Datasets:

Yeva

/

armSum

like 0

example991

example991

Հոդվածն ուղղված է սեփականության իրավունքի ձեռքբերման եղանակներից մեկի՝ ձեռքբերման վաղեմության ուսումնասիրմանը։ Այն բազմաթիվ տեսաբանների ուսումնասիրւթյան կենտրոնում է գտնվում, քանի որ օրենսդրական կարգավորումն ունի էական բացթողումներ, որոնք արտասահմանյան տարբեր երկրներում տարբեր կերպ են կարգավորվում։ Գիտական աշխատանքի շրջանակներում փորձել ենք գտնել հոդվածի ամբողջական սուբյեկտային կազմը, նշել օբյեկտը, որի վրա տարածվում կամ չի տարածվում այն և տալ պայմանների հստակեցում։

ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ՎԱՂԵՄՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ՀՀ-ՈՒՄՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքը հոդվածներ է պարունակում սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքերի վերաբերյալ, որոնցից մեկն էլ ,որընախատեսված է 187-րդ հոդվածով, ձեռքբերման վաղեմությունն է։ Քաղ.օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որն անշարժ գույքի սեփականատեր չէ, սակայն այն տասըտարվա ընթացքում, բարեխղճորեն, բացահայտ և անընդմեջ տիրապետում էորպես սեփական գույք, այդ գույքի նկատմամբ ձեռք է բերում սեփականության իրավունք(ձեռքբերման վաղեմություն)։ Հաջորդաբար քննարկենք հետևյալ խնդիրները՝1. թե, ովքեր կարող են հանդիսանալ ձեռքբերման վաղեմությամբ սեփականության իրավունքի կրողներ.2. թե, որ սուբյեկտներին պատկանող անշարժ գույքի նկատմամբ է տարածում վերոհիշյալ հոդվածը.3. թե, ինչու է միայն հոդվածը տարածվում անշարժ գույքի նկատմամբ.4. թե, հոդվածում առկա տասը տարին որ պահից է սկսվում հաշվվել.5. թե, ինչ են իրենցից ներկայացնում բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջհասկացությունները։ Հոդվածի մանրամասն ուսումնասիրության արդյունքում պարզ է դառնում, որ ձեռքբերման վաղեմությամբ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք կարող է ծագել ինչպես քաղաքացիների, այնպես էլ իրավաբանական անձանց համար։ Հոդվածում նշում չի պարունակում այն մասին, թե արդյոք պետությունը կամ համայնքը կարող են հանդիսանալ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի սուբյեկտներ։ Բայց ինչպես գիտենք, Հայաստանի Հանրապետության և համայնքների նկատմամբ քաղաքացիական օրենսդրությամբ և այլ իրավական ակտերով կարգավորվող հարաբերություններում կիրառվում են իրավաբանական անձանց մասնակցությունըսահմանող նորմերը, եթե այլ բան չի բխում օրենքից կամ տվյալ սուբյեկտներիառանձնահատկություններից1։ Ուստի պետությանը և համայնքին կարելի էհամարել նշված իրավահարաբերության սուբյեկտ, չնայած հոդվածում չինշվում այդ մասին, որը օրենսդրի բացթողումն է։ 1 Տե՛ս ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգիրք հոդված 128։ Անորոշ է նաև այն, թե արդյո՞ք հոդվածը տարածվում է սեփականությանիրավունքով պետությանը կամ համայնքին պատկանող անշարժ գույքի վրա։ Քաղ. օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը պետությանը կամ համայնքին պատկանողանշարժ գույքը այլ սուբյեկտների կողմից ձեռքբերման վաղեմության ուժովձեռք բերելու համար որևէ բացառություն չի նախատեսում։ Մինչդեռ ՀՀ հողային օրենսգիրքը, անտեսելով հարցի քաղաքացիաիրավական կարգավորումը, սահմանել է պետության և համայնքային հողամասերի նկատմամբ սեփականության իրավունքի առաջացման ավանդական պատկերացումներին չհամապատասխանող կարգավորում2։ ՀՀ հողային օրենսգիրքը ոչ միայն նշում է ձեռքբերման վաղեմությամբ սեփակաության իրավունքի, այլ նաև ձեռքբերման վաղեմությամբ օգտագործման իրավունքի առաջացման վերաբերյալ։ Հողային օրենսգրքի համաձայնքաղաքացիները և իրավաբանական անձինք, որոնք ավելի քան տասը տարիանընդմեջ, բացահայտ, բարեխիղճ, սակայն առանց իրենց իրավունքների իրավաբանական ձևակերպման օգտվում են պետության կամ համայնքի հողերից, ունեն այդ հողերից սեփականության իրավունքով հողամասեր ձեռք բերելու նախապատվության իրավունք, եթե արգելված չէ սեփականության իրավունքով տվյալ հողամասերը ձեռք բերելը կամ, եթե դրանք վաճառվում կամանհատույց փոխանցվում են միևնույն նպատակային նշանակության համարև, եթե հողամասերը համապատասխամում են սույն օրենսգրքի 64-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանված պահանջներին3։ Ինչպես տեսնում ենք, հողային օրենսգրքի համապատասխան հոդվածըպետության և համայնքի հողերի նկատմամբ ձեռբերման վաղեմության ուժովայդ հողերից սեփականության իրավունքով հողամասեր ձեռք բերելու նախապատվության իրավունքի հնարավորություն է նախատեսում, այլ ոչ թե սեփականության իրավունքի առաջացման՝ հակասության մեջ դնելով ՀՀ քաղաքացիական և ՀՀ հողային օրենսգրքերը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում առկա անորոշությունը, կապված անշարժ գույքի (հող, հողամաս) սեփականատերհանդիսացող սուբյեկտների շրջանակի հետ, հիմք է տալիս ենթադրելու, որ պետությանը և համայնքին պատկանող անշարժ գույքի նկատմամբ ևս տարածվում է քաղ. օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը։ Սակայն ՀՀ հողային օրենսգրքի 72րդ հոդվածի 2-րդ կետից պարզ է դառնում, որ պետությանը և համայնքինպատկանող հողամասի նկատմամբ սեփականության իրավունքը չի կարող առաջանալ ձեռքբերման վաղեմությամբ, ինչը հանգեցնում է դատարանի կողմից հոդվածների սխալ մեկնաբանման։ 2 Տե՛ս Տ. Բարսեղյան, ՀՀ քաղաքացիական իրավունքի դասագիրք, առաջին մաս, Երևան, 2014էջ 304։ 3 Տե՛ս ՀՀ հողային օրենսգիրք 72-րդ հոդված 2-րդ կետ։ Ավան և Նոր Նորք համայնքների առաջին ատյանի դատարանը09.03.2007թվականին կայացրած վճռով, հիմք ընդունելով քաղ. օրենսգրքի187-րդ հոդվածը, բավարարել է քաղաքացու հայցը համայնքին պատկանողանշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ճանաչելու պահանջի վերաբերյալ, իսկ Վճռաբեկ դատարանը բեկանել է այն՝ անհիմն համարելովայդ հոդվածի կիրառման վերաբերյալ դատարանի եզրահանգումը։ Վճռաբեկդատարանի պատճառաբանությունը հիմնվում է քաղ. օրենսգրքի 1-ին հոդվածի 4-րդ մասի վրա, ըստ որի՝ ընտանեկան, աշխատանքային, բնական պաշարների օգտագործման և շրջակա միջավայրի պահպանության հարաբերությունները կարգավորվում են քաղաքացիական օրենսդրությամբ և այլ իրավական ակտերով, եթե այլ բան նախատեսված չէ ընտանեկան, աշխատանքային,հողային, բնապահպան և այլ հատուկ օրենսդրությամբ։ ՀՀ հողային օրենսգրքի 1-ին հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը հողերին վերաբերող մասով հողային հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվում է սույն օրենսգրքի դրույթների հաշվառմամբ4։ Ուստի քաղ. օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը չի տարածվում պետությանը ևհամայնքին պատկանող հողամասի նկատմամբ։ Արտասահմանյան երկրներում տարբեր կերպ է կարգավորվում պետական և համայնքային գույքի նկատմամբ ձեռքբերման վաղեմության ինստիսուսի կիրառման հարցը։ Օրինակ՝ Կանադայի նահանգներից Քվեբեկում ձեռքբերման վաղեմությունը չի տարածվում պետական կամ համայնքային գույքիվրա։ Բացառություն են կազմում այն դեպքերը, երբ պետությանը կամ համայնքին պատկանող գույքը վերջիններիս է անցել որպես ժառանգություն կամ տիրազուրկ գույք5։ Այժմ անդրադառնանք այն հարցին, թե ինչու հոդվածը չի տարածվումշարժական գույքի վրա։ Արտասահմանայան մի շարք երկրներ նույն հոդվածովնախատեսում են ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի առաջացում նաև շարժական գույքի նկատմամբ։ Քվեբեկում այս ինստիտուտը տարածվում է ինչպես անշարժ, այնպես էլ շարժական գույքի նկատմամբ։ Այստեղ շարժականի համար սահմանված է 3, իսկ անշարժ գույքի համար 10 տարի ժամկետ։ Եվ փաստացի տիրապետողը սեփականության իրավունքը կարող է հաստատել միայն դատական կարգով։ 6Համաձայն Իտալիայի Քաղաքացիական օրենսգրքի ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը կիրառվում է և'շարժական, և' անշարժ գույքի նկատմամբ։ Ձեռքբերման վաղեմության ժամկետ է սահմանված 3-20 տարի, կախ4 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի թիվ 3-1835 Ա 12.12. . որոշումը։ 5 Տե՛ս Гражданское и тарговое право зарубежных государств Васильев Е. С., Комаров А. С.,Москва, 2004, 1 том, стр. 224։ 6 Տե՛ս Гражданское и тарговое право зарубежных государств Васильев Е. С., Комаров А. С.,Москва, 2004, 1 том, стр. 224։ ված գույքի շարժական կամ անշարժ լինելու հանգամանքից, իսկ շարժականգույքի դեպքում նաև կախված այն հանգամանքից, տիրապետողը բարեխիղճէ, թե անբարեխրղճ։ Իսկ Գերմանիայում և Շվեցարիայում ձեռքբերման վաղեմության ինստիտեւտը կիրառվում է միայն շարժական գույքի նկատմամբ։ Անհրաժեշտ ժամկետ է սահմանված 5 և 10 տարվա անընդմեջ տիրապետումը։ Այս ժամկետների լրանալու պարագայում բարեխրղճ տիրապետողն է ճանաչվում գույքի սեփականատեր։ Նույն սկզբունքները գործում են նաև Նիդեռլանդների օրենսդրությամբ7։ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգիրքը, ինչպես տեսնում ենք , 187-րդ հոդվածով կարգավոում է տալիս միայն անշարժ գույքի համար։ Իսկ շարժական գույքի ձեռքբերումը տիրապետման ուժով կարգավորվում է մեկ այլ հոդվծով։ Այսհարցը կարգավորվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 275-րդ հոդվածի միջոցով։ Նախ՝ հոդվածի կարգավորումից բխում է, որ այն տարածվում է նաևանշարժ իրի նկատմամբ, մինչդեռ անշարժ իրի համար նման կարգավորումնանթույլատրելի է, քանի որ դրա նկատմամբ իրավունքները պետք է գրանցվենպետական մարմնում։ Միևնույն ժամանակ այստեղ հակասություն է առաջանում ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի հետ8։ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգիրք 275-րդ հոդված 1-ին կետի համաձայն՝ եթե գույքը հատուցմամբ ձեռք է բերվել այդ գույքն օտարելու իրավունք չունեցող անձից, որի մասին ձեռք բերողը չգիտեր և չէր կարող իմանալ (բարեխիղճձեռք բերող), ապա սեփականատերն իրավունք ունի ձեռք բերողից տվյալ գույքի պահանջել միայն այն դեպքում, երբ գույքը կորցրել է սեփականատերը կամայն անձը, ում այդ գույքի սեփականատերը հանձնել է տիրապետման, կամ այնհափշտակել է մեկից կամ մյուսից, կամ նրանց տիրապետումից դուրս է եկել այլճանապարհով՝ անկախ նրանց կամքից։ Ուստի Քաղաքացիական օրենսգիրքըշարժական գույքի նկատմամբ առանձին կարգավորում է նախատեսել։ Հաջորդ հարցերը վերաբերում են տիրապետման՝ ժամկետին, բարեխիղճ,անընդմեջ, բացահայտ հատկանիշներին; Փորձենք միասնության մեջ գտնելայդ տարրերի պարզաբանումները;Տարբեր երկրներում տարբեր ժամկետներ են նախատեսված ձեռքբեռմանվաղեմության ուժով սեփականության իրավունք ձեռք բերելու համար։ ՄեծԲրիտանիայի օրենսդրությամբ այս ինստիտուտը տարածվում է միայն անշարժ գուքի նկատմամբ, և սահմանաված է 12 տարի տիրապետման ժամկետ9։ 7 Տե՛ս նույն տեղում, стр. 225։ 8 Տե՛ս Հայեցակարգ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի սեփականության իրավունքին նվիրվածգուխների բարեփոխման վերաբերյալ 21.11.2014 թ.։ 9 Տե՛ս Гражданское торговое право капиталистических государств Е. А. Васильев, Москва,1993, стр. 224։ ՀՀ օրենսդրությամբ տիրապետումը 10-ը տարի է։ Բայց ՀՀ օրենսդրականձևակերպումից առաջանում են հետևյալ հարցերը`1. կոնկրետ որ պահից պետք է համարել 10-ը տարվա ժամկետը սկսված.2. արդյոք կարող է տիրապետումը լինել ընդհատումներով։ 3. կարող է տիրապետման բարեխղճությունը լինել ընդհատումներով (օրինակ տիրապետման ընթացքում դրսևորվի նաև անբարեխղճություն)Այս հարցերից առաջիններին անդրադարձել է Վճռաբեկ դատարանը և իրվճիռներից մեկում նշել՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 1-ինկետի վերլուծությունից հետևում է, որ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար անհրաժեշտ է մի շարք վավերապայմանների միաժամանակյա առկայությունը։ Մասնավորապես դրանք են`1. Տիրապետումը պետք է լինի բարեխիղճ։ Տիրապետման բարեխղճությունը գնահատվում է գույքը անձի փաստացի տիրապետմանը անցնելիս։ Գույքն անձի փաստացի տիրապետմանը պետք է անցնի առանց որևէ բռնության գործադրման։ Տիրապետողի մոտ պետք է առկա լինի այն համոզմունքը,որ նա գույքը ձեռք է բերում օրինական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք էհիմնված լինի այնպիսի փաստի հիման վրա, որը տիրապետողին կարող է տալբավարար հիմքեր ենթադրելու, որ նա այդ գույքը տիրապետելու է որպես սեփականություն։ 2. Փաստացի տիրապետողը գույքը պետք է տիրապետի որպես սեփականը, այսինքն` գույքը փաստացի տիրապետողը պետք է մասնակցի գույքի կառավարմանը, հոգ տանի դրա պահպանման համար, ինչպես իր սեփականգույքի դեպքում։ Անձը պետք է գույքը տիրապետի ինչպես սեփականը նաև երրորդ անձանց հետ հարաբերություններում։ 3. Տիրապետումը պետք է լինի տասը տարի և անընդմեջ։ Այսինքն՝ 10տարվա ընթացքում գույքի տիրապետումը չպետք է ընդհատվի։ Տիրապետումը կարող է ընդհատվել կամ տիրապետողի կամքով, երբ նա հրաժարվում էգույքի հետագա տիրապետումից (գույքը դուրս է գալիս նրա տիրապետումից),կամ գույքի սեփականատիրոջ կամ այլ անձանց գործողություններով, որոնքուղղված են գույքը վերադարձնելուն։ 4. Տիրապետումը պետք է լինի բացահայտ, այսինքն՝ փաստացի տիրապետողը գույքը չպետք է տիրապետի երրորդ անձանցից գաղտնի եղանակով10։ Իսկ ԱՄՆ-ի Լոիզիանա նահանգում նման կերպով սեփականության ձեռքբերման համար նախատեսված է 4 տարրեր՝ 1. տիրապետումը պետք է լինի բարեխիղճ.2. սեփականության փոխանցումը հավաստվի փասթաթուղթով.10 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԼԴ/1832/02/08 2011 թ.։ 3. օրենքով նախատեսված հաստատուն ժամանակահատվածը պետք էպահպանվի.4. առկա լինի օբյեկտը, որի վրա տարածվում է վաղեմությունը.11Լուիզիանայում Քաղաքացիական օրենսգիրքը տալիս է նաև բարեխիղճտիրապետոմ հասկացության ձևակերպումը. «Անձը պետք է համոզված լինի,որ ինքը համապատասխան գույքի սեփականատերն է, բայց իրականում այդգույքը իրենը չէ…»12։ Մեկ այլ գործով Վճռաբեկ դատարանը նշել է ՝բարեխղճության ծագումը, ինչպես և մյուս պայմանները, կարևորվում են գույքի փաստացի տիրապետմանանցնելու պահին։ Այնուհանդերձ Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ առանձինդեպքերում բարեխղճությունը ժամանակագրական առումով կարող է չհամընկնել գույքի փաստացի տիրապետման անցնելու պահի հետ։ Այլ կերպ՝ գույքը փաստացի տիրապետման անցնելու պահին այն ձեռք բերողի մոտ կարող էբացակայել բարեխղճությունը և ծագել ավելի ուշ։ Նման դեպքերում ինքնինչպետք է բացառել ձեռքբերման վաղեմության առկայությունը։ Վճռաբեկ դատարանն արձագանքել է, որ նման դեպքերում տասը տարվա ժամկետի հաշվարկի հոսքը սկսում է ոչ թե գույքի փաստացի տիրապետմանն անցնելու պահից, ալյ տիրապետման ընթացքում բարեխիղճ դառնալու պահից։ Վերջինս էլըստ էության նշանակում է, որ գույքն այդ պահից է անցել անձի տիրապետմանը և անցման պահին անձը եղել է բարեխիղճ13։ Ինչպես տեսնում ենք Վճռաբեկ դատարանը կարգավորում է միայն 10տարվա անընդհատության և հաշվարկման սկզբի հարցերը։ Բայց հարց է առաջանում ՝այդ կարգավորումը տարածվում է արդյոք բարեխղճության անընդհատության վրա։ Այս հարցին տարբերվող մոտեցում է ցույց տվել է Ֆրանսիայի օրենսդրությունը, որում նշվում է, թե ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը կիրառվումէ անշարժ գույքի նկատմամբ ։ Վաղեմության ժամկետ է սահմանված 30 տարի, սկսած փաստացի տիրապետման պահից, որի ընթացքում տիրապետողը,անգամ անբարեխղճություն դրսևորելով, չի պարտավորվում ներկայացնելգույքի տիրապետման հիմքերը և դառնում է այդ գույքի սեփականատեր։ Իսկեթե անձը հանդիսանալով բարեխիղճ տիրապետող, ցանկանում է գրանցել իրսեփականության իրավունքը, ապա այս դեպքում կախված իրական սեփականատիրոջ բնակության վայրից (տվյալ անշարժ գույքի հետ հարաբերակցությամբ) գործում են վաղեմության կրճատ ժամկետներ՝ 10 և 20 տարի։ Ֆրանսիայի օրենսդրությամբ գործում է տիրապետողի բարեխղճության կանխավարկածը և վերջինիս անբարեխղճության ապացուցման պարտականու11 Տե՛ս The Ten-Year Acquisitive Prescription of Immovables, Len Kilgor Volume 36 | Number 4Summer, 1976։ 12 Տե՛ս Louisiana Civil Code Article 3451։ 13 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԱՐԱԴ/0084/02/12, 05.04.2013 թ.։ թյունն ընկնում է բարեխղճությունը վիճարկող անձի վրա։ Այս ինստիտուտի կիրառումն շարժական գույքի դեպքում ունի իր առանձնահատկությունները։ Ձեռքբերման վաղեմությունը շարժական գույքի դեպքում կիրառվում է այնպարագայում, երբ անձը բարեխղճորեն է տիրապետում գույքը։ Բարեխիղճտիրապետողը դառնում է գույքի սեփականատեր 3 տարվա ժամկետը լրանալուց հետո։ Սա այն ժամանակահատվածն է, որի ընթացքում գույքի սեփականատերն իրավունք ունի հայց ներկայացնել դատարան իր գույքը հետ վերադարձնելու պահանջով14։ Օրենսդիրը պետք է փորձի զերծ մնալ օրենսդրական անորոշություններից։ Փորձելով հնարավորինս մեկնել 187-րդ հոդվածի 1-ին մասը ՝ գալիս ենքայն եզրահանգման, որ նախ օրենսդրորեն պետք է կոնկրետ նշել պետությանև համայնքի մասին՝ որպես այս իրավահարաբերության սուբյեկտներ, երկրորդ՝ նշել հոդվածի՝ պետությանը և համայնքին պատկանող հողամասի վրաչտարածվելու մասին, երրորդ՝ հստակեցնել տասը տարվա ընթացքում բարեխիղճ տիրապետման առկայության և անբարեխղճության բացակայությանմասին։ Գրիգորյան Սեդա ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ՎԱՂԵՄՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր՝ ձեռքբերման վաղեմություն. անշարժ գույք, սեփականության իրավունք,բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ, տիրապետելԱմփոփում։

example804

example804

Աշխատանքում դիտարկված է Data Envelopment Analysis (DEA) մեթոդը ՀՀ մարզերի գյուղատնտեսական գործունեության համեմատական արդյունավետությունը գնահատելու համար։ Քննարկված է այն խնդիրը, թե ինչպիսի արդյունավետությամբ են տնօրինվում ռեսուրսները (գյուղատնտեսական նշանակության հողեր, գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածներ, կենդանիներ, առկա գյուղտեխնիկա) գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ձևավորման գործընթացում։ ՀՀ մարզերի համար ստացվել են գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատականներ, կառուցվել է արդյունավետ գործունեության եզրագիծը։

