վերնագրի մատուցումը, իրականացված է։ Հեռուստադիտողըհաղորդման վերնագիրը «մարսեց»։ Խաղային բնույթ կրող այս վերնագիրը նրան թույլ է տալիս միփոքր «մարզել ուղեղը» և հնարավոր բացատրություններ տալ։ Խաղի մեկնարկն, այդպիսով, տրված է,հերթը բուն «թատերականացմանն» անցնելն է։ Կարելի է ասել, որ հեռուստատեսային թոք-շոուն, մի կողմից, իրականացնում է ինքնատիպ փականի գործառույթ, որի միջոցով հասարակության մեջ կուտակված դժգոհություններն են արտահայտվում, մյուս կողմից՝ արհեստականորեն ուռչացված կրքերով այն հեռուստադիտողին շեղում է իրականկյանքից՝ իրականացնելով զանգվածային մշակույթի հիմնական գործառույթներից մեկը՝ իրականությունից հեռացնելը1։ Ինչպես բեմականացման դեպքում, երբ յուրաքանչյուրն իրեն բաժին ընկած դերն է խաղում, այսթոք-շոուում ևս գործում է այդ սկզբունքը. հրավիրված են ամուսնությունների գրանցումն իրականացնող մասնագետ, լրագրող, հրապարակախոս, սոցիոլոգ, հոգեբան, ոստիկանության աշխատակից։ Դերերը բաշխված են, և պոստմոդեռնին բնորոշ թատերականացումը զուգակցվում է սիմուլյացիայի հետ։ Այստեղ շոումենը նշում է. «Այսօր մեր տաղավարում ներկա է նաև հերոսը, ում թե՛ անձը, թե՛, բնականաբար, անունը հասկանալի պատճառներով չենք հրապարակի։ Բայց նա այստեղ է և կպատմի իրպատմությունը»։ Այսպիսով, սիմուլյացիան թոք-շոուում հանդես է գալիս անհայտ հերոսի կերպարով,որին հեռուստադիտողը չի տեսնում, բայց նրա պատմածը ենթադրվում է, որ պետք է ընկալվի որպեսիրականություն։ Ոչ մի երաշխիք չկա, որ այդ հերոսն իրական է, իսկ նրա պատմածը՝ անձնական կյանքից վերցված դրվագ։ Թերևս այստեղ խոսում է «պոստմոդեռնի գեղագիտությունը, որն զգալի ազդեցություն է թողել հեռուստատեսության առանձնահատկության վրա։ Հեռուստատեսային հողորդումներն սկսում են ընկալվել որպես իրականություն, իսկ հասարակական կյանքը՝ որպես հեռուստատեսային հայելի»2։ Հաղորդման առաջին տասներկու րոպեների ընթացքում փորձագետները բերում են համաշխարհային փորձի վերաբերյալ տեղեկություններ, կիբերհանցագործութունների իրավական կարգավորմանմեխանիզմներ, սոցիոլոգիական որոշ հետազոտության արդյունքներ։ Պոստմոդեռնիստական թատերականացումն իր հաստատումը ստանում է «կեղծ» հերոսի՝ համացանցի միջոցով ծանոթության ևխաբեության զոհ դարձած դրվագի ներկայացմամբ, որին հեռուստադիտողը չէր տեսնում, այլ միայնլսում էր։ «Կեղծ» հերոսը, այսպիսով, կարելի է ասել, իրականության ներկայացումն է։ Թոք-շոուն ընդհատվում է լրագրողական հետաքննության ներկայացմամբ։ Եթե «կեղծ» հերոսիառկայությունը դիտարկենք որպես իրականության ներկայացում, ապա լրագրողական հետաքննությունը և միջազգային փորձի անդրադարձն այս թոք-շոուի շրջանակում, կարելի է ասել, իրականությանվերաներկայացումն են։ Բացի նրանից, որ թատերականացման մասնակիցները, ինչպես նաև բոլոր հավաքվածները պարտադիր պետք է որոշակի գեղարվեստական գործողություն իրականացնեն, կարևոր է նաև զանգվածիարձագանքը, որը դրսևորվում է հատկապես ծափահարությունների միջոցով։ Հեռուստադիտողը դրանով ցույց է տալիս իր համաձայնությունը կամ հակառակը3։ «Ազատ գոտի» թոք-շոուի «Վիրտուալամուսնալուծություն» հաղորդման դեպքում «պարտված» կողմ կարող ենք համարել հրավիրված հյուրերից գրող-հրապարակախոսին, որն իր հուզական դրսևորումներով ապահովում է թոք-շոուին բնորոշժամանցը։ Համանման սկզբունքով և նմանօրինակ շեշտադրումներով իրականությունը կառուցվում է նաևայս թոք-շոուի մյուս թողարկումներում։ Չնայած նրան, որ այս մեդիարտադրանքում կառուցված իրականությունը որոշակիորեն պայմանական բնույթ է կրում, սակայն դրա զգալի ազդեցությունը լսարանիվրա չի կարելի բացառել։ Պոստմոդեռնիստական սիմուլյացիան և թատերականացումը, կարելի է ասել,լիարժեքորեն տեղավորվում են «Ազատ գոտի» թոք-շոուի հղացքում՝ հեռուստադիտողի մոտ ձևավորելով «քվազի-իրականություն» և ապահովելով զանգվածային մշակույթին բնորոշ ժամանցային գործառույթի իրականացում։ 1 Տե՛ս Гмызина Э., Телевизионное ток-шоу как модель глобальной массовой культуры։ 3 Педагогическая регуляция метода театрализации в творческом процессе художественно-публицистических программ, (հասանելի է http։ //www.irbis.vegu.ru/repos/12560/Html/13.htm հղմամբ)Ալինա ՆահապետյանՊՈՍՏՄՈԴԵՌՆԻՍՏԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ «ԱԶԱՏ ԳՈՏԻ» ԹՈՔ-ՇՈՈՒՈՒՄԲանալի բառեր՝ պոստմոդեռն, թոք-շոու, պերֆորմանս, սիմուլյացիա։

example532

example532

Դիտարկված է գերհոսուն նեյտրոնային աստղի պտույտի դինամիկան` բաբախիչների անկյունային արագության հետթռիչքային ռելաքսացիայի ուսումնասիրության համար։ Հետազոտված է նեյտրոն-պրոտոնային մրրկային համակարգի շարժումը` հաշվի առնելով գերհոսուն միջուկի գնդայնությունը և մրրիկների պինինգի ու դեպինինգի երևույթները։ Ստացված է բաբախիչի անկյունային արագության ռելաքսացիոն լուծումը թռիչքից հետո։ Այդ լուծումը Vela բաբախիչի դիտողական տվյալների հետ համեմատելու համար լուծված է թռիչքից անմիջապես հետո մրրիկների սկզբնական բաշխումը որոշող հակադարձ խնդիրը։

VELA ԲԱԲԱԽԻՉԻ ԱՆԿՅՈՒՆԱՅԻՆ ԱՐԱԳՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԹՌԻՉՔԱՅԻՆՌԵԼԱՔՍԱՑԻԱՅԻ ՀԱԿԱԴԱՐՁ ԽՆԴԻՐԸՆերածություն։ Բաբախիչները նեյտրոնային աստղերի դրսևորումներից են,հայտնաբերվել են ճառագայթման էլեկտրամագնիսական սպեկտրում՝ որպես ռադիոալիքների պարբերական իմպուլսների աղբյուրներ։ Ճառագայթման իմպուլսայինբնույթը թույլ է տալիս որոշել բաբախիչի պտտման պարբերությունը, քանի որ ենթադրվում է, որ ճառագայթման աղբյուրը կոշտ կապված է աստղի հետ [1]։ Բաբախիչների պտտման պարբերության արժեքներն ընկած են 1 մվ - 1 վ կարգի տիրույթում[7, 12]։ Դիտումները ցույց են տալիս, որ բաբախիչների պտտման պարբերություննաճում է պտտման կինետիկ էներգիայի կորստի պատճառով, և դանդաղման տեմպը կարգի է։ Որոշ բաբախիչներ դրսևորում են յուրահատուկ ակտիվություն, որի ժամանակպտտման Ω անկյունային արագությունը և դրա ածանցյալը թռիչքաձև մեծանումեն, որից հետո ռելաքսացվում են մինչև իրենց նախաթռիչքային արժեքները [5, 6]։ Անկյունային արագության թռիչքներ դիտվել են ավելի քան 100 բաբախիչների մոտ[12]։ Թռիչքից հետո Ω(t) անկյունային արագության և դրա ածանցյալի ժամանակային կախվածության կորերն ունեն բարդ կառուցվածք և ներկայացվում ենէքսպոնենցիալ ֆունկցիաների ու գծային ֆունկցիայի գումարի տեսքով [4]։ Հետթռիչքային ռելաքսացիայի բնութագրական ժամանակներն ընկած են լայն տիրույթում` միժամից մինչև մի քանի հարյուր օր։ Բաբախիչների անկյունային արագության ռելաքսային վարքագիծը թռիչքներիցհետո կարելի է բացատրել գերհոսուն նեյտրոնային աստղի մոդելի հիման վրա։ Ըստայդ մոդելի՝ աստղի միջուկի հիմնական մասը կազմված է գերհոսուն նեյտրոններից ևգերհաղորդիչ պրոտոններից, որոնք կազմում են աստղի գերհոսուն բաղադրիչը։ Միջուկի էլեկտրոնները, աստղի պատյանի էլեկտրոնների և իոնների հետ միասին կազմում են աստղի նորմալ բաղադրիչը։ Աստղի պտույտի պատճառով գերհոսուն նեյտրոնային հեղուկում առաջանում են աստղի առանցքին զուգահեռ ուղղված քվանտային մրրիկներ, որոնց խտությունը ուղիղ համեմատական է պտույտի անկյունայինարագությանը։ Մագնիսացված նեյտրոնային աստղի ճառագայթման հետևանքովնորմալ բաղադրիչը դանդաղում է, որին հետևում է դրա հետ կապված գերհոսունմասը։ [9, 10] աշխատանքներում ցույց է տրված, որ գերհոսուն նեյտրոնների կողմիցգերհաղորդիչ պրոտոնների տարման երևույթի պատճառով նեյտրոնային աստղի միջուկում առաջանում է նեյտրոն-պրոտոնային մրրկային կլաստերների ցանց, որոնքօժտված են մոտ 1014Գս դաշտով։ Աստղի դանդաղման ժամանակ նեյտրոնայինմրրիկները շարժվում են դեպի միջուկի և պատյանի սահմանը, և նորմալ էլեկտրոնները ցրվում են մրրկային կլաստերների մագնիսական դաշտի վրա։ Այդպիսի կապընորմալ և գերհոսուն բաղադրիչների միջև կարող է նկարագրվել ռելաքսացիայիժամանակով, որը ցույց է տալիս բաղադրիչներից մեկի անկյունային արագությանթռիչքից հետո ստացիոնար պտույտի հաստատման բնութագրական ժամանակը։ [8,11] աշխատանքներում ստացվել են թռիչքից հետո նեյտրոնային աստղի անկյունայինարագության ռելաքսացիան նկարագրող լուծումներ` հաշվի առնելով մրրիկների համակարգի շարժման որոշ առանձնահատկություններ։ Այս աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել նեյտրոնային աստղի սֆերիկ գերհոսուն միջուկում նեյտրոն-պրոտոնային մրրիկների կլաստերների շարժման դինամիկան և պարզել թռիչքից հետո մրրիկների բաշխման կապը անկյունային արագության ռելաքսացիայի դիտվող պարամետրերի հետ։ Երկբաղադրիչ նեյտրոնային աստղի պտույտի դինամիկայի հիմնական հավասարումները։ Պտտվող նեյտրոնային աստղի գերհոսուն բաղադրիչում մրրիկների առկայությունը և դրանց շարժումը նկարագրվում են հետևյալ հավասարումներով`որտեղ.-նմրրիկի երկայնքով ուղղված վեկտոր է, որի մոդուլը արագության շրջապտույտիքվանտն է-ը՝ նեյտրոնի զանգվածը։ Գլանային կոորդինատականհամակարգում այդ հավասարումներն ունեն հետևյալ տեսքը`-ը՝ մրրիկների լոկալ արագությունը,-ն մրրիկների խտությունն է,Մրրիկների շարժման ժամանակ դրանց վրա ուժեր են ազդում ինչպես գերհոսուն,այնպես էլ նորմալ բաղադրիչի կողմից։ Քանի որ մրրիկը շրջհոսվում է գերհոսունհեղուկով, դրա վրա ազդում է Մագնուսի ուժը` համեմատական մրրիկի և գերհոսունհեղուկի արագությունների տարբերությանը։ Բացի այդ, շարժվող մրրիկի վրաազդում է շփման ուժը, որը պայմանավորված է մրրիկի նորմալ միջուկի ու նորմալբաղադրիչի փոխազդեցությամբ և համեմատական է մրրիկի ու նորմալ բաղադրիչիարագությունների տարբերությանը։ Արդյունքում մրրիկի շարժման հավասարումըստանում է հետևյալ տեսքը [9]. –ը գերհոսուն հեղուկի խտությունն է,որտեղ–ն՝ նորմալ բաղադրիչի արագությունը, η-ն և β-ն համապատասխանաբար լայնական ու երկայնական շփման գործակիցները։ Այս հավասարման մեջ [8, 9, 11] աշխատանքներում համարվել է, որ, η և βմեծությունները կախված են գլանային r շառավղից։ Մինչդեռ հայտնի է, որ դանդաղպտտվող նեյտրոնային աստղի սֆերիկ միջուկում այդ մեծությունները կախված ենգնդային R շառավղից։ Հետևաբար ուղղագիծ մրրիկի երկայնքով, որի տարբեր կետե, η և β մերը գտնվում են աստղի կենտրոնից տարբեր հեռավորությունների վրա,ծությունները հաստատուն չեն։ Այդ դեպքում (6) հավասարումը պետք է միջինացնել՝ինտեգրելով այն z կոորդինատով, այսինքն՝ մրրիկի երկարությամբ.Քանի որ մրրիկի ուարագությունները կախված չեն z կոորդինատից, ապա (7) հավասարումը կարելի էգրել հետևյալ տեսքով`, աստղի գերհոսուն ու նորմալ բաղադրիչներիորտեղ և –ն, η և β մեծությունների միջինացված արժեքներն են ևկախված են արդեն միայն գլանային r շառավղից։ Եթե ներկայացնենք մրրիկի արագությունը հետևյալ տեսքով [9]`ապա(8) հավասարմանլուծումները մրրիկի արագության ևբաղադրիչների համար ունեն հետևյալ տեսքը [10].որտեղՆշենք, որ նեյտրոնային աստղի միջուկում տեղի ունիպայմանը, որի հետ մեկտեղ ունենք նաև k<<1։ Քանի որ նեյտրոնային մրրիկները շարունակվում են նաև աստղի պատյանում,ապա մրրիկների շարժման ժամանակ դրանց մի մասը կարող է պինինգվել (բռնվել)աստղի պատյանի միջուկներին և պտտվել նորմալ բաղադրիչի հետ։ Աստղի փոքրցնցումների պատճառով պինինգված մրրիկները կարող են ազատվել պինինգիկենտրոններից։ Եթե պինինգված մրրիկների խտությունը նշանակենք np, ապա (5)հավասարումը կընդունի հետևյալ տեսքը`իսկ (4)-ից և (11)-ից կարելի է ստանալ հետևյալ հավասարումը`որը նկարագրում է աստղի գերհոսուն բաղադրիչի անկյունային արագությանժամանակային վարքագիծը։ Մրրկային համակարգի շարժումը նկարագրող հավասարումներին պետք է ավելացնել նաև աստղի նորմալ և գերհոսուն մասերի պտույտի դինամիկայի հավասարումները։ Նորմալ բաղադրիչի պտույտը նկարագրվում է հետևյալ հավասարումով` որտեղ Kint-ը ներքին ուժերի մոմենտն է, որն ազդում է գերհոսուն բաղադրիչիկողմից, Kext-ը արտաքին արգելակող ուժի մոմենտն է, որը բաբախիչներիմիջթռիչքային ժամանակների համար կարելի է համարել հաստատուն` Kext=const, Ie-ննորմալ բաղադրիչի իներցիայի մոմենտն է։ Նորմալ և գերհոսուն մասերի միջև ներքինշփման ուժերի մոմենտն ունի հետևյալ տեսքը՝որտեղ նեյտրոնային մրրիկի միավոր երկարության վրաազդող շփման ուժն է։ Եթե օգտագործենք (9) և (10) արտահայտությունները մրրիկիարագության բաղադրիչների համար և հաշվի առնենք, որ պինինգված մրրիկներըպտտվում են նորմալ բաղադրիչի հետ, ապա ուժերի ներքին մոմենտի համար կարելիէ ստանալ [11].որտեղ Is-ը գերհոսուն բաղադրիչի իներցիայի մոմենտն է։ (15)-ի հաշվառմամբ,նորմալ բաղադրիչի պտույտի (13) հավասարումն ընդունում է վերջնական տեսքը`Գերհոսունմասի պտույտիհավասարումըկարելիէստանալհավասարումից` ինտեգրելով այն գերհոսուն տիրույթով.(16) և (17) հավասարումները մենք կօգտագործենք բաբախիչների անկյունայինարագության հետթռիչքային ռելաքսացիայի ուսումնասիրության համար, որտեղանհրաժեշտ է նաև իմանալ պինինգված մրրիկների np խտության կախվածությունըժամանակից։ [3, 11] աշխատանքներում ներմուծվել են պինինգի և դեպինինգի τp և τd բնութագրական ժամանակները, որոնց միջոցով գրվում է բռնված մրրիկների խտությանժամանակից կախվածության հավասարումը`Քանի որ բաբախիչի անկյունային արագության հարաբերական փոփոխությունները թռիչքի ժամանակ փոքր են`, ապա կարելի է համարել,որ անկյունային արագության ռելաքսացիայի ընթացքում մրրիկների խտությունընույնպես մնում է հաստատուն՝։ Այս դեպքում, (18) հավասարումը կարելի էգծայնացնել և գտնել պինինգված մրրիկների խտության կախվածությունը ժամանակից`որտեղՍտացիոնար դեպքում, այսինքն, երբ t→∞, պինինգված մրրիկների խտությունը արժեքին, որը որոշվում է (20) արտահայտությամբ։ Մրրիկների ուժեղձգտում էպինինգի դեպքում, այսինքն, երբ, (20)-ից ունենք և։ Դանշանակում է, որ ստացիոնար դեպքում բոլոր մրրիկները կբռնվեն։ Մրրիկների թույլպինինգի դեպքում տեղի ունի պայմանը, որի դեպքում և, այսինքն՝ ստացիոնար վիճակում բոլոր մրրիկները կլինեն ազատ։ Անկյունային արագության հետթռիչքային ռելաքսացիայի հավասարումը։ Նշանակենք գերհոսուն ու նորմալ բաղադրիչների անկյունային արագությունների տարբերությունը`։ Այդ դեպքում, նորմալ բաղադրիչի պտույտի դինամիկայի(16) հավասարումը կարելի է բերել հետևյալ տեսքի`որտեղ-ը գերհոսուն ու նորմալ բաղադրիչների իներցիայիմոմենտների հարաբերությունն է,սահմանափակված տիրույթում գերհոսունմասի։ իներցիայի-ը r շառավղովէ,մոմենտն∆Ω մեծության ժամանակային վարքագիծը նկարագրող հավասարումը կարելի էստանալ (17)-ից ու (19)-ից, և այդ հավասարումն ունի հետևյալ տեսքը [3].(21) և (22) հավասարումները լիովին նկարագրում են անկյունային արագության ռելաքսացիոն վարքը թռիչքից հետո։ Այստեղ, ինչպես և [10] աշխատանքում,կհամարենք, որ նեյտրոնային մրրիկները գրեթե ազատ են, այսինքն՝ տեղի ունի պայմանը։ Այս պայմանների դեպքում (22)-ի լուծման համար ստանում ենք`Արտահայտությունը։ Մինչ (23)-ից և (21)-ից բաբախիչի նորմալ բաղադրիչիհամար ռելաքսացիոն լուծման ստացումը հաշվի առնենք որոշ նկատառումներաստղի միջուկում ∂∆Ω⁄∂t մեծության վարքագծի վերաբերյալ։ Այդ մեծության արժեքըկախված է աստղի դինամիկ ռելաքսացիայի ժամանակից, որը կարելի է որոշել՝ ունենալով նեյտրոնային աստղի մոդելը։ Նկար 1-ում բերված է աստղի ռելաքսացիոն ժամանակի շառավղից կախվածության գրաֆիկը, որը ստացված է [9, 10, 11] աշխատանքներում օգտագործված զանգվածով նեյտրոնային աստղի մոդելիհիման վրա։ Ինչպես երևում է նկար 1-ից, τ–ի արժեքը արագ աճում է միջուկի և պատյանիսահմանին մի քանի վայրկյանի կարգի մեծությունից մինչև 108 տարվա կարգի մեծությունը`6.5 կմ շառավղի վրա, որտեղ վերանում է պրոտոնային գերհաղորդականությունը։ Աստղի այն տիրույթը, որտեղ դինամիկ ռելաքսացիայի միջին ժամանակը դիտվող ռելաքսացիայի ժամանակի չափ է, այսինքն` մի ժամից մինչ 1000 օր` Velaբաբախիչի համար անվանենք ակտիվ տիրույթ։ Ակտիվ տիրույթը ընկած է շառավղիRact=9.25 կմ և R0=9.59 կմ արժեքների միջակայքում։ Կարելի է համարել, որ միայնակտիվ տիրույթը ներդրում ունի նորմալ բաղադրիչի անկյունային արագության՝դիտվող ռելաքսացիայի մեջ։ Դա նշանակում է, որ (23) արտահայտությունը տեղի ունիակտիվ տիրույթում։ Աստղի մնացած մասը R1≤r≤Ract տիրույթում, որտեղ τ-ն մեծ էդիտվող ռելաքսացիայի ժամանակներից, կանվանենք պասիվ տիրույթ։ Նկար 1-իցկարելի է նկատել նաև, որ R2≤r≤Ract շառավղով աստղի տիրույթում, որտեղ R2=7 կմ,դինամիկ ռելաքսացիայի ժամանակը փոքր է բաբախիչի կյանքի տևողությունից տարի։ Այդ տիրույթում կյանքի տևողության ընթացքում պետք է հաստատվի մրրիկների այնպիսի ստացիոնար բաշխում, որ գերհոսուն ու նորմալ բաղադրիչների անկյունային արագությունների դանդաղման տեմպերը լինեն հավասար,այսինքն՝ այդ տիրույթում։ Պասիվ մասի մնացած տիրույթում, այսինքն՝ R1≤r≤R2 սահմաններում, իրականանում է τ≥τ0 պայմանը։ Հետևաբար,այդ տիրույթում գերհոսուն բաղադրիչի անկյունային արագությունը չի փոխվումբաբախիչի կյանքի ընթացքում և մնում հավասար այն արժեքին, որն ուներ աստղի ևգերհոսուն վիճակ անցնելու պահին, այսինքն՝ այդ տիրույթում և։ Հաշվի առնելով վերը արված դատողությունները՝ (23)-ից և(21)-ից կստանանք ռելաքսացիոն լուծման վերջնական տեսքը`որտեղ-ն ակտիվ տիրույթի հարաբերական իներցիայի մոմենտն է,-ն` շառավղով տիրույթի հարաբերական իներցիայի մոմենտը,մեծության շեղումն է իր ստացիոնար արժեքից ռելաքսացիայի ընթացքում։ Արտահայտելով սկզբնական պայմանը աստղի գերհոսուն ու նորմալ բաղադրիչների-ըանկյունային արագությունների թռիչքինանք [2]` և մեծությունների միջոցով` կստաորտեղ(24) լուծումը կարելի է համեմատել մեծության դիտվող արժեքի հետ` Velaբաբախիչի համար, որի անկյունային արագությունը ունեցել է 16 մեծ թռիչք [12]։ Առաջին 8 թռիչքի դիտողական տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ առավելճշգրիտթյամբ [2]. մեծությունը կարելի է մոտարկել հետևյալ ժամանակային կախվածուորտեղբերված են աղյուսակ 1-ում։ ժամ, օր, օր, իսկ մնացած պարամետրերըԱղյուսակ 1.Թռիչքիտարեթիվըa1 (10-13վ-2)a2 (10-13վ-2)a3(10-13վ-2)A (10-13վ-2)tg (օր)Հակադարձ խնդիրը լուծելու համար օգտագործվել են թվային մեթոդներ։ Քննարկենք ստացված արդյունքը 8-րդ թռիչքի օրինակով։ Նկար 2-ում բերված է մեծության կախվածությունը շառավղից։ Ինչպես տեսնում ենք, այն ունի տարբեր պահվածք միջուկի և պատյանի բաժանման սահմանին մոտ` r>9.53 կմ տիրույթում և այդ սահմանից հեռու` r<9.5 կմ տիրույթում։ Տարբերությունը կայանում է ինչպես օսցիլյացիաների լայնույթում, այնպես էլ մեծության նշանում։ Սկզբից դիտարկենք r<9.53 կմ տիրույթը, որտեղ-ը նշանափոխ է։ Սակայն ինչպես երևում է (25)-ից, մեծությունը համեմատական է աստղի դինամիկ ռելաքսացիայի τ ժամանակին, որը մոնոտոն աճում էաստղի շառավղի նվազման հետ։ α(r) մեծությունը նույնպես չի կարող լինել նշանափոխ, հետևաբար r<9.53 կմ տիրույթում օսցիլյացիոն բնույթ ունի մեծությունը։ Դա նշանակում է, որ թռիչքի ժամանակ տեղի է ունենում նեյտրոնային մրրիկներիորոշ քանակության տեղափոխություն մի տիրույթից մյուսը [11]։ Մրրիկների խտության նման փոփոխությունները պետք է տեղի ունենան համաչափ կերպով աճի ևնվազման նկատմամբ։ Մինչդեռ նկար 2-ի գրաֆիկը անհամաչափ է r առանցքի նկատմամբ։ Նկատենք սակայն, որ գումարի մեջ լրացուցիչ ներդրում է տալիս մեծությունը, որը պետք է լինի բացասական մոնոտոն աճող ֆունկցիա աստղի rշառավղի նվազման հետ։ Իր հերթին դա նշանակում է, որ α մեծության արժեքըթռիչքից առաջ ավելի փոքր է, քան թռիչքից հետո։ r>9.53 կմ տիրույթում՝ նեյտրոնային աստղի միջուկի և պատյանի սահմանինմոտ, մեծությունը դրական է և ունի փոքր օսցիլյացիաներ միջին արժեքիշուրջ։ Այդ օսցիլյացիաները կարելի է բացատրել նեյտրոնային մրրիկների խտությանփոքր փոփոխություններով։ Կարելի է ենթադրել, որ մեծության փոքր փոփոխությունները պայմանավորված են ուժեղ պինինգով, քանի որ պատյանին մոտ տիրույթում աճում է մրրիկի պատյանի ներսում գտնվող բաղադրիչը։ [10] աշխատանքիցհայտնի է, որ ուժեղ պինինգի դիտարկմամբ ինտեգրալ հավասարումն ունի նույն տեսքը, որտեղ, սակայն,-ը այլ կերպ է սահմանվում և դրական մեծություն է, որը ևկարող է բնութագրել ֆունկցիայի վարքը այդ տիրույթում։ Այսպիսով, բաբախիչների անկյունային արագության հետթռիչքային ռելաքսացիայի տեսության համեմատությունը Vela բաբախիչի դիտողական տվյալների հետթույլ է տալիս պարզել թռիչքից անմիջապես հետո նեյտրոնային մրրիկների սկզբնական բաշխման և մրրիկների պինինգի ու դեպինինգի ներդրումը ռելաքսացիայի բնութագծում։ Գրականությունeight large glitches։ //www.atnf.csiro.au/research/pulsar/psrcatԴանիել ԲաղդասարյանVELA ԲԱԲԱԽԻՉԻ ԱՆԿՅՈՒՆԱՅԻՆ ԱՐԱԳՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԹՌԻՉՔԱՅԻՆ ՌԵԼԱՔՍԱՑԻԱՅԻ ՀԱԿԱԴԱՐՁ ԽՆԴԻՐԸ Բանալի բառեր՝ բաբախիչներ, անկյունային արագություն, ռելաքսացիա։

example1189

example1189

Ներկայացված հոդվածում ստորերկրյա ջրերի հայտնաբերման նպատակով ուսումնասիրություններ ենք իրականացրել ՀՀ Արագածի լեռնազանգվածի հարավային և հարավարևելյան լանջերին։ Ուսումնասիրությունները կատարվել են էլեկ-տրահետախուզական՝ ուղղաձիգ էլեկտրական զոնդավորման (ՈւԷԶ) և էլեկտրական պրոֆիլացման (ԷՊ) մեթոդներով, օգտագործվել են նաև տարածքում փորված հիդրոերկրաբանական հորատանցքերի տվյալները։ Հետազոտության նպատակն է եղել ուսումնասիրվող տարածքներում ՈւԷԶ և ԷՊ մեթոդների տվյալների օգնությամբ երկրակեղևի որոշակի խորություններում ցածրաօհմային գոտիների հայտնաբերումը, որոնք, իհարկե, կապված են ստորեկրյա ջրերի առկայության հետ։ Ուսումնասիրվող ցածրաօհմային գոտիները ՈւԷԶ և ԷՊ մեթոդների օգնությամբ քարտեզագրել ենք՝ ներկայացնելով գեոէլեկտրական կտրվածքների և ρթ-ի գրաֆիկների միջոցով։ Այդ գոտիները հիմնականում հետազոտվել են AB=300-1000մ բացվածքների պայմաններում` ուսումնասիրելով 50-60 մ-ից մինչև 200-220 մ խորությունները։

ԱՐԱԳԱԾԻ ԼԵՌՆԱԶԱՆԳՎԱԾԻ ՋՐԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎՋուրն անօրգանական միացություն է, որը բնության մեջ ամենատարածվածնյութն է և հանդես է գալիս գրեթե ամենուրեք։ Մեր մոլորակի ջրերի 2.5 %-ն էքաղցրահամ (պիտանի խմելու), ընդ որում՝ 98.8 %-ը սառույցներն ու ստորերկրյաջրերն են։ Ստորերկրյա ջրերը երկրակեղևի տարբեր խորություններում՝ ապարներիճեղքերում, ծակոտիներում գտնվող ջրերն են։ Ստորգետնյա ջրհավաք ավազանըսնուցվում է գետերից, վտակներից և մակերևութային հոսքից։ Այն կարող է մեծնշանակություն ունենալ գետային հոսքի ձևավորման գործում, երբ ջրատարապարներն ունեն հրաբխային ծագում։ Արագածի լեռնազանգվածի տարածքումնմանատիպ սնման մոդել ունի Քասաղ գետը, որի ստորգետնյա սնման բաղադրիչըկազմում է 51 %։ Ջրի սպառման ավելացումը մարդկության տնտեսական և կենսականպահանջների բավարարման նպատակով, ինչպես նաև ոչ ռացիոնալ օգտագործումը,տասնամյակներ անց ՀՀ որոշ շրջաններում կհանգեցնեն սակավաջրության՝ առաջբերելով բնապահպանական լուրջ խնդիրներ։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ՀՀ-նքաղցարահամ ջրերի պաշարներով համարվում է «միջին չափով ապահովված»պետություն, այժմ էլ ՀՀ Արագածոտնի և Արմավիրի մարզերի մի շարք բնակավայրերունեն խմելու և ոռոգման ջրի խնդիր, ուստի շատ կարևոր է շրջանում ստորերկրյաջրերի ձևավորման, տեղափոխության, բեռնաթափման մարզերի և հեռանկարայինտեղամասերի բացահայտումը։ Նախկինում այս հարցով զբաղվել են բազմաթիվուսումնասիրողներ՝ Ավետիսյան Վ. Ա, Բալյան Ս. Պ, Մինասյան Ռ. Ս, Վարդանյան Վ.Պ և այլք։ Կատարվել են երկրաբանա-երկրաֆիզիկական համալիր ուսումնասիրություններ [1, 2]։ Արագածի լեռնազանգվածի կենտրոնական հատվածը հիմնականում ծածկվածէ պլիոցենի և չորրորդական հասակի հրաբխային, ջրասառցադաշտային և ցամաքային առաջացումներով։ Ստրատիգրաֆիական հիմնական տարանջատումներըտրվել են Վ. Ի. Ամարյանի կողմից [3]։ Պլիոցենի հասակի ապարներն ունեն նշանակալի տարածում և բաժանվում եներկու խմբի՝ Ողջաբերդի և Արագածի։ Ողջաբերդի շերտախումբը կազմված էհրաբխածին բեկորային առաջացումներով և ծածկված է անդեզիտներով, անդեզիտաբազալտներով և լիպարիտ-օբսիդիանի լավաներով։ Չորրորդական ժամանակաշրջանի առաջացումներն ունեն լայն տարածում և ներկայացված են հրաբխածին,լճային, գետալճային, սառցադաշտային, ալյուվիալ, ալյուվիալ-դելյուվիալ տարբերառաջացումներով։ Նկատի ունենալով էֆֆուզիվ ծածկոցների համատարած տարածումը՝ հատկապես ֆունդամենտի երկրաբանական կառուցվածքում, լեռնազանգվածի տեկտոնական կառուցվածքի մասին կարող ենք ունենալ ենթադրական պատկերացում։ Ապացուցվել է, որ հիմքի հրաբուխները՝ կենտրոնական մասերում ընկած ենէոպալեոզոյան ապարների վրա, որոնք վերին կավճի և էոցենի հասակի են, իսկպերիֆերներն՝ օլիգոցենի և միոցենի։ Բնականաբար, այն թույլ է տալիս ենթադրելդրա անտիկլինալային կառուցվածքի մասին [2]։ Լեռնազանգվածի հարավային և հարավարևելյան լանջերին երկրաֆիզիկականհետազոտությունները կատարվել են 400 կմ2 տարածքում և իրականացվել ենուղղաձիգ էլեկտրական զոնդավորման (ՈւԷԶ) և էլեկտրական պրոֆիլացման (ԷՊ)մեթոդներով՝ միջլավային և ընդլավային ջրային հոսքերի հայտնաբերման և ընդլավային ռելիեֆի քարտեզագրման համար։ ՈւԷԶ-ի բացվածքը AB=1000 մ։ Դաշտային աշխատանքները բաժանվել ենտեղամասերի (կիրճերում 400-500 մ բարձրության անկմամբ), իրականացվել է 21զոնդավորում երկու պրոֆիլներով՝ 1) Ահագչի-Արթիկ, 2) Արթիկ-Ապարան։ Զոնդավորման ծավալի մնացած մասն իրականացվել է լեռնազանգվածի հարավային լանջին՝Բյուրական-Կոշ տեղամասում (Նկար 1)։ ԷՊ մեթոդի համար AB=300-1000 մ, MN=60200 մ։ Նկար 1. Ուսումնասիրվող տարածքի վարչական քարտեզԱշխատանքները կատարվել են 1700-ից 3200 մ բարձրությունների վրա,կտրված ռելիեֆի և 300 ավել թեքությամբ լանջերի պայմաններում։ Էլեկտրոհետախուզական աշխատանքների արդյունքներից ակնհայտ է, որ հրաբխային ապարներըհիմնականում ներկայացված են բազալտներով, անդեզիտաբազալտներով, անդեզիտադացիտներով, որոնց տեսակարար էլեկտրական դիմադրությունը կազմում է1000-7000 օհմ.մ, հրաբխածին ապարների համար (տուֆոբրեկչաներ, տուֆավազներ200-400 օհմ.մ), նստվածքային շերտի համար (կավեր, ավազներ)՝ 10-40 օհմ.մ։ Ջրատար էֆֆուզիվ ապարների համար այն տատանվում է 200-400 օհմ.մ։ Այսպիսով,տեսակարար էլեկտրական դիմադրության նման փոփոխությունը բավարար հիմք էստորերկրյա ջրերի որոնման, ինչպես նաև ընդլավային ջրամերժ շերտի քարտեզագրման համար [5]։ Արագածի լեռնազանգվածի՝ մեր ուսումնասիրած լանջերի վրա կատարվածՈւԷԶ մեթոդի գեոէլեկտրական կտրվածքները բազմաշերտ են։ ՈւԷԶ-ի կորերըհիմնականում կապված են երկշերտ, եռաշերտ, քառաշերտ տիպի կորերի հետ՝ K, AK,AKQ, KQQ, KHK։ ՈւԷԶ կորերի համատեղ վերլուծության արդյունքում ներկայացնումենք գեոէլեկտրական հետևյալ կտրվածքները (Նկար 2 ա, բ)։ Նկար 2. ա, բ․ Արագածի լեռնազանգվածի տարածքում ՈւԷԶ մեթոդի գեոէլեկտրականկտրվածքների օրինակներԱռաջին շերտը ներկայացված է ժամանակակից առաջացումներով (ալյուվիալդելյուվիալ և այլն)։ Վերջին՝ չորրորդ շերտն ամենաանցումային շերտն է կտրվածքում,որը ներկայացված է կավավազային առաջացումներով 20-30 օհմ.մ դիմադրությամբ։ Այստեղ տարածվում կամ կուտակվում են ստորերկրյա այն ջրերը, որոնք ազդում ենապարների էլեկտրական դիմադրության անկման վրա [5]։ Ուսումնասիրվող տարածքում ԷՊ մեթոդի աշխատանքները կատարվել ենստորերկրյա ջրերի տարածման ուղղությունների հայտնաբերման համար։ Արագածիլեռնազանգվածի առանձին լանջերի վերջնական քարտեզագրման նյութերը ներկայացվել են ρթ գրաֆիկներով AB=1000 մ և AB=300 մ-ի համար։ Նշենք, որ ԷՊ-ի գրաֆիկները AB=300 մ և AB =1000 մ-ի համար նկարագրումեն ապարների փոփոխությունները 50-60 մ-ից մինչև 200-220 մ խորությունները(Նկար 3)։ Նկար 3. ԷՊ մեթոդի ρթ-ի գրաֆիկների օրինակԱյստեղ հնարավոր է երկրաբանահիդրոերկրաբանական պայմանների փոփոխություն։ Դրանք են ռելիեֆի մակերևույթի բարդություններն ու երթուղիների տարբեր հաճախականությունները, որով կատարվել է կորելիացիա ρթ-ի մինիմումի տարածքներն առանձնացնելու համար [4]։ Էլեկտրահետախուզական աշխատանքների տվյալների հիման վրա առանձնացրել ենք ստորերկրյա ջրերի որոնման համար հեռանկարային տեղամասեր։ Ստորև բերվել են այդ տեղամասերի բնութագրերը։ Ծաղկահովիտ տեղամասը գտնվում է Արագածի հարավային լանջերին՝ ընդգրկելով Մեծ Մանթաշ, Ծաղկահովիտ և Հովիտ գյուղերը։ Առանձնացված տեղամասերում դիտարկվել է ապարների էլեկտրականդիմադրությունը 50-60 մ խորություններում։ Խորության ընտրության համար, ինչպեսցույց է տրվել գրաֆիկներում, ներկայացվել են ցածրաօհմային հինգ տեղամասեր ρթմինչև 600 օհմ.մ։ Դրանք առանձնացվել են արևելքում՝ Մեծ Մանթաշում և Ծաղկահովտում։ Հայտնաբերված ցածրաօհմային գոտիների երկարությունն ու լայնությունը տարբեր են արտահայտվել։ Լեռնազանգվածի արևելքում՝ Ծաղկահովիտ տեղամասում, երկարությունը 7 կմէ, լայնությունը՝ 100-300 մ։ Մնացած գոտիներն ունեցել են 2-4 կմ երկարություն, 80300 մ լայնություն [6]։ Հայտնաբերված ցածրաօհմային տեղամասերը ստորերկրյա ջրերի որոնմանհամար կարելի է դիտարկել որպես հեռանկարային տեղամասեր։ Պետք չէ մոռանալ,որ ստորերկրյա հոսքի խորությունը որոշված է պայմանականորեն։ ԷՊ-ով կատարված ուսումնասիրության խորությունը կախված է AB բացվածքիչափի փոփոխությունից։ Այսպես օրինակ՝ ՀՀ հրաբխային գոտիներում կատարվածուսումնասիրությունների ժամանակ ուսումնասիրման խորությունը հավասար է 1/5-ից1/6-ը AB բացվածքի չափի։ AB=300 և 1000 մ բացվածքների դեպքում գրաֆիկներիհամադրությունը ցույց է տալիս, որ օհմային ցածր գոտիները AB-ի երկու բացվածքների համար համընկնում են։ Դա նշանակում է, որ ջրատար ապարներըգտնվում են 50-60 մ խորություններում և (AB=300 քարտեզում) շարունակվում ենմինչև 200-220 մ խորությունները (Նկար 3)։ Ահագչի տեղամասը գտնվում է Արագածի արևմտյան լանջին և ընդգրկում էՎերին Սասնաշեն, Կաթնաղբյուր, Ահագչի, Պեմզաշեն, Արթիկ և Մեծ Մանթաշբնակավայրերը։ Ծաղկահովտի համեմատությամբ տեղամասի դիտարկումները գեոմորֆոլոգիական և երկրաբանա-երկրաֆիզիկական տեսանկյունից ունեն որոշակի տարբերություններ։ Այդ հանգամանքն արտացոլվում է ԷՊ-ի ρթ-ի գրաֆիկում (Նկար 3)։ AB=1000 մ և 300 մ բացվածքներով քարտեզների համադրությունը ցույց էտալիս, որ ցածրաօհմային գոտիների տարածական բաշխումը միշտ չէ, որ գոտիներն այն տեղամասերն են, որտեղ առկա ենհամընկնում է։ Այսպես, ρթ ստորերկրյա ջրերի կուտակման նպաստավոր պայմաններ և AB=300 մ և AB=1000 մբացվածքներով քարտեզների վրա ունեն տարածական տարբեր բաշխում։ Շարունակում է ապացուցվել, որ միևնույն ուսումնասիրության խորությունում առկաեն ջրաերկրաբանական տարբեր առանձնահատկություններ [6]։ մինՔուչակ տեղամաս․ Տեղադրված է Արագածի լեռնազանգվածի արևելյան ևհարավարևելյան լանջերին՝ Հովիտ, Քուչակ, Արագած, Արտաշավան, Օհանավանգյուղերի շրջանում։ Դիտարկվող տեղամասը գեոմորֆոլոգիական և երկրաբանաերկրաֆիզիկական առանձնահատկություններով կտրուկ տարբերվում է նախորդերկու տեղամասերից, որը հաստատվում է տվյալ տեղամասում ρթ-ի տարբերությամբ։ Հյուսիսային պրոֆիլում չի նկատվում ρթ-ի ցածր և բարձր արժեքներ, որոնք բնորոշենլավային առաջացումներին (բազալտներ, անդեզիտաբազալտներ)։ Այստեղառանձնացված ցածրաօհմային տեղամասերը չեն ենթարկվել կորելացման, քանի որդրանք բավական հավասար են։ ρթ գրաֆիկների համադրությունը AB=300 մ և AB=1000 մ ցույց է տալիս, որցածրաօհմային առանձնացված գոտիներն ու տարածքները հիմնականում համընկնում են։ Դա նշանակում է, որ այդ տեղամասում ջրատար ապարները տարածված են50-60 մ խորություններում և շարունակվում են 200-220 մ (Նկար 3)։ AB=300 մ և AB=1000 մ գրաֆիկական քարտեզի վրա ցածրաօհմային գոտիներիընդլայնական և տարածական տարբերությունները խոսում են ստորերկրյա ջրերիբաշխվածության և ապարների տարբեր ջրատարությունների մասին։ Բյուրական տեղամաս․ Այս տեղամասը տեղադրված է Արագածի լեռնազանգվածի հարավային լանջին և ընդգրկում է Սասունիկ, Բյուրական, Ագարակ բնակավայրերը։ ԷՊ մեթոդի հիմնական աշխատանքները կատարվել են ρթ գրաֆիկի կազմմամբAB=300 մ և AB=1000 մ, 1։ 50000 մասշտաբով։ Տրված քարտեզները բնութագրում ենլավային առաջացումները 50-60-ից 200-220 մ խորություններում։ Ի տարբերություննախորդ տեղամասերի՝ այստեղ ρթ–ի գրաֆիկները բավականին բարդ են [6]։ Ելնելով կատարված ուսումնասիրության արդյունքից, հանգել ենք հետևյալեզրակացություններին՝1. Ջրաերկրաբանական խնդիրների լուծման նպատակով մանրակրկիտ ուսումնասիրվել և բացահայտվել են տարածքի երկրաբանական և տեկտոնական կառուցվածքները, առանձնացված այն շերտերը, որտեղ ձևավորվել, տարածվել և բեռնաթափվել են ստորերկրյա ջրերը։ 2. Խնդրի ուսումնասիրման նպատակով օգտագործվել են էլեկտրահետախուզական ՈւԷԶ և ԷՊ մեթոդները։ 3. Էլեկտրահետախուզական մեթոդների տվյալների մեկնաբանմամբ տարածքումառանձնացված երթուղիների երկայնքով առանձնացվել են ցածրաօհմ գո-տիներ,որոնք համարվում են ստորերկրյա ջրերի հեռանկարային տեղեր։ 4. Կատարված ուսումնասիրման համալիրում առանձնահատուկ տեղ են գտելգեոէլեկտրական կտրվածքները, որոնք ուսումնասիրվող խնդրի վերաբերյալ տվել ենքանակական տվյալներ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[4] Վարդանյան Վ. Պ., Էլեկտրահետախուզություն, հաստատուն հոսանքի մեթոդներ,Երևան, 2013, ԵՊՀ հրատարակչություն, 193 էջ։ Մանուկյան ՍիփանԱՐԱԳԱԾԻ ԼԵՌՆԱԶԱՆԳՎԱԾԻ ՋՐԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎԲանալի բառեր՝ լեռնազանգված, ստորերկրյա ջրահոսք, ցածրաօհմ գոտի,գեոէլեկտրական կտրվածք, ρթ-ի գրաֆիկ, ջրամերժ շերտ, ջրաթափանց շերտ,էլեկտրահետախուզական մեթոդ։

example1310

example1310

Հոդվածում խոսք է գնում ստալինյան բռնապետության տարիներին մի քանի հայ գրողների ճակատագրի մասին՝ քաղված իրենց իսկ գործերից։ Աշխատանքում օգտագործված են նրանց ստեղծագործությունները՝ Լեռ Կամսարի «Կարմիր օրեր» օրագրային նյութերի ժողովածուն, Վահրամ Ալազանի «Տառապանքի ուղիներով» հուշապատումը, Վալտեր Արամյանի «Կոլիմա» վեպը, Գուրգեն Մահարու «Սիբիրական» ժողովածուն և «Ծաղկած փշալարեր» վիպակը։ Բոլոր գրողներն էլ սիբիրյան ողբերգությունը ներկայացնում են իբրև ականատես-վկաներ, ինչը նրանց ստեղծագործությունը առավել արժեքավոր է դարձնում։

Աշխատանքի նպատակն է ցույց տալ հայ գրողների և մտավորականների մի փոքր խմբի անցած ճանապարհը 30-ականների իրականության մեջ, ներկայացնել մի քանի գրական ճակատագրեր `հիմնված վերջին փաստերի վրա։ Լեռ Կամսարը իր օրագրերում (ոչ միայն), Վալտեր Արամյանիրը ՝ իր «Կոլիմա» գրքում, Գուրգեն Մահարին ՝ իր աքսորից ստացված նամակներում, «eringաղկած փշալարեր» վեպում, Վահրամ Ալազանը ՝ «Տառապող ուղիներ» հուշագրության մեջ (Այս անունները միայն մեր հոդվածի համատեքստում)։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ընտրել է փաստերը հանելու յուրօրինակ միջոց։ մեկը ՝ օրագրով և ծիծաղով, երկրորդը ՝ հուշագրությունը, իսկ երրորդը ՝ արցունքաբեր հումորով։ Այս գործերը կարող էին շատ ավելի վաղ հայտնվել, բայց երբեմն ժամանակներն ավելին են, քան պարտադիր են, ընդհակառակը ՝ մարդը չէ, որ տերը է։ Բռնապետը պատմական պահն է։ «Մենք շարունակում ենք հայհոյել ընկեր Ստալինին, իհարկե, արժանի կերպով։ Բայց այդպես, ես ուզում եմ հարցնել։ Ո՞վ է գրել չորս միլիոն ձեռագրերը։ (Այս թիվը շրջանառվում է կուսակցության գաղտնի փաստաթղթերում)։ Ձերժինսկի՞։ Եժո՞վ Աբակումովն ու Յադոգան Ոչ մի դեպքում. Դրանք գրել են հասարակ խորհրդային մարդիկ։ Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ ռուսները դավաճաններ են։ Ոչ մի դեպքում. Պատմական պահի միտումները պարզապես ազդեցություն ունեցան »/ 4, էջ 56 /։ Ահա մի ուշագրավ փաստ. … Քաղաքացին համառորեն ցանկանում էր ուսումնասիրել իր հոր «գործը» ՝ պարզելու, թե ով է ժամանակին դավաճանել իրեն… Նրան թույլատրվեց նայել արգելված էջերը։ Անհրաժեշտ էր տեսնել, թե ինչ է կատարվում նրա հետ, երբ կարդաց, որ իր հայրը ցուցմունք է տվել ուրիշների դեմ… Ոչ բոլորը ցանկանում են հաշվի առնել դժվար ժամանակները, թե ինչ խոշտանգումների են ենթարկվել վկայությունները »/ 8, էջ։ Մեր օրերում ժամանակի թելադրանքի պատճառով հետաքրքրություն են ձեռք բերում բեմի «արգելված պտուղները», ինչպես նաև հնարավոր հայտնագործությունները։ Մեր օրերում շատ են հղվել այս իրողությունը։ Նշենք դրանցից միայն մի քանիսը ժամանակագրական կարգով. Դավիթ Գասպարյան, Փակ դռների գաղտնիքը (Չարենց, Բակունց և ուրիշներ), Երևան, 1994, Սիակ Արզումանյան, արդի հայկական վեպ, հատոր 5, ՀԳՄ հրատարակչություն, Երևան, 2004, Հալաթովա Կարին, ДелоНо…, С пожелтевших էջ ողբերգական судеб, Ереван, 2012։ «Ate …ակատագիր. Թող ճակատագիր լինի։ Բայց ճակատին այդքան երկար տեքստ… պե՞տք է մեր ճակատները լինեն լայն, բաց, չափազանց լայն և բաց…»։ Գուրգեն Մահարին 1936 թվականի մայիսի վերջին Աղասի Խանջյանը մեկնում է Մոսկվա ՝ մասնակցելու Կոմունիստական ​​կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի հունիսյան պլենումին։ «Ես այդ պլենումի հոտը զգացի» (1, էջ 3) - Վահրամ Ալազանը վերաբերում է Աղասի Խանջյանի խոսքերին տարիներ անց։ Փաստորեն, Ա.Խանջյանի մարգարեական խոսքերը հավասար էին բացարձակ ճշմարտությանը, և ի վերջո շատ խորտակված կենսագրություններից մեկը պատահեց հենց Խանջյանի հետ։ «Հուլիսի 9-ին Բերիանը Խանջյանին հրավիրեց Թիֆլիս (Վրաստան) ՝ Ենթակոմիտեի նախագահության նիստին։ Այդ նիստում Բերիան Խանջյանից պահանջեց խոստովանել, որ ինքը ազգայնական է։ Ստեփանյանի ազգայնական խումբը։ Նիստից հետո Բերիան իր առանձնասենյակում սպանում է Աղասի Խանջյանին և պաշտոնապես հայտարարում, որ Խանջյանը «ցուցադրաբար ինքնասպան է եղել Թիֆլիսում (Վրաստան), որպեսզի հայ ժողովուրդը վրաց ժողովրդի հետ վիճի» (1, էջ 4)։ Ի դեպ, այս և շատ այլ վկայություններ (30-40 բանտային ռեժիմի մասին) V. Ալազանի այս հուշագրությունն արժեքավոր է փաստական ​​նյութի տեսանկյունից։ 1990 Լույս է տեսնում Վահրամ Ալազանի «Տառապանքի արահետներով» հուշագրությունը, որը գրվել է 1961-1965 թվականներին։ Այն պարզապես հնարավոր չէր ավելի վաղ տպել, ինչպես Գուրգեն Մահարու, Լեռ Կամսարի, Վալտեր Արամյանի և շատ այլ գործերի։ Անգամ մեկ մարդկային ճակատագիր կպատմի պատմական իրականության մասին ՝ առանց նույնիսկ վախի մի խոսք խեղաթյուրելու, քանի որ որքան տարբեր են անհատ-սիբիրյան «ձեռագրերը», այնքան նրանց տառապանքի ձևերը նույնն են։ Վորկուտան, Բասարգեչարը, Կոլիման, Բոգուչանը, Կրասնոյարսկը, Կուրայը և այլ շատ այլ սառցադաշտեր, որոնք տաքանում էին միայն աքսորի շնչով։ Փաստը ճշգրտորեն նկարագրված է մեծ երգիծաբան Լեր Կամսարի կողմից։ Այնքան մարդ է աքսորվել Սիբիր, որ այնտեղից «բուգի» է բարձրացել, աքսորյալները, չդիմանալով շոգին, «բացել են Սիբիրի դուռն ու պատուհանը, որպեսզի մի փոքր զովություն ներթափանցեն այրված գոտու միջով» (5, p 102)։ Լեռ Կամսարը, որը ֆելետոնիստ էր, ստիպված էր ամեն օր արձագանքել իրադարձություններին ուժի ուժով, օրվա զարկերակին, որի վրա նա ամուր սեղմեց մատը։ Եվ երբ նրան արդեն արգելված էր արտահայտել իր մտքերը, նա նույն ուժով է «արձագանքում» իրադարձություններին, այս անգամ ՝ օրագրի տեսքով։ Երգիծաբանը աքսորի օրագիր է գրել, բայց, ցավոք, այդ օրագրի դրվագները չեն պահպանվել։ Եվ այն, ինչ նա իսկապես գրել էր ՝ բավականին ժլատ փաստերով, բայց որոշ չափով արձանագրվել էր արդեն 1953-1958 թվականներին։ արտացոլող օրագրում։ Ահա դրա մի քանի նկար։ «Բասարգեչարում ես գրեցի բաց երկնքի տակ, ծալովի խոտի տակ, ծալված։ Բանտում ես կոշիկներս գլխիվայր շրջեցի։ Արտաքսման մեջ իմ լավ ընկեր Դավիթ raարագյոզյանի թիկունքում։ Խեղճ մարդ, նա ժամերով թեքվում էր իմ առջև ՝ առանց փնթփնթան սեղանի »/ 5, էջ 411-412, 77, 184 /։ Կամսար լեռը գրում էր բոլոր վտանգավոր ժամանակներում, մինչդեռ նրա ժամանակակիցն ու գուշակը ասում էին ամենայն զգուշությամբ։ «Ես օրագիր չունեի։ Ո՞ր տարին էր պահվում այդ օրագիրը, երբ Բերիայի և Ստալինի լրտեսները նույնիսկ փորձում էին կարդալ մարդկանց միտքը։ Ինքը ՝ Ալազանը, պարզապես մտովի «բլոգ էր անում»։ Խորհրդային երկրի այլ քաղաքացիների հուշերում պետք է պատմվեր նրանց «ազատությունը» և արտասանվեր մի մեծ ասացվածք, որն այդ տարիներին իսկապես ծաղրանք էր, որը նետվում էր ժամանակի երեսին։ «Մարդը ամենաթանկ կապիտալն է» (Ի. Ստալին) / 1, էջ 79 /։ Եվ Ալազանը չի՞ արձագանքում այդ նույն ծաղրին ծաղրով ՝ նշելով. «Այո, մարդն ամենաթանկ կապիտալն է։ Նա ճանապարհ է բացում ձիու համար ... »/ 1, էջ 118-119։ Theամբարից երեք մղոն հյուսիս ընկած էր մի մեծ անտառ։ Ամռան ամիսներին անտառի խորքում վառելափայտ էին պատրաստում ձմռանը սահնակներով ճամբար տեղափոխելու համար, բայց առատ ձյունն ու ձյունը փակեցին դեպի անտառ տանող միակ ճանապարհը, երբ սահնին կապած ձին չէր կարող անցնել the snow… Մնացել էր ոտքով ձյուն գալ։ Իսկ Վալտեր Արամյանը ճիշտ հակառակն է։ «Մարդը այս կյանքի միայն ծաղրն է» / 2, էջ 17 /։ Եվ նա ՝ մարդը, առավել քան տանջված է իր իսկ մարդկային արժանապատվության ոտնահարումից։ Ալազանի տառապանքի ուղին երկար էր, լի անորոշությամբ, ինչը ավելի քան տանջալից է, բայց դա ղեկավարության կողմից օգտագործված բազմաթիվ հնարքներից մեկն էր։ Ազատազրկման հենց առաջին իսկ պահից, ինչպես բոլորը, Ալազանը միայն ցնցված է ՝ տեսնելով բանտի պատի 37 խազ։ «Տեր Աստված, արդյո՞ք իմ նախորդը 37 օր ընտելացել է այս պայմաններին, և ես մտածում էի, որ մի քանի օրից տուն կվերադառնամ» / 1, էջ 17 /։ Ի դեպ, Գուրգեն Մահարին հայտնվում է այս նույն իրավիճակում։ «Մտածում էի, որ այս պատմությունը օրեր անց կավարտվի, նրանք կստուգեն այն և կթողնեն»։ Նույն պատկերը կամ այլ արտահայտությամբ կա նաև Ուոլտեր Արամյանի վեպում։ «Նոր» բանտարկյալները հրաժարվում են նույնիսկ սնունդից ՝ միշտ նայելով դռան կողմը ՝ սպասելով «թյուրիմացության» բացահայտմանը։ Բայց կա սուր ծաղր։ «Ոչինչ, ոչինչ, միայն առաջին տասը տարին դժվար է» / 2, էջ 12 /։ Հասկանալի է, որ սա ընդհանուր բնույթ ուներ, մեկ տրամաբանությամբ ՝ փորձերն, ինչպես ասում են, փչանում են։ Բայց բոլորի աչքի առաջ դա տառապանքի նույն (երկու անգամ, երեք անգամ ավելի երկար) ուղին էր ՝ դեպի մահվան հովիտներ, որտեղ «ապրում էին» կիսամեռ, կիսաթաղված կամ կիսամեռ մարդիկ։ Ներկայացնելով իր տառապանքի ուղին ՝ Ալազանը ընթերցողի համար լայն հորիզոն է բացահայտում (և պատմություն), բացահայտում է բարքեր, օրենքներ, անգամ սննդակարգ (տե՛ս 1, էջ 189-190)։ Ամբողջ մեծ խորհրդային երկրում ամեն ինչ նույնն է։ Ալազանը պատմում է այն մարդկանց մասին, ովքեր, անկախ սեռից, տարիքից և էթնիկ պատկանելությունից, նույնացվում են իրենց ստացած կարգավիճակի հետ։ Հեղինակը շատ մանրամասն նկարագրում է անհատի անհատական ​​դրաման Ստալինյան բռնապետության տարիներին ՝ բանտարկության առաջին օրերից մինչև աքսոր, արդարացում, «ազատություն», երկրորդ աքսոր, մինչ բաղձալի «մահ, որը կյանք տվեց տասնյակ մարդկանց միլիոններ »(1, էջ 226)։ Այնուհետև, որպես ամփոփում, առանձնացվում են նշանակալից օրերն ու ամսաթվերը. «1954-ի հուլիսի 9-ին մեզ ազատ արձակեցին և արդարացրեցին» / 1, էջ 22։ Եվ ԼեռԿամսարը դառը արհամարհանքով «ուսերը վեր է հանում»։ «Ի՞նչ տարբերություն. Մարդը երջանկացնում է մարդկանց իր կյանքով, թե՞ իր մահվամբ» / 5, էջ 65 /։ Ալազան իրերն անվանում է իրենց անուններով, և գեղարվեստական ​​միջամտություն գրեթե չկա։ Գնահատելով ստալինյան ռեժիմի գործունեությունը ՝ գրողը գալիս է մի հետաքրքիր և սուր սահմանման։ «Ստալինի կոտորածի քաղաքականության ասպեկտներից մեկն այն էր, որ նա ոչնչացնում էր մարդկանց մեկ այլ խմբի մի խմբի միջոցով, որն արդեն կատարել էր իր կամքը, և ոչնչացնում էր այդ խմբին մեկ այլ խմբի միջոցով։ Ամատունի-Ակոպով-Մուղդուս ավազակախմբի բանտարկումը Ստալինի քաղաքականության դրսեւորում էր »(1, էջ 53)։ Եվ սա դեռ այդ հրեշավոր քաղաքականության մի մասն էր։ «Ինձ տանջում էր գիշերը քունը, ցերեկը անքնությունը», իսկ մյուս կողմից ՝ «առեղծվածը, անորոշությունը, գաղտնիքը հատուկ էին ստալինյան դարաշրջանին» (1, էջ 38,80), - գրողը նշում է. Այդ ժամանակաշրջանին բնորոշ «հայտնագործություններից» մեկն այն էր, որ մինչ Գողգոթա քաղբանտարկյալները հանցագործների հետ ուղեկցվում էին որպես ստվեր, որպես պատժի գերագույն «մեթոդ»։ Եվ միակ անհերքելի ճշմարտությունն այն էր, որ նրանք, ովքեր կարծում էին, որ իրենց առաջնորդն են, իրականում չէին ցանկանում հաշտվել մահացող մտավորականների մահվան հետ։ Նրանք ցանկանում էին ոչնչացնել իրենց սեփական ձեռքերով։ Նրանք գիտեին իրենց առաջնորդի «ընտրած ճաշակը» (2, էջ 49)։ Հնարավորինս աշխատել ՝ կորցնելու և մարդու դեմքն ու արժանապատվությունը մոռանալու, ինքնասիրությունը ոտնահարելու համար (ինչու՞ է առաջին հերթին հայելին արգելվել բանտերում…)։ Եվ հնարքներ, որքան կարող ես։ Բացի ճամբարում անցկացվող անհամար ավանդական հնարքներից, օրեցօր հորինում էին նորերը, իսկ հաջողության չափանիշը դաժանությունն էր։ որքան դաժան, այնքան անգնահատելի։ «Եթե այսօր նրանք տրակտորով վարում են Կոլիմայի հսկայական երկիրը, ձեր առջև կկանգնեն խոշտանգված բանտարկյալների ոսկորների հսկայական բուրգեր» / 1, էջ 110 /, - գրել է Վալտեր Արամյանը։ Ռուս գրող Սոլժենիցինը նշում է սովետական ​​բանտերում կիրառվող պատժի 31 ձև ՝ «այդ տարիներին աշխատանքային ճամբարներ»։ Ստալին-Բերիա կոտորածի մեքենան ոչ մի բանի ընդունակ չէր, պարզապես իր նպատակին հասնելու համար։ «Անհատի պաշտամունքի գաղափարախոսության և գործնական քարոզչության հայեցողությունը մարդկային անհատականության անտեսման, նրա ներքին անսպառ հնարավորությունների համահարթեցումն էր, նրա դերը տանելով սովորական« պտուտակին », որը հնարավոր էր կարգավորել կամ պտտեցնել ցանկալի ձվով։ երբ ուզում ես »(3, էջ 30)։ «Ստալինիզմի մղձավանջը նույնիսկ այն չէ, որ միլիոնավոր մարդիկ զոհվեցին։ Ստալինիզմի մղձավանջն այն է, որ այն անբարոյականացրեց միլիոնավոր մարդկանց »(4, էջ 153)։ Եվ ոչ ոք պատասխանատվություն չէր կրելու։ Գուրգեն Մահարին ներկայացնում է այս գաղափարը իր սեփական ներկապնակով։ «Ի՞նչ եք անում, տղաներ, ինչո՞ւ հեռու չեք նայում, կա պատմություն, կա պատասխանատվություն»։ Քննիչներից մեկը հանգցրեց ծխախոտը ՝ այն սեղմելով պրոֆեսորի ճակատին։ «Քանի դեռ մենք գոյություն ունենք, պատմություն չի լինի, և երբ կլինի պատմություն, մենք չենք լինի» / 6, էջ։ … Նրանք նույն ժամանակաշրջանի մարդիկ են, որոնք նման են նրանով, որ ունակ են մտածելու և (հետևաբար և) աքսորվածներ են։ Նշված գրողները վառ անհատականություններ են, բայց նրանք նման են միմյանց և հազարավորներին։ Նրանց միացրեց ճակատագիրը։ Միջոցառումը ճշգրտորեն սահմանում է Լեռ Կամսարը։ «Բոլոր անկախ մտածողները բանտարկվեցին, դռները փակվեցին։ Կան մի քանի նորածիններ, որոնք դեռ չեն սկսել խոսել։ Հենց նրանց ոտքով հարվածեն, նրանք կազատազրկվեն… »/ 5, էջ 22։ 56 /, ապա, որպես ամփոփագիր, նա ավելացնում է. «Հավանաբար, ով պատերազմում նվաճի Սիբիրը, կժառանգի Ռուսաստանի ամբողջ ուղեղը» / 5, էջ. 105 /։ Հարցաքննություններից մեկի ժամանակ, ըստ էության, հաջորդ գիշեր Վահրամ Ալազանն ու Գուրգեն Մահարին միմյանց կուչ եկան «վանդակներում»։ Մահարու ստեղծագործության անտիպ ու անհայտ էջերն արդեն ամփոփվել են մեկ գրքում, որն ունի բավականին խոսուն վերնագիր ՝ «Սիբիրյան»։ Հենց Գուրգեն Մահարի աքսորն էր ստեղծում «ծաղկանոց» տերմինը, որը, լինելով շատ տպավորիչ և ճշգրիտ, այսօր օգտագործվում է որպես ամբողջ տարածաշրջանը ներկայացնող գրականության ընդհանուր սահմանում (տե՛ս 3)։ Սիբիրը գրեթե երկու տասնամյակ է զբաղեցնում Մահարու կյանքում։ նա մեկուսացված էր ընտանիքից, շրջապատից, գրական կյանքից։ Մահարին, իհարկե, միայնակ չէր։ Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը, Վահան Թոթովենցը, Zapապել Եսայանը, Լեռ Կամսարը, Վաղարշակ Նորենցը, Վահրամ Ալազանը նույն ճակատագրին արժանացան նրա հետ ՝ նրա հետ փոքր ժամանակային տարբերությամբ։ Եվ այդ մասին հոգացել են մեղադրող մարմինները ՝ նախապես պատրաստելով մեղադրանքը։ այնպիսի օրինակներ, որքան մեղադրյալը։ «Եթե դուք ձեր համար հանցանք եք գործել, լավ, նրանք կդիտեն ձեր հանցանքը և կդատապարտեն ձեզ։ Եվ եթե չես հասկանում, նրանց վրա կախված են ամեն տեսակ պատրաստի հանցագործություններ, նրանք կհագցնեն քեզ, ով նստի քո վրա, դրանով քեզ կդատապարտեն »/ 5, էջ. 217 /, Բանտարկյալի կարգավիճակին ընտելանալը դժվար չէր։ Բանտում ամեն օր նա գալիս էր ապացուցելու, որ տեղի ունեցածը բացառություն չէ, այլ աննախադեպ ողբերգական կատակերգության մեկ այլ էջ։ Իսկ հեռավոր սառցադաշտերի տիպիկ «բանաձեւը» տալիս է Գրիգոր Աճեմյանը։ «Սիբիր… Բազմազգ մարդկանցով բնակեցված երկիր, բնական պաշարներով հարուստ երկիր Ստալինի ճամբարներ, որոնք ստեղծեցին իրական կյանքի տպավորություն ՝ ծածկելով ծխին զուգահեռ հոսող մեկ այլ աշխարհիկ կյանք։ Սիբիր… Նովոյվանովի ճամբար կամ «Կրասլագ» հիդրա- «տրեստ» բաժիններից մեկը / 7, էջ 3-24 /։ Եկեք նորից դիմենք Լեռ Կամսարին։ «Ռուսաստան արան Ամենայն ազատության գերեզման, փակ խոսք, բոլոր արժեքավոր մարդկանց բանտարկություն, վերջապես բանտեր, բանտեր և բանտեր, այնքանով, որ դու կարող ես կոչվել բանտ-երկիր և քրեակատարողական հիմնարկ» / 5, էջ 239-240 /։ Mahar- ը կեղծ անտարբերությամբ ավարտում է ասվածը։ «Կարելի էր լավ ծիծաղել, եթե այս ամենը չափազանց ողբերգական լիներ» (7, էջ 693)։ Ոչ ոք չի կարող մոռանալ կենդանին ու անկենդան անհատական ​​երկրպագության տարիներին, նույնիսկ ամենամեծ ցանկության դեպքում։ Մահարու կերպարները նույնպես իրական են, որոնց նա անդրադարձել է սիբիրյան պատմություններում։ Իսկ հերոսների կողքին նա գրող է ՝ իր իսկ մտքերով ու հիշողություններով։ Չխորանալով գրողի «Սիբիրյան» էջերի մեջ ՝ միայն ներկայացնենք ապագա պատմությանը հասցեագրված մահարական-սիբիրական բառը։ «Թող թող հավերժ մնա հավիտենական արձանը, որի ստեղծումը ես տեսա, և որը դեռ կանգնած է սրտիս վրա սառույցով։ Դա տեղի ունեցավ բեռի մեջ, հավերժական սառույցի դաժան գոտում։ Մահվան ճամբարից դուրս երիտասարդ կալանավորին կանգնեցրին ճամբարից տեսանելի սառցե բլրի վրա, ջրեցին դույլերով և կարմրեցին։ Theուրը արագորեն սառեց, և բլուրի վրա կանգնած էր սառցե հուշարձան, որի ձեռքերը մարդկային էին։ Դա միակ հուշարձանն էր, որն անմահացրեց միլիոնավոր մահացած և մահացող բանտարկյալների հիշատակը։ Թող այդ սարսափելի հուշարձանը հավերժ մնա։ Մեռելների սառած ճիչն էր, որ սերունդները պետք է լսեն նրանց ձայնը, հիշեն, չմոռանան, հիշեն, թույլ չտան այս սարսափելի պատմությունը կրկնվել »/ 6, էջ 56 /։ Հեռավորություն ՝ Կոլիմա, որտեղից գրեթե ոչ ոք չէր վերադարձել, բայց Վալտեր Արամյանը վերադարձել էր։ Գրողը մյուսների նման փաստերի ու իրադարձությունների մասին խոսում է ականատեսի գիտությամբ, բայց նա իրադարձություններին իմաստալից գնահատում է։ նրան չի բավարարում միայն վավերագրողի գրիչը։ Նրա հերոսը ինքն է, բայց կողքից, ասաց նա, երրորդ դեմքով։ Խոսելով աքսորի վայրի մասին ՝ գրողն ընդհանրացնում է. Այստեղ ապրելու կամ չապրելու հարցը լուծելու համար լրիվ «ազատություն» է։ Ոչ ոք չի խանգարի որևէ մեկին, եթե նա ուզում է սպանել, եթե լաց է լինում, նույնիսկ եթե ուզում է երգել »/ 2, էջ 45 /։ Աս Աղասի Խանջյանի կինը, որը նույնպես ձերբակալված էր, իր կոչը գաղտնի դիմում է երջանիկներին։ «Եկեք, համբերեք բոլոր դժվարություններին, շուտով կգա մի օր, երբ կուսակցությունը մեզ արդարացնի, կվերադարձնի մեզ հայրենիք» / 1, էջ. 111 /։ Նրա խոսքերն իրականություն դարձան, «և նրանք, ովքեր չէին կարող մահանալ, նրանք, ովքեր ժպտում էին և նրանց աչքերը տխրում էին, սկսեցին վերադառնալ» / 6, էջ։ Այսպիսով, մենք փորձեցինք ներկայացնել պատկերացում 1930-ականների իրողության, նկարել սիբիրյան տառապանքների ուղիներով անցած մի քանի հայ գրողների ճանապարհը դեպի մահվան հովիտներ, իբր հիմնված իրենց ստեղծագործությունների վրա։ ռեպրեսիաներ Այն հիմնված է նրանց արտադրանքի վրա։ Լեռա Կամսարագիրների օրագիրը ստալինյան ռեժիմի օրոք։ Հաջորդ աշխատանքները հիմք են ծառայում հոդվածի համար։ Կարմիր գրականություն 1. Ալազան Վ., Տառապանքների միջոցով / հուշեր /, Երեւան, խորհուրդ։ գրող, 1990, 239 էջ։ 2. Արամյան Վ., Կոլիմա, Վեպ, Երեւան, UՕԸ հրատարակչություն, 2006, 239 էջ։ 3. Արզումանյան Ս., Modernամանակակից հայկական վեպ, հ. 5-րդ, ՀԳՄ հրատարակչություն, Երեւան, 2004, 411 էջ։ 4. Դովլաթով Ս., Onaոնա, Վիպակ, Երեւան, Գրական հայրենիք, 2008, 200 էջ։ 5. Լեռ Կամսար, Կարմիր օրեր, Երեւան, «Նաիրի», 2000, 470 էջ։ 6. Մահարու Գուրգեն, Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 5-րդ, Երեւան, «Սովետական ​​գրող», 1989, 672 էջ։ 7. Մահարու Գուրգեն, Սիբիրյան / Բանաստեղծություն, արձակ, նամակներ /, Acանասիրաբար ՝ Գրիգոր Աճեմյանի, Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2009, 848 էջ + 16 էջ ներդիր։ Տեղեկություններ հեղինակի ՝ Կարինե Համլետի Մարտիրոսյանի մասին - Գյումրի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտի հայ գրականության ամբիոնի դիմորդ Էլ. ։

example2445

example2445

ՀՀ տարածքում առավել տարածված լիթոֆիտային քարաքոսից մեկուսացվել է էնդոֆիտային բակտերիա, որն ըստ ֆենոտիպական հատկանիշների և 16S ռՌՆԹ գեների ֆիլոգենետիկական վերլուծության նույնականացվել է որպես Acinetobacter sp. շտամ A1։

Մեկուսացված է լիտոֆիտիկ քարաքոսից ACINETOBACTER SP. A1 ԷՆԴՈՖԻՏԻԿ Մանրէազերծման փուլի բնութագրերը քարաքոսերը գոյություն ունեն կայուն օրգանիզմներ, որոնք բաղկացած են սնկային (միկոբիոնտ) և ֆոտոավոտրոֆիկ ջրիմուռների (ֆոտոբիոնտ) բաղադրիչներից [1]։ Վերջին գիտական ​​ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ բացի միկոբիոնատ-ֆոտոբիոնտ բաղադրիչից, քարաքոսերի թալուսը պարունակում է էնդոֆիտիկ մանրէների բազմազանություն։ Էնդոֆիտային մանրէները էկոլոգիական մեծ նշանակություն ունեն կենսաբազմազանության մեջ, հատկապես համակեցության մեջ ազոտի ինքնաբավարարություն ապահովելու տեսանկյունից [2, 3]։ Ուցադրվել է, որ քարաքոսերի մեջ կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի արտադրությունը պայմանավորված է այս էնդոֆիտ մանրէներով։ Հետևաբար, այդ մանրէների մեկուսացումը և ուսումնասիրությունը կարող են խոստումնալից լինել կենսատեխնոլոգիական գործընթացներում արժեքավոր կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների սինթեզի համար [3]։ Քաղցկեղածին նյութերը դարեր շարունակ օգտագործվել են ավանդական բժշկության մեջ `որպես ախտահանիչ, ջերմացնող և ցավազրկող վերքերի համար։ Քարաքոսերն այժմ լայնորեն օգտագործվում են բիոտեխնոլոգիայում հակաբակտերիալ, հակաօքսիդիչ և հակաուռուցքային պատրաստուկներ պատրաստելու համար [4, 2, 5]։ Հայաստանի բուսական աշխարհը հարուստ է տարածաշրջանին բնորոշ քարաքոսերով։ Այս աշխատանքի նպատակն էր մեկուսացնել և բացահայտել էնդոֆիտիկ մանրէները Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ամենատարածված լիտոֆիտիկ քարաքոսից։ Նյութ և մեթոդ։ Ուսումնասիրության առարկա են դարձել Տավուշի մարզից հավաքված լիտոֆիտիկ քարաքոսի նմուշները։ Էնդոֆիտ բակտերիաների մեկուսացման համար օգտագործվել է հետևյալ սննդարար միջավայրը (գ / լ). Գլյուկոզա 20, KNO3 1, K2HPO4 0,5, MgSO4 x 7H2O 0,5, NaCl 0,5 CaCO3 1, FeSO4 x 7H2O հետք, ագար-ագար 20. pH - 7.0-7.2. Նախ մակերեսային աղտոտումները ստերիլիզացնելու համար քարաքոսի թալոնը մի քանի անգամ ողողվել է ստերիլ թորած ջրով և 1 ժամով բուժվել 1000 C ջերմաստիճանի ափսեի վրա։ Այնուհետև մաքրված քարաքոսի նստվածքը ստերիլ պայմաններում հոմոգենացվեց, կասեցվեց ստերիլացված թորած ջրով, և առանձին գաղութներ ստանալու համար կախոցը 103-106 անգամ տարածվեց սպաթուլայի հետ ՝ պետրի ամաններով լցված պինդ միջավայրի մակերեսին օրական 300C ջերմաստիճանում)։ Բակտերիալ գաղութները բնութագրվում էին իրենց արտաքին բնութագրերով. Ձու, չափ, մակերես, գույն, եզրերի կառուցվածք։ Բջիջների մորֆոլոգիական առանձնահատկությունների շարքում նշվել են ձուն, դասավորությունը, սպորներ արտադրելու կարողությունը։ Մշակույթի ջերմաստիճանի սահմանը որոշելու համար դրանք համապատասխանաբար ինկուբացվել են 30'44 և 37 0C ջերմաստիճանում։ Որպես ածխածնի աղբյուր, Na ցիտրատի, լակտատի, ասպարատի, L-fenylalanine, β-alanine, L-arginine- ի, ինչպես նաև ժելատինազի և հեմոլիտիկ գործունեության էթանոլիզը որոշվելու է ըստ ընդունված մեթոդների [7, 8]։ և Ֆիլոգենետիկ վերլուծությունը կատարվել է 16S RNA գենի հաջորդականությունների հաջորդականությամբ։ ԴՆԹ-ի պառակտումը կատարվել է ացետիլտերմեթիլամոնիումի բրոմիդի միջոցով `համաձայն բակտերիալ գենոմիկական ԴՆԹ-ի մասնատման ընդունված մեթոդի [9]։ 16S RNA գենը ուժեղացնելու համար գենոմիկական ԴՆԹ-ն (PCR) օգտագործվել է որպես պոլիմերազային շղթայական ռեակցիայի (ունիվերսալ GAAAGGAGGTGATCCAGCC-3 ') նախաներկերի ձևանմուշ։ Ամպլիկոնները մաքրվեցին GenEluteTMPCR մաքրման հավաքածուի միջոցով (Սիգմա, ԱՄՆ) և դրանց հաջորդականությունը տրվեց ABI PRISM մազանոթային համադրիչով։ Հաջորդականության արդյունքները մշակվել և վերծանվել են ՝ օգտագործելով BioEdit (7.0.5.3) և Chromas Lite (2.1)։ Շտամների նույնականացման համար ստացված հաջորդականությունները վերլուծվել են առցանց «BLAST», «NCBI» (http։ //blast.ncbi. nlm.nih.gov/Blast.cgi) տիրույթ։ Էֆիլոգենետիկ ծառը կառուցվել է «MEGA 6.06» ծրագրի միջոցով ՝ համեմատելով «Հարևան միանալու» մեթոդի հետ ԳԵՆԲԱՆԿ-ում առցանց հասանելի հաջորդականությունների հետ։ Արդյունքներ և քննարկում։ Լիտոֆիտիկ քարաքոսից մեկուսացվել է բակտերիալ մշակույթ, որն ստացել է A1 անվանումը։ Մշակույթը կազմում է համակենտրոն, հարթ պրոֆիլ, հարթ մակերես, ձանձրալի, կաթնագույն, անկանոն գաղութներ։ Բջիջները ձողաձեւ են, ասպորոգեն, շղթաներ են կազմում։ 16S RNA գենը հաջողությամբ ուժեղացվեց PCR- ի միջոցով A1 մշակույթից մեկուսացված գենոմային ԴՆԹ-ից և հաջորդականացվեց։ «BLAST» վերլուծության արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Ինչպես երեւում է աղյուսակից, A1 մշակույթն ամենամոտ փոխկապակցվածությունն ունի Acinetobacter lwoffii (KX495293) - ի հետ `16S RNA գենի վերլուծության 97% նմանությամբ։ Աղյուսակ 1 Մեկուսացված մշակույթի «BLAST» վերլուծության արդյունքները Մեկուսացված Մշակույթ 16 S RNA igen երկարություն (nz) Նմանություն Աստիճան ամենամոտ համընկնում GenBank- ում Ըստ նույնականացման արդյունքների, ֆիլոգենետիկ ծառ է կառուցվել `օգտագործելով BLAST- ի և NCBI տիրույթներում առցանց BL հասանելի նմանատիպ հաջորդականությունները` որպես հղումային հաջորդականություններ (Նկար 1)։ Նկար 1. A1 մշակույթի ֆիլոգենետիկ դիրքը ծառի մեջ։ Pseudomonas aeruginosa- ն օգտագործվել է որպես հեռավոր ֆիլոգենետիկ ցուցանիշ։ Սանդղակը (0,01) համապատասխանում է 1 նուկլեոտիդային տարբերությանը յուրաքանչյուր 100 նուկլեոտիդների համար։ Հաշվի առնելով «BLAST» վերլուծության արդյունքները `հայտնաբերված հատկությունները համեմատվել են Acinetobacter lwoffii- ի բնորոշ տեսակների հետ։ Արդյունքները ամփոփված են Աղյուսակ 2-ում։ լարում ֆենտիպիկ աղյուսակ 2 Մեկուսացված մանրէի ֆենոտիպային բնութագրերի համեմատություն Բնութագրերը Աճը. 300C բնութագրեր latելատինի հիդրոլիզը citիտրատի լակտատ ասպարտատի հեմոլիզ L-fenylalanine β-alanine L-arginineEthanol Մեկուսացված մշակույթի աճի օպտիմալ ջերմաստիճանը 300 ° C է, ի տարբերություն 300 ° C ջերմաստիճանի։ Ավելին, ի տարբերություն բնորոշ շտամի, A1 կուլտուրան յուրացնում է ցիտրատը, L- ֆենիլալանին, β- ալանինը, L- արգինինը, հիդրոիզացնում է ժելատինը, բայց յուրացնում է լակտատը և էթանոլը։ Լիքենի բիֆիլմ Մշակույթի ֆենոտիպային ախտանիշների ֆիլոգենետիկ վերլուծության արդյունքների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ Acinetobacter և սեռին պատկանող մեկուսացված մշակույթը հավանաբար նոր տեսակ է։ Այդ պատճառով մենք այն անվանել ենք Acinetobacter sp. լարվածություն A1։ Մեկուսացված էկոլոգիական նշանակությունը, մասնավորապես, պայմանավորված է էկոհամակարգերում մթնոլորտային ազոտի յուրացմամբ `օքսիդացված կամ նվազեցված ազոտական ​​միացությունների աղբյուրների իսպառ բացակայության պայմաններում։ Acinetobacter սեռը բնութագրվում է դիազոտրոֆիայով, ուստի լիտոֆիտիկ քարաքոսում գտնվող մեր մեկուսացված մանրէը, հավանաբար, կատարում է ազոտի ամրագրման գործառույթ։ Մանրէաբանության գործակալներ Ներսում Քարաքոսի երկրորդային նյութափոխանակություններ. Եդ. Rankovic B. et al., Springer, էջ 81-104. Հակաքաղցկեղային գործունեություն Քարաքոսի երկրորդային նյութափոխանակություններ. Եդ. Rankovic B. et al., Springer, [4] Crawford SD, (2015) Ավանդական բժշկության մեջ օգտագործվող քարաքոսեր։ Ներսում Lichen Secondary Մետաբոլիտներ։ Ներսում Քարաքոսի երկրորդային նյութափոխանակություններ. Եդ. Rankovic B. et al., Springer, էջ 1-27։ Մեկուսացված է քարաքոսերից։ Նրանց բազմազանության գնահատում և կենսասինթետիկ գենի հայտնաբերում [9] Брюханов А. L., Rybak KV, Netrusov AI, մոլեկուլային միկրոկենսաբանություն։ Учебник для вузов., М. Հրատարակիչ ՝ Московского университета, 2012, 480 էջ. Հասմիկ Հունանյան, Ռազմիկ Սարգսյան Մեկուսացված լիտոֆիտիկ քարաքոսից ACINETOBACTER SP. A1 ԷՆԴՈՖԻՏԻԿ ԲԱԿՏԵՐԱՅԻՆ ԲAՇԿԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ Բանալի բառեր. Լիտոֆիտիկ քարաքոսեր, էնդոֆիտներ, ացինետոբակտեր, 16S ՌՆԹ։

example2195

example2195

Մակերևութային պլազմոն պոլյարիտոնների անդրադարձումը մետաղական ճեղքի եզրային ազատ տարածությունից տեսականորեն ուսումնասիրելու ընթացքում գտնվել են անալիտիկ բանաձևեր, որոնք նկարագրում են ՄՊՊ անդրադարձումը և անցումը եզրային ազատ տարածությունից։ Հաշվարկվել է անդրադարձման ժամանակ ալիքի փուլի փոփոխությունը, ամպլիտուդի արժեքը, ինչպես նաև դուրս եկող հզորությունը։ Ցույց է տրվել, որ անդրադարաձման ժամանակ փուլի շեղումը զգալիորեն տարբերվում է 𝜋-ից։ Ստացված բանաձևերը համեմատվել են վերջավոր տարրերի մեթոդով թվային մոդելավորման արդյունքների հետ։ Ստացվել է լավ համընկնում անալիտիկ բանաձի և թվային մոդելավորման արդյունքների միջև։

CRԱՆԳԱԳՐՈ PL ՊԼազմոնի արտացոլումը ԱՆՎԱՐ ՄԵՏԱԻ ORՐԱՀԱՈՈՒՄԻ The Բարակ մետաղական թաղանթի ճեղքվածքները, որոնք պլազմոնային ռեզոնատոր են, ունեն բաց ճեղքեր ՝ խաչմերուկի խաչմերուկով։ Սա ենթադրում է մասնատման պլազմոնների դերը ակտիվ նանոֆոտոնիկայի սարքերի զարգացման մեջ։ Այս համակարգերն ապացուցել են, որ այն օգտակար է այնպիսի ծրագրերում, ինչպիսիք են մեկ մոլեկուլի զոնդավորումը [1], սպեկտրոսկոպիան [2], օպտիկական թակարդները [3], մակերևույթով ուժեղացված ռեակցիաները [4], մակերեսային պլազմոնի պոլարիտոնային (MPP) մոդուլյատորները [5-6] և MPP աղբյուրներ [7] Վերջավոր երկարությամբ մետաղա-դիէլեկտրիկամետաղական (MDF) ճաքերը խիստ գրավիչ են ՝ շնորհիվ նանոմետրերի չափերի մեջ լույս կենտրոնացնելու ունակության։ Դիէլեկտրական տիրույթում դաշտի բարձր ինտենսիվությունը համակարգը շատ հարմար է դարձնում ակտիվ պլազմոնիկների տարրական հիմք ստեղծելու համար, և համեմատաբար պարզ կառուցվածքը նպաստում է նման համակարգի պատրաստմանը։ Երկու մետաղների որպես էլեկտրական շփումներ օգտագործելու վերը նշված առավելությունների համադրությունը այս համակարգը շատ հարմար է դարձնում օպտոէլեկտրական էլեկտրական կիրառություններում [6։ Նման վերջաչափային համակարգերում MPC- ները արտացոլվում են ճեղքի եզրերից։ Հաճախակի հղվող ՊՄԳ-ների նոր հայտնվելը կարող է հանգեցնել Ֆաբրի-Պերոյի ռեզոնանսների։ Օպտիկական համակարգերում լավությունը որոշվում է արտացոլման լայնության և տարածման կորուստներով։ Մյուս կողմից, ռեզոնանսային երկարությունը (𝐿𝑟𝑒𝑠) կախված է արտացոլման ընթացքում ֆազային շեղման ռեզոնանսային ալիքի երկարությունից (𝜆𝑆𝑃𝑃)։ Ռեֆրակցիոն պլազմոնի վերադարձի դեպքում ֆազային շեղումը զգալի ազդեցություն ունի համակարգի վրա։ Այս դեպքում արտահայտությունն այլևս կիրառելի չէ ռեզոնանսային երկարության վրա [11-12]։ Վերոգրյալից պարզ է դառնում, որ անցողիկ-արտացոլման գործակիցները, որոնք կոտրվածքների պլազմոնի բնութագրերն են, կարող են որոշվել ՝ իմանալով ազատ մակերեսից արտացոլման ազատ փուլի ամպլիտուդը։ Ներկայումս այս ուղղությամբ մեծ աշխատանք է կատարվել։ Վերլուծականորեն նկարագրված են մետաղ-դիէլեկտրական խզվածքներից MPA- ի արտացոլումները [13-14]։ Դիէլեկտրական-մետաղ-դիէլեկտրական համակարգում պլազմոնի արտացոլման հատկությունները հաշվարկվել են թվային մեթոդներով [15]։ MDM համակարգերում պլազմոնի նկարագրական արտահայտման որոշիչները ստացվել են միայն անվնաս, ոչ ցրվող մետաղների համար [16], մինչդեռ սովորաբար օգտագործվում են ենթամաշկային հաշվարկման մեթոդներ [17]։ Այս աշխատանքում ստացված վերլուծական արտահայտությունները նկարագրում են մակերևույթի պլազմոնային բևեռաթոնների արտացոլումը կոտրվածքի ազատ տարածությունից։ Հաշվարկվել են ալիքի փուլը, ամպլիտուդը, ինչպես նաև արտացոլման ընթացքում անցման գործակիցը։ Ստացված վերլուծական բանաձեւերը համեմատվել են վերջավոր տարրերի մեթոդով թվային մոդելավորման արդյունքների հետ։ MDF համակարգի MPP մոդելը Ուսումնասիրվում է MPC- ի արտացոլումը մետաղական ենթալալիք ճեղքից։ Հաշվի է առնվում միաչափ, մեկ ճեղքման համակարգ, որտեղ d լայնությունը բացվում է y <0 կիսաշրջանի մեջ դիէլեկտրիկ թափանցելի մետաղի մեջ (նկ. 1)։ Y> 0 կիսաշրջանի մեջ, ինչպես մետաղի ճեղքում, կա քում դիէլեկտրական թափանցելի նյութ։ Ենթադրվում է, որ արդեն հուզված պատգամավորներն ընկնում են y ալիքի վեկտորի մեջ։ y <0 կիսաշրջանաձև առանցքի ուղղությամբ և ունեն 𝑘𝑖𝑛 Հոդվածում նշված ՄՊԱ-ները ունեն ⃗⃗⃗⃗⃗ Ալիքային վեկտոր։ Y <0 կիսագնդում MAP- ը հիմնականում կենտրոնացած է] տիրույթում, որտեղ ընկած ալիքի համար կունենանք. Որտեղ 𝑘0 = 2 c- ը ազատ տարածության լույսի արագությունն է։ Եվ երբ տեղի է ունենում պայման (տեղի է ունենում պայման և և | 𝜘𝑖𝑛𝑑 | ≪ 1), մենք կունենանք. Որտեղ ունենք, նշենք, որ J բարդ մեծություն է։ Դիտարկենք դրա իրական և կեղծ մասերը. 𝑘𝑖𝑛 = 𝑘 ′ + 𝑖𝑘 ′։ , Ալիքի հավասարումից մենք ունենք 𝑐2, 𝜘𝑖𝑛, որը նույնպես բարդ քանակ է։ Տեղադրելով իրականի արժեքները իրականի և կեղծիքների համար մենք կունենանք. Նշված հարաբերությունը կարելի է ստուգել ստացված արդյունքները Մաքսվելի հավասարումների մեջ դնելով։ MPC- ի արտացոլումը ճեղքի եզրից Արտացոլված ալիքի համար մենք ունենք. 𝑘 = 𝑘𝑟 = 𝑘 ′ + 𝑖𝑘 ′ ′ = 𝑘𝑖𝑛 և 𝜘 = 𝜘𝑟 = 𝜘 ′ + 𝑖𝜘 ′ ′ = 𝜘𝑖𝑛, երբ 𝜆 ≫ 𝑑, դաշտը ճեղքի վերևում գտնվող տարածքը (𝑦> 0) մենք կարող ենք որոշել քվազի վիճակագրական մերձեցմամբ։ Ենթադրենք, որ 𝜌 ≪ range (𝜌 = √𝑥2 + 𝑦2) տիրույթում էլեկտրական դաշտի շոշափող բաղադրիչը զրոյական է մետաղի մակերևույթին և ճեղքի եզրին ունի կայուն արժեք A։ Դժվար չէ գտնել վերին կես հարթության Poisson հավասարման լուծումը, որը կբավարարի վերը նշված պայմանը. Dk։ Այս արտահայտությունը ինտեգրելով կստանանք ստացվում է. (9) divE⃗⃗⃗ = 0 հավասարման մեջ դնելով և ունենալով 𝐸𝑧 = 0, մենք ստանում ենք 𝐸𝑦 ՝ գոտում the 𝑦 0 ճեղքին, դաշտերը մոտավոր են. 𝐸𝑥 = 𝐴𝑒 - և և մենք կարող ենք դաշտեր տալ ճեղքի եզրին։ Շարունակության պայմանից ունենք. (𝐵 - 𝐶)։ Լուծելով համակարգը (11) և անցնող և ընկած դաշտերի միջև ընկած ժամանակահատվածում ստացվում են հետևյալ արտահայտությունները. Եկեք ավելի մանրամասն քննարկենք մեծությունը։ Տեղադրելով տեղադրելով 𝜘 արժեքները (13) –ում (13), պարզեցնելով (–ի արժեքը ((5 – ից), մենք վերջապես կստանանք համարը ՝ ելակետային արժեքի համար))։ Ստացվում են ընդհանուր բանաձևեր, որոնք նկարագրում են անցած MMP ամպլիտուտը և փուլը։ Հաշվարկեք ճեղքից դուրս եկող հզորության հարաբերակցությունը հոսող ուժի հետ։ Այդ նպատակով գնդային կոորդինատային համակարգում գրեք դաշտի արժեքը տիրույթում (> 0 (ρ ≫ d)։ , իսկ Հն Ահա, 𝑘 = dεd (2) Դա ցանկալի գործառույթ է, որը kr ≫ 1 դեպքում մոտավորվում է հետևյալ կերպ. Theուցադրման վեկտորի միջոցով մենք հաշվարկում ենք միավորի երկարության ճեղքից ճառագայթումը։ Այն ունի հետևյալ ձևը. Մենք որոշում ենք (1) և (3) բանաձևերից ճեղքի միջոցով տարածվող ուժը. 2։ Անցման գործակիցի համար բաժանել (16) -ն (17) -ին, (17) -ում B- ի փոխարեն տեղադրել (15) արտահայտությունը։ մենք կունենանք d- ի կախվածությունը գրաֆիկորեն պատկերված է Նկարում։ 2-ում։ Նկար. 1 Երբ √։ ≫ 1 (այսինքն ՝ տվյալ պայմաններում d շատ փոքր է), հակառակ դեպքում ՝ Ստացված արդյունքների հուսալիությունը կարելի է ստուգել թվային հաշվարկի միջոցով։ Վերցրեք արծաթը որպես մետաղ `1100 նմ = 3,6236 երկրաչափական թափանցելիությամբ, իսկական և դիէլեկտրական թույլատրելի մասերի համար։ Այս դեպքում մենք ունենք համապատասխան 𝜀𝑑 = 1 Այս պայմաններում, ինչպես = 0.981507 𝑒 𝑖 82.81647։ Այլ կերպ ասած, MPP- ն, վկայակոչելով եզրին, փոխում է էլեկտրոէլեկտրական էլեկտրական ռեժիմը, փուլը 2.81647 ռադիոնով։ Վերջավոր տարրերի թվային հաշվարկների համար ավելի հարմար է վերցնել ռեզոնատոր (արտացոլումը տեղի է ունենում ճեղքի 2 եզրերից)։ Ռեզոնանսային ալիքի երկարության համար եզրերից արտացոլման ընթացքում փուլային փոփոխությունը մեծ դեր է խաղում տվյալ ալիքի ալիքի երկարության մեջ։ Մեր դեպքում ռեզոնանսային պայմանը գրվելու է հետևյալ ձևով. 𝑘′ℎ = 2.81647, այստեղից մենք կստանանք ռեզոնանսային երկարության հավասարություն ՝ ℎ = 329,12 նմ։ Այս պայմաններում ռեզոնանսային կլանման արդյունքում կորուստները h երկարությամբ թուլացնում են անկման ուժը 𝑒 - 2𝑘′′ℎ = 0,881375 անգամ։ «COMSOL Multiphysics» ծրագրի կողմից մշակվել է նույն պարամետրերով ռեզոնատոր։ Ռեզոնանսային երկարությունը հաշվարկվել է սիմուլյացիայի միջոցով։ Արդյունքները համեմատեք վերլուծական ցուցանիշների հետ։ Նկ. 3-ը ցույց է տալիս ճեղքի դաշտի Ex բաղադրիչի կախվածությունը մետաղի հաստությունից (h)։ Տեսանելի է, որ ռեզոնանսային երկարությունը 294 նմ է (տեսությունը կանխատեսում էր 329,12 նմ)։ Նույն սիմուլյացիան կրկնվեց 1500 նմ ալիքի երկարության համար։ Այստեղ ռեզոնանսային երկարությունը 375 նմ է (տեսությունը կանխատեսում էր 413 նմ)։ Երկու դեպքում էլ տեսական արդյունքից շեղումը 10% -ից մեծ չէ։ Նկար. 2 Տեսությունից շեղումը բացատրվում է բանաձևերի (9) և (10) մոտավորությամբ, երբ էլեկտրական դաշտի բաղադրիչի համար ≈ 0-ը 𝐸𝑥 = 𝐴𝑒 - 𝑖𝜔𝑡 էր։ Եզրակացություն Էլեկտրամագնիսական ալիքների անցումը մետաղի մեջ բացված ենթալարային անցքի միջով, երբ փոսի խորությունը ավելի մեծ է, քան փոսի լայնությունը տեսականորեն ուսումնասիրված է։ Սա հնարավորություն տվեց գտնել վերլուծական բանաձևեր, որոնք նկարագրում են մակերեսային պլազմոնային բևեռականությունների արտացոլումը եզրային ազատ տարածությունից։ Արտացոլման ընթացքում հաշվարկվում են ալիքի երկարության, ամպլիտուդիայի արժեքի և անցման գործակիցի փոփոխությունը։ Ուցադրվել է, որ արտացոլման ընթացքում փուլային շեղումը էապես տարբերվում է։ Ստացված բանաձեւերը համեմատվել են վերջավոր տարրերի մեթոդով թվային մոդելավորման արդյունքների հետ։ Լավ արդյունք է ձեռք բերվել վերլուծական բանաձևի «թվային մոդելավորման արդյունքների» միջև։ Գրականության պինցետ։ Tunable օպտիկական մանիպուլյացիա Femtonewton տիրույթում », ֆիզ. Սբ. 100, նանոկառուցվածքներ։ նանո-ալեհավաքներ և ռեզոնատորներ », Opt. Էքսպրես 15, 10869 (2007)։ [14] Թ. Լեսկովա և Ն. Գապոտչենկո, «Ֆաբրի-Պերոտ տիպի ինտերֆերոմետր մակերեսային պոլարիտոնների համար։ [16] Ռ. Գորդոն. «Լույսը ենթալույսի երկարության մեջ ՝ մետաղի մեջ։ Բազմացում և արտացոլում », ֆիզ. Խաչիկ Սահակյան crackեղքման պլազմոնի արտացոլումը մետաղական ճեղքի ազատ մակերեսից Հիմնաբառեր. MPP ռեզոնատոր, ենթաալիքային ճեղք, ալիքի տարածում, մետաղաէլեկտրական-մետաղական ռեզոնատոր Ամփոփում։

example2244

example2244

Սույն հոդվածում փորձ է արվում քննարկել պետական և ծառայողական գաղտնիքի հետ կապված հիմնահարցերը, վեր հանել առկա խնդիրները և գտնել դրանց լուծումները։ Պրակտիկայում լայնածավալ խնդիրների առաջ չկանգնելու համար անհրաժեշտ է կատարելագործել օրենսդրական դաշտը` պետական գաղտնիքի պահպանման ուղղությամբ առավել գործուն կառուցակարգեր սահմանելու միջոցով։ Հիմնախնդիրների լուծումը հնարավոր է դառնում` հիմնվելով արտասահմանյան երկրների համապատասխան իրավական ներպետական կարգավորումների հետ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ VԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ԳԱREՏՆԻՈՒԹՅԱՆ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Պարբերաբար ռազմական հարձակումներին զուգահեռ, բուռն ընթացքի մեջ էր այսպես կոչված «տեղեկատվական պատերազմը», որը լուսաբանում էր ինչպես massԼՄ-ները, այնպես էլ պաշտոնական տեղեկատվական ոլորտը։ Ավելի ստույգ `արդեն հայտնի են դարձել տեղեկատվության արտահոսքի մի քանի դեպքեր, որոնց կապակցությամբ իրավապահ մարմինները հետաքննություն են անցկացնում` պարզելու `խախտվել են պետական ​​կամ ծառայողական գաղտնիքի պաշտպանության կանոնները։ Թվում է, որ այդ խնդիրները պետք է քննարկվեն և լուծվեն բացառապես գործնական մակարդակում, բայց մենք կարծում ենք, որ գործնականում ավելորդ խնդիրներ չբախվելու համար անհրաժեշտ է կատարելագործել օրենսդրական դաշտը ՝ ստեղծելով պետական ​​և պաշտոնական գաղտնիության պահպանման ավելի արդյունավետ կառույցներ։ Պետական ​​ծառայության գաղտնիքի հետ կապված խնդիրները կարգավորվել են «Պետական ​​ծառայության գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքով, որի 2-րդ հոդվածի համաձայն `պետական ​​գաղտնիք է տեղեկատվությունը ռազմական, արտաքին հարաբերությունների, տնտեսական, գիտատեխնիկական, հետախուզական, հաշվապահական ոլորտներում։ -հետախուզական, օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն։ , որոնք պաշտպանված են պետության կողմից, որի տարածումը կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ պետության անվտանգության համար։ Բիզնես գաղտնիքներն այդ տարածքներում պետության կողմից պաշտպանվող տեղեկատվությունն է, որի տարածումը կարող է վնասել երկրի անվտանգությանը։ Նման տեղեկությունները, որպես կանոն, պարունակում են տվյալներ, որոնք պետական ​​գաղտնիքի մաս են կազմում, բայց ինքնին չեն բացահայտում պետական ​​գաղտնիք։ Պետական ​​ծառայության գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունը համարվում է Հայաստանի Հանրապետության սեփականություն, պաշտպանվում և պաշտպանվում է պետության կողմից։ Այդ օրենքի 4-րդ հոդվածը սահմանում է. «Պետական-ծառայողական գաղտնիք պարունակող տեղեկատվության գաղտնիության աստիճանը պետք է համապատասխանի նշված տեղեկատվության տարածման պատճառով Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության հնարավոր վնասի խստության աստիճանին։ « Գաղտնի, խիստ գաղտնի, հատուկ նշանակության նամականիշերը փակցվում են գաղտնի համարվող փաստաթղթերի վրա։ Ըստ վերոհիշյալ սահմանման, օրենքը չի սահմանում, թե որ տեղեկատվությունն է համարվում հատուկ օգտագործման, որը խիստ գաղտնի է, և որը գաղտնի։ Խոսքի ազատության պաշտպանության միջազգային կազմակերպություն 19-րդ հոդվածը ՝ «Տեղեկատվության ազատության մասին» իր օրինակում 1, նշում է երեք մասից բաղկացած թեստ, որը առաջարկվում է պետական ​​պաշտոնյաներին բոլոր դեպքերում, երբ անհրաժեշտ է ծածկագրել տեղեկատվությունը։ Ըստ թեստի ՝ առաջին փուլում պաշտոնյան պետք է պարզի ՝ արդյո՞ք տեղեկատվությունը վերաբերում է տեղեկատվության ազատության մասին օրենսդրությունից (օրինակ ՝ ազգային անվտանգությանը) իրավական բացառություններին։ Երկրորդ փուլում պետք է պարզել, թե արդյո՞ք տեղեկատվության բացահայտումը էական վնաս կհասցնի հետապնդվող նպատակին։ Եվ, ի վերջո, պետք է պարզաբանվի, արդյոք այդ տեղեկատվության հրապարակումը, նույնիսկ հետապնդվող նպատակին վնաս հասցնելու դեպքում, հասարակությանն ու երկրին ավելի մեծ օգուտ չի տա, քան դա գաղտնի պահելն է։ Ուսումնասիրելով պետական ​​գաղտնիքի վերաբերյալ վրացական օրենսդրությունը `մենք նկատեցինք, որ վրացական պետական ​​գաղտնիքի մասին օրենքը տալիս է վերոնշյալ խնդրի ևս 2 հստակ սահմանում, մասնավորապես, 13-րդ հոդվածը սահմանում է, որ տարածման կամ կորստի մասին տեղեկատվությունը էապես կվնասի Վրաստանի պաշտպանությանը, ազգային շահեր Անվտանգության, տնտեսական և քաղաքական ոլորտներում դա կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ։ Գաղտնիության «խիստ գաղտնի» մակարդակով տեղեկատվություն, որի տարածումը կամ կորուստը կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ, ինչը վնաս կհասցնի Վրաստանի շահերին պաշտպանության, ազգային անվտանգության, տնտեսական և քաղաքական ոլորտներում։ Տեղեկատվությունը, որը բացասաբար է ազդում տեղեկատվության տարածման կամ կորստի վրա, ունի «գաղտնի» գաղտնիության աստիճան։ 1 Տե՛ս www.article19.org։ 2 Տե՛ս http։ //www.right2info.org/resources/publications/laws-1/laws_georgia_law-on-state-secrets1996_eng. Վրաստանի շահերը պաշտպանության, ազգային անվտանգության, տնտեսական և քաղաքական ոլորտներում։ Մենք կարծում ենք, որ նպատակահարմար է նման խնդրի կարգավորում տալ ներքին իրավական համակարգում նշված խնդրին։ Համաձայն «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 3-ի `արգելվում է հրապարակել պետական ​​կամ պաշտոնական գաղտնիք պարունակող տեղեկություններ։ Չնայած օրենսդրությունն արգելում է պետական ​​գաղտնիքների բացահայտումը, միևնույն ժամանակ, այն չի հստակեցնում այս հայեցակարգի սահմանները։ «Պետական ​​ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է, որ ՀՀ կառավարությունը մշակում և հաստատում է պետական ​​գաղտնիք դասվող տեղեկատվության ցանկը։ Հիմնվելով դրախմայի վրա `1998 թ. Մարտի 13-ին ՀՀ Կառավարությունն ընդունեց« Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​գաղտնիք դասվող տեղեկատվության ցանկը հաստատելու մասին »թիվ 173 բանաձևը։ Վերոնշյալ ցուցակը բաղկացած է 33 կետից, որոնք ներկայացնում են որպես պետական ​​գաղտնիք պետական ​​գաղտնիք ունեցող տեղեկատվություն։ Պետական ​​մարմինները, որոնք ունեն դրանց կառավարման իրավասություն։ Այնուամենայնիվ, այստեղ պետական ​​գաղտնիքների սահմանները սահմանված չեն։ Օրինակ, վերոհիշյալ ցուցակի 3-րդ կետի համաձայն, զորքերի տեղակայման քանակի վերաբերյալ տեղեկատվությունը համարվում է պետական ​​գաղտնիք։ Հարց է առաջանում, արդյո՞ք նոր զորակոչիկների թվի վերաբերյալ տեղեկատվությունը ներառված է պետական ​​գաղտնիք հասկացության մեջ։ Մեկ այլ օրինակ, ըստ 12-րդ պարբերության, «ՀՀ զորքերի էությունը» բացահայտող տեղեկատվությունը համարվում է պետական ​​գաղտնիք։ «Theորքերի էությունը» շատ լայն հասկացություն է. Սահմանային զորքերի հետ կապված ցանկացած տեղեկատվություն, նման սահմանման դեպքում, կարելի է համարել վերջինիս էությունը բացահայտող։ Խնդիրը հրատապ է, քանի որ նման ընդհանուր կարգավորման համատեքստում պաշտոնատար անձինք կարող են կամայականություն հայտնել `սահմանափակելով անձանց տեղեկատվություն ստանալու իրավունքը, կամ բախվել իրավական նորմերի համարժեք ընկալման կամ կիրառման հետ։ Մյուս կողմից, նման կարգավորումը կարող է անօրինական հիմք հանդիսանալ անհատներին պատասխանատվության ենթարկելու համար։ Նման դեպքում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության հաստատված ցուցակում նշված ոլորտներին վերաբերող ցանկացած տեղեկատվություն կարող է ներառվել պետական ​​գաղտնիք հասկացության մեջ կամ չտրամադրվել հասարակության անդամներին։ Հետևաբար, կարծում ենք, որ նպատակահարմար կլինի ցուցակում փոփոխություններ կատարել, ավելին 3 Տե՛ս http։ 4 Տե՛ս http։ Պարզաբանելով այն հարցը, թե ինչ տեղեկատվություն է համարվում պետական ​​գաղտնիք։ Մինչև 2012 թվականը Սահմանադրական դատարանի 2006 թ. Մարտի 5-ի որոշումը 5, գաղտնագրման ենթակա տեղեկատվության ընդլայնված գերատեսչական ցուցակները ենթակա չեն հրապարակման։ 2011 թ. Նոյեմբերի 23-ին Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակը դիմել է Սահմանադրական դատարան `« Պետական ​​ծառայության գաղտնիքների մասին »ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի 7-րդ մասի պահանջները բավարարելու համար։ Սահմանադրական դատարանը, համարելով ծածկագրման ենթակա տեղեկատվության ընդլայնված գերատեսչական ցուցակների ոչ հրապարակային բնույթի օրինականությունը, նշեց, որ օրենքի 3-րդ հոդվածը, որը բացահայտում է օրենքում օգտագործվող հասկացությունների բովանդակությունը, «տեղեկատվության կոդավորումը» սահմանում է որպես «պետական» պաշտոնական գաղտնի տեղեկատվության բաշխման սահմանափակումների կիրառում։ « Նշված օրենքի 13-րդ հոդվածը, որը կրում է «Տեղեկատվության կոդավորումը» վերնագիրը, սահմանում է, որ ծածկագրումն արտահայտվում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից սահմանված կարգով `յուրաքանչյուր առանձին տեղեկատվության գաղտնիության աստիճանը որոշելու և գաղտնիության կնիք տալու համար` համապատասխան տեղեկատուը։ Համադրելով վերոնշյալ նորմերը 2-րդ հոդվածում տրված պետության պաշտոնական գաղտնիքի սահմանման հետ `Սահմանադրական դատարանը նշում է, որ տեղեկատվության կոդավորման գործընթացը կարգավորող օրենքի ընդհանուր տրամաբանությունից բխում է, որ տեղեկատվության նկատմամբ կիրառվում են սահմանափակումներ, որոնց տարածումը կարող է ունենալ լուրջ հետևանքներ Հանուն Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության։ Ելնելով վերոգրյալից `օրենքի 12-րդ հոդվածի վիճահարույց 7-րդ մասում« գերատեսչական ցուցակները ծածկագրված են »ձևակերպումը կնշանակեր այդ ցուցակների սահմանափակումների կիրառում` պայմանավորված այն հանգամանքով, որ դրանց բովանդակության բացահայտումը կարող է լուրջ հետևանքներ առաջացնել հետևյալի համար. Հայաստանի Հանրապետության անվտանգությունը։ Մինչդեռ գերատեսչական ցուցակները պարզապես մանրամասնում են այն օրենքները, որոնք նախատեսված են օրենքով նախատեսված և ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված հանրային ցուցակում։ Հնարավոր իրավիճակների վերաբերյալ, երբ գերատեսչական ցուցակներում ներառված հատուկ տեղեկատվությունը 5 Տե՛ս http։ 6 Տե՛ս http։ Նամակն ինքնին կարող է անխուսափելիորեն պետական ​​գաղտնիք լինել ՝ ամրագրման փաստի հիման վրա, ապա այդպիսի դեպքերում, համաձայն օրենքից բխող ծածկագրման սկզբունքների, մասնավորապես ՝ ծածկագրման արդարացման սկզբունքի, այն կարող է համարվել տեղեկատվություն , որի տարածումը կարող է լուրջ հետևանքներ առաջացնել ՀՀ անվտանգության համար։ Գործի քննության արդյունքների հիման վրա Սահմանադրական դատարանը որոշեց ճանաչել ՀՀ պետական ​​նախարարության «Serviceառայության գաղտնիություն» 7-րդ մասի 7-րդ հոդվածի «Գերատեսչական ցուցակները կոդավորված են, հրապարակման ենթակա չեն» դրույթը այնքանով, որքանով այն չի վերաբերում գաղտնագրման ենթակա հատուկ տեղեկատվությանը։ Հակառակ 27-րդ և 43-րդ հոդվածների պահանջներին և անվավեր է։ «Պետական ​​գաղտնի ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածը սահմանում է այն տեղեկատվությունը, որը չի կարող դասվել որպես պետական ​​գաղտնիք, այնուամենայնիվ, մեր կարծիքով, օրենքը նախատեսում է այս խնդրի բավականին սահմանափակ լուծում ՝ առանց տեղեկատվության սպառիչ ցուցակման։ Մասնավորապես նշվում է. «1. Տեղեկատվություն արտակարգ իրավիճակների, աղետների, ինչպես նաև բնական (ներառյալ պաշտոնապես կանխատեսված) աղետների և դրանց հետևանքների մասին ՝ սպառնացող քաղաքացիների անվտանգությանը և առողջությանը։ 2. Տնտեսության ընդհանուր վիճակը, ինչպես նաև տեղեկատվություն բնության, շրջակա միջավայրի, առողջության, կրթության, գյուղատնտեսության, ներքին առևտրի, մշակույթի բնագավառներում իրական իրավիճակի վերաբերյալ։ 3. Տեղեկատվություն քաղաքացիների իրավունքների, ազատությունների սահմանափակման փաստերի, սոցիոլոգիական հետազոտությունների արդյունքների խախտումների մասին։ 4. Տեղեկատվությունը, որը, եթե դասվում է որպես պետական ​​ծառայության գաղտնիք, բացասաբար կանդրադառնա ՀՀ սոցիալ-տնտեսական, գիտատեխնիկական, խնամքի-մշակութային զարգացման պետական-ոլորտային ծրագրերի իրականացման վրա։ 5. Արտակարգ իրավիճակների կամ դրանց առաջացման դեպքում հնարավոր հետևանքները նվազեցնելու կամ վերացնելու, արագ արձագանքման, արտակարգ իրավիճակների փրկարարական և վերականգնողական աշխատանքներ իրականացնելու, մարդասիրական օգնություն տրամադրելու մասին տեղեկատվություն։ Մեր կարծիքով, վերոհիշյալ նյութը պետք է համապատասխանեցվի որոշակիության սահմանադրական սկզբունքին։ Օրինակ ՝ օրինախախտների մասին տեղեկատվությունը չի համարվում պետական ​​գաղտնիք, մինչդեռ դրա զգալի մասը ենթակա չէ հրապարակման քրեական դատավարությունում։ Պետական ​​գաղտնիքների մասին լատվիական օրենսդրության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ պետական ​​գաղտնիքի մասին լատվիական օրենքը 7, բացի վերոհիշյալ կետերից, նշում է նաև, որ հանցագործությունների վիճակագրությանը, կոռուպցիայի դեպքերին, պաշտոնատար անձանց անօրինական գործողություններին վերաբերող տեղեկությունները չեն կարող համարվել պետություն գաղտնի Վրաստանի համանուն օրենքը շատ ավելի լայն կարգավորում է տալիս այս հարցին `նշելով, որ այն չի կարող համարվել պետական ​​գաղտնիք.« 1. Նորմատիվ իրավական ակտերը, բացառությամբ ազգային անվտանգության մարմինների այն ակտերի, որոնք ներառում են ներքին ազդեցության խնդիրներ։ , ինչպիսիք են միջազգային պայմանագրերը և համաձայնագրերը։ 2. Քարտեզներ, բացառությամբ հատուկ ռազմական քարտեզների։ Մեր կարծիքով, ներքին օրենսդրությունը շատ ավելի պարզ դարձնելու համար անհրաժեշտ է այս խնդրին ավելի լայն լուծում տալ, ուստի նպատակահարմար կլինի հետևել այդ երկրների փորձին, նշված կետերը ներառել հոդվածի հոդվածում։ օրենք, որը թվարկում է, թե որ տեղեկությունները չեն կարող համարվել պետական ​​գաղտնիք։ Պետք է առանձնացնել այլ խնդիրներ։ «Պետական ​​գաղտնիքների մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի համաձայն `ՀՀ պետական ​​գաղտնիքների շարքում դասվող տեղեկատվության ցանկը վավերացնում է Հայաստանի Հանրապետության Նախագահը, անհրաժեշտության դեպքում վերանայում է և ենթակա է հրապարակման։ 2015 թ. Դեկտեմբերի 6-ին կայացած սահմանադրական բարեփոխումների հանրաքվեով մեր երկիրը հիմք դրեց խորհրդարանական հանրապետության կառավարության։ Այս պայմաններում Նախագահին որպես պետական ​​գաղտնիք դասվող տեղեկատվության ցանկը վավերացնելու իրավունք վերապահելը այլևս արդարացված չի լինի։ Հանրապետական ​​կառավարության կիսանախագահական ձիու դեպքում երկրի նախագահին այդպիսի լիազորություններով օժտելը միանշանակ արդարացված է, բայց Հայաստանի Հանրապետությունում նախապատվությունը տրվել է խորհրդարանական հանրապետությանը. Այլ երկրների փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ խորհրդարանական հանրապետությունների մեծ մասում պետական ​​գաղտնիք համարվող տեղեկատվության ցանկը վավերացնում է կառավարության ղեկավարը, իսկ կիսանախագահական հանրապետություններում ընդունվում է։ 7 Տե՛ս http։ այդ լիազորությունները վերապահել Նախագահին։ Մասնավորապես, բերենք երկու օրինակ։ Վրաստանում, որը կիսանախագահական հանրապետություն էր, երկրի նախագահի կողմից վավերացվեց պետական ​​գաղտնիք համարվող տեղեկատվության ցանկը։ Այնուամենայնիվ, Վրաստանը խորհրդարանական հանրապետություն դառնալուց հետո այդ լիազորությունը վերապահված էր կառավարությանը։ Իսկ Լատվիայում, որը պառլամենտական ​​հանրապետություն է, պետական ​​գաղտնիք դասվող տեղեկատվության ցանկը մշակվում և հաստատվում է կառավարության կողմից։ Տեղեկատվության վերծանման ոլորտում համատեղ պետական ​​նախաձեռնություն իրականացնելու համար Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից սահմանված կարգով մշակվում է Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​գաղտնիք դասվող տեղեկատվության ցանկ։ Կարծում ենք, որ օրենքում համապատասխան փոփոխություններով անհրաժեշտ է սահմանափակել երկրի նախագահի լիազորություններն այդ ոլորտում, ցուցակը վավերացնելու իրավունքը վերապահել վարչապետին, որպեսզի այդ գործընթացն իրականացվի մեկի կողմից։ մարմինը ՝ հնարավորինս բացառելով տեղեկատվության արտահոսքը։ Նման կարգավորումը, նախորդից ավելին, կհամապատասխանի խորհրդարանական հանրապետության էությանը։ Գործնականում խնդիրներ են առաջանում ՝ կապված պետական ​​գաղտնիքների գաղտնազերծման հետ։ «Պետական ​​գաղտնի ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդվածը սահմանում է. «Պետական ​​գաղտնի ծառայություն կազմող տեղեկատվությունը ՝ գաղտնագրման պահից, պահվում է որպես գաղտնիք ՝« հատուկ »կամ« խիստ գաղտնի »գաղտնիության աստիճանի պարունակությամբ տեղեկատվությունը ՝ առավելագույն 30 տարի Անհրաժեշտությունից ելնելով `Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը կարող է սահմանել նշված ժամկետից ավելի երկար ժամկետներ։ «Տեղեկատվություն« գաղտնի »գաղտնիության մակարդակով ՝ մինչև 10 տարի»։ Սույն օրենքի 16-րդ հոդվածը սահմանում է. «Տեղեկատվության գաղտնազերծման հիմքերը հանդիսանում են Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած միջազգային պարտավորությունները պետական-ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկատվության բաց փոխանակման, օբյեկտիվ հանգամանքների փոփոխման համար, որի արդյունքում տեղեկատվության հետագա պաշտպանություն պետական-ծառայողական գաղտնիք կազմելը դառնում է աննպատակահարմար։ Սույն օրենքով նախատեսված պահման ժամկետների ավարտից հետո պետական-ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունը գաղտնազերծվում է սահմանված կարգով, համարվում է բաց ստուգման կամ ոչնչացվում է սահմանված կարգով։ Գաղտնի տեղեկատվության պաշտպանության ժամկետները կարող են կրճատվել, իսկ տեղեկատվությունը կարող է վաղաժամ գաղտնազերծվել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշմամբ։ Պետական ​​ծառայության գաղտնիք կազմող տեղեկությունները ենթակա են ՀՀ պետական ​​արխիվի պաշտպանության գաղտնազերծումից հետո մեկամսյա ժամկետում։ » 2015 թվական «ՀՀ տեղեկատվության ազատության կենտրոն» ՀԿ-ն ՀՀ բոլոր նախարարություններին դիմելու արդյունքում պարզեց, որ նախորդ տարվա ընթացքում նախարարություններից ոչ մեկը չի գաղտնազերծել որևէ փաստաթուղթ։ Արդյունքները գրեթե նույնն էին նախորդ տարիներին, երբ ԻԱԿ-ը պարզեց, որ 18 նախարարություններից միայն Արտաքին գործերի նախարարությունն էր գաղտնազերծել 3 փաստաթուղթ։ Միևնույն ժամանակ, 10 տարվա պահպանման ժամկետը լրանալուց հետո պետական-պաշտոնական գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունը պետք է գաղտնազերծվի։ Նա, ինչպես նշեցինք, «Պետական ​​պաշտոնական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի համաձայն `նշված ժամկետները կարող են կրճատվել, և տեղեկատվությունը կարող է շուտ գաղտնազերծվել ՀՀ կառավարության որոշմամբ։ Այսպիսով, առնվազն ՀՀ անկախության 25 տարվա վերջին 15 տարիների ընթացքում «գաղտնի» գաղտնիության աստիճանի տեղեկատվությունը, որը գաղտնի էր մնում նախորդ 10 տարիների ընթացքում, պետք է ամեն տարի գաղտնազերծվեր։ Այս համատեքստում գաղտնազերծված փաստաթղթերի բացակայությունը դառնում է շատ խնդրահարույց, դա հիմք է տալիս պնդելու, որ պետական ​​կառավարման մարմինները չեն գաղտնազերծում ժամկետանց հիմքերով եղած տեղեկատվությունը։ Հարկ է նշել, որ, օրինակ, ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության պաշտոնական կայքում յուրաքանչյուր ոք կարող է գտնել բոլոր այն պետական ​​գաղտնիքները, որոնք արդեն գաղտնազերծվել են 8։ Խնդիրը հրատապ է, քանի որ դա սահմանափակում է տեղեկատվություն ստանալու անձանց սահմանադրական իրավունքը, և նրանք զրկված են գաղտնազերծման ենթակա փաստաթղթերը մուտք գործելու հնարավորությունից։ Այս խնդիրը լուծելու համար առաջարկվում է ստեղծել պետական ​​կառավարման մարմինների ղեկավար կոմիտեներ, որոնք պատշաճ կերպով կզբաղվեն տեղեկատվության գաղտնազերծմամբ և օրենքով սահմանված կարգով կապահովեն ՀՀ պետական ​​արխիվի պաշտպանությունը։ Ռուզաննա Խուդավերդյան 8 Տե՛ս www.foia.cia.gov/records.asp։ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԳԱREՏՆԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Պետական ​​գաղտնիք, անվտանգություն, տեղեկատվության ազատություն, գաղտնագրում, գաղտնիության աստիճան, գաղտնազերծում ամփոփում ։

example566

example566

Ինչպես երևում է, առանց մշակութային լայն ենթատեքստի կամ շրջանակի ուսուցման քերականական կարգերի ուսուցումը բավական չէ։ Ուսուցման այդ ձևը ամբողջական չէ, որովհետև մարդկության գլխավոր ադապտիվ մեխանիզմը միայն մշակույթն է1։ Մշակույթն է սահմանում լեզվի հղկվածությունն ու դասակարգվածությունը։ Եթե այս կամ այն լեզուն ավելի դասակարգված է, նշանակում է տվյալ մշակութային խմբին պատկանող մարդկանց զարգացվածության հարթակն ավելի բարձր է։ Լեզուն իր նպատակին չի ծառայի, եթե մշակութային համատեքստի տեսանկյունից ճիշտ արտահայտություն չի ընտրվել, չնայած որ այն քերականորեն կարող է ճիշտ լինել։ Հետևաբար հարկ է դասավանդել լեզուն` համադրելով և՛ մշակութային, և՛ լեզվական կանոնները։

ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՐՆ ՕՏԱՐ ԼԵԶՎԻ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ՀԻՄՔՈՒՄՕտար լեզվի ուսուցման գործընթացում մշտապես քննարկման առարկա է լեզվիև այն մշակույթի հարաբերակցությունը, որին հարազատ է տվյալ լեզուն։ Մշակույթիծանուցումը միշտ հետին պլան է մղվում, և թվում է՝ երբ դասախոսը հասցնում է լեզվից զատ ներկայացնել նաև մշակույթը, ապա դա հավելյալ տեղեկություն է և, իհարկե, մեծ առավելություն։ Սակայն մշակույթի այսպիսի ուսուցումը, որն ընկալվում է որպես հավելյալ նյութ, չի կարող բավարարել նրա հսկայական նշանակությանն օտարլեզուն յուրացնելու գործում։ Հոդվածում հիմնավորապես ուսումնասիրվում է մշակույթի դերը լեզվի ուսուցման գործում, մշակույթ-լեզու, ինչպես նաև մտածողություն հարաբերակցությունը և այլն։ Սույն թեման ուսումնասիրելու համար որպես տեսականհիմք են ծառայել Ս. Սեֆերյանի, Լ. Հովհաննիսյանի, Ա. Լազարյանի, Ա. Սուքիասյանի,Ս. Գալստյանի, Ն. Չոմսկու, Ռ. Գարդների, Ու. Լամբերտի և այլ ուսումնասիրողներիաշխատությունները։ Լեզու-մշակույթ-մտածողություն հարաբերակցության մեջ նրանցից որևէ մեկի`մյուսի նկատմամբ գերադաս լինելու հարցը շատերի ուսումնասիրության առարկան էեղել՝ արտահայտվելով այնպիսի գիտնականների աշխատություններում, ինչպիսիք ենՖ. Բոասը, Բ. Ուորֆը, Է. Սեպիրը և այլք։ Մշակույթը մի ամբողջություն է, որն իր մեջպարունակում է արվեստը, տարիների ընթացքում մարդկանց կուտակած փորձ, գիտելիք և այլն։ Լեզուն մի համակարգ է, որը արտահայտում է իր մեջ մտնող ենթահամակարգերի միջև եղած փոխկապակցվածությունն ու փոխհարաբերությունը։ Այս առումով լեզուն ավելին է, քան մշակույթի դրսևորման ձև։ Լեզուն և մշակույթը անհնարէ պատկերացնել միմյանցից անկախ.Լեզումշակույթ, կամ մշակույթ լեզուԱռաջին դեպքում լեզուն օգնում է հասկանալ տվյալ մշակույթի ընդհանրականպատկերը։ Երկրորդում մշակույթը և դրան բնորոշ առանձնահատկությունները, հասկացույթները օժանդակում են լեզվի յուրացմանը։ Մշակույթի մատուցումն անհրաժեշտ է օտար լեզվի դասընթացի ներածական փուլում։ Լեզվական որոշ հասկացույթներ յուրացնելու համար հաճախ պետք է անդրադարձ կատարել տվյալ մշակույթինբնորոշ յուրահատկություններին կամ կարծրատիպերին, օրինակ` ագլերեն դարձվածներն ուսումնասիրելիս կարող ենք նկատել անգլիացիներին բնորոշ մշակութայինորոշ առանձնահատկություններ` «to collect ones wits» - մտքերը հավաքել, ժողվել, «tofrighten smb out of his wits» - մահու չափ վախեցնել, «at ones wits end» - շփոթված,շվարած1, այսինքն` նրանք նախապատվությունն ավելի շատ տալիս են wit բառին,երբ խոսքը գնում է խելքի, բանականության մասին, որովհետև կարծում են, որ այդբառն ավելի հաղորդակցական է տվյալ համատեքստում, քան մնացածները, չնայած1 Սեֆերյան Ս., Հովհաննիսյան Լ., Լազարյան Ա., Անգլերեն-հայերեն դարձվածաբանական բառարան,Երևան, 1986, էջ 238։ անգլերենում բազմաթիվ բառեր գոյություն ունեն խելք, բանականություն և նմանատիպ հասկացությունների համար։ Հայերենում, օրինակ` «մահի ետև ման գալ, կյանքիհամար վտանգավոր քայլերի դիմել, մահվան բերանը գցել կամ ուղարկել մեկինվտանգի ենթարկել»1 դարձվածներից կարելի է ենթադրել, որ մենք վտանգավոր քայլերը մահու չափ ահարկու ենք համարում` ըստ այդմ բազմաթիվ դարձվածներումիմաստը կապելով մահ բառին։ Նույնը կարող ենք ասել քերականական երևույթներիհամար, օրինակ՝ տարբեր մշակութային ընկալումներում այս կամ այն գոյականներըդիտվում են որպես հավաքական կամ հակառակը, հետևաբար տվյալ գոյականի հետեզակի կամ հոգնակի թվով ստորոգյալ դնելուց առաջ անհրաժեշտ է իմանալ ժողովուրդների մշակութային վերաբերմունքը դրանց նկատմամբ (օրինակ՝ անգլերենումհաց ու պանիր գոյականների հետ (որպես հավաքական ամբողջություն) դնում ենքեզակի թվով ստորոգյալ, իսկ թուրքերենում` հոգնակի)։ Մշակույթը արտահայտում է լեզվի «բովանդակությունը»։ Ստացվում է, որ մշակույթը լեզվի հիմքում ընկած է այնպես, ինչպես «բովանդակությունը»` «ձևի», այսինքն` մշակույթը իմաստավորողն է, իսկ լեզուն՝ հնչյունական կմախքը։ Սկզբումպետք է ընկալել «գաղափարը», որից հետո «արտահայտությունը» հիշելը դյուրին ևամբողջական կլինի։ Ընդհանուր առմամբ լեզուն պատկերացվում է որպես վերացական երևույթի արտացոլման եղանակ, սակայն այն կարող է իրացվել տարբեր ձևերով, օրինակ` լեզուն շատ մշակույթներում արտահայտվում է սիմվոլներով, նշաններովև այլն։ Շատերը լեզուն վերարտադրում են ժեստերով, ձեռքի տարբեր շարժումներով,որոնք հասկանալու համար պետք է իրազեկ լինենք մշակութային համատեքստին։ Չէ՞որ տվյալ լեզուն առաջացել է մշակութային բազմազանության դրսևորմամբ։ Մշակույթը ձևավորում է անհատի հաղորդակցման վարքագիծը, և հենց այդ դրսևորման մեջանփոխարինելի մաս է կազմում մտածողությունը։ Այն փոխանցվում է սերունդներինլեզվի միջոցով։ Արդյո՞ք կարող ենք առանձնացնել լեզուն, մշակույթը, մտածողությունը։ Տարբերտեսանկյուններից վերլուծելու դեպքում ինքնին հանգում ենք այն եզրակացության, որդրանցից յուրաքանչյուրը հանդես է գալիս որպես այդ երեքի միասնության տարր,առանց որի լեզուն չի կարող հանգել իր ամբողջական տեսքին և հիմնական գործառույթին, քանի որ մարդու ճանաչողական ընդունակությունները չեն կարող կոդավորել մի կենդանի լեզվահամակարգ, որը մեկուսացված է մշակույթից և մտածողությունից։ Օրինակ` էսպերանտոն չի համարվում կենդանի լեզու, քանի որ մշակույթիցառանձնացված է։ Լեզուն խորապես ուսումնասիրելու համար մշակույթը կարող է օժանդակել օտարլեզվի իմացությանը՝ մշակույթը մայրենի լեզվին և մշակույթին համադրելու միջոցով,քանի որ այն, ինչ համադրվել է վեր հանելով տարբերություններն ու նմանությունները, կարող է ավելի դյուրըմբռնելի լինել։ Հաշվի առնելով այն, որ լեզվի հիմքում ընկածէ նաև մշակութային կարծրատիպերի ամբողջություն, կարող ենք համարել, որ լեզունսահմանում է տվյալ մշակույթի լեզվակրի վարքագիծը, հետևաբար ճշգրիտ եղանակով սովորելու հիմնական նախապայմանը բխում է մշակույթի ուսումնասիրությունից։ Օրինակ` եթե ինչ-որ մեկը շատ է ուզում վրացերեն սովորել առանց ճանաչելու վրացժողովրդի մշակութային արժեքները, վրացիների անհատական վերաբերմունքը միմյանց նկատմամբ և այլն, նա չի կարող արդյունավետ սովորել այն, թե ինչպես են վրացերենում արտահայտում խնդրանք կամ հիացմունք։ Մշակութային տարբերությունները նաև ազդեցություն ունեն իմաստաբանական միավորները հասկանալու վրա,օրինակ` «to go upstairs» արտահայտությունը բրիտանացիները կիրառում են հիմնա1 Սուքիասյան Ա., Գալստյան Ս., Հայոց լեզվի դարձվածաբանական բառարան, Երևան, 1975, էջ 407։ կանում քնել իմաստով, սակայն ամերիկացիները կիրառում են ուղիղ իմաստով` գնալերկրորդ հարկ։ Ստացվում է, որ առանց մշակութային տարբերությունները իմանալուչենք կարող հասկանալ տվյալ արտահայտությունը տրված համատեքստում։ Երկրորդ օտար լեզուն սովորելու համար շատ կարևոր են նաև սովորողի վերաբերմունքն ու շահագրգռվածությունը։ Այս գործոնները որոշիչ են և ունեն սոցիալական, ճանաչողական և աֆեկտիվ ենթատեքստեր։ Սոցիալական և ճանաչողականգործոնները համապատասխանաբար վերաբերում են հաղորդակցման և հասկացական դաշտի ընկալման ոլորտներին։ Լեզուն հաղորդակցության միջոց է, մի եղանակ,որով մարդիկ մտնում են սոցիալական շփման մեջ։ Յուրաքանչյուր անհատ լեզունիրացնում է մարդկանց հետ բարդ սոցիալական փոխազդեցության շնորհիվ1, և սովորելու ցանկությունն ու ընդհանրապես սովորողի շահագրգռվածությունը խթանելուհամար պետք է ծանուցել մշակույթի մասին։ Ինտեգրատիվ կողմնորոշումը հավասարակշռված է մնում այս դեպքում2։ Այսինքն՝ մոտիվացիայի մեծ լինելը ուղիղ համեմատական է մշակույթին իրազեկված լինելու պայմանին, այլապես միայն որոշակի բառապաշարով և քերականությամբ սովորողը չի կարող արտահայտել իրականությունը, մի իրականություն, որը օտար մշակույթն է։ Լեզուն հաղորդակցական հմտությունէ, որը առանձնացված չէ սոցիալական խնդիրներից, և եթե մանկավարժը կամ սովորողը իրազեկ չէ որևէ իմաստակիր միավորի մշակութային իմաստին, ուրեմն նա չգիտի այդ բառի իմաստը3։ Արդյունավետ հաղորդակցության հիմքում ընկած է նաևերևույթների գնահատողական վերաբերմունքը, որը կրկին բխում է մշակութային ենթատեքստից։ Օրինակ` օտարերկրացի բառը կարող է տարբեր ոճական կիրառությունունենալ՝ ելնելով մարդկանց էթնիկ նախադրյալներից, ուրեմն որևէ գնահատողականվերաբերմունք կամ կարծիք երևույթի մասին ասելիս պետք է հաշվենկատ լինելնրանց լեզվաբանական վարքագծին, վերաբերմունքին։ Ինչպես արդեն վերը նշվեց, հավաքագրված լեզուն իր մեջ պարունակում է նաևլեզվաբանական հարաբերականության մեջ մտնող ամենակարևոր տարրերից մեկը`մտածողությունը։ Մշակութային ենթատեքստը մեր հասկացական միավորները մտածողության շնորհիվ տեղափոխում է կենդանի խոսք։ Լեզուն հարատևում է մտածողության միջոցով, և հակառակը` առանց լեզվի ներքին տեքստի միտքը անորոշ է, ուոչինչ պարզ լինել չի կարող մինչև լեզվի երևան գալը։ Մյուս կողմից էլ մշակութայինենթատեքստի հիմքում ստեղծվում է միտք, այնուհետև` այն արտահայտելու միջոցը։ Մշակույթ մտածողություն լեզուԼեզուն կարող է արտահայտել ցանկացած միտք, որի հիմքում մշակութային ենթատեքստն է4։ Չնայած Պատրիկ Մորանը նշում է, որ մշակույթը և լեզուն կարելի էառանձնացնել մանկավարժական տարբեր մեթոդների համար5, սակայն եթե նույնիսկփորձում ենք առանձնացնելով կենտրոնանալ լեզվական ձևերի ուսուցման վրա,միևնույն է, դրանց հիմքում արդեն իսկ կա մշակութային ասպեկտը։ Եվ այդ մշակույթը ավելին է, քան ժողովրդական տոները, երգերը, սովորույթները և այլն։ Այո, լեզունմիջոց է վերը նշվածների մասին տեղեկանալու համար, բայց և փաստացի առանցմշակույթի լեզուն չենք կարող իրացնել դասասենյակում։ Այսինքն` մշակույթը ավելի3 Seely H., Teaching Culture։ Heinle & Heinle, 2001, p. 39.բարդ համակարգ է, քան օրինակ` գրավոր խոսքը։ Սակայն, քիչ է ընդունված, որ լեզուն նրան հավասարապես մի բարդ համակարգ է և անհնար է այն դասավանդել միայն «լսարանում»1։ Արդյունավետ հաղորդակցումը, կարող է ենթադրել այն, թե ինչպես են տվյալ մշակույթին պատկանող մարդիկ դրսևորում իրենց երախտագիտությունը դիմացինի նկատմամբ կամ ինչպես են խնդրանք արտահայտում։ Անգլերենըմատուցելիս հարկ է տարբերակել պաշտոնական և ոչ պաշտոնական խնդրանքի ձևերը (պաշտոնական` «would you please be so kind as to give me a pen», ոչ պաշտոնական` «give me a pen, please»)։ Այսինքն` մշակութային վարքագիծը սահմանում է ճիշտարտահայտության ընտրությունը` ելնելով իրադրությունից և զրուցակցից։ Լեզուն, որը պետք է հավաքագրվի գործող և կենդանի «հիշողության» մեջ, պահանջում է ճարտասանական տարբեր հնարքներ (ռիթմը, հանգը և այլն2), որոնք հեշտացնում են ինֆորմացիայի հիշելը։ Այսպիսով` մանկավարժի կողմից տրվող առաջադրանքներում կարելի է ընդգրկել տարբեր ֆիլմեր` գեղարվեստական կամ այլ ժանրի։ Ուսանողները, դիտելով դրանք, կարող են կենտրոնանալ դերասանների վարքագծի կամ շարժուձևի վրա` սահմանելով հստակ սկզբունքներ որևէ թիրախային լեզվով հաղորդակցվելու համար։ Տարբեր առածների քննարկումը նույնպես էական է՝մշակութային նախադրյալները սահմանելու համար։ Լեզվի դասապրոցեսին կարելի է նաև ներգրավել տվյալ լեզուն կրող բնիկների,որոնք իրենց մասնակցությամբ սկսնակ սովորողներին կդարձնեն իրենց մշակույթի միմասնիկը։ Հատուկ ընտրված գրական տեքստերը թույլ են տալիս ընկալել մշակույթի խորքային մասը և շատ վճռորոշ են, քանի որ սովորողի մոտ ստեղծվում է անմոռանալիփորձ և սեփական արձագանք նորի ընկալման նկատմամբ։ Այսպես, վերոնշյալ տեսական բոլոր եզրահանգումները հեշտությամբ կարելի էապացուցել գործնական փորձով, որը կատարվել է անգլերեն սովորողի սկսնակներիշրջանակներում։ Սովորողների մի մասը սկսել է ուսումնասիրել լեզուն մշակույթից,մյուս մասը՝ բացառապես լեզվի քերականությունից։ Որոշ ժամանակ անց, երբ երկուխմբերն էլ արդեն կարողանում էին խոսել անգլերեն, ուսումնասիրությունը ցույցտվեց, որ միայն առաջին խումբն է արդյունավետ հաղորդակցվում` դրսևորելով վերընշված լեզվին համապատասխան մշակույթի վարքագիծ, ինչը լեզուն խոսքի մեջ ավելի կենդանի և բնական է դարձնում, քան պարզապես հասկացությունների բառացիկիրառումը, որով առաջնորդվում էր երկրորդ խումբը։ Գոհար ՉարքանդյանՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՐՆ ՕՏԱՐ ԼԵԶՎԻ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ՀԻՄՔՈՒՄԲանալի բառեր՝ լեզու, մշակույթ, միտք, ենթահամակարգ, իդիոմ, լեզվական հայեցակարգ,մշակութային համատեքստ, քերականական երևույթ, բովանդակություն, արտահայտման պլան, հաղորդակցական վարք, մարգինալացված լեզու, սոցիալականփոխազդեցություն, լեզվաբանական հարաբերականություն, մշակութային և լեզվական նորմեր։

example250

example250

Աշխարհագրական անվանակարգի յուրացման արդյունավետության բարձրացման նպատակով մեր կողմից մշակվել է ուրվագծային աշխարհագրական թելադրությունների յուրաքանչյուր տեսակը նախատեսված է կիրառել ուսուցման գործընթացի որոշակի փուլում։ Թելադրությունների համակարգը հաջողությամբ փորձարկվել է ՀՊՄՀ-ի աշխարհագրության բաժնում և ներառվել ամբիոնի աշխատանքների մեթոդական համակարգում։