ՀՀ ՄԱՐԶԵՐԻ ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ DEA ԵՂԱՆԱԿՈՎՍոցիալ-տնտեսական համակարգերի գործունեության արդյունավետության չափումն արդի գիտագործնական հիմնախնդիրներից է, որի նկատմամբ հետաքրքրությունն աճել է սկսած 20-րդ դարիերկրորդ կեսից։ Ներկայումս տարբեր բնագավառներում տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատման համար լայնորեն կիրառվում է Պարփակող տվյալների վերլուծություն՝ Data Envelopment Analysis (DEA) եղանակը, որը հիմնված է մաթեմատիկական տնտեսագիտության հիմնային դրույթների՝ Պարետոյի օպտիմալության, արտադրական ֆունկցիաների տեսության, Լեոնտևի արտադրության մոդելի վրա։ DEA եղանակը պատկանում է համասեռ տնտեսվարող սուբյեկտների (որոնք օգտագործում ենմիատեսակ ռեսուրսներ և արտադրում միատեսակ արդյունքներ) գործունեության համեմատականարդյունավետության գնահատման էմպիրիկ, ոչ պարամետրական եղանակների թվին, որը հիմնված էգծային ծրագրավորման վրա։ Որոշում կայացնող յուրաքանչյուր սուբյեկտ գնահատվում է ռեսուրսներնարդյունքներ դարձնելու իր կարողությունների տեսանկյունից, և ավելին` յուրաքանչյուր սուբյեկտի գործունեության արդյունավետությունը համեմատվում է նմանատիպ սուբյեկտների գործունեության արդյունքների և ամենալավ փորձի հետ։ Նկարագրենք DEA եղանակի գործնական մոդելներից մեկը։ Դիտարկենքբյեկտներ։ Դիցուք դիտարկվող ժամանակահատվածում-րդ տնտեսվարող սու սուբյեկտն օգտագործել է-րդ ռեսուրսից միավոր և թողարկել է r-րդ տեսակի քանակով արդյունք)։ Յուրաքանչյուր-րդ սուբյեկտի համար կառուցվում է է «կշռվածարդյունքը» և «կշռված ռեսուրսը», որտեղ և կշռային բազմապատկիչներ են, որոնք պետք է որոշվեն։ սուբյեկտի գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատումը ձևակերպվումէ հետևյալ կոտորակագծային ծրագրավորման խնդրի տեսքով՝nj),....,2,1(njimi,...,1ijxlr,...,1rjy0,0rjijyxjnj,...,1lrrjryu1miijixv1rulr,...,1ivmi,...,10jmax),(11000miijilrrjrjxvyuvuhnjxvyumiijilrrjr,,...1,111,0,irvumilr,...,1;,...,1Նպատակային ֆունկցիայի (որը-րդ սուբյեկտի կողմից միավոր «կշռված ռեսուրսով» թողարկված «կշռված արդյունքի» քանակն է) օպտիմալ արժեքը բավարարում էպայմանին ևմեկնաբանվում է որպես գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատական։ արժեքը համապատասխանում է լրիվ արդյունավետության, երբ ռեսուրսներն օգտագործվում են առավելագույն արդյունավետությամբ, իսկ արժեքը մատնանշում է, որ սուբյեկտի գործունեությունումառկա է անարդյունավետություն։ Խնդրիլուծման արդյունքում ստացվող օպտիմալարժեքները և բազմապատկիչների այն լավագույն արժեքներն են, որոնցով ստեղծվում է օպտիմալ արդյունքը՝ օգտագործելով ռեսուրսները։ Որոշ ձևափոխությունների շնորհիվ խնդիրը բերվում է հետևյալ գծային ծրագրավորման խնդրին՝Պարզ է, որ Սա բերում է Պարետո-Կուպմանսի արդյունավետության սկզբունքին, համաձայն որի՝ որոշում կայացնող միավորի կողմից լրիվ արդյունավետություն ձեռք է բերվում այն և միայն այն դեպքում, երբ ռեսուրսներից կամ արդյունքներից ոչ մեկը չի կարող բարելավվել՝ առանց վատացնելու որոշ այլ ռեսուրսներ կամ արդյունքներ։ Մոդելի երկակին է.Երկակիության թեորեմի համաձայն՝։ Լուծելով երկակի խնդիրը՝ կստանանք յուրաքանչյուր ռեսուրսի և արդյունքի ազդեցության չափը գնահատվող ՈԿՄ անարդյունավետության վրա։ Արդյունքների կողմնորոշմամբ խնդիրն է. (6) խնդիրը բերվում է հետևյալ գծային ծրագրավորման խնդրին. (7) գծային ծրագրավորման խնդրի երկակին վեկտորական տեսքով հետևյալն է՝0j*0h10*0h1*0h1*0h),(**irvuruivlrrjrjyuY1*00miijijxvX1*00lrrjryuzz1**0maxnjxvyumiijilrrjr,...,1,011*0miijixv110,0,irvumilr,...,1;,...,1Srrjrjyuzh1***00000min,XxYyii**zrrriiiyuxv00/minnjyuxvrrjriiji,...,11/milrvuir,...,1;,...,1,0,miiixvq10minsrrrsrrjrmiijiyunjyuxv1111,...,1,00000max,*XxYyiiԼուծելով երկակի խնդիրները՝ կարելի է բացահայտել անարդյունավետ գործող օբյեկտները ևնրանց տալ արդյունավետությունը բարելավելու համապատասխան հանձնարարականներ. դրանք են՝• ռեսուրսային կողմնորոշմամբ մոդելում նույն արդյունքը կարելի է թողարկել ռեսուրսներիկրճատմամբ անգամ,• արդյունքային կողմնորոշմամբ մոդելում՝ նույն ռեսուրսների դեպքում կարելի է ապահովել արդյունքի աճ անգամ։ Դիտարկենք ՀՀ մարզերի գյուղատնտեսական գործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատումը DEA եղանակով։ ՀՀ գյուղացիական տնտեսությունների արդյունավետ գործունեության և վարվող քաղաքականության արդյունքում մինչև 2009 թ. գյուղատնտեսությունում ապահովվել է տնտեսական աճ։ Սակայնհամաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամն իր ազդեցությունն ունեցավ նաև գյուղատնտեսության վրա։ 2009 թ. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի աճը նախորդ տարվա նկատմամբ կազմեց 99.5%, իսկ 2010 թ.՝ 86.4 %՝ 2009 թ. նկատմամբ (գծ. 1)։ Գծապատկեր 1. Գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքիաճը նախորդ տարվա նկատմամբ (%), 2000-2013 թթ.Տնտեսությանագրարայինհատվածում որակական տեղաշարժեր կատարելու համար ՀՀ կառավարությունը 2010 թ. հաստատեց«ՀՀ գյուղի և գյուղատնտեսության2010-2020 թթ. կայուն զարգացմանռազմավարությունը», որն ամրագրեց գյուղատնտեսության զարգացմանը միտված պետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։ Սկսեցին գործել այնպիսիտնտեսական լծակներ, ինչպիսիք եներկարաժամկետ ու կարճաժամկետվարկերի տոկոսադրույքի սուբսիդավորումը, սերմնաբուծության զարգացումը,նոր տեխնոլոգիաներիներդրման խթանումը և գյուղատնտեսության աջակցության այլ ձևեր։ Ավելի մեծ ուշադրություն սկսեց դարձվել գյուղատնտեսության ոլորտում ինովացիոն և նոր տեխնոլոգիաների կիրառման, ոռոգման համակարգի զարգացման, հողի բարելավման, արոտավայրերի ուխոտհարքերի ջրարբիացման, գյուղատնտեսական մշակաբույսերի վնասատուների դեմ կենտրոնացված պայքարի, կենդանիների առողջության պահպանման, էկոլոգիապես մաքուր գյուղատնտեսականմթերքների արտադրության, գյուղի սոցիալական ենթակառուցվածքների զարգացման և այլ կարևործրագրերի իրականացման վրա։ Սկսած 2011 թ-ից ՀՀ գյուղատնտեսությունում գրանցվել են էական դրական տեղաշարժեր. 2011թ. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի աճը նախորդ տարվա նկատմամբ կազմեց114.1%։ ՀՆԱ-ում աճել է գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի տեսակարար կշիռը՝ 2013 թ.կազմելով 21.53%՝ 2008 թ. 17.6%-ի դիմաց (գծ. 2)։ Գծապատկեր 2. ՀՆԱ-ում գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքիտեսակարար կշռի դինամիկան (%), 2000-2013 թթ.**Հայաստանում գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը հստակ արտահայտված տարանջատված պատկեր ունի տարածքային (մարզային) կտրվածքով (գծ. 3)։ ԱրարատԳեղարքունիքԿոտայքՍյունիքՏավուշՀանրապետության ագրարայինոլորտի առաջնահերթ կարևորություն ունեցող ենթաճյուղերից մեկըբուսաբուծությունն է։ 1997 թ. նկատմամբ կրճատվել է գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ամբողջ ցանքատարածությունը։ Այնուամենայնիվ,2013 թ. առկա են դրական տեղաշարժեր գյուղատնտեսության ռեսուրսային ներուժի օգտագործման մակարդակիուղղությամբ։ 2013 թ. գյուղատնտեսականմշակաբույսերիցանքատարածությունը կազմել է 318,1 հզ. հա՝ 2010 թ.283,6 հզ հա-ի դիմաց։ Գծապատկեր4-ում բերված է գյուղատնտեսականմշակաբույսերիցանքատարածությունների կառուցվածքը (%) 2013 թ. համար։ բարձրացման2010 թ. 2013 թ.Գծապատկեր 3. ՀՀ մարզերի տեսակարար կշիռը գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի մեջ (%), 2010 և 2013 թթ.Եթե 2008 թ. բուսաբուծության համախառն արտադրանքի ծավալը կազմում էրգյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի64.7%-ը, ապա հետագա տարիներին այնցուցաբերել է նվազման միտում՝ հասնելով58.5%-ի (2009 թ.՝ 62.8%, 2010 թ.՝ 61.7%,2011 թ.՝ 58.5%)։ 2012-2013 թթ. ընթացքում նկատվել է աճի միտում, և 2013 թ.բուսաբուծության համախառն արտադրանքի ծավալը կազմել է գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի 62.4%-ը։ Գծապատկեր 4. Գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ցանքատարածությունների կառուցվածքը (%), 2013 թ.2013 թ., ըստ ՀՀ ԱՎԾ տվյալների, ցորենի և գարու հավաքված բերքի աճը 2012թ. համեմատ կազմել է համապատասխանաբար 39% և 5.9%։ 2013 թ. կարտոֆիլիհամախառն բերքը 2012 թ. նկատմամբաճել է 2.1%-ով, բանջարանոցային մշակաբույսերի ցանքատարածությունների աճը 2013 թ. կազմել է 25.400 հա, բանջարեղենի համախառնբերքի աճը՝ 3.2%, իսկ բոստանային մշակաբույսերի համախառն բերքի աճը՝ 1.5%։ Պտղի համախառնարտադրանքը 2012 թ. մակարդակըգերազանցում է 1.9%-ով։ 2013 թ.խաղողի այգիների տարածությունները կազմում են 17645 հա, խաղողիարտադրությունը 2012 թ. նկատմամբ կրճատվել 0.3%-ով։ ԱրագածոտնԱրմավիրԼոռիԲուսաբուծության համախառնարտադրանքի շուրջ 22.4%-ն արտադրվում է Արմավիրում, Գեղարքունիքում՝ 19.3%, Արարատում՝ 19.6%(գծապատկեր 5)։ Անասնաբուծությանոլորտում2009-2013 թթ. ընթացքում ամենաբարձր ցուցանիշները թե՛ անասնագլխաքանակի, թե՛ անասնաբուծական մթերքների ծավալների ավելացման առումով արձանագրվել ենՇիրակՎայոց ՁորԵրևանԱնասնաբուծությունԲուսաբուծությունԳծապատկեր 5. Մարզերի տեսակարար կշիռը բուսաբուծության ևանասնաբուծության համախառն արտադրանքի մեջ (%), 2013 թ.2011 թ.։ Անասնաբուծության համախառն արտադրանքի շուրջ 22.4%-ն արտադրվում է Արմավիրում,Գեղարքունիքում՝ 19.3%, Արարատում՝ 19.6% (գծապատկեր 4)։ 2013 թ. նախորդ տարվա նույն ժամանակամիջոցի համեմատությամբ, խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակն ավելացել է գրեթե 2.5%-ով (677.584 գլուխ), ոչխարների և այծերի գլխաքանակը՝ 6.3%-ով (717,574 գլուխ), խոզերինը նվազել է 3.6%-ով և կազմել շուրջ 139.799 գլուխ։ 2013 թ., նախորդ տարվա համեմատությամբ, ավելացել են անասնաբուծական մթերքների արտադրության ծավալները։ Ընդ որում, մսի և թռչնի համախառն արտադրությունն (կենդանի զանգվածով) ավելացել է գրեթե 12.7%-ով (146.8 հզ տոննա), կաթինը՝ 6.3%-ով (657.0 հզ տոննա)։ Հանրապետությունում 2013 թ. որոշակիորեն նվազեցին ձվի արտադրության ծավալները և 2012 թ. համեմատությամբ արտադրվեց շուրջ 6.5%-ով պակաս ձու։ 2011 թ. անասնաբուծության առանձին ճյուղերի զարգացման և տոհմասելեկցիոն աշխատանքների խթանման համար ՀՀ կառավարության կողմից հաստատվեց «Հայաստանի Հանրապետությունում ոչխարաբուծության զարգացման հայեցակարգ», որի շրջանակներում աջակցություն ցուցաբերվեց մի շարք տնտեսվարողների՝ արտերկրից տոհմային կենդանիներ ներկրելու և տեղական ցեղերիտոհմային և մթերատու հատկանիշները բարելավելու նպատակով տրամախաչումներ իրականացնելուգործընթացին։ Հանրապետության արոտավայրերի արդյունավետ օգտագործման նպատակով ՀՀ կառավարությունը 2011 թ. հաստատել է «Հայաստանի Հանրապետությունում արոտավայրերի և խոտհարքներիօգտագործման կարգը սահմանելու մասին» որոշումը, որում սահմանվել են պետական սեփականություն հանդիսացող հողերի վրա գտնվող արոտավայրերի և խոտհարքների կառավարման ևռացիոնալ օգտագործման պայմանները։ Մեր խնդրում որոշում կայացնող միավորները ՀՀ մարզերն են։ Որպես ռեսուրսներ վերցվել ենգյուղատնտեսական նշանակության հողերը (հացահատիկային, հատիկաընդեղենային, բանջարանոցային և բոստանային մշակաբույսեր, կարտոֆիլ, պտղի և հատապտղի տնկարկներ, խաղողի տնկարկներ), գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածների թվաքանակը, անասունների գլխաքանակը (խոշորեղջերավոր անասուններ, ոչխար և այծ, խոզեր, ձիեր), սարքին վիճակում գտնվող գյուղտեխնիկայիառկա քանակը (տրակտորներ, բեռնատար ավտոմեքենաներ, հացահատիկահավաք կոմբայններ,տրակտորային կցասայլակներ, խոտհնձիչներ, շարքացաններ, գութաններ, կերահավաք կոմբայններ,հատիկազտիչ մեքենաներ, կուլտիվատորներ, հավաքիչ-մամլիչներ)։ Որպես արդյունք դիտարկվել է2013 թ. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը (ընթացիկ գներով, մլրդ. դրամ)։ Կիրառելով DEA եղանակը՝ գյուղատնտեսության ոլորտում ՀՀ մարզերի գործունեությունների համար ստացվել են համեմատական արդյունավետության գնահատականներ և կառուցվել է արդյունավետ գործունեության եզրագիծը (գծապատկեր 6)։ Արարատ, 1Վայոց Ձոր,Արագածոտ ն, 0.881Սյունիք,Տավուշ,Արմավիր, 1Ստացված արդյունքները ցույցեն տալիս, որ 2013 թ. առավել արդյունավետ են գործել Արարատի, Արմավիրի, Գեղարքունիքի մարզերը։ Մյուս մարզերում տնտեսություն վարելու արտադրական հնարավորությունները շարունակում են մնալ անբավարար։ Դրա հիմնական պատճառներից մեկը վարելահողերի ոչնպատակայինէ.հանրապետության 232.900 հա ոռոգելի հողատարածքներից փաստացիոռոգվում են 156.000 հա։ Ավելի մեծուշադրություն պետք է դարձվի ինովացիոն և նոր տեխնոլոգիաների կիրառմանը, ոռոգման համակարգիզարգացմանը, հողի բարելավմանը,արոտավայրերի ու խոտհարքերիջրարբիացմանը, գյուղատնտեսականմշակաբույսերի վնասատուների դեմ կենտրոնացված պայքարին, կենդանիների առողջությանպահպանմանը, էկոլոգիապես մաքուր գյուղատնտեսական ապրանքների արտադրությանը, գյուղիսոցիալական ենթակառուցվածքների զարգացմանը և այլ կարևոր ծրագրերի իրականացմանը։ Գծապատկեր 6. Գյուղատնտեսության ոլորտում ՀՀ մարզերիգործունեության համեմատական արդյունավետության գնահատականները և արդյունավետ գործունեության եզրագիծըօգտագործումնՇիրակ,Կոտայք,Գեղարքուն իք, 1Լոռի, 0.613Սոնա Բալոյան, Կարինե ԹավրիզյանՀՀ ՄԱՐԶԵՐԻ ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ DEA ԵՂԱՆԱԿՈՎ Բանալի բառեր՝ պարփակող տվյալների վերլուծության եղանակ, գյուղատնտեսություն, ԱԳԵ (արդյունավետ գործունեության եզրագիծ), ՈԿՄ (որոշում կայացնող միավոր), ռեսուրսային կողմնորոշմամբ մոդել, արդյունքային կողմնորոշմամբ մոդել, Պարետո-Կուպմանսիարդյունավետության սկզբունք, «կշռված ռեսուրս», «կշռված արդյունք»։

example802

example802

Հոդվածում ուսումնասիրվել է ԵՏՄ անդամ 3 պետություններում` Բելառուսում, Ղազախստանում և ՌԴ-ում ձևավորված ներդրումային միջավայրերը։ Ներկայացվել են Համաշխարհային բանկի և Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից այդ երկրների ներդրումային միջավայրերը բնութագրող վարկանիշները, յուրաքանչյուրին բնորոշ խնդիրները, որոնք խոչընդոտ են հանդիսանում օտարերկրյա կապիտալի ներգրավման գործում։ Ընդհանրացնելով առաջարկվել են ներդրումային բարենպաստ միջավայրի ձևավորմանն ուղղված քայլեր։

ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՏՄ ԱՆԴԱՄ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄԵվրասիական տնտեսական միությունը միջազգային ինտեգրացիոն տնտեսական միավորում է,որը հիմնադրվել է Եվրասիական տնտեսական ընկերակցության Մաքսային Միության հիման վրա2014 թ. մայիսի 29-ին՝ պայմանագրի ստորագրմամբ, որն ուժի մեջ է մտնում՝ 2015 թ. հունվարի 1-ին1։ Միության անդամ են հանդիսանում Ռուսաստանը, Ղազախստանը, Բելառուսը և Հայաստանը։ ԵՏՄ-ինպատակն է անդամ-պետությունների տնտեսությունների ամրապնդումը, դրանց միջև կապերի սերտացումը, տնտեսության արդիականացումը, համաշխարհային շուկայում տվյալ պետություններիմրցունակության բարձրացումը։ Եվրասիական տնտեսական միությունը հիմնադրվել է Ռուսաստանի,Ղազախստանի և Բելառուսի նախագահների կողմից ստորագրված պայմանագրով։ Պայմանագրովսահմանվում է ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատուժի ազատ տեղաշարժ, կոորդինացված, համաձայնեցված կամ միասնական տնտեսական քաղաքականության իրականացում։ Անդամ պետությունների տնտեսությունների ընդհանուր ծավալը կազմում է ավելի քան 2 տրլն ԱՄՆ դոլար, երեք պետությունների արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը կազմում է 1,5 տրլ ԱՄՆ դոլար։ Հեռանկարային ինտեգրացիոն արդյունքը ՀՆԱ-ի տեսքով 2030 թ. կկազմի մինչև 900 մլրդ դոլար։ Եվրասիական տնտեսական միության պայմանագրի հիմքում դրված են ինքնիշխանության, տարածքայինամբողջականության, ազգային շահերի պահպանության սկզբունքները։ 2015 թ. հունվարի 2-ից Հայաստանի Հանրապետությունը պաշտոնապես միացավ Եվրասիականտնտեսական միությանը։ ԵՏՄ պայմանագրի արձանագրություններից մեկը` Հավելված 16-ը, վերաբերում է ծառայությունների, առևտրի, հիմնադրման, գործունեության և ներդրումների իրականացմանը։ Այս հավելվածում մանրամասն ներկայացված է անդամ պետությունների կողմից ստացող պետությունում2 իրականացվող ներդրումների իրավական կարգավորման շրջանակները, ներդրումների պաշտպանությունը, ներդրողներին հասցված վնասի և երաշխիքի հատուցումը, ունեզրկման դեպքում ներդրողների իրավունքների երաշխիքները, ներդրողների իրավունքների փոխանցումը, ներդրողների հետկապված վեճերի կարգավորման կարգը։ Այս բոլոր հարցերը նվիրված են կարգավորելու ներդրումայինհարաբերությունները ԵՏՄ անդամ պետությունների միջև` ստեղծելով առավել բարենպաստ ներդրումային միջավայր։ Կնքված պայմանագիրը չի սահմանափակում անդամ պետության կողմից երրորդ պետության հետ կնքվող միջազգային տնտեսական ինտեգրման համաձայնագրերը, եթե դրանք համապատասխանում են նախօրոք սահմանված չափանիշներին3։ Դրանք են՝• Ընդգրկում են ծառայությունների զգալի թվով ոլորտներ, ինչպես նաև ակնհայտորեն որևէ կերպ չենբացառում ծառայությունների տրամադրման եղանակներից, հիմնադրմանը և գործունեությաննառնչվող հարցերից որևէ մեկը,• Ուղղված են գոյություն ունեցող խտրական միջոցների վերացմանը և նորերի ներդրումն արգելելուն,• Ուղղված են ծառայությունների, առևտրի հիմնադրման ու գործունեության ազատականացմանը։ Նմանատիպ պայմանագրի կնքման մասին անդամ պետությունը պարտավոր է 1 ամսվա ընթացքում տեղեկացնել ԵՏՄ անդամ պետություններին։ ԵՏՄ պայմանագրով ներդրումների իրականացման դրույթները տարածվում են բոլոր տեսակիներդրումների գծով` սկսած 1991 թ. դեկտեմբերի 16-ից4։ Համաձայն պայմանագրի՝ յուրաքանչյուր անդամ պետություն իր տարածքում ապահովում է արդար և իրավահավասար ռեժիմ` մյուս անդամ պետությունների ներդրողների կողմից իրականացվող ներդրումների և գործունեության առնչությամբ։ 1 ԵՏՄ պաշտոնական կայք – էջը հասանելի է http։ //www.eaeunion.org/?lang=am#about-history հղմամբ։ 2 Համաձայն արձանագրության՝ «ստացող պետությունը»` այն պետությունն է, որի տարածքում այլ անդամ պետությունների ներդրողների կողմից իրականացվում են ներդրումներ։ 3 Տե՛ս ԵՏՄ պայմանագիր, Հավելված 16, էջ 18 (հասանելի էhttp։ //www.translationcentre.am/pdf/Trans_ru/EVRAZES/Annex_16_am.pdf հղմամբ)։ 4 Տե՛ս ԵՏՄ պայմանագիր, Հավելված 16, էջ 23 (հասանելի էhttp։ //www.translationcentre.am/pdf/Trans_ru/EVRAZES/Annex_16_am.pdf հղմամբ)Ստեղծվող ռեժիմը չպետք է պակաս բարենպաստ լինի ազգային ներդրողների կողմից իրականացվողներդրումային գործունեության համար սահմանված ռեժիմի համեմատ։ Տվյալ երկրում անդամ պետության կողմից իրականացվող ներդրումների համար սահմանված ռեժիմները նույնպես չպետք է լինենպակաս բարենպաստ երրորդ պետության ներդրողների համեմատ։ Հարկ է նշել, որ յուրաքանչյուր անդամ պետություն, իր օրենսդրության համաձայն, պահպանում է մյուս անդամ պետությունների ներդրողների գործունեությունը սահմանափակելու, ինչպես նաև ազգային ռեժիմից այլ բացառումներսահմանելու և կիրառելու իրավունքը։ Յուրաքանչյուր ստացող պետություն մյուս անդամ պետությունների ներդրողներին երաշխավորում է` նրանց կողմից հարկային բոլոր պարտավորությունները և ստացող պետության օրենսդրությամբ նախատեսված այլ պարտավորություններ կատարելուց հետո ներդրումների իրականացմանարդյունքում ստացած, ստացող պետության օրենսդրությամբ չարգելված եկամուտները ցանկացածնպատակով օգտագործելու և դրանք տնօրինելու իրավունքը։ Յուրաքանչյուր անդամ պետություն, իր օրենսդրության համաձայն, երաշխավորում և ապահովում է իր տարածքում մյուս անդամ պետությունների ներդրողների կատարած ներդրումների պաշտպանությունը։ Ըստ պայմանագրի՝ ներդրողներն իրավունք ունեն ստանալու վնասի հատուցում, եթեայն հասցվել է անդամ պետության տարածքում քաղաքացիական անկարգությունների, ռազմականգործողությունների, հեղափոխության, խռովության, արտակարգ դրություն մտցնելու կամ նմանատիպայլ իրավիճակների հետևանքով։ Ներդրումների հետ կապված վեճերի կարգավորումն իրականացվում է բանակցությունների միջոցով։ Սակայն, եթե տվյալ վեճը չի կարող կարգավորվել բանակցային ճանապարհով, ապա տվյալ վեճիմասին գրավոր ծանուցելու օրվանից 6 ամսվա ընթացքում, ներդրողի ընտրությամբ, կարող է քննելուհամար ներկայացվել ստացող պետության` համապատասխան վեճերը քննելու համար իրավասու դատարան, ցանկացած պետության Առևտրային պալատին առընթեր միջազգային առևտրային արբիտրաժ` վեճի մասնակիցների կողմից համաձայնեցված։ Կարևոր է իմանալ, որ դատարանի կամ արբիտրաժային դատարանի վերաբերյալ ներդրողի ընտրությունը վերջնական է, իսկ նրանց կողմից ընդունված ցանկացած որոշում համարվում է վերջնական և պարտադիր վեճի կողմերի համար։ Թվում է, որ ԵՏՄ անդամ պետությունների համար ստեղծվել են բավական բարենպաստ պայմաններ ներդրումների իրականացնելու համար։ Սակայն ներդրումային գործունեության իրավական կարգավորումից զատ, պետք է իմանալ, թե ինչպիսի ներդրումային միջավայր է ձևավորված տվյալ երկրում։ Հայաստանից ներդրումներ կատարողների համար բավական հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչպեսեն ինդեքսավորվել անդամ պետությունների ներդրումային միջավայրերը, ինչպիսի դիրք են գրավումայդ պետությունները համաշխարհային դասակարգման աղյուսակում։ Առանձին դիտարկենք Բելառուսում, Ղազախստանում և ՌԴ-ում ձևավորված ներդրումային միջավայրերը։ Բելառուսում ներդրումային գործունեությունը կարգավորող հիմնական փաստաթուղթը 2001 թ.ընդունված «ԲՀ ներդրումային կոդեքս»-ն է, համաձայն որի օտարերկրյա ներդրողներն իրավունքունեն Բելառուսում ստեղծելու իրավաբանական անձ՝ առանց ներդրումների ծավալների և կառուցվածքի սահմանափակման։ Եթե իրավաբանական անձի կանոնադրական կապիտալը ներառում էառնվազն 20.000 դոլարի օտարեկրյա ներդրում և հիմնական նպատակը մասնակիցների միջևստացվող շահույթի բաշխումն է, ապա նման կազմակերպությունը կարող է ճանաչվել օտարերկրյաներդրումներով առևտրային կազմակերպություն1։ Համաձայն ներդրումային կոդեքսի՝ օտարերկրյա ներդրողները կարող են Բելառուսի Հանրապետությունում իրականացնել ներդրումային գործունեություն կոնցեսիայի պայմանագրի համաձայն`առանց իրավաբանական անձի հիմնադրման2։ Ընդ որում, նման պայմանագիրը կարող է սահմանել, որարտադրվող ապրանքների տնօրինման իրավունքը պատկանում է ներդրողին, որը պարտավորվում էվճարել համապատասխան հարկերը և պետական տուրքերը։ Մեկ այլ դեպքում, պայմանագրի համաձայն, կողմերը բաշխում են արտադրվող ապրանքները միմյանց մինչև, և այս պարագայում ներդրողըմասնակիորեն ազատվում է հարկերի և պարտադիր այլ վճարումների կատարումից։ Որոշակի տարբերություն կա ծառայությունների մատուցման դեպքում. համապատասխան ծառայության իրականացումը, որը հանգեցնում է այդ ծառայության արդյունքում ապրանքի արտադրության, հանդիսանումէ Բելառուսի Հանրապետության սեփականությունը, իսկ ներդրողը միայն ստանում է պարգևավճար։ Բելառուսում ներկայումս գործում են 6 ազատ տնտեսական գոտի, որտեղ գործունեություն ծավալելու համար ներդրողին անհրաժեշտ է ստեղծել ԲՀ-ում իրավաբանական անձ։ Ազատ տնտեսականգոտիներում ներդրումների և գործունեության ուղղությունները տարբեր են. ընդգրկում են կահույքագործությունը, սննդամթերքի արտադրությունը, կենցաղային քիմիական նյութերի, կոսմետոլոգիական1 Բելառուսի ներդրումային կոդեքսը հասանելի է http։ //www.startbiz.by/open-biz/inostr-investor/invest-klimat-RB/ հղմամբ։ 2 Կոնցեսիա (լատ. Concessio - թույլտվություն, զիջում)՝ պետությանը կամ մունիցիպալիտետներին պատկանող բնականհարստությունները, ձեռնարկությունները, տնտեսական այլ օբյեկտները որոշակի պայմաններով շահագործման հանձնելուպայմանագիր։ նյութերի արտադրությունը, մեքենաշինությունը, նորարարական տեխնոլոգիաների արտադրությունըև այլն։ Նշենք, որ 2013 թ. ՕՈՒՆ-ի ծավալը կազմել է 2.16 մլրդ դոլար1։ Հիմնական ոլորտները, որոնցում իրականացվում են ներդրումներ մետալուրգիական արդյունաբերությունը, շինարարությունը,սպառողական ապրանքները, քիմիական արտադրանքը, մեքենաշինությունը և առողջապահություննեն։ Բելառուսի արտահանման մեջ մեծ կշիռ ունեն նավթը, կալիումային և ազոտային սարքավորումները, բեռնատար մեքենաները, տրակտորները, կաթնամթերքը, միսը, շաքարավազը։ Հիմնականում ներմուծվում է բնական գազ, քիմիական արտադրության համար անհրաժեշտ հումք, մեքենասարքավորումներ։ Հիմնական գործընկերը ՌԴ-ն է, որին բաժին է ընկնում արտաքին առևտրի 40%-ը։ Չնայած ստեղծված իրավական պայմաններին՝ Բելառուսում ներդրումային միջավայրն օտարերկրյա ներդրողների կողմից կարող է դիտվել որպես ոչ հարմարավետ։ Սրա պատճառը թերևս Համաշխարհային Բանկի ներդրումային միջավայրը բնութագրող առանձին ցուցանիշների բավական ցածրմակարդակն է, արձանագրվող տարեկան գնաճի բարձր մակարդակը (2014 թ. տասներկուամսյա գնաճը կազմել է 16.2%)2, տոտալիտար ռեժիմը, ինչպես նաև բելառուսական ռուբլու արժեզրկվածությանմակարդակը` 1$=14.950 բելառուսական ռուբլի։ Բավական կոշտ է նաև հարկման ռեժիմը, որի պարագայում 20% ԱԱՀ-ին ավելանում է նաև 24% շահութահարկ, տվյալ տարածքի զարգացման համար3% հարկ` շահութահարկի նվազեցումից հետո, աշխատավարձի ֆոնդի 0.6% հարկ՝ դժբախտ պատահարներից խուսափելու համար։ Ղազախստանի Հանրապետության մակրոտնտեսական կայունությունը այն հիմնական գործոնն է,որը գրավիչ է դարձնում երկիրն օտարերկրյա ներդրումների համար3։ Նման եզրահանգման եկել են միջազգային փորձագետները, որոնց կողմից հարցված օտարերկրյա ներդրողների 84%-ը նշել է այդ գործոնը։ Ղազախստանի տնտեսությունը վերջին տարիներին կայուն աճ է գրանցում, և կան հնարավորություններ 2015 թ. ընդգրկվելու արագ զարգացող տնտեսությունների եռյակում։ 2013 թ. մակրոտնտեսական ցուցանիշները հավաստում են վերը նշվածը, մասնավորապես՝ գործազրկության մակարդակըկազմել է 5.2%, գնաճը` 4.8%, 2014 թ. երկրի ՀՆԱ-ն աճել է 4.3 %-ով՝ կազմելով 233.95 մլրդ դոլար4։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո տնտեսությունում իրականացվում են տարեկան միջինում 5.41 մլրդ դոլարիօտարերկրյա ներդրումներ, որը 2013 թ. կազմել է 9.74 մլրդ դոլար5։ Կայուն մակրոտնտեսական միջավայրից զատ, օտարերկրյա նեդրողները հիմնարար գործոն ենհամարում սոցիալ-քաղաքական կայունությունը, նշվում է նաև արագ զարգացող հեռահաղորդակցության ոլորտը, ինչպես նաև կորպորատիվ հարկման մեթոդների, հարկային դաշտի բարեփոխումները,շահավետ աշխարհագրական դիրքը (երկրի տարածքով են անցնում Եվրասիա մայրցամաքի հիմնական երթուղիները, որոնք կապում են Ասիական-Խաղաօվկիանոսյան շրջանը Մերձավոր Արևելքի ևԵվրոպայի հետ)։ Ներդրողները նշում են նաև թույլ կողմերը. Ղազախստանում օտարերկրյա ներդրումների ծավալների մեծացմանը կարող են խոչընդոտել նորարարական տեխնոլոգիաների ներուժի անբավարար լինելը, գործարար միջավայրի թափանցիկության և կանխատեսելիության ոչ բարձր մակարդակը, տրանսպորտալոգիստիկ ենթակառուցվածքների մակարդակը, բաց և ճկուն առևտրային քաղաքականությունը, ադմինիստրատիվ միջավայրը (չնայած քաղաքական բարձր կայունությանը, երկիրըբախվում է այնպիսի լուրջ հիմնախնդիրների հետ, ինչպիսիք են` բյուրոկրատիան և կոռուպցիան)։ Ղազախստանում բարենպաստ ներդրումային միջավայրի մասին են վկայում թերևս այստեղկատարվող օտարերկրյա ներդրումների ծավալները։ Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ անկախությանձեռքբերումից մինչ այսօր կատարվել են շուրջ 122 մլրդ դոլարի օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ։ Ընդհանուր առմամբ, փորձագետները կանխատեսում են, որ հաջորդող 3 տարիների ընթացքումՕՈՒՆ-ի ծավալների գերակշիռ մասը բաժին կհասնի առավել զարգացած ոլորտներին` էներգետիկ ևլեռնահանքային արդյունաբերությանը։ Օտարերկրյա ներդրողներն իրենց ներդրումների մի մասն էլիրականացնում են այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են՝ մեքենաշինություն, շինարարություն, մետալուրգիա, սպառողական ապրանքների արտադրություն, գյուղատնտեսություն, կենսաբժշկական ոլորտներ։ Ներմուծման գերակշիռ մասը կազմում են տեխնոլոգիաները և սարքավորումները, մետաղականապրանքները, սննդամթերքը։ Այսօր Ղազախստանն ՕՈՒՆ-ի ծավալների ներգրավմամբ զբաղեցնում է առաջատար դիրքեր ԱՊՀերկրների շարքում. մեկ շնչի հաշվով իրականացվող օտարերկրյա ներդրումները կազմում է 1300դոլար։ ՕՈՒՆ-ի ներգրավման համար գրավիչ երկրների շարքում ԱՊՀ երկրներից առաջատարներն ենՌԴ (55.7%), Ղազախստանը (36.4%), Բելառուսը (11.8%), Ադրբեջանը (9.1%), Վրաստանը (6%)։ Գործարարությամբ զբաղվելու համար ստեղծված բարենպաստ պայմանների մասին է վկայումնաև այն, որ այստեղ օտարերկրյա կապիտալով գործող շուրջ 8000 ընկերության կա, որոնցից առավել1 Տե՛ս Национальный Банк Республики Беларусь (հասանելի է http։ //www.nbrb.by/statistics/ForeignDirectInvestments/ հղմամբ)։ 2 Տե՛ս Инфляция в Беларусии (հասանելի է http։ //myfin.by/info/inflyaciya հղմամբ)։ 3 Տե՛ս Исследование инвестиционной привлекательности Казахстана, 2014 год, էջ12։ 4 Տե՛ս Агентство Республики Казахстана по статистике, 2014 год։ 5 Տե՛ս Прямые иностранные инвестиции (հասանելի է http։ //ru.theglobaleconomy.com/Kazakhstan/fdi_dollars/ հղմամբ)։ հայտնի են «Սիմենս»-ը, «Մայքրոսոֆթ»-ը, «Շևրոն»-ը, «Ջեներալ Էլեկտրիկ»-ը, «Կոկա-Կոլա»-ն, «Դանոն»-ը, «Հենկել»-ը։ Երկրում շարունակվում են բարեփոխումները, որոնք կարող են նպաստել օտարերկրյա ներդրումների առավել խոշոր ծավալներով ներգրավմանը։ Կարևոր է նշել, որ իրականացվող պետական աջակցությունը տարածվում է հավասարապես թե՛ ազգային, թե՛ օտարերկրյա ներդրողների վրա։ Օտարերկրյա ներդրողն իր ներդրումային ծրագիրն իրականացնելու համար ներմուծված սարքավորումներիև տեխնիկայի համար ազատվում է մաքսավճարներից։ Տրամադրվում են պետական դրամաշնորհներ,որոնք հանդես են գալիս հողատարածքների, շինությունների, տեխնիկայի և