Սույն մեթոդական մշակումն ուղղված է սովորողների կողմիցաշխարհագրական անվանակարգիյուրացման արդյունավետությանբարձրացմանը։ Քարտեզի և աշխարհագրական անվանակարգիտիրապետումը աշխարհագրական մշակույթի բաղկացուցիչ մաս է [1]։ Քարտեզը համարվում է աշխարհագրության երկրորդ լեզուն, դրաիմացությունը անհրաժեշտ նախապայմանէ աշխարհագրականգիտելիքների տիրապետման համար։ Քարտեզը կատարում է կարևորհոգեբանամանկավարժականէմտածողությունը,համակարգմանը,հեշտացնում դրանցյուրացումն ու մտապահումը, զարգացնում էերևակայությունը, հիշողությունը, դիտողականությունը, ձևավորում[2]։ Աշխարհագրության ապագատարածական մտածողությունգործառույթ.էկազմակերպումգիտելիքներինպաստումհետչի յուրացմանը անհրաժեշտկազմակերպվող աշխատանքներին,ուսուցիչը պետք է ազատ տիրապետի անվանակարգի նախատեսվածողջ ծավալին։ Մասնագիտական գրականության վերլուծությունը ցույց էտալիս, որ աշխարհագրության ուսուցման ընթացքում մեծ տեղ է տրվումքարտեզիսակայնանվանակարգիդարձվում [3]։ Հարկ է նշել, որ աշխարհագրական անվանակարգի(աշխարհագրական տեղանունների և եզրույթների ամբողջություն)յուրացումն անհրաժեշտ է ոչ միայն աշխարհագրական կրթությանլիարժեք ապահովման համար, այլև ընդհանուր մշակույթի ձևավորմանհամար։ Այն նապստում է տարբեր էթնոմշակույթների և կրոններիճանաչմանը, իսկ ջրային օբյեկտների անվանումները պահպանվում ենդարերով,մեծլեզվապատմական արժեք [2]։ հետևաբար, այս անվանումներնուշադրությունունեննաևՄանկավարժական պրակտիկայի ընթացքում բացահայտվեցինուսանողների կողմից քարտեզի և աշխարհագրական անվանակարգիյուրացման ոչ անհրաժեշտ մակարդակ, ինչն էլ ենթադրում է հարցիլուծմանը վերաբերող մոտեցումների վերանայումը մասնագետներիկողմից։ Այս պարագայում անհրաժեշտ է մշակել մեթոդական այնպիսիմոտեցումներ և լուծումներ, որոնք թույլ կտան ապահովել ուսանողներիգիտելիքներիմակարդակ։ յուրացման արդյունավետ եղանակԱշխարհագրական անվակարգիկարող«աշխարհագրականթելադրության» միջոցով, որը հնարավոր է իրականացնել բուհումաշխարհագրական յուրաքանչյուր առարկայակարգի շրջանակներում տարբեր մասնագետների կողմից՝ տրամադրելով աշխատանքիննվազագույն ժամանակահատված։ մշտադիտարկումըկարողություններիհանդիսանալպատշաճուէՄեր կողմից մշակվել է աշխարհագրական թելադրություններիհամակարգ, որն ուղղված է աշխարհագրական գիտելիքների ևկարողությունների, մասնավորապես, աշխարհագրական անվանակարգիյուրացման ու կիրառման որակի և դրա ստուգմանարդյունավետության բարձրացմանը։ Աշխարհագրական թեալադրությունները ըստ տեսակի կարող ենլինել՝ խոսքային կամ վերբալ, թվային, նշանային կամ սիմվոլային։ 1.Խոսքային կամ վերբալ տեսակ. ուրվագծային քարտեզի վրագրվում է օբյեկտի անվանումը տառերով (նկ. 1)։ 2.Թվային տեսակ. ուրվագծային քարտեզի վրա նշվում էթելադրվող օբյկետների հերթական համարները (նկ. 2)։ 3.Նշանային կամ սիմվոլային տեսակ. ուրվագծային քարտեզի վրահամապատասխաներևույթներընշվումեն աշխարհագրականպայմանական նշաններով (նկ. 3)։ Նկ. 1. Խոսքային կամվերբալՆկ. 2. ԹվայինՆկ. 3. Նշանային կամ սիմվոլայինԱշխարհագրական թեալադրությունները, ըստ ուսումնական գործունեության կազմակերպման ձևի, կարող են լինել՝1. ֆրոնտալ կամ ճակատային,2. խմբային։ Աշխարհագրական թեալադրությունները, ըստ ուսուցման կազմակերպման ձևի, կարող են լինել ՝1. լսարանային /դասի ընթացքում, նյութի ամրապնդմաննպատակով/, 2. արտալսարանային /խորհրդատվությունների ընթացքում,բացթողումների պարզաբանման և քննությաննախապատրաստման նպատակով/։ Աշխարհագրական թեալադրությունները, ըստ դիդակտիկականնպատակի, կարող են լինել ՝1. ախտորոշող,2. ուսուցողական,3. վարժեցնող,4. ստուգողական։ Աշխարհագրական թելադրությունների առաջարկվող տեսակներըկատարվումվրա։ Թելադրությունների տևողությունը կարող է տատանվել 5-30 րոպեմիջակայքում՝ ելնելով դրա դիդակտիկական նպատակից։ ուրվագծայինքարտեզներիհենքիեն1.Աշխարհագրական ախտորոշող թելադրությունը տրվում էուսումնական տարվա սկզբին, կազմակերպվում է ֆրոնտալ կամճակատայինբացահայտելձևով։ Աշխատանքինպատակնէ՝վրաձևավորվումուընդլայնվումհետագայումուսանողների առկագիտելիքների պաշարը աշխարհագրականանվանակարգի վերաբերյալ։ Առաջին կուրսի առաջին թելադրությունըբովանդակում է դպրոցական գիտելիքների պաշարը. այն ներառում է 6-12-րդ դասարանների դասընթացներում յուրացված առավել կարևորտեղանունները։ Կարևոր են համարվում այն տեղանունները, որոնցհենքիեն մասնագիտական գիտելիքները։ Այս թելադրության բովանդակությունըճիշտ կազմելու համար անհրաժեշտ է ունենալ աշխարհագրությանդպրոցական ծրագրով նախատեսված ողջ աշխարհագրական անվանակարգը։ Թելադրության իրականացման մեթոդիկան հետևյալնէ. տեղանունները թելադրվում են դասախոսի կողմից, ուսանողներըգրանցում են դրանք ուրվագծային քարտեզներում խոսքային կամվերբալ եղանակով։ Աշխատանքին հատկացվող ժամաքանակն է 15-20րոպե։ Երկրորդ կուրսից սկսած մինչև չորրորդ կուրս, ինչպես նաևմագիստրոսական կրթական ծրագրում, ախտորոշող թելադրությունները կրկին կիրառվում են տարեսկզբին։ Դրանք բովանդակում եննախորդ տարիներիյուրացված անվանակարգը։ Թելադրության բովանդակությունը ճիշտ ընտրելու համար անհրաժեշտէբովանդակությունից դուրս բերել առկա անվանակարգը, դարձնել միագումար ևկազմել թելադրության բովանդակությունը։ Թելադրության բովանդակությունում նպատակահարմար է ներառել թվով հարյուր տեղանուն։ Այս պարագայում առավել արդյուանվետ է կիրառել թելադրությանթվային տեսակը՝ ժամանակի նվազագույն ծախսի պայմաններումառավել մեծյուրացվածությանմակարդակի ստուգման համար։ Ախտորոշող թերադրություններիկիրառումը հնարավորություն է տալիս չափելու և գնահատելու,այսինքն՝ վերահսկելի դարձնելու ուսանողի կողմից աշխարհագրականանվանակարգի յուրացվածության ընդհանուր մակարդակը, պարզելուբացթողումները դրանց հետագա շտկման նպատակով։ յուրաքանչյուր մասնագիտական առարկայակարգիքանակությամբ անվանակարգիընթացքումուսուցողական2.Աշխարհագրականթելադրությունընպատակահարմար է կիրառել ինտերակտիվ դասախոսության ևգործնական աշխատանքի ընթացքում։ Այն կազմակերպվում է ֆրոնտալև խմբային ձևերով։ Աշխատանքի նպատակն է ամրապնդել նորյուրացվող տեղաունների մտապահումը։ Թելադրության իրականացմանմեթոդիկան հետևյալն է՝ ինտերակտիվ դասախոսության ընթացքում,սովորաբար վերջում, դասի ընթացքում ներկայացված տեղանուններըդասախոսությանթելադրվում են դասախոսի կողմից, ուսանողները գրառում են դրանքուրվագծային քարտեզներում խոսքային կամ նշանային եղանակներով։ Ուսուցողական թելադրությունը կարողէ իրականացվել նաևուսանողների կողմից։ Այս դեպքում ուսանողները դուրս են բերումներկայացվածբովանդակությունից աշխարհագրական անվանակարգը, փոքր խմբով կազմում են թելադրությանբովանդակությունը՝ենուսուցողական թելադրություն համակուրսեցիների համար։ Միայնուսուցողական թելադրության ընթացքում է թույլատրվում օգտվելաշխարհագրական ատլասից կամ որևէ քարտեզագրական աղբյուրից,որպեսզի սովորղիգիտակցության մեջ տեղանքի անվանումըմտապահվիճիշտ, առանց աղավաղումների։ Թելադրությանըհատկացվող ժամաքանակն է՝ 3-5 րոպե։ 5-10 տեղանուն,իրականացնումևյուրացումըվարժեցնողքարտեզագրականկարողությունների3.Աշխարհագրական վարժեցնող թելադրությունը նպատակահարմար է կիրառելլաբորատոր և գործնական աշխատանքներիընթացքում։ Այն կազմակերպվում և իրականացվում է սովորողներիկողմից փոքր խմբերով։ Նպատակահարմար է կիրառել թելադրությանբոլոր տեսակները՝ խոսքային կամ վերբալ, թվային և նշանային կամսիմվոլային։ Աշխատանքի նպատակն է անվանակարգի տիրապետումնուհասցնելհմտության մակարդակի։ Թելադրության իրականացման մեթոդիկանհետևյալն է՝ ուսանողներին հանձնարարվում է պարբերաբար դուրսբերել էլեկտրոնային տիրույթում ներկայացված դասախոսություններիբովանդակությունից աշխարհագրական անվանակարգը, անհատապեսկազմել աշխարհագրական անվանակարգի շտեմարան և խմբայինաշխատանքի պայմաններում, միավորելով նյութերը, կազմել ևիրականացնելհամակուրսեցիներիմասնակցությամբ։ Վարժեցնող թելադրության առանձնահատկություննայն է, որ բովանդակության կազմումը, իրականացումն ու ստուգումըիրականացվում է բացառապես ուսանողների կողմից։ Նույն դասաժամիընթացքում թելադրություն կարող է իրականացնել ուսանողների մեկիցավելի խումբ։ Կազմակերպող խմբի ուսանողները գնահատվում ենկազմակերպման որակի համար, իսկ ստուգվող ուսանողները՝ցուցաբերած արդյունքիմասնակիցուսանողները կարող են գնահատվել և՛ որպես ստուգող, և՛ որպեսստուգվող։ Այս պարագայում ուսանողի վերջնական գնահատականըհամար։ Աշխատանքինթելադրությունգոյանում է միագումարային միջին գնահատականից։ Յուրաքանչյուրխմբի աշխատանքին հատկացվող ժամաքանակն է՝ 3-5 րոպե։ Թելադրության այս տեսակների ու ձևերի կիրառման արդյունքումլիարժեք կտիրապետեն աշխատանքի կատարմանևուսովորողներըտեխնիկայինհմտություններ մասնակցելու ստուգողական թելադրությանը։ կարողություններբավարարկունենան4. Աշխարհագրական ստուգողական թելադրությունը տարբերվումէ նախորդներից բովանդակության ծավալով, քանի որ ենթադրում է առարկայում ներառված աշխարհագրական անվանակարգի ողջծավալի ստուգում։ Նպատակահարմար է կիրառել թելադրությանթվային և սիմվոլային տեսակները։ Այն կազմակերպվում է միջանկյալստուգումներից, ստուգարքներից և ամփոփիչ քննություններից առաջդասախոսի կողմից ինչպես դասաժամին, այնպես էլ խորհրդատվություններին հատկացվող ժամերին։ Ստուգողական թելադրությունըգնահատվում է նախապես ներկայացված չափորոշիչներով։ Օրինակ՝թելադրությունը բաղկացած է հիսուն տեղանունից, յուրաքանչյուրը՝ երկու միավոր արժեքով։ Աշխատանքին հատկացվում է 25-30 րոպե։ Թելադրությունների տեսակներն իրենց ուրույն տեղն ունենուսուցման գործընթացում, և յուրացման որակի ապահովման համարանհրաժեշտ է կիրառվեն ճիշտ հերթականությամբ։ Աշխարհագրական թելադրությունների կատարման արդյունքումլրացված ուրվագծային քարտեզը կարող է ունենալ հետևյալ տեսքը (նկ. 4)։ Մեկամյապարզվեց,արդյունքումմշտադիրկմանորաշխարհագրական թելադրությունների ողջ համակարգը կիրառելուցհետո, մանկավարժական պրակտիկայի ընթացքում գրանցվում են,համեմատաբար, բարձր արդյունքներ ուսանողների կողմից քարտեզիկիրառման գործում։ Նրանք, բանավոր խոսքին զուգահեռ, առավելազատ են կիրառում աշխարհագրական տեղանունների ցուցադրմանհնարը, կազմակերպում դպրոցական աշխարհագրական թելադրություններ, կազմում գործնական առաջադրանքներ դասարանային ևտնային աշխատանքների համար։ Նշվածից կարելի է հետևել, որմշակվածհամակարգ»-իկիրառումը նպաստում է աշխարհագրության ուսուցչի մասնագիտականկոմպետենցիաների արդյունավետ ձևավորմանն ու աշխարհագրությանուսուցման արդյունավետության բարձրացմանը։ «աշխարհագրական թելադրություններիՆկ.4. Լրացված ուրվագծային քարտեզԱշխարհագրական թելադրությունների ներկայացված համակարգըփորձարկվել է ՀՊՄՀ-ի աշխարհագրության բաժնում և ներառվել«Աշխարհագրության և դրա դասավանդման մեթոդիկայի» ամբիոնիուսումնական գործընթացում՝ որպես ուսուցման կազմակերպման ձև։

example1609

example1609

Արաբա-իսրայելական հակամարտության կարգավորման փորձերը ավելի ինտենսիվ դարձան հատկապես 1973թ. պատերազմից հետո։ [23, p.397] Դրանց նպաստում էր հատկապես այն փաստը, որ ստորագրվեցին մի շարք պայմանագրեր, որոնք հող նախապատրաստեցին ավելի խոշոր դիվանագիտական ձեռբերում ունենալու համար։ Մասնավորապես 1974թ. հունվարի 11-18-ը ստորագրվեց համաձայնագիր Իսրայելի եւ Եգիպտոսի միջեւ դեմարկացիոն տարաբաժանման վերաբերյալ [5]։ 1975թ. սեպտեմբերի 1-ին Ժնեւում սկսվեց կոնֆերանս[6]։ Արդյունքը եղավ այն, որ սեպտեմբերի 4-ին Եգիպտոսը եւ Իսրայելը ստորագրեցին Սինայի համաձայնագիրը [7, p.149]։ Դիվանագիտական այս ձեռքբերումները չէին լինի առանց ԱՄՆ-ի ջանքերի։ Վերջինս ցանկանում էր անպայման հասնել եգիպտա-իսրայելական սեպարատ հաշտության, քանի որ այդ դեպքում հնարավորություն կստանար փոխել Եգիպտոսի կողմորոշումը եւ դիրքորոշումը պաղեստինյան խնդրի հանդեպ։ Այս միտումը իր դրսեւորումը գտավ Քեմփ-Դեւիդյան բանակցություններում [8, p.97] եւ 1979թ. մարտի 26-ին Վաշինգտոնում ստորագրվեց խաղաղության պայմանագիր։

Ներածություն Համաշխարհային հանրության և ժամանակակից միջազգային դիվանագիտության առջև ծառացած հիմնական խնդիրներից մեկը էթնիկական հակամարտությունների լուծումն է։ Տարաձայնությունները և դրանց լուծման ուղիների շուրջ քաղաքական ակտիվությունը կարելի է համոզիչ փաստարկ համարել այն փաստի օգտին, որ բախումները ոչ միայն բազմազան են և բազմաբնույթ, այլ նաև ազդում են շատ պետությունների շահերի վրա։ 536 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Արաբա-իսրայելական հակամարտությունը, լինելով ամենաբարդ էթնիկական բախումներից մեկը, ծագեց 1947 թ.-ին ՝ որպես իսրայելա-պաղեստինյան խնդիր, բայց հետագայում վերածվեց տարածաշրջանային խնդրի, ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ներգրավելով Մերձավոր Արևելքի գրեթե բոլոր երկրները, ինչպես նաև համաշխարհային գերտերությունները, որոնք իրենց ռազմավարական շահերն ունեն այս տարածաշրջանում։ Այս առումով, հակամարտության կարգավորման ջանքերը մնում են միջազգային դիվանագիտության օրակարգում, և քննարկվող հարցի հրատապությունը մնում է համաշխարհային գերակայություններից մեկը։ Նպատակը և հրատապությունը։ Հոդվածի նպատակն է ներկայացնել 1973 թ. Արաբա-իսրայելական պատերազմից հետո հակամարտության կարգավորման դրական զարգացումները, կարգավորման փորձերը և կնքված առաջին առանձին համաձայնագիրը, ինչպես նաև ստորագրման ընթացքում և դրանից հետո ծագած խնդիրները։ համաձայնագրի։ Չպետք է թերագնահատել 1970-ականներին կնքված համաձայնագրերի արդիականությունն ու նշանակությունը, քանի որ դրանք նախադեպ էին `ավելի ուշ` 1983 թ. Մայիսի 17-ին, Իսրայել-Լիբանան [9], և 1994 թ. Հոկտեմբերի 19-ին, առանձին համաձայնություն ձեռք բերվեց։ Իսրայել և Հորդանան։ Բացի այդ, Քեմփ Դեյվիդը ճանապարհ է հարթել Մադրիդում 1991 թ. 2001 թ.-ին Թեբայում [14], vaնև, 2003 [15] Շարմ էլ-Շեյխում 2005 թ. [16] Խաղաղության բանակցություններ և Քլինթոն 2000 թ. [17], 2006 թ. իտալա-ֆրանս-իսպաներեն [18] և 2011 թ. իսրայելական նախաձեռնությունների համար , Փորձ է արվում ցույց տալ Միացյալ Նահանգների դերը համաձայնագրի կնքման գործընթացում։ Հարցի ուսումնասիրման աստիճանը։ Հայկական, ռուսական, արևմտյան և արաբական արևելյան դպրոցների կարևոր ներկայացուցիչներն ուսումնասիրում էին արաբա-իսրայելական հակամարտությունը։ Իրենց աշխատություններում խնդրին անդրադարձել են Ն. Հովհաննիսյան, Ե. 537 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Աբգարյան, Ս. Ավանեսով, Ա. Թոփալյան, Ռ. Կարապետյան, Շ. Կարամանուկյան, Հ. Սարգսյան, Ա. Հովհաննիսյան։ 1973 Հոկտեմբերյան պատերազմի ավարտից ի վեր ի հայտ են եկել առնվազն երեք գործոններ, որոնք նպաստել են արաբա-իսրայելական խաղաղության գործընթացի ակտիվացմանը. 1. արաբական երկրների ռազմաքաղաքական և տնտեսական աճի փաստ, 2. տնտեսական պատժամիջոցներ արաբական երկրների կողմից նավթային էմբարգոյի տեսքով, ինչպես նաև դեպի արևմտյան երկրներ արտահանման կրճատում, որոնք այս կամ այն ​​կերպ աջակցում էին Իսրայելին։ 3. Վիետնամի պատերազմում Միացյալ Նահանգների պարտությունը վերջինիս ստիպեց նվազեցնել միջազգային լարվածությունը [3, p. ԱՄՆ-ը քայլեր է ձեռնարկում Իսրայելի, Եգիպտոսի և Սիրիայի միջև զորքերը վերաբաշխելու ուղղությամբ, որի նպատակը, ըստ ԱՄՆ պետքարտուղար Քիսինջերի։ «Դա հնարավորություն էր ապահովելու Իսրայելի կողմից գրավված տարածքների պաշտպանությունը»։ [2, էջ. 129] Միացյալ Նահանգների կողմից նկատվում էին աճող միտումներ ՝ ԽՍՀՄ-ը դուրս մղելու Մերձավոր Արևելքի կարգավորումից, իսկ Եգիպտոսը ավելի հակված էր համագործակցել միայն Միացյալ Նահանգների հետ։ Ինչպես նշում է Է.Մ.Պրիմակովը։ «Courseնեւի խորհրդաժողովում արդարացնելով իրենց ընթացքը ՝ ամերիկացի պաշտոնյաներն ասացին, որ այն ժամանակ Մերձավոր Արևելքում համապարփակ կարգավորման համար ոչ մի պայման և ընդհանրապես պայման չկար։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ էր գնալ մասնակի լուծումների ուղիով։ Այս ուղու կողմնակիցները ԽՍՀՄ-ին մեղադրում էին միջոցառումներն ըստ փուլերի խախտելու մեջ »[1, էջ 82]։ 1973 թ. Համաձայնություն է ձեռք բերվել 1974 թ. Դեկտեմբերի 21-ին։ Israeliորքերի բաժանման մասին իսրայելա-եգիպտական ​​համաձայնագիրը ստորագրվել է 2011 թ. Հունվարի 11-18-ը Կահիրե-Սուեզ մայրուղու 101-րդ կմ-ում։ Նման համաձայնագիր ստորագրվեց Geneնևում 538 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ մասին սիրիական և իսրայելական զորքերը բաժանելու մասին։ Գոլանի բարձունքների մի մասը ՝ Կունեյտրան, վերադարձվեց Սիրիա ՝ այնտեղ ապառազմականացված գոտի ստեղծելու և ՄԱԿ-ի զինված ուժերի տեղակայման պայմանով։ 1975 թ. Սեպտեմբերի 1-ին conferenceնևում տեղի ունեցավ նոր խորհրդաժողով, իսկ սեպտեմբերի 4-ին Եգիպտոսը և Իսրայելը ստորագրեցին Սինայի պայմանագիրը։ [25] Այն նախատեսում էր իսրայելական զորքերի դուրսբերում և Միլտայի և Գիդեի անցուղիների անցում դեպի Եգիպտոս։ Եգիպտոսը վերադարձավ Սինայի 10% -ը։ Իսրայելական ռազմանավերին թույլատրվում էր ազատ նավարկել Սուեզի ջրանցքով։ [20, 2, ԱՄՆ-ն պարտավորվեց ապահովել, որ Եգիպտոսը չհամապատասխանի համաձայնագրին և արգելի նրա մասնակցությունը Իսրայելի դեմ դատական ​​գործընթացներին [4, p. 194]։ Սինայի համաձայնագրի ստորագրումից հետո փոփոխություններ են նկատվել ԱՄՆ Մերձավոր Արևելքի քաղաքականության մեջ։ «Քարտերն ու պետքարտուղար Ս.» Վենսը եկել է այն եզրակացության, որ փուլ առ փուլ լուծումը սպառել է իրեն, և ժամանակն է փնտրել համապարփակ կարգավորման ուղիներ »։ [2, էջ. 159] ԱՄՆ մոտեցման այս միտումները պայմանավորված էին հետևյալ գործոններով. 1. Նախ անհրաժեշտ էր սերտ հարաբերություններ պահպանել արաբական պահպանողական վարչակարգերի հետ։ 2. Հաշվի առնելով «նավթային էմբարգոյի» դառը փորձը ՝ խուսափեք այն կրկնելուց։ 3. Անհրաժեշտ էր հաշվի առնել այն փաստը, որ Պաղեստինի հարցը նույնպես որոշակի առաջընթացի կարիք ուներ։ 4. ԱՄՆ-ը հասկանում էր, որ առանց ԽՍՀՄ մասնակցության անհնար էր հասնել լուրջ կարգավորման Մերձավոր Արևելքում։ Հոկտեմբերի 1-ին թողարկվեց Մերձավոր Արևելքի վերաբերյալ սովետա-ամերիկյան համատեղ հայտարարություն. Արաբա-իսրայելական հակամարտության լուծումը անհապաղ և համապարփակ լուծմամբ, 1967 թ.-ին իսրայելական զորքերի դուրսբերումը ՝ արաբ բնակչության օրինական իրավունքների ապահովման համար։ Բոլոր շահագրգիռ կողմերը, ներառյալ պաղեստինյան կողմը, պետք է մասնակցեին Geneնևի խորհրդաժողովին։ 539 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Թվում էր, թե Միացյալ Նահանգները վերադառնում են ԽՍՀՄ հետ համագործակցության դիրքեր, բայց Միջին Արևելքում տեղի ունեցան իրադարձություններ, որոնք «թաղեցին» սովետա-ամերիկյան համատեղ հայտարարությունը։ Իսրայելում 1977 թ. «Լիխուդ» դաշինքը, որը շահեց խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ, Մ. Բեգինի գլխավորությամբ, շատ կոշտ դիրքորոշում ընդունեց Պաղեստինի հարցում։ 1977 թ. Հուլիսին Բեգինը հանդիպեց Քարթերի հետ և հավաստիացումներ ստացավ, որ Քարթերն այլևս չի խոսելու իսրայելական զորքերի և ցանկացած «պաղեստինյան հայրենիքի» դուրսբերման մասին։ [24, էջ 72] Բեգինը հրաժարվեց սառեցնել գրավյալ տարածքներում նոր հրեական բնակավայրերի շինարարությունը։ Բեգինը և նրա «Հերուտ» կուսակցությունը առաջնորդվում էին «Մեծ Իսրայել» ստեղծելու գաղափարով։ Նրանք ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 181 բանաձեւն անվանեցին որոշում Արեւմտյան Պաղեստինը բաժանելու մասին։ Արտաքին գործերի նախարար Դայանը պահանջեց շրջանառությունից հանել «Պաղեստինյան հայրենիք» արտահայտությունը, եւ որևէ կերպ բացառել ԿԳԲ-ի ներկայացուցչի մասնակցությունը vaնևի խորհրդաժողովին։ Հրապարակվեց իսրայելա-ամերիկյան համատեղ հայտարարություն։ Ըստ ԱՄՆ նախագահի ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Բժեզինսկու, այդ հայտարարությունն իր հերթին վրդովեցրել է արաբներին։ Հաջորդ գործոնը Եգիպտոսի նախագահ Սադաթի նամակն էր Քարթերին։ «Այնտեղ, որտեղ ասվում էր, որ ոչինչ չպետք է խոչընդոտի Եգիպտոսի և Իսրայելի միջև ուղիղ բանակցություններին»։ Եվ, վերջապես, ամենակարևոր գործոնը, որը ԱՄՆ-ին ստիպեց 1970-ականներին խնդրի վերաբերյալ առանձին դիրքորոշումների սահել։ Վերջերս ԱՄՆ-ը հակված էր դուրս գալ ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության միջազգային լարվածության թուլացման ընթացքից։ Դա պետք է արտացոլվեր նաև Մերձավոր Արևելքի քաղաքականության մեջ։ Վերոնշյալ գործոնները նպաստեցին, որ ԱՄՆ-ն ամեն կերպ աջակցի Պաղեստինի հիմնախնդրի առանձին լուծմանը `իր« դրոշի ներքո »և նվազագույնի հասցնելով Խորհրդային Միության մասնակցությունը այդ գործընթացին։ ԱՄՆ պետքարտուղար Վենսը Եգիպտոսին է ներկայացրել Պաղեստինի խնդրի վերաբերյալ իր սեփական ծրագիրը։ Անցումային շրջանում Հորդանան գետի արևմտյան ափին պետք է ստեղծվեր Իսրայել-Հորդանանի համատեղ կառավարություն։ Իսրայելցի որոշ ազդեցիկ քաղաքական գործիչներ, Ի. Ալոնը, Շ. Պերեսը և այլն, հանդես էին գալիս Հորդանանի հետ հարաբերություններ հաստատելով ՝ Հորդանան գետի Արևմտյան ափին մշտական ​​խաղաղություն հաստատելու օգտին, բայց ոչ դրանց ուղղակի անեքսիայի տեսքով։ ԱՄՆ-ը ցանկանում էր ցույց տալ, որ առանձին բանակցությունները ոչ թե իր, այլ Իսրայելի և Եգիպտոսի նպատակն են։ Նոյեմբերի 19-ին Սադաթը ուղևորվեց Երուսաղեմ ՝ խոսելու Կնեսետի մոտ։ [22, էջ. 110] Ձևականություններին համապատասխան ՝ Միացյալ Նահանգները դեռ խոսում էին Geneնևի համաժողովի մասին, բայց միևնույն ժամանակ առաջ էին քաշում «համակենտրոն շրջանակների» տեսությունը ՝ Իսրայելի հարաբերությունները նորմալացնելու համար նախ Եգիպտոսի, ապա ՝ Հորդանանի և պաղեստինցիների հետ, և վերջապես Սիրիայի հետ։ 1978 թ. Մարտին Վաշինգտոնում Բեգին-Քարտեր հանդիպման ժամանակ ԱՄՆ նախագահը հայտարարեց, որ Իսրայելի պահանջներն ավարտվում են «6 կետերով»։ 1. Իսրայելը չի ​​ցանկանում լքել Հորդանան գետի ափը։ 2. Գրավված տարածքներում հրեական նոր բնակավայրերի շինարարությունը չի դադարեցվում։ 3. Իսրայելը չի ​​հեռանա Սինայից կամ 4. չի թողնի այն ՄԱԿ-ի և Եգիպտոսի հովանու ներքո։ 5. Իսրայելը չի ​​ընդունում, որ 242 բանաձեւը վերաբերում է Արևմտյան ափին և Գազային։ 6. Պաղեստինյան արաբներին հնարավորություն չի տրվելու որոշելու իրենց ապագան։ 1978 թվականը Իսրայելի և Եգիպտոսի միջև բանակցությունները սկսվեցին ԱՄՆ-ում սեպտեմբերի 5-ին Քեմփ Դեյվիդում և տևեցին 13 օր։ Բեգինի նպատակն էր հաշտեցման միջոցով արաբական ամենահզոր երկիրը դուրս բերել արաբական երկրների միացյալ ճակատից։ Իր հերթին Սադաթը հույս ուներ մուտք ունենալ դեպի Սինայի թերակղզի և պատրաստ էր աչք փակել Հորդանան գետի ափին և Գազայում Իսրայելի հավակնությունների վրա։ Բայց այդ ամենը Սադաթը ինչ-որ կերպ պետք է ուղարկեր ձեր 541 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ։ Մի կողմից քարտերը համոզում էին Սադաթին, որ հաշտեցումը կվերադարձնի Սինային, իսկ մյուս կողմից ՝ նա համոզեց Բեգինին, որ հաշտեցումը կբարձրացնի Իսրայելի անվտանգությունը։ Բանակցությունների ընթացքում հիմնական խոչընդոտը Հորդանան գետի արևմտյան ափի և Գազայի ապագայի խնդիրն էր։ Սեպտեմբերի 13-ին, Քարթերի առաջարկով, որոշում կայացվեց 242 բանաձևից հանել «պատերազմի միջոցով տարածքների գրավման անընդունելիություն» արտահայտությունը։ 242 բանաձևի տեքստը պարզապես կցված էր «Մերձավոր Արևելքում խաղաղության պայմանագիր կնքելու շրջանակ» փաստաթղթին։ [6] Սա ճանապարհ բացեց Երկրորդ փաստաթղթի համար ՝ «Եգիպտոսի և Իսրայելի հաշտեցման շրջանակ» վերնագրով։ [5] Այս շրջանակներին որպես պաշտոնական փաստաթղթեր կցվում էին երեք երկրների ղեկավարների նամակներ։ Նամակում ասվում էր. «Յուրաքանչյուր պարբերություն, որում օգտագործվում է« Արևմտյան ափ »արտահայտությունը, Իսրայելի կառավարության կողմից պետք է մեկնաբանվի որպես« Հուդա և Սամարիա. « Շահագործելով Իրանում տեղի ունեցող իրադարձությունները ՝ հակակշիռ շարժումը անհանգստացրեց նաև Սադաթին։ 3 օրվա ընթացքում Վենսը հասավ այն կետին, երբ Սադաթը մերժեց Հորդանան գետի ափին ընտրությունների օրը հստակ նշանակելու իր խնդրանքը, բայց նոր պահանջ ներկայացրեց։ «Ներկայացրեք ինքնավարությունը նախ Գազայում»։ Իրանական խաղաքարտի գործարկումն իր արդյունքները տվեց։ 1979 թ. Եգիպտոսի և Իսրայելի միջև խաղաղության պայմանագիր ստորագրվեց Վաշինգտոնում 1979 թ. Մարտի 26-ին և ուժի մեջ մտավ 1979 թ. Դեկտեմբերի 25-ին։ Համաձայն պայմանագրի. 1. Իսրայելի և Եգիպտոսի միջև խաղաղություն է հաստատվում։ 2. Դիվանագիտական ​​հարաբերություններ են հաստատվում Իսրայելի և Եգիպտոսի միջև։ 3. Իսրայելական զորքերը դուրս են գալիս Սինայից։ 4. Եգիպտոսի ինքնիշխանությունը ճանաչվում է սահմաններում », որը Եգիպտոսի և Պաղեստինի մանդատային տարածքի սահմանն էր։ 5. Իսրայելական նավերը ազատ նավարկելու են Սուեզի ջրանցքով։ Աքաբայի ծոցը համարվում է ազատ նավարկության գոտի։ 542 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 6. Եգիպտոսի կառավարությունն իրավունք ունի մեկ բաժանում ունենալ Սուեզից 50 կմ դեպի արևելք։ 7. Աքաբայի ծոցից 20-40 կմ դեպի արևմուտք գտնվող տարածք գտնվում է ՄԱԿ-ի ուժերի վերահսկողության տակ։ 8. Իսրայելական զորքերը չեն լքի Հորդանան գետի արևմտյան ափը և Գազա, բայց կտեղակայվեն անվտանգության գոտիներում։ 9. Բնակչության ինքնավարությունը պետք է ապահովվի այդ տարածքներում, ոչ թե տարածքային։ Հարկ է նշել, որ այս վերջին կետը նշված էր ոչ թե պայմանագրի տեքստում, այլ Սադաթի և Բեգինին քարտերին ուղղված համատեղ նամակում։ Իհարկե, համաձայնագիրը ամերիկյան դիվանագիտության մեծ հաղթանակն էր, բայց ոչ հարցի վերջնական լուծումը։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ. 1. Քեմփ Դեյվիդյան համաձայնագրերը բաժանեցին արաբական աշխարհը և Սիրիան, Լիբանանը, Ալժիրը, Իրաքը, Եմենը և ՊԱԿ-ը դա հայտարարեցին անօրինական և խզեց դիվանագիտական ​​հարաբերությունները Եգիպտոսի հետ։ Ապրիլյան հեղափոխություն Աֆղանստանում և 1979 թ. Իրանի հեղափոխությունը ստիպեց Միացյալ Նահանգներին հաստատվել ռազմավարական կարևորագույն Սինայի թերակղզում ՝ Քեմփ Դեյվիդյան համաձայնագրերի հիման վրա։ Անցկացնել ամերիկա-եգիպտական ​​համատեղ վարժանքներ 3. Քեմփ Դեյվիդի համաձայնագիրը, ի լրումն վերը նշվածի, Միացյալ Նահանգներին հնարավորություն տվեց պահպանել ազդեցությունը իր եվրոպական դաշնակիցների և Japanապոնիայի վրա, որոնք մեծապես կախված էին Մերձավոր Արևելքի նավթից ՝ միևնույն ժամանակ խուսափելով համապարփակ կարգավորումից և պահպանելով լարվածությունը Մերձավոր Արևելքում։

example632

example632

Աշխատանքում ներկայացված է Աբելյան ընդհատ խմբի ենթաբազմությանը համապատասխանող օպերատորային հանրահաշվի կառուցում։ Նման տեսակի կառույցներ, որոնք կոչված են փոխարինել հակադարձելի դեպքում իրենց գերազանց դրսեւորված խաչաձեւ արտադյալի գաղափարը, այսօր գտնվում են բազմաթիվ մասնագետների ուշադրության կենտրոնում։ Սովորաբար, ուժաբանական համակարգի վրա դրվում են որոշակի լրացուցիչ պայմաններ, որոնք ինչ որ չափով փոխհատուցում են խմբի կարեւորագույն հատկության՝ հակադարձելիության բացակայությունը։ Առաջարկվող մոտեցմանը բնորոշ է նշված բազմության վրա սահմանափակումների ամբողջական բացակայությունը։ Նման ընդհանրության պայմաններում անհրաժեշտորեն աղքատանում է զուգորդված օպերատորային հանրահաշվի կառուցվածքի մասին տեղեկատվությունները։ Որպես փոխհատուցում՝ լայնանում է բազմաթիվ օրինակներ կառուցելու հնարավորությունը, որոնցից մի քանիսը ներկայացված են աշխատության մեջ։

Վերջին տարիներին բազմաթիվ մասնագետների ուշադրության կենտրոնում են ոչ հակադարձելի ուժաբանական համակարգերի հետ զուգորդված օպերատորային հանրահաշիվների տարբեր տեսակի կառույցներ։ Խմբային խաչաձեւ արտադրյալի հայտնի հասկացոււթյունը, որը գերազանց աշխատում է հակադարձելի դեպքում, չի հաջողվում ուղղակիորեն տեղափոխել կիսախմբային համակարգերի համատեքստը։ Առաջացած դժվարություններ շրջանցելու նպատակով, 384ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ խնդրին մոտենում են տարբեր կողմերից, մշակում նոր եղանակներ, առանձնացնում կիսախմբերի հարմար դասեր, ամեն մեկը իր ուրույն ընդհանրացման մակարդակով։ Դրանց շարքում են՝ չափելի կամ տոպոլոգիական էնդոմորֆիզմների (endomorphisms, տես, օրինակ՝ [5, 4, 8, 18]), կամ պոլիմորֆիզմների (polymorphisms), այսինքն բազմարժեք արտապատկերումների ուժաբանական համակարգեր (dynamical systems, տես, օր.՝ [1, 4, 8, 19]), ոչ հակադարձելի արտապատկերումներ (օր.՝ [5, 10, 13]), փոխգործողություններ (interactions, տես, օր.՝ [11, 12]), իզոմետրիկ օպերատորներ (isometries, օր.` [6, 7, 9, 16, 17]), եւ, վերջապես, մեծ թվով աշխատանքներ նվիրված են հատուկ կառուցվածքով կիսախմբերին (տես՝ վերջերս հրապարակված բազմաթիվ հղումներով մանրամասն աշխատություն [15])։ Նոր հեռանկարներ են բացում աստիճանացված համակարգ եւ, համապատասխանաբար, աստիճանացված հանրահաշիվ գաղափարների ներգրավումը, տես [14, 2, 3])։ Աշխատանքում քննարկվում է ընդհանուր մի համակարգ, որտեղ դիտարկվող խմբի ենթաբազմությունից չի պահանջվում որեւէ հանրահաշվական կառույց։ Անշուշտ, խմբի ենթաբազմություն լինելը ինքնին բավարար սահմանափակում է։ Քննարկվում են այդպիսի բազմությանը (ավելի ճիշտ, նրան զուգորդող հատուկ խմբակերպին) համապատասխանող օպերատորային հանրահաշվի (այդպես կոչված՝ բերված C*-հանրահաշվի) կառուցվածքը եւ հատկությունները։ Ներկայացված են նաեւ որոշ օրինակներ։ 1. Սահմանումներ եւ տարրական հատկություններ. Դիցուք Γ-ն ընդհատ Աբելյան խումբ է։ Կամայական γ ‫א‬ Γ համար դիտարկենք l 2 (Γ) Հիլբերտյան տարածության աջ տեղաշարժի օպերատորը՝ ࣯ γ ։ l 2 (Γ)  l 2 (Γ), որոշված սովորական հենքի {e α ; α ‫א‬ Γ } տարրերի վրա ࣯ γ e α = e γ+α գործողությամբ։ Դիցուք झ-ը Γ խմբի մի որեւէ ենթաբազմություն է։ Նշանակենք J-ով l 2 (झ) Հիլբերտյան տարածության ներդրումը l 2 (Γ) տարածության մեջ՝ J։ l 2 (झ)  l 2 (Γ), եւ կամայական γ -ի համար Γ-ից սահմանենք T γ։ l 2 (झ)  l 2 (झ) օպերատորը, որպես T γ = J* ࣯ γ J ։ Այդ օպերատորը գործում է հենքի վրա որպես. T γ e α = e γ+α, եթե γ + α ‫א‬ झ, եւ T γ e α = 0 , եթե γ + α ‫ב‬ झ։ 385ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ Թվարկենք այդ տեսակի օպերատորների որոշ հատկություններ, նախ հիշեցնելով կարգավորման գաղափարը մասնակի իզոմետրիկ օպերատորների դասում. V ‫ط‬ W եթե, եւ միայն եթե VV*W = V։ Պնդում 1. Կամայական α, β համար Γ-ից, տեղի ունեն հետեւյալ առնչությունները. ա) օպերատոր T α –ն՝ մասնակի իզոմետրիկ օպերատոր է բ) օպերատոր T α –ի համալուծը համընկնում է - α հակադիր տարրին համապատասխանող օպերատորի հետ՝ T α * = T - α գ) T α T β ‫ط‬ T α+β , T α+β *T α T β ‫ط‬ T α+β *T α+β , T α T β T α+β * ‫ط‬ T α+β T α+β * դ) օպերատոր T α ≠ 0 այն եւ միայն այն դեպքում, երբ α + झ  झ ≠ ‫׎‬ ե) եթե α + β ‫א‬ झ, ապա T α T β T β * = T α+β T β *, եւ T α *T α T β = T α *T α+β։ Ապացույց. Առաջին երեք հատկությունները ստուգվում են անմիջապես։ Դիտարկենք հաջորդները։ Եթե T α = 0, ապա झ-ից կամայական β -ի համար, ունենք. որտեղից՝ α + झ  झ = ‫׎‬։ Հակառակը ակնհայտ է։ Ինչ վերաբերվում է վերջին հատկությանը, բերենք միայն առաջին առնչության արտածումը. Այժմ աշխատանքի հիմնական հասկացության մասին՝ խմբակերպ Γ झ -ի, որը համապատասխանեցվում է Γ խմբի झ կամայական ենթաբազմությանը։ Պնդում 2. झ -ը՝ Γ ընդհատ Աբելյան խմբի ենթաբազմութուն է, եւ Γ झ -ը խմբի այն տարրերի բազմություն է որոնց համար γ + झ  झ ≠ ‫׎‬։ Այդ Γ झ բազմությունը համաչափելի խմբակերպ է, այսինքն γ ‫א‬ Γ S այն եւ միայն այն դեպքում, երբ - γ ‫א‬ Γ झ ։ Ապացույց. Նշենք սկզբից, որ Γ झ խմբակերպը դատարկ չէ, քանի որ, ակնհայտորեն, 0 ‫א‬ Γ झ ։ Թող, այժմ, γ ‫א‬ Γ झ ։ Ապա, գոյություն ունի s ‫א‬ झ, այդպիսին, որ γ + s = t ‫א‬ झ։ Ուրեմն, - γ + t = s, ինչը եւ նշանակում է՝ - γ ‫א‬ Γ झ ։ 386ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ Դիցուք, C r *(झ)-ն՝ հավասարաչափ փակ հանրահաշիվ է l 2 (झ) Հիլբերտյան տարածության սահմանափակ գծային օպերատորների դասում, որը ծնվում է T α օպերատորներով, բոլոր α-րի համար Γ झ -ից։ Պնդում 3. Հանրահաշիվ C r *(झ)-ը՝ չբերվող է, եւ պարունակում է l (झ) տարածության նույնական օպերատորը։ Ապացույց. Ակնհայտ է, որ J*J օպերատորը այդ հանրահաշվի նույնական օպերատոր է։ Եթե e α -ն ու e β -ն՝ հենքային տարրեր են, եւ γ = β – α, ապա Այդպիսով, C r *(झ) հանրահաշվի ծնիչները տարբերում են l 2 (झ) Հիլբերտյան տարածության հենքային տարրերը, ինչը նշանակում է, որ հանրահաշիվը չբերվող է։ 2. Կառուցվածք. Հետեւյալ տեսակի տարր՝ W = T α1 T α2 · · · T αn կոչվում է միանդամ, իսկ այդպիսի W միանդամի ցուցանիշը (index), ind W, սահմանվում է որպես Պնդում 4. Դիցուք झ-ը՝ Γ ընդհատ Աբելյան խմբի մի որեւէ ենթաբազմություն է։ Ապա. ա) միանդամների Mon(झ) բազմությունը՝ ինվերս կիսախումբ է բ) կամայական W ‫א‬ Mon(झ) միանդամի ind W ցուցանիշը պատկանում է Γ झ խմբակերպին գ) եթե W 1 , W 2 ‫א‬ Mon(झ) եւ այդպիսին են, որ W 1 W 2 ≠ 0, ապա ind Ապացույց. Պնդումը հետեւում է այն հանգամանքից, որ WW* օպերատորը՝ պրոյեկտոր է (projection). WW*e β = e β , եթե W*e β ≠ 0, եւ WW*e β = 0, եթե W*e β = 0։ Հիշեցնենք (տես, օրինակ [2, 14]), որ C*-հանրահաշիվ C-ն կոչվում է H-աստիճանացված տրված H խմբակերպի նկատմամբ, եթե այն H-ի օգնությամբ համարակալված Բանախյան տարածութունների միավորման փակումն է, որոնց զույգ առ զույգ հատումը՝ խմբակերպի չեզոք տարրն է, եւ գոյութուն ունի C հանրահաշվից պայմանական սպասում կենտրոնական (այսինքն, խմբակերպի չեզոք տարրին հա387ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ մապատասխանող) Բանախյան ենթատարածության վրա (որը, իմիջիայլոց, իրենից ներկայացնում է C*-հանրահաշիվ)։ Հետեւյալ արդյունքը նշանակում է, որ հանրահաշիվ C r *(झ)-ն այդպիսին է։ Պնդում 5. Դիցուք Γ-ն՝ ընդհատ Աբելյան խումբ է, झ-ը նրա որեւէ մի ենթաբազմություն, իսկ Γ झ -ը՝ համապատասխան խմբակերպ է։ Թող ࣛ γ -ն՝ C r *(झ) հանրահաշվի տրված γ ‫א‬ Γ झ ցուցանիշով միանդամներով ծնված փակ գծային բազմաձեւություն է։ Ապա. ա) խմբակերպ Γ झ -ի տարբեր տարրերով ծնված ենթատարածությունների հատումը՝ չեզոք տարրն է. ࣛ α  ࣛ β = {0}, α ≠ β ‫א‬ Γ झ բ) hանրահաշիվ C r *(झ)-ը՝ Բանախյան ࣛ γ տարածույթունների միավորման փակումն է, C r *(झ) = closure {ْ γ ‫א‬ Γ झ ࣛ γ } գ) գոյություն ունի C r *(झ) հանրահաշվից պայմանական սպասում ࣛ 0 ենթահանրահաշվի վրա։ 3. Օրինակներ Ներկայացնում ենք մի քանի օրինակ, որոնք ավելի թափանցիկ են դարձնում դիտարկված գաղափարները եւ ցույց են տալիս հատկությունների կախվածությունը խմբի ենթաբազմության ընտրությունից. ա. झ = {1; 2; 3} ‫ؿ‬ Ժ, որտեղ Ժ-ը՝ ամբողջ թվերի ադիտիվ խումբ է։ համապատասխան Ժ झ խմբակերպը ունի Ժ झ = {- 2, 1, 0, 1, 2} տեսք, իսկ C r *(झ) հանրահաշիվը իզոմորֆ է ࣧ 3 (ԧ), կոմպլեքս մատրիցների լրիվ հանրահաշվին։ Նկարագրենք զուգորդված հանրահաշվի համապատասխան վերլուծությունը (աստիճանացումը). ࣧ 3 (ԧ) = ْ ࣝ ࣽ , ࣽ ‫א‬ Ժ झ ։ Այստեղ ࣝ 0 -ն՝ անկյունագծային C*-ենթահանրահաշիվ է. ࣝ 1 -ն ունի հետեւյալ տեսքը. ࣝ 2 –ն, համապատասխանաբար, այդպիսին է. 388ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ Վերջապես, ࣝ մատրիցն է՝ -ն բացասական ࣻ -րի համար ࣝ -ի համալուծ Բ. Թող झ = {5; 8; 9} ‫ؿ‬ Ժ։ Ապա Ժ झ = {-4, - 3, - 1, 0, 1, 3, 4}, եւ C r *(झ) հանրահաաշիվը նորից իզոմորֆ է մատրիցների ࣧ 3 (ԧ) լրիվ հանրահաշվին։ Նկարագրենք զուգորդված հանրահաշվի աստիճանացումը. ࣧ 3 (ԧ ) = ْ ࣞ ࣽ , ࣽ ‫א‬ Ժ झ ։ Այստեղ նորից ࣞ 0 -ն անկյունագծային ենթահանրահաշիվ է, ࣞ 1 -ն ունի հետեւյալ տեսքը ࣞ 3 -ն, համապատասխանորեն, հետեւյալը. իսկ ࣞ 4 -ն ունի հետեւյալ տեսքը Ինչպես նախորդ օրինակում, կամայական ࣞ ࣻ տարածությունը բացասական ࣻ-րի համար համալուծ մատրիցն է՝ ࣞ - ࣻ = ࣞ ࣻ *, ࣻ = 1, 3, 4։ Այդ օրինակները ցույց են տալիս, որ, կախված झ բազմության ընտրությունից, նույն հանրահաշիվը աստիճանացվում է տարբեր ձեեւերով։

example619

example619

Ամերիկյան հնդկացիների մշակույթում իրենց ուրույն տեղը զբաղեցնելով` մայաները կերտել են յուրահատուկ տիեզերածնական և մարդածնական առասպելներ։ Վերջիններս հիմնականում պահպանվել են մեզոամերիկյան ժողովուրդների «Պոպոլ-Վուխ» գիրք-էպոսում։ Մայաների կրոնական համակարգը լի է առանձնահատկություններով, որոնք պայմանավորված են այս ժողովրդի մտածելակերպի և աշխարհագրական դիրքի յուրահատկություններով։ Առավել հետաքրքրական են ժամանակային պարբերաշրջանների, ինչպես նաև տասներեք երկինքների ու ինը ստորերկյա աշխարհների գոյության մասին պատկերացումները։

ՏԻԵԶԵՐԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒ ՄԱՐԴԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՅԱՆԵՐԻ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄՈւսումնասիրելով մայաների` աշխարհի ծագման, երկնային մարմինների և մարդու արարման մասին ունեցած պատկերացումների վերաբերյալ XVI դ. հնդկացի և իսպանացի ժամանակագիրների թողած տվյալները և դրանք համեմատելով մեզոամերիկյան այլ ժողովուրդների (օրինակ՝ ացտեկների) լեգենդների հետ՝ հստակորեն կարող ենք փաստնել նրանց մեջ գոյություն ունեցած մշակութային սինկրետիզմը։ Հարկենք համարում նշել, որ մայաների մասին մեր տեղեկություններն առավել չափով հենվում են դիցաբանական շերտի վրա։ Ինչպես ացտեկները և ինկերը, այնպես էլ մայաները հավատում էին հասարակության բոլոր մակարդակներում ժամանակային պարբերաշրջանների գոյությանը։ Նրանք տիեզերքի գոյությունը դիտարկում էին որպես «Մեծ երկարության» դարերիխումբ, այսինքն` մի փոքր քիչ, քան 5200 տարին, որ բաժանվում է 13 փոքր շրջափուլերի։ Մայաների օրացույցերից մեկի համաձայն` աշխարհն արարվել է Ք.ա. 3114 թ.օգոստոսի 13-ին և պետք է ավերված լիներ 2012 թ. դեկտեմբերի 23-ին, երբ «Երկարհաշվի» ժամանակային ցիկլը կհասներ իր վախճանին։ Որոշ աղբյուրների համաձայն`նախորդ աշխարհը կործանվել է մեծ ջրհեղեղի արդյունքում, որի ժամանակ երկինքնընկել է ամերիկյան հողերի վրա, և լույսն անհետացել է։ Դրանից հետո երկու աշխարհների միջև հաստատվել է հարաբերական դադար։ Այս ժամանակաշրջանը հայտնի է մոգություններով և հերոսական արարքներով,որոնց նկարագրությունը տեսնում ենք «Պոպոլ-Վուխ» գրքում, որտեղ շարադրվածպատմություններից մեկում նկարագրվում է առաջին զույգ հերոս-երկվորյակներիծնունդը։ Վերջիններս համարվում են նախորդ արարիչների որդիները և պահպանումեն կապը երկու աշխարհների միջև։ Երբ հերոս-երկվորյակները հասունանում են, շատբարձր աղմուկով գնդակ խաղալու պատճառով կանչվում են Շիբալբա` ստորերկրյաթագավորություն։ Դաժան խոշտանգումներից հետո նրանք դատապարտվում ենմահվան, և նրանցից մեկի գլուխը կախում են դդումի ծառի վրա։ Ստորերկրյա տիրակալներից մեկի դուստրը մի անգամ անցնում էր այդ ծառի մոտով, և գլխի բերանիցթուքը հոսում ու ընկնում է նրա ձեռքին, որի արդյունքում էլ վերջինս հղիանում է1։ Այս դեպքից հետո ստորերկյա տիրակալի դուստրն աքսորվում է, որտեղ էլ լույսաշխարհ է բերում լեգենդար հերոս-երկվորյակների նոր զույգին։ Երբ նրանք մեծացան, բազմաթիվ հերոսական արարքներ իրականացրին. նախ հաղթեցին իրենցխորթ, չար եղբայրներին` նրանց վերածելով մարդ-կապիկների (որոնք, ըստ ավանդության, ավելի ուշ դարձան նկարիչների, դերասանների և պարողների հովանավորաստվածություններ), իսկ հետո սպանեցին ահավոր թռչուն Վուկուբ-Կակիշին և հանեցին նրա ատամները, որոնք կրակում էին պայթող գնդակներով։ «Պոպոլ-Վուխ»-ում կա մեկ այլ պատում, որի համաձայն` Հուն Հունախպուն ևնրա եղբայրը Շիբալբայի տիրակալների կողմից կանչվում են ստորերկրյա թագավո1 Տե՛ս Гуляев В., Древние цивилизации Америки, Москва, 2008, էջ 265։ րություն` գնդակ խաղալու, բայց պարտվելով ենթարկվում են հալածանքների և գըլխատվում1։ Սակայն երկնքի աստվածները նրանց կենդանացնում են, և թշնամիներինսպանելուց հետո նրանք կենդանացնում են իրենց հորը` եգիպտացորենի աստծուն։ Մայաների լեգենդներում աշխարհն արարվել է ոչնչից, կարելի է ասել` միայնաստվածների կամքից և նրանց խոսքով։ Թեբեյը և Գուկումացը, որը հայտնի է նաևԿուկուլկան և ացտեկական աստված Կեցալկուատլ անուններով, համարվում է արարիչ աստվածը։ Հարկ է նշել, որ նրանք եղել են աշխարհի առաջին արարածները ևառանձնանում էին իրենց իմաստությամբ։ Իրենց իշխանությունը պահպանելու համար Թեբեյն ու Գուկումացը որոշում ենստեղծել մի ժողովուրդ, որը կկարողանար պաշտել նրանց։ Թեբեյի և Գուկումացի ղեկավարած գործընթացն իրականացվում է հողմի աստված Խուրականի կողմից։ Աշխարհն արարվում է, և աստվածներն իրենց ցանկացած ժողովուրդն ստեղծելու համար մի քանի անհաջող փորձեր են կատարում։ Սկզբում ստեղծվում են կենդանիները,որոնք, սակայն, չեն կարողանում խոնարհվել իրենց արարիչների առաջ և վտարվումեն անտառ։ Մարդուն անհաջող կերպով արարում են կավից, որը շուտով փշրվում է,այնուհետև` փայտից, որից ստեղծվածն այնքան անուղեղ էր, որ անմիջապես ոչնչացվում է։ Սրանք փոխարինվում են մսից ստեղծված մարդկանցով, սակայն նրանք էլհարում են չարին և ոչնչացվում աստվածների կողմից ուղարկված սարսափելի հեղեղից2։ Այսքանից հետո միայն մարդիկ արարվում են եգիպտացորենի ալյուրից3։ Իրենցկերակուրի հիմնական և անբաժան մասը հանդիսացող եգիպտացորենի ալյուրը,փաստորեն, հնագույն մայաները դնում էին նաև իրենց ստեղծման հիմքում` համարելով, որ իրենք ստեղծվել են նրանից, ինչ ուտում են։ Վերը շարադրվածը մեզ իրավունքէ տալիս կարծելու, որ հենց այս հանգամանքով է պայմանավորված մարդակերությունը, որը տարածված էր ուսումնասիրման առարկա հանդիսացող ցեղի մոտ։ Ի վերջո, մարդիկ ստեղծվել էին աստվածներին երկրպագելու, ծառայելու ևնրանց հաճելի գործեր կատարելու համար։ Այս պատճառով մեծ տեղ էր գրավումզանազան արհեստներով` ոսկերչությամբ, կավագործությամբ և թանկարժեք քարերիմշակումով զբաղվելը։ Մայաները արվեստի արժեքներ էին ստեղծում ոչ թե իրենց, այլ`աստվածներին հաճույք պատճառելու համար։ Մայաների պետության յուրաքանչյուր մայրաքաղաք ուներ աշխարհի արարմանմասին իր լեգենդը, որը կապված էր տվյալ քաղաքի ղեկավար դինաստիայի նախնիների անվան հետ։ Այդ լեգենդներից մեկը պահպանվել է Պալենկում Հանաբ Պակալիորդի Կան Բալամի ժամանակներում կառուցված Խաչի տաճարի գրություններում։ Այդ լեգենդի համաձայն` նախորդ աշխարհի կործանումից դեռևս ութ տարի առաջծնվել է Առաջին Հայրը, իսկ 540 օր անց` Առաջին Մայրը, որը ծնել է Կավիլին (համարվում է մայաների գլխավոր աստվածներից մեկը, տարերքների տիրակալը)։ Վերջինսպատկերվում էր օձակերպ, ճակատին երկար խողովակով և միշտ համարվել է այդքաղաքի արքայական տան հովանավորը։ «Յոկ-կաբ» տիեզերքը հնագույն մայաների կողմից պատկերվում էր իրար վրադրված երկու աշխարհների տեսքով։ Երկրի ուղիղ վերևում գտնվում էին տասներեքերկինքները կամ տասներեք երկնային շերտերը, իսկ երկրի տակ թաքնված էին իննըստորերկրյա աշխարհները, որոնք էլ կազմում էին դժոխքը։ Հետարքրական են նաև հնագույն մայաների պատկերացումները տիեզերակառույցի վերաբերյալ։ Նրանք կասկած չունեին, որ երկիրը քառակուսի է, ծայրահեղդեպքում` ուղղանկյուն։ Երկինքը, որպես տանիք, հանգչում է հինգ հենարանների` երկ1 Մանրամասները տե՛ս Усобой Н., Затерянный мир майя, Москва, 1997, էջ 56։ 2 Տե՛ս Ко М., Майя. Исчезнувшая цивилизация։ легенды и факты, Москва, 2003, էջ 213։ 3 Մանրամասները տե՛ս “Пополь-Вух”, Москва, 1982, էջ 76։ նային սյուների` կենտրոնական և աշխարհի չորս անկյունների չորս գունավոր ծառերիվրա։ Այսպիսով, կարելի է ենթադրել, որ մայաները իրենց հնագույն տների պլաններըհամապատասխանեցնում էին շրջակա աշխարհին։ Ինչպես արդեն նշեցինք, երկինքըչորս կողմերից պահվում էր չորս տարբեր ծառերով, իսկ մեջտեղում գտնվում էր կանաչ ծառը, որը երբեմն համարվում էր նաև «Կենաց ծառ»։ Չորս անկյուններում, որոնք հստակորեն համընկնում էին աշխարհի չորս ծայրերին, աճում էին չորս Համաշխարհային ծառերը։ Արևելքում աճում էր կարմիր ծառը, որը խորհրդանշում էր առավոտյան արևածագի գույնը, հյուսիսում` սպիտակ ծառը։ Գիշերը խորհրդանշող սևծառը կանգնած էր արևմուտքում, իսկ հարավում` արևը խորհրդանշող դեղին ծառը։ «Կենաց ծառի» հով շողքերում էլ տեղադրված էր կանաչ դրախտը, որտեղ արդարամիտների հոգիները հանգստանում էին երկրային հոգսերից, արևադարձային խեղդողտոթից, վայելում հանգիստ և համտեսում հրաշալի ուտելիքներ։ Ամենահետաքրքիրն այն է, որ տասներեք երկինքների մասին մայաների պատկերացումները անհիմն չէին։ Դրանք հանդիսանում են մայաների` երկնային լուսատուների շարժման երկարատև և ուշադիր դիտման ուղղակի արդյունք։ Այս հետազոտությունները, որոնք կատարվում էին անզեն աչքով, ինչպես հնագույն աստղագետ մայաներին, այնպես էլ օլմեկներին, հնարավորություն ընձեռեցին` հետևելու արևի, լուսնիև Վեներայի տեղաշարժմանը տեսանելի հորիզոնում։ Մայաները, ուշադիր հետևելովերկնային լուսատուներին, չէին կարող չնկատել, որ դրանք տեղաշարժվում են ոչ թեմնացած աստղերի նման, այլ յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական ճանապարհը։ Նրանքկարծում էին, որ յուրաքանչյուր լուսատու ունի իր սեփական երկինքը, ավելին` երկարատև դիտումները թույլ տվեցին հստակեցնել և անգամ կոնկրետ նշել այդ լուսատուների մեկ տարվա ճանապարհը։ Արևի աստեղային երթուղիները մայաները բաժանելէին աստղերի ծագմանը համապատասխան։ Պարզվեց, որ ժամանակի այդպիսի բաժանումները տասներեքն են, և դրանցից յուրաքանչյուրում արևը մնում է քսան օր։ Տասներեք քսանօրյա ամիսները կազմեցին մի ամբողջ տարի, որն էլ սկսվում էր ձմեռային արևադարձից։ Աստղային խմբերը, որոնց միջով անցնում էին այդ երթուղիները, մայաներիերևակայության շնորհիվ հեշտությամբ կապվում էին առասպելական կամ իրականկենդանիների հետ։ Այսպես էլ առաջացան աստղագիտական օրացույցի հովանավորաստվածները` բոժոժավոր օձը, կարիճը, գազանի գլխով թռչունը, երկարաքիթ հրեշըև ուրիշներ։ Հետաքրքրական է, որ, օրինակ, բոլորիս ծանոթ Երկվորյակի համաստեղությունը համապատասխանում է մայաների Կրիայի համաստեղությանը։ Մայաների` տիեզերքի մասին պատկերացումները հիմնականում հայտնի են մեզև զարմանք չեն առաջացնում, սակայն ստորերկրյա աշխարհների մասին նրանցպատկերացումների վերաբերյալ մեր ունեցած տեղեկությունները խիստ սահմանափակ են և հիմնականում անբացատրելի։ Մենք անգամ չենք կարող ասել, թե ինչու էինդրանք կոնկրետ իննը (և ոչ թե ութ կամ տասը)։ Հայտնի է միայն դժոխքի տիրակալԱխ Պուչը, որը համարվում է մահվան աստվածը և ստորգետնյա աշխարհի` դժոխքի 9աշխարհներից ամենավատի տիրակալը։ Սովորաբար նա պատկերվում է որպեսկմախք, դի կամ անտրոպոմորֆ կերպարանքով` գլխի փոխարեն գանգ, մարմնի վրասև հետքերով, գլխի զարդը ունի բվի կամ կայմանի գլխի տեսք։ Սակայն մանրամասնտեղեկություններ ստորերկրյա աշխարհների թվի և դրա բացատրության մասին մեզանհայտ են։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով նշենք, որ մայաները, ունենալով յուրահատուկ աշխարհատարածքային դիրք, առանձնացած լինելով աշխարհի մյուս ժողովուրդներից,ստեղծել են բավականին տարբեր տիեզերածնական և մարդածնական առասպելներ`հաճախ դրանք համապատասխանեցնելով իրենց մշակույթին, կլիմային, ապրելակերպին և աշխարհընկալմանը։ Մարդածնական առասպելների հիմքում ընկած է այն գաղափարը, որ աստվածներն իրենց կերակրելու և պաշտամունք մատուցելու համար ստեղծեցին մարդկանցայն ժամանակ, երբ հայտնաբերվեց եգիպտացորենը (մայիս)։ Միայն մայիսի ալյուրիցաստվածները կարողացան ստեղծել իրենց բոլոր պահանջներին համապատասխանող ժողովուրդը։ Նազելի ՀայրապետյանՏԻԵԶԵՐԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒ ՄԱՐԴԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՅԱՆԵՐԻ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄԲանալի բառեր՝ մեզոամերիկյան, մայա, «Պոպոլ-Վուխ», տիեզերածնություն, մարդածնություն,հերոս-երկվորյակներ, երկնային լուսատուներ, Ստորերկրյա աշխարհ։

example207

example207

Աշխատանքում ներկայացվել է կյանքի որակը որպես սոցիալտնտեսական կատեգորիա, առաջարկվել է Հայաստանի տնտեսական և սոցիալական վիճակը առավելագույնս արտահայտող կյանքի որակի գնահատման նոր մոդել։

Երկարժամանակհասարակությանբարեկեցությունըբնութագրվում էր կյանքի միայն տնտեսական դինամիկան բնութագրողցուցանիշներով և կողմնորոշվածէր միայն դեպի անհատիպահանջմունքները։ Այս պարագայում անհրաժեշտություն առաջացավկիրառել մարդկային բարեկեցության չափման նոր սանդղակ՝ իրտարբեր ցուցանիշներով։ Այս հիմնարար պահանջները բավարարելուհամար սկսեց կիրառվել «կյանքի որակ» հասկացությունը, իսկ խնդրիշուրջ գիտական ուսումնասիրությունները սկսեցին գործել դեռևս 18-րդդարից։ ՀՀ-ումորակիկյանքիցուցանիշներիուհետազոտությանն անդրադարձ է կատարվել մի շարք գիտականհոդվածներում ու աշխատություններում, սակայն անձրադարձ չիկատարվել ՀՀ-ում կյանքի որակի գնահատմանը [1], [2], [3]։ Մեր կողմիցառաջարկվում է ՀՀ-ում կյանքի որակի գնահատման նոր մեթոդ, որումներառված են կյանքի որակի վրա ազդող կարևոր գործոնները։ հաշվարկմանՍոցիալ-տնտեսական զարգացման առումով առաջնորդներ ենհամարվում այն երկրները, որոնք ունեն կրթության, գիտության,առողջապահության և մշակույթի զարգացածության բարձր մակարդակ,այլ ոչ թե տնտեսական աճի բարձր տեմպեր։ Վերը նշվածը հիմնավորումէ կյանքի բարձր որակի դերի և ազդեցության բացահայտմանանհրաժեշտությունըև այս աշխատանքի արդիականությունը՝ներկայացնելով այն տվյալհամաթվիվերլուծության միջոցով։ որպեսհասկացությունոլորտներիցհիմնարարկազմվածընտրվելԱյստեղէկենսամակարդակը՝ իր տարբեր մեկնաբանումներով։ Կենսամակարդակը արտահայտում է սպառման ծավալը ևև արտադրականկառուցվածքը, աշխատանքիպայմանները, ծառայությունների ոլորտի զարգացման մակարդակը, ոչաշխատանքային և ազատ ժամանակի կառուցվածքը, անհատականսեփականության չափերը։ Այս կատեգորիայի նման լայն սահմանումըբնութագրում է բնակչության սոցիալ-տնտեսական վիճակը։ սոցիալականմարդկանցընդհանուրդիտարկվելովԿյանքի որակըբարեկեցությունըբնութագրող ցուցանիշների ամբողջություն է, որը բնութագրում էմարդկանց նյութական և հոգևոր պահանջմունքների բավարարմանմակարդակը՝(սոցիալական,հոգեբանական, տնտեսական, քաղաքական և այլն) գործոններիինտեգրալ համակարգ։ Կյանքի որակը, որպես կանոն, կապվում էֆինանսական անվտանգության, բնության հետ միասնության, ապագասերունդների առաջ պատասխանատվության և այլ ասպեկտների հետ[4]։ որպեսշարքմիՆերկայումս գոյությունչունի բնակչության կյանքի որակիգնահատման մեկ ամբողջական մոտեցում և մեթոդ։ Իրականում կյանքիորակի գնահատման խնդիրն առաջին հերթին առնչվում է հենց կյանքիորակի սահմանմանը, այսինքն՝ թե ինչն է կոնկրետ փորձ արվումգնահատել։ Մինչև 20-րդ դարում մարդկային զարգացման հայեցակարգերի իհայտ գալը բնակչության կենսամակարդակը բնութագրող հիմնականցուցանիշ էր համարվում մեկ բնակչի հաշվով իրական ՀՆԱ-ի ծավալը։ Սակայն ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ առանց լրացուցիչցուցանիշներիկամբարեկեցությունը ճշգրտորեն բնութագրել, ներկայացնել սոցիալական ևշրջակա միջավայրերի արժեքները։ Զարգացումը և առաջընթացնայնքան էլ հեշտ չէ չափել, քանի որ այդ հասկացությունները միայնօբյեկտիվ տարրեր չեն պարունակում։ Զարգացումը նպատակաուղղվածէ մարդկանց կյանքի որակի բարելավմանը, հետևաբար զարգացմաննպատակները և դրանց նվաճման եղանակները կտարբերվեն ըստչէ առաջընթացըկիրառմանհնարավորԵրկրի,շրջանիանհատների։ և անհատի առաջընթացը,բարեկեցությունը կապված են այնպիսի ցուցանիշների հետ, ինչպիսիքեն եկամուտը, տնտեսական աստիճանավորումը, գործազրկությունը,կրթությունը և մարդկային կապիտալը, ռեսուրսների առկայությունը ևտեղաբաշխումը, անվտանգությունը, առողջությունը,հանցավորությունը, երջանկությունը, էկոհամակարգերի արժեքները և այլն։ Որպեսզի որոշվի, թե որակյալ է կյանքը, կամ կայուն է զարգացումը,վերը թվարկված գործոնները պետք է համախմբել մեկ ընդհանուրցուցանիշում՝ համաթվում։ ԿարևորԿյանքի որակի բնութագրման բազմաթիվ համաթվեր կան, որոնք և բնապահպանականմիավորում են տնտեսական, սոցիալականպայմանները։ Այդ համաթվի ընտրությունը կախված է նրանից, թե ինչիհամար է այն կիրառվում։ Ցուցանիշի վերլուծական և տեղեկատվականկողմը և դրա ներկայացման մեթոդն է որոշում դրա կիրառելիությանաստիճանը։ դրամականարտահայտությամբ ներկայացման ձևը՝ դրամական արտահայտությամբ, դինամիկայով, աստիճանով (գերազանց, լավ, վատ, շատվատ)։ 1975թ. Մ. Մորրիսի ղեկավարած գիտնականների խմբի կողմիցմշակվել է կյանքի ֆիզիկական որակի համաթիվը (PQLI), [5] որը շատհաճախ օգտագործվում է մակրոտնտեսական մակարդակում մարդկանցֆիզիկական առողջությանմարդկային պահանջմունքներիբավարարման մակարդակի գնահատման համար. [6]ցուցանիշիևխնդիրէորտեղ՝ -ն գրագիտության աստիճանն է, -ն նորածինների մահացության համաթիվ 1000 ծնվածների հաշվով,(166-նորածինների մահացության մակարդակ)*0,625,-ն կյանքի սպասվելիք տևողության համաթիվ, (նորածինների մահացության մակարդակ-42)*2,7։ Արդի ժամանակաշրջանում Մարդկային զարգացման համաթիվը(ՄԶՀ) դարձել է հասարակական առաջընթացի առավել լավ չափորոշիչ,քան բազմաթիվ այլ ցուցանիշներ։ Արդի արագ փոփոխվող աշխարհումարագ փոփոխուն են դարձել նաև մարդու կենսապայմանները,կենսակերպն ու վարքագիծը, ինչպես նաև մարդկային զարգացմանմասին պատկերացումները։ «Մարդկային զարգացման համաթիվը»չափում է երկրի՝ մարդկային ներուժի զարգացման միջին առաջընթացը,հստակորեն ցույց է տալիս տարբեր երկրների զարգացման միտումներըև հնարավորություն է տալիս դրանք համեմատել իրար հետ, որոնքարտացոլվում են երկրների մարդկային զարգացման զեկույցներում [7]։ Այն ներկայացնումէ մարդկային զարգացման հետևյալ երեքհարթությունների բաղադրյալ գնահատականը. ապրել երկար և առողջկյանքով (չափվում է կյանքի տողությամբ), լինել կրթված (չափվում էգրագիտությամբ) և ունենալ արժանավայել կենսամակարդակ (չափվումէ գնողունակության համարժեքությամբ, եկամտի մակարդակով)։ ՄԶՀ-ն երեք առանձին համաթվերի ամփոփ գնահատականն է։ Դրանք են՝ կյանքի տևողության համաթիվը, կրթության համաթիվը ևհամախառն ազգային եկամտի (ՀԱԵ) համաթիվը։ Այն հաշվարկվում էհետևյալ կերպ. [8]որտեղ՝-մարդկային զարգացման համաթիվն է,-կյանքի տևողության համաթիվն է,-կրթության համաթիվ,-համախառն ազգային եկամտի համաթիվը։ Գծապատկեր 1. 2018թ-ի արդյունքներով՝ աշխարհի 188 երկրների շարքում ամենաբարձր ՄԶՀ ունեցող, այսինքն՝ ամենաբարեկեցիկ և ոչբարեկեցիկ երկրները [9]։ Կյանքի միջին տևողությունը ամենացածրն է Սիեռա Լեոնեում՝ 52,2տարի, իսկ ամենաբարձրն է Հոնկոնգում՝ 84.1 տարի։ Մեկ շնչին բաժինընկնող ՀԱԵ-ի ամենաբարձր արդյունքն ունի Քաթարը՝ 116,818 ԱՄՆդոլար։ Ամենաաղքատ բնակչությունն ունի Կենտրոնական ԱֆրիկյանՀանրապետությունը. այստեղ մեկ շնչին բաժին ընկնող տարեկանեկամուտը չի գերազանցում 663 ԱՄՆ դոլարը [10]։ Հայաստանը 189 երկրների շարքում 83-րդ տեղն է զբաղեցրելՄարդկային զարգացման ինդեքսում, ՄԶՀ-ն գնահատվել է 0.755միավոր, որը նախորդ տարվա ցուցանիշի հետ համեմատած աճել է 0,006միավորով։ Հայաստանի հարևաններ Իրանը, Վրաստանը, Թուրքիան ևԱդրբեջանը համապատասխանաբար 60, 70, 64 և 80-րդ տեղում են, իսկՌուսաստանը՝ 49-րդ։ Կյանքի որակի ուսումնասիրման նպատակով գնահատումնիրականացվում է տարիների կտրվածքով՝ նպատակ ունենալով նաևբացահայտել տարիների ընթացքում կյանքի որակի դինամիկան։ Տվյալմեթոդաբանությունը ենթադրում է գնահատում ըստ 7 ոլորտների՝1. ժողովրդագրական ցուցանիշներ (բնական աճ, ամուսնություններիթիվ),2. եկամուտ (համախառն արդյունք մեկ շնչի հաշվով, իրականաշխատավարձ),3. սոցիալական ոլորտ (գործազրկության մակարդակ, աղքատությանմակարդակ),4. կրթություն, գիտություն, մշակույթ (պետական նախադպրոցականհիմնարկներում ընդգրկված երեխաների թիվ, հանրակրթականդպրոցներում ընդգրկվածների թիվ),5. առողջություն (կյանքի սպասվող տևողություն, հաշմանդամներիթվաքանակ),6. սոցիալական ենթակառուցվածքների օբյեկտների հասանելիություն (բջջային կապի բաժանորդների քանակ, համացանցիբաժանորդների քանակ),7. շրջակա միջավայր (մթնոլորտ արտանետված վնասակար նյութերիքանակ)։ Կյանքի որակի համաթվի կառուցման համար անհրաժեշտ եննշված ցուցանիշների քանակական գնահատականները, որոնք վերցնումեն Հայաստանի ԱՎԾ-ի կայքից [11]։ Հայաստանում բնակչության կյանքի որակի մակարդակը ճիշտբնութագրելու համար պետք է այն գնահատել ընդհանրականցուցանիշների միջոցով, որն էլ ստանալու համար անհրաժեշտ էիրականացնել առավել էական ազդեցություն ունեցող ցուցանիշներինորմավորում։ Կյանքի որակի համաթիվը հաշվարկում ենք հետևյալկերպ.ԿՈՀ=0.20*ԵՀ+0.20*ՍՈՀ+0.15*ԿԳՄՀ+0.10*ԱՀ+0.15*ԺՈՀ+0.10*ՍԵՀ+0.10*ԲՈՀորտեղ՝ԵՀ-եկամտի համաթիվՍՈՀ-սոցիալական ոլորտի համաթիվԿԳՄՀ-կրթության, գիտության, մշակույթի ոլորտների համաթիվԱՀ-առողջության համաթիվԺՈՀ-ժողովրդագրական ոլորտի համաթիվՍԵՀ-սոցիալական ենթակառուցվածքների ոլորտի համաթիվԲՈՀ-բնապահպանական ոլորտի համաթիվԴիտարկենք մեր կողմից կազմված կյանքի որակի համաթվիդինամիկան 10 տարվա կտրվածքով.Աղյուսակ 1. Հայաստանի բնակչության կյանքի որակի համաթիվը 2009-2018թթ.-իընթացքում1ԵՀՍՈՀԿԳՄՀԺՈՀՍԵՀԲՈՀԿՈՀԱՀԻնչպես երևում է գծապատկեր 2-ից, կյանքի որակը բարձրտեմպերով աճել է՝ առավելագույնը 7 տոկոս աճ գրանցելով 2011թ.-ին,2013թ.-ին՝ 9.5 տոկոս աճ, 2017թ.-ին գրանցելով ընդամենը 2.4 տոսկոսաճ, 2018թ.-ին՝ 4.2 տոկոս աճ։ 1 Կազմվել է հեղինակների կողմից` հիմք ընդունելով գնահատման սեփականմեթոդաբանությունըԳծապատկեր 2. Հայաստանի բնակչության կյանքի որակի դինամիկան 2009-2018թթ.-ի ընթացքում, (%)22019թ.-ի ներկայիս տվյալներով կյանքի որակի համաթվով ևենթահամաթվերով Հայաստանը զբաղեցնում է 153-րդ տեղը՝ առաջանցնելով Վրաստանից (156-րդ), Ադրբեջանից (179-րդ), Իրանից (203-րդ) և Ռուսաստանից (171-րդ), ընդ որում՝ Թուրքիան 130-րդ տեղում է։ Սույնտարում կյանքի որակի համաթվերը ներկայացված են աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 2. Երկրների դասկարգումն ըստ կյանքի որակի համաթվի [12]ԵրկիրԹուրքիաՀայաստանՎրաստանՌուսաստանԱդրբեջանԻրանԿյանքի որակի համաթիվՀՀ-ում տնտեսական աճը դիտարկելով որպես երկրի ևհասարակության տնտեսական զարգացման բաղկացուցիչ մաս և նրա2 Կազմվել է հեղինակների կողմից36,272,59,57,475,62,44,20123456789102009201020112012201320142015201620172018Կյանքիորակազդեցությունը կյանքի որակի վրա առավել ճշգրիտ ներկայացնելուհամար գնահատենք տնտեսական աճի և կյանքի որակի միջև առկափոխազդեցությունը ռեգրեսիոն վերլուծության միջոցով։ Ռեգրեսիոներևույթների միջև հարաբերակվերլուծությունըցություններըկամբացակայությունը որոշելու համար [13]։ Մեր վերլուծությունում (Y)-ը՝կյանքի որակը, հանդիսանումէ կախյալ կամ արդյունքայինփոփոխական, իսկ X1-ը՝ անկախ փոփոխական։ էբացահայտելու,առկայությունըծառայումկապիԻրականացնենք զույգային ռեգրեսիոն վերլուծություն կյանքիորակի և տնտեսական աճի միջև։ Ռեգրեսիոն վերլուծության համարանհրաժեշտ տվյալները ներկայացված են աղյուսակ 3-ում։ ՀՀ-ում բնակչության կյանքի որակի աճի և տնտեսական աճիԱղյուսակ 3. Կյանքի որակՏնտեսական աճ(X1)գործակիցները 2009-2018թթ.–ի ընթացքումՈւնենալով աղյուսակ 3-ում նշված ցուցանիշները՝ կարող ենքիրականացնել զույգային ռեգրեսիա կյանքի որակի և տնտեսական աճիմիջև՝ նպատակ ունենալով բացահայտել կյանքի որակի և տնտեսականաճի միջև առկա փոխազդեցությունը։ Այս վերլուծությունում (Y)-ը՝կյանքի որակը, հանդիսանումէ կախյալ կամ արդյունքայինփոփոխական, իսկ (X1)-ը՝ տնտեսական աճը, անկախ փոփոխական։ Աղյուսակ 4. Ռեգրեսիոն վերլուծության ամփոփ արդյունքները3ՍտորինՍտորինՎերին ԳործակիցներՎերին Այս զույգային ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները ցույց ենտալիս, որ տնտեսական աճը մեկ միավորով ավելանալու դեպքումկյանքի որակը կավելանա 0.0513 միավորով, իսկ 5.362 միավորովկավելանա մնացած գործոնների փոփոխության արդյունքում։ Կյանքի3 Կազմվել է հեղինակների կողմիցորակի վարիացիայի ընդամենը 27%-ը պայմանավորված է տնտեսականաճի վարիացիայով, և հետևաբար 73%-ը՝ վերլուծության մեջ չներառվածայլ գործոններով։ Վերլուծության արդյունքները ցույց տվեցին, որտնտեսական աճի մեկ միավորով ավելացման դեպքումհավանականությամբ կյանքի որակի փոփոխությունը կտատանվի (-0.3648;0.4951) միջակայքում։ միջակայքում,իսկհավանականությամբ՝ Եզրահանգում։ Կյանքի որակի համաթվի նոր մեթոդաբանականգնահատումը հիմք է հանդիսանում ՀՀ-ում դեռևս գոյություն չունեցող վերլուծությունների իրականացման՝ներառելով կյանքի որակըպայմանվորող 7 ոլորտային ցուցանիշների ամփոփ բնութագիր։ Ուսումնասիրությունների և կատարած գնահատումների արդյունքները,որոնք հնարավորություն են տալիս Հայաստանում գնահատել կյանքիորակը, թույլ են տալիս եզրակացնել, որ կյանքի որակի վրատնտեսական աճն ունի ուղղակի ազդեցություն, իսկ ՀայաստանիբարելավմանՀանրապետությանորակիհամար առաջնայինմեխանիզմներ ապահովելուճանապարհըտնտեսությանզարգացումնէ և տնտեսության կայուն աճիապահովումը։

example1486

example1486

Ժամանակակից գիտատեխնիկական զարգացումներին զուգընթաց՝ արդի կարևոր մեթոդական խնդիր է հանդիսանում երիտասարդի կիրառական հաշվարկային խնդիրների լուծման, մոտավորությունների, կիրառման հմտությունների ձևավորումն ու զարգացումը՝ դպրոցական տարիքից սկսած։ Սկսած դպրոցական միջին տարիքից՝ անհրաժեշտություն է ներկայացնում մոտավոր հաշվումների գաղափարի ներմուծումը՝ բնական թվերի, կոտորակային թվերի, այնուհետև տասնորդական կոտորակների, գումարման և հանման, բազմապատկման և բաժանման գործողություններին համապատասխան, գծային պարզ հավասարումների, պարզագույն երկրաչափական խնդիրների ուսուցմանը զուգընթաց։ Այս աշխատանքն ամբողջությամբ նվիրված է մոտավոր մեթոդների փուլային ներմուծմանը դպրոցական դասընթացի 5-6-րդ դասարաններում՝ առանձնացնելով հաշվարկային խնդիրներ և կիրառություններ։ Մեր հիմնական նպատակն է մոտավոր հաշվարկային խնդիրների կարևորության և կիրառությունների վրա առանձնակի ուշադրության սևեռումը, որն այնուհետև հետևողական զարգացում է պահանջում տարիքային մյուս փուլերում։

Ուսանողի հաշվողական հմտությունների զարգացումը կարևոր է նրան իրական կյանքին պատրաստելու համար։ Այս խնդիրը նույնքան հին է, որքան մարդկությունը, միևնույն ժամանակ, այն շարունակում է մնալ նույնքան արդիական, որքան գիտության և տեխնոլոգիայի ժամանակակից միջոցների զարգացումը։ Շատ հայտնի մեթոդաբաններ անդրադարձել են հաշվողական մշակույթի ձևավորմանը, ինչպես, օրինակ, Յու. Մ. Kalyagin [3], V. Մ. Բրադիս [2], Ն. Յա. Վիլենկին [5], մ.թ. Ալեքսանդրով [4] և այլք։ Մաթեմատիկայի դասավանդման նպատակը որոշելիս [4] Ալեքսանդրովն առանձնացրեց 2 ուղղություն։ «Առաջինը առարկայի գործնական կիրառումն է, գիտելիքների ու հմտությունների կիրառում, որոնք անհրաժեշտ կլինեն մարդուն ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Երկրորդը առարկայի տեղն է հանրակրթության մեջ ... Դպրոցական մաթեմատիկայի բաժինների մեծ մասի գործնական նշանակությունն ակնհայտ է։ «Յուրաքանչյուրը պետք է կարողանա առանց դժվարության հաշվարկել և լուծել պարզ գործնական խնդիրներ»։ Ըստ Վիլենկինի, «գիտության և տեխնոլոգիայի բոլոր բնագավառների մաթեմատիկան, համակարգչային տեխնոլոգիայի արագ զարգացումը, համակարգիչների, միկրոպրոցեսորների արտադրության, կառավարման, նույնիսկ առօրյա կյանքում ներդրումը, պահանջում է ուսանողների ներկայիս մաթեմատիկական և մաթեմատիկական պահանջների համապարփակ կատարելագործում։ « Մաթեմատիկայի ոլորտում դասընթացը կիրառելու տնտեսագիտության ուսուցում։ 5-6-րդ դասարաններում նկատվող խնդիրները, լինեն գործնական, թե տեքստային բնույթ, պետք է սերտորեն առնչվեն բազմությունների, թվաբանական գործողությունների, տոկոսների, կոտորակների, տասնորդական կոտորակների և պարզ հավասարումների ուսուցման հետ։ Թվային անվտանգություն կյանքի խնդիրների մեջ, բայց և գործնական, կյանքի խնդիրների դիտում, մոտավոր հաշվարկների կարողություն, ստացված արդյունքների վերլուծություն, սխալի գնահատում։ 5-6-րդ դասարաններում կիրառական խնդիրների և մոտավոր մեթոդների կիրառումը պետք է իրականացվի հանրակրթության դասավանդման փուլերին զուգահեռ `ըստ ուսումնական ծրագրի։ Բնական թվեր ուսուցանելիս հաշվարկային խնդիրների բնույթը և մոտավոր հաշվարկները կարող են լինել կլորացում, թույլատրելի կլորացում, փոքր-մեծ կլորացում, կլորացում գաղափարների մոտակա տասներորդի (հարյուրավորների և այլնի) մասին։ Օրինակ 1. Հարցումն իրականացվել է բնակչության ճշգրիտ քանակական հաշվարկի համար, գրանցվածների թիվը 64372 է։ Հաշվի առնելով, որ տարբեր օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ պատճառներով այն կարող է փոփոխական լինել, կարելի է ասել, որ քաղաքի բնակչությունը կազմում է շուրջ 64000, հարկ է նշել, որ կլորացումը կատարվել է հազարից պակաս ճշգրտությամբ։ Բնական թվերի գումարման և հանումի գործողություններին վերաբերող գործնական մեթոդների ներդրման մեթոդաբանություն, մեթոդաբանություն։ Բավականին պարզ կենցաղային առաջադրանքների միջոցով հնարավոր է ուսանողներին արագորեն հասցնել կիրառական դաշտ։ Այս փուլում կարևոր է, որ երեխաներին հանձնարարվի ձևակերպել իրենց հաշվարկման խնդիրները։ Օրինակ 2. Աննայի անձնական ալբոմն ունի 60 ՄԲ հիշողություն, նա ցանկանում է հավաքել երգերի հավաքածու, որոնցից մեկը 5,2 ՄԲ է։ ծավալ, երեքը `5 MB ծավալ, մյուս երեքը` 5.3 MB ծավալ, և հինգը `5.4 MB ծավալ։ Կարո՞ղ է Աննան այդ ձայնագրության վրա հավաքել իր ուզած երգերի հավաքածուն։ Լուծում Քանի որ 1 + 3 + 3 + 5 = 12 երգերի ծավալը 5 կամ ավելի mb է, մոտավոր հաշվարկներից պարզ է դառնում, որ 12 · 5 = 60, ապա Աննան կկարողանա հավաքել այդ ալբոմի բոլոր երգերը։ Բնական թվերի բաժանման գործողություններին վերաբերող մոտավոր մեթոդներ գործնական խնդիրների իրականացման մեթոդաբանություն։ Բնական թվերի բազմապատկման բաժանման գործողությունների մոտավոր կիրառական բազմապատկման խնդրի դիտարկումը տարիքին համապատասխան նշանակություն ունի։ Այս փուլում արդեն հնարավոր է հետևողականորեն զարգացնել գործնական-կիրառական խնդիրների մերձեցման, կլորացման հմտություններ, զարգացնել սխալների գնահատման հմտություններ, անկախ նրանից `այս սխալը թույլատրելի է տվյալ գործնական խնդրում (անվտանգության սխալ), թե ոչ ) Գործնականորեն `կյանքի կոչված բազմաթիվ առօրյա խնդիրների միջոցով, սխալի գնահատման համար անհրաժեշտ հիմքերը դրվում են առավել մատչելի ձևով։ Օրինակ 3. Օրվա ընթացքում քանի՞ հարված է կատարում մարդու սիրտը, եթե այն կազմում է րոպեում մոտ 70 հարված։ Լուծում Առաջին 24 · 60 = 1440 րոպե դեպքում 1 րոպեում 70 հարվածի դեպքում ՝ 70 · 1440 = 100800։ Դրանից հետո մենք պետք է հաշվի առնենք տարբեր արժեքներ մոտ 70 ․72 · 1440 = 103600։ Պատասխանի արժեքը կախված է առաջին արտադրողից, ուստի, կոպիտ ասած, կարելի է ասել օրական մոտ 100,000 հարված։ Պարզ երկրաչափական խնդիրների, խնդիրների գնահատման հմտությունների զարգացում։ Գործնական չափում գործնական խնդիրների միջոցով։ Ներդրում գործնական չափման խնդիրներին (գործնական աշխատանքի կազմակերպում)։ Այս տարիքում երկրաչափական խնդիրների (թույլատրելի և անթույլատրելի) հաշվարկային մեթոդների (ճշգրիտ ոտքի մոտավոր) գնահատումը լուրջ կապ է ապահովում իրական կյանքի և մաթեմատիկայի հմտությունների ընկալման միջև։ Այս դարից հաշվողական-գործնական խնդիրները ունեն գրագիտության և մաթեմատիկական գիտելիքների կիրառման նշանակությունը։ Այս փուլում հնարավոր է զարգացնել հմտությունների չափման հմտություններ. Հատվածի երկարությունը, չափը, պարագիծը, մակերեսը։ Correspondingանոթություն դրանց համապատասխան չափիչ գործիքներին, չափման սխալի գնահատում։ Այս ոլորտում ավելի կարևոր է ուսանողին սովորեցնել, թե ինչպես են իդեալական երկրաչափության խնդիրները տարբերվում գործնական երկրաչափության խնդիրներից, որ վերջինիս լուծման համար անհրաժեշտ է գնահատել սխալը և դրա սահմանները։ Լուծել խնդիրը Այս փուլում ուսանողներին կարելի է խնդրել լուծել գործնական խնդիրներ, երբ բացակայում են պահանջվող տվյալները, ուսանողը պետք է կարողանա լրացնել բացակայող տվյալները ինքնուրույն (կատարել անհրաժեշտ չափումներ, եթե խնդիրը երկրաչափական է, հավաքել տվյալներ, եթե դա վիճակագրական է և այլն)։ Տվյալների մուտքագրման գործընթացում նա բախվելու է սխալի գնահատման խնդիրների հետ և օգտագործելով այն գիտելիքները, որոնք նա կկարողանա լուծել այդ խնդիրները, և, ամենակարևորը, նա կզգա այդ գիտելիքների արդիականությունը։ մոտավորություններ, կլորացման անհրաժեշտություն և խասկանանա Օրինակ 4. Չափել դպրոցի միջանցքի երկարությունն ու լայնությունը։ Հաշվի առնելով, որ 1 սալիկն ունի 30 սմ քառակուսի ձև, պարզեք, թե քանի սալիկ է անհրաժեշտ միջանցքը սալիկապատելու համար։ Այս փուլում շատ տարբեր խնդիրների դիտարկումը պարզապես անհրաժեշտ է։ Այս բնույթի խնդիրները նպաստում են երկրաչափության ապագայում հետաքրքրությունների զարգացմանը։ Սովորական զ միաժամանակյա մերձեցումը տասնորդական խնդիրները գործնական խնդիրների նկատմամբ կիրառելու եղանակը։ Անհրաժեշտ է ավելի ուշադիր դիտարկել այս տարիքային փուլում սովորական տասնորդական թվերի մուտքագրմանը համապատասխանող մոտավոր մեթոդների գործնական մեթոդները։ Այս խնդիրների դիտարկումը այս փուլում ոչ թե հատուկ խնդիրների լուծման, այլ գործնական հմտությունների կիրառման համար է `կոտորակային թվերի և դրանց գործողությունների ուսուցումն ավելի մատչելի դարձնելու համար։ Առաջին հերթին այս հարցերի քննարկումը, դրանց անկոտրում կիրառումը, շարունակական գործողությունների վերապատրաստման անհրաժեշտությունը։ այդ թվերի հիմքն է, նրանց հմտությունները Օրինակ 5։ Արմենը ստիպված է գնել 200 գրամ սուրճ և 100 գրամ շաքար։ 1 կգ սուրճն արժե 3000 դրամ, իսկ 1 կգ շաքարավազը ՝ 400 դրամ։ Վաճառողը փորձում է կատարել Արմենի պահանջը, բայց ճշտել, թե որքան մեծ քանակությամբ այդ զանգվածը կշռում է 202 գ սուրճ և 99 գրամ շաքար։ Ինչքա՞ն պետք է Արմենը վճարի գնումների համար։ Հաշվի առեք, որ նա պետք է դրամով վճարի։ ի վիճակի չէ Մասի և թեմաների ուսուցմանը զուգահեռ ներկայացնել մոտավոր հաշվարկների և կիրառական խնդիրների մեթոդաբանությունը։ Որոշ թեմաների դասավանդմանը զուգահեռ, մոտավոր հաշվարկման խնդիրների դիտարկումը խիստ անհրաժեշտ և գործնական բնույթ ունի։ Այն կարող է ունենալ առավելագույն ֆինանսական ձևակերպում ՝ ըստ բաղադրիչի։ Ֆինանսապես ներմուծված խանութում 21% զեղչի դեպքում 2550 ՀՀ դրամ արժեք ունեցող ապրանքի համար ինչքա՞ն պետք է վճարեք։ Օրինակ 6. Օրինակ 4-ը կարելի է դիտարկել այստեղ `հաշվի առնելով լրացուցիչ պայման, որ սալիկապատման ընթացքում հնարավոր է 5% կորուստ։ Պարզ հավասարումների դասավանդում և թեմայի շրջանակներում գործնական մոտարկման հմտությունների կիրառում։ Պարզ հավասարումների դասավանդումը և գործնական մոտավոր հաշվարկների հմտությունների կիրառումը կարևոր է հավասարումների մշակույթի, դրանց լուծումների (ճշգրիտ և մոտավոր) մշակման և ստացված արդյունքների վերլուծության համար։ 6-րդ դասարանում աշակերտներին ներկայացվում են տվյալներ գծապատկերների կամ աղյուսակների տեսքով։ Այն հիմնված է վիճակագրական տվյալների վրա, որպեսզի կարողանա երեխային ձևակերպել պարզ հավասարման տեսքով, միևնույն ժամանակ տեսանելի, պահանջել հասկանալ հայտնի անդամի իմաստը, ապա մենք կկարողանանք ներկայացնել լուծման անհրաժեշտությունը։ հավասարումներ այլ տեսանկյունից։ ներկայացնել Եթե, օրինակ, դիագրամ, օրինակ 7։ Ստեփանը փորձում է բացել իր սեփական բիզնեսը։ Նա որոշեց արտադրել եզակի լամպեր և իրականացնում է բիզնեսի պլանավորում։ Նախնական արժեքը մոտ $ 1000 է, նա հաշվարկել է մեկ լամպի արժեքը (դրա համար պահանջվող նյութերի արժեքը) ՝ $ 8։ Հետո նա կատարեց հետևյալ հավասարումը. Տվեք հետևյալ հարցերը. Ձևակերպման հմտություններ 1. Ի՞նչ է նշանակում 13 թիվը այս հավասարում։ 2. Ի՞նչ է նշանակում փոփոխականը։ 3. Ի՞նչ ենք գտնելու լուծումը լուծելով։ 4. Ի՞նչ է ցույց տրված… Եզրակացության գծապատկերում։ Այսպիսով, դպրոցական դասընթացի 5-6-րդ դասարանները համարվում են գործնական խնդիրների մոտավոր փուլ։ Այս փուլում ավելի կարևոր է քննարկել այլ փոքր տնտեսական խնդիրներ կյանքից, առօրյա կյանքից, կատարել մաթեմատիկական-մոտավոր հաշվարկներ, գնահատել սխալի թույլատրելի սահմանները։ Թվաբանական մշակույթի ձևավորումը չափազանց կարևոր է դպրոցականության հետագա փուլերում մաթեմատիկայի, միջառարկայական կապերի և խնդիրների գործնական լուծման մշակույթի զարգացման համար։ Այս փուլում կիրառական խնդիրներն ավելի «առօրյա» են, դրանք ոչ միայն կենտրոնացնում են ուսանողների գիտելիքները մաթեմատիկայի վրա, այլ նաև տրամադրում են հատուկ գործնական հմտություններ, նպաստում աշխարհայացքին և կիրառական հմտություններին։ փորձել ձևավորել։ զարգացում և զարգացում։

example183

example183

«Կենտրոնական» բովանցքի հանքանյութում պղնձի պարունակության որոշման նպատակով կիրառվել է ռենտգենառադիոմետրական մեթոդը (ՌՌՄ)։ Այստեղ չափումնփրը կատարվել են բովանցքի պատերի վրա հորատանցման աշխատանքներից անմիջապես հետո, որտեղ դեռևս չեն եղել երկրաբանական նմուշարկման տվյալները։ Ռենտգենառադիոմետրական մեթոդի տվյալների կիրառումը լեռնափորվածքային շարունակվող աշխատանքների ապահովել է կատարման բարձր արդյունավետությունը։ Հետագայում իրականացված երկրաբանական ակոսային նմուշարկման տվյալները հաստատել են ՌՌՄ-ի բարձր ճշտությունը։ Ընդ որում ՌՌՄ-ի հուսալիության գնահատման ժամանակ որպես հիմնական չափանիշ ընդունվել է ոչ թե որոշվող էլեմենտի միջին պարունակությունը, որը սովորաբար ընդունված է, այլ նրա գծային պաշարի համընկնելիությունը։

Հանքավայրերի որոնման և հետախուզման ժամանակ օգտակարէլեմենտների պարունակության որոնման գործում վերջերս սկսել ենավելիլայն կիրառել միջուկային երկրաֆիզիկական մեթոդները,մասնավորապես` ռենտգենառադիոմետրակական մեթոդը (ՌՌՄ)։ Այսմեթոդը, հիմնված լինելով առաջնային ռադիոակտիվ աղբյուրով որոշվողքիմիական անալիզիէլեմենտի ատոմների գրգռման և արդյունքում ստացված բնութագրիչռենտգենյան ճառագայթների գրանցման վրա և իր ճշտությամբ չզիջելովնմուշարկման ավանդականմեթոդներին,վերջիններիս գերազանցում է իր արագությամբ և էժանությամբ։ ՌՌՄ-իմյուս կարևոր առանձնահատկությունը չափումների իրականացմանհնարավորությունն է բնական տեղադրման պայմաններում` առանցնմուշները վերցնելու և մշակելու։ Ռենտգենառադիոմետրական մեթոդըբավականին լայն կիրառվել է Հայաստանի մի շարք հանքավայրերում(Ալավերդի, Շամլուղ, Արմանիս, Ղափան, Քաջարան, Հանքասար)բնական տեղադրման պայմաններում պղնձի, մոլիբդենի, ցինկի,կապարի նմուշարկման նպատակով, որի ընթացքում մշակվել,ճշգրտվել և լուծվել են մեթոդական և կիրառական տարաբնույթ հարցեր։ Երբ Հայաստանում մեթոդն արդեն իր զարգացման փուլն էր ապրում,հարևան Վրաստանում այն նոր սկսել էր կատարել իր առաջին քայլերը։ ՌՌՄ-ի փորձարկման և կիրառման աշխատանքներին աջակցելունպատակով Վրաստանիերկրաբանականվարչության Բոլնիսի երկրաֆիզիկական արշավախմբի հրավերով եղելենք Վրաստանի մի շարք հանքավայրերում։ Այդ համագործակցությանշրջանակներում իրականացված մեր առաջին աշխատանքներըկատարվել են Բոլնիսի շրջանի Պիտարետիի պղնձի հանքավայրում։ Այդհանքավայրում հետազոտական աշխատանքներն ուղեկցվում էինբովանցքի անցումով, որի հետագա աշխատանքները ճիշտ ևարդյունավետ կազմակերպելու համար խնդիր էր դրված օպերատիվկերպով կատարել պղնձի նմուշարկում։ Պարզ էր, որ այստեղ քիմիականանալիզ ներառող երկրաբանական նմուշարկման դանդաղ մեթոդըպետք է իր տեղը զիջեր ռենտգենառադիոմետրական արագ մեթոդին։ ՀանրապետությանՀանքատար գոտին, որտեղ իրականացվում էր «Կենտրոնական»բովանցքի հորատանցման աշխատանքները, հատում է վերին կավճիհրաբխածին շերտախմբին և ներկայացված է քվարցացված տուֆերով,տուֆափշրաքարերով, ալբիտոֆիրներով։ Քվարցիտանման ապարներիմոտ 250 մ լայնությամբ գոտին տարածվում է Խրամի գետի երկուափերով ավելի քան 1,5 կմ [1]։ Գոտու ապարները խիստ ճեղքավորվածեն, որտեղ տարբեր ուղղվածության ճեղքերը լցված են պիրիտի ևխալկոպիրիտի, ինչպես նաև շատ փոքր քանակության սֆալերիտի ևգալենիտի ներփակումներ պարունակող քվարցով։ Փոփոխված գոտուկենտրոնական մասում առանձնանում են շատ թե քիչ արտահայտվածերեք հանքային երակներ, որոնք ուսումնասիրված են հիմնականում «Կենտրոնական» հորանցքի միջոցով։ Հիմնական հանք կազմողմիներալներն են քվարցը, պիրիտը և խալկոպիրիտը։ Խալկոպիրիտըկաթնասպիտակավուն կվարցում առանձնանում է բավականաին խոշորհատիկների տեսքով և հանդիսանում է պղնձի հիմնական միներալը այդհանքավայրում։ է БРА-6բովանցքում«Կենտրոնական»ռենտգենառադիոմետրականմեթոդով փորձամեթոդական աշխատանքները նախնական էտապումիրականացվել են փորվածքի սկզբնական մասում, որտեղ մոտ 60 մետրհատվածում կատարված էր ակոսային նմուշարկում, և հայտնի էինքիմիական անալիզի տվյալները։ Չափումները կատարվել են փորվածքիպատերով` հանքային գոտիներին հատող ակոսների հետքերով։ Օգտագործվելորպես առաջնայինճառագայթման աղբյուր հանդիսացել է 10 մ Կյուրի ակտիվության 109Cdիզոտոպը։ համարօգտագործվել է CU-6P քսենոնային համեմատական հաշվիչը, որիէներգետիկ թույլատրելիությունը պղնձի բնութագրիչ ճառագայթմանէներգիայի տիրույթումչափումներնիրականացվել են ինվերսիոն զոնդով` 10 սմ քայլով։ Ինվերսիոն զոնդիկիրառությունը հնարավորություն է տվել չափման արդյունքների վրանվազեցնելուուսումնասիրվողմակերևույթի անհարթությունովպայմանավորված ազդեցությունը։ (8,05 կէՎ) կազմել է 15%։ ճառագայթներիԵրկրորդայինգրանցմանսարքը,որտեղինչպեսբնականԱյսպես,եղանակիՆմուշարկմանիրականացմաննաև տարաբնույթընտրությունըպայմանավորվում է նմուշարկվող միջավայրի նյութական կազմի,երկրաբանական կառուցվածքային, հանքայնացման տիպի և այլառանձնահատկություններով։ տեղադրմանպայմաններում հանքանյութերը ներկայանում են տարբեր չափեր ևձևեր,ունեցողներփակումների և երակների տեսքով, հետևաբար ռենտգենառադիոմետրական մեթոդի կիրառման համար այդպիսի միջավայրըհանդիսանում է խոշորահատիկ, տարակազմ։ Նման պայմաններումՌՌՄ-ը կիրառվում է չափման սպեկտրալ ինտենսիվության կամսպեկտրալ հարաբերության եղանակներով [2, 3]։ Բայց, հաշվի առնելովայն հանգամանքը, որ նմուշարկվող էլեմենտի` պղնձի անալիտիկ գծիտիրույթում բացակայում էին խանգարիչ էլեմենտների բնութագրիչ կամցրման ճառագայթներ, չափումներն իրականացրել ենք տեխնիկապեսավելի հեշտ և պարզ կիրառելի սպեկտրալ ինտենսիվության եղանակով։ բաշխվածություն«Կենտրոնական»սպեկտրալինտենսիվությանռենտգենառադիոմետրականնմուշարկման օրինակ է բերված նկ. 1-ում, որտեղ արդեն հայտնի էիներկրաբանական նմուշարկման տվյալները։ եղանակովբովանցքիպատերովԵրկրաբանական ակոսային նմուշարկման տվյալներով հայտնիտեղամասում իրականացված ռենտգենառադիոմետրական չափումներիտվյալների հիման վրա կառուցվել է էտալոնային կոր, որն օգտագործվելէընթացքում պղնձիպարունակության օպերատիվ որոշման համար։ Նշենք, որ նմանատիպհետագա աշխատանքներիհորանցմանՆկար 1. «Կենտրոնական» բովանցքում(Պիտարետի) պղնձիռենտգենառադիոմետրական նմուշարկման օրինակ, որտեղ նախօրոքհայտնի էին ակոսային նմուշարկման տվյալները.ա – ակոսի երկրաբանական ուրվանկարը, բ, գ – պղնձիպարունակությունը ակոսային և ռենտգենառադիոմետրականնմուշարկումով (%), 1 – անդեզիտ, 2 – տուֆափշրաքար, 3 –լիմոնիտացում, 4 – սերիցիտացում, 5 – հանքայնացված գոտի, 6 – պղնձիհանքակտորներ, 7 – պիրիտ (1) և խալկոպիրիտ (2). աշխատանքներ իրականացնելիս էտալոնային կորեր կառուցելուժամանակ սովորաբար համադրվում են ակոսային երկրաբանականնմուշարկման և ռենտգենառադիոմետրական չափումների մետրայինինտերվալների միջինացված արժեքները։ էրևերկրաբանականՍակայն մեր չափումների ժամանակ որոշ ինտերվալների համարստացվելռենտգենառադիոմետրականնմուշարկման տվյալների էական տարբերություն` պայմանավորվածհանքայնացման անհավասարաչափ բաշխվածությամբ և այն փաստով,որ երկրաբանական նմուշարկման է ենթարկվում ակոսից վերցվածզանգվածը, իսկ ռենտգենառադիոմետրական չափումները կատարվումեն ակոսի հատակի մակերևույթին։ Սա նշանակում է, որ իրար հետհամադրվում են, փաստորեն, երկու տարբեր ծավալների վրակատարված չափման արդյունքները, այսինքն՝ կարելի է փաստել, որբնակական տեղադրման պայմաններում ռենտգենառադիոմետրականնմուշարկումը երկրաբանականի նկատմամաբ համատեղված կամկցորդված է։ Նման դեպքերում էտալոնային կորեր կառուցելու համարճիշտ կլիներ ռենտգենառադիոմետրական չափումները նույն նշագծովկատարել երկու անգամ՝ մինչ ակոսով հանքանմուշի վերցնելը ևվերցնելուց հետո` ակոսի հատակով։ Քանի որ Պիտարետիիհանքավայրում այդ հնարավորությունն արդեն չունեինք, հուսալիէտալոնային կոր ստանալու համար մենք վարվել ենք հետևյալ կերպ։ Երկրաբանական նմուշարկման և ռենտգենառադիոմետրականչափումների արդյունքները համադրելու ժամանակ այդ պարամետրերըմիջինացրել ենք ոչ թե մետրային ինտերվալներով, այլ առանձինհանքայնացման գոտիներով, երակների խմբերով և եզրագծերով, իսկառանձին դեպքերում՝ պարզապես միջինացման ինտերվալներըմեծացնելով։ Այդ մոտեցմամբ կառուցված էտալոնային կորը ներկայացված է նկ. 2-ում։ Նկար 2. Պղնձի բնութագրիչ ճառագայթման ինտենսիվությանկախվածությունը նրա պարունակությունից (էտալոնային կոր)կորը՝Ունենալովէտալոնայինռենտգենառադիոմետրականմեթոդով նմուշարկումն իրականացրել ենք «Կենտրոնական» բովանցքիհորատանցման աշխատանքներին զուգահեռ։ Չափումները կատարվելեն կարճ (10 սմ) քայլերով, որոնք հնարավորություն են տվել փորվածքիպատերի նշագծված ուղղությամբ տվյալները ստանալ անընդհատ`դրանով իսկ ավելի հստակեցնելով հանքայնացման բաշխման ևտեղադրման առանձնահատկություններն ու օրինաչափությունները։ Չափման օրինակ է ներկայացված նկ. 3-ում, որտեղ պղնձիպարունակությունը մետրական ինտերվալով որոշվել է սկզբումռենտգենառադիոմետրական մեթոդով, այնուհետև ավելի ուշ ստացվածերկրաբանական ակոսային նմուշարկման տվյալները համեմատվել ենՌՌՄ-ի արդյունքների հետ։ Նկար«Կենտրոնական»բովանցքում ՌՌՄ-ովնմուշարկման օրինակ, որտեղ երկրաբանական նմուշարկումըկատարվել է ավելի ուշ (պայմանական նշանները նույնն են,ինչ նկ. 1-ում).ճշտությունը,նմուշարկմանՌենտգենառադիոմետրական մեթոդով ուսումնասիրվող էլեմենտի(մեր դեպքում` պղնձի) պարունակության քանակական որոշմանճշտգրտությունը գնահատելու համար սովորաբար այն համեմատում եներկրաբանական մեթոդով ստացված տյալների հետ` վերջիններսընդունելով որպես իրական ու ճիշտ։ Սակայն պետք է նկատել, որերկրաբանականորի թույլատրելիսահմանների մեջ փորձում են «տեղավորել» ՌՌՄ-ի տվյալները,տարածվում է երկրաբանական նմուշարկման միայն վերջին օղակի`քիմիական անալիզի տվյալների, այլ ոչ ամբողջ պրոցեսի վրա։ Պրոցեսնիր մեջ ներառում է նաև նմուշների վերցնում և մշակում, որոնք ունենիրենց երբեմն բավականին մեծ սխալները։ Եթե նույնիսկ նմուշներիվերցման և մշակման հետ կապված սխալները նվազեցվեն, միևնույն է,հանքայնացման փոփոխությամբ և անհամաչափ բաշխվածությամբպայմանավորված, երկրաբանական և ռենտգենառադիոմետրականնմուշարկման տվյալները իրարից ունենալու են շեղումներ։ Այդշեղումները առանձնապես զգալի են մետրական ինտերվալների համարստացված տվյալների համեմատության ժամանակ։ Նման դեպքերում,ինչպես նշվեց վերևում, պետք է մեծացնել համեմատման համարվերցված և միջինացված ինտերվալները։ Իսկ մեր կարծիքով ՌՌՄ-իհուսալիության գնահատման համար անհրաժեշտ է որպես չափանիշվերցնել ոչ թե որոշվող էլեմենտի միջին պարունակությունը, այլ երկուեղանակներով որոշված նրա գծային պաշարների համընկնումը [3]։ բովանցքումկատարված«Կենտրոնական»ռենտգենառադիոմետրական նմուշարկման ամբողջական տվյալների մշակմանարդյունքներըևմոտեցումների հավաստիությունը։ են առաջարկվողհաստատումմեթոդներիԱյսպես, ռենտգենառադիոմետրական մեթոդով ամբողջ բովանցքում նմուշարկված պղնձի պարունակության 2 մետր ինտերվալովմիջինացված տվյալներով որոշված միջին քառակուսային հարաբերական շեղումը կազմել է 13 %, իսկ գծային պաշարների համադրմանդեպքում` ընդամենը 6 %։ Ստացված տվյալները լիովին բավարարում են հետախուզականբնական տեղադրմանաշխատանքների կատարմանպայմաններում պղնձի պարունակության որոշման ճշտությանըներկայացված պահանջները, որոնք և հիմք են հանդիսացելՊիտարետիի հանքավայրում ՌՌՄ-ի հետագա կիրառմանը։

example1204

example1204

Հոդվածի նպատակն է լուսաբանել 18-րդ դարի առաջին կեսին վրաց-ռուսական հարաբերություններում առաջ եկած հիմնական մարտահրավերները։ Հոդվածն անդրադառնում է վրաց տիրակալ Վախթանգ VI-ի արտաքին քաղաքականության՝ հետաքրքրություն շարժող որոշ մութ և ստվերային կողմերին։ Վրաց վերնախավի ներկայացուցիչները լուրջ պահանջների առջև էին կանգնած. վարել ճկուն քաղաքականություն՝ սեփական հայրենիքի անվտանգությունն ու միասնականությունն ապահովելու համար։ Այս համատեքստում իր ուրույն հետքը թողած Վախթանգ VI-ի ռուսամետ քաղաքականությունը, սակայն, դատապարտված էր ձախողման, քանի որ հենվում էր Պետրոս I-ի՝ լոկ սին խոստումների վրա, հետևաբար, չուներ իրական հեռանկար և ժամանակավրեպ էր։

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ.ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ՝ ՎՐԱՑ-ՌՈՒՍԱԿԱՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ18-րդ դարի 20-ական թվականներին վրաց-ռուսական ռազմաքաղաքականհամագործակցությունը Ռուսաստանի՝ Արևելքում ակտիվ քաղաքականություն վարելու արդյունքն է։ 1722-23 թթ. Ռուսաստանի Կասպիական արշավանքն առաջին գործողություններից մեկն էր Արևելքում Ռուսաստանի դիրքերի ամրապնդման և ծովափնյա շրջաններին տիրանալու համար։ Մերձկասպյան շրջանները ցարականՌուսաստանի համար կարող էին հումքի աղբյուր դառնալ՝ առաջին հերթին մետաքսի,ապա՝ մեծ եկամուտների ապահովման տեսանկյունից։ Կասպյան շրջանների միացումը Ռուսաստանին հնարավորություն կընձեռեր Արևելքում ընդլայնել առևտրականկապերը։ Ռուսաստանը նպատակ ուներ շատ ավելի ամուր առևտրական կապերհաստատել Իրանի, Անդրկովկասի, Միջին Ասիայի, Հնդկաստանի հետ և դառնալմիջնորդ՝ Արևելքի և Եվրոպայի միջև իրականացվող տարանցիկ առևտրում [1]։ 17-րդ դարի վերջում Սեֆյանները տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամ էինապրում, բռնկվել էին աֆղանական ցեղերի ապստամբություններ։ Հաշվի առնելովԻրանում սկսված իրարանցումը և շահի՝ վրացական զինուժի վրա հենվելուցանկությունը՝ Վախթանգը 1712 թ. ժամանել էր Իրան՝ վրացական գահին հաստատվելու համար թույլատրություն ստանալու նպատակով։ Վախթանգը ձգտում էրազատվել նաև 1632 թ. վրաց տիրակալներին պարտադրված իսլամ ընդունելուպահանջից։ 1715 թ. Արտեմի Վոլինսկին նշանակվեց Իրանում Ռուսաստանի դեսպանև աստիճա-նաբար սկսվեց ռուս-վրացական մերձեցման ծրագրի իրագործումը։ Ռուսբանա-գնացին հանձնարարված էր կապ հաստատել Վախթանգ VI-ի հետ [2]։ Նրա ևՎոլինսկու միջև սկսվեցին ստվերային բանակցություններ, որի արդյունքում կնքվեցռուս-վրացական գաղտնի համաձայնագիրը։ Սակայն Քարթլիի թագավորականխորհրդի (Դարբազի) ոչ բոլոր անդամներն էին համակարծիք, որ նպաստավորպայման է ստեղծվել Վրաստանի ազատագրման համար։ Նրանք մտահոգված էին ևկարծիք հայտնեցին, որ մինչև ռուսական զորքերի ժամանումն այդ իրավիճակիցՎրաստանի թշնամիները կարող են օգտվել և երկրին մեծ վնասներ պատճառել։ Այդուհանդերձ, Վախթանգը և իր զինակիցները վճռական էին տրամադրվածՎրաստանն ազատագրելու հարցում և շարունակում էին գաղտնի բանակցել ՊետրոսԱռաջինի հետ։ 1722 թ. սկսվեց կայսր Պետրոս Մեծի Կասպիական արշավանքը։ Ըստ նախնական պայմանավորվածության՝ 1722 թ. օգոստոսին Վախթանգ VI-ի գլխավորածվրացական զինուժը և հայկական զորաջոկատները կուտակվեցին Գանձակում՝կատարելու Պետրոս Առաջինի հրահանգը. մտնել Շիրվան և միավորվել ռուսականդաշնակից զորքերի հետ։ Երբ ռուսները հասան Դերբենդ, Ռուսաստանի կայսրը,ինչպես հայտնի է, հանկարծակի կասեցրեց արշավանքը և վերադարձավ Աստրախան՝ վախենալով սրել ռուս-թուրքական հարաբերությունները։ Պետրոսը ցանկանումէր, որ Վախթանգ VI-ը հանձն առնի Ռուսաստանի և Իրանի միջև կայանալիքբանակցությունների միջնորդությունը։ 1722 թ. սեպտեմբերին Պետրոս 1-ինը Վրաստան ուղարկեց իր անձնական բանագնացին՝ զինվորական Իվան Տոլստոյին, հանձնարարությամբ՝ մշտապես գտնվել Վախթանգ VI-ի մոտ [3]։ Իրանական կողմը,ավաղ, այլևս չէր վստահում վրաց թագավորին։ Շահի կարգադրությամբ ՎախթանգVI-ը զրկվեց իշխանական բոլոր լիազորություններից։ Աֆղանների ավերիչ արշավանքները, որոնք Սեֆյանների պետությունը բերեցինանկման շեմին, գրավեցին Օսմանյան Թուրքիայի ուշադրությունը։ Օսմանականկառավարությունը պատեհ ժամանակ գտավ ամբողջ Այսրկովկասը և Պարսկաստանը բռնակցելու՝ իր վաղեմի մտադրություններն իրականացնելու համար։ 1723 թ.հունիսին թուրքական զորաբանակները ներխուժեցին Թբիլիսի։ Այս օրհասականվիճակում Վախթանգ VI-ը Պետրոս 1-ին խնդրում էր անհապաղ ռուսական զորքուղարկել Վրաստան։ Սակայն վրաց տիրակալի այդ խնդրանքին պատասխանեցին,թե քանի դեռ Կասպից ծովի ափերին չեն ամրապնդվել և Բաքուն չեն գրավել, անհնարին է օգնական զորք ուղարկել Վրաստան [3]։ Նվաճելով Արևելյան Վրաստանը՝ թուրքերը նպատակ ունեին Քարթլին ևԿախեթին դարձնել իրենց փաշայությունը։ թուրքական 12-ամյա լուծը (1723-35 թթ.,օսմալոբա) բացասական ազդեցություն ունեցավ Վրաստանի տնտեսական և քաղաքական կյանքի վրա [2]։ 1725-1726 թթ. փոխվեց Ռուսաստանի վերաբերմունքըՎրաստանի նկատմամբ։ Վերջինիս տիրակալների հետ Ռուսաստանը դարձյալ խուսափում էր բացահայտ բանակցություններ վարել։ Պատճառը 1724 թ. հուլիսի 12-ինԿոստանդնուպոլսում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագիրն էր, որի համաձայնմերձկասպյան շրջանները Թուրքիան ճանաչում էր որպես Ռուսաստանի ազդեցության գոտի, ինչպես նաև հրաժարվում էր Իրանն ամբողջությամբ գրավելու մտադրությունից։ Ռուսաստանն էլ իր հերթին ճանաչում էր Վրաստանում, Հայաստանումև Հյուսիս-արևմտյան Իրանում Թուրքիայի գերակայությունը [4]։ Եթե Ռուսաստանըխուսափում էր վրացիների հետ հարաբերվել, ապա Վախթանգը և հավատարիմզինակիցները ոչ միայն չէին ուրացել դաշինքը, այլև մեկնեցին Ռուսաստան։ Հետագաշփումների ընթացքում, որոնք տեղի էին ունենում ծածուկ և չափազանց գաղտնի,պարզվեց, որ ռուսական արքունիքը ձգտում էր օգտագործել Վախթանգին՝ Իրանիշահ Թահմասպի հետ իր հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով։ Այդնպատակով 1726 թ. օգոստոսին Վախթանգը ժամանեց Աստրախան։ Շուտով նրա ևշահի միջև նամակագրական կապ հաստատվեց։ Հանդիպման վայր ընտրվեց Ռեշտիմոտակայքում գտնվող Կուչ-Սպահանը։ Վրաց թագավորը մեկնեց Գիլան՝ Թահմասպի հետ բանակցություններ վարելու նպատակով։ Վախթանգը ձգտում էրքննարկման առարկա դարձնել նաև վրացական հարցը։ Հատկապես բարձրացվումէին Վրաստանի՝ թուրքական լծից ազատագրվելու և Վախթանգին՝ Քարթլիի գահիվերադարձնելու խնդիրները։ Սակայն բանակցությունները տապալվեցին՝ առանցորևէ դրական արդյունքի [2]։ Ռուսական կողմն առավել ձեռնտու համարեցպայմանագիր կնքել աֆղանների առաջնորդ Աշրաֆի հետ, ով փաստացի Իրանիտիրակալն էր։ 1728 թ. կնքված պայմանագրով Ռուսաստանը չափավորեց իրհավակնությունները։ Աշրաֆը, սակայն, ճանաչեց Ռուսաստանի իրավունքները Դերբենդից մինչև Ռեշտ ձգվող առափնյա տարածքների նկատմամբ։ 1729 թ. նոյեմբերինՍպահանի մոտ զորավար Նադիրը ջախջախեց Աշրաֆին։ 1730 թ. աֆղաններըվերջնականապես դուրս վռնդվեցին Իրանից։ 1730 թ. հունվարին Ռուսաստանումգահ բարձրացավ Աննա Իվանովնան։ Նրա կառավարությունը հետաքրքրություն չէրցուցաբերում մերձկասպյան տարածքների նկատմամբ և սկզբից ևեթ այդ տարածքներն Իրանին վերադարձ-նելու նպատակ ուներ։ 1730 թ. հոկտեմբերին Աննա Իվանովնան Թահմասպին հայտնում է իր որոշման մասին. դաշնագիր կնքել նրա հետ ևզիջել մերձկասպյան տարածքները մինչև Կուր գետը։ 1732 թ. Ռեշտում ռուս բանագնացներ Լևաշովը և Շաֆիրովը համաձայնագիր կնքեցին, ըստ որի՝ Իրանին վերադարձվեց Գիլանը՝ մեկ այլ պետության չզիջելու պայմանով [8]։ Ռուսական կողմը,սակայն, դարձյալ օժանդակ չեղավ Վախթանգին։ Արդյունքում նա զրկվեց իր տիրույթներից [9]։ Ռուսները, փաստորեն, չնայած տարածաշրջանի ժողովուրդների ջանքերին՝չդիմեցին վճռական քայլերի՝ թուրք նվաճողների լծից ազատագրելու համար։ Փոխարենը ձգտեցին ամրապնդել Ռուսաստանի դիրքերն Այսրկովկասին կից Կասպից ծովի առափնյա շրջանում, բայցևայնուամենայնիվ, նրանց չհաջողվեց երկարգերիշխել այդ տարածքներում։ Ռուս-իրանական վերջնական պայմանագիր կնքվեց 1735 թ. մարտի 10-ինԳանձակում [5]։ Ռուսաստանն Իրանին վերադարձրեց մերձկասպյան բոլոր տարածքները։ Իրանը, որը Ռուսաստանին ճանաչում էր հավերժական բարեկամ, պարտավորվեց այդ տարածքները չզիջել որևէ այլ պետության։ Իրանական կողմը խոստանում էր սեպարատ պայմանագիր չկնքել Թուրքիայի հետ [2]։ Այսինքն՝ Ռուսաստանիիրական նպատակն էր Իրանին իր կողմը գրավել և դաշինք կապել թուրքերի դեմ։ Այդպատճառով էլ նա զիջեց իր դիրքերն Այսրկովկասում։ Արևելյան Վրաստանում,հետևաբար, թուրք նվաճողներին փոխարինեցին իրանցիները։ Նադիրի օրոք իրենցերկրում 1735-47 թթ. իրանական տիրապետության վերահաստատումը վրացիներնանվանեցին ղզլբաշոբայի ժամանակաշրջան [2]։ 1735 թ. մայիսին Վախթանգը հաստատվեց Աստրախանում և Աննա Իվանովնային տեղեկացրեց, որ այլևս չի մեկնի Իրան՝ բանակցություններ վարելունպատակով։ Նա վրացական գործերով զբաղվել հանձնարարեց իր որդուն՝ Բակարին։ Վախթանգը մահացավ 1737 թվականին։ 1736 թ. Իրանի գահին բազմեց Նադիր շահը։ Նա նպատակ ուներ Այսրկովկասում դառնալու միակ իշխող ուժը և 1741-42 թթ. արշավեց Դաղստան։ Սակայնլեռնականները կոտորեցին Նադիրի զորքի մեծ մասը [6, 7]։ Նադիրը ստիպված էրփոխել իր վերաբերմունքը Վրաստանի նկատմամբ։ Սկսեց աջակցել Քարթլիիկառավարիչ Թեյմուրազին և գնաց որոշ զիջումների։ 1744 թ. Թեյմուրազն իրենհռչակեց Քարթլիի արքա, իսկ Հերակլին՝ Կախեթիի։ Նադրիը թույլ տվեց Թեյմուրազ2-ին թագադրվել քրիստոնեական ծեսով Սվետիցխովելի մայր տաճարում։ Դա առաջին դեպքն էր 1632 թ. հետո։ Թեյմուրազը վերահաստատեց Քարթլիի գերակայությունը Լոռի-Տաշիրում, որը զավթել էր բորչալու քոչվոր ցեղը Շահ Աբասի օրոք 17-րդդարում։ Այսպիսով՝ 18-րդ դարի 20-ական թթ. վրաց տիրակալ Վախթանգ 6-րդըկատարեց ճակատագրական քայլ. Ռուսաստանի հետ դաշինք ստեղծվեց։ Թշնամաբար տրամադրված թե՛ Թուրքիան, թե՛ Իրանը հակազդող քայլեր էին իրականացնում՝ խոչընդոտելով Վախթանգի արտաքին քաղաքական ցանկացած ձեռնարկում՝ Վրաստանի նկատմամբ որդեգրելով բիրտ դիրքորոշում։ Նա թուրք-իրանականնվաճողներից ազատագրվելու նպատակով հույսը կապում էր Ռուսաստանի հետ՝համարելով ամենաիրական դաշնակից։ Սակայն այդ պատրանքները չարդարացանև Վախթանգի արտաքին քաղաքականությունը ձախողվեց, քանի որ վերջինս մեծհավատ էր տածում և կուրորեն վստահում էր Ռուսաստանի բոլոր սին խոստումներին։ Չնայած բազմիցս ստացած մերժումներին և անհաջող բանակցություններին՝այնուամենայնիվ, Վախթանգը չփոխեց իր կողմնորոշումն ու արտաքին քաղաքականվեկտորը։ Ռուսական կայսրության՝ 1722 թ. կազմակերպած Կասպիական արշավանքը պայմանավորված էր Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական և տնտեսականհետաքրքրություններով։ Հետևաբար, Ռուսաստանն իր հիմանական նպատակըհամարում էր ոչ թե Վրաստանի ազատագրումը, այլ սեփական գերիշխանության ևազդեցության հաստատումը։ Վրաստանը լոկ կցորդ էր և օժանդակող միջոց՝ այդծրագրերի իրագործման համար։ Ռուսաստանը երբեք չէր բախվի իր ախոյանների՝Թուրքիայի և Իրանի հետ՝ առանց որևէ շահի պայքարելով վրաց ժողովրդի ազատագրության համար։ Այդուհանդերձ, տվյալ պատմափուլում տեղի ունեցած իրադարձություններից վրացիները չկարողացան քաղաքական ճիշտ դասեր քաղել, ինչըկործանարար եղավ վրացական պետականության համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[3] Մարտիրոսյան Վ. Մ., Հայ և վրաց ժողովուրդների համագործակցություննազատագրական պայքարում (XVIII դարի 20-ական թթ.), Երևան, 1971, էջ 92-3, 132։ философия, история, социология, юриспруденция, политология, культуроՍարգսյան ՏաթևիկՎՐԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ.ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ՝ ՎՐԱՑ-ՌՈՒՍԱԿԱՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ Կասպիական արշավանք, Վախթանգ VI, ռուսամետ կողմնորոշում,վրաց-ռուսական հարաբերություններ, օսմալոբա, ղզլբաշոբա։

example210

example210

Հոդվածում ներկայացվել է ռեսուրսների սահմանափակության հիմնախնդիրը։ Քանի որ ռեսուրսները սահմանափակ են, իսկ պահանջմունքները՝ անսահմանափակ, ապա յուրաքանչյուր անհատ օպտիմալ որոշումներ և առավելագույնս ձգտում արդյունավետ միջոցները։ Այս տեսանկյունից քննարկվել են անհատի և հասարակության զարգացման փուլերը դրանց օրգանական էվոլյուցիայի գործընթացում՝ ծնունդ, մանկություն, պատանեկություն, երիտասարդություն, հասունություն, ծերություն, մահ։