սարքավորումների, տրանսպորտային միջոցների` բացառությամբ մարդատար մեքենաների անվճար տրամադրման տեսքով։ Վերջին տարիներին Ղազախստանը լրջորեն փոփոխել է նաև հարկային քաղաքականությունը` նվազեցնելով հարկերը։ Կորպորատիվ շահութահարկը 30 %-ից դարձել է 20%, ԱԱՀ-ն 13%-ից դարձել է12%, որն ԱԱՀ-ի դրույքաչափի ամենացածր մակարդակներից մեկն է աշխարհում, սոցիալական հարկըկազմում է 11%։ Ներդրողների ինֆորմացիայով ապահովելու համար գործում է հատուկ ինտերնետային կայք` www.invest.gov.kz, որը տրամադրում է ներդրողներին անհրաժեշտ ինֆորմացիա և պարբերաբար թարմացվում է։ Հավելենք, որ նմանատիպ հասցե գործում է նաև Հայաստանում` www.ada.am,որում կատարվող թարմացումները և նոր հրապարակումները, սակայն, կատարվում են ոչ ինտենսիվորեն, հետևապես՝ այն չի կարող հանդիսանալ պոտենցիալ ներդրողների համար անհրաժեշտ ուղեցույց։ Առաջիկայում ակնկալվող բարեփոխումները նախատեսում են, որ Ղազախստանի տնտեսությունում առնվազն 20 մլն դոլար ներդրում կատարելու դեպքում օտարերկրյա ներդրողը 10 տարով կազատվի շահութահարկից, 8 տարով՝ գույքահարկից, 10 տարով՝ հողահարկից։ Նախատեսվում է ծրագրի իրականացման փուլում պետության կողմից ծախսերի 30 %-ի չափով մասնակցություն։ Օտարերկրյա ներդրումների իրավական կարգավորումը Ռուսաստանի Դաշնությունում իրականացվում է «ՌԴ-ում օտարերկրյա ներդրումների» մասին օրենքով։ Օրենքը սահմանում է բավականլայն երաշխիքներ և արտոնություններ օտարերկրյա ներդրողների համար։ Դրանք են երաշխավորումռուսաստանյան օրենսդրության ոչ բարենպաստ փոփոխություններից առաջացած վեճերի անկողմնակալ կարգավորում, օտարերկրյա ներդրողների կողմից ներդրումների իրականացման լայն ընտրությունների սահմանում, իրավունքների և պարտավորությունների փոխանցում օտարերկրյա ներդրողիցայլ անձին, հողատարածքների, այլ բնական ռեսուրսների, շենք-շինությունների նկատմամբ իրավունքների հաստատման երաշխավորում և այլն1։ Չնայած նշված արտոնություններին՝ վերջին շրջանում վերլուծաբանների մեծ մասը նշում է ՌԴում ներդրումային միջավայրի վատթարացումը, ինչը կապված է Արևմուտքի կողմից կիրառվող տնտեսական պատժամիջոցների և միջազգային վարկանիշների նվազման հետ։ Այդ իսկ պառճառով վերլուծաբանները գտնում են, որ նման իրավիճակից դուրս գալու համար Ռուսաստանը պետք է իրականացնի լուրջ բարեփոխումներ՝ մասնավորապես պարզեցնի նոր ձեռնարկությունների հիմնադրմանգործընթացը և ներգրավի օտարերկրյա ներդրումներ առանցքային ոլորտներում։ 2012 թ. ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը ստորագրեց «Պետական երկարաժամկետ տնտեսական քաղաքականությանմասին» հրամանը, որտեղ մասնավորապես նշվում էր, որ մինչև 2018 թ. ՌԴ-ն «Գործարարությամբզբաղվել» ինդեքսով պետք է ընդգրկվի դասակարգման աղյուսակում լավագույն 20 պետություններիշարքում։ Իրականացվող առաջնային բարեփոխումներից էր նորաստեղծ կազմակերպությունների համար նոտարական վավերացումով բանկային հաշիվ ստեղծելու պահանջի վերացումը։ Այդուհանդերձ պատկերն էականորեն փոխվեց 2014 թ. երկրորդ եռամսյակից՝ կապված Ուկրաինայի հետ լարված հարաբերությունների սրմամբ և ՌԴ-ի նկատմամբ տնտեսական պատժամիջոցներիխստացմամբ։ Ներկայումս Ռուսաստանի ներդրումային միջավայրը լրջորեն հետընթաց է գրանցել։ 2014 թ. առաջին եռամսյակում կապիտալի արտահոսքը երկրից կազմեց 50 մլրդ դոլար, իր դիրքերըթուլացրեց ռուբլին, ինչը հանգեցրեց երկրում ինֆլյացիայի բարձր տեմպի (2014 թ.-ին ինֆլյացիանկազմել է 11.4%)2։ Ազգային արժույթի փոխարժեքը կայունացնելու համար ԿԲ-ն էական միջոցներծախսեց միջազգային պահուստներից, որը տարվա սկզբի հետ համեմատ 509.6 մլրդ դոլարից նվազեցմինչև 486 մլրդ դոլար (2014 թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ)։ Բացի այդ, Ռուսաստանի ֆոնդային շուկայումգործարքների ծավալները կրճատվեցին 15%-ով։ Արդյունքում Bloomberg Markets Global Investor Poll-իվերջին հետազոտության տվյալներով, որում ներգրավված են եղել թրեյդերներ, բանկիրներ և դրամական գործարքների մենեջերներ, ՌԴ-ն ճանաչվել է համաշխարհային 8 խոշոր տնտեսություններից ամենանվազ ներդրումային գրավչություն ունեցողը։ Հարցվածների մոտ 56%-ը գտնում է, որ այստեղ գործարարության համար ամենաանբարենպաստ պայմաններն են՝ ի համեմատ մյուս 7 խոշորագույնտնտեսությունների, իսկ 45%-ն ընդհուպ խորհուրդ է տալիս վաճառել ռուսական ակտիվները։ Ռուսաստանյան ներդրողների համար թանկանում են նաև վարկերը. պատճառը 2014 թ. Standard & Poors-ի1 Տե՛ս Об иностранных инвестициях в Российской Федерации, 09.07.1999, № 160-ФЗ (հասանելի էhttp։ //economy.gov.ru/minec/about/structure/depInvest/fz199920709 հղմամբ)։ 2 Տե՛ս Центральный Банк РФ, Инфляциая на потребительском рынке, декабрь 2014։ կողմից Ռուսաստանի վարկային վարկանիշի նվազեցումն է։ ՌԴ-ի կարճաժամկետ վարկանիշը` արտարժույթով, նվազեցվեց A3-ից A2, երկարաժամկետը` ազգային արժույթով, BBB-ից BBB+, և ընդհանուրիրավիճակը գնահատվեց բացասական։ Վարկանիշների նման նվազեցումները հանգեցրին նաև ֆոնդային շուկայի թուլացմանը։ ԱՄՆ-ի Առևտրային ներկայացուցչությունը (USTR), հիմնվելով սեփական վերլուծության վրա, գնահատել է ՌԴ ներդրումային միջավայրը որպես անբարենպաստ։ Ամերիկյան փորձագետները կարծումեն, որ ռուսաստանյան կառավարության կողմից իրականացվող քայլերը և միջոցառումներն անբավարար են։ Հաշվետվության մեջ նշվում է, որ օտարերկրյա ներդրողին տարակուսանքի մեջ են գցում ներդրումային օրենսդրությունը, կոռուպցիայի բարձր մակարդակը, ռուսական դատական համակարգինկատմամբ ցածր վստահությունը, փոքրամասնությունների իրավունքների թույլ պաշտպանվածությունը, վարչարարական խոչընդոտները, կորպորատիվ մշակույթի ցածր զարգացվածությունը1։ Խնդիրների շարքում են նաև աշխատանքային հարաբերությունների ցածր մակարդակը, ստվերային տնտեսության մեծությունը, որը հնարավորություն է տալիս գործատուներին անօրինական ճանապարհով նվազեցնելու հարկային ծախսերը։ Համաձայն գնահատականների՝ 5-10 տարի անց մասնագետ կադրերիդեֆիցիտը, որը ներկայումս էլ է խնդիր, դառնալու է քրոնիկ։ Ռուսաստանը 2014 թ. չընդգրկվեց 25 պետությունների շարքում՝ որպես օտարերկրյա ներդրումների համար առավել գրավիչ երկիր2։ 2013 թ. այն զբաղեցնում էր11-րդ, 2012 թ.` 12-րդ, իսկ 2011 թ.`11-րդ հորիզոնականը։ Դիրքի նման անկումը բացատրվում է ՌԴ-ի անկանխատեսելի պետական քաղաքականությամբ և տնտեսությանը պետական միջամտությամբ։ Օտարերկրյա ներդրումները ՌԴտնտեսությունում նվազել է մոտ 70%-ով կամ մոտ19 մլրդ դոլարով։ Զարգացած երկրների նավթային ևգազային հիմնական ընկերությունները 2014 թ. դադարել են կատարել ներդրումներ Ռուսաստանում3։ Ներկայումս իրականացվող օտարերկրյա ներդրումները հիմնականում կատարվում են սննդի ևգյուղատնտեսական ապրանքների վերամշակման արդյունաբերությունում, մեծածախ առևտրում ևմիջնորդային առևտրում, ֆինանսական գործունեությունում, մեքենաշինությունում, քիմիական և նավթաքիմիական արդյունաբերությունում, մետալուրգիական արդյունաբերությունում, ածխի արտադրությունում, միջուկային վառելիքի արտադրման ոլորտում, տուրիզմում և այլն։ 2014 թ.-ի առաջին եռամսյակի կտրվածքով՝ իրականացված օտարերկրյա ներդրումների բաշխվածությունն ունի հետևյալպատկերը` վերամշակող արդյունաբերություն՝ 40.3%, տրանսպորտ և հեռահաղորդակցություն` 16.8%,մանրածախ և մեծածախ առևտուր՝ 27.8%, ներդրումներ անշարժ գույքում՝ 9.7%, այլ՝ 5.4%։ Խիստ կարևորվում է նոր, հատուկ տնտեսական գոտիների հիմնումը և նախատեսվում է, որ Ղրիմի տարածքըկճանաչվի այդպիսին։ Առաջին քայլերից է ԱԱՀ-ի սահմանումը՝ 4 % սովորական ապրանքների համարև 2% հանրային նշանակության ապրանքների համար։ 2014 թ.-ի հունվար-սեպտեմբեր ժամանակահատվածում ՌԴ-ում խոշորագույն ներդրումներ ԱՊՀ երկրներից կատարել են Ղազախստանը` 134 մլնդոլար, Հայաստանը` 16 մլն դոլար, Բելառուսը` 2 մլն դոլար, Ուզբեկստանը` 9 մլն դոլար։ Անդրադառնալով ցուցանիշներին՝ նշենք, որ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի «Տնտեսության ազատություն 2015» ինդեքսի համաձայն՝ Բելառուսի հանրապետությունը 178 երկրների շարքում զբաղեցնում է 153-րդ հորիզոնականը՝ 49.8 միավորով4։ Այս միավորը 0.3-ով ցածր է նախորդտարվա գրանցած ցուցանիշից։ Մոտ կիսով չափ նահանջ են գրանցել այնպիսի ինդեքսներ, ինչպիսիքեն՝ ներդրումների ազատություն, կառավարության ծախսումների նկատմամբ հսկողություն, հարկաբյուջետային ազատություն։ 2015 թ. տվյալներով՝ Բելառուսի տնտեսությունը դասակարգվել է ճնշվածտնտեսությունների շարքին։ 2014 թ. ինֆլյացիան կազմել է 18.3%, և կառավարման համակարգը բնութագրվում է որպես ավտորիտար համակարգով կառավարվող պետություն։ Այս ցուցանիշով անդամ Ղազախստանի Հարապետությունն զբաղեցնում է 69-րդ հորիզոնականը`63.3 միավորով։ Նախորդ տարվա համեմատ միավորն ավելացել է 0.4-ով։ Անկում են գրանցել սեփականության իրավունքի ազատության և գործարարության ինդեքսները։ Պետության կողմից վարվողխիստ հարկաբյուջետային քաղաքականությունը, ցածր հարկերը5, հավասարակշռված դրամավարկային քաղաքականությունը մեծ տնտեսական օգուտներ են բերում պետությանը։ Տնտեսության ազատության ինդեքսով Ռուսաստանի Դաշնությունն զբաղեցնում է 143-րդ հորիզոնականը` 52.1 միավորով, որը նախորդ տարվա համեմատ մեծացել է 0.2-ով։ Բարելավումներ եննկատվել այնպիսի ինդեքսներում, ինչպիսիք են՝ բիզնես ազատություն, կոռուպցիայից ազատություն,աշխատուժի ազատություն։ Ինֆլյացիայի և գործազրկության մակարդակները 2014 թ.-ին կազմել են1 Տե՛ս Шаренков С., Штрикунова М., Инвестиционный климат в современной России, Экономика и современный менеджмент։ 2 Տե՛ս Kearney A., Foreign Direct Investment Confidence, U.S. grows more attractive for foreign investment (հասանելի էhttp։ //www.marketwatch.com հղմամբ)։ 3 Տե՛ս United nations conference on trade and development, World investment report, 20144 Տե՛ս WEF, 2015 index of economic freedom, 2015, էջ121։ 5 Շահութահարկ` 20 %, ԱԱՀ`12 %,Եկամտային հարկ` 10 %՝ ռեզիդենտների և 15 %՝ ոչ ռեզիդենտների համար։ համապատասխանաբար` 6.8% և 5.8%1։ Եկամտային հարկը կազմում է 13%, շահութահարկը` 20%,հարկեր/ԱԵ ցուցանիշը կազմում է 28.7%։ «Կոռուպցիոն ընկալման 2014» ինդեքսում 174 երկրների շարքում Բելառուսն զբաղեցնում է 119րդ տեղը` 31 միավորով, Ղազախստանը` 126-րդ տեղը՝ 29 միավորով և Ռուսաստանը` 136-րդ տեղը`27 միավորով2։ «Համաշխարհային մրցունակության 2014-2015» ինդեքսում Բելառուսը չի ընդգրկվել։ Այս ինդեքսով դիտարկվող 144 պետությունների շարքում Ղազախստանն զբաղեցնում է 50-րդ հորիզոնականը`4.4 միավորով3։ Կատարված հարցումների համաձայն՝ Ղազախստանում գործարարությամբ զբաղվելուն առավելապես խոչընդոտում են հետևյալ գործոնները` կոռուպցիա` 16.7%, ֆինանսների հասանելիություն` 14.6%, բյուրոկրատական քաշքշուկներ` 8 %, ինֆլյացիա` 6.9% և այլն։ Այս ցուցիչով Ռուսաստանն զբաղեցնում է 53-րդ հորիզոնականը` 4.4 միավորով4։ Ուսումնասիրվող ոլորտների մեջ վատթարագույն ցուցանիշն զբաղեցնում է ֆինանսական շուկայի զարգացվածության ինդեքսը, որով ՌԴ-ն աշխարհում 110-րդն է։ Այս ամենին հակառակ՝ շուկայի ծավալով զբաղեցնում է 7-րդ հորիզոնականը։ Կատարված հարցումների համաձայն՝ ՌԴ-ում գործարարությամբ զբաղվելուն առավելապես խոչընդոտում են հետևյալ գործոնները` կոռուպցիա` 14.3%, հարկային դրույքաչափեր` 12.3%, ֆինանսների հասանելիություն` 11.7%, հարկային վարչարարություն` 10.8%, բյուրոկրատական քաշքշուկներ` 8.2 %, ինֆլյացիա` 7.6% և այլն։ Հաջորդ կարևորագույն ցուցանիշը Համաշխարհային բանկի կողմից հրապարակվող Doing Business ամենամյա հաշվետվությունն է, որը գնահատում է տարբեր երկրներում գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինությունը։ Ամփոփ աղյուսակի միջոցով ներկայացնենք Բելառուսի, Ղազախստանի և Ռուսաստանի գնահատականները՝ ըստ 2015 թ. հաշվետվության (Տե՛ս Աղյուսակ 1)։ Հումքային ապրանքների համաշխարհային գների անկումը, ՌԴ-ից ստացվող դրամական միջոցների ծավալների կրճատումը բավականին ռիսկային են դարձնում ԱՊՀ երկրների տնտեսություններիկայունության հարցը։ ՀՀ տնտեսությունը մեծապես կախված է պղնձի արտահանումից, որի ծավալները բավական առաձգական են միջազգային գների նկատմամբ, հետևապես միջնաժամկետ հատվածում սպասվում են պղնձի արտահանման ծավալների կրճատում։ Հատկանշական է նշել նաև, որ ՌԴ-նհանդիսանում է ԱՊՀ երկրների ապրանքների արտահանման գլխավոր շուկան, ինչպես նաև դրամական հոսքերի և ՕՈՒՆ-երի ներգրավման գլխավոր աղբյուրը5։ Պետական պարտքի և բանկերի վարկային պորտֆելներում խնդրահարույց և կասկածելի վարկերի կշռի մեծացումը նույնպես կարող է առաջացնել հավելյալ բարդություններ։ Մասնավորապես, պետական պարտքի մեծ ծավալը կարող է ազդել արտաքին ֆինանսական պայմանների և փոխարժեքային տատանումների նկատմամբ տնտեսության զգայունության բարձրացմանը։ Արտաքին տնտեսական ցնցումներին դիմակայելու համար յուրաքանչյուր կառավարություն պետքէ ճիշտ գնահատականի սպասվող վտանգների ռիսկայնության աստիճանը և, ըստ այդմ, մշակիհամապատասխան կանխարգելման և զարգացման ծրագիր։ Աղյուսակ 1. ԵՏՄ անդամ երկրների գնահատականները՝ ըստ DB-2015-իՏնտեսությունՌուսաստանիԴաշնությունՏարի2015 թ. Փոփոխ.ՀայաստանիԲելառուսիՂազախստանիՀանրապետություն2015 թ. Փոփոխ.Հանրապետություն2015 թ. Փոփոխ.Հանրապետություն2015 թ. Փոփոխ.ԳործարարությամբզբաղվելուդյուրինությունըԳործարարությունսկսելը/գրանցելը/ՇինարարականթույլտվությունստանալըԷլեկտրականությանհասանելիությունՍեփականությանգրանցումըՎարկի ստացումըՆերդրողներիՉիփոխվելՉիփոխվելՉիփոխվելպաշտպանվածություն1 Տե՛ս WEF, 2015 index of economic freedom-Russia, 2015, էջ 369։ 2 Տե՛ս WEF, Corruption perception index 2014։ 3 Տե՛ս WEF, World competitiveness report 2014-2015, էջ 230։ 4 Տե՛ս WEF, World competitiveness report 2014-2015, էջ 319։ 5 Տե՛ս World Bank group, A cloudy outlook of Armenia, 2014, էջ 24։ Հարկերի վճարումՍահմանային առևտրի դյուրինությունՊայմանագրերիկիրարկումԱնվճարունակության պատճառովլուծարումՉիփոխվելՉիփոխվելՉիփոխվելԵթե փորձենք ընդհանրացնել երեք երկրների ներսում բարենպաստ ներդրումային միջավայրիձևավորման հեռանկարները, ապա կարող ենք նշել, որ, թերևս, կան այնպիսի անհրաժեշտ բարեփոխումների կարիք, ինչպիսիք են` ձեռնարկատիրական գործունեության համար կայուն պայմաններիստեղծում, ենթակառուցվածքների՝ միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցում, անդամ յուրաքանչյուր պետությունում որակավորված մասնագետների թվի մեծացում, դատական համակարգիլիարժեք անկախության ապահովում, ներդրումների ներգրավման ակտիվ և իրատեսական ծրագրերիմշակում, հակակոռուպցիոն ծրագրերի իրականացում։ Այսպիսով դիտարկվեցին այն հիմնական ցուցանիշները, որոնք բնութագրում են տվյալ երկրի ներդրումային միջավայրը։ Չնայած ԵՏՄ անդամ պետություններում առանձին վերցված ձևավորված ներդրումային ոչ այնքան բարենպաստ միջավայրին՝ չպետք է մոռանալ, որ ԵՏՄ-ն որպես մեկ ամբողջություն լայն հնարավորություններ կարող է ընձեռել մեկ երկրի ներդրողներին, ինչպես նաև միասնականկարգավորման համակարգը հնարավորություն կտա ազգային և օտարերկրյա կապիտալներին առավել ազատորեն և ճկուն հոսել, որից առաջին հերթին շահում է համապատասխան տնտեսությունը։ 170միլիանոնոց սպառման շուկա ունեցող այս նոր միությունը տնտեսության աշխուժացման նոր ազդակկարող է լինել։ Նաիրի ՃաղարյանՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՏՄ ԱՆԴԱՄ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Բանալի բառեր՝ ԵՏՄ, ներդրումներ, ներդրումային միջավայր ։