Ժամանակակից տնտեսագիտականհետազոտությունները հիմնված են, վերջին հաշվով, հասարակությանպահանջմունքների անսահմանափակության և դրանց բավարարմանհնարավորությունների սահմանափակության հիմնադրույթների վրա։ Այս առումով մարդկության համար առաջնահերթ լուծում պահանջողխնդիր է դարձել այն, որ անհրաժեշտ է վերաիմաստավորել արժեքայինհամակարգը և փոխել տնտեսական մտածելակերպն ու գործելակերպը։ Հակառակ դեպքում մարդկությունն ապագայում կարող է հայտնվելփակուղու առջև։ Նմանօրինակ կանխատեսումը սովորաբար հիմնավորվում էայնպիսի գերակա հիմնախնդիրների առկայությամբ, ինչպիսիք են՝աննախադեպ ժողովրդագրական պայթյունը, միշարք բնականռեսուրսների գրեթե սպառումը, էկոլոգիական հավասարակշռությանանցանկալի խախտումը և այլն։ Վերոնշյալ խնդիրներիցնշված աշխատանքումուսումնասիրվելևհասարակությանկենսապարբերաշրջանների փուլերը՝ տանելով համապատասխանզուգահեռներ, որոնք հատկապես նկատելի են սոցիալ-տնտեսականվերարտադրության առումով։ ելնելով՝ենանհատի21-րդ դարում տնտեսագետների կողմիցլայնորեն սկսել էշրջանառվել «նոր տնտեսություն» հասկացությունը [1]։ Նեղ իմաստով՝ «նոր տնտեսությունն» իրենից ներկայացնում էտնտեսության այն հատվածը, որը ներառում է բարձր տեխնոլոգիականճյուղերը՝ նոր տեխնոլոգիաները, ինչպես նաև տեղեկատվական ևհեռահաղորդակցության տեխնոլոգիաները։ Իսկ լայն իմաստով՝ «նորտնտեսության» տակ հասկացվում է նոր տեխնոլոգիաների հիման վրաձևավորված այնպիսի մակրոտնտեսական միջավայրը, որն ինչպեսհիմնական սկզբունքների գործառնության, այնպես էլ հետագազարգացմանորակապեստարբերվում է «հին տնտեսությունից»։ հնարավորությունների տեսանկյունիցՆերկայումս ավելի, քան երբևէ, նոր հնչեղություն է ստանում այնգաղափարը, որ հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառներիփոխկապակցված կայուն առաջընթացը պայմանավորված է ոչ միայննյութական արտադրությանընդհանրապես տնտեսականզարգացման մակարդակով, այլ նաև մարդու ազատ և համակողմանիզարգացման համար անհրաժեշտ պայմանների առկայությամբ։ կամԻնչպես հայտնի է, տնտեսական զարգացումն անհամեմատ ավելիլայնիմաստ հասկացություն է, քան տնտեսական աճը։ Տնտեսականզարգացումը հիմնվում է տնտեսական աճի վրա՝ ներառելով բաշխման ևկառուցվածքային այնպիսի փոփոխություններ, որոնք ենթադրում ենմարդկանց կենսամակարդակի բարելավում։ Մասնավորապես, մեկ շնչիհաշվով ՀՆԱ-ի աճը, որը հանգեցնում է բնակչության կենսամակարդակիբարձրացմանը, հիմնականում կապվում է ոչ միայն տնտեսական աճի,այլ նաև տնտեսական զարգացման հետ։ Երբ երկրի ՀՆԱ-ն ավելի արագ է աճում, քան նրա բնակչությունը,ապա ավելանում է նաև մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի մեծությունը։ Որպեսկանոն՝ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճն իր հերթին որակավորում էկենսամակարդակի այլ, առավել լայնիմաստ ցուցանիշներ, ինչպիսիք ենկյանքի տևողությունը, գրագիտությունն ու առողջությունը [2]։ Եթե տնտեսագիտության հին դասական ուղղության առաջիններկայացուցիչները տնտեսական աճի ևբարձրեկամուտների ապահովման գլխավոր գրավականը համարում էիներկրի բնական կապիտալը, ապա տնտեսագիտության համեմատաբարարդիական տեսություններում աճի հարցում արդեն ավելի քիչ տեղ էհատկացվում բնական կապիտալի պաշարին, բայց դրա փոխարենշեշտը դրվում է ֆիզիկական կապիտալի կուտակման վրա։ բնակչությանորպեսԺամանակակիցտեսություններումտնտեսականզարգացման գլխավոր դերակատար շեշտադրվում է մարդկայինկապիտալը։ Ըստ էության՝ մարդկային կապիտալը ներառում է մարդուգիտելիքների, հմտությունների և ունակությունների ամբողջությունը,որոնք նպաստում են նրա աշխատանքի արտադրողականության աճին։ Մարդկային կապիտալը բաղկացած է ձեռք բերված գիտելիքներից,հմտություններից, շարժառիթներից և էներգիայից, որոնցով օժտված ենմարդիկ, և որոնք որոշակի ժամանակաշրջանում կարող ենօգտագործվել ապրանքներծառայություններ արտադրելունպատակով [3]։ ևԻնչպես ցույց են տվել հետազոտությունները, այսօր տնտեսականաճն ինչպես քանակական, այնպես էլ որակական առումներով մեծապեսկախված է մարդկային ռեսուրսներից։ Ներկայումս գրեթե համընդունելիէ դարձել այն մոտեցումը, որ ներդրումները մարդկային կապիտալում,այնծախսումներնառողջության պահպանման համար, ներդրումները կրթության,մասնագիտական ուսուցման համար և այլն, կայուն տնտեսական աճիառավել կարևոր աղբյուր են։ է՝ աշխատանքայինընդլայնումը,ներուժիԳիտատեխնիկական առաջընթացի պայմաններում մարդկայինկապիտալի՝ որպես սոցիալ-տնտեսական զարգացման գլխավորգործոնի, աճող դերը հրամայական անհրաժեշտություն է դարձնումտնտեսության կողմնորոշումը դեպի մարդը, իսկ սոցիալականզարգացման կողմնորոշումը՝ դեպի տնտեսությունը [4]։ ևհասարակությանԲուն խնդրո առարկայի բնույթը զգալիորեն կարող է հստակեցվելկենսապարբերաշրջանների միջևանհատիհիմնավորելու պարագայում։ Այդզուգահեռներ տանելուզուգահեռները հատկապես նկատելի են հենց սոցիալ-տնտեսականվերարտադրության առումով։ ևԻնչպեսմիասնականամբողջություն, այնպես էլ առանձին անհատը՝ որպես սոցիալականհասարակությունը՝որպեսմեկէակ, իրենց կենսաէվոլյուցիայի ընթացքում անցնում են զարգացմանմիևնույն փուլերը.  ծնունդ, մանկություն, պատանեկություն, երիտասարդություն, հասունություն, ծերություն, մահ։ Տարբերենմիայնզարգացմանմասշտաբներնինչպեսժամանակային, այնպես էլ ծավալային առումներով։ որպեսկանոն,շրջանը,սկսվումՄարդն իր զարգացման նախնական շրջանում հարմարվում էշրջակա միջավայրին՝ հանդես գալով որպես սպառող։ Կյանքի առավել«արտադրողական»էերիտասարդությունից, երբ նա գիտակցաբար ստանձնում է ակտիվարտադրողի դերը թե՛ ֆիզիոլոգիական՝ վերարտադրության, թե՛տնտեսական՝ եկամտի ստացման առումով, իհարկե, չդադարելովհանդես գալ նաև որպես սպառող։ Ընդ որում՝ ժամանակի ընթացքում՝հասունության փուլում, հարստության ստեղծման տնտեսականգործառույթը գերակշռում է կենսաբանական վերարտադրությանգործառույթի նկատմամբ։ Կյանքի վերջին՝ ծերության շրջանում,անհատը հիմնականում սպառում է իր կամ ուրիշների ստեղծածհարստությունը։ Դժվար չէ նկատել, որ մանկության և ծերության փուլերում մարդուպահանջմունքներն այս կամ այն պատճառով հարաբերականորենսահմանափակ են։ Ինչ վերաբերումբավարարմանհնարավորություններին, ապա մանկության շրջանում մարդը դեռևսչունի կամ չի գիտակցում այդ հնարավորությունները, իսկ ծերությանժամանակաշրջանում այդ գործընթացն էապես բարդանում է։ է դրանցԱյսպիսով, տիպական անհատի դիրքերից, պահանջմունքներիանսահմանափակության և հնարավորությունների սահմանափակության հիմնախնդիրը գործնականում հանդես է գալիս նրա կյանքիառավել ակտիվ՝ երիտասարդության շրջանում։ Հասունության ևհատկապես ծերության փուլերում հիմնախնդրի բովանդակություննէապես փոխվում է կամ դառնում է նվազ կարևոր։ Զարգացման նման ներքին տրամաբանությունն առկա է նաևհասարակության մասշտաբով։ Այսպես, մարդկային հասարակության առաջացումից հետոհարյուր հազարավոր տարիներ տիրապետող է եղելյուրացնողտնտեսությունը, իսկ հասարակության կազմն էապես չի փոխվել ո՛չքանակապես, ո՛չ էլ որակապես։ կյանքիկազմակերպմանԸնդլայված վերարտադրությամբ տնտեսությանզարգացմանշրջանում, որը շարունակվում է և մեր ժամանակներում, անկախհասարակականսոցիալ-տնտեսականկոնկրետ ձևից, տեղ են գտնում երիտասարդության վիճակին բնորոշմիտումներ. աճում է երկրագնդի բնակչության թիվը, համեմատաբարավելի արագորեն մեծանում է հարստությունը։ Եվ այնուամենայնիվ,հենց այս փուլում է սրվում ռեսուրսների սահմանափակությանհիմնախնդիրը։ Հասարակության հասունության շրջանում բնակչությանաճը դանդաղում է, բայց հարստությունը շարունակում է աճել։ Ծերության շրջանում, որպես կանոն, երկուսի աճն էլ դադարում է.հասարակությունն աստիճանաբար նվազող հնարավորություններովհոգում է միայն իր գոյապահպանության պահանջմունքները։ Ինչպես առանձին անհատների, այնպեսէլ առանձինքաղաքակրթությունների կենսապարբերաշրջանը, անշուշտ, կարող էշեղվել դեպքերի նման ընթացքից։ Սակայն այստեղ, ինչպես ևամենուրեք, բացառությունները սոսկ հաստատում են ընդհանուրօրինաչափությունը։ վերոնշյալենմիշարքմարդկայինհասարակությունըԵզրահանգում։ Այսպիսով,դատողություններիցհանգում ենք այն եզրակացության, որ զարգացման ժամանակակիցփուլումիրերիտասարդության շրջանում, որին մեծ հաշվով դեռևս չի սպառնումկործանումը ծերության պատճառով։ Այդուհանդերձ, հասկանալի է, որառկասպառնալիքներ՝պայմանավորված տարբեր օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով ևհանգամանքներով։ Մարդկությանն սպառնացող վերահաս վտանգներիվերաբերյալ հնչեցվող ահազանգերը թերևս վերաբերում են արդիհասարակության ընթացիկ հիմնախնդիրների մատնանշմանը, իսկդրանց լուծումը հնարավոր է միայն բոլոր ժողովուրդների և երկրներիհամատեղ ջանքերով՝ գլոբալացման և մարդկային զարգացմանճանապարհով։ մարտահրավերներգտնվումէևорганической эволюции։

example739

example739

Հոդվածում քննարկվում են ՀՀ քրեական դատավարության գործող և նոր օրենսգրքի նախագծով նախատեսված` կալանավորման ինստիտուտի կարգավորման առանձնահատկությունները, դրա կիրառման իրավաչափությունը, հիմքերն ու պայմանները։ Ներկայացվում են Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայով նախատեսված մարդուն ազատությունից զրկելու հիմքերը, կալանավորման վերաբերյալ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան, և վերլուծվում է գործող օրենսգրքով և Նախագծով նախատեսված կարգավորումների համապատասխանությունը դրանց։ Քննարկվում է նաև կալանավորման հիմքերի համապատասխանությունը ՀՀ սահմանադրությանը։ Առանձին ուշադրություն է դարձվում հանցանքի ծանրությունը կալանավորման հիմք դիտարկելու խնդրին։

ԿԱԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄԸ՝ ՈՐՊԵՍ ԽԱՓԱՆՄԱՆ ՄԻՋՈՑ` ԸՍՏ ՀՀ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՂ ԵՎ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻՀՀ սահմանադրությամբ և այլ օրենքներով ամրագրված` մարդու և քաղաքացու իրավունքներըերբեմն կարող են սահմանափակվել` պայմանավորված քրեական դատավարության խնդիրների իրականացմամբ։ Այսպես, օրինակ, անձի իրավունքները էապես սահմանափակվում են օրենքով նախատեսված դատավարական հարկադրանքի միջոցների կիրառմամբ։ Դատավարական հարկադրանքիմիջոցները քրեական դատավարության սուբյեկտների ոչ իրավաչափ գործողությունների հարկադրական խափանմանն ու նախազգուշացմանն ուղղված` օրենքով նախատեսված այն միջոցներն են, որոնքքրեադատավարական ոլորտում կիրառվում են դրա համար լիազորված պետական մարմինների ևպաշտոնատար անձանց կողմից համապատասխան հիմքերի առկայության դեպքում ու կարգով, դատավարական բոլոր երաշխիքների պահպանմամբ և նպատակ են հետապնդում ապահովել քրեականդատավարության խնդիրների իրականացումն ու գործով ճշմարտության բացահայտումը1։ Ցանկացածդատավարական հարկադրանքի միջոց քրեադատավարական հարաբերության սուբյեկտին պարտադրում է կատարել օրենքների պահանջները և գործել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգին համապատասխան։ Դատավարական հարկադրանքի միջոցների համակարգի շրջանակում առանձին խումբ են կազմում խափանման միջոցները։ Սրանց առանձնահատկությունը այն է, որ դրանք բավականին երկարժամանակով են սահմանափակում կասկածյալի և մեղադրյալի անձնական ազատությունը և ըստայդմ` պահանջում են օրենսդրական մանրամասն ու անհակասական կարգավորում։ Խափանման միջոցներին է նվիրված ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ գլուխն ամբողջությամբ, որտեղբացահայտվում են խափանման միջոցների հասկացությունն ու տեսակները։ Մասնավորապես՝ քրեական դատավարության օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` «խափանման միջոցներըհարկադրանքի միջոցներ են, որոնք կիրառվում են կասկածյալի կամ մեղադրյալի նկատմամբ քրեականգործով վարույթի ընթացքում նրանց ոչ պատշաճ վարքագիծը կանխելու և դատավճռի կատարումըապահովելու նպատակով»։ Այսինքն, խափանման միջոցները ուղղված են կասկածյալի և մեղադրյալիհանցավոր գործունեության խափանմանը, ինչպես նաև քրեական դատավարությանը նրանց պատշաճմասնակցությունն ապահովելուն։ Խափանման միջոցների համակարգում կալանավորումը եղել է և մնում է ամենախիստը։ ՀՀ գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի 137 հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` կալանավորումնօրենքով նախատեսված տեղերում և պայմաններում անձին կալանքի տակ պահելն է։ Իսկ 135-րդ հոդվածը սահմանում է կալանավորման հիմքերը. կալանավորումը և դրա այլընտրանքային խափանմանմիջոցը մեղադրյալի նկատմամբ կարող են կիրառվել միայն այնպիսի հանցագործության համար, որիհամար նախատեսվող ազատազրկման ձևով պատժի առավելագույն ժամկետը մեկ տարուց ավելի է,կամ բավարար հիմքեր կան ենթադրելու, որ մեղադրյալը կարող է 1) թաքնվել քրեական վարույթնիրականացնող մարմնից, 2) խոչընդոտել մինչդատական վարույթում կամ դատարանում գործի քննությանը` քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց վրա անօրինական ազդեցություն գործադրելու, գործի համար նշանակություն ունեցող նյութերը թաքցնելու կամ կեղծելու, քրեական վարույթնիրականացնող մարմնի կանչով առանց հարգելի պատճառների չներկայանալու կամ այլ ճանապարհով, 3) կատարել քրեական օրենքով չթույլատրված արարք, 4) խուսափել քրեական պատասխանատվությունից և նշանակված պատիժը կրելուց, 5) խոչընդոտել դատարանի դատավճռի կատարմանը։ Լինելով խափանման ամենախիստ միջոցը` կալանավորումը առավելագույն չափով սահմանափակում է անձի սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները, այդ թվում այնպիսի կարևորիրավունք, ինչպիսին է ազատության և անձեռնմխելիության իրավունքը, ուստի այն պետք է ունենաբացառիկ բնույթ։ 1 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարություն, ընդհանուր մաս, դասագիրք բուհերի համար, Երևան, 2006,ԵՊՀ հրատարակչություն էջ 342։ Այսպես, մարդու ազատությունը` որպես բարձրագույն արժեք, երաշխավորված է թե՛ ներպետական օրենսդրությամբ, թե՛ միջազգային պայմանագրերով։ Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատության և անձեռնմխելիության իրավունք։ Մարդուն կարելի է ազատությունից զրկել օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով։ Ոչ ոք չի կարող քրեական գործով կալանավորվել, ենթարկվել դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցների, ինչպես նաև իրավունքների ու ազատությունների այլ սահմանափակումների, այլ կերպ, քան օրենքով սահմանված հիմքերով և կարգով։ Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին Եվրոպականկոնվենցիայից (այսուհետ` Եվրոպական կոնվենցիա) և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ` ՄԻԵԴ) նախադեպային որոշումներից ակնհայտ է դառնում, որ ազգային դատականմարմինները պարտավոր են հաշվի առնել բոլոր հանգամանքները, որոնք անհրաժեշտ են պարզելուհամար, թե կա արդյոք հասարակական շահ, համապատասխան ու բավարար պատճառ, որը, հաշվիառնելով անմեղության կանխավարկածը, արդարացնում է նահանջը անձի ազատության իրավունքիհարգումից։ Անձին ազատությունից զրկելու համար անհրաժեշտ հիմքերը պետք է հիմնավորված լինենկոնկրետ փաստացի նյութերով, տվյալներով։ Մասնավորապես՝ ՄԻԵԴ-ը սահմանել է. «իրավաչափ էայն մտավախությունը, որ մեղադրյալը կխոչընդոտի մեղադրանքի կողմի գործունեությանը։ Դատարանը պետք է սա հաստատի՝ իբրև իրավաչափ մտահոգություն, որն առկա է հատկապես տվյալ մեղադրյալի դեպքում, այլ ոչ թե անորոշ և վերացական» (Քլութն ընդդեմ Բելգիայի գործով), «Գործով ճշմարտությունը բացահայտելու ընթացքին միջամտության վտանգի (մինչդատական վարույթում գործիքննությանը խոչընդոտելու) հնարավորությունը չպետք է ընդունել վերացականորեն, պետք է գոյություն ունենան դա հաստատող կոնկրետ փաստացի հանգամանքներ, որ ազատազրկված անձը կարողէ օգտվել դրանցից» (Տրզասկան ընդդեմ Լեհաստանի), «Պետք է հիմնավորված ռիսկ լինի, որ մեղադրյալն ազատ արձակվելու դեպքում կձեռնարկի այնպիսի քայլեր, որոնք կխոչընդոտեն արդարադատության իրականացմանը» (Վեմհոֆն ընդդեմ Գերմանիայի), «Կրկին հանցագործություն կատարելուվտանգը պետք է ռեալ լինի տվյալ մեղադրյալի դեպքում» (Րինգեյզենն ընդդեմ Ավստրիայի)։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր հերթին 30.08.2007 կայացված ՎԲ-132/07 նախադեպային որոշմանմեջ նշել է. «...կալանավորման կիրառման հիմքերն ունեն կանխատեսական, մոտավոր բնույթ, քանի որենթադրում են ապագային վերաբերող իրադարձություններ։ Ընդ որում, այդ կանխատեսվող գործողություններն անհրաժեշտ է հիմնավորել քրեական գործով ձեռք բերված որոշակի նյութերով, որով էլ վերջին հաշվով որոշվում է կալանավորման կիրառման հիմնավորվածությունը»։ Մեղադրյալի հավանական գործողությունների մասին հետևությունները պետք է հիմնված լինենգործի նյութերից բխող ողջամիտ կասկածների կամ ենթադրությունների վրա։ Դա նշանակում է, որկալանավորման կիրառման հիմքում բոլոր դեպքերում պետք է դրվեն որոշ փաստական տվյալներ։ Նույն նախադեպային որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանը նշել է. «Կալանավորումը քրեական գործի քննության ընթացքում կիրառվող խափանման միջոցներից ամենախիստն է։ Այն պետք է ընտրվիմիայն այն ժամանակ, երբ խափանման մյուս միջոցները քրեական գործի վարույթի ընթացքում չեն կարող ապահովել անձի պատշաճ վարքագիծը։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսդրությունը սահմանել է կալանավորման կիրառման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունն ապահովող մի շարքերաշխիքներ, որոնց մեջ առաջին հերթին կարևորվում ու առանձնանում են կալանավորման հիմքերը։ Դրանք օրենքով նախատեսված այն հանգամանքներն են, որոնք հաստատվում են ապացույցների որոշակի ամբողջությամբ և հնարավորություն են տալիս հիմնավորված ենթադրություններ անել այն մասին, որ անձը, կալանքի տակ չգտնվելով, կարող Է դրսևորել ոչ պատշաճ վարքագիծ և խոչընդոտելքրեական դատավարության խնդիրների իրականացմանը»։ Կալանավորման վերաբերյալ ՄԻԵԴ-ի և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումների, ներպետականօրենսդրության և Եվրոպական կոնվենցիայի դրույթների վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ անձիազատության և անձնական անձեռնմխելիության իրավունքը, մարդու այլ հիմնական իրավունքներիհետ մեկտեղ, անօտարելի և բարձրագույն արժեք է։ Հետևաբար առավել զգուշավոր պետք է լինելնշված իրավունքի սահմանափակման իրավաչափության հարցը որոշելիս և պետք է բացառապեսելնել մարդու իրավունքները հարգելու, մարդու իրավունքների սահմանափակման միջոցով հիմնականիրավունքը բովանդակազրկելու անթույլատրելիության սկզբունքներից1։ Դեռևս նախորդ դարի սկզբներին Ն. Պոլյանսկին նշում էր. «այն հարցը, թե ինչպիսի խափանմանմիջոցներ կարող են կիրառվել, ինչ պայմաններում են դրանք թույլատրելի, և ինչից է կախված դրանցընտրությունը, քրեական դատավարության կարևորագույն հարցերից են։ Հեշտ է պատկերացնել, թեինչ վտանգի է ենթարկվում քաղաքացու անձնական ազատությունը, երբ օրենսդրության մեջ չկա այդ1 Տե՛ս Մադոյան Ա., Որպես խափանման միջոց կալանավորման կիրառումը ՀՀ-ում՝ համապատասխանությունը ՀՀ վճռաբեկդատարանի և ՄԻԵԴ նախադեպային որոշումներին, ՀՀ փաստաբանների պալատի երիտասարդական խորհրդի ամսագիր,Հոդվածների ժողովածու թիվ 3, դեկտեմբեր 2014 թ.։ հարցի պատասխանը»1։ Այս մոտեցումը արդիական է նաև ներկայումս։ Հետևաբար, օրենքում դրանցկիրառման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունն ապահովող անհրաժեշտ պայմաններստեղծելն անձի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության կարևորագույն ու առաջնայինպահանջն է։ Ներկայումս ՀՀ-ում իրականացվող դատաիրավական բարեփոխումները կոչված են ապահովելուողջ իրավական համակարգի և մասնավորապես՝ քրեական արդարադատության ժողովրդավարացումը, անձի իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությունը։ Անվիճելի է, որ իրավական պետությանկարևոր հատկանիշներից է պետական հարկադրանքի սահմանափակումը միայն այն դեպքերով, երբայն իրոք անհրաժեշտ է հասարակության և այլ անձանց շահերի պաշտպանության համար։ Հարկադրանքի միջոցների կարգավորման հիմքում ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգըրքի նախագծով (այսուհետ՝ նաև Նախագիծ) ընկած է անձի ազատության իրավունքի երաշխավորմանհստակ օրենսդրական մեխանիզմների ստեղծման անհրաժեշտությունը։ Ելնելով դատավարականհարկադրանքի միջոցների կիրառումը մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու հանգամանքից` հիմնովին փոփոխության է ենթարկվել խափանման միջոցների և մասնավորապես կալանավորման ինստիտուտը։ Այսպես, Նախագծով առաջին անգամ որպես սկզբունք ամրագրվել է, որ կալանավորումը քրեական դատավարությունում մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծն ապահովող ծայրահեղ խափանման միջոց է և կարող է կիրառվել միայն այն դեպքում, երբ անձի պատշաճ վարքագիծը չի կարող երաշխավորվել հարկադրանքի այլ միջոցներով։ Այսինքն՝ յուրաքանչյուր դեպքում քրեական հետապնդում իրականացնող մարմինները կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելուց առաջ պարտավոր ենքննարկման առարկա դարձնել անձին ազատությունից զրկելու հետ չկապված կամ նրա ազատությունը հնարավորինս քիչ սահմանափակող խափանման միջոց կիրառելու նպատակահարմարությանհարցը։ Միայն այն դեպքերում, երբ տվյալ խափանման միջոցներն ի զորու չեն ապահովելու վարույթինորմալ ընթացքը և դատավարության կոնկրետ մասնակցի պատշաճ վարքագիծը, կբարձրանա վերջինիս նկատմանբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու հարցը։ Նման մոտեցումըբխում է ՄԻԵԴ-ի նախադեպային պրակտիկայից։ Վերջինս Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածիխախտում է արձանագրել միայն այն բանի համար, որ իշխանությունները դիմումատուի նկատմամբկալանավորում են կիրառել առանց երբևէ քննարկման առարկա դարձնելու համեմատաբար ավելիմեղմ խափանման միջոց կիրառելով նրա ներկայությունն ապահովելու հնարավորության հարցը։ Նախագծով նաև հստակեցվել են կալանավորման հիմքերն ու պայմանները։ Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի գ կետը սահմանում է անձին ազատությունից զրկելու հիմքերիսպառիչ ցանկը, ըստ որի` անձի օրինական կալանավորումը կամ ձերբակալումը իրավաչափ է՝ իրավախախտում կատարած լինելու հիմնավոր կասկածի առկայության դեպքում նրան իրավասու օրինականմարմնին ներկայացնելու նպատակով կամ երբ դա հիմնավոր կերպով անհրաժեշտ է համարվում նրակողմից հանցագործության կատարումը կամ այն կատարելուց հետո նրա փախուստը կանխելու համար։ Սրա հիման վրա ՀՀ սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի անձնական ազատության և անձեռնմխելիության իրավունք։ Մարդուն կարելի է ազատությունից զրկել օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով»։ Նույն հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասերը սահմանում են, որ քրեական դատավարության շրջանակներում կալանավորում կիրառելը թույլատրվում է՝1) օրենքով սահմանված որոշակի պարտականությունների կատարումն ապահովելու նպատակով, 2)առկա է հանցագործություն կատարած լինելու հիմնավոր կասկած, կամ 3) երբ դա անհրաժեշտ է անձիկողմից հանցագործության կատարումը կամ այն կատարելուց հետո նրա փախուստը կանխելու նպատակով։ Իրավաբանական գրականության մեջ անդրադառնալով ՀՀ սահմանադրության 16-րդ հոդվածիվերլուծությանը` մասնավորապես նշվում է. «Մարդու անձնական ազատության և անձեռնմխելիությանիրավունքի կարևորագույն երաշխիքը Սահմանադրությունը համարում է օրենքը, որով պետք է սահմանվեն և որին համապատասխան պետք է իրականացվեն մարդուն ազատությունից զրկելու դեպքերը և ընթացակարգը։ Սակայն պատմական փորձը ցույց է տվել, որ օրենքը ևս կարող է լինել իրավախախտ, այսինքն` օրենքով կարող են անհիմն ընդարձակվել ազատությունից զրկելու դեպքերը։ Որպեսզի կանխի նման ոչ իրավական օրենքի ընդունումը և կիրառումը` Սահմանադրությունը փակ շրջանակով թվարկում է այն դեպքերը, որոնց հիման վրա օրենքը կարող է նախատեսել ազատությունիցզրկում։ Հիմքերի սպառիչ շրջանակը և հստակ իրավական ձևակերպումները բացառում են դրանց տարածական մեկնաբանությունը»2։ 1 Տե՛ս Полянский Н., Уголовный процесс. Уголовный суд, его устройство и деятельность, Москва, 1911, էջ 136։ 2 Տե՛ս ՀՀ սահմանադրության մեկնաբանություններ, ընդ. խմբ.` Գ. Հարությունյանի Ա. Վաղարշյանի, Երևան, 2010, Էջ 190։ Ըստ ՄԻԵԴ-ի նախադեպային իրավունքի` նախքան մեղադրական դատավճիռը անձին ազատությունից զրկելը հիմնավորված կհամարվի միայն այն դեպքերում, երբ առկա է հավանականություն, որմեղադրյալը կխուսափի քննությունից1, կխոչընդոտի արդարադատության իրականացմանը2, կկատարի նոր հանցանք3, կամ անձի ազատության մեջ մնալը կհանգեցնի հասարակական անկարգության4։ Հ. Ղուկասյանի կարծիքով` գործող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը, այնուամենայնիվ,կալանքի կիրառման հիմքերի նախատեսման հարցում անհրաժեշտ հետևողականություն չի դրսևորել5։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված խափանման միջոցների, այդ թվում կալանքի կիրառման հիմքերից առնվազն երկուսը (խոչընդոտել մինչդատական վարույթում կամ դատարանում գործի քննությանը` քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց վրա անօրինական ազդեցություն գործադրելու, գործի համար նշանակություն ունեցող նյութերըթաքցնելու կամ կեղծելու, քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի կանչով առանց հարգելի պատճառների չներկայանալու կամ այլ ճանապարհով և խոչընդոտել դատարանի դատավճռի կատարումը)դուրս են ՀՀ սահմանադրության մեջ և Եվրոպական կոնվենցիայում նշված հիմքերի շրջանակից, որոնքսպառիչ թվարկում են անձին ազատությունից զրկելու հիմքերը և ենթակա չեն տարածական մեկնաբանման, այսինքն` Սահմանադրությանը և Կոնվենցիային հակասող են, ուստի այդ հիմքերով չեն կարող կիրառվել կալանավորումներ։ Փաստորեն, գործող օրենսգրքի կալանավորում կիրառելու հիմքերըչեն բխում ՀՀ սահմանադրության 16-րդ հոդվածից և Եվրոպական Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածից։ Ի տարբերություն գործող օրենսգրքի` քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծովսահմանված կալանավորման հիմքերի սպառիչ ցանկը լիովին համապատասխանում է Կոնվենցիայի 5րդ հոդվածում նշված պայմաններին։ Մասնավորապես՝ Նախագծի 116-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` խափանման միջոցը կարող է կիրառվել, եթե դա անհրաժեշտ է` 1) մեղադրյալի փախուստըկանխելու համար, 2) մեղադրյալի կողմից հանցանք կատարելը կանխելու համար, 3) մեղադրյալի կողմից իր վրա օրենքով կամ դատարանի որոշմամբ դրված պարտականությունների կատարումն ապահովելու համար։ Անհրաժեշտ է նշել նաև, որ գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքը խափանման միջոցների կիրառման հիմքերի առումով ևս մեկ բացթողում է պարունակում։ Անհասկանալի է թե ինչու ենայդ հիմքերը վերաբերում բոլոր խափանման միջոցներին։ Թե՛ Եվրոպական կոնվենցիան, թե՛ Սահմանադրությունը նշված հիմքերը սահմանում են անձի ազատության և անձեռնմխելիության իրավունքիերաշխավորման համար, սակայն կալանավորումից բացի որևէ այլ խափանման միջոց չի սահմանափակում անձի ազատության իրավունքը, ուստի, նույն հիմքերը այլ խափանման միջոցներին վերագրելու դեպքում կառաջանան դրանց կիրառման էական սահմանափակումներ։ Ստացվում է, որ այլ խափանման միջոցների կիրառումն ուղղակիորեն կախվածության մեջ է դրվում կալանավորումից, այսինքն՝ եթե առկա են այդ հիմքերը, ապա, բնականաբար, քննարկվում է կալանավորման հարցը, այնուհետև այլ խափանման միջոցներից մեկի կիրառման հարցը։ Հարկ է նկատել, որ ոչ բոլոր խափանման միջոցները կարող են կիրառվել քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշված հիմքերով։ Օրինակ` դժվար է պատկերացնել, որստորագրություն չհեռանալու մասին կարող է կիրառվել քրեական օրենքով չթույլատրված արարքներիկատարումը կամ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնից թաքնվելը կանխելու համար կամ,ասենք, գրավը կիրառվել հանցագործությունների կատարումը կանխելու համար։ Կարծում ենք, որ յուրաքանչյուր խափանման միջոց պետք է կիրառվի ինքնուրույն` որևէ այլ միջոցի կիրառումից անկախ,իհարկե, բացառությամբ կալանքի, որի կիրառումն ըստ Նախագծի՝ թույլատրվում է միայն այն դեպքում, երբ այլ միջոցներով հնարավոր չէ հասնել խափանման միջոցների կիրառման նպատակներին։ Այս հարցը, կարծեք, իր կարգավորումն է գտել քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագըծում, որի 116-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` նույն հոդվածի 2-րդ մասում նշված հանգամանքների հիմնավորում չի պահանջվում` 1) օրենսգրքով նախատեսված առանձին այլընտրանքային խափանման միջոցներ կիրառելու դեպքում, 2) ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի սկզբնական կալանքի կամ այլընտրանքային խափանման միջոցի կիրառման դեպքում։ Վերոգրյալից պարզ է դառնում նաև, որ Նախագծով սահմանված կարգավորման համաձայն հանցագործության ծանրությունը բավարար է անձին սկզբնական կալանավորելու համար։ Նկատենք, որայս մոտեցումը տեսության մեջ միանշանակորեն չի ընդունվում։ Տեսաբանների մի մասը կողմն է նման1 Տե՛ս “Stögmüller v. Austria”, 10 November 1969, § 15, Series A no. 9։ 2 Տե՛ս “Wemhoff v. Germany”, 27 June 1968, § 14, Series A no. 7։ 3 Տե՛ս “Matznetter v. Austria”, 10 November 1969, § 9, Series A no. 10։ 4 Տե՛ս “Letellier v. France”, 26 June 1991, §51, Series A no. 207։ 5 Տե՛ս Ղուկասյան Հ., Ազատության իրավունքի ապահովման միջազգային և ներպետական երաշխիքները (համեմատական վերլուծություն), ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի հիմնադրման 75-ամյակին նվիրված գիտաժողովի նյութերի ժողովածու,Երևան, 2008, էջ 246-247։ կարգավորմանը, իսկ մյուսների կարծիքով՝ այն անընդունելի է։ Չհամաձայնելով այն մոտեցմանը, որկալանք կիրառելու համար հանցանքի ծանրությունը բավարար է` տեսության մեջ տարբեր փաստերեն բերվում այն հերքելու համար։ Յու. Մելնիկովի կարծիքով` կալանքի կիրառումը միայն հանցանքի ծանրությամբ պայմանավորելու դեպքում այն կորցնում է իր պրևենտիվ դերը և ձեռք բերում պատժիչ բնույթ. անձը կալանավորվումէ ոչ թե այն բանի համար, որ կանխվի նրա ոչ պատշաճ վարքագիծը, արդարադատության իրականացումը խոչընդոտելը, այլ այն, որ մեղադրվում է ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն կատարելու համար1։ Յու. Ստեցովսկին էլ այն կարծիքին է, որ միայն հանցագործության վտանգավորության հիմքով կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելը հակասում է Եվրոպական կոնվենցիայի 5րդ հոդվածի պահանջին, որը թույլատրում է կալանավորում կամ ձերբակալում կիրառել միայն հետևյալ երկու դեպքերում` 1) իրավախախտում կատարած լինելու հիմնավոր կասկածի առկայության դեպքում` նրան իրավասու մարմնին ներկայացնելու նպատակով, 2) երբ դա հիմնավոր կերպով անհրաժեշտ է համարվում նրա կողմից հանցագործության կատարումը կամ այն կատարելուց հետո նրա փախուստը կանխելու համար2։ Այնուամենայնիվ, հանցագործության ծանրությունը, որպես կալանավորման հիմք դիտարկելուգաղափարն ունի իր կողմնակիցները։ Հ. Ղուկասյանը, վերլուծելով Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի գ) կետի բովանդակությունը, նշում է, որ պետության միջազգային պարտավորությաններն ամենևին չեն խոչընդոտում,որ կատարված հանցագործության ծանրության աստիճանը կալանավորման կիրառման ինքնուրույնհիմք հանդիսանա։ Հեղինակի կարծիքով` չի կարելի ժխտել այն հանգամանքը, որ մեղադրյալին մեղսագրվող հանրորեն վտանգավոր արարքն ու դրա կատարման հանգամանքները կարող են վկայել անձի հասարակական մեծ վտանգավորության մասին։ Եթե անձը մեղադրվում է (բնականաբար, բավարար ապացույցների համակցության պայմաններում) քաղաքացիների և առհասարակ՝ հասարակականանվտանգության դեմ ուղղված մի շարք ծանր հանցագործություններ կատարելու նպատակով հանցավոր կազմակերպություն (խմբավորում) ստեղծելու մեջ ահաբեկչություն, բանդիտիզմ և այլն), ապանման փաստն ինքնին հիմքեր է տալիս ենթադրել, որ մեղադրյալը մնալով ազատության մեջ, կարող էշարունակել իր հանցավոր գործունեությունը, թաքնվել գործի քննությունը վարող իրավասու մարմիններից կամ օգտագործել հնարավոր բոլոր միջոցները գործի քննությանը հակազդելու համար։ Եվրոպական կոնվենցիայի դրույթները (մասնավորապես՝ 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի գ) ենթակետը) չպետք էկիրառվեն կամ մեկնաբանվեն այնպես, որ ավելորդ դժվարություններ ստեղծեն կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի գործընթացում պետության կողմից արդյունավետ միջոցներ օգտագործելու համար։ Միաժամանակ, վերը նշված ծանր հանցագործությունների դեպքում կալանավորում կիրառելու չափանիշները չպետք է ինքնաբերաբար տարածվեն հանրորեն վտանգավոր այլ արարքներիվրա։ Միայն արարքի ծանրության հիմքով կալանավորում կիրառելու դեպքում պետք է անվերապահորեն պահպանվեն խափանման այս միջոցի օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը ապահովողբոլոր երաշխիքները (պետք է ակնհայտ լինի տվյալ անձի առնչությունը հանցագործությանը, ապահովվի կալանավորման օրինականության և հիմնավորվածության դատական ստուգում և այլն)3։ Ի. Պետրուխինը, վերլուծելով կալանավորման կիրառման հիմքերը, գտնում է որ ինքնին հանցանքի ծանրությունը և սպառնացող պատժի լրջությունը կարող են անձին դրդել թաքնվելու կամ ճշմարտությունը բացահայտելուն խոչընդոտելու4։ Այսինքն՝ հեղինակի կարծիքով հանցանքի ծանրություննարդեն իսկ ներառում է մեղադրյալի ոչ պատշաճ վարքագիծ դրսևորելու հնարավորության ռիսկը։ Նկատենք, որ միջազգային իրավունքում արդեն իսկ ուղղակիորեն ամրագրված է, որ նախնականկալանքի համար միայն այդ հիմքը բավարար է, իսկ շարունակական կալանքի համար դա պայմաններից միայն մեկն է։ Այսպես, Եվրոպական խորհրդի նախարարների կոմիտեի 1980 թ. հունիսի 27-ի«Մինչև դատը կալանավորելու մասին» R (80) 11 հանձնարարականի 4-րդ կետը սահմանում է` բացառիկ դեպքերում մինչև դատը կալանավորումը կարող է արդարացվել, եթե խոսքը վերաբերում էառանձնապես ծանր հանցագործություններին։ Այս մոտեցումն արտահայտվել է նաև Եվրոպական դատարանի պրակտիկայում։ Մասնավորապես՝ ՄԻԵԴ-ը «Պանչենկոն ընդդեմ Ռուսաստանի» գործով որոշման մեջ նշում է, որ ՄԻԵԴ-ը թույլատրում է, որ կասկածն այն մասին, թե դիմողը կատարել է ծանր հանցագործություն, կարող է նախնականխափանման միջոց կիրառելու հիմք ծառայել։ Սակայն, ՄԻԵԴ-ը միաժամանակ գտնում է, որ մեղադ1 Տե՛ս Мельников В., Обеспечение прав граждан в ходе досудебного производства. Москва, 2006, էջ 223։ 2 Տե՛ս Стецовский Ю., Право на свободу и личную неприкосновенность, нормы и действительность. Москва, 2000, էջ 167։ 3 Տե՛ս Ղուկասյան Հ., Կալանավորման կիրառման հիմքերն ու դատավարական կարգն՝ ըստ ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի, ԵՊՀ իրավաբանական ֆակուլտետի 70-ամյակին նվիրված գիտական աշխատանքների ժողովածու, Երևան, 2003,էջ 214-217։ 4 Տե՛ս Петрухин И., Неприкосновенность личности и предупреждение в уголовном процессе. Москва, 1989, էջ 107։ րանքի ծանրությունը ինքնին չի կարող արդարացում հանդիսանալ անձին երկարաժամկետ կալանավորելու համար։ Դատարանի այս դիրքորոշումից հետևում է, որ քննության նախնական փուլում անձիննախնական կալանքի վերցնելու համար բավարար է համարվում միայն հանցանքի ծանրությունը, սակայն այն չի կարող բավարար լինել հետագա կամ երկարաժամկետ կալանավորման համար։ Հարկ ենք համարում նշել նաև, որ հանցագործության ծանրությունը և սպառնացող պատժիխստությունը, որպես խափանման միջոց կալանավորման կիրառման հիմք, նախատեսված են նաև արտասահմանյան շատ երկրների մասնավորապես՝ Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրիայի, Բելառուսի,Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգրքերում։ Այսպիսով, նախնական և կարճաժամկետ կալանքի դեպքում միայն հանցագործության ծանրությունը հիմք ընդունելը իրավաչափ է և չի հակասում միջազգային չափանիշներին։ Անհրաժեշտ ենք համարում նշել նաև, որ ՀՀ գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքըտարբերակում չի դնում կալանքի կիրառման և դրա ժամկետի երկարաձգման հիմքերի մեջ։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում թվարկված հիմքերը հավասարապեսկիրառվում են ինչպես առաջին անգամ կալանքի կիրառման, այնպես էլ այն երկարացնելու դեպքում։ Այլ կերպ ասած` ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը կալանքի ժամկետի երկարացումը կանոնակարգող նորմ չի պարունակում1։ Մինչդեռ նախագիծը տարանջատում է սկզբնական կալանքի և արդեն իսկ կիրառված կալանքի ժամկետի երկարացման հիմքերը։ Մասնավորապես, Նախագծի 118-րդհոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ «Կալանքի ժամկետը երկարացնելիս` դատարանի առջև անհրաժեշտէ հիմնավորել նաև վարույթի համար նշանակություն ունեցող հանգամանքները բացահայտելու նպատակով վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից գործադրված պատշաճ ջանասիրությունը (due diligence), ինչպես նաև տվյալ մեղադրյալի նկատմամբ քրեական հետապնդումը շարունակելու անհրաժեշտությունը»։ Նման կարգավորումը համահունչ է ՄԻԵԴ-ի ձևավորած պրակտիկային։ Վերջինս իրբազմաթիվ, այդ թվում` ՀՀ դեմ կայացված մի քանի վճիռներում հստակ տարբերակում է սկզբնականկալանքի կիրառման և կալանքի ժամկետը երկարաձգելու հիմքերը2։ Այսպիսով, ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգրքի և նոր օրենսգրքի նախագծի համեմատական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ, ի տարբերություն գործող քրեական դատավարությանօրենսգրքի, Նախագիծը սահմանել է գործուն երաշխիքների համակարգ` ուղղված խափանման միջոցների կամայական կիրառման դեպքերի սահմանափակմանը։ Հարկադրանքի միջոցների օրենսդրականկարգավորումները համապատասխանեցվել են ՀՀ սահմանադրությանը և Մարդու իրավունքներիԵվրոպական կոնվենցիային ու դրա հիման վրա ձևավորված իրավական պրակտիկային։ Հովհաննես ՀովհաննիսյանԿԱԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԽԱՓԱՆՄԱՆ ՄԻՋՈՑ` ԸՍՏ ՀՀ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՂ ԵՎ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻԲանալի բառեր՝ կալանավորում, խափանման միջոց, դատավարական հարկադրանքի միջոցներ, ։

example1601

example1601

Տեխնոլոգիաների կիրառումը դարձել է մարդկության առօրյայի անբաժանելի մասը։ Այնուամենայնիվ, մարդկանց վրա դրանց ազդեցության ռիսկի գործոնները դեռ ամբողջովին ուսումնասիրված չեն։ Տեխնոլոգիաների ազդեցության վերաբերյալ լիարժեք պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է համակողմանի ուսումնասիրել դրանց օգտագործման բոլոր կողմ եւ դեմ փաստարկները եւ ապա հասկանալ, թե ինչպես է տեխնոլոգիաների կիրառման վերաբերյալ մեր որոշումները ազդելու երեխաների զարգացման վրա։ Հոդվածում քննարկվում է տեխնոլոգիաների բացասական ազդեցությունը երեխաների զարգացման հետեւյալ տիրույթներում՝ ուղեղ, նյարդային համակարգ, հոգեֆիզիոլոգիական եւ սոմատիկ դրսեւորումներ։ Որպես հետազոտության մեթոդ ընտրվել է առկա գիտական գրականության ստուգատես-վերլուծություն։ Հոդվածում հեղինակներն առաջարկում են ուղիներ երեխաների հարաբերությունները թվային տեխնոլոգիաների հետ կազմակերպելու համար՝ առավել օգուտ քաղելու եւ չվնասելու նպատակով։

Այս ուսումնասիրության նպատակն է ուսումնասիրել տեխնոլոգիայի ազդեցությունը երեխաների ուղեղի կառուցվածքի, նյարդային համակարգի, քնի, խոսքի ձևավորման և խթանման վրա, ինչպես նաև պարզել, թե ինչ հետեւանքներ կարելի է ակնկալել այդ ազդեցությունից։ Հետազոտության մեջ օգտագործված մեթոդաբանությունը առկա գիտական ​​գրականության վերլուծությունն է, որը ներառում է նեյրոֆիզիոլոգիայի, հոգեբուժության, մանկաբուժության և այլ գիտական ​​ոլորտների ուսումնասիրություններ։ Հոդվածում հեղինակները օգտագործում են «տեխնոլոգիաներ, ինտերնետ, էկրաններ» տերմինները ընդհանուր իմաստով ՝ որպես «ինտերնետի օգտագործում տարբեր նպատակների համար, սմարթֆոններ, պլանշետներ, հեռուստացույցներ և այլն, էլեկտրոնային կցորդներ, ինչպես նաև դրանց թվային բովանդակությունը։ « Ուսումնասիրության հրատապությունը պայմանավորված է տեխնոլոգիայի աննախադեպ տարածվածությամբ, քանի որ երեխաների կյանքում տեխնոլոգիայի օգտագործումը օրեցօր աճում է, իսկ դրանց օգտակարության կամ վնասակարության հարցը նյարդաբիոլոգիական, հոգեբանական, մանկավարժական և նույնիսկ հոգեբուժական տեսանկյունից։ Միայն այս հարցերի մանրակրկիտ ուսումնասիրության միջոցով հնարավոր կլինի հասկանալ, թե ինչպես են մեր որոշումները ազդելու մեր երեխաների զարգացման և ապագայի վրա։ Երեխայի վաղ մանկության ուղեղի զարգացումը պայմանավորված է նյարդաբիոլոգիական հիմքերով։ Birthննդյան ժամանակ ուղեղում մարդիկ ունեն մոտ 85 միլիարդ նեյրոններ, որոնք պահպանում և պահպանում են տեղեկատվությունը։ Երբ երեխան ծնվում է, յուրաքանչյուր ուղեղի բջիջ ունի մոտ 2500 սինապս, կապեր, որոնք թույլ են տալիս նրան ազդակներ փոխանցել ուղեղի բջիջների երկայնքով։ Հաջորդ երեք տարիների ընթացքում այդ թիվը հասնում է 15000-ի։ Սինապտոգենեզը կամ նեյրոնների միջեւ կապերի առաջացումը սկսվում է նախածննդյան շրջանում և շարունակվում է տարբեր ինտենսիվությամբ ողջ կյանքի ընթացքում։ Չնայած ուղեղի նեյրոնների մեծ մասը առկա է ծննդյան ժամանակ, դրանք դեռ լիովին հասուն չեն և ուժեղ։ Հաջորդ մի քանի տարիների ընթացքում դենդրիտները ՝ նեյրոնների ճյուղավորվող ընդարձակումները, որոնք տեղեկատվություն են հավաքում այլ նեյրոններից, վերարտադրության փուլում են։ Այս առատ տարածման պատճառով երկու տարեկան երեխայի մեկ նեյրոնը կարող է ունենալ հազարավոր դենդրիտներ։ Նյարդերի արագ աճի այս շրջանը կոչվում է սինապտիկ ծաղկում։ Այս ժամանակահատվածում սինապսների ձևավորումը կարևոր դեր է խաղում երեխայի զարգացման հիմնական գործառույթների `լսողության, խոսքի 434 հոգեբանության և ճանաչողական գործընթացների համար։ Այս ժամանակահատվածը չափազանց կարևոր է դառնում երեխայի կյանքում `ավելի բարձր մակարդակի գործառույթների զարգացման համար։ Նյարդերի աճի ծաղկման ժամանակաշրջանին հաջորդում է սինապտիկ էտման շրջանը, երբ նյարդային կապերի քանակը կրճատվում է ՝ այդպիսով ամրացնելով չնվազողները։ Հետազոտողները կարծում են, որ սինապտիկական այս նվազեցումը ստիպում է ուղեղին ավելի արդյունավետ աշխատել ՝ թույլ տալով, որ ուղեղը տիրապետի ավելի բարդ հմտությունների։ Միայն վաղ մանկության ընթացքում ձեռք բերված փորձը որոշում է, թե սինապտիկ կապերից որն է պահպանված, և որը կորած կամ մղված է հետին շերտեր։ Ի վերջո, սինապտիկ կապերի մոտ 40 տոկոսը կորչում է դեռահասության շրջանում։ Այսպիսով, նյարդերի աճի ծաղկման շրջանը ընկնում է կյանքի առաջին մի քանի տարիներին, և նյարդային սինապսների կրճատումը շարունակվում է մանկության և պատանեկության տարիներին ՝ ուղեղի տարբեր մասերում [5]։ Վաղուց արդեն հայտնի փաստ էր, որ խոսքի և լեզվի հմտությունները առավել հեշտությամբ ձեռք են բերվում կյանքի առաջին տասը տարիների ընթացքում, երբ երեխայի ուղեղի կապերը կենտրոնանում են լեզվական հմտություններ և այլ բարձր ճանաչողական ունակություններ ձեռք բերելու վրա։ Անընդհատ կենդանի խոսքը հստակորեն օգնում է ամրապնդել երեխայի ուղեղի նյարդային կապերը, ինչը թույլ է տալիս նրան ավելի հեշտությամբ ավելի շատ բառեր սովորել։ Լեզուն կարելի է սովորել շատ առումներով, ինչպիսիք են ամենօրյա երկխոսությունը, երգերը, ռիթմիկ քառյակները, հեքիաթ կարդալը և այլն։ Տարբեր հմտությունների և ունակությունների վաղ զարգացումը ուժեղ երաշխիք է երեխայի ուսման, հաղորդակցման հմտությունների և այլ դրական ունակությունների զարգացման համար։ Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ երեխայի զգացմունքները ազդում են նրա ուղեղի աշխատանքի և նյարդային բջիջների միջև կապերի վրա. Դրական հույզեր ՝ դրական, բացասական - բացասական [6] [էջ 25]։ Մեծահասակների հետ դրական փոխազդեցությունը խթանում է երեխայի ուղեղը և միջաստղային կապերը, 435 ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, որի արդյունքում սինապսները մեծանում են և առկա կապերն էլ ավելի ամրանում։ Մշտապես օգտագործվող սինապսները դառնում են մշտական։ Եթե ​​երեխայի ուղեղը ավելի քիչ խթանում է ստանում, սինապսները չեն զարգանում, և ուղեղն ավելի քիչ կապեր է ստեղծում։ Incինցինատիի մանկական հիվանդանոցի բժշկական կենտրոնի կողմից հրապարակված նոր ուսումնասիրությունը պարզել է, որ սերտ կապ կա նախադպրոցական տարիքի երեխաների ուղեղի կառուցվածքային փոփոխության և Մանկաբուժության ամերիկյան ակադեմիայի ուղեցույցներում թվարկված տեխնոլոգիաների գերբեռնվածության միջև։ FMRI ուղեղի ուսումնասիրությունները բացահայտում են կապը էկրանների օգտագործման և երեխաների ուղեղի զարգացման միջև, հատկապես լեզվի զարգացման գործում, վերահաստատելով նախադպրոցական տարիքի երեխաների անհրաժեշտությունը էկրանի ժամանակը նվազագույնի հասցնելու համար։ Ուսումնասիրությունը պարզել է, որ երեխաները, ովքեր ավելի շատ ժամանակ են անցկացնում էկրանների առջև, ունեն գլխուղեղի սպիտակուցային տրակտի կառուցվածքային ամբողջական ամբողջականություն ուղեղի այն մասերում, որոնք մասնակցում են խոսքի և տառերի ճանաչման հմտությունների զարգացմանը։ Այլ հմտություններ, որոնց ձևավորումը և զարգացումը նույնպես հայտնաբերվել են, ներառում են ֆանտազիա և ճանաչողական այլ գործընթացներ, ինչպես նաև վարքագծի ինքնակարգավորման մեխանիզմներ։ Հետազոտողների նույն խումբը երեխաներին առաջարկել է մեկ այլ, նույնիսկ ավելի հետաքրքիր ուսումնասիրություն. Պատմությունները ընկալել երեք ձևով ՝ միայն աուդիո, անիմացիա և պատկերազարդ տարբերակներով։ Այս անգամ նույնպես արդյունքների հավաքման մեթոդը ուղեղի fMRI պատկերների վերծանումն էր։ Արդյունքները ապշեցուցիչ էին։ Պարզվեց, որ պատկերազարդ գրքի ձևաչափը սատարում է լեզվամտածողությունը և խրախուսում երեխաների ակտիվ պատկերային ֆանտազիայի զարգացումը, մինչդեռ անիմացիան խոչընդոտում է այդպիսի ինտեգրմանը `ի նպաստ շարունակական աուդիո-վիզուալ ընկալման։ Երբ երեխաները կարդում էին նկարազարդումները, լեզվական ցանցի գործունեությունը fMRI պատկերների վրա ակտիվանում էր։ Ամենակարևորը, պատկերազարդ գրքի տեսքով, fMRI հետազոտողները պարզել են, որ բոլոր ուսումնասիրված ցանցերի միջև կապի և զարգացման կապերը աճել և ամրապնդվել են։ Վաշինգտոնի Համալսարանի Երեխայի առողջության ինստիտուտի տնօրեն Դ. Քրիստակիսի հետազոտությունը պարզել է, որ կա ամուր կապ վաղ մանկության ուղեղի ոչ նորմային խթանման, ավելորդ տեսալսողական խթանման և հետագայում ճանաչողական անկման և ուշադրության դեֆիցիտի, վարքային գերակտիվության միջև։ Լաբորատոր պայմաններում խթանված գերճնշման մոդելը փորձարկվել է երիտասարդ մկների վրա։ 42-օրյա փորձի ընթացքում լսողական խթանման յոթանասուն դեցիբելը զուգակցվել է տեսողական խթանման հետ ՝ վերստեղծելով հեռուստատեսությամբ մուլտֆիլմ դիտելու իրականությունը։ 10 օրվա ճանաչողական և վարքային փորձարկումներից հետո բոլոր թեստերում չափազանց մեծ խթանման ենթարկված մկները ցույց տվեցին զգալիորեն ցածր ճանաչողական կատարողականություն և գերակտիվ վարք։ Արդյունքները ենթադրում են, որ ուղեղի զարգացման կրիտիկական շրջանում չափազանց մեծ, անկանոն գրգռումը, ներառյալ ֆոնային հեռուստատեսությունը, կարող է հետագայում ակնհայտ բացասական ազդեցություն ունենալ երեխայի նյարդաբանության գործառույթների վրա։ Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ կենտրոնացել են տեխնոլոգիայի օգտագործման և քնի խանգարումների վրա։ Քունը նորածնի գերակշռող գործունեությունն է և կարևոր դեր է խաղում ուղեղի նեյրոզարգացման և սինապտիկ ճկունության մեջ։ [11] [էջ 173–179]։ Թե՛ ուղեղը, և թե՛ քնի ռեժիմը կյանքի առաջին տարիներին զգալի փոփոխությունների են ենթարկվում։ Հաշվի առնելով, որ նյարդերի պլաստիկությունը գագաթնակետին է հասնում վաղ մանկության և պատանեկության տարիներին, այս կրիտիկական շրջանում քունը ամենամեծ ազդեցությունն է ունենում ուղեղի և ճանաչողության վրա։ Մանկաբուժության ամերիկյան ակադեմիայի (Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության) և Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) ուղեցույցները երեխաների համար ապահովում են քնի անհրաժեշտ տևողությունը `օպտիմալ առողջությունը խթանելու համար, որը, մասնավորապես, նշում է 437 ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, որ 1-ից 2 տարեկան երեխաները պետք է կանոնավոր քնեն 11-14 ժամ։ մեկ ժամում (ներառյալ ցերեկային քունը), 3-ից 5 տարեկան երեխաները `10-ից 13 ժամ, 6-ից 12 տարեկան երեխաները` 9-ից 12 ժամ (ներկայացնում ենք միջին թվեր) [12, 13]։ Այնուամենայնիվ, բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ երեխաների 20-30% -ը դժվարանում է քնել։ Անբավարար քնի արտաքին գործոններից մեկը թվային տեխնոլոգիաներն են ՝ հեռուստատեսային և տեսախաղեր։ Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ կապված են էկրանի ժամանակի ավելացման հետ ընդհանուր քնի ժամանակի և ուշ քնի հետ, ինչը հանգեցնում է ճանաչողական, վարքային, սոմատիկ և այլ խնդիրների [14], [15], [16] [17]։ Բալթիմորի Johnոն Հոփքինսի համալսարանի հետազոտողները ասում են, որ հինգ տարեկանից ցածր երեխաների մոտ ավելի քան երկու ժամ հեռուստացույց դիտելը կարող է հանգեցնել վարքային խնդիրների։ Նույն ուսումնասիրությունը ննջասենյակում հեռուստատեսության առկայությունն ուղղակիորեն կապում էր քնի անբավարարության և հուզական ռեակտիվության իջեցման, ինչպես նաև սոցիալական հմտությունների ցածր մակարդակի հետ։ Մեծ Բրիտանիայում 0-36 ամսական 715 նորածինների ուսումնասիրությունը պարզել է, որ էկրանների օգտագործման հաճախականության և այլ տեխնոլոգիաների և քնի տևողության և ձևի միջև կայուն կապ կա։ Ապացուցված է, որ քնի ընդհանուր տևողությունը կրճատվել է գիշերային և ցերեկային քնի տևողությամբ, իսկ իրական քունին նախորդող ժամանակահատվածը նույնպես երկարացվել է։ Ննջասենյակում ցանկացած էլեկտրոնային սարքի առկայությունը կապված է գիշերային քնի պակասի հետ, ինչը մասամբ պայմանավորված է մելատոնինի ճնշմամբ։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ երեխաների քնի որակի վրա էականորեն ազդում է ննջասենյակում հեռուստացույցի առկայությունը, դիտման տևողությունը և օրվա ընտրված մասը։ Մասնավորապես, երեկոյան հեռուստացույց դիտելը զգալի ազդեցություն ունի, քանի որ էկրանի կապույտ լույսն ազդում է մարմնում մելատոնինի արտադրության և քնի ռիթմի վրա։ Վերլուծելով համացանցի և վիդեոխաղերի, դրանց բուժման և գենետիկական գործոնների, այդ թվում `ուղեղի պատկերման հետ կապված քսան ինը ուսումնասիրություններ, փորձագետները եկել են այն եզրակացության, որ Ինտերնետի և տեսախաղերի վարքային կախվածությունները, հիմքում ընկած հոգեբանական մեխանիզմները և թմրամոլության հիմքում ընկած պատճառները նույնը Այսպիսով, հանգստի վիճակում ուղեղի զննումների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ երկարատև ինտերնետային խաղերը ազդել են ուղեղի այն տարածքների վրա, որոնք պատասխանատու են պարգևատրման, իմպուլսի կառավարման և սենսոր-շարժիչ համակարգի համար։ Ուղեղի ակտիվացման ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տեսախաղերը հանգեցնում են այս մասերի կորստին կամ փոփոխմանը։ Ուսումնասիրությունը նշում է նաեւ, որ վիդեոխաղերի պատկերները ակտիվացրել են ուղեղի նույն տարածքները, որոնք ակտիվանում են թմրանյութերի միջոցով։ Ավելին, տեսախաղերը կապված են եղել դոպամինի արտանետման հետ, որը նման է թմրանյութերի չարաշահման մեխանիզմին։ Այս ոլորտում ուսումնասիրություններ են անցկացրել նաև ռուս հոգեբույժներ Պերեժոգինը և Վոստրոկնուտովը, alալմունինը և Մենդելեևիչը։ Դրանք նաև շեշտում են ինտերնետի և համակարգչային խաղերի կախվածության և թմրամոլության նմանությունները։ [20] [էջ 86։ Կուսի և Գրիֆիթսի կողմից 2012 թ. Կատարված լայնածավալ ուսումնասիրությունը նշել է տեսախաղերի ազդեցությունը դոպամին հորմոնի վրա և դրանք համեմատել քիմիական կախվածության մեխանիզմների հետ։ [22] [էջ 347-374] Եզրակացություն Երեխաների լուծման առաջարկվող ուղիներ Այսպիսով, ինչպե՞ս վարվել երեխաների հետ, խրախուսել կամ արգելել տեխնոլոգիա-երեխաների հաղորդակցություն, անհանգստություն կամ վերապահումով մոտենալ հետազոտության արդյունքներին։ 439 ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Գուցե ուղիղ և միանշանակ պատասխան տալը դժվար է, անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ տեխնոլոգիաները կյանքի բոլոր ոլորտներում բացում են անսահման հնարավորությունների աշխարհ, բայց դրանք իրենց հետ բերում են նաև մեծ ռիսկեր։ Այսպես թե այնպես, տեխնոլոգիան մեր կյանքի անբաժանելի մասն է, և այն այլևս հնարավոր չէ առանձնացնել առօրյա կյանքից։ Ավելին, տեխնոլոգիաները կշարունակեն զարգացնել և ներխուժել կյանքի ամենաանհավանական ոլորտներ։ Այս սերունդը վտանգի տակ է ուղեղի անընդհատ խթանման և հնարավորությունների նման, ինչպես իրենց ծնողները չունեին. Նրանք ամեն րոպե ուտում և հեռուստացույց են դիտում, օգտագործում են սոցիալական մեդիան և սոցիալական մեդիան մանկուց, իսկ գիտությունը դեռ ուսումնասիրում է թեթև սովորությունների և իրականի ընդհանուր ազդեցությունը։ հետեւանքները. Մենք մեր կարծիքը հիմնավորում ենք ընթացիկ հետազոտությունների վրա, որոնք, սակայն, դեռ վերջնական չեն։ Այս թեման լիովին հասկանալու և երեխաների վրա տեխնոլոգիայի իրական գիտական ​​և հիմնավոր ազդեցությունը գտնելու համար դեռևս անհրաժեշտ է շարունակել դիտարկել առաջիկա տարիներին տարբեր տեխնոլոգիաներից տուժած երեխաների զարգացման փուլերը և բազմակի տիրույթները։ Անիրատեսական է երեխաներին ամբողջությամբ կտրել տեխնոլոգիայից։ Դա ընտանիքի բոլոր անդամների կողմից անհավատալի ջանք և կենցաղի հսկայական փոփոխություն կպահանջի։ Արդյո՞ք մեծահասակները, ծնողներն ու ծնողների ծնողները, ովքեր այսօր քսանչորս ժամից ավելի շրջապատված են տեխնոլոգիայով, ավելի շատ են, քան երբևէ։ Հոգեբանական տեսանկյունից տեխնոլոգիաները չեն, որ խնդիր են առաջացնում։ Ավելին, եթե դրանք նպատակային և չափավոր օգտագործում ենք, մենք մեծ օգուտներ ենք ստանում, դրական փոփոխություններ ենք կատարում երեխայի կյանքում։ Որպեսզի երեխաները կարողանան առողջ կյանքում օգտագործել տեխնոլոգիան և օգտվել դրա առավելություններից, անհրաժեշտ է ապահովել ծնողական վերահսկողություն, համապատասխանաբար ՝ չափավորություն։ Pնողները, ովքեր գնահատում են 440 հոգեբանության տեխնոլոգիայի առավելությունները և ցանկանում են իրենց երեխաներին պատրաստել 21-րդ դարի աշխատաշուկայի պահանջներին և առօրյա հարմարավետությանը, պետք է հասկանան, որ նրանք, այնուամենայնիվ, պատասխանատու են մանկական տեխնոլոգիայի հիմնական կանոններին հետևելու համար։ Գոնե վաղ տարիքում ծնողը կարող է կանոններ սահմանել, մտածված որոշումներ կայացնել և դրական սովորություններ կազմել։ Վաղ մանկությունը այն ժամանակաշրջանն է, երբ ծնողը միակ պատասխանատուն է և երեխա-տեխնոլոգիա հարաբերությունների ձևը։ Գործնական խորհուրդներ, թե ինչպես կարգավորել այս հարաբերությունները երեխային Երեխային էկրան պետք է ներկայացնեն 2-3 տարեկան հասակում և ոչ մի անգամ։ Գիտակցված որոշում կայացրեք երեխայի մեջ տեխնոլոգիայի օգտագործման միջոցով ձևավորել ծնողի զբաղմունքը կամ ազատ ժամանակը։ , Չի թույլատրվում օգտագործել տեխնոլոգիան `երեխայի հետ կենդանի շփման փոխարեն։ Վաղ տարիքում դրանք չեն նպաստում ոչ խոսքի ձեւավորմանը կամ զարգացմանը, ոչ էլ երեւակայության զարգացմանը, ոչ էլ ճանաչողական այլ գործընթացներին։ , Կարևոր է հիշել, որ ավելորդ և անկանոն խթանումը, որը կարևոր է վաղ մանկության ուղեղի զարգացման համար, ներառյալ ֆոնային հեռուստատեսությունը, կարող է ակնհայտ բացասական ազդեցություն ունենալ ապագա նեյրոճանաչողական գործառույթների վրա։ Առնապես էկրանները պետք է անջատվեն քնելուց առնվազն մեկ ժամ առաջ։ Հանգիստ ու երկար քունը երեխայի նեյրոդինամիկ զարգացման երաշխիքներից մեկն է։ Հիշեցնենք, որ էկրանների շողշողացող լույսը խանգարում է մարմնում մելատոնինի արտադրությանը եւ քնի շրջանաձեւ ռիթմին։ Գիտակցելով դա ՝ ծնողը պետք է խուսափի երեխայի սենյակում և ննջասենյակներում հեռուստացույց տեղադրելուց։ , Անհրաժեշտ է հստակ սահմանել սահմանները և հետևողական լինել տեխնոլոգիայի օգտագործման կանոններին հետևելու հարցում։ 441 Հոգեբանություն և սահմանափակումներ Երեխաներից չպետք է ինքնուրույն հետևել կանոններին։ Վաղ մանկության տարիներին և մինչև 5-6 տարեկան, և այժմ նույնիսկ ավելի ուշ, երեխաները դեռ չգիտեն ինքնակարգավորման մեխանիզմները։ , Տեխնոլոգիայի հետ ճիշտ հարաբերությունների հաջողության բանալին ընտանիքի բոլոր անդամների միջեւ դրական հաղորդակցություն հաստատելն է։ Դրական շփումը երեխայի մոտ ստեղծում է անվտանգության զգացում և դրական հույզեր, ինչը հիմնականում նպաստում է միջանձնային կապերի ամրապնդմանը։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս նաև, որ մանկությունից բարձր երեխաները էկրան են մղվում ձանձրույթից, իրական շփման բացակայությունից և զբաղված ծնողներից։ , Վատ սովորությունները մեր ծնողների անհամապատասխանության արդյունք են։ Եվ շատ կարճ և արագ ճանապարհը մեզ բաժանում է կախվածության վատ սովորությունից։ Անհրաժեշտ է ձևավորել ընտանեկան դրական սովորություններ և խրախուսել երեխայի հետաքրքրությունները և մասնակցել դրանց։ , Կարևոր է ընտանիքի հետ շաբաթը մեկ օր ընտրել `առանց տեխնոլոգիայի։ Անհրաժեշտ է երեխային այդ օրվա պլանավորման ուղղակի առարկա դարձնել ՝ հաշվի առնելով նրա ցանկություններն ու նախասիրությունները։ Ի՞նչ անմիջական օգուտներ կարելի է ակնկալել։ Թվային սարքերի հպումը կոտրելը և կենդանի հաղորդակցության քանակը և որակը բարձրացնելը կնպաստի երեխաների խոսքի և հաղորդակցության հմտությունների, հուզական ոլորտի և ինքնակառավարման մեխանիզմների ճիշտ ձևավորմանը և զարգացմանը, կապահովեն ինքնասպասարկման բարելավման հմտություններ, քնի կարգավորում, կարճ, առողջ ու երջանիկ մանկություն։ .ս ։

example1248

example1248

Հոդվածում քննարկվում են ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների ուսուցման որոշ հարցեր, որոնք հիմնված են ուսուցչի և աշակերտի համագործակցության վրա, դրա շնորհիվ բարձրանում են ուսուցման բոլոր գործընթացների արդյունավետությունը և կադրերի պատրաստման որակը։

Տեղեկատվական տեխնոլոգիան տվյալների հավաքագրման, մշակման և փոխանցման մեթոդների և միջոցների ամբողջական գործընթաց է, որը նախատեսված է նախնական տեղեկատվությունից օբյեկտի, գործընթացի կամ կառուցվածքի վիճակի մասին նոր որակի տեղեկատվություն ստանալու համար։ Տեղեկատվական տեխնոլոգիայի նպատակն է տեղեկատվություն արտադրել մարդու վերլուծության համար, գործողություններ ձեռնարկել և դրա հիման վրա որոշումներ կայացնել։ Ուսուցման գործընթացը պահանջում է բազմազան տեխնոլոգիաներ։ Նման տեխնոլոգիաները ներառում են ինտերակտիվ տեխնոլոգիա, որտեղ ուսուցիչը և ուսանողը ուսման գործընթացի սուբյեկտներ են։ Ինտերակտիվ ուսուցումը կազմակերպման հատուկ ձև է, որում բացառվում է, որ ուսանողը չմասնակցի ուսումնական գործընթացի բոլոր մասնակիցների հավաքական, լրացնող, ճանաչողությանը։ Ինտերակտիվ ուսուցման հիմնական նպատակն է կազմակերպել ուսումնական գործընթացը, որպեսզի բոլոր ուսանողները փորձարարորեն հայտնվեն այդ գործընթացի մեջ։ Ուսումնական գործընթացը պետք է իրականացվի համակարգված և համատեղ։ Ինտերակտիվ ուսուցումն առավել արդյունավետ կազմակերպելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել հետևյալ տեխնոլոգիաները .1. Workingույգերով աշխատելը։ Ուսուցիչը ստիպված է մշակել աշխատանքը զույգերով կազմակերպելու նոր մեթոդներ, որտեղ ուսանողները պետք է սովորեն միմյանց ինքնուրույն հարցեր տալ, պատասխանել «հակառակորդի» հարցերին։ 2. Կարուսել։ Սովորողներին դուր է գալիս այսպիսի ինտերակտիվ տեխնոլոգիան, երբ դասարանում ձեւավորվում են երկու ներքին-արտաքին օղակներ։ Այս կերպ նրանց հաշված րոպեների ընթացքում հաջողվում է խոսել մի քանի թեմաների շուրջ ՝ փորձելով զրուցակցին ապացուցել ճիշտ պատասխանը։ 3. Ակվարիումում։ Այս տեխնոլոգիայի իմաստն այն է, որ որոշ ուսանողներ իսկապես շրջապատում են խաղում իրավիճակը, իսկ մյուսները, հետևելով իրավիճակին, վերլուծում են արդյունքները։ 4. Առաջադրանքների ծառ։ Այս տեխնոլոգիայի էությունը հետևյալն է. Դասը բաժանված է երեք կամ չորս խմբի։ Խմբերն ունեն հավասար թվով ուսանողներ։ Յուրաքանչյուր խումբ քննարկում է հարցը, նշում է կատարում «իրենց ծառի» վրա, ապա խմբերը, տեղափոխվելով «հարևանի ծառ», ներկայացնում են իրենց կարծիքները։ Ուսումնական գործընթացում ինտերակտիվ ուսուցման տեխնոլոգիաների օգտագործումը պայմանավորված է հետևյալ փուլերով .1. Կողմնորոշում Խաղի մասնագետների և փորձագետների պատրաստում։ Ուսուցիչը ներկայացնում է աշխատանքի կարգը, դպրոցականների հետ քննարկում դասերի հիմնական նպատակներն ու խնդիրները ՝ տալով խաղի կանոնների բնութագրերը։ 2. Պատրաստության ստուգում։ Ուսուցիչն առաջարկում է խաղի բնույթը, անդրադառնում խաղի առաջադրանքներին, կանոններին, դերերին, խաղի ընթացքին, միավորների հաշվարկման կանոններին (խաղի մասին կազմվում է աղյուսակ)։ Ուսանողները լրացուցիչ տեղեկություններ են հավաքում, խորհրդակցում ուսուցչի հետ, քննարկում խաղի բովանդակությունն ու ընթացքը։ 3. Խաղ անցկացնելը։ Խաղի մեկնարկի պահից ոչ ոք իրավունք չունի միջամտել և փոխել տրված քայլերը։ Միայն խաղի վարողը կարող է հարմարեցնել մասնակիցների գործողությունները, եթե նրանք շեղվում են խաղի հիմնական նպատակից։ Ուսուցիչը չի կարող մասնակցել խաղի ընթացքում։ Խնդիրն այնպիսին է, որ նա պետք է վերադառնա խաղի գործողությունների, արդյունքների, միավորների հաշվարկի, անճշտությունների հստակեցում և մասնակիցների խնդրանքով օգնի նրանց։ 4. Խաղի քննարկում։ Խաղերի վերլուծության, քննարկման և գնահատման արդյունքների փուլ։ Ուսուցիչը և մասնակիցները, փորձագետների հետ քննարկելով, կարծիքներ փոխանակելով, պաշտպանելով իրենց դիրքերը և լուծումները, տպավորություններ են հայտնում և եզրակացություններ անում։ Այս փուլում իրականացվում են երկու մոդելներ։ 1. պասիվ. Ուսանողը հանդես է գալիս որպես ուսուցման «առարկա» (միայն լսում կամ տեսնում է), 2. ակտիվ. Ուսանողը դառնում է ուսման «առարկա» (ինքնուրույն աշխատանք, ստեղծագործական առաջադրանքներ)։ Այսպիսով, ինտերակտիվ ուսուցման գործընթացը տեղի է ունենում բոլոր ուսանողների մշտական ​​փոխադարձ գործունեության պայմաններում, որի շնորհիվ բոլոր տեսակի ուսուցման գործընթացների արդյունավետությունը և վերապատրաստված անձնակազմի որակը բարձրանում են։ ԳԻՐՔ 2. Суварова Н. Ինտերակտիվ ուսուցում։

example1615

example1615

Սույն հոդվածում անդրադարձ է կատարվել կիբեռանվտանգության գլխավոր խնդիրներից մեկին՝ բոտնետերին, վերջիններիս տարածվածությանը, վտանգներին եւ խոցելի մասերին։ Հոդվածում ներկայացված է բոտնետի նոր մոդել, որն ի տարբերություն ներկայումս հայտնի տարբերակների[1], դժվար հայտնաբերվող ու վնասազերծվող է։

Կիբերանվտանգության ոլորտի մասնագետների համար գերակա խնդիր է ինտերնետային կախվածության ներկայիս դարում անձնական և առևտրային տեղեկատվության անվտանգության և գաղտնիության ապահովումը։ Բազմաթիվ օրինակներ կան, երբ մարդիկ գողանում են անձնական տեղեկությունները `իրենց սեփական շահերի համար։ Այսպիսով, հարց է առաջանում, թե ինչպես են հակերները [2] ստանում իրենց ուզածը։ Այս հոդվածում քննարկվում է botnet- ը `ամենատարածված և հաճախ օգտագործվող տարբերակներից մեկը։ [3] -ի համաձայն ՝ botnet- ը վիրտուալ ռոբոտների կամ բոտերի ընդհանուր համակարգ է, որն աշխատում է ինքնավար և ինքնավար։ Botnets- ը աշխատում է զոմբի համակարգիչների վրա ՝ հարձակվողի գլխավորությամբ։ Տիպիկ botnet- ը կարող է ստեղծվել չորս հիմնական փուլերում։ 592 ՏԵFORԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ 1. Առաջնային վարակ։  Դա կարելի է անել տարբեր միջոցներով, ինչպիսիք են վնասակար ծրագրակազմի ավտոմատ ներբեռնումը կայք մուտք գործելու դեպքում, USB կրիչ, էլ. Փոստ և այլն։ 2. Երկրորդային վարակ։ , Այս փուլում վարակված սերվերը ներբեռնում և կատարում է բոտի կոդը ՝ այդպիսով ստեղծելով իրական բոտ։ Կոդը կարելի է ներբեռնել ՝ օգտագործելով ftp, http և P2P պրոտոկոլները (տե՛ս [4] §2.1)։ 3. Վնասակար գործողություններ։ Սա բոտի գործողության հիմնական մասն է, որի ընթացքում համապատասխան գործողությունը կատարվում է կարգավորիչից հրամանները ստանալուց հետո։ 4. Տեխնիկական սպասարկում։ Այս փուլում բոտի թվային ֆայլերը անընդհատ թարմացվում են։ Ներկայումս օգտագործվող շշերն իրականում աշխատում են մեկ հիմնական սխեմայի վրա (տե՛ս Նկար 1)։ ՍՏԵՈ (Bot master) Հրամանի և կառավարման սերվեր (BS) BOT BOT BOT BOT Նկար 1։ Botnet- ի աշխատանքի հիմնական սխեման 593 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Նկար 1-ը ցույց է տալիս ներկայումս օգտագործվող botnet- ի աշխատանքը նկարագրող սխեման, որտեղ Bot Bot- ը ստեղծում է botnet ստեղծող։ Րամ Command and Control Server (OSS) համակարգ Համակարգ, որը ստեղծողի կողմից բոտերին համապատասխան հրամաններ է ուղարկում, ըստ էության, կապ է բոտի և ստեղծողի միջև։  Bot կոդն վարակված համակարգչի վրա աշխատող, կախված հսկիչ սերվերից ստացված հրահանգից, կատարում է համապատասխան գործողություններ։ [5] –ի համաձայն ՝ botnet- ը հիմնականում օգտագործվում է լայնամասշտաբ կիբերհանցագործությունների, սպամի և չարամիտ ծրագրերի համար (որպես վճարովի ծառայություն երրորդ անձանց համար), անձնական տվյալների գողություն, բանկային և առցանց ծառայությունների վերաթողարկում, DdoS [6] գրոհներ և շատ ավելին վնասակար գործողությունների համար։ Բայց, ինչպես հայտնի է, չկա մի համակարգ, որը խոցելի տեղեր չունենա։ Նույնն է botnet- ը։ Կիբերանվտանգության մասնագետների հիմնական խնդիրն է գտնել հրամանի և կառավարման սերվերը և բացահայտել ստեղծողին։ Բոտնետներ հայտնաբերելու համար օգտագործվում է մեղրահամ կաթսա կոչվող համակարգը։ Honeypot- ի հիմքում ընկած գաղափարը հատուկ մշակված սերվեր կամ վեբ համակարգ է, որը բոտնետի կողմից հարձակման է ենթարկվում ՝ վերահսկելով և հայտնաբերելով հրամանի և կառավարման սերվերը։ Այս հոդվածը առաջարկում է նոր, ավելի բարդ և ավելի անվտանգ botnet մոդել։ Ի տարբերություն դրա, այս տարբերակը վերահսկվում է մեկից ավելի հրամանների և կառավարման սերվերների կողմից, որոնցից յուրաքանչյուր HSC ստեղծում է սահմանափակ թվով վարակված սարքերի կառավարում, ինչը թույլ է տալիս հիմնական սերվերին պաշտպանել հայտնաբերումից նույնիսկ հայտնաբերվելու դեպքում (տե՛ս Նկար 2)։ 594 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՍՏԵԱԳՈՐ (Bot master) Հրամանատար և կառավարման սերվեր Intermediate HCS (C&C) BOT Intermediate HKS (C&C) BOT BOT BOT Նկար 2։ Առաջարկվող botnet- ի սխեմատիկ մոդելը Ինչպես արդեն նշվեց, Նկար 2-ում ներկայացված botnet մոդելը, ի տարբերություն նախորդների, ղեկավարվում է մեկից ավելի HKS։ Առաջնային և հիմնական HKS- ը ստեղծվում է Telegram [6] բոտի միջոցով, որն իր հերթին ունի անվտանգության բավականին բարձր մակարդակ։ Botnet- ի աշխատանքը կատարվում է հետևյալ հերթականությամբ. 1. Հիմնական bot- ը ստեղծվում է Telegram- ի համար հատուկ bot ստեղծող համակարգի միջոցով, որը կլինի առաջնային HKS։ 2. Telegram bot- ից հրաման է ուղարկվում։ 3. Հրամանն անցնում է TOR ցանցով [8], և արդյունքում հասնում է միջանկյալ HKS- ին TOR ցանցի ելքային հանգույցին։ 4. Հրամանները գաղտնի են գրվում բաց և մատչելի հարթակներում (pastebin, pastecode, facebook և այլն)։ 5. Բոտերը (որոնք դինամիկորեն փոխում են տեղեկատվության մուտքի կետերը 3.4 քայլերի միջոցով) կարդում են հրամանը և կատարում այն։ Յուրաքանչյուր 10 բոտը վերահսկվում է 1 միջանկյալ կառավարման կետով։ 595 ՏԵFORԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ 6. zոմբի համակարգիչներով աշխատող բոտերը 13 րոպեն մեկ անգամ կարդում են հրամանը։ 7. Կարդալու հրամանը կատարվում է։ Բլոկ դիագրամի միջոցով առաջարկվող մոդելի ավելի մանրամասն ներկայացման համար տե՛ս Նկար 3։ 1. Telegram bot սերունդ 2. Համապատասխան պատվերի ուղարկում 3. Հրամանի փոխանցում TO ցանցի միջոցով 4։ TOR ելքային հանգույցի փոխանցում երկրորդական HKS 5./6-ին։ Հրամանի ընթերցում զոմբի բոտերի կողմից 7. Հրահանգի կատարում Նկար 3. Առաջարկվող բոտնետի մանրամասն ներկայացում Նկար 3-ից պարզ է դառնում, որ առաջարկվող մոդելի կողմից ստեղծված բոտնետը տարբերվում է անվտանգության բարձր մակարդակով հայտնի ժամանակակից տարբերակներից։ 596 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Եզրակացություն Հոդվածում ներկայացված է botnet- ի նոր և ժամանակակից մոդել, որն, ի տարբերություն ներկայիսի, ավելի անվտանգ է ստեղծողի և կիբերանվտանգության ավելի բարդ մասնագետների համար։ Հիմնական տարբերությունը եռաստիճան պաշտպանությունն է։ Հրամանը, որը գեներացվում է հիմնական HKS- ից `հեռագրի բոտից, անցնում է TO ցանցով։ TOR- ի արտադրանքը հասնում է միջանկյալ ԳՀԻ-ներին։ Միջանկյալ SCA- ներից յուրաքանչյուրը կառավարում է ոչ ավելի, քան 10 բոտ, ինչը լրացուցիչ պաշտպանություն է ապահովում, քանի որ հայտնաբերման դեպքում ամբողջ ցանցի փոքր մասը վտանգվում է։ Հոդվածում ներկայացված են գործող և առաջարկվող նոր մոդելի սխեմատիկ ներկայացումներ։

example1948

example1948

Վահե Քաչայի «Գիշատիչների խնջույքը» վիպակի մասին հայ գրականության մեջ գրեթե չկա գիտական անդրադարձ։ Քննելով այս վիպակը, դնելով այն կոնկրետ հարցադրման տակ՝ փորձել ենք մի կողմից ներկայացնել մարդ-գիշատիչ փոխակերպումը, մյուս կողմից ընդգծել այդ փոխակերպման պատճառահետևանքայնությունը, որը տվյալ դեպքում դառնում է պատերազմը։ Եվ հետաքրքիր է, թե ինչպես է հեղինակը ներկայացնում ոչ միայն պատերազմական իրավիճակով պայմանավորված գործողությունների մեջ հայտնված մարդու դիմագիծը, այլև ընդհանրացնում է մարդուն, որի փոխակերպումը գիշատչի մարդուն բնորոշ հատկանիշ է։ Հետևաբար փորձել ենք ներկայացնել, թե ինչպես է տեղի ունենում մարդ-գիշատիչ փոխակերպումը։

ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ-ՆԱԽԱԳԻ ՓՈԽԱՆՈՒՄ ՎԱՀԵ ԿԱՉԱՅԻ «ՆԱԽԱԳԻ ԿՈՒՍԱԿՈՒԹՅԱՆ» ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Ի վերջո, մշակութային և քաղաքակրթության մեծ ազդեցությունը չէր կարող չարտացոլվել։ Ուստի Սփյուռքում շատ հայ գրողների ստեղծագործական լեզուն հայերենը չէ, օտար է։ Եվ որքան էլ ցավալի լինի այս ֆենոմենը մեր լեզվի համար, այնուամենայնիվ, մենք չենք կարող չապացուցել, որ մյուս կողմից օտարացումը դարձել է հայ ժողովրդի ճակատագիրը, հայ ժողովրդի կերպարի արտահայտման միջոցներից մեկը (Michael Arlen Կրտսեր «Ուղեգիծ դեպի Արարատ»)։ Անտոնինա Արսլան «Արտույտների ագարակը» Ուիլյամ Սարոյան «Իմ անունը Արամ է», Փիթեր Բալաքյան «inyակատագրի շունը» և այլ)։ Եվ պատահական չէ, որ Վիլյամ Սարոյանը մի անգամ ասաց. «Ես գրում եմ անգլերեն, ես բնիկ ամերիկացի եմ, բայց ինձ համարում եմ հայ գրող։ Լեզուն, որով ես գրում եմ, անգլերենն է, իմ նկարագրած միջավայրը ՝ ամերիկյան, իսկ ոգին, որն ինձ մղում է գրելու, հայերենն է։ » 1 Վահե Կաչան (Վահե Խաչատրյան) անմասն չի մնացել հայ ժողովրդի ճակատագրից։ Իր «Միդաշուն այս պարտեզում» (1981) վեպում նա անդրադարձավ Արեւմտյան Հայաստանի իրականությանը ՝ պատկերելով ստամբուլահայերի կյանքը համիդյան ջարդերից մինչև Մեծ եղեռն։ Ստորև կփորձենք անդրադառնալ Վահե Կաչայի դեպքերից մեկին ՝ այն դնելով որոշակի հարցի տակ։ Ընդհանրապես, Վահե Կաչայի ստեղծագործություններում («Աչք առ աչք», «Գավազան» և այլն) հերոսները անընդհատ հայտնվում են բեկումնային իրավիճակներում։ Նույնիսկ այդ սուր, լարված իրավիճակներում բացահայտվում է հերոսների անհատականությունը։ Այս կապակցությամբ մենք առանձնացրել ենք Վահե Կաչայի «Գիշատիչների տոնը» վեպը։ Մի կողմից, մենք փորձել ենք դա մեկնաբանել այսօրվա գեղարվեստական ​​չափանիշների տեսանկյունից, մյուս կողմից `քննության ենք առել` տալով հատուկ հարց, թե ինչպես է տեղի ունենում մարդ-գիշատիչ վերափոխումը։ Հետաքրքիր է, թե ինչպես է հեղինակը ցույց տալիս այդ անցումը գործողություններում ՝ մարդուց դեպի մարդ-գիշատիչ։ Եկեք ուշադրություն դարձնենք, թե ինչպիսին են հերոսները մինչ շրջափակումը և դրանից հետո։ Առաջին հայացքից սկիզբը շատ սովորական է։ Նրանք պատրաստվում են տոնել տարեդարձը և հյուրեր են ընդունում։ Եվ շեշտվում է, որ դա պատերազմ է, բայց կարծես դա նրանց չի հուզում։ «Կյանքը հոսում էր առանց բախումների։ Շաբաթը մեկ ֆիլմ, մի քանի գիրք, ձայնագրություն, ընկերներ friends»։ Այստեղ ընդգծված է վերաբերմունքը թշնամու նկատմամբ։ Թվում է, թե ակնհայտ ատելություն չկա (գոնե շրջափակումից առաջ)։ Նրանք խոսում են, քննարկում, բայց միևնույն ժամանակ պատերազմը նրանցից շատ հեռու է թվում։ Բայց դա միայն սկզբում է։ Այնուամենայնիվ, կարելի է ասել, որ հեղինակը տող առ տող բացում է «խաղաքարտերը», կամ ՝ «աննկատ»։ Եթե ​​ուշադրություն դարձնենք, առաջին հայացքից հերոսները նույնիսկ շատ մարդ են, բայց գրողը պատրաստում է ընթերցողին ՝ պարզելու, թե ով է լինելու տվյալ հերոսը։ Ահա թե ինչ է ասում Բրիջիտը պատերազմի մասին։ «Ես ատում եմ պատերազմը» (էջ 63)։ Այս խոսքերին անմիջապես հաջորդում է գրողի «արձագանքը»։ «Նա հատկապես ատում էր պատերազմի մասին լուրերը։ Անվերջ աղբյուրներ, որոնցից քունը շարունակվում էր և հորանջվում էր »(էջ 63)։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ հեղինակը «միջամտում է» իրադարձություններին, իրադարձությունների շրջադարձային պահից առաջ, ընթերցողին է ներկայացնում վերջինիս։ Կաչան, ինչպես արդեն նշեցինք, չի մոռանում դրանց մեջ ընդգծել մարդկայինը։ Իհարկե, դա պատահական չէ։ Ի վերջո, շեշտը դնելով այդ մարդու վրա, պետք է ընդգծել էականը. Ե՞րբ է մարդը դադարում մարդ լինել, ընդ որում ՝ իրադարձությունների զարգացմանը զուգընթաց, թվում է, որ այդ մարդն անգամ նրանց մեջ չի եղել։ Եթե ​​մինչ շրջափակումը Վիլկերը դիտում էր 1 Դավթյան Վ., «Լավ հսկան», Երևան, 1979, էջ 3։ 2 Կաչա Վ., Գիշատիչների տոնը, Երեւան, 1976, էջ 61 (տեղում նշված կլինեն այս գրքից մեջբերված մյուս հատվածների էջերը)։ Պիեռ և խղճալ նրան։ «Բարեբախտաբար, ծնողները ապահովված մարդիկ են» (էջ 65), - այդ դեպքում Պիերը, գնահատելով իր կյանքը, պետք է ատելի դառնա։ Եվ մարդկության կորուստը դառնում է ֆիզիկական գոյությունը պահպանելու համար անհրաժեշտ գին։ Եվ նույնիսկ բժիշկը պետք է կորցնի իր մասնագիտական ​​նրբությունը և նետի Պիեռի դեմքին։ «Դու դատապարտված ես ամբողջ կյանքում կույր լինել ... Հասկացիր ինձ» (էջ 110)։ Նախ անդրադառնանք սկզբին։ Երբ հերոսները իմանում են, որ երկու սպանված գերմանացիների դիմաց ստիպված են իրենցից ընտրել երկու պատանդների, նախ փորձում են պահպանել հավասարակշռությունը ներկա իրավիճակում։ Բայց աստիճանաբար իրավիճակը դուրս է գալիս վերահսկողությունից, նյարդերը տեղի են տալիս, և նրա գործողությունների համար այլևս ոչ ոք պատասխանատվություն չի կրում։ Մարդ-գիշատիչ անցումը շեշտվում է քայլ առ քայլ, ինչը, ըստ երեւույթին, բոլորին նոր լույսի ներքո է ցույց տալիս։ Իրավիճակն այնքան է սրվել, որ նույնիսկ Վիկտորը, որպես ամուսին, ակնհայտորեն զայրացած է և խանդոտ, բայց կնոջ համար ոչ մի խոչընդոտ չկա գնալ գերմանացի սպայի մոտ։ Մտածեք, թե ինչպես են առաջանում տարաձայնությունները և ինչպես են փոխվում հարազատների վերաբերմունքը միմյանց նկատմամբ։ Հեղինակը հաճախ շեշտում է, որ դրանք «ընկերական» են, բայց դրանում, ըստ էության, շեշտում է իրավիճակի լարվածությունը, վերջիններիս ոչ բարյացակամ լինելը։ Այս առումով հերոսները ոչ միայն սկսում են այլ տեսանկյունից ճանաչել իրենց ենթադրյալ հարազատներին, ովքեր դառնում են օտար։ «Նրա շրջապատի այս մարդիկ իսկական ընկերներ են, թե ոչ»։ Նրան թվում էր, թե առաջին անգամ է նա տեսնում այդպիսի մարդկանց։ Նա նրանց չէր ատում, բայց զարմանում էր անսպասելի հայտնագործությունից »(էջ 98), - նրանք հերոսներ են, կարելի է ասել ՝ բացահայտելով իրենց։ Եվ վերջիններիս ներքին աշխարհի քննությունն իրենց կողմից արդեն դուրս է միջավայրը նորովի ճանաչելու, ինքնաճանաչման հասնելու համատեքստից։ Հետեւաբար, բժիշկը պետք է մտածի իր համար։ «Նա զարմացավ ՝ իր մեջ այդքան ատելություն գտնելով։ Նա տարիներ ապրեց առանց զայրույթի չնչին նշանի։ ”- էջ 111 Այս իրավիճակում բոլորը «մոռանում են», որ շրջապատված են իրենց հարազատներով։ Այս դեպքում հարազատները դառնում են թշնամիներ, որոնք խոչընդոտ են հանդիսանում սեփական կյանքը փրկելու համար։ Եթե ​​հերոսներին առանձին վերցնենք, ապա պետք է նշենք, որ Վիլկերը փորձում է ամեն կերպ վերահսկել իրավիճակը, ով ամեն քայլ կատարում է իր կյանքը փրկելու համար (հիշեք, թե ինչպես է փորձում չեկով կաշառել Ֆրանսուային, համոզում է Բրիջիտին գնալ Գերմանիա, թաքնվում է առանձնասենյակում և այլն)։ Չնայած նրա ակնառու քայլերին, սխալ կլինի ասել, որ դա նամակ է։ Նրանք բոլորը ծայրահեղ միջոցներ են ձեռնարկում սեփական կյանքը փրկելու համար։ Քայլերը դուրս են գալիս ոչ միայն մարդկային երեւակայության սահմաններից, այլ նաև հասնում են մի կետի, երբ մարդիկ կորցնում են իրենց ինքնասիրությունը և բարոյական անկում ապրում։ Մի պահ նույնիսկ թվում է, որ վերջիններս կորցրել են սթափ դատելու ունակությունը։ Նրանց քայլերը առաջնորդվում են ոչ թե բանականությամբ, այլ ամեն կերպ ֆիզիկական գոյությունը պահպանելու բնազդով, որի ազդեցության տակ նույնիսկ անգիտակցաբար է տեղի ունենում հերոսների մարդկային-գիշատիչ վերափոխումը։ Նրանց գիտակցության մակարդակը, կարծես, միայն մեկ բան է ընկալում `փրկել իրենց ունեցվածքը։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ անգիտակցական եսասիրությունը հասնում է գագաթնակետին։ Չընդունելով սեփական եսասիրությունը ՝ հերոսներից յուրաքանչյուրի համար առաջնային է դառնում միայն մեկ բան ՝ նրա ապրելու իրավունքը։ Եվ «պարզվում է», որ յուրաքանչյուրի կյանքի իրավունքը պայմանավորված է արդարացված «պատճառներով»։ Ավելին, նրանք սկսում են բացատրել իրենց ապրուստի միջոցները մարդկային տեսանկյունից։ Վիլկերը պատմում է, թե ինչպես է օգնել իր ընկերոջը (գրավ դնելով իրերը և այլն)։ Մարդ տեսք ունենալու մոլուցքն այնքան է ուժեղանում, որ հերոսը նեղ մարդու դեր է խաղում։ «Երբ ամուսնացա, կինս հղի էր ոչ թե ինձնից, այլ մեկ ուրիշից» (էջ 130)։ Մյուս հերոսները նույնպես ապրելու պատճառներ ունեն։ Բրիջիտը հղի է, Վիկտորը կդառնա հայր, բժիշկն իրեն օգտակար է համարում հասարակության համար, իսկ Պիերն արդեն մասնակցել է պատերազմին։ Այդ պատճառով Պիեռը կարծես նույնիսկ իրեն հերոս է համարում։ Ի վերջո, նա կռվեց ու կորցրեց տեսողությունը, նույնիսկ մեդալ ստացավ։ Այստեղ հեղինակը հավանական հարց է բարձրացնում ՝ ո՞վ է կռվում մարտի դաշտում, պատերազմին մասնակցելն արդեն հերոսությո՞ւն է։ Pierիշտ է, Պիեռը պատերազմի մասնակից է։ Նա կորցրեց տեսողությունը և պատվեր ստացավ, բայց, այնուամենայնիվ, նա հերոս չի համարվում, այլ կերպ ասած ՝ պատերազմին մասնակցել չի նշանակում հերոս լինել։ Աչքի են ընկնում Տիմակովի և Ֆրանսուայի կերպարները։ Timakov և François, ի տարբերություն մյուսների, իրականում չեն կորցնում իրենց դեմքը։ Դրանք մնում են այնպիսին, ինչպիսին կան, կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել, մարդկանց կողմից գիշատիչ վերափոխումը նրանց դեպքում չի գործում։ Եվ եթե վերլուծում ենք Տիմակովին, ապա պետք է նկատենք, որ նա թողնում է դիտողի տպավորություն, այլ ոչ թե իրական գործողություններին մասնակցող անձ։ Ներկայիս իրավիճակը նրան որոշ չափով զվարճալի է թվում։ նա մի տեսակ խաղում է։ Կամ նա չի համաձայնվում միանգամից պատանդ վերցնել, բայց միաժամանակ պատրաստ է այդ քայլին։ Հատկանշական է նաեւ, որ երբ հերոսները ներկայացնում են իրենց «բարի գործերը», Տիմակովը նույնիսկ ծաղրում է։ «Հիմա իմ հերթն է բարություն ցուցաբերել» (էջ 125)։ Նա թվարկում է գործողություններ, որոնք ընդհանրապես օրինակելի չեն։ Բայց սա, ի տարբերություն մյուսների, շեշտում է Տիմակովին իր մարդկային տեսանկյունից, որ նա չի փորձում իրեն ավելի լավ ներկայացնել, քան իրականում է։ Հարկ է նշել, որ Տիմակովի համար բոլորովին զարմանալի չէ մեկ այլ տեսանկյունից ճանաչել իր «ընկերներին»։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ նրան նման իրավիճակ պետք չէր `շրջապատող մարդկանց ճանաչելու համար։ Եվ պատահական չէ, որ հենց սկզբից նա ակնհայտ դրական վերաբերմունք ունի Ֆրանսուայի նկատմամբ։ Իսկ ո՞վ էր Ֆրանսուան։ Վեպում Ֆրանսուայի կերպարը գործողություններում առաջին պլան չի մղվում, բայց, այնուամենայնիվ, նրա կերպարը առանցքային նշանակություն ունի։ Նա, ինչպես Տիմակովը, ոչ միայն չի փոխվում մարդկային տեսանկյունից, այլև, իր նման, պատրաստ է իր անմիջական համաձայնությամբ դիմակայել մահվան կամ պատանդ դառնալ։ Ավելին, Ֆրանսուազը, կարելի է ասել, միակն է, ով դիտում է առկա իրավիճակը մարդկային տեսանկյունից։ Հիշենք, թե ինչպես նա, երբ Պիեռը փորձում է փրկել իր ՝ Բրիգիտտի և Վիկտորի կյանքը, ոչ միայն նրանց հանում է փակ հյուրասենյակից, այլ այդ քայլով շեշտադրում է ամենակարևորը։ «Մենք բոլորս իրավունք ունենք ապրելու» (էջ 135), - ասաց նա ՝ ասելով, որ ոչ ոք իրավունք չունի իր կյանքի համար զոհաբերել իր կյանքի համար, երբ նա այդ քայլին չի դիմում։ Մարդկանց գիշատիչ անցման համար պակաս կարևոր չէ իրավիճակի պատճառականությունը `պատերազմը` հերոսների կողմից այսպես կոչված պատերազմի ընկալումը։ Ինչպես սկզբում նշեցինք, պատերազմը հերոսների համար կարծես թե հեռատեսելի իրադարձություն էր, բայց միայն առաջին հայացքից։ Հեղինակը, լինի դա ուղղակիորեն, թե անուղղակիորեն, էական հարց է առաջադրում ՝ պատերազմի անմարդկային դրսեւորում, որի արտաքին տեսքն, ըստ էության, կրում է յուրաքանչյուրը։ Միևնույն ժամանակ, բոլորը չէ, որ ընկալում են պատերազմը, կամ, ավելի ճիշտ, դա իրենց մաշկի վրա են զգում (Պիերը ատում է պատերազմը, որովհետև կորցրել է տեսողությունը, Վիլկերը, Բրիջիտը, Վիկտորը ՝ այն իմաստով, որ դրանք հուզական չեն, ինչպես նախկինում և այլն)։ Ֆրանսուազի ՝ այսպես կոչված պատերազմի ընկալումն այստեղ էական է։ Նրան, ինչպես արդեն նշեցինք, վեպում իր գործողությունները չեն բերում առաջին պլան, բայց նա, ինչ-որ տեղ «լուռ» կերպարն ինքնին խոսում է որպես պատերազմ իր մաշկի վրա զգացող մեկը, որը պարզապես չի վշտանում իր կորցրած ամուսինը, բայց նա դա ընկալում է։ այսպես կոչված պատերազմի ամբողջ անմարդկայնությունը։ Ավելին, նա ավելի է խորանում այսպես կոչված պատերազմի մեջ ՝ հասկանալով պատերազմի կործանարար հետեւանքները նույնիսկ այն ավարտելուց հետո։ «Մենք վերջապես կհաշտվենք այս ամենի հետ։ Դրոշներ են ծածանվելու, երաժշտություն է լինելու։ Մենք պարելու ենք մահացածների վրա։ Երբևէ մտածե՞լ եք այդ դառը թագավորության մասին, որը արձագանքում է մեր ոտքերի տակ։ Դա թագավորությունն է, որտեղ մահացածները տեղադրվում են երկու հաշտեցված երկրներում։ Ես լսում եմ նրանց հառաչանքները։ Եվ ես ամաչում եմ »(էջ 139)։ Պատահական չէ, որ վեպում նշվում է 1942 թվականը, այսինքն ՝ կոնկրետ պատերազմի ժամանակաշրջանը, այն փաստը, որ գերմանացիները հակառակորդներ են, բայց, այնուամենայնիվ, պատերազմը չի դիտվում որպես հայրենիքի բարեկեցության պայքար։ Այստեղ հեղինակը դուրս է գալիս պատերազմի ՝ «հայրենիքի համար պայքար» ենթատեքստից, շեշտում է ամենակարևորը ՝ պատերազմն իրականում արդարացված չէ։ Եվ իզուր չէ, որ նրա հերոսները, իրենց անմարդկային դեմքով, շեշտվում են հենց պատերազմական իրավիճակի կրողը դառնալուց հետո, նրանք մարդկանցից վերածվում են գիշատիչների։ Սա պատերազմի անմարդկային դրսեւորումներից մեկն է։ Այլ կերպ ասած, եթե պատերազմ է, անկախ նրանից ՝ մարտի դաշտում ես, թե ոչ, դու կորցրել ես սիրելիին, չնայած, որպես անհատ, դառնում ես այսպես կոչված պատերազմի կրողը։ Փոխադրող, որտեղ հնարավոր է կորցնել ամենակարևորը ՝ մարդու դեմքը։ Վեպի կառուցվածքային առանձնահատկությունն էական է։ Պատմվածքի մեջ առանձին գլուխներ չկան, բայց ուշադրություն դարձնենք այն փաստի վրա, որ եթե, կոպիտ ասած, պատմությունից հանենք բուն գործողությունները, վերջին մասի երեկույթի տեսարանը դառնում է առաջինի «շարունակությունը»։ Կամ առաջին մասում կուսակցությունը ձախողվում է, բայց երկրորդ մասում `վերջում, որը, ինչպես արդեն նշեցինք, դառնում է աշխատանքի առաջին մասի շարունակությունը, հերոսները իրավիճակից հետո փորձում են վերականգնել հավասարակշռությունը (նրանք ասում են կենացներ, նրանք նույնիսկ պայթեցնում են տոնական մեքենան), բայց նրանք այլևս սեղանի շուրջ չեն նստում որպես ընկերներ, երեկույթն այս դեպքում նույնիսկ կեղծ է թվում։ Սա արդեն ոչ թե ընկերների, այլ միմյանց ճանաչող գիշատիչների տոն է։ Գիշատիչներ, որոնց հերոսների հետ, ըստ էության, հեղինակը ընդհանրացնում է մարդկային տեսակները։ «Մենք բոլորս գիշատիչներ ենք, փոքր, գեղեցիկ, լավ պատրաստված գիշատիչներ, մեզ շղթա է պետք։ Մեր շղթան կոչվում է կարգ »(էջ 144)։ Վեպի այս ավարտը ավարտվում է ոչ պակաս կարեւոր շեշտադրմամբ Տիմակովի մտքերին։ Սա, իհարկե, պատահական չէ։ Պատահական չէ, որ գրողը հերոսի մտքերը չակերտների մեջ չի վերցնում, կարելի է ասել, հեղինակն ու հերոսը նույնն են, նա ասաց, որ դրանով Կաչան շեշտադրում է իր գաղափարական հերոս Տիմակովին։ Շատ հաճախ մարդու մեջ մարդու շեշտը դնելու համար բավական է պարզապես նշել, որ նա մարդ է։ Այսպես կոչված «տղամարդը» այս դեպքում դառնում է մարդու բնորոշում, սահմանում, որը միևնույն ժամանակ տարբերում է մարդուն մարդկանցից, ասել է թե `մարդկանց մեջ« մարդ »ասելով չի կարելի բոլորին հասկանալ։ Բայց կա նաև հստակ սահմանում, այսպես կոչված, «մարդու» և այսպես կոչված «ոչ մարդու» միջև։ Այս դեպքում մենք կարող ենք տարբեր անվանումներ տալ այսպես կոչված «ոչ մարդկային» կամ, այսպես ասած, «ոչ մարդկային» սահմանմանը։ Ուսումնասիրելով Կաչայի այս վեպը ՝ տալով հատուկ հարց, թե ինչպես է մարդը վերածվում գիշատչի, կարող ենք ասել, որ աշխատանքի հիմքում չի շեշտվում, թե ինչպիսին պետք է լինի այսպես կոչված «մարդը», և ոչ հակառակը։ Եվ որքանո՞վ է ժամանակակից Evipak- ը։ Այն արդիական է, քանի որ գրողի կողմից բարձրացված հարցերը, թե իրականում ինչպիսին է մարդը, ավելին ՝ նա իրեն ճանաչու՞մ է, ո՞րն է պատերազմ կոչվող երեւույթը, որոշակի ժամանակահատվածի մտահոգությունները չեն։ Այս առումով, չնայած վեպում ամսաթիվ կա ՝ 1942 թվականը, բայց կարող է լինել «1978», «2009» ... Վահե Կաչան, որոշակի իրավիճակի մեջ դնելով մարդուն, փորձում է ցույց տալ, որ մարդը անցնում է «մարդ» լինելու նրա կոչումը։ Այս դեպքում անձը այլևս նույն անձը չէ։ Բայց հեղինակը դա չի մեկնաբանում միայն որոշակի իրավիճակում։ Այս պարագայում իրավիճակը դառնում է «գործիք», որը պետք է մեծ դեր խաղա մարդ-գիշատիչ վերափոխման գործում։ Փոխակերպում, որն ինքնին անակնկալ է դառնում հերոսների համար։ Հեղինակն իրենց հերոսների միջոցով առաջին հերթին ընդհանրացնում է մարդուն ՝ չսահմանելով «մարդ լինելը» կամ «մարդ չլինելը»։ Եվ իրականում չկա անձ-անհատի որոշակի սահմանում։ Նույնիսկ այս դեպքում, երբ տեղի է ունենում մարդ-գիշատիչ վերափոխում, դա ոչ թե բնութագրում է մարդուն, այլ մարդուն բնորոշ վերափոխում։ Ի վերջո, հերոսները, կարծես, չգիտեին, որ նրանք այդպիսին են ՝ գիշատիչ։ Այսպիսով, Կաչայի հերոսները չեն պատկերվում որպես ուղղակիորեն «ձևավորված» մարդկային տեսակ, բայց միևնույն ժամանակ, նրանց անհատականությունը բացահայտվում է որպես կարգի տակ թաքնված գիշատիչ։ Բայց մյուս կողմից, հեղինակը շեշտում է այս վերափոխման պատճառահետեւանքային նշանակությունը, որն այս դեպքում դառնում է պատերազմ։ Եվ այս համատեքստում նույնպես գրողը բարձրացնում է մի էական խնդիր ՝ պատերազմը ՝ որպես արդարացում չունեցող մի երեւույթ։ Արփինե Վարդանյան Մարդկանց կանխարգելիչ փոխակերպում ՎԱՀԵ ԿԱՉԱՅԻԻ «ՊԱՇՏՊԱՆՈՆԵՐԻ ՊԱՅՔԱՐ» ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Անձ-անհատ, ընկեր, կուսակցություն, լարված իրավիճակ, պատերազմ, նորից ճանաչել միմյանց, թաքնված գիշատիչ։

example2219

example2219

Գրաբարյան և աշխարհաբարյան շերտերի ուսումնասիրությունը 17-րդ դ. մատենագիր Հակոբ Կարնեցու «Տեղագիր Վերին Հայոց» երկի խոնարհման համակարգում ի ցույց է դնում հետաքրքիր արդյունքներ, որոնք կարևոր են 17-րդ դ. հայերենի լեզվավիճակը բնութագրելու համար։ 17-րդ դարը հայոց լեզվի զարգացման հատուկ ժամանակաշրջան է, որը հայտնի է վաղ աշխարհաբար անվամբ։ Այն տարբեր հեղինակների մոտ տարբեր ձևերով է հանդես եկել։ Երբեմն գերիշխել են գրաբարի տարրերը, երբեմն՝ որևէ բարբառի, միջին հայերենի օրինաչափությունները։ Մեր աշխատանքում ուսումնասիրել ենք «Տեղագիր Վերին Հայոց» երկի խոնարհման համակարգի գրաբարյան և աշխարհաբարյան լեզվական շերտերը։ Ուսումնասիրության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացության, որ երկի խոնարհման համակարգը հետևյալ հարաբերակցությամբ գրաբարյան և աշխարհաբարյան իրողությունների ամբողջություն է՝ դրական խոնարհում՝ գրաբարյան լեզվական շերտ՝ 95%, աշխարհաբարյան լեզվական շերտ՝ 5%, ժխտական խոնարհում՝ գրաբարյան լեզվական շերտ՝ 86%, աշխարհաբարյան լեզվական շերտ՝ 14%։

ԳՐԱԲԱՐՅԱՆԻ ԵՎ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԼԵUՎԱԳԻՏԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԸ ՀԱԿՈԲ ԿԱՐՆԵ "ԻՈՒՄ. Մատենագիր Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերի տեղագրությունը» աշխատությունը նախապատմական բնագիր է։ Դա զուտ պատմական աշխատություն չէ, բայց պարունակում է տվյալներ, որոնք վերաբերում են ոչ միայն Կարինին և նրա շրջակայքին, այլ նաև Օսմանյան Թուրքիայի կողմից կազմակերպված պատերազմներին և ավերիչ արշավանքներին։ Ուսումնասիրելով Հակոբ Կառնեցու «Վերին հայերենի տեղագրությունը» լեզվական առանձնահատկությունների տեսանկյունից `այս աշխատության մեջ մենք առանձնացնելու ենք գրաբարյան և աշխարհաբար-արաբական լեզվական շերտերը երգի խոնարհման համակարգում։ Վաղ աշխարհիկը մեր լեզվի զարգացման եզակի շրջան է, այն ունի իր առանձնահատկությունները, որոնք առկա են գրաբարի իրողությունների հետ խառնված երգի խոնարհման համակարգում։ 17-18-րդ դարեր Համաշխարհային լեզուն տարբեր ձևերով է հայտնվել տարբեր հեղինակների կողմից։ Երբեմն գերակշռում էին գրաբարի տարրերը, մերթ ինչ-որ բարբառի նախշեր, մերթ միջին հայերենի նախշեր։ Իր զարգացման ընթացքում հայերենը որոշ չափով պարզեցրել է խոնարհության համակարգի բազմազանությունը։ Գրաբարի հոլովման համակարգը բաղկացած է չորս հոլովներից. Հայոց լեզվի հետագա զարգացման ընթացքում նվաստացման համակարգը ենթարկվեց փոփոխությունների ՝ ձեռք բերելով նոր կերպար։ Մեր ուսումնասիրած աշխատանքի լեզվի խոնարհության համակարգը ունի որոշ առանձնահատկություններ գրաբարի և աշխարհի համաշխարհային իրողությունների մեջ։ Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերենի տեղագրությունը» հոլովման համակարգը քննելիս առանձնացրել ենք մի քանի խմբեր։ Նախ խոսենք դերբիների մասին։ Ինչպես գիտենք, Գրաբարի քերականության մեջ կա չորս ածանցյալ ՝ անորոշ, ապարնի, անցյալ և ենթական (ներկա)։ Երգի լեզվով դերբի համակարգը հիմնականում գրաբարն է։ Անցած դերբին բացարձակ գերակշռություն ունի։ Անորոշ հոդվածի օգտագործումը հաճախակի չէ, ինչը հիմնականում հանդիպում է գործնական պարագայում։ Ստորադաս բայը քիչ է գործածվում։ Քանի որ հեղինակը պատմում է արդեն տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին, մենք չենք նկատում aparniderba- ի օգտագործումը։ Ներկայացնենք դերբիների օգտագործման վիճակագրական պատկերը, ինչը կօգնի ավելի լավ պատկերացում կազմել աղեղի համակարգային գրաբարային շերտի մասին։ Մենք աղյուսակում ներառել ենք միայն անորոշ անցյալի դերանունները, քանի որ համարել ենք ստորադաս բայերը, որոնք չեն օգտագործվել որպես գոյականներ (jour-1 դեպք)։ Անցյալ-անորոշ բայերը բաշխվում են հետևյալ կերպ. Անցյալ-որոշված ​​բայեր Այժմ եկեք նայենք խոնարհված ձիերին։ Խոնարհման համակարգը ներառում է գրաբարյան բոլոր պարզ ժամանակները, բացառությամբ հրամայական հրամայականի։ Հետևյալ ժամանակները ապացուցվում են բարդ ժամանակներից. Նախդիր-ներկա ժամանակ, օրինակ ՝ կառուցված (9), զարդարված (10), ասված (12) և այլն. Դրանք տեղավորվել են (22), մուտքագրվել (32) և այլն, ներկա լինել բայերից կազմված սահմանագիծ, օրինակ ՝ սարսափել (27), ցրվել (40), կերակրվել (40) և այլն։ Մենք չգտանք այլ բարդ ժամանակների օգտագործման օրինակներ։ Ստորև ներկայացնում ենք առաջին, երկրորդ գոգնոցների, բնօրինակ և արգելապատնեշների օգտագործման վիճակագրական պատկերը, ինչպես նաև նախորդ-ներկա ներկա, նախդիր-նախադաս անցյալ ժամանակ. Առաջին նախածանց, երկրորդ նախդիր, անցյալ դերբայ, անցյալ դերբայ , անցյալ դերբայ, անցյալ դերբայ, անցյալ դերասանություն Նրանց օգտագործումը, իհարկե, շատ բարձր հաճախականություն ունի։ Դրանց համեմատությամբ առաջին և երկրորդ ապարների ավելի ցածր օգտագործումը վկայում է գրաբարից դուրս հայոց լեզվի զարգացման ներքին ընթացքի, աշխարհիկ լեզվական միջավայրի մասին։ Հետաքրքիր է նշել, որ ստորադաս մեթոդի առաջին և երկրորդ գոգնոցները շատ քիչ էին, բայց որոշ չափով օգտագործված, մինչդեռ դրանք պետք է ամբողջովին վերացվեին։ Պահպանված ձվերից մի քանիսը պարզապես կարելի է համարել գրաբար։ Եվ այն, որ հրամայական հրամայականը ընդհանրապես չի օգտագործվել, դա արդեն համաշխարհային իրողություն է։ Գրաբարյան հրամայական հրամայականը կամ հրամայական տրամադրության ապոստրոֆը համաշխարհային լեզվով թարգմանվել է պարտադիր, պայմանական, պարտադիր ապոստրոֆներով, երբեմն ՝ հրամայականով։ Հրամայական հրամայական ժամանակում և, և պասիվ ջ, անփոփոխ բայը ստացել են -jir, -jik և խառն հոլովման բայերը `jir, -ijik։ Երկուսում էլ գոյություն չունի հրամայական հրամայական ժամանակի կիրառում։ այն ընդհանրապես ընդգրկված չէ երգի լեզվի խառնման համակարգում։ Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերենի տեղագրությունը» լեզվի խառնման համակարգում մենք ունենք ոչ գրաբարյան իրողությունների լայն շրջանակ, որոնցում մի շարք բայերի հոլովված ձևեր նույնպես մասեր են պարունակում։ Եկեք վերցնենք օրինակներ, որոնք մատնանշում են աշխարհի բանավոր իրողությունները։ 1. Եվ Եվ շատ ախորժելի և զարմանալի պանիր պետք է մատուցվի Ստամբուլում Arzrumpasha աղ երսում։ (13), 2.… .Soka kulnun gineav, խաղողով, ձիթապտուղով և բոլոր պտուղներով… .3. 4. Թուրքերը կամ հայ գյուղացի քրդերը կամ գյուղի գյուղացիները գալիս են բողոքելու, ժամանակավորապես սպանելու կամ դուրս հանելու իր գավառից, բերդից վերցնելու, նրա իշխանությունը վերցնելու կամ ուրիշներին վերահսկելու։ ... 5. ոչ. Ոչ ոք չի կարող գործել կարգի դեմ։ կամ դատել, դատել, դատել, դատել, կենաց (25), 6.… .Ոչ այլ տարբերակ, թագավորը կամ վեզիրը կդարձնեն մանզուլ և մեկ այլ փաշայկուտա քաղաք։ (26), 7. Չորս կամ հինգ հայ ՝ Ստամբուլ բողոքելու համար, շուտով գլուխը։ (26), 8. «Եթե տղամարդը ընկնում է պատերազմի մեջ, նա կգրանցվի Ստամբուլ»։ (28), 9.… Նրանք իշխում էին Աբիսինիայի վրա մինչև Յամանի երկիրը, որտեղ ապրում էր Ուրգաֆանը (/ 28), 10. ec. Քանի որ իշխողը կարող է ամեն ինչ պահել առանց ամրոցի, նա կարող է մեկ մատը դնել գրպանը, և կարող է այն դնել բաժակի մեջ։ (29), 11. «Եթե Երուսաղեմի երկիրը բաժանված լիներ տասներկու թագավորությունների, այն այն կտար մի փոքր թագավորի»։ (29) և նա դա տվեց մի փոքրիկ փաշային։ (29) և նա դա տվեց մի փոքրիկ փաշային։ (29) 12. և. Սաղմոսի այս երկու կանոնների մեծությունը դժվար թե շրջապատի։ Բերդում այնքան շատ աղբյուրներ կան, երբ նրանք դուրս են գալիս, դրանք տանում են ջրաղացին (31), 14. Հետո մենք այդքան էլ չէինք մտածում զգեստը վերցնելու մասին, բայց մենք հասկացանք, որ այն Օսմանյան կառավարության վատ սովորությունը չէր, որ տանտերը ստիպի մեզ ցույց տալ իրեն զգացողը, որպեսզի գանք հաք (56), 15. Նա ասաց. «Եթե ես նրանց ինչ-որ բան պարտականեմ ՝ սարերում, թե որևէ այլ գավառ, ես նրանց փոխարեն չեմ սպանի քեզ »։ (56), 16. Եվ նա սկսեց միմյանց ասել. «Ի՞նչ գողեր են ստեղծվել, որ այս եկեղեցին կանի դա, որ մենք բաց ենք»։ (57), 17. Դուք երգում եք բոլոր շարականները երկու դասի և յուրաքանչյուր այլ տան։ Kk մասնիկների առկայությունը առաջին հայացքից կարող է ստիպել ընթերցողին մտածել, որ դրանք կապված են Կարնոյի բարբառի հետ, քանի որ Հակոբ Կառնեցին Կարինից էր։ Հարկ է նշել, որ Կարնոյի բարբառով սահմանի ներկա և անցյալ դերբայը կազմվում է նախորդ մասնիկի մասնիկին համապատասխան մասնիկի կողմից, բայց այդ մասնիկը տեղադրվում է ձայնավոր բայից հետո, ձայնավորը սկսվում է ձայնավոր k- ով։ կամ c- ն վերցված է սկզբից, օրինակ ՝ կղնիմը, կոդեմկ 1 և այլն։ Իսկ Ա. Ribարիբյանը նշում է, որ ձայնավորով սկսվող բայերի դեպքում մասնակիցը դրվում է բայի առաջ և միևնույն ժամանակ, արտահայտելով շարունակականության գաղափարը, ավելին, այն դրվում է եզակի բայերի առաջ, իսկ հետո հետո 2 Վերոնշյալ ձևերում նման օրինաչափություն չկա։ Ուստի վերոհիշյալ ձիերի մեջ դժվար է տեսնել Կարնոյի բարբառի հետքերը։ Այս դեպքում մենք հիմնականում գործ ունենք կու մասնիկի հետ։ Դա միջին հայերեն է, որը, ըստ նախապես նշված սկզբունքի, տեղափոխվել է համաշխարհային դաս։ Ա.Այթյանը քննության քերականության մեջ այս մասը «զարմանալի» անվանեց։ Ըստ Հ.Աճառյանի, կու մասնիկի առաջին վկայությունը տրվել է 12-րդ դարում, մասնավորապես, Մխիթար Հերացին երկու կիրառություն ունի ՝ կու գա, կլինի։ Ավելի ուշ ՝ Կիլիկյան շրջանում, հեղինակների համար այն սովորական իրողություն դարձավ 3։ Էջ 1 Մկրտչյան Հ., Կարնոյի բարբառը, Երեւան, 1952, էջ։ 70 2 Ghaարիբյան Ա., Հայ բարբառագիտություն, Երեւան, 1952, էջ 409-410։ 3 Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի ամբողջական քերականություն, հ. IV Ա, Երեւան, 1989, էջ։ Մոլագարի սեզոնի ներկա և անցյալ ժամանակների անթերի ժամանակների կազմությունը հայ լեզվաբանության մեջ դիտարկվում է որպես Գրաբարի գր հետգրաբարյան շրջանների և տարբերակիչ հատկություն, որն արտահայտվում է դրանց կազմում `k մասնիկով, առանց դրա։ Ինչ վերաբերում է բերված օրինակում 11-րդ և 14-րդ կետերի ծռված ձիերին, եթե մենք նրանց մասին չէինք խնամել, ապա այստեղ մենք ունենք նախադրյալներից կազմված ժամանակացույցեր։ Եթե ​​գրաբարում -ալ-ը արտահայտում էր անցյալում սկսված և ավարտված գործողություն, դա նույնպես դրանից բխող պետություն էր, ապա միջին հայկական շրջանում մասնիկները -el, -er արտահայտում էին բառացի ժամանակային իմաստ։ Նոր ձեւավորվող նախադրական դերբին լրացրեց նախադրական ժամանակների նոր ժամանակների ժամանակները ՝ կազմելով նախդիր ներկայիս ժամանակներ։ Ներկայացնենք խոնարհված ձիերի վիճակագրական պատկերը։ Այս վիճակագրությունը ներառում է միայն դրական հոլովման ձևերը։ Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերի տեղագրությունը» գրաբարյան շերտային շերտում մենք առանձնացրել ենք մի տողի մի խումբ, որն իր մեջ ներառում է թերի բայ ունեցող կառույցները։ Այս կառույցները հաճախ օգտագործվում են հեղինակի կողմից։ Կա պակաս, բայց կա ներկան, կա, կա, անցյալը անկատար, կար, կար, առաջին օրը, կայցելի, ժամանակները կայցելեն, բայց միայն երրորդ դեմքով։ Ներկայիս առաջին դեմքի կամ կամքի օգտագործումը հազվադեպ է։ Ա. Աբրահամյանը նշում է այս պակասորդ բայի բացասական կազմի ոչ մասնիկը, իսկ բացասականի կազմը այլ իմաստ է արտահայտում. Այն չի մնում, չի կանգնում 1։ Միևնույն ժամանակ, Հ.Ավետիսյանը և Ռ. Hazազարյանը նշում են, որ այս բայը չպետք է շփոթել կանոնավոր բայի հետ, բացասականը կազմված է ոչ-ից, և կա բացասական բացասական բայ `կազմված ոչ-կոտորակից 2։ Երկուսում էլ այս թերի բայը հանդիպում է ոչ թե մենակ, այլ դերբիների հետ ՝ կազմելով հարակից կառույցներ։ Բերենք համապատասխան օրինակներ .1. … .Եւ յետ Բ. Այնուհետև տարին ուղարկվեց Խոր-Վիրապ, ինչպես գրված է նրա ամբողջական պատմության մեջ (11), 2... Անքն ունի երկու վանք և բակում գտնվող այլ եկեղեցիներ, որոնք այժմ ավերակ են դարձել Տաճկաց ձեռքում (17), 3. Ե .Եւ մայրու անտառում է ՝ սոճու կոչելու համար, և որ կոչվի Ազատայր, չկա մեկը, ով տեսել է սկիզբը, չի հասել ավարտին։ (19), 4.…. Ոչխարների հոտը ցրված է երկնքից դեպի դաշտի երեսը։ (22), 5. Որ։ որը նրանց անուններով գրված է թագավորի դռան վրա, որ նրանք պետք է ուտեն olofain LR հացը։ ոգի (26, 29, 45) 6. Եվ յուրաքանչյուր տուն կառուցվում է հայ և տաճիկի կողմից, տարբերություն չկա։ (31), 7. «Բազմաթիվ քարաշեն եկեղեցիներ ՝ գեղեցիկ շենքերով, որոնք այժմ գտնվում են գոմը կառուցած Տաճկատների ձեռքում»։ Կանայք կոչում են doorորջիայի դուռը, որ պատին դրոշմված են զարմանալի խաչեր, հիանալի տեսանողներ (37), 9. «Իսպահիկում ապրում է մինչև քառասուն հազար մարդ»։ (37), 1 Abrahamyan A., Grabar ձեռնարկ, Երեւան, 1976, էջ։ 209 թ. 2 Ավետիսյան Հ., Hazազարյան Ռ., Գրաբարի ձեռնարկ, Երեւան, 2007, էջ. 160 10. Բնակավայրի ամբողջ պարունակությունը գնելու համար կան անթիվ վաճառականներ ամբողջ հայ ազգից։ (34), 11. Եվ այս ամրոցը կառուցված է բարձր տեղում, ասես թագավորական գահ լինի, բարձր լեռան ստորոտում։ (37-38), 12. Լեռների հովտում ցրված են երեք վայրի եզներ։ (40), 13.… .Եւ հասնում է Սուրբ Հովհաննես վանքի առջև, որտեղ կա Սուրբ Հովհաննես Կարապետի խեղված դիակ։ (51), 14. Եվ դու շուտ հեռացար, որովհետև մարդիկ արյան մեջ էին. «Հագուստը բոլորը մաշված էր»։ (55) Թերի բայերով կառուցվածքների հաճախակի օգտագործումը կարելի է համարել հեղինակի լեզվի առանձնահատկություններից մեկը, որը կարող է թելադրել ժամանակահատվածը։ Այս ձիերը կազմում են ֆայլային համակարգի 3% -ը։ Ինչպես տեսնում ենք, այն հիմնականում օգտագործվում է վերջին դերբիին ուղեկցելու համար։ Երկուսն էլ ծագման գրաբարյան իրողություններ են, բայց հեղինակի կողմից նմանատիպ կառույցների հաճախակի օգտագործումը երկուսում էլ կարելի է համարել իրականություն, որը բնորոշ է համաշխարհային ժամանակաշրջանի լեզվաբանական միջավայրին։ Եկեք դիմենք բացասական աղեղին։ Գրաբարում բացասական հոլովները կազմված էին ոչ-բացասականից կամ մասնիկից, իսկ արգելման հրամայականը բառ-մասնիկ էր։ Այս բառ-մասնիկը կարող է բացասական իմաստով դրվել անցյալի, երբեմն ՝ անորոշ ժամանակի վրա 1։ Հ. Կառնեցու «Վերին հայերի տեղագրությունը» գրաբարյան ժխտողական ոճով ունենք նաև մի քանի հետաքրքիր օրինակներ։ Նախ նշենք, որ ոչ-բացասական գործածությունն ավելի հաճախակի է, քան ոչ մասնիկի և բառ-մասնիկի օգտագործումը։ Հետևյալ պատկերը կօգնի ավելի լավ պատկերացում կազմել ստեղծագործության բացասական երանգավորման մասին։ Եկեք նշենք այդ իրողությունները համապատասխան օրինակներով։ 1.… .Տասը օր քիչ էր պարտապանին գտնելու համար, պարոն գ Տեգավարաց…։ (26), 2. Նրանք ապրում են գետի ափին, ընդհանրապես ձյուն չեն տեսել։ (49), 3. Հետո մենք այդքան շատ չէինք հոգ տանում զգեստի մասին, բայց դուք այն կկրեիք։ (56), 4. «Tellիշտն ասա»։ Դուք հայտնի մարդիկ եք, թագավորի անունը ձեր վրա է։ Քեզ չեմ ծաղրի. (57), 5. if. Եթե իշխանը քրիստոնյա լիներ, նա նման բան չէր աներ։ Նշված ձիերը գրաբարից դուրս իրողություններ են, որոնք ձեւավորվել են հայոց լեզվի հետագա զարգացման ընթացքում։ Քանի որ երկուսն էլ նշվում են մերժմամբ, այդ պատճառով մենք նրանց խմբավորել ենք աշխարհիկ իրողությունների այս բաժնում։ Եկեք ներկայացնենք բացասական աղեղի վիճակագրորեն մոտավոր պատկերը։ Grabarian linguistic stratospheric linguistic շերտ 1 Ավետիսյան Հ., Hazազարյան Ռ., Էջ 45։ Այսպիսով, Հակոբ Կարնեցու ստեղծագործության հոլովման համակարգի ուսումնասիրությունը պարզում է, որ բացի հին հայկական իրական իրողություններից, հեղինակը օգտագործել է հետհին հայկական, աշխարհահայ շատ նիշեր, հաճախ խառն տարբերակով։ Վաղ Աշխարհի ենթաշրջանի մի շարք հեղինակներ նկարագրում են իրենց ժամանակակից վիճակը հին գրական հայերենի կամ գրաբարի, «քաղաքական» կամ քաղաքացիական հայերենի առկայությամբ։ բարբառներ Սա աշխարհագրագետի էական առանձնահատկությունն է. Լեզվի այս հատկությունը բնութագրում է Հակոբ Կարնեցու «Վերին հայերենի տեղագրությունը»։ Նման քննությունից հետո կարող ենք փաստել, որ Հակոբ Կարնեցու աշխատության լեզվական հոլովման համակարգում, բացի գրաբարյան իրողություններից, որոնք առատ են, օգտագործվել են աշխարհահայ նոր բանավոր ձևեր։ Նրանց ընդհանուր հարաբերակցությունը 86 է։ 14 Կարծում ենք, որ կարող ենք փորձել ուսումնասիրել, թե որքանով է այս լեզվական ցուցանիշը գործում նախապատմական աշխարհի այլ գործերի համար։ Թամարա ՊողոսյանԳՐԱԲԱՐՅԱՆԸ ԵՎ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԼԵUՈՒՆԵՐԻ ՇԱՀԵՐԸ ՀԱԿՈԲ ԿԱՐՆԵSԻԻ «ՎԵՐԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏԵ LԱԴՐՈՒՄ» ԵՐԿՈՒ ԽԱՆՈՒԹԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ Խոնարհում ։

example2046

example2046

Սույն աշխատանքը միտված է Մաքսային միությանը ՀՀ-ի անդամակցությունից բխող տնտեսական վերափոխումների կանխատեսմանը և վերլուծմանը։ Մասնակի և ընդհանուր հավասարակշռության մոդելների միջոցով տեսականորեն գնահատվում է ինտեգրման ազդեցությունը ՀՀ-ի (փոքր երկիր) ներմուծման, արտադրության և բարեկեցության վրա։ Նկարագրվում են այն նախապայմանները, որոնց առկայության դեպքում ՄՄ-ին անդամակցությունից ստացվող օգուտները հնարավորինս մեծ կլինեն։ Եզրակացությունները կատարվում են առևտրի ստեղծման և շեղման էֆեկտների հիման վրա։ Ռեգրեսիոն վերլուծության միջոցով հաշվարկվում է ներմուծման գնային առաձգականությունը։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Մաքսային միության շրջանակներում Ներկայումս տնտեսական ինտեգրման նեոկլասիկական տեսության շրջանակներում առավել մանրակրկիտ ուսումնասիրված տերմինը մաքսային միությունն է (այսուհետ ՝ Մաքսային միություն)։ ՄՄ հիմնական առանձնահատկություններն են. Վեր անդամ պետությունների նկատմամբ մաքսատուրքերի վերացում, մնացած աշխարհի վրա ներմուծման տուրքերի հաստատում, բ. Մաքսային եկամուտների բաշխում անդամ պետությունների միջև հիման վրա նախապես ձեռք բերված համաձայնության հիման վրա։ Մաքսային միության ուղղափառ տեսությունը վերլուծում է ՄՄ ձևավորման ազդեցությունը ռեսուրսների բաշխման վրա առևտրի ստեղծման և առևտրի շեղման ազդեցության միջոցով։ Առևտրի ստեղծումը սահմանում է գործընկեր երկրում համեմատաբար թանկ ներքին ապրանքների սպառումից անցում դեպի համեմատաբար ավելի քիչ թանկ ապրանքների սպառում։ Վերոհիշյալ փոփոխությունը պետք է դիտարկել երկու տեսանկյունից. Գործընկերների երկրից ներմուծված նմանատիպ և միատարր ապրանքների սպառման ավելացման պատճառով ապրանքների ներքին արտադրության կրճատում։ Գործընկեր երկրից ներմուծված ապրանքների սպառման մեծ աճը փոխարինում է ներքին արտադրությանը ՝ ներմուծման ավելի ցածր ծախսերի պատճառով։ Առաջինը բերում է արտադրության էֆեկտի, որը ենթադրում է նախկինում երկրում արտադրված ապրանքների արտադրության իրական արժեքի իջեցում։ Այլ կերպ ասած, երկիրը ավելի քիչ է ծախսում գործընկեր երկրներից ներմուծված որոշակի ծավալի ապրանքներ ձեռք բերելու վրա `համեմատած տվյալ արտադրանքի նույն ծավալը սեփական միջոցներով արտադրելու տարբերակի հետ։ Երկրորդը հանգեցնում է սպառման էֆեկտի, որը ներկայացնում է սպառողի ավելցուկը `կարիքները բավարարելու համար ավելի քիչ ծախսատար տարբերակի ընտրության շնորհիվ։ Առևտրի ստեղծման ազդեցությունը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով. Ε = ներմուծման գնի պահանջարկ, T = ներմուծման գների տոկոսային փոփոխություն ՝ մաքսատուրքերի վերացման հետևանքով, ՀՀ ընդհանուր ներմուծման մեջ ՄՄԿ = ՄՄ երկրներից ներմուծված ապրանքների հարաբերական արժեքը։ Առևտրի շեղումը բնութագրում է ՄՄ ներմուծման աղբյուրի փոփոխությունը, այլ ցածր գնով արտաքին աղբյուրից անցում դեպի գործընկեր երկրի ամենաթանկ աղբյուր։ Այս ազդեցությունը պետք է դիտարկել երկու տեսանկյունից. • ապրանքների գնման գնի բարձրացում նախորդի համեմատ `ներմուծման ավելի քիչ թանկ արտաքին աղբյուրները գործընկեր երկրի (երկրների) ավելի ծախսատար աղբյուրներով փոխարինելու հետևանքով. Առևտրի շեղման ազդեցությունը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով. MROW = ներմուծման մակարդակ մնացած երկրներից, s = փոխարինման առաձգականության գործակից։ Մասնակի հավասարակշռության մոդել 2։ Կան միայն 3 երկրներ. A, B և C, և համեմատաբար փոքր A երկիրը մաքսային միություն է ստեղծում B երկրի հետ։ Մաքսային սակագներ 1 Տե՛ս Robson P., The Economics of International Integration, 4th Revised Edition, New York, 1998, p. 2 Տե՛ս Jovanovic M., The Economics of International Integration, Northampton, 2006, էջ 32-42։ քաղաքականության միակ գործիքն են։ Ոչ սակագնային խոչընդոտներ չկան։ Բոլոր վերոհիշյալ երկրներում մաքսատուրքերը գանձվում են ըստ արժեքի, ուստի ցանկացած երկրի սպառողի համար ներմուծվող ապրանքների գինը (Pmt) բաղկացած է ներմուծվող ապրանքների (Pm) և մաքսատուրքերի (t) գներից։ Pmt = Pm (1 + t), որտեղ t Ապրանքների, ծառայությունների և ռեսուրսների շուկաները կատարելապես մրցակցային են։ Բոլոր ապրանքները ծառայությունները միատարր են և սպառողները գնումների որոշումներ են կայացնում գների տարբերությունների հիման վրա։ Երկիրն արտադրում է այս կամ այն ​​ապրանքը `հիմնվելով իր սեփական ռեսուրսների գների տարբերության վրա (համեմատաբար մեծ քանակությամբ)` համեմատած այլ երկրների հետ։ Առևտրային ծախսեր չկան։ Մասնակի հավասարակշռության մոդելը դիտարկում է մեկ արտադրանքի շուկա։ Ենթադրենք, 3 երկրներ արտադրում են նույն արտադրանքը, բայց արդյունավետության տարբեր մակարդակներով։ Նրանց արտադրության գործառույթները տարբերվում են միմյանցից։ C երկիրն ունի ապրանքի միավորի ամենացածր արժեքը, ուստի մեր դիտարկած հիպոթետիկ աշխարհում այն ​​կդառնա արտադրանքի գլոբալ մատակարարը ազատ առևտրում։ Օրինակ ՝ A երկիրը փորձում է պաշտպանել իր պակաս արդյունավետ ներքին արտադրողներին արտաքին մրցակցությունից։ Մաքսատուրքերը միակ սահմանափակումներն են, որոնք թույլ են տալիս երկրին ազատ առևտուր կատարել ավտոկրատիայի հետ։ Մասնագիտացումից ստացվող շահույթն այս դեպքում «զոհաբերվում է», քանի որ ռեսուրսները դուրս են բերվում այն ​​ոլորտից, որում երկիրը համեմատական ​​առավելություն ուներ մասնագիտացման ոլորտում։ Պոտենցիալ սպառումը նվազեցնելուց բացի, մաքսատուրքերը վերաբաշխում են եկամուտները ՝ հօգուտ արտաքին առևտրային քաղաքականություն որդեգրած երկրի արտադրանքի մեջ օգտագործվող գործոնների ՝ դրանով իսկ նվազեցնելով այդ ռեսուրսների առավել արդյունավետ օգտագործման ներուժը։ Եթե ​​Ա երկիրը ցանկանում է պաշտպանել իր ներքին արտադրությունը, ապա այն պետք է ներմուծման տուրք սահմանի։ Այս մաքսատուրքը կհանգեցնի Ա երկիր ներմուծվող ապրանքների գնի բարձրացմանը, իսկ սպառումը ներմուծումից կտեղափոխվի ներքին արտադրություն։ Այս պայմաններում Ա երկիրը կարող է մեծացնել իր ներքին սպառումը, եթե անդամագրվի մաքսային միությանը ցանկացած մոդելային երկրի հետ։ Գծապատկեր 1-ում, SS- ն ներկայացնում է A երկրի ներքին առաջարկի կորը, որը նույն կերպ ցույց է տալիս նաև DD ներքին պահանջարկի կորը։ B երկրի մատակարարման կորը BB է, C երկրի ՝ CC։ B և C երկրների մատակարարման կորերը կատարյալ առաձգական են, ինչը A- ի փոքր երկիր լինելու հետևանքն է։ Այս գյուղացին կարող է ազդել առևտրի պայմանների վրա, չնայած այս հանգամանքը կարող է փոխվել մաքսային միությունում։ 0C- ում մաքսատուրքերի ներդրումից առաջ A երկրի ներքին պահանջարկը 0 Q6 է։ Տեղական արտադրողները արտադրում են 0Q1 քանակ, մինչդեռ C երկիրը տալիս է Q1Q6 քանակ։ Գծապատկեր 1. Մաքսային և ՄՄ ձևավորման ազդեցությունը երկրի արտադրության և սպառման վրա և ենթադրենք, որ Ա երկիրը ներմուծման տուրք է սահմանում, և ներմուծվող ապրանքների գինը 0 Տ է սպառողների համար։ Այս դեպքում Ա երկիրը կարող է ներքին արտադրությունը 0Q1- ից հասցնել 0 Q3- ի և ներքին սպառումը բավարարել 0Q4- ից 0Q6։ Կառավարության մաքսային եկամուտները կկազմեն CT X Q3Q4։ Ենթադրենք, որ Ա երկիրը մաքսային միություն է ստեղծում Բ երկրի հետ։ Հաշվի առնելով, որ C երկրից ներմուծված ապրանքներն արժեն 0 Տ (ներառյալ արտարժույթի ներմուծման մաքսատուրքը), B երկիրը կդավաճանի A շուկային։ A երկրի անարդյունավետ արտադրությունը 0Q3- ից նվազում է 0Q2, սպառումը մեծանում է 0Q4- ից 0Q5 (Մաքսային միության շրջանակներում առևտրի ընդլայնում), երկրի A կառավարությունը չունի մաքսային եկամուտ։ Բ երկրից ներմուծված ապրանքների վրա մաքսատուրք չի գանձվում։ Առևտրի ընդլայնումն անխուսափելիորեն հանգեցնում է արտադրության ռացիոնալացմանը Ա երկրում `երկրում առկա ռեսուրսների առավել արդյունավետ բաշխման և օգտագործման միջոցով։ Սպառողներ երկրում Շահույթ, երբ նրանց երկիրը մտնում է մաքսային միություն Բ երկրի հետ։ Սպառողի ավելցուկն աճում է 1 + 2 + 3 + 4-ով։ Այնուամենայնիվ, այս իրավիճակը սպառողների համար ավելի քիչ բարենպաստ է, քան ազատ առևտրի պայմանները, որտեղ մատակարարը C երկիրն էր։ Այս կորուստը նշվում է 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + 10 միջակայքերով։ Տեղական արտադրողները մաքսային միություն մտնելուց հետո կորցնում են իրենց ավելցուկի մի մասը։ Սա ցուցադրվում է 1 տիրույթում։ Երկրի տեսակետից 1-ը տարածքն է ինչպես սպառողի ավելցուկի ավելացման, այնպես էլ արտադրողի ավելցուկի կրճատման։ Ա-ի երկրի մաքսատուրքերը նախորդ իրավիճակի համեմատ իջեցվում են 3 կետով։ Հետևաբար, A երկրի օգուտը 2 + 4 միջակայքն է։ Մաքսային միության ձևավորումը մեծացնում է A երկրի առևտուրը և սպառումը նախնական իրավիճակի համեմատ (ներմուծման ոչ խտրական տուրք)։ Վերջինիս ընթացքում Ա երկիրը վճարում է Q3Q4 X 0C ՝ C- ից և ներմուծված ապրանքների քանակի համար, մաքսային եկամուտներ է ստանում 3 + 8 չափով։ Մաքսային միության ձևավորումից հետո 3-րդ գոտին վերադարձվում է սպառողներին համեմատաբար ցածր գների տեսքով, մինչդեռ 8-րդ գոտին ներկայացնում է գործընկեր երկրի կողմից ՄՄ-ի շրջանակներում գանձվող ամենաբարձր գինը `համեմատած C երկրի հետ։ 3 տիրույթի «վերադարձը» սպառողին սահմանվում է որպես Հիքսի փոխհատուցում, այսինքն ՝ երբ մաքսատուրքերը փոխվում են, փոխհատուցումը գրեթե երբեք ուղղակիորեն չի վճարվում։ Նշենք, որ Ա երկիրը գործընկեր Բ-ին ավելի շատ վճարում է տվյալ ապրանքի Q3Q4 քանակի համար, քան վճարելու էր Գ-ն մինչ ՄՄ-ի ձևավորումը։ Մաքսային միության ձևավորման ամբողջական ազդեցությունը Ա երկրի բարեկեցության վրա կախված է առևտրի ստեղծման և առևտրի շեղման հետևանքների համեմատական ​​մեծությունից։ [առևտրի ստեղծման էֆեկտ (2 + 4) - առևտրի շեղման էֆեկտ (8)]։ Եթե ​​մենք փորձենք այս մոդելն ավելի դինամիկ դարձնել `օգտագործելով աճող եկամտաբերության մասշտաբները, ապա Բ երկիրը, որը մաքսային միության արտադրանքի մատակարարն է, պետք է բավարարի ավելի մեծ պահանջարկ։ Արտադրությունը կդառնա ավելի արդյունավետ, և գինը կարող է իջնել 0B- ից 0B։ Վերջինս իր հերթին մեծացնում է առևտրի ստեղծման հետևանքները և նվազեցնում առևտրի շեղման հետևանքները։ Ընդհանուր հավասարակշռության մոդել 1։ Ընդհանուր հավասարակշռության մոդելը ներառում է բոլոր շուկաները։ Բոլոր ապրանքների գները փոփոխական են, և մրցակցային հավասարակշռությունը ենթադրում է, որ բոլոր շուկաները դատարկ են։ Վերոնշյալ շուկաները կախված են արտադրության և փոխարինող ապրանքների փոխարինիչների միջոցներից, տեղեկատվական տեխնոլոգիայից, արտադրության գործոններից և արտադրանքի շարժունակությունից, եկամուտներից (ինչը մեծացնում է ապրանքի / ծառայության ձեռքբերման գինը `ենթադրում է մնացած ապրանքի (ապրանքների) ձեռքբերման գնի իջեցում։ ) և այլն Մոդելում կա 3 երկիր ՝ A, B և C, և երկու ապրանք ՝ X և Y։ A երկիրը X ապրանք է ներմուծում C երկրից (վերջինս X ապրանքի ներկրողն է ամենացածր գնով ազատ առևտրի ոլորտում)։ Գծապատկեր 2-ում Ա երկիրը գործարքներ է իրականացնում C երկրի հետ և հասնում է անտարբերության II կորին։ Ենթադրենք, որ Ա երկիրը ներմուծման տուրք է սահմանում։ Նոր հարաբերական գինն այժմ AT գիծն է։ Ենթադրենք, որ վերոհիշյալ ներմուծման տուրքը բավարար խթան չէ Ա երկրի ձեռնարկատերերին `X արտադրանք արտադրելու համար։ Այսպիսով, A երկիրը հասնում է I1I1 անտարբերության կորին, և հավասարակշռությունը հաստատվում է G կետում։ Եթե ​​կառավարությունը մաքսային եկամուտները «հետ է վերադարձնում» սպառողներին կամ դրանք ծախսում է նույն համամասնությամբ, ինչ կկատարեն սպառողները, մնացորդը վերադառնում է ԳՀ։ Այսպիսով, հավասարակշռության կետը K է, որտեղ T2- ը (որը զուգահեռ է AT- ին, որը ցույց է տալիս սպառողի փոխհատուցումը (Hicks փոխհատուցում)) հատում է AC վաճառքի պայմանների գիծը։ Առևտրի առումով տեղաշարժը պայմանավորված է այն փաստով, որ տնտեսությունը Նկար 2. Մաքսային միությունում բարեկեցություն, զուգորդված առևտրի շեղմամբ 1 Տե՛ս Jovanovic M., 2006, pp. 56-63։ Նրանցից քանիսը պատրաստ են ներմուծել նշված գներով, որից ուղղակիորեն գալիս է նրանց վերադարձված մաքսային եկամուտների գումարը։ T2- ը կազմված է այնպես, որ K և L կետերը լինեն նույն անտարբերության կորի վրա։ Մաքսատուրքերը փոխում են արտադրության կառուցվածքը և ապրանքների հարաբերական գները։ Ներքին ապրանքների սպառումը A երկրում աճում է, իսկ ներմուծումն ու արտահանումը նվազում են։ Հիմա ենթադրենք, որ Ա երկիրը մաքսային միություն է ստեղծում B երկրի հետ `առևտրի շեղման արդյունքում։ Առևտրի նոր պայմանները ներկայացնող գիծը AB է։ Ենթադրենք, որ K և L կետերը գտնվում են նույն I2I2 անտարբերության կորի վրա։ Մաքսային միության ստեղծումն այս դեպքում չի փոխում Ա երկրի բարեկեցությունը, չնայած փոխում է սպառման կառուցվածքը։ Ենթադրելով, որ լավագույն իրավիճակը E կետն է, ապա A երկրի համար մաքսային միության ստեղծումը ենթաօպտիմալ K կետից տեղափոխվում է համարժեք ենթաօպտիմալ L կետ։ A երկիրն անտարբեր է այս փոփոխության նկատմամբ։ Եզրակացություն. Եթե Ա երկիրը առևտրի պայմաններ է ձեռք բերում մաքսային միություն ստեղծելու արդյունքում, որը համեմատաբար քիչ օգտակարություն է ապահովում 0B / 0A- ի համեմատ, ապա երկիրը տուժում է։ Հակառակ դեպքում, մաքսային միությունը հանգեցնում է Ա երկրի բարեկեցության բարելավմանը `առևտրի շեղման արդյունքում։ Ապացուցված է, որ առևտրի շեղումը միշտ չէ, որ բերում է բացասական արդյունքների։ Եկեք այժմ քննարկենք այն դեպքը, երբ A երկիրն արտադրում է երկու ապրանքատեսակները։ Այս իրավիճակը համեմատաբար ավելի մոտ է իրականությանը, քանի որ Մաքսային միության ներսում ներմուծումը փոխարինում է սեփական արտադրությամբ։ Գծապատկեր 3. Արտադրությունը և սպառումը մինչև մաքսատուրքը Ա երկրում և Նկար 3-ում QQ- ն Ա երկրի ADS կորն է։ Ավստրիայում A- ն արտադրում է Qa առում կետում սպառում Ca կետում։ Հարաբերական գինը շոշափում է ինչպես AHS- ի, այնպես էլ I անտարբերության կորերը։ Ենթադրենք, որ երկիրը բացվում է միջազգային առևտրի համար։ A երկիրը փոքր է, ուստի այն չի կարող ազդել միջազգային հարաբերական գնի վրա (միջազգային հարաբերական գինը տվյալ արժեքն է)։ A- ն այժմ արտադրում է Q1 կետում և սպառում C1 կետում։ A երկիրը արտահանում է FG արտադրանքի քանակ Y և ներմուծում JK արտադրանք X արտադրանք C երկրից։ Ենթադրենք, որ Ա երկիրը ներմուծման տուրք է սահմանում։ Ըստ նոր հարաբերական գնի, A- ն կարտադրի Q2 կետում և C2- ի վերջում։ Նկատի ունեցեք, որ և՛ արտադրությունը, և՛ սպառումը ներկայացնող կետերը մոտենում են ավտարկայության վիճակին։ Եթե ​​A երկրում սպառողները փոխհատուցվում են (մաքսատուրքերը «վերադարձվում են»), ներմուծումը որոշ չափով աճում է։ Դա ցույց է տրված RR- ի գծապատկերում, որը զուգահեռ է TT- ին (երկու տողերի միջև հեռավորությունը ցույց է տալիս մաքսային եկամտի չափը)։ Սպառումը այժմ գտնվում է C3 կետում։ Օրինակ, A երկիրը մաքսային միություն է ստեղծում B երկրի հետ, որը համեմատաբար ավելի անարդյունավետ ներմուծող է (ներմուծվող ապրանքների գինն ավելի բարձր է, քան C երկրում)։ Եթե ​​A երկիրը մաքսային միություն ստեղծելու արդյունքում հասնի I3- ից բարձր անտարբերության կորին, առևտրի շեղման էֆեկտով մաքսային միության ստեղծումը մեծացնում է երկրի բարգավաճումը։ Ռեգրեսիայի վերլուծության միջոցով հաշվարկել ներմուծման գների առաձգականությունը։ Մենք կօգտագործենք LnMt = a0 + a1LnCEt + a5LnRPPt + Ut մոդելը (LnMt - ներմուծման ծառայություններ մատուցվող ծառայությունների լոգարիթմ, LnCEt - կենցաղային ծախսերի լոգարիթմ, LnRPPt - հարաբերական գնի լոգարիթմ Ln [ներմուծման գնի ինդեքս], [ներքին գնի ինդեքս], [ներքին գին ցուցիչ]։ 1997-20131 թվականների համապատասխան տվյալների հիման վրա ստացվել են հետևյալ նշանակալից արդյունքները, որտեղ {-1,455} արժեքը ներմուծման գնի առաձգականությունն է։ 1 Աղբյուր ՝ www.unece.org։ Հաշվի առնելով այս ամենը ՝ մենք գալիս ենք հետևյալ եզրակացությունների.  որքան փոքր է երրորդ երկրի (արտաքնապես տեսականորեն արտահանվող երկիր) արտահանման պահանջարկը և, համապատասխանաբար, գործընկեր երկրի ներմուծման պահանջարկը։ ) (Բ) ՄՄ շրջանակներում բարձր է։ , ավելի մեծ է տվյալ երկրի բարեկեցության մակարդակի բարձրացման հավանականությունը `կապված առևտրի ստեղծման էֆեկտի ընդլայնման հետ։ Բարձր Որքան բարձր են առևտրային խոչընդոտները մնացած աշխարհում, այնքան մեծ է մաքսային միությունում արգելք ստեղծելու ազդեցությունը։  Որքան ցածր լինի C երկրի (մնացած աշխարհում) A երկրի արտահանման մաքսատուրքերը, այնքան փոքր կլինի A երկրի արտահանման շեղումը B երկիր (փոխարինումը B երկրով)։ Որքան ցածր լինի մնացած երկրում Ա մաքսատուրքերը, այնքան քիչ հավանական է, որ ՄՄ-ի գործընկեր երկիրը կփոխարինի ամենաարդյունավետ (նվազագույն ծախսատար) ներմուծողին ՝ Գ երկիրը։ Մենք եզրակացնում ենք, որ որքան ցածր է մաքսատուրքերը տվյալ երկրում մինչ ՄՄ ձևավորումը, այնքան փոքր են տնտեսական ինտեգրման ակնկալվող օգուտները։ Հաշվի առնելով, որ Հայաստանը Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության անդամ է, մեր երկրում մաքսատուրքերը ամենացածրն են աշխարհում, Մաքսային միությանն անդամակցելու արդյունքում առևտրի ստեղծման ազդեցությունը փոքր կլինի։  որքան ավելի առաձգական է առաջարկի և պահանջարկի կորերը (E> 1), այնքան մեծ են 2 և 4 տիրույթները, որոնք «մարմնավորում են» առևտրի ստեղծումը։  Որքան մեծ է ՄՄ երկրների թիվը, այնքան քիչ հավանական է, որ փոխզիջումը բացասաբար կանդրադառնա բարեկեցության վրա։ ՄՄ-ի կողմից նոր երկրների ինտեգրման խթանը կպահպանվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ ամբողջ աշխարհը չի դառնա միասնական մաքսային միություն։ Աշխարհի բոլոր երկրները ծածկող մաքսային միության դեպքում կաշխատեր միայն առևտրի ստեղծման էֆեկտը։ ՄՄ անդամ երկրների աշխարհագրական մերձեցումը նվազեցնում է տրանսպորտային ծախսերը, մեծացնում է ինտեգրման օգուտները։  Որքան պակաս ներկրումը մնա աշխարհից, այնքան ավելի շատ երկրներ կտուժեն, փոխարենը կշահեն ՄՄ գործընկեր երկրները։ Ապրանք Տարբեր երկրներում արտադրված ապրանքները մրցունակ են, եթե այդ երկրներն ունեն նույն ապրանքի արտադրության համար արտադրական ծախսերի նույն կառուցվածքը։ Նման երկրների ինտեգրումը հնարավոր առավելագույն օգուտներ է բերում։ Եթե ​​նույն երկրներն ունեն նույն ապրանքի արտադրության տարբեր արտադրական ծախսեր, ապա նրանք ասում են, որ դրանք ունեն փոխլրացնող տնտեսական կառուցվածք։ Այս դեպքում ինտեգրման օգուտները ավելի փոքր կլինեն, քան նախորդ դեպքում։  Որքան մեծ է սեկտորում գործող փոքր ֆիրմաների քանակը, այնքան փոքր է հավանական հակաինտեգրացիոն դիմադրության մակարդակը, որը ցույց է տալիս էմոնոպոլ ուժերի օլիգոպոլական «ուժերը», որոնք կարող են խոչընդոտել ինտեգրման գործընթացին։  Որքան քիչ զարգացած են ազգային տնտեսությունները տնտեսական ինտեգրումից առաջ, այնքան մեծ է բարգավաճման ներուժը, որն ակնկալվում է նախատեսված մասնագիտացումից։ Արման Ասրյան ՀՀ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Մաքսային միության շրջանակներում Հիմնաբառեր. Մաքսային միության ուղղափառ տեսություն, առևտուր ստեղծելու հետևանք։

example337

example337

Գրավոր աղբյուրների համադրմամբ փորձ է արվել վերականգնելու Գրիգոր Լուսավորչի կենսագրությունը։ Գրիգոր Պարթեւը (Լուսավորիչը) ծնվել է մոտ 259/60 թ. Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառի Թիլ կամ Թորդան ավանում՝ արքայական տոհմի ընտանիքներից մեկում։ Մանկությունը եւ պատանեկությունը անցել է ընտանիքի հետ՝ Կապադովկիայի Կեսարիա (Մաժաք) քաղաքի հայ-հունական խառը միջավայրում, որտեղ եւ ուսում է առել, ապա մկրտվել, իսկ 80-ականներին ձեռնադրվել է քահանա։ 287/ 8թ. վերադարձել է Բարձր Հայքի Չրմես քաղաք, իսկ 293/4 թ. հաստատվել Արտաշատ մայրաքաղաքում՝ երկու տեղում էլ ծառայելով որպես արքունի քարտուղար։ 80-90ական թվականներին եղել է քրիստոնեության շրջիկ-քարոզիչ՝ ագաթանգեղոսություն անելով Մեծ Հայքում, ինչի շնորհիվ ձեռք է բերել «Ագաթանգեղոս» մականունը։ 298/9 թ. 368քրիստոնեության պետականացման արդյունքում դարձել է Մեծ Հայքի եկեղեցապետ, հնարավոր է, առաջին անգամ կոչվելով կաթողիկոս։ Գրիգորը Տրդատ III-ի օգնությամբ երկիրը դարձրեց քրիստոնյա ոչ միայն անվանապես, այլեւ իրապես՝ հաստատելով եկեղեցական ամենօրյա սպասարկում՝ տեղական եւ հրավիրյալ կադրերով, միասնական տոնակարգ, ծիսակարգ, կանոնակարգ, հունարեն եւ ասորերեն դպրոցների ցանց, Ս. Գրքի ընթերցման հետերոէպիկ եղանակ եւ այլն։ Պաշտոնավարման տարիներին հունարեն գրել է կանոններ, թղթեր՝ ուղղված եկեղեցական կյանքի կարգավորմանը եւ ժողովրդի լուսավորմանը։ Հետագայում թղթերի հիման վրա կազմվել է մի հունարեն ժողովածու (πολλοί λόγοι =Ճառք յաճախապատումք), որը, V դ. առաջին քառորդում թարգմանվելով եւ խմբագրվելով Մաշտոցի կողմից, փրկվել է կորստից եւ մեզ է հասել նույնությամբ։ Ծերության բերումով 325 թ. կաթողիկոսի պաշտոնը զիջել է իր երկու որդիներից կրտսերին՝ Արիստակեսին, ինքը անցել հայեցողական կյանքի։ Վախճանվել է հավանաբար 20ականների վերջերին՝ ապրելով մոտ 70 տարի։ Թաղվել է տոհմական դամբարանում։ IV-V դդ. սահմանին Սահակ Պարթեւի կողմից նա կանոնացվեց իբրեւ հայ եկեղեցու սուրբ, իսկ դարի վերջերից կոչվեց Լուսավորիչ։