example2097

example2097

Ժամանակակից աշխարհում տիրող իրադրությունը հասկանալու համար մեզ անհրաժեշտ է վերադառնալ ոչ վաղ անցյալ, երբ սկսվեց «Սառը պատերազմը», որը պայքար էր ժամանակի խոշոր գերտերությունների՝ ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև հանուն համաշխարհային տիրապետության։ Ներկայումս, մեր իրականությունում տեղի ունեցող գործողությունները ցույց են տալիս, որ XX դարից մինչև այսօր ոչինչ չի փոխվել. փոխվել են միայն հակամարտող կողմերը, եթե նախկինում հանուն համաշխարհային տիրապետության պայքարը ընթհանում էր ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև, շարունակվում է ԱՄՆ-ի և ՌԴ-ի միջև։

ԵՐԿ-Գունավոր աշխարհի ձևավորումը Ներկայի և անցյալի համեմատական ​​վերլուծություն worldամանակակից աշխարհում իրավիճակը հասկանալու համար պետք է վերադառնանք ոչ վաղ անցյալին, երբ ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի ղեկավարությամբ ստեղծվեց երկբևեռ աշխարհը, որոնցից յուրաքանչյուրը ցանկանում էր հասնել աշխարհի տիրապետությանը։ Ուսումնասիրելով 20-րդ դարի իրադարձությունները, զուգահեռներ անցկացնելով մեր իրականության հետ, կտեսնենք, որ ոչինչ չի փոխվել, փոխվել են միայն հակամարտող կողմերը, այսօր նախկին ԽՍՀՄ-ի փոխարեն այդ պայքարն իրականացնում է նրա իրավահաջորդը `Ռուսաստանի Դաշնությունը։ Համաշխարհային պատմության տարբեր դարաշրջաններում եղել են բազմաթիվ պատերազմներ և 20-րդ դարը բացառություն չէ, հենց այս դարաշրջանում են տեղի ունեցել համաշխարհային պատմության ամենակարևոր պատերազմները ՝ Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմները, ինչպես նաև «Սառը պատերազմը»։ , Ֆաշիստական ​​ագրեսոր հանրապետությունները (Գերմանիա, Իտալիա, Japanապոնիա) և նրա դաշնակիցները պարտություն կրեցին։ Երբ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն ավարտվեց, Միացյալ Նահանգների, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հաղթող երկրները քայլեր ձեռնարկեցին հետագա պատերազմներից խուսափելու համար։ ՄԱԿ-ը ստեղծվել է համաշխարհային խաղաղությունը պահպանելու համար, հինգ լիազորություններ ունենալու համար. Մեծ Բրիտանիան, Չինաստանը, ԽՍՀՄ-ը, ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան ստիպված էին ստանձնել համաշխարհային ոստիկանի պաշտոնը։ Այնուամենայնիվ, ԽՍՀՄ-ը կոլեգիալ անվտանգությունն անհնարին համարեց, և ԽՍՀՄ-ը, ելնելով իր նախապատերազմական դիվանագիտական ​​ազդեցությունից, համոզված էր, որ ԱՄՆ-ը կարող է անտեսել միջազգային նորմերը, ինչպես դա արեց Հիտլերը։ Ըստ այդմ, ՄԱԿ-ի կանոնադրական սկզբունքները ընկալվում էին որպես իրենց եսասիրական նկրտումները թաքցնելու ծածկոց։ ԽՍՀՄ-ը ձգտում էր ավելացնել իր տարածքը, ազդեցության ոլորտները, և Արևմուտքն իր հերթին սկսեց վարել ԽՍՀՄ «զսպման» քաղաքականություն, որն ընդունվեց 1947 թ.-ին։ Նախագահ Հ. Թրումենի կողմից հայտնի էր որպես « Տրումանի վարդապետություն »։ Դա հետպատերազմյան համագործակցությունից անցում էր հակամարտության 1։ Այդ տարիներին ԱՄՆ-ն տնտեսական օգնություն էր առաջարկում եվրոպական ժողովրդավարական երկրներին, բայց ստանում էր բացասական պատասխան, քանի որ վերջիններս արդեն գտնվում էին Խորհրդային Միության վերահսկողության տակ։ Այսպիսով սկսվեց Եվրոպայի բաժանումը։ ԽՍՀՄ-ի միջոցով Արեւմուտք-Արեւելքի շահերն ավելի տեսանելի դարձան։ Նախկին դաշնակիցները, միմյանց թողնելով քաղաքական նպատակներ, այժմ ձգտում էին մեծացնել իրենց ազդեցության ոլորտները, հաստատել իրենց կարգը աշխարհում։ Արևմուտքը հաստատեց ազատական-ժողովրդավարական-բուրժուական արժեքները, իսկ Արևելքը ՝ սոցիալիստական-ավտորիտար։ Երկրում սկսվեց երկբևեռ աշխարհ ձևավորելու գործընթացը, որը երկարատև աշխարհաքաղաքական հակամարտություն էր, որը մարդկային քաղաքակրթությունը հասցրեց աղետի եզրին։ ԱՄՆ-ը, որը կապիտալիստական ​​աշխարհի առաջնորդն էր, պատերազմից դուրս եկավ բավականին հզոր։ ԱՄՆ-ում ռազմական գործողություններ տեղի չունեցան, որի պատճառով ԱՄՆ-ը խուսափեց մարդկային հսկայական «նյութական կորուստներից» և տնտեսական և քաղաքական հարցերում գերազանցեց բոլոր մյուս երկրներին։ Նրա ինքնաթիռը ՝ Ռ theՈՒ-ն, ամենաուժեղն էր աշխարհում։ ԱՄՆ-ը դարձավ հզոր գերտերություն, որը հավակնում էր համաշխարհային հեգեմոնիան։ ԱՄՆ-ը ռազմապետերին տվեց ընդամենը 300 հազ. զոհ Դոլարը դարձավ ամենակայուն արժույթը, իսկ Նյու Յորքը դարձավ աշխարհի ամենամեծ ֆինանսական շուկան 4։ Միացյալ Նահանգները ոչ միայն նյութական կորուստներ չկրեցին, այլև բավական հարստացան։ Երկրորդ գերտերությունը դարձավ Խորհրդային Միությունը, որը, մարդկային և նյութական ահռելի կորուստներ պատճառելով, ջախջախեց Գերմանիային, աննախադեպ ավելացրեց իր ազդեցությունը, հեղինակությունն ու ուժը աշխարհում։ ԽՍՀՄ քաղաքական ազդեցությունը տարածվեց Լեհաստանի ՝ Գերմանիայի մասի վրա, որն անցել էր խորհրդային վերահսկողության տակ, մինչև Չեխոսլովակիա, Վիեննա, Բուլղարիա, Հարավսլավիա և Ռումինիա։ Պատերազմ գնացած երկիրը 2 Ռաշիդյան Ս., Նորագույն պատմություն, Երեւան, 1996, էջ 31։ 3 Узнародов И., Отечественная история. 1917-2001, Մ., 2002, էջ. 254. Դա ավերված էր։ Դա խաղաղության, տնտեսության, մարդկային ռեսուրսների վերականգնման, սահմանների ամրապնդման, պաշտպանության կարիք ուներ։ Ըստ շատ ամերիկացի պատմաբանների, ԽՍՀՄ-ը ագրեսիվ ծրագիր չի մշակել այլ երկրների, մասնավորապես ԱՄՆ-ի դեմ, քանի որ ԽՍՀՄ-ը համապատասխան նավատորմ չուներ մինչև 1948 թվականը։ Նա չուներ ավիացիա մինչև 1949 թվականը։ Օգոստոս ՝ միջուկային զենք։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ուժերի հարաբերակցությունը միջազգային բեմում փոխվեց ՝ հօգուտ սոցիալիզմի։ Ամենաշատ կորուստները կրած ԽՍՀՄ-ը ոչ միայն չթուլացավ, այլ պատերազմից դուրս եկավ ավելի ուժեղ, քան նախկինում էր։ Ամրապնդվեց Սովետական ​​Միության սոցիալական և պետական ​​կառուցվածքը, ամրապնդվեց երկրի անվտանգությունը, մեծացավ Խորհրդային Միության միջազգային դիրքն ու երկրի ազդեցությունը։ Եթե ​​1941-ին 26 երկիր դիվանագիտական ​​հարաբերություններ ուներ ԽՍՀՄ-ի հետ, ապա 1945-ին `52 երկիր 5։ Արգելափակումը վերացնելուց հետո Արևելյան և Հարավարևելյան Եվրոպայում կազմավորվեցին կոմունիստական ​​կամ կուսակցական կառավարություններ, որոնք ձեռնամուխ եղան ժողովրդավարական և ապա սոցիալիստական ​​բարեփոխումների։ Նմանատիպ փոխակերպումներ տեղի ունեցան Արևելյան Գերմանիայում, Հյուսիսային Կորեայում և Չինաստանում, որոնք պաշարված էին խորհրդային զորքերի կողմից։ Այսպիսով, եթե ԱՄՆ-ը կապիտալիստական ​​աշխարհի առաջնորդն էր, ապա Խորհրդային Միությունը ղեկավարում էին կապիտալիզմին հակառակվող բոլոր սոցիալական ուժերը։ Ձևավորվեցին համաշխարհային իշխանության երկու հզոր ուժեր, որոնք պայմանականորեն կոչվում էին Արևելք-Արևմուտք ՝ երկու գաղափարական ռազմաքաղաքական բլոկ։ Հենց նրանց միջեւ եղած հակամարտությունն էր հիմք դնում սառը պատերազմին։ «Սառը պատերազմը պայքար է երկու ռազմաքաղաքական բլոկների միջեւ, որոնք գլխավորում են ԽՍՀՄ-ն ու Միացյալ Նահանգները, որոնք չդարձան բացահայտ ռազմական բախում»։ Նախկին դաշնակիցների պառակտման հիմքում ընկած էր Մեծ Բրիտանիայի փոխնախագահ Ուիլսթոն Չերչիլի ելույթը (Նախագահ Թրումենի ծննդավայրում) ԱՄՆ-ի Ֆուլթոն քաղաքում։ Մարտի 5-ին։ Ներկայիս իրավիճակը (Խորհրդային Միության կողմից Արևելյան Եվրոպայում կոմունիստական ​​իշխանության հաստատումը) որակելով որպես արևմտյան ժողովրդավարության սպառնալիք ՝ նա ԽՍՀՄ-ում զսպվածության կոչ արեց ՝ ներկայացնելով Խորհրդային Միության կողմից իբր բաց թողած «երկաթե վարագույր» հասկացությունը։ էջ 164. Այնտեղից դեպի Ադրիատիկա, այն հետպատերազմյան Եվրոպան բաժանեց երկու նոր հակադիր ճամբարի 7։ Եվ Չերչիլը հայտարարեց, որ նրանք պետք է պատասխանեն ԽՍՀՄ-ին ՝ օգտագործելով ամբողջ անգլո-սաքսոնական ուժը, այսինքն ՝ միավորելով Մեծ Բրիտանիայի և Միացյալ Նահանգների ջանքերը 8։ Նա նպատակ ուներ անգլերեն լեզվով ստեղծել «ազգերի եղբայրական միություն», որն ուղղված էր կոմունիստական ​​կամ հակաֆաշիստական ​​խմբավորումների կողմից «քրիստոնեական քաղաքակրթության աճող վտանգին»։ Քանի որ ռուսներին դուր էր գալիս միայն ռազմական ուժը, արևմտյան երկրները ստիպված եղան հրաժարվել ուժերի հավասարության նախկին դոկտրինից և ձեռնամուխ եղան Սովետական ​​Միությունից ավելի հզոր ռազմական ուժի ստեղծմանը։ Եվ Չերչիլի ելույթը նպատակ ուներ քողարկելու այն փաստը, որ ելույթի պահին ԱՄՆ-ը և Մեծ Բրիտանիան ունեին մի ռազմական ուժ, որը մի քանի անգամ ավելի մեծ էր, քան խորհրդային ուժերը։ Եզրակացություն Ու. Չերչիլը հավելեց. «Ես չեմ հավատում, որ Խորհրդային Միությունը պատերազմ է ուզում։ Նա ցանկանում է, որ պատերազմի պտուղները ունենան իր ուժի անսահման տարածումը »9։ Այս հայտարարությունից հետո, Ken. Քենանը 1946 թ. Փետրվարին, նա գաղտնի հռչակագիր ուղարկեց Վաշինգտոն, որում նախանշեց «զսպման» քաղաքականության հիմնական դրույթները։ Նրա կարծիքով, Միացյալ Նահանգները պետք է կոշտ արձագանքեն ԽՍՀՄ յուրաքանչյուր քայլին, որն ուղղված է Խորհրդային Միության ազդեցության ոլորտների ընդլայնմանը։ Ըստ նրա ՝ «զսպման» քաղաքականությունը պատերազմը կանխելու միջոց էր, այն ուղղված չէր ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ ռազմական հաղթանակի 10-ին։ Վարշավա, Բեռլին, Պրահա, Վիեննա, Բուդապեշտ, Բելգրադ, Բուխարեստ և Սոֆիա քաղաքները, այդ տարածքների բնակչությունը գտնվում էր խորհրդային ազդեցության տակ, բոլորը ենթակա էին ոչ միայն խորհրդային ազդեցության, այլև Մոսկվայի աճող վերահսկողության։ 1947 Հունիսի 5-ին ԱՄՆ պետքարտուղար Georgeորջ Մ. Մարշալը ելույթ ունեցավ Հարվարդի համալսարանում։ Ելույթը դարձավ ելակետ տնտեսական և քաղաքական միջոցառումների իրականացման համար, որը հայտնի է որպես «Մարշալի ծրագիր»։ Մարշալի ծրագրի նպատակն էր կայունացնել Արևմտյան Եվրոպայի սոցիալ-քաղաքական իրավիճակը, Արևմտյան Գերմանիան միանալ արևմտյան բլոկին, նվազեցնել խորհրդային ուժերի ազդեցությունը տարածաշրջանում։ Արևելյան Եվրոպայի երկրները կարող են մասամբ 8 Кредер А., նշվ. աշխատանք., էջ 165.10 Կրեդեր Ա., Նշվ. էջ 165. ներգրավվել եվրոպական վերակառուցման գործընթացում, եթե այդ երկրները հրաժարվեն Խորհրդային Միությունից։ Իրականում ամեն ինչ արվում էր Եվրոպայում Խորհրդային Միության դերը նվազեցնելու համար։ Միևնույն ժամանակ, Արևելյան Եվրոպայի ռեսուրսները պետք է օգտագործվեին մայրցամաքի արևմտյան մասի վերակառուցման համար 11։ Մարշալի ծրագիրը մեկնարկեց 1948-ին, երբ ԱՄՆ Կոնգրեսը ընդունեց «Տնտեսական համագործակցության մասին» օրենքը ՝ Եվրոպային տնտեսական օգնություն տրամադրելու քառամյա ծրագիր։ 1948 Արևմտյան Եվրոպայի որևէ երկրի կառավարությունում կոմունիստներ չկային։ Եվ Ըստ Չերչիլի, Հ. Ըստ Թրումենի վարդապետության, մի շարք այլ գաղտնի փաստաթղթեր սահմանում էին Արևմուտքի երկու ռազմավարական նպատակները ԽՍՀՄ-ի հետ կապված. Այս երկու երկրների հակամարտության հաջորդ դրսեւորումը ռազմաքաղաքական դաշինքների ձևավորումն էր։ 1949 թ. Ապրիլի 4-ին ստորագրվեց Հյուսիսատլանտյան դաշինքի կազմակերպության (ՆԱՏՕ) ստեղծման մասին համաձայնագիրը։ ՆԱՏՕ-ն ընդգրկում էր Միացյալ Նահանգները, Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, Կանադան, Բելգիան, Նիդեռլանդները, Պորտուգալիան, Դանիան, Նորվեգիան, Իսլանդիան և Լյուքսեմբուրգը։ 1952 թ. Նրանց միացան Թուրքիան, Հունաստանը, Գերմանիան 1955 թ.-ին, իսկ հետագայում նաև մի քանի այլ հանրապետություններ 13։ ՆԱՏՕ-ն ստեղծելու ժամանակ Միացյալ Նահանգները խախտեցին ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը `Հույսի միջազգային կազմակերպության հիմնական սկզբունքները և հույս ունեին ապահովել գերիշխող դիրք աշխարհում։ Այս դաշինքի հիման վրա ստեղծվեց համատեղ ռազմական ուժ։ Այզենհաուերի գլխավորությամբ 14։ Ի պատասխան, Խորհրդային Միությունը առաջ քաշեց Վարշավայի դաշնագիրը (ընկերության, համագործակցության, փոխօգնության մասին համաձայնագիր), որը ստորագրվել էր 1955 թվականին։ Մայիսի 14-ին։ Համաձայնագիրը ստորագրվել է Ալբանիայի, Բուլղարիայի, Հունգարիայի, Գերմանիայի միջև, 14 Կրեդեր Ա. էջ 167. Լեհաստանում, Ռումինիայում, ԽՍՀՄ եխ Չեխոսլովակիայում և Խաղաղությունը Եվրոպայում խաղաղություն հաստատելու համար։ Այն ուժի մեջ է մտել 1955-ին։ Հունիսի 5-ին։ 1985 Ապրիլի 26-ին նրա պաշտոնավարման ժամկետը երկարացվեց եւս 20 տարով։ 1991-ին ԽՍՀՄ, Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում տեղի ունեցած վերափոխումների հետ կապված։ 1991-ի փետրվարին անդամ երկրները վերացրին պայմանագրի ռազմական կառուցվածքը։ Հուլիսի 1-ին նրա գործունեությունը դադարեցվեց։ Այն կրում էր պաշտպանական բնույթ, ի տարբերություն կապիտալիստական ​​երկրների կողմից ստորագրված պայմանագրերի։ Պայմանագրի կողմերը պարտավոր էին միմյանց օգնել երրորդ երկրի կողմից զինված հարձակման դեպքում 16։ Ազդեցության ոլորտների համար պայքարը շարունակվում է մինչ օրս։ Արևմուտքը, Միացյալ Նահանգների գլխավորությամբ, վարում է Ռուսաստանի Դաշնության ազդեցության ոլորտները Բալկաններից դեպի Մերձավոր Արևելք կրճատելու քաղաքականություն 17։ Ուկրաինայի և Սիրիայի իրադարձությունները դրա վառ ապացույցն են։ Նախկինում եղել են պատերազմներ ազդեցության ոլորտների համար, ինչպիսիք են պատերազմները Աֆղանստանում և Վիետնամում։ Այս շրջաններում տարիներ շարունակ ընթանում է աշխարհի տիրապետության համար պայքարը ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև։ Այն, որ պայքարը շարունակվում է, ապացուցում է Արևմուտքի կողմից իրականացվող հակառուսական քարոզչությունը, որը երբեք չի դադարել, պարզապես եթե այն նախկինում տպագրվում էր թերթերում, հայտարարվում էր ռադիոյով, ներկայումս դա էլեկտրոնային է։ Այն փաստը, որ 20-րդ դարի հակամարտությունները շարունակվում են այսօր, վկայում են ԱՄՆ-ի կողմից ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբամայի կողմից 2014-ի հետ կապված Ռուսաստանի կողմից սահմանված տնտեսական սահմանափակումները (պատժամիջոցները)։ Ուկրաինայի դեպքերով, դրանք ամենամեծն էին Ռուսաստանի պատմությունը ՝ անդամ երկրների թվաքանակի տեսանկյունից։ Ակնհայտ է, որ բացի ԱՄՆ-ից, Ռուսաստանի Դաշնության դեմ այդ պատժամիջոցները կիրառվել են ԵՄ շատ երկրների կողմից, ինչպիսիք են Ավստրիան, Japanապոնիան, Կանադան և այլն։ Նման տնտեսական պատժամիջոցների օրինակներ 1945-1991 թվականներին Բազմաթիվ են, օրինակ, «Բոինգ 747» -ի պատճառով։ 1983 Սեպտեմբերի 1-ին Ռուսաստանը խփեց ինքնաթիռը, Սոբակին Վ. 15, Սովետական ​​պատմական հանրագիտարան, http։ //dic.academic.ru/dic.nsf/sie/2941.16 Сераев С., История СССР. Хаpoha սոցիալիզմ, Մ., 1983, էջ. 379.//http։ //www.vm.ru/news/2016/03/04/glubinnaya-zamorozka-313485.html. որը պատկանում էր Կորեայի Հանրապետությանը, ԱՄՆ նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանը դա համարեց մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություն, որը երբեք չպետք է մոռացվի. նա պատժամիջոցներ կիրառեց։ Այդ ժամանակ մահացավ ամերիկացի Հարի Մաքդոնալդը։ Սեպտեմբերի 2-ից նոյեմբեր ԽՍՀՄ օդուժը արգելափակվեց։ Այսպիսով, խոսելով 20-րդ դարի մասին, զուգահեռներ անցկացնելով ներկա ժամանակաշրջանի հետ, կարող ենք արձանագրել, որ այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում այսօր, մեկ տարբերությամբ կրկնում է 20-րդ դարի պատմությունը։ Նախկին ԽՍՀՄ-ի փոխարեն, այսօր այդ պայքարն իրականացնում է նրա իրավահաջորդը `Ռուսաստանի Դաշնությունը։ Եվ ԱՄՆ-ն, և Ռուսաստանը, ցանկանալով հասնել համաշխարհային գերիշխանության, ոչնչացնում են այն ամենը, ինչն արժեքավոր է այլ ազգերի համար այդ նպատակին հասնելու ճանապարհին։ Դոլերա Թումասյան ԵՐԿԲՈԼՈՐ ԱՇԽԱՐՀԻ ԴԻIGԱՅՆ ԸՆԹԱԻԿ ԵՎ ԱՆ PՅԱԼԻ Համեմատություն Հիմնաբառեր. Սովետական ​​Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Միություն (ԽՍՀՄ), Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ (ԱՄՆ), պատժամիջոցներ, Թրումենի դոկտրինա, Մարշալի պլան, ազդեցության ոլորտներ։