Ագաթանգեղոսի «Պատմության» մեջ Անակ Պարթեւի դավադրությունից հետո վրա է հասնում նրա եւ նրա ընտանիքի մահապատիժը։ Ընտանիքի դայակը Անակի երկու փոքրիկ որդիներից մեկին՝ ապագա Գրիգորին, փախցնում է հարեւան Կապադովկիա՝ փրկելով նրան Արշակունի Խոսրով թագավորի սպանության հետ կապված վրեժխնդրությունից ([1], էջ 32) ։ Որպեսզի Գրիգոր Պարթեւը, որպես գրկանոց երեխա, դուրս տարվեր Մեծ Հայքից, նա պետք է ծնված լիներ 259-260 թթ. Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառում, Արշակունի թագավորական տոհմից սերող ընտանիքներից մեկում։ Տոհմական անունը հայտնի չէ, իսկ եղբոր անունը, իբր, եղել է Սուրեն ([2[; [3], էջ 64 (հմմ. [4], էջ 145-146)) , ինչը միանգամայն պարթեւական հատկանուն է, եթե իհարկե եղբայր ունեցել է, եւ եթե վերջինս չի հայտնվել երկվորյակների առասպելույթի թելադրանքով։ Բայց քանի որ եղբոր անվան միակ վկայությունը հանգում է ուշ բանավոր աղբյուրի, ավելի ճիշտ է կարծել, որ «Սուրենը» հայտնվել է Պատմահայր Խորենացու ազդեցությամբ՝ իբր ածանցյալ պարթեւական տոհմաճյուղի անվան ([5], էջ145-146)։ 259/60 թթ., երբ Պարսկաստանը նվաճում է ողջ Հայքը՝ ներառյալ Բարձր Հայքը, իշխանական բազմաթիվ ընտանիքներ տեղափոխվում են Փոքր Հայք եւ Կապադովկիա, իսկ Գրիգորի ընտանիքը Բարձր Հայքից գաղթում է Կեսարիա, որտեղ էլ նա մկրտվում է եւ ավազանի անուն ստանում Գրիգոր (հուն. = հսկող, տքնող, լույսը հսկող, արթուն լուսացնող. այս իմաստային դաշտից ածանցված է թվում հայերեն մականունը՝ Լուսավորիչ)։ Հետագայում, ինչպես վկայում է նրա հունարեն «Վարքը», նա ձեռնադրվում է քահանա։ Դատելով հունարեն «ագաթանգեղոս» (ավետաբեր) մականունից՝ Գրիգորը, հավանաբար Կեսարիայից սկսած, ավետարանչական առա362քելությամբ այցելում է տարբեր գավառներ, այդ թվում նաեւ Բարձր Հայք, երբ վերջինս ազատագրվում է պարսիկներից, ինչպես նաեւ կենտրոնական Հայք, երբ 293/4 թթ. այն անցնում է Տրդատ Մեծի իշխանությանը։ Բացառված չէ, որ նա՝ որպես խիզախ քարոզիչ, Մեծ Հայքում ագաթանգեղոսություն է արել նաեւ մինչեւ վերջինիս անկախացումը՝ պարսից տիրապետության ժամանակներում։ 287 թ., երբ Տրդատ III-ը Դիոկղետիանոս կայսեր օգնությամբ վերադարձնում է հայոց գահը սկզբում հռոմեապատկան Փոքր եւ Բարձր Հայքերում, Գրիգոր քահանան վերադառնում է իր բնօրրանը՝ արքունիքում (Չրմեսի՞) աշխատանքի անցնելով որպես քարտուղար։ Հետաքրքիր է, որ Ագաթանգեղոսի առաջաբանի համաձայն՝ արքունի քարտուղար է եղել նաեւ ինքը՝ Ագաթանգեղոսը, ինչը եւս վկայում է այն մասին, որ Գրիգորը եւ Ագաթանգեղոսը նույն անձն են։ Առանձնապես որեւիցե վկայություն պետք չէ ենթադրելու համար, որ Տրդատ արքան նախօրոք կարող էր իմանալ իր զարմիկի՝ քրիստոնյա լինելու, դեռ ավելին, քահանա եւ շրջիկ քարոզիչ (ագաթանգեղոս) լինելու մասին, մանավանդ որ 287 թ. եւ հաջորդ տարիներին քրիստոնյաները ստիպված չէին գաղտնի կամ կիսագաղտնի կյանք վարել։ Հետեւաբար՝ Ագաթանգեղոսի պատմության այն դրվագը, թե Տրդատ III-ը Երիզայում Անահիտ աստվածուհուն զոհ մատուցելու ժամանակ իմացավ Գրիգորի դավանանքի մասին, պետք է համարել վարքագրական ժանրի պահանջով ներմուծված տեղեկություն։ Իրականում Տրդատ արքայի համար բնական էր քրիստոնյաների հետ ընկերություն անելը, բանակում ծառայելը, պաշտոններ վարելը, վերջապես կրոնի պետականացումից հետո իր քրիստոնյա զարմիկին Հայքի եկեղեցապետ նշանակելը։ Հասկանալի է, որ դրանում դեր է խաղացել ոչ միայն այն, որ իր զարմիկը քրիստոնյա էր, քահանա էր եւ ագաթանգեղոս, սրանք, ի դեպ, կարող են վկայել նրա ժողովրդականության ու համբավի մասին, այլեւ այն, որ Գրիգորը հմուտ ու վարժ էր պաշտոնական ու կենցաղային հարաբերություններում ծագած արգելքներն ու խնդիրները լուծելու մեջ, ինչպես երեւում է «Հաճախապատումի»՝ նրա խրատներից։ Գրիգորը՝ որպես եկեղեցապետ, պետք է կաթողիկոս ձեռնադրվեր որեւէ մերձավոր եկեղեցում, տվյալ դեպքում՝ Կեսարիայում, որն իրեն հարազատ էր մանկությունից ու երիտասարդական տարիներից։ Դրա համար էլ թագավորական պատվով նրան իշխանների ուղեկցությամբ (298-99 թթ.) գործուղում են Կեսարիա՝ Փոքր Հայքի վրայով, որտեղից էլ նա հրավիրում է սկզբնական շրջանի համար խիստ անհրաժեշտ հոգեւորականներ ու եկեղեցական գործի կազմակերպիչներ։ Գրիգոր Լուսավորիչը կարողացավ առանց սուր բախումների եկեղեցու կողմը գրավել նաեւ Հայոց քրմական տների ներկայացուցիչներին, որոնք եւ 363համալրեցին առաջին եպիսկոպոսական դասը՝ տեղական վաղ քրիստոնեական համայնքներից ելած հոգեւորականների հետ միասին։ Իսկ եթե դրան էլ ավելացնենք Գրիգորի ձեռնարկած դպրոցներում պատրաստված հոգեւոր ծառայակիցներին, ապա կարելի է նոր կրոնի կադրային սպասարկման պահանջը բավարարված համարել։ Եվ իրոք, միայն հիշյալ չորս աղբյուրներից կրոնական ծառայողներ հավաքագրելու միջոցով հնարավոր դարձավ Հայոց բոլոր գավառներն ու քաղաքներն ապահովել եկեղեցածիսական կյանքով։ Հայտնի է, որ Ն. Ադոնցը, ի մի բերելով եղած սուղ վկայությունները, հավաստել է, որ սկզբնապես Գրիգոր Լուսավորչի գործընկերները եկեղեցական կյանքի կազմակերպման ու առաջնորդման հարցով եղել են 12 եպիսկոպոսներ, որոնք հետզհետե շատացել են՝ եկեղեցաթեմական կառուցվածքում ընդօրինակելով Մեծ Հայքի նախարարական վարչական կառուցվածքը ([6], էջ 360) ։ Այսպիսով, մոտավորապես քառասնամյա տարիքում ստանձնելով հայ եկեղեցու ղեկը՝ Գրիգոր Պարթեւ կաթողիկոսն իր կառավարման ընթացքում հասցնում է անել մի շարք կարեւոր գործեր։ ա. Արմատավորել մշտական ժամերգության, պատարագի, մըկրտության եւ մյուս խորհուրդների կատարման կարգերը։ բ. Հիմնել դպրոցներ հունարեն եւ ասորերեն լեզուներով՝ Ս. Գիրքը յուրացնելու միջոցով հետերոէպիկ ( հետերոէպիկ (=այլալեզու) ընթերցման մասին տես [7], էջ 227-228) թարգմանական եղանակը ներդնելու եւ լայնորեն կիրառելու համար։ գ. Երկրով մեկ ստեղծել նոր սրբավայրերի ցանց՝ նախաքրիստոնեականի հիմքի վրա կամ նորովի։ դ. Սահմանել համահայկական քրիստոնեական տոնական կյանք՝ Երուսաղեմյան տոնացույցի եւ քրիստոնեական զատկացույցի համաձայն։ ե. Ընդունել համաքրիստոնեական եկեղեցական ժողովների կանոնները եւ համալրել դրանք տեղական կանոններով։ զ. Հրահանգներ եւ խրատական թղթեր ուղարկել բոլոր թեմերին՝ ծագած կնճռոտ հարցերն ու խնդիրները պարզաբանելու նպատակով։ Գրիգոր կաթողիկոսի գործունեության մեջ վերջինը նշված ոլորտին ենք պարտական «Հաճախապատում ճառերի» ստեղծման համար։ Մեծ վարդապետը հընթացս գործոց գրած թղթերով այս ու այն հարցերին պատասխանելով՝ բոլորովին նպատակ ու ցանկություն չի ունեցել ստեղծելու վերոհիշյալ ժողովածուն։ Այդ թղթերը, թեկուզ գըրված լինելով հունարեն, այնքան պահանջարկ ու հեղինակություն են վայելել, որ հավանաբար Ներսես Մեծի օրոք կամ նրա պատվերով, որքան հնարավոր է ի մի են բերվել ու հավաքվել՝ կազմելով մի ժողովածու՝ պայմանականորեն դրված վերնագրով՝ հունարեն՝ լոգոյ պալա364սիօյ (=«Հաճախապատում ճառք»), որ նշանակում է բազմակի, բազմապատիկ, շատ ճառեր, եւ ոչ մի կապ չունի հաճախ ընթերցվելու կամ պատմվելու հետ։ Հաճախապատումը IV դ. սկզբին ստեղծված օտարագիր հայ գրականության ամենավառ արտահայտությունն է, որի շնորհիվ կենդանանում եւ շնչավորվում են մեծ վարդապետի կյանքն ու գործը, միտքն ու խոսքը։ Պետք է ասել, որ իր մեծության վայել Գրիգոր Պարթեւն ստացավ նաեւ մեծ մարդու՝ Տրդատ Մեծի բոլորեքյան աջակցությունը, որպեսզի հաջողությամբ պսակի եկեղեցաշինական մեծ գործը, եւ նոր կրոնն անարգել ներդրվի հայ հասարակության մեջ։ Բնական է, որ եթե չլիներ Տրդատ III-ի քաղաքական-կրոնական նոր կուրսը, Հայքը չէր դառնա առաջին քրիստոնեական պետությունը, Գրիգորը չէր լինի եկեղեցապետ, եւ քրիստոնեությունը Հայքում կարմատանար դանդաղ ու աստիճանաբար, ինչպես մյուս տեղերում ու հարեւան Փոքր Հայքում եւ Կեսարիայում, Գրիգորն էլ պարզապես կլիներ քրիստոնյա նշանավոր գործիչներից մեկը, գուցե նաեւ առաջին հայ աստվածաբան հայրը։ Ուստի հարկ է նշել, որ նա իր Հաճախապատումով ներկայացավ որպես հայ եկեղեցու բարոյախոսական ուղեցույց՝ առավելապես քրիստոնեության պետականացման շնորհիվ։ Բայց դա չի նշանակում, թե Տրդատի եւ Գրիգորի միջեւ տարաձայնություններ չեն եղել, մանավանդ նման լուրջ գործի կազմակերպման շուրջ, այն էլ նման երկարատեւ կառավարման ընթացքում (մոտ քառորդ դար)։ Եթե հաշվենք, որ Տրդատ արքան քրիստոնեություն է ընդունել ոչ թե իր հավատքի, այլ քաղաքական հաշվարկի ուժով, իսկ Գրիգորը մանկուց դաստիարակվել է իբրեւ քրիստոնյա, ապա նրանց միջեւ անխուսափելի է տարաձայնությունը որեւէ հարցով, թեկուզ հենց այն պատճառով, որ տվյալ հարցին Տրդատը վերաբերվելու է ձեւականորեն, իսկ Գրիգորը՝ համոզմունքներից դրդված։ Նույն կերպ թագավորի վարքագիծը կարող էին ընդօրինակել քրիստոնեությունը «դիվանագիտորեն» ընդունած իշխանները եւ դարձյալ բախվել բարոյախոս Գրիգորի եւ մյուս հայրերի հանդիմանանքին։ Այսպես դատելու հիմք է տալիս «Հաճախապատումի» մի փոքր հատված, որը հետազոտողների մեծ մասի կողմից հանիրավի վերագրվել է Մաշտոցի գրչին (V դ.). «Եւ այս յայտնի է, զի ոչ տոհմից փառաւորութիւն փառաւոր առնի առ Աստուծոյ, այլ առաքինութեան բարետոհմութիւնն։ Զի ի Հայս ոչ ինչ մեծագոյն եւ ի Պարսս քան զԱրշակունեաց ազգս եւ տոհմս, որ եւ յԱբրահամէ սերեցան աստ, նա եւ յամենայն ազգս թագաւորք երկրի ըստ անսուտ բանին տեառն ամենեցուն։ Այլ եթէ ոչ զգաստասցին ի բարի կրաւնս, ավելի պատուհաս ընկալցին ի տեառնէ; Եւ ծառայք նոցա որ հաճոյ եղեն Աստուծոյ, թագաւորեալք փառաւորեսցին ի տեառնէ, եւ նոքա 365պարտաւորեալք յաղագս մեղաց՝ պատժեսցին յարդար իրաւանցն» ([8], էջ 238) ։ Մեջբերումից երեւում է, որ հեղինակը բարոյական զգաստության է կոչում արքային՝ քրիստոնյաների օրենքով ապրելու, որպեսզի Աստծուց պատուհաս չստանա։ Այստեղ ոչ թե «Հաճախապատումի» թարգմանիչ-խմբագիր կամ թվացյալ հեղինակ Մաշտոցն է ընդմիջարկելով դիմել Արտաշես արքային 420-ական թվականներին, ինչպես կարծել են հայտնի մի քանի հայագետներ, այլ, ինչպես նկատել է իր «Մաշտոց» գրքում Ա. Մարտիրոսյանը, Գրիգոր Պարթեւն է անուղղակի դիմում Տրդատին, որովհետեւ Արշակունիները V դ. արդեն Սասանյանների ստվերում էին եւ տարբեր ազգերի թագավորներ չէին, իսկ IV դ. սկզբին նրանք պարսից, հայոց եւ այլ ազգերի մեջ դեռեւս հայտնի արքայական տոհմի համբավ ունեին ([9], էջ 116)։ Բացի այդ, Ս. Գրքի վկայակոչումը Աբրահամին Արշակունիների նախահայր համարելու վերաբերյալ գալիս է ոչ թե հայկական ավանդույթից, այլ ավելի լայն մերձավորարեւելյան եւ իրանական պատկերացումներից, որոնք ձեւավորվել էին դեռեւս Սասանյան հեղաշրջումից առաջ՝ մթ. I-III դարերում՝ Իրանի պարթեւ Արշակունիների իշխանության օրոք, հավանաբար պարթեւ արքաներին դիվանագիտորեն սիրաշահող հուդայական ռաբբիների, վաճառականների կամ էլ քրիստոնյա մեկնիչների կողմից։ Այսպիսով, Տրդատ արքայի կողքին մեծ էր նաեւ Գրիգոր կաթողիկոսի դերը նախաքրիստոնեական պաշտամունքները եւ նախապաշարումները հաղթահարելու եւ գրեթե անարյուն ու առանց հասարակական ցնցումների քրիստոնեությունը Հայաստանում արմատավորելու գործում։ Այսուհանդերձ, XIX-XX դդ.-ից մինչեւ մեր օրերը չեն դադարում քննադատել Գրիգոր Լուսավորչին՝ հեթանոսական մշակույթը ոչնչացնելու մեղադրանքով։ Սակայն պարզվում է, որ Գրիգոր Ագաթանգեղոսը եւ Տրդատ Մեծը հիմնականում անմասն են եղել հին տաճարների ու մշակութային արժեքների վերացման գործին։ IIIդ. II կեսին այդ չարահամբավ գործի հեղինակներն են եղել պարսիկ տիրողները, որոնք ողջ Հայքում փորձում էին ներդնել պաշտոնական զրադաշտականություն 1 ։ Միայն այն փաստը, որ Բագավանի տաճարի տեղում կառուցվեց ատրուշան, իսկ Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի հիմքում հայտնաբերվեց կավե կրակարան, բավական է ասելու, որ պարսիկները զրադաշտական ատրուշանի համար նախորդ սրբավայրն ավերում էին, իսկ քրիստոնյաները նոր կրոնի սրբավայրը կառուցելու համար նախորդը ծածկում էին։ Եթե քրիստոնյաները տաճար ու գիրք ավերող լինեին, Գառնու տաճարը չէր փրկվի, թեկուզ այն հրաշքով կամ անհայտ պատճաԱյս հարցին կանդրադառնանք այլ հոդվածում։ 366ռով փրկվել էր պարսիկներից, ինչը նշանակում է, որ հարցը դեռեւս կարոտ է քննության։ Առայժմ կարող ենք ասել, որ մեր վերականգնած պատմաքաղաքական ու մշակութային համատեքստում Գառնու տաճարը չի տեղավորվում. այն պետք է կամ քանդված լիներ, կամ էլ կառուցված չլիներ։ Որպես նախավարկած՝ կարելի է առաջ քաշել այն դրույթը, որ տաճարը կառուցվել է Մեծ Հայքի իշխանությունը պարսիկ Ներսեհից Հելիոս-Տրդատին անցնելուց հետո։ Այսինքն՝ արեւապաշտ Ավրելիանոսից թագադրված Տրդատը Հելիոս-Միհրի տաճարի շինարարությունը հասցրեց ավարտել մինչեւ քրիստոնեության պետականացումը, այսինքն՝ 393-99 թվականների միջեւ, մոտավորապես այնքան տարում, որքան պահանջվեց Աղթամարի տաճարի համար՝ 915-921 թթ.։ Իսկ քրիստոնեությունից հետո պարիսպներով ամրացված եւ ժողովրդից մեկուսացված Գառնու տաճարի տարածքը՝ բաղնիքով, պալատով եւ այլ կենցաղային ենթակառույցներով, դարձավ արքայական հանգստավայր եւ արքայաքույր Խոսրովիդուխտի դամբարան, ինչպես հստակորեն գրում է Պատմահայր Խորենացին (տե՛ս [5], էջ 241-242) եւ այսու եւս հերթական անգամ հաստատում իր հավաստի լինելը։ Հասկանալի է, որ դեպքերի նման զարգացումների արդյունքում միայն հեթանոսական տաճարը կարող էր փրկվել, դեռ ավելին, նաեւ կարող էր արդարացվել կառույցի ինչ-ինչ կողմերի, հարդարանքի ինչինչ մասերի կիսատ կամ թերի մնալը, որովհետեւ վրա էին հասել քրիստոնեության պետականացման ակտը 299թ. եւ Գրիգոր Պարթեւի եկեղեցաշինական գործունեությունը։ Վարքագիրը նշում է, որ Գրիգոր քահանան, մինչեւ կաթողիկոս դառնալը, ամուսնացած էր կեսարացի քրիստոնյա Դավթի դստեր՝ Մարիամի հետ եւ ուներ երկու որդի, ավագը՝ Վրթանես, կրտսերը՝ Արիստակես։ Թե ուրիշ զավակներ եւս ունեցել են, չի հիշվում, բայց այս երկուսը, նախ՝ կրտսերը, ապա՝ ավագը, հաջորդաբար իրենց հորից հետո եղել են Հայոց կաթողիկոսներ։ Պարզ երեւում է, որ Վրթանեսի անունը դրվել է տոհմական անվանացանկի համաձայն, գուցե Գրիգորի հոր անունը եղել է Վարդա՞ն, իսկ կրտսեր որդու անունը դրվել է հունական քրիստոնեական անվանացանկի համաձա՞յն։ Նույն կերպ է վարվել Վրթանեսը յուր երկու որդիների անվանակոչման հարցում, տոհմային՝ Հուսիկ, եւ քրիստոնեական՝ Գրիգորիս՝ պապի անունով։ Ի դեպ, հնարավոր է, որ Հուսիկը եղել է նրա պապ Գրիգորի աշխարհիկ անունը։ Նույն կերպ՝ Հուսիկը, որ իր որդիներից մեկին կոչեց Պապ տոհմանվամբ, մյուսին՝ Աթանագինես (հուն. Անմահածին), հավանաբար, Ս. Աթանագինեսի պատվին։ Հետո Գրիգոր Լուսավորչի տոհմը շարունակվել է մեկական զավակներով, Աթանագինեսից՝ Ներսես, սրանից՝ Սահակ, որից էլ միակ դուստրը՝ Սահականուշ։ Մի անորոշ տեղեկության համաձայն՝ Ս. Աթանագինեսը եղել է 367Գրիգորի տիկնոջ եղբայրը կամ այլ ազգականը, որ նահատակվել է Կեսարիայում Դեկոսի (ոչ թե Դիոկլետիանոսի) հալածանքի ժամանակ, դրա համար էլ, երեւի, սրբացվել է։ Ինչ վերաբերում է Հուսիկի մյուս որդուն՝ Պապին, որը պաշտոնական կնոջից անզավակ է մնացել, ապա պետք է ասել, ըստ Փավստոս Բուզանդի, Տարոնի Հացիկ գյուղի մի հարճից ապօրինի ժառանգ է ունեցել, անունը՝ Վրիկ։ Վերջինս համադրելի է Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկում հիշված երանելի Վարդան Կարճազատի հետ, որը ս. Մաշտոցի հայրն է ([10], էջ 79; [11], էջ 38) ։ Եթե Վարդանը Վրիկն է, ուրեմն Մաշտոցը եւ Սահակ Պարթեւը երկու եղբոր թոռներ են, այսինքն՝ բավականին մերձավոր ազգականներ, ինչն իր հերթին կարող էր նպաստել նրանց մտերիմ գործընկերությանը։ «Ագաթանգեղայ պատմութիւնից» հայտնի է ([12], էջ 452), որ Գրիգոր Պարթեւը կյանքի վերջին շրջանում դարձել է ճգնավոր հայրենի լեռներում (Սեպուհի Մանյա այրք կոչվող ճգնարանում՝ըստ ժողովրդական բանավոր ավանդույթի) (հմմ. [13])։ Իհարկե, Հայոց շատ գավառներում կուզեին, որ համազգային սուրբը ճգներ եւ վախճանվեր իրենց լեռներում, եւ այն փաստը, որ այդքան լեռներից ընդունելի է դարձել Սեպուհը, ավելորդ անգամ ցույց է տալիս Սուրբ Գրիգորի Բարձրհայքեցի լինելը։ Գրիգոր Պարթեւը գահակալեց մոտ 30 տարի եւ թաղվեց իր տոհմական դամբարանում։ Նա IVդ. II կեսին արդեն ժողովրդական լայն խավերի մեջ սրբի համարում ուներ, բայց իբրեւ սուրբ կանոնացվեց Սահակ Պարթեւի կողմից։

example465

example465

Ուսումնասիրելով եվրոպական անջատողական շարժումների տիպաբանությունը, կարելի է պարզել, թե անջատման ինչպիսի ձեւեր են գործում ժամանակակից Եվրոպայում։ Ժամանակակից ազգայնականության տեսաբանները, քննարկելով անջատողական շարժումների տիպաբանությունը, տալիս են տարբեր դասակարգումներ՝ ըստ որոշ չափանիշների։ Տիպաբանությունը դյուրացնում է ոչ միայն խնդրի լուսաբանումը, ազգայնականության դրսեւորման հնարավոր ուղղվածության ու սոցիալական ընդգրկվածության շրջանակների կանխատեսումը, այլեւ ընդհանուր հայեցակարգի բացահայտումը։

Այսօր ավելի քան 5000 ռասայական, էթնիկական, լեզվական, կրոնական եւ մշակութային խմբեր մտնում են ընդամենը 189 ազգային պետությունների կազմի մեջ։ Աշխարհում տեղի ունեցող բռնի կոնֆլիկտների մեծ մասը կապված է այս խմբի ինքնավարության կամ անկախության համար մղվող պայքարի հետ։ Աշխարհի բնակչության մեծ մասն առաջին իսկ հնարավորության դեպքում նախապատվությունը կտար իրենց պետության կազմից դուրս գալու օգտին։ Ամբողջ աշխարհում միլիոնավոր ակտիվիստներ անդամակցում կամ ինչ-որ ձեւով աջակցում են անջատողական շարժումներին, որոնք կրում են տարաբնույթ անվանումներ՝ ինքնորոշում, անկախություն, ինքնավարություն եւ այլն։ Անջատողական շարժումները տարածված են ամբողջ աշխարհում, ուստի դրանից անմասն չի մնում նաեւ ժամանակակից Եվրոպան։ Անջատողականության համար հիմնական նախապայման է հանդիսանում ազգայանականությունը, քանի որ, որպես կանոն, անջատողականությունն ուղղակիորեն կապված է լինում ազգայնականության 557ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ որեւէ տեսակի հետ։ Տարբեր ժամանակներում, տեսաբանները տվել են ազգայանականության դասակարգման տարբեր տիպեր, այդ իսկ պատճառով, մենք կփորձենք քննարկել այն տեսակները, որոնք կապ ունեն անջատողականության հետ։ Ըստ ազգայնականության հայտնի տեսաբան Է. Սմիթի՝ ազգայնականությունը լինում է երկու հիմնական տիպի՝տարածքային եւ էթնիկ։ Տարածքային ազգայնականությունը հիմնվում է քաղաքացիության հայեցակարգի վրա, իսկ էթնիկը՝գենետիկ միասնության [1, էջ 76]։ Ա. Խաչատրյանը գտնում է, որ կախված այն բանից, թե ովքեր են հավակնում պետության կազմից դուրս գալուն, ամջատողական շարժումները կարող են լինել.  ազգային, երբ պետության ներսում ապրող ազգերը կամ էթնիկ փոքրամասնությունները փորձում են ստեղծել իրենց ազգային պետությունը, որը, ի տարբերություն արդեն գոյություն ունեցող պետության, ծառայելու է իրենց շահերի իրականացմանը, կամ էլ միավորվելու մեկ այլ պետության, որը, որպես կանոն, լինում է անջատողականների արտաքին էթնիկական հայրենիքը։ Ազգային-անջատողական շարժումները լայն տարածում ունեն ամբողջ աշխարհում եւ անջատողականության ամենատարածված տեսակներից է։  տարածաշրջանային, երբ պետության որեւէ տարածաշրջան, ելնելով այս կամ այն պատճառներից, ցանկանում է անկախանալ կամ միանալ մեկ այլ պետության։ Օրինակ՝ Լեգա Նորդը (Հյուսիսային Լիգան) պայքարում է Իտալիայի հյուսիսային մասի՝ Պադանիայի անկախության համար, իսկ Լեգա Սուդը (Հարավային Լիգան)՝ Իտալիայի հարավային մասի՝ Աուսոնիայի անկախության համար։  կրոնական, երբ որեւէ կրոնական խումբ ցանկություն է հայտնել ունենալ սեփական պետություն կամ միավորվել մեկ այլ պետության, որի հետ ունի ընդհանուր կրոն։ Նման դեպքերում առավել հաճախ անջատողական կրոնական խմբի եւ պետության մեջ գերակայող խմբի կրոնները տարբեր են լինում [2, էջ 76]։ Չնայած կան ազգայանականության բազմաթիվ տեսակներ, սակայն Մ. Հեչթերն առանձնացնում է ազգայնականության 4 տեսակ. 1. Պետականաստեղծ ազգայնականություն, երբ պետությունը փորձում է մշակութային տարբեր տարածքների կամ հանրույթների ձուլման քաղաքականությունը վարել, որի արդյունքում կենտրոնական 558ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ իշխանությունները փորձում են ստեղծել բազմամշակութային հանրություն, որը ժամանակի ընթացքում կարող է ձուլվել եւ դառնալ միատարր մշակութային պետականություն։ Պետականաստեղծ ազգայնականությունն ունի նաեւ աշխարհաքաղաքական նշանակություն, քանի որ այն միավորելով մի շարք մշակութային խմբերի, նրանց ավելի պաշտպանված է դարձնում, սակայն բացասականն այն է, որ այս միատարրության պայմաններում, հնարավոր է, որ որոշ մշակութային նորմեր վերանան կամ էլ, ձուլվելով այլ մշակույթների հետ, ստեղծվեն այլ նորմեր։ 2. Ծայրամասային ազգայնականությունը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ պետության ծայրամասերում ապրող առանձին մշակութային խմբերը փորձում են անջատվել կամ դիմում են միավորվելու այն պետությանը, որը կրում է նույն մշակութային առանձնահատկությունները։ 3. Իռեդենտիկ ազգայնականությունը դրսեւորվում է այն ժամանակ, երբ պետությունը փորձում է ընդլայնել իր՝ գոյություն ունեցող սահմաններն ի հաշիվ հարեւան պետության զբաղեցրած տարածքների, քանի որ այնտեղ բնակվում են իր արյունակից էթնիկ հանրույթները։ Իռեդենտիկ ազգայնականությունը հաճախ դրսեւորվում է այն ժամանակ, երբ հարեւան պետությունում ոտնահարվում են իրենց արյունակիցների իրավունքները, կամ էլ նրանց նկատմամբ կատարվում են որոշակի ճնշումներ։ 4. Միավորող ազգայնականությունը դրսեւորվում է այն ժամանակ, երբ երկու քաղաքականապես բաժանված, բայց միեւնույն մշակութային առանձնահատկություններն ունեցող խմբեր փորձում են միավորվել մեկ պետության տարածքում [3]։ Այսպիսով, քննարկելով տարբեր տեսաբանների անջատողականության դասակարգման սկզբունքները, կարելի է փաստել, որ եվրոպական անջատողականության տիպերը շատ են եւ մենք փորձեցինք ներկայացնել դրանցից ամենատարածվածները։ Անջատողականության տիպերը դասակարգելիս նկատեցինք, որ գրեթե բոլոր տեսաբանների մոտ առանձնացվում է էթնիկ կամ ազգային անջատողականությունը։ Անրադառնալով պատմությանը՝ կարելի է ասել, որ էթնիկ անջատողական շարժումները հարաբերականորեն ավելի հաջողված են եղել։ Նրանցից ոչ բոլորն են հասել իրենց նպատակին, բայց հաշվի առնելով նրանց պահանջները եւ նրանց առաջացրած դիմադրություն559ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ները, համակարգային փոփոխությունները եւ այլ հետեւանքները՝ կարելի է միանշանակ պնդել, որ ազգային անջատողական շարժումը քաղաքական շարժման առավել հզոր տեսակներից է։ Մինչդեռ միեւնույն պատմական ժամանակներում ոչ ազգային անջատողական շարժումները դատապարտված են եղել ձախողման։ Եվրոպական անջատողական շարժումներում իրենց ուրույն դերն ունեն նաեւ լեզվական եւ ծայրամասային անջատողական շարժումները, որոնք մի շարք եվրոպական անջատողական շարժումներում գերակշռող գործոն են հանդիսանում, այդ իսկ պատճառով այս տիպերը եւս կփորձենք ավելի խորը ուսումնասիրել։ Արդի Եվրոպայում գոյություն ունեն բազմաթիվ էթնիկական խմբեր, որոնք գտնվում են տարբեր պետությունների կազմում։ Է. Գելները գտնում է, որ էթնիկությունը քաղաքական ոլորտ է մտնում «ազգայնականության» ձեւով՝ այն օրերին, երբ հասարակական կյանքի տնտեսական հիմքը մշակութային համասեռություն կամ շարունակականություն է պահանջում, ու երբ մշակույթին առնչվող դասակարգային տարբերությունները դառնում են վնասակար, այնինչ՝ էթնիկությունից զուրկ, աստիճանական դասակարգային տարբերությունները մնում են տանելի [4, էջ 116]։ Էթնիկական անջատողականության վառ օրինակներից կարելի է նշել ԽՍՀՄ փլուզումը, որի մասնատումից հետո ինքնուրույն պետություն ստեղծեցին մի շարք երկրներ, որոնք միմյանցից տարբերվում էին մշակույթով, սովորույթներով, կրոնով, լեզվով եւ այլ առանձնահատկություններով։ Հետխորհրդային տարածքը զերծ չմնաց քաղաքացիական պատերազմներից, էթնոքաղաքական կոնֆլիկտներից եւ անջատողական շարժումներից, որոնք ուղեկցվում էին լայնամասշտաբ բռնություններով եւ տեղահանություններով։ Վերջիններիս մեծ մասը նույնպես հասան հաջողության։ Այսպես, եթե Աբխազիան, Լեռնային Ղարաբաղը, Մերձդնեստրիան ձեռք բերեցին փաստացի անկախություն, ապա Աջարիան, Թաթարստանը, Բաշկիրիան բավարարվեցին ավելի լայն ինքնավարությամբ։ Միակ ձախողված անջատողական շարժումը, որը պատճառ դարձավ երկարատեւ բախումների եւ արյունահեղությունների, չեչենականն էր։ Չեչենական անջատողականները, հետամուտ լինելով միայն լիարժեք անկախության, թեպետ հռչակեցին անկախ պետության՝ Իչկերիայի ստեղծման մասին, այնուհանդերձ, չկարողացան 560ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ իրականացնել իրենց նպատակները։ ՌԴ-ին հաջողվեց, թեպետ ռազմական միջոցներով, պահպանել իր տարածքային ամբողջականությունը։ 2003 թ. Չեչնիայում անցկացվեցին սահմանադրական հանրաքվե եւ նախագահական ընտրություններ։ Երկու դեպքերում էլ արդյունքը գոհացուցիչ էր Կրեմլի համար, եւ կարծես թե չեչենական կոնֆլիկտը մոտենում է իր հանգուցալուծմանը, չնայած որ պարբերաբար հնչող պայթունները հիշեցնում են, որ նման վերջաբանը չի բավարարում դեռեւս գործող անջատողական ուժերին։ Այսօր Եվրոպայում առկա անջատողական շարժումների մեծ մասում էթնիկական գործոնն առկա է, սակայն դրանցից շատերում չէ, որ այն համարվում է գերակշռող հատկանիշ։ Եվրոպայում առկա գրեթե բոլոր անջատողական դրսեւորումներում էթնիկ գործոնը որոշակի չափով արտահայտված է։ Էթնիկ անջատողական դրսեւորումներում ավելի մեծ է բախման վտանգը էթնիկապես տարբերվող խմբերի միջեւ։ Իսկ ինչ վերաբերում է Կիպրոսի թուրքերի էթնիկ անջատողականությանը, ապա կարելի է փաստել, որ այս անջատողականությանը մեծ աջակցություն է ցուցաբերում Թուրքիան, որը ազգայնական տրամադրություններ հրահրելով տեղի թուրքերի մեջ, անընդհատ փորձում է իր ազդեցությունը մեծացնել Կիպրոս կղզու նկատմամբ։ Չնայած տրվող մեծաթիվ օգնություններին, այնուամենայնիվ, Թուրքիան օգտագործում է այս տարածքները, քանի որ այնտեղ կան նպաստավոր պայմաններ ներդրումներ կատարելու համար։ Լեզվական անջատողականությունը դրսեւորվում է այն ժամանակ, երբ մեկ պետության կազմի մեջ գտնվում են իրարից տարբերվող լեզվական խմբեր, որոնք փորձում են միմյանցից առանձնանալ, ստեղծել ինքնուրույն պետություն կամ էլ միանալ այլ պետության։ Ջ. Սորենսը գտնում է, որ լեզվական անջատողականությունը, ընդհանուր առմամբ, կարելի է համարել էթնիկ անջատողականության բաղադրիչ մաս, որտեղ լեզվական առանձնահատկությունն ավելի ցայտուն է արտահայտված, քան այլ բաղադրիչները՝ կրոնական, մշակութային եւ այլն [5, pp. Եվրոպայում կան բազմաթիվ լեզվական անջատողական շարժումներ, իսկ Արեւմտյան Եվրոպայում վերջին պետությունը, որը ստեղծվել է լեզվական անջատման արդյունքում, Իսլանդիան է, որը 1944 թ. դուրս եկավ Դանիայի կազմից։ Այսօր Եվրոպայում առկա բազմաթիվ անջա561ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տողական շարժումներում լեզվական գործոնը մեծ դեր է խաղում, սակայն բոլորում չէ, որ այն համարվում է հիմնական դրդապատճառը։ Լեզվական առանձնահատկությունը կարեւորվում է նրանով, որ անջատողական խմբերի հիմնական մտահոգությունը կայանում է նրանում, որ նրանք մտավախություն ունեն, որ իրենց ազգային լեզուն կարող է ձուլվել, իսկ ժամանակի ընթացքում էլ իսպառ վերանալ։ Այդ վտանգը կանխելու համար, այդ էթնիկական խմբերը պահանջում են ինքնավարություն, ինչպես դա եղավ կորսիկական անջատողականության դեպքում, կամ էլ սահմանդրության փոփոխմամբ պետական լեզվի շնորհում, ինչպես դա եղավ Բելգիայում առկա էթնիկ-լեզվական անջատողական խմբերում։ Եվրոպական անջատողական շարժումներում իր ուրույն տեղն ունի նաեւ ծայրամասային անջատողականությունը։ Որոշ տեսաբաններ գտնում են, որ ծայրամասային շրջանները ցանկանում են անջատվել 2 հիմնական պատճառներից ելնելով. 1. ծայրամասային շրջանը գտնում է, որ համեմատաբար քիչ ֆինանսական հատկացումներ է ստանում, որն էլ հանգեցնում է այդ շրջանի աղքատացմանը, 2. ծայրամասային շրջանը գտնում է, որ իր ռեսուրսները օգտագործվում են կենտրոնական կառավարության կողմից [6, p.4]։ Ծայրամասային անջատողականությունը շատ տարածված է Եվրոպայում, մասնավորապես մենք կփորձենք ուսումնասիրել Իսպանիայում առկա անջատողական դրսեւորումները, որտեղ գերակա է համարվում ծայրամասային գործոնը։ Իսպանական ազգը ձեւավորվել է հիմնականում Պիրենեյան թերակղզու բնիկների եւ թերակղզին նվաճած ժողովուրդների ձուլման արդյունքում։ Այդ գործընթացին մասնակցել են այնպիսի էթնիկական խմբեր, ինչպիսիք են հռոմեացիները, սուեվիները, վանդալները, վեստգոթերը, գերմանական որոշ ցեղեր, ինչպես նաեւ արաբներն ու հրեաները։ Իսպանիայում կան մի քանի էթնիկական խմբեր, որոնք պահպանել են իրենց մշակութային եւ լեզվական ինքնուրույնությունները։ Դրանց թվում են կատալոնացիները (16 %), գալիստացիները (7 %), բասկերը (2 %), որոնց ինքնանվանումն է էուսկալդունակ, եւ քոչվոր ռոմանները (գնչուները), որոնց նաեւ անվանում են գիտանոներ։ 562ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Կարելի է փաստել, որ բասկյան ծայրամասային անջատողականության մեջ իր ուրույն դերն ունի նաեւ էթնիկական գործոնը, քանի որ նրանք առանձնանում են իրենց սովորույթներով, մշակույթով եւ այլն։ Սակայն, եթե Բասկերի երկիրը չլիներ Իսպանիայի հարավարեւելյան ծայրամասում, հնարավոր է, որ նրանց անջատողական դրսեւորումներն ավելի թույլ լինեն։ Ի տարբերություն կատալոնական անջատողականությանը, որի հիմնական պատճառներից է, որ նրանց եկամուտները ավելի շատ ուղղվում են կենտրոնական կառավարությանը եւ իրենց ավելի քիչ հատկացումներ են գալիս, ապա բասկյան անջատողականների հիմնական նպատակը կայանում է իսպանական կառավարության կողմից ֆինանսավորման մեծացումը, որը զանգվածային անկարգությունների ֆոնին գնալով ավելի է նվազում։ ԵՄ-ն մշտապես դեմ է արտահայտվել անջատողական դրսեւորումներին, քանի որ դրանցից որեւէ մեկի անկախությունը կարող է նախադեպ ստեղծել այլ անջատողական շրջանների համար եւս։ Այդ պարագայում Եվրոպան կդառնար ավելի մասնատված, կսրվեին հարաբերությունները անջատված շրջանների եւ կենտրոնական իշխանության միջեւ, ինչը կհանգեցներ Եվրոպայում անկայունության մեծացմանը։ Կարելի է նաեւ եզրակացնել, որ անջատողական շարժումներում առավել ակտիվ են նաեւ էթնիկ-կրոնական խմբերը, որոնք անջատումը դիտարկում են որպես միջկրոնական հակամարտություն եւ փորձում են միջազգային հարթությունում այս կոնֆլիկտը ներկայացնել որպես ազգային կրոնական իրավունքների խախտման տեսանկյունից։

example976

example976

Հոդվածում քննարկվում են քաղաքացիական հարաբերությունների կարգավորման որոշ հիմնախնդիրներ, որոնք ծագում են օտարերկրյա տարրով ծանրաբեռնված վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող հարաբերությունների արդյուքում։ Հիմնվելով արտասահմանյան դոկտրինի վրա՝ առաջարկվում են քննարկվող ոլորտի որոշ վիճելի հարցերի հետ կապված տեսակետներ։ Քննարկվում է վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվող նորմի էությունն ու նշանակությունը, դրանում փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը։ Հոդվածի նպատակն է քննարկվող խնդիրների ճիշտ ու արդյունավետ լուծման միջոցներ առաջարկելը՝ համապատասխան նորմի կատարելագործմամբ ու ճիշտ կիրառմամբ։

ՎՆԱՍ ՊԱՏՃԱՌԵԼՈՒ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ԾԱԳՈՂՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈԼԻԶԻՈՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՆԵՐՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆԱՍՊԵԿՏՆԵՐՈՒՄԴելիկտային հարաբերությունները վնաս պատճառելու հետևանքով առաջացող պարտավորություններ են։ Վնաս պատճառելու հետ կապված պարտավորությունները, որոնք որոշ իրավական համակարգերում նաև դելիկտ են անվանվում (հիմնականում այդպես են կոչվում մայրցամաքային եվրոպական երկրներում), վերաբերում են պարտավորությունների հնագույն տեսակին։ Տուժողն իրավունք ունի վնաս պատճառողից պահանջելու վնասի փոխհատուցում, ընդ որում, վնասի որոշման չափն ու կարգը կարող են տարբեր լինել՝կախված այս հարցերի նկատմամբ կիրառվող իրավունքից։ Դելիկտային պարտավորությունների առանձնահատկությունն այն է, որ դրանց առաջացումըպայմանավորված չէ պայմանագրով, այլ կապված է վնաս պատճառելու փաստի (իրավախախտման) հետ։ Քաղաքացիական իրավախախտումը (դելիկտը)քաղաքացիական սուբյեկտիվ իրավունքների խախտումն է՝ քաղաքացու անձին կամ գույքին, կամ իրավաբանական անձի գույքին վնաս պատճառելը։ Միջազգային մասնավոր իրավունքում դելիկտը քաղաքացիական իրավախախտումն է` օտարերկրյա տարրի առկայությամբ։ 1 «Օտարերկրյա տարրը» կարողէ առկա լինել դելիկտային հարաբերության բոլոր բաղադրիչներում. կարող է լինել սուբյեկտի ձևով (օրինակ, երբ վնաս պատճառողը օտարերկրյա քաղաքացի է), օբյեկտի ձևով (օրինակ, երբ վնասը հասցվել է այլ պետությունում գրանցված տրանսպորտային միջոցին), իրավաբանական փաստի ձևով (օրինակ, երբ իրավախախտումը տեղի է ունեցել այլ պետության տարածքում)։ Դելիկտային հարաբերության կողմերն են իրավախախտը (վնաս պատճառողը) և տուժողը (անձը, որի իրավունքները խախտվել են կամ ում վնաս էպատճառվել)։ Վնասի պատճառման հետևանքով պատասխանատվության առաջացման համար (պատասխանատվության առաջացման ընդհանուր կանոնի հա1 Տե՛ս Гетьман-Павлова И. В., Международное частное право։ Учебник, –М., Эксмо, 2005, էջ380։ մաձայն) անհրաժեշտ է չորս պայմանի առկայություն.• իրավախախտի կողմից հակաօրինական վարքագծի դրսևորում• վնասի պատճառում, որը կարող է լինել ինչպես նյութական, այնպես էլոչ նյութական (բարոյական) ձևով• հակաօրինական վարքագծի և պատճառված վնասի միջև պատճառական կապի առկայություն• իրավախախտի մեղքի առկայություն։ Միջազգային մասնավոր իրավունքի զարագացման պատմությանը զուգընթաց դելիկտային հարաբերությունների կոլիզիոն կարգավորումը որոշակիէվոլյուցիայի է ենթարկվել` սկսած միակ սկզբունքի գոյությունից, որը սահմանում էր դելիկտների կարգավորումն իրականացնող իրավունքի ընտրությունը,մինչև կոլիզիոն կապերի համակարգի ձևավորումը, որի հիմքում ընկած է տուժողի` փոխհատուցման ժամանակ առավելագույն շահ ստանալու իրավունքը։ Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորությունների ոլորտում կոլիզիաների կարգավորման համար որպես դասական սկիզբ կարելի էհամարել «վնասի պատճառման վայրի օրենքը» (Lex loci delicti commisi)։ 2 Ներկայումս այն նախատեսված է Ավստրիայի, Հունգարիայի, ԱՄՆ-ի, Հունաստանի, Իտալիայի, Գերմանիայի, Շվեյցարիայի Լեհաստանի, Ֆրանսիայի դատական պրակտիկայի, Ռուսաստանի, Հայաստանի և այլ երկրների օրենսդրականակտերում, Բուստամանտեի օրենսգրքում, Մինսկի, Կիևի, Քիշնևի կոնվենցիաներում, Հռոմ II-ում, ինչպես նաև մի շարք այլ երկկողմ ու բազմակողմ միջազգային պայմանագրերում։ Ֆրանսիական օրենսդրության և դատական պրակտիկայի վրա երևի թեամենաքիչն են ազդել դելիկտային հարաբերությունների կարգավորման մեջտեղի ունեցած փոփոխությունները։ Հիմնականում այստեղ խստորեն պահպանվում է Lex loci delicti սկզբունքը։ Այս կապի համար օրենսդրական աղբյուրէ Ֆրանսիայի քաղաքացիական օրենսգրքի երրորդ հոդվածը, ըստ որի հանրային կարգին ու անվտանգությանը վերաբերող օրենքները կիրառվում ենՖրանսիայում ապրող բոլոր անձանց նկատմամբ։ Այս դրույթից ելնելով` դատարանները հանգել են եզրակացության, որ այլ պետությունում կատարված հակաիրավական արարքները պետք է քննվեն իրավախախտման կատարմանվայրի պետության իրավունքին համապատասխան։ Բայց սույն դրույթի համար հիմք հանդիսացող դատական ակտը Վճռաբեկ դատարանի կողմից ընդունվեց միայն 1948թ.-ին, որում Lex loci delicti սկզբունքը վերջնականապես2 Տե՛ս Л. Х. Мингазов, Е. А. Кондратьева, Л. Б. Морозова, Е. В. Барабанова, Международноечастное право, Казань, 2006, էջ 75։ Г.К. Дмитриева, Международное частное право, М., 2009,էջ 506։ ամրագրվեց։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, Ֆրանսիայի դատարաններըձգտում են կիրառելու ազգային իրավունքը ինչպես այն դեպքերում, երբ վնասակար արաքը կատարվել է Ֆրանսիայի տարածքում, և երբ առկա են միայննման արարքի վնասակար հետևանքները։ 3 Ինչպես երևում է, այստեղ արդենհարց է առաջանում Locus delicti (վնասի պատճառման վայրի) դրույթի հետկապված։ Նշենք, որ մոտեցումը նույնը չէ Locus delicti-ի որոշման վերաբերյալ,այսինքն` որպես այդպիսին պետք է ընդունել վնասակար հետևանքների առաջացման համար հիմք հանդիսացող արարքի կատարման վայրը, թե այն վայրը, որտեղ վրա են հասել վնասակար հետևանքները, եթե խոսքը վերաբերում էտարբեր երկրների (դասական օրինակ՝ գետը, որը հոսում է երկու երկրներիտարածքով աղտոտվել է մի երկրի տարածքում, բայց դրա հետևանքով տուժելեն մյուս պետության քաղաքացիները)։ Կան երկրներ, որոնք որպես վնասի պատճառման վայր ընդունում են վնասակար գործողությունների կատարաման վայրը (Ավստրիա), և կան երկրներ,որոնք ընդունում են այն վայրը, որտեղ վրա են հասել վնասակար հետևանքները (Շվեյցարիա)։ Ֆրանսիական դատական պրակտիկան չի հանգել կոնկրետեզրակացության Locus delicti-ի՝ դելիկտի կատարման վայրի որոշման հետկապված, և անորոշ է մնում այն հարցը, թե որ պետության իրավունքը պետք էկիրառել, եթե վնասակար գործողությունը կատարվել է մեկ պետության տարածքում, իսկ վնասակար հետևանքները առաջացել են մեկ այլ պետությանտարածքում։ Ժամանակակից պրակտիկայում, կախված գործի հանգամանքներից, երկու մոտեցումն էլ ընդունվում է, բայց առաջնությունը տրվում է առաջին մոտեցմանը՝ վնասկար գործողության կատարման վայրի օրենքի ընտրությանը։ Այս խնդիրներն իրենց արտացոլումն են գտել նաև Եվրոպական խորհրդիև միության կանոնակարգում (Հռոմ II-ում), որը կիրառվում է արտապայմանագրային պարտավորությունների նկատմամբ։ Հռոմ II-ի 4-րդ հոդվածի առաջին կետում նշված է. «Եթե այլ բան նախատեսված չէ սույն կանոնակարգով,ուրեմն վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող հարաբերություններում կիրառվում է այն երկրի իրավունքը, որտեղ վրա են հասել վնասակար հետևանքները` անկախ նրանից, թե որտեղ է տեղի ունեցել վնասը հատուցելու պահանջի հիմք ծառայած իրավաբանական փաստը, և որ երկրում կամ երկրներում ենվրա հասել այդ իրավաբանական փաստի անուղղակի հետևանքները»։ Սակայն այստեղ ևս մեկ կարևոր հարց է առաջանում։ Հնարավոր էարդյոք նման դեպքերում կատարել կիրառման ենթակա իրավունքի ընտրություն, և ով կարող է այդ անել՝ տուժողը, թե դատարանը։ Այս հարցերի պատասխանները արտասահմանյան երկրների իրավական համակարգերը տարբեր կերպ են փորձում լուծել։ Օրինակ` Հունգարիայի «Միջազգային մասնավոր3 Տե՛ս http։ իրավունքի մասին» 1979թ.-ի որոշումը նախատեսում է, որ վնասի պատճառման հետևանքով ծագող հարաբերությունները կարգավորվում են իրավախախտման կատարման վայրում և կատարման պահին գործող իրավունքով,եթե այլ բան նախատեսված չէ սույն որոշմամբ։ Տուժողի պահանջով կիրառելիկարող է լինել այն պետության իրավունքը, որի տարածքում վրա են հասելհետևանքները։ Նման մոտեցում են դրսևորում նաև տարբեր մայրցամաքներիերկրները՝ 1995թ.-ի Վիետնամի քաղաքացիական օրենսգիրքը, Թունիսի1998թ.-ի միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին օրենսգիրքը և այլն։ Ռուսաստանի 1991թ.-ի քաղ. օրենսդրության հիմքերի մասին ակտի 167-րդ հոդվածում նշված էր. «գործողությունը կամ այլ հանգամանքը, որը հիմք է հանդիսանում վնասների փոխհատուցման համար», որը թույլատրում էր ենթադրել,որ օրենքը երկու մոտեցումների կիրարառման հնարավորություն էր տալիս, և,հետևաբար, դատարանը կարող էր կիրառել այս կամ այն պետությանիրավունքը՝ ելնելով գործի կոնկրետ հանգամանքներից։ 4 Շատ կարևոր նշանակություն ունեցավ նաև Եվրոպական դատարանի մեկնաբանությունը՝առևտրային գործերով իրավասության և դատական որոշումների կատարմանմասին Բրյուսելի կոնվենցիայի (1968թ.) 5-րդ հոդվածի 3-րդ կետի հետ կապված, որը վերաբերում էր դելիկտներից բխող վեճերում վնասի պատճառմանվայրի դատարանի իրավասությանը։ Որպես վնասի պատճառման վայր այդմեկնաբանությունից կարելի է հասկանալ և՛ վնասակար գործողություններիկատարման վայրը, և՛ վնասակար հետևանքների առաջացման վայրը։ 5Մեր կարծիքով` ՌԴ քաղ. օր.-ի 1219-րդ հոդվածի 1-ին մասը (առաջին նախադասությունը) բառացի կրկնում է 1991թ.-ի ակտի 167-րդ հոդվածումնշված դրույթը, որից կարելի էր բխեցնել ինչպես «վնասակար արարքի կատարման վայրը», այնպես էլ «վնասակար հետևանքների առաջացման վայրը»։ Համանման ձևակերպում տրված է նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի1289-րդ հոդվածում՝ «վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորությունների նկատմամբ կիրառվում է այն պետության իրավունքը, որտեղ տեղիէ ունեցել վնասը հատուցելու պահանջի համար հիմք ծառայած գործողությունը կամ հանգամանքը…», այսինքն` էլի որպես ընդհանուր սկզբունք ամրագրված է Lex loci delicti commissi-ն, և մեկնաբանված չէ, թե ինչ պետք է հասկանալ` իրավախախտման կատարման վայր ասելով, որից ևս կարելի է բխեցնելինչպես «վնասակար արարքի կատարման վայրը», այնպես էլ «վնասակարհետևանքների առաջացման վայրը»։ Սակայն, ի տարբերություն ՀՀ քաղ. օր.-ի,ՌԴ ներկայիս քաղ. օր-ում մտցված է որոշակիություն, թե երբ կարելի է կիրառելվնասակար հետևանքների առաջացման վայրի օրենքը։ ՌԴ քաղ. օր.-ի 12194 Տե՛ս Лунц Л. А., Марышева Н. И., Садиков О. Н., Международное частное право։ Учебник,М., 1984, էջ 216։ 5 Տե՛ս Звеков В. П., Международное частное право։ Курс лекций, М., 1999, էջ 363։ րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն. «այն դեպքերում, երբ վնասակար գործողության կամ այլ հանգամանքի հետևանքով վնասն առաջանում է այլ պետությունում, կարող է կիրառվել այդ պետության իրավունքը, եթե վնաս պատճառողը կանխատեսել է կամ պարտավոր էր կանխատեսել վնասի առաջացումըայդ պետությունում»։ Համանման նորմ նախատեսված է նաև Շվեյցարիայի1987թ.-ի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» օրենքում։ Այստեղհարց է առաջանում, թե պարտավոր է արդյոք տուժողը հիմնավորել վնասպատճառելու վայրի երկրի օրենքի կիրառման անհրաժեշտությունը և ապացուցել, որ պատասխանողը կանխատեսել է կամ պետք է կանխատեսեր այլ երկրում վնասի պատճառումը։ Ըստ մեզ` առաջին կետը պետք է մեկնաբանել(հաշվի առնելով հայրենական օրենսդրության սկզբունքները)՝ ելնելով «թույլկողմի»՝ տուժողի շահերից։ 6 Այդ իսկ պատճառով վնաս պատճառողի կողմիցվնասակար արդյունքների վրա հասնելը պետք է ենթադրվի, իսկ պատասխանողը այդ պետության իրավունքի կիրառման դեմ հանդես գալու դեպքումպետք է ապացուցի հակառակը։ Ընդ որում` վնասի պատճառման վայրի օրենքի կիրառման հարցը կարող է դնել ինչպես տուժողը, այնպես էլ դատարանը`սեփական նախաձեռնությամբ։ Ինչ վերաբերում է այս հարցով պատասխանողի նախաձեռնությանը, որն իր համար առավել շահավետ է համարում վնասակար հետևանքների վրա հասնելու վայրի օրենքի կիրառումը, քան վնասակարարարքի կատարման վայրի օրենքը, ապա, ինչպես ենթադրում ենք, օրենքը չիբացառում և նման հնարավորությունը։ Կիրառման ենթակա իրավունքի վերաբերյալ վերջնական որոշումը կայացնում է դատարանը` գործի բոլոր հանգամանքները (այդ թվում և պատասխանողի շահերը) հաշվի առնելով ։ 7 Մեր կարծիքով` ՀՀ քաղ. օր.-ի 1289-րդ հոդվածը պետք է փոփոխել և ՌԴքաղ. օր.-ի 1219-րդ հոդվածի առաջին կետում ամրագրված դույթը նախատեսել նաև ՀՀ օրենսդրությամբ (վերը նշված մեկնաբանություններով), որի արդյունքում 1289-րդ հոդվածի ձևակերպումը կլինի հետևյալը. «Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորությունների նկատմամբ կիրառվում էայն պետության իրավունքը, որտեղ տեղի է ունեցել վնասը հատուցելուհիմք ծառայած գործողությունը կամ հանգամանքը։ Այն դեպքերում, երբնման գործողության կամ հանգամանքի հետևանքով վնասի զգալի մասըվրա է հասել այլ պետությունում, ապա կիրառվում է այդ պետության իրավունքը, եթե վնաս պատճառողը կանխատեսել է կամ պետք է կանխատեսեր,որ այդպիսի վնասը կարող էր վրա հասնել հենց այդ պետությունում»։ Մեզթվում է, որ նման ձևակերպումը որոշակիություն կմտցներ և լուծում կտարLocus delicti-ի հիմնախնդրին, որի վերաբերյալ մեր օրենսդրությունում ընդհան6 Տե՛ս Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации части второй. М., 1996. էջ657։ 7 Տե՛ս Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть третья. Постатейный научно-практический комментарий. М., 2001, Авторы комментарии Г. К. Дмитриева и В. Н. Ануров։ րապես մեկնաբանությունները բացակայում են, և չի բացատրվում, թե ինչպետք է հասկանալ վնասի պատճառման վայր ասելով։ Կիրառման ենթակա իրավունքի ընտրությունը կատարելուց հետո արդենհարց է առաջանում դելիկտային պարտավորությունների ստատուտի հետկապված, որը որոշում է կիրառման ենթակա իրավունքի գործողության ոլորտը։ Դելիկտային հարաբերությունների ստատուտը կարելի բնորոշել որպես դելիկտային հարաբերությունների կարգավորումն իրականացնող, կոլիզիոն նորմերի ուժով կիրառման ենթակա նյութական իրավունքի նորմերի համակցություն։ Միջազգային մասնավոր իրավունքի նորմերի ամրագրում իրակացնողմի շարք օրենքներ ներառում են նաև դելիկտային պարտավորության ստատուտի հիման վրա որոշվող հարցերի շրջանակը ամրագրող դրույթներ։ 1987թ.-ի Շվեյցարիայի դաշնային օրենքը դրանց թվից առանձնացնում էանձի գործունակությանը, պատասխանատվության չափին ու պայմաններին,պարտավոր անձի պարտականություններին վերաբերող հարցերը (դրա հետմեկտեղ ուշադրության են արժանացվում անվտանգության և վարքագծի թույլատրելի նորմերի կանոնները, որոնք գործում են վնասի պատճառման վայրում)։ Կիրառման ենթակա իրավունքի գործողության ոլորտին վերաբերող հարցերը ամրագրված են նաև ՌԴ քաղ օր.-ի 1220-րդ հոդվածում, ըստ որի` լուծման ենթակա են հետևյալ հարցերը.• անձի ունակությունը պատասխանատվություն կրելու պատճառվածվնասի համար• այնպիսի անձի վրա պատասխանատվություն դնելու հնարավորությունը, ով չի հանդիսանում վնաս պատճառող• պատասխանատվության հիմքերը• պատասխանատվությունից ազատելու, պատասխանատվությունըսահմանափակելու հիմքերը• վնասի հատուցման միջոցները• փոխհատուցման ենթակա վնասի չափն ու ծավալը։ Նշենք նաև, որ վերը նշված հարցերի շրջանակը սպառիչ չէ և կարող էավելացվել՝ երկրի պրակտիկայից ելնելով։ 8 ՀՀ քաղ. օր.-ը չի նախատեսում նորմ կիրառման ենթակա իրավունքիշրջանակները որոշելու վերաբերյալ, որի հետ մենք այնքան էլ համաձայն չենք,քանի որ սահմանելով կիրառման ենթակա իրավունքը, պետք է նշվեր նաևդրա գործողության շրջանակները։ Այնքան էլ ճիշտ չէ բուն վեճը լուծել կոլիզիոննորմերին համապատասխան ընտրված մեկ պետության իրավունքի համա8 Տե՛ս Gerrit Betlem and Christophe Bernasconi. European Private International Law, the2006, էջ 147-150։ ձայն, իսկ մնացած (վերը թվարկված) հարցերը որոշել այլ պետության իրավունքով, որը իր հերթին մեծ թվով խնդիրների կհանգեցնի։ Ճիշտ կլիներ գոնեկիրառման ենթակա իրավունքի գործողության ոլորտին վերաբերող որոշհարցեր (օրինակ՝ անձի` պատճառված վնասի համար պատասխանատվություն կրելու ունակությունը, պատասխանատվությունից ազատելու կամպատասխանատվությունը սահմանափակելու հիմքերը, փոխհատուցմանենթակա վնասի չափն ու ծավալը, վնասի հատուցման միջոցները և այլն)նախատեսել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով, իսկ դրանում չամրագրվածմնացած հարցերը կավելացվեին դատական պրակտիկային համապատասխան։ Դելիկտային հարաբերությունների իրավական կարգավորման զարգացման և կատարելագործման ընթացքում Lex loci delicti սկզբունքը լրացվեց ավելի ճկուն կոլիզիոն կապերով, որոնք հնարավորություն տվեցին հաշվի առնելգործի բոլոր հանգամանքները և հասնել արդարացի որոշումների կայացմանավելի բարձր աստիճանի։ Այդպիսի կոլիզիոն կապերից ներկայումս ավելի շատտարածված է «առավել սերտ կապի» սկզբունքը։ Այսպես, համաձայն 1978թ.-ի«Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» Ավստրիայի օրենքի՝ կիրառվումէ այն վայրի օրենքը, որի հետ առավել սերտ է կապված իրավահարաբերությունը։ Շվեյցարիայի 1987թ.-ի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» օրենքը, Մեծ Բրիտանիայի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին»1995թ.-ի օրենքը սահմանում են առավել սերտ կապի վայրի իրավունքի հնարավորությունը։ Իտալիայի, Հունաստանի, Գերմանիայի և այլ պետությունների իրավունքում կիրառվում է երկու կողմերի՝ միևնույն պետությունում քաղաքացիությանվայր ունենալու մասին դրույթը։ 9 Կան երկրներ, որոնց օրենսդրությունները, որպես առավել սերտ կապի հիմնավորում, նշում են միայն կողմերի ընդհանուրբնակության վայր ունենալու հանգամանքը։ Շվեյցարիայի 1987 թ.-ի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» օրենքի 133-րդ հոդվածում առանձնացված է երկու իրավիճակ.• իրավախախտն ու տուժողը բնակվում են տարբեր պետություններում• իրավախախտն ու տուժողը բնակվում են միևնույն պետությունում։ Առաջին դեպքում կիրառվում է Lex loci delicti սկզբունքը, իսկ երկրորդդեպքում՝ կողմերի ընդհանուր բնակության վայրի օրենքը։ Ենթադրվում է, որկողմերն առավել սերտ կապի մեջ են հենց այդ պետության իրավունքի հետ։ 1979թ.-ի Հունագարիայի «Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին» օրենքը ևս ընդունում է միայն կողմերի՝ միևնույն պետությունում բնակության վայրունենալու հանգամանքը (32-րդ հոդվածի 3-րդ մաս)։ Կան պետություններ, որոնց օրենսդրությունները և՛ ընդհանուր քաղաքա9 Տե՛ս Г. К. Дмитриева, Международное частное право, М., 2009, էջ 508։ ցիության վայրի օրենքի կիրառման հնարավորություն են նախատեսում, և՛ընդհանուր բնակության (գտնվելու) վայրի օրենքի կիրառման հնարավորություն են նախատեսում։ Այդպիսի ձևակերպում է տրված օրինակ ՌԴ քաղ օր.-ի1219-րդ հոդվածի 2-րդ կետում (նմանատիպ ձևակերպում առկա է նաև ԱՊՀերկրների նմուշային օրենսգրքի 1229-րդ հոդվածի 2-րդ մասում), ըստ որի.«Եթե վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորության երկու կողմերը (տուժողն ու իրավախախտը) բնակության վայր կամ գործունեությանհիմնական վայր ունեն միևնույն պետությունում կամ եթե չունեն միևնույնպետությունում բնակության կամ գործունեության հիմնական վայր, բայցմիևնույն պետության քաղաքացիներ են կամ իրավաբանական անձիք, կիրառվում է այդ պետության իրավունքը»։ ԱՊՀ պետությունների միջև կնքած 1993թ. «Քաղաքացիական, ընտանեկան և քրեական գործերով իրավական օգնության և իրավահարաբերությունների մասին» Մինսկի կոնվենցիայում (42-րդ հոդված), ինչպես նաև 2002 թ.-իհոկտեմբերի 7-ի «Քաղաքացիական, ընտանեկան և քրեական գործերով իրավական օգնության և իրավահարաբերությունների մասին» Քիշնևի կոնվենցիայի 45-րդ հոդվածում նշված է, որ տուժողի և վնաս պատճառողի միևնույն քաղաքացիություն ունենալը հիմք է, որ կիրառվի այն պետության իրավունքը, որիքաղաքացիներն են իրենք հանդիսանում։ 10 ՀՀ քաղ. օրենսգրքում, որպես Lexloci delicti սկզբունքից բացառություն, ընդհանրապես չի հիշատակվում իրավահարաբերության հետ առավել սերտ կապ ունեցող իրավունքի կիրառմանմասին։ Ինչպես գիտենք, ըստ 2015թ.-ի դեկտեմբերի 6-ի փոփոխություններովսահմանադրության 6-րդ հոդվածի՝ վավերացված միջազգային պայմանագրերը Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգի բաղկացուցիչմասն են։ 11 Այսինքն` Քիշնևի կոնվենցիայում առկա կողմերի միևնույն քաղաքացիություն ունենալու մասին դրույթը անհրաժեշտության դեպքում կարող էկիրառվել համապատասխան հարաբերության նկատմամբ։ Սակայն Քիշնևիկոնվենցիայով վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող հարաբերություններում կողմերի՝ միևնույն պետությունում ընդհանուր բնակության վայր ունենալու հետ կապված բացառություն նախատեսված չէ, և այդ իսկ պատճառով կողմերը հնարավորություն չունեն այսպիսի նորմ վկայակաչելու և Lex loci delictiսկզբունքից բացառություն անելու համար, քանի որ ՀՀ օրենսդրությունում համանման նորմ նախատեսված չէ։ Առաջարկում ենք, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքում ևս ամրագրվի առավել սերտ կապի սկզբունքի տրամաբանությունից բխող նման նորմ` հետևյալ ձևակերպմամբ. «Եթե վնաս պատճառելուհետևանքով ծագող պարտավորության երկու կողմերը (իրավախախտն ուտուժողը) մշտապես կամ առավելապես բնակվում են(գտնվելու վայր ունեն)10 Տե՛ս http։ 11 Տե՛ս www.arlis.am/documentview.aspx?docID=1 (16.02.2016)։ միևնույն պետությունում, կամ եթե չեն բնակվում (գտվելու վայր չունեն)միևնույն պետությունում, սակայն հանդիսանում են միևնույն պետությանքաղաքացիներ (ունեն միևնույն պետության ազգային պատկանելություն),ապա կիրառվում է այդ պետության իրավունքը»։ Կարծում ենք, որ այսպիսինորմի առկայությունը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում շատ կարևոր ու դրական ազդեցություն կունենա, քանի որ այն հնարավորություն կընձեռնի հաշվիառնելու գործի բոլոր հանգամանքերը և հասնելու անաչառ որոշումների կայացման առավելագույն աստիճանի։ Բացի դրանից, առաջարկում ենք նաևուշադրության արժանացնել շատ երկրների օրենսդրություններում, ինչպեսնաև միջազգային պայմանագրերում (ինչպես արդեն նշել ենք վերևում) ամրագրված առավել սերտ կապը հիմնավորող մյուս հանգամանքին՝ կողմերիմիջև, մինչև դելիկտային պարտավորությունների առաջացումը, եղած պայմանագրային իրավահարաբերություններին, և համանման դեպքերում կիրառել կողմերի միջև եղած պայմանագրային իրավահարաբերություններինկատմամբ կիրառման ենթակա իրավունքը( եթե կողմերի միջև առկա ենտարբեր պայմանագրերից բխող հարաբերություններ, և եթե դրանք կարգավորվում են տարբեր պետությունների օրենսդրություններով, ապա դելիկտային պարտավորությունների նկատմամբ կարող է կիրառվել այն պայմանագրային իրավահարաբերության նկատմամբ կիրառման ենթակա պետության իրավունքը, որը կողմերը իրենց համար ավելի հարմար կհարամարեն), քանի որ կողմերը այդ իրավունքին հաստատ ավելի ծանոթ կլինեն, քանորևէ այլ պետության իրավունքի, բացի դրանից, եթե նրանք փոխադարձ համաձայնությամբ որոշել են կիրառել այդ իրավունքը, ենթադրում ենք, որ երկուսին էլ ձեռնտու կլինի այդ իրավունքի կիրառումը։ Այսպիսով, ելնելով վերոգրյալից` կարող ենք փաստել, որ ժամանակակիցմիջազգային մասնավոր իրավունքում վնաս պատճառելու հետևանքով ծագողպարտավորությունների կարգավորումն իրականացնող կոլիզիոն կապերըգնալով ավելի զարգանում և կատարելագործվում են, որը հնարավորություն էտալիս ապահովելու կոնկրետ գործի քննության կապակցությամբ առավել արդարացի ու օպտիմալ արդյունքների հասանելիությունը։ Ելենա ԱլեքսանյանՎՆԱՍ ՊԱՏՃԱՌԵԼՈՒ ՀԵՏԵՎԱՆՔՈՎ ԾԱԳՈՂ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈԼԻԶԻՈՆԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՆԵՐՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր` Վնաս պատճառելու հետևանքով ծագող պարտավորություններ, դելիկտայինհարաբերություններ, վնասակար գործողությունների կատարման վայր, վնասակարհետևանքների առաջացման վայր, կոլիզիոն կարգավորում, կոլիզիոն կապ, քաղաքացիականիրավախախտում (դելիկտ), իրավախախտ, տուժող, օտարերկրյա տարր, վնասիփոխհատուցում, միջազգային մասնավոր իրավունք, առավել սերտ կապ։

example1902

example1902

Տեղական ինքնակառավարման համակարգը ՀՀ-ում ներդրվել է 1996 թ.։ Նպատակ ունենալով համայնքների բնակիչներին աջակցել տարաբնույթ հիմնախնդիրների լուծման և կարիքների բավարարման հարցում՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինները որևէ շոշափելի մասնակցություն չեն ունենում հայաստանյան համայնքների առջև ծառացած ու հրատապ համարվող սոցիալական հիմնախնդիրների լուծման գործընթացներում։ Հոդվածում ներկայացված է ՀՀ բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվ գործառնմանը խոչընդոտող գործոնների վերլուծությունը, ինչպես նաև նկարագրված են այդ գործոնների ու դրանց ազդեցությունների հաղթահարման հնարավոր տարբերակները՝ շեշտադրելով այդ գործընթացներում սոցիալական աշխատանքի մասնագետի դերը։

ՏԵ SԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԳՈՐՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Հայաստանի Հանրապետության բնակչության համար «Տեղական ինքնակառավարման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը սահմանում է տեղական ինքնակառավարումը որպես համայնքի կողմից երաշխավորված իրավունք `համայնքի սեփականության կառավարման օրական տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջոցով ինքնուրույն գործելու ունակությամբ, որն արվում է բնակչության բարեկեցությունը բարելավելու համար։ , Հաշվի առնելով այն փաստը, որ այսօր հայ համայնքների առջև ծառացած խնդիրների մեծ մասը սոցիալական բնույթ են կրում, դրանք լրջորեն խոչընդոտում են համայնքների բնակչության թվաքանակի ավելացմանը, այս հոդվածը ուսումնասիրում է այն հնարավոր եղանակները, որոնք հնարավորություն կտան ՀՀ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ավելի ակտիվ գործել սոցիալական ոլորտում։ բնակչության պաշտպանություն։ անվտանգության ուղղությամբ։ Համայնքի դերը անգնահատելի է յուրաքանչյուր մարդու կյանքում։ Մարդը ծնվում է, սոցիալականացվում, ընդլայնում է իր կյանքի գործունեությունը համայնքում։ Նրա անդամների ֆիզիկական, հոգեբանական և սոցիալական բարեկեցությունը նույնպես մեծապես կախված է համայնքից։ Համայնքը երկար ժամանակ գտնվում էր հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։ Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ 19-րդ դարում։ Այդ ժամանակից ի վեր դրա ուսումնասիրության, մեկնաբանման և դասակարգման համար ներկայացվել են բազմաթիվ մոտեցումներ։ Անդրադառնալով համայնքի վերլուծության և մեկնաբանման ժամանակակից մոտեցումներին, հարկ է նշել, որ նրանք վաղուց դադարել են համայնքը դիտել որպես աշխարհագրական կամ վարչական միավոր։ Համայնքների մեկնաբանման նպատակով ստեղծված մոտեցումների փոփոխությունները պայմանավորված են համայնքների գործունեության և զարգացման նոր միտումներով, գլոբալիզացիայով, սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամերով, տեխնիկական առաջընթացով։ Այսօր համայնքը դիտվում է որպես միջանձնային հարաբերությունների համակարգ։ Approachesամանակակից մոտեցումներով համայնքն ուսումնասիրվում է իր անդամներին ծառայելու և անհրաժեշտ սոցիալական ծառայություններ մատուցելու հնարավորությունների տեսանկյունից։ Համայնքի մասնակցությունը անդամների սոցիալական աջակցության գործընթացներին իրականացվում է ֆորմալ-ոչ ֆորմալ ցանցերի միջոցով։ Համայնքի բնակիչներին պաշտոնական օգնություն ցուցաբերելու պատասխանատվությունը հիմնականում կրում են տեղական ինքնակառավարման մարմինները։ Ընդհանուր առմամբ, տեղական ինքնակառավարումը ցանկացած ժամանակակից հասարակության բաղկացուցիչ մասն է։ Լինելով ժողովրդի կողմից իշխանություն ստանալու միջոցներից մեկը ՝ այն նպատակաուղղված է բնակչության անմիջական մասնակցության կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջոցով տեղական խնդիրների լուծմանը ՝ ելնելով բնակչության շահերից, պատմամշակութային առանձնահատկություններից։ Քաղաքացու իրավունքներն ու ազատություններն առաջին հերթին գիտակցվում են այնտեղ, որտեղ նա ապրում է ՝ իրականացնելով աշխատանքի, քաղաքականության և գործունեության այլ ձևեր։ Այդ պատճառով նրանց գործունեությունը մեծապես կախված է տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեությունից 1։ Բնակիչների սոցիալ-տնտեսական իրավունքներն ու ազատություններն իրականացվում են համայնքային կյանքի տարբեր ոլորտներում։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինները հաջողությամբ իրականացնելով իրենց գործառույթներն այս ոլորտներում `նպաստում են քաղաքացիների իրավունքների իրականացմանը և պաշտպանությանը։ Տարբեր հեղինակներ իրենց աշխատություններում վկայակոչել են տեղական ինքնակառավարման հիմնարար սկզբունքները ՝ մատնանշելով տեղական ինքնակառավարման և ժողովրդավարության կառուցման գործընթացում տեղական ինքնակառավարման դերի միջև եղած հիմնական տարբերությունները։ Այս հեղինակներից մեկը ՝ Maas և Yilvisaker- ը, տեղական ինքնակառավարման նկատմամբ կիրառում է հետևյալ հիմնական սկզբունքները. 2.1. Իշխանության բաշխման միջոցով ձեռք բերված անկախություն. 2. հավասարություն, երբ համայնքի անդամները հավասար հնարավորություններ ունեն մասնակցելու համայնքային կառավարման գործընթացներին տեղական ինքնակառավարման միջոցով. 3. բարեկեցություն, որը ենթադրում է համայնքի բնակչությանը անհրաժեշտ սոցիալական ծառայությունների մատուցում, սոցիալական ապրանքների բաշխում, սոցիալական բարեկեցության ապահովում։ Վերադառնալով մեր իրականությանը ՝ հարկ է նշել, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները, ստեղծվելով համայնքային ինքնակառավարման իրականացման, տեղական նշանակության խնդիրներ լուծելու, համայնքի առջև ծառացած խնդիրները հաղթահարելու համար, այսօր շոշափելի ներդրում չեն կատարում լուծմանը։ նման լուրջ սոցիալական խնդիրների։ սոցիալական պաշտպանության գործընթացներում։ Բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում ՀՀ տեղական ինքնակառավարման մարմինները սահմանափակվում են որոշակի ֆինանսական օգնություն տրամադրելով կամ որոշ պետական ​​հարկերի համակարգում արտոնություններ սահմանելով, բայց այդ աջակցությունը համակարգված չէ, չունի մեթոդաբանություն, բավարար չէ համայնքի անդամներին նպատակային օգնություն ցուցաբերելու համար։ Փաստորեն, իրավական դաշտում առկա բացերի, ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսների բացակայության պատճառով ՀՀ տեղական ինքնակառավարման մարմինները զգալի դժվարություններ ունեն համակարգի հիմնական խնդիրները կյանքի կոչելու և տեղական ինքնակառավարման սկզբունքները պահպանելու հարցում, քանի որ վերջիններս բավարարվածության հարցում նշանակալի չեն։ Այսօր հայ համայնքների առջև և 1 Տե՛ս Ordyan E., Fundingals of Local ինքնակառավարման, Երևան, 2000, p. 57 2 Տե՛ս Սալիվան Հ., Տեղական ինքնակառավարման բարեփոխումները Մեծ Բրիտանիայում, Անգլիայի Արևմտյան Համալսարան, 2002, էջ։ 38 Կան լուրջ խնդիրներ, ինչպիսիք են ծայրահեղ աղքատությունը, երիտասարդների բարձր գործազրկությունը, սոցիալական և բնակարանային անբարենպաստ պայմանները և այլն։ Այս խնդիրները հատկապես սրվում են սահմանամերձ լեռնաշխարհում կամ աղետի գոտու համայնքներում։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների պասիվ դերը ստեղծված իրավիճակում պայմանավորված է մի քանի գործոններով։ Իրավական դաշտում առկա են որոշակի բացեր, մասնավորապես, «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն, տեղական ինքնակառավարման մարմինները սոցիալական ծառայությունների ոլորտում ունեն միայն կամավոր լիազորություններ, սոցիալական ծառայությունների կազմակերպումը խթանելու լիազորված լիազորություններ համայնքը. Սա նշանակում է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն իրավունք ունեն կամավոր կերպով մոտենալ բնակչության սոցիալական կարիքներին արձագանքելուն։ Արդյունքում, տեղական ինքնակառավարման համակարգում համայնքի բյուջեի համակարգում համապատասխան մասնագետների բացակայության դեպքում տեղական ինքնակառավարման մարմինները շրջանցում են իրենց հիմնական պարտականությունները համայնքի բնակիչների սոցիալական կարիքները բավարարելու և անհրաժեշտ սոցիալական ծառայություններ մատուցելու հարցում `նախընտրելով համայնքային ռեսուրսների մեծ մասն ուղղել պետության կողմից պատվիրակված լիազորություններին։ Հետեւաբար, առաջնային նշանակության շատ խնդիրներ դուրս են մնում տեղական ինքնակառավարման մարմինների տեսադաշտից։ Անդրադառնալով բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործարկման միջազգային փորձին `հարկ է նշել, որ շատ երկրներում, որտեղ պետական ​​կառավարումն իրականացվում է տեղական ինքնակառավարման միջոցով, տեղական ինքնակառավարման մարմինները պատասխանատու են կազմակերպման համար։ և համայնքային կարիքների հիման վրա սոցիալական ծառայություններ մատուցելը։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների մեծ փորձ ունեցող Մեծ Բրիտանիայում տեղական ինքնակառավարման մարմիններն օժտված են բնակչությանը ծառայություններ մատուցելու և ծառայություններ մատուցելու լայն լիազորություններով։ Ընդունելով տեղական ինքնակառավարման անգլո-սաքսոնական մոդելը, որը ենթադրում է, որ տեղական ինքնակառավարման և կենտրոնական իշխանության միջև հարաբերությունները «լիազորությունների սահմաններում են», տեղական ինքնակառավարումը լայն հնարավորություններ է տալիս համայնքին սոցիալական ծառայություններ մատուցելու համար։ Որոշ վիճակագրություններ նույնիսկ ցույց են տալիս, որ Մեծ Բրիտանիայում տեղական ինքնակառավարման մարմինների բյուջեի մեծ մասը (շուրջ 80%), որը գոյանում է ինչպես պետական, այնպես էլ տեղական հարկերի հաշվին, ծախսվում է համայնքին կրթական և սոցիալական ծառայություններ կազմակերպելու և տրամադրելու վրա։ Նման փորձ է ընդունվել նաև Միացյալ Նահանգների կողմից, որտեղ տեղական ինքնակառավարման մարմինները գործում են ամուր ֆինանսական հիմքի վրա, որն ապահովում է նրանց վարչական անկախությունը։ Նրանք ունեն զգալի ֆինանսական ռեսուրսներ 1 Տե՛ս Elcock H., Տեղական ինքնակառավարում։ Քաղաքականություն և կառավարում տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, Լոնդոն, Թեյլոր և Ֆրենսիս էլեկտրոնային գրադարան, 2005, էջ. 68 ռեսուրսներ սեփական աղբյուրներից, նահանգի և դաշնային կառավարություններից։ Հետաքրքիր է, որ վերադաս պետական ​​մարմիններից ստացված հատկացումները նախատեսված են հիմնականում սոցիալական և տնտեսական ծրագրերի իրականացման համար։ Այսպիսով, արևմտյան երկրներում տեղական ինքնակառավարման մարմինները բնակչության համար ապահովում են բավարար նվազագույն սոցիալական պաշտպանություն առողջության, կրթության և այլ մշակութային ծառայությունների միջոցով 1։ Հարկ է նշել, որ բնակչության սոցիալական խնդիրների լուծման գործում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվ դերի սկզբունքը որդեգրել են ոչ միայն զարգացած երկրները, այլ նաև հետխորհրդային տերությունները, ինչպիսիք են Վրաստանը և Ադրբեջանը։ Վրաստանում, որտեղ տեղական ինքնակառավարման համակարգը ներդրվեց 1990 թ.-ին, տեղական ինքնակառավարման ստորաբաժանումները, ունենալով լայն գործառույթներ, ունեն նաև սոցիալական օգնության ծառայություններ կազմակերպելու և մատուցելու իրավասություն, որը չի պատվիրակվում։ Այնուամենայնիվ, տեղական ինքնակառավարման մարմիններին հավասարեցված տրանսֆերտներ տրամադրելիս հաշվի է առնվում, թե նախորդ բյուջետային տարվա ընթացքում որքան գումար է հատկացվել բնակչությանը սոցիալական ծառայություններ մատուցելու համար 2։ Ադրբեջանում, որտեղ 1995 թ.-ին ձևավորվել է տեղական ինքնակառավարման համակարգը։ Ընդունված Սահմանադրության հիման վրա տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ունեն լիարժեք լիազորությունների շարք, ներառյալ սոցիալական աջակցության ծառայությունների իրականացումը, սոցիալական և տնտեսական զարգացման ծրագրերը։ տեղական մակարդակ 3. Ոլորտի փորձագետների կարծիքով, Ադրբեջանի բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվ գործունեությանը հիմնականում խոչընդոտում են ոլորտը կարգավորող կամ ոլորտին առնչվող իրավական նորմերի միջև առկա հակասություններն ու թերությունները։ Ինչպես տեսնում ենք, ապակենտրոնացման խորացումը, համապատասխանաբար, բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվ գործունեությունն ապահովելու նպատակով, նախաձեռնում են համապատասխան միջոցառումներ և իրականացվում փուլ առ փուլ։ Համայնքի բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում Հայաստանի Հանրապետության տեղական ինքնակառավարման մարմինների ակտիվացմանն ուղղված քայլերից մեկը կարող է լինել սոցիալական աշխատողի ներդրումը համայնքային ծառայության հաստատությունում `դրանց իրականացման համար։ առաջադրանքներ և գործառույթներ։ Համաձայն «Համայնքային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի, որն ընդունվել է 2004 թ., Համայնքային ծառայությունը սահմանվում է որպես անկախ պետական ​​ծառայություն, որը, լինելով տեղական ինքնակառավարման մարմինների աշխատակազմի մասնագիտական ​​գործունեություն, նպատակաուղղված է այդ մարմինները ՀՀ Սահմանադրությամբ։ Համայնքային ծառայությունը հանրային ծառայության ինստիտուտ է, որն իրականացնում է տեղական ինքնակառավարման մարմինները։ 1 Տե՛ս Բեգլարյան Գ., Քաղաքապետարանի սոցիալական խնդիրները, Երևան, 2004, էջ։ 34 2 Տե՛ս «Տեղական ինքնակառավարումը Հարավային Կովկասում», էջ։ 2, ենթ. ԼԱՎ. В. Մովսիսյան, Երեւան, 2008, էջ 72։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 41։ Վերապահված խնդիրները և գործառույթները, ֆինանսավորվում են պետական ​​և համայնքային բյուջեներից և սպասարկում են հանրային շահերը 1։ Համայնքային ծառայության ինստիտուտում սոցիալական աշխատողի ներդրումը կարող է էապես նպաստել համայնքի բնակչության սոցիալական խնդիրների լուծմանը, ինչպես նաև կարիքների բավարարմանն ուղղված սոցիալական ծառայությունների կազմակերպմանը և տրամադրմանը, որոնք կլինեն ավելի համակարգված և նպատակային։ Սոցիալական աշխատողի ներգրավումը համայնքային ծառայողների մեջ կարող է մեծապես նպաստել տեղական ինքնակառավարման մարմինների դերի բարձրացմանը համայնքի բնակչության սոցիալական պաշտպանությունն ապահովելու գործում `ստեղծելով իրական նախադրյալներ համայնքի կայացման համար։ Ավելին, այսօր մեր երկրում լուրջ բարեփոխումներ են իրականացվում բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում։ Մասնավորապես, տեղի է ունենում սոցիալական ծառայությունների ինտեգրում, անցում դեպի բնակչությանը համապարփակ ծառայություններ մատուցելու սկզբունք։ Դեռ պարզ չէ, թե համայնքն, ի դեմս տեղական ինքնակառավարման մարմինների, ինչ դեր կխաղա ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների կազմակերպման և տրամադրման գործում։ Եթե ​​այսօր գիտակցում ենք, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները դեռ պատրաստվում են ստանձնել և արդյունավետ իրականացնել ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների կազմակերպման և տրամադրման գործընթացը, ապա պետք է նաև գիտակցենք, որ այդ գործընթացներից նրանց մեկուսացումը նույնպես արդյունավետ չի լինի։ Հետեւաբար, համայնքային ծառայության հաստատությունում սոցիալական աշխատողի ներդրումը և զարգացումը կարող է նաև նպաստել տեղական ինքնակառավարման մարմինների «ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների» միջև համագործակցության հարաբերությունների հաստատմանը և զարգացմանը։ Տեղական ինքնակառավարումը, լինելով համայնքի բնակչությանը ամենամոտ կառույցը, ստեղծված է բնակչության խնդիրները լուծելու համար, հանդես է գալիս որպես աջակցության առաջնային ստորաբաժանում, որը կարող է բացահայտել համայնքի կարիքավոր անդամներին, նրանց նպատակային աջակցություն ցուցաբերել, ուղղորդել համապատասխան կառավարական և հասարակական կազմակերպությունները ՝ շարունակական ծառայություններ ստանալու համար։ , Այսպիսով, համայնքում սոցիալական աշխատանքի ներդրման և զարգացման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով .1. համայնքի զարգացումը, արդյունավետ շահագործումը պետք է ռեսուրս ծառայեն համայնքի անդամների համար. 2. համայնքի և տեղական ինքնակառավարման մարմինների նկատմամբ բնակչության վստահության և վստահության բարձրացման անհրաժեշտությունը. 3. Համայնքի և անդամների կարիքները բացահայտելու և այն կարիքների արդյունավետ և շարունակական բավարարման համար ծառայություններ մատուցելու հնարավորություն, որոնք կարող են տրամադրվել համայնքում աշխատող սոցիալական աշխատողի կողմից, 4. տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգում հանդես գալ որպես սոցիալական պաշտպանության լիարժեք առարկա. 5 1 Տե՛ս Օրդյան Ե., Համայնքային ծառայության հիմունքները, Երևան, 2009, էջ։ 11 Եվգինե Վարդանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐERՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԵԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԳՈՐՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ. Տեղական ինքնակառավարում, տեղական ինքնակառավարում, տեղական ինքնակառավարում ։

example1759

example1759

Երկրաքիմիական տվյալների վերլուծության արդյունքում Մեհմանայի հանքային հանգույցի արևելյան թևում նկատվում է քիմիական տարրերի տեղայնացման հորիզոնական զոնալականություն։ Տարրերի զոնալական շարքն ունի հետևյալ տեսքը` Mo-W-Ti ինտրուզիվ զանգվածում, Cu-Mo-Au մետասոմատիկ փոփոխված ապարներում և Au-Pb-Zn-Ag-Cu բաթի հասակի հրաբխանստվածքային հաստվածքում։

Քիմիական տարրերի տեղանքի հորիզոնտալիզացիա ՄԵՀՄԱՆԱՅԻ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԹԻՎԻ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԱԳՈՒՄ 2011-2013 Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության արևմտյան մասում ՝ Մարտակերտի շրջանի արևելյան մասում և հյուսիսարևմտյան մասում կատարված երկրաքիմիական աշխատանքների վերլուծության արդյունքում Ասկերանի շրջանի տարածքում նկատվում է հստակ արտահայտված հորիզոնական գոտիականություն, որը ցույց է տրված քիմիական տարրերի հորիզոնական գոտիավորությունն արտահայտող սխեմատիկ քարտեզում։ Քարտեզը ցույց է տալիս, թե ինչ քիմիական տարրեր են բնորոշ հանքային հանգույցի արեւելյան հատվածին։ Վերոնշյալ հատվածը գտնվում է Մեհմանա հանքավայրի տարածքում։ Վերջինս Փոքր Կովկասի հյուսիսարևելյան մասի ամենահեռանկարային տեղն է `Սոմխեթ-Karabakhարաբաղ մետալուրգիական գոտում։ Հյուսիսից սահմանակից է Թարթարի խզվածքին, հարավում ՝ Խաչենի ճկունությանը, արևմուտքում ՝ ղարաբաղյան հակակլինորիումով և արևելքում ՝ Մարտակերտի ինսլինկլորիորում։ Մեհմանայի կառուցվածքային բլոկը ներառում է Վրաստանի վրաց-Կապանիկ արշիպելագի գոտու ղազախ-Աղդամ հատվածի մի մասը։ Այն հյուսիս-արևմուտքից բաժանվում է Turgigetilaynak synclinorium- ի սահմանով, արևելքից-հարավ-արևելք ՝ Խաչենի ճկումով, հարավ-արևմուտքից-հյուսիս-արևելք ՝ Մռավ և Karabakhարաբաղ-Վարով։ Միջին և վերին Յուրայի լիպարիտադացիտային պորֆիրիտները, անդեզիտները և անդեսադադացիտները տարածված են Մեհմանայի հանքային գոտու կազմավորման գործում նշանակալի դեր է խաղում մոտ 65 կմ 2 տարածք զբաղեցնող Մեհմանայի ներխուժող զանգվածը։ Ներխուժող զանգվածի ժայռերը առաջացել են խոր մագմայի գործունեության փուլում `կազմելով մշուշոտ անցումային և աստիճանաբար փոխանակվող ապարների մեկ շարք։ Այս շարքը ներկայացվում է հետևյալ ձևով. Սիենիտ-դիորիտներ, դիորիտներ, տոնալիտներ, բանատիտներ, գրանոդիորիտներ, գրանոսիենիտներ `իրենց պորֆիրանման սորտերով [5]։ Երկրաքիմիական աշխատանքներն իրականացվել են շուրջ 130 կմ 2 տարածքում։ Ըստ որոնման լիտոգեաքիմիական մեթոդի ՝ նմուշները վերցվել են հիմնականում երկրորդական պսակներում տարածված նստվածքներից։ Այս մեթոդը ամենահուսալի և համեմատաբար էժան մեթոդներից մեկն է։ Հաշվի առնելով տարածքը, ռելիեֆը ՝ նստվածքային ապարների լայն տարածման մեջ, տեղը բավականին հարմար էր այս մեթոդով որոնելու համար։ Տարածքում տարածված են էլյուվիալ-դելվիվիալ հանքավայրերը, որոնք նստում են մայր ժայռերի վրա `որոշակի չափով« թունավորված »օգտակար բաղադրիչների համեմատաբար բարձր պարունակությամբ։ Lithogeochemical աշխատանքներն իրականացվել են Mehmana հանքավայրի արևելյան մասում, նախապես պլանավորված պրոֆիլներում, պրոֆիլների միջև հեռավորություններով։ Պրոֆիլների միջև հեռավորությունը 100 մ էր, իսկ նմուշների միջև հեռավորությունը պրոֆիլների միջև ՝ 40 մ։ Արդյունքում ստացվում է 100 x40 մ ցանց, որը համապատասխանում է 1-ին։ 10,000 սանդղակով։ Այն տարածքներում, որտեղ անհրաժեշտ է իրականացնել երկրաֆիզիկական կամ երկրաքիմիական աշխատանքներ, նախապես կատարվել են գեոդեզիական աշխատանքներ։ Նշված էին պրոֆիլների նմուշառված կետերի համարները։ Նմուշները պետք է վերցվեն թիակներով փորված անցքերից, հողի շերտի բացակայության դեպքում ՝ ազդեցությունից։ Նմուշները հիմնականում վերցվել են B հորիզոնից, որը համապատասխանում է անլյուվիալ նստվածքների հորիզոններին և գտնվում է հումուսով հարուստ ալյուվիալներով հագեցած A1 հորիզոնների տակ։ Այս հորիզոնից նմուշներ վերցնելը բավականին հեշտ է, արհեստագործական գործունեության արդյունքում քիչ փոփոխություններ կան։ Հորիզոնը նստում է անմիջապես մայր ապարների վրա ՝ բնութագրվում է երկաթի հիդրօքսիդների, մանգանի և այլ մետաղների բարձր պարունակությամբ։ Նկար 1. Հողի հորիզոնները ներքևից վերև դեպքում B հորիզոնի բացակայության դեպքում նմուշները վերցվում են A1, A2 կամ C հորիզոններից, բայց ցանկալի չէ նմուշներ վերցնել A2 հորիզոնից։ Նմուշառման մատյանում պետք է նշվեն նմուշառման ամսաթիվը, նմուշի համարը, դիտարկվող պրոֆիլը, դիտակետը, կոորդինատները, նմուշառման խորությունը, հորիզոնը, վիմաբանական կազմը, գույնը, խոնավությունը, բեկորները, օրգանական բաղադրիչների առկայությունը, ռելիեֆը, հատակը, լանդշաֆտը, լանդշաֆտը, բնապատկեր Լրացուցիչ նշումներ են արվում։ Բոլոր հատկանիշները կոդավորված են թվերով, և վերջնական մշակման ընթացքում կատարվում է վերահաշվարկված հատկությունների վերլուծական վերլուծություն։ Կվերցվեն հսկիչ նմուշներ նաև կատարված աշխատանքի լաբորատոր սխալը հայտնաբերելու համար։ Նմուշառման մատյանի տվյալները թվայնացվում են xls ֆայլում. Ուղարկված է բազմաբնույթ քիմիական անալիզի համար։ Քիմիական վերլուծություններ են կատարվել ALS Laboratory Group միջազգային լաբորատորիաներում, ստացված արդյունքների հիման վրա կազմվել են առանձին տարրերի երկրաքիմիական հավասարակշռության քարտեզներ, ինչպես նաև տարրերի մի քանի խմբերի երկրաքիմիական փոխկապակցման քարտեզներ։ Երկրաքիմիական տվյալների մշակման համար օգտագործվել են. Surfer, Graper, Microsoft Office Excel ist Statistica ծրագրեր, որոնց միջոցով ընտրվել են ֆոնային բովանդակությունը, ինչպես նաև կազմվել են երկրաքիմիական մեկուսացված քարտեզներ։ Քարտեզները, որոնք հիմնված են առանձին տարրերի արդյունքների վրա, թույլ են տալիս պատկերացում կազմել տվյալ տարրի անոմալ կամ անոմալ բովանդակության բաշխման, տեղակայման, հնարավոր չափերի և հեռանկարի մասին։ Նկար 2. Mehmana հանքային հանգույցի արեւելյան մասի քիմիական տարրերի հորիզոնական գոտիավորման սխեմատիկ քարտեզ։ Ստացված տվյալների վերլուծության արդյունքում ստացվում է հստակ արտահայտված հորիզոնական գոտիավորում (նկ. 2)։ Արդյունքում գոտիավորումը ձեւավորվում է ջերմաստիճանի աստիճանական իջեցմամբ, և հստակորեն տարբերվում է, թե հանքային հանգույցի յուրաքանչյուր մասի որ քիմիական տարրերն են բնորոշ։ Բարձր ջերմաստիճանի տարրերին համապատասխան մոլիբդենի, վոլֆրամ-տիտանի պարունակությունն աննորմալ կերպով բարձրանում է Mehmana- ի ներխուժող զանգվածի վրա։ Ներխուժող զանգվածը թողնելով դեպի արևմուտք, հարավ և հյուսիս ՝ դրանք ցույց են տալիս միջին ջերմաստիճանի ոսկու, պղնձի և մոլիբդենի աննորմալ բարձր արժեքներ։ Խաչեանի Chanանկաթաղի տեղանքի երկրաքիմիական ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ցածր ջերմաստիճանի ոսկու-ցինկի-արծաթի-պղնձի հանքաքարերը գտնվում են մետաստոմատիկորեն փոփոխված ապարներից ավելի հարավ-արևմուտք, որտեղ ցածր ջերմաստիճանի տենանտիտը պղնձի հանքանյութ է։ Գրականություն 1. Մուխսի-Հովեյան Ա., ԼRՀ Կաշենի պղնձահանքի երկրաբանական-կառուցվածքային առանձնահատկությունները և հանքայնացման տեղայնացման օրինաչափություններ, «Կրթությունն ու գիտությունը Արցախում», 2014, № 1, էջ 105-108։ Արկադի Մուխսի-Հովեյան ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ՀՈՐԻONTՈՆՏԱՅԻՆ ԳՈՆԱՆՈՒՄ ՄԵՀՄԱՆԱՅԻ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹՇԱՆԻ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԱՆԳ Բանալի բառեր. Մեհմանա հանքային հանգույց, հորիզոնական մեթոդ, հորիզոնական կառուցվածք, հորիզոնական գոտի, հորիզոնական գոտի ։

example217

example217

Էպոնիմները հատուկ անունների հիման վրա կազմված տերմինաբանական միավորներ են, որոնք իրենցից ներկայացնում են մի առանձնահատուկ բառաշերտ, որոնց հիման վրա ծագում են վառ, ճանաչողական ընկալումներ, որոնք էլ արտացոլում են աշխարհի էթնիկական պատկերի յուրահատկություններ։

Բժշկական գիտության զարգացումն իր հետ բերում էնոր անվանումներիսրընթաց աճ։ Այս առումով առավելհետաքրքրական են էպոնիմները։ Հատուկ անունների հիման վրակազմված տերմինաբանական միավորներն իրենցից ներկայացնում են մի առանձնահատուկ բառաշերտ։ Հատուկ անունները ոչ միայնմասնակցում են աշխարհի ազգային-լեզվական պատկերի ստեղծմանը,այլև տարբեր լեզուներում կազմում են յուրահատուկ զուգորդումներ,ինչը բացատրվում է ժողովուրդների ավանդույթների և մշակույթների տարբերություններով։ Էպոնիմները բառապաշարային միավորներ են,որոնքիմաստաբանականբացթողումները, նրանց հիման վրա ծագում են վառ, ազգայինգործոնով պայմանավորված ճանաչողական ընկալումներ, որոնքարտացոլում են աշխարհի էթնիկական պատկերիյուրահատկությունները (Рылов 2006։ Քանի որ բժշկագիտությունը մարդկայինգործունեության հնագույն ոլորտներից է, հետևաբար բժշկագիտականտերմինաբանությունը շարունակաբար զարգացող գիտության ոլորտ է։ Բժշկա-քիմիական,բժշկա-տեխնիկականգիտելիքների ինտենսիվ զարգացման հետ կապված՝ բժշկագիտականբժշկա-կենսաբանական,լրացնումենլեզվումորոշակիմիավորներիենք առել տերմինաբանության ընդգրկումը մեծանում է, և բացի այն, որ առաջանում են նոր գիտական հասկացություններ և տերմիններ,առավել հին տերմինները սկսում են կրել որոշակի փոփոխություններ։ Հենց այս պատճառով էլ մեր ուսումնասիրության մեջ հատուկուշադրության ենք արժանացրել անգլերենի հատուկ անունների հիմանվրա կազմավորված բժշկական տերմինաբանական միավորները։ Փորձել ենք բացահայտել տերմին-անունների ճանաչողական արժեքը՝դիտարկելով անվանումների հիմնավորումները, փաստարկները,տերմինի կիրառումը և այլն։ Քննությաննաևբառային-իմաստաբանականտերմինաբանականառանձնահատկությունները, տերմինի բաղադրիչների փոփոխությունները ժամանակի ընթացքում, հունալատինական տերմինակազմական տարրերի՝ բժշկականլեզվին բնորոշ իմաստաբանականյուրահատկությունները։ Անգլերենի բժշկագիտական տերմինաբանական բառապաշարի նշված բառաշերտի քիչ ուսումնասիրված լինելնէլ էական ու արդիական են դառնում առաջարդրվող հարցերիուսումնասիրության համար։ Աշխարհում գոյություն ունեն գիտականդպրոցներ, որոնց հատուկ է պատմականորեն առաջացած այս կամ այն՝երբեմն քիչ տարածված տերմինների օգտագործումը։ Դա կարող էպատճառ դառնալ, որ բժիշկը շատ ժամանակ տրամադրի պարզելուհամար անվանական տերմինների նշանակությունը։ Այդ իսկպատճառով ստեղծվում են մասնագիտական տեղեկագրեր, որոնքպարզաբանումներ և բացատրություններ են տալիս օրգանիզմներիմորֆոլոգիայի՝ ձևի և կառուցվածքի, հիվանդությունների անունների,մասին՝ արտահայտվածախտանիշներիԲժշկագիտականտերմին-էպոնիմբառապաշարի տերմին-էպոնիմներիէ տալիս համապատասխանմիջոցովփոխանցելիրականացնելով մասնագիտական հաղորդակցում։ և համաախտանիշներիմիջոցով։ շերտըտերմինաբանությանկիրառմանանհրաժեշտտեղեկատվություն՝անվանումներիթույլԵրրորդ հազարամյակի սկզբի գիտական գրականության մեջէական նշանակություն է ձեռք բերում տերմինաբանական ևճանաչողության մերձեցմանն առնչվող խնդիրների քննությունը, ինչըթույլ է տալիս վերանայել ավանդական տերմինաբանության բազմաթիվդրույթներ։ Ըստ ճանաչողական տերմինաբանությամբզբաղվողմասնագետների՝ տերմինները ոչ քարացած, շարժունակ միավորներեն, որոնք ծագում են մասնագիտական խոսքային տարատեսակներում ևարդյունքումզարգացումներիգործունեության անվանակարգմանենթարկվում են փոփոխության անվանակարգման գործընթացում՝վերընթաց(Бейсенова 2009,15)։ Մարդկայինգործընթացներիօրինաչափությունները, ներառյալ ինչպեսլեզվական, այնպես էլարտալեզվական տերմինաբանական բնութագրերը, վերլուծության ենենթարկվել ճանաչողական տերմինաբանության դիրքերից, և ինչպեսկարծում է ակադեմիկոս Վ. Մ. Լեյչիկը, ճանաչողական տերմինաբանությունը XX—XXI դարերի սահմանագլխի տերմինաբանության զարգացման հինգերորդ փուլն է (Лейчик 2007, 124)։ նորեղանակների,տեխնոլոգիաներիՄարդկային մտածողության զարգացական բնույթը, հայացքներիփոփոխականությունը, գոյություն ունեցող տեսակետների վերանայումը,գործընթացների խորքային ըմբռնումը և, համապատասխանաբար,ուսումնասիրմանևսարքավորումների օգտագործումը՝ արտացոլված անվանակարգմանլեզվական միջոցներում, երաշխիքներ են ապահովում գիտությանլճացման և պահպանողականության դեմ։ Ե. Վ. Բեկիշևան գտնում է, որմասնագետի մասնագիտական տերմինաբանությանըտիրապետելը,մասնագիտականխոսքում նշելուն ծառայող լեզվական նշաններ ստեղծելը, կառուցելը ևդրանք մեկնաբանելու և կիրառելու ունակությունը դրսևորվումէ առանձինորիշրջանակներում էլ իրականացվում են գիտական տեղեկատվությանփոխանցումը և պահպանումը (Бекишева 2007)։ կողմիցգիտականհասկացություններըճանաչողականհամակարգիսահմաններում,Դիմառնական բժշկագիտական տերմինները կրում են հայտնիգրողների, փիլիսոփաների, նկարիչների և շատ այլ բնագավառներիակնառու ներկայացուցիչների անուններ, որոնք հետազոտել են տվյալնյութը, հրատարակումներ ունեն դրա վերաբերյալ կամ պարզապեսառաջինն են նկարագրել հիվանդության ախտանիշները։ Տեղեկատվության կուտակումը, պահպանումը և հաղորդումը,որոնք նպաստում են այս կամ այն ճյուղի զարգացմանը, նրաանշեղևարագընթացեն տվյալբնագավառինՎերջինժամանակներում՝փոխազդեցությանը այլ ճյուղերի հետ, միջազգային փոխանակմանը,իրականացվումբնորոշ տերմիններիգիտության տարբերօգնությամբ։ զարգացումներիբնագավառներումպայմաններում,էառաջացելտերմինաբանական բառաշերտը համալրել, կտրուկ բարձրացել է ժամանակակից գիտության և տեխնոլոգիական գործընթացներիբնագավառում նվաճումների անվանակարգման պահանջը։ Բժշկությանսահմաններումմասնագիտականէստեղծվումենտերմինաստեղծմաննշվածգործընթացը կառավարելու և կարգավորելու համար։ Առաջանում էանհրաժեշտություն ուսումնասիրելու հարցին առնչվող լեզվաբանական և ճանաչողական խնդիրներ։ հասկացություններ։ և տերմինակազմությանհասկացություններինորԱռաջանումկարիք՝երբանհրաժեշտությունոլորտիԵ. Վ. Բեկիշևան նկարագրում է դիմառնական տերմիններն իբրևանձի տեսակի արտացոլում կլինիկական տերմինաբանության մեջ՝ընդգծելով տերմին-անունները, որոնք կազմավորվում են հատուկանվան մասնակցությամբ՝ հասարակ անվան կողքին (Бекишева 2007,26)։ Ասվածը կարելի է բացատրել մեր հետազոտության փաստական նյութիվրա.Տվյալ դեպքում հատուկ անունները՝ Աշերման, Բելընտայն, Բենդլ,համակցված են համախտանիշ /2/ և օղակ հասարակ գոյականների հետ՝ապահովելով երևույթի առավել հասկանալի ընկալմանը։ Ըստ էության՝տերմին-էպոնիմները ձեռք են բերում ճանաչողական արժեք, քանի որուղղակիորեն մատնանշում են, թե որ բնագավառի մասին է խոսքը։ Դասական տերմին-անունների կողքին, որոնք կիրառություն ենգտել XVI-XIX դարերում, հայտնվում են նոր տերմիններ, որոնքարտացոլում են ինչպես բժշկագիտության նոր բնագավառներիզարգացման փուլերը, այնպես էլ այս կամ այն գիտնականի, երկրի նորփաստերիառաջնայնությունը։ Կլինիկականհայտնաբերմաննախորդփուլերումէպոնիմներիէպոնիմների խնդիրը միայն պատմաբժշկագիտական չի համարվում,թեպետ դժվարէ պատկերացնել կլինիկական մտածողությանախտորոշման և ընդհանրապես բժշկության առաջընթացը՝ առանցբժշկագիտական էպոնիմիկ տերմինաբանության իմացության, որըբնորոշ է տվյալ ժամանակաշրջանին։ Լեզվաբանները նշում են, որզարգացման հազվադեպկիրառությունը գիտական գրականության մեջ բժշկագիտական առօրյապրակտիկայում պայմանավորված է եղել ոչ թե նրա նկատմամբ նվազհետաքրքրությամբ, այլ նախ և առաջ դրանց թերիմացությամբ։ Հարկ էնշել, որ տերմին-էպոնիմների նկատմամբ բացասական վերաբերմունքիպատճառը տերմինաբանականիմաստաբանականհիմնավորվածության ոչէ եղել, որը տվյալբնագավառի մասնագետների կողմից բացատրվում է նրանց կազմի մեջմտնող հատուկ անունների անիմաստությամբ, ինչպես օրինակ Հոլջիիկոմպլեքսը /բարդույթը/, Սթոքսի օրենքը, Սուխարևայի երրորդությունը։ Վերջին տարիների աշխատանքները, ինչպես նաև մասնագիտականլեզվի ուսուցման պրակտիկան, համոզում են, որ տերմին-անուններըզգալի չափով նպաստում են բժշկագիտական խոսքի ճիշտ ընկալմանը ևհեշտացնում են մասնագիտական շփումը, քանի որ ունեն միջազգայինբնույթ՝նշանակություն տարբերլեզուներում (Կոուլ-Կոուլի դիագրամը, Մյուսեի ախտանշանը)։ Այն, որհարցն այսօր ձեռք է բերել էական նշանակություն, վկայում էտերմինաբանության ոլորտում կատարված աշխատանքների քանակը /Блейхер В. М., Завилянская Л. И., Йончев В., Магилини Г./։ լիարժեքություննմիավորներինույնականկաղապարումևկլինիկական տերմինները,Տարբեր ախտանշաններ, ախտանիշների համակցություն ևհիվանդություն նշանակող բժշկական տերմինների մեջ մեծ տեղ ենզբաղեցնում անվանականորտեղարտացոլված են գիտնական-բժիշկների անունները, ովքեր առաջինանգամ են դրանք նկարագրել կամ կիրառել բուժման այդ եղանակը(Հիպոկրատի դեմքը, Պիրոգովիգիպսե վիրակապը, Բոտկինիհիվանդություն, Բելսկու ախտանշան, Ֆիլատովի սինդրոմ, Կվինկեիայտուց, Կուռլինի խոց, Կուզնեցով-Պենսկու կար, Սալիի եղանակ,Վիրխովի մետաստազ, Աշոֆֆի լեղապարկ, Ֆալլոյի երրորդությունը)։ Մեծ խումբ են կազմում կլինիկական տերմին-անունները, որոնքարտացոլում են օրգանի առանձին մասերի, հյուսվածքի, բջջիանվանումները, ուսումնասիրության առավել տարածված եղանակները,կամ լայն ճանաչում գտած գիտական հայտնագործությունները (Գյոթեիոսկրը, Հոլջիի բջիջը, Ռուժեի թաղանթը, Շարնեի հյուսվածքը, Պեխլինիգեղձը, Ռյունշի մկանը, Գրուբերի կապանը, ջիլը, Վրիսբերգի աճառը, ևայլն)։ Պետք է նշել, որ անվանական տերմինները հատուկ դեր ենխաղում նաև բժիշկների պատրաստման գործում։ Այսօր դժվար է գտնելբժշկական բնագավառ, որտեղ այս կամ այն չափով չեն օգտագործվումտերմին-էպոնիմներ, որոնք դիպուկ և ճշգրիտ ներկայացնում են հարցը։ Օրինակներիքննարկումից ակնհայտորէբժշկագիտական խոսքում զուգակցվել որոշակի բժշկական հմտությունների, միջամտությունների ու հնարների հետ։ էպոնիմների կիրառումը կարողդառնում,էSmellies’ manoeuvre (Mauriceau-Levret manipulation) -այս մեթոդըցույցէ տալիս պտղի հետույքային դիրքը և նույն դիրքովծննդաբերությունը, որտեղ բժշկի դերը չափազանց մեծ է պտղի դիրքիհետ կապված։ Zavanelli’s maneuver –մանկաբարձական միջամտություն է, երբնորածնի գլուխը հայտնվելուց հետո ուսերը ֆիքսվում են, ևծննդաբերությունը դառնում է արդեն կյանքին սպառնացող թե՛ նորածնիև թե՛ մոր համար։ Sim’s position (James Marion Sims)- քարահեռացման դիրք է, որըհեշտացնում է հեշտոցային քննությունը։ Այս դիրքը իր անվանումըստացել է ամերիկացի գինեկոլոգ Ջեյմս Մարիոն Սիմսի անունով։ Նահամարվում է ամերիկյան գինեկոլոգիայի նախակարապետը։ Վերոհիշյալ օրինակումէ ծննդաբերությունից հետո նորածնի ֆիզիկական վիճակը. այս չափմանմիավորը իր անունը ստացել է նյույորքցի անեսթեզիոլոգ ՎիրջինիաԱբգարի անունով։ էպոնիմի կիրառումը որոշումԱյդ անուններում կուտակված են աշխարհի տարբեր երկրներիգիտնականների և բժիշկների ջանքերը՝ հասկանալու մարդկայինմարմնիգործունեությանառանձնահատկությունները և այլն, որի միջոցով հավերժացվել էգիտական գիտելիքի փոխանցումը ժամանակի և տարածության մեջ,առանց որի անհնար է ժամանակակից գիտության բարեհաջողկառուցվածքըօրգաններիևզարգացումը։ Իբրև օրինակ՝ կարող են ծառայել հետևյալ տերմինէպոնիմները.Fallopian tube- խողովակների զույգ է, որը կապված է արգանդի հետև հենց այն ուղին է, որտեղով էլ սերմնաբջիջն անցնում է դեպի արգանդիհատակ։ Այս տերմինն իր անունն ստացել է 16 դարի իտալացի հայտնիբժիշկ և վիրաբույժ Գաբրիել Ֆալոպիոյի անունով։ Այս համախտանիշը բնութագրվում է հեշտոցի, դաշտանայինցիկլիև ավելի/, արգանդիթերզարգացածությամբ, իսկ ձվարաններն ու ֆալոպյան ուղիներըտեղակայված են որովայնի հետին մասում։ բացակայությամբ/6 ամիսՏերմին-էպոնիմները բժշկական տերմինաբանության մեջ մեծտոկոս են կազմում։ Որոշակի հետաքրքրություն են ներկայացնումէպոնիմ-հոմանիշներըդիֆուզային թունավոր խպիպ, Բոտկինի հիվանդություն – ինֆեկցիոնվիրուսային հեպատիտ և այլն)։ (Բազեդով-Գրևս-Պերրի հիվանդությունՈրոշ տերմին-անուններ ունեն մի քանի հոմանիշներ (Բուրնևիլիհիվանդություն-Բուրնևիլ-Ստրիգլի-հիվանդություն-Բուրնևիլ-Բրիսոհիվանդություն - նեյրոմաշկային սինդրոմ Բուրնևիլի տիպի –Բուրնևիլիֆակոմատոզ - Բուրնևիլ Պելացիի հիվանդուէթյուն – տուբերկուլյոզայինսկլերոզ)։ Նրանց թիվը հասնում է որոշ դեպքերում մինչև տասնհինգի։ Նշենք նաև, որ տերմին-էպոնիմներին նույնպես հատուկ ենհուզականությունը և արտահայտչականությունը ինչպես դրական,այնպես էլ բացասական առումով (Ալիսան հրաշքների աշխարհում,Վեներայի զարդը, էլշպիգի մարգարիտները, Սուրբ Վիտտայի պարը,Լինբերգի ամրոցը և այլն)։ Վերջին ժամանակներում դիտվում է նաև տերմին-էպոնիմներիներլեզվական փոխանցումներ՝ շերտից մյուս շերտը («Մալգիպիևի ցանց» տերմինը փոխարինվել է «հրաշք ցանց»անվանումով, «Գալլերի եղունգ» տերմինը՝ «թռչնի խթան» հոմանիշով։ լեզվի միՄեծ է այն անվանական տերմինների տեսակարար կշիռը, որտեղօգտագործվում են բժիշկների մեկից ավել անուններ (Յակոբսոն-ԼասկաԲեխտերև-ԿեմպներիԽենդա-Շյուլլեր-ՔրիստիանԼետտերեր-Զիվեի ախտանշան և ուր.), որոնք միաժամանակ նկարագրելեն այդևհամաախտանիշները կամ հայտնաբերել են այդ հիվանդությունըորոշելու եղանակ։ Այդ տերմինները բժշկագիտության մեջ նկարագրումնշանները, ախտանիշներըհիվանդությունները,ախտանշան,են փոխադարձ կապը, մշտական զարգացումը և փոխանցելիությունը։ Անհրաժեշտ է նշել, որ հաճախ միևնույն հեղինակի անունը վերագրվումէ երկու և ավելի հիվանդություններին, ախտանշաններին կամսինդրոմներին, որոնք նա նկարագրել է (հիպոկրատի երդումը, դեմքը,դիմակը, եղունգը, աթոռը և գլխարկը. Պիրոգովի ապոնևրոզը, Պիրոգովիգիպսե վիրակապը, թմրեցումը ըստ Պիրոգովի, ոսկրա-պլաստիվիրահատություն ըստ Պիրոգովի, անդամահատություն ըստ Պիրոգովիև այլն)։ Եզրահանգում։ Բժշկագիտական տերմինաբանությունըմասնագիտականէ։ Ազգային ևմիջազգային ճանաչողական-մշակութաբանական տեղեկատվությունը,որը կուտակվում է անուններում, դառնում է սոցիալական գիտելիքիաղբյուր, որն անհրաժեշտ է մասնագետների շփման համար։ շփման կարևորագույն միջոցТЕРМИН-ЭПОНИМЫ В МЕДИЦИНСКИХ ТЕКСТАХ։

example2309

example2309

Հայաստանի Հանրապետությունում դատաիրավական բարեփոխումների կոնցեպցիայի ընդունմանը զուգընթաց քրեական վարույթ նախաձեռնելու փուլը կարգավորող քրեադատավարական իրավակարգավորումների վերաբերյալ գիտական բանավեճերը նոր թափ են ստացել։ Համապատասխանաբար, հարց է ծագում, թե ինչ է անհրաժեշտ հասկանալ քրեական վարույթ նախաձեռնելու հասկացության ներքո, և արդյոք այն քրեական դատավարության ինքնուրույն փուլ է, թե ոչ։ Քրեական վարույթ նախաձեռնելու փուլը նախաքննության նախատիպն է՝ ունակ երբեմն որոշելու գործի ելքը։ Այս իրավիճակը համապատասխանում է գործող քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված քրեական գործի հարուցման փուլին, սակայն դրանից էականորեն տարբերվում է։

Հանցագործների դեմ հարուցված քրեական գործի փուլի ընդհանուր նկարագրությունը Հանցագործության դեմ պայքարը յուրաքանչյուր պետության գերակա խնդիրներից է, քանի որ այն զգալի վնաս է հասցնում քաղաքացիների իրավունքներին, օրինական շահերին, ինչպես նաև ամբողջ հասարակությանը և պետության։ Հանցագործության դեմ պայքարի քրեական քաղաքականության գործիքներից կարևոր նշանակություն ունեն օրենսդրական կարգավորումների կատարելագործումը, սխալ մեկնաբանությունների և բացթողումների շտկումը։ Քրեական դատավարության իրավունքի տեսության մեջ նշանակալի տեղ է հատկացվել նաև քրեական գործ հարուցելու փուլին [1]։ Չնայած քրեական դատավարության ինստիտուտը բազմիցս ուսումնասիրվել է քրեական դատավարության իրավունքի տեսության մեջ, նախկին օրենսդրության մեջ առկա շատ խնդիրներ չեն լուծվել Քրեական դատավարության օրենսգրքում։ Արդյունքում `ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծի (այսուհետ` Նախագիծ) մշակումն ուղղված էր առկա խնդիրների լուծմանը։ Նախագծում հայտնաբերված իրավական կարգավորումներից անպայմանորեն առանձնանում է քրեական գործ հարուցելու փուլը։ Professionalանկացած մասնագիտական ​​քննություն անցկացնելու երաշխիքներից մեկը քրեական արդարադատության ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումն է։ Հանցագործության մասին հաղորդումների ստուգման գործընթացը կարող է միջոց հանդիսանալ քրեական ռեսուրսների վատնումը կանխելու համար։ Վերոգրյալի ապացույցն այն է, որ ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանության ամփոփ տեղեկատվության համաձայն ՝ 2016-ին տարվա ընթացքում գրանցվել է հանցագործության 18,764 դեպք, 2015-ին ՝ 17,043, 2014-ին ՝ 17,546, 2013-ին ՝ 18,333, 15,776 2012-ին, իսկ 16,572-ը `2011-ին [3]։ Համեմատության համար նշենք միայն, որ 2016-ին հաշվետու ժամանակահատվածում միայն 4,895 քրեական գործ է հարուցվել, այսինքն `4 դեպքից մոտավորապես 1-ը։ Ստացվում է, որ հանցագործությունների վերաբերյալ ստացված տեղեկատվության ճիշտ ստուգման ապահովումը կարող է զգալիորեն խնայել քրեական ռեսուրսների վատնումը։ Վերոհիշյալ անհրաժեշտությունից ելնելով ՝ քրեական դատավարության սկիզբը ազդարարող հարաբերությունները կարգավորող նորմերը և դրանց իրականացման հետ կապված խնդիրները միշտ եղել են ինչպես դատաբժշկական փորձագետների, այնպես էլ գործնական փաստաբանների ուշադրության կենտրոնում։ Ինչպես նշեց Մ. Ս. Ստրոգովիչը, քննարկվող գործունեության միջոցով, քննչական մարմինները, քննիչը, դատախազը արձագանքում են հայտնի հանցագործության դեպքին, եթե անհրաժեշտ է անհապաղ բացահայտել հանցագործին, պարզել և ապահովել նրա քրեական պատասխանատվությունը [5]։ Տեղին է նշել Վ. Յա. Չեկանովի հայտարարությունը, որ պետությունը համապատասխան մարմնի միջոցով նախաձեռնում է քրեական գործի քննություն, արձագանքում է հանցագործության նշաններին ՝ իրականացնելով մի շարք իրավական գործողություններ ՝ հանցագործություն կատարած անձին հայտնաբերելու համար։ Դատաբժշկական փորձաքննության այլ փորձագետներ շեշտում են, որ նախաքննությունը, ինչպես նաև քննչական մարմինները որոշում են հետևյալ հարցերի պատասխանը քրեական գործ հարուցելու փուլում։ Կա՞ անհրաժեշտ տեղեկատվություն քրեական հետաքննություն սկսելու համար։ Ինչպե՞ս արձագանքել իրենց հայտնի դարձած փաստերին, որոնք հանցագործության հատկանիշներ են պարունակում, արդյո՞ք դա անհրաժեշտ է դատական ​​համակարգի միջամտության համար, թե ոչ։ [7] Ս. A. Ըստ Շեֆերի (մենք միանշանակ համաձայն ենք վերջինիս հետ), հաշվի առնելով քրեական դատավարության հրապարակայնության սկզբունքը, քրեական վարույթ հարուցելու իրավասություն ունեցող իրավասու մարմինները և մարմիններն իրավունք չունեն անտեսել հանցագործության որևէ նշան ՝ պատասխանելով դրանց որպես հնարավորինս ակտիվ և արագ։ Վերոհիշյալ դիրքորոշումների վերլուծության հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ քննարկվող հարցի էությունը իրավասու պաշտոնատար անձի կողմից կատարված հանցագործության պատշաճ հաղորդումն է կամ նախատեսվող հանցագործությունը, դրանց արագ արձագանքը `հանցավոր հատկությունների առկայությունը, թե ոչ։ կարելի է պարզաբանել։ Հիմքեր կան քրեական գործ հարուցելու համար։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի գործող օրենսդրության համաձայն `բոլոր քրեական գործերի նախաքննությունը պարտադիր է, որի սկիզբը ազդարարվում է քրեական գործ հարուցելու որոշմամբ` քրեական գործ հարուցելու փուլի արդյունքում։ Փաստորեն, կարելի է պնդել, որ այս փուլն ապահովում է քրեական գործի հարուցման օրինականությունն ու հիմնավորումը, քաղաքացիների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը, որոնք կարող են խախտվել անհիմն քրեական գործ հարուցելու դեպքում, քանի որ քաղաքացիներն անհիմն կերպով ներգրավված կլինեին քրեական դատավարություններում, հնարավոր է դատական ​​գործընթացներում։ [9], մինչ նշված փուլը կարգավորող իրավական կարգավորումները ստեղծում են բազմաթիվ խնդիրներ և հակասական խնդիրներ իրավապահ պրակտիկայում ՝ հանգեցնելով քրեական ռեսուրսների անհարկի կորստի։ Քրեական գործի հարուցման փուլի անկատարության և անարդյունավետության մասին է վկայում այն ​​փաստը, որ այն չի արտացոլվել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծում։ Այն փոխարինվեց քրեական վարույթ հարուցելու փուլով, որը արմատապես տարբերվում է քրեական գործ հարուցելու փուլից ՝ թե՛ դերով և թե՛ նշանակությամբ, և՛ դրանով պայմանավորված ՝ քրեական դատավարության սուբյեկտների իրավական կարգավիճակով։ լիազորությունների և հարցերի լուծման փուլում։ Քրեական վարույթ հարուցելու փուլը ազդարարում է յուրաքանչյուր գործի սկիզբը `արտացոլելով յուրաքանչյուր հանցագործության նկատմամբ պետության արձագանքը։ Ստացվում է, որ քննարկվող փուլի ոչ լրիվ իրավական կարգավորումները մի կողմից կարող են հանգեցնել հանցագործության զոհերի իրավունքների սահմանափակման կամ խախտման, թույլ են տալիս հանցագործներին խուսափել քրեական պատասխանատվությունից (օրինակ ՝ գործողության ժամկետը լրանալու հիմքով) վաղեմության ժամկետը), մյուս կողմից, հանգեցնում է ավելորդ սահմանափակումների վատնելուն։ Կարծում ենք, որ քրեական գործ հարուցելու փուլը հիմք է դնում ամբողջ քրեական գործի հետագա քննության համար, ուստի օրենսդիրի կողմից այս փուլի իրավական կարգավորումներում թույլ տրված բացթողումները կարող են հանգեցնել անդառնալի հետևանքների ՝ նվազեցնելով հանցագործությունների դեմ քրեական պայքարի արդյունավետությունը։ , ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը սահմանում է քրեական վարույթի հարուցման փուլը `որպես քրեական դատավարության սկիզբ։ Ի տարբերություն գործող իրավական կարգավորումների ՝ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը չի նախատեսում քրեական գործ հարուցելու առանձին փուլ։ Նախագծի 173-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ դատախազը և քննիչը պարտավոր են քրեական գործ հարուցել իրենց իրավասության սահմաններում, եթե ենթադրյալ հանցագործության մասին պատշաճ հաղորդում ստացվի ֆիզիկական, իրավաբանական անձից, պետական ​​կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններից։ կառավարության մարմինը կամ դրա պաշտոնատար անձը։ - հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմնից, քննիչից, դատախազից կամ դատավորից `իրենց լիազորությունների իրականացման հետ կապված։ Վերոհիշյալ դրույթի սիստեմատիկ վերլուծությունից բխում է, որ օրենսդիր մարմինը վերապահեց քրեական գործ հարուցելու իրավասությունը միայն դատախազ-քննիչին, ի տարբերություն գործող քրեական դատավարության, երբ քրեական գործ կարող էր հարուցվել նաև քննչական մարմնի կողմից։ Մենք գտնում ենք, որ քննչական մարմնին քրեական գործ հարուցելու իրավունք չտալը լիովին հիմնավորված է հետևյալ պատճառներով. Քրեական դատավարության գործող կանոնակարգի համաձայն ՝ քննչական մարմինը նաև իրավունք ունի հարուցել քրեական գործ կամ քրեական գործ հարուցել։ գործ Ստացվում է, որ այն դեպքերում, երբ քրեական գործ հարուցելու հարցը որոշում է քննչական մարմինը, քննիչը կարող է ընդհանրապես տեղեկացված չլինել հանցագործության մասին, այն դեպքում, երբ քրեական գործի նախաքննություն իրականացնող սուբյեկտը , Մասնավորապես, այն դեպքերում, երբ քննչական մարմինը որոշում է կայացնում մերժել քրեական գործի հարուցումը, նա նաև կայացնում է վերջնական դատական ​​որոշում տվյալ գործի վերաբերյալ։ Հարց է առաջանում ՝ արդյոք գործի նախաքննություն կատարելու դեպքում քննիչը չի՞ կարող գտնել ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված հանցագործության հատկանիշներ, եթե հարցը քննության առարկա է հանդիսանում, որպես քրեական գործի հիմնական դատավարական գործողություններ։ պետք է իրականացնի քննիչը։ Եթե ​​քննչական մարմինը որոշում կայացնի քրեական գործ հարուցելու մասին, եթե գործը քննիչին փոխանցելու իրավական հիմքեր չկան, 10 օրվա ընթացքում նախաքննություն կանցկացվեր, ապա քրեական գործը կփոխանցվեր քննիչին ՝ նախաքննություն կատարելու համար։ Վարույթն իրականացնող մարմինների առանձնացումը, գործողությունների տարանջատումը, համագործակցության թույլ / անարդյունավետ ձևերը, մասնագիտացման անբավարարությունը, իրավապահ պրակտիկայում առկա թերությունները հանգեցնում են նրան, որ ականատեսները չեն հայտնաբերվել, իրեղեն ապացույցներ չեն հայտնաբերվել, դեպքի վայրում չեն ձեռնարկվում քննչական միջոցառումներ , Շատ հանցագործություններ չեն բացահայտվում։ Բացի այդ, նախագիծը ներառում է հետաքննություն. Սահմանադրական հասկացությունների քրեական-դատավարական հարաբերությունների էական փոփոխություններ, մասնավորապես `քրեական դատավարության օրենսգրքում օպերատիվ-հետախուզական գործունեության ներառումը, քրեական դատավարության ընթացքում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների իրականացման գործընթացը, այն ավելի կանխատեսելի դարձնելու նպատակ։ տիրույթ, որը քրեական դատավարության շրջանակներում անձի իրավունքների և օրինական շահերի ապահովման հնարավոր երաշխիքն է։ Հետաքննությունը կդադարի գոյություն ունենալ որպես ինքնավար փուլ, հակառակ դեպքում արդարացված չէ դատական ​​մարմնին քրեական վարույթ հարուցելու իրավունք տալ, որը դադարել է գործել որպես քրեական վարույթն իրականացնող մարմին։ Ի տարբերություն գործող քրեական դատավարության, նախագիծը տարբեր մոտեցում է ցուցաբերել պետական-մասնավոր մեղադրանքներով քրեական գործ հարուցելու հարցում։ Մասնավորապես, եթե զեկույցում փաստաթղթավորված արարքը կամ բացթողումը կարող է ենթակա լինել քրեական մեղադրանքի նախնական իրավական գնահատման, որը դասվում է որպես մասնավոր մեղադրանք, քրեական գործ հարուցելու պարտավորությունն առաջանում է միայն այն դեպքում, եթե հաղորդումը ներկայացրել է ենթադրյալ տուժողը կամ նրա նրա ներկայացուցիչը։ Դա կատարված ենթադրյալ հանցագործությունը չէ։ Այլ կերպ ասած, այն դեպքերում, երբ մասնավոր մեղադրանքների մասին հաշվետվությունը ներկայացրել է ենթադրյալ հանցագործություն չկրած անձը, կամ այդ անձի ներկայացուցիչը չէ, իրավասու մարմնի համար քրեական գործ հարուցելու պարտավորություն չի առաջանում։ Բացի այդ, Նախագծում հաշվի կառնվեն այն փաստը, որ նույնիսկ այն դեպքերում, երբ տուժող կողմի կամ նրա ներկայացուցչի կողմից ներկայացվել է այդպիսի հաղորդում, պետք է հարուցվի քրեական գործ, եթե ենթադրյալ հանցագործը հայտնի չէ Այլ դեպքերի համար, նախագիծը նախատեսում է անկախ ընթացակարգ մասնավոր մեղադրանքների համար, այդպիսի իրավասությունը վերապահելով ենթադրյալ հանցագործության զոհին, որը կարող է քրեական գործ հարուցել դատարան։ Հաշվի առնելով մարդասիրության սկզբունքը պարտականությունը. Մարդու իրավունքների պաշտպանության համար պետության պատասխանատվությունը ՝ դատախազը թույլ է տալիս նախագծին հարուցել քրեական գործ, եթե ենթադրյալ հանցագործության զոհը չի կարող պաշտպանել իր օրինական շահերը իր պատճառով։ անօգնականություն կամ կախվածություն ենթադրյալ վնասից։ Մենք գտնում ենք, որ արդարացված է մասնավոր մեղադրանքներով քրեական գործ հարուցելու տարբերակված մոտեցումը, քանի որ քրեական վարույթ հարուցելու հիմնական նպատակը, այդպիսով մինչդատական ​​վարույթ հարուցելը, հանրային մեղադրանքներում հանցագործության հատկությունների պարզումն է, հանցագործին հայտնաբերելը հետապնդել նրան, համապարփակ, համապարփակ։ անհրաժեշտ պայմաններ և պայմանների ստեղծում դատարանում քրեական գործի քննության համար `հետաքննություն անցկացնելով, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված դեպքերում` հաստատելով հետապնդվող անձի անմեղությունը կամ քրեական գործի վարույթը շարունակելու անհնարինությունը։ Նախնական դատավարության բովանդակությունը կազմող իրավական հարաբերությունների և գործողությունների ամբողջությունը պետք է ապահովի հետաքննության արագությունը, արագությունը և արդյունավետությունը, ինչը ենթադրում է դատական ​​գործառույթների հստակ տարանջատում `անհատական ​​իրավունքների և ազատությունների առավելագույն պաշտպանության պայմաններում։ Գործող իրավական կարգավորումների համաձայն, մասնավոր դատախազության գործերի իրավական պրակտիկայում առաջանում են մի շարք խնդիրներ, որոնք հանգեցնում են քրեական ռեսուրսների անհարկի վատնումի, իրավասու պետական ​​մարմինների բեռի վրա, ինչը ուղղակիորեն ազդում է պետական ​​հետապնդման դեպքերի արդյունավետության վրա։ Ավելին, ընթացիկ քրեական դատավարությունում կան մի շարք բացթողումներ, որոնք փակուղի են ստեղծում իրավապահ մարմինների համար `հանգեցնելով քրեական գործի կարճաժամկետ քննության և հարակից իրավական գործողությունների իրականացմանը։ Մասնավորապես, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-5-րդ կետերի համաձայն `« Քրեական գործ չի կարող հարուցվել։ Քրեական հետապնդում չի կարող իրականացվել, և հարուցված հանցավոր գործունեությունը ենթակա է դադարեցման, եթե դիմողը բացակայում է սույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում։ գանգատը, և եթե տուժողը հաշտվել է կասկածյալի կամ մեղադրյալի հետ։ » Մեջբերված դրույթների վերլուծությունից պարզվում է, որ ներկայիս քրեական դատավարության օրենսդրությունը, որը պայմանավորված է պակաս հանրային վտանգի փաստով, հստակ տարանջատում և սահմանում է մասնավոր հետապնդման դեպքերի շրջանակը, որոնց համար նախատեսվում է հատուկ դատավարական ընթացակարգ։ Մասնավոր հետապնդման դեպքերը կարող են հարուցվել բացառապես տուժողի բողոքի հիման վրա. Միևնույն ժամանակ, այն անվերապահ հիմք է ստեղծում քրեական գործը կարճելու համար ՝ բացառելով քրեական գործի հարուցումը, քրեական հետապնդումը դադարեցնելու փաստը, այսինքն ՝ օրենքով նախատեսված դեպքերում բողոքողը (տուժողը) բացակայում է կամ տուժողը հաշտվել է։ կասկածյալի կամ մեղադրյալի հետ։ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը չի պարտավորեցնում վարույթն իրականացնող մարմնին հաշվի առնել ենթադրյալ հանցագործի կարծիքը քրեական գործը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու որոշում կայացնելիս, ներառյալ `ստանալով նրա համաձայնությունը։ չսկսել վարույթ կամ հարուցել վարույթը, ինչը, սակայն, հանգեցնում է իբր հանցագործություն կատարած անձի իրավունքների ոտնահարմանը։ Վերոհիշյալ հարցի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում հայտնեց `նշելով, որ վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավոր է մերժել քրեական գործը կամ դադարեցնել քրեական հետապնդումը` 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված հիմքերով։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը։ հաշվի առնել ենթադրաբար հանցագործություն կատարած անձի դիրքը։ Իրավական պրակտիկայում կան դեպքեր, երբ դիմումատուն մատնանշում է իբր հանցագործություն կատարած անձին, ապա նշում է, թե բողոքողներից ով է վերջինիս դեմ։ Արդյունքում ստեղծվում է մի իրավիճակ, երբ վարույթն իրականացնող մարմինը զրկվում է քրեական գործի քննությունն ավարտին հասցնելու հնարավորությունից, նա պարտավոր է գտնել տվյալ անձին `պարզելու վերջինիս կարծիքը նշված հարցի վերաբերյալ։ Երբեմն անձին գտնելու համար ուղղված գործողությունները չեն գործում, դատավարությունն իրականացնող մարմինը `իրավական խոչընդոտների պատճառով, պարտավոր է կասեցնել գործի քննությունը մինչև ենթադրյալ հանցագործի հայտնաբերումը, եթե հնարավոր չլինի հետաքննությունը շարունակել։ հայտնաբերումից հետո, քանի որ զոհը չի բողոքում։ ներկայացված Հաշվի առեք մեկ այլ իրավիճակ, որն ուղղակիորեն ցույց է տալիս գործող օրենսդրության անարդյունավետությունը։ Պատկերացրեք մի իրավիճակ, երբ մասնավոր մեղադրանքի մեջ մեղադրվող անձի բողոքի հիման վրա կատարվում է քրեական գործի քննություն, իսկ նախաքննության ավարտին տուժողը հաշտվում է մեղադրյալի հետ։ Այլ կերպ ասած, առկա է վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից ծախսված ռեսուրսների ակնհայտ կորուստ, քանի որ վերջինիս պարտականությունն է դադարեցնել այս գործով քրեական վարույթը։ Մենք գտնում ենք, որ կանոնակարգերի նախագիծն ավելի արդյունավետ է, քանի որ վերոհիշյալ տարբերակված դատավարական ընթացակարգը մասնավոր մեղադրանքով քրեական գործ հարուցելու համար. 1. տուժած անձանց զրկում է պետական ​​ռեսուրսները վատնելու հնարավորությունից, քանի որ, բացառությամբ որոշ դեպքերի, իրավասու պետական ​​մարմինը որևէ պարտավորություն չունի հարուցել քրեական գործեր. 2. տուժած անձանց զրկում է մեղադրյալի հետ հաշտվելու իրավունքից. շահագործում է չարաշահումների իրավունքը. 3. Թույլ է տալիս տուժողներին անձնական հայց ներկայացնել դատարան, եթե նրանք ցանկանում են վերականգնել իրենց իբր խախտված իրավունքները, իսկ դատարանում ենթադրյալ հանցագործի հետ հաշտեցումը չի հանգեցնում քրեական ռեսուրսների կորստի։ 4. Բողոքարկման բացակայության դեպքում, երբ հայտնի է դառնում ենթադրյալ հանցագործությունը. Այս դեպքում տուժողի և մեղադրյալի հաշտեցումը չի հանգեցնում քրեական հետապնդման դադարեցմանը։ Ամփոփելով վերոգրյալը `մենք գտնում ենք, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի իրավական կարգավորումները առաջարկում են ավելի արդյունավետ լուծումներ քրեական հետաքննության արդյունքում քրեական ռեսուրսների օգտագործման առումով` ի լրումն դրանց անհարկի վատնումը կանխելու, ապահովելով գաղափարի արագ իրականացում։ նրանց բացահայտելը, նրանց նկատմամբ օրինական և ողջամիտ դատավճիռ կայացնելը կախված է արագ, ողջամիտ, օրինական քրեական գործ հարուցելուց [11]։ Ավելին, ի տարբերություն գործող իրավական կարգավորումների ՝ տարբերակելով հանրային-մասնավոր մեղադրանքներով քրեական գործ հարուցելու ընթացակարգերը, Նախագիծը սահմանափակել է ենթադրյալ հանցագործների կողմից իրենց իրավունքների չարաշահման հնարավորությունը ՝ առանց պայմանավորելու վերջիններիս կամքով պայմանավորված գործերը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Москва, Госюриздат, 1954, գ. 88. Հովսեփյան Ա., Շահինյան Վ., Նախաքննության վարույթի հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարությունում, գիտագործնական ձեռնարկ, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2009, էջ։ 772 թ. [2] Dilbandyan SA, Անհատական ​​իրավունքների պաշտպանության ապահովում Ան օրինական շահերի պաշտպանություն ՀՀ քրեական դատավարության ընթացքում, մենագրություն, գիտ. խմբ. ՝ zinազինյան Գ.Ս., Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011, էջ. 142։ [3] Իրավաբանական վիճակագրություն, URL։ //armstat.am/file/doc/99499418.pdf (հասանելի է. 13.08.2017)։ [4] Սոցիալ-վիճակագրական բաժին, URL։ //armstat.am/file/article/sv_12_16a_540.pdf (հասանելի է. 11.07.2017)։ [8] Շեֆեր Ս.Ա., ապացույցների հավաքույթ խորհրդային խոսակցական գործընթացում։ [10] ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մարտի 28-ի թիվ SHD / 0012/11/13 որոշման 2014 թ. Hazազարյան Տիգրան Քրեական դատավարության հարուցման փուլի ընդհանուր նկարագրություն Բանալի բառեր. Քրեական վարույթի հարուցում, քրեական գործի հարուցում, Գրանցում, հանցագործության մասին հաղորդում։

example1597

example1597

Տնտեսության զարգացման անբաժանելի պայմանը հանդիսանում է բարձրորակ, մրցունակ աշխատուժի առկայությունը։ Այդ իսկ պատճառով աշխատանքային ներուժի ձեւավորման հիմնահարցերը հրատապ են։ Հետեւաբար, աշխատանքային ռեսուրսների եւ զբաղվածության ներկայիս արդյունքային իրավիճակի մասին միայն վիճակագրությունը կարող է տեղեկատվություն տալ։ ՀՀ աշխատուժի վիճակագրության արդիականությունը եւ միջազգային համադրելիությունն ապահովելու նպատակով 2018թ.-ից վերանայվել է Աշխատուժի հետազոտության մեթոդաբանությունը, որը հիմնականում համապատասխանեցվել է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության սահմանումներին եւ դրույթներին՝ ընդունված 2013թ. Աշխատանքի վիճակագիրների միջազգային 19-րդ համաժողովում։ Նոր մեթոդաբանության համաձայն, առաջին անգամ սահմանվում են աշխատանքային գործունեության վիճակագրական ստանդարտները, որոնք պետք է օգնեն երկրներին վերանայել եւ փոխկապակցել գոյություն ունեցող վիճակագրական տվյալները աշխատանքային վիճակագրության ոլորտում։

Հետազոտության նպատակն է զբաղվածության մակարդակի վիճակագրական գնահատում կատարել 2018 թվականի Ազգային վիճակագրական կոմիտեի (ԱԱԽ) մեթոդաբանության համաձայն, որն իրականացվում է Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության (ԱՄԿ) չափանիշներին համապատասխան, և պարզեք, որ 2018 թ. Ի՞նչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել աշխատաշուկայում կատարված մեթոդաբանական փոփոխությունների արդյունքում։ Ուստի խնդիր է դրվում վերլուծել աշխատաշուկան բնութագրող ցուցանիշների ուսումնասիրությունը, ինչպիսիք են աշխատուժի պակասը 346 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, պատշաճ և արդյունավետ աշխատանք, զբաղվածության ցուցանիշներ և այլն։ Occբաղմունքների միջազգային դասակարգման համաձայն ՝ աշխատանքի երեք կատեգորիաներ կան ՝ վարձու աշխատողներ, ինքնազբաղված և աշխատող ընտանիքի անդամներ [1]։ Ինքնազբաղվածներն իրենց հերթին լրացուցիչ բաժանվում են հետևյալ կատեգորիաների. Գործատուներ, ինքնազբաղվածներ, արտադրական կոոպերատիվի անդամներ։ Տնտեսական աճի համատեքստում հնարավոր է սպասել աշխատողների արտահոսք գյուղատնտեսությունից դեպի արդյունաբերություն և ծառայություններ, և, համապատասխանաբար, վարձու աշխատողների մասնաբաժինը կբարձրանա, իսկ ինքնազբաղված և աշխատող ընտանիքի անդամների բաժինը, որոնցից շատերը նախկինում աշխատել են։ գյուղատնտեսության ոլորտում, կնվազեր։ Ըստ 2018-ի ՝ օգտագործված մեթոդաբանության համաձայն, «տնտեսապես ակտիվ բնակչություն» տերմինը վերանվանվեց «աշխատուժ», իսկ «տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչություն» տերմինը վերանվանվեց «աշխատուժից դուրս գտնվող բնակչություն»։ Աշխատանքային ռեսուրսները 15-75 տարեկան (զբաղված և գործազուրկ) և աշխատուժից դուրս գտնվող բնակչության (գործազուրկ և աշխատանք չփնտրող) բնակչության գումարն է։ Աշխատուժից դուրս ՝ բնակչության թվին են պատկանում այն ​​անձինք, ովքեր ուսումնառության ընթացքում չեն աշխատել և աշխատանք չեն փնտրել, չեն եղել աշխատող կամ գործազուրկ, մասնավորապես. Սովորում են աշակերտներն ու ուսանողները, որոնք կտրված են առկա կրթությունից և արտադրությունից։ Ված Կենցաղային Ողները Նրանք, ովքեր հոգ են տանում երեխաների և հիվանդ հարազատների մասին։  Անձինք, ովքեր չեն աշխատում և չեն փնտրում աշխատանք տարբեր պատճառներով (կենսաթոշակառուներ (տարիքը, արտոնյալ պայմանները, հաշմանդամություն), գույքի օգտագործումից եկամուտ ստացողներ, ժամկետային զինծառայողներ և այլն) [2]։ 347 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Սրանք Աշխատանքի վիճակագրության 19-րդ միջազգային համաժողովում ընդունված «Վիճակագրություն աշխատանքի, զբաղվածության և աշխատանքի չարաշահման մասին» բանաձևի հիմնական դրույթներն են։ Աշխատուժը ներառում է զբաղվածներին և գործազուրկներին, որոնք աշխատաշուկայում ապահովում են աշխատուժի մատակարարում ապրանքների և ծառայությունների արտադրության համար։ 2018-ին օգտագործված մեթոդաբանության համաձայն `զբաղված մարդկանց ընդհանուր քանակը նրանք են, ովքեր զբաղվում են բացառապես իրենց կարիքների համար ապրանքների արտադրությամբ։ Արդյունքում, ինչպես ՀՀ աշխատուժի ընդհանուր թիվը, այնպես էլ զբաղվածների ընդհանուր թիվը նվազել է։ Աղյուսակ 1. Աշխատանքի շուկայի հիմնական ցուցանիշները 2017-2018 թվականներին [3] 1 2017 2018 2017 2018 թվականները ըստ ըստ նոր ըստ նոր նախկին նախկին մեթոդիոդեմոդեմեթոդաբանուբանուբանուբանուբանուբյանուբ մարդ (տղամարդ) մարդ) տղամարդ) Աշխատանքային ռեսուրսներ 2029,3 2029, 3 2021,3 2021,3 Աշխատող 1016,2 906 1074,7 927,7 Բացառապես սեփական սպառման համար Ապրանքների արտադրություն 110,3 110,3 158,1 158,1 Աղյուսակը ցույց է տալիս, որ ըստ նոր մեթոդաբանության, զբաղվածների թիվը նվազել է, քանի որ զբաղվածներն այլևս ընդգրկված չեն սեփական սպառման համար ապրանքների արտադրության մեջ։ Ըստ ԱԱԽ-ի, 2018 թ. Ըստ նախորդ և նոր մեթոդաբանությունների, զբաղվածության մակարդակը իջեցվել է 5,4 տոկոսային կետով `50% -ից մինչև 44,6% [4, 79 էջ]։ Հարկ է նաև հաշվի առնել, որ «loymentբաղվածության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն `ուսանողներն ու զորակոչիկները համարվում են աշխատող, մինչդեռ ԱՄԿ մեթոդաբանության համաձայն` միայն պայմանագրային զինծառայողներն են համարվում աշխատող։ Ըստ ԱՄԿ-ի ՝ գործազրկության մակարդակը որոշվում է ըստ գործազուրկների մասնաբաժնի, որոնք ակտիվորեն աշխատուժ են փնտրում աշխատուժում։ Այս ցուցանիշը կարող է տարբեր լինել ըստ երկրների `տարբեր գործոնների պատճառով։ Թերի աշխատատեղեր Թերի աշխատատեղերն արտացոլում են դիտվող շաբաթվա ընթացքում աշխատուժի պոտենցիալ արտադրողականության թերօգտագործումը։ Այս ցուցանիշի միջազգային սահմանումն ընդունվել է 1982 թ.-ին 13-րդ ICLS- ի կողմից, փոփոխվել է 1988 թ.-ին։ 16-րդ ICLS- ի կողմից, ապա պարզաբանվել է 2013 թ.-ին։ 19-րդ ICLS- ի կողմից։ Այսպիսով, ԱՄԿ-ի սահմանման համաձայն, թերաշխատումը տեղի է ունենում այն ​​ժամանակ, երբ աշխատողը ցանկանում է և կարող է աշխատել տվյալ ժամանակահատվածում, բայց ոչ իր կամքով։ Worksամանակը, երբ նա աշխատում է, բավարար չէ աշխատանքի բնականոն տևողության համար։ Այս ցուցանիշը հատկապես կարևոր է զբաղվածության խնդրի ավելի ճշգրիտ նկարագրության, ինչպես նաև մակարդակը գնահատելու համար։ ԱՄԿ մեթոդաբանության համաձայն, գործազրկության մակարդակը հաշվարկվում է աշխատող մարդկանց ընդհանուր թվի մեջ `ըստ աշխատած ժամերի թվի տեսակարար կշռի։ Որոշ դեպքերում թերբեռնվածությունը դիտվում է որպես մասնակի գործազրկություն։ Աշխատուժի թերօգտագործման ինդեքսը ներառում է հետևյալ 3 ենթաինդակտորները. Գործազրկություն, թերբեռնվածություն և աշխատանքից դուրս աշխատող բնակչություն։ Այս ցուցանիշն արտացոլում է աշխատաշուկայում աշխատուժի առաջարկի և պահանջարկի անհամապատասխանությունը, այսինքն `մի դեպքում խոսքը աշխատանքային ռեսուրսների որակական անհամապատասխանության մասին է, իսկ մյուս դեպքում` քանակական։ 349 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 2. Աշխատանքի չարաշահում (ԱՏ), 2017-18 I-III եռամսյակների միջին մակարդակ,% [5, 81 էջ] AT1։ Գործազրկության մակարդակը,% AT2։ Գործազրկություն ՝ կապված աշխատանքային ժամերի և գործազրկության մակարդակի հետ,% AT3։ Գործազրկություն և համակցված աշխատուժի մակարդակ,% AT4։ Աշխատանքի անբավարար համախառն տոկոսադրույքը,% Գործազրկության մակարդակը,% Երկարաժամկետ գործազրկության մակարդակը,% Հաշվարկ ըստ նախորդ մեթոդաբանության 2017 Հաշվարկ ըստ նախորդ մեթոդաբանության 17.7 Հաշվարկ ըստ նոր մեթոդաբանության Հաշվարկ ըստ նոր մեթոդաբանության Աղյուսակից։ Նոր մեթոդաբանության համաձայն, գործազրկությունը 2018-ին աճել է 6.4 տոկոսային կետով, ինչը ենթադրվում էր։ Աճել են նաև աշխատուժի պակասի այլ ցուցանիշներ։ Empբաղվածության ցուցանիշները ոչ միայն ժամանակակից հասարակության ամենակարևոր մակրոտնտեսական բնույթն են։ Աղյուսակը կազմվել է հեղինակի կողմից 350 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, բայց նկարագրում է նաև երկրի սոցիալական վիճակը։ Ակնհայտ է հասարակության բարոյական արժեքների, աշխատողների որակի և նրանց զբաղվածության միջև կապը։ Ի վերջո, գործազրկությունը նույնպես մշակութային գործոն է։ [7, էջ. 30] Մենք առանձնացնում ենք զբաղվածության հետևյալ ձևերը ՝ լրիվ դրույքով, կես դրույքով, արդյունավետ աշխատանքով, ստվերային աշխատանքով, սեզոնային աշխատանքով, կես դրույքով աշխատանքով և այլն։ Լիարժեք զբաղվածության դեպքում մենք հասկանում ենք գործազրկության բնական մակարդակը, այսինքն ՝ շփման և կառուցվածքային գործազրկության առկայությունը։ Այսպիսով, լիարժեք զբաղվածությունն արտացոլում է բնակչության աշխատուժի և առկա աշխատատեղերի քանակական և որակական համապատասխանության աստիճանը։ Լիարժեք զբաղվածությունը կարող է գոյություն ունենալ առկա աշխատատեղերից որոշակի շեղումներով։ երբ աշխատողների մասնագիտական ​​և որակավորման կառուցվածքը չի համապատասխանում նրանց կրթական մակարդակին ՝ ելնելով տնտեսության կարգավիճակից։ Լիարժեք զբաղվածության ապահովումը հնարավոր է միայն շուկայի և պետական ​​կարգավորման մեխանիզմների կիրառման արդյունքում։ Այդ պատճառով առաջանում է արդյունավետ զբաղվածության խնդիր։ Տնտեսագետների շրջանում այս հարցի վերաբերյալ կարծիքների լայն շրջանակ կա։ Շատ տնտեսագետներ նկատի ունեն բնակչության արդյունավետ զբաղվածությունը, որն ապահովում է արժանապատիվ եկամուտ, առողջություն, հասարակության յուրաքանչյուր անդամի կրթական և մասնագիտական ​​մակարդակի բարձրացում `հիմնված աշխատուժի արտադրողականության բարձրացման վրա։ Արդյունավետ զբաղվածության նման սահմանումը միանգամայն ընդունելի է։ դա ենթադրում է մարդու բազմաբնույթ զարգացում։ ԱՄԿ-ի հիմնական նպատակն է ապահովել կանանց և տղամարդկանց արժանապատիվ և արդյունավետ աշխատանք `ազատության, հավասարության, սոցիալական երաշխիքների և մարդկային արժեքների հարգանքի պայմաններում։ Արժանապատիվ աշխատանքը պետք է կենտրոնական դեր ունենա տնտեսական և սոցիալական քաղաքականության մշակման գործում։ 351 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. Արժանապատիվ աշխատանքը կարևոր նշանակություն ունի աղքատության դեմ պայքարում։ Դա տնտեսական և մարդկային զարգացման կայուն միջոց է։ ԱՄԿ-ն սահմանում է պատշաճ աշխատանքի սկզբունքները `խթանելով աշխատանքի պաշտպանությունն ու անվտանգությունը։ Աշխատանքի պաշտպանության և արտադրողականության հետ կապված խնդիրները ԱՄԿ-ի նպատակային ծրագրի մի մասն են, որը կոչվում է. «Աշխատանքի անվտանգության և առողջության ֆոկուս ծրագրում» և միջազգային քաղաքական գործիչները, հատկապես 2008 թ.-ի ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից հետո, սկսեցին շտապ միջոցներ ձեռնարկել բարձր մակարդակի ստեղծման համար։ որակյալ աշխատատեղեր, աշխատողների սոցիալական ապահովության և իրավունքների պաշտպանության հետ մեկտեղ, ինչը հանգեցրեց կայուն տնտեսական աճի և դա աղքատության հաղթահարման երաշխիքն է։ Այնուամենայնիվ, օգտագործելով նման լայն սահմանում, հնարավոր չէ չափել արդյունավետ զբաղվածությունը մեկ ցուցանիշով, բայց հնարավոր է չափել այն ցուցանիշների համակարգով։ Արդյունավետ զբաղվածության ցուցանիշներն են `աշխատունակ տարիքի բնակչության զբաղվածության մակարդակը, պետական ​​հատվածում աշխատունակ բնակչության զբաղվածության մակարդակը, աշխատանքային ռեսուրսների բաշխման համամասնություններն ըստ օգտակար աշխատանքի ոլորտների, աշխատողների ռացիոնալ բաշխման կառուցվածքն ըստ արդյունաբերություն և տնտեսություն, օպտիմալ մասնագիտական ​​կառուցվածքի նոր մակարդակ։ Employmentբաղվածության կառուցվածքը որոշ չափով արտացոլում է տնտեսության ընդհանուր կառուցվածքը և մեծապես փոխվում է ՝ կապված տնտեսության փոփոխությունների ազդեցության հետ։ Employmentբաղվածության կառուցվածքի և մակարդակի վերլուծության հրատապությունը պայմանավորված է սոցիալական կյանքի միասնության մեջ սոցիալական, տնտեսական, էթնիկ, ժողովրդագրական ասպեկտների արտացոլմամբ։ 352 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. Ուստի հասարակական կյանքի վերարտադրության գործընթացում կարևոր դեր է խաղում ոչ միայն զբաղվածության բովանդակության քանակական գնահատումը, այլև առավել որակական գնահատումը։ Հայաստանում զբաղվածության հետ կապված դժվարությունների հիմնական պատճառներն են. Անհրաժեշտ կրթական հաստատությունների շրջանավարտների որակավորման և կրթության մակարդակի անհամապատասխանություն աշխատաշուկայի պահանջարկին (հաշվի առնելով նորամուծությունները) բաց Արդյունավետության (համախառն) բացակայություն ապրանքների և արտադրության գործոնների պահանջարկ (Քեյնսյան տեսություն) հիմն. հիմնարկներում գիտական ​​և տեխնոլոգիական առաջընթացի խնդիրներ (մարքսիստական ​​տեսություն); , Շրջանավարտների զբաղվածության հստակ ռազմավարության բացակայություն։ Մեր կարծիքով, հետխորհրդային անցումային տնտեսության պայմաններում, մասնավորապես, Հայաստանի Հանրապետությունում, որտեղ շուկայական հարաբերությունները և շուկայի հիմնական մեխանիզմները գտնվում են նախնական մակարդակում, «սկանդինավյան սինթեզ» գաղափարի ներդրումն է համապատասխան Այս գիտական ​​ուղղության գաղափարը պնդելն է, որ ժամանակակից տնտեսական տեսությունը հագեցած է զբաղվածությամբ և տնտեսական աճով, որպես տնտեսական լիբերալիզմի սկզբունքների վրա հիմնված շուկայի կառավարման մեխանիզմի տարրեր, ինչպես նաև Քեյնսյան հայեցակարգի տարրեր, որոնք մերժում են ազատ շուկայի բնույթը։ Պետք է նշել նաև, որ շուկայական տնտեսությունում զբաղվածությունը երբեք համընդհանուր չէ, դա հարաբերական հասկացություն է։ Մրցակցային միջավայրը, կապիտալի տեղաշարժը իր հետ բերում է «պահուստային» աշխատուժի քանակ, և այս առումով օբյեկտիվորեն առաջանում է գործազրկություն։ Գործազրկություն 353 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ տնտեսության այն վիճակն է, որտեղ աշխատունակ բնակչության մի մասը ցանկանում է աշխատել, բայց ավելանում է աշխատատեղերի բացակայության և աշխատուժի առաջարկի և աշխատաշուկայի պահանջարկի անհամապատասխանության պատճառով։ Դինամիկ տնտեսական զարգացման պայմաններում անհնար է մշակել զբաղվածության միասնական տեսություն, որը ներառում է աշխատաշուկայի զարգացման օրինաչափությունները, քանի որ «ժամանակի հետ ամեն ինչ փոխվում և թարմացվում է»։ Ամփոփելով, կարելի է եզրակացնել, որ շուկայական տնտեսության մեջ զբաղվածության խնդիրները և դրանց բաղադրիչները տեսական և գործնական առումով ձեռք են բերում նոր առանձնահատկություններ։ Այս խնդիրը հրատապ է շատ երկրների համար, և դրա լուծումը հիմք կստեղծի արտադրական տնտեսություն ստեղծելու համար, որը կարող է ապահովել հասարակության սոցիալ-տնտեսական առաջընթացը։ Այսպիսով, կարող ենք ասել, որ չնայած նոր մեթոդաբանության համաձայն `զբաղվածության մակարդակը նվազում է, բայց դա կարող է հիմք հանդիսանալ այս ոլորտում խորքային խնդիրները հայտնաբերելու, հնարավոր լուծումներ մշակելու և համապարփակ միջոցառումներ իրականացնելու համար։ Այսինքն ՝ 2013 թ. Աշխատանքի վիճակագրության 19-րդ միջազգային համաժողովում ընդունված «Աշխատանքի, զբաղվածության և աշխատանքի չարաշահման վիճակագրության մասին» բանաձևի նպատակն է զարգացնել աշխատանքային վիճակագրական գործունեությունը, ներառյալ աշխատուժը, բավարար տեղեկատվական բազա ստեղծելու միջոցով։ Այս համակարգի նպատակներին հասնելու համար այնպիսի միջոցառումներ, ինչպիսիք են աշխատաշուկայի և աշխատուժի պակասի մոնիտորինգը, աշխատատեղերի ստեղծման, մասնագիտական ​​ուսուցման և կրթության հետ կապված տնտեսական և սոցիալական քաղաքականության իրականացումը, ինչպես նաև պատշաճ զբաղվածության քաղաքականության իրականացումը, զբաղվածությունը, պետք է իրականացվի։ մակարդակի աճի հիմքը։

example1355

example1355

Ժամանակակից մանկավարժության մեջ ուսումնադաստիարակչական գործընթացի արդյունավետությունը պայմանավորված է նաև մեթոդի ընտրությամբ։ Այս առումով անհրաժեշտ է կատարել մեթոդի ընտրության չափանիշների խորը վերլուծություն՝ հաշվի առնելով հասարակության կողմից ներկայացվող նոր պահանջները, ուսուցչի փոփոխվող դերը, սովորողի անհատական առանձնահատկությունները և գոյություն ունեցող տարբեր հարաբերակցությունները։

Դասավանդման և դաստիարակության գործընթացները դիալեկտիկական միասնության մեջ ունեն ընդհանուր գծեր, դրանք պայմանավորված են ուսումնական գործընթացի տրամաբանությամբ։ Կրթությունը համարվում է դաստիարակության հիմնական և հիմնական միջոցը։ Չկա կրթություն առանց կրթության և չկա կրթություն, որը չի կրթում (Her. Հերբերտ)։ Կրթության կրթական գործառույթը հիմնավորվել է Ա. Դիստերվերգի, փիլիսոփաներ Գ. Հեգելի, Ի. Կանտի և այլոց կողմից ՝ հիմնվելով դաստիարակության ուղղության վրա։ դասավանդման և դաստիարակության հարաբերակցությունը։ Քննարկելով հստակ նպատակային կրթական գործընթացի արդյունավետության հարցը ՝ մենք գործունեության ընթացքում համարում ենք մեթոդի ընտրությունը որպես դրված նպատակին հասնելու հիմնական միջոց, որի շնորհիվ ձեռնարկվում են գործողություններ, ստեղծվում են իրավիճակներ, լուծվում են խնդիրներ։ Կրթությունը հասարակության կողմից հատուկ կազմակերպված մանկավարժական նշանակություն ունեցող գործընթաց է, որի էական հատկանիշները պայմանավորված են այդ գործընթացի փոխադարձությամբ, որի նպատակն է գիտակցել երեխայի մտավոր և անձնական զարգացումը, ստեղծել զարգացման արդյունավետ տեմպ, ապահովել որոշակի որոշակիություն։ կրթության մակարդակ «Ուսուցումը նկարագրելիս պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնել« ինչպես դասավանդել »հարցին, քանի որ ամբողջ ուսուցման գործընթացի արդյունավետությունը դրականորեն պայմանավորված է այդ հարցին պատասխանած դասավանդման մեթոդների տեսությամբ» (5, էջ 105) , Կրթությունը մանկավարժական գիտության հիմնական հասկացություններից մեկն է, այն որոշիչ է գրեթե բոլոր մանկավարժական հասկացություններում, որպես անձի գիտակցաբար կազմակերպված գործունեություն, այն ունի նաև էական առանձնահատկություններ։ Դրանք պայմանավորված են նպատակասլացությամբ և պլանավորմամբ, կազմակերպմամբ, գործընթացների փոխադարձությամբ, հասարակության մեջ ընդունված դրական վարքով, հասարակության պահանջարկի հիման վրա որակների ձեռքբերմամբ, անհատական ​​զարգացման ձևերով, անհատական ​​առանձնահատկություններով, առկա քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային պայմաններով, մատչելի միջոցներ և հնարավորություններ։ Ուսումնական գործընթացի մեթոդների ընտրությունը կախված է մի շարք չափանիշներից. Ընդհանուր կրթական նպատակներ, իրականացման համար անհրաժեշտ ժամանակ և պայմաններ, ուսուցչի աշխատանք և այլն։ Մեթոդի և կիրառման եղանակը բազմակողմանի և բազմաբնույթ է։ Ուսուցիչը, որն ունի իր աշխատաոճը, օգտագործում է մեթոդը ՝ առաջնորդվելով իր սեփական արժեքներով, զգացմունքներով, տրամադրություններով, սպասումներով և սպասումներով։ Շատ հաճախ մեթոդը օգտագործվում է որպես օրենք, որը նախապես որոշված ​​է, այն պետք է կիրառվի անկախ ամեն ինչից, քանի որ դա բոլորի համար է, այն պետք է համընդհանուր ընդունելի լինի։ Նման հարկադրանքի դեպքում, որը միշտ վերահսկվում է, մեթոդների նման ընտրությունն ու կիրառումը, կարծում ենք, չի կարող արդյունավետ համարվել։ «Ուսուցիչը, իմանալով իր ներքին կարիքները, կստեղծի գործունեության եզակի, անկախ ձև» (1, էջ 612)։ Ավելին, հայ ականավոր մանկավարժ Գ. Էդիլյանը կարծում էր, որ յուրաքանչյուր ուսուցիչ պետք է ունենա իր մեթոդը, ստիպել նրան անել այն, ինչը չի բխում իր ներքին կարիքներից, երբեք ցանկալի չէ (1)։ Սովորողի դերը, որն օժտված է ժառանգականությամբ, բացառիկությամբ, ունի անհատական ​​առանձնահատկություններ, կրում է սոցիալական միջավայրի ազդեցությունն ու ազդեցությունը, պակաս նշանակություն չունի մեթոդի ընտրության հարցում։ Կարծում ենք, որ այս ամբողջության մեջ անհրաժեշտ է դիտարկել ուսումնական գործընթացի մեթոդի կապը երեխայի անհատականության հետ `ելնելով ուսման կենտրոնացված մոտեցման պարադիգմից։ Յուրաքանչյուր կրթական գործընթաց ունի զգայական-դիտողական, մտավոր կարողությունների զարգացում, բարոյական հատկություններ, կամքի ուժ, կրթություն և դաստիարակություն, որոնք բոլորը կարող են և ապահովել երեխայի անհատականության զարգացումը։ Մեթոդի ընտրության մեջ կարևոր նշանակություն ունի դրանց փոխկապակցվածության հարցը, որը կարող է ապահովել արդյունավետ, ներդաշնակ, ազդեցիկ հարաբերություններ իր, սոցիալական միջավայրի և հասարակության հետ։ Սա նշանակում է, որ դաստիարակության նպատակներն ամփոփում են մարդու «ես» -ի զարգացումը, մարդուն քաղաքացի դարձնելու, նրան հասարակական կյանքի մեջ ինտեգրելու, աշխատելու և մարդուն ապրել սովորեցնելու գաղափարներն ու մոտեցումները։ Մեր քննարկման համատեքստում մեթոդը ճանաչողական սկզբունքների, միջոցների, մոտեցումների, հնարքների, որոնք կարգավորում են ուսումնական գործընթացի օբյեկտները, առարկաներն ու առարկաները, որի ընտրության դեպքում դասագրքերի կառուցվածքը, բովանդակությունը և բովանդակությունը նույնպես ունեն հատուկ տեղ։ Մեթոդի ընտրությունը որոշում է սովորողի ինքնուսուցման և ինքնադաստիարակչական գործընթացների արդյունավետությունը, ինչը հետագայում կարող է նրան հնարավորություն ընձեռել հասարակության մեջ առանձնանալու ըստ իր անհատական ​​հատկությունների, վերաբերմունքի, գործունեության սկզբունքների և ընտրելու կյանքի իր մեթոդը իմաստով։ դրանց արդյունավետության մասին։ Modernամանակակից մանկավարժական գիտության մեջ մեթոդի ընտրության չափանիշների առավել խորը ուսումնասիրման անհրաժեշտություն կա, քանի որ որքան ճիշտ է ընտրվում մանկավարժական գործընթացի մեթոդը, այնքան ավելի արդյունավետ է գործընթացը, անհատական ​​գործողությունները կարգավորվում են, պարզ և հստակ։ հուսալի Հիմնավորված, իմաստալից մեթոդների և հնարքների պատշաճ ընտրությունն ու կիրառումը կարող են համարվել որպես ուսումնական գործընթացի արդյունավետության պայման։ Գրականություն 1. Կազմեց և խմբագրեց պրոֆ. ԱՄ Շավարշյան, հայ մանկավարժներ 19-20-րդ դարեր։ / 1920 /, Գիրք Բ, Երեւան, 1961, Հայպետուսմանխրատ, 1961, 775 էջ։ 2. Հայկական սովետական ​​հանրագիտարան, հատոր 7, Երեւան, 1981, 719 էջ։ 3. uyույումչյան Գ.Ե., մանկավարժություն։ Երկու գրքերում, Գիրք 1, Երեւան, «angանգակ 97», 2005 թ., 464 էջ։ 4. Konstantinov NA, Medinsky EN, Shabaa MF, մանկավարժության պատմություն, դասագիրք մանկավարժական ինստիտուտների համար, «Լույս», 1972, 367 էջ։ 5. Մանուկյան Ս., Ընդհանուր մանկավարժություն, նոր դասընթաց, դասագիրք, Երկրորդ լրամշակված հրատարակություն, Երեւան, «angանգակ 97», 560 էջ։ 6. Պետրոսյան Հ.Հ., Modernամանակակից մանկավարժական տեխնոլոգիաներ, հեղինակ, Երեւան, 2012, 564 էջ։ Տեղեկատվություն հեղինակի մասին Լուսիկ Հենրիկի Ghուկասյանի - մ.գ.թ. դոցենտ, GSPI մանկավարժության և սոցիալական աշխատանքի ամբիոն, էլ. ։

example1314

example1314

Աշխատանքում, ամփոփելով բայական հիմքերով կազմված բաղադրությունների բառակազմական կաղապարների ուսումնասիրության արդյունքները` կարելի է փաստել, որ բայական հիմքերը բավական ճկուն բառակազմական հնարավորություններ ունեն, և նրանցով կազմված նոր գոյականներն ու ածականները մեծապես հարստացնում են հայոց լեզվի բառային կազմը։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենի բառակազմությանը մասնակցող հիմքերի զգալի մասը մեզ է ժառանգվել գրաբարից։ Բայական հիմքերի ձևաբանական կաղապարների մեջ առավել կենսունակ են գոյ.+բայ, ած.+բայ, մկբ. + բայ, բայ+ գոյ. կաղապարները։ Այս կաղապարներով կազմված բարդությունները շարահյուսական կապակցության վերածելիս կարող են արտահայտել խնդրային և պարագայական հարաբերություններ։

Լեզվի զարգացման ներկա փուլում բառակազմության հարստացումը հիմնականում կատարվում է բայերի և վերջածանցի օրինաչափությունների հետ կապված բայերի հաշվին։ Ըստ Ա. Սուքիասյանի, բառերի բարդությունը լեզվի բառակազմությունը հարստացնելու կարևորագույն ձևերից մեկն է (8, էջ 292), իսկ քերականական բաղադրիչից կազմված բարդ միացությունները մեծ տեղ են զբաղեցնում հայերենում բառապաշար են բառապաշարը հարստանում է մորֆերով և ածականներով։ Սույն հոդվածում ներկայացնում ենք բայերի վրա հիմնված միացությունների կազմման մեթոդները, հիմքերի տեսակները, դրանց տարբեր ձևերը, ձևաբանական օրինաչափությունները, բաղադրիչների շարահյուսական-շարահյուսական հարաբերությունները և բանավոր հիմքերի հետ կապված բազմաթիվ այլ հարցեր։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենի բառակազմությանը մասնակցող հիմքերի մեծ մասը անցել է գրաբարից, բայց ծառայում է նոր բառեր կազմելու համար։ Բարդությունների կազմի ժամանակային բաղադրիչը ավելի տարածված է որպես բաղկացուցիչ հիմք։ Այն բացատրվում է այն փաստով, որ բնօրինակ կամ իրական բարդության նախընտրելի բաղադրիչը երկրորդ բաղադրիչն է, իսկ առաջինը `դրա լրացումը։ Փաստերը ցույց են տալիս, որ գերակշռող բայական բաղադրիչներով բաղկացուցիչ բառերը հատկապես արդյունավետ չեն գոյականները կազմելու հարցում, քանի որ նման կառուցվածք ունեցող բարդ բառերի մեծ մասն արտահայտում է նշանակալի փոխհարաբերություն։ Ստորև ներկայացնում ենք խոսքի մասերի ձևաբանական օրինաչափությունները, որոնց կազմին մասնակցում են բանավոր բաղադրիչները։ C + B, A + B, M + B ձևանմուշներն ամենակենսունակն են բայական հիմքերի հնչյունաբանական ձևանմուշների մեջ։ 1. C + B ձևանմուշի բաղադրիչները համատեղելու արդյունքում ստեղծված նոր բառերը կարող են լինել «գոյականներ», «ածականներ»։ Այստեղ բարդության հիմնական իմաստը արտահայտվում է բայով, իսկ գոյական բաղադրիչը ՝ տարբեր իմաստներով և հարաբերություններով, լրացնում է այն։ «Բարդության ներսում», - գրում է Ս. Էլոյանը, - գոյականներից և դերանուններից (բայական հիմքեր) կազմված բաղադրիչներն ունեն իմաստային հարաբերություններ, ինչպիսիք են բայը կամ տողատակը ՝ իր լրացումներով և ենթական »(4, էջ 333)։ Գոյական բարդությունները ձեւավորվում են այս ձևանմուշի հետ և՛ հոդաբաշխությամբ. Աստղագուշակ, ատամնաբույժ, բանաստեղծ, բաժակակիր, դասախոս, գրավաճառ, երկրաշարժ, հարկահավաք, հարկատու, լրատու և այլն, ինչպես նաև առանց հոդերի. ձկնորս, ունկնդիր և այլն։ Բառի մասերը նշվում են հետևյալ տառերով ‵ c (գոյական անուն), a (ածական), b (բայ), m (մակաբայերեն), իսկ հոդվածը նշվում է + նշանով։ Ի դեպ, այս կաղապարով ավելի շատ ածականներ են կազմվում։ Վերջինիս գերակշռությունը բացատրվում է բայարմատի կողմից արտահայտված գործողության ընդհանուր առանձնահատկություններով. Ազգայնական, հետապնդվող, բռնապետ, ծաղկավաճառ, կարգապահ, կաշառակեր, ուղևոր, պատվավոր, սրտացավ, անտոմ և այլն։ 2. Armenianամանակակից հայերենում A + B- ն հիմնականում կազմված է ածականներից ՝ ունայն, երկարակյաց, թեթեւ սայթաքուն, կարճ, լուռ, հում, մեծածախ, նուրբ, նորադավան, նոսր, քաղցր հոտով և այլն։ Գոյություն ունեն նաև գոյականներ ՝ բարեխոս, բարձրախոս, հարաբերական, հնաոճ իրեր վաճառող, ստախոս, ուղղաթիռ և այլն, որոնք միաժամանակ կարող են օգտագործվել որպես ածական։ 3. Ածականները ստացվում են բացառապես M + B ձևանմուշով, քանի որ կառուցվածքը պարունակում է բնորոշ նշանակություն. Առատ, արագ հոսող, արագ վազող, արագ հոսող, հանկարծակի, հավերժական, հավերժական, հավերժական, վաղաժամ, վաղաժամ, աճող և այլն։ ., բայց կան առաջադեմ-բաղաձայններ։ , աստղադիտակ, հեռախոս, հեռաչափություն և այլն։ Հատկանշական են տարեթվերը, դերանունները, կապակցումները, կապակցությունները + բայի բաղադրիչները։ Ինչպես պրոֆ. Ս. Գալստյան. «Բառերի վերջին երկու խմբերը, որպես բառի անիմաստ մասեր, չեն կազմում ստորադաս արտահայտություններ, հետևաբար նրանք չեն մասնակցում իրական բարդությունների կազմմանը ՝ որպես բաղադրիչներ (7, էջ 23), և դերանունները քիչ են մասնակցում։ բառակազմության մեջ. իրական բարդության կառուցվածքում դրանք հայտնվում են միայն որպես Առաջին բաղադրիչներ (1, էջ 251)։ 4. Բառակազմության տեսանկյունից ինքնանվանումը շատ կենսունակ է, օրինակ ՝ ինքնաբավ, ինքնաբժշկ, ինքնաբուխ, ինքնաբավ, ինքնաթիռ, թափված, ինքնածին, ինքնահոս, ինքնահարգանք, ինքնահարգանք։ սիրող և այլն Հասկանալի է, որ դերանունն ինքնին չի արտահայտում երրորդ անձի իմաստը, այլ գործողությունն ինքնին կատարում է երկրորդ բաղադրիչը, ինչպիսիք են ինքնաթիռը = (ինքն իրեն թռչում է), ինքնահոս = (ինքնուրույն հոսում է) բանտը։ Համաձայն Հ. Բարսեղյանի բառարանի, նման կազմությունների ածանցների թիվը մոտ 650 է (5), որոնք կամ ածական են, կամ գոյական։ Բառաբանական արտահայտությունների առումով դերանունը շատ չի տարբերվում դերանունից, որը, սակայն, ժամանակակից բառակազմության մեջ այլևս կենսունակ չէ։ Էդ. Աղայանի «Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարանում» նա հանդիպեց 9 օրինակ իր + բայի վրա հիմնված ձևանմուշով, որոնք բոլորը ածական են. Եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի, եզակի (3, էջ .1043)։ Այլ դերանունների (ամբողջ, բոլորը, բոլորը, բոլորը) կոմպոզիցիաները զիջում են վերոնշյալին, կամ այստեղ D + B ածականները հիմնականում ածականներից են ստացվում. Հերետիկ, օտար, օտար, այլասերված, ամենագնաց, ամենագլխավոր, համաշնորհ , ամենաշեն, ամենաշեն, ամենալավ, ամեն իմաստուն, ողջակեզ և այլ առաջարկներ։ 5. T + B կազմավորումների առաջին բաղադրիչը բոլոր ամսաթվերն են։ Գերակշռում են մեկից ինը տարվա բարդությունները, օրինակ ՝ երեք հյուսված, երեք շարքով, հինգ սիրեկան, միախոհ, միաձայն, միաձայն, մեկ ծնունդ և այլն։ Իրենց քանակական արտահայտությունների առումով դրանք զգալիորեն զիջում են այն ձևանմուշներին, որոնցում բայի հիմքը նախընտրելի բաղադրիչ է։ Այսպիսով ՝ 1. B + C ձևանմուշը հիմնականում օգտագործվում է գոյականներ կազմելու համար, որոնք բառակապակցության վերածվելիս ստանում են անորոշ հոդվածի սեռական նշանակություն, օրինակ ՝ անձնագիր, սեղան, աստղադիտարան, ելակետ, բաճկոն, ընտրություն քարոզչություն, խաղի ոճ, դահլիճ, մրցույթ, քննաշրջան, տրանսֆերային վճար և այլն։ A կաղապարի հետ կապված շատ քիչ բարդություններ կան, դրանք միայն ածականներն են։ - և (ների) ածանցյալ բաղադրիչներով կոմպոզիցիաները գերակշռում են, կամ ածականներ կա՞ն այլ հիմքերով ՝ ընկալունակ, պատկառելի, մարտական, շարժական, պաշտպանական, տեսողություն և այլն։ Գոյականներ կան ՝ գործազուրկ, գործակից, մրցակից և այլն։ Ինչ վերաբերում է ածանցյալ նվազման հիմքի + բաղադրիչ հիմքի ձևանմուշին, ապա պետք է նշել, որ ժամանակակից հայերենում անորոշը, ստորադասը և մասնակիցը մասնակցում են այս կառուցվածքով բարդ բառերի կազմմանը ՝ անկախ ածանցյալներից, որոնք անվանական խոսքի մասեր են։ , Այս կազմավորումների գեներացնող հիմքն ունի օգտագործման հաճախությունը. Գրել, գործել, խոսել, մտածել, նստել, քշել, ուտել, որի հետ բաղկացուցիչ հիմքը հաճախ - dz, - նյութ, - ոճ, - տեղ , - ցավ և այլ հիմքեր. գրել և գրել թուղթ, գրել ոճը, աշխատանքի ժամանակահատվածը, խոսքը, խոսքը և խոսել, մտածել, մտածելակերպը, նստել և նստել վճար, նստատեղ, պատմվածք գրել, պատմության ոճ, վառելիք, վարք և այլն Վերոնշյալ օրինակներից ակնհայտ է, որ անորոշ հոդը, ունենալով սեռական բաղաձայնի իմաստ, արտահայտվում է գոյականներում, եթե բաղկացուցիչ հիմքը գոյական է (գրել-գրել, վարելահող), երբեմն ՝ a բայ ՝ դառնալով խնդրահարույց լրացում, եթե բաղադրիչ հիմքը բայ է։ (քայլել սիրող - քայլել սիրող, զրույցասեր - խոսասեր, ուժասեր - կանոնասեր) և այլն (6, էջ 103)։ Իսկ ենթական դերբին կրկնակի օգտագործում է բառակազմական կաղապարներում. Ա. ՝ որպես ինքնատիպ կամ իրական բարդության հիմք, օրինակ ՝ ծիսական, սկեսրայր, ծնողասեր, ծնող սպանող, ծնողապաշտ և այլն։ որպես բուն կամ իրական բարդության հիմք։ Ավելին, այս ձևանմուշի բառերը կարելի է բաժանել երկու խմբի. Բառեր, որոնք առաջանում են բառակապակցություններից. Հեռուստադիտող, ռադիոլսող, ռադիոսիրող, կինոդիտող, հանցագործ, լրագրող և անորոշ հոդվածից բխող բառեր. Արտադրող, պրոդյուսեր, դիզայներ, մեքենագրուհի, մեղադրող, գրամեքենա, հետազոտող և այլն։ Ինչպես երեւում է օրինակներից, ստորադաս բայի մեջ արտահայտված հիմքերը անվանական նշանակություն ունեն։ Ենթադրիչը ունի երկու գործածություն, ինչպես ստորադաս բայը, որի վերջավորությունը –ts ածանցն է, որը բայերից շատ ձայնավորներ է կազմում և՛ գործողության հետ կապված հատկանիշով, և՛ անցյալ դերբանի իմաստով (2, էջ 194)։ Օրինակ ՝ երկփեղկված, ծանրաբեռնված, ծանրաբեռնված, հետաքրքրված։ Հարկ է նշել, որ եթե բայի բաղադրիչը հիմնված է սեր բայի ածանցյալ հիմքի վրա, ապա ածանցյալ հիմքին հաջորդում են տարբեր տիպաբանական տարբերակներ (2, էջ 251), որոնք կարելի է առանձնացնել. 1. կազմված է մաքուր բայից, որը համընկնում է պարզ բայերի ներկա ժամանակի հետ։ - բարեպաշտ, հռետոր, ագրեսոր, հողաշինարար, քար նետող ylիլեն, 2. ամպամած, կիսակառույց, հատուցող, խելացի, փեսա, մատնացույց անող, ինքնուսույց և այլն, որոնք համընկնում են Հին պատճառական բայերի հետ։ Հայերեն. Անցյալ կատարյալի անցյալ դերբայների հետ համընկնող ՝ ազգագրական, ինքնամոռաց, ալյուր աղացող, բանիմաց, հեռատես, ուսուցանող, նուրբ և այլն 4։ հիմքերի տեսակները, որոնք համընկնում են բնօրինակ հրամայականի եզակի երկրորդ դեմքի հետ։ Հիմքը դնել ավելի գործնական է ՝ ուս, մասոն, օրենսդիր, բնական, ինքնահանձնվող և այլն։ Հաճախ բառակազմության կամ ածանցների դեպքում, երբ բայի բաղադրիչը բարդության հիմքն է, հնչյունական փոփոխությունները տեղի են ունենում բայական հիմքերում։ Օրինակ, ես> գնդացիր է, նետաձիգը `աղեղնաձիգ, ես` զրո արյան ազգական, ուղեկիցը `ուղեկից, մեղուն` մեղվաբույծ, ջրասուզակը `ջրասուզակ, և դիակը` դիակիզարան, բանասեր `բանասիրություն և> է - բուրավետ - բարեգործություն, խոտ - խոտ և> v ‵ տեղեկատվություն-տեղեկատվություն, կաթնամթերք կթել և այլն։ Վերջապես, երբ բարդության բաղկացուցիչ բաղադրիչն արտահայտվում է բայի կամ բայի միջոցով, այդպիսի բարդությունները բառակապակցությունների վերածելիս առաջին բաղադրիչը ձեռք է բերում տարբեր վանկային նշանակություններ։ Ուղիղ-հայկական իմաստ. Ալրաղաց, կարգապահ, հարկատու, հուսահատ, սրտացավ, սրտացավ, անտուն, անխոհեմ, ուժասպառ։ և այլն Սեռական - ողբերգական նշանակություն. Իսկական սեռական - իշխանական, առնական, ողբերգական - ընդհատակյա, կենտրոնամետ, երկնային, մեծահասակ և այլն։ Բացառիկ նշանակություն ունեցող ՝ քամոտ, ձայնազուրկ, սրտացավ, լեռնային, երկրային, անխոհեմ, անգործունակ և այլն։ Գործնական նշանակությամբ. Ասֆալտ, ասֆալտ, զրահապատ, կավե գաջ, մառախուղ, գորգ, գրամեքենա, ծաղկազարդ, ոսկեզօծ և այլն։ Ներգոյանի իմաստով ՝ գինի խմող, դղյակաբնակ, մտքի խորտակող, լեռնաբնակ, մոխրաբնակ, խավարաբնակ և այլն։ Holom ման n պարադիգմի իմաստային բազմազանության հետ մեկտեղ, խոսքի հիման վրա բարդության բաղադրիչներն առանձնանում են շարահյուսական հարաբերությունների բազմազանությամբ։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենում բավականին բարդ գոյականներ (մասամբ այլ բառերի մասերի հետ) + բայական հիմքով կազմված բարդ բառեր + շարահյուսական կապ արտահայտելիս արտահայտում են խնդիր-դեպ հարաբերություններ։ Խնդրահարույց փոխհարաբերություններում կարելի է տարբերակել բազմաթիվ իմաստային խմբեր։ Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչներն են սննդի անվանումները կամ իրերը ՝ գինու վաճառող, մսագործ, տոմս վաճառող, փայտահատ և այլն։ բ Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները տարբեր կենդանիների անուններ են ՝ անասնապահ, կով, կով, մեղվաբույծ, մետաքսաբուծություն և այլն։ գ Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները երկնային մարմինների անուններն են ՝ ամպ, աղեղ, լուսին, տիեզերագնաց և այլն։ դ Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչներն են արվեստի տարբեր ոլորտներին վերաբերող հասկացություններ. Դուդուկահար, երգահան, թատրոնի սիրահար, դաշնակահար, երգահան, երգահան, դերասան և այլն։ Նկատելի է, որ վերոհիշյալ բարդությունների ցանկում զգալի թիվ են կազմում ուղղանկյուն կապ արտահայտող բառերը, օրինակ ՝ բեռնատար, բայ, քերականություն, կենսագրություն, մարդասպան, մսակեր, գրաֆիկ, փամփուշտ և այլն։ Ավարտի խնդրի հետ կապված բարդությունները, միջոցները, անջատումը արտահայտում են առարկաների հատկությունները, անձինք ում Նրանք հիմնականում կազմում են ածականներ։ նրանցից ոմանք գոյական են դարձել։ Սերմանման հիմքի գոյական բաղադրիչը բարդության մեջ արտահայտում է. • Ողբերգական բաղաձայնի (հանգի խնդիր) իմաստը ՝ ազգայնական, ամպրոպ, երկնային, երկնային, հայրենասիրական, վանական և այլն։ • Բացառիկ բաղաձայն իմաստ (անջատման խնդիր). , ամպրոպ, երկրային, աշխատանքից հեռացված, հողազուրկ, տեղահանված, սրտաճմլիկ Գործնական գլանափաթեթի իմաստը (միջոցների խնդիրը). աղբ, անտառ, աղ, ասֆալտ, գորգ, զարդ, սալիկ, մառախուղ, գրամեքենա, պատկերազարդ, ցանկապատ, սեր և այլն Պատճառական հարաբերություններում պատճառահետեւանքային կապը առանձնանում է անձի մտավոր և մտավոր գործունեության հետ կապված հատկությունների առատությամբ, օրինակ ՝ տեղական պատահական կապը շփոթության, վախի, սիրո, վշտի, օգտագործման հաճախության հետ Վերջինիս իմաստները կարող են արտահայտվել տարբեր ձևերով, օրինակ ՝ հայցվոր ՝ տիեզերագնաց, երկնաքեր, նավաստի և այլն, քանի որ այս կառույցի բնօրինակ կամ իրական բարդությունների մեծ մասը ածականներից անցել է գոյականների համակարգին ՝ աշուն ցանող, գիշերային բու, գիշերային, երեկոյան պահակ, վաղաժամ և այլն։ Խնդրահարույց փոխհարաբերություններ արտահայտող բարդությունները կարող են տանել -ություն ածանցը և, ըստ վերջածանցի գոյական ձևի, գոյականների վերածվել, բայց դրա բաղադրիչների շարահյուսական փոխհարաբերությունը չի փոխվում. Մարդասպան-սպանություն, պաշտամունքի մշակման աշխատանքից հեռացում, աշխատանքից հեռացում, տպում-տպում, տեղահանություն-ձայն, տեղահանություն, ձայն և այլն։ Հարկ է նշել, որ շատ դեպքերում բավականին բարդ է որոշել բարդությունների շարահյուսական կապերը, և դրանք հաճախ որոշվում են հարաբերական առումով, հաշվի առնելով առավել ընդունելի բարդ Բարդության առավել տիպային շարահյուսական կապը։ Այսպիսով, ամփոփելով բայերի վրա հիմնված միացությունների բառակազմական օրինաչափությունների ուսումնասիրության արդյունքները, կարելի է փաստել, որ բայական հիմքերը բավականին ճկուն բառակազմության հնարավորություններ ունեն, նոր նոր գոյականներն ու դրանցով կազմված ածականները մեծապես հարստացնում են հայերենի բառակազմությունը լեզու. Գրականություն 1. Ս.Աբրահամյան, Արդի հայերենի դերանուններ, Ե., ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., 1956, 351 էջ։ 2. Ս. Աբրահամյան, Հայոց լեզվի դերբիները և նրանց լեզվական նշանակությունը, Երևան, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատարակչություն, 1953, 441 էջ։ 3. Էդ. Բ. Աղայան, Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարան, հ. 1, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչություն, 1976, 929 էջ։ 4. Խմբ. Բ. Աղայան, Ընդհանուր և հայերեն բառարանագիր, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1984, 370 էջ։ 5. Վ.Դ.Առաքելյան, Ա.Հ. Խաչատրյան, Ս.Ա. Էլոյան, արդի հայերեն, հ. 1, Երեւան, 1979, 250 էջ։ 6. Հ. Խ. Բարսեղյան, Հայերեն ուղղագրական, ուղղագրական, տերմինաբանական բառարան, Երեւան, «Լույս» հրատարակչություն, 1973, 978 էջ։ 7. Ս. Ա. Գալստյան, Անորոշ ածանցյալը բառափոխման անփոփոխ հիմք է, Բանբեր Երջանի համալսարան, Երեւան, 2008, 1 (124), 99 էջ։ 8. Ս. Ա. Գալստյան, Ածականներ և ածանցներ արդի հայերենում, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1978, 324 էջ։ 9. Ա. Մ. Սուքիասյան, Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն 1982, 440 էջ։ Տեղեկատվություն հեղինակ Անահիտ Julուլվերի Մուրադյանի մասին - մի բան։ գիտնականի թեկնածու, դոցենտ, Երեւանի Խ. անվան պետական ​​մանկավարժական համալսարան։ Աբովյան, էլ. ։

example1446

example1446

Հոդվածում ներկայացվել են Հայաստանում առկա թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական ասպեկտները. վերլուծվել են Հայաստանի Հանրապետությունում և տարածմանը նպաստող սոցիալ-աշխարհագրական նախադրյալները, տարածման ուղղությունները, տեսակները և ներկայացվել պետության կողմից իրականացվող միջոցառումների համակարգը։ երևույթի առաջացմանը «թրաֆիքինգ» Նախաբան։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական առանձնահատկությունները, տարածմանը նպաստող նախադրյալները, ուսումնասիրել Հայաստանը որպես տարանցիկ, սկզբնաղբյուր և վերջնակետ հանդիսացող երկիր՝ բացահայտելով թրաֆիքինգի տարածման ուղղությունները, նշել կրթական համակարգում նրա դեմ պայքարի ուղիները։

Աշխատանքի թրաֆիքինգը, քանի որ աշխատանքի արդիականությունը, սոցիալ-աշխարհագրական առանձնահատկությունների հայտնաբերումն ու գնահատումը այսօրվա հասարակության ամենամեծ չարիքներից մեկն է։ Անի Մակարյանի հետ աշխատելիս տեղեկատվության տարբեր աղբյուրներ, ներառյալ տպագիր գրքեր, տեղեկատվական ձեռնարկներ, ուղեցույցներ, տեղեկանք-զեկույցներ, կայքեր (պետական ​​գերատեսչություններ, ՀՀ ազգային վիճակագրական կոմիտե, ՀՀ ոստիկանություն, հասարակական զեկույցներ, ուսումնական օժանդակ նյութեր, լրատվամիջոցներ, երիտասարդություն, լրատվամիջոցներ, հեռուստատեսություն)։ , թրաֆիքինգի և հարկադիր աշխատանքի մասնագետ։ Թե՛ աշխարհում, թե՛ աշխարհում «Թրաֆիքինգ» հակամարդկային ֆենոմենը զարգացման երկար ճանապարհ է անցել, ունի հնագույն պատմություն, լայն աշխարհագրություն ՝ տարածված Հայաստանի Հանրապետությունում։ Այն կարելի է բնութագրել որպես ժամանակակից ստրկության ձև, որն ուղեկցվում է մարդու իրավունքների ամենալուրջ խախտումներով, ինչպիսիք են աշխատանքային շահագործումը, մարդու օրգանների, հյուսվածքների վաճառքը և երեխաների ներգրավումը հակասոցիալական գործունեության մեջ (ներառյալ մուրացկանությունը)։ Kevinամանակակից ստրկության առաջատար փորձագետ Քեվին Բեյլսի կարծիքով ՝ ժամանակակից աշխարհում ավելի քան 27 միլիոն մարդ ստրկության մեջ է [1, p. 5]։ Մարդկանց թրաֆիքինգը առաջին անգամ բարձրացվել է Հայաստանի Հանրապետությունում 1999 թ.-ին, երբ Հայաստանի միգրացիայի գրասենյակի աջակցությամբ անցկացվեց ուսումնասիրություն Հայաստանից մարդկանց առևտրի վերաբերյալ։ Հայաստանի Հանրապետությունում ինչպես ընդհանուր հանցագործությունների, այնպես էլ թրաֆիքինգի դեպքերի մեծ աճ, ինչը կարելի է պատկերացնել ՀՀ ոստիկանության և ԱՄՆ պետքարտուղարության տարեկան զեկույցներից։ Հայաստանում գրանցվել են թրաֆիքինգի հետևյալ դեպքերը. 1. ՀՀ քաղաքացիների շահագործում այլ երկրներում (օտարերկրյա թրաֆիքինգ), 2. ՀՀ քաղաքացիների և օտարերկրացիների շահագործում Հայաստանում (ներքին թրաֆիքինգ)։ Հայաստան աշխատանքի, սեռական ճանապարհով վաճառքի ենթարկված տղամարդկանց, կանանց և երեխաների համար։ «Վերջնակետ» «Ելակետ» երկիր Աճող խնդիր է կանանց, երեխաների, սեռի և աշխատանքի թրաֆիքինգը, ինչպես նաև հանրապետությունում երեխաների հակասոցիալական աշխատանքի մեջ ներգրավելու դեպքերը։ ՀՀ-ում թրաֆիքինգի առանձնահատկությունների վերաբերյալ հարուցված քրեական գործեր 2008-2017թթ. 436-ը, քրեական գործերի առավելագույն թիվը եղել է 65-ը `2009-ին, իսկ նվազագույնը` 29 քրեական գործ 2014-ին։ [2] Գծապատկեր 1. Արտաքին թրաֆիքինգի ուղղությունները Մարդկանց շահագործման կամ թրաֆիքինգի մի քանի ուղղություններ կան։ ՀՀ 2008-2017թթ. Դեպքերի վերլուծության արդյունքում մենք առանձնացրել ենք արտաքին թրաֆիքինգի 6 ուղղություններ, որոնք ներկայացված են դիագրամի տեսքով։ Արտաքին թրաֆիքինգի հիմնական երեք դեպքերը ընկնում են առաջին երեք ոլորտներում (տե՛ս Գծապատկեր 1)։ Արտասահմանյան թրաֆիքինգի հայտնաբերված 51 դեպքերը սեռական շահագործման են `գրանցված Թուրքիայի Հանրապետությունում և Արաբական Միացյալ Էմիրություններում։ Ռուսաստանի Դաշնությունում ՝ Վրաստանում, Հայաստանից Հայաստան տեղափոխված «զոհերը» հիմնականում ենթարկվում էին աշխատանքի շահագործման։ 2012-ին հարուցված 62 քրեական գործերից մեկը վերաբերում էր մարդու օրգանների և հյուսվածքների վերցմանը, որի դեպքում Շրի Լանկան «վերջ» երկիրն էր։ Մեկ այլ քրեական գործ հարուցվել և բացահայտվել է 2009 թ. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի հատկանիշներով. «Երեխայի առք և վաճառք», այս դեպքում Ֆրանսիան «վերջնակետն» էր, որի դեպքում զոհերը 4 [ 2]։ Վերջին տարիներին աճել է նաև թրաֆիքինգի ներքին գործերի քանակը, որին զոհ են դառնում ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Բացահայտվել է Հայաստանի Հանրապետությունում 2008-2017 թվականներին օտարերկրյա անձանց շահագործման 5 դեպք, որից 3-ը Ռուսաստանից Ֆեդերացիայի քաղաքացիների շահագործման, և Չինաստանից և Թաիլանդից Հայաստան եկած անձանց շահագործման 2 դեպք։ Նշված բոլոր դեպքերում Հայաստանում օտարերկրյա քաղաքացիները սեռական շահագործման են ենթարկվել։ Գծապատկեր 2. Թրաֆիքինգի հայտնաբերման ձևերը (ըստ հարցման) 2018 թ. Ապրիլի 17-20-ը ընկած ժամանակահատվածում երիտասարդության տեղեկացվածության մակարդակը բացահայտելու համար մենք սոցիոլոգիական հարցում ենք անցկացրել Խ. Աբովյանի հայկական համալսարանը քիմիայի և աշխարհագրության, կրթության, կենսաբանության, հոգեբանության և սոցիոլոգիայի, օտար լեզուների, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի ուսանողների շրջանում։ Հարցմանը մասնակցել է 50 ուսանող։ Մանկավարժական ինֆորմատիկայի ֆակուլտետների հետազոտության ընթացքում փորձեցինք պարզել, թե որո՞նք են թրաֆիքինգի դրսևորումները Հայաստանում։ Սոցիոլոգիական հարցումներում մենք արձանագրել ենք հետևյալ տվյալները. Հարցվածների մեծ մասը ՝ 78% -ը, կարծում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում կան հարկադիր աշխատանքի մուրացկանության դեպքեր [տե՛ս Գծապատկեր 2]։ Սեռական շահագործումը նպաստում է թրաֆիքինգի ձևավորմանը և տարածմանը Հայաստանի Հանրապետությունում, մասնավորապես `գործազրկություն, սոցիալ-տնտեսական ցածր մակարդակ։ Սոցիալ-տնտեսական գործոնները, հրատապ գործազրկությունը Հայաստանի Հանրապետությունում այն ​​հիմնական խնդիրներից է, որը պետք է լուծվի իր բացասական հետևանքներով. Աղքատություն, արտագաղթ, աճ, հոգեբանական խնդիրներ և այլն։ Հետևյալ փաստերը դրա մասին են։ Պաշտոնական տվյալների համաձայն, գործազրկության մակարդակը 2016-ին 18% կամ 220.200 մարդ է, որից 116.900-ը կամ 53% -ը տղամարդիկ են, 103.300-ը կամ 47% -ը կանայք են։ 2016-ին Հայաստանի Հանրապետության տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը կազմում էր 1226.300 մարդ [4]։ ՀՀ մարզերից գործազուրկների բացարձակ արժեքով առանձնանում են Կոտայքի, Շիրակի և Լոռու մարզերը, որտեղ համապատասխանաբար 2016-ին գրանցվել են գործազուրկների ցուցանիշները. 24 000, 22 200 և 13 500։ Ամենացածր ցուցանիշները դիտվել են Վայոց Ձորում / 1900 մարդ / և Գեղարքունիք / 2800 մարդ / մարզեր։ Հայաստանում գործազուրկների ընդհանուր թվի 50% -ից ավելին բաժին է ընկնում մայրաքաղաք Երևանին։ Գործազրկության մակարդակն ինքնին բերում է բնակչության աճի։ Համաձայն ՀՀ աղքատության մակարդակի ազգային վիճակագրության `Հայաստանում աղքատության մակարդակը 29.4% էր, 2008-ի 27.6% -ի եւ նախորդ տարվա 29.8% -ի համեմատ։ Ըստ ծառայության ՝ նախորդ տարվա համեմատ այն նվազել է 0.4% -ով, սակայն աղքատության մակարդակը վիճակագրորեն չի փոխվել։ Թրաֆիքինգի զարգացմանը նպաստող գործոններից է ամուսնալուծությունների քանակը, ինչը արդարացված է նրանով, որ թրաֆիքինգի զոհերի մեծ մասը ամուսնալուծված կանայք են։ 2017-ին Հայաստանում ամուսնալուծությունների թիվը 2006-ի համեմատ աճել է 28,5% -ով։ Ամուսնալուծությունների թվի աճին զուգահեռ, նկատվում է ամուսնությունների թվի նվազում, զույգի միջին տարիքը (1995 թ.-ի 27,1-ի փոխարեն, զույգի միջին տարիքը այժմ 30,8 տարեկան է)։ Գծապատկեր 3. Թրաֆիքինգի առաջացման պայմանները (ըստ հետազոտության) ՀՀ-ում թրաֆիքինգի զարգացման գործոնների վերլուծության արդյունքում պարզ է դարձել, որ ամենաբարձր ցուցանիշները գրանցվել են մայրաքաղաք Երևանում, Լոռիում, Կոտայքի մարզերում։ , Համեմատաբար ցածր ցուցանիշներ են գրանցվել Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզերում։ Theուցանիշները մշակվել են մեր կողմից։ Պաշտոնական տվյալների վերլուծությանը զուգահեռ, վերոնշյալ հարցման ընթացքում փորձեցինք պարզել հարցվածների կարծիքը թրաֆիքինգի պատճառների վերաբերյալ։ Թրաֆիքինգի առաջացման պատճառների թվում 15 հարցվածներ նշել են բնակչության գործազրկությունը, աղքատությունը, երկրի սոցիալ-տնտեսական մակարդակը։ Հարցվածների 16% -ը կարծում է, որ նրանց 14% -ը կարծում է, որ ամուսնալուծությունը թրաֆիքինգի համար պայման է (տե՛ս Գծապատկեր 3)։ Ենթակառուցվածքներ, օդային, ճանապարհային տրանսպորտ, կապի բոլոր միջոցները, տաքսի ծառայություններ և այլն։ Գովազդային շարքում կարելի է առանձնացնել ՀՀ վարորդների կողմից հյուրանոցային տներում թրաֆիքինգի տարածումը, ՀՀ ոստիկանության կողմից հրապարակված պաշտոնական տվյալների վերլուծությունը `մեր իսկ դիտարկումների արդյունքում, աղյուսակը ցույց է տալիս ՀՀ-ում թրաֆիքինգի պատճառները։ և դրա հետևանքները [տե՛ս Աղյուսակ 1]։ Աղյուսակ 1. Պատճառները առաջացման թրաֆիքինգի եւ drahetevanknere մասին umPATCHARNERHETEVANKNERTntesakan chgnazhamAshkhatashukayi ankayunutyunGortsazrkutyun, aghkatutyunArdyunavet եւ iratesakanherankarneri batsakayutyunOrakyal սեռական կրթության yevaroghjapahutyan ոչ matcheliorak ոչ chishtdastiarakutyunKoruptsiaStverayin tntesutyunIravakan եւ դատական ​​teratsumnerMigratsiaTsatsr irazekutyuntrafikingi vtangnerimasin, emotsionalanhasunutyun, angragitutyunKaghakakan, սոցիալական, տնտեսական kayunutyanpakas, հեշտ դրամական vastakeludzgtumBrnutyun entanikumKhtrakanutyun եւ kartsratiperAvanduytnerHogebanakan վնասվածքների, genderayinanhavasarutyunPetutyan Թրաֆիքինգի դեմ պայքարի ռազմավարությունն իրականացնում է ԿԳՆ-ն, հատուկ ուշադրություն է դարձվում կրթական համակարգում թրաֆիքինգի դեմ պայքարին։ • Ամրապնդվում է միջազգային համագործակցությունը տարբեր երկրների հետ։ • «Մարդկանց թրաֆիքինգ. Շահագործում» ուսուցչի ձեռնարկը երաշխավորված է որպես օժանդակ գրականություն։ • Թեման ընդգրկված է դպրոցական ծրագրերում (8-12-րդ դասարաններ)։ Մարդկանց թրաֆիքինգը մտահոգիչ է ողջ հասարակության համար, դրա առաջացման պատճառներն ու տեսակները բազմազան են։ Անհրաժեշտ է զգոն լինել «դեպքը կանխելու, ինչու չէ` վերացնելու ուղղությամբ »աշխատանքների ուղղությամբ։ Եզրակացություն Մարդկանց թրաֆիքինգի և շահագործման խնդիրը դարձել է ամբողջ հասարակության մտահոգության առարկան։ Շատերի կարծիքով, երեւույթը անցյալում է, ժամանակակից պատմությունն ապացուցում է, որ այն այսօր էլ տարածված է։ Հայաստանի Հանրապետությունը և՛ տարանցիկ երկիր է, և՛ թրաֆիքինգի աղբյուր և նպատակակետ երկիր։ Թուրքիան, Ռուսաստանը և Արաբական Միացյալ Էմիրությունները արտասահմանյան թրաֆիքինգի հիմնական ուղղություններն են։ Արտաքին թրաֆիքինգի ընդհանուր ծավալում սեռական և աշխատանքային շահագործման դեպքերը, ավելի փոքր չափով, գերակշռում են երեխաների թրաֆիքինգի, մարդու օրգանների և հյուսվածքների շորթման դեպքերը։ Հայաստանի Հանրապետությունում ներքին թրաֆիքինգի ամենատարածված ձևերն են հարկադիր աշխատանքի շահագործումը, սեռական մուրացկանությունը և երեխաների առք ու վաճառքը։ «Հայաստանի Հանրապետությունում պետությունը մշակել է թրաֆիքինգի դեմ պայքարի ռազմավարություն, որը տարեցտարի պետք է բարելավվի։ և փորձել Հայաստանից վերացնել մարդկության մեծ չարիքներից մեկը ՝ մարդկանց շահագործումը։

example785

example785

Հոդվածում շեշտադրվում է գրական արևելահայերենի օտարման հարցը մասնավորապես դեռահաս լսարանի համար, որին աղավաղված լեզվի հետ նաև համարժեք աշխարհայացք է փոխանցվում։ Հոդվածն անդրադառնում է նաև այն խզմանը, որն առաջանում է դպրոցում և կրթվելու ոչ ֆորմալ միջավայրերում ձեռք բերած գիտելիքների և տպավորությունների միջև, որի արդյունքում առավելությունը հաճախ տրվում է երկրորդին՝ համապատասխան արժեքային կողմնորոշումներ յուրացնելուն զուգահեռ կասկածի տակ դնելով ֆորմալ կրթության փոխանցած տեղեկատվությունը։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԵԹԵՐԻ ԼԵԶՈՒՆ ԵՎ ԴԵՌԱՀԱՍԻ ԱՐԺԵՀԱՄԱԿԱՐԳԸԶանգվածային հաղորդակցությունը հասարակությունում հիմնականում տեղի է ունենում լեզվիմիջոցով։ Սակայն լեզուն՝ որպես այդ հաղորդակցության հիմք, հատուկ հետազոտման առարկա է դարձել հարաբերականորեն վերջերս1։ Ժամանակակից մեդիահետազոտությունները փաստում են՝ զանգվածային հաղորդակցությունը հանրային - լեզվական պրակտիկաների սոցիալապես նշանակալիոլորտ է2։ Աշխարհում այսօր լեզվի կիրառման ծավալի հիմնական մասը բաժին է ընկնում զանգվածային հաղորդակցությանը։ Զանգվածային տեղեկատվության տեքստերը՝ մեդիատեքստերը, լեզվի ժամանակակից շրջանառման ամենատարածված ձևերից են, որոնց ընդհանուր ծավալը շատ անգամ գերազանցում է մարդկային գործունեության այլ ոլորտներում խոսքի ընդհանուր ծավալը։ Հաշվի առնելովմեդիալեզվի այս դերը՝ հոդվածում փորձ է արվում քննել ժամանակակից հայոց լեզվի հեռուստաշրջանառման առանձնահատկություններն ու դրանց արժեքային կողմը։ Մեդիատեքստերի ողջ բազմազանության մեջ իրենց կարևոր դերով առանձնանում են հեռուստատեքստերը3։ Մասնավորապես, ակնհայտ է, որ հեռուստատեսությունն ազդեցություն է ունենում երեխայի լեզվի վրա՝ զարգացնելով և հարստացնելով խոսքը նոր բառերով և լեզվական կառույցներով։ Այս հանգամանքը, սակայն, դրական կողմից զատ կարող է խիստ բացասական հետևանքներ ունենալ՝հաշվի առնելով հայկական հեռուստաեթերից հնչող խոսքի գրագիտության աստիճանը։ Այս առումովկարևոր մի հանգամանք կարելի է նկատել տեղական և արտասահմանյան արտադրության հեռուստասերիալները համեմատելիս. արտասահմանյան հեռուստասերիալները թարգմանվում են հիմնականումգրական հայերենով, և սերիալներում հնչող գրական հայերենը խորթության, անբնականության տպավորություն չի թողնում։ Պատկերն այլ է տեղական արտադրության հեռուստասերիալների դեպքում։ Ըստ իրականացված հետազոտության՝ «Շանթ» հեռուստաընկերության «Բանակում» հեռուստասերիալը նախընտրողների շրջանում մոտ կրկնակի շատ են հեռուստադիտողները, ովքեր գտնում են, որպետք է խոսել ըստ իրավիճակների, այլ ոչ մշտապես գրական հայերենով4։ Ըստ իս՝ այս խնդրի մանրամասն քննությունը կարող է կարևոր բացահայտումներ անել՝ կապված ժամանակակից հայերենի կիրառության և, մասնավորապես, մեդիակիրառության հետ կապված։ Այսօրվա գլոբալացվող աշխարհում կարելի է մեդիատեքստերի որոշակի կլիշեացում-միօրինակացում նկատել, երբ, ինչպես վկայում են տեսաբանները, կիրառվում և տարածվում են հեռարձակմանորոշակի կայուն ոճեր։ Մասնագետները խոսում են գլոբալ կլիշեավորվածության մասին5։ Հեռուստասերիալները ևս, որպես հեռուստաարտադրանք, կարելի է դասել մեդիատեքստերի թվին և ուսումնասիրել նշված մոտեցման օգնությամբ։ Հայկական իրականություն սերիալները ներթափանցեցին 1990-ական թվականներին լատինամերիկյան միջավայրից։ Դրանց պատկանելությունն օտար մշակույթին, դրանով իսկ որոշակի հեռավորությունը հայկական միջավայրից կարծես թույլ են տալիս թարգմանության միջոցով բավական միօրինակլեզու գտնել։ Գրական հայերենը, փաստորեն, հարմար է ներկայացվող մշակութային իրականությաննայդ հեռավորության առկայության պայմաններում։ Պատկերն այլ է տեղական արտադրության հեռուստասերիալների դեպքում։ 2003 թ. ի վեր արտադրվող տեղական հեռուստասերիալները բազմաթիվառումներով ընդօրինակում են լատինամերիկյան հեռուստասերիալները։ Սակայն ըստ լեզվամշակութաբանական ուսումնասիրության սկզբունքների՝ անխզելի կապ, օրգանական միասնություն և ամբողջականություն կա ազգային լեզվի և մշակույթի միջև։ Իսկ մեդիատեքստերը հագեցած են մշակույթիտեսակետից նշանակալի տեղեկատվությամբ, քանի որ դրանցում ամրագրվում և արտացոլվում են1 Տե՛ս Черных А., Мир современных медиа, Москва, 2007, էջ 79։ 2 Տե՛ս Добросклонная Т., Медиалингвистика։ системный подход к изучению языка СМИ, (հասանելի էhttp։ //www.ffl.msu.ru/research/publications/dobrosklonskaya/dobrosklonskaya-medialingvistika.pdf հղմամբ)։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Մանրամասն տե՛ս Մենեմշյան Ա., Սարգսյան Զ., Ստեփանյան Վ., 2014, էջ 19։ 5 Տե՛ս Добросклонная Т.։ ազգային լեզուների և մշակույթների՝ ինչպես ընդհանուր, այնպես էլ առանձնահատուկ կողմերը։ Հենցմեդիալեզվում են առաջին հերթին արտացոլվում հասարակության ներսում տեղի ունեցող սոցիալգաղափարաբանական փոփոխությունները, ամրագրվում են նոր հասկացություններն ու կառույցները1։ Հետևաբար հայկական արտադրության հեռուստասերիալները՝ հագեցած փողոցային ժարգոնով,գռեհկաբանությամբ, պարզունակ լեզվական կառույցներով, ժամանակակից հայոց լեզվի և դրանովիսկ մշակույթի մասին մտահոգիչ վկայություններ են պարունակում։ Այն իրականությունը, որը մեզօտար չէ, որը շրջապատում է մեզ և բնական է մեզ համար, կարճ ասած՝ մեր իրականությունը, փոխանցելի չէ մեր գրական լեզվով։ Իհարկե, այստեղ դեր ունի և այն հանգամանքը, որ, ինչպես նշում են լեզվաբանները, բավականմեծ տարբերություններ կան հայոց լեզվի գրական և խոսակցական շերտերի միջև։ Սակայն ևս մեկ անգամ պետք է շեշտել այն, որ ոչ հայկական հեռուստասերիալներ կրկնօրինակելիս որոշակիորեն հնարավոր է լինում գտնել գրական խոսակցական լեզու, որ անբնականության տպավորություն չի թողնում,մինչդեռ հայկական արտադրության հեռուստասերիալներում հաճախ ենք հանդիպում ծայրահեղ գռեհիկ լեզվի։ Հետևաբար, փողոցային հայերենի ընտրությունը խոսում է նաև գրական հայերենի հետկապված բովանդակությունների խորթացման մասին։ Իսկ դեռահասը, որ ծնողների միջնորդությամբդառնում է ոչ իր համար ստեղծված այս մեդիաարտադրանքի սպառող, լեզվի նման դրսևորումների յուրացման միջոցով յուրացնում է ոչ միայն անմաքուր, հաճախ փողոցային հայերեն, այլև համապատասխան կենսաձևեր, և որ ավելի վտանգավոր է, նրա համար օտարանում է գրական մայրենի լեզուն։ Ուստի, ինչպես նշվեց, էկրանից ներկայացված բովանդակությունները և լեզուն փոխկապակցվածև փոխպայմանավորված են։ Սա է պատճառը, որ հայաստանյան հեռուստատեսաբանները քննարկումեն անցանկալի արժեքային և վարքային ազդեցության հարցեր՝ «շեշտադրելով մերթ նպատակային,մերթ ոչ պրոֆեսիոնալիզմից բխող «ինքնահոս» գործոններ։ Տեղական արտադրության սերիալներըմտահոգում են աննպաստ գաղափարներ, բառապաշար և խոսելաոճ տարածելու, ներընտանեկան ումիջանձնային հարաբերությունների վնասակար մոդելներ և հերոսների աղքատիկ կերպարներ մատուցելու, հանրությանը հանցավորին և արատավորին «ընտելացնելու» պատճառով»2։ Հատկապես մտահոգիչ է հումորային հաղորդումների և ֆիլմերի լեզուն. ծիծաղելիության հասնելու համար հեռուստաարտադրողներն աշխատում են ոչ միայն զավեշտալի իրավիճակներ ստեղծել,այլև զավեշտալի լեզու։ Իսկ որպես այդպիսին՝ կիրառվում են գրեթե բացառապես գռեհկաբանություններն ու փողոցային ժարգոնը։ Հեռուստասերիալներում գրական հայերեն են խոսում հիմնականում ծիծաղելի կերպարները. ուստի, գրական խոսելը ներկայացվում է իբրև ծիծաղելիության գործոն։ Այսհանգամանքն ուղղակիորեն կարող է ազդել դեռահասների լեզվական նախապատվությունների վրա՝ձևավորելով զգուշավորություն գրական լեզվի և դրա հետ կապված վարքային առանձնահատկությունների նկատմամբ։ Մտահոգիչ են հեռուստահաղորդումների օտարալեզու վերնագրերը (օրինակ՝ «Ֆուլ հաուս» («Արմենիա»), «Քոմենթս» («Արմենիա»), «Արմ քոմեդի» («ATV»)), ինչպես նաև գովազդներում հաճախ հնչողօտար բառերը (օրինակ` Իդեալ համակարգի արտադրանքը գովազդող հոլովակներից մեկում յուրաքանչյուր նախադասության կեսն անգլերենով է ասվում)։ Դրանցով սրախոսությունը, զվարճալիքը,հարմարավետությունը, ժամանակակից լինելը կապվում են օտար լեզվի, հետևաբար նաև օտարմշակույթի հետ՝ ենթատեքստում վերարտադրելով և ձևավորելով այն պատկերացումը, որ նշվածորակները հայկական չեն։ Ոչ ակնհայտ, հաճախ անգիտակցաբար կատարվող այս քայլերը որոշակիարժեքային մթնոլորտ են ստեղծում, որը չի կարող բացասաբար չազդել դեռահասների ազգային ինքնագիտակցության վրա։ Ըստ իս՝ խնդիրն այստեղ ավելի խորքային է, քան կարող է թվալ առաջին հայացքից։ Դպրոցումձեռք բերելով ազգային-հայրենասիրական հաճախ պաթետիկ պատկերացումներ՝ դեռահասը միանգամայն այլ շեշտադրմամբ տեղեկություն է ստանում հեռուստաեթերից։ Նկատելի խզում է առաջանումդպրոցում և կրթվելու ոչ ֆորմալ միջավայրերում ձեռք բերած գիտելիքների և տպավորություններիմիջև։ Արդյունքում առավելությունը հաճախ տրվում է երկրորդին՝ համապատասխան արժեքայինկողմնորոշումներ յուրացնելուն զուգահեռ կասկածի տակ դնելով ֆորմալ կրթության փոխանցածտեղեկությունը։ Այս միտումները կարող են բավական խորքային վտանգների մասին վկայել. վտանգների, որոնքառաջին հայացքից տեսանելի չեն։ Այսպես՝ ըստ մշակութաբան Հ. Բայադյանի՝ «Ներկա հասարակական համերաշխության սկզբունքի խորքում, եթե նույնիսկ այդպիսի սկզբունք երբեք բացահայտ ձևով1 Տե՛ս Добросклонная Т.։ 2 Տե՛ս Գալստյան Դ., Մանուսյան Ս., Ժամկոչյան Ա., Հեռուստատեսության բովանդակությունը. ծրագրային ուղղվածություններըև բովանդակության ձևավորման գործոնները, 2013, (հասանելի էhttp։ //www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=7147&sphrase_id=48770 հղմամբ)։ չի ձևակերպվել, կարելի է տեսնել գրական արևելահայերենի և նրա հետ սերտորեն առնչված արժեքների, հաստատությունների և այլնի հասարակական իրավասության առկախումը, եթե ոչ՝ մերժումը,դրանց խորհրդանշանային ուժի անտեսումը»1։ Այս մտավախությունը հաստատվում է մեդիայի տեսության բազմաթիվ կարևոր վկայություններով, ըստ որոնց՝ զանգվածային հաղորդակցության տեքստերն ավելի ու ավելի հաճախ են հիմք ծառայում լեզվի ժամանակակից վիճակի քննարկման համար։ Պատկերավոր կերպով ասած՝ եթե գեղարվեստական գրականության լեզուն իրականության արտացոլման «գեղանկարչական» եղանակ է, ապազանգվածային տեղեկատվության լեզուն, որ ակնթարթորեն դրոշմում է ցանկացած իրադարձություն,ցանկացած տեղաշարժ կյանքում, ավելի շուտ լուսանկարչական եղանակ է2։ Կամ ըստ մեկ այլ բնութագրման՝ «Ունենալով մեծ հեղինակություն և տարածման ամենաժամանակակից միջոցները՝ ԶԼՄների լեզուն տեղեկատվական հասարակության մեջ կատարում է ազգային լեզվի յուրատեսակ մոդելիդեր։ Այն մեծ չափով ձևավորում է գրականության նորմեր, լեզվական ճաշակներ և նախընտրություններ, ազդեցություն է ունենում քաղաքականության, գաղափարաբանության, արվեստի և գրականության ընկալման վրա»3։ Այսպիսով, խիստ մտահոգիչ է հեռուստաեթերում հնչող հայերենը. մտահոգիչ է, մի կողմից, որպեսհասարակական վերաբերմունքի դրսևորում սեփական լեզվի նկատմամբ, մյուս կողմից՝ որպես նմանվերաբերմունքի ամրագրում և զանգվածայնացում։ Հեռուստաէկրանից հնչող լեզուն դեռահասներին ոչմիայն աղավաղված լեզու, այլև դրա հետ կապված արժեքների աղավաղված պատկեր է փոխանցում։ Աիդա ԱնաստասյանՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԵԹԵՐԻ ԼԵԶՈՒՆ ԵՎ ԴԵՌԱՀԱՍԻ ԱՐԺԵՀԱՄԱԿԱՐԳԸԲանալի բառեր՝ լեզու, հաղորդակցություն, մեդիատեքստ, հեռուստատեքստ,զանգվածային տեղեկատվություն, գլոբալ կլիշեավորվածություն։

example290

example290

Հոդվածը նվիրված է ՀՀ պետական բյուջեի ծախսային քաղաքականության վերլուծությանը, որի շրջանակներում քննարկել ենք բյուջեի բաշխումն ըստ գործառնական ոլորտների, ինչպես նաև ուսումնասիրել ենք արտասահմանյան երկրների օրինակը։ Հենվելով Հայաստանի և միջազգային փորձի վերլուծության վրա՝ եկել ենք այն եզրահանգման, որ բյուջեի ծախսային քաղաքականության մեջ անհրաժեշտ է կատարել որոշ փոփոխություններ։

Հայաստանի Հանրապետությունը տնտեսական դժվարություններիհաղթահարման փուլում գտնվող, սոցիալական դժվարություններունեցող, պատերազմող պետություն է, ուստի ՀՀ կառավարությանորդեգրած քաղաքականությունն ուղղված է հենց այս խնդիրներիլուծմանը։ Հոդվածը շարադրելիս նպատակ ենք հետապնդել միջազգայինփորձի ուսումնասիրության համատեքստում վերլուծել և բացահայտելՀՀ վերոնշյալ խնդիրների լուծման ուղղությամբ վարվող բյուջետայինքաղաքականության արդյունավետությունն ու առանձնահատկությունները։ Հայաստանում բյուջետային համակարգը երկրի ֆինանսական«Հայաստանի Հանրապետությանգլխավոր օղակն է։ Համաձայնբյուջետային«ՀայաստանիՀանրապետության բյուջետային համակարգն իրավունքի նորմերովկարգավորվող՝տնտեսականՀանրապետությանհամակարգիՀայաստանիօրենքի՝մասին»ՀՀհարաբերությունների և Հայաստանի Հանրապետության պետականկառուցվածքի վրա հիմնված հետևյալ երկու մակարդակի բյուջեներիամբողջությունն է. առաջին մակարդակ՝ պետական բյուջե, երկրորդմակարդակ՝ համայնքների բյուջեներ» [1]։ Անհրաժեշտ է որոշակի տարբերակում դնել «պետական բյուջե»,«համայնքային բյուջե» և «բյուջե» հասկացությունների միջև։ «Բյուջե»-ն այս կատեգորիայի ընդհանուր անվանումն է. այնարտահայտում է որոշակի ժամանակահատվածի համար եկամուտներիև ծախսերի նախահաշիվ՝ հաստատված կառավարման իրավասումարմնի կողմից։ Այն՝ որպես ֆինանսական փաստաթուղթ, քանակականարտահայտությամբ արտացոլում է պետության կողմից դրամականմիջոցների կենտրոնացման և դրանց օգտագործման գործընթացը։ Այն ոչմիայն ֆինանսական, այլև իրավական փաստաթուղթէ, որը,հաստատվելով պետության օրենսդիր մարմնի կողմից, ձեռք է բերում[2]։ Պետական և համայնքային բյուջեները միասինօրենքի ուժանվանվումենՀՀկառավարության կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններիորոշակի ժամանակահատվածի ֆինանսական ծրագրերն են [3]։ համախմբվածբյուջե։ Այսբյուջեներըբյուջեինլուծումը։ է պետությանգործառույթներիբյուջեն, հենց պետականՀՀ բյուջետային համակարգի կառուցվածքում գերակա տեղ էէլզբաղեցնում պետականիրականացմանվերապահվածֆինանսական ապահովվածության խնդրիԼինելովբյուջետային համակարգի անբաժան մասեր՝ այս երկու սեկտորները՝պետական և համայնքային բյուջեները, սերտորեն կապված են միմյանց։ Դա գլխավորապես արտահայտվում է պետական բյուջեից համայնքայինբյուջեներին տրամադրվող հատկացումների ձևով։ Համայնքայինբյուջեների սեփական եկամուտները մեր հանրապետությունում դեռևսցածր մակարդակ ունեն, որոնց հաշվին ՏԻՄ-երն ի վիճակի չենիրականացնելու օրենքով իրենց վերապահված լիազորությունները,ուստի համայնքային բյուջեներին պետական բյուջեից ֆինանսականհատկացումներսուբսիդիաների,բյուջետային վարկերի, բյուջետային փոխատվությունների, բյուջետայիներաշխիքների տեսքով, ինչպես նաև ֆինանսական հատկացումներ ենարվում պետության կողմից ՏԻՄ-երին պատվիրակված լիազորությունների իրականացման համար։ են արվումդոտացիաների,Այն պետք է ուղղված լինի պետության հասարակական կյանքիկամտարբեր ասպեկտներում առկա խնդիրներիլուծմանըառաջնահերթությունների իրականացմանը։ Այդպիսի խնդիրներ կամառաջնահերթություններ կարող ենլինել, օրինակ, տնտեսությանանհրաժեշտբարձրտեխնոլոգիաներիհասարակական արտադրությանկառուցվածքի անհրաժեշտ փոփոխությունը և այլն։ Այդ խնդիրներիլուծման համար պետությունը իրականացնում է բյուջետային ծախսեր։ զարգացումը,ներդրումը,ճյուղերիևոլորտներիԱմեն մի պետություն ինքն է որոշում, թե որտեղ ավելի շատներդրումներ պետք է իրականացնի՝ ելնելով իր առաջնահերթություններից և ազգային շահերից, և, որպես կանոն, որտեղ կատարենքառավելագույն ներդրումներ, այդտեղ էլ կստանանք նախընտրելիարդյունք։ ՀՀ կառավարությունն առաջիկա տարիներին առավել կարևորում էպետական բյուջեի ծախսային հետևյալ գերակայությունները. սոցիալական ոլորտի առանձին ճյուղերում՝ կրթության, առողջապահության, սոցիալական պաշտպանության ոլորտների, ինչպեսնաև պետական մարմինների գործունեության արդյունավետության մակարդակի բարձրացման, ծառայությունները ավելիմատչելի դարձնելու նպատակով իրականացվող բարեփոխումներիֆինանսական ապահովում,համար անհրաժեշտ• պաշտպանության և ազգային անվտանգության կառույցներիկենսագործունեությանֆինանսականմիջոցներով ապահովում տնտեսության առանձին ոլորտներում,մասնավորապես՝ գյուղատնտեսությանը, ջրային տնտեսությանը,ճանապարհային տնտեսությանը և էներգետիկայի ոլորտին [4]։ Որպեսզի պարզենք, թե ինչպիսի առանձնահատկություններով ենաչքի ընկնում ՀՀ բյուջետային ծախսերը, համեմատենք տարածաշրջանիև մի քանի այլ երկրների պետական բյուջեի ծախսերն ու ծախսայինկառուցվածքները։ Այս երեք պետությունների պետական բյուջեների ընդհանուրծավալային տարբերությունը զգալի է, եթե համեմատենք Հայաստանն ուԱդրբեջանը և Վրաստանն ու Ադրբեջանը։ Ադրբեջանում մոտ 4.5 անգամ ավել է պետբյուջեի ծախսերիծավալը։ Հայաստանում այն կազմում է ընդամենը 3.407 մլրդ. ԱՄՆդոլար, Վրաստանում՝ 3.538 մլրդ. ԱՄՆ դոլար և Ադրբեջանում՝ 14.868մլրդ. ԱՄՆ դոլար։ Գծապատկեր 1. Պետական բյուջեի ծախսերի գործառնականդասակարգումը (ԱՄՆ դոլար) Հայաստանի, Վրաստանի, ԱդրբեջանիՀանրապետություններում 2019թ. [5,6,7]։ Գծապատկեր 2. Պետական բյուջեի ծախսերի գործառնականդասակարգում (%) Հայաստանի, Վրաստանի, ԱդրբեջանիՀանրապետություններում 2019 թ.ևնպատակըԻնչպես երևում է, բյուջեի գործառնական դասակարգմամբ,Ադրբեջանի Հանրապետությունում առավելագույն ծախսերը կատարվելեն տնտեսական գործունեության ոլորտում։ Պետք է նշել, որ Ադրբեջանիտնտեսությունը աչքի է ընկնում բազմազանությամբ. արտադրվում էպողպատ, մեքենաներ և սարքավորումներ, սինթետիկ կաուչուկ,ավտոդողեր, քիմիական նյութեր, մրգի և ձկան պահածոներ,հացահատիկային բույսեր և այլն։ Չնայած այս բազմազանությանը՝նավթագազային ոլորտը տալիս է համախառն ներքին արտադրանքի 37%-ը և արտահանման 90%-ից ավելին։ Տնտեսության կարևորագույնխնդիրընավթագազային արդյունաբերությունիցտնտեսության կախման թուլացումն է, քանի որ նավթի գնիփոփոխությունը համաշխարհային շուկայում զգալիորեն անդրադառնում է երկրի տնտեսական վիճակի վրա։ Վերջին 12 տարում նավթիգների կտրուկ անկման պատճառով Ադրբեջանը մի քանի անգամհայտնվել է սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի մեջ։ Առաջին տնտեսականճգնաժամը դիտվել է 2008 թվականին, որը կարճ տևեց, և 2009-ին արդեննավթի գները սկսել են աճել՝ հասնելով 120 դոլարի։ Երկրորդ ճգնաժամը եղել է 2015-ին, երբ նավթի գինը կտրուկ նվազել է՝ հասնելով 60 դոլարի։ Երրորդ ճգնաժամն Ադրբեջանում գրանցվում է այսօր, երբ նավթի գներըպատմական անկում են գրանցում, ինչը ենթադրում է Ադրբեջանիտնտեսությանը ավելի մեծ վնաս՝ ի տարբերություն նախորդ դեպքերի։ 2020 թ. ապրիլի 20-ին WTI նավթի տեսակի 1 բարելի գինը հասել էպատմական՝ 40 դոլարի։ Սա պատմության մեջ առաջին դեպքն է, երբնավթի գինը կարող է լինել բացասական։ Բացասական գինը ենթադրումէ, որ արդյունահանողները պետք է վճարեն գնորդներին՝ նավթը ձեռքբերելու համար։ Երևանի ժամանակով 21։ 56-ին WTI տեսակի նավթի 1բարելի գինը հասել է 0 դոլարի։ Այն մեկ օրվա ընթացքում երկրորդանգամ գրանցել է պատմական մինիմում և հասել ներկայիս գնի [8]։ Պետք է նշել, որ Ադրբեջանի Հանրապետությունը որոշակի հաջողությանհասել է այս առումով, եթե հաշվի առնենք ազգային վիճակագրականկոմիտեի հրապարակած տվյալները՝ ՀՆԱ-ի կառուցվածքի վերաբերյալ,ըստ որում՝ 2012 թ.-ից ի վեր ՀՆԱ-ում նավթագազային արտադրությունըայլևս չի գերազանցում ոչ նավթագազային արտադրության ծավալները։ Տնտեսության մեջ նման ահռելի ներդրումները շատ մոտ ապագայումկտայիննշվածճգնաժամային իրադրությունը։ Կարծում ենք՝ Ադրբեջանի այս օրինակինպետք է հետևի նաև Հայաստանի կառավարությունը և որոշակիիրենց արդյունքները,չստեղծվերեթեվերըկատարի պետականվերանայումմեջ՝մասնավորապես ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների ևտնտեսական գործունեության ոլորտների հետ կապված։ բաշխմանբյուջեիբնույթիընդհանուրԱՀ-ն հսկայական ծախսեր է կատարում նաև հասարակականծառայություններիկարգերի,ոլորտներում, ինչպես նաև որպես պատերազմող պետություն, ինչպեսՀայաստանը, հսկայական ֆինանսական ներդրումներ են կատարվումպաշտպանության ոլորտում։ Եթե փորձենք զուգահեռներ անցկացնելայս երկու պետությունների ռազմական ծախսերի միջև, տարբերությունը ահռելի է՝ մոտ 3 անգամ (գծ.1)։ հանրային[9], այնուամենայնիվ դեռ չենՎրաստանի Հանրապետությունում բյուջետային ծախսերի մեջառավել մեծ հատված ուղղված է սոցիալական պաշտպանությանը.ինչպես Հայաստանում, Վրաստանում ևս այս ոլորտը թիրախային է։ Չնայած որ Վրաստանը հաջողել է տնտեսական բարեփոխումները, ինչիմասին վկայում է վերջին 5 տարիների կտրվածքով ՀՆԱ-ի ծավալի աճը՝գրեթե 1,4 անգամ, մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն աճել է 4062 ԱՄՆ դոլարից4764 ԱՄՆ դոլարիլուծվել շատսոցիալական խնդիրներ՝ բարձր գործազրկության մակարդակը (13,5%2018թ.), անհավասարությունները և աղքատությունը [10]։ 2019թ.-իտվյալներով թոշակառուները կազմել են ամբողջ բնակչության 16 %-ը,նվազագույն կենսաթոշակը 200 լարի է, իսկ նվազագույն սպառողականզամբյուղը՝ 174 լարի, եթե նկատենք, որ աղքատության նվազագույն շեմըՎրաստանում ամսական 82,8 լարի է, ապա կարող ենք ասել, որթոշակառու և աշխատող քաղաքացիները աղքատ չեն, և ի վիճակի ենսպառելու նվազագույն սպառողական զամբյուղին համարժեք 2300կալորիան։ 2019 թվականի դեկտեմբեր ամսվա տվյալներով՝ 18տարեկանից ցածր 150,2 հազարից ավելի մարդ համարվել էսոցիալապես անպաշտպան, որոնցից 46.3 հազարը՝ մինչև 6 տարեկան։ Վրաստանը Եվրոպայում առաջատար դիրք է գրավում ծայրահեղաղքատության պայմաններում ապրող երեխաների թվով, իսկընդհանուր առմամբ, աղքատությունը 20,1% է [11]։ Մեծ ֆինանսական ներդրումներ են կատարվում նաև ընդհանուրբնույթի հանրային ծառայությունների, տնտեսական գործունեության ևկրթության ոլորտներում (տե՛ս գծ. 2)։ Հայաստանում պետբյուջեի առավելագույն ծախսերը ներգրավվելեն սոցիալական պաշտպանության խնդիրների մեղմման մեջ։ ՀՀսոցիալական պաշտպանությանևհամակարգըգործիքներիմեխանիզմների ամբողջություն է, որը միտված է անձի, ընտանիքի ևհասարակության բնականոն կենսագործունեությանը և նյութականպահանջմունքների բավարարման ապահովմանը [12]։ Սոցիալական ոլորտում առկա խնդիրները առավել պատկերավորդարձնելու համար ներկայացնենք ոլորտը ներկայացնող թիրախայինխմբերից որոշակի տվյալներ. բնակչության 16%-ը՝ ավելի քան 466 հազ.,կենսաթոշակառու է, սոցիալական նպաստ ստացող ընտանիքներիթիվը՝ 86200, հաշվառված առաջին, երկրորդ, երրորդ կարգիհաշմանդամների թիվը՝ 19200, գործազուրկների թիվը՝ մոտ 220500,2017թ.-ին աղքատ եղել է բնակչության 25.7%-ը, որից 1.4%-ը՝ ծայրահեղաղքատ, իսկ 2018 թ.՝ համապատասխան 23.5% և 1%։ բյուջեից,Չնայած իրականացվող ծրագրերին, որոնք ֆինանսավորվում ենպետականհամապատասխանությունըբնակիչների կարիքներին շարունակում է խնդրահարույց լինել, քանի որմարդիկ, որոնք ստանում են սոցիալական նպաստ, շարունակում ենլինել աղքատ, այսինքն՝ դրանց չափը աղքատության 42621 դրամսահմանը դեռևս չի հատում։ նպաստներիԻնչպես նշեցինք,յուրաքանչյուր պետություն իր խնդիրներիլուծման համար պետք է կատարի ֆինանսական ներդրումներ, բայց,նախ և առաջ, պետք է ստեղծի այդ ֆինանսական միջոցները. սա խոսումէ զարգացած տնտեսություն ստեղծելու անհրաժեշտության մասին։ Համեմատության համար որպես օրինակ կարող ենք ներկայացնելՌԴ բյուջետային ծախսերի առանձնահատկությունները։ Ռուսաստանը`որպես զարգացող պետություն, ձգտում է էլ ավելի զարգացնել իրտնտեսական հնարավորությունները, ուստի2019թ.-ի դաշնայինբյուջեից, որը կազմում է 20 տրիլիոն 187,84 մլրդ ռուբլի, ամենաշատներդրումները կատարել է հենց տնտեսական հարաբերություններում՝բյուջեի 27,1%, պաշտպանությանը՝ 16,2%, կրթությանը՝ 4,6%, հանրայինծառայություններին՝ 1,1%, սոցիալական պաշտպանությանը՝ 12,5 %։ որըԳԴՀ-ն,Եվրոպայի տնտեսապես ամենազարգացածպետությունն է, 2019թ.-ի բյուջեից՝ 356.4 մլրդ. եվրո, տնտեսականհարաբերությունների զարգացմանը հատկացրել է 2,9%-ը, 12,1%-ըհատկացվել է պաշտպանությանը, 5,12%-ը՝ կրթությանը, սոցիալականպաշտպանությանը՝ 3,5%։ Գծապատկեր 3. Պետական բյուջեի ծախսերի գործառնականդասակարգումը ՀՀ-ում 2017-2020 թթ. (մլրդ. դրամ)1Հաջորդիվ քննարկենք մինչհեղափոխական և հետհեղափոխականժամանակահատվածում Հայաստանի պետական բյուջեի ծախսայինառանձնահատկությունները։ Ըստբյուջեիէության՝ մինչհեղափոխական և հետհեղափոխականՀայաստանում պետականկտրուկփոփոխություններ չեն եղել (ըստ գծ. 4-ի), տոկոսային առումով աննշանաճ գրանցվել է պաշտպանության, ընդհանուր բնույթի հանրայինծառայությունների, սոցիալական պաշտպանության, հասարակականկարգի, առողջապահության ոլորտներում։ Սա նշանակում է, որ այժմ էլպահպանվել են այն առաջնահերթությունները, որոնք ակտուալ էին նաևհեղափոխությունից առաջ։ ծախսերիգծովԱյսպես, ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայություններումպետական բյուջեից հատկացվել են ահռելի միջոցներ. բյուջեի 19.7%-ը,եթե համեմատենք հարևան պետություններ հետ, որոնց և՛ բնակչությանթիվը, և՛ բյուջեի ծավալները գերազանցում են մեր տվյալները, կարողենք միանշանակ ասել, որ մեր հանրապետության պետական բյուջեիծախսերի ծրագիրը ակնհայտ ունի վերանայման կարիք։ ՀՀ պետական2019թ.-ինպաշտպանության ոլորտում ներդրվել է բյուջեի 19,1%-ը, որը տոկոսայինծախսերիծրագրովբյուջեի1 *ՏԵՂԵԿԱՆՔ ՀՀ 2020թ․պետական բյուջեի լրամշակված նախագծի հիմնական ցուցանիշների վերաբերյալառումով զիջում է 2017թ.-ին, նույնը չի կարելի ասել ներդրմանծավալային մեծության մասին։ Սա պետք է կապել այն հանգամանքիհետ, որ պետական բյուջեի և՛ ծախսերը, և՛ եկամուտները նախորդտարիների համեմատ աճել են։ Հայաստանի Հանրապետության համար պաշտպանության ոլորտիհզորացումը ռազմավարական նշանակություն ունի։ Ռազմարդյունաբերության հետ կապված այսօր Հայաստանը սեփական արտադրությանզենք և սպառազինություն ունի, ինչը մի քանի տարի առաջ հեռավորերազանք էր թվում։ ՀՀ բյուջեից կրթությանը տրամադրվել է ծախսերի 7,9%-ը։ Կրթական ծախսերի կառուցվածքում գերակշռում են միջնակարգընդհանուր կրթությանն ուղղվող ծախսերը՝ 44․4%-ը, և նախադպրոցական և տարրական ընդհանուր կրթությանը ուղղվող ծախսերը։ 2019թ.-ին նկատելի աճել է կրթությանը տրամադրվող օժանդակծառայություններին ուղղվող ծախսի տեսակարար կշիռը։ 2019 թ. ընթացքում արձանագրվել է 9% արդյունաբերական աճ, ընդորում՝ վերամշակող արդյունաբերության բաժինը աճել է մոտ 7տոկոսային կետով, և հանքագործական արդյունաբերության բաժինընվազել է 3 տոկոսային կետով։ 2019թ.-ին գրանցվել է 9.4% արտահանման ծավալների աճ.մասնավորապես ունենք կոնյակի արտահանման աճ՝ մոտ 27 %-ով,բուսական ծագման արտադրանքի արտահանման աճ՝ 18.5%-ով,շոկոլադի արտադրանքի արտահանում՝ մոտավորապես 15 %-ով և այլն։ Հետաքրքրաշարժ է գինիների արտահանման ծավալների աճը. 2019 թ.-իընթացքում աճել է ավելի քան 50 տոկոսով։ Սա նոր զարգացում է մերտնտեսության մեջ։ Ընդհանուր առմամբ աճել է և՛արտահանումը, և՛տնտեսական աճի տեմպը։ Հայաստանի ԱՎԾ տվյալների համաձայն՝համախառն ներքին արդյունքի նման բարձր աճ չի գրանցվել 2007թվականից ի վեր՝ մոտ 6,6 տրիլիոն։ Կարևոր է նշել, որ դրականցուցանիշներ են արձանագրվել ոչ բոլոր ոլորտներում։ Մասնավորապեսսա վերաբերում է գյուղատնտեսությանը։ Վերջին մի քանի ամիսների ընթացքում ինչպես ամբողջբարձրացրածաշխարհում, այնպեսպանդեմիան՝ COVID 19 վարակի տարածումը, իր հետ առաջ է բերել միշարք խնդիրներ։ կրթության,տնտեսության ոլորտներում ծառացել են դժվարություններ, որոնքՀատկապես առողջապահության,գլուխէլՀայաստանումառաջնայինհսկայական չնախատեսված ծախսեր։ լուծում պահանջող հարցեր են և պահանջում ենԿարծում ենք, որ Հայաստանում առկա այս ոլորտային խնդիրներիլուծման ակունքում պետք է դնել տնտեսության զարգացումը՝ դրանումառավել մեծ ծավալի ֆինանսական միջոցների ներդրումը և խելամիտօգտագործումը։ Տնտեսության զարգացումը (նոր ճյուղերի հիմնում,եղած ճյուղերի զարգացում) ենթադրում է նաև աշխատատեղերիստեղծում, ինչը լուծում է շատ սոցիալական խնդիրներ, բացի այդ, այնհնարավորություն է տալիս մեծացնել բյուջեի ծավալը, ուստի նաևտարբեր ոլորտներում ներդրումային և առկա խնդիրների լուծմանհնարավորությունները։ Հենվելով մեր այս վերլուծության վրա՝ կարողենք ասել, որ, ըստ էության, պետական բյուջեի ծախսային ալգորիթմըենթակա է որոշակի վերանայման։ Մասնավորապես, առավել մեծծավալի ծախսեր անհրաժեշտ է կատարել՝• գիտության և կրթության ոլորտում, քանի որպետությաննորարարություններն են,զարգացմանհենքըհենցյուրաքանչյուրգիտելիքնու• պաշտպանության ոլորտում. լինելով պատերազմող երկիր ևշրջապատվածլինելով Հայաստանի նկատմամբ ագրեսիվվերաբերմունք ունեցող երկրներով՝ մեզ համար պետք էառաջնային լինի պաշտպանության ոլորտի զարգացումն ուարդիականացումը,• չափազանց կարևորում ենք նաև ներդումների մեծացումըգործունեության մեջ՝ ամուր տնտեսությունտնտեսականստեղծելու և սրանով մյուս ոլորտներին ֆինանսականմիջոցներով ապահովելու համար։

example1156

example1156

Հոդվածը նվիրված է 1918 թ. Բաքվի հայերի ջարդերի պատմական և իրավական գործոնների ուսումնասիրությանը։ Հասկանալու համար, թե արդյոք կատարվածը ցեղասպանություն է և դատական պրակտիկայում դեպքի առնչությամբ որևէ նախադեպ կա, կատարել ենք տվյալ ժամանակաշրջանի իրադարձությունների մանրամասն քննություն և վերլուծություն։ Հարկավոր է հասկանալ, թե արդյոք եղել է հայերին ոչնչացնելու մտադրություն` պայմանավորված էթնիկ, ազգային, ռասայական կամ կրոնական հատկանիշներով, քանի որ դիտավորության հանգամանքի բացակայության դեպքում կասկած է առաջանում իրողությունը ցեղասպանություն որակելու, առավել ևս՝ հիմնավորելու տեսանկյունից։