example2478

example2478

Աշխատանքում ներկայացված է Հայաստանի զբոսաշրջության արդի վիճակը, ուղենշված է անհրաժեշտ քայլերը` ոլորտի հետագա զարգացման համար։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել Հայաստանի զբոսաշրջային ռեսուրսների արդի վիճակը և պետական քաղաքականության դերն ու գործառույթները՝ ուղղված զբոսաշրջոթյան ոլորտի հետագա զարգացմանը։ Արդյունքում պարզվեց, որ ՀՀ-ում առկա զբոսաշրջային ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործումն ու պետության կողմից իրականցվող մարքետինգային քաղաքականությունն` ուղղված Հայաստանի գրավիչ զբոսաշրջային դեստինացիայի ներկայացմանը, նպաստում են երկրի ճանաչելության բարձրացմանը, միջազգային զբոսաշրջային շուկայում ամուր դիրքերի գրավմանն ու կայուն զբոսաշրջային հոսքերի ապահովմանը։

TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐԳԱՄԱՆ ՏԵՍՉՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Ընդլայնելով Հայաստանում ժամկետները, ազատ ժամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող փոփոխությունները, մարդկանց շահերի առկայությունը, եկամուտները, տրանսպորտային «տեղեկատվական համակարգերի» բարելավումը, Հայաստանի Հանրապետությունում տուրիզմը համարվում է տնտեսության գերակայություն ՝ մի շարք սոցիալ-տնտեսական խնդիրների համար հնարավորությունների ստեղծում, տնտեսական աճի ապահովում և զբոսաշրջության միջազգային շուկային ինտեգրում։ Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության ոլորտը կարգավորվում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ, «Tourismբոսաշրջության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով, «Քաղաքացիական օրենսգիրք», «Աշխատանքային օրենսգիրք» և այլ իրավական ակտերով [1]։ Tourismբոսաշրջության ոլորտի պետական ​​կարգավորումն իրականացնում է ՀՀ կառավարության լիազորված ղեկավար մարմինը, որը կարող է զարգացնել զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարների ուղղությունների վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացնել ՀՀ կառավարություն, ինչպես նաև իրականացնել տուրիստական ​​[տեղեկատվական, գովազդային և հրատարակչական] գործունեություն։ Հայաստան այցելած զբոսաշրջիկները հիացմունքով էին խոսում երկրի բացառիկ պատմաճարտարապետական ​​և բնական հարստությունների մասին։ Ամերիկացի հայտնի նկարիչ Ռոքուել Քենթը գրել է. «Եթե ինձ հարցնեին, թեմեր այն մոլորակի վրա, որտեղ կարելի է ավելի շատ հրաշքներ հանդիպել, ես նախ կտայի Հայաստան անունը։ Ակամայից այդ փոքրիկ անկյունում կարող ես հանդիպել այնպիսի հուշարձանների, այնպիսի մարդկանց, ովքեր կարող են դառնալ ամբողջ աշխարհի զարդն ու հպարտությունը։ Կեցցե՛ք դուք երեք անգամ, հայոց երկիր, տաղանդների օրրան, հրաշագործների օրրան։ » Ըստ Հայաստանում Լիբանանի դեսպան ibիբրալ Բհուտո arաարի, «Հայաստանը զբոսաշրջության համար գրավիչ, եզակի երկիր է, հատկապես իր անվտանգությամբ և կայունությամբ» (Jibrail Butros Jaar 2005)։ Ըստ ավստրիական «Հայաստանը քաղաքակրթության բնօրրանն է, Հին աշխարհի առաջատար և զարգացած երկրներից մեկը» (Ֆրանց Վիկտոր Վերֆել 1933)։ Հումանիստ Ֆրանց Վերֆել, գրող, Աշխատությունը ուսումնասիրել է Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության ռեսուրսները, դրանց առանձնահատկություններն ու օգտագործման ուղղությունները, առաջարկել է անհրաժեշտ քայլեր, որոնք պետք է ձեռնարկվեն պետության կողմից զբոսաշրջության արդյունավետ կազմակերպման և հետագա զարգացման համար։ ՀՀ մարզերում զբոսաշրջության տարբեր ուղղությունների զարգացման համար անհրաժեշտ նախադրյալներ կան `պայմանավորված բնական, պատմամշակութային, սոցիալ-տնտեսական ռեսուրսներով։ Հայաստանն ունի յուրահատուկ մշակույթ ՝ ճարտարապետություն, գրականություն, երաժշտություն, պար։ Գոյություն ունեն ավելի քան 24,000 պատմամշակութային հուշարձաններ, որոնք հնարավորություն են տալիս զարգացնել ճանաչողական տուրիզմը [1, 5]։ Հայաստանին բնորոշ լանդշաֆտային բազմազանություն։ Հաշվի առնելով այս փաստը ՝ մենք կարող ենք զարգացնել էկոտուրիզմը Հայաստանում ՝ արկածային տուրիզմ ըստ սեզոնի։ Օրինակ ՝ ձմռանը Գեղամա լեռների ձյունապատ գագաթները նպաստում են ձմեռային հանգստի և դահուկների դահուկներին, իսկ ամռանը բարձր լեռնային բնապատկերը թույլ է տալիս արշավել, լեռնագնացություն, լեռնագնացություն և այլն։ Հայաստանում կա 3 պետական ​​արգելոց (Խոսրով, Շիկահող, Էրեբունի), 26 սրբավայրեր, 4 ազգային պարկեր ՝ Սան, Ար-իկ, Արփա, Դիլիջան։ Միևնույն ժամանակ, պետական ​​վերահսկողություն սահմանել բնական ռեսուրսների պահպանության նկատմամբ, իրականացնել բնական հուշարձանների հայտնաբերում և նոր հատուկ պահպանվող տարածքների ստեղծում [4]։ Վայոց ձորի մարզի երկրաֆորֆոլոգիական պայմանները և կլիմայական պայմանների բազմազանությունը հնարավորություն են տալիս զարգացնել մարզական տուրիզմը։ Օրինակ ՝ ձմռանը կարող եք հիմնել սպորտային բազաներ, կարճաժամկետ հանգստի օբյեկտներ, և կազմակերպել դահուկներ, սահնակներ, ավիացիոն մրցումներ, իսկ ամռանը ՝ արշավներ, արշավներ անտառում, լեռնագնացություն դեպի Գանձակ, ինչպես նաև ջրային զբոսանավեր։ , Իսկ ջրամբարների կառուցումը հնարավորություն կտա կազմակերպել «նավարկություն» և «ձկնորսություն»։ Քարանձավային զբոսաշրջության մշակույթը կարող է հաստատվել տարածաշրջանում։ Օրինակ ՝ Մոզրովի քարանձավը Հայաստանի բնական հրաշալիքներից մեկն է ՝ տարբեր երկրաբանական կազմավորումներով, բայց երկրաբանական և կլիմայական ազդեցությունների պատճառով քարանձավի մուտքը դարձել է շատ վտանգավոր։ Փոխանակ արգելափակելու վթարները, մուտքը փակելով, կարող են որոշ ներդրումներ կատարվել, վերականգնել քարանձավը և քարանձավ տանող ճանապարհը։ Ayերմուկը ՝ Վայոց Ձորի առողջարանային կենտրոններից մեկը, հայտնի է իր բարձրորակ հանքային ջրով, բայց Ամուլսարում հանքարդյունաբերության վերջին աշխատանքները կարող են հանգեցնել chemicalերմուկի ջրերի քիմիական աղտոտմանը։ Բացի այդ, լինելով զբոսաշրջության կարևոր նշանակություն, ermերմուկ քաղաքը կապը հաստատում է այլ մարզերի հետ միայն ճանապարհային ճանապարհով։ Միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու և բնակչության ակտիվ տեղաշարժն ապահովելու համար պետական ​​ներդրումների իրականացումը Zոդից Վարդենիսի լեռնաշղթայից մինչև ermերմուկ գերակայություն է `aերմուկ օդանավակայանը վերականգնելու համար երկաթգիծ ստեղծելը։ Քաղաքում զբոսաշրջության զարգացումը կարելի է ապահովել մի քանի ուղղություններով. Նախկին քաղաքը վերափոխվել է միջազգային չափանիշներին համապատասխանող առողջապահական-ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոնի։ Ստեղծել երիտասարդական ճամբարներ քաղաքում երիտասարդների համար։ Կենտրոնը կարող է դառնալ ազգային և միջազգային մրցույթների կազմակերպման և անցկացման վայր, ինչը, իր հերթին, նպաստում է ոչ միայն արտագնա, այլև ներքին տուրիստական ​​հոսքերի աճին։ Tat կենտրոնի զբոսաշրջային կենտրոնն իր կլիմայական պայմաններով, պատմամշակութային հարստությամբ և ավանդույթներով հեռանկարային դեր ունի Հայաստանում զբոսաշրջության զարգացման գործում։ Տաթում զբոսաշրջության զարգացման համար առաջնահերթ խնդիր է Թաթվանի համալիրի վերականգնումը, Թաթվանի համալիրում նոր դպրոցի ստեղծում, մասնավորապես ՝ Թաթ համալսարանի վերականգնում, որը համայնքին հնարավորություն կտա դառնալ գիտակրթական կենտրոն, որտեղ ինչպես ՀՀ քաղաքացիները, այնպես էլ օտարերկրացիները կարող են իրենց հետազոտությունները կատարել։ Գիտակրթական կենտրոնի վերականգնումը կնպաստի Տաթում զբոսաշրջության կրթական ուղղության ձևավորմանը և զարգացմանը։ Կենտրոնում բարձրորակ ինտերնետ կապ ապահովել և ստեղծել բանկային ծառայությունների համակարգ։ Ներկայումս Tat զբոսաշրջային կենտրոնը միացված է արտաքին աշխարհին ավտոմայրուղով, այդ պատճառով այն դառնում է առաջնահերթություն կենտրոնի զարգացման զբոսաշրջային գործունեության խթանման համար։ Գորիսի օդանավակայանի վերականգնումը և Հալիձորի վրայով ճոպանուղու բարեկարգումը վանական համալիր մուտք գործելու համար կարող են նպաստել տրանսպորտային տուրիզմի շրջանում զբոսաշրջային դինամիկ շարժմանը։ Հաշվի առնելով Թաթում վերջերս զբոսաշրջիկների մեծ հոսքը, գիշերային հաստատությունների ստեղծումը կդառնա առաջնային, որը կունենա փորձառու աշխատակազմ, կապահովի բարձր մակարդակի ծառայություններ։ Istsբոսաշրջիկներին հատկապես հետաքրքրում է երկրի էթնիկ մշակույթը, որը կարելի է ներկայացնել հյուրատների արտաքին «ներքին դիզայնի» միջոցով, ինչպես նաև միջոցառումներ կազմակերպել, որոնք կներկայացնեն հայ ժողովրդի կյանքը, ծեսերն ու տոները, պարը, երաժշտությունը։ , արհեստներ, գորգագործություն, մանրանկարչություն։ ատաղձագործություն, խոհանոց։ Իր ժառանգությամբ, գույնով, պատմամշակութային Շիրակի մարզը, մասնավորապես ՝ Գյումրի քաղաքը, միշտ աչքի է ընկել իր հայտնի մարդկանցով, գեղեցիկ ու մաքուր բնությամբ, յուրահատուկ խոհանոցով։ Տարածաշրջանային հնարավորությունները զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարները հսկայական են։ Մարզում զբոսաշրջության ամենատարածված ճյուղը ճանաչողական տուրիզմն է, սակայն կան նախադրյալներ էկոլոգիական, գյուղական, արկածային, սպորտային և խոհանոցային տուրիզմը զարգացնելու համար։ Buildingsբոսաշրջության տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող շենքերի, թանգարանների (տուն-թանգարաններ), մշակութային կենտրոնների, արհեստանոցների, արհեստանոցների, արհեստանոցների, քաղաքների և մարզերի բաղադրիչների վերաբերյալ տեղեկատվության ճիշտ ներկայացումը կդառնա զբոսաշրջության տեսանկյունից ամենակարևոր բաղադրիչներից մեկը զբոսաշրջության զարգացում։ «Կումայրի» արգելոցի առկայությունը և դրա ամբողջական վերականգնումը կնպաստեն քաղաքային տուրիզմի զարգացմանը, իսկ ավանդական սննդի փառատոների կազմակերպումը խթան կհանդիսանա խոհանոցային-խոհանոցային արշավներ կազմակերպելու մեծ հնարավորությունների համար։ Կարելի է կազմակերպել էքսկուրսիաներ դեպի «Թռչկան» ջրվեժը, որը հյուսիսային Հայաստանի ամենագեղեցիկ բնական հրաշալիքներից է, Արփի լճի ուղղությամբ, էքսկուրսիաներ դեպի Ախուրյանի կիրճ-Ձոր-Անի քարանձավներ և այլ քարանձավային բնակավայրեր։ Մարզում զբոսաշրջության զարգացման համար անհրաժեշտ է տեղեկացնել զբոսաշրջիկներին, կազմել տուր փաթեթներ, օգտագործել գովազդի համար տարբեր գործիքներ `բջջային հավելվածներ, սոցիալական կայքեր, բուկլետներ և այլն։ զարգացում. Տարածաշրջանային տուրիզմ Հաշվի առնելով տարեցտարի Հայաստան ժամանող զբոսաշրջիկների թվի աճը, ենթակառուցվածքների բարելավումն ու վերականգնումը, ծառայությունների բարձր մակարդակն ապահովելու համար տեխնոլոգիական նորարարությունների օգտագործումը դառնում են գերակա խնդիր։ Տրանսպորտային երթուղիների մատչելիությունը բարձրացնելու համար զբոսաշրջային վայրերում հնարավոր է ունենալ օտարալեզու ուղեցույցներ։ Վերոնշյալ խոչընդոտները հաղթահարելու, Հայաստանում զբոսաշրջության համաչափ զարգացում ապահովելու համար պետական ​​քաղաքականությունը կարող է ուղղված լինել Հայաստանի նպատակակետին։ • Միջազգային ասպարեզում, Հայաստանը, որպես զբոսաշրջիկ գրավիչ այցելու, երկրի դրական զբոսաշրջությունը և զբոսաշրջության ոլորտը նպաստում են նրա արտաքին ներդրումներին։ ազդեցություն ունի տնտեսության այլ ճյուղերի (արդյունաբերություն, քաղաքաշինություն, կրթություն) վրա։ ներկայացում • Բացի ավանդական ուղղություններից (պատմական, մշակութային, առողջարանային) ՝ նպաստել զբոսաշրջության նոր ուղղությունների (էկոտուրիզմ, ագրոտուրիզմ, ծայրահեղ տուրիզմ, գործնական այցեր) զարգացմանը, ինչը Հայաստանը կդարձնի ավելի գրավիչ երկիր և՛ զբոսաշրջության, և՛ ներդրումների տեսանկյունից։ • Տրանսպորտային համակարգ մուտքի ապահովում։ Մասնավորապես, անհրաժեշտ է ընդլայնել օդային ճանապարհային ցանցը, ոլորտում պայմանագրեր կնքել հայտնի ավիաընկերությունների հետ։ • tourismբոսաշրջության ծառայություններ մատուցող ընկերությունների, զբոսավարների, ուղեկցորդների, տուրօպերատորների և գործակալների լիցենզավորում, ինչպես նաև սպառողների պաշտպանություն։ • Արվեստի և մշակույթի կազմակերպությունների հետ սերտ համագործակցություն, քանի որ անհրաժեշտ է նրանց օգնել պահպանել և ընդլայնել արվեստը, երաժշտությունը, արհեստները, խոհանոցը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] ՀՀ «Tourismբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգ» 13.02.2008, URL։ //mineconomy.am/media/2017/03/1454.pdf (Հղումը ՝ 02.05.2019)։ [2] Tourismբոսաշրջության և զբոսաշրջության մասին ՀՀ օրենք, Երևան 2003, URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=64659 (Հղումը ՝ 02.05.2019)։ [3] «Հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենք, Երեւան 2006, URL։ //www.arlis.am/documentview.aspx?docID=29624 (Հղումը կատարվել է 05.04.2019)։ [4] ՀՀ օրենք «Շրջակա միջավայրի վերահսկողության մասին», Երեւան 1998, URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=73116 (Հղումը կատարվել է 05.04.2019)։ [5] «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների օգտագործման և պատմական միջավայրի պահպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք, Երևան 1998, հասանելի է ՝ URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=38019 (Հղումը ՝ 22.04.2019) [5] Շ. Հարությունյան, «Tourismբոսաշրջության արդյունաբերություն և աշխարհագրություն», Երևան, 2004, էջ. 130 Օֆելյա Գալստյան URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ DEԱՐԳԱՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Տուրիզմի ռեսուրս, կայուն զարգացում, զբոսաշրջային ներուժ, կառավարում, պետական ​​քաղաքականություն։