1918 Թ. ԲԱՔՎԻ ՀԱՅԵՐԻ ԿՈՏՈՐԱԾԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ.ՊԱՏՄԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐ1918 թ. սեպտեմբերին Բաքվում տեղի ունեցած հայերի ջարդերի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ պանթուրքիզմի իրագործման շրջանակներում թուրքական բանակի առաջխաղացման համար պատրվակ է դարձել իշխանության համար ընթացող բոլշևիկ-մուսավաթի քաղաքական պայքարը [1]՝ քողարկված կրոնական և էթնիկ տարաձայնություններով։ Չնայած այդ հանգամանքին՝ եռօրյա մարտերիընթացքում Բաքվի Հայոց ազգային խորհուրդը բոլշևիկներից թաքցրեց և ապաստանտվեց 20 հազար թաթարի (13 հազարին՝ հասարակական շենքերում, 7 հազարին՝սեփական տներում) [2]։ Մարտի 30-ին, 31-ին և ապրիլի 1-ին տեղի ունեցած զինված բախումները ներկայացվեցին որպես հայ-թաթարական ընդհարումներ, իսկ թուրքերը, օգտվելով առիթից, արագացրին առաջխաղացումը1 [3, 2, 13]։ Մայիսին «մուսուլմաններին վտանգից փրկելու համար» Գյանջայում (Գանձակ) ձևավորվեց Իսլամական բանակ, որինհաջորդեց «Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետություն» արհեստածին պետության կազմավորումը։ Այդ առիթով 1923 թ. ռուս հասարակական գործիչ, երկարտարիներ Բաքվում ապրած, դեպքերին քաջածանոթ Բ. Բայկովը գրել է. «ՆորաթուխԱդրբեջանի Հանրապետության կառավարությունը բռնությունները դարձրեց նպատակային՝ բարձրացրնելով պետական մակարդակի. պատերազմ հայտարարվեց հայությանը» [4]։ Մեծ Թուրանի ստեղծման ճանապարհին Անդրկովկասում տիրող իրավիճակը՝Սեյմի փլուզումը, Մայիսյան հերոսամարտերում թուրքական բանակի կրած պարտությունը և հանրապետությունների անկախացումը, արագացրին Օսմանյան բանակի արշավանքը Բաքու։ Թուրքական կողմն ի վերջ հասավ ցանկալի արդյունքի․այլևս չքողարկելովԻսլամական բանակի անվան տակ՝ թուրքական կանոնավոր բանակն Էնվերի տարած1 Խորհրդային իշխանության և մուսավաթի միջև եռօրյա մարտերն ավարտվեցին մարտի 20-ին(ապրիլի 2)` մուսավաթի պարտությամբ։ Պարագլուխների մեծ մասը փախավ Ելիզավետպոլ, ոմանք էլթաքնվեցին ադրբեջանական քաղաքամերձ գյուղերում։ Երկու կողմից ընդհանուր ազռմամբ զոհվեց3000-ից ավելի մարդ։ Տարբեր տվյալների համաձայն՝ սպանվել էր 700-2000 թաթար, 300-1200բոլշևիկներ (ռուսներ ու հայեր)։ Հայոց ազգային խորհուրդն այդ օրերին փրկել էր նավթարդյունաբերողներ Հ. Թաղիևին և Շ. Ասադուլաևին, իսկ Ստ. Շահումյանը՝ Բեհբութ խան Ջիվանշիրին, ով վեցամիս անց իր «երախտագիտությունը» հայտնեց հայերին։ աշխատանքներից և համալրումներից հետո հարձակման անցավ Բաքվի ուղղությամբ։ 1918 թ. մայիսին Գանձակում Ադրբեջանի կառավարության և «Մուսավաթ»կուսակցության գործիչների գաղտնի խորհրդակցության ժամանակ մշակվեցին Նուխիի, Արեշի, Գյոքչայի, Շամախիի և Բաքվի գավառների հայերի կոտորածներիծրագրեր [5]։ Հայկական կողմի գլխավոր խնդիրն էր բացել Բաքու-Թիֆլիս ճանապարհը և ազատել Գյոքչայի, Արեշի, Նուխիի և Շամախու գավառների հայ բնակչությանը թուրք-թաթարական հալածանքներից, այնուհետև անցնել Հայաստան ևօգնել թուրքերի դեմ կռվող Հայկական կորպուսին։ Անգլիայի արտաքին գործերի նախարար Ռ. Սեսիլը գրել է, որ թուրքերն ավելիշուտ կհասնեին Բաքու, եթե հայերը չդիմադրեին [6]։ Օսմանյան կայսրությունըձգտում էր տիրանալ Բաքվի նավթին, ապա անցնել Հյուսիսային Կովկաս, այնտեղից`Միջին Ասիա և ստեղծել թուրքական մեծ պետություն, որով պետք է իրագործվերհամաթյուրքականության (պանթյուրքիզմ) ծրագիրը [7]։ Բաքվի դեմ արշավանքովփորձ էր արվում իրականացնել նաև համաթյուրքականության ծրագրով նախատեսված Օղուզական պետության ստեղծումը, որով Սև ծովից մինչև Կասպից ծով (Բաթումից Բաքու) ընկած տարածքում Օսմանյան կայսրության խնամակալության ներքոնախատեսվում էր ստեղծել «Մեծ Ադրբեջան» նոր պետությունը` թուրքական պետությունը կամրջելով Կովկասի և Միջին Ասիայի թյուրքախոս ժողովուրդների հետ [8]։ Ոչնչացնելով Բաքվի և Ելիզավետպոլի հայկական գյուղերը (օրինակ` Նուխիումև Արեշում 51 գյուղից 48-ը ոչնչացվեց, ընդհանուր՝ 40.000 բնակչությամբ [9, 2])՝թուրք-մուսավաթական ուժերը պաշարեցին Բաքու քաղաքը, որտեղ ապրում էր գրեթե90.000 հայ բնակչություն։ 1918 թ. սեպտեմբերի 15-17-ը Բաքու քաղաքում (մինչ այդ` Բաքվի նահանգում)թուրքական կանոնավոր բանակը և թաթարական հրոսակախմբերը շարունակեցինԱրևմտյան Հայաստանում սկսված և Օսմանյան կայսրության հայաբնակ վայրերումիրականացված հայերի ցեղասպանությունը։ Կատարվածի ամբողջ պատասխանատվությունը և հետևանքների հաղթահարումը դաշնակից տերությունները դեռևս 1918թ․-ին դրեցին Օսմանյան կայսրության վրա։ 1918 թ. դեկտեմբերին Անգլիան,Ֆրանսիան և ԱՄՆ-ն Բաքվում ստեղծեցին «Դաշնակից տերությունների վերստուգիչհանձնաժողով»։ Այն բնույթով պաշտոնական էր, միջազգային, կազմը ինտերնացիոնալ էր (ընդգրկված էին ընդամենը 7 հայեր)։ Հանձնաժողովը Բաքվի բնակչությանն առաջարկեց ներկայացնել ցուցակ-նախահաշիվներ` վերջնաժամկետ սահմանելով փետրվարի 15-20-ը։ Այդ առումով կարևոր է Վրաստանում ՀՀ ներկայացուցիչ Ջամալյանի՝ 1918 թ. նոյեմբերի 29-ին ՀՀ արտաքին գործերի նախարարինուղարկած հեռագիրը, որը գեներալ Թոմսոնի` նոյեմբերի 21-ին Նուրի փաշայինուղղված հետևյալ հեռագրի տեքստն էր. «Բաքու ժամանելուն պես զեկույցներ ենստացվել օսմանյան զինվորների կողմից թալանի և ունեցվածքին հասցված վնասներիմասին։ Բաքվում Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Միացյալ Նահանգների ներկայացուցիչներից կազմվել է հանձնաժողով` ապացուցված վնասների ընդհանուր արժեքի գնահատումը հետաքննելու համար։ Քանի որ ապագա գումարը պետք է փակվիԹուրքիայի հաշվին, Ձեզ գրում եմ, որպեսզի հնարավորություն ունենաք վերադարձնելու ունեցվածքը։ Հայտնում եմ Ձեզ, որ անհրաժեշտություն ծագելու դեպքում կձևավորվեն այլ հանձնաժողովներ` բողոքները քննարկելու համար։ Այդ իսկ պատճառովնպատակահարմար է Ձեզ և Ձեր գեներալներին տեղեկացնել սույն մտադրությանմասին» [10]։ Այն, ինչ կատարվել է սեպտեմբերին հայերի հանդեպ (ի տարբերություն 1918 թ.մարտի 31-ից ապրիլի 2-ը տեղի ունեցած դեպքերի), իրագործվել է միակողմանիգործողությունների արդյունքում։ Նշենք, որ միակողմանի գործողություն չի համարվում ահաբեկչությունն ու պատերազմական գործողության ժամանակ իրականացվածռմբակոծությունը։ Վերջիններս չեն կարող դիտարկվել իբրև ցեղասպանություն,քանզի չեն հետապնդում խմբի նպատակաուղղված ոչնչացման սկզբնանպատակ [10]։ Ականատես, Օսմանյան բանակի գերմանացի սպա Է. Պարակեն հայերի դեմկատարվածի մասին գեներալ-լեյտենանտ Ֆոն Զեեքթիին գրել է. «Գազանություններըմեծամասամբ կատարվում էին տների ներսում։ Այդ պատճառով փողոցներումհամեմատաբար քիչ դիակներ կային։ Դրանք գերազանցապես անկյուններում էինդարսված, այնպես որ հաճախ միայն հոտից կարելի էր իմանալ։ Մի տեղում ես իրարվրա դարսած 7 դիակ տեսա, այդ թվում մի քանի երեխա… Գրեթե բոլոր դիակներըծածկված էին կապտուկներով, որոնք առաջացել էին հրացանների խզակոթներիհարվածներից և խողխողումներից։ Նկուղներից դիահոտ էր փչում» [11]։ Պարաքվինի՝ ականատեսի աչքով հաղորդած վկայությունները ուշագրավ մանրամասներ են հայտնում Բաքվում կատարվող իրադարձությունների վերաբերյալ`միաժամանակ փաստելով, որ այնտեղ հայերի կոտորածը նախապատրաստված էր ևիրագործվում էր թուրքական կանոնավոր բանակի` Նուրի փաշայի և նրա զինվորականության աջակցությամբ. «…Մի գերմանացի ինձ պատմեց, որ նա Նուրիփաշայի համհարզի հետ մտել է մի տուն, որտեղ, առանց տարիքի և սեռի խտրության,սպանված ընկած էին 13 վրացիներ։ Երբ նա մատնանշել է, որ նրանք վրացիներ,այսինքն` Գերմանիայի պաշտպանյալներ էին, ստացել է հետևյալ պատասխանը.«նրանց համարել են հայեր» [2, 12]։ Բաքվում հայերի ջարդերի վերաբերյալ առկա են բազմաթիվ վկայություններ [9]։ «Չխնայվեցին նույնիսկ հիվանդանոցներում գտնվողները։ Միայն Բալախանիհիվանդանոցում սրախողխող արվեց 360 հիվանդ, իսկ Կոմենդանտսկի փողոցումգտնվող որբանոցի 63 երեխաներին փողոց էին նետել չորրորդ հարկից» [13]։ ՄիսաքԹոռլաքյանի դատավարության ընթացքում հայկական որբանոցի տնօրեն Ա. Խանեդյանի տված վկայությունում ասվում է, որ կոտորածին զոհ են գնացել շուրջ 500որբեր [14]։ Առկա փաստերը ցույց են տալիս, որ Բաքվի նահանգում հայերի կոտորածները(Ավ. Ահարոնյանը հուլիսի 20-ին գրած նամակում տեղեկացնում է, թե թուրքականբանակի գործողությունների հետևանքով ինչ պայմաններում են գտնվել Երևանի,Դիլիջանի, Նոր-Բայազետի հայերը։ Բացի այդ, տեղեկություններ կան նաև Ղարաքիլիսայի շրջանում 2000 հայերի մորթի մասին) [15] զանգվածային և պարբերական [10] բնույթ ունեին2։ Վերջին բնութագրիչն ընկած է եղել Ռուանդայի ցեղասպանության հիմքում։ Իզուր չէ, որ իրավաբան Վ. Շաբասը այն համարում էցեղասպանության հատկանիշներ [16]։ Այլ գործոնները, ինչպիսիք են՝ վայրագությունների զանգվածային կամ ընդհանուր բնույթն այս կամ այն շրջանում կամ երկրում,զոհերի նպատակային և համակարգված հետապնդումներն ըստ խմբի պատկանելիության, հնարավորություն են ընձեռում վերհանելու ցեղասպանության մտադրությունը [17]։ Բաքվի կոտորածը որոշ ընդհանրություններ ունի Արևմտյան Հայաստանումկատարվածի հետ։ Նախ նշենք, որ նպատակը նույնն էր՝ Մեծ Թուրանի ստեղծմանհամար էթնիկ խմբի ոչնչացումը։ Երկու դեպքում էլ առկա են երկրորդական շարժառիթներ` տնտեսական և կրոնական։ Կրոնական գործոն․ Բաքվում մեծ թիվ էին կազմում մուսուլմանները (Այսրկովկասի թաթարները)։ Բացի այդ, Բաքվի մուսուլմանների շրջանում ազդեցիկ ուժ էր«Մուսավաթ» կուսակցությունը, որը հենարան դարձավ թե´ քաղաքի գրավման, և թե´կոտորածի իրականացման գործում։ Այս առումով կարելի է զուգահեռ անցկացնել1995 թ. հուլիսին Սրեբրենիցա քաղաքում գեներալ Ռատկո Մլադիչի ղեկավարությամբ գործող սերբական բանակի գործողությունների հետ [18]։ Տնտեսական շահ․ Ինչպես գիտենք, 1917 թ. նոյեմբերի 17-ի Բաքվի խորհրդիընդլայնված նիստում վերացվել էր քաղաքապետությունը, իսկ նավթահանքայինշրջանը միացվել էր քաղաքին [9, 19]։ Բաքվի նավթը գրավիչ էր ոչ միայն ՕսմանյանԹուրքիայի, այլև Խորհրդային Ռուսաստանի, Անգլիայի և Գերմանիայի համար [20]։ Արևմտյան Հայաստանում թուրքերին սատարում էին քրդերը։ Բաքվում այդ դերըստանձնել էին մուսավաթներն ու Այսրկովկասի թաթարները։ Արևմտյան Հայաստանում հայերի բնաջնջումն իրականացնում էին «Թեշքիլաթը մահսուսե»-ի (Հատուկկազմակերպություն) հրոսակախմբերը, Բաքվի նահանգում այդ նպատակով գործումէր «Ջալլադ քոմիթեսի» (Դահիճների կոմիտե) կազմակերպությունը։ Երկու դեպքում էլկոտորածից առաջ ձերբակալվեցին հայ մտավորականները։ Բաքվի դեպքերն ընդհանրություն ունեն Հոլոքոստի հետ, քանի որ հայրենիքիսահմաններից դուրս է իրականացվել ցեղասպանությունը, Ռուանդայի ցեղասպա2 Ցեղասպանության որակական հատկանիշ է զանգվածային բնույթը։ Այս դեպքում խոսքը ցեղասպանության զոհերի քանակի մասին չէ, որոնց հաշվարկման փորձերը գիտական տեսանկյունիցանպտուղ են։ Խնդիրն այլ է։ Ցեղասպանության բովանդակային այն հատկությունը, որը հնարավորություն է տալիս տարբերակելու վերջինս հավաքական բռնության այլ դրսևորումներից՝ զոհիզանգվածային պիտակավորման և դասակարգման տրամաբանությունն է։ Խոսքը սուբյեկտի կողմիցիրավիճակի հայեցակարգման առանձնահատկությունների մասին է։ Ցեղասպանության զոհի կերպարն անդեմ է և զանգվածային, քանզի պատկանելիությունը խմբին անհրաժեշտ և բավարար հիմք էիրականացնող սուբյեկտի համար, որ ոչնչացման թիրախ որակվի և պիտակավորվի։ նության հետ՝ հաշվի առնելով Ռուանդայի միջազգային քրեական դատարանի դատական պալատի Ակայեսուի գործով վճիռն, ըստ որի՝ արձանագրվել են զանգվածայնության և գերիների սպանությունների դեպքեր, և Սրեբրենիցայի հետ՝ հիմքընունելով դրսից ղեկավարվելու փաստը (արձանագրվել է «Բոսնիա-Հերցոգովինանընդդեմ Սերբիայի և Մոնտենեգրոյի» գործով դատավարության ընթացքում)։ Համաձայն ՄԱԿ-ի 1948 թ. «Ցեղասպանության կանխարգելման և պատժի մասին» կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի (շարադրված է ցեղասպանություն հանցագործության հանցակազմը)՝ ազգային, էթնիկական, ռասայական կամ կրոնական խմբերին լրիվ կամ մասնակի ոչնչացնելու մտադրությամբ կատարվող գործողություններնեն` ա. խմբի անդամների սպանությունը, բ. խմբի անդամներին մարմնական լուրջ վնասվածքներ պատճառելը, գ. խմբի համար կանխամտածված այնպիսի պայմանների ստեղծումը, որոնքուղղված են նրա լրիվ կամ ֆիզիկական մասնակի բնաջնջմանը, դ. խմբում ծնելիության կանխմանն ուղղված միջոցները։ Այս ակտերը լիովին համապատասխանում Բաքվի ջարդերի սցենարին։ Կարծում ենք, ընդունելի չէ Հայոց ցեղասպանության իրականացման վայրհամարել միայն Արևմտյան Հայաստանը կամ Օսմանյան կայսրությունը, քանի որ,ինչպես տեսանք, հայերի հանդեպ ցեղասպանություն էր իրականացվում բոլոր այնվայրերում, որոնք հայտնվում էին Օսմանյան բանակի վերահսկոության ներքո։ Ինչպես օրինակ` Ղարաքիլիսայում 2000 տղամարդկանց մորթելու փաստը, որըընդհանրություն ունի Սրեբրենիցայի ցեղասպանության, այն է՝ 8000 մուսուլմանբոսնիացիների սպանության հետ։ Կարծում ենք՝ Բաքվի հայերի ցեղասպանության համար անհրաժեշտ է ընդհանուր մտադրություն փնտրել, քանի որ այն, ըստ էության, լինելով Հայոց ցեղասպանության մի դրվագ, իրականացվեց մինչ այդ գոյություն ունեցող` հայերին որպեսէթնիկ խումբ ոչնչացնելու ընդհանուր մտադրությամբ։ 1918 թվականին ոչ թե թուրք և քուրդ խաժամուժը, այլ թուրքական կանոնավորբանակն է Բաքու տանող ամբողջ ճանապարհին հրկիզել հայկական բնակավայրերնու կոտորել խաղաղ բնակիչներին՝ հետագայում նույնը կրկնելով Բաքվում։ Բազմաթիվվկայություններով ու փաստաթղթերով հաստատված այդ փաստը տեղահանությունների «հիմնավորման» թուրքական թղթապանակում տեղ չի թողնում հայերիանհուսալիության մասին կեղծ դրույթի համար։ Նախիջևանում և Արևելյան Անդրկովկասում ապրող հայերը Օսմանյան կայսրության քաղաքացիներ չեն եղել, որ անհուսալի համարվեն, ոչ էլ, առավել ևս, վտանգ են ներկայացրել կայսրության կամԹուրքիայի համար։ Նրանց կոտորել են տեղում բացառապես հայ լինելու համար։ Կարծում ենք, որ թե´ ԱԴՀ-ն, թե´ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն, և թե´ ներկայիսԱդրբեջանի Հանրապետությունը Հայաստանին և հայերին վերաբերող հարցերումորդեգրել է անպատիժ մնացած Թուրքիայի ցեղասպան և հակահայ քաղաքականությունը, և քանի դեռ լիովին չի ճանաչվել ու դատապարտվել Օսմանյան կայսրության իրականացրած հայոց Մեծ եղեռնը, այդ քաղաքական գիծը որևէ կերպ չի փոխվելու։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Բագւի ինքնապաշտպանությունը, «Մշակ», Թիֆլիս, հոկտեմբերի 23, 1918։ [2] «Հայերի կոտորածները Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներում 1918-1920 թթ.»,Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2003, էջ 158-61, 260-3, 429, 152, 104(որոշ տվյալներով 14.000) ՀԱԱֆ. 1267, ց. 1, գ. 26, թ. 22-23։ «Հորիզոն», Թիֆլիս, №66, մարտի 29, 1918։ [3] ՀԱԱ, ֆ. 223, ց, 1, գ. 117, թ. 2։ [5] Ստեփանյան Գ., «Հայերի կոտորածներն ու ինքնապաշտպանական մարտերըՆուխի և Արեշ գավառներում 1918-1920 թթ.», Հայոց ցեղասպանության պատմությանև պատմագրության հարցեր, № 5, Երևան, 2002, էջ 25։ «Աշխատավոր», 1919, մարտի29, թիվ 61։ [6] Ղարիբջանյան Գ., «Բաքվի Կոմունան ի նպաստ հայապահպանության», ԼրաբերՀասարակական Գիտությունների, № 1, 1999 էջ 42։ [7] ՀԱԱ ֆ. 276, ց. 1, գ. 37, թ. 48։ [8] «Հորիզոն», Թիֆլիս, հոկտեմբերի 30, 1918, № 222։ [9] Ստեփանյան Գ., Բաքու քաղաքի հայության պատմությունը (պատմաժողովրդագրական ուսումնասիրություն), Երևան, 2011, էջ 430-1, 402, 347։ Դադայան Խ., Հայերըև Բաքուն, էջ 150։ [10] Ցեղասպանությունը հասարակական վերլուծությունների կիզակետում, Հոդվածների ժողովածու, Մկրտիչյան Ա. գիտ. խմբագրությամբ, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ 10, 11-3։ [11] Ստեփանյան Գ., Հայերի կոտորածները և ինքնապաշտպանական մարտերըԲաքվի նահանգում և թուրք-ադրբեջանական պատասխանատվությունը (1918 թ.սեպտեմբեր, 1920 թ. ապրիլ), Միջազգային գիտաժողով. Հայոց ցեղասպանություն100. Ճանաչումից` հատուցում, Զեկույցների դրույթներ, Երևան, 2015, էջ 41։ [12] Հայրունի Ա., Հայկական խնդիրը Գերմանիայի արտաքին քաղաքականությանմեջ 1918 թվականին, Երևան, 2013, էջ 166։ [13] Ստեփանյան Գ., Համազասպ Սրվանձտյանց, Երևան, 2016, էջ 433, 629։ [14] Պեհպուտ խան Ճիվանշիրի սպանիչ Միսաք Թորլաքեանի դատավարությունըանգլ. Զինուորական ատեանի առջեւ, Աթէնք, 1936, էջ 22։ [15] ՀԱԱ ֆ. 200, ց. 2, գ. 5, թ. 1-2։ The crime of crimes, 2000, p. 208․[18] Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro, № 185, p. 81․ Մարուքյան Ա.,Հայոց ցեղասպանության գործով միջազգային դատարան դիմելու հիմքերն ուհնարավորություները, Երևան, 2014, էջ 55։ [19] ՀԱԱ ֆ. 1267, ց. 2, գ. 94, թ. 103։ Գասպարյան Ռուզաննա1918 Թ. ԲԱՔՎԻ ՀԱՅԵՐԻ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ.ՊԱՏՄԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐԲանալի բառեր` Բաքվի հայեր, ցեղասպանություն, պանթուրքիզմ, համեմատականվերլուծություն, շարժառիթ, գործոններ, Բաքվի և Ելիզավետպոլի հայկական գյուղեր,ցեղասպանության հատկանիշ, ցեղասպանության կոնվենցիա, Բաքվի կոտորածներ։

example35

example35

Անտառային տարածքների ռեկրեացիոն օգտագործման հիմնահարցը ներկայումս ստանում է առավել մեծ հրատապություն։ Սա պայմանավորված է զբոսաշրջության զարգացմամբ, որը նպաստում է դեպի անտառային տարածքներ ռեկրեանտների հոսքերի ավելացմանը, ինչը էականորեն ազդում է անտառային էկոհամակարգերի բնապահպանական իրավիճակի վրա։

Անտառների ռեկրեացիոն բնօգտագործման հիմնահարցը լուծելու համարանհրաժեշտ է տարածքի բնական պայմանների ուսումնասիրություն և ռեկրեացիայի կազմակերպման համար առավել բարենպաստ տեղամասերի բացահայտում։ Ներածություն։ Արագ աճող ռեկրեացիոն անտառօգտագործման պայմաններում հրատապ խնդիր է անտառների գնահատումը ոչ միայն անտառտնտեսության տեսանկյունից, այլև ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային պոտենցիալիառումով։ Անտառների ռեկրեացիոն գրավչության խնդրին բազմիցս անդրադարձել են Է. Ռեպշասը [1], Ն.Ս. Կազանսկայան [2], Ն.Վ. Ռոմաշովը [3], Ա. Ի.Տարասովը [4], Ս.Ա. Գենսիրուկան [5] և ուրիշներ։ Անհրաժեշտ է ասել, որ տարբեր հեղինակների կողմից առաջարկված անտառների ռեկրեացիոն պոտենցիալի գնահատման մեթոդիկան չի կարող լինել ունիվերսալ։ Այսինքն՝ այնչի կարելի կիրառել ֆիզիկաաշխարհագրական տարբեր զոնաներում գտնվողանտառների համար։ Վերևում նշված աշխատանքների մեջ առավել նշանավոր է Է. Ռեպշասիմենագրությունը, որում հեղինակը առաջարկում է յուրօրինակ մեթոդիկա, ինչըթույլ է տալիս գնահատել Լիտվայի անտառների պիտանելիությունը հանգստիզանազան տեսակների կազմակերպման համար։ Մեթոդիկայի նկարագրությունը։ Մեր կողմից իրականացված հետազոտության հիմքում ընկած է Է. Ռեպշասի առաջարկած մեթոդիկան, որում անտառի ռեկրեացիոն պոտենցիալի գնահատումը կատարվում է չորս հիմնականուղղություններով։ Գնահատման սխեման ներկայացված է թիվ 1 աղյուսակում։ Նշված ուղղությունների մեջ առավել բարդ է անտառի էսթետիկականհատկությունների գնահատումը, քանի որ շատ հաճախ այն ունի սուբյեկտիվբնույթ։ Ըստ նախկինում կատարված ուսումնասիրությունների՝ առավել օբյեկտիվ գործոն, որն ազդում է էսթետիկական հատկության վրա, անտառի տարածական կառուցվածքն է, բնական վիճակը և բազմազանությունը։ Անտառի ռեկրեացիոն գնահատման էսթետիկական հատկանիշը որոշվում է բալերով «X» (նվազագույնը՝ 3 բալ, առավելագույնը՝ 15 բալ)։ Այն կախվածէ մի շարք ցուցանիշների բալային գնահատականներից։ Գնահատման սխեման ներկայացված է թիվ 2 և 3 աղյուսակներում։ Էսթետիկական հատկանիշների գումարային գնահատականը հաշվարկվում էստորև ներկայացվող բանաձևով [1]։ որտեղ X1-9 - էսթետիկական հատկանիշների համապատասխան ցուցանիշիարժեքն է բալերով APF - անտառի էսթետիկական հատկության գնահատականնէ բալերով։ Աղյուսակ 1. Անտառի ռեկրեացիոն գնահատման համակարգի կառուցվածքըԳնահատվել էՀաշվի են առնվել1.1 Ծառերի տեղաբաշխման տիպը1.2 Ծառուտի լրիվությունը1.3 Շարահարկայնությունը և տարիքը1.4 Տեսանելիությունը (մ)1.5 Ծառերի տեսակային կազմը1.6 Ենթանտառի տեսակային կազմըԱնտառի տարածման տեղի ևծառային կազմիհամապատասխանությունըԵնթանտառիհամապատասխանությունըանտառի բնական վիճակին2.3 Արահետային ցանցի մակերեսը3.1 Գերակշռող տեսակը3.2 Տնկարքների կառուցվածքը3.3 Դիգրեսիայի աստիճանը4.1 Բուժման հնարավորություններըԳնահատմանասպեկտըԱնտառիէսթետիկականհատկանիշներըԱնտառիտարածականկառուցվածքըԱնտառիտեսակայինբազմազանությունըՌեկրեացիոնկայունությունըԱնտառի բնականվիճակըԱնտառիռեկրեացիոնկայունությանգնահատումըՖիտոնցիդներիառկայությունըՕդի3 ԲնապահպանականՍանիտարականև հիգիենիկպայմաններըաղտոտվածությանգնահատականըՄիջատներիառկայությունըՕդի աղտոտվածությանաստիճանըԱնտառի տարածման տեղիառանձնահատկությունըԻնչպես երևում է թիվ 2 աղյուսակից, տարածական կառուցվածքի առավելագույն գնահատականը, ըստ առաջարկվող մեթոդիկայի, ստանում են ծառերիհստակ արտահայտված խմբային ֆորմացիաները, որոնք ունեն ոչ մեծ խտություն և լավ տեսանելիություն։ Ըստ բազմազանության՝ առավել արժեքավոր են այն տնկարքները, որոնքկազմված են երկու, երեք տեսակներից, ունեն ոչ խիտ մատղաշ և ենթանտառ,ինչպես բազմազան խոտածածկույթ, որտեղ շատ են ծաղկավոր տեսակները։ Բնական վիճակի գնահատման ժամանակ հաշվի է առնվում ծառատեսակներիհամապատասխանությունը տեղի բնական պայմաններին։ Կարևոր է նաևենթանտառի խոտածածկույթի անտրոպոգեն փոփոխվածության աստիճանը,ինչպես նաև արահետային ցանցի խտությունը։ Աղյուսակ 2. Անտառի տարածական կառուցվածքի գնահատումըՑուցանիշԾառերի տեղաբաշխմանտիպը (X1)Ծառուտի լրիվությունը (X2)ևՏնկարքներիշարահարկայնությունըտարիքը (X3)Անտառիդիտողականությունը (X4)ՉափանիշՀավասարաչափ շարքերովԽառըՀստակ արտահայտված խմբայինՄիաշարահարկ, միատարիքԵրկշարահարկ, տարբեր տարիքիԲազմաշարահարկ, տարբեր տարիքի> 10մ10-25մ26-45մ46-70մ< 70մԲալԱնտառի ռեկրեացիոն պոտենցիալի կարևոր գործոններից է նաև որևէհատվածի կայունությունը ռեկրեացիոն ծանրաբեռնվածությունների նկատմամբ։ Կայունություն ասելով` անհրաժեշտ է հասկանալ անտառային կենսաերկրահամակեցության տարածքում ռեկրեանտների այն քանակությունը, որըչի առաջացնում որևէ բացասական երևույթ (դիգրեսիա1)։ Աղյուսակ 3. Անտառի բնական վիճակի գնահատումըՑուցանիշԾառուտիհամապատասխանությունըտեղանքինՉափանիշԲալՏեսակային կազմը չիհամապատասխանում տեղանքինՏեղանքին համապատասխանում են ոչդոմինանտ տեսակներըՏեղանքին համապատասխանում ենդոմինանտ տեսակները1 Դիգրեսիա երևույթը չպետք է շփոթել դեգրադացիայի հետ։ Դիգրեսիա ասելով՝ անհրաժեշտ էհասկանալ էկոհամակարգի վիճակի վատացում արտաքին կամ ներքին ազդակների պատճառով։ Դիգրեսիան կարող է ընթանալ մինչև կատացենոզ (քայքայում), որից հետո էկոհամակարգըկարող է վերջնականապես քայքայվել [8, էջ 23]։ Կենդանի հողածածկույթիհամապատասխանությունըարմատական անտառինԱրահետային ցանցիմակերեսըԱմբողջովին մարդածինփոփոխություններովՀամապատասխանությունը մինչև 25%մակերեսումՀամապատասխանությունը մինչև 50%մակերեսումՀամապատասխանությունը մինչև 75%մակերեսումՀամապատասխանությունը մինչև 100%մակերեսումՆախկինում հրատարակված մի շարք աշխատություններում [1; 5; 9;],որոնք նվիրված են ռեկրեացիոն կայունությանը, պարզվել է, որ տարբեր անտառային ֆորմացիաներ ռեկրեացիոն ծանրաբեռնվածությունների նկատմամբունեն տարբեր կայունություն։ Օրինակ՝ որոշ անտառներում բացասական հետևանքները արդեն զգացվում են 2 մարդ-ժամ/հա ծանրաբեռնվածության ժամանակ։ Այլ տիպի անտառներում ծանրաբեռնվածությունը կարող է հասնել մինչև10մարդ-ժամ/հա, առանց որևէ բացասական փոփոխությունների։ Օրինակ՝Ն.Վ.Ռամաշովը [3] կեչու և կաղամախու անտառների համար որպես ռեկրեացիոն նորմատիվ (առավելագույնը) համարում է 6մարդ-ժամ/հա ծանրաբեռնվածությունը։ Փշատերևների և մասնավորապես սոճուտների համար լեռնային ռելիեֆի պայմաններում առավելագույն ծանրաբեռնվածությունը կարող է հասնելընդամենը 2մարդ-ժամ/ հա [10, էջ 25]։ Գեոհամակարգերի կայունությունը բնութագրող հիմնական գործոնը հանդիսանում է տվյալ համակարգի տարածման (տեղի) պայմանները, դոմինանտտեսակը, տնկարքների կառուցվածքը և ռեկրեացիոն դիգրեսիայի աստիճանը։ Առավել մեծ ռեկրեացիոն կայունությամբ, համաձայն [1; 3; 4] աշխատությունների, բնութագրվում են այն անտառները, որտեղ դոմինանտ է կաղնին, իսկամենափոքր կայունությունը ունեն եղևնու և սոճու անտառները։ Ըստ Է. Ռեպշասի՝ առավել մեծ կայունություն ունեն խմբային դասավորություն ունեցողծառերը, իսկ ավելի փոքր՝ հավասարաչափ տարածում ունեցողները։ Աղյուսակ 4. Անտառի բազմազանության գնահատումըՑուցանիշԾառուտիտեսակային կազմըԿենդանի ծածկոցիտեսակային կազմըՉափանիշԲալՀիմնական սաղարթը կազմված է 4 կամ 1 տեսակից,մատղաշը և ենթանտառը բացակայում է կամ շատ խիտ է։ Հիմնական սաղարթը կազմված է 2-3 տեսակից, մատղաշը ևենթանտառը բացակայում է կամ շատ խիտ է։ Հիմնական սաղարթը կազմված է 1 տեսակից, մատղաշը ևենթանտառը նոսր խմբերով։ Հիմնական սաղարթը կազմված է 4 և ավելի տեսակներից,մատղաշը և ենթանտառը նոսր խմբերով։ Հիմնական սաղարթը կազմված է 2-3 տեսակներից, մատղաշըև ենթանտառը նոսր խմբերով։ Բացակայում ենՀացազգիներմամուռներ քարաքոսերի և խոտածածկույթի հետմամուռներ հատապտուղների և ծաղկավորխոտատեսակների հետբազմազան, ծաղկավոր խոտատեսակների գերակշռությամբՀիմք ընդունելով վերևում ասվածը, ըստ առաջարկվող մեթոդիկայի, անտառային տեղամասի ռեկրեացիոն կայունության գնահատականը կարելի էհաշվել բալային գնահատմամբ՝ հաշվի առնելով աղյուսակ 4-ում ներկայացվածտվյալները։ Ներկայացվող ցուցանիշների գնահատումից հետո ուսումնասիրվող անտառային տեղամասի ռեկրեացիոն կայունությունը կարելի է հաշվարկելհետևյալ բանաձևով.որտեղ RS - ռեկրեացիոն կայունության գնահատականն է բալերով, y 41 ռեկրեացիոն կայունության ցուցանիշները՝ ըստ աղյուսակ 4-ի։ -ըԱնտառային ռեկրեացիայի կարևոր ուղղություններից մեկը բուժականհանգիստն է։ Այս առումով հատկապես առանձնանում են սոճուտները, որտեղկազմակերպվում են բուժարաններ և հանգստյան տներ։ Ներկայումս արագ թափով զարգանում է, այսպես կոչված, անտառայինթերապիան, որը ենթադրում է առողջության վերականգնում՝ անտառի բուժական հատկությունների օգտագործմամբ։ Հայաստանի պայմաններում, մասնավորապես Գյուլագարակի արգելավայրի տարածքում նման հնարավորություն է ընձեռում սոճուտը։ Սոճուտի տարածքում տարվա որոշակի ժամանակահատվածում ծառերի կողմից արտազատվում են մեծ քանակությամբ ֆիտոնցիդներ, որոնք ոչնչացնում են հիվանդածին մանրէները՝ նպաստելով մարդկանց առողջության վերականգնմանը։ Աղյուսակ 5. Անտառի ռեկրեացիոն կայունության գնահատման համակարգըՌեկրեացիոն կայունության ցուցանիշըԱնտառի աճմանպայմանների տիպնըստ ՊոգրեբնյակիԴոմինանտ տեսակըԾառուտի կառուցվածքըՌեկրեացիոն դիգրեսիայիաստիճանըեղևնիսոճի, կաղամախի, կեչի, սոճի, հաճարենի, հացենի, լորենի, թեղիսոճի, բոխի, սոճի, կաղնիխմբային տեղաբաշխումծառուտի ոչ հստակ տեղաբաշխումծառուտի հավասարաչափ տեղաբաշխումIII աստիճանII աստիճանI աստիճանչխախտված էկոհամակարգերպահպանվող տարածքներԲալՆկատի ունենալով այս հանգամանքը՝ անտառների ռեկրեացիոն գնահատման ժամանակ կարևորվում է նաև անտառի սանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատումը։ Վերջինս հիմնված է մի քանի ցուցանիշների վրա, որոնքներկայացված են աղյուսակ թիվ 5-ում։ Է. Ռեպշասի կողմից առաջարկվող ցուցանիշներից, Գյուլագարակի արգելավայրի տարածքի սանիտարահիգիենիկ գնահատման համար առանձնացվելեն 7 ցուցանիշներ, որոնք առավել կարևոր են լեռնային անտառների համար։ Աղյուսակ 6. Անտառի սանիտարահիգիենիկ գնահատման համակարգըՀատկանիշՑուցանիշՄիավոր կամ տեսակԲալ ԱնտրոպոկլիմայականԹթվածնի արդյունավետությունըԳերակշռող տեսակըԾառուտիլրիվությունըՏարեկան աճՄիջատներիառկայությունը(ըստ տեղանքիպայմանների)Օդիաղտոտվածությանաստիճանըթխկի, լորենի, բոխիլաստենի սևթեղի, հաճարենիհացենի, կաղնիսոճի, կեչի, կաղամախիոչ անտառածածկոչ անտառածածկ1 – 3 մ3/տարի4 – 7 մ3/տարի8 – 11 մ3/տարի> 12 մ3/տարիոչ անտառածածկթեղիհացենի, լաստենիսոճի, կեչի, կաղամախիթխկի, լորենի, կաղնիոչ անտառածածկ1 – 3 մ3/տարի4 – 7 մ3/տարի8 – 11 մ3/տարի> 12 մ3/տարիՕդիաղտոտվածությունըԳերակշռող տեսակըՏարեկան աճՍանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատումը կատարվել է Է. Ռեպշասիառաջարկած բանաձևով, որն ունի հետևյալ տեսքը.որտեղSH ը սանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատումն է բալերով, սանիտարահիգիենիկ գնահատման ցուցանիշները։ Հետազոտության արդյունքները։ Գյուլագարակի արգելավայրի գլխավորհարստությունը սոճուտն է, որն այստեղ ներկայացված է մեկ տեսակով՝ սոճիկովկասյան (Pinus Hamata)[10]։ Սա Հայաստանում սոճու ամենամեծ արեալն է։ Վերջինս բաղկացած է երկու տեղամասերից, որոնցից ամենամեծը զբաղեցնումէ 75հա՝ տարածվելով հյուսիսարևմտյան դիրքադրության լանջերին, երկրորդավելի փոքր տեղամասը` 15հա, տարածվում է Տորմակ գետի հովտի հյուսիսարևելյան՝ հակադիր լանջի վրա։ Պայմանավորված տեղադիրքով՝ սոճիների բարձրությունը Գյուլագարակի արգելավայրում հասնում է մինչև 30մ, իսկ բնի տրամագիծը՝ 0,5-0,6մ։ Խիտտնկարքներում սոճին ունենում է սլացիկ, առանց ոստերի բուն։ Ավելի նոսր ևքարքարոտ, չոր լանջերին սոճին ստանում է ոչ սլացիկ տեսք։ Հայաստանի տարածքում սոճին ապրում է մինչև 250 տարի։ Այն լուսասերտեսակ է, որը լավ աճում է փուխր, հզոր հողերի տարածման շրջանում։ Արգելավայրի համեմատաբար բարձրադիր, ժայռոտ, քարքարոտ տեղամասերումսոճու բարձրությունը չի գերազանցում 7-8մ։ Մեր պայմաններում սոճին լավ էդիմանում նաև խոնավության պակասին և բազմանում է միայն սերմերով։ Այնունի ռելիկտային ծագում։ Գնահատելու համար Գյուլագարակի արգելավայրի ռեկրեացիոն պոտենցիալը մեր կողմից տարածքը բաժանվել է երեք պայմանական հատվածամասերի (սեկտորների)՝ արևմտյան (I), կենտրոնական (II) և արևելյան (III)։ Գնահատման արդյունքում ռեկրեացիոն հնարավորություններով առանձնանում է արգելավայրի երրորդ հատվածամասը կամ արևելյան թևը, որտեղհատկապես բարձր միավորներ են ստացվել սանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատման արդյունքում։ 35 առավելագույն հնարավոր բալից գնահատմանարդյունքում ստացվել է 21,5 բալ, որը համարժեք է 61,4%-ի։ Ըստ էության կարելիէ ասել, որ բուն սոճուտի հատվածամասում սանիտարահիգիենիկ պայմաններըբարենպաստ են հանգստի կազմակերպման համար։ Բարձր բալեր են ստացվելնաև ռեկրեացիոն կայունության գնահատման ժամանակ։ Հնարավոր առավելագույն 20 բալից սոճուտի ռեկրեացիոն կայունությունը գնահատվել է 15 բալ, որըկազմում է 75%, ինչը լավ ցուցանիշ է։ Այլ կերպ ասած, ճիշտ կազմակերպմանդեպքում սոճուտը հնարավորություն է տալիս ընդունելու զգալի թվով ռեկրեանտների։ Միաժամանակ պետք է նշել, որ բոլոր հատվածամասերում նկատվում ենդիգրեսիայի տարբեր աստիճաններ, ինչը վկայում է զգալի անտրոպոգենազդեցության մասին։ Նկար 1. Գյուլագարակի արգելավայրի ռեկրեացիոն ծանրաբեռնվածության գնահատման քարտեզ սխեմա։ 100 000Արևելյան (III) հատվածամասի էսթետիկական տեսանկյունից կատարվածգնահատման արդյունքի համեմատաբար ցածր ցուցանիշը՝ 12 բալ, կամ առավելագույն հնարավորի 27%-ը պայմանավորված են գնահատման ցուցանիշներիբազմաքանակությամբ (X1-9), որն անհրաժեշտ է լինում ցանկացած էսթետիկական գնահատման ժամանակ՝ ապահովելու համար համեմատաբար մեծճշգրտություն։ 22 Էսթետիկական գնահատման հիմքում ընկած է լինում մարդու սուբյեկտիվ ընկալումը, ինչը գեներացնելու և համեմատաբար ճիշտ արդյունք ստանալու համար անհրաժեշտ է մեծ թվովտվյալների վերլուծություն։ Կայունության առավել ցածր ցուցանիշը գրանցվել է արգելավայրի կենտրոնական հատվածամասում, որտեղ սոճու հետ միասին զգալի չափով տարածված են նաև լայնատերև տեսակներ։ Ցածր բալերի պատճառը, ըստ երևույթին,պայմանավորված է մարդկանց զգալի հոսքերի և անտառում նրանց ինտենսիվտեղաշարժերով, որի մասին վկայում է դիգրեսիայի աստիճանը (2 բալ)։ Այսառումով վիճակը անհամեմատ ավելի լավ է արևմտյան (I) հատվածամասում,որտեղ տեսակային կազմում նկատվում է փշատերևների տեսակարար կշռինվազում, հետևաբար էլ ավելի բարձր են ստացվում կայունության գնահատմանցուցանիշները։ Բարձր բալեր են ստացվել նաև արևմտյան հատվածամասի սանիտարահիգիենիկ պայմանների գնահատման վերաբերյալ, ինչը չի կարելիասել էսթետիկական ցուցանիշների մասին, որոնք ամենացածրն են արգելավայրի ամբողջ տարածքում։ Վերջինս պայմանավորված է ինչպես տեսակային կազմի համեմատաբար միատարրությամբ, այնպես էլ ռելիեֆի թույլ մասնատվածությամբ։ Ընդհանրացնելով կարելի է ասել, որ Գյուլագարակի արգելավայրի ռեկրեացիոն հնարավորությունները բավականին բարձր են։ Դրանք գնահատմանհամար առանձնացված երեք հատվածամասերում էլ ունեն միջինից բարձր ցուցանիշ։ Առավել նպաստավոր ռեկրեացիոն հնարավորություններով աչքի է ընկնում արևելյան (III) հատվածամասը, որտեղ անտառի տեսակային կազմում գերակշռում է սոճին։ Բալային ցուցանիշներով արգելավայրի արևելյան հատվածամասը կամ սոճուտը գնահատվել է 48,5 բալ, որը կազմում է առավելագույնհնարավորի 80,8%-ը։ Ճիշտ կազմակերպված բնօգտագործման և համապատասխան ենթակառուցվածքների ստեղծման դեպքում սոճուտը կարող է դառնալ Հայաստանիամենագրավիչ հանգստի գոտիներից մեկը։ Աղյուսակ 7. Գյուլագարակի արգելավայրի անտառների ռեկրեացիոն Ցուցանիշգնահատման արդյունքերը։ II հատվածամասԿենտրոնականԲալԱրժեքԲալԱրժեքI հատվածամասԱրևմտյանIII հատվածամասԱրևելյանԱրժեքԲալԸնդամենը`Առավելագույնը`Գ ր ա կ ա ն ու թ յ ու նохрана, преспективы использования). – М.։ Изд. «Урожай»,Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄարտիրոսյան Լևոն Մովսեսի – աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու,դոցենտԳյումրու պետ. մանկ. ինստիտուտի աշխարհագրության ամբիոնի վարիչ։

example2343

example2343

Չնայած այն հանգամանքին, որ «փափուկ ուժի» հայեցակարգը սկզբնապես ձևավորվել և մշակվել է Արևմուտքում, այդուհանդերձ, ներկայիս աշխարհաքաղաքական բոլոր խոշոր դերակատարները փորձում են այն ներմուծել իրենց արտաքին քաղաքական գործիքների զինանոց։ Այդպիսի դերակատարներից է Չինաստանը, որի փափուկ ուժի քաղաքականությունը դեռևս գտնվում է ձևավորման փուլում։ Հոդվածի նպատակն է ուրվագծել Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության հիմնական ուղղությունները և բաղադրիչներն, ինչպես նաև փափուկ ուժի հարցում չինական մոտեցման առանձնահատկությունները։ Միաժամանակ, հոդվածում փորձ է արվում ցույց տալ Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության հիմնական առավելություններն ու թերությունները։

ՉԻՆԱՍՏԱՆԻ FԱՄԱՆԱԿ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Փափուկ ուժի հարցը գտնվում էր Չինաստանի քաղաքական օրակարգում 2000-ականների կեսերից, բայց որպես այդպիսին, փափուկ ուժ հասկացության տարբեր ասպեկտներ արմատավորվել են Բելչինի չինական հասարակական-քաղաքական մտքում հին ժամանակներից։ Միջոցառմանը հղում անող մտածողներից մեկը չինական քաղաքական մտքի ներկայացուցիչ է, ինչպիսին է Սուն zզուն։ Վերջինս իր «Պատերազմի արվեստը» հայտնի աշխատության մեջ, նկարագրելով հզոր պետություն ունենալու նախադրյալները, խոսում է երկու տիպի ուժերի մասին ՝ ուղղակիորեն ու անուղղակիորեն։ Եթե ​​առաջին տիպի հզորությունը կարճաժամկետ հեռանկարում ավելի շատ նպատակների իրականացում է ապահովում, ապա երկրորդն ավելի օգտակար է երկարաժամկետ նպատակների իրականացման համար։ Վերջինս անմիջականորեն կապված է ոչ ռազմական միջոցներով սեփական նպատակներին հասնելու կարողության հետ, որը ներկայումս հանդիսանում է փափուկ ուժ հասկացության հիմքը։ Դեռ 1990-ականների վերջին և 2000-ականների սկզբին փափուկ ուժի գաղափարը սկսեց քննարկվել չինական գիտական ​​շրջանակներում ՝ նախանշելով այդ հայեցակարգի հնարավոր ազդեցությունը։ Չինաստանի նորագույն պատմության մեջ փափուկ ուժի հայեցակարգային քննարկումը նախաձեռնել է չինացի քաղաքագետ Վան Հունինգը, ով իր «Մշակույթը որպես ազգային փափուկ ուժ» հոդվածում կանխատեսում էր մշակութային գործոնի աճը և Չինաստանի աշխատելու անհրաժեշտությունը։ այս ուղղությունը։ V. Hunning- ի հոդվածը չինական քաղաքագիտության մեջ տասնամյա բանավեճ առաջացրեց փափուկ ուժի հայեցակարգի բովանդակության կարևորության մասին։ Փափուկ ուժը, որպես իր զինանոցի հիմնական բաղադրիչ, պաշտոնապես ընդունվեց Չինաստանում 2007 թ.-ին, երբ Չինաստանի Կոմունիստական ​​կուսակցության (ՀԿԿ) նախագահ Հու intինտաոն կապեց տարածաշրջանում Չինաստանի վերելքն ու աճող ազդեցությունը փափուկ ուժի հետ։ Ըստ Հու intինտաոյի, «մշակույթը ժամանակի ընթացքում դարձել է համընդհանուր ուժի ամենահզոր աղբյուրներից մեկը»։ Նրա խոսքով ՝ Չինաստանը «պետք է ամրապնդի չինական մշակույթը որպես փափուկ տերություն ՝ էլ ավելի ամրապնդելով մարդու մշակութային իրավունքների ու շահերի պաշտպանությունը»։ Բացի այդ, Նախագահը խոսեց չինական գրականության, արվեստի (այդ թվում ՝ ինտերնետում) տարածման, շահույթ չհետապնդող մշակութային ծրագրերի գործարկման և Չինաստանի համաշխարհային ճանաչումը բարձրացնելու այլ նմանատիպ այլ քայլերի մասին։ Այսպիսով, մի կողմից, դա ցույց էր տալիս Չինաստանի համար շատ երկրների կողմից արդեն ընդունված փափուկ ուժի հայեցակարգի կարևորությունը, մյուս կողմից ՝ դա տարածաշրջանային ազդեցությունն ընդլայնելու չինական վերնախավի տեղեկացվածության ապացույցն էր։ Այստեղ հարկ է նշել, որ Չինաստանի ավելի պահպանողական քաղաքական և գիտական ​​շրջանակների համար փափուկ ուժը դիտվում էր որպես Արևմուտքի ազդեցությունը փոխադարձելու մեխանիզմ, հատկապես հաշվի առնելով տարածաշրջանում Միացյալ Նահանգների մեծ ազդեցությունը։ Ընդհանուր առմամբ, Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականությունը ներկայումս հիմնված է մի քանի հիմնական բաղադրիչների վրա։ Նախ և առաջ, Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության հիմնական բաղադրիչը հարուստ պատմության, մշակույթի և արվեստի այլ հասարակությունների վերաիմաստավորումն ու ներկայացումն է ՝ նրանց գրավչությունը բարձրացնելու համար։ Կոնֆուցիականությունը, որը դարձել է չինական հասարակության բաղկացուցիչ մասը, այս մակարդակում ունի առանցքային նշանակություն։ Ոչ պակաս կարևոր դեր են խաղում արվեստը և երաժշտությունը։ Ընդհանրապես, այս մակարդակում փորձ է արվում վերաիմաստավորել և նորից ներկայացնել Չինաստանի պատմական անցյալի առավել դրական կողմերը։ Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության հաջորդ բաղադրիչը վերոհիշյալ պատմական արժեքների ինտեգրումն է, դրանց հիման վրա ժամանակակից գաղափարախոսությունների զարգացումը, այլ դերակատարներին ներկայացնելը։ «Խաղաղ հզորացման» [4], «ներդաշնակ հասարակության» [5], «Չինական երազանքի» [6], «մեկ տող-մեկ ճանապարհի» [7] այլ օրինակներ, ինչպիսին Չինաստանն է, որում ակտիվորեն շրջանառվում է Չինաստանը, մատնանշված. հետապնդելով բարձրացնել երկրի գրավչությունը այլ հասարակությունների աչքում։ Վերջինս, չինական պատմական արժեքների վրա հիմնված եզակի հասկացություններով, հարմարեցված է ժամանակակից պայմաններին, որոնցից յուրաքանչյուրը հետապնդում է որոշակի քաղաքական, տնտեսական կամ այլ նպատակ։ Այս համատեքստում հարկ է նշել, որ Չինաստանի տնտեսական մոդելն ինքնին արդեն որոշ չափով գրավչության օբյեկտ է ՝ հաշվի առնելով վերջինիս տնտեսական աճի տեմպերը աննախադեպ բնակչության պայմաններում։ Այս իմաստով Չինաստանը դիտվում է որպես մոդել, հատկապես Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում, որտեղ աղքատության խնդիրը բավականին սուր է մեծ բնակչության և ուժեղ տնտեսական ենթակառուցվածքների բացակայության պայմաններում։ Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականության երրորդ բաղադրիչը փափուկ էներգիայի պրոյեկտման մեխանիզմների ստեղծումն է, որոնք, ի տարբերություն նախորդ բաղադրիչների, մեծապես կախված են ֆինանսական ռեսուրսներից։ Մասնավորապես, այս դեպքում մենք խոսում ենք հաղորդակցման ուղիների մասին, որոնց միջոցով փափուկ ուժը սկսում է ազդել թիրախային հասարակությունների վրա։ Եվ այդպիսի ալիքների քանակը հսկայական է ներկայիս գլոբալիզացիայի ներուժով և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արագ զարգացմամբ։ Վերջին տարիներին Չինաստանը մի քանի միլիարդ դոլար է ներդրել այս ոլորտում, որի արդյունքում աշխարհի շատ երկրներում (ներառյալ Հայաստանում) ստեղծվել են Կոնֆուցիուսի ինստիտուտներ (ներկայումս կա շուրջ 400 նման հաստատություն), որոնք ակտիվորեն մասնակցում են տարածման գործընթացին։ Չինարեն-չինական մշակույթ և տեղական կրթական հաստատությունների ֆինանսավորում։ Որպես օրինակ կարելի է նշել «Սինհուա» լրատվական գործակալության, «Չայնա դեյլի» և մի շարք այլ լրատվամիջոցների ու լրատվական ալիքների հանրահռչակումը։ 2016 Փետրվարին Սի Jinզինպինը այցելեց Չինաստանի կենտրոնական հեռուստաընկերության Սինհուա կենտրոնակայան և մի շարք այլ ազդեցիկ լրատվամիջոցներ ՝ նրանց կոչ անելով «օբյեկտիվորեն և անկողմնակալ ներկայացնել աշխարհին Չինաստանի սոցիալական և տնտեսական զարգացումը»։ Այսպիսով, Չինաստանում իր փափուկ ուժի քաղաքականությունը կյանքի կոչելու համար մի կողմից մշակվում է այդ փափուկ ուժի բովանդակությունը (պատմություն, արվեստ, արժեքներ, գաղափարախոսություններ), որը գրավչության հիմքն է, մյուս կողմից ՝ աշխատանքը արվել է այդ բովանդակությունն այլ պետություններին և հասարակություններին փոխանցելու համար։ խողովակների մասին է)։ Այնուամենայնիվ, Չինաստանի փափուկ ուժի քաղաքականությունը տարածաշրջանային մակարդակում դեռ խնդրահարույց է։ Հիմնական պատճառն այստեղ Չինաստանի տարածքային խնդիրներն են միանգամից մի քանի անգամ, օրինակ ՝ Վիճակագրական Պարալեսյան կղզիների շուրջ վեճը Վիետնամի հետ, Հրեշտակապետական ​​ծովում արտոնյալ տնտեսական գոտի ունենալու շուրջ։ Կորեայի հետ, միանգամից Հարավարևելյան Ասիայի մի քանի երկրների (Բրունեյ, Մալազիա, Ֆիլիպիններ, Թայվան, Վիետնամ) Սպրատլի կղզիների շուրջ և այլն։ Արդյունքում, այդ երկրներում Չինաստանի գրավչության աճող ազդեցությունն այս փուլում դեռ խնդրահարույց է։ Չնայած դրան, Չինաստանը ակտիվ ներդրումներ է կատարում և համագործակցում տարածաշրջանային ինտեգրացիոն կառույցների հետ։ Մասնավորապես, Չինաստանը 2015-ին 50 միլիարդ դոլար է տրամադրել Ասիական ենթակառուցվածքների զարգացման բանկին, 41 միլիարդ դոլար ՝ Նոր զարգացման բանկին, 40 միլիարդ դոլար ՝ «Մետաքսի ճանապարհի տնտեսական գոտի» -ին և 25 միլիարդ դոլար ՝ «Seaովային մետաքսե ճանապարհ» նախագծին։ Բացի այդ, Չինաստանը BRICS- ի ՝ Շանհայի համագործակցության կազմակերպության ակտիվ անդամ է և JASIAN- ի հետ ունի ազատ առևտրի գոտի։ Այսպիսով, Չինաստանը փորձում է երկկողմ մակարդակով փակել տարածաշրջանի երկրների հետ առկա խնդիրների բացը։ Մյուս կողմից, ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի հետ հարաբերությունները իդեալական չեն, որոնք, հաշվի առնելով Չինաստանի տնտեսական հզորությունը, ակտիվորեն համագործակցում են նրա հետ, բայց պաշտոնական մակարդակում անընդհատ քննադատվում են ավտորիտար ռեժիմների, մարդու իրավունքների խախտումների, խոսքի ազատության և այլնի համար։ նմանատիպ խնդիրներ։ Նման իրավիճակը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում դրական պատկերի տարածման համար։ Փափուկ ուժի տեսանկյունից Չինաստանը մինչ այժմ հասել է իր առավել անարդյունավետ նպատակներին Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում։ Այս երկրներում Չինաստանն իր տնտեսական ներկայությամբ գերազանցում է մյուս խոշոր խաղացողներին։ Այս մասին են վկայում վերջին տարիներին անցկացված մի շարք հետազոտություններ։ Հատկանշական է, որ նույնիսկ Աֆրիկյան միության շտաբ-բնակարանը Ադիս Աբեբայում կառուցվել է 2012-ին բացառապես Չինաստանի ֆինանսական աջակցությամբ (մոտ 200 միլիոն դոլար)։ Նույնը կարելի է ասել Հարավային Կովկասի վերաբերյալ որոշ վերապահումներով, որտեղ Չինաստանն իր տնտեսական աջակցության ծրագրերով կարողացավ գրավել տեղի քաղաքական էլիտաների և հասարակության համակրանքը։ Սա առավել արդիական է Հայաստանի համար, որտեղ չինական ներդրումների շնորհիվ արդիականացվել են մի շարք ենթակառուցվածքներ։ Չինաստանի տնտեսական օգնության կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ այն հիմնականում անհատույց է, առանց որևէ պայմանի։ Ի տարբերություն ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի, Չինաստանը իր գործընկերների համար նախադրյալներ չի դնում (օրինակ ՝ ժողովրդավարացում, մարդու իրավունքների վիճակի բարելավում և այլն), որի արդյունքում նրա հետ համագործակցել ցանկացող գործընկերների թիվը անհամեմատ մեծանում է։ Հետաքրքիր է, որ տնտեսական ներդրումների միջոցով Չինաստանը միանգամից շատ խնդիրներ է լուծում։ Բացի այն, որ այս քաղաքականության արդյունքում Չինաստանը մեծացնում է իր գրավչությունն այդ երկրներում, ինչպես էլիտայում, այնպես էլ հասարակական մակարդակում, ավելի մեծ խաղացողների աչքում, դա նաև ցույց է տալիս Չինաստանի տնտեսական մոդելի արդյունավետությունը, որը հայտնի է որպես փափուկ ուժի աղբյուր։ Այսպիսով, վերջին տարիներին փորձագետները մշտապես մատնանշում էին Չինաստանի կայուն տնտեսական զարգացման ֆենոմենը (9%) աննախադեպ բնակչության շրջանում։ Բացի անվերապահ տնտեսական օգնությունից, Չինաստանը մեծացրել է իր ներգրավվածությունը միջազգային խաղաղապահ և մարդասիրական գործողություններում ՝ երկրաշարժից տուժած Հայիթի և Չիլիի փրկարարական ջոկատներ ուղարկելուց մինչ հետպատերազմյան Աֆղանստանի վերականգնմանը մասնակցելը։ Այլ դերասանների աչքում տարբեր խաղաղապահ առաքելություններում ներդրումներ կատարելը դրականորեն է ազդում Չինաստանի `որպես հուսալի գործընկերոջ իմիջի վրա։ Չինաստանի փափուկ ուժի մեկ այլ առանձնահատկությունն այն է, որ փափուկ ուժի մշակութային բաղադրիչն այս երկրում ավելի կարևոր դեր է խաղում, ինչը առաջին հերթին պայմանավորված է Չինաստանի քաղաքական համակարգի առանձնահատկություններով։ Այսպիսով, Կոնֆուցիուսի ինստիտուտները, որոնք ստեղծվել են «Բրիտանական խորհրդի» և ֆրանսիական «Alliance Française» - ի նմանությամբ, ներգրավված են չինական փափուկ ուժի քաղաքականության մեջ և զբաղվում են չինական մշակույթի և արժեքների տարածմամբ։ Սա վկայում է Չինաստանի փափուկ ուժի մեկ այլ առանձնահատկության մասին, որը հիմնականում համակարգված է պետության կողմից, ի տարբերություն, օրինակ, որոշ արևմտյան երկրների, որտեղ հասարակությունը նույնպես փափուկ ուժի առարկա է։ Այսպիսով, վերջին տարիներին Չինաստանը, փափուկ ուժի ոլորտում, որոշ փորձագետների կարծիքով, տարեկան ծախսում է մոտ 10 միլիարդ դոլար։ Ընդհանուր առմամբ, կարելի է փաստել, որ Չինաստանում փափուկ ուժի հայեցակարգը և դրա վերաբերյալ քաղաքական դիսկուրսը այնքան զարգացած չեն, որքան Արևմուտքում, այնուամենայնիվ, այս երկրին հաջողվել է ընդլայնել գործընկերների ցանկը և ստեղծել բավականին կենսունակ խողովակաշարեր ՝ իր հզորացման համար։ փափուկ ուժ կարճ ժամանակահատվածում։ Միևնույն ժամանակ, վերոհիշյալ մի շարք օբյեկտիվ գործոններ թույլ չեն տալիս Չինաստանին իրականացնել փափուկ ուժի իր ողջ ներուժը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ https. //thediplomat.com/2015/03/sun-tzu-and-the-art-of-soft- power- ը (Հասանելի է։ Intինտաոյի զեկույցը Կուսակցության 17-րդ համագումարում, 2007 թ. Հոկտեմբերի 15, URL։ URL. [2] Հունինգ Վ., Մշակույթը որպես ազգային փափուկ ուժ։ Փափուկ ուժ, Ֆուդանի համալսարանի հանդես, http։ //www.china.org.cn/english/congress/229611.htm (հասանելի է. 18.07.2017) .URL. https։ //www.cuhk.edu.hk/centre/ccss/publications/km_chan/CKM_14.pdf (հասանելի է. URL. http։ //news.xinhuanet.com/english/china/2012-11/29/c132008231.htm Տնտեսական գոտի Կենտրոնական Ասիայի երկրների հետ, Չինաստանի ԱԳՆ, 07 սեպտեմբերի, 2013, URL։ //www.fmprc.gov.cn/mfa_arm/topics_665678/xjpfwzysiesgjtfhshzzfh_665686/t10763 34.shtml (հասանելի է. 21.08.2017)։ [9] Shambaugh D., Չինաստանի Soft-Power հրում։ Հարգանքի որոնում, Արտաքին գործեր https։ //www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-06-16/china-s-soft-power-push-push( Հասանելի է։ //www.pewglobal.org/files/2014/07/2014-07-14- Էներգիայի հաշվեկշիռը. pdf 04.09.2017, 17։ //www.armradio.am/hy/2017/09/04/china-to-provide-10'Azatutyun ', 11 մայիսի 2017, URL։ //www.azatutyun.am/a/28480995.html, Սանամյան (հասանելի է։ //www.aniarc.am/2016/02/06/china-in-the- Կովկասում-Հայաստանի-Ադրբեջանի համար( Հասանելի է։ Ե., Չինաստանը Կովկասում։ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի համար Չինաստանը կարևոր մի միություն է։ [14] Յասուհիրո Մ., Չինաստանի ՄԱԿ-ի խաղաղապահ գործողությունների քաղաքականություն։ FactorsJapan թվային գրադարանի վերլուծություն, 2016 թ. Մարտ, էջ 52-56, URL։ //www2.jiia.or.jp/hy/pdf/digital_library/china/160331_Yasuhiro_Matsuda.pdf. Սարգսյան ՀԱՅՉԻՆԻՍՏԱՆԻ FՐԵԿ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. Չինաստան, փափուկ ուժ, մշակույթ, պատմություն, արժեքներ, խաղաղապահություն, տարածքային խնդիրներ։

example1917

example1917

Գիտական հոդվածում քննարկվել է ՀՀ բնակչության միգրացիայի ազդեցությունը ՀՀ ժողովրդագրական իրավիճակի վրա, մասնավորապես, բնակչության վերարտադրության և սեռատարիքային կառուցվածքի վրա։ Գիտական աշխատանքում, վերլուծված ու ներկայացված են 2002 և 2013 թվականների ընթացքում ՀՀ բնակչության տարիքային կառուցվածքի, ծնելիության ու մահացության ցուցանիշների փոփոխությունները, դրանց վրա միգրացիայի ազդեցությունը։ Հիմք ընդունելով նախորդ տարիներին գրանցված միտումներն ու մեր կողմից կատարված վերլուծությունները՝ փորձ է արվել կանխատեսել մոտակա տարիներին ՀՀ ժողովրդագրական իրավիճակի հնարավոր փոփոխությունները։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՎԱIGԱՌՔԻ EMՈOՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ՏԵMPԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Բնակչության միգրացիան բավականին բարդ սոցիալական երեւույթ է, որը սերտորեն կապված է տնտեսական կառուցվածքների փոփոխությունների և արտադրական ուժերի բաշխման հետ։ Միգրացիոն ուսումնասիրությունները օգտագործվում են ամբողջ աշխարհում և կարևորվում են իրենց թողած հետևանքների պատճառով։ Միգրացիայի արդյունքում փոխվում են երկրների կամ նրանց տարածաշրջանների բնակչությունը, վերարտադրության ռեժիմը, սեռա-տարիքի կազմը, աշխատանքային ռեսուրսների հաշվեկշիռը։ Բնակչության միգրացիան կարող է բարելավել կամ վատթարացնել երկրի ժողովրդագրական իրավիճակը։ Միգրացիայի հսկայական ազդեցությունը Հայաստանում ժողովրդագրական իրավիճակի վրա անհերքելի է։ Պետք է փաստել, որ այդ ազդեցությունը կարելի է բնութագրել միայն շատ բացասական, քանի որ ՀՀ բնակչության արտագաղթը հասել է մեծ մասշտաբի, ինչը ճակատագրական խնդիր է դարձել մեր երկրի համար։ ԽՍՀՄ փլուզումը և Հայաստանի անկախությունը էական ազդեցություն ունեցան Հայաստանի բնակչության միգրացիայի վրա։ Հայաստանի Հանրապետությունում տեղի ունեցած քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական բնույթի խորը արմատական ​​փոփոխությունները փոխեցին միգրացիայի ուղղություններն ու ծավալները, դրդապատճառների ձևերը։ Միայն 1991-ին միգրացիայի հաշվեկշիռը դրական էր ներգաղթյալների մեծ քանակի պատճառով, ինչը պայմանավորված էր Հայաստանի ՝ որպես անկախ պետություն ձևավորմամբ։ 1991 թվականին Խորհրդային Միության այլ հանրապետություններից Հայաստան է ներգաղթել 24,6 հազար մարդ։ Սակայն 1992 թվականից ի վեր ՀՀ բնակչության միգրացիոն հաշվեկշիռը բացասական է դարձել։ Դրան հաջորդեց արտագաղթի աճը և ներգաղթյալների թվի կտրուկ նվազում։ Համեմատության համար նշենք, որ արդեն 1992-ին Խորհրդային Միության այլ հանրապետություններից Հայաստան ներգաղթյալների թիվը նվազել է ՝ հասնելով 6,8 հազարի։ Եվ այս ցուցանիշի նվազման միտում նկատվել է հաջորդ տարիներին ՝ 2000 թ.-ին, հասնելով 1,2 հազարի [2]։ Միևնույն ժամանակ, արտագաղթողների թիվն անընդհատ աճում էր։ 1992-1995թթ. Հայաստանից բնակչության արտագաղթը զանգվածային էր։ Periodիշտ է, այդ ժամանակաշրջանի միգրացիոն մասշտաբների վերաբերյալ հստակ տվյալներ չկան, բայց գրեթե բոլոր հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանից մարդկանց արտագաղթը հասել է հսկայական մասշտաբի։ Մոտավոր հաշվարկներով ՝ միայն 1992-1995թթ. Ավելի քան 1 միլիոն մարդ լքեց Հայաստանը, երբ ներգաղթյալների թիվը մի քանի անգամ պակաս էր։ Արտագաղթի պատճառները բազմազան էին և բազմազան, մասնավորապես ՝ չհայտարարված պատերազմը, շրջափակումները, Սպիտակի երկրաշարժը, Ադրբեջանի կողմից սեփականաշնորհումը, բայց այդ ժամանակահատվածում Հայաստանում տնտեսական և էներգետիկ ճգնաժամը որոշիչ էր։ 21-րդ դարի առաջին տասնամյակում շարունակվում է բնակչության արտագաղթը Հայաստանից։ Theիշտ է, երկրում սոցիալ-տնտեսական պայմանները որոշակիորեն բարելավվել են, բայց դրանք բավարար մակարդակի չեն հասել։ Ըստ ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության միգրացիոն պետական ​​ծառայության, Ազգային անվտանգության ծառայությունը հստակեցրել է 2010-2012թթ. Հայաստան ժամանած ու Հայաստանից մեկնած մարդկանց թիվը։ Արդյունքում, վերոհիշյալ երեք տարիների ընթացքում մեկնումների թիվը գերազանցեց ժամանումների թիվը։ 2010-ին ՝ 37 941 մարդ, 2011-ին ՝ 43,481 մարդ, 2012-ին ՝ 44,809 մարդ։ Ստացվում է, որ այս կարճ ժամանակահատվածում Հայաստանից մեկնողների թիվը ավելի քան 126 հազարով ավելի էր, քան ժամանողների թիվը։ Թվերը ցույց են տալիս, որ նախորդ տարիներին նկատվող միգրացիայի բացասական միտումները դեռ շարունակվում են, բնակչության արտագաղթը շարունակում է մնալ Հայաստանի համար պետական-ազգային կարևորագույն խնդիր։ Հայտնի է, որ հատկապես երիտասարդները ցույց են տալիս միգրացիոն ակտիվություն, այսինքն ՝ բնակչության այն զանգվածը, որը պետք է ապահովի բնակչության վերարտադրությունը։ Հայաստանի, ինչպես նաև ցանկացած այլ տարածաշրջանի ժողովրդագրական իրավիճակը տվյալ ժամանակահատվածում տեղի ունեցող գործընթացների հետևանք չէ։ Տասնամյակներ առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունները կարող են մեծ ազդեցություն ունենալ ներկայիս ժողովրդագրության վրա։ Դրա վառ ապացույցը այն օրինակն է, որ 1990-ականներին։ 20-րդ դարի սկզբին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ծնված երեխաները հասան ամուսնության տարիքի։ Հայտնի է, որ շատ հայեր զոհվել են Հայրենական պատերազմի տարիներին, հետեւաբար ծնելիության մակարդակը նվազել է։ Այլ կերպ ասած, ստացվում է, որ 1990-ականներին։ Սկզբնական շրջանում ավելի քիչ երիտասարդներ են մտել վերարտադրողական տարիք, ինչը հանգեցրել է ամուսնությունների և ծնունդների թվի նվազմանը։ Միևնույն ժամանակ, Հայաստանից մարդկանց արտագաղթը ահռելի չափերի էր հասել։ Երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը ծայրաստիճան ծանր էր։ Սրանք իրենց հերթին սրեցին ժողովրդագրական իրավիճակը։ Որպես այս շղթայի հաջորդ օղակ, կարող ենք ասել, որ 1990-ականներին գրանցված ծնունդների փոքր քանակի բացասական հետևանքներն ավելի հստակ կզգան առաջիկա տարիներին, երբ արդեն 1990-ականներին էին։ Bornնվածները կմտնեն վերարտադրության դարաշրջան։ Սա արտացոլված է Նկար 1-ում, որը ցույց է տալիս ՀՀ բնակչության տարիքային կառուցվածքը 2002-2013թթ. հունվարի 1-ի դրությամբ։ Տող 1. Ինչպե՞ս եք պատկերում գծապատկերները 1-ից, եթե 2002 թ. 10-20 տարեկանները համեմատաբար մեծ էին Հայաստանի Հանրապետության բնակչության շրջանում `մոտ 19,9%, ապա 2013 թ. Այդ ցուցանիշը կազմում էր ընդամենը 11,3% (4)։ Եվ սա այն տարիքային խումբն է, որն առաջիկա տարիներին կարիք ունի բնակչության վերարտադրության։ 2002-50-65 տարեկանների բաժինը կազմել է 11.9%, իսկ 2013-ին `19.4%։ Սա նշանակում է, որ բնակչության տարիքային կառուցվածքը ծերանում է, ինչը մեր երկրի համար շատ անվտանգ միտում է, քանի որ աճում է Հայաստանից արտագաղթողների թիվը, որում, ինչպես արդեն նշեցինք, մեծ թվով երիտասարդներ կան։ ՄԱԿ-ի ժողովրդագրական ծերացման սանդղակի համաձայն, եթե 65 տարեկանից բարձր մարդկանց մասնաբաժինը 7% -ից բարձր է, ապա այդպիսի բնակչությունը համարվում է ավելի հին։ 2013 թվականը 2010 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ Հայաստանի Հանրապետությունում այս ցուցանիշը կազմում էր 11,9% [5]։ Միգրացիայի ազդեցությունը Հայաստանի Հանրապետության գենդերային կազմի վրա մեծ է, ինչը ենթակա է բացասական փոփոխությունների։ Եթե ​​ուսումնասիրենք արտագաղթողների սեռային կազմը, կտեսնենք, որ նրանց մեծ մասը տղամարդիկ են։ Իսկ գենդերային անհամապատասխանությունները հանգեցնում են ամուսնությունների թվի նվազման, քանի որ հավանական փեսաները բռնել են արտագաղթի ճանապարհը։ Հայտնի է նաև, որ ՀՀ բնակչության մի ստվար զանգված բաղկացած է ժամանակավոր միգրացիայի մասնակիցներից, ովքեր արտագնա աշխատանքի են մեկնում և շատ քիչ ժամանակ են անցկացնում Հայաստանի Հանրապետությունում մնացած իրենց ընտանիքի հետ։ Ամուսինների երկար բացակայությունը ամուսնալուծությունների թվի աճի պատճառն է, ինչը ուղղակիորեն նվազեցնում է ծնելիության մակարդակը։ 2013 թ.-ի հունվարի 1-ի դրությամբ 20-35 տարիքային խմբի Հայաստանի Հանրապետության մշտական ​​բնակչության կանանց թիվը տղամարդկանց թվից գերազանցում է 20 855-ով։ 20-35 տարեկան երիտասարդները միգրացիայի մասնակիցների մեծամասնությունը կազմող թիրախային խումբն են։ Մենք պետք է ուշադրություն դարձնենք այն փաստի վրա, որ այս տվյալները վերաբերում են մշտական ​​բնակչությանը, որը չի ներառում ժամանակավոր միգրանտներ։ Եթե ​​հաշվի առնենք վերոնշյալ հանգամանքը, այս տարբերությունը կտրուկ կաճի, քանի որ ժամանակավոր միգրանտների մեծ մասը նույնպես տղամարդիկ են։ Վերադառնալով Նկար 1-ին ՝ հավելենք, որ վերլուծելով ՀՀ բնակչության տարիքային կառուցվածքը 2002 թ.-ին։ Այսօրվա դրությամբ եկել ենք այն եզրակացության, որ 2008-2009թթ. Ենթադրվում է, որ 2020-2022 թվականներին ծնելիության մակարդակը և մահացությունը կաճեն, ինչպես 2002 թ.-ին։ Այդ ժամանակ բնակչության մեծ մասը 10-20 տարեկան և 65 տարեկան բարձր տարիքի էր։ Իսկ 2002-ին Հաջորդ մի քանի տարիներին ծնելիությունը պետք է ընկներ, ինչպես ցույց է տրված նկար 1-ում, բնակչության համեմատաբար փոքր մասը 20-ից 40 տարեկանների շրջանում էր։ Այլ կերպ ասած, մի քանի տարի պահանջվեց, որպեսզի 15-19 տարեկան մի խումբ մտավ ամուսնության տարիքը և ապահովեց բնակչության վերարտադրությունը։ Նայելով 2 և 3 գծապատկերներին ՝ կարող ենք փաստել, որ մինչ այժմ մեր եզրակացություններն իրականացվում են։ Տող 2. Տող 3. Վերլուծելով Գծապատկեր 1-ը, հիմնվելով նախորդ 10 տարիներին գրանցված միտումների վրա, որոնք կանխատեսելի էին և կանխատեսելի, մենք եկանք այն եզրակացության, որ ծնելիության և մահացության համեմատաբար բարձր մակարդակը կպահպանվի հաջորդ 5-7 տարիներին, 2013-ի դրությամբ։ Այսօրվա դրությամբ, Հայաստանի Հանրապետության բնակչության տարիքային կառուցվածքում համեմատաբար մեծ տեսակարար կշիռը կազմում են 20-35 և 65 տարեկանները։ Սակայն, մեր կանխատեսմամբ, պատկերը կտրուկ փոխվելու է 2020-2022 թվականներին։ սկսելով. Այս կտրուկ փոփոխությունը վերաբերում է հատկապես ծնելիության մակարդակին։ Այս կանխատեսման համար հիմք է հանդիսանում այն ​​փաստի վերլուծությունը, որ 2013 թվականին, ինչպես արդեն նշեցինք, 10-20 տարեկան երեխաները համեմատաբար փոքր տեսակ էին կազմում Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր բնակչության մեջ։ Եվ այդ տարիքային խմբի մարդիկ մի քանի տարի կմտնեն ամուսնության տարիքը ՝ բնակչության վերարտադրությունն ապահովելու համար։ Ինչ վերաբերում է մահացության մակարդակին, կարծում ենք, որ դրանք հակված չեն նվազել, քանի որ տարեցների մասնաբաժինը ընդհանուր բնակչության շրջանում աճում է։ Կանխատեսումները անբարենպաստ են, բայց բավականին իրատեսական, քանի որ չկան արտագաղթի ծավալները կրճատելու միտումներ։ Չնայած միգրացիան մի երեւույթ է, որը, բացի օբյեկտիվ պատճառներից, կախված է նաև մի շարք սուբյեկտիվ պատճառներից, որոնք հնարավոր չէ ամբողջությամբ կանխատեսել, բայց եթե հաշվի առնենք, որ արտագաղթի պատճառները չեն վերացվել և արդյունավետ և հուսադրող քայլեր չեն ձեռնարկվում դրանք վերացնելու համար զղջում ենք։ ասել, որ կանխատեսվող ժամանակահատվածում միգրացիայի բացասական հաշվեկշիռը կպահպանվի։ Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ վերլուծությունը ցույց տվեց, որ Հայաստանում առկա ժողովրդագրական իրավիճակն անբարենպաստ է մեր երկրի համար և սպասվող միտումները ոչ միայն հուսադրող են, այլ նաև աղետալի։ Բացի այդ, Հայաստանից արտագաղթողների թիվը անընդհատ աճում է, ինչը վատթարանում է և բարդացնում ներկայիս ժողովրդագրական իրավիճակը։ Նույնիսկ եթե առաջիկա տարիներին միգրացիայի ներկա ցուցանիշները պահպանվեն, իրավիճակը կդառնա կրիտիկական։ Սա արդեն ճակատագրական խնդիր է։ Առաջիկա տարիներին Հայաստանը բախվելու է մի շատ լուրջ խնդրի, որն այլեւս չի կարելի որակել որպես սոցիալ-տնտեսական բնույթի խնդիր, քանի որ այն արդեն ձեռք է բերել ազգային-քաղաքական նշանակություն և ուղղակիորեն վտանգում է մեր ազգային անվտանգությունը։ Stateգնաժամից դուրս գալու համար ՀՀ պետական ​​մարմինները պետք է իրականացնեն արդյունավետ ժողովրդագրական քաղաքականություն, անհրաժեշտության դեպքում, միաժամանակ օգտագործեն բոլոր մեթոդներն ու միջոցները (սոցիալ-տնտեսական, իրավական, կրթական-հոգեբանական), հետևողական լինեն այդ հարցում և վերահսկել հնարավոր թերությունները, անհրաժեշտության դեպքում, արդյունավետ օգտագործել այլ երկրներ։ ժողովրդագրական խնդիրների լուծման փորձ [1]։ ՀՀ իշխանությունները պետք է ավելի արդյունավետ միջոցներ գտնեն ժողովրդագրական ավելի արդյունավետ քաղաքականություն իրականացնելու համար ՝ միավորելով բոլոր ուժերն ու ռեսուրսները երկրում ծնելիության մակարդակի բարձրացման համար, խրախուսել երիտասարդ ընտանիքների ձևավորումը, կանխել արտագաղթի ներկայիս տեմպերը կամ, համենայն դեպս, մասամբ նվազեցնել։ այն Գրականություն 1. Թովմասյան Վ., Ographicողովրդագրական մարտահրավերները և բնակչության հեռանկարները, Երևան, 2013, 216 էջ։ 2. Խոջաբեկյան Վ., Հայաստանի բնակչության վերարտադրություն և հերթափոխեր 19-20-րդ դարերում, 21-րդ դարի շեմին, Երևան, 2001, 479 էջ։ 3. Մանասյան Մ., Հայաստանի Հանրապետության բնակչության միգրացիան և վերաբնակեցման խնդիրները, ԵՊՀ տարեգիրք 2012, Երևան, էջ 451-461։ 4. ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության պաշտոնական կայք, http։ 5. «Կովկասի հետազոտությունների ռեսուրսների կենտրոն - Հայաստան» պաշտոնական կայք, http։ //www.crrc.am/.6. ՀՀ CDDS միգրացիոն պետական ​​ծառայության պաշտոնական կայք, http։ Հայկ Մանասյան ՀՀ բնակչության միգրացիայի ժողովրդագրական հետևանքները Հիմնաբառեր. Միգրացիա, ժողովրդագրական իրավիճակ, բնակչության վերարտադրություն, գենդերային տարիքի կառուցվածք, ժողովրդագրական կանխատեսում։

example926

example926

Դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունները կրթական գործընթացի կարևոր բաղադրիչներից են։ Ներկայումս կրթական գործընթացի կազմակերպման և իրագործման գործում կարևոր դերակատարություն ունի լսարանի կառավարումը, որի անբաժանելի բաղադրիչ է ուսանող-դասախոս փոխհարաբերությունների արդյունավետ կազմակերպումը։ 21-րդ դարում դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունների հիմքում սովորողն է, նրա անհատականությունը, որի կայացմանն ու զարգացմանը նպատակաուղղված օգնում են մանկավարժները` հաշվի առնելով նրա ձգտումները, կարողություններն ու հետաքրքրությունները։ Միաժամանակ՝ մեր օրերում դասախոսները մեծ մասամբ հակված են՝ կազմակերպելու համագործակցային ուսուցում` սուբյեկտ-սուբյեկտ հարաբերությամբ։ Գիտական զեկուցման մեջ ներկայացրել ենք նորովի մոտեցում ժամանակակից պայմաններում դասախոս-ուսանող փոխհարաբերություններին։

ԴԱՍԱԽՈՍ-ՈՒՍԱՆՈՂ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 21-ՐԴԴԱՐՈՒՄՈրքան բարձր է մարդու դիրքը, այնքան խիստ պետք է լինեն նրա բնավորության կամայականությունը զսպող շրջանակներըՖրեյտագՄարդու զարգացման, բնականոն կենսագործունեության, և սոցիալականացման համար առաջնային դերակատարում ունեն մարդկային փոխհարաբերությունները, որոնք անհրաժեշտ նախապայման են ամեն տարիքում և բոլորսոցիալական ինստիտուտներում, ներառյալ բուհը։ Պետք է նշել, որ կրթական գործընթացի իրականացման անհրաժեշտ նախապայման է միջանձնային հաղորդակցումը, որը նպաստում է անձի զագացմանը և պայմանավորում է կրթական գործընթացի արդյունավետությունը։ Այդիսկ պատճառով անհրաժեշտ ենք համարում ուսումնասիրել ժամանակակիցկրթական համակարգում միջանձնային հաղորդակցման կազմակերպմանհնարավորությունները` դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունների տեսանկյունից։ Ըստ մեզ, կրթական գործընթացի իրականացման և կառավարման գործում կարևոր դերակատարություն ունի լսարանի կառավարումը, որի անբաժանելի բաղադրիչը դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունների արդյունավետ կազմակերպումն է։ Ինչպես գիտենք, մեկ այլ անձի կառավարելու կարողությունը ձևավորվում է սեփական անձի կառավարման կարողության հիմանվրա, այսինքն՝ նախ անհրաժեշտ է լավ «ճանաչել» սեփական կարողությունները, հնարավորությունները, ապա միայն ձևավորելով փոխհարաբերություններ`փորձել «կառավարել» այլ մարդկանց։ Թեև դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունների հիմքը դրվում է բուհընդունվելու առաջին իսկ օրվանից, այնուամենայնիվ առավել ամբողջական ևճիշտ պատկերացումներ միմյանց մասին ձևավորվում են ստեղծագործականհամագործակցության ընթացքում։ Դասախոսների հետ ներդաշնակ հարաբերությունները կարգավորում են ճանաչողական ակտիվությունը, բարձրացնումեն մասնագիտական կրթության նկատմամբ հետաքրքրությունը, նպաստումմանկավարժական-մասնագիտական սեփական մոդելի ձևավորմանը։ Դասախոսի և ուսանողների փոխհարաբերությունները ներկայացնում ենաստիճանական համակարգ, որի բաղկացուցիչներ են.1. դրդապատճառը – հետաքրքրություն միմյանց նկատմամբ և հաղորդակցման պահանջմունք, ինչը ներկայումս կարող ենք ասել, որ այս հարաբերությունների կառուցման հիմքն է. եթե առաջին իսկ հաղորդակցման ընթացքում դասախոսին չհաջողվի հետաքրքրություն առաջացնել ուսանողների մեջինչպես ուսումնական առարկայի, այնպես էլ իր անձի նկատմամբ, վստահաբար կարող ենք ասել, որ նրանց հետագա համատեղ գործունեությունը կդիտարկվի պարզապես որպես հաղորդակցում ուսումնական առարկայի շրջանակներում, երբ ուսանողները ուղղակիորեն կվերարտադրեն դասախոսի ներկայացրածը։ 2. զգայական մակարդակը – միմյանց ընկալումն ու գնահատումը, 3.զգացմունքային մակարդակը – բավարարվածություն կառուցված հարաբերություններից, հոգեբանական պաշտպանվածության զգացում, հարմարավետություն կամ լարվածություն։ Այս կետը կարող ենք դիտարկել որպեսնախորդների տրամաբանական շարունակություն այն առումով, որ դրական ուցանկալի հարաբերությունները և դրանցից բավարարվածությունը ուժեղխթան են հանդիսանում ինչպես դասախոսի, այնպես էլ ուսանողի համար, որպեսզի վերակառուցեն, ավելի զարգացնեն և կատարելագործեն սեփական գիտելիքներն ու կարողությունները` նպատակ ունենալով ավելի հետաքրքիր ևբովանդակալից դարձնել համատեղ գործունեությունը։ Վերջիններս, բնականաբար, նպաստում են կրթական գործընթացի որակի շարունակական բարձրացմանն ու կատարելագործմանը` ժամանակի պահանջներին համապատասխան,4. վարքաբանական մակարդակը – փոխհարաբերության տեսակ է, մանկավարժական հաղորդակցման ոճ, կոնֆլիկտային իրավիճակում ինքնադրսևորում և այլն։ Վերլուծելով այս կետը՝ կցանկանայինք ներկայացնել մի քանիկարևոր գործոններ, որոնք ներկայումս անհրաժեշտ հիմք են դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունների կառուցման համար։ Ի տարբերություն 20-րդ դարի, որը խորհրդանշվեց տեխնիկական և տեխնոլոգիական աննախադեպ զարգացմամբ, 21-րդ դարում տեղի է ունենում անցում տեղեկատվական հասարակության, որտեղ որոշիչ են դառնում գիտելիքների ստեղծումն ու տարածումը1, որը ըստ մեզ, հնարավոր է այն պարագայում, երբ առկա են դասախոս–ուսանող «առողջ» հարաբերություններ, ինչն էլնպաստում է հնարավորինս կատարյալ մասնագետների ձևավորմանը։ Սաժամանակի պահանջ է, քանի որ 21-րդ դարում հասարակությանն անհրաժեշտէ բոլոր հարաբերություններում ակտիվ, ստեղծագործաբար մտածող, արագկողմնորոշվող, նախաձեռնող և բոլոր հարաբերություններում զարգացած անձ։ Հետևապես, բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում ուսումնականգործընթացը ուսանողի մասնագիտական, նրա անձի ձևավորման ամբողջա1 Ալեքսանյան Ա., Միջանձնային հաղորդակցման իրականացումը կրթական գործընթացում,Երևան, 2015, էջ 92։ կան գործընթաց է, որն իրականացվում է որպես նպատակաուղղված, պլանավորված ծրագիր, գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների յուրացման գործընթաց, որտեղ ուսանողը հանդես է գալիս որպես սուբյեկտ և նրավրա մեծ ազդեցություն են ունենում դասախոսները. հենց նրանց փոխազդեցությունից էլ մեծ մասամբ կախված է այն հանգամանքը, թե ինչպիսի մասնագետ կդառնա ուսանողը։ Սակայն չպետք է ժխտել, որ մեր օրերում առավել,քան երբևէ, ոչ միայն դասախոսները, այլև հենց ուսանողներն են ներգործումուսումնական գործընթացի վրա։ Հենց նրանցից է կախված, թե ինչպիսին կլինի դասախոսի մոտեցումը ուսումնառող խմբի նկատմամբ ընդհանրապես ևյուրաքանչյուր ուսանողի նկատմամբ մասնավորապես։ Դասախոսի և ուսանողի հիմնական խնդիրը պետք է լինի գտնել այն օպտիմալ «ոսկե միջինը», որիդեպքում համատեղ գործունեությունը կլինի առավել հաջողված և արդյունավետ։ Այլընտրանք գտնելու անհրաժեշտությունը, հաղորդակցվելը, նախաձեռնող լինելը, միմյանց հասկանալը այն անհրաժեշտ նախապայմաններն են, որոնք հարկավոր են՝ ճիշտ փոխհարաբերություններ կառուցելու և հնարավորխնդիրները լուծելու համար։ Ցանկանում ենք նշել, որ մարդկային փոխհարաբերությունները, այդթվում՝ կրթական գործընթացում, պետք է կառուցվեն սուբյեկտ-սուբյեկտայինհիմքով, երբ երկու կողմն էլ հավասար են որպես անհատականություններ ևհաղորդակցման մասնակիցներ, ինչն էլ նպաստում է դասախոս-ուսանող միջդերային կապի ձևավորմանը։ Ուսանող-դասախոս փոխհարաբերություններում առաջնայինը անձնայինորակներն են, որոնց չի կարող փոխարինել ոչ մի մեթոդ։ Անձնային որակները,որոնց վրա կառուցվում է դասախոսի հեղինակությունը, հետևյալներն են.• պրոֆեսիոնալիզմ և առարկայի խոր իմացություն,• սեփական մտքերը պարզ և հասկանալի արտահայտելու կարողություն,• արագ մտածողություն և արձագանքում,• ուսանողի հոգեբանությունը, արժանիքներն ու թերությունները հասկանալու կարողություն,• խոսակցի նկատմամբ ուշադրություն, բարի կամք և հանդուրժողականություն,• խնդրահարույց իրավիճակներում կողմնորոշվելու և լուծումներ գտնելու կարողություն և այլն։ Միաժամանակ կարող ենք առանձնացնել նաև անձնային որակներ, որոնքանընդունելի են դասախոսի համար, մասնավորապես.• մեծամտություն, կոպտություն, • ամաչկոտություն,• դանդաղ արձագանքում,• ուսանողին ճնշելու ձգտում,• ավելորդ հուզականություն, • մանկավարժական վարպետության բացակայություն և այլն։ Հեղինակություն վայելող դասախոսների մոտ առկա է մանկավարժականդիտողականություն, հարգանք ուսանողների նկատմամբ, նրանց մտավոր գործունեության և ակտիվության խթանում, բավարարվածություն ուսանողներիհետ ունեցած փոխհարաբերություններից, որոշումներ կայացնելու ճկունություն և այլն, ինչը փոխհարաբերությունների ընթացքում նկատում և գնահատում են ուսանողները։ Հակառակ պարագայում կարող ենք խոսել կոպտության, դասավանդման գործընթացում կարծրատիպերի առկայության, կախված առաջադիմությունից` ուսանողների նկատմամբ հարգանքի բացակայության մասին, ինչը, բնականաբար, անընդունելի է։ Կարելի է ասել, որ ներկայումս նման դասախոսը ոչ միայն հարգանք և հեղինակություն չի վայելում ուսանողների շրջանում, այլև նրանք փորձում են նման դասախոսի հետ փոխհարաբերություններ չկառուցել կամ փոխգործակցությունը հասցնել նվազագույնի, ինչը ցանկալի չէ և «վտանգավոր» հետևանքներ կարող է ունենալ։ Անվիճելի է, որ ժամանակակից պայմաններում չի կարելի ուսուցումը մեկնաբանել որպես սովորողների մեջ միայն գիտելիքների, կարողությունների ևհմտությունների որոշակի համակարգի ձևավորում։ Ցանկացած ուսումնականծրագիր դատապարտված է անհաջողության, եթե այն կիրառելիս դասախոսըչի օգտագործում հոգեբանական այնպիսի միջոցներ, որոնք կխթանեն ուսանողի` ուսման նկատմամբ հետաքրքրության առաջացման գործընթացը։ Հետաքրքրությունը՝ որպես շարժառիթ, չափազանց մեծ դեր է կատարում ուսուցման գործընթացում, ինչը ևս նպաստում է դրական փոխհարաբերություններիձևավորմանը։ Մանկավարժական ոլորտում իրականացված հետազոտությունները ցույցեն տվել, որ մանկավարժական դժվարությունների զգալի մասը պայմանավորված է ոչ այնքան մանկավարժի գիտական, մեթոդաբանական պատրաստվածության պակասով, որքան մանկավարժական-մասնագիտական հաղորդակցման ոլորտի աղավաղումներով։ Հետևաբար, բարձրագույն դպրոցի արդյունավետ գործառնման և դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունների կառուցման համար հատուկ նշանակություն ունի մանկավարժական հաղորդակցումը։ Մանկավարժական հաղորդակցումը մեթոդների, միջոցների ամբողջություն է, որն ապահովում է կրթության և դաստիարակության նպատակների ևխնդիրների իրականացումը և որոշում է մանկավարժ - սովորող փոխազդեցության բնույթը։ Մանկավարժական գործունեությունը չի կարող իրականացվել առանցհաղորդակցման, որը հիմնված է դասախոսի և ուսանողի համատեղ ստեղծագործական գործունեության, ակտիվ փոխազդեցության վրա։ Վերջինս հատկապես կարևոր է դասախոսի գործունեության համար, որովհետև հենց փոխգործակցության ընթացքում ուսանողներն առաջադրում և լուծում են դժվարխնդիրներ, վերլուծում են ուսումնական նյութը, պարզաբանում են խնդրահարույց իրավիճակները։ Այս պարագայում մանկավարժական հաղորդակցումըդասախոսին հնարավորություն է տալիս գիտական տեղեկատվությունը համակարգելու, ներկայացնելու սեփական տեսակետը, իսկ ուսանողներին հնարավորություն է տրվում քննադատաբար մոտենալու տեղեկատվությանը, գիտակցելու և գնահատելու կարևոր փաստարկները, դուրս բերել երկրորդականմասերը2։ Սակայն այս փոխհարաբերություններում հաղորդակցման էությունըմիայն տեղեկատվության փոխանցումը չէ։ Փոխհարաբերությունների կառուցման և հաղորդակման կայացման համար, բացի մանկավարժական նպատակների և խնդիրների լուծումից, պետք է նաև առաջադրել և լուծել հաղորդակցման խնդիրներ, ինչն էլ հնարավորություն կտա արդյունավետ իրականացնելուդասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունները։ Միաժամանակ տեղի է ունենում փորձի փոխանցում և փոխանակում, որովհետև փոխգործակցության ընթացքում ոչ միայն ուսանողն է սովորում, այլև դասախոսը։ Ուստի հաղորդակցումը կարող ենք դիտարկել որպես.• ուսումնական խնդիրների լուծման միջոց,• դաստիարակչական գործընթացի ապահովման սոցիալ-հոգեբանականհամակարգ, • դասախոսների և ուսանողների փոխհարաբերությունների կազմակերպման, փորձի փոխանակման միջոց, որում համադրվում են ուսուցումն ու դաստիարակությունը, • անձի դաստիարակության և կայացման գործընթաց։ Այստեղ պետք է նշել, որ վերոգրյալը ևս ժամանակի պահանջ և ձեռքբերում է, քանի որ ի տարբերություն նախկինում գործող հարաբերությունների,երբ գործող ուսումնական գործընթացի սուբյեկտ էր հանդիսանում միայն դասախոսը, ներկայումս և՛ դասախոսը, և՛ ուսանողը գործընթացի ինքնուրույնսուբյեկտներ են` իրենց առանձնահատկություններով, հետաքրքրություններովև պահանջմունքներով, ինչն էլ կարող ենք ասել, որ հիմք է դառնում այս հարաբերությունների կառուցման համար` հավասարության սկզբունքով։ Դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունների կայացման գործում կարևորվում է նաև դասախոսի կառավարման ոճի ընտրությունը, որից մեծապեսկախված է ոչ միայն դասախոս–ուսանող փոխհարաբերությունների կառուցումը, այլև ուսանողների վերաբերմունքը կրթական գործընթացին։ Անվանի հոգեբան Վ. Մ. Կան-Կալիկն առանձնացնում էր մանկավարժական հաղորդակցման հետևյալ ոճերը.• հաղորդակցում՝ հիմնված դասախոսի մասնագիտական դիրքորոշումների, մանկավարժական գործընթացի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի վրա, 2 Григорьева Т. Г., Линская Л. В., Усольцева Т. П., Основы конструктивного общения։ Метод.• հարաբերություններ՝ հիմնված ընկերական վերաբերմունքի վրա։ Այնենթադրում է հետաքրքրվածություն համատեղ գործունեությամբ։ Դասախոսը ստանձնում է ուղղորդողի, ավագ ընկերոջ դեր, • հաղորդակցում՝ հեռավորություն, որը ամենատարածված ձևն է։ Այսդեպքում հարաբերությունները կառուցվում են՝ պահպանելով որոշակիհեռավորություն, հաշվի առնելով` հեղինակություն, տարիք, կյանքիփորձ և այլն,• հաղորդակցում՝ սաստում, սա հաղորդակցման բացասական ձև է, որով փորձ է արվում քողարկել մանկավարժի «կայացած չլինելը», այլկերպ ասած` ոչ կոմպետենտ լինելը, • հաղորդակցում՝ խաղարկում, որը բնորոշ է հատկապես երիտասարդմանկավարժներին, որոնք ձգտում են «ճանաչման»։ Նման հաղորդակցումն ապահովում է միայն կեղծ հեղինակություն3։ Անհրաժեշտ է նշել, որ ամենից հաճախ մանկավարժն իր գործունեությանընթացքում համադրում է մի քանի ոճեր, որովհետև կառավարման որևէ ոճ, առանձին վերցրած, չի կարող արդյունավետ լինել, այսինքն՝ լավ մանկավարժըպետք է տիրապետի սովորողների վարքի և գործունեության վրա ազդող բազմազան մեթոդների և յուրաքանչյուր պահի ապահովելով անհրաժեշտ մեթոդ՝կարողանա վերլուծել սովորողների վարքի դրդապատճառները` ստեղծելովդրանց համար անհրաժեշտ պայմաններ։ Ներկայումս հատկապես կարևորվումեն «ընկերական» վերաբերմունքի վրա հիմնված հարաբերությունները կամդասախոսի ժողովրդավարական ոճի ընտրությունը, երբ գերիշխում է համատեղ գործունեությունը։ Մեկ այլ կարևոր գործոն է նաև դասախոսի հեղինակությունը, որն արտահայտվում է կոլեկտիվում նրա մասնագիտական, մանկավարժական և անձնային դերակատարումով, գործընկերների և ուսանողների հետ փոխհարաբերություններով և ազդում է կրթադաստիարակչական գործընթացի վրա։ Դասախոսի հեղինակությունը ներառում է երկու բաղադրիչ` դերային հեղինակություն և անձնային հեղինակություն։ Եթե մի քանի տարի առաջ գերակայում էր դերային հեղինակությունը, ապա հիմա հիմնական է դասախոսի անձը, նրա վառ, անկրկնելի անհատականությունը։ Ուսանող-դասախոս փոխհարաբերություններում կարևոր է նաև հոգեբանական գործոնը, որովհետև յուրաքանչյուր անձ ունի սեփական հոգեբանական առանձնահատկությունները, որոնք չպետք է անտեսվեն, իսկ այդ պարագայում ուսանողն իրեն նույնականացնում է դասախոսի հետ, ինչը ևս ժամանակակից պայմաններում շատ գործուն է, որովհետև մեզանից` ուսանողներիցս շատերը, տարբեր դասախոսների հետ հաղորդակցման արդյունքում հստակորենի գիտենք, թե ինչպիսին կարելի և ցանկալի է, որ լինեն դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունները, ինչն է ճիշտ, ինչը` ցանկալի, ինչը՝ անթուլատրելի։ Բնականաբար, այստեղ չենք կարող չխոսել դասախոս-ուսանող սերնդային` մտածելակերպի, ընկալումների և մոտեցումների տարբերության մասին, ինչը ևս կարևոր գործոն է այս հարաբերությունների ձևավորման գործընթացում։ Կարելի է ասել, որ ցանկալի կլիներ, որ դասախոսը նպաստեր սովորողիզարգացմանը, իսկ դրա համար սովորողին անհրաժեշտ է կողմնորոշել՝ որն էդրականը, որը` բացասականը, սակայն չպարտադրել, այլ ուղղորդել, օգնել` չվնասելով սովորողի ինքնուրույնությունը։ Մեր օրերում դասախոս-ուսանողփոխհարաբերությունների հիմքում սովորողն է, նրա անհատականությունը, ում կայացմանն ու զարգացմանը նպատակաուղղված օգնում են մանկավարժները` հաշվի առնելով նրա ձգտումները, հետաքրքրությունները և կարողությունները, այսինքն, դասախոսը հակված է կազմակերպելու համագործակցային ուսուցում, որի կարգախոսն է. «Սովորել, աշխատել, ստեղծել միասին»4։ Համագործակցության ֆենոմենը դիտարկվում է որպես մարդկային հարաբերությունների առավել բարդ ձև, որը բնութագրվում է փոխըմբռնմամբ,միմյանց ներաշխարհներ ներթափանցելու կարողությամբ։ Հետևաբար, դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունները կարելի է բնորոշել որպես փոխշահավետ. առաջինների համար շահավետ է որակյալ գիտելիքների ստացումը և«լավ» դասախոսի մոտ սովորելը, երկրորդների համար կարևոր է ուսանողների հետաքրքրվածությունը։ Իսկ եթե նրանց մոտ առկա են դրական հարաբերություններ, ապա հաղորդակցումը դառնում է առավել արդյունավետ, և սովորողը կարող է լիաժեքորեն ինքնադրսևորվել։ Ուստի, կարող ենք ասել, որ այսօր դասախոս – ուսանող փոխհարաբերություններ ասելով՝ պետք է հասկանալ մանկավարժական գործընթացիսուբյեկտների նպատակաուղղված փոխազդեցություն, որն անձնային-ուղղորդված դաստիարակության տեսանկյունից սուբյեկտների վարքաբանական,գործառական, մտավոր, արժեքային փոխկապակցվածության ամբողջությունէ` պայմանավորված նրանց ինքնազարգացմամբ5 և բնութագրվում է կրթական-մասնագիտական գործունեության համատեղ նպատակներով և խնդիրներով, բնորոշվում է ինչպես ընդհանուր հոգեբանական մեխանիզմներով, այնպես էլ սոցիալ-դերային հստակ սահմանված գործառույթներով, մանկավարժական հաղորդակցման առանձնահատկություններով և օրինաչափություններով։ 4 Աշիկյան Ա., Մասնագիտության արդի հիմնախնդիրներ, դասախոսական նյութեր։ Издательский центр «Академия», 2005. С. 76.Կարևորում ենք այն իրողությունը, որ 21-րդ դարում դասախոսը դադարելէ լինել սոսկ տեղեկատվության փոխանցման աղբյուր, անգամ` վերարտադրող։ Այսօր նա ինքնատիպ և յուրօրինակ ուղղորդող է։ 21-րդ դարի դասախոսինբավական չէ պարզապես ունենալ ակադեմիական կրթություն և կիրառել ուսուցման գործընթացի և ուսումնական նյութի վերահսկողություն և ստուգում։ Նա պետք է քայլի ժամանակին համընթաց` միաժամանակ հարստացնելով ևկատարելագործելով մասնագիտական կարողություններն ու հմտությունները։ 21-րդ դարի դասախոսը պետք է ունենա ստեղծագործական անկախություն, պատրաստ լինի կիրառել նորարարական տեխնոլոգիաներ, կրթականգործընթացի կազմակերպման մեթոդներ և հնարներ։ Նորարար տեխնոլոգիաների տիրապետման հարցում դասախոսները չպետք է զիջեն ուսանողներին։ Դասախոսը պետք է ուսանողների համար օրինակ լինի, «վարակի» նրանց իրկենսուրախությամբ, ոչ միայն հետաքրքրված լինի ուսումնական գործընթացիբարեհաջող անցկացմամբ, այլև յուրաքանչյուր ուսանողի անձնային աճով`ցուցադրելով սեփական անձնային առաջընթացը, ինչը նկատելի է շատ դասախոսների գործելաոճում։ Միաժամանակ պետք է նշել, որ այս պարագայում ևսգործընթացը երկկողմանի է, քանի որ դասախոսը ոչ միայն պետք է սովորեցնի, այլև ինքն էլ կարող է սովորել ուսանողներից։ Ակնկալվում է, որ 21-րդ դարի դասախոսը կկարողանա «զարմացնել» ուսանողներին` խթանելով նրանց ճանաչողական գործընթացի ակտիվացումը,համախմբելով ուսանողներին իր շուրջ, հետաքրքրություն առաջացնելովնրանց մեջ, դառնալով նրանց հետազոտական աշխատանքների կազմակերպիչ և համակարգող, ուսանողների հետ ձևավորի դրական և արդյունավետհարաբերություններ ոչ միայն կրթական գործընթացի շրջանակներում, այլևդրանից դուրս։ Կարող ենք ասել, որ ներկայումս դասախոս-ուսանող սուբյեկտ-սուբյեկտային հարաբերությունները մեծ մասամբ կայացած են, որովհետև հիմնականում դասախոսները «բաց» և պատրաստ են հաղորդակցմանը, ընդ որում՝ ոչմիայն լսարանային պայմաններում, այլև դրանից դուրս, ինչն էլ ուսանողինհնարավորություն է տալիս ազատվել ավելորդ լարվածությունից, նա ավելիհամարձակ, ինքնուրույն և անմիջական է դառնում դասախոսի հետ հաղորդակցվելիս։ Կարևորում ենք նաև այն իրողությունը, որ ժամանակակից պայմաններում դասախոսներից շատերը ուսանողի հետ փոխհարաբերության ժամանակկարծես նշում են. «Մենք գործընկերներ (կոլեգա) ենք»՝ դրանով իսկ ներշնչելովուսանողին ինքնավստահություն, հավատ սեփական ուժերի նկատմամբ և, որավելի կարևոր է, խթան հանդիսանալով սովորողի առաջադիմելու և կայանալու համար, ինչն էլ ըստ մեզ, կայուն նախահիմք է ամուր և որակյալ հարաբերությունների կառուցման և մասնագետների պատրաստման համար։ Այսպիսով՝ կարող ենք ասել՝ 21-րդ դարում բարձրագույն մասնագիտական կրթության համակարգում փոխհարաբերությունները դիտարկվում են որպես դասախոսի և ուսանողի փոխազդեցություն, որն ուղղված է նրանց անհատական և հասարակական հետաքրքրությունների և պահանջմունքների բավարարմանը։ Ինչպես նաև մենք կարևորում ենք այն հանգամանքը, որ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունն այսօր պետք է շրջանավարտին «զինի» ոչ միայն մասնագիտական գիտելիքներով և կարողություններով, այլևձևավորի նրա մեջ հաղորդակցման, կոլեկտիվում աշխատելու և խնդրահարույց իրավիճակնեում լուծումներ գտնելու կարողություններով, իսկ այդ գործում մենք անփոխարինելի ենք համարում դասախոս-ուսանող «առողջ» փոխհարաբերություններն ու հաղորդակցումը` հիմնված փոխըմբռնման և փոխօգնության վրա։ Քրիստինե ՍաֆարյանԴԱՍԱԽՈՍ–ՈՒՍԱՆՈՂ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 21-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ դասախոս, ուսանող, փոխհարաբերություններ, դրդապատճառ,հեղինակություն, համագործակցային ուսուցումԱմփոփում։

example278

example278

Հիմնավորելով Հայաստանի Հանրապետությունում ստորջրյա հնագիտության զարգացման անհրաժեշտությունը՝ առաջարկում ենք բուհական դասընթացներում որոշակի ժամաքանակով նաև ներառել ստորջրյա հնագիտության դասավանդումը, որը անհրաժեշտ է պատմաբաններին, մշակութաբաններին, հնագետներին, հատկապես տուրիզմի հետ կապված մասնագիտացում ունեցող ֆակուլտետների ուսանողներին և այս ոլորտով զբաղվող էքսկուրսավարներին։

Այսօր ստորջրյա հնագիտությունը համաշխարհայինհնագիտության ոլորտում կարևոր ճյուղերից մեկն է։ Գրեթե բոլորզարգացած երկրները (ԱՄՆ, Իտալիա, Ֆրանսիա, Անգլիա, Իսպանիա,Ռուսաստան), ինչպես նաև Թուրքիան, Եգիպտոսը, իրենց տուրիզմըկառուցում են հենց ստորջրյա հնագիտությունը զարգացնելու հիմանվրա։ Սակայն կան երկրներ, որոնք, ունենալով հարուստ ստորջրյամշակույթ, դեռ չեն կարողանում շրջանառության մեջ դնել այս ոլորտը։ Հայաստանը այս երկներից ոչ մեկի խմբին չի պատկանում։ Նաչունի հարուստ ջրային պաշարներ և չունի զարգացած ստորջրյահնագիտություն, սակայն դա չի նշանակում, որ չունի ստորջրյահնագիտության զարգացման միտումներ և հնարավորություններ։ Սակավաթիվորոնքկատարվում են Սևանի ավազանի հատակին, ցույց են տալիս, որ այսոլորտը անհրաժեշտ է զարգացնել նաև Հայաստանում՝ մանավանդ, որայսօր խիստ արդիական է տուրիզմի զարգացումը Հայաստանում։ Սևանի ավազանի հնագիտական ուսումնասիրությունը ունի իրուսումնասիրությունները,հնագիտականբարդություններն ու առանձնահատկությունները։ Սակայն Շիրակիհնագիտության զարգացման համար անհրաժեշտ է նաև ՀայաստանիՀանրապետության թվով երկրորդ ջրային տարածքի՝ Ախուրյանիջրամբարի հատակի ուսումնասիրությունը։ Հատկանշական է այն, որջրամբարի կառուցումից հետո մի շարք հնագիտական հուշարձաններմնացել են ջրի տակ։ Այսօր այս հուշարձանները ուսումնասիրությանկարիք են զգում։ Այս հուշարձաններից նշենք անտիկ Շիրակավանը,Ջրափին, Երազգավորսը։ Այսօր, երբ Հայաստանի Հանրապետության զարգացման հիմքումենք դնում զբոսարջության զարգացումը, կարևոր է նաև ստորջրյահնագիտության զարգացումը ինչպես Հայաստանում, այնպես էլՇիրակում։ Այս ամենին զուգահեռ կարևորէ հնագիտությանդասընթացների շրջանակներում ստորջրյա հնագիտության մասինպատկերացումների դասավանդումը հանրապետական բուհերում։ Այսդասընթացներն անհրաժեշտեն ոչ միայն պատմաբաններին,հնագետներին, աղբյուրագետներին, այլև տուրիզմի բաժիններումսովորող ուսանողներին և մագիստրոսներին։ Ուստի առաջարկում ենքհատուկ դասընթացների միջոցով ուսանողներին և մագիստրոսներինպատմությունը,դասավանդելստորջրյաառանձնահատկությունները,զարգացմանմիտումները։ Այս հիմնագույնի վրա անհրաժեշտ է նաև կրթել ստորջրյաէքսկուրսավարների, որոնք կկարողանան կազմակերպել ստորջրյաէքսկուրսիաներ։ արդիականությունը,հնագիտությանՋրասուզական գործը զարգացած է եղել դեռ անտիկ շրջանում, երբսուզված նավերը թալանելու ակնկալիքով լողորդները սուզվել են Սև,Միջերկրական ծովերի կամ եվրոպական լճերի ջրերում։ Վերածննդիշրջանում ավելի է մեծանում հետաքրքրությունը ջրերի ընդերքումթաքնված հին իրերի հանդեպ։ Դա կապված էր հնագիտության՝ որպեսգիտության ձևավորման և արվեստի պատմության կայացման հետ [7]։ 1446թ. Լ. Բ. Ալբերտին սուզակների օգնությամբ և հատուկպատրաստված միջոցներով փորձել է ջրի հատակից դուրս բերելhռոմեական կայսրերի Ք.ա. 37-54 թթ. Կառուցած և Նեմլճումխորտակված նավերի իրերը1։ 1 Լիճը չորացվել է 1927-32 թթ., նավերը դուրս են բերվել ափ և հրդեհվել են թանգարանիհետ գերմանացիների նահանջի ժամանակ 1944թ.։ Թվարկված օրինակները կարելի կրկնապատկել, սրա նպատակըայն է, որ ստորջրյա հնագիտությունը կարող է տալ և տալիս է կարևորնյութեր՝ բոլոր հնագիտական դարաշրջանները ուսումնասիրելուհամար [10]։ ՍակայնայսչիտերմինըԵրբեմն հնագիտության այս ճյուղը անվանում են ծովայինհնագիտություն։ ընդգրկումուսումնասիրության ամբողջ ոլորտը։ Ստորջրյա հնագիտությանառաջատար մասնագետներից Ջորջ Ֆ. Բասսը այս առումով գրում է.«Ծովային հնագիտությունը ենթադրում է ուսումնասիրություններ,որոնք բացառությամբ կատարվում են ծովերի հատակին այն ժամանակ,երբ շատ գտածոներ կատարվում են գետերում, լճերում, ջրհորներում։ Հիդրոհնագիտությունը ենթադրում է նաև ջրի հնագույն ակունքներիուսումնասիրություն։ Այնպիսի հիբրիդը, ինչպիսին է «ակվալոգիա»տերմինը, նույնպես չի բավարարում այս ոլորտը բնութագրելիս։ Այնճիշտիրաշխատությունը հնագետը անվանեց «Ստորջրյա հնագիտություն» [12]։ Պրոֆեսոր Ռ. Օրբելու տեսանկյունից՝ «ստորջրյա հնագիտություն»տերմինը «Շեշտադրում է ջրասուզակի աշխատանքը ծովի հատակին,ջրի տակ, այն ներառում է ծովի հատակից հին իրերի արհեստականդուրս բերումը»։ Գիտնականը «հիդրոհնագիտություն» տերմինի մեջ էդնում ավելի լայն իմաստ և նախընտրում այս տերմինը և ասում.«Անվանումը լիարժեք գրագետ է, դիպուկ, ճկվող և գիտականորենհիմնավորված» [12]։ «հնագիտություն»։ Սակայնէ անվանելուղղակիհիշատակությունը,Հայոց մատենագիտության մեջ ջրասուզական գործի մասինառաջին հիշատակությունն է համարվում 851թ. թվագրվող ՄովսեսԿաղանկատվացուորտեղ պատմիչըհիշատակում է «խորէջք» բառը։ Հաջորդ հիշատակությունը ԳրիգորՄագիստրոս Պահլավունու հիշատակությունն է, որտեղ հեղինակըհիշատակում է մարգարիտ հանող մարդկանց մասին XI դ.-ում։ XII դ.-ում այսպիսի երկու կարևոր հիշատակություն կա. առաջինըՆերսես Շնորհալու հանելուկներից մեկում, իսկ երկրորդը՝ ՄիխայելԱսորուՀայոց աղբյուրներումհիշատակված խորջրյա հիշատակությունների մասին ուշագրավաշխատություն ունի Կարապետ Սուքիասյանը [2, էջ 93-97]։ «Ժամանակագրության»մեջ։ Ստորջրյա հնագիտության հիմնադիրն է համարվում ՌուբերՕրբելին[3,4]։ Խորհրդային Միությունում առաջին ստորջրյաաշխատանքները Ռ. Օրբելին կատարեց 30-ական թթ.։ Նրան օգնում էինԷՊՐՈՆ-ի ջրասուզակաները։ . Այս ուսումնասիրությունները Ռ. Օրբելիննկարագրել է իր մահից հետո 1947թ. հրատարակված «Ուսումնասիրություններ և հետազորտություններ» աշխատության մեջ [4]։ Երեք տաղանդավոր եղբայրներից ավագը միշտ եղել է խորհրդայինհանրության ուշադրությունից հեռու։ Նա ստորջրյա հնագիտությունիցզատ տարված է եղել նաև աստվածաբանությամբ, ունի ուշագրավաշխատություններ նաև այս ոլորտում։ Մեծ է նրա վաստակը նաևԷՊՐՈՆ-ի2 գործունեության ոլորտում։ Ինչպես Ռուբեն Օրբելին, այսգիտնականն էլ իր կյանքի զգալի մասը նվիրում է ջրասուզական գործին։ Ստորջրյա հնագիտության պատմաբան Վյաչեսլավ Տասկաևը իր«Հյուսիսային մեձսևծովյան ստորջրյա անտիկ հնագիտությունը» (2009)աշխատությունում ներկայացնում է Ռ. Օրբելու ներդրումը. «ՊրոֆեսորՌ. Օրբելու վաստակը կայանում է նրանում, որ նա ոչ թե մեխանիկորենստորջրյա հնագիտության մեջ փոխանցեց ջրասուզական գործիմեթոդները և հնարքները, այլ վերստին մշակեց պատմագիտության այսքանի տասնամյակ առաջ ոլորտի տեսականկանխորոշելովիրենցարդիականությունը նաև մեր օրերում։ Շնորհիվ դրա՝ պրոֆեսոր Ռ.Օրբելին իրավամբ համարվում է Ռուսաստանում որպես ինքնուրույնուղղություն ձևավորված ստորջրյա հնագիտության նախահայրը, իսկնրահնագիտականհետախուզումները Սևծովյան ափամերձշրջանների հունականքաղաքների մերձակայքում» աշխատությունը դարձավ մեր երկրիբազմաթիվ առաջինմանկավարժական ձեռնարկը» [6]։ միզարգացումը,«Հիդրոհնագիտություն.հնագետներիսերունդներիստորջրյաստորջրյահիմքերը`դրաորոնքչկորցրիննշում Ինչպեսէր Ռուբեն Օրբելին.«Ջրասուզականկազմակերպությունը աշխարհում առաջին անգամ կանգնեց գիտությանշարքերում՝ անցնելով ջրի տակ համակարգված պեղումներին,ձեռնամուխ լինելով հին հուշարձանների պաշտպանությանը, դառնալովմի ուժ, որը օժանդակելու է պատմագիտության զարգացմանը։ Խորհրդային իրականության մեջ ջրասուզակը հնարավորություն էստանում հետաքրքրասիրության առկայության պարագայում վերաճելպատմաբանի։ Ծնվում է պատմագիտության նոր ոլորտ՝ ստորջրյահնագիտությունը կամ հիդրոհնագիտությունը»։ Ռ. Օրբելու մշակածերկարատև ծրագիրը ենթադրում էր ԽՍՀՄ-ում ստորջրյա հնագիտականուսումնասիրությունների համակարգի կառուցում Սև ծովի ավազանում։ Սկսված Հայրենական մեծ պատերազմը և գիտնականի մահը երկարժամանակով կանգնեցրին գիտության այս ոլորտի զարգացումը։ Այսոլորտի զարգացման նոր փուլը սկսվեց 1950-ական թթ. կեսին [6]։ 1957 թ.այս աշխատանքները վեսկսվեցին թեթև ջրասուզական տեխնիկայիհիման վրա։ Գործի գլուխ է կանգնում Վ. Դ. Բլավատսկին։ Տեսությունը,որը բավականին թույլ մակարդակի վրա էր, փոխարինվում էրպրակտիկ պատմություններով։ Ավելի հանգամանալից ուսումնասիրվում էր նյութական բազան-թթվածնային սարքերըակվալանգների մասին այդ գիտնականները ուղղակի երազում էին։ 1957թ. ամռանը Պանտիկապեի ստորջրա արշավախումբը համալրեցին Բ.Պետերսը, Ի. Սմիրնովը, Ա. Բլավատսկին։ Արշավախմբի պետն էր Վ.Դ. Բլավատսկին։ Այս արշավախմբի գործունեությունը ցույց տվեց, որանհրաժեշտ է թթվածնային սարքերը փոխարինել ակվալանգներով։ 1958թ. ամռանը արշավախումբն արդեն ուներ խորհրդային մի քանիակվալանգ, որը տրամադրել էր ՄԷԻ ջրասուզակների ակումբը [7]։ 1950–ական թթ. Արևմուտքում նույն գործի զարգացնող է դառնումԺակ Իվ Կուստոն։ Սկզբում Ժակ Իվ Կուստոն սուզվում էր դիմակի ևխողովակի օգնությամբ, բայց հետո իր մտերիմ Էմիլ Գանյանի հետմշակեց սարք, որը թույլ էր տալիս շնչել մեծ խորությունում։ Աշխարհումառաջին ակվալանգը նա փորձարկեց 1938 թ., այս սարքը օգնեց ոչ միայննրան, այլև շատ ուրիշների՝ ավելի լավ ուսումնասիրելու ստորջրյաաշխարհը։ Այսօր ստորջրյա նկարահանումները գերբնական երևույթ չենհամարվում, բայց մինչև Կուստոն որևէ մեկը այսպիսի բան ենթադրելչէր կարող։ Այս տաղանդավոր գիտնականն է ստեղծել նաևանջրաթափանց տեսախցիկը, ջրի տակը լուսավորող սարքավորումը,իսկ ավելի ուշ առաջին հեռուստահամակարը, որն ունակ էր տեսագրելմեծ խորությունում[8]։ 1957 թ. նա նշանակվում է Մոնակոյիօվկիանոսագրական թանգարանի տնօրեն [9]։ 1973 թ. նա հիմնադրում է«Կուստո միությունը», որը զբաղվումէր ծովային միջավայրիպահպանությամբ։ Ժակ Իվ Կուստոն միշտ համագործակցում էրհնագետների հետ, այդ իսկ պատճառով համատեղ ձեռքբերումներիարդյունքները ցնցող էին լինում։ Ստորջրյահնագիտականորոնքանցկացվելբազմաթիվտասնամյակների ընթացքում ցույց տվեցին, որ ծովերում, գետերում ևլճերումբացահայտել անհամեմատ արժեքավորեն աշխարհի տարբերուսումանսիրությունները,մասերում,կարելիէօվկիանոսագետներ Ռեխտինդերի ևպատմագիտական նյութեր, որոնք համադրելի են այն նյութերի հետ,որոնք հնագետները հայտնաբերում են ցամաքի հնագիտականուսումնասիրությունների ժամանակ։ Եվ ամենակարևորն այն է, որստորջրյա աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվում են այնպիսիարտեֆակտներ, որոնք կարելի է դուրս բերել միայն ջրից։ Տարբերերկրների ստորջրյա հնագետների կարծիքով, որպես կանոն,ամենաշատ հետաքրքրություն են ներկայացնում սուզված առևտրային ևռազմական նավերը։ Անտիկ շրջանում, միջնադարում, նոր և նորագույնժամանակներում նավաբեկությունները հաճախ հանդիպող երևույթներէին։ ԱմերիկացիՏերրիիհաշվարկներով նավագնացության ողջ պատմության ընթացքումտարբեր պատճառներով օվկիանոսների և ծովերի հատակին հայտնվածնավերի քանակը մոտ մեկ միլիոն է [11]։ XX դարասկզբից մինչև մերօրերը ամեն օր միջին հաշվով ջրասույզ է եղել մոտ 400 նավ, իսկ մարդիկզբաղվել են նավագնացությամբ ավելի քան 2000 տարի։ Կարելի էենթադրել նաև, որ յուրաքանչյուր 40 կմ2 վրա մի սուզված նավ էգտնվում։ Վերջին կես դարի ընթացքում Միջերկրական և Սև ծովերումհայտնաբերվել, թանգարանացվել կամ ջրի տակից դուրս են բերվելտարբեր դարաշրջաններին պատկանող տասնյակ նավեր։ 1958-1969թթ.Թուրքիայի Բոդրում քաղաքի ափամերձշրջանների ստորջյաուսումնասիրությունների արդյունքում ստեղծվեց Բոդրումի ստորջրյահնագիտության թանգարանը, որտեղ ցուցադրվում են ստորջրյապեղումների արդյունքում հայտնաբերված բազմազան գտածոներ [7]։ Թանգարանը եզակի է Եվրոպայում։ Ժակ Իվ Կուստոյի ղեկավարածարշավախմբերի կողմից բացահայտվել են տասնյակ ջրասոյզ նավերնաև Իսպանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի Սիցիլիա, Կորսիկա,Սարդինիա կղզիների ափամերձ շրջաններում։ Ցանկացած ստորջրյագտածո մեծ արժեք ունի ոչ միայն պատմաբանների համար, այլև նրանցհամար, ովքեր զբաղվում են նավագնացության, նավաշինականտեխնիկայիմիջազգայինհարաբերությունների հարցերով մարդկության զարգացման տարբերփուլերում։ նավներկայացնում է պատմական հուշարձանների համակարգ, որըբնորոշում է մեկ ամբողջ դարաշրջան։ Այս նավերը բոլորովինթալանված չեն մարդկանց կողմից։ Ջրասույզ եղած նավերից զատստորջրյա հնագիտության համար կարևոր են նաև ջրասույզ եղածքաղաքներն ու բնակավայրերը։ Ջրասույզ լինելու պատճառները շատյուրաքանչյուրՀետևաբարզարգացմամբ,ծովային առևտրիևջրասույզեղածէնաև Միջերկրականեն. երկրակեղևի տեկտոնական փոփոխություններ, որոնք հարուցվել ենհրաբուխների գործունեության պատճառով, ավերիչ երկրաշարժեր,համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակի բարձրացում։ Մեզ համարկարևորստորջրյաուսումնասիրությունը, քանի որ Կիլիկյան Հայաստանի ռազմական ևառևտրական նավերը նավարկել են հենց այստեղ։ 1931-1934 թթ.ֆրանսիացիուսումնասիրեցփյունիկյան նավահանգիստ Տյուրոսը։ Որոշ ժամանակ անց նմաօրինակհետազոտություն Արևելյան Միջերկրականի ափամերձ վայրերումկատարեց Օնորե Ֆրոստը, մասնավորապես նա ուսումնասիրեցՏյուրոսը, Սիդոնը,Ատլիտան, Ցեզարեան [11]։ հնագետ Անտուան ՊուադեբարըհատակիծովիՍակայն ստորջրյա հնագիտության համար ամենակարևորձեռքբերումներից էր լեյտենանտ Ժան Ալինի ջրասուզակների համարմշակած հատուկ սանդղակը, որը հնարավորություն էր տալիս արագկատարել կարճատև սուզումների շարք, որի ժամանակ ազոտը չէրհասցնում ներծծվել արյան մեջ։ Այս սանդղակով կատարվածսուզումները հնարավորություն էին տալիս խնայել ժամանակը և ուժերըև, ամենակարևորը, մի քանի անգամ մեծացնում էին աշխատանքներիանվտանգությունը։ քանի պրոֆեսիոնալջրասուզակներ հիվանդացել էին կեսոնային հիվանդությամբ, նրանցիցմեկը մահացել էր։ 1948թ.կազմակերպված աշխատանքների ողջընթացքում ոչ ոք չտուժեց, և միայն մեկ ջրասուզակի անհրաժեշտ եղավտեղավորել ռեկոմպրեսիոն խցիկի մեջ [10]։ թթ.միինստիտուտներԱյս և բազմաթիվ այլ միջադեպեր ցույց են տալիս, որ դայվինգի ևստորջրյա հնագիտության միջև կա խոր կապ։ Դայվինգը կարող էապահովել գրագետ ստորջրյա աշխատանքներ և մշակել բազմաթիվմեթոդներ գրագետ սուզումներ կատարելու համար։ Այսօր աշխարհումգործում են ստորջրյա (ծովային) հետազոտություններով զբաղվողկազմակերպություններ, առավելբազմաթիվհայտնիներն են Woods Hole OceanographicInstitution-ը ԱՄՆ-իԳիտությունների ազգային ակադեմիայի կազմում (NAS) [15], Thethe Environment -ը Տեխասիհամալսարանում [13], Центр подводных исследований РГО, Australasianև(Իտալիա), MA Centre Camille Jullian, University of Provence (Ֆրանսիա),Barcelona University (Իսպանիա), Norwegian University of Science andTechnology (Norway)։ Այսօր ստորջրյա ուսումնասիրությունների համար անհրաժեշտ ենբազմաթիվ հմտություններ, մանավանդ, որ ամեն մի ջրային ավազանունի իր ուրույն առանձնահատկությունները և հնագետը պարտավոր էտեղյակ լինել այս բոլոր մեթոդներին և կիրառել դրանք կյանքի համարվտանգավոր այս աշխատանքները իրականացնելիս։ Մեթոդաբանության մշակումից և կիրառումից զատ բազմաթիվ ենիրավական խնդիրները՝ մասնավորապես բաց թերթիկի տրամադրումըպետության կողմից՝ ստորջրյա ուսումնասիրություն կատարելուհամար։ Եթե բացահայտվել է ինչ-որ կարևոր հատված՝ շինություն, նավև այլն, ինչ իրավական սկզբունքներով է այդ ամենը պահպանվելուպետության կողմից։ Այսօր, կարելի է ասել, որ, ունենալով Սևանիավազանը և Ախուրյանի ջրամբարը, որի հատակին են մի շարքհուշարձաններ, մենք անհրաժեշտություն ենք զգում զարգացնելստորջրյաչունենքհամապատասխան իրավական դաշտը։ հնագիտությունըՀայաստանում,բայցստորջրյաէ Սևանիուսումնասիրություններջրերում՝ կատարելով միՀաշվի առնելով այս ընդարձակ թեմայի խորությունը ևարդիականությունը և այն, որ Հայաստանի Հանրապետությունումեն անցկացվում,նույնպեսառաջարկել ենք մագիստրոսական թեզ3, որիշրջանակներումհանգամանալից ուսումնասիրություն է կատարվել։ Ուսանողուհինբազմիցս սուզվելշարքբացահայտումներ, որոնք այս ոլորտի թույլ զարգացածլինելուպատճառով չեն կարող մանրազնին ուսունասիրվել հայ հնագետներիկողմից։ Ուսանողուհին բազմաթիվ սուզումներ է կատարեկ Կարմիր,Միջերկրական ծովերում, Վանա լճում, այս սուզումների արդյունքումպատրաստվել են մի շարք ռեպորտաժներ և հաղորդումներ, մերղեկավարությամբ գրվել մագիստրոսական թեզ, որն անցել է փայլուննախապաշտպանություն և պաշտպանություն։ Հատկանշական է նաևմագիստրոսի՝ արխվներում կատարված աշխատանքը։ Վիեննայի,Մխիթարյանների և Մաշտոցի անվան մատենադարաններում նաուսումնասիրել է բազմաթիվ աղբյուրներ՝ փորձելով ներկայացնել3 Մագիստրոս՝ Աննա Մարտիկյան։ Հայաստանում ստորջրյա հնագիտության միջնադարյան ակունքները։ Ուսումնասիրության կարևոր հիմնահարցերից են Սևանում և Վանալճում ճակատամարտերի ժամանակ ջրասույզ եղած լաստերի և նավերիբացահայտումը,միանալուկազմակերպություններիկարևորությունըգործունեության վերլուծությունը։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի[17] ևվերըկոնվենցիայիննշվածՀՀհնագիտությանզարգացմանԵզրակացություն։ Այսպիսով, հիմք ունենալով Հայաստանումանհրաժեշտությունը՝ստորջրյաորոշակիառաջարկումհնագիտությանժամաքանակովպատմաբաններին,դասավանդումը,մշակութաբաններին, հնագետներին և հատկապես տուրիզմի հետկապված մասնագիտացում ունեցող ֆակուլտետների ուսանողներին։

example329

example329

Բերված են կենսատեխնոլոգիական մեթոդներով մարդու շիճուկային ալբումինի ստացման նորագույն արդյունաբերական եղանակների համեմատական բնութագրերը։

Մարդու շիճուկային ալբումինը ( Human serum albumin-HSA ) արյան պլազմայի հիմնական սպիտակուցն է, որի կոնցենտրացիան արյան սպիտակուցների կազմում ամենաբարձր տոկոսն է կազմում եւ ապահովում է պլազմայի օսմոտիկ ճնշումը [1]։ Այն իրականացնում է մի շարք նյութերի փոխադրումը, այդ թվում՝ որոշ սպիտակուցների եւ տարբեր իոնների, պիգմենտների (բիլիռուբին), հորմոնների (վահանաձեւ գեղձի հորմոններ), ստերոիդների, ազատ ճարպաթթուների, ինչպես նաեւ օրգանիզմ մտած սինթետիկ դեղանյութերի փոխադրումը [2]։ Մարդու շիճուկային ալբումինի երրորդ կարեւոր ֆունկցիան այն է, որ ալբումինը հարուստ եւ արագ իրացվող սպիտակուցային պահեստ է։ Ալբումինը օժտված է նաեւ կոնյուգացնող եւ ինակտիվացնող հատկություններով, հետեւաբար նրա կոնցենտրացիայի իջեցումը մեծացնում է արյան պլազմայում պարունակվող ազատ, կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների, այդ թվում նաեւ ագրեսիվ նյութերի քանակությունը Այսպիսով, մարդու արյան պլազմայի շիճուկային ալբումինը բազմաֆունկցիոնալ, բացասական լիցքավորված, ածխաջրածնային մնացորդ չպարունակող լուծելի սպիտակուց է։ Այն կազմված է 585 ամինաթթվային մնացորդ պարունակող շղթայից, որոնցից 35-ը ցիստեինն է, որոնք առաջացնում են դիսուլֆիդային կապեր՝ կայունացնելով ալբու85մինի երրորդային կառուցվածքը։ HSA -ի մոլեկուլային զանգվածը կազմում է 66,5 կԴա [3,4]։ Հետազոտությունների արդյունքները [4] ցույց են տվել, որ արյան շիճուկային ալբումինը կոդավորող գենն օժտված է բարձր պոլիմորֆիզմով, եւ ներկայումս հայտնաբերված են նրա ավելի քան 30 գենետիկական տարբերակներ (ալլոալբումիններ)։ Առողջ մարդկանց արյան պլազմայում HSA -ի կոնցենտրացիան հասնում է մինչեւ 42±3.5 գ/լ-ի։ Յուրաքանչյուր պահի արյան հոսքում շրջանառվում է մոտ 160 գ շիճուկային ալբումին [5], եւ նրա կիսատրոհման տեւողությունը 19-20 օր է։ Արյան շիճուկային ալբումինը լայն կիրառություն ունի գործնական բժշկության տարբեր ոլորտներում` բուժական պրակտիկայում` խոշոր այրվածքների, հեմորագիկ շոկի, հիպոպրոտեինեմիայի եւ պտղի էրիթրոբլաստոզի, ինչպես նաեւ լյարդի ցիրոզի հետեւանքով առաջացած ասցիտի բուժման, արյան պլազմայի օսմոտիկ ճնշման վերականգնման նպատակով։ Որպես հավելում այն օգտագործվում է նաեւ պատվաստանյութերի եւ սպիտակուցային բուժիչ պրեպարատների, ինչպես նաեւ վերջիններիս ստացման համար օգտագործվող սննդային միջավայրերի կազմի մեջ [4,5]։ Շիճուկային ալբումինը հիմնականում ստանում են դոնորական արյունից։ Սակայն, ներկայումս ամբողջ աշխարհում դոնորական արյան խիստ պակաս է զգացվում, ինչը կապված է դոնորների թվի փոքրացման եւ դոնորական արյան նկատմամբ պահանջարկի մեծացման հետ [4-6]։ Դոնորական արյունից ստացված ալբումինի կիրառման սահմանափակումները պայմանավորված են ոչ միայն նրա բարձր ինքնարժեքով, այլ նաեւ այն հանգամանքով, որ դրանից ստացված պրեպարատների միջոցով ռեցիպիենտին հնարավոր է ինֆեկցիոն ագենտներ փոխանցել, մասնավորապես իմունային անբավարարության ( ՄԻԱՎ ), հեպատիտի եւ մի շարք այլ վիրուսներ [7]։ Վերոհիշյալի հետ կապված կլինիկական եւ տնտեսական տեսանկյունից առավել մեծ նշանակություն է ստանում ժամանակակից կենսատեխնոլոգիական եղանակներով ստացված սպիտակուցային պրեպարատների օգտագործումը։ Ներկայումս աշխարհում առկա միտումներից կարելի է ենթադրել, որ մոտ ժամանակներս տեղի կունենա արյունից ստացված պրեպարատների աստիճանական փոխարինում ռեկոմբինանտային սպիտակուցային արտադրանքներով։ Ներկայումս կենսատեխնոլոգիական ճանապարհով մարդու շիճուկային ալբումինի ստացման համար մշակվել են եւ շարունակվում են աշխատանքները մի շարք արդյունավետ արտադրական եղանակների ստեղծման ուղղությամբ։ Այսպես, վերջին տասնամյակում մշակվել են մարդու արյան շիճուկային ալբումինի ստացման նոր եղա86նակներ, որոնք հիմնված են Escherichia coli [11] , Kluyveromyces lactis [12] (պատենտ US 6,686,179, 2004 թ.), Saccharomyces cerevisiae [13] (պատենտ US 7,045,318 , 2006թ.) , Pichia pastoris միկրոօրգանիզմների, տրանսգենային կենդանիների [14] եւ բույսերի [15] միջոցով այդ սպիտակուցի սինթեզի վրա։ Բակտերիաները, լինելով պրոկարիոտիկ օրգանիզմներ, ընդունակ չեն իրականացնելու էուկարիոտ օրգանիզմների սպիտակուցներին բնորոշ հետտրանսլացիոն մոդիֆիկացիա։ Բացի այդ պրոդուցենտ պրոկարիոտիկ շտամների պայմանական ախտածնությամբ օժտված լինելու պայմաններում ռեկոմբինանտային սպիտակուցները կարող են պարունակել էնդոտոքսինների խառնուրդներ, որի հետեւանքով բակտերիալ ծագման ռեկոմբինանտային սպիտակուցների երկարատեւ օգտագործումն ուղեկցվում է անցանկալի կողմնակի ազդեցություններով եւ սահմանափակում է արդյունաբերական եղանակի վերածվելու հնարավորությունը [8,14]։ 1981 թ. ամերիկյան Genentch ընկերության կողմից առաջին անգամ rHSA -ի գենը հաջողությամբ էքսպրեսիայի է ենթարկվել E. coli էքսպրեսիոն համակարգում եւ պատենտավորվել, սակայն էքսպրեսիայի մակարդակը այնքան ցածր էր, որ չէր կարող օգտագործվել արդյունաբերական նպատակներով։ Ավելի ուշ ամերիկյան մեկ այլ ընկերության կողմից օգտագործվեց P. pastoris էքսպրեսիոն համակարգը, որը տվեց 4-5 գ/լ արդյունք եւ կարող էր արդյունաբերական եղանակ հանդիսանալ։ 1990 թ. ճապոնական մի ընկերություն լիցենզիա (իրավունք) ստացավ այս եղանակի հիման վրա արտադրություն կազմակերպելու համար, որի առաջին արտադրանքը միջազգային շուկա դուրս եկավ 1999 թ. [4-6]։ Մարդու ռեկոմբինանտային ալբումինի արտադրության առաջին գործարանը գործարկվել է Ճապոնիայում, որը տարեկան տալիս էր 40 տ արտադրանք։ Այն սկսել է աշխատել 2000 թվականից [6]։ Ավելի ուշ Չինաստանում ստեղծվեց եւս մեկ արդյունաբերական եղանակ, որը հիմնված է տրանսգենային բրնձից ստանալու վրա։ Գտնում են, որ տրանսգենային բրնձից HSA -ի ստացման եղանակը շատ կարեւոր է Չինաստանի համար, քանի որ այդ երկրում սննդային սպիտակուցների մեծ պահանջարկ կա։ HSA -ի գենի ներմուծումը Oryza sativa- ի գենում իրականացվում է Agrobacterium ցեղի բակտերիաների սպեցիֆիկ պլազմիդների միջոցով։ Ընդ որում տրանսգեն բրնձի հատիկում պարունակվող լուծելի սպիտակուցի կազմում OsrHSA -ի պարունակությունը բարձր է (մինչեւ 10,58%)։ Այս եղանակը հնարավորություն է տալիս 1 կգ սովորական բրնձի ( Oryza sativa ) տրանսգենային տարբերակից ստանալու 99% մաքրությամբ 2,75 գ մարդու շիճուկային ալբումին ( OsrHSA )։ Ստացված OsrHSA -ն էկվիվալենտ է pHSA -ին ինչպես կենսաքիմիական հատկություններով, այնպես էլ ֆիզիկական 87կառուցվածքով, ֆունկցիաներով եւ իմունոգենությամբ (նրանց մոլեկուլային զանգվածները նույնն են, նույնն են նաեւ ամինաթթվային հաջորդականությունը, N եւ C ծայրերը, մոլեկուլի երկրորդային եւ երրորդային կառուցվածքները)։ OsrHSA -ն մեծ քանակությամբ կուտակվում է տրանսգենային բրնձի սերմերի էնդոսպերմում։ Այդ եղանակով մարդու շիճուկային ալբումինի ստացումը տնտեսապես շահավետ է։ Ստացված ալբումինի մշակումն ընդգրկում է նրա անջատումը եւ քրոմատոգրաֆիայի երեք փուլերը` Capto-MMC, Q-Sepharose եւ PhenylHP, որոնք իրականացվում են համապատասխանաբար խտացման, աղազրկման եւ լիոֆիլիզացման համար։ Մաքրման գործընթացը տեւում է մոտավորապես 48 ժամ, եւ արդյունքում կարող է վերականգնվել սպիտակուցի 45-50%-ը, ինչը համարժեք է 1 կգ բրնձից 2,75 գ OsrHSA -ի ստացմանը (մաքրության աստիճանը տատանվում է 99,45 ± 0,19%-ի միջակայքում), որը վկայում է մաքրման տեխնոլոգիայի հուսալիության եւ բարձր արտադրողականության մասին։ Ռեկոմբինանտային ալբումինի ստացման եղանակներից մեկն է մեթիլոտրոֆ Pichia pastoris տեսակի խմորասնկերի բջջի մեջ մարդու շիճուկային ալբումինի գենի ներմուծման միջոցով ռեկոմբինանտային շիճուկային ալբումինի սինթեզը, որը առաջին անգամ փորձարկվել է 1993 թ.։ Այն շատ հարմար, համեմատաբար էժան եւ տեխնիկապես հասանելի եղանակ է, որի հարմարավետությունը կապված է նաեւ այն հանգամանքի հետ, որ ստացված ալբումինն արտազատվում է միջբջջային տարածություն, ինչը հնարավորություն է տալիս հեշտությամբ անջատել այն [9]։ Pichia pastoris -ը մեթիլոտրոֆ խմորասունկ է, որը լայնորեն կիրառվում է ռեկոմբինանտային սպիտակուցների արտադրության համար։ Նրա առավելություններն են. 1. համեմատաբար արագ աճը (ցանքից մինչեւ կենսասինթեզի ավարտը տեւում է 3-5 օր), 2. նպատակային սպիտակուցի բարձր ելքը (մինչեւ 40 գ/լ), 3. սննդամիջավայրի մատչելիությունը (գլիցերին, մեթանոլ, ամիակ), 4. ֆերմենտացիայի մատչելի գինը, 5. խոշոր պոլիպեպտիդների ստացման հնարավորությունը (>50 կԴԱ), 6. գլիկոլիզացման հնարավորությունը, 7. ստացված սպիտակուցի արտազատումը սննդամիջավայր եւ պրոտեազների արտազատման ցածր արժեքը։ Թերությունները պայմանավորված են N -գլիկոլիզացման ժամանակ իմունոգեն օլիգոսախարիդների առաջացմամբ։ Բացի այդ տվյալ 88եղանակով ոչ բոլոր սպիտակուցների ստացումն է արդյունավետ, եւ կան նաեւ որոշ արտոնագրային սահմանափակումներ` արդյունաբերական արտադրության համար։ P. pastoris -ի էքսպրեսիոն համակարգի կիրառումը տալիս է նաեւ մի շարք այլ առավելություններ, որոնք կապված են գենետիկական մանիպուլյացիաների կատարման հեշտության հետ, տեր բջիջ – վեկտոր արդյունավետ համակարգի առկայության հետ, որը ներառում է հըստակ կարգավորվող եւ մեծ հարմարվողականությամբ օժտված AOX1 պրոմոտորի առկայությունը, ինչպես նաեւ դիսուլֆիդային կապերի եւ այլ էուկարիոտիկ հետտրանսլյացիոն մոդիֆիկացիաների առաջացման հնարավորությունը։ P. pastoris -ի կենսազանգվածի աճեցումը կատարվում է BMG (պեպտոն, խմորասնկային էքստրակտ, գլիցերին) կամ BMG2 (խմորասնկային էքստրակտ, գլիցերին) սննդամիջավայրերում, իսկ նպատակային նյութի սինթեզն իրականացվում է BMM (պեպտոն, մեթանոլ, խմորասնկային էքստրակտ) կամ BMM2 (մեթանոլ, խմորասնկային էքստրակտ) սննդամիջավայրերում։ P. pastoris -ի բջիջներն ունակ են աճելու 4-37 0 C միջակայքում, սակայն աճեցման օպտիմալ ջերմաստիճանը 30 0 C-ն է։ Բջիջներն աերոբ պայմաններում աճեցնելիս միջավայրն աննշան թթվեցնում են (oպտիմալ pH -ը՝ 4.5-4.6)։ Որպես ածխածնի աղբյուր՝ բջիջները կարող են օգտագործել մի շարք պարզ միացություններ` գլյուկոզ, գլիցերին, մեթանոլ եւ այլն։ Որպես ազոտի աղբյուր՝ կարող են օգտագործել ամինիֆիկացված հանքային աղերը, ամինաթթուները եւ միզանյութը (ինչպես աերոբ, այնպես էլ անաերոբ պայմաններում)։ HSA -ի գենի ներկառուցման համար ամենահարմարը P. pastoris -ի AOX1 պրոմոտորն է, որը կարգավորում է ալկոհոլօքսիդազ ֆերմենտի էքսպրեսիան, քանի որ մեթանոլի միջավայրում աճեցնելիս այդ ֆերմենտի պարունակությունը կարող է հասնել բջջի ընդհանուր սպիտակուցային կազմի մինչեւ 30%-ը։ Մինչեւ այժմ մի շարք ռեկոմբինանտային սպիտակուցներ հաջողությամբ էքսպրեսիայի են ենթարկվել AOX1 պրոմ ոտորի վերահսկողության տակ։ AOX1 պրոմոտորի թերությունը կապված է կենսազանգվածը մեթանոլի միջավայրում աճեցման հետ, քանի որ վերջինս շատ դյուրավառ է, թունավոր։ Բացի այդ մեթանոլում աճող բջիջները թթվածնի մեծ ծախս են պահանջում, ինչը պահանջում է սննդամիջավայրին մաքուր թթվածնի ավելացում՝ մեծացնելով գործընթացի ծախսատարությունը, եւ սահմանափակում մեծ մասշտաբներով աճեցման հնարավորությունը։ Մեթանոլի անհրաժեշտության խնդրի շրջանցման համար, որպես սննդամիջավայր, կարելի է օգտագործել այլընտրանքային պրոմոտոր89ներ, օրինակ՝ գլիցերալդեհիդ դեհիդրոգենազի պրոմոտորը ( pGAP ), ֆորմալդեհիդ դեհիդրոգենազի պրոմոտորը ( pFLD ) եւ այլն։ Ամփոփելով վերոհիշյալը՝ պետք է ընդգծել, որ մարդու շիճուկային ալբումինի ստացման կենսատեխնոլոգիական եղանակների կիրառումը համարվում է ժամանակակից, արդյունավետ, հեռանկարային ուղղություն, եւ ՀՀ-ում գործնական առողջապահության ոլորտում նրա ներդրումը կարող է ստանալ հանրապետական նշանակություն եւ ունենալ մեծ հեռանկարներ։

example665

example665

Հոդվածում ներկայացված է դպրոցի տնօրենի ղեկավարման ոճից բխող կոլեկտիվում առկա միջանձնային հարաբերությունների առանձնահատկություններից մի քանիսը, մասնավորապես` համախմբավածությունը, կոնֆլիկտայնությունը։ Հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել մանկավարժական կոլեկտիվի համախմբվածության և կոնֆլիկտայնության փոխհարաբերությունը` պայմանավորված տնօրենի ղեկավարման ոճով։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվեց, որ մանկավարժական կոլեկտիվի համախմբվածության և կոնֆլիկտայնության միջև առկա է անմիջական կապ, որը հակառակ համեմատական բնույթի է։

ԴՊՐՈՑԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ՂԵԿԱՎԱՐՄԱՆ ՈՃԸ ԵՎ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԿՈԼԵԿՏԻՎԻ ՀԱՄԱԽՄԲՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸԿրթական համակարգում տեղի ունեցող բարեփոխումների շնորհիվ փոխվել ենդպրոցի տնօրենին ներկայացվող պահանջները։ Տնօրենը հանդես է գալիս և´ որպեսվարչական աշխատող, և´ որպես կառավարիչ, այսինքն` տնօրենը, դպրոցի ընթացիկկառավարումը իրականացնելուց զատ, ղեկավարում է նաև ուսումնադաստիարակչական, վարչատնտեսական աշխատանքները։ Դպրոցում տեղի ունեցող գործընթացների արդյունավետությունը, կրթական միջավայրի առանձնահատկություններն անմիջականորեն կախված են ներդպրոցական կառավարման համակարգից և տնօրենիաշխատաոճից, մասնավորապես` անձնային և մասնագիտական որակներից։ Հոդվածում ներկայացված են տնօրենի ղեկավարման ոճից բխող, կոլեկտիվիմիջանձնային հարաբերությունների առանձնահատկությունները։ Այս հետազոտության իրականացման նախահիմք է հանդիսացել Վանաձորի մի շարք դպրոցներումանցկացված հարցումների հիման վրա դպրոցի տնօրենների ղեկավարման ոճի ախտորոշումը։ Ուսումնասիրությունը կատարելիս առաջնորդվել ենք «Ղեկավարմանվարչարարական ոճի որոշման (Ե. Տունիկի հարմարեցված տարբերակ)» մեթոդով1։ Այս մեթոդի տարբերակիչ առանձնահատկությունն այն է, որ ղեկավարման առաջատար ոճի վերաբերյալ եզրակացությունը տրվում է որոշակի դատողությունների հիման վրա։ Դրանք են.• Ինչպե՞ս եմ ես ղեկավարում և վերահսկում, • Իմ վերաբերմունքը կանոնակարգերին,• Իմ գործելակերպը ճգնաժամային իրավիճակներում,• Իմ վերաբերմունքը աշխատանքի պլանավորմանը։ «Ղեկավարման վարչարարական ոճի որոշման» մեթոդով կատարված հետազոտության արդյունքներով ամենացածր միավորը ներկայացնում է ղեկավարի մոտ գերակայող վարչարարական ոճը։ Արդյունքները ամփոփելով` եկել ենք եզրահանգման,որ, ըստ Ե. Տունիկի առանձնացրած 7 ոճերի (ավտորիտար, ժողովրդավարական, կոոպերատիվ, սահմանափակ մասնակցության, բյուրակրատական, չմիջամտող, բարյացակամ, բռնակալ), դպրոցների ղեկավարների մոտ առավել գերակայող են ղեկավարման ավտորիտար, ժողովրդավարական, չմիջամտող, կոոպերատիվ ոճերը։ Իրականացված հետազոտությունների արդյունքում ձևավորվեց հետևյալ կարծիքը. դպրոցիմանկավարժական կոլեկտիվի ձևավորման և զարգացման մակարդակի վրա ազդողհիմնական գործոններից մեկը տնօրենի ղեկավարման ոճն է։ Կառավարումը որոշակի օբյեկտի վրա կազմակերպված, պլանաչափ ու համակարգված ներգործությունն է։ Առանց կառավարման անհնար է կատարելագործել ուսումնադաստիարակչական գործընթացը, լուծել նրա բոլոր հիմնախնդիրները։ Դպրոցի կառավարման հիմքն ուսումնադաստիարակչական գործընթացի համար համա1 Տե՛ս Фетискин Н., Козлов В., Мануйлов Г., Социально-психологическая диагностика развития личности ималых групп, Москва, 2005։ պատասխան պայմանների ստեղծումն է1։ Դպրոցի կառավարման բնույթով են պայմանավորված մանկավարժական կոլեկտիվի միջանձնային փոխհարաբերությունները, մասնավորապես՝ համախմբվածությունը և կոնֆլիկտայնությունը։ Մանկավարժական կոլեկտիվի միջանձնային փոխհարաբերություններն ուսումնասիրելու նպատակով ընտրվեցին տնօրենների ղեկավարման տարբեր ոճերով 4դպրոցներ։ Տնօրենի ղեկավարման ոճը կախված է և´ օբյեկտիվ (աշխատանքայինպայմանները, կոլեկտիվի զարգացման մակարդակը), և´ սուբյեկտիվ գործոններից (ղեկավարի անձը, պատրաստվածության աստիճանը)։ Կառավարման տեսության և սոցիալական հոգեբանության մասնագետներն առանձնացնում են ղեկավարման ավտորիտար, ժողովրդավարական և լիբերալ ոճերը2։ Ղեկավարման յուրաքանչյուր ոճ ունիմի շարք առանձնահատկություններ։ Առավել արդյունավետ է ժողովրդավարականոճը, որը հանգեցնում է համագործակցության, փոխհարաբերությունների և փոխհամագործակցության մակարդակի բարձրացման` տանելով այդ հարաբերություններըանձնական կողմնորոշումից դեպի հասարակական կողմնորոշում3։ Ղեկավարումը դպրոցի վարչական կազմի կառավարչական գործունեության միմասն է, որի միջոցով ապահովվում են կոլեկտիվի անդամների միջև եղած հարաբերությունները, որոնք իրենց հերթին նպաստում են դպրոցի նպատակների իրականացմանը4։ Ղեկավարման գործընթացում մշակվում են կոլեկտիվի ներքին աշխատանքային կանոնները, ավանդույթներն ու սովորույթները։ Այստեղ է հիմնականումձևավորվում կոլեկտիվի գործելակերպի տրամաբանությունը` նրա անդամների գիտակցականությունը, ակտիվությունը և այլն։ Այստեղ են կազմավորվում նաև հոգեբանական մի շարք գործոններ, որոնք ազդում են կոլեկտիվի կազմակերպվածությանմակարդակի, նախաձեռնողականության ու ձեռներեցության աստիճանի վրա5։ Մանկավարժական կոլեկտիվը միմյանց հետ աշխատող մանկավարժների խումբէ, որն ունի ընդհանուր նպատակներ, որոնց իրականացումն այդ անդամների համարանձնական նշանակություն ունի և, իրացնելով միջանձնային փոխհարաբերությունների և փոխգործակցության գործընթացը, նպաստում է ընդհանուր նպատակների իրագործմանը6։ Մանկավարժական կոլեկտիվը համարվում է սոցիալական խմբի տարատեսակ, որտեղ միջանձնային հարաբերությունները կազմվում են հասարակական ևանձնական հետաքրքրությունների ներդաշնակության հիման վրա։ Սոցիալական հոգեբանության մեջ միջանձնային հարաբերությունները դիտարկվում են որպես մարդկանց միջև գոյություն ունեցող անձնական փոխադարձ կապեր, որոնք օբյեկտիվորենի հայտ են գալիս փոխադարձ ներգործության ձևերի և բնույթի մեջ` մարդկանց համատեղ գործունեության և հաղորդակցման ընթացքում։ Կրթական գործընթացի կառավարման հոգեբանության հայտնի մասնագետ Ռ. Շակուրովը, ուսումնասիրելովկառավարման գործընթացում մանկավարժական կոլեկտիվի փոխհարաբերությունների խնդիրը, կոլեկտիվի կառուցվածքում առանձնացնում է գործնական և սոցիալհոգեբանական փոխհարաբերություններ։ Գործնական կառուցվածքը կազմվում էմարդկանց գործնական փոխազդեցություններից` նրանց կողմից իրենց պաշտոնեական պարտականությունների կատարման ընթացքում։ Սոցիալ-հոգեբանական կառուցվածքը կազմված է անտեսանելի հուզական կապերից` հարգալից և անհարգալիցվերաբերմունք, համակրանք ու հակակրանք, և հոգեկան կյանքի` միջանձնային հա1 Ամիրջանյան Յու., Սահակյան Ա., Մանկավարժություն, Երևան, 2005, էջ 403-404։ 3 Խրիմյան Ս., Հովսեփյան Ա., Մելքոնյան Մ. և ուրիշներ, Դպրոցի ղեկավարում և կառավարում, Երևան,2004, էջ 135։ 4 Ասատրյան Լ. և ուրիշներ, Կրթության համակարգի կառավարման հիմունքները, Երևան, 2003, էջ 170։ 5 Խաչատրյան Գ., Տնտեսական ղեկավարը և կառավարման հոգեբանությունը, Երևան, 1989, էջ 102։ 6 Ասատրյան Լ., էջ 171։ րաբերություններով պայմանավորված այլ ձևերից։ Սոցիալ-հոգեբանական երևույթներից կոլեկտիվում տիրող հոգեբանական մթնոլորտն առավելապես կապված է հույզերին։ Հոգեբանական մթնոլորտը կարելի է բնորոշել որպես գերակշռող հուզականվիճակների ամբողջություն, հարաբերականորեն կայուն հուզական տրամադրվածություն, որը թափանցում է գործունեության ողջ մեխանիզմ` իր ազդեցությունն ունենալով կոլեկտիվի շփումներում և հարաբերություններում։ Հոգեբանորեն առողջ կոլեկտիվին բնորոշ են ընկերասիրությունը, պատասխանատվությունը, բարձր բարոյականմթնոլորտը։ Անառողջ հոգեբանական մթնոլորտը կապված է բացասական հույզերին,որը ցածրացնում է կոլեկտիվի աշխատանքի արդյունավետությունը1։ Ռ. Շակուրովընշում է, որ հոգեբանական մթնոլորտը դպրոցում մեծ մասամբ կապված է այն անտեսթելերից, որոնք որոշում են կոլեկտիվի անդամների տեղեկատվության թափանցիկությունը և ղեկավարի կողմից տրվող հրահանգները հասցնում են ենթակաների գիտակցությանը, և դրանք դրական արձագանք են գտնում այն դեպքում, երբ ղեկավարի և կոլեկտիվի անդամների միջև գոյություն է ունենում համապատասխան կապ2։ Դպրոցի մանկավարժական կոլեկտիվն ունի մի շարք առանձնահատկություններ,որոնցից է կոլեկտիվի համախմբվածությունը։ Կոլեկտիվը սկսվում է մարդկանց համախմբվածությունից, բայց ոչ թե մեխանիկական, այլ սոցիալ-հոգեբանական միասնությամբ, երբ մարդկանց այդ խումբը հասարակությանը կարող է տալ ավելին, քաննրանցից յուրաքանչյուրը` առանձին-առանձին։ Կոլեկտիվի համախմբվածությունըբնութագրվում է նրանով, որ այն կարող է դիմակայել արտաքին ազդեցություններինև պահպանել ներքին միասնականությունը տարբեր պայմաններում3։ Դա նպաստումէ կոլեկտիվի կյանքի և գործունեության բոլոր կողմերի բարելավմանը, դաստիարակչական հնարավորությունների էական բարձրացմանը, ինչպես նաև նրա անդամներիբարոյահոգեբանական միասնությանը, կազմակերպվածությանը։ Կոլեկտիվի համախըմբվածությունն արդյունավետ կառավարման հզոր լծակներից մեկն է։ Դա խմբիներքին ուժն է, որը ղեկավարը պետք է ձգտի օգտագործել կազմակերպության նպատակներն իրականացնելիս։ Որքան համերաշխ, համախմբված, ներդաշնակ է կոլեկտիվը, այնքան դյուրին է այն կառավարելը։ Համախմբված կոլեկտիվը կայուն կոլեկտիվ է` ընդունակ հաջողությամբ հակադրվելու ներքին և արտաքին ուժերի ազդեցությանը, ինչն ուղղված է անդամների միջև կապերի թուլացմանը։ Համախմբվածությունը կոլեկտիվի ամենաբարդ առանձնահատկություններից մեկն է։ Նրա հիմքում կարողեն դրվել տարբեր գործոններ։ Կարելի է առանձնացնել նպատակային, միջանձնայինհոգեբանական, գաղափարական, կազմակերպչական գործոնները։ Կազմակերպչական համախմբվածությունն արտացոլում է կոլեկտիվի անդամների` իրենց կոլեկտիվում մնալու և աշխատելու, գործունեությունը շարունակելու ձգտումը, կարող է լինելոչ միայն տվյալ դպրոցում աշխատանքի բովանդակության գրավչության, այլև կոլեկտիվի նպատակային միջանձնային-հոգեբանական միասնության հետևանք։ Գաղափարական և միջանձնային-հոգեբանական միասնությունը կարող է նշանակալի չափով իր արմատներով խորացնել կազմակերպչական համախմբվածության մեջ տվյալկազմակերպությունում աշխատելու պահանջմունքը` կապված համատեղ գործունեությանը, որը նպաստում է մարդկանց մեջ կազմակերպության նպատակների և խնդիրների վերաբերյալ միասնական հայացքների մշակմանը, կոլեկտիվում ոչ ձևական, ընկերական միաբանության զարգացմանը։ Համախմբվածության ցուցանիշ է նաև մանկավարժական կոլեկտիվի կազմակերպչական միասնությունը, որն արտացոլում է ուսուցիչների ցանկությունը աշխատելու այդ կոլեկտիվում և ունի սոցիալ-հոգեբանա2 Ասատրյան Լ., էջ 100։ կան կարևոր նշանակություն։ Համախմբվածությունն արտահայտում է նաև տարբերհարցերի լուծման ժամանակ կոլեկտիվի միասնական կարծիքն ու գործունեությունը։ Կոլեկտիվի ղեկավարման գործընթացում հաճախ առաջանում են կոնֆլիկտայինիրավիճակներ։ Կոնֆլիկտները հանգեցնում են կոլեկտիվի սոցիալական մթնոլորտիվատթարացման` աշխատանքի արտադրողականության անկում, կոլեկտիվի պառակտում։ Բայց և այնպես կոնֆլիկտները մարդկային հարաբերությունների անբաժանելիմասն են` նպաստելով անհատի զարգացմանը, պատասխանատվության և ինքնագնահատականի մակարդակի բարձրացմանը1։ Միջանձնային կոնֆլիկտների առաջացման պատճառները հիմնականում պայմանավորված են հոգեբանական գործոններով` անձի առանձնահատկությունների, շահերի, հետաքրքրությունների, համոզմունքների, դիրքորոշումների, ցանկությունների տարբերություններով2։ Կոլեկտիվիանդամների միջև կոնֆլիկտայնության պատճառը հիմնականում մասնագիտականմրցակցությունն է, վարքագիծը, իսկ տնօրեն-մանկավարժական կոլեկտիվ կոնֆլիկտիպատճառ կարող է լինել տնօրենի պաշտոնական լիազորությունների մեջ կողմնակալվերաբերմունքը3։ Կոնֆլիկտների հաղթահարման, կոլեկտիվի առողջ բարոյահոգեբանական մթնոլորտը պահպանելու համար կարևոր նշանակություն ունի ղեկավարմանմեթոդների և ոճերի ընտրությունը, դպրոցի աշխատանքների ճիշտ պլանավորումը,իրականացումն ու վերահսկումը։ Հետազոտության կազմակերպում և անցկացում։ Հետազոտությունները իրականացվել են զրույցի, հարցումների, «Վարքագծի տիպերը կոնֆլիկտային իրավիճակներում (ըստ Կ. Թոմասի)» թեստերի միջոցով4։ Կ. Թոմասի մեթոդիկայի նպատակն է բացահայտել անձի վարքը կոնֆլիկտայինիրավիճակներում։ Թեստը բաղկացած է 30 երկընտրանքային հարցերից։ Կ. Թոմասըառանձնացնում է կոնֆլիկտի կարգավորման հետևյալ միջոցները. • Մրցակցություն՝ անձի ձգտումը հասնելու սեփական շահերի բավարարմանը`ի վնաս մյուսների, • Համագործակցություն՝ իրավիճակի մասնակիցների կողմից երկու կողմերիհամար շահավետ փոխհամաձայնության, • Հարմարում՝ սեփական շահերի զոհաբերում հանուն ուրիշի,• Փոխզիջում՝ երկուստեք զիջումների արդյունքում համաձայնություն,• Խուսափում՝ փոխհամաձայնության և սեփական նպատակներին հասնելուբացակայություն։ Աղյուսակ 1ԿոլեկտիվՄրցակցություն Համագործակցություն Փոխզիջում Հարմարում ԽուսափումԴպրոց ԱԴպրոց ԲԴպրոց ԳԴպրոց ԴԱրդյունքների վերլուծություն և քննարկում։ Ըստ «Վարքագծի տիպերը կոնֆլիկտային իրավիճակներում» թեստի կատարված հետազոտությունների՝ արդյունքները հետևյալն են (տե´ս աղ. 1). չորս դպրոցների մանկավարժական կոլեկտիվներում էլայս կամ այն չափով առկա է կոնֆլիկտային իրավիճակ։ Ուսուցիչ-ուսուցիչ կոնֆլիկտների պատճառը հիմնականում մասնագիտական մրցակցությունն է, որոնց լուծմանհիմնական միջոցը փոխզիջումն է` երկուստեք համաձայնության գալու արդյունքում։ Տնօրեն-ուսուցիչ կոնֆլիկտի պատճառ կարող է դառնալ տնօրենի պաշտոնեականլիազորությունների մեջ կողմնակալ վերաբերմունքը։ Կոլեկտիվում առկա միջանձնային փոխհարաբերությունները` կախված տնօրենիղեկավարման ոճից (կոլեկտիվի անդամների անբարյացակամ հարաբերություններիդրսևորումը կոլեկտիվի ղեկավարից կախվածությունից կամ կոլեկտիվի անբավարարվերահսկումից), ուսումնասիրելու համար նախապես մշակված հարցաշարով անցկացրել ենք հարցումներ։ Հարցումների արդյունքները ամփոփելով՝ պարզեցինք, որ այն կոլեկտիվներում,որտեղ միջինից ցածր է կոլեկտիվի անդամների կախվածությունը ղեկավարից, կոլեկտիվի անդամների միջև անբարյացակամ հարաբերությունները գրեթե բացակայումեն, առկա է համախմբված, ցածր կոնֆլիկտայնությամբ կոլեկտիվ։ Իսկ այն կոլեկտիվներում, որտեղ կոլեկտիվի անդամների կախվածությունը ղեկավարից միջինից բարձրէ, կոնֆլիկտայնությունը բարձր է։ Եզրակացություն։ Ընդհանրացնելով հետազոտության արդյունքները` հանգելենք հետևյալ եզրակացություններին. • Դպրոցի տնօրենի ղեկավարման ոճից են կախված կոլեկտիվի անդամներիմիջև բարենպաստ բարոյահոգեբանական մթնոլորտի հաստատումը, կոլեկտիվի անդամների միջև փոխհարաբերությունները, կոնֆլիկտայնությունը,կոլեկտիվի համախմբվածությունը։ • Ղեկավարման որևէ ոճ առանձին չի կարող արդյունավետ լինել։ Ղեկավարումը պետք է լինի ճկուն, իրադրային, կոլեկտիվի վիճակին և մակարդակին,գործունեության պայմաններին համապատասխան։ 31%6%63%Դպրոց ԱԿոլեկտիվում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայություն Կոլեկտիվի անբավարար վերահսկումը ղեկավարի կողմիցԿոլեկտիվի կախվածությունը ղեկավարից18%35%47%Դպրոց ԲԿոլեկտիվում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայություն Կոլեկտիվի անբավարար վերահսկումը ղեկավարի կողմից30%15%55%Դպրոց ԳԿոլեկտիվում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայությունԿոլեկտիվի անբավարար վերահսկումը ղեկավարի կողմից25%30%45%Դպրոց ԴԿոլեկտիվում անբարյացակամ հարաբերությունների առկայությունԿոլեկտիվի անբավարար վերահսկումը ղեկավարի կողմից• Մանկավարժական կոլեկտիվի համախմբվածության և կոնֆլիկտայնությանմիջև առկա է անմիջական կապ, որը հակառակ համեմատական բնույթի է։ Աննա ՀովհաննիսյանԴՊՐՈՑԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ՂԵԿԱՎԱՐՄԱՆ ՈՃԸ ԵՎ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԿՈԼԵԿՏԻՎԻՀԱՄԱԽՄԲՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ Բանալի բառեր` դպրոցի տնօրեն, ղեկավարման ոճ, մանկավարժական կոլեկտիվ,համախմբվածություն, կոնֆլիկտայնություն։

example1422

example1422

Հոդվածում ներկայացված են Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի վայրի աճող դեղաբույսերի տարածվածությունը, բուսածածկույթի բազմազանության գնահատումն ու տարածքի բնակչության կողմից դրանց հավաքման ծավալները։ Գնահատելով և վերլուծելով տարածքի բուսատեսակների օգտագործման ծավալներն ու նշանակությունը բնակչության կողմից՝ կատարվել են բնական բուսածածկույթի պահպանման ուղղությամբ վերլուծություններ և առաջարկություններ։

Հայաստանի բնակչության բարեկեցությունը մեծապես կախված է բուսական ռեսուրսների առկայությունից, որոնք երկրի համար ռազմավարական ռեսուրսներ են։ Այս տեսանկյունից `կենսաբազմազանությունը, ունենալով էկոհամակարգերի կայունությունն ապահովող բարձր հատկանիշներ, միևնույն ժամանակ նախապայման է երկրի տնտեսական զարգացման համար։ Էնդեմիկ վայրի բնությունը պայմանավորում է գյուղատնտեսական տարածքների զարգացումը, ինչպիսիք են բուսաբուծությունը, դեղագործությունը և թեթև սննդի արդյունաբերության որոշ ճյուղեր։ Ապացուցված տարածքներում աճող վայրի բույսերի օգտակար հատկություններն ակնհայտորեն բարձր են, ինչի պատճառով դրանց հավաքումը տարեցտարի ավելանում է [1]։ լեռնային, ծովային լանդշաֆտներում։ Շիրակի մարզում Կարկաչուն գետի հոսանքն ի վար Կարկաչուն գետի աճող բույսերի (խոտաբույսերի) բազմազանությունն ուսումնասիրելու, տարածքի բնակչության շրջանում վայրի խոտաբույսերի կարևորությունը պարզելու, ինչպես նաև բնակչության կողմից խոտաբույսերի հավաքածուն ուսումնասիրելու նպատակով։ Գնահատում Առանձնահատկություններ. Գարնան սկզբից մինչև ուշ աշուն, ուսումնասիրվող տարածքից հավաքվել են վայրի աճող շատ խոտաբույսեր, որոնց բնակչությունը կրճատվում է, լայնանում, նվազում է, աճում է ՝ կախված Կարկաչուն գետի մոտ կամ հեռավորության վրա աճող պայմաններից (մանրամասն մեր քարտեզի մեր բացատրական մասում ) Հանրապետության տարածքում Ախուրյանի ամենանշանակալի վտակը Կարկաչու (Կագրանո) գետն է (վերին հոսանքներում կոչվում է նաև Մանթաշ մինչ Արթիկի ջրատար վտակը), որի միջին տարեկան հոսքը չափի համեմատ համեմատաբար փոքր է դրա ջրհավաք ավազանի մակերեսը (տարեկան չի գերազանցում 55 միլիոն մ 3)։ Կարկաչուն սկիզբ է առնում Արագածի լեռնազանգվածի հյուսիս-արևմտյան լանջերից (ծովի մակարդակից 3150 մ բարձրության վրա)։ Ghaարիբջանյանի և Շիրակի մարզը Ախուրյան գետի մոտակայքում հոսում է Գետք գյուղերի սահմանի մոտ, գետաբերանից 115 կմ հեռավորության վրա։ Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի հողերը մարգագետնաքար, միջին քայքայված հողեր են։ Ձմռանը ցրտաշունչ եղանակ է։ Տարբեր բույսերի տեսակներ աճում են տարվա տարբեր ժամանակահատվածներում տարածքի հողերում. Տարբեր հայտնի հայկական բուժիչ բույսեր։ Տարածքի բույսերը ամռանը բավականին շատ են, ինչը պայմանավորված է բազմաթիվ գործոններով, ինչպիսիք են օդի ջերմաստիճանը, «հարաբերական խոնավությունը, թույլ անձրևը, լանջը և այլն»։ [2] աշնանը (հուլիս-սեպտեմբեր)։ Հավաքել և մենք ուսումնասիրել ենք վայրի խոտաբույսերի 9-10 տեսակ, որոնք հիմնականում հավաքվում են օգտագործված։ Դրանք են ՝ ուրց սողացող - Thymus serpyllum L., եղինջը ՝ Urtica dioicaL։ [11] Ուսումնասիրելով բնակչության կողմից հավաքված բույսերի տեսակները, որոնք կազմում են տարածքի բազմազանությունը, մենք հաշվի ենք առել այն փաստը, որ խոտաբույսերի որոշ տեսակներ մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում տարածաշրջանի բնակչության շրջանում, մեր կարծիքով, դրանք բավականին կարևոր են։ , քանի որ բնակչությունը բույսեր է հավաքում վաղ աշնանից մինչև ուշ աշուն։ Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքներում բույսերի պոպուլյացիաների քարտեզը։ Քարտեզը ցույց է տալիս բույսերի պոպուլյացիաների տարածական դասավորությունը։ Սողացող գետը (Thymus serpyllum L.) (քարտեզի վրա նշված է 2-րդը) ծաղկում է հունիսից հուլիս ամիսներին, հատկապես harարբջանյան և Գետք գյուղերի բաժանարար գծի կամրջի տակ։ Մոտենալով Ազատգյուղի տարածքին ՝ դրանք տարածվեցին փոքր, մասնատված բնակչության մեջ։ Նշված 3-րդ խոտը դառը օչեր է (Artemisa absinthium L.), որը ծաղկում է հուլիս-օգոստոս ամիսներին և տարածվում է Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքներում գտնվող լանդշաֆտներում։ 4-րդ խոտը բուսական դեղատուն է (Teraxacum officenale Welg.)։ Bloաղկում է մայիս-հունիս ամիսներին, պտուղները հասունանում են օգոստոս-օգոստոս ամիսներին։ Աշնանային ծաղիկը կրկին ծաղկում է։ Տարածքում այն ​​հանդիպում է աշնանը ՝ ավելի շատ գայլով։ Խատուտիկի բնակչությունը չափավոր խոնավ հողում։ 5-րդը տարածված է եղերդանում (Cichoriumintybos L.)։ Այն աճում է գետի ափին ՝ հարակից ցորենի արտերից հեռու։ 6-րդը սովորական կաղնին է (Onopordon acanthium L.), ծաղկում է հունիսից սեպտեմբեր, աճում է ամբողջ տարածքում ՝ ցրված բնակչությամբ։ 7-րդը եզան լեզուն է (Plantago major L.)։ Կարկաչունջետի տարածքում կան միջին չափի բույսերի տեսակներ, այն ծաղկում է մայիս-հունիս ամիսներին, պտուղները հասունանում են ամռանը։ Բույսն աճում է այս տարածքում ցրված ուղեղով։ 8-րդը Achilleamillofolium L.- ն է, որը ծաղկում է հունիսից սեպտեմբեր, սերմերը հասունանում են սեպտեմբերին։ 9-րդ անանուխ լոնգիֆոլիա - Mentha longifolia (L.) Huds. որը գետի մերձակայքում աճում է համեմատաբար խոնավ հողերում։ Խոտաբույսերի նշանակությունը մեծ խոտաբույսերի հավաքման մեջ տարածքի բնակչության շրջանում։ Այդ նպատակով մենք կազմեցինք հարցաթերթիկներ ՝ տարածքի հետազոտությունները վերագրելով սոցիոլոգիական բնակչությանը և ուշադրություն հրավիրեցինք բուսական տեսակների հավաքման արդյունքում հավաքված տվյալների, դրանց ազդեցության և արդյունավետության գնահատման, կազմակերպման և վերլուծության համար մանր խոտաբույսերի հանդիպմանը։ բնակչության շրջանում։ 2 գյուղի (Ghaարիբջանյան-Գետք) 100 բնակիչ մեր կողմից հարցում է անցկացվել։ Հարցումների արդյունքում պարզվեց, որ գյուղացիների մեծ մասը հավաքում և օգտագործում է. 70% անանուխ, 12% - երիցուկ, եղինջ, քրքում, ավելցուկ, 15% - եզան լեզու, ճյուղ և 3% - նշում են այնպիսի խոտաբույսեր, որոնք հազվադեպ են։ տարածքում (ժողովրդականորեն կոչվում է ghantapa ա maremkhot)։ Հարցաշարի որոշ արդյունքներ։ Գծապատկեր 11. «Գյուղացիների 90% -ը, ովքեր հարց են տվել, թե ինչ են պատասխանում տարածքի խոտաբույսերը. Անանուխ, 2% - կորեկ, 4% - ը զուգված, 4% -ը ՝ եղինջ։ Խոտաբույսեր վերագրելով տարածքի բնակչությանը `մենք ուշադրություն հրավիրեցինք մեկ այլ խնդրի վրա` խոտաբույսերի հավաքում և դրանց պատշաճ պաշտպանություն բնակչության կողմից։ Տեղի բնակչության և դպրոցականների հետ հանդիպումներ կազմակերպելիս մենք համոզվեցինք, որ նրանք ծանոթ էին տեղական վայրի բույսերը որպես տարբեր հիվանդությունների իրենց ընտանիքի անդամներին օգտագործելու փորձին։ Նրանցից շատերը մեզ պատմեցին տարբեր բույսերի հրաշքների մասին հիվանդությունների օրինակների միջոցով, բայց նրանց մեծ մասը տեղյակ չէր բույսերի հավաքման և չորացման կանոնների ճիշտ կազմակերպման մասին։ Տարածքի բնակչության և հարևան երկու գյուղերի դպրոցականների հետ հանդիպումներից մենք համոզվեցինք, որ բնակիչները հիմնականում արմատներից խոտաբույսեր են քաղում, քանի որ, ըստ նրանց, ավելի հեշտ է, հատկապես անանուխ հավաքելիս։ Գծապատկեր 2 եզրակացություններ և առաջարկություններ։ Կարկաչուն Գետիստորի հոսքում վայրի աճող վայրի բույսերը մեծ տնտեսական նշանակություն ունեն տարածքի բնակչության համար։ Սակայն անկանոն և ապօրինի հավաքույթների ենթարկվելով ՝ անտեսվում են աճի հնարավորություններն ու դրա անհրաժեշտությունը։ Քանի որ բույսերն անսպառ չեն մանկատանը, արժեքավոր վայրի խոտաբույսերը պետք է պահվեն առանձին հսկողության տակ։ Բնական ռեսուրսների պահպանման միջազգային միության «Կարմիր գրքում» նշվում է, որ մեր հանրապետության բույսերի նմուշների 15% -ը ոչնչացման վտանգի տակ է։ Հաշվի առնելով բնակչության սոցիալական ծանր վիճակը `մենք գտնում ենք, որ Կարկաչուն գետի հոսանքն ի վեր գետի բույսերի դեմ հատուկ պաշտպանություն կազմակերպելով` տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարող են պայմանագիր կնքել մեր հանրապետության դեղագործական ասեպտիկ գնումների կազմակերպությունների հետ `հավաքելով Վերամշակված բուժիչ հումքի ձեռքբերումը, խոտաբույսերի վերամշակումը կարևոր աղբյուրներից է, որը կապահովի երկրում դեղերի արտադրության աճող պահանջարկը։ Կենսաակտիվ նյութերի սնուցում։ Տարածքի բույսերը կարող են օգտագործվել թարմացնող «բուժիչ թեյեր» պատրաստելու համար, որոնք մեծ պահանջարկ ունեն Հայաստանում և արտերկրում, ուստի շահագրգիռ կազմակերպությունների համար տարածքի բույսերը կարող են տարածքում օգտակար բույսեր հավաքել, նույնիսկ փոքր արտադրության հումքով։ , խելացի և բազմակողմանի ծառայություն `օգտագործելու համար Վայրի աճող խոտաբույսերի հավաքման չորացման կանոնները պատշաճ պահպանելու համար առաջարկում ենք, որ կառույցի ուղեցույցները, քարտերը (ինչպես ընդունված է շատ երկրներում) տեղեկատվություն տրամադրեն բույսերի պահպանման վերաբերյալ, հատկապես հավաքման շրջանում։ Այս գործընթացը կարող է կազմակերպվել Շիրակի մարզպետարանի միջոցով `ներգրավելով համապատասխան մասնագետներ, այդ թվում` Երևանի պետական ​​համալսարանի աշխարհագրության, կենսաբանության և քիմիայի ամբիոնի մասնագետներ, խնդրով մտահոգ ուսանողներ։

example361

example361

Եվրասիական ինտեգրման առաջին իսկ օրվանից ի վեր Հայաստանի Հանրապետության առջեւ աշխարհաքաղաքական եւ աշխարհատնտեսական բազում մարտահրավերներ են գոյացել, որոնցից առավել կարեւորներից մեկը մինչ օրս շարունակում է մնալ հետեւյալ հարցը. որքանո՞վ են արդարացված ԵՏՀ-ում Հայաստանի Հանրապետության ինտեգրման գործընթացները եւ ինչպիսի՞ն են դրանց արդյունավետ գործունեության հեռանկարները։ Սույն գիտական հոդվածում իրականացվում է բազմակողմանի տնտեսաքաղաքական վերլուծություն՝ կապված այդ կազմակերպությունում Հայաստանի Հանրապետության ինտեգրացիայի հետ։ Այդ նպատակին հասնելու համար կիրառվում են ինչպես ինտեգրացիայի, այնպես էլ դեինտեգրացիայի գործընթացների համար նախատեսված անհրաժեշտ գործիքներն ու մոտեցումները։

Թեպետ ՀՀ-ն ավելի քան երկու տարի է, ինչ դե-յուրե հանդիսանում է Եվրասիական տնտեսական միության պաշտոնական լիրավ անդամ-երկիր, այնուամենայնիվ, գիտական եւ փորձագիտական տարբեր գնահատականների համաձայն՝ ՀՀ-ն փաստացի գտնվում է դեռեւս անդամագրման-ինտեգրման ճանապարհին` ունենալով բազմաթիվ արտաքին նշանակության հնարավոր վտանգներ եւ այլ մարտահրավերներ։ Ըստ այդմ, ինչպես նշում է հայ տնտեսագետ, տնտեսագիտության դոկտոր Ա. Թավադյանը՝ դրանք հիմնականում բխում են ներքին ճգնաժամից եւ անհամապատասխանություններից՝ մեծապես կապված անհամաձայնեցված արտաժույթային քաղաքականության եւ բավական մեծ գնաճի մակարդակի հետ {1}։ ԵՏՄ անդամ-երկրներում, այդ թվում՝ ՀՀ-ում, ի սկզբանե գերակայում էին տնտեսության կառուցվածքային խնդիրները, որոնց ավելացան նաեւ ինտեգրատիվ հիմնախնդիրները, հատկապես՝ հակառուսական պատժամիջոցները եւ նավթի գները։ Տնտեսության բավական թույլ դիվերսիֆիկացված լինելը եւ նորարարությունների ոլորտի զարգացման թերի վիճակը Ռուսաստանում եւ Ղազախստանում, որոնց ընդհանուր ՀՆԱ-ն կազմում է ԵՏՄ երկրների ՀՆԱ-ի 95%-ը, չափից շատ կախված են ածխաջրածնային հումքից։ Արտարժույթով բյուջեի եկամուտների կրճատումը, գնողունակության մակարդակի նվազումը, ռուբլու անկումը եւ ներդրումների ծավալների կրճատումը Ռուսաստանում հանգեցրեցին այդ երկրից Հայաստան տրանսֆերտների աճի նվազմանը, որը կենսական նշանակություն ունի ՀՀ տնտեսության համար։ Այդ առումով, ՀՀ-ի համար, ըստ երեւույթին, կարեւոր է իրականացնել տնտեսական քաղաքականության առաջնահերթությունների վերաիմաստավորում, նպատակների հստակեցում եւ տնտեսական կառավարման ենթակառուցվածքների համապատասխանեցում, հատկապես՝ ԵՏՄ երկրների հետ տնտեսական զարգացման նոր մոդելի մշակում եւ ներդրում, ակնկալվող արդյունքների կանխատեսում։ Այդ տեսակետից, հարկ է նշել, որ Եվրասիական տնտեսա436ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան միության շրջանակում կազմավորվում է Առեւտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) հետ Հայաստանի փոխգործակցության հարցերի աշխատանքային խումբը {2}։ Այն հատկապես կարեւոր է այդ կազմակերպության շրջանակներում ՀՀ-ի կողմից ստանձնած պարտականությունների եւ սահմանակարգերի առումով։ Հայաստանը ԱՀԿ անդամակցությամբ ստանձնել է բոլոր ապրանքների մաքսատուրքերի որոշակի սահմանաչափերը չգերազանցելու պարտավորություններ։ ԵՏՄ անդամակցությամբ Հայաստանի ապրանքների մի մասի մաքսատուրքերը փոխվելով, գերազանցում են նշված սահմանաչափերը։ ԱՀԿ ընթացակարգերի եւ ընդունված գործելակերպի համաձայն` մաքսատուրքերի փոփոխությունների վերաբերյալ երկկողմ բանակցություններ կընթանան միայն այն ԱՀԿ անդամների հետ եւ այն ապրանքատեսակների մասով, որոնց համար այդ երկրները կունենան բանակցային իրավունք եւ կներկայացնեն համապատասխան ցանկություն։ Միեւնույն ժամանակ հարկ է նշել, որ ԵՏՄ-ն ԱՀԿ-ում ներկայացված չէ, այն դեպքում, երբ Հայաստանը հանդիսանում է ԱՀԿ անդամ։ Մյուս կողմից, գործող մաքսատուրքերի դրույքաչափերի փոփոխությունները հանդիսանում են ԵՏՄ իրավասության հարց եւ ոչ` ԵՏՄ առանձին անդամների։ Հետեւաբար, ԱՀԿ գործընացներում ներկայացված է Հայաստանը` որպես ԱՀԿ անդամ, եւ գործընթացում, ընդհանուր առմամբ, որեւէ ձեւաչափով, կարելի է ասել, ներգրավված է նաեւ ԵՏՄ-ն` որպես հարցի առնչությամբ իրավասու կառույց։ Այդ ընդհանուր դիտակետից ելնելով, ըստ էությամբ, պետք է կանոնակարգվի ԵՏՄ անդամ-երկրների արտաքին տնտեսական հարաբերությունները եւ զարգացման հեռանկարները, այդ թվում նաեւ ՀՀ-ի համար։ Միեւնույն ժամանակ բավական խոստումնալից եւ միառժամանակ բազմաբովանդակ մարտահրավերներ է իրենից ներկայացնում ԵՏՄ-Չինաստան փոխգործակցության հետագիծը։ Դեռեւս 2015թ. փետրվարին՝ Եվրասիական տնտեսական միության պաշտոնական գործարկումից ընդամենը մեկ ամիս անց, Չինաստանում Ռուսաստանի Դաշնության արտակարգ եւ լիազոր դեսպան Անդրեյ Դենիսովը հայտարարեց ազատ առեւտրի գոտի ստեղծելու՝ կողմերի ունեցած մտադրության մասին։ Ե՛վ Չինաստանը, եւ՛ Ռուսաստանը եվրասիական տարածաշրջանում առավել խորը ինտեգրման ջատագովներ են, սակայն երկուսն էլ ունեն ինտեգրման վերաբերյալ սեփական պատկերացումները։ Ռուսաստանի դեպքում ինտեգրացիոն գործընթացները 437ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ծավալվում են ԵԱՏՄ համատեքստում, իսկ ահա Չինաստանը 2013թ.ից հետեւում է նախագահ Սի Ծինփինի առաջ քաշած «Մետաքսի ճանապարհի» դոկտրինին։ Երկու դեպքում էլ նպատակը եվրասիական տարածաշրջանի երկրներում տնտեսական փոխկապվածության եւ փոխկախվածության խորացումն է հօգուտ այս երկրների տնտեսական ու աշխարհաքաղաքական շահերի։ Այս համատեքստում գոնե մեկ տեսանկյունից երկու ծրագրերի նպատակները համընկնում են, եւ դեպքերի զարգացման օպտիմալ սցենար է դառնում ազատ առեւտրի համաձայնագրի կնքումը։ Ուստի եւ հետաքրքրական է դառնում այն հարցը, թե ինչպիսի տնտեսական հետեւանքներ կարող է ունենալ այսպիսի համաձայնագրի կնքումը Եվրասիական տնտեսական միության եւ, մասնավորապես, Հայաստանի համար։ ԵԱՏՄ-ն եւ Չինաստանը աշխարհագրական առումով հարեւան եւ փոխկապված երկու ռեգիոններ են, եւ այդպիսով կողմերի միջեւ պատմականորեն ձեւավորվել են կայուն եւ սերտ առեւտրային կապեր։ Ստորեւ ներկայացված է գրաֆիկ, որն արտացոլում է ԵԱՏՄ անդամ երկրների ընդհանուր արտահանման մեջ դեպի Չինաստան կատարվող արտահանման մասնաբաժինները (Տե՛ս՝ Գրաֆիկ 1)։ Գրաֆիկ 1 . ԵՏՄ երկրների դեպի Չինաստան կատարվող արտահանման մասնաբաժինները Ինչպես երեւում է գրաֆիկից, վերջին տարիների ընթացքում ԵԱՏՄ անդամ երկրներից միայն Հայաստանն է գրանցել դեպի Չինաստան արտահանման ծավալների շարունակական աճ։ Այս իրավիճակում թվում է, թե ազատ առեւտրի համաձայնագիրը կդառնա հենց այն գոր438ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ծիքը, որով կարելի է մեծացնել Հայաստանից արտահանման ծավալները եւ լուծել մի շարք տնտեսական խնդիրներ։ Սակայն թվերը եւս կարող են խաբուսիկ լինել, քանզի դեպի Չինաստան արտահանման մասնաբաժնի աճ գրանցվել է ոչ թե արտահանման բացարձակ աճի հաշվին, այլ դեպի ուրիշ երկրներ արտահանման շեշտակի կրճատման հաշվին։ Բանը նրանումն է, որ Ռուսաստանի տնտեսության անկման ու ռուբլու արժեզրկման արդյունքում ՀՀ-ից դեպի ՌԴ արտահանման կտրուկ կրճատում է եղել, եւ այդ պայմաններում Չինաստանի տեսակարար մասնաբաժինն աճել է, մինչդեռ բացարձակ առումով արտահանումը 2014թ. 414 մլն ԱՄՆ դոլարից կրճատվել է՝ 2015թ. հասնելով 315 մլն ԱՄՆ դոլարի։ Զուգահեռաբար խորանում է նաեւ Հայաստանից դեպի Չինաստան կատարվող արտահանման ապրանքային միատեսակությունը։ 2015թ. արտահանման 99.36%-ն ապահովել է hանքաքար, խարամ եւ մոխիր ապրանքախումբը։ Այս ոլորտը արդյունահանող արդյունաբերության քիչ ավելացված արժեք ստեղծող ոլորտներից է, ուստի իրատեսական չէ ակնկալել, որ այս ապրանքախմբի արտահանման ավելացման հաշվին հնարավոր է էական շահույթներ ստանալ եւ ապահովել բյուջետային լրացուցիչ մուտքեր։ Ավելին, նմանատիպ ապրանքների արտադրության ավելացումը մտահոգիչ կարող է լինել շրջակա միջավայրին հասցվող վնասների առումով։ Միառժամանակ ՀՀ արտահանման ապրանքային կառուցվածքում գերակշռող են մնում այնպիսի ապրանքատեսակները, ինչպիսիք են սննդեղենը եւ գյուղատնտեսական հումքը (28.56%), հանքանյութերը (27.1%) եւ թանկարժեք քարերն ու մետաղները (20.4%) {3}։ Բոլոր այս ոլորտներում Չինաստանը համաշխարհային շուկայի կարեւորագույն մատակարարներից է, եւ եթե նկատի ունենանք ՀՀ-Չինաստան տրանսպորտային ենթակառուցվածքների թերզարգացվածությունը, ապա կարելի է արդարացիորեն նշել, որ ԵԱՏՄ-Չինաստան ազատ առեւտրի համաձայնագիրը հազիվ թե օգնի այս ոլորտների հայրենի արտադրողներին մտնել չինական շուկա։ Սրան զուգահեռ` վերջին տարիներին ԵԱՏՄ անդամ բոլոր երկրներում մեծանում է Չինաստանից կատարվող ներմուծման մասնաբաժինը։ Չինական էժան ապրանքները կարողանում են հեշտորեն դուրս մղել ազգային արտադրողներին ներքին շուկայից՝ վնասելով հայրենական արտադրությանը։ ՀՀ-ում եւս Չինաստանից ներմուծման ծավալները բավականին կայուն են եւ, ի տարբերություն արտահանման ապրանքային 439ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կառուցվածքի, բավականին դիվերսիֆիկացված են։ Հետեւաբար, հավանական է, որ ազատ առեւտրի համաձայնագրի կնքման պարագայում մի շարք ապրանքատեսակներով չինական արտադրողները սկսեն հայկական շուկայից դուրս մղել տեղական արտադրողներին։ Այս պայմաններում հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք մաքսատուրքերի զրոյականացում նախատեսող ազատ առեւտրի համաձայնագիրը բխում է ՀՀ կամ ԵՏՄ շահերից։ Սխալ կլինի ակնկալել, որ ազատ առեւտրի համաձայնագիրը թույլ կտա մեծացնել ՀՀ-ից արտահանման ծավալները եւ կապահովի նոր աշխատատեղերի ստեղծում։ Ընդհակառակը, առավել հավանական է, որ չինական էժան ապրանքները, որոնք այսօր գերմրցակցային են համաշխարհային շուկայում, կկարողանան հեշտորեն դուրս մղել ազգային արտադրողներին շուկայից եւ էլ ավելի կբարձրացնեն գործազրկության մակարդակը։ Անպատեհ չի լինի այս համատեքստում դիտարկել ԵՄ օրինակը։ Եվրամիությունը Չինաստանի խոշորագույն առեւտրային գործընկերն է, իսկ Չինաստանը՝ ԵՄ-ի երկրորդ ամենախոշոր գործընկերը։ Չնայած դրան, որ ԵՄ-ն ունի համեմատաբար կայուն տնտեսություն եւ զգալի մրցակցային առավելություններ արտաքին առեւտրում, Եվրահանձնաժողովը շարունակ հետաձգում է Չինաստանի հետ ազատ առեւտրի համաձայնագրի կնքումը՝ այդպիսով պաշտպանելով ընդհանուր շուկան չինական էժան ապրանքների ներհոսքից եւ դրանից բխող բոլոր բացասական տնտեսական հետեւանքներից։ Տնտեսական զարգացման գոնե արդի մակարդակում սխալ չէր լինի հետեւել ԵՄ օրինակին։ Ե՛վ Հայաստանը, եւ՛ ԵՏՄ անդամ այլ երկրները պետք է նախեւառաջ կենտրոնացնեն ուշադրությունն իրենց երկրների ազգային տնտեսությունների մրցունակության բարձրացման եւ իրենց ազգային արտադրողներին աջակցելու վրա, քանզի ինտեգրացիոն գործընթացների խորացումից օգուտներ կարող են ապահովել միայն այն երկրները, որոնք ունեն բարձր մրցակցային եւ կայուն ազգային տնտեսություն {4}։ Այսպիսով, ԵՏՄ-ին ՀՀ անդամակցության պարագայում առաջ են քաշվում հետեւյալ արտաքին խնդիրներն ու մարտահրավերները.  Ընդհանուր սահմանի բացակայությունը նշանակում է, որ ՀՀ եւ ԵՏՄ անդամ երկրների միջեւ ապրանքաշրջանառությունն իրականացվում է երրորդ երկրի կամ երկրների միջոցով եւ ենթարկվում է մաքսային ձեւակերպումների, ինչը շատ բարդ իրավիճակներ կարող է 440ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ստեղծել, հատկապես՝ աշխարհաքաղաքական բավական լարված գործընթացների պայմաններում։  ՀՀ-ում եւ ԵՏՄ անդամ երկրներում մաքսատուրքերը ձեւավորված են տարբեր սկզբունքներով։ ՀՀ-ն, չունենալով բնական պաշարներ, իր արտաքին քաղաքականությունը ձեւավորել է ներմուծող ռեսուրսների նկատմամբ ցածր մաքսատուրքերի կիրառման սկզբունքով, իսկ ԵՏՄ անդամ երկրները, որոնք ունեն բնական պաշարներ, իրենց շուկաները պաշտպանելու նպատակով սահմանել են ներմուծվող ռեսուրսների նկատմամբ բարձր մաքսատուրքեր։ Ինտեգրվելով ԵՏՄ-ին՝ ՀՀ-ն պարտավորվում է նույնպես բարձրացնել իր մաքսատուրքերը, ինչը չի բխում ՀՀ ներկա առեւտրատնտեսական շահերից։ Ուստի հայկական կողմի համար նպաստավոր եւ շահեկան կլինի սույն օրենքը հայանպաստ դարձնելու հրամայականը ոչ միայն հրատապ դարձնել, այլ նաեւ կոնկրետ հասնել ի շահ հայկական պետության որոշումների կայացմանը, ինչը հնարավոր է մեծապես միասնության անդամ-երկրների հետ փոխշահավետ քաղաքականության իրացման պայմաններում։  ՀՀ առեւտրատնտեսական դաշտը կարգավորող օրենսդրությունը տարիներ շարունակ համապատասխանեցվել է ԵՄ օրենսդրությանը, իսկ ԵՏՄ անդամ երկրներինը՝ ոչ։ Անդամկցելով ԵՏՄ-ին՝ ՀՀ-ն պարտավորվում է կիրառել ԵՏՄ-ում գործող օրենքները, որոնք շատ դեպքերում հիմնված են այլ սկզբունքների վրա, մասնավորապես` ՀՀն չէր կիրառում ապրանքների պարտադիր ստանդարտացման մոտեցումներ, այլ կիրառում էր տեխնիկական կանոնակարգման մոտեցումներ։ Նույնը կարելի է ասել նաեւ Սանիտարական եւ ֆիտոսանիտարական պահանջների վերաբերյալ, որոնք ՀՀ-ում եւ ԵՏՄ-ում հիմնված են տարբեր սկզբունքների վրա։  ՀՀ-ում եւ ԵՏՄ-ում զգալի տարբերվում են տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու թույլտվությունների համակարգերը։ ՀՀ-ն որդեգրել էր ազատական քաղաքականություն, իսկ ԵՏՄ անդամ երկրներում դեռ գործում է հսկողական մոտեցումը, մասնավորապես` արտաքին-տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելը ԵՏՄ երկրներում հանդիսանում է թույլտվության առարկա։  Այլ երկրների հետ ՀՀ առեւտրատնտեսական պայմանագրերը կարող են մնալ ուժի մեջ միայն այն դեպքում, եթե ԵՏՄ անդամ երկները նույնպես ունենան նման պայմանագրեր, ինչը նշանակում է, որ 441ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ-ն ԵՏՄ-ին վերջնական ինտեգրվելուց հետո չի կարողանալու ինքնուրույն վարել առեւտրատնտեսական բանակցություններ։ Այդ բանակցությունները կարող են իրականացվել միայն ԵՏՄ դրոշի ներքո։ Հետեւաբար, նման դեպքերում նպատակահարմար է օրենսդրական նման բացթողումների պարագայում ցուցաբերել սեփական նախաձեռնություն եւ հասնել հայանպաստ որոշումների կայացմանը։  Հանդիսանալով ԱՀԿ անդամ երկիր` ՀՀ-ն ներկայանում էր այդ կազմակերպությունում որպես առանձին միավոր եւ իր դրոշի ներքո մասնակցում էր այդ կազմակերպության որոշումների կայացմանը։ Անդամակցելով ԵՏՄ-ին՝ ՀՀ-ն նախ պարտավորվում է վերաբանակցել իր իսկ ստանձնած պարտավորությունները եւ այսուհետ ԱՀԿ-ին ներկայանալ։  ԵՏՄ-ին անդամակցելով` ՀՀ-ն մեծ հաշվով զրկվել է ինքնուրույն արտաքին առեւտրատնտեսական քաղաքականություն իրականացնելու հնարավորությունից՝ պատվիրակելով այդ իրավունքը ԵՏՄ խորհրդին։  ԵՏՄ-Չինաստան համագործակցության շրջանակներում ազատ գոտու ստեղծումն ունի ինչպես իր դրական, այնպես էլ բացասական կողմերը։ Սակայն, հիմնվելով ԵՄ-Չինաստան փոխգործակցության գործոնի վրա՝ փորձը ցույց է տալիս, որ նպատակահարմար է ազատ գոտու ստեծղման հեռանկարները ԵՏՄ-Չինաստան շրջանակների համար երկարաձգել։

example1390

example1390

Հոդվածում վերլուծվում է 1982թ. լույս տեսած «Ռումբը» վեպը, որով իսպանացի ճանաչված գրող Խոսե Անտոնիո Գուռիարանը առաջին անգամ իսպանական գրականության մեջ ներկայացրեց հայոց ցեղասպանության թեման։ Վեպի հիմնական թեման զոհ-դահիճ փոխհարաբերությունն է, տառապանքի ու դժվարագույն իրադրության մեջ անգամ մարդ տեսակը չկորցնելու պատմությունը։ «Ռումբ»-ի պրոբլեմատիկան մարդն է ու նրա հիմնախնդիրը, երբ այն ավելի է սրվում կյանքի բարոյական կողմնորոշիչների թուլացման պայմաններում։

Իսպանացի հայտնի լրագրող Խոսե Անտոնիո Գուրիարանը գրքերի հեղինակ է, որոնցից երկուսը նվիրված են հայերին։ Ավելին, Գուրիարանն անդրադարձել է հայերին, մասնավորապես `Հայոց ցեղասպանությանը, 1982 թ.-ին։ 1959-ին լույս տեսած« Ռումբը »վեպում` իսպանական գրականության մեջ առաջին անգամ ներկայացնելով Հայոց ցեղասպանության թեման։ Նշենք, որ իսպանացի գրողների ՝ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված այդ վեպը, այդ թվում ՝ Գուրիարանը, գրական վերլուծության չի ենթարկվել հայ իսպանացի գրականագետների կողմից։ Հոդվածն ուսումնասիրում է «Ռումբի» վեպ-տիպաբանական առանձնահատկությունները, փիլիսոփայական խնդիրը, ավելին `նյութը ներկայացվում է բնագրի հատուկ վերլուծության հիման վրա, հետևաբար, գրողի գաղափարներն ու դիրքը բացահայտելու համար, մենք պատրաստել ենք օրիգինալ գնանշումների քանակը։ Ավելին, բնագրից մեջբերված թարգմանությունները մերն են։ Իրականությունն այն է, որ այսպես կոչված «հայկական ահաբեկչությունը» հայոց պատմության ուշագրավ և միևնույն ժամանակ դրամատիկ էջերից մեկն է, որն իր բնութագիրը ստացավ հայ-իսպանացի գրող Ռուբեն Պերպերյանի գեղարվեստական ​​գրականության մեջ 1981 թվականին։ հրատարակված «Նախանձի զայրույթը» վեպը Քիչ ուսումնասիրված այս թեման ներկայացված է Գուրիարանի «Ռումբը» վեպում, որում ցեղասպանությունը պատկերված է հայկական ահաբեկչության միջոցով։ Վեպի իրական, իսկական հերոսները ԱՍԱԼԱ-ի անդամներն են, ովքեր 80-ականներին ահաբեկչության միջոցով փորձեցին աշխարհին հիշեցնել Հայոց ցեղասպանության մասին։ Հարկ է հիշել, որ Իսպանիայում ահաբեկչական գործողություններն առաջին հերթին կապված են բասկյան ահաբեկչական խմբավորումների հետ։ Իսպանիայում 60-ականներին։ Սկզբնական և ահաբեկչական գործողությունները արտացոլվել են իսպանական գրականության մեջ։ Այս թեմայով առաջին աշխատանքներն էին Ռոբերտո Վելասկես Ռերայի «Մեռնելու յոթ օր» -ը (1963) և Ռա lերա Գարիդոյի «Կապիտալի անսովոր ընթերցանությունը» (1977)։ Փաստորեն, մի հետաքրքիր օրինաչափություն կարելի է տեսնել Հայոց ցեղասպանության քննարկման, հարցեր տալու և տվյալ աշխարհագրության միջև։ « Մեր կարծիքով, տարածքային գործոնն այս հարցում էական է, ուղղակիորեն համեմատական ​​ցեղասպանության ենթաթեմայի համար։ Այսպիսով, թուրք-արաբական գրականության մեջ գրական հերոսը հիմնականում մահմեդականացված հայ կին է, որն իր կյանքի վերջում բացահայտում է իր արմատները (բնորոշ է թուրքական գրականությանը), պատմում է իր սեփական պատմությունը թոռների միջոցով, կամ արաբական արձակի ընթերցողը ականատես է հերոս (այս պարագայում մեծամասնությունը մահմեդական են. հայ կանանց պատկերները) ներքին հոգեբանական ցնցումներից [2, 118121]։ Դա պետք է բացատրվի այն փաստով, որ վերոհիշյալ երկրներում ցեղասպանության ընթացքում տեղի է ունեցել ցեղասպանության հետևանքներից մեկը ՝ «գողացված կյանքի» [11] ֆենոմենը և դրանով իսկ հետևյալը ՝ ինքնության վերագտնում, հիշողությունների հետ հաշտություն։ Իսկ վերապրածները, որոնք հիմնականում ապաստան են գտել կամ կազմավորել են հայկական սփյուռքը, բնութագրվում են հայրենասիրության ու կարոտի թեմաներով։ Վեպը ինքնակենսագրական օրագիր է, որով գրողը պատմում է 1980-ի պատմությունը։ Դեկտեմբերի 29-ին Մադրիդի «Gran Via» («Մեծ ճանապարհ») կոչվող հրապարակում ԱՍԱԼԱ-ի երկու ռումբից ծանր վիրավորվելու մասին պատմությունը։ Գուրիարանի կողմից հայկական թեմայով գրված երկու վեպերը կարող են վերլուծվել կենսագրական մեթոդով, այսինքն `գրողի կյանքի փորձի դերն ու նշանակությունը և անձնական գիտելիքները կարող են օգտագործվել գրական ստեղծագործության ստեղծման գործում։ Գուրիարան վեպը կառուցում է «ինքնազննումով» (գեղարվեստական ​​պատկերի բացարձակ ինքնություն ՝ իրական պատմություն) ՝ որպես խոստովանություն, որտեղ իր կյանքի պատմությունը դառնում է ոչ միայն ցեղասպանության հետևանքները և դրա ողբերգական ազդեցությունը պատկերելու հնարավորություն։ ընդհանուր առմամբ, այլ նաև բռնության, ահաբեկչության և ատելության ցավոտ խնդիրները։ Միևնույն ժամանակ, շեշտենք, որ վեպը ոչ միայն պատմում է 1980-ի պատմությունը։ ԱՍԱԼԱ-ի կողմից Մադրիդում տեղադրված ռումբի պատմությունը, այլ անհատի ճակատագրի միջոցով ճանապարհ է բացում համընդհանուր հարցերի լայն շրջանակի համար։ Հեղինակն օգտագործում է հնարքը վեպը ավելի համոզիչ ու հուզիչ դարձնելու համար ՝ օրագիրը ներկայացնելով, բացահայտելով ոչ միայն իրադարձությունների շղթան, այլեւ հերոսների ներաշխարհը։ Հեղինակի նպատակասլացությունը ոչ միայն թելադրված է վեպի կառուցվածքի գծապատկերով, այլև նա «ստեղծում է անմիջականություն առաջին դեմքում, գրավում ընթերցողի համակրանքը ՝ նրան ուղղորդելով դեպի կերպարի հուզական կյանքը»։ Առաջին անձն ուժեղացնում է պատմության լարվածությունը և հուզական ազդեցությունը »[4, 94]։ Բլոգի ձուն ապահովում է պատմության ձայնային կողմը, իսկ բովանդակության առումով դա ինքնակենսագրությունն է, որի հեղինակը գեղարվեստական ​​պատմության մեջ հերոսներ է ձեռք բերում։ Պատմության գլխավոր հերոսը լրիվ նույնական է հեղինակի հետ, բայց այն լուծված չէ ստեղծագործության մեջ։ Նկատելի է, որ Գուրիարան վեպը կառուցում է անցյալ դարի կեսերից իսպանական արձակում կիրառվող «օբյեկտիվ վեպի» սկզբունքների վրա, ինչը նշանակում է, որ «գրականությունը վերականգնել է թեմայի արժեքը, սկսել է ուշադրություն դարձնել ներքին գործընթացին։ մարդու »[7, 310], և վերջինս տեխնիկապես օգտագործվում է։ «գիտակցության հոսքի» կամ «ներքին մենախոսության» միջոցով [5, 333]։ Վեպի սյուժեն միահյուսված է հերոսի ներքին մենախոսության և սեփական անձի վերաբերյալ նրա արտացոլումների հետ, որի պատճառով վեպի մենախոսությունն ու ներքին կառուցվածքը չեն սահմանափակվում օրագրի և հոգեբանական հնարավորություններով։ Նկատի ունեցեք, որ ճանաչողությունը մարդու ինքնաճանաչողության ելակետն է և էությունը, և գեղարվեստական ​​հյուսվածքը, նվազագույն սյուժեով և հոգեբանական խորացմամբ (ներհայեցում), ձգտում է բացահայտել հերոսի ինքնախուզումը, որի ընթացքում հեղինակը նույնացվում է օրագրի պատկերի հետ, ընդ որում ՝ սահմանն ու իրականությունը։ Գուրիարան օգտագործում է գիտակցության հոսքի հնարքը որպես արտահայտիչ հզոր միջոց, հատկապես որպես իր ներքին վերլուծության մի մաս, որն օգնում է վերլուծել կերպարը, որի արդյունքում վեպն ընկալվում է որպես օրագիր կամ ինքնակենսագրություն, լցված ներքին մենախոսությամբ։ և մեդիտացիա։ Վեպն առաջին հերթին ներկայացնում է գրողի կյանքի պատմությունը, միանգամայն ճշմարիտ և հուզիչ պատմություն, որը միշտ հրապուրում է ընթերցողին, քանի որ պետք է համաձայնվենք, որ «հաջող պատմողական արձակը անկեղծ արձակ է» [4, 318]։ «Ռումբը» փորձում է ցույց տալ ներման, վրեժխնդրության և ներսում կուտակված ատելության ճանապարհը, դա արվում է Գուրիարանմարդ-գրական հերոսի օրինակով։ «Մարդու, անձի հասկացությունը, որը տեղափոխվում է գրականություն և գրական կերպար, իր աշխարհին նայելու, այդ աշխարհով կողմնորոշվելու հայեցակարգն է» [1,79], իսկ վեպում իրականության ներկայության սահմանները համընկնում են հեղինակի և պատկերի դեպքում, որն առաջին պլան է բերում գրող Գուրիարանին։ Այստեղ գաստրոնոմիական միտքը կարելի է հասկանալ բուն իմաստով. «Մարդը ոչ այլ ինչ է, քան դրամա։ Նրա կյանքը մաքուր և բացարձակ իրադարձություն է, որը տեղի է ունենում յուրաքանչյուրիս հետ, և որի շրջանակներում յուրաքանչյուրս իր հերթին պարզապես իրադարձություն է» [10 , 32]։ Գրողը ներկայացնում և ընդհանրացնում է ցեղասպանության զոհերի իրավիճակը ահաբեկչության զոհի դիրքից (անձնական տառապանքներ), ցույց է տալիս զոհերից յուրաքանչյուրին սեփական փորձով ներելու միջոց։ - Ինչո՞ւ ռումբ։ Սա բացատրության միջոց է, ևս մեկ «ընդդիմություն հասարակությունից մեկուսացված խմբին» լուսանցքում, որն իր սեփական պահանջն է փնտրում հրապարակում։ Դա ռումբի ամսագրի էջ է, հաղորդում է ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ, քանի որ մինչ այդ ի՞նչ գիտեինք։ «[9, 137]», - հարցնում է Գուրիարան։ Մյուս կողմից, կարելի է ենթադրել, որ ռումբը մարդու մեջ պայթյունի խորհրդանիշ է, երբ մարդը հանկարծ նկատում կամ պարզապես հայտնաբերում է իր կողքին կանգնած մեկ այլ մարդու ներսը։ Ռումբը կոչված է պայթելու մարդկային անտարբերությունը հայկական ցավի հանդեպ, հասնելու դրա ճանաչմանը և ուրիշի ցավը գիտակցելու որպես սեփականը։ Գրողը պատմում է անհատի հոգեբանական ապրումների ու դրանց ցավոտ ու հիվանդագին ազդեցությունների մասին ՝ դիտելով այս ամենը ԱՍԱԼԱ-ի ահաբեկիչների օրինակով։ Գուրիարանը ներկայացնում է այս ահաբեկիչներից յուրաքանչյուրի զգացմունքներն ու հոգեբանական վնասվածքները, նրանց ճակատագրի ողբերգությունը։ Բացի զոհ-դահիճ հարաբերությունների հիմնական թեմայից, գրողը խորանում է նոր թեմաների և երկրորդական դրդապատճառների վրա. Genocideեղասպանությունը վերապրածների ժառանգների հոգեբանական խորության և հոգու վերքերի բացահայտում, մարդու անձնական դրամայի նկարագրություն համատեքստում որի Անկողնային վիճակում հայտնված լրագրողը փորձում է հաղթահարել իր վախերը ՝ միևնույն ժամանակ նախանշելով միայնության և օտարման, արժեքների ոչնչացման, արդարության բացակայության թեման, ինչը հանգեցնում է ահաբեկչության միջոցով արդարությունը վերականգնելու հուսահատ փորձերի։ Գուրիարանը պատկերում է նաև արժեքների ճգնաժամը և մատնանշում այն ​​հաղթահարելու ճանապարհը. Մարդասիրություն և բարություն, քրիստոնեական ինքնամաքրում։ Վեպի իմաստային կառուցվածքը հենց սկզբից հիմնված է մարդու խնդրի վրա։ «Ռումբի» խնդիրը մարդն է և խնդիրն է, երբ այն սրվում է կյանքի բարոյական կողմնորոշումների թուլացման (հաճախ բացակայության) պայմաններում։ Վեպում հերոսներն իրենք են բացահայտում անարդարությունը, հասարակության դաժան անտարբերությունը, ինչը նրանց ստիպում է արձագանքել նույն դաժան պատասխանով։ Խոսելով իր հերոս Պասկուալ Դուարտեի մասին `գրող Խոսե Սելլան արտահայտեց հետևյալ միտքը.« Ի վերջո, նա, ով հանցագործ է կոչվում, պարզապես գործիք է։ Իրական հանցագործը գործիք է արտադրող կամ դրանց արտադրությունը թույլ տվող հասարակությունն է »[8 , 528]։ Վեպի գլխավոր հերոսները պատկերում էին մի սերունդ, որը չէր ապրել ցեղասպանությունը, բայց դա լսել էր ծնողներից կամ տատիկներից, որոնց տառապանքները նրանց հոգեբանական վնասվածք էին պատճառել։ Այն գաղափարը, որ «ցեղասպանությունը վերապրածները որոշ կենդանի գյուղեր էին, որոնք ենթակա էին անմեղ վրեժխնդիր ուրվականների համառ պահանջին» [3, 189], և, ընդհանուր առմամբ, ներկայիս սողացող անցյալի ուրվականները պետք է ստիպեին նոր սերնդի երիտասարդությունը կոտրելու լռության ու անտարբերության պատը։ Բացի այդ, «վրեժխնդրության ուրվականը ՝ որպես երեխաների սպանության արդարացում, հարազատության պարտականություն է առաջացնում հարազատի արյան վրեժը լուծելու համար, փաստ, որը ընտանիքի մակարդակից տեղափոխվել է ազգայնականության նոր խորհրդանշական մակարդակ», - ասում է Joոան Ֆրիջոլը ցեղասպանությանը վերաբերող իր «Genocideեղասպանություն և վերարտադրություն» հոդվածում։ 20-րդ դարի երեսունական թվականներին իսպանական գրականության մեջ մտավ թրենդիստական ​​վեպը (իսպաներեն ՝ tremendo նշանակում է սարսափելի, սարսափելի, այդ իսկ պատճառով գրական հոսանքի «դաժան ռեալիզմ» անվանումը), որում հերոսը պայքարում էր իր շրջապատի և իր դեմ, և իր ձեռքերով արդարություն ստեղծել։ այն դարձավ գործելաոճ։ Ի դեպ, դա պայմանավորված էր մարդկային դաժանության ոգու դաժանությամբ, որի դեմ դուրս եկան թրենդային արձակի հերոսները։ «Թրենդ սահմանող աշխատանքի կենտրոնում միշտ կա միայնակ մարդ։ Աշխարհը ցուցադրվում է ոչ թե սոցիալական հարաբերությունների միահյուսմամբ, ոչ հասարակության և պատմության համատեքստով, այլ այդ մարդու ճակատագրով »[6, 43]։ Այս տեսանկյունից կա մի հետաքրքիր նմանություն հայ ահաբեկիչների գործողությունների և իսպանական գրականության մեջ պատկերված հերոսների գործողությունների միջև։ « Հասկանալի է, որ իսպանացու համար արդարության (արդարության) զգացումը ազգային գիծ է, երբ անհատն ինքը փորձում է դատավոր լինել `արդար արդարության հասնելու համար, որն իր գեղարվեստական ​​արտահայտությունն ստացավ իսպանացի գրողների ստեղծագործություններում։ 1898 սերնդի։ Սա այն է, ինչ նա գտավ «Ռումբը» վեպում։ Հերոսությունն ու անձնազոհությունը դառնում են հերոսների ընտրություն, ինչը սկսվում է մարդկային անտարբերությունից կամ դրա հերքումն է։ Այսպիսով, վերոհիշյալ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Գուրիարանի վեպը բնութագրվում է ինքնակենսագրական արձակի տարրերի դրսևորմամբ, ցեղասպանությունից փրկվածների ժառանգների հոգեբանական բարդույթների հայտնաբերմամբ, անձի անձնական դրամայի պատկերմամբ։ Gurեղասպանության հետևանքները պատկերող Գուրիարան չի անդրադառնում Հայոց ցեղասպանությանը ուղղակիորեն կամ առաջնային պրիզմայով։ Հեղինակը ՝ պատմողը, դառնում է գեղարվեստական ​​կերպար, որի խոսքի առանձնահատկություններն արտահայտում են նրա մտածողության և բնավորության էական գծերը։ Այսպիսով, գրողը դեդուկտիվ եղանակով քննում է ցեղասպանությունը `հասնելով մարդկային ճակատագրի և ընդհանրապես դրամատիզմի արժեքին։ ԳԻՐՔ 1. Ավետիսյան V.Վ. Գրական աշխատանքի հոգեբանություն։ Այո՛ ԵՊՀ հրատարակչություն։ 2011 թ. 240 էջ։ Կիրակոսյան Ս. Գ. Մեծ եղեռնը արաբական արձակում // Literary Journal. B (D) Այո՛ 2005 թ. Էջեր 118-121։ 3. Մուրադյան Ս.Պ. Գրական ուղղություններ։ Գիրք Բ. Այո՛ Օրհնյալ է նա։ հրատ .։ 2007 թ. 335 էջ։ 4. Սուրմելյան LF Արձակի տեխնիկա։ չափը և խելագարությունը։ Այո՛ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն։ 2008 թ. 333 էջ։ 5. Wellek RA, Warren OE Գրականության տեսություն։ Այո՛ Սարգիս Խաչենց. «Պրիտինֆո» հրատարակչություն։ 2008 թ. 513 էջ։ Ortega and Gasset J. Ամբողջական աշխատանքներ։ Հատոր 6. Մադրիդ. Խմբագրական Magazine de11. Reixach FJ- ի ցեղասպանություն և սերունդ։

example1115

example1115

Սոցիալական գործընկերությունը, գործելով տրիպարտիզմի հիմքով, աշխատաշուկայի հիմնական սուբյեկտների` գործատուների և վարձու աշխատողների համար այսօր հանդես է գալիս որպես ձևաչափ կամ գործիք` արդյունավետ քննարկումների, օպտիմալ լուծումների, փոխզիջման, համագործակցության և կոլեկտիվ բանակցությունների անցկացման համար։ Պետության դերը անհրաժեշտ իրավական, տնտեսական, կազմակերպչական, ֆինանսական և այլ ռեսուրսներով ՍԳ սուբյեկտներին ապահովելն է։ Բոլոր այս նպատակների հասանելիության երաշխիքը պետությունմասնավոր հատվածի արդյունավետ համագործակցությունն է, ՀՀ-ում սոցիալական եռակողմ գործընկերության ներդաշնակ զարգացումը, ինչպես նաև արհմիությունների և գործատուների միությունների կառուցվածքային և գործառութային ռադիկալ փոփոխությունը։

Նիկողոսյան ՔրիստինեՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ԴԵՐԸ ՀՀ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄՀայկական իրականության պատմական զարգացման խճանկարն ակնհայտ էդարձնում այն հանգամանքը, որ ՀՀ-ում անցումը կապիտալիստական հարաբերությունների տեղի է ունեցել հեղափոխության և արտաքին բացասական գործոններիազդեցության ներքո։ Հետխորհրդային հասարակությունների համար սոցիալականոլորտում առաջացած նոր երևույթներն արմատապես տրանսֆորմացիայի ենթարկեցին հասարակական հարաբերությունները։ Սոցիալական շերտավորումն ու դրահետևանքով հասարակության կենսամակարդակի կտրուկ անկումը հրամայական էրդարձնում այնպիսի գործիքի կիրառումն, ինչպիսին սոցիալական գործընկերություննէր։ Այլ կերպ ասած՝ սոցիալական գործընկերությունը դիտարկվում էր որպես սոցիալական կայունության և փոխհամաձայնության ապահովման մեխանիզմ` որպես հանրային կայուն զարգացման մոտիվ և հենք։ Սոցիալական գործընկերությունը հարաբերությունների համակարգ է, որըձևավորվում է աշխատավորների և գործատուների միջև` պետության միջնորդությանշրջանակներում։ Այն ենթադրում է ինստիտուտների, մեխանիզմների ու գործընթացների այնպիսի ամբողջություն, որը միտված է բանակցային գործընթացներում հավասարակշռության ապահովմանը, որտեղ կողմերը քննարկում են զբաղվածության,վարձատրության, աշխատանքային հարաբերությունների և սկզբունքներին առնչվողհարցեր։ Բանակացային գործընթացն, ըստ էության, կհանգեցնի փոխզիջումայինորոշման` հասնելու կորպորատիվ և հանրային շահերի իրականացման [1]։ Ագապովան կարծում է, որ սոցիալական գործընկերությունը գործիքակազմ է՝լուծելու հանրության շրջանում առկա խնդիրները։ Բացի դրանից, այն միտված էձևավորելու նոր կապեր ու կոալիցաներ, որոնք իրենց ձեռքում կկենտրոնացնեն տեղիհանրության կառավարումը [2]։ Վոլգինը սոցիալական գործընկերությունը դիտարկում է իբրև հարաբերությունների համակարգ, որը վարձու աշխատողների և գործատուների միջև ձևավորվում է պետական միջամտությամբ՝ նպատակ ունենալովսոցիալ-աշխատանքային ոլորտում համաձայնեցնելու տնտեսական շահերն ուկարգավորելու սոցիալ-աշխատանքային կոնֆլիկտները [3]։ Վերը նշված սահմանումները տեսանելի են դարձնում այն հանգամանքը, որսոցիալական գործընկերությունը միտված է աշխատանքային հարաբերություններիկարգավորմանը, կոնֆլիկտների և խնդիրների համահարթեցմանը։ Այլ կերպ ասած՝ռեալության սահմաններում շեշտադրվում է աշխատանքի, աշխատանքային իրավունքի կարևորությունն ու գործառնությունը։ Աշխատանքի իրավունքը և աշխատանքային իրավունքները ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական, այլև մարդու հիմնարար իրավունքների միջուկն են։ Աշխատանքին առնչվող մարդու իրավունքների ընդհանուրհայտարարն, ըստ էության, աշխատանքն է։ Ամեն մի հասարակության նյութականհիմքը մարդկանց աշխատանքային գործունեությունն է։ Դիտարկելով սոցիալական գործըկերության հիմքերը ՀՀ-ում` առաջնահերթ էդառնում ուսումնասիրել վերջինիս ձևավորման պատմական նախահիմքերը, որոնքակնհայտ կդարձնեն վերջինս ծագման հիմնական անհրաժեշտությունը և կարևորությունը։ 19-րդ դարի առաջին տասնամյակներին Արևելյան Հայաստանը, ինչպես նաևՎրաստանն ու Ադրբեջանը վերջնականապես ազատագրվեցին Պարսկաստանի ևՕսմանյան Կայսրության լծից և միացան ցարական Ռուսաստանին։ Արևելյան Հայաստանի համար ստեղծվեցին տնտեսական և մշակութային զարգացման բարենպաստպայմաններ։ Սակայն ռուսական միապետության մեջ մտած բոլոր ժողովուրդները,դրանց թվում նաև հայերը, ենթարկվում էին ցարիզմի գաղութատիրական դաժանռեժիմին, ազգային բիրտ հալածանքներին ու անխնա շահագործմանը։ Հետբարեփոխական ժամանակաշրջանն ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ Անդրկովկասիպատմության մեջ նշանավորվեց կապիտալիզմի արագ զարգացմամբ։ Կապիտալիստական հարաբերություններն սկսեցին զարգանալ նաև Հայաստանում։ Դանդաղորեն սկսեցին աճել արդյունաբերությունը և առևտուրը։ Հայաստանի գյուղացիության համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծվեցին հատկապես 1870 թ. Գյուղացիական բարեփոխումից հետո, չնայած դրանից հետո էլ հայ գյուղացիաության վիճակըմնում էր շատ ծանր և կալվածատերերը շարունակում էին նախկինի պես կեղեքելազատագրված գյուղացիությանը [4]։ Կապիտալիզմի զարգացման արդյունքում Անդրկովկասում ի հայտ եկավ նորդասակարգ` առևտրական և արդյունաբերական բուրժուազիան։ Բուրժուազիան զարգացման երկարատև գործընթացի, արտադրության և փոխանակության եղանակների հեղաշրջման արդյունք է, որի առաջացման հետ մեկտեղ ձևավորվում է բանվորդասակարգը։ Այսպես բուրժուազիան ծնեց իր հակոտնյային [5]։ Կապիտալի կենտրոնացումը հասարակության որոշակի խավի ձեռքում` այսդեպքում բուրժուազիայի, հանգեցրեց փոխհարաբերությունների վերաձևափոխման։ Կապիտալիզմի զարգացման սկզբնական փուլում երկու դասերի փոխգործողությունըհանգեցրեց այդ դասերի ոչ համընկնող շահերի առաջացման։ Կապիտալիզմի ծագման հենց սկզբից կապիտալիսնետներն՝ ընկած շահի հետևից, բանվորին կամ բանվորուհուն ստիպում էին աշխատել ուժից վեր, աներևակաելի ծանր և վնասակար պայմանններում՝ առանց ժամանակային սահմանափակման։ Նման պայմաններում տեսանելի է, որ բացակայում է աշխատանքի պաշտպանության եզրույթի ոչ միայն գործածությունը, այլև՝ գործնականում դրա ապահովմանհամար համապատասխան երաշխիքերի ստեղծումը։ Նման պայմաններում հրամայական է դառնում երկու սյուբեկտների գործառնության շրջանակում այնպիսի մեխանիզմի ստեղծումը, որը պարարտ հող կնախապատրաստեր հակամարտության հաղթահարման համար։ Սկզնաապես նման մեխանիզմը ձևավորվում էր հանգիստ, ինչիարդյունքում կրճատվեցին աշխատանքային ժամերը և բարձրացավ վարձատրությանչափը։ Նման իրավիճակում վարձու աշխատողների ուժը և հնարավորությունն ավելինվազ էր, քան կապիտալիստինը։ Թեպետ, պետք է նշել, որ կապիտալիզմի զարգացման սկզբնական փուլում նրանց աջակցում էր պետությունը, որի գլխավոր դերնօրենսդրաիրավական կարգավորումն էր։ Այս շրջանում տարածված էր այնմոտեցումը, թե պետությունը ստանձնել էր «գիշերային պահակի» դեր և հետևում էր,որ ոչ ոք և ոչինչ չխախտեր սահմանված իրերի դասավորվածությունը [6]։ Նման իրավիճակում աշխատավորները չէեն կարող հույսը դնել չեզոքության քաղաքականություն վարող պետության վրա։ Անհրաժեշտ էր միավորվել՝ հասնելու իրենց շահերից բխող օրենքների ընդունմանը։ Սա որոշակիորեն բացատրում է այն հանգամանքը, թե ինչու շատ երկրներում գործում էին օրենքներ, որոնք արգելում էին արհմիությունների ստեղծումը։ Արդյունքում, միայն 19-րդ դարի վերջին նրանք օրինականացրին իրենց գործունեությունը։ Սրան հաջորդեցին աշխատանքային օրենսգրքերիփոփոխությունն ու արհմիությունների ստեղծումը։ Այսպես դրվեցին արհիմությունների գործունեության հիմքերը։ 1919 թ. ստեղծվեց Աշխատանքի միջազգային կազմակերպությունը, սակայն սոցիալական գործընկերությունը դեռ չէր գործում [3]։ Շուրջկես դար պահանջվեց տեսական և գործնական մակարդակում սոցիալական գործընկերության մասին պատկերացում կազմելու համար։ Բնականաբար այս շրջանումտեղի են ունեցել սոցիալ-տնտեսական որոշակի փոփոխություններ, որոնց դիտարկման արդյունքում ակնհայտ կդառնա սոցիալական գործընկերության առաջացմանհրամայականը։ Այս շրջանում կապիտալիզմը թևակոխեց զարգացման նոր փուլ, արտադրության մասշտաբները ընդլայնվեցին, միջազգայնացվեց արտադրությունը։ Ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ դրսում՝ ակնառու էր մրցակցությունը։ Այս շրջանումարհմիությունների կազմակերպած գործադուլները ժամանակավորապես դադարեցրին արտադրությունը, որի հետևանքով սեփականատերերն ավելի լուրջ խնդիրներիբախվեցին, քան 20-30 տարի առաջ։ Արտադրության միջազգայնացումը և դրսի շուկա մուտք ու ելք ունենալն ավելի բարդացրեց իրավիճակը գործադուլների շրջանում։ Գործադուլների հետևանքով սեփականատերերը մրցակցային պայքարում ուղղակիորեն պարտություն էին կրում, ինչը հանգեցնում էր շահույթի կրճատման։ Այսպեսսեփականատերերին այլ բան չէր մնում, քան համագործակցել արհմիություններիհետ։ Նման իրավիճակում Երկրորդ աշխարհամարտից հետո արհմիություններն արդեն զգալի ուժ էին ներկայացնում, որոնց հետ պետք էր հաշվի նստել։ Սա փոխեցսոցիալ-աշխատանքային հարաբերությունների բնույթը և նպաստեց աշխատավորների և գործատուների միջև հարաբերությունների ձևավորմանը։ Փոխվեցնաև պետության դերը։ 20-րդ դարի առաջին կեսին պետությունը տնտեսական ոլորտում «գիշերայինպահակի» դերից անցում կատարեց ակտիվ գործունեության։ Միջամտությունը ակներև էր ոչ միայն տնտեսական, այլև սոցիալական ոլորտներում։ Այս ալիքի ազդեցության ներքո՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո առաջքաշվեց նոր հայեցակարգ` «համընդհանուր բարեկեցության պետություն» (WelfareState)։ «Համընդհանուր բարեկեցության պետության» հայեցակարգի հիմքում ընկածէր կրթական, առողջապահական հասանելի համակարգի ստեղծումը` սոցիալականապահովագրության, նվազագույն աշխատավարձի և այլ գործիքների կիրառմամբ [7]։ Այսպես հասարակական կառավարման գործընթացում սկսվեց ամրապնդվելժողովրդավարական ընթացակարգերի և մեխանիզմների դերը։ Կոլեկտիվ բանակցությունների միջոցով 1919 թ. Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության շրջանակներում հիմք դրվեց այնպիսի կատալիզատորի գործառնության, ինչպիսինսոցիալական գործընկերությունն է [9]։ Սոցիալական գործընկերության գաղափարախոսությունը հիմնված է փոխզիջման, համագործակցության, փոխադարձ պատասխանատվության սկզբունքիվրա` աշխատանքային վեճերի արմատական առճակատումից անցում կատարելովիրավական, համաձայնեցման և հաշտեցման ընթացակարգերի [8]։ Վոլգինը սոցիալական գործընկերությունը (այսուհետ ՍԳ) համակարգն անվանում է «տրիպարտիզմ»՝ ելնելով դրանում երեք կողմերի առկայությունից [3]՝Կազմակերպություններ, որոնք ներկայացնում են վարձու աշխատողների շահերը – արհիմություններ,Գործատուներ, գործատուների միություններ,Պետություն։ Պետականմարմիններ ԲանակցություններԳործատուներԱշխատավորներՍմոլկովը ևս ՍԳ համակարգը դիտարկում է եռակողմ համաձայնության համատեքստում` ձգտելով գտնել ընդունելի եռակողմ լուծումներ` աշխատանքային ևսոցիալ-տնտեսական հարաբերություններում։ Նման սահմանումն ընդգծում է միայնՍԳ-ի մի կողմը, մասնավորապես այն, որ ՍԳ-ն նպատակահարմար մեթոդ է և գործիքակազմ սոցիալ-աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորման համար։ Այլկերպ ասած՝ այն հասարակական հարաբերությունների մի մասն է դարձել, և այսօրառաջնային է այդ մեխանիզմի ամրապնդումը, զարգացումը և կատարելագործումը[9]։ Այսպիսով, ամփոփ ներկայացնելով սոցիալական գործընկերության դերը՝ այնդիտարկում ենք որպես նրա մաս կազմող սյուբեկտների գործողություններ, որոնքմիտված են իրականացնելու սոցիալական քաղաքականությունը, փոխելու բնակչության և դրա առաձին մասերի վիճակը` լուծելով սոցիալական ոլորտում առկա խնդիրները։ Այս սահմանումը դիտարկում է սոցիալական գործընկերությունը որպես միջոց՝լուծելու սոցիալական ոլորտում առկա խնդիրները` փոխելով կամ պահպանելով բնակչության և նրա առանձին խմբերի սոցիալական վիճակը։ Այս սահմանումից կարողենք եզրակացնել, որ սոցիալական գործընկերությունը դիտարկվում է ավելի լայնիմաստով` որպես սոցիալական խմբի շահերի ներկայացման միջոց [10]։ Սոցիալական գործընկերությունը` որպես միջազգայնորեն ճանաչված հայեցակարգ և պրակտիկ գործունեության ոլորտ, որդեգրել են աշխարհի ինչպես զարգացած, այնպես էլ՝ զարգացող երկրները։ Շուկայական տնտեսության անցման և ժողովրդավարական ինստիտուտների կայացման գործընթացում սոցիալական գործընկերությունը համարվում է առանցքային հայեցակետերից մեկը, որի գործառնությանարդյունավետությունը կապահովի ինչպես սոցիալական պետության կայացման սահունությունը, այնպես էլ՝ գործարար միջավայրի զարգացումը։ Որպես հասարակական հարաբերությունների յուրահատուկ տեսակ և կարգավորող մեխանիզմ` սոցիալական գործընկերության կոնցեպտուալ հայեցակարգի շրջանակն այսօր ընդալայնվելէ։ Սկզբնապես սոցիալական գործընկերության առաջացումը կապվել է սոցիալ-աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորման հետ։ Սակայն անհրաժեշտ էսոցիալական գործընկերության (ՍԳ) գործիքակազմը կիրառելի դարձնել մի շարք այլոլորտներում ևս։ Առաջին հերթին անդրադառնալով տնտեսական ոլորտին՝ պետք է նշել, որ ՍԳգործիքակազմի կիրառումն այս ոլորտում մեծամասամբ նպատակ ունի գործակցայինև փոխըմբնումային միջավայր ապահովել գործարար ոլորտում։ Ստացվում է հետևյալպատկերը. գործատուները և նրանց շահերը ներկայացնող ինստիտուցիոնալմարմինները ևս տնտեսական առումով գտնվում են ՍԳ կարգավորիչ մեխանիզմիհիմնակետում։ Անհրաժեշտաբար նշենք նաև այն հանգամանքը, որ գործարարը՝ որպես գործատու, ՍԳ կողմերից մեկն է, և նման գործողությունների արդյունքում էլ հենցձևավորվում է գործատու-աշխատավոր փոխհարաբերությունները, որոնց հավասարակշռվածությունը միայն կարող է հիմք դառնալ պետություն որդեգրած աշխատանքային և տնտեսական քաղաքականությունների իրականացման համար։ Սակայննման փոխհարբերությունների կարգավորումն առաջին հերթին ենթադրում էտարածքային համաչափության բաղադրիչի առկայություն։ Այսինքն, նման փոխհարաբերությունների զարգացումը պետք է տեղի ունենա ոչ միայն որևէ կոնկրետ կենտրոնում, այլև երկրի ծայրամասային շրջաններում` ապահովելով գործընկերային համաչափ հարաբերությունների ձևավորում։ Բնապահապանական ոլորտում ՍԳ դերի կարևորությունը հարկ ենք համարումկապել բիզնեսի զարգացման հետ։ Որպես եզրույթային հասկացություն՝ գորածածումենք կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն եզրույթը` ԿՍՊ։ Այս եզրույթի հիմքում ընկած է «բիզնեսի շարունակական պարտավորությունն առ այն, որ պետքէ գործել բարոյական նորմերին համապատասխան և նպաստել տնտեսական զարգացմանը` միաժամանակ բարելավելով աշխատուժի և նրանց ընտանիքների, ինչպեսնաև համայնքների և, ընդհանրապես, հասարակության կյանքի որակը»։ Բիզնեսիսոցիալապես պատասխանատու լինելու առավելությունը բիզնեսի շարժման ուղղության և հասարակական սպասումների համընկնումն է։ Ընկերությունները, լինելովտնտեսական ամբողջություններ, պարտավոր են հոգ տանել իրենց տնօրինությանտակ գտնվող ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման մասին։ Առաջնորդվելովնշված պարտականության իրականացմամբ` ընկերություններն արտադրում ենարտադրանք կամ մատուցում ծառայություններ, աշխատանքով ապահովում են տվյալհասարակության քաղաքացիներին և շահութաբաժիններ վճարում բաժնետերերին։ Մյուս կողմից՝ ընկերություններն ավելին են, քան պարզապես տնտեսական ամբողջությունը։ Այս դեպքում ընկերություններն արտաքին աշխարհի մաս են կազմում ևնրանց գործունեության հաջողությունը պայմանավորված է արտաքին աշխարհի հետհարաբերությունների բնույթից։ Ստացվում է, որ ընկերությունները պատասխանատուվարքագիծ պետք է դրսևորեն այնպիսի բնագավառներում, ինչպիսիք են՝ շրջակամիջավայրի պաշտպանությունը, տեղական համայնքների զարգացումը, հասարակության անվտանգությունը և այլն։ Այլ կերպ ասած՝ գործարարը սոցիալական պատասխանատվություն է կրելու աշխատողի, նրա ընտանիքի ու համայնքի համար։ ԿՍՊ-ի միջոցով հնարավոր է հասնել տնտեսական զարգացման, սոցիալական կայունության և բնապահպանական անվտանգության ապահովման։ Սոցիալական գործընկերությունը Հայաստանի մասնագիտական կրթությանև ուսուցման (ՄԿՈՒ) ոլորտում։ Այս ոլորտում գործակցության ապահովմանհիմնական նպատակն է աշխատաշուկա-տնտեսություն–սոցիալական ենթակառուցվածքներ օղակների միջոցով ապահովել կրթական համակարգի պատվերը։ Որպեսարդյունք` որակյալ կադրեր-աշխատաշուկա մոդելը շատ կարևոր և անհրաժեշտ ձևաչափ է զարգացած տնտեսություն ունեցող կամ դրան հավակնող յուրաքանչյուր երկրիհամար։ Ծրագիրը ՀՀ-ում իրականացվում է միջին մասնագիտական կրթության համակարգում։ ՄԿՈՒ ոլորտի կարևորագույն խնդիրներից է կրթության որակի բարձրացումը, համակարգի արդյունավետ գործունեությունը և քաղաքացիներին` ձգտումներին և ընդունակություններին համապատասխան կրթություն ստանալու հավասարպայմանների ու աշխատաշուկայում մրցունակության ապահովումը։ Խնդիրն այն է,որ բարձրագույն կրթություն ունեցողների մի ստվար հատված աշխատում է ոչ իրմասնագիտությամբ՝ կատարելով մասնագիտական որակավորումից ավելի ցածրորակավորում պահանջող աշխատանք՝ ՀՀ աշխատաշուկայում զբաղեցնելով ՄԿՈւշրջանավարտների տեղը։ Սոցիալական գործընկերության ձևավորումը մասնագիտական կրթության և ուսուցման ոլորտում համընդհանուր խնդիր է։ Մասնագիտական կրթությունն ու ուսուցումը պետք է զարգանան` հիմքում ունենալով սոցիալականգործընկերությունը։ Սոցիալական գործընկերների որոշումների ընդունումը աշխատանքային շուկայի պահանջներին համապատասխանության երաշխիք է, իսկ նրանցմեծածավալ երկարաժամկետ ներդրումները ՄԿՈՒ համակարգի տարբեր աստիճանների և ձևերի մեջ կարող է ապահովել տնտեսության և մասնագիտական կրթությանհամակարգի զարգացման կայուն աճ։ Այս ամենը ենթադրում է, որ կրթության համակարգը պետք է վերակազմակերպվի, ձևափոխվի, ավելի արդյունավետ և դինամիկդառնա, իսկ դրա պատվերը կարող է տալ միայն զարգացող կամ զարգացման հավակնություններ ունեցող, նոր բովանդակային պահանջ ձևակերպող գիտելիքահենտնտեսությունը։ Հեռանկարային դիտարկումներ անելիս անհրաժեշտ ենք համարում նաևուսումնասիրել պետության դերի հետ կապված հանգամանքները։ ՀՀ-ում ՍԳ կայացման որպես առաջին նախապայման կարևորվում է պետության շահագրգռվածությանհանգամանքը։ Պետության դերը հիմնականում կապվում է օրենսդրաիրավականդաշտում վարվող գործունեությանը, սակայն բացթողում կլինի չնշել ֆինանսավորման հետ կապված հարցերը։ ՍԳ սյուբեկտ հանդիսացող գործատուների և արհմիությունների գործունեության ապահովման կարևոր ասպեկտ է անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների հասանելիությունը, որոնք պետք է ձևավորվեն ոչ միայն անդամավճարներից, այլև՝ պետական փոխանցումներից։ Այս բոլոր նպատակների հասանելիության երաշխիքը ՀՀ-ում պետություն-մասնավոր հատված արդյունավետ համագործակցությունն է և սոցիալական եռակողմ գործընկերության ներդաշնակ զարգացումը։ Մասնավորապես երբ պետության` որպես հասարակական շահերը ներկայացնողի, գործատուների` որպես արտադրվող ապրանքների ու մատուցվող ծառայությունների որակն ապահովողի և արհմիությունների` որպես սոցիալական պաշտպանվածության երաշխավորի համար ձևավորված են համահունչ և իրավահավասարպայմաններ։ Այլ կերպ ասած՝ ՍԳ-ն PPP (public-privete partnership) համագործակցային օղակի ռեալիզացիոն հենքն է, որը կարող է ապահովել վեջինիս կայացման արդյունավետությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Хохлова М. М., Социальная политика։ Учебное пособие, Красноярск, СФУ, 2010,[4] Վարդապետյան Ա. Վ., Հայաստանի արհմիությունների պատմություն, Երևան,1969, Էջ 5։ [5] Վարդապետյան Ա. Վ., Լենինը արհիմությունների դերի և խնդիրների մասին,Երևան, 1970, Էջ 3։ учебное пособие, Москва, СТИ, МГУС,Նիկողոսյան ՔրիստինեՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ԴԵՐԸ ՀՀ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌՈՒՄԲանալի բառեր՝ գործընկերային հարաբերություններ, կոլեկտիվ բանակցութիրավունք, պետական-մասնավոր հատված համագործակցություն։

example15

example15

Հոդվածի կիզակետում կորպորատիվ հեղինակությունն է և կորպորատիվ լեգիտիմությունը, որոնց նվաճումը մրցակցային սոցիալական հարաբերությունների պայմաններում ցանկացած կազմակերպության գոյատևման անհրաժեշտ պայմաններից է։ Շարադրված նյութի սկզբնական հատվածում ներկայացված են «կորպորատիվ լեգիտիմություն» և «կորպորատիվ հեղինակություն» հասկացությունների սահմանումները։ Այնուհետև նյութում դիտարկվում են երկու ֆենոմենների միջև առկա հարաբերակցությունը, ինչպես նաև կորպորատիվ հեղինակության կառավարման հիմնական քայլերը, սկզբունքները։

Կորպորատիվ լեգիտիմությունը և կորպորատիվ հեղինակությունը արժեքավոր ռեսուրսներ են, որոնց նվաճումը կազմակերպության գործառնությանանհրաժեշտ պայմաններից է։ Սակայն գիտական գրականությունում «կորպորատիվ լեգիտիմություն» և «կորպորատիվ հեղինակություն» հասկացությունների սահմանման միանշանակության հետ կապված կան որոշակի դժվարություններ։ Բացի այդ, սահմանափակ են տեսական նյութերը՝ այդ երկու ֆենոմենների միջև առկա սոցիալական կապի բնույթի հստակեցմանը, ինչպես նաևկորպորատիվ հեղինակության կառավարման առանձնահատկություններինվերաբերող։ Նախևառաջ անդրադառնանք լեգիտիմությանը, որը երկար ժամանակճանաչվել է քաղաքական և կառավարական վարչակարգերի ելակետայինտարր՝ վերաբերելով վարչակարգերի, ինստիտուտների հասարակական ընդունմանը ու դրանց կողմից իշխանության կիրառման արդյունավետությանճանաչմանը։ Սոցիոլոգիական գրականությունում ամրապնդվել է այն պատկերացումը, որ «լեգիտիմություն» հասկացության ամբողջական գիտական կոնցեպտուալիզացիան առաջին անգամ իրականացրել է Մ.Վեբերը։ Ըստ Վեբերի՝«լեգիտիմություն» հասկացությունը ամրագրվում է որպես սոցիալական կարգի«կարևորության» մասին պատկերացումների առկայություն, այն դրսևորվում էենթակաների կողմից իշխանության ճանաչման, նրա հրամաններին ենթարկվելու ինքնակամ համաձայնության մեջ։ Նման կարգն ավելին է, քան գործողությունների կանոնավորությունը և հետևողականությունը[2, էջ 21]։ Այստեղ տեղին է նաև հիշատակել սոցիոլոգ Պ.Բուրդիեի հայացքները։ Ըստ նրա՝ լեգիտիմը «այն իշխանությունն է, որին ենթարկվողը տալիս է այնիրականացնողին, այսպես ասած, վարկ (кредит), որով մեկն օժտում է մյուսին,fides, auctoritas, որոնք մեկը հանձնում է մյուսին՝ ներդնելով դրա մեջ վստահություն։ Դա իշխանություն է, որը գոյություն ունի միայն այն պատճառով, որդրան ենթարկվողը հավատում է, որ այն գոյություն ունի»[1, էջ 209]։ որոշակի շահագրգիռ կողմերի համաձայնությունը։ Լեգիտիմության հանդեպ ակադեմիական կիզակետվածության արդյունքում առաջացել է «լեգիտիմ կազմակերպություն» հասկացությունը։ Կազմակերպության լեգիտիմության հանդեպ ուշադրությունը պատահականչէ։ Լեգիտիմ կազմակերպությունները և դրանց ղեկավարներն ընկալվում ենորպես «առավել արժեքավոր, առավել կարևոր, առավել կանխատեսելի ևառավել վստահելի» քան ոչ լեգիտիմ կազմակերպությունները ու դրանց ղեկավարները[8, էջ 575]։ Բացի այդ, լեգիտիմ կազմակերպությունները հավանականէ, որ ընտրողներից կստանան աջակցություն և ռեսուրսներ[7, էջ 391]կերպության համար ոչ պակաս կարևոր ակտիվ է։ Դիտարկենք «կորպորատիվ հեղինակություն» և «կորպորատիվ լեգիտիմություն» հասկացությունների վերաբերյալ գիտական գրականությունումառկա բազմազան սահմանումներից երկուսը։ Ստացվում է, որ լեգիտիմության ձեռքբերման համար անհրաժեշտ էԻնչ վերաբերում է կորպորատիվ հեղինակությանը, ապա այն կազմաԼեգիտիմությունն ընդհանրացված ընկալումն է կամ ենթադրությունը,որ կազմակերպության գործողությունները ցանկալի են, ճիշտ են կամ ընդունելի են նորմերի, արժեքների, համոզմունքների և սահմանումների սոցիալապես կառուցակցված համակարգի շրջանակներում[8, էջ 574]։ Հեղինակությունը գիտելիքների և զգացմունքների հավաքածու է, որըֆիրմայի և նրա գործողությունների վերաբերյալ ունեն շահագրգիռ տարբերկողմերը [9, էջ 418]։ Արդեն իսկ վերոնշյալ սահմանումներից պարզ է դառնում, որ կազմակերպությունները, հեղինակության կառուցակցման գործընթացում հետևելովհասարակական սպասումներին ու իրենց քայլերով բավարարելով այդ սպասումները, ժամանակի ընթացքում դառնում են վստահելի, լեգիտիմ։ Կարճասած, կազմակերպությունը, ձեռք բերելով դրական հեղինակություն, միաժամանակ նվաճում է լեգիտիմություն կոչվող արժեքավոր ռեսուրսը։ Ճշմարիտ էնաև հակառակ պնդումը։ Սակայն այստեղ տեղին է նկատել, որ նման պնդումները գործում են ժողովրդավարական վարչակարգի համատեքստում, որիառավելություններից մեկը համամարդկային արժեքների որդեգրումն է։ Ավելին, ժողովրդավարական վարչակարգում առկա են մրցակցային սոցիալական հարաբերություններ, որոնց շրջանակներում կազմակերպություններըզարգանում են, կատարելագործվում։ Մինչդեռ ոչ ժողովրդավարական հասարակությունում կարելի է ավելի շուտ խոսել ոչ թե լեգիտիմության նվաճման,այլ վերագրման մասին։ Նման լեգիտիմությունը «քվազի լեգիտիմություն» է,քանզի կազմակերպություններն իրենց գործառույթներն իրականացնելիս հաճախ շեղվում են ձևայնացված և չձևայնացված կանոններից, բայց դրա հետմեկտեղ վայելում են ելակետային շահագրգիռ կողմերի հանդուրժողական վերաբերմունքը։ Այդ կազմակերպությունների ընդունման պատճառները թաքնված են մակրոհամակարգերի թերություններում, որոնք, ի վերջո, իրենց դրսևորումն են գտնում շարքային քաղաքացու ենթարկվողական վարքի մեջ։ Պետք էնշել, որ «քվազի լեգիտիմության» հետ մեկտեղ կազմակերպությունը կարող էիրականում ունենալ բացասական հեղինակություն։ Դրական հեղինակությանտարբերակը նույնպես բացառված չէ, եթե կազմակերպությունը կիրառում էմանիպուլյատիվ հաղորդակցություն, ինչպես նաև ձևայնացված բացասականսանկցիաներ։ Նյութի հետագա շարադրման մեջ կորպորատիվ հեղինակությունը և լեգիտիմությունը կդիտվեն ժողովրդավարական հասարակության համատեքստում։ Եվ այսպես, կազմակերպությունը, պահպանելով գերիշխող մշակույթիշրջանակներում ընդունելի վարքի, սկզբունքների, նորմերի կայուն գիծ, ժամանակի ընթացքում ձեռք է բերում դրական հեղինակություն։ Այլ կերպ ասած`դրական հեղինակության պարագայում կարելի է խոսել կազմակերպությանսպասելի վարքի մասին։ Պետք է խոսել նաև այն մասին, որ կազմակերպության վարքը կարող էմեծապես համապատասխանել հասարակության կանոններին, սակայն երբեմնկարող է մասնակիորեն շեղվել դրանցից։ Կարելի է առաջ քաշել այն ենթադրությունը, որ կազմակերպությունը, շեղվելով կանոններից, կարող է պահպանել կամ անգամ բարձրացնել իր կորպորատիվ հեղինակությունը, եթե իր սոցիալական կազմակերպական վարքը համապատասխանում է հասարակության գերակայող մասի հիմնարար արժեքներին։ Մասնավորապես, բարձր հեղինակություն նվաճած կազմակերպություններն ընդունակ են շեղվելու ստանդարտ պրակտիկաներից ու շարունակել աջակցել իրենց բարձր կարգավիճակը, լեգիտիմությունը, քանզի հեղինակությունն ընդլայնում է ռազմավարական կառավարման տարածությունը։ Նման դեպքում կարելի է խոսել ոչ թեհետևորդ, այլ նորարար կազմակերպությունների մասին։ Ինչ վերաբերում է լեգիտիմության և հեղինակության միջև առկա տարբերություններին, ապա նշենք գոնե մեկը. մինչ լեգիտիմությունը սոցիալականընկալումն է, որը կարգավորող, նորմատիվ կամ կոգնիտիվ նորմերին ու սպասումներին հետևելու արդյունք է, հեղինակությունը կազմակերպություններիմիջև համեմատությունն է՝ հիմնված մի շարք հատկանիշների վրա, որոնք կարող են ներառել այս նույն կարգավորող, նորմատիվ կամ կոգնիտիվ հարթությունները[4, էջ 332]։ Ստացվում է, որ կորպորատիվ հեղինակության և համապատասխանաբար կորպորատիվ հեղինակության կառավարման տիրույթն առավել լայն է,քան կորպորատիվ լեգիտիմությանն ու վերջինիս կառավարմանը։ Ինչ վերաբերում է կորպորատիվ հեղինակության կառավարմանը, ապակազմակերպության համար այդ ինքնին նոր տիրույթի անտեսումը կարող էունենալ անդառնալի հետևանքներ, քանզի տեղեկատվական հասարակությանշրջանակներում կարճ ժամանակահատվածում ցանկացած կազմակերպության վերաբերյալ տարբեր շահագրգիռ կողմերի մեջ կարող են ձևավորվելսոցիալական տարբեր պատկերացումներ, որոնք էլ հենց կորոշեն տվյալօբյեկտի հետագա զարգացման ընթացքը։ Ըստ այդմ, կազմակերպությանհեղինակության կառավարումը պետք է դիտել որպես կազմակերպությանհամար ռազմավարական նշանակություն ունեցող խնդիր ու նախօրոք մշակելվերջինիս կառուցակցմանն ուղղված գործողությունների պլան, որի կյանքիկոչումը թույլ կտա կազմակերպության հեղինակության առկա վիճակը մոտեցնել ցանկալիին։ Այստեղ տեղին է մեջբերել Դրիսքոլի ու Քրոմբիի դատողությունն այն մասին, որ ոչ մի կազմակերպություն չի կարող լինել հարգված,սիրված բոլոր լսարանների կողմից, հետևաբար կազմակերպություններն ընտրում ու արձագանքում են առավել ազդեցիկ շահագրգիռ կողմերի խնդիրներին[5, էջ 445]։ Հասարակայնության հետ հարաբերությունների ոլորտի հանրահայտմասնագետներից մեկը` Քիմ Հարրիսոնը, առանձնացրել է ելակետային շահագրգիռ կողմերի շրջանում կորպորատիվ հեղինակության բարելավմաննուղղված հետևյալ վեց քայլերը։ 1. Իրականացնել հետազոտություն` ուղղված ելակետային շահագրգիռ կողմերի ավելի լավ ճանաչմանը։ 2. Գնահատել շահագրգիռ կողմերի ուժեղ ու թույլ կողմերը, ինչպես նաևկենտրոնանալ ներքին էության ու շահագրգիռ կողմերի ընկալումների միջևառկա անհամապատասխանություններին։ 3. Հետազոտել Ձեր կազմակերպության հեղինակությունը կազմող գլխավորգործոնները ու դրանք համապատասխանեցնել քաղաքականություններին,համակարգերին և ծրագրերին, որոնք վերաբերում են գործառական բոլորհարթություններին։ 4. Կազմել պլաններ` ուղղված շահագրգիռ կողմերի սպասումների գերազանցմանը։ 5. Գլխավոր տնօրենին ներգրավել որպես հեղինակության ծրագրի չեմպիոն։ 6. Կանոնավոր կերպով չափել նպատակների նվաճման արգելքները ու գործելարդյունքների բարելավման համար[6]։ Կորպորատիվ հեղինակության կառուցակցման ժամանակ կորպորատիվ հեղինակության կառավարման համար պատասխանատու սուբյեկտըպետք է նաև քաջատեղյակ լինի կորպորատիվ հեղինակության կառավարմաններքոհիշյալ հինգ սկզբունքներին, որոնք են՝1. տարբերվող ուժ. Ֆիրմաները շահագրգիռ կողմերի տեսակետներում զբաղեցնում են տարբերվող, հատուկ տարածություն,2. կիզակետվածություն. Ֆիրմաները շեշտադրում են ելակետային թեման,3. հետևողականություն. Ֆիրմաները հետևողական են բոլոր շահագրգիռ կողմերի հետ հաղորդակցություններում, 4. ինքնություն. Ֆիրմաները շահագրգիռ կողմերի մոտ դիտվում են որպեսիրական,5. թափանցիկություն. Ֆիրմաները` իրենց բիզնեսի վարման հետ կապված,դիտվում են որպես բաց ու անկեղծ[3, էջ 8]։ Հոդվածի շրջանակներում արդեն իսկ դիտված կորպորատիվ հեղինակության կառուցակցմանն ուղղված հիմնական գործողությունների ուսկզբունքների պահպանումը կազմակերպությանը թույլ կտա բարելավել իրհեղինակությունը ելակետային ազդեցիկ շահագրգիռ կողմերի շրջանում։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Бурдье П. Социология политики։ The case of Nova Nada and JDI. Business & Society, 40(4), 442-471.Աղբյուր՝ http։ Strategic and Institutional Approaches,”Տեղեկություններ հեղինակի մասինԽաչատրյան Թերեզա Արթուրի – ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի կիրառական սոցիոլոգիայիամբիոնի հայցորդ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժականինստիտուտ, քաղաքագիտության և տնտեսագիտության ամբիոնի դասախոս, E-mail։

example1788

example1788

Մեր աշխատանքի ուսումնասիրության առարկան է ձևաբանական համանունությունը, նպատակը` դրանում առկա ոչ միարժեք առանձին իրակությունների գնահատման մեր հայեցակետը ներկայացնելը։ Աշխատանքի համար տեսական հիմք է ծառայել Ն. Պառնասյանի «Քերականական համանունները ժամանակակից հայերենում» մենագրությունը, մասնավորապես` դրանում առկա որոշ դրույթներ, որոնք, մեր կարծիքով, վերանայման և վերագնահատման կարիք ունեն։ Նշենք, որ մեր դիտարկումները արդյունք են կենդանի լեզվի զարգացման և փոփոխության հետևանքով առաջացած նոր երևույթների և հնի միջև գոյություն ունեցող հակասությունների։

ՖՈՐՄԱՏԻԿ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵISԵՐԻ ՀԱՐISԵՐ Հարցի ուսումնասիրության պատմությունը, ի տարբերություն համանուն բառի, հարուստ չէ, բացառությամբ Ն. Պառնասյանի «Քերականական հոմանիշներ արդի հայերենում»։ Այն ներկայացվում է առանձին հոդվածների կամ ակնարկների միջոցով (Ռ. Շալունց, Է. Աղայան, Գ. Ahահուկյան, Մ. Ասատրյան, Ս. Աբրահամյան, Վ. Վինոգրադով)։ Հայերենի քերականության մեջ քերականական համանունների համապարփակ քննությամբ զբաղվում էր Ն. Փառնասյանը, ով իր վերոհիշյալ աշխատության մեջ մանրամասն վերլուծել է հայերենի «լեզվաբանական» և «շարահյուսական» հոմանիշները։ Այս աշխատության մեջ մենք ապավինել ենք այդ աշխատանքի հենց դրույթներին, որոնք, մեր կարծիքով, վերանայման և վերագնահատման կարիք ունեն։ Մեր աշխատանքի առարկան ձևաբանական համանունությունն է, որի նպատակն է ներկայացնել դրանում ոչ համարժեք առանձին իրողությունների վերլուծության մեր տեսակետը։ Ն. Քերականական հոմանիշները Փառնասյանը սահմանում է հետևյալ կերպ. «Քերականական հոմանիշներ ասելով հասկանում ենք քերականական արտահայտություններ, բառեր, շարահյուսական կառուցվածքներ, որոնք, լինելով նույն արտահայտության պլանում, տարբերվում են բովանդակության հարթությամբ, այսինքն ՝ տարբերվում են իրենց իմաստով, ունեն տարբեր ոլորտներ։ գործառույթի և համատեղելիության »։ Քերականական համանունությունը գործում է ինչպես «», այնպես էլ «շարահյուսական» մակարդակներով։ Ուսումնասիրելով ժամանակակից հայերենի իդիոլոգիական հոմանիշները ՝ Ն.Պառնասյանը առանձնացնում է երկու ենթահամակարգեր, այն է ՝ «Հոմանիշ» -ի »» «Բառերի հոմանիշներ»։ Վանկերի համանունությունը բաժանված է երկու ենթաբաժնի. 1. «Հոլովման համակարգի քերականական վանկերը և նրանց համանուն շարքը» և 2. «Բայական համակարգի քերականական վանկերի համանուն շարքը»։ Բառերի համանունությունը քննելու համար այն բաժանվում է չորս հիմնական ենթաբաժնի, այն է ՝ «Համանուն բառերի միջիմպատագիտական ​​շարքը բանավոր համակարգում», «Գոյական համակարգում գործող համանուն բառեր», «Խո 1 Փառնասյան Ն. , Քերականական հոմանիշները ժամանակակից հայերենում, Երջան, 1979 Համաձայնության և վանկային համակարգերի վանկերի վանկերի միջսիմպատիկ շարք և «Խոսքի մասերի փոխանցումից հետո վերջածանցով կազմված խմբեր» (վերջին խումբը ներկայացնում է խոսքի երկու կամ ավելի մասերի հարաբերականություն. Գոյական ածական, շեղ վանկ - ածական և այլն)։ Մենք հավատարիմ կմնանք հեղինակի առաջ քաշած այս սկզբունքներին. մենք առաջինը կներկայացնենք հերոսների միատարրության վերաբերյալ մեր դիտարկումները։ 1. Նախ, եկեք խոսենք «Ց» ձվի մասին։ Հարցի հետ կապված Մանուկ Աբեղյանը նշում է. «Աշխարհաբարի պատճառական բայերը ծագում են Engrabar- ի պատճառական ձևերից, այսինքն ՝ ճնշվում են պատճառահետեւանքային ձայները։ Օրինակ ՝ թռչել, հասնել, դրանք դառնում են թռչել, առաքել։ N, ի վերջածանցի երկու բաղաձայնները միանում են միմյանց կողքին, որի երկրորդ տառը դուրս է գալիս։ Օրինակ ՝ զարմացնել, բնակեցնել, դառնալ անակնկալ, բնակեցնել և հետո զարմացնել, բնակեցնել »։ Պետք է նշել, որ այս տերմինն օգտագործվում է որպես պատճառահետեւանքային վերջածանց։ Առաջացել է գրաբարյան «ուցան» («ոյց + ան = ուցան», որտեղ «ոյծ» վերջածանցը դառնում է «ուց»), որը, հնչյունական փոփոխության ենթարկվելով, ժամանակի ընթացքում վերափոխվում է «ծն» վերջածանցի։ Խոսելով «J» ձվի մասին `վերջինիս համանուն շարքում Ն.Պառնասյանը նշում է հետևյալը.« Պատճառահետեւանքային սեռի ածանց »; նա բերում է հետևյալ օրինակը. «վազել + ց + նել»։ Մենք համաձայն չենք այս պնդման հետևյալ պատճառով. Պատճառահետեւանքային ածանցներն են «(ա) ց», «(ե) ծն», «ծն» և երբեք «ց»։ «Առևանգել» բառի հեղինակը, ինչպես տեսնում ենք, առանձնացնում է «նել» մասը, իսկ այդ մասի «ն» մասը կոչվում է «ներկայիս բաղադրիչ», քանի որ այն պահպանվում է ներկայի հիմքում, բացառությամբ «n» և «ch» սարսափելի։ բայեր 2։ Ն. Պառնասյանի դիտարկումը ստուգաբանորեն հիմնավորված է, ինչը տեսանելի է անժամանակ քննության դեպքում։ Հարկ է նշել, որ «բառեր» բառերի իմաստային հարաբերությունների քննության հայեցակարգը միաժամանակյա մոտեցում է, քանի որ հակառակ դեպքում անհնար կլինի հստակեցնել այդ իրողությունների գործառույթները։ Մեր նպատակն է ուսումնասիրել այս քերականական համանունը միաժամանակյա տեսանկյունից։ Իսկ «ց» բառը միաժամանակ ուսումնասիրելու դեպքում մենք կհանգենք այն եզրակացության, որ արդի հայերենում, ինչպես նշեցինք, «ատս», «եղ», «ծն» վերջածանցները պատճառական են, բայց ոչ երբեք «ց»։ 2. «Q» տառի համար այն նշում է այն փաստը, որ գոյականները գոյականների հոգնակի մաս են կազմում, այն բերում է հետևյալ օրինակը ՝ «որդի + q»։ Սակայն սա Գրաբարի մնացորդներից մեկն է, որի գոյությունը պահպանվում է, համենայն դեպս, միայն խոսակցական լեզվով, բայց ոչ երբեք ժամանակակից գրական հայերենում։ Բերենք համապատասխան օրինակ։ «Նա շատ որդիներ ուներ, որոնք ապրում էին տարբեր նահանգներում։ Երևանում մնացին միայն նրա երկու որդիները ՝ Գրիգոր և Իսան, ով իմ պապն է» (Պ. Պռոշյան, Հիշողություններ) 3։ Ինչպես երեւում է վերոնշյալ օրինակից, նախադասության մեջ «որդիներ» գոյականն արտահայտում է հոգնակիի գաղափարը, բայց դա չի նշանակում, որ այն հոգնակիի կանոնավոր ձեւ է։ 1 Աբեղյան Մ., Գործեր, հ. Ֆ, Երեւան, 1974, էջ. 720։ 2 Փառնասյան Ն., Էջ 38։ Մեր կողմից տրամադրված բոլոր օրինակները վերցված են Հայ-հայկական ազգային կորպուսի (EANC) էլեկտրոնային լեզվաբանական որոնողական համակարգից (տե՛ս www.eanc.net)։ 3. Խոսելով «Իկ» ձվի մասին ՝ Ն.Պառնասյանը նշում է, որ այն պարունակում է հետևյալ օրինակը. «Կառուցել + դու»։ Մեր կարծիքով, բերված օրինակը վաղվա դերբի չէ, քանի որ ժամանակակից հայկական հոլովման օրացույցում այդպիսի դերբի չկա։ Դա նույնիսկ բայ չէ, քանի որ այն «զրկված է» սեռի գաղափարի հիմնական բանավոր հատկություններից `գործողության ընթացքի գաղափարից, այդ պատճառով, և այդպիսի բառերը գոյականներ են, մի հանգամանք, որը չեզոքացնում է ձևաբանական համանունությունը և այս գործը 1։ 4. Բառերի համանունության բաժնում, վկայակոչելով «Ապարնի դերբի - անորոշ դերբի սեռա-ողբերգական տեսանյութ» շարքը, նշում է Ն. Պառնասյանը։ «Անորոշ բայը պատկանում է անկախ կամ անկախ բայերի թվին, ուստի նրա սեռա-ողբերգական վանկն ունի անկախ շարադասական արժեք, այսինքն ՝ հանդես է գալիս որպես բառակապակցության անդամ, ապա ՝ նախադասություն։ Այն կարելի է զուգակցել ինչպես գոյականների, այնպես էլ բայերի հետ։ Առաջին դեպքում դա գոյական բառակապակցության ստորադաս անդամ է ՝ արտահայտելով հարաբերական կապ (օրինակ ՝ թուղթ գրել, հաց ուտել, գիրք կարդալ, խմել ջուր և այլն), երկրորդ դեպքում ՝ բայի ստորադաս անդամ։ արտահայտություն, նպատակի առնչություն արտահայտող, վերջավորություն (օրինակ ՝ փորել և այլն) »2։ Մեր կարծիքով, հեղինակի կողմից նշված «որոշիչ հարաբերություն» արտահայտության փոխարեն ճիշտ կլինի օգտագործել «որոշիչ հարաբերություն» արտահայտությունը, քանի որ հեղինակի կողմից բերված օրինակները, ըստ էության, որոշիչ են, ոչ որոշիչ։ Բերենք համապատասխան բնօրինակ օրինակ։ «Մեր տունը օրինակ մի վերցրու, հայր, մտածիր, թե քանի հայ, որոնք քրդերի պատճառով աղքատ են, հաց չունեն ուտելու» (Րաֆֆի, Խենթ, 1881)։ Տրված օրինակում «ուտել» անորոշ բայը, որը տեղադրված է սեռական գործի մեջ, որոշիչ է «հաց» գոյականի համար։ 5. Ն. Փառնասյանը միջիմպատական ​​համանուն շարքում դասակարգում է բայական համակարգի բայերի համանուն համանունները ՝ առանձնացնելով չորս ենթահամակարգեր։ ա) անընթեռնելի իմաստ արտահայտող համանուն բայեր (նա օրինակ է բերում հետևյալ բայերը. «լսել», «աշխատել», «ապրել», «նայել», «սպասել»), բ) պասիվի իմաստն արտահայտող սովորական բայեր չեզոք սեռ (օրինակ բերում է հետևյալ բայերը. «ազատվել», «գլորվել», «ազդել», «զինվել» և այլն), գ) նույն սեռի պատճառահետեւանքային, պատճառահետեւանքային չեզոք բաղաձայններ (տալիս է որպես օրինակ `հետևյալ բայերը` «վազել», «կանգ առնել», «դողալ»), դ) անընթեռնելի և պասիվ սեռերի իմաստը արտահայտող համանուն բայեր (որպես օրինակ բերում է հետևյալ բայերը. Մեր կարծիքով `ճիշտ չէ առանձնացնել« Երկսեռ բայերի միատարրությունը »ենթակետը` մի քանի պատճառով։ 1 Չնայած որոշ լեզվաբաններ (Մ. Ասատրյան, Ս. Աբրահամյան) նման կազմը համարում են անցյալ դերբայ, մենք վերը նշված հիմքերով համաձայն չենք այդ կարծիքի հետ։ 2 Փառնասյան Ն., Էջ 67։ ա) Սեռը բայի քերականական կարգ է, մասնավորապես `կրկնում։ Դա ոչ բառ է, ոչ բառ, ոչ էլ շարահյուսական կառուցվածք 1։ Սեռը հիմնական ձևաբանական առանձնահատկությունն է, որը տարբերակում է բայը խոսքի այլ մասերից։ Երկսեռությունը պարզապես սեքսի «տեսակ» է։ Մենք չենք ընդունում այն ​​գաղափարը, որ երկսեռ բայերը հոմանիշ են։ Դրանք կարող են պարզապես արտահայտել աններունակի իմաստը մի դեպքում, պասիվը ՝ մեկ այլ դեպքում, և չեզոք ՝ երրորդում։ Սա, սակայն, չի նշանակում, որ դրանք հոմանիշներ են։ Կարծում ենք, որ այս դեպքում գործ ունենք քերականական երկիմաստության հետ։ բ) Մենք համաձայն չենք հեղինակի կողմից առանձնացված (գ) կետի հետ։ Բայց դա ունի երեք սեռ ՝ անփոփոխ, պասիվ։ չեզոք Դրանց զուգահեռ հեղինակը առանձնացնում է այսպես կոչված պատճառահետեւանքային սեռը, մինչդեռ պատճառահետեւանքային սեռը (այն արտահայտվում է պատճառահետեւանքային վերջածանցներով) ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ազդեցիկ սեռ։ Այլ կերպ ասած, այստեղ համանունության մասին խոսել չի կարելի։ գ) Անընթեռնելի և պասիվ սեռերի իմաստ արտահայտող համանուն բառերի ճանաչումը մեզ համոզիչ չի թվում։ Հայտնի է, որ պասիվ սեռի ինդեքսը «v» պասիվ վերջածանցն է։ Առանց այս վերջածանցի բայը պատկանելու է ոչ թե պասիվ սեռին, այլ ինֆինիտին։ Հեղինակը այս կետից առանձնացնում է երկու կետ `հարակից դերբիի մասին` «առավոտյան դերբիի երկրորդ ձին»։ Մեր կարծիքով, երկրորդ ենթակետն ընդհանուր առմամբ անընդունելի է, քանի որ բայի հոլովման մեջ բացակայում է aparn բայի երկրորդ վանկը։ Որպես համապատասխան օրինակ, հեղինակը նշում է «գրել» և «կարդալ» բառերը։ Բայց իրականում դրանք բայեր չեն, այլ գոյականներ։ Այս փաստն ապացուցելու համար կարելի է բերել մեկ և շատ սպառիչ հիմնավորում։ Ենթադրվում է, թե որ բառի սեռը պետք է բայ համարվի, և վերը նշված բառերը չունեն այս կարևոր ձևաբանական առանձնահատկությունը, ուստի դրանք բայեր չեն, այլ գոյականներ։ 6. Ն. Փառնասյանը համանուն շարք է համարում գոյական համակարգում հայտնաբերված համանուն բառերը, որոնք «They. Դրանք հիմնականում կապված են գոյության կարգի դրսեւորման հետ» 2։ Մենք, այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ գոյության գոյացման հերթականության մեջ համանունություն փնտրելու անհրաժեշտություն չկա։ Իշտ է, որ, օրինակ, «իմ ուսանողը (դ)» կարող է նշանակել «իմ (քո) ուսանող» և «Ես (դու), իմ ուսանող (դ)» ՝ ստեղծելով համանուն, բայց այդ համանունը արտահայտվում է համակարգը, չնայած շարահյուսության մեջ ՝ գրավոր և բանավոր, այս իմաստները հստակ արտահայտվում են կետադրության միջոցով, քանի որ նախածանցը պահանջում է պարտադիր բաժանում. համր, ընթերցողը կամ ունկնդիրը հստակ հասկանում են, հասկանում են, թե ինչ նկատի ուներ գրողը կամ պատմողը։ Կարծում ենք ՝ խոսքը քերականական երկիմաստության մասին է։ 7. Կարծում ենք, որ վերապահումով պետք է ընդունել այն կարծիքը, որ ժամանակակից հայերենում Այնացանցից կազմված բառերը հիմնականում ածականներ են (գիշեր, ցերեկ, գարուն, սեր և այլն)։ Սակայն այս ածանցով մի շարք բառեր ունեն գոյականի բառային արժեք և »3, քանի որ նշված բառերը, մեր կարծիքով, գտնվում են բառարանային փոխանցման ճանապարհին. , 2 Փառնասյան Ն., Էջ 78։ 3 Նույն տեղում, Պ. այդ գործընթացը դեռ չի ավարտվել։ Մեր կարծիքով, «-այն» վերջածանցը հիմնականում ածական է, օրինակ հեղինակի կողմից բերված օրինակները ածականներ են։ Դրանում կարելի է համոզվել ՝ ուշադիր ուսումնասիրելով այս օրինակները («գործադուլ», «ճակատ», «փողոց», «սովորական», «բանակ», «ծովային»)։ Բերված բոլոր օրինակներում, երբ բառը գործածվում է որպես գոյական, այն օգտագործվում է սեռերի դեպքում, այսինքն ՝ «թմբուկի փորձը տարածելու համար», «փողոցային վարք», «սովորական համազգեստ», «բանակի հավաք», « ռազմածովային քաջություն »(բացառությամբ մեկ օրինակի, որը դրված է ուղիղ վանկում, հոգնակի թվով (որոշակի հոդվածում ՝« ճակատային »)), որը ենթադրում է, որ բառը ոչ թե գոյական է, այլ գոյական ածական է, ինչպես օրինակ ՝« փողոց » նույնը Եկեք օգտագործենք տրամաբանությունը որպես ածական և որպես գոյական։ Այսպիսով, կստացվի հետևյալ նկարը. Ածական - «փողոցային երթևեկություն», «գոյական» - «փողոցային վարք»։ Տրված բառակապակցություններում, մեր կարծիքով, «փողոց» բառը ածական է (կամ, որպես այլընտրանք ՝ դերանուն), այլ ոչ թե գոյական։ Դա կարելի է ապացուցել հետևյալ «մեթոդով» `« փողոցային վարք », այսինքն` «փողոցային կնոջ (աղջկա) վարք»։ Այսինքն ՝ այս բառերը քերականական հոմանիշներ չեն։ Սրանք արտահայտում են մեկ իմաստ ՝ ածական իմաստ։ 8. Ն. Փառնասյանը, որպես բարդությունների քերականական համանուն, նշում է «ան-» նախածանցով կազմված բառերը, որոնք, ըստ հեղինակի, կազմում են քերականական համանուն, քանի որ մի դեպքում արտահայտում են ստորադասի քերականական նշանակություն, մյուս դեպքում ՝ ա հարաբերական ածանցավորում։ Նա բերում է հետևյալ օրինակները. «Ոչ պիտանի» («չի մարում», «չի մարում»), «անմոռանալի» («անմոռանալի», «չմոռացված») և այլն։ Բայց, մեր կարծիքով, ճիշտ է, որ այս մյուս նմանատիպ բառերը դիտարկվում են քերականական համանունների շարքում, քանի որ չնայած դրանք արտահայտում են վերը նշված քերականական իմաստները, դրանք, այնուամենայնիվ, ածականներ են։ Տրված խոսքի միջավայրում ածականներն ու մակդիրները տարբերվում են խոսքի լեզվական առանձնահատկություններով։ Bothիշտ է, երկուսն էլ, իրենց հիմնական գործածության մեջ, դառնում են գոյական անդամի լրացում, մասնավորապես `որոշիչ, բայց դա չի նշանակում, որ դրանք նույնական են (դրանք տարբերվում են, առաջին հերթին, քերականական կարգով, որը նրանց տարբերում է խոսքի այլ մասեր)։ Եթե ​​հետևենք նույն տրամաբանությանը, ապա շարահյուսական կիրառության հիման վրա պետք է նույնականացնենք որակական ածականը և մակաբերը։ Վերոնշյալը կարելի է համարել հոմանիշ, թեկուզ տրամաբանական մակարդակում, բայց ոչ լեզվաբանորեն։ Բերենք համապատասխան օրինակ։ «Ամենուր անսպառ հաճույք էր, ամեն տեղ անսպառ ուրախություն էր» (Րաֆֆի, Սամվել, 1886)։ Ինչպես ցույց է տալիս օրինակը, «անմահ» բառը անվրեպ է։ 9. «Մի նյութի անուն հանդիսացող մի շարք գոյականների սեռա-շնչափողային ձևերը կազմում են համանուն շարքը ածականով նույն գոյականներից կազմված ածականներով» 1։ Մենք համաձայն չենք այս հայտարարության հետ։ Եկեք բացատրենք հեղինակի բերած օրինակի հիման վրա. «Արծաթե ռեսուրսներ» (գոյական անուն), «արծաթե ապարանջան» (ածական)։ Մեր կարծիքով, վերջինս նույնպես գոյական է, որը պարզապես կատարում է որոշիչ շարահյուսությունը 1 Parnasyan N., p. 95 Կա մի դիրքորոշում, այսինքն, այն ցույց է տալիս այն հատկությունը, թե ինչից է պատրաստված ապարանջանը (արծաթից)։ Դա ածական կլիներ, եթե կազմված լիներ ժամանակակից հայերենում «-e» ածական ածանցից ՝ «արծաթե ապարանջան»։ Այս դեպքում, սակայն, ներկայիս քերականական համանունը պարզապես կանհետանար. «Արծաթ» գոյականը կլիներ մի ծայրում, իսկ «արծաթ» ածականը ՝ մյուսում։ 10. Ն. Փառնասյանը նշում է, որ «Ադսական-մակբայ» համանուն շարքը օրինակներ է բերում Գ. Ahահուկյանի «Modernամանակակից հայկական տեսության հիմունքներից»։ Դրանց օրինակներն են `« ուժեղ »,« առատ »,« զվարթ »,« խաղ »,« լավ »,« լուռ »,« խաղաղ »,« խիստ »,« խոժոռ »,« կարճ »,« հարթ »և այլն։ Մեր կարծիքով, սրանք քերականական հոմանիշներ չեն, քանի որ այս բառերը միայն ածականներ են, ոչ մակաբրեր։ Բերված օրինակները հիմնականում որակական ածականներ են (բացառությամբ մի քանի օրինակների, որոնք մակաբեր են)։ Ինչպես գիտենք, որակական ածականները միաժամանակ կարող են դրվել «գոյականների» և «բայերի» վրա, այսինքն ՝ դրանք կարող են դառնալ «գոյական» և «բայական» անդամների լրացումներ։ Դրանք բայեր դնելով ՝ նրանք հիմնականում դիրքեր են կատարում ձիու դեպքում (դիրք, որը հիմնականում օգտագործում են մակաբայեցիները, մասնավորապես ՝ ձիու մակաբայեցիները)։ Այնուամենայնիվ, այս բառերը մնում են որպես որակական ածականներ. դրանք բառի փոխանցում չեն կատարում ՝ այդպիսով բացառելով «Adsakan-makbay» քերականական համանուն շարքի առաջացումը։ Այսպիսով, ուսումնասիրելով ձևաբանական համանունությունը, մենք նկատեցինք, որ այս «ոլորտում» կան բազմաթիվ վիճահարույց հարցեր։ Ահա թե ինչու այս աշխատության մեջ մենք ներկայացրել ենք վերոհիշյալ վիճահարույց դեպքերի վերաբերյալ մեր դիտարկումները, որոնք նկատելի են քերականական համակարգում։ Հարկ է նշել, որ մեր դիտարկումները կենդանի լեզվի զարգացումից բխող հին ու նոր երեւույթների միջեւ առկա հակասությունների արդյունք են, ինչը բոլորովին չի նսեմացնում հայ լեզվաբանության երախտավոր մարդկանցից մեկի ՝ Ն. Փառնասյանի աշխատությունը ՝ «Քերականական հոմանիշները ժամանակակից հայերենում» մենագրությունը, շարունակում է մնալ գլխավոր աշխատություն ՝ հայերենի քերականական հոմանիշների ուսումնասիրության ոլորտում։ Այլ հարց է, որ հասունացել է նշված քերականական իրողության համապարփակ, արդիական ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը։ Srbuhi GasoyanDZEVABANAKAN երկիմաստության հակադարձ խնդիրներ ։

example1072

example1072

Աշխարհագրության դասավանդման մեթոդաբանությունն աչքի է ընկնում մեթոդների բազմազանությամբ, սակայն դրանց միայն մի մասն է նպաստում դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացմանը (հիմնական դպրոցներում)։ Դրանք ստեղծագործական մեթոդներ են, որոնք ժամանակակից կրթությանը համապատասխան հետազոտական կարողություններ են զարգացնում։ Այդ մեթոդներն են պրոբլեմային շարադրանքի, մասնակի-որոնողական և հետազոտական մեթոդները, որոնք աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում միմյանց փոխլրացնելով ապահովում են հետազոտական բնույթ ունեցող առաջադրանքների կիրառում։

ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸԴՊՐՈՑԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆՆՊԱՏԱԿՈՎՔանի որ ժամանակակից կրթությանը ներկայացվող «հասարակական պատվերն» է դպրոցականներին ոչ միայն զինել տարբեր գիտելիքներով, կարողություններով և հմտություններով, այլև սովորեցնել նրանց ինքնուրույն գտնել և յուրացնելհավաստի գիտելիքներ, կողմորոշվել անծանոթ իրավիճակներում, կայացնել գիտականորեն հիմնավորված որոշումներ` նպաստելով մեր մոլորակի բնապահպանական,սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական հիմնախնդիրների հաղթահարմանը [2], հետևապես դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացումը ժամանակի հրամակայականն է։ Սույն հոդվածի գիտական խնդիրն է քննարկել աշխարհագրության ուսուցմանգործընթացում դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացումը։ Մեր կարծիքով վերջինիս լուծմանն ուղղված աշխատանքները պետք է սկսել հիմնական դպրոցում, քանի որ այդ գործընթացը ժամանակատար է և դպրոցականներինպետք է աստիճանաբար նախապատրաստել նախ ավագ դպրոցում, ապա՝ բուհերումհետազոտական աշխատանքներ իրականացնելու համար։ Ուսումնասիրելով առկա գրականությունը` նկատեցինք, որ շատ սահմանափակեն հայերենով այն աշխատանքները (գրքերը, գիտական հոդվածները, ձեռնարկները,ատենախոսությունները, առաջադրանքների կիրառման հանձնարարականները ևայլն), որոնք աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում ուղղված են հիմնականդպրոցի աշակերտների հետազոտական կարողությունների զարգացմանը։ Սույն հոդվածի նպատակն է անդրադառնալ աշխարհագրության դասավանդման մեթոդաբանության ուսուցման այն մեթոդներին, որոնք առավել արդյունավետեն դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացման նպատակովկիրառելու համար, քանի որ համապատասխան ուսուցման մեթոդների տեղին օգտագործումն ապահովում է ցանկալի կրթական վերջնարդյունքներ։ Նշենք, որ աշխարհագրության ուսուցման մեթոդները դասակարգվում են ըստ գիտելիքի ստացմանաղբյուրի և իմացական գործունեության բնույթի [3]։ Վերջինս ևս տարանջատվում էմեթոդների երկու մեծ խմբերի։ Դրանք են բացատրացուցադրական (բացատրացուցադրական, ռեպրոդուկտիվ կամ վերհիշական) և ստեղծագործական (պրոբլեմային շարադրանք, մասնակի-որոնողական և հետազոտական) մեթոդները։ Բացատրացուցադրական մեթոդների խումբը միտված է պատրաստի տեղեկություներիփոխանցմանը և ուսուցչի անմիջական միջնորդությամբ դպրոցականների՝ գիտելիքների, կարողությունների որոշակի ծավալի ձեռքբերմանը։ Հետազոտական կարողությունների զարգացման տեսանկյունից այն ունի սահմանափակ նշանակություն,քանի որ շատ մեծ է ուսուցչի ներգործությունը, իսկ դպրոցականներից պահանջվումէ փոխանցված գիտելիքների յուրացում, պարզ վերարտադրություն։ Ստեղծագործական մեթոդները նպատակաուղղված են անձի ստեղծագործական գործունեության փորձի, ստեղծագործական կարողությունների և մտածողությանզարգացմանը։ Դրանք խթանում են նաև դպրոցականների ինքնուրույնությունը,բարձրացնում նրանց իմացական ակտիվությունը, զարգացնում ստեղծագործական ևքննադատական մտածողությունը՝ հնարավորություն տալով ձևավորել սեփականկարծիք և դիրքորոշում, ներկայացնել այն տարբեր լսարաններում, զարգացնել կանխատեսելու, պլանավորելու և ստեղծագործական, հետազոտական կարողությունները։ Պրոբլեմային շարադրանքի մեթոդը միտված է դպրոցականներին իմացությանբարդ ուղու ծանոթացմանը, որտեղ կիրառվում են որևէ բարդ հիմնահարցի ապացուցում պահանջող առաջադրանքներ։ Այն նպաստում է հետազոտական հետևյալկարողությունների զարգացմանը՝ կապեր ստեղծել տեղեկույթի տարբեր աղբյուրներիմիջև, մշակել տվյալներ և հաղորդել, զեկուցել արդյունքներ, մեդիայում ներկայացվածտեղեկույթի վերլուծության և մեկնաբանման համար օգտագործել քննադատականգրագիտության կարողություններ։ Օրինակ՝ 5-րդ դասարանում «Մթնոլորտ» թեմայիշրջանակներում օդի ջերմաստիճանի և մթնոլորտային ճնշման փոփոխություններնվերընթաց ուղղությամբ դպրոցականներին աշխատանքի ընթացքում ներկայացվումէ վիճակագրական տվյալներով՝ հնարավորություն տալով նրանց ինքնուրույն նկատելօրինաչափությունը, գտնել հիմնավորումներ։ Մասնակի-որոնողական մեթոդի նպատակն է դպրոցականին աստիճանաբարմոտեցնել ստեղծագործական աշխատանքին։ Այս մեթոդը ենթադրում է ինքնուրույնգտնել նորն ու տրված տիպային պլանով աշխատանքից բացի կատարել լրացուցիչորոշակի առաջադրանքներ՝ հենվելով ձեռք բերած գիտելիքների վրա։ Այն նպաստումէ հետազոտական հետևյալ կարողությունների զարգացմանը՝ հավաքել, գրանցել,ստուգել տվյալները, ճանաչել տեղեկատվության առաջնային և երկրորդական աղբյուրները, լուծումներ գտնելու և տեղեկացված որոշումների կայացնելու համար հավաքել և վերլուծել տվյալներ, ուսումնասիրել տարբեր աղբյուրներ, համեմատել, հակադրել և կապեր ստեղծել (մուլտի)մեդիայի տարբեր աղբյուրների միջև և այլն։ Օրինակ՝ 6-րդ դասարանում Հարավային Ամերիայի բնական զոնաների վերաբերյալ գիտելիքների հիման վրա ուսումնասիրել Հյուսիսային Ամերիկայի բնական զոնաները՝օգտվելով տիպային պլանից, բնական զոնաների քարտեզներից, համացանցից։ Հետազոտական մեթոդներն ուղղված են դպրոցականների համար ամբողջովիննոր թեմայի ուսումնասիրությանը։ Դպրոցականները ձևակերպում (ցածր դասարաններում՝ ընտրում) են հետազոտության հարցը, կազմում (ցածր դասարաններում՝առաջնորդվում տրված նմուշով) հետազոտության պլան, հավաքում, վերլուծում,ամփոփում տեղեկատվությունը, ներկայացնում հետազոտության արդյունքները։ Այսմեթոդը միտված է և՛ տեղեկատվական, և՛ մեդիագրագիտության կարողություններիզարգացմանը։ Օրինակ՝ 9-րդ դասարանում ՀՀ մարզերի ուսումնասիրության շրջանակներում դպրոցականներին կարելի է հանձնարարել գնահատել զբոսաշրջությանզարգացման ներուժն ու հեռանկարները, կազմել մարզերի զբոսաշրջության կենտրոնների ցանկը, նախագծել երթուղիներ, հանդես գալ ոլորտի բարելավման առաջարկություններով։ Խմբային հետազոտական մեթոդի կիրառումը նպաստում է ոչ միայն հետազոտական կարողությունների զարգացմանը, այլև խմբի անդամների համագործակցությանը, աշխատանքի արդյունավետության բարձրացմանը [1]։ Առաջին տեսակ Երկրորդ տեսակ Երրորդ տեսակ • իրավիճակ, երբխնդրի լուծմանհամար առկա գիտելիքներըբավարար չենխնդրի պայմանիկամբովանդակությանըմբնման համար։ • առկագիտելիքներիցընտրվում է այնմասը, որնանհրաժեշտ էտրված խնդրիլուծման համար։ • դպրոցականներըպետք է կիրառեննախկինումյուրացրածգիտելիքները նորկերպ և անծանոթիրավիճակներում։ Աղյուսակ 1. Պրոբլեմային իրավիճակների տեսակները [3]։ Աշխարհագրության ուսուցման գործընթացի արդյունավետության բարձրացման նպատակով կիրառվող վերոնշյալ մեթոդներին բնորոշ է պրոբլեմային իրավիճակների ստեղծումը, պրոբլեմային առաջադրանքներն ու հարցերը և ուսումնականպրոբլեմների լուծումը։ Այս առաջադրանքների կատարումը հենվում է դպրոցականների՝ նախկինում ձեռք բերած գիտելիքների ամրապնդման և նորի յուրացման վրա։ Սա ենթադրում է նաև նոր և անծանոթ իրավիճակներում ինքնուրույն կամ ուսուցչիուղղորդման միջոցով տրված խնդրի լուծման եղանակների որոնում կամ ունեցած գիտելիքները կիրառում։ Նախկինում յուրացրած և նոր ձեռք բերվող գիտելիքների միջև առկա հակասությունն էլ ստեղծում է մտավոր բարդություններ, պրոբլեմային իրավիճակ, որը հաղթահարելու համար դպրոցականներից պահանջվում է ինքնուրույն և ստեղծագործական մոտեցում։ Պրոբլեմային իրավիճակը հիմնականում ստեղծում է ուսուցչը, սակայներբեմն կարող է նաև ի հայտ գալ դպրոցականների նախաձեռնությամբ։ Աշխարհագրության ուսուցման շրջանակներում կիրառվում են պրոբլեմային իրավիճակներիերեք տեսակներ (ըստ Ա. Մ. Մատյուշկինի), որոնք ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Վերոնշյալ իրավիճակների երեք տեսակն էլ դպրոցականների հետազոտականկարողությունների զարգացման նպատակով կիրառելի են աշխարհագրությանուսուցման գործընթացում՝ նպաստելով նոր իրավիճակներում արդեն իսկ ձեռք բերածգիտելիքների օգտագործմանը, տրամաբանական և քննադատական մտածողությանզարգացմանը։ Ավելին, դրանք խթանում են, որ դպրոցականները կատարեն հետազոտական աշխատանքներ, նկատեն փաստերի և գաղափարների միջև առկա հակասությունը, հետազոտության խնդիրը, ձևակերպեն հետազոտության հարցը։ Պրոբլեմային իրավիճակներն արդյունավետ է կիրառել ուղղորդվող հետազոտական աշխատանքների ընթացքում, երբ ուսուցիչը ղեկավարում է դպրոցականների հետազոտական գործունեությունը։ Այսպիսով, աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում դպրոցականներիհետազոտական կարողությունների զարգացումն ապահովելու համար նպատակահարմար է կիրառել ստեղծագործական ուսուցման մեթոդները (պրոբլեմային շարադրանք, մասնակի-որոնողական և հետազոտական), որոնք սահմանված կրթականնպատակներից ելնելով ապահովում են նրանց կողմից հետազոտական բնույթ կրողառաջադրանքների կատարում, դպրոցականների ստեղծագործական և քննադատական մտածողության զարգացում, հետազոտական կարողությունների զարգացում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Հովհաննիսյան Ա., Հարությունյան Կ., Խրիմյան Ս. և ուրիշներ, Համագործակցային ուսուցում, Երևան, Անտարես, 2006, էջ 124։ [2] Հանրակրթական հիմնական դպրոցի «Աշխարհագրություն» (6-8-րդ դասարաններ) և «Հայաստանի աշխարհագրություն» (9-րդ դասարան) առարկաների չափորոշիչներ և ծրագրեր, ՀՀ ԿԳ նախարարի 2012 թ. հունվարի 23-ի N 49-Ա/Ք հրամանիհավելված N 1։ [3] Մինասյան Ա. Ա., Աշխարհագրության ուսուցման մեթոդներն ու միջոցները,Երևան, Հեղ. հրատ., 2011, էջ 96։ //www.spps.org/site/handlers/filedownload.ashx?moduleinstanceid=38342&dataid Մկրտումյան ԱնիԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸԴՊՐՈՑԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆՆՊԱՏԱԿՈՎԲանալի բառեր՝ դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացում,աշխարհագրության ուսուցման գործընթաց, պրոբլեմային ուսուցում,հետազոտության մեթոդ։

example668

example668

Ստրիկ խցիկների մեջ, ռադիոհաճախություններով ղեկավարվող շրջանաձև շեղող համակարգի օգնությամբ, ֆոտոնների ժամանակային ինֆորմացիան փոխակերպվում է շրջանագծի, հնարավորություն տալով շրջանագծի վրա կոորդինատների չափման միջոցով վերականգնել ֆոտոնների ժամանակային ինֆորմացիան մոտ 1 պվրկ ճշտությամբ։ Այդ սարքերը մեծ ճշտությամբ կարող են թվայնացնել միայն ռադիոհաճախությունների մեկ պարբերությունից կարճ տևողությամբ ֆոտոնային իմպուլսներին։ Երևանի Ֆիզիկայի Ինստիտուտում մշակված սպիրալաձև շեղող համակարգի օգնությամբ այդ դիապազոնը կարելի է էապես մեծացնել։ Այս աշխատանքում ներկայացվում է այդ համակարգի մաթեմատիկական մոդելը։ Իրականացված հաշվարկների օգնությամբ ցույց է տրված, որ այդ ճանապարհով կարելի է 1-2 կարգ մեծացնել ժամանակի չափման դիապազոնն առանց սարքի ժամանակային լուծողության էական փոփոխության։

ՍՊԻՐԱԼԱՁԵՎ ՇԵՂՈՂ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ՍՏՐԻԿ ԽՑԻԿՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐՆախաբան։ Շրջանային սկանավորումը սովորաբար օգտագործվում է բարձր ժամանակային լուծողականությամբ սարքերում, ինչպիսիք են ստրիկ խցիկները։ Առաջին փորձերն սկսվել են դեռ 1950ական թթ․։ Մեծ աշխատանքներ են տարվել ստեղծելու համար այնպիսի շեղող համակարգ (դեֆլեկտոր), որը կտա էլեկտրոններին «խելամիտ» շեղում՝ օգտագործելով չափավոր ՌՀ (ռադիոհաճախային)լարում։ Ներկայումս տարբեր տեսակի դեֆլեկտորներ են առաջարկված, նախագծված և մինչ օրս օգտագործվում են։ Հ. Ռուդենբերգը ցույց է տվել [1], որ դինամիկ կորուստները՝ պայմանավորված զուգահեռ թիթեղներում անցումային ժամանակային էֆեկտներով, կարելի է նվազեցնել՝ փոխարինելով թիթեղները կոր շատ նեղ թիթեղների։ Շեղող համակարգն իրենից ներկայացնում էր երկու սպիրալաձևհաղորդիչներ։ Այն օգտագործվել էր պիկովարկյանային(պվրկ) էլեկտրոնային փնջերի չափման համար [2], որտեղ երկրորդային էմիսիսայի ժամանակային լուծողականությունը պետք է լիներ քիչ քան 6 պվրկ[3]։ 1970-ական թթ․ ստեղծվեց 200MHz հաճախությամբ աշխատող շրջանային սկանավորող ստրիկխցիկ [4], ինչպես նաև 320MHz հաճախությամբ ստրիկ խցիկ [5], որոնք նախատեսված էին լազերայինչափումներ կատարելու համար։ Կիրառելով 320MHz, 13W ՌՀ ազդանշան, որն ուներ փուլային շեղում,էկրանի վրա ստեղծում էր 6 մմ տրամագծով շրջանագիծ [5]։ Շրջանագծի գծման արագությունըստացվում էր 6․44·108սմ/վ, որն իր հերթին ապահովվում էր 30-35 պվրկ ժամանակային լուծողականություն։ Հետագայում նույնիսկ հարթ թիթեղներով համակարգը գերազանցեց այս արագությունը։ Իսկ2․85·109 սմ/վ արագություն ստացվեց Սիբբեթի և մյուսների կողմից [6]՝ կիրառելով դեֆլեկտորին300MHz, 15W ՌՀ ազդանշան։ Ստացված 30 մմ տրամագծով շրջանագիծը թույլ տվեց հասնել մինչև 6պվրկ ժամանակային լուծողականության։ Ավելի բարձր հաճախություններով և տարբեր տեսակի շեղող համակարգերով աշխատող սարքերը հետազոտվել են 1970-ական թթ․։ Վազող ալիքով ՌՀ սկանավորող համակարգն ապահովվում էր 0,7պվրկ ժամանակային լուծողականություն [7]։ Այն աշխատում էր 3․6GHz տիրույթում։ Բացի այդ 3GHzտիրույթում աշխատող նեղ բացվածքով ռեզոնատորն ուսումնասիրվել է Երևանում [8]։ Իսկ 2014 թ․Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտում կատարվել են հետազոտություններ ՌՀ ստրիկ խցիկով, որնաշխատում է 500-1000MHz ՌՀ տիրույթում, որի ժամանակային լուծողականությունը 1-2 պվրկ է [9]։ Վերը նշված սարքերում կա մի թերություն, այն է, որ նրանց ժամանակային դինամիկ միջակայքըփոքր է և նրանք չեն կարող գրանցել մի քանի նանովարկյանից (նվրկ) ավելի երկար ազդանշաններ։ Կատարվել են որոշակի աշխատանքներ մեծացնելու այդ միջակայքը, մասնավորապես, առաջարկվել էիրականացնել սպիրալային սկանավորում [10], որը տեղի էր ունենում դեֆլեկտորին տրվող ազդանշանի ամպլիտուդի փոփոխության հետևանքով։ Այստեղ մեծ հաճախությունների դեպքում խնդիր էր հանդիսանում ամպլիտուդի արագ փոփոխելու պրոցեսը։ Այս հոդվածում ներկայացվում է սպիրալաձև շեղող համակարգի մաթեմատիկական մոդելը, որներկու զույգ շեղող համակարգ է, որոնց տրվում է երկու իրար մոտ հաճախությամբ ազդանշաններ։ Այստեղ ի հայտ է գալիս բիենիայի երևույթը, որն ապահովվում է հնարավորություն գրանցել ավելի երկարտևողությամբ ազդանշաններ։ 1․ Սպիրալաձև շեղող համակարգ ստրիկ խցիկների համար։ Սպիրալաձև շեղող համակարգիգծապատկերը բերված է նկ. 1-ում, այն իրենից ներկայացնում է երկու անմիջապես իրար հաջորդողսպիրալաձև դեֆլեկտորներ։ Նկար 1․ Սպիրալաձև շեղող համակարգ1960-ական թթ․ Շամաևի կողմից առաջարկվել է դեֆլեկտորի հարթ թիթեղները փոխարինել կորձողերի, որը թույլ է տալիս խուսափել տրանզիտային ժամանակային էֆեկտներից բարձր հաճախությունների դեպքում [9]։ Շամաևի դեֆլեկտորն իրենից ներկայացնում է երկու սպիրալաձև էլեկտրոդ λ/4ին համեմատական երկարությամբ, որոնք իրարից հեռացված են d-ով (d'=d)։ Ֆոտոկատոդից պոկվածև արագացված էլեկտրոններն անցնում են էլեկտրաստատիկ ոսպնյակով և մտնում շեղող համակարգZ առանցքով։ Մուտքի պահին էլեկտրոնն ունենում է Vz հաստատուն արագություն.որտեղ e-ն և m-ն էլեկտրոնի համապատասխանաբար լիցքը և զանգվածն են, իսկ Ua-ն էլեկտրոնն արագացնող լարումն է։ Առաջին շեղող համակարգից դուրս գալու պահին էլեկտրոնն ունի արագությանհետևյալ բաղադրիչները [9]Հաշվի առնելով վերադրման սկզբունքը՝ էլեկտրոնների շարժումը կարելի է ներկայացնել որպեսերկու անկախ շարժումների վերադրում։ Էլեկտրոնների արագության բաղադրիչները կբնութագրվենհետևյալ արտահայտություններով.որտեղ -ն և՛-ն այսպես կոչված Շամաևի անկյունային հաճախություններն են համապատասխանաբարառաջին և երկրորդ շեղող համակարգերի համար.Vz-ը որոշվում է (1)-ով, իսկ՛-ը համապատասխանաբար առաջին և երկրորդ շեղող համակարգերին տրված ՌՀ ազդանշանի ալիքի երկարությունն են։ ՛-ը համապատասխանաբարառաջին և երկրորդ շեղող համակարգերին տրված անկյունային հաճախություններն են։ Անկյունայինհաճախության և ալիքի երկարության միջև գոյություն ունի հետևյալ կապը (c-ն լույսի արագություն է).ω=2πc/λ։ Իսկ -ն և՛-ն էլեկտրոնների անցումային ժամանակն է համապատասխանաբար առաջին ևերկրորդ շեղող համակարգերի միջով։ Շեղող համակարգի երկարությունն ընտրվում է համեմատականալիքի քառորդ երկարությանը. -ն և-ն ևորտեղ n=1,2,3,4։ Հետագա հաշվարկները կարվեն պարզագույն n=4 դեպքի համար։ Որպեսզի L=L'պետք է λc=λc' կամ որ նույնն է`= ՛, հետևաբար = ՛=L/Vz։ Առաջին շեղող համակարգում ապահովում ենք Շամաևի պայմանը, այն է՝ համակարգին տրվող ազդանշանի անկյունային հաճախությունըհավասար է համակարգը բնութագրող Շամաևի անկյունային հաճախությանը.Իսկ երկրորդ շեղող համակարգում այդ պայմանըչի ապահովվում՝՛ և այդհարաբերությունը նշանակենք k՛-ով. կամՎերը նշված պայմանների դեպքում հաշվի առնելով (6)-(12) կունենանք՝Ինչպես հայտնի է [11] էլեկտրոմագնիսական ալիքի փուլն արտահայտվում է. φ՛=ω't+φ0'։ Կընդունենք φ0'= φ0=0, և հաշվի առնելով (11) և (12) կունենանքՆերմուծենք V0=eEdτ/2m հաստատունը, որտեղ Ed-ն առաջին շեղող համակարգին տրվածազդանշանի ամպլիտուդն է, իսկ երկրորդ շեղող համակարգին տրված ազդանշանի ամպլիտուդնարտահայտենք հետևյալ կերպ՝ Ed՛=aEd, որտեղ a-ն հատատուն թիվ է։ Հաշվի առնելով վերը նշվածբոլոր արտահայտությունները՝ Vx/V0-ն և Vy/V0-կընդունեն հետևյալ տեսքը՝Ստորև բերված գրաֆիկները ստացվել են տարբեր k'-ների և a-երի համար.գ) k'=1,05; a=1դ) k'=1,05; a=2ա) k'=1,1; a=1բ) k'=1,1, a=2գ) k'=1,05; a=1դ) k'=1,05; a=2Նկար 2․ Շեղող համակարգից դուրս գալու պահին արագության փոխուղղահայաց բաղադրիչների՝ Vx/Vo և Vy/Vo գրաֆիկները տարբեր դեպքերի համարԻնտեգրելով(15)-(16) արտահայտությունները կստանանք էլեկտրոնի շառավիղ վեկտորիբաղադրիչները.որոնց գրաֆիկները տարբեր k'-ների և a-երի համար բերված են նկ. 3-ում.ա) k'=1,1; a=1բ) k'=1,1; a=2գ) k'=1,05; a=1դ) k'=1,05; a=2Նկար 3․ Շեղող համակարգից դուրս գալու պահին էլեկտրոնների շառավիղ վեկտորիփոխուղղահայաց բաղադրիչների՝ rx/ro և ry/ro գրաֆիկները տարբեր դեպքերի համարԱյսպիսով, վերծանելով էկրանի վրա ստացված այս պատկերը, մենք կարող ենք պատկերացումկազմել շեղող համակարգ մուտք գործած էլեկտրոնների ժամանակային բնութագրերի մասին։ Այն իրհերթին պարունակում է ինֆորմացիա այդ էլեկտրոններին գրգռող ազդանշանի տևողության մասին։ Այս պատկերը պարբերաբար կրկնվում է, բայց ի տարբերություն շրջանային սկանավորման[9], այսդեպքում կրկնման պարբերությունը մի քանի տասնյակ անգամ ավելի մեծ է, քան շրջանային սկանավորման դեպքում։ Սա տալիս է հնարավորություն գրանցել ավելի երկար ազդանշաններ՝ էականորենչփոփոխելով ժամանակայինլուծողականությունը։ Մասնավորապես նկ. 3-ի դ) k'=1,05; a=2 և դեպքում լուծողականությունը կազմում է 0,5 պվրկ ամենամեծ շառավղով գալարում և1,6 պվրկ ամենափոքր շառավղով գալարում։ Կամ կարելի է ասել, որ միջին լուծողականությունը 1,05պվրկ է, իսկ շրջանային սկանավորման լուծողականությունը կազմում է մոտ 1,59 պվրկ։ Կրկնմանպարբերությունը սպիրալային սկանավորման ժամանակ կազմում է 20 նվրկ, որը 20 անգամ մեծ էշրջանային սկանավորման պարբերությունից։ Դա նշանակում է, որ մենք կարող ենք գրանցել մոտ 1,5պիկովարկյանից մինչև 20 նանովարկյան ազդանշան։ Այս արժեքները ստացվում են այն դեպքում երբէկրանի տարածական լուծողականությունը 0,1 մմ է։ Եզրակացություն։ Այս հոդվածում ներկայացվեց սպիրալաձև շեղող համակարգի մաթեմատիկական մոդել, որն ունի մի քանի առավելություններ։ Փոխակերպելով շեղող համակարգ մուտք գործածէլեկտրոնների փնջի ժամանակային բնութագրերը տարածական կոորդինատի՝ այս մոդելը տալիս էգերճշգրիտ արդյունքներ։ Իրականացնելով սպիրալային սկանավորում՝ այն մեծացնում է սարքի սկանավորման պարբերությունը մի քանի տասնյակ անգամ, և միաժամանակ պահպանում է իր մի քանիպիկովարկյան ժամանակային լուծողականությունը։ Այս մեթոդը թույլ է տալիս խուսափել անցումայինժամանակային երևույթներից։ Երախտիքի խոսք։ Խորին շնորհակալությունս եմ հայտնում Ամուր Մարգարյանին, Ալբերտ Սիրունյանին, Ռոբերտ Այվազյանին, Լեկդար Գևորգյանին, Վանիկ Կակոյանին, Վարդան Բարդախչյանինաջակցության և արժեքավոր խորհրդատվության համար։ ԳրականությունՀայկ ԷլբակյանՍՊԻՐԱԼԱՁԵՎ ՇԵՂՈՂ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ՍՏՐԻԿ ԽՑԻԿՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐԲանալի բառեր՝ ռադիոհաճախային սպիրալաձև շեղող համակարգ, ստրիկ խցիկ։

example1953

example1953

Ժամանակակից հայ գրականագիտությունը բավականին հանգամանալից ուսումնասիրել է Հ. Գրիգորյանի պոեզիան, սակայն գրեթե չի նկատվել մի կարևոր մոտիվ, որը, մեր կարծիքով, առանցքային է Հ. Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում։ Խոսքը հավերժական վերադարձի մոտիվի մասին է։ Մեր նպատակն է պարզել հավերժական վերադարձի հովհաննեսգրիգորյանական ընկալման էությունը, դիտել և ուսումնասիրել այդ ընկալման բանաստեղծական «թարգմանության» կերպը, քննել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով կառուցվում է մոտիվը։ Ուսումնասիրելով նյութը՝ նկատել ենք, որ Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում առանցքային դեր ունի հավերժական վերադարձի խոհը։ Այն նախ դրսևորվում է վերնագրի պոետիկայում։ Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժական վերադարձի խոհը երկու տիպի կերպավորում է ստանում՝ 1. հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն, 2. հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։ Մոտիվը կառուցելու համար բանաստեղծը գործածում է հետևյալ միջոցները և «գործիքները»՝ հատույթավոր ժամանակի հաջորդականություն (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելին), ջրի սիմվոլի կիրառություն՝ իբրև հավերժական վերադարձի խորհրդանիշ։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ Պոեզիայում հավերժական վերադարձի միտքը Անկախության շրջանը խնդիր էր դնում պոեզիայից առաջ գնահատել նոր իրողություն։ Եղավ որոշակի անցում, լարվածություն ստեղծվեց, որը պետք է հաղթահարել։ Ինչ-որ որբ ավարտ էր ունեցել, ինչ-որ բան մահացել էր, ինչ-որ բան պետք է ծնվեր, տեղափոխվեր, փոխակերպվեր։ Այդ տեղափոխությունների միջով անցնում է Հ. Գրիգորյանի բանաստեղծությունը։ Գրիգորյանը համակարգ ստեղծող, սեփական աշխարհ կառուցող գրողներից է։ Ըստ այդմ, յուրաքանչյուր բանաստեղծություն պետք է դիտարկել որպես այդ աշխարհի կառուցվածքային մաս։ Պատահական չէ, որ նույն թեման, նույն դրդապատճառները դրսեւորվում են տարբեր տարիներին գրված ու տարբեր շարքերում ու ժողովածուներում ընդգրկված նրա ստեղծագործություններում։ Գիտնականները նշել և ընդգծել են Գրիգորյան պոեզիայի մի շարք առանձնահատկություններ։ Առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել ձիու քայքայմանը, պատմվածքին, Գրիգորյան հեգնանքին 1, միջտեքստի 2-ի գոյությանը, մտավոր 3-ի «միջին վիճակագրական» տիպի ստեղծմանը, փոքր տարազի առկայությանը 4 և այլն։ Այնուամենայնիվ, գրեթե ոչ մի ուժեղ շարժառիթ չի նկատվել, ինչը, մեր կարծիքով, առանցքային է Հ. Գրիգորյանի բանաստեղծական համակարգում։ Խոսքը հավերժական վերադարձի շարժառիթի մասին է։ Հին շրջանի (Սոֆոկլես) այս միտքը հետաքրքրել է տարբեր ժամանակների մտածողներին։ Թեման սպառված չէ։ Յուրաքանչյուր մտածող գալիս է խնդիրը յուրովի մեկնաբանելու։ 19-րդ դարում գերմանացի փիլիսոփա, բանաստեղծ և բանասեր Նիցշեն Շվեյցարիայում ունեցավ Հավերժական վերադարձի Epiphany5, և նա դա համարեց իր խորին միտքը։ Հայ իրականության մեջ այս թեման գտնվում էր Վարդան Գրիգորյանի ուշադրության կենտրոնում։ Նա փորձեց խնդիրը լուծել պատմական թեմաների միջոցով ՝ գրելով վեպ հենց այդ վերնագրով ՝ «Հավերժական վերադարձ»։ Աշխարհում ամեն ինչ հավերժական վերադարձի մեջ է։ Բայց արդյո՞ք դա չի հակասում ժամանակի մեր պատկերացմանը, քանի որ մեր պատկերացումներում գործընթացները պետք է առաջ գնան, ուստի մեկը պետք է տարբերվի մյուսից։ Բայց իրականում առաջ է քաշվում մի տեսակետ, ըստ որի ՝ վերադարձ կա, և դա հավերժ է։ Եթե ​​հավերժություն, ապա սկիզբը և վերջը միմյանց մեջ են։ Եթե ​​սկիզբն ու վերջը բաժանված են միմյանցից, ապա մենք ունենք վերջ, ունենք մահացություն։ սա հակասում է հավերժությանը։ Մեր նպատակն է. • պարզել Հովհաննիսյան Գրեգորյանի հավերժական վերադարձի ընկալման էությունը, • դիտել և ուսումնասիրել այդ ընկալման բանաստեղծական «թարգմանությունը», • ուսումնասիրել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով կառուցվում է շարժառիթը։ 1 Հետազոտող Թաթ-Սողոմոնյանը նկատում է. «Հով. Գրիգորյանի պատմողական բանաստեղծություններում կա նյութը հեգնանքով, հեգնանքով ներկայացնելու երեւույթ, որի տակ տխրությունը, նույնիսկ ողբերգությունը թաքնված է, հեշտ և թեթև, խոսում է ամենաբարդի մասին»։ Տե՛ս Soghomonyan T., Armenian modernism և Armenian postmodernism, http։ //grigornarekatsi.info/2013-01-30-12-19-47/2013-01-31-07-19-51/87-tatev-soxomonyan, 11.03.2014 թ. 2 Այս առումով նկատելի է համաշխարհային մշակույթի պատմության հիմնավորումը և դրա վերաիմաստավորումը։ Օրինակ ՝ «Փարիզ, կրկին Փարիզ» պոեմում ակնհայտ են ֆրանսիացի հայտնի նկարիչների հիշատակումները.… Ամեն ինչ տեղի ունեցավ ճիշտ այնպես, ինչպես նախատեսել էր ճակատագիրը. , 2006, էջ 199)։ 3 Տե՛ս hazազարյան Ն., Պոեզիայի դրամա, Գրական թերթ, 15.12.13, հասանելի է http։ // www. //www.grakantert.am/%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%AE%D5%B8%D6 % 82% % D5% B6% D5% B8% D6% 80% D5% A1% D5% B5% D6% 80-% D5% B2% D5% A1% D5% A6% D5% A1% D6% 80 /, 11.03.2014 , 4 Մանրամասների համար տե՛ս Նիկողոսյան Ա., Պարոդիկ պատկերապատման բանաստեղծությունը, Նշումներ գործընթացից, Երևան, 2007։ 5 1881 թվականի օգոստոսին, Շվեյցարիայի Սիլս-Մարիա գյուղից վերադառնալիս, Նիցշեն նստեց հանգստանալու ժայռի վրա, այդ պահին հայտնվեց Հավերժական վերադարձի դավանությունը։ Տե՛ս http։ Այն փաստը, որ հավերժ վերադարձի դրդապատճառը Գրիգորյանի պոեզիայում անցողիկ և պատահական չէր, այլ, ընդհակառակը, խորը գիտակցված սկզբունք էր, պարզ է դառնում տարբեր տարիներին գրված բանաստեղծությունների ուսումնասիրությունից։ Սկսենք վերնագրի պոետիկայից։ Ուշագրավ են Գրիգորյանի ընտրած վերնագրերը. «Ամեն ինչ վերադառնում է», «Անվերջ վերադարձ», «Նոր վերադարձ», «Դանդաղ կրկնություն», «Շրջանառություն», «Ամեն առավոտ»։ … Ինչպես գիտենք, վերնագիրը մեծ դեր է խաղում ընթերցողի «տեքստը»։ Այն ստեղծում է ընկալման որոշակի կարգավորում, ընթերցողի առջև բացում «սպասման հորիզոն»։ Բացի այդ, վերնագիրը ստեղծագործությանը տալիս է ամբողջականություն, ամբողջականություն 1։ Հատկապես Գրիգորյանի բանաստեղծությունների դեպքում վերնագրերը որոշակի ուղղություն են տալիս, մատնանշում են այն ելակետը, որից պետք է սկսել տվյալ ստեղծագործության մեկնաբանությունը։ Հատկապես այն դեպքում, երբ բանաստեղծը միայն մեկ հարվածով, այս դեպքում վերնագրով, նոր բովանդակություն ու գաղափար է տալիս տեքստին։ Ահա «Ամեն առավոտ» խորագիրը կրող բանաստեղծությունը։ Առավոտյան դու դեռ ծեր չես, ամեն առավոտ արթնանում ես օրորոցի մեջ, և փակ աչքերով, ճակատին զգում ես մոր աջ ձեռքի հաճելի սառնությունը։ Եվ հետո դուռը շրխկոցով փակվում է, քո հայրը գնում է աշխատանքի, և այդ ժամանակ դուռը կրկին կբացվի և կփակվի, քո քույրերը գնացին դպրոց… Եվ այդ ժամանակ լռություն կլինի, և միայն քո մոր հետքերը կմնան տանը լացի ձայնով, Եվ մինչ ձեր աչքերը մի փոքր սթափված փակ են, ձեր լացը Ձայնը. Ձեր դուստրը լաց է լինում your ձեր օրորոցի հետքերը… մի քանի դռներ փակվում և բացվում են խոհանոցի ներսում… Եվ դուք վերջապես սթափվում եք ծերանալու պահին… 2 Փաստորեն , այստեղ գրողը ստեղծում է հետաքրքիր իրավիճակ։ Դա մեկ օրվա ընթացքում խտացնում է մարդկային ողջ կյանքը։ Իսկ վերնագիրը ՝ «Ամեն առավոտ», վերաբերում է հավերժական վերադարձի գաղափարին։ Նույն բանը կրկնվում է ամեն առավոտ։ Այդ անցումները, դրանց նույնության կրկնությունը ուրվագծվում են բանաստեղծության մեջ ՝ «Գիտեմ» սկիզբով։ Գիտեմ, որ սա մեկ այլ օր է, որը հուսահատ ջանքեր է գործադրում ամենօրյա թերթը հիշարժան դարձնելու համար, մի փոքր անգույն էներգիա ունենալով։ Ես գիրք էի կարդում այն ​​մարդկանց մասին, ովքեր ապրում են որոշակի երկրում, որտեղ ինչ-որ բաներ լինում են, որոշ իրադարձություններ լինում են, ի վերջո, առանց գլխացավի, առանց տխրության, որ, ահա, ավարտվեց մեկ այլ օր։ (Շեշտը մերն է-ՍԿ.) (Էջ 72-73) Այս անգամ մենք հիշեցնում ենք հավերժական վերադարձի գաղափարը, կրկնելու նույն բանը, բանաստեղծության սկզբում և վերջում օգտագործվող «կանոնավոր» բառը։ Այլ կերպ ասած, հավերժական ցիկլը կկազմի ևս մեկ ցիկլ, ապա մյուսը և այլն։ Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժ վերադարձի միտքը բեմում ունի երկու տեսակի ներկայացում։ 1. հավերժական վերադարձը որպես կրկնվող պատմություն, 2. հավերժական վերադարձ դեպի սկիզբ։ 1. Հավերժական վերադարձը որպես կրկնվող պատմություն։ Դրա մասին բանաստեղծություններն, ըստ էության, ընկնում են այս տեսակի մեջ։ Բայց գաղափարը բոլորովին նոր հարթություն է ստանում «Հրեշտակները մանկության երկնքից» ժողովածուի «Հրաշալի կրկնություն» շարքում։ Պատահական 1 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս «Ներածություն գրականությանը», ստորև։ Chernets LV, Մոսկվա, 2004, էջ։ 2 Գրիգորյան Հ., Հրեշտակները մանկության երկնքից, Երեւան, 1992, էջ։ Այսուհետ այս հավաքածուի մեջբերման էջերը տեղում նշվելու են փակագծերում։ Իհարկե ոչ սերիալի վերնագիրը։ Եվ ահա հենց առաջին բանաստեղծության մեջ մենք տեսնում ենք եղանակների շարունակական կրկնության շարժառիթը։ Դանդաղ կրկնություն. Գարուն, ամառ, աշուն, ձմեռ p (էջ 101) Ահա մի ուշագրավ հանգամանք։ Բանաստեղծը շարքն անվանել է «Հրաշալի կրկնություն», բայց մասնավորապես այս բանաստեղծության մեջ նա «դանդաղ կրկնության» հաշվարկը բնութագրում է որպես «անտանելի»։ Դանդաղ կրկնություն. Մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելին Այս անտանելի 101 հաշվարկը (էջ 101) Անորոշության պակասը բանաստեղծին ստիպել է տալ այսպիսի նկարագրություն, քանի որ անորոշությունից ոչինչ ավելի սարսափելի չէ։ Բայց շուտով այս տրամադրությունը տեղի է տալիս, հիացմունքը նկատվում է շարքի հաջորդ պոեմում։ Աստված իմ, ես կանգնած նայում եմ ու նայում։ Որքա wonderfulն հրաշալի եք կրկնում ձեր անվերջանալի գարունը։ (էջ 106) Սեզոնների հավերժական շրջանը, որպես հավերժական վերադարձի փոխաբերություն, ընդգծված է «Շրջանառություն» խորագրով (Գարուն, ամառ, աշուն, ձմեռ) չորս մասերից բաղկացած պոեմում։ Ավելին, այս բանաստեղծության յուրաքանչյուր մասը պարունակում է միկրոֆլեկտներ, որոնց միասնության մեջ պատկերված են շրջանառվող ռեժիմները ՝ որպես մարդկային կյանքի ընթացքի հավերժական շրջանի փոխաբերություն։ Flowաղկած ծառ, փոքրիկ ու սպիտակ օրորոց, սպիտակ բարուր, կապույտ ծաղիկներ։ Գարնան պատկերը կառուցված է այս հիմնաբառերով։ Ամառը պատկերվում է որպես ծնողներից ամենավառ կարմիր շրթներկով գաղտնի վարդ, որը նկարում է անհանգստությունից պայթած այգի, շողշողացող դեղձ։ Աշունը բնութագրվում է թավշանի պես նուրբ, ակնոցների բաժակի պես թափանցիկ, հուսահատ դեղին վարպետներով, եկեղեցու պատի տակ դարավոր փոշու մեջ պառկած շնով։ Գալիք ձմռան խորհրդանիշներն են `ծառերը, գլուխից ծայր սպիտակ վիրակապերով, օտար քաղաքի անծանոթ փողոցում ճամպրուկ բռնած տղամարդը, որը փորձում է տաքացնել իր սառած ձեռքերը պատուհանի տակ ցատկող երեխաների ուրախ ծիծաղի և «ճիչերի ու զանգերի խարույկի վրա»։ Երբեմն հավերժական վերադարձի միտքը դրվում է անձնական, որոշ չափով ազգային տարազի մեջ։ Ահա «Նոր վերադարձ» բանաստեղծությունը։ Գիտե՞ք, որ դուք կրկին ու կրկին ծնվելու եք ցուրտ քաղաքում, անքուն գիշերներ եք անցկացնելու թրթուրի վրանի տակ, գիտեք։ Գիտեք, որ այս գորշ քաղաքում կրկին ու կրկին ծնվելու եք, որովհետև նրա նիհար մարմինը նախքան խաչելության աչքերը, և Նրա ցավը կայծ կթողնի ձեր բորբոքված ուղեղում, երբ հրաժեշտ եք տալիս և բաժանում եք page (էջ) 171) 2. Հավերժական վերադարձ դեպի սկիզբ։ Այս տեսակի աշխատություններում ակնհայտորեն հիշատակվում է աստվածաշնչյան «Դու փոշի էիր, հող դարձար» արտահայտությանը։ Այսպիսով, սկսվում է «Երկնքի խորհրդավորության խորհուրդները» պոեմում գրողը գալիս է հետևյալ եզրակացության. «Երկար թռիչքից հետո ամեն ինչ ընկնում է գետնին» (էջ 26) Եվ շարունակում է գրել, որ «նրանք, ովքեր բաժանվում են, // դրանք բաժանվում են // անշրջելի », այնուամենայնիվ, այս« անշրջելի »-ն արդեն պարունակում է հավերժական վերադարձ։ վերադառնալ երկիր, դեպի սկիզբ։ Այդ դեպքում տեղի կունենա հավերժություն։ Ամառային արևը տաքացնում է հազարամյա գերեզմանաքարերը ՝ մի զույգ, հայր ու որդի, կողք կողքի խաղաղ խոսելով under (էջ 46) Գեղարվեստական ​​միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով Հ. Գրիգորյանը ստեղծում է հավերժական վերադարձի շարժառիթ։ Նախ, նկատելի է կրկնությունը պատկերելու հաջորդական ժամանակի միջոցով `առավոտ, ցերեկ, երեկո։ Այսպիսով, «Որոշ ճշմարտություններ» պոեմում կարդում ենք.… Բայց ամենադժվարը առաջին հազար տարին է, հետո ամեն ինչ դառնում է նորմալ, հետո սկսում է կրկնել անվերջ. Առավոտ, ցերեկ, երեկո… (էջ 18) Տող (առավոտ, ցերեկ , երեկո), որը բանաստեղծության ընթացքում մի քանի անգամ կրկնվում է, դառնում ամուր առանցք, որի վրա կառուցված է ամբողջ ստեղծագործությունը։ Նույն մեթոդը կիրառվում է «Դանդաղ կրկնություն» (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք կամ ավելի) և «Կլոր» բանաստեղծությունների դեպքում։ Ուշագրավ է ջրի խորհրդանիշի ՝ որպես հավերժական վերադարձի խորհրդանիշի օգտագործումը։ Այս վիճակում մենք նկարեցինք մեր երկար հիշողությունը զ գետի վրա ստվերներով (էջ 68)։ , որը հոսում է սովորական դաշտերով, ամենասովորական լեռներով, բայց միակն է աշխարհում, որ լի է արցունքներով, բոլորովին աղի (էջ 19) Արցունքներից գոյացած գետը հայերի հավերժական տառապանքի խորհրդանիշն է։ Այսպիսով, Գրիգորյանը տարբեր ձևերով բացում է հավերժական վերադարձի գաղափարի սեփական ընկալումը։ Հավերժական վերադարձի միտքն ինքնին բարդ երեւույթ է։ Սա ստիպում է ինձ մտածել կամ ակամա բարդացնել բանաստեղծի ոճը 1։ Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ ոճի նման բարդությունը ինչ-որ իմաստով թերություն է, քանի որ բանաստեղծի և տեքստ-ընթերցողի եռակողմ կապի մեջ առաջանում է մի տեսակ պառակտում։ Այսպիսով. • Հավիտենական վերադարձի միտքը կարևոր դեր է խաղում Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում, • այն առաջին անգամ դրսևորվում է վերնագրի պոեզիայում։ Վերնագրերի ընտրությունը պատահական չէ։ Բանաստեղծը նրանց հետ փորձում էր ուղղորդել ընթերցողին։ Հաճախ վերնագրի հեղինակը տեքստին ավելացնում է նոր բովանդակության բովանդակության գաղափար։ Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժ վերադարձի միտքը բեմում ունի երկու տիպի ներկայացում. 1. հավերժական վերադարձը որպես կրկնվող պատմություն, 2. հավերժ վերադարձ դեպի սկիզբ։ Մոտիվը կառուցելու համար բանաստեղծը օգտագործում է հետևյալ միջոցները և «գործիքները». Ընդհատվող ժամանակների հաջորդականություն (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելի), ջրի խորհրդանիշի օգտագործումը որպես խորհրդանիշ հավերժական վերադարձի։ Հավերժ վերադարձի մտքի բանաստեղծականացման ճանապարհին գրողը հաճախ դիտմամբ (կամ ակամա) բարդացնում է ոճը։ Մեր կարծիքով, դա պառակտում է առաջացնում բանաստեղծի և տեքստ-ընթերցողի եռակողմ կապի մեջ։ 1 Սա կապված է հետմոդեռնիզմի գեղագիտության հետ։ Անչափահաս տե՛ս Soghomonyan T., Armenian modernism և Armenian postmodernism, http։ //grigornarekatsi.info/2013-01-30-12-19-47/2013-01-31-07-19-51/87-tatev-soxomonyan, 11.03.2014 թ. Սաթենիկ Կարապետյան ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ Պոեզիայում հավերժական վերադարձի միտքը Հիմնաբառեր. Հավերժական վերադարձ, միտք, պոեզիա, շարժառիթ, վերնագրի պոետիկա, խորհրդանիշ, սկիզբ, կրկնվող պատմություն։

example667

example667

Ուսումնասիրվել է Հայաստանի Ջերմուկ հանքային աղբյուրից անջատված Rhodobacter sphaeroides MDC6522-ում կենսաջրածնի (Н2) ֆոտոարտադրությունը տարբեր օքսիդիչների և վերականգնիչների ազդեցությամբ։ Վերականգնիչ դիթիոթրեիտոլն արգելակում է բակտերիաների անաերոբ աճը, սակայն խթանում է H2-ի ֆոտոարտադրությունը, իսկ օքսիդիչ ֆերիցիանիդն արգելակում է երկու գործընթացներն էլ։ Fe2+-ը խթանում է բակտերիաների աճը և H2-ի ֆոտոարտադրությունը, ընդ որում H2-ի առավելագույն ելք գրանցվում է 80 մկՄ կոնցենտրացիայի դեպքում։ Fe2+ իոնների բացակայությամբ H2-ի արտադրություն չի դիտվում, ինչը վկայում է H2ի արտադրության գործընթացում այս իոնի կարևորության մասին։ Fe3+-ի իոնների առկայութամբ H2-ի արտադրություն նույնպես չի գրանցվել։ Ստացված տվյալները վկայում են, որ H2-ի արտադրության համար անհրաժեշտ է վերականգնված միջավայր։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ Rhodobacter sphaeroidesԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐՈՒՄ ԿԵՆՍԱՋՐԱԾՆԻ ՖՈՏՈԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՏԱՐԲԵՐ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԻՉՆԵՐԻ ԵՎ ՕՔՍԻԴԻՉՆԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲՆերածություն։ Մոլեկուլային ջրածինը (H2) համարվում է էկոլոգիապես մաքուր վառելանյութ, որնայրվելիս չի աղտոտում միջավայրը վնասակար նյութերով։ Ներկայումս մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում կենսածին H2-ի (կենսաջրածնի) ստացումը [Gabrielyan, Trchounian, 2009; Hallenbeck et al.,2012; Basak et al., 2014]։ H2 են արտադրում կարգաբանական տարբեր խմբերի պատկանող օրգանիզմները` քեմոտրոֆ բակտերիաները, ֆոտոտրոֆ ծիրանագույն և կանաչ բակտերիաները, ցիանաբակտերիաները, մի շարք ջրիմուռներ։ Ֆոտոսինթեզողների միայն 2 խումբ է ունակ H2 սինթեզելու.միկրոջրիմուռները և ցիանոբակտերիաները` ուղղակի և անուղղակի կենսաֆոտոլիզի արդյունքում, ևծիրանագույն բակտերիաները` օրգանական թթուների ֆոտոխմորման արդյունքում` օքսիդացնելով օրգանական միացությունները (Gabrielyan, Trchounian, 2009; Basak et al., 2014)։ H2-ի արտադրությունն օքսիդավերականգնողական գործընթացների արդյունք է (Gabrielyan et al.,2010, 2014; Hakobyan et al., 2012ա)։ Բակտերիաների օքսիդավերականգնողական գործընթացներիրականացնելու ունակությունը կախված է միջավայրի օքսիդավերականգնողական պոտենցիալից(ՕՎՊ), որն էլ իր հերթին կախված է օքսիդավերականգնողական (ՕՎ) ռեակցիաների արագությունից(Василян, Трчунян 2008; Poladyan et al., 2013)։ Բակտերիաների անաերոբ աճը զուգորդված է ՕՎՊ-իդրական արժեքներից բացասական արժեքներ նվազման հետ, որը նկարագրում է էլեկտրոնների տեղափոխությունը բակտերիաների թաղանթով և պրոտոնաշարժ ուժի ձևավորումը (Hakobyan et al.,2012բ)։ ՕՎՊ-ի կարևոր դերը ցույց է տրվել Escherichia coli-ի, կաթնաթթվային և անաերոբ պայմաններում աճող այլ բակտերիաների համար (Soghomonyan et al., 2011; Poladyan et al., 2013)։ Պարզվել է, որտարբեր օքսիդիչներ և վերականգնիչներ ներգործում են բակտերիաների աճի վրա։ Վերականգնիչ DLդիթիոթրեիտոլը (ԴԹԹ) ճնշում է E. coli-ի և կաթնաթթվային բակտերիաների աճը (Василян, Трчунян2008; Soghomonyan et al., 2011)։ Ենթադրվում է, որ ԴԹԹ-ի ազդեցությունը պայմանավորված է միջավայրի ՕՎՊ-ի վրա ուղղակի ազդեցությամբ և կախված է pH-ից։ Enterococcus hirae բակտերիաներիդեպքում ԴԹԹ-ն խթանում է բակտերիաների աճը (Poladyan et al., 2013)։ Մի շարք մետաղների իոններ, մասնավորապես երկաթի (Fe) իոնները, գտնվելով բազմաթիվ ֆերմենտների կազմում, նույնպես մասնակցում են ՕՎ ռեակցիաներին։ Միևնույն ժամանակ հայտնի է, որFe2+-i ավելցուկը կարող է ճնշել բջիջների աճը (Nies, 1999; Wang, Wan, 2009)։ Անաերոբ պայմաններումFe2+ ավելի կայուն է, քան Fe3+։ Չնայած ծիրանագույն բակտերիաների համար գրականության մեջհայտնի չեն երկաթի իոնների ներթափանցման և դրանց կոնցենտրացիան կարգավորելու ստույգ մեխանիզմները, վերջիններս լավ ուսումնասիրված են E. coli բակտերիաներում։ Հայտնի է Fe2+ կլանմանհամակարգը, որը գործում է E. coli բակտերիաներում անաերոբ պայմաններում։ Դա` Fe2+ նկատմամբմեծ խնամակցությամբ օժտված ABC տեղափոխող համակարգն է, որը գաղտնավորվում է feoABC գեներով։ Ենթադրվում է, որ Fe2+ իոնների տեղափոխությունն ԱԵՖ-կախյալ է (Nies, 1999; Ma et al.,2009)։ Fe3+-ի թափանցելիությունը շատ փոքր է, ինչի պատճառով դժվարանում է նրա մուտքը բջիջ։ Բջջում առկա են երկաթ կապող յուրահատուկ սպիտակուցներ, որոնք կապվում են երկաթի հետ և տեղափոխում են այն բջիջ (Nies, 1999; Ma et al., 2009)։ Արտաքին թաղանթն անցնելուց հետո, Fe3+-սպիտակուց համակարգը կապվում է յուրահատուկ սպիտակուցների հետ, որոնք ABC տեղափոխիչներիբաղադրիչներից են, և տեղափոխվում են պլազմային թաղանթով (Ma et al., 2009)։ Հայտնի է, որ տարբեր մետաղների իոններ կարևոր են միկրոօրգանիզմների մեծամասնությանաճի և նյութափոխանակության համար (Liu et al., 2009; Wang, Wan, 2009)։ Օրինակ՝ երկաթը մի շարքբակտերիաների աճման միջավայրի բաղադրամաս է, մտնում է ջրածնի արտադրության համար պատասխանատու հիմնական ֆերմենտների` հիդրոգենազների և նիտրոգենազների կազմի մեջ։ Հիդրոգենազների ճնշող մեծամասնությունը [Fe]- կամ [Ni-Fe]-հիդրոգենազներ են, իսկ նիտրոգենազները կազմված են [Mo-Fe-Co] և [Fe-S] բաղկացուցիչ մասերից (Liu et al., 2009; Wang, Wan, 2009)։ Բացի այդ, ֆոտոսինթեզային էլեկտրոնափոխադրող շղթայի տեղափոխիչները, ինչպիսին են ֆերեդօքսինը և ցիտոքրոմները, նույնպես պարունակում են Fe (Liu et al., 2009). Ծիրանագույն բակտերիաների վրա տարբեր վերականգնիչների և օքսիդիչների ազդեցության վերաբերյալ տվյալները բացակայում են։ Այս աշխատանքում ուսումնասիրվել է Հայաստանի Ջերմուկհանքային աղբյուրից անջատված ծիրանագույն բակտերիա Rhodobacter sphaeroides MDC6522 բջիջներում H2-ի ֆոտոարտադրության կարգավորումն օքսիդիչներով (ֆերիցիանիդ, Fe3+) և վերականգնիչներով (ԴԹԹ, Fe2+)։ Վերականգնիչների և օքսիդիչների ազդեցության ուսումնասիրությունները թույլ կտան պարզել R.sphaeroides-ում H2-ի ֆոտոարտադրության ընդհանուր օրինաչափությունները, ինչպես նաև պարզաբանել այդ գործընթացի կարգավորման մեխանիզմները և ուղիները։ Հետազոտման օբյեկտը և մեթոդները։ Տվյալ աշխատանքում օգտագործվել է ծիրանագույն ոչծծմբային բակտերիա R. sphaeroides MDC6522 շտամը, որը մեկուսացվել է Հայաստանի Ջերմուկ հանքային աղբյուրից։ Բակտերիայի կուլտուրան աճեցվել է անաերոբ պայմաններում Օրմերոդի հեղուկսննդամիջավայրում, 36 Վ/մ2 լուսավորության ներքո, 28-300С ջերմաստիճանում, սաթաթթվի` որպեսածխածնի աղբյուրի, և խմորասնկային մզվածքի` որպես ազոտի աղբյուրի առկայությամբ (Թռչունյանև ուր., 2012; Hakobyan et al., 2012ա)։ ԴԹԹ-ն և ֆերիցիանիդը ներմուծվել են աճման միջավայր 0.1մՄ, 1 մՄ և 2 մՄ կոնցենտրացիաներով, իսկ FeSO47H2O և FeCl3` 40 մկՄ, 80 մկՄ և 120 մկՄ կոնցենտրացիաներով։ Բակտերիայի աճին հետևել ենք կախույթի օպտիկական խտության չափման միջոցով Spectro UVVis Auto (Labomed, ԱՄՆ) սպեկտրոֆոտոմետրի օգնությամբ, 660 նմ երկարությամբ լույսի ալիքի կլանմամբ (ՕԽ660) և ըստ բակտերիաների զանգվածի չոր քաշի որոշման ըստ հետևյալ բանաձևի. չոր քաշ(գ Լ–1) = ՕԽ660*0.43 (Թռչունյան և ուր., 2012)։ Աճման տեսակարար արագությունը (µ) որոշվել է որպես0.693-ի (ln2) և ՕԽ-ի հարաբերություն՝ µ = 0.693/τ, որտեղ τ – բակտերիաների կախույթի ՕԽ-ի կրկնապատկման ժամանակն է (Թռչունյան և ուր., 2012; Hakobyan et al., 2012ա; Gabrielyan et al., 2014)։ Միջավայրի pH-ը որոշվել է իոնաչափիչի օգնությամբ (pH 302, Hanna Instruments, Պորտուգալիա),և կարգավորվել 0.1 Մ NaOH-ով։ Աճման միջավայրը pH-ը պահպանվել է 7.5-ի սահմաններում։ Միջավայրի ՕՎՊ-ի մեծության չափման համար օգտագործվել են ЭПВ-01 տեսակի հարթ կետայինպլատինե և ЭО-021 տեսակի տիտան-սիլիկատային ապակյա էլեկտրոդը։ H2-ի արտադրության մասինէ վկայում պլատինե և տիտան-սիլիկատային էլեկտրոդների ցուցմունքների զգալի տարբերությունը(Թռչունյան և այլք, 2012; Hakobyan et al., 2012 ա, բ)։ H2-ի ելքը հաշվարկվել է ըստ Պիսկարևի և արտահայտվել է մմոլ/գ չոր քաշ (Թռչունյան և ուր.,2012; Gabrielyan et al., 2014)։ H2-ի արտադրությունը որոշվել է նաև քիմիական եղանակով (Թռչունյանև ուր., 2012)։ Հետազոտությունների արդյունքները և դրանց քննարկումը։ 3.1. R. sphaeroides բակտերիաների աճման առանձնահատկություններն օքսիդիչների և վերականգնիչների առկայությամբ։ Ուսումնասիրվել է R. sphaeroides բակտերիաների աճման տեսակարարարագությունը տարբեր օքսիդիչների և վերականգնիչների ազդեցությամբ (Նկ. 1)։ 0.1-1 մՄ ԴԹԹ-նարգելակում է աճման տեսակարար արագությունը 1.2-2.25 անգամ, իսկ 2 մՄ-ից բարձր կոնցենտրացիաների դեպքում աճ ընդհանրապես չի դիտվում։ Միջավայրում Fe2+-ի (40-120 մկՄ) առկայությամբաճման տեսակարար արագությունն աճել 3.4-4 անգամ ստուգիչի նկատմամբ (Նկ. 1)։ Առավելագույնինտենսիվությամբ աճ է նկատվել 40 մկՄ Fe2+-ի առկայությամբ։ Օքսիդիչների առկայությամբ միջավայրում դիտվել է հետևյալ պատկերը։ Օքսիդիչ ֆերիցիանիդը (0.1-2 մՄ) արգելակել է աճը 1.3-3 անգամ,իսկ Fe3+-ի (40-120 մկՄ) իոնների ազդեցությամբ բակտերիաների աճը ստուգիչի նկատմամբ աննշան էեղել (Նկ. 1)։ Աճի արգելակումն ՕՎ միացություններով մի կողմից կարող է պայմանավորված լինելՕՎՊ-ի վրա նրանց անուղղակի ազդեցությամբ, իսկ մյուս կողմից` ՕՎ միացությունների և բակտերիայի թաղանթի սպիտակուցների թիոլային խմբերի միջև փոխազդեցությամբ։ Նկար 1. R. sphaeroides MDC6522 շտամի աճման տեսակարար արագությունն ՕՎ միացություններիազդեցությամբ։ Որպես ստուգիչ կիրառվել է միացությունների բացակայությամբ աճեցված բակտերիան։ Միջավայրի pH-ի փոփոխությունը բակտերիաների աճման կարևոր չափանիշներից է (Gabrielyanet al., 2010)։ Ստուգիչ բջիջների անաերոբ աճման ընթացքում (մինչև 72 ժ) միջավայրի pH-ն աճում է7.5-ից մինչև ~9.5 (Նկ. 2)։ Վերականգնիչների առկայությամբ միջավայրում դիտվում է pH-ի աճ, որը կարող է պայմանավորված լինել օրգանական թթուների կլանմամբ, OH- իոնների արտադրությամբ, ինչպես նաև նյութափոխանակության այնպիսի արգասիքների առաջացմամբ, ինչպիսին է պոլիհիդրօքսիբութիրատը։ Ֆերիցիանիդի առկայությամբ աճեցված կուլտուրայում pH-ի փոփոխությունն ավելի ցածրէ, իսկ Fe3+-ի -ի առկայությամբ դիտվում է pH-ի աճ (Նկ. 2)։ Նկար 2. R. sphaeroides MDC6522 բակտերիայի անաերոբ աճի ընթացքում միջավայրի pH-ի փոփոխությունն ՕՎ միացությունների ազդեցությամբ։ ∆pH-ը` սկզբնական pH-ի և 72 ժ աճեցված բակտերիաների կախույթի pH-ի միջև տարբերությունն է։ 3.2. Օքսիդիչների և վերականգնիչների առկայությամբ R. sphaeroides բակտերիաների աճմանմիջավայրի ՕՎՊ-ի փոփոխություններ։ ՕՎՊ միջավայրի կարևոր չափանիշ է, որը կարող է բնութագրվել որպես տարբեր սուբստրատներ օքսիդացնելու կամ վերականգնելու կենսաբանական համակարգի ունակություն (Василян, Трчунян 2008; Soghomonyan et al., 2011)։ Դրական և բացասական արժեքները ցույց են տալիս կենսաբանական համակարգերի վերականգնված և օքսիդացված վիճակը։ Վերականգնիչ ԴԹԹ-ն, որն ապահովում է միջավայրի ռեդօքս պոտենցիալի բացասական արժեքը(-200±20 մՎ), խթանում է ՕՎՊ-ի անկումը։ Այդ ազդեցությունը կրում է կոնցենտրացիայից կախյալբնույթ (0.1-2 մՄ) (Նկ. 3ա)։ 1 մՄ ԴԹԹ առկայությամբ ՕՎՊ նվազում է մինչև -680±20 մՎ։ Մինչդեռստուգիչ բջիջների ՕՎՊ-ն աճման 72 ժամվա ընթացքում նվազում է մինչև -610±10 մՎ։ 80 մկՄ Fe2+պարունակող միջավայրում դիտվում է ՕՎՊ-ի անկում մինչև -700±20 մՎ (Նկ. 3բ)։ ՕՎՊ-ի նման անկումը վկայում է վերականգնողական գործընթացների խթանման մասին, որը բնորոշ է անաերոբ պայմաններում բակտերիաներ աճման համար։ Բակտերիաների աճման ժամանակ ՕՎՊ-ի փոփոխություններըվկայում են բակտերիաների կենսագործունեության մեջ ՕՎ գործընթացների կարևորության մասին։ 0,000,050,100,150,200,250,300,35Fe2+ ¨ Fe3+ ëïáõ·Çã 40 ÙÏØ 80 ÙÏØ 120 ÙÏظ ¨ ý»ñÇódzÝǹ ëïáõ·Çã 0.1 ÙØ 1 ÙØ 2 Ùظ²×Ù³Ý ï»ë³Ï³ñ³ñ ³ñ³·áõÃÛáõÝ (Å-1)ü»ñÇódzÝǹFe2+Fe3+0,00,51,01,52,02,5 pH¸Â ¨ ý»ñÇódzÝǹ ëïáõ·Çã 0.1 ÙØ 1 ÙØ 2 ÙØFe2+ ¨ Fe3+ ëïáõ·Çã 40 ÙÏØ 80 ÙÏØ 120 ÙÏظÂÂü»ñÇódzÝǹFe2+Fe3+ֆերիցիանիդի (ա) ու Fe2+ և Fe3+ իոնների (բ) առկայությամբ անաերոբ աճի ընթացքում։ ի փոփոխությունը ԴԹԹ և Նկար 3. R. sphaeroides MDC6522 միջավայրի ՕՎՊԻ տարբերություն վերականգնիչների, օքսիդիչ ֆերիցիանիդն ապահովում է միջավայրի ՕՎՊ-իդրական արժեքները (250±10 մՎ)։ Երբ բակտերիաներն աճեցվել են օքսիդիչի ներկայությամբ նկատվելէ ՕՎՊ-ի անկման ճնշում (Նկ. 3ա)։ 1 մՄ ֆերիցիանիդ պարունակող միջավայրում ՕՎՊ-ն նվազում էմինչև -500±15 մՎ։ Այս ազդեցությունը նույնպես կրում է կոնցենտրացիայից կախված բնույթ։ Իսկ Fe3+իոնների առկայությամբ բակտերիաների կախույթի ՕՎՊ-ն զգալի փոփոխություն չի կրել և այդ փոփոխությունը համանման է եղել ստուգիչում ստացված արդյունքներին (նկ. 3բ)։ Վերը նշված ֆիզիկաքիմիական չափանիշների նման փոփոխությունները կարող են պայմանավորված լինել ոչ միայն խմորման արգասիքներով, այլև բակտերիաների բջիջների մակերևույթին ընթացող օքսիդավերականգնման գործընթացներով։ Ստացված արդյունքները վկայում են օքսիդիչների և վերականգնիչների տարաբնույթ ազդեցության մասին։ 3.3. R. sphaeroides բակտերիաներում H2-ի ֆոտոարտադրությունն օքսիդիչների և վերականգնիչների առկայությամբ։ Բակտերիաների անաերոբ աճի ընթացքում ՕՎՊ-ի փոփոխությունը վկայում է ոչմիայն կարևոր օքսիդավերականգնողական գործընթացների, այլ նաև H2-ի արտադրության մասին(Василян, Трчунян 2008; Hakobyan et al., 2012ա; Poladyan et al., 2013)։ Այս բակտերիաներում հայտնաբերվել է ուղղակի կապ ՕՎՊ-ի փոփոխության և H2-ի արտադրության միջև (Hakobyan et al., 2012ա; Gabrielyan et al., 2014)։ Պրոտոնների վերականգնումը մինչև H2դիտվում է խիստ վերականգնված պայմաններում։ Ինչպես երևում է նկ. 4-ից, վերականգնիչ ԴԹԹ-նճնշում է աճը, սակայն խթանում է H2-ի ֆոտոարտադրությունը R. sphaeroides-ում։ 0.1-1 մՄ ԴԹԹ-իդեպքում H2-ի ելքը 72 ժ հետո 1.35 անգամ բարձր է ստուգիչի համեմատությամբ։ Սակայն 2 մՄ ԴԹԹի առկայությամբ միջավայրում չի դիտվում H2-ի արտադրություն բակտերիաների 48 ժ աճման ընթացքում, իսկ 72 ժ-ում այն մոտ 3 անգամ ցածր էր ստուգիչի համեմատությամբ (Նկ. 4)։ Հատկանշական է,որ Fe2+ իոնների բացակայությամբ H2-ի արտադրություն չի դիտվել, ինչը վկայում է H2-ի արտադրության գործընթացում այս իոնի մասնակցության մասին։ Ցույց է տրվել, որ H2-ի ելքը 80 մկՄ Fe2+ պարունակող միջավայրում կազմել է 10.54 մմոլ/գ չոր քաշ, որը մոտ 2 անգամ գերազանցել է ստուգիչում(40 մկՄ Fe2+ պարունակող միջավայր) H2-ի ելքին (նկ. 4)։ Նկար 4. ՕՎ միացությունների ազդեցությունը H2-ի ելքի վրա R. sphaeroides MDC6522 բակտերիայի 72 ժ անաերոբ աճման ընթացքում։ H2-ի ֆոտոարտադրությունն արգելակվում է օքսիդիչների առկայությամբ (Նկ. 4)։ Երբ ֆերիցիանիդի կոնցենտրացիան աճում է 1-ից մինչև 2 մՄ բակտերիաների 72 ժ աճման ընթացքում H2-ի ելքընվազում է 3.3-5 անգամ։ Fe3+ իոնների առկայությամբ բակտերիաները H2 չեն արտադրում։ Պարզ է, որ օքսիդավերականգնողական գործընթացները կարևոր դեր են խաղում R. sphaeroides-ինյութափոխանակության մեջ։ Այդ գործընթացների մեծամասնությունը, որոնք իրականանում են բակտերիաների թաղանթներում, կախված են ՕՎՊ-ից։ Կիրառված ՕՎ միացություններն ազդում են բակտերիաների աճի և H2-ի արտադրության վրա ՕՎՊ-ի միջոցով։ Գրականություն1. Թռչունյան Ա., Բաղրամյան Կ., Փոլադյան Ա., Գաբրիելյան Լ. Կենսաբանական թաղանթների կենսաֆիզիկա, կենսաէներգետիկա և կենսաքիմիա, Երևան, 2012, 128 էջ։ Trchounian, A. (Ed.), Bacterial Membranes. ResearchInt J Hydrogen Energy, 2012ա, 37, 6519–6526. bio-hydrogen production activity of Rhodobacter sphaeroides։ effects of diphenylene iodonium, hydrogenaseinhibitor, and its solvent dimethylsulphoxide. J Bioenerg Biomembr, 2012բ, 44, 495–502.11. Ma Zh., Jacobsen FE., Giedroc DP., Metal Transporters and metal sensors։ effects of oxidizers and reducers. Appl Biochem Microbiol (Moscow), 2011, 47,Արփինե Պողոսյան, Լիլիթ ԳաբրիելյանՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ RHODOBACTER SPHAEROIDES ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐՈՒՄ ԿԵՆՍԱՋՐԱԾՆԻ ՖՈՏՈԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՏԱՐԲԵՐ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԻՉՆԵՐԻ ԵՎ ՕՔՍԻԴԻՉՆԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր՝ Rhodobacter sphaeroides, կենսաջրածին, օքսիդավերականգնողական պոտենցիալ, օքսիդիչներ, վերականգնիչներ։

example212

example212

Վերջին տարիներին ՀՀ-ում ներքին և ներգնա զբոսաշրջությունը մեծ զարգացում է ապրում։ Բացի մեծաքանակ փառատոններից, տեղի է ունենում նաև սովորական տոների ապակենտրոնացում։ Մի շարք միջոցառումներ, որոնք երրորդ հանրապետության հիմնադրումից ի վեր անցկացվել են Երևանում, կառավարության հորդորով տեղափոխվում են ՀՀ տարբեր բնակավայրեր, օրինակ՝ Անկախության տոնի անցկացումը Գյումրիում սեպտեմբերի 21-ին։

Բազում տարիների միջոցառումների անցկացումը հղկել է Երևանիենթակառուցվածքները՝մայրաքաղաքը պատրաստընդունելու մարդկանց մեծ հոսք, ինչը դեռ պետք է տեղի ունենա ՀՀ մյուսքաղաքներում և գյուղերում։ Տոնակատարությունների ապակենտրոնացումը մեծ հնարավորություն է ստեղծում անցկացվող բնակավայրիհամար, հատկապես տնտեսական։ Նախաձեռնված հնարավորությունըբնակավայրի համար բարենպաստ օգտագործելու և քաղաքը չհյուծելուհամար անհրաժեշտ է նախապես կազմակերպել միջոցառումը՝վերահսկելուվ ռիսկերը։ Այս աշխատանքում հիմնականում քննարկվումեն այն խնդիրները և դրանց հնարավոր լուծումները, որոնք առաջացելեն Գյումրիում Անկախության տոնի և Վարդավառի անցկացմանժամանակ։ ՀՀ պետական տոների ապակենտրոնացումըբարենպաստազդեցություն է ունենալու բնակավայրի և բնակիչների վրա։ Միևնույնժամանակ զբոսաշրջիկների մեծածավալ ներհոսքը բնակավայր կարող էառաջացնել անհարմարություններ, որոնց պատճառով զբոսաշրջիկներըկստանան վատ տպավորություն, ինչը հետագայում պատճառկհանդիսանա չայցելելու այդ բնակավայրը ևս մեկ անգամ։ Անհարմարություններից մեկն այն է, որ մարդկանց մեծ ներհոսքըառանց նախօրոք նախապատրատման, կարող է հանգեցնել պարենիսակավության, ինչը անհարմարություն կպատճառի թե՛ տեղացիներին,թե՛ զբոսաշրջիկներին։ Մեկ այլ խնդիր է բնակավայրի սպասարկող ոլորտի անձնակազմիթիվը և պատրաստվածությունը։ Տոնակատարությունների ժամանակծառայությունռեստորան,սրճարաններ, հացատուն, ստիպված են իրականացնել մեծ ծավալիաշխատանք միևնույն անձնակազմով, ինչը հանգեցնում է սպասարկմանորակի նվազեցման՝ առաջացնելով դժգոհություն և ֆինանսականկորուստներ։ կազմակերպությունները՝մատուցողՆմանատիպ մի շարք բարդություններից խուսափելու համարկարելի է իրականացնել հետևյալ միջոցառումները։ Քաղաքային կամ մարզային կառավարման մարմինների կողմիցզբոսաշրջիկների ընդունելության պատրաստման միջոցառումներիկենտրոնացված կառավարում։ վայրերիդեպքումհիմնումըգլխավորորտեղզբոսաշրջիկներինհրապարակներումԱյս գործում կարևոր են տուրիստական տեղեկատվականկենտրոններիևավտոկայաններում,կտրամադրվիտեղեկատվություն ինչպես տեղի ունեցող միջոցառումների, այնպես էլտեսարժանիրավիճակներիհեռախոսահամարները,առաջացմանհիվանդանոցնեերի և ոստիկանական բաժանմունքների հասցեները [1]։ Նման տեղեկատվության տրամադրման վառ օրինակ է շտապբժշկական օգնության ծառայության կանչը, քանզի մեծամասնությունըգիտեն 1-03 հեռախոսահամարի մասին, սակայն մարզերում բջջայինհեռախոսից կանչ գրանցելու դեպքում այդ համարը միանում է Երևանիշտապօգնությանը [2]։ քարտեզը, արտակարգանհրաժեշտՔաղաքային և մարզային կառավարման մարմինների կողմիցպետք է իրականացվի նաև սպասարկման ոլորտի անձնակազմի,հատկապես միջին և սպասարկող օղակի վերապատրաստում։ Ինչպեսարդեն նշվել է, միևնույն անձնակազմով աշխատելը զբոսաշրջիկներիմեծ ներհոսքի ժամանակ լի է բարդություններով։ Այս խնդրի հնարավորլուծում կարող է հանդիսանալ ժամանակավոր աշխատողների բազայիպատրաստումը [3]։ Որպեսզի ժամանակավոր աշխատողը, չիմանալովգործի նրբությունները, չստեղծի ավելի մեծ խառնաշփոթ, պետք էհավաքագրել ցանկացողներին և վերապատրաստել կոնկրետ վայրում,միջոցառումից մի քանի օր առաջ, ինչի արդյունքում կստեղծվի տվյալպահին ծավալի խնդիր լուծող կադր։ Կարելի է նաև ընդգրկելուսանողների, հատկապես սերվիսի կամ զբոսաշրջության տարբերկուրսերից, որոնք արդեն ունեն այդպիսի աշխատանքի քիչ թե շատփորձ (դա նրանց համար կլինի և՛ պրակտիկա, և՛ լրացուցիչ ֆինանս)։ ցույց տվեց սեպտեմբերի 21-իՍպասարկող ոլորտի մեկ այլ խնդիր է գույքի վերահսկումը։ Ինչպեսօրինակը, Գյումրիումզբոսաշրջիկները ուժեղ քամու և ցրտի պատճառով ռեստորանից դուրսգալիս իրենց հետ էին վերցնում ծածկոցները, տաք ըմպելիքովբաժակները։ Արդյունքում այդ կազմակերպությունները մնում էինառանց սպասքի՝ չկարողանալով սպասարկել այլ այցելուների, զրկվելովհնարավոր եկամտից։ Նման դեպքում ևս կարող են օգտակար լինելտուրիստականորտեղզբոսաշրջիկները գնալուց առաջ կկարողանան թողնել իրենց հետվերցվածհամապատասխանկազմակերպություններին։ տեղեկատվականկվերադարձվենկենտրոնները,իրերը,որոնքկենտրոններումՏեղեկատվականոլորտիկազմակերպություններում աշխատողների պակասը կարելի է լրացնելուսանողների միջոցով, հատկապես նրանց, ովքեր սովորում ենհարակիցզբոսաշրջություն,մասնագիտություններ։ Ուսանողներիէիրականացնել գործնական աշխատանքի ֆորմատով։ ևներգրավումըսպասրկմանմենեջմենթևսերվիս,կարելիՔաղաքային և մարզային իշխանությունների համակարգվածգործողություններից կարող են շահել նաև տվյալ բնակավայրի այնքաղաքացիները, ովքեր պատրաստ ենգիշերակացի ընդունելզբոսաշրջիկի, սակայն նախկինում չեն ունեցել նման փորձ։ Նույնիսկանուղղակիմիջոցով՝ տեղեկատվությունըբրոշյուրների տեսքով ներկայացնելով, հնարավոր է բնակչությանըպատրաստել զբոսաշրջիկի ընդունելությանը։ վերապատրաստմանԱյն դեպքերում, երբ զբոսաշրջիկների մեծաքանակ այցը սպասելիէ, հնարավոր է օգտագործել օնլայն հարթակ, որտեղ նրանքկկարողանան ամրագրել իրենց համար գիշերակաց ոչ միայնհյուրանոցներում, այլև բնակարաններում։ Ճիշտ է, հյուրանոցներըհամեմատաբար հարմարավետ են, բայց բնակարանում գիշերակացըB&B ֆորմատով ևս ունի առավելություններ՝ մասնավորապեսհամեմատաբարհնարավորություն է տալիս անցկացնել օրը ինչպես տեղացին [4]։ և, ամենակարևորը,գինը,էժանհյուրինԵզրահանգում։ ՀՀ-ում ներգնա զբոսաշրջության զարգացման նորթափը, ինչը տեղի է ունենում պետական տոների ապակենտրոնացմանմիջոցով, անհրաժեշտԶբոսաշրջայինտեղեկատվական կենտրոնների կառուցումը և անհրաժեշտ նյութերովհագեցումը կհեշտացնի զբոսաշրջիկի ժամանցը, կդարձնի այն առավելանվտանգ, ապահով և հագեցած։ ուղղորդել։ ճշգրիտէնաևինչպեսԺամանակավոր աշխատուժի,բնակչությանպատրաստումը զբոսաշրջիկների մեծաքանակ ներհոսքին, կնպաստիհարմարավետության բարձրացմանը, ինչպես նաև կունենա ուղղակիտնտեսական և բարոյահոգեբանական ազդեցություն բնակչության վրա։ Ընդունելով այն փաստը, որ ՀՀ-ի գրեթե բոլոր քաղաքներումենթակառուցվածքները և բնակչությունը բավարար չափով պատրաստչեն նմանատիպ միջոցառումների ամբողջական իրականացմանըառանց ընթացիկէ տեղականհամապատասխան մասնագետներիկառավարման մարմինների,ուղղակիիրականացվողաշխատանքները ճիշտ հունի մեջ դնելու համար։

example432

example432

Նոր հազարամյակի սկզբին տնտեսագիտական մտածելակերպում իշխող է այն գաղափարը, որ տնտեսությունն ու մշակույթը բարդ դիալեկտիկական հակասություններով պայմանավորված փոխառնչությունների շղթա են։ Այս իսկ պատճառով մեր օրերում դժվար է անտեսել մշակութային կապիտալի կարեւորությունը երկրի առջեւ դրված սոցիալ-տնտեսական հրատապ խնդիրների լուծման գործում։ Հոդվածում վերլուծված է մշակութային կապիտալի տարրերից մեկը՝ առարկայացվածը, եւ դրա փոխակերպումը մշակութային կապիտալի մեկ այլ` ինկորպորատիվ եւ ինստիտուցիոնալ ձեւերի։ Կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մշակութային կապիտալի գնահատման չափորոշիչներից մեկը գրադարանային գործունեությունն է, որն հիմնականում պայմանավորված է կրթության եւ գիտության ոլորտի գործունեությամբ։ Հոդվածում հեղինակը եզրահանգում է, որ գրադարանային գործունեությունը բնութագրող ցուցանիշների նվազումը պայմանավորված է ուսումնական հաստատություններում սովորողների, գիտության ոլորտում գիտահետազոտական աշխատանքներ իրականացնողների թվից։

Մարդկային հասարակության առանցքային ոլորտներում`տնտեսության եւ մշակույթի փոխհամագործակցության հիմնախնդիրները տնտեսագետներին հետաքրքրել են վաղուց։ Նոր հազարամյակի սկզբին տնտեսագիտական մտածելակերպում իշխող է այն գաղափարը, որ տնտեսությունն ու մշակույթը բարդ, դիալեկտիկական հակասություններով պայմանավորված փոխազդեցությունների շղթա են։ Եվ դժվար է մեր օրերում անտեսել մշակութային կապիտալի կարեւորությունը երկրի տնտեսական առաջընթացի, սոցիալական զարգացումների եւ առհասարակ հասարակության առջեւ դրված սոցիալ-տնտեսական հրատապ խնդիրների լուծման գործում։ Առավել հետաքրքիր եւ այժմեական է մշակույթի ոլորտի դիտարկումն այն տեսանկյունից, որն արտահայտվում է մշակութային ապրանքների սպառումից եւ մատուցված ծառայություններից մարդկանց մոտ ձեւավորվող այն հոգեւոր եւ բարոյական արժեքների ու «վարքագծի» մեջ, որն անմիջական ազդեցություն է ունենում տնտեսական միջավայրի եւ առհասարակ մարդկային քաղաքակրթության զարգացման վրա։ Պարզապես ի տարբերություն արտադրական ոլորտի, մշակույթի ոլորտը գերազանցապես ոչ նյութական, հոգեւոր արտադրության ոլորտ է։ Մշակութային գործունեության արդյունքները բավարարում են մարդկանց ոչ միայն նյութական, այլ հիմնականում մտավոր, էսթետիկական եւ հոգեւոր պահանջմունքները, քանի որ ցանկացած մտածող մարդու համար այս արժեքները ոչ պակաս կարեւոր են, քան նյութականը։ [1] Մշակութային առաջադեմ արժեքները դառնում են հասարակության մեջ նորարարությունների ու տնտեսական հաջողությունների ուղեկիցներ։ Այս համատեքստում անառարկելի է մշակութային կապիտալի ազդեցությունը տնտեսական գործունեության ցուցանիշների վրա եւ ինչպես Մարկ Կասսոնն է նշում, «Տնտեսությունը սովորում է համաձայնության գալ մշակույթի հետ»։ [2] Եվ ի վերջո, մշակութային արժեքներով պայմանավորված պետական մտածողությունն ապահո141ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վում է երկրի ռազմավարական նպատակների իրականացումը, արդարության ու ընդհանուր բարոյական սկզբունքների արմատավորումը հասարակության մեջ եւ, ամենակաեւորը, նպաստում է շահերի ներդաշնակեցմանը տվյալ տնտեսական միջավայրում։ Տեղին է նշել Սին Խուան Մայքլ Սյաոյի մոտեցումն այս հարցին` «Մշակութային գործոնները չպետք է մեկնաբանվեն որպես անհատական սոցիալական վարքագիծ, այլ ավելի շուտ պետք է դիտարկվեն որպես կանոնակարգված, ինստիտուցիոնալացված մշակութային կրթության համալիր` հասարակության մակարդակով»։ [3] Միայն այս մակարդակում, ըստ նրա, կարելի է զուգորդել մշակութային վարքագիծը տնտեսական գործունեության հետ։ Մարդկային քաղաքակրթության զարգացման ճանապարհին մշակույթն աստիճանաբար ենթարկվում է շուկայական խաղի կանոններին վերածվում կապիտալի` բացառիկ եւ բազմատարր կապիտալի,որն իր մեջ ներառում է.  Մարդկային քաղաքակրթության տվյալ փուլն արտացոլող համոզմունքների, սովորույթների, ավանդույթների ամբողջությունը, որոնք փոխանցվում են սերնդեսերունդ` հընթացս ձեւավորելով եւ ազդելով տնտեսագիտական մտածելակերպի վրա,  Մշակութային ժառանգությունը,  Սոցիալական արժեքները /վստահություն, կոռուպցիա/,  Հարստությունը /բնակչության մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ, ազգային եկամուտ, ազգային հարստություն/,  Գիտելիքները,  Կրթությունը։ Թվարկումն անխոս, կարելի է շարունակել, սակայն հոդվածի նպատակը մշակութային կապիտալի ձեւերից մեկի` օբյեկտիվ (առարկայացված) ձեւի վերլուծությունն է ու դրա փոխակերպման գնահատումը մշակութային կապիտալի մեկ այլ` ինկորպորատիվ եւ ինստիտուցիոնալ ձեւերի։ Խնդրին առնչվող աղբյուրների [4] ուսումնասիրությունն արդեն իսկ փաստում է մշակութային կապիտալի, որպես բազմատարր գործոնի դժվարաչափությունը, դրա գնահատման միասնական, մեկ ընդհանուր չափորոշիչի մշակման անհնարինությունը։ Մշակութային կապիտալի գնահատման մեթոդաբանությանն համապատասխան վիճակագրության շրջանակներում հաշվարկվում են մի շարք մասնակի ցուցանիշներ, որոնք բնութագրում են մշակույթի ո142ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ լորտում առանձին կազմակերպությունների գործունեությունը (գրադարաններ, թանգարաններ, թատրոններ, կինոթատրոններ եւ այլն)։ Գրադարանային գործունեությունը բնութագրվում է ինչպես բացարձակ, այնպես էլ հարաբերական ցուցանիշներով։ Բացարձակ ցուցանիշներից են գրադարանների թիվը, գրադարանային ֆոնդը (մլն. օրինակ), ընդամենը ընթեցողների թիվը (հազար մարդ), հաճախումները, տացքը (սպասարկված գրականությունը, մլն. օրինակ)։ Գրադարանային գործունեության հարաբերական ցուցանիշներն ինտենսիվության բնութագրիչներն են, որոնցից են` գրադարանային ֆոնդը 1000 մարդու հաշվով (օրինակ), մեկ գրադարանին բաժին ընկնող գրադարանային ֆոնդը (օրինակ), գրադարանային ֆոնդը մեկ ընթերցողի հաշվով (օրինակ), ընթերցողների թիվը մեկ գրադարանի հաշվով (մարդ), տացքը մեկ ընթերցողի հաշվով (մեկ ընթերցողի ընթերցանությունը, օրինակ), մեկ ընթերցողի միջին հաճախումների քանակը, մեկ գրքի միջին շրջանառությունը։ Աղյուսակ 1-ում բերված տվյալներից երեւում է, որ ՀՀ-ում գրադարանների գործունեությունը բնութագրող հիմնական ցուցանիշները ունեցել են նվազման միտումներ։ 2001-2015թթ. գրադարանների քանակը տարեկան կրճատվել է 21-ով` արդյունում 1131-ից հասնելով մինչեւ 830-ի։ Գրադարանների թվի նման փոփոխություններին հակառակ գրադարանային ֆոնդի փոփոխությունը եղել է աննշան կամ գրեթե չի փոփոխվել։ 2001թ.-ին գրադարանային ֆոնդը կազմել է 19.7 մլն. օրինակ, իսկ 2015թ.-ին`19.1 մլն. օրինակ։ Կրճատման միտումներ են գրանցվել ընթերցողների թվաքանակի, սպասարկված գրականության (տացքի) եւ հաճախումների գծով։ Նշված ժամանակաշրջանում ընթեցողների թիվը տարեկան միջին հաշվով կրճատվել է 16.44 հազար մարդով, հաճախումները 269.52 հազարով, տացքը` 0.34 մլն. օրինակով։ Ցուցանիշների նման փոփոխությունները իրենց ազդեցությունն են թողել հարաբերական ցուցանիշների փոփոխության վրա։ Ուսումնասիրվող տարիներին գրադարանների քանակի կրճատման, իսկ գրադարանային ֆոնդի գրեթե անփոփոխ մնալու արդյունքում մեկ գրադարանի հաշվով գրադարանային ֆոնդը 2015 թ-ին 2011 թ-ի համեմատությամբ ավելացել է 5.6 հազար օրինակով, իսկ 1000 բնակչի հաշվով այն ավելացել է 1187.7 օրինակով։ 143ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ֆոնդը, օրինակ Ընդամենը Աղյուսակ 1 ՀՀ-ում գրադարանների գործունեությունը բնութագրող հիմնական բացարձակ ցուցանիշները 2001-2015թթ. [5] 2001թ. 2002թ. 2003թ. 2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ. 2008թ. 2009թ. 2010թ. 2011թ. 2012թ. 2013թ. 2014թ. 2015թ. 1131 Ընթերցողների թվաքանակի կրճատումն իր հետեւանքներն է ունեցել մյուս հարաբերական ցուցանիշների ձեւավորման վրա։ 2015թ-ին 2001թ-ի նկատմամբ մեկ գրադարանի հաշվով ընթերցողների թիվը կրճատվել է 41 մարդով` կազմելով 611 մարդ, իսկ մեկ ընթերցողի հաշվով տացքը 19.5 օրինակից կրճատվել է մինչեւ 19.1 օրինակ (աղյուսակ 2)։ Վերլուծությունները ցույց են տվել, որ 2001-2015թթ. հաճախումների քանակն ավելի արագ է կրճատվել, քան ընթերցողների թիվը, որի 144ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ընթերցողի գրադարանի ընթաերցողի ընթերցանությունը), ընթերցողի արդյունքում մեկ ընթերցողի միջին տարեկան հաճախումները 2001թ.ի 11.7-ից կրճատվել են` 2015թ-ին հասնելով 9.6-ի։ Նշված փոփոխությունները անդրադարձել են նաեւ գրքի շրջանառության ցուցանիշի վրա. 2001 թ-ին մեկ գրքի միջին շրջանառութունը կազմել է 0.7, իսկ 2015թ-ին այս ցուցանիշը նվազել է մինչեւ 0.5։ Աղյուսակ 2 ՀՀ-ում գրադարանների գործունեությունը բնութագրող հիմնական հարաբերական ցուցանիշները 2001թ. 2002թ. 2003թ. 2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ. 2008թ. 2009թ. 2010թ. 2011թ. 2012թ. 5182.5 145ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 2013թ. 2014թ. 2015թ. Գրադարանների գործունեությունը հիմնականում պայմանավորված է կրթության եւ գիտության ոլորտի գործունեությամբ, հետեւաբար գրադարանների ընթերցողների, հաճախումների թվաքանակը հիմնականում կախված է ուսումնական հաստատություններում սովորողների, գիտության ոլորտում գիտահետազոտական աշխատանքներ իրականացնողների թվից։ Գծապատկեր 1 [6] ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թվի դինամիկան 2001-2015թթ., հազար մարդ Գծապատկեր 1-ում ներկայացված տվյալներից երեւում է, որ ընդհանուր առմամբ ավելացել են ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թիվը` 2015թ.-ին 2001թ.-ի նկատմամբ` 19.0 հազար մարդով կամ 28.9%-ով։ Չնայած, 2001-2015թթ. ԲՈՒՀ-երում սովորողների թվի առավելագույն մակարդակ գրանցվել է 2009թ.-ին` 114.6 հազար ուսանող։ 20092015թթ. ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թիվը միջին հաշվով տարեկան կրճատվել է 6000-ով կամ 14.1%-ով։ ՀՀ գիտահետազոտական աշխատանքներում ընդգրկված աշխատողների թվաքանակը ուսումնասիրվող տարիներին նույնպես ունեցել է նվազման միտում` չնայած առանձին տարիներին գրանցված աճով։ 146ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 2 [7] ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքականի դինամիկան 2001-2015թթ., մարդ Գծապատկեր 2-ում ներկայացված տվյալներից երեւում է, 2007թին 2001թ-ին համեմատությամբ գիտահետազոտական աշխատանքներում զբաղվածների թիվը նվազել է 18.6%-ով, մինչեւ 2009թ. այն ավելացել է` հասնելով 6960.0 մարդու։ 2009-2015թթ. գիտահետազոտական աշխատանքներում զբաղվածների թիվը կրճատվել է 1182 մարդով եւ կազմել է 5044 մարդ։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների եւ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքականի դինամիկան իրենց ազդեցությունն են թողել գրադարանների ընթերցողների թվի եւ հաճախումների քանակի փոփոխությունների վրա։ Պարզելու համար նշված ցուցանիշների փոխազդեցությունը կառուցել ենք եռաչափ ռեգրեսիոն մոդելներ` որտեղ` x 1 t – ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թիվը t–րդ տարում, հազար մարդ (գործոնային հատկանիշ) 147ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ x 2 t – ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքանակը t–րդ տարում, մարդ (գործոնային հատկանիշ), y 1 t – գրադարաններում ընթերցողների թիվը t–րդ տարում, հազար մարդ (արդյունքային հատկանիշ), y 2 t – գրադարաններ հաճախումների քանակը t–րդ տարում, հազար (արդյունքային հատկանիշ), y ˆ 1 t եւ y ˆ 2 t – արդյունքային հատկանիշների տեսական մակարդակներն են t–րդ տարում, որոնք հաշվարկվում են կառուցված ռեգրեսիոն մոդելների միջոցով, a 0 ; a 1 ; a 2 եւ b 0 ; b 1 ; b 2 - համապատասխան ռեգրեսիոն մոդելների պարամետրերն են, որոնք գնահատվում են նվազագույն քառակուսիների մեթոդով (համաձայն փոքրագույն քառակուսիների մեթոդի` ռեգրեսիոն մոդելի պարամետրերը գտնում ենք այն սկզբունքով, որ արդյունքային հատկանիշի փաստացի եւ տեսական մակարդակների քառակուսիների գումարը ձգտի նվազագույնի) [8], e 1 եւ e 2 - համապատասխան ռեգրեսիոն մոդելներում չընդգրկված գործոնների եւ պատահական գործոնների բաղադրիչներն են։ Աղյուսակով ներկայացնենք կատարված ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները։ Աղյուսակ 3 ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի եւ հաճախումների քանակի ռեգրեսիոն վերլուծության արդյունքները Ցուցանիշներ Մոդելի տեսքը Բազմակի կոռելյացիայի գործակիցը Բազմակի դետերմինացիայի գործակիցը Ըստ ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի Ըստ ՀՀ գրադարանների հաճախումների քանակի 148ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Մոդելի նշանակալիությունը Մեր կողմից կառուցված ռեգրեսիոն մոդելները կարող ենք համարել նշանակալի։ Աղյուսակ 3-ում ներկայացված վերլուծությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թվաքանակի 1000 մարդով ավելացման հետ զուգահեռ, այլ հավասար պայամաններում, գրադարանների ընթերցողների թիվը կրճատվել է 1.29 հազար մարդով ( a 1   1 . 29 ), իսկ հաճախումների քանակը` 22.48 հազարով ( b 1   22 . 48 )։ 2001-2015թթ. ՀՀ գրադարաններ հաճախումների քանակը, ընթերցողների թիվը եւ ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքանակը ունեցել են նվազման միտումներ, դրանց զարգացումն ընթացել է նույն ուղղությամբ։ Ըստ կառուցված ռեգրեսիոն մոդելների, ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում, այլ հավասար պայամաններում, ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքանակի մեկ մարդով կրճատման զուգահեռ ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թիվը կրճատվել է 0.077 հազար մարդով կամ 77 մարդով, իսկ հաճախումների քանակը` 1.29 հազարով կամ 1290-ով։ Ընտրված գործոնային եւ արդյունքային հատկանիշների միջեւ կապը ուժեղ է։ Հաշվարկված դետերմինացիայի գործակիցները ցույց են տալիս, որ ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի տատանումների շուրջ 66.7%-ը եւ ՀՀ գրադարանների հաճախումների քանակի տատանումների շուրջ 73.3%-ը պայմանավորված է ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների թվի եւ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների թվաքանակի համատեղ տատանումներով։ Բացի մոդելի նշանակալիության գնահատականից անհրաժեշտ է գնահատել ռեգրեսիոն մոդելի ռեգրեսիայի գործակիցների նշանակալիությունը։ Մեր հետազոտությունում ՀՀ գիտական հետազոտություններ եւ մշակումներ կատարող կազմակերպությունների աշխատողների 149ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թվաքանակն էական ազդեցություն է թողնում, ինչպես ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի, այնպես էլ ՀՀ գրադարաններ հաճախումների քանակի վրա։ Այս գործոնային հատկանիշի պարամետրերը երկու մոդելներում էլ կարող ենք համարել նշանակալի։ Կատարված վերլուծության արդյունքների համաձայն ՀՀ ԲՈՒՀերում սովորողների թիվը էական ազդեցություն չի թողնում ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի վրա, այս գործոնի պարամետրը կարող ենք համարել ոչ նշանակալի, սակայն այն էական ազդեցություն է թողել գրադարաններ հաճախումների թվի վրա, երկրորդ մոդելում այս գործոնի պարամետրը կարող ենք համարել նշանակալի։ Այս ամենը մեզ թույլ են տալիս եզրակացնելու, որ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում սովորողների մի որոշ մասն է դառնում գրադարային ծառայություններից օգտվող, հետեւաբար սովորողների թվի կրճատումը անմիջականորեն ազդում է ոչ թե ընթերցողների թվի փոփոխության, այլ հաճախումների քանակի փոփոխության վրա։ Ակնհայտ է, որ գրադարանային ծառայություններից օգտվողների թիվը պայմանավորված է նաեւ նոր տեխնոլոգիաների զարգացմամբ, մասնավորապես ինտերնետային ծառայությունների հասանելիության աստիճանով։ 2009թ.-ից ՀՀ ԱՎԾ-ն հրատարակում է տվյալներ ՀՀ բնակչության` ինտերնետային ծառայությունների հասանելիության վերաբերյալ տվյալներ։ Գծապատկեր 3 [9] ՀՀ-ում ինտերնետ հասնելիության բաժանորդների քանակը 2009-2015թթ. 2015ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ինչպես երեւում է գծապատկեր 3-ում ներկայացված տվյալներից, 2015թ.-ին 2009թ-ի համեմատությամբ ինտերնետ հասանելիության բաժանորդների քանակը ավելացել է շուրջ 1.79 անգամ` 1227.5 հազարից հասնելով 2199.8 հազար բաժանորդի։ ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի ( y 1 ) եւ գրադարաններ հաճախումների քանակի ( y 2 ) վրա ինտերնետ հասանելիության բաժանորդների քանակի ( x t ) ազդեցությունը բացահայտելու նպատակով կառուցվել են երկու ռեգրեսիոն մոդելներ` ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թվի դեպքում` ՀՀ գրադարաններ հաճախումների քանակի դեպքում` Երկու դեպքում էլ ուսումնասիրվող երեւույթների միջեւ կապը հակադարձ է եւ ուժեղ։ Կառուցված ռեգրեսիոն մոդելների համաձայն, ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում ինտենետային հասանելիության բաժանորդների քանակի 1000 –ով ավելացումը, այլ հավասար պայմաններում, ՀՀ գրադարանների ընթերցողների թիվը կրճատում է 0.088 հազար մարդով կամ 88 մարդով, իսկ ՀՀ գրադարաններ հաճախումների քանակը` 1.247 հազարով։ Վերլուծության արդյունքներից կարելի է եզրակացնել, որ ինտենետային բաժանորդների քանակի ավելացումն ընդլայնել է ինտերնետային գրադարաններից օգտվելու հնարավորությունները, որոնք նույնպես կրճատել են գրադարանների ընթերցողների թվի եւ հաճախումների քանակը։ Այսպիսով, մշակութային կապիտալի գնահատման չափորոշիչներից մեկը համարվում է գրադարանային գործունեությունը, որն հիմնականում պայմանավորված է կրթության եւ գիտության ոլորտի գործունեությամբ, հետեւաբար գրադարանների ընթերցողների, հաճախումների թվաքանակը հիմնականում կախված է ուսումնական հաստատություններում սովորողների, գիտության ոլորտում գիտահետազոտական աշխատանքներ իրականացնողների թվից եւ գործնականում այս փոխառնչությունները ունեն նվազման միտում։ Ավելին, այ151ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ սօր գրադարանային ծառայություններից օգտվողների թիվը պայմանավորված է նաեւ նոր տեխնոլոգիաների զարգացմամբ, մասնավորապես ինտերնետային ծառայությունների հասանելիության աստիճանով, որն անշուշտ իր ներգործությունն է ունենում վերոնշյալ գործընթացների վրա։

example2131

example2131

Սահմանադրական դատարանը կարևորագույն գործառույթ է իրականացնում արդարադատության համակարգում՝ ուղղորդելով դատարաններին ավելի արդար և հստակ որոշում կայացնելու և վերականգնելու մարդու և քաղաքացու խախտված իրավունքներն ու ոտնահարված օրինական շահերը։ Շատ հաճախ է լինում, երբ Սահմանադրական դատարանն իր բարձրարժեք դիրքորոշումներով թույլ է տալիս ՀՀ դատարաններին կայացնելու այնպիսի որոշումներ, որոնք ճակատագրական կարող են լինել արդարադատության հիմքերի ամրապնդման և կատարելագործման հարցում։ Այդ իսկ պատճառով Սահմանադրական դատարանի որոշումները պետք է լինեն հիմնավորված, արդյունավետ կիրառման համար՝ էլ ավելի կատարելագործված։ Այս ամենը հիմք հանդիսացավ ուսումնասիրելու հիշյալ ոլորտի բացերը և վերհանելու այն հիմնախնդիրները, որոնց առկայությունը կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ սահմանադրական արդարադատության արդյունավետ իրականացմանը։ Ոլորտի ցայտուն և պրոբլեմատիկ կողմերը ներկայացված են սույն գիտական հոդվածի շրջանակներում մեր կողմից կատարված ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա։

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԻՄՈՒՄՆԵՐ Այլ կերպ ասած, ձևական որոշակիությունն անհրաժեշտ էր իրավական ակտերը նյութապես, նյութապես ներկայացնելու համար 1։ Սահմանադրական դատարանի որոշումներն ինքնին իրավունքի աղբյուրներ են, բայց իրավական գրականության մեջ այս կարծիքը միատեսակ չէ։ Շատ հեղինակներ կարծում են, որ Սահմանադրական դատարանի որոշումները չեն հանդիսանում օրենքի աղբյուր, քանի որ այդ ատյանը գործում է որպես բացասական օրենսդիր ՝ այս կամ այն ​​դրույթը ճանաչելով հակասահմանադրական 2 2։ Այնուամենայնիվ, այս կարծիքը չի կարող միանշանակ ընդունվել։ Գործնականում սահմանադրական դատարանները որոշ չափով խուսափում են այս կամ այն ​​դրույթը հակասահմանադրական ճանաչելուց, քանի որ այն «իրավական խնդիրներ» է հարուցում օրենսդիր և իրավապահ ոլորտում։ Սահմանադրական դատարանները հիմնականում հանդես են գալիս վիճահարույց դրույթի և (կամ) մեկնաբանությունների սահմանադրական բովանդակության բացահայտմամբ։ Դոկտրինալ աղբյուրներում, ներառյալ նախադեպերի կայացման միջազգային դատարանների պրակտիկայում, արմատավորվել է այն դիրքորոշումը, ըստ որի դատարանի կողմից արտահայտված իրավական դիրքորոշումները պայմանականորեն բաժանվում են երկու խմբի ՝ ratiodecidenti (արդյո՞ք դատարանի վճիռներն են 1 Տե՛ս Մանասյան Ա.Ա., Սահմանադրական դատարանի որոշումների տեղը Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում և նրանց դերը սահմանադրական կայունության ապահովման գործում, Երևան, 2013, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 56։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 77։ հռչակել Սահմանադրության դրույթի իրավական բովանդակությունը կամ օրենքի դրույթի սահմանադրական բովանդակությունը) և obiter dictum (այնպիսի իրավական դիրքեր, որոնք կոչված են հիմնավորելու դատարանի կամ դատարանի որոշմամբ տրված մեկնաբանությունը, այսպես կոչված, «սովորաբար հայտարարել է ») Ելնելով վերոգրյալից `անդրադառնանք Սահմանադրական դատարանի որոշումներից մեկին (CCP -652), որում ասվում է, որ Սահմանադրական դատարանն իրավասու է ներկայացնել վերջնական իրավական դիրքորոշում Սահմանադրության դրույթների վերաբերյալ` նորմատիվի սահմանադրականությունը գնահատելիս։ գործում է Այդ իրավական դիրքորոշումների բովանդակությունը սահմանադրական նորմի պաշտոնական մեկնաբանությունն է։ «Սահմանադրական դատարանը նշում է, որ մանկատան որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումները կոչված են ապահովելու ՀՀ Սահմանադրության և սահմանադրական օրինականության առավել ամբողջական և միատեսակ ընկալումը իրավապահ պրակտիկայում, կիրառել և կիրառել նորմատիվ ակտեր` ուղղված իրավապահ պրակտիկային համապատասխան են դրանց սահմանադրական բովանդակությանը »։ Որպես սահմանադրական իրավունքի պոտենցիալ աղբյուր, դրանք հիմնարար նշանակություն ունեն Սահմանադրական դատարանի որոշումներից բխող օրենսդրական (նորմատիվ) գործունեության համար։ Իր որոշումների մեջ բացահայտելով օրենքի սահմանադրական բովանդակությունը (դրա առանձին դրույթների նորմերը) կամ այլ իրավական ակտերի նորմերը `Սահմանադրական դատարանն արտահայտում է իրավական դիրքորոշումներ, որոնց հիման վրա որոշում է տվյալ նորմատիվ իրավական ակտի իրավական ուժի հարցը։ անվավեր ճանաչելով այն։ Այդ պատճառով անհրաժեշտություն է առաջացել այդ ակտով (նորմերով) կարգավորվող հարաբերությունների հետագա կարգավորման, և, հետևաբար, պետական ​​իշխանության իրավասու մարմնի օրենսդրական (օրենսդրական) գործունեության համար։ » Մեկ այլ որոշման մեջ ասվում է հետևյալը. ՀՀ Սահմանադրական դատարանի կարգավիճակի և իր որոշումների իրավական ուժի առանձնահատկության պատճառով 3 տե՛ս «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպերի կիրառում ՀՀ դատարանների կողմից », Երեւան, 2011, էջ 150-55։ Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ այս որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումները. Ա) ուղղակիորեն բխում են Սահմանադրական դատարանի լիազորություններից, հետևաբար կրում են ձևական բնույթ, բ) ունեն հատուկ իրավական ազդեցություն, ուղղված են ինչպես կոնկրետ գործով, այնպես էլ գ) հանրային-իրավական հարաբերությունների բոլոր սուբյեկտները (համապարփակ են), գ) ունեն անորոշ վավերականություն, կարող են փոփոխվել միայն Սահմանադրական դատարանի որոշումներով, դ) կանչվել են ՀՀ իրավական համակարգում նպաստել իրավական անորոշության վերացմանը իրավական պրակտիկան, որոշ դեպքերում, իրավական հարաբերությունների սահմանադրականացման հիմքն են, դրանք նաև իրավական կարգավորման ժամանակավոր միջոց են) ՀՀ Սահմանադրության նորմերի պաշտոնական մեկնաբանությունների »(SDO-943)։ Այս ամենի հետ մեկտեղ հարկ է նշել, որ Սահմանադրական դատարանի օրենսդրական գործունեությունը ենթակա է որոշակի սահմանափակումների։ Հարկ է նշել, որ որքան էլ Սահմանադրական դատարանը իրականացնի օրենսդրական գործունեություն, դա կընկալվի միայն մեկ ձևով, այն է `բացահայտել իրավական որոշակիության սկզբունքի անթույլատրելիությամբ օժտված իրավական նորմերի սահմանադրական բնույթը։ Այնուամենայնիվ, այն իրավունք չունի իրականացնել օրենսդրական գործունեություն դասական իմաստով `օրենքի ուղղակի արգելքի ուժով։ Այնուամենայնիվ, գործնականում կան դեպքեր, երբ Սահմանադրական դատարանը, դուրս գալով իր իրավասության սահմաններից, իրականում իրականացնում է օրենսդրական գործունեություն։ Այսինքն ՝ այն չի տալիս օրենքի դրույթների պաշտոնական մեկնաբանություններ, բայց լրացնում է ցանկացած իրավական ակտ ՝ ստեղծելով համապատասխան «բացակայող» դրույթ (օրինակ ՝ SDO-1348 որոշումը կարող է օգտագործվել)։ Ակնհայտ է, որ Սահմանադրական դատարանի վերաբերյալ օրենսդրական ձևակերպումը գործնականում հակասում է Սահմանադրական դատարանի իրավասությանը։ Այլ կերպ ասած, Սահմանադրական դատարանը չի սահմանափակվում վիճելի դրույթի սահմանադրականությունը որոշելու համար սահմանադրության պաշտոնական մեկնաբանություններով, բայց ընդլայնելով իր իրավասության շրջանակը `փաստացի իրականացնում է օրենսդրական գործունեություն։ Որպեսզի որոշվի, թե որ նախապատվությունը տալ, Սահմանադրական դատարանի իրավասության ամրագրված անվերապահ հետևողականությունը կամ Սահմանադրական դատարանի կողմից գործնականում հաճախ իրականացվող իրավական գործունեությունը, անհրաժեշտ է հաշվի առնել երկուսի արդյունավետության աստիճանը։ Սահմանադրական դատարանի նշված որոշման մեջ բարձրացված հարցին տրվեց իրավական լուծում, որը հնարավորություն տվեց խուսափել իրավական բախումից `այդպիսով լրացնելով օրենքի բացը, որը, իհարկե, գալիս էր Սահմանադրության համակարգված վերլուծությունից։ Նմանատիպ մյուս այս դեպքերը ցույց են տալիս, որ Սահմանադրական դատարանի օրենսդրական գործունեությունն ավելի գործնական և արդյունավետ է։ Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքի համաձայն, Սահմանադրական դատարանը չի իրականացնում իրավական գործունեություն։ Ըստ այս օրենքի, Սահմանադրական դատարանի գործունեությունը կարելի է բնութագրել որպես գործունեություն, որը հստակեցնում է օրենքների կամ այլ իրավական ակտերի նորմերի կիրառման ուղին։ Բայց նման եզրակացության կարելի է հանգել միայն օրենքը վերլուծելով։ Գործնականում Սահմանադրական դատարանի որոշումները կարող են հանդես գալ որպես իրավական կարգավորող կամ նույնիսկ օրենսդիր։ Մեր կարծիքով, Սահմանադրական դատարանի կողմից իրականացվող իրավասությունն ավելի արդյունավետ է, քանի որ ցանկացած օրենքի փոփոխության համար Ազգային ժողով դիմելը կարող է օբյեկտիվ պատճառներով անհարկի ձգձգումների հանգեցնել, որի արդյունքում անհատի մի շարք սահմանադրական իրավունքներ կարող են խախտվել Այսպիսով, մենք կարող ենք այնպիսի առաջարկ ներկայացնել, համաձայն որի ՝ Սահմանադրական դատարանի լիազորությունները կարող են փոքր-ինչ ընդլայնվել ՝ թույլ տալով վերջինիս փոքր քանակությամբ իրավական գործունեություն իրականացնել։ Անհերքելի է, որ նման դիրքորոշումն ունի իր բացասական կողմը, այսինքն ՝ նման իրավական կարգավորում հաստատելով ՝ Սահմանադրական դատարանը կարող է դառնալ օրենսդիր մարմին ՝ սասանելով խորհրդարանի լիազորությունները ՝ խախտելով իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը։ Նման վտանգից խուսափելու համար մեր առաջարկած իրավական կարգավորումը պետք է ունենա որոշակի սահմանափակումներ։ Այսինքն ՝ հնարավորություն տալ Սահմանադրական դատարանին օրենսդրական գործունեություն իրականացնել միայն համապատասխան օրենսդրության վիճելի դրույթում առկա իրավական սողանցքի առկայության դեպքում ՝ առանց ստանձնելու խոշոր իրավական ինստիտուտների և օրենքների ստեղծման առաքելությունը։ Հաջորդ խնդիրը, որն առաջանում է Սահմանադրական դատարանի որոշումները դատական ​​ակտերի վերանայման համակարգում կիրառելիս, վերաբերում է Վճռաբեկ դատարանի կողմից Սահմանադրական դատարանի որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումների ընկալմանը։ Ինչպես ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի, այնպես էլ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի համապատասխան հոդվածները սահմանում են, որ Վճռաբեկ դատարանը հիմք է ընդունում Սահմանադրական դատարանի որոշման մեջ արտահայտված դիրքորոշումը, որը նշված է որոշման վերջնական մասում։ Այնուամենայնիվ, այս դրույթներն արդարացված չեն։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն `Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունված իրավական ակտերը Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի, ՀՀ առաջին ատյանի դատարանի, Դատարանի որոշումներ, վճիռներ կամ վճիռներ են։ Բողոքարկում, Վճռաբեկ դատարան (այսուհետ ՝ դատական ​​ակտեր)։ Աշխատակազմի ղեկավարների կողմից ընդունված անհատական ​​հրամաններ և հրամաններ։ Հետևաբար, Սահմանադրական դատարանի որոշումները համարվում են իրավական ակտեր, և իրավական ակտերի նորմերի մեջ պարունակվող գաղափարը պետք է հասկանալ բովանդակության ընդհանուր այլ դրույթների հետ համակարգված վերլուծության մեջ։ Եվ այս պարագայում դա ոչ միայն եզրափակիչ մասն է, այլ սպառիչ պատասխանը «իրավական հարցին»։ Վերջինս բխում է Սահմանադրական դատարանի որոշման պատճառաբանող մասում կատարված իրավական վերլուծությունից, որի բովանդակության և՛, և՛ և՛ և՛, և՛ և՛՛ և՛՛ և՛՛ և՛՛ բովանդակությունն են։ Ինչպես նշված է ՍԴ -943 որոշման մեջ, եզրափակիչ մասի վրա հիմնված եզրակացությունների էության և բովանդակության անտեսման դեպքում կարող է երաշխավորվել դատարանի որոշումների կատարումը, ինչը խարխլում է սահմանադրական արդարադատության էությունը։ Արդարության էությունը, ցավոք, հետևյալն է. Դա Սահմանադրության մեջ ամրագրված պետական ​​գործունեության հատուկ տեսակ է, որն իրականացվում է միայն դատարանի կողմից `լուծելու նպատակով դատական ​​հարկադիր որոշումների օրինականությունը, արդարացումը և կարգը ապահովող օրենքով սահմանված պահանջների և կարգի խստորեն պահպանմամբ։ սահմանադրական, քաղաքացիական, քրեական և վարչական գործեր։ Արդարադատության հիմնական առանձնահատկությունը դատարանների կողմից կայացված ակտերի կատարումն է, որոնք արդարության բաղկացուցիչ մասն են, և եթե կատարումը չապահովվի, արդարադատության առաքելությունը կլինի դեկլարատիվ, հետևաբար, այն չի իրականացվի ՝ սահմանադրական արդարադատություն։ Նշված խնդրից բխում է նաև հետևյալ ենթահարցը. Եվ ի՞նչ պետք է անել, եթե Սահմանադրական դատարանի որոշման պատճառաբանության և վերջնական մասերում արտահայտված դիրքորոշումները հակասում են միմյանց։ Համաձայն «Իրավական ակտերի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 24-րդ հոդվածի `միևնույն իրավական ակտի տարբեր մասերի միջև հակասությունների դեպքում` տվյալ իրավական ակտի էությունից կամ դրա սկզբունքներից բխող մասերի դրույթները։ կիրառվում են իրավահարաբերությունները կարգավորող օրենքը։ Վերոնշյալ իրավական կարգավորումից բխում է, որ պատճառահետեւանքային մասը պետք է նաև հայտնվի որպես նոր հանգամանք, քանի որ միայն պատճառահետեւանքային մասին ծանոթանալու դեպքում է հնարավոր հասկանալ `կա՞ արդյոք հակասություն վերջնական« պատճառահետեւանքային մասերի »միջև Սահմանադրական դատարանի որոշումը `այդ որոշման հիման վրա պաշտոն ընտրելու մասին։ տրված հարաբերությունները կարգավորող օրենքի էությունից կամ սկզբունքներից։ Ինչպես հայտնի է, պրակտիկան կարող է շատ ավելի բազմազան լինել, քան կարգավորող նորմերը, որոնք կարող են կամ չհամապատասխանել, կամ չպարունակեն շատ հարցերի պատասխաններ։ Նման բացթողումներից մեկը դատական ​​ակտերի վերաբերյալ պարզաբանումներ տալու ինստիտուտն է։ Սահմանադրական դատարանի որոշումը երբեմն կարող է լինել անորոշ, անորոշ, ապակողմնորոշիչ այն անձի համար, ով դիմել է դատարան։ Այս պրակտիկան, առաջին հերթին, հակասում է ՀՀ Սահմանադրության մեջ ամրագրված իրավական որոշակիության սկզբունքին, ապա խախտում է անհատի սահմանադրական իրավունքները, արդարադատության մատչելիության իրավունքները, արդար դատաքննության իրավունքը։ Արդարադատության մատչումը ենթադրում է ոչ միայն անձի դատարան դիմելու անվերապահ իրավունքը, այլև անձի `դատարան դիմելու հնարավորությունը` իր ենթադրյալ խախտված իրավունքի վերաբերյալ հարցերին պատասխանելու համար։ Միշտ չէ, որ հնարավոր կլինի խուսափել անորոշ ձևակերպումներից, դատական ​​ակտի սխալ մեկնաբանություններից, նույնիսկ հակասությունների առկայությունից, այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է օրենսդրության մեջ ներառել Սահմանադրական դատարանի որոշումների վերաբերյալ պարզաբանումներ տալու ինստիտուտը։ Առաջարկվում է ներկայացնել այս ինստիտուտը, որը լույս կսփռի անորոշ ձևակերպումներ և բախման դրույթներ պարունակող որոշումների վրա։ Վիկտորյա Հակոբջանյան ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԴԱՏԱՐԱՆԻ Վերանայման համակարգ Հիմնաբառեր. Սահմանադրական դատարանի որոշումներ, իրավական դիրքեր։

example2461

example2461

Սույն զեկույցում փորձ է արվում քննելու անգլիացի պոետ Ուիլյամ Բլեյքի կենտրոնական գաղափարներից մեկը՝ հակադրությունների միասնությունը «Դրախտի և Դժոխքի ամուսնությունը» պոեմում։ Ստեղծագործության բարդ կառուցվածքում նկատելի են դառնում Բլեյքի` տարբեր միասնություններին վերաբերվող համոզմունքները, իսկ վերլուծության ընթացքում դուրս է բերվում եռաչափ մոդել՝ մարմնի և հոգու միասնություն, եռամիասնություն՝ Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու, և համընդհանուր միասնություն՝ Ասվածային Մարդկության տեսքով։

ՊԱՅՔԱՐՆԵՐԻ ՄԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏԱՈՈՎ Վիլիամ Բլեքի բանաստեղծությունը դրախտի և դժոխքի ամուսնությամբ »Ուիլյամ Բլեյքը սկսեց գրել« Մարգարեական բանաստեղծություններ »շարքը 18-րդ դարի վերջին։ Հավանաբար, ամենավաղ հայտնի բանաստեղծություններից մեկը «Դրախտի ամուսնությունն» էր։ Հեղինակի խոսքով ՝ ինքը բանաստեղծությունը սկսել է գրել երեսուներեք տարեկան հասակում և աշխատել է շուրջ երեք տարի։ Ստեղծագործությունն ի սկզբանե նպատակ ուներ ծաղրելու կրոնական փիլիսոփա Էմանուել Սվեդենբորգի աշխատանքը դժոխքի դրախտում և, ընդհանուր առմամբ, վերջինիս համոզմունքները դրանց մասին։ Ուիլյամ Բլեյքն ու նրա կինը ՝ Քեթրինը, սկսեցին հաճախել Նոր Երուսաղեմի կամ Շվեդիայի եկեղեցի, բայց Բլեյքը շուտով կասկածվեց մի շարք գաղափարների մեջ, որոնք, ըստ Բլեյքի, հանգեցրին նրան խաբեության։ Այս ծաղրին զուգահեռ անհնար է չնկատել Բլեյքի սեփական գաղափարները։ Տասնմեկ էջերի ընթացքում բանաստեղծը համատեղում է ծայրահեղությունները, որոնք նախկինում համարվում էին առանձին։ Անջատումը ղեկավարում էր Անգլիայի եկեղեցին, իսկ Բլեյքի հիմնական սկզբունքներն ուղղված էին այդ եկեղեցու դեմ։ Բլեյքի աշխատանքներում նա քննարկում է միասնության թեման, որը կարելի է բաժանել երեք հիմնական խմբերի ՝ հոգի (բանականություն), մարմնի (էներգիա) միասնություն, եռամիասնություն ՝ հայր, որդի, Սուրբ Հոգի և համընդհանուր միասնություն ՝ Աստվածային մարդկության տեսքով։ Նա հրաժարվում է առանձնացնել Դժոխքն ու Դրախտը, ինչպես նաև հոգին ու մարմինը, և ամեն օր պահանջում է նրանց միությունը։ Blaարգացնելով վերին և ստորին աշխարհների մասին իր միտքը ՝ Բլեյքը եզրափակում է նրանց ամուսնությունը։ Բլեյքի միտքն աշխատում է կանոնավոր տրամաբանությամբ։ նրա համար չկան տարբեր բացարձակ տիրույթներ, չկան առանձին երեւույթներ։ Բլեյքը գրում է. «Աստվածաշունչը և այլ սուրբ գրություններ բազմաթիվ սխալների աղբյուր են դարձել»։ Բլեյքի ուշադրությունը առավելապես գրավում է փաստերի շարքը. 1. Մարդը բաժանված է երկու մասի. Ոգի։ Մարմին 2. Կենսաբանական հյութը առանձնացված է 1 մարմնից և կոչվում է Չար։ Ինտելեկտը հոգուց անջատ է, այն կոչվում է բարիկ։ 3. Աստված մարդուն կդարձնի հավերժ տանջանքի իր ցանկությունները հետապնդելու համար։ Միևնույն ժամանակ ճշմարիտ են հետևյալ հակասությունները. 1. Մարդը Հոգուց չունի առանձին Մարմին, քանի որ այն, ինչ կոչվում է Մարմին, Հոգու մի մասն է, որն ընկալվում է հինգ ensesգայարանների կողմից, որոնք Հոգու գլխավոր միջոցն են։ այս օրերին. 2. Կենսաբանական հյութը միակ գոյությունն է և այն մարմնից է, իսկ բանականությունը `Բիո հյութի սահմանը կամ արտաքին շրջանակն է 3։ Կենսաբանական հյութը հավերժական հրճվանք է։ Մարմինը նույն էներգիայի կրողն է, որը կենսական նշանակություն ունի մարդու գոյության համար։ առանց դրա ինտելեկտը դառնում է մարդու միակ ուղեցույցը, ինչը հանգեցնում է զսպման։ Բլեյքը հավատում էր, որ ինտելեկտի միջոցով ցանկությունները ճնշելով ՝ մարմինը նույնն է, թելադրում է իր պահանջները, և, ի վերջո, դրանք բավարարվում են անցանկալի միջոցներով։ Կրոնական մարդիկ, ինչպես պնդում է Բլեյքը, ճշգրիտ գծեր են գծել Չարի և Չարի միջև, բայց նրանք նույնպես դարձել են դժգոհ, թերի կյանքի զոհ։ «Ավելի լավ է օրորոցի մեջ նորածին սպանել, քան զսպված ցանկություններ բավարարել»։ «Դժոխքի ամուսնությունը. Դրախտ» ֆիլմում Բլեյքն ունի տարբեր ուղեկիցներ։ Նրանց թվում է Հրեշտակը, իսկ ավելի ուշ ՝ Դ. Հրեշտակը Աստվածային բանականության կրողն է, Աստծո կատարողն է, որի առաքելությունն է մարդուն սովորեցնել հետեւել Աստվածային օրենքներին։ Մյուս կողմից, Բլեյք Դ. Անհնազանդության համընդհանուր էներգիայի կրողն է, որը դատապարտում է համակարգային կրոնը։ Հանդիպելով միմյանց ՝ բանականությունն ու կենդանի հյութը փորձում են բացատրել իրենց հավատալիքները, իսկ Հրեշտակը դոգմատիկ կերպով արտահայտում է հետևյալ միտքը. «Դու, կռապաշտ, Աստված մեկը չէ՞»։ Եվ արդյո՞ք նա չի պատկերվել Հիսուս Քրիստոսի մեջ, նա հավանություն չի՞ տվել տաս պատվիրանների օրենքին։ »[4] Բայց Հիսուսը, որի մասին հրեշտակը նման համոզմունքով է խոսում, ավելի մոտ է Դ. Նրանք երկուսն էլ հրաժարվեցին ենթարկվել գրավոր օրենքներին և Հին Կտակարանի կանոններին։ Նա ցանկանում է իր ազատությունը, ուստի ազատագրվում է Աստծուց։ Հիսուսը խախտում է պատվիրանները և վստահում իր սեփական էներգիայի վրա։ «Ես ասում եմ ձեզ, առաքինությունը չի կարող գոյություն ունենալ առանց այդ տասը պատվիրանները խախտելու։ «Հիսուսը լիովին առաքինի էր, գործում էր ոչ թե իր կանոնների, այլ դրդապատճառների համաձայն»։ 1 բնօրինակ ՝ էներգիա։ Բլեյք նշանակում է սեռական էներգիա։ Ի վերջո Հրեշտակը բռնկվում է, կլանում և զիջում է իրեն պակասող էներգիան ՝ նորից բարձրանալով։ Էներգիայի և բանականության սինթեզի միջոցով Հրեշտակը մարդանում է, ինչը նրան դարձնում է ամբողջական և ինքնաբավ։ Բլեյքը առաքելության մասին գրելիս նշում է իր սիրելի գրողներից մեկի ՝ Միլթոնի մասին։ Նա Միլթոնին համարում էր մարգարե, որին կարելի էր տեսնել շատ ավելին, քան ցանկացած այլ բանաստեղծ։ Անդրադառնալով Միլթոնի «Կորած դրախտին» նա արտահայտում է հետևյալ միտքը. «Բայց Միլթոնի դեպքում Հայրը ճակատագիր է, Որդին ՝ հինգ զգայարանների հարաբերակցություն, իսկ Սուրբ Հոգին ՝ դատարկություն»։ Բլեյքի աշխատանքներում յուրաքանչյուր ընդդիմություն շարժվում է դեպի միասնություն ՝ ներքին ծանրության միջոցով։ Նա, հատկապես բանաստեղծի համար օգտագործելով Սուրբ Հոգու գործառույթը, այն անվանում է Բանաստեղծական հանճար։ Սա ոգեշնչման և ստեղծագործական էներգիայի միակ աղբյուրն է։ Նաչը համաձայն է Աստծո մոդելի Միլթոնի հետ, որը միայն բանականության ներկայացուցիչն է, ինչպես Հիսուսը, որը սահմանափակ է գործողության մեջ։ Հինգ զգայարանները ոչ թե օգնում են այն մարդուն, ով Բլեյքի աչքում հավասար է Հիսուսին, այլ միայն խանգարում է նրան տեսնել այն հավերժությունը, որը ցանկացած պահի կարող է հասանելի լինել մարդուն։ Բլեյքը մեզ առաջնորդում է հաղթահարելու այդ հինգ զգայարանները։ Դա այն եղանակն է, որով Հիսուսը և բոլորի և ամեն ինչի հետ միություն է մտնում։ Նա շարունակում է. «Հիշե՛ք. Միլթոնը ստիպված էր ազատ գրել Հրեշտակների և Աստծո մասին, անվճար, երբ նա գրում էր D և Hell- ի մասին, այն էր, որ նա իսկական բանաստեղծ էր և սատանայական ՝ առանց դա իմանալու»։ [4] Ակտիվ մասը, որը, ըստ Բլեյքի, Միլթոնի աշխատանքի բաղկացուցիչ մասն է, ամբողջովին նվիրված է սատանային և նրա հետևորդներին ՝ լի հուզմունքով և էներգիայով, մինչդեռ Հոր կերպարի մեջ մտնելու գործողություններն այլևս չեն ստանում այդ դինամիկան։ Ստացվում է, որ Միլտոնարասը սատանայական էներգիայի կողմն անցավ ՝ առանց հասկանալու, շփոթված, թե ով պետք է դառնար նրա աշխատանքի գլխավոր հերոսը։ Այս թեմային Բլեյքն անդրադառնում է «Միլթոն» մարգարեական պոեմում, որտեղ Միլթոնը ապաշխարության և ներման միջոցով տանում է դեպի երկնային կյանք։ Այս փրկությունը կապված է ծագման միության հետ, որի մասին նա դեռ չի գրում «Դժոխքի ամուսնությունը և դրախտում»։ Այստեղ նա տալիս է ընդլայնման թեման, երբ հակադրությունները միավորվում են և մեկ անձի մեջ դառնում ամբողջություն։ Հաջորդ քայլը միասնական մարդկությունն է։ Մարդիկ պետք է միավորվեն, միայն դրանից հետո հնարավոր կլինի միանալ Աստվածային էներգիան և դառնալ աստվածային ամբողջական պատկեր։ Աստված միասնության մեջ է մարդու հետ, մարդու երեւակայությունը սնուցում է այդ երկրպագությունը և օգնում կառուցել ներքին հոգևոր տաճարը։ «Մարդիկ մոռացել են, որ բոլոր աստվածները ապրում են մարդու կրծքում»։ Բլեյքը կարծում է, որ բոլոր մարդիկ միավորվում և միաձուլվում են մեկ Մարդու մեջ։ Մարդկային զգացմունքների պատճառով նա բաժանվում է ամբողջից և առանձնանում, իսկ երբ միանում է, դառնում է մեկ մարդ Համընդհանուր ընտանիքում, որին համապատասխանում է ՝ --եզուս Բլեյք։ Նա մարդկանց մեջ է, մարդիկ ՝ Նրա մեջ։ Այս դեպքում մարդիկ ներդաշնակ ապրում են Եդեմում, որտեղ իշխում է ներողամտությունը, ողորմությունն ու սերը։ «Մի՞թե Աստված մեկը չէ։ Նա մարմնավորված չէ՞ Հիսուս Քրիստոսի մեջ»։ Մարդը աստված դառնալու ներուժը, ըստ Բլեյքի, իր մեջ ներդրված ստեղծագործելու ունակության տեսքով։ Ստեղծագործ մարդը վայելում է աստվածային ստեղծագործությունը, որը Բլեյքի համար մտացածին արարած է։ Միասնությունը հնարավոր է միայն օրգանական զգայարանների հաղթահարման միջոցով։ միայն այդ դեպքում դուռը կբացվի ամբողջության առջև։ «Գիտե՞ք, գուցե յուրաքանչյուր թռչուն, որը սողում է օդում, ուրախության մի հսկայական աշխարհ է, որը սահմանափակված է մեզնով մեր հինգ զգայարաններով»։ Մի անգամ Բլեյքն իր նամակում գրել է. «Հիսուսը Աստված է, ինչպես դու ես, ինչպես որ ես»։ Այն, ինչ նա նկատի ուներ, չէր համապատասխանում եկեղեցու ավանդական հավատալիքներին։ Նա կարծում էր, որ մեզանից յուրաքանչյուրն ունի իր Աստվածը, և մեր Աստվածը մենք ենք, նրա կերպարը մեր պատկերն է։ Մեզանից յուրաքանչյուրը, մեր մեջ կրելով մեր Աստծուն, կարող է այդ էներգիան տեսնել մեր կողքին գտնվող մարդու մեջ ՝ այդպիսով հաղորդակցվելով աստվածայինի հետ, որը կապ է ստեղծում երկու «ավելի շատ մարդկանց» միջեւ։ Սատանան իրենց խոսակցություններից մեկում Բլեյքին հիշեցնում է, որ Աստված ուզում է, որ մարդիկ իրեն սիրեն, և որ մարդիկ այդ սիրո նրան ավելի լավ տարբերակ չունեն, քան սիրեն իրենց կողքի մարդուն։ Նա գրում է Դժոխքի ասացվածքների շարքում. «Ամենաբարձր քայլը մեկ ուրիշին քեզնից առաջ դնելն է»։ Բլեյք Դ.-ն դառնում է նրա ամենամոտ ընկերը, և նրանք հաճախ միասին կարդում են Աստվածաշունչը։ Հակասությունները շարունակվում են նաև այստեղ։ Բլեյքը մեզ տալիս է Աստվածաշնչի գաղափարը, որը Աստվածաշունչն է, որը ձեռք է բերվել նրա սուբյեկտիվ գաղափարների և վերլուծությունների միջոցով։ Աստվածաշունչը տալիս է սեփական երեւակայությունը խաղալու ամենամեծ հարթակը, որի վրա հիմնված է Բլեյքի ամբողջ ստեղծագործական կյանքը։ Օգտագործելով այդ խաղը ՝ Բլեյքը մեզ տալիս է Դժոխքի գաղափարը, որը նույնպես նյութական չէ։ օբյեկտիվ Այն, ինչպես ամեն ինչ, ենթակա է մեր գոյությանը, և մենք ստեղծում ենք մեր դժոխքն ու դրախտը։ Երեւակայական ճանապարհորդությունների ընթացքում Հրեշտակը որոշում է Բլեյքին ցույց տալ իր դժոխքը, որը լի էր սարսափելի տեսարաններով, սարդերով ու սարերով, որտեղ վերջապես հայտնվում է Լիաթանի կերպարը։ Դա այն տարածքը չէ, որտեղ մարդիկ պատիժ են կրում։ Բլեյքի համար դժոխքը տարածական չէ, այն էներգիայի և զգացմունքների կուտակում է, սերտորեն կապված է անձնական և հոգատար զարգացման և ստեղծագործության հետ։ Բայց հենց հրեշտակը հեռացավ, Բլեյքը հայտնվեց մի ձորում, ունկնդրելով կլավիստին։ «Այն ամենը, ինչ մենք տեսանք, կոմետոֆիզիկայի արդյունք էր, քանի որ երբ դու փախար, ես հայտնվեցի ափին ՝ harpoon- ը լսելով, լուսնի լույսի ներքո»։ Աստվածային մարդկության մասին Բլեյքի գաղափարը իրականում բխում է այն համոզմունքից, որ մարդիկ մասնակցում են Բառի ձևավորմանը ՝ իր պատկերացմամբ, ընտրությամբ։ «Երեւակայությունը զորություն ունի փոխելու աշխարհը, ինչպես դժոխքը, այնպես էլ դրախտը տեղավորելու բաժանման արդյունքում առաջացած ճեղքում»։ Այսպիսով, Բլեյք Հիսուսը մարդկային աստվածների սինթեզի գերագույն ներկայացուցիչն է, որին Հարոլդ Բլումը անվանում է տիեզերքի կենտրոն `ճշմարտություն, որն ինքնուրույն գոյություն ունի։ Մարդուն բնութագրելով որպես Աստծո տապան ՝ Բլեյքն իր նամակներից մեկում նշում է, որ մենք բոլորս գոյություն ունենք Աստծո հետ միության մեջ, մենք Աստծո մարմնի անդամներ ենք։ Ըստ այդմ, մենք աստվածային էության մասնակից ենք։ Ըստ Բլեյքի, այս գործընթացը երկկողմանի է։ Ոչ միայն մարդիկ են մասնակցում աստվածայինին, այլև Աստված է մասնակցում մարդկային կյանքին։ Այսպիսով, Ուիլյամ Բլեյքը ստեղծում է միասնության իր սեփական մոդելը ՝ բազմակի հակադրությունների վերամիավորումը։ Նա ցույց է տալիս, որ ընդդիմանալ չի նշանակում բացառել մյուսի գոյությունը, իսկ միավորվել ՝ չի նշանակում կորցնել սուբյեկտիվ հատկությունները։ Ամուսնանալով դժոխքի և դրախտի հետ ՝ Բլեյքն ապահովում է այն հավասարակշռությունը, որն անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր մարդու երկրային սահմանները հաղթահարելու համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL. http։ //www.bartleby.com/200/sw13.html (հասանելի է. 07.05.2018)։ Երկնքի և դժոխքի ամուսնությունը (և իրականացումը), [5] Սուտեր Դ., Սատանայի կուսակցությունից։ Երկնքի և դժոխքի ամուսնությունը սատանայական համարներում, URL։ //www.academia.edu/15880386/ Սատանի_ Կուսակցությանը_Հավատի ամուսնությունը en_and_Hell_in_Satanic_Verses- (հասանելի է ՝ 08.05.2018)։ Դրախտ և դժոխք, URL։ //www.academia.edu/21410510/The_Visual_and_the_Berbal_in_Blakes_The_Marriag e_of_Heaven_and_ Hell (հասանելի է ՝ 04.05.2018). ՈւՐԼ. https։ //m.grin.com/doc (հասանելի է։ [8] Searle J, Աստվածային-մարդկային երեւակայությունը։ Ուիլյամ Բլեյքի տեսլականը Theosis- ի և Սահակյան Անահիտի ԸՆԴԴԻՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏԱՈ WՈՎ Վիլիամ Սևի «Երկնքի և դժոխքի ամուսնությունը» պոեմի հիմնաբառեր. ։