example851

example851

Կլիմայի փոփոխություններով պայմանավորված աճել է տարրերային աղետների քանակը և մեծացել է դրանց տեղի ունենալու հաճախականությունը։ Սրանով պայմանավորված՝ անհրաժեշտություն է առաջանում կիրառել կլիմայի փոփոխությանն ուղղված համապատասխան գործիքները։ Որպես այդպիսի գործիք՝ հոդվածում հիմնավորվել է փոխադարձ ապահովագրության ներդրման անհրաժեշտությունը։ Ներկայացվել է փոխադարձ ապահովագրության ներդրման համար անհրաժեշտ իրավական ակտերի հիմնական դրույթները, ինչպես նաև միջոցառումների ցանկը։

Գիտ. ղեկ.՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Ս. Ավետիսյանտ.գ.թ., դոց. Ա. ՈսկանյանԿլիմայի համամոլորակային փոփոխությունը բարդ և համալիր հիմնահարց է, որն իր բացասական հետևանքներով էական ազդեցություն ունիբնակչության բարեկեցության և տնտեսության զարգացման վրա։ Հարկ էնշել, որ վերջին տարիներին կլիմայի փոփոխությանն ուղղված հարմարվողականության միջոցառումներն զգալիորեն ակտիվացել են միջազգային,ազգային և տարածաշրջանային մակարդակներով։ Հայաստանի Հանրապետությունը ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխությանշրջանակային կոնվենցիան վավերացրել է 1993 թ., հանդես գալով որպեսՀավելված I-ում չընդգրկված երկիր։ Թեև ՀՀ-ի ջերմոցային գազերի արտանետումների մասնաբաժինը գլոբալ արտանետումներում կազմում էընդամենը 0.017%, այնուամենայիվ վերջինս կամավոր սկզբունքներովիրականացնում է արտանետումների կրճատման և, ընդհանրապես, կլիմայի փոփոխության մեղմմանն ուղղված միջոցառումներ1։ Բազմիցս շեշտադրել ենք, որ կանխատեսվող կլիմայական փոփոխությունների պայմաններում իրավիճակը կվաթարանա հատկապես գյուղատնտեսության ոլորտում, քանի որ երկիրը դասվում է հողագործության տեսանկյունից ծայրահեղ ռիսկային երկրների շարքին։ Կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված ջերմաստիճանի բարձրացումը, տեղումների քանակի նվազումը, վտանգավոր և անբարենպաստ հիդրոօդերևութաբանական ռիսկերի հաճախականացումը իրենց բացասական ազդեցություննկունենան ոլորտի կայուն զարգացման վրա։ 1 Միավորված ազգերի կազմակերպության շրջանակային Կոնվենցիա կլիմայի փոփոխության մասին, http։ //www.nature-ic.am/res/pdfs/conventions/UNFCCC_arm.pdf.Գյուղատնտեսության վրա կլիմայի փոփոխության բացասական ազդեցություններն են՝ հողերի բերրիության նվազում, ջրային պաշարների նվազում, մշակաբույսերի բերքատվության իջեցում, բույսերի հիվանդությունների տարածում, կենդանիների հիվանդության մեծացում, հիդրոօդերևութաբանական վնասակար երևույթների հաճախակիություն1։ Գյուղատնտեսության համար հատկապես վտանգավոր են կարկտահարությունը, ցրտահարությունը, ուժեղ քամիները, ձնաբուքը, ջրհեղեղը,տեղատարափ անձրևը, որոնց գումարային դեպքերի քանակը ներկայացրել ենք գծապատկեր 1-ում։ Գծ. 1. ՀՀ-ում 2005-2014 թթ. ընթացքում տեղի ունեցած հիմնական տարերային աղետների գումարային դեպքերի քանակը2Վերլուծվող ժամանակահատվածում տարերային աղետների գումարային դեպքերի առավելագույնը դիտվել է 2014 թ.` 241 դեպք, իսկ նվազագույնը 2006 թ.` 83 դեպք։ Վերլուծությունները ցույց են տվել, որ ցրտահարության դեպքերի թիվըզգալիորեն աճել է, ինչը պայմանավորված է Արարատյան դաշտում միջինտարեկան կտրվածքով ջերմաստիճանի բարձրացմամբ, որն առավել նկատելի է մարտին, որով և պայմանավորված՝ վեգետացիան վաղ է սկսվում,ուստի՝ ապրիլին ջերմաստիճանի կտրուկ նվազումը բերում է ցրտահարության դեպքերի ավելացման։ Հորդառատ տեղումներով և կարկուտով օրերի թիվն ավելացել է, ինչը պայմանավորված է հորդառատ տեղումների ևկարկտաբեր ամպամածություն ձևավորող բարձրադիր ցիկլոնների ներթափանցման հաճախակիացմամբ3։ Հարկ է նշել, որ գյուղատնտեսության ոլորտում ցանկացած ցնցումսոցիալական և ֆինանսական բացասական հետևանքներ է ունենում թե՛բնակչության կենսամակարդակի և թե՛ երկրի մակրոտնտեսական ցուցանիշների վրա։ Իհարկե, բնական ռիսկերի հասցրած վնասները մեղմելու1 Ավետիսյան Ս., «Հայաստանի Հանրապետության պարենային անվտանգության հրատապխնդիրներ», Եր.։ Տնտեսագետ, 2014։ 2 Գծապատկերը կազմվել և հաշվարկները կատարվել են ՀՀ տարածքային կառավարման ևարտակարգ իրավիճակների նախարարության, ինչպես նաև ՀՀ ԱՎԾ-ի տվյալների հիմանվրա։ 3 Կլիմայի փոփոխության երրորդ ազգային հաղորդագրություն։ Երևան, «Լուսաբաց» հրատարակչություն, 2015, 64 էջ։ նպատակով պետությունը փորձում է որոշակի օգնություն տրամադրելտարերային աղետներից տուժած գյուղացիներին, սակայն ՀՀ պետականբյուջեի հնարավորությունները խիստ սահմանափակ են և, որպես կանոն,կորուստներն ամբողջովին չեն փոխհատուցվում։ Շատ դեպքերում գյուղացիներն ստիպված են լինում զբաղվել արտագնա աշխատանքով, որպեսզիկարողանան հնարավորինս ապահովել ընտանիքի նվազագույն ֆինանսական ծախսերը, իսկ գյուղատնտեսական վարկերի առկայության դեպքում`նաև մարել վարկի մայր գումարը և տոկոսները։ Որոշ տնտեսավարողներհրաժարվում են զբաղվել գյուղատնտեսական գործունեությամբ` նպաստելով առանց այն էլ մեծ թվով անմշակ հողերի ավելացմանը։ Որպես կլիմայի փոփոխության նկատմամբ գյուղատնտեսության դիմակայությունը բարձրացնելուն ուղղված միջոցառում՝ առաջարկում ենքկիրառել փոխադարձ ապահովագրական համակարգի հնարավորությունները։ Գյուղատնտեսության ոլորտում ռիսկերի կառավարման գործիքներըբաժանվում են երկու խմբի` ֆերմերների մակարդակում իրականացվողմիջոցառումներ և ռիսկի փոխանցման հետ կապված միջոցառումներ։ Երկրորդ խմբին են դասվում պետական հետաղետային օգնությունները,ապահովագրությունը և փոխադարձ ապահովագրությունը1։ ՆերկայումսՀՀ-ում գործող ոչ մի ապահովագրական ընկերություն գյուղատնտեսության ապահովագրության պայմանագրեր չեն կնքում, որի պատճառներըտարբեր են (ոլորտի ռիսկայնության բարձր մակարդակը, պետականաջակցության բացակայությունը, օրենսդրական դաշտի անկատարությունը և այլն)։ Պետական ապահովագրական ընկերության հիմնադրումը ևսկլիմայական փոփոխություններին հարմարվողականությանլավագույնտարբերակը կարող է լինել. դրան անդրադարձել ենք մեր նախորդ հոդվածներից մեկում2։ Փոխադարձ ապահովագրությունը ռիսկի կառավարման փորձարկված գործիքներից է, որը կիրառվել է դեռևս 17-րդ դարում։ Հրդեհի ռիսկից առաջին փոխադարձ ապահովագրական ընկերությունըԱՄՆ-ում հիմնադրվել է 1752 թ., իսկ կյանքի փոխադարձ ապահովագրության առաջին ընկերությունը Մեծ Բրիտանիայում` 1762 թ.3։ Փոխադարձապահովագրության էությունն այն է, որ ապահովադիրները միևնույն ժամանակ հանդես են գալիս որպես ընկերության հիմնադիրներ։ Նշենք, որ ՀՀ-ում փոխադարձ ապահովագրության իրականացմանփորձ արվել է դեռևս 2005 թ.Սյունիքի մարզի Տոլորսի գյուղատնտեսականկոոպերատիվում, որտեղ կազմակերպվել է «Գյուղատնտեսական կենդանիների վնասների փոխհատուցման հիմնադրամ»։ Գյուղատնտեսականկենդանիների ռիսկերի կառավարման գծով մոնիթորինգի անցկացմանհամար մշակվեց հարցաթերթիկի ձևը։ Կատարված հաշվարկների միջոցով2 Ոսկանյան Գ., ՀՀ գյուղատնտեսության մեջ ապահովագրական համակարգի ներդրմանքաղաքականությունը։ // Ագրոգիտություն, 3-4, 2015. էջ 87-91։ //dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/839715.գյուղատնտեսական կենդանիների համար սահմանվել էին հետևյալ սակագները` կով` 3.5-4.5%, երինջ` 6.5-7.5%, ոչխար, այծ` 5.5-6.5%։ Կատարված աշխատանքների շնորհիվ՝ Տոլորսի կոոպերատիվում կազմակերպվեցփոխադարձ ապահովագրության փորձնական հիմնադրամ, որի միջոցով`1. Կոոպերատիվի 45 անդամներից 22-ը ապահովագրեցին իրենց գյուղատնտեսական կենդանիների մի մասը.2. Ապահովագրվեց 122 գյուղատնտեսական կենդանի։ Ծրագրի իրականացման արդյունքներն էականորեն բարձր կլինեին,եթե 2006 թ. երաշտի պատճառով Տոլորսի կոոպերատիվի անդամները մեծվնասներ չկրեին1։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ փոխադարձ ապահովագրությունն ավելի դյուրին է կազմակերպել գյուղատնտեսական կոոպերատիվներում, քանի որ անդամներն այս դեպքում ունեն ընդհանուր շահ։ Այսգործընթացին միանշանակ կնպաստի նաև «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների մասին» ՀՀ օրենքը, որը երկար տարիների քննարկումներիցհետո ընդունվեց 2015 թ. դեկտեմբերի 21-ին։ Սակայն համայնքային մակարդակներում փոխադարձ ապահովագրության կազմակերպման նպատակով անհրաժեշտ է մշակել և գործողության մեջ դնել նաև «Փոխադարձապահովագրության մասին» ՀՀ օրենքը։ Նշենք, որ նմանատիպ օրենք գործում է մի շարք երկրներում, որոնցից է, օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնությունը2։ «Փոխադարձ ապահովագրության մասին» ՀՀ օրենքը կներառի հետևյալ հիմնական դրույթները.- փոխադարձ ապահովագրության իրականացման կարգը,- փոխադարձ ապահովագրության օբյեկտները,- փոխադարձ ապահովագրության միության կանոնադրությունը,- փոխադարձ ապահովագրության միության անդամների իրավունքներն ուպարտականությունները,- փոխադարձ ապահովագրության միության անդամակցության դադարեցումը,- փոխադարձ ապահովագրության միության կառավարման մարմինները ևվերահսկող մարմինը,- փոխադարձ ապահովագրության միության տնօրենը,- միության գույքը,- ապահովագրավճարները,- ապահովագրական պահուստները և այլն։ Փոխադարձ ապահովագրությունն իրականացվելու է կամավոր եղանակով՝ միության կանոնադրության կամ ապահովագրության պայմանագրի հիման վրա։ Միությունը պարատավորվելու է ապահովագրական պատահար տեղի ունենալու պարագայում փոխհատուցել իր անդամի կրածվնասները։ Փոխադարձ ապահովագրության միությունը կարող է ապահո1 Կիրակոսյան Կ., Գյուղատնտեսական կենդանիների փոխադարձ ապահովագրության կազմակերպումը, Խորհրդատվություն ֆերմերին, Երևան, 2007, 43 էջ։ վագրել իր ստանձնած ռիսկը այն ապահովագրողի մոտ, ով ունի այդ դասիգծով լիցենզիա։ Ապահովագրության օբյեկտ կարող է հանդիսանալ միայնմիության անդամի գույքային շահերը։ Փոխադարձ ապահովագրական միության կանոնադրությունը հիմնադիր փաստաթուղթ է, որը հաստատվելուէ միության ընդհանուր ժողովում։ Փոխադարձ ապահովագրական միության կառավարման մարմիններնեն լինելու ընդհանուր ժողովը, խորհուրդը և գործադիր տնօրենը։ Իրստանձնած պարտավորությունները կատարելու համար միությունը պարտավոր է ձևավորել ապահովագրական պահուստներ, որոնց հաշվին կարող է իրականացնել ներդրումային գործունեություն` ՀՀ կենտրոնականբանկի կողմից սահմանված ուղղություններով և սահմանաչափերով։ Առաջարկում ենք ստեղծել պետական կառույց, որը համապատասխանխորհրդատվություն, տեխնիկական աջակցություն կտրամադրի այն կոոպերատիվներին կամ գյուղական համայնքներին, որոնք ցանկություն կունենան իրականացնելու փոխադարձ ապահովագրություն։ Այստեղ կարևորվում է նաև վերաապահովագրական պաշտպանվածության տրամադրման հարցը, քանի որ փոխադարձ ապահովագրության դեպքումբարձր է սիստեմատիկ ռիսկը։ Գոհար Ոսկանյան, Ծաղկանուշ ՄիրզոյանԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ ՓՈԽԱԴԱՐՁԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր՝ կլիմայի փոփոխություն, տարերային աղետներ,հարմարվողականություն, փոխադարձ ապահովագրություն։

example2169

example2169

Սոցիալական խնդիրների լուսաբանման առանձնահատկությունը կարևորելով՝ հոդվածում քննության նյութ ենք դարձրել հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնդիրների լուսաբանումը հայկական հեռուստաեթերում իրավական և էթիկական տեսանկյունից։ Անդրադարձել ենք լրատվական դաշտում թույլ տրված բացթողումներին և սխալներին, ներկայացրել հաշմանդամության մասին 2015 թ.-ին պատրաստված նյութերը և համեմատական վերլուծություն անցկացնելով՝ բացահայտել դրանց իրավական և էթիկական բացթողումները։ Ստացված արդյունքները ցույց են տվել, որ հայկական հեռուստաեթերում հաշմանդամության խնդիրը լուսաբանելիս դեռևս լիարժեքորեն պահպանված չէ ո՛չ իրավական, ո՛չ էթիկական կողմը։

ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԷԹԻԿԱԿԱՆ ՏԵՍՉՈՒՄՆԵՐԻ ՀԵՏ Հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց խնդիրները Ֆիզիկական միջավայրի անհասանելիության պատճառով հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ արհեստականորեն զրկվում են հասարակության մաս կազմելու իրենց իրավունքից։ Արդյունքում, հաշմանդամություն ունեցող անձանց հետ իրական շփում ունենալու հնարավորություն չունենալով, ոչ հաշմանդամ մարդկանց մեծ մասի վերաբերմունքն այս սոցիալական խմբի նկատմամբ ձևավորվում է միայն կարծրատիպերի կամ սոցիալական առասպելների հիման վրա։ Այդ պատճառով ընտանիքում հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ծնունդը կամ ընտանիքի անդամներից մեկի կողմից հաշմանդամություն ձեռք բերելը հաճախ ցնցում է ամբողջ ընտանիքի համար։ Շատերը պարզապես չգիտեն, թե ինչպես վարվել իրավիճակի հետ։ Լրատվամիջոցները հսկայական դեր ունեն հասարակության իրազեկման, կարծրատիպերը կոտրելու և մարդկանց նկատմամբ դրական վերաբերմունքի զարգացման գործում։ Դրանք, իհարկե, կարող են նպաստել Հայաստանում բոլորի համար մատչելի հասարակության ձևավորմանը, հասարակություն, որը հավասարապես հոգ է տանում իր բոլոր անդամների մասին և երաշխավորում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների լիարժեք պաշտպանությունը։ Այսօր ոլորտի պատասխանատուները և խնդրով զբաղվող կազմակերպությունները համաձայն են, որ հաշմանդամության թեման երբեք չպետք է դուրս մնա լրատվամիջոցների ուշադրությունից։ Բայց միայն քանակի մասին խոսելը բավական չէ։ Coverageածկույթի որակը գերակա է։ Հաշմանդամության լուսաբանման սկզբունքները մշակվել են տարիների ընթացքում NGOԼՄ-ների հետ աշխատող հասարակական կազմակերպությունների կողմից 7։ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց հիմնարար իրավունքները Էջ 6 Սարգսյան Ս., «Սոցիալական հարցերի մասին» ՀՀ օրենք, ձեռնարկ, ՀՀ կառավարություն, Ե., 2014, էջ։ //www.mlsa.am/home/index.php?home.7 Անդրեասյան Կ., ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության մասին երկրում մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների վերաբերյալ, տարեկան զեկույց, Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակ, Երևան , 2015, էջ. 114։ Դրանք հետևում են օրենսդրական բուրգին, որը բաղկացած է ՀՀ Սահմանադրությունից, «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանության մասին» օրենքից։ ՀՀ Սահմանադրության 14.1 հոդվածը սահմանում է հոդվածը։ «Բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առաջ»։ Հաշմանդամության, տարիքի կամ սոցիալական այլ հանգամանքների հիման վրա խտրականությունն արգելվում է։ » «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածը սահմանում է. «Հաշմանդամություն ունեցող անձինք ունեն ՀՀ Սահմանադրությամբ և օրենքներով սահմանված նույն իրավունքները, ազատությունները և պարտականությունները, ինչպես մյուս անձինք»։ Լրագրողների համար առաջնահերթությունը պետք է լինի հաշմանդամություն ունեցող անձանց, նրանց շահերը ներկայացնող կազմակերպությունների համագործակցությունը, նրանց փորձի ուսումնասիրումը և ընդհանրացումը 8։ Պետք չէ շատ կենտրոնանալ մարդու ֆիզիկական խնդրի վրա։ Անհրաժեշտ է ցույց տալ մարդկանց հնարավորությունները, խոսել հասարակության լիիրավ անդամ դառնալու նրանց կարողության մասին։ Կրթությունը, մասնագիտություն ստանալու հավասար հնարավորությունները, համապատասխան տեխնիկական պայմանները, սոցիալական ծառայությունները, հաշմանդամություն ունեցող անձինք կարող են մեծ օգուտ բերել նրանց ընտանիքին և հասարակությանը։ Հաճախ լրագրողն ու լրատվամիջոցը դառնում են վերջին ատյանը, որին դիմում է քաղաքացին ՝ հուսալով հասնել ճշմարտությանը և արդարությանը։ Նման դեպքերում լրագրողը ստանձնում է քաղաքացու շահերի պաշտպանի դերը ՝ հորդորելով համապատասխան ատյաններին և պաշտոնատար անձանց ուշադրություն դարձնել խնդրին։ Բացի այդ, լրատվամիջոցների լուսաբանումը ազդում է նաև հասարակական կարծիքի վրա։ Հաշմանդամության ոլորտում իրականացվող սոցիալական քաղաքականությունն ուղղված է հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանությանը բոլոր բնագավառներում (իրավական, տնտեսական, բնապահպանական և այլն), հաշմանդամություն ունեցող անձանց հավասար հնարավորությունների ապահովում երկրի այլ քաղաքացիների հետ և կյանքի բոլոր ոլորտներում հավասար պայմանների ստեղծում։ Առավելագույն հավասար պայմաններ ստեղծելու համար, բացի շրջակա միջավայր մուտքի ապահովումից, հնարավոր է նաև ամբողջությամբ կազմակերպել հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական, հոգեբանական և մասնագիտական ​​վերականգնումը, ինչը կնպաստի կրթության, զբաղվածության և սոցիալական գործունեության գործընթացին։ հաշմանդամություն ունեցող անձանց։ Հաշմանդամության թեման հիմնականում սխալ է մեկնաբանվում հայկական լրատվամիջոցների կողմից։ 8 Ալավերդյան Ա., Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների և երիտասարդների ներգրավում, մեթոդական ձեռնարկ, Ունիսոն, Ե., 2010, էջ. 7 Սխալները շատ տարածված են, դրանք կրկնում են լրագրողների մեծ մասը։ Շատ հաճախ, երբ երկար տարիների փորձ ունեցող լրագրողը լուսաբանում է այս թեմային վերաբերող իրադարձություն, մեզ թվում է, որ ոչ մի սխալ չի թույլ տրվի, մենք լսում ենք նյութը և վերջ, դրանով մենք բավարարված ենք։ Այնուամենայնիվ, լավ լրագրող լինելու փաստը հաճախ բավարար չէ։ Լրագրողը հաճախ բավականաչափ լավ չգիտի թեման. զեկույցում նա հաճախ է արտաբերում այնպիսի արտահայտություններ, որոնք ճիշտ չեն ինչպես էթիկապես, այնպես էլ իրավական առումով։ Բոլորին թվում է, որ հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնդիրները լուսաբանելիս նրանք պետք է պատրաստեն խղճահարություն առաջացնող նյութ։ Հիմնականում չկա դրական պատկեր, որը կկոտրի հասարակության կարծրատիպերը։ Եվ մեր նպատակն է կոտրել այս բոլոր կարծրատիպերը, ապացուցել լրիվ հակառակը, գալ այն եզրակացության, որ եթե իրավական-էթիկական ոլորտում կան կանոններ, ապա դրանք պետք է կիրառվեն գործնականում։ Առայժմ այդ ամենը թերի է։ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը, ինչպես նաև այլ նախարարություններ և վարչություններ, հաջողությամբ համագործակցում են հասարակական կազմակերպությունների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ `հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանության բարձրացմանն ու ապահովմանն ուղղված սոցիալական ծրագրերի իրականացման գործում։ առկա խնդիրները լուծելու համապարփակ մոտեցում։ Քանի որ հասարակությունը տեղեկանում է լրատվամիջոցներից, և լրատվամիջոցները պատրաստում են բոլոր այն նյութերը, որոնք արտացոլում են մեր ներկայիս պատկերը, հատկապես խոցելի խմբերի դեպքում, լրագրողը իրավունք չունի սխալներ թույլ տալ, քանի որ այն ամենը, ինչ լսում են, պատճենվում է։ Հասարակությունը կրթվում է նաև հեռուստատեսության միջոցով։ Եվ շատ հաճախ հաշմանդամություն ունեցող անձանց մասին խոսելիս օգտագործվում են հեռուստատեսությամբ արված սխալ արտահայտությունները։ Այս խնդիրը լինելու է հայկական հեռուստատեսությունում, քանի դեռ իրավական դաշտը լուրջ քայլեր չի ձեռնարկում այս ուղղությամբ։ Լրատվամիջոցների ներկայացուցիչն իրավունք չունի անտեղյակ լինել նման թեմա լուսաբանելիս։ Հասարակության բոլոր այն շերտերը, որոնք որոշակի առնչություն ունեն այս ոլորտի հետ ՝ մամուլն, արդեն պարտավոր են քաջատեղյակ լինել այս ոլորտի իրավական-էթիկական նորմերին ՝ հաշվի առնելով հնարավոր հանգամանքը, որ տվյալ անձը չի համապատասխանում օրենսդրությանը։ -էթիկական նորմեր։ որը լուսաբանվել է և սխալ է, կարող է դատի տալ և պաշտպանել իր շահերը։ Լրագրողները և մեդիա կազմակերպությունները կարող են ամրապնդել կամ թուլացնել կարծրատիպերը `ներկայացնելով տարբեր սոցիալական խմբեր համապարփակ կամ պարզ ձևով։ Նրանք կարող են խթանել սոցիալական լարվածությունն ու բախումները, նպաստել խաղաղությանը, օգնել հասարակության յուրաքանչյուր խմբին պատշաճ վերաբերմունք և ուշադրություն դարձնելուն։ Սոցիալական խնդիրները լուսաբանող լրագրողը պետք է ունենա գիտելիքներ թիրախային խմբերի, ինչպես նաև փորձագետների, սոցիալական աշխատողների, համայնքների խնդիրների և լեզվի մասին, որպեսզի խուսափի անգրագետ, միամիտ գրառումներից և խուսափի «պետական ​​աղբյուրների» ապակողմնորոշիչ հղումներից։ Սոցիալական լրագրությունը պետք է ավելի շատ լուսաբանի իրավիճակի կամ գործողության ազդեցությունը նրանց զոհերի վրա, քան նրանց ընթացքի։ Էթիկական տեսանկյունից այն կարելի է անվանել «գլխիվայր» լրագրություն, քանի որ սխալներն ու բացթողումները ոչ միայն լրատվամիջոցներն են նկատում։ Հայաստանի հեռուստատեսությամբ սոցիալական խնդիրները լուսաբանող լրագրողները պետք է աղբյուր ունենան։ Այս ոլորտում լավ լրագրությունը նշանակում է թմրամոլների հետ խոսել հերոինի, երեխաների ՝ դպրոցի կամ դայակի, աղքատների և փոքրամասնությունների ՝ իրենց կյանքի մասին, միևնույն ժամանակ չմոռանալով, որ խնդիրները, նախքան հուզական լինելը, քաղաքական են 4։ Պետք է խուսափել կարծրատիպեր ստեղծող գնահատումներից և եզրակացություններից։ Հրապարակումները պետք է օգնեն ընթերցողին կոտրել ընդունված կարծրատիպերը, որ հաշմանդամություն ունեցող անձինք միայն խնամքի կարիք ունեն և չեն կարող օգտակար լինել։ 2013 Դեկտեմբերի 3-ին AR հեռուստաընկերությունը հեռարձակեց երկարամյա փորձառու լրագրող Նունե Սիմոնյանի ռեպորտաժը։ Նունե Սիմոնյանն ավելի լավ գիտի քաղաքական դաշտը, նրա հիմնական գործը այդ ոլորտն ընդգրկելն է։ Այնուամենայնիվ, քաղաքական ոլորտը լուսաբանող լրագրողին ուղարկում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ զեկույց պատրաստելու։ Ինչ է կատարվում? 1) Ամբողջ զեկույցի ընթացքում սխալ արտահայտություններ են լսվում հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ։ 2) Տվյալ հաշվետվությունը պատրաստելիս կադրերն ընդհանրապես չեն համապատասխանում միմյանց։ Լրագրողը խոսում է շարժունակության խնդիրներ ունեցող մարդկանց մասին, իսկ կադրում նա ցույց է տալիս մտավոր խնդիրներ ունեցող մարդկանց ՝ նրանց վերագրելով այդ շարժունակության խնդիրները։ 4 Կարապետյան Ի., Ինչպե՞ս շփվել հաշմանդամություն ունեցող անձանց հետ, երիտասարդ ձեռներեցների համար, USAID, Ե., 2014, էջ 8։ 3) հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց ներկայացնում է այնպես, կարծես նրանք ոչինչ չեն կարող անել։ 4) Ամբողջ զեկույցի ընթացքում լսվում է միայն «հաշմանդամ» բառի սխալ արտահայտությունը, որի փոխարեն պետք է ասել «հաշմանդամ»։ 5) ներկայացնում է թվային տվյալներ ՝ ասելով, որ այսօր Հայաստանում գրանցված է 150,000 (հարյուր հիսուն հազար) հաշմանդամ ՝ մոռանալով այն փաստը, որ այդ բառ ասելով նկատի ունենք տարբեր խնդիրներ ունեցող մարդկանց։ Արդյունքում, հաշմանդամություն ունեցող անձանց մեծամասնությունը, ինչպես նաև որոշ լրագրողներ, պատկերացնում են բոլոր կարիքավոր մարդկանց, բայց եկեք չմոռանանք, որ ինչպես անվասայլակում գտնվող անձը, այնպես էլ առողջության աննշան խնդիր ունեցողը, բայց ով ունի հաշմանդամություն, հաշմանդամություն նույնպես համարվում է հաշմանդամություն ունեցող անձ։ Հիմա ներկայացնենք 2013-ի օրինակները։ Նունե Սիմոնյանի հեղինակային ռեպորտաժից, որը դեկտեմբերի 3-ին ցուցադրեց «ԱՐ» հեռուստաընկերությունը։ Դրանք ևս մեկ անգամ կապացուցեն, որ լրագրողական էթիկան չի պահպանվել։ «Այսօր Հայաստանում գրանցված է ավելի քան 150 000 հաշմանդամ։ Նրանք մեր հարազատներն են, մեր հարեւանները, մեր հայրենակիցները։ Ուստի եկեք մի կողմ դնենք մեր արհամարհական քովը և դիմենք նրանց, ովքեր դրա կարիքը ավելի շատ են զգում։ Եկեք սիրենք մեր հարեւաններին ոչ միայն բառերով », - լրագրողը իր զեկույցում այնպիսի նախադասություններ է արտաբերում, որոնք հասարակության մեջ արդեն իսկ խղճում են այդ մարդկանց հանդեպ ՝ կարծրատիպերը կոտրելու փոխարեն։ Չի կարելի չհիշատակել այս հեռուստաալիքի լրագրողներից Քրիստինե Ոսկանյանին, ով ավելի զգայուն է սոցիալական ոլորտի խնդիրները լուսաբանելիս, տալիս է յուրաքանչյուր անձի վերաբերյալ տեղեկատվություն և նախնական ստուգում, թե ինչպես է ճիշտ ձուն վերաբերվելու իրեն։ .. Դա է վկայում 2015 թվականը։ Փետրվարի 24-ին նրա պատրաստած զեկույցը «ԵԱՀԿ աջակցությամբ Հայաստանում հաշմանդամություն ունեցող անձանց բարձրագույն կրթության մատչելիության վերաբերյալ ուսումնասիրության ներկայացում» թեմայով։ Լրագրողական էթիկայի բոլոր նորմերը պահպանվել են ՝ սկսած հաշմանդամություն ունեցող անձի հետ հարցազրույցից, երբ դու պետք է նստես նրան հավասար լինելու համար, կամ իջնես, որպեսզի հավասարություն լինի ինչպես աշխատակազմում, այնպես էլ ընդհանրապես, քո «միջավայրում»։ ՝ դիտարկելով լրագրողական էթիկայի նորմերը։ Համապատասխան լուսանկարների օգտագործումը խրախուսվում է։ Այնուամենայնիվ, հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել նրանց ընտրությանը։ Այստեղ և չպետք է ընտրվեն անձնակազմ, որոնք անհարկի կենտրոնացած են անձի ֆիզիկական խնդրի վրա կամ չունեն բավարար տեղեկություններ նրա մասին, ինչը էթիկապես սխալ է 5։ Անցկացնելով համեմատական ​​վերլուծություն Հաշմանդամության հետ, ներկայացնենք, թե ինչ կարող է լինել ճիշտ գործողության մեխանիզմը։ Մասնավորապես, 2015 թ. 2012 թ. Հունիսի 25-ին Հաշմանդամությունը ներկայացրեց համապարփակ հոդված հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների, նրանց հնարավորությունների և լուսաբանման ճիշտ կանոնների մասին։ Եվ սա ընկալվում է ոչ թե որպես խղճահարություն, այլ որպես ուսուցում ՝ ճիշտ կանոններ թելադրող, որոնք պարունակում են էթիկայի բոլոր չափանիշները։ Համեմատական ​​վերլուծություն կատարելով `բացթողումներն ու թերությունները նկատելի են դառնում, և նկատելի է դառնում Հաշմանդամության առավելությունը, որը, ցավոք, չկա Հայաստանի հեռուստատեսությունում։ Լրագրողը պատմում է այն պատմությունների մասին, որոնք մարդկանց հետաքրքրում են լրագրողական լեզվով, բայց բարդ պատմությունը դյուրին ընկալելը կարող է լուրջ էթիկական հետևանքներ ունենալ. • Դուք չե՞ք շահարկում մեկի դժբախտությունը, • Դուք չափազանց պարզեցնո՞ւմ եք բարդ պատմությունը, օգտագործում են իրենց երեխաներին `մատնանշելու սոցիալական ծառայությունների թերությունները։ • Արդյո՞ք լրատվամիջոցները չեն հավերժացնում զոհ հասկացությունը սոցիալական խնդիրներ ունեցող մարդկանց նկարագրելիս։ «Հաշմանդամությունը» սոցիալական հասկացություն է, այլ ոչ թե բժշկական։ Հաշմանդամության սոցիալական մոդելի համատեքստում տրամաբանական է օգտագործել համապատասխան տերմինաբանություն, որը չի ստեղծում բացասական կարծրատիպեր, չի վիրավորում հաշմանդամություն ունեցող անձի արժանապատվությունը։ Defրպարտություն վիրավորանք 87 Ըստ 1087.1 հոդվածի, տվյալ իրավիճակում հրապարակային արտահայտությունը, իր բովանդակությամբ, չի կարող համարվել վիրավորանք, եթե դա հիմնված է ճշգրիտ փաստերի վրա (բացառությամբ բնական արատների) կամ գերակա հանրային շահի։ Ինչպես ցեղային նկարագրության դեպքում, այնպես էլ հաշմանդամություն ունեցող անձի համար տերմինի ընտրությունը հաճախ հիմնված է կարծրատիպերի և այլ զգայական ընկալումների վրա 6։ Մարդուն երբեք չպետք է նշեն բացառապես իր հաշմանդամության համաձայն. Կաղ, խուլ համր, կույր, մտավոր հետամնաց, հոգեկան հիվանդ, ասենք 5 Ասրիբաբյան Ե. Հարաբերությունները սկսվում են վերաբերմունքից, Ե., 2013, էջ։ 17 6 Ալավերդյան Ա., Հավասար հնարավորություններ, տեղեկատվական գրքույկ, Ունիսոն, Ե., 2011, էջ 31։ մեխված է լակի վրա։ «Նորմալ» բառը չպետք է օգտագործվի `հաշմանդամություն չունեցող անձին վերաբերելու համար (երբ համեմատվում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց հետ)։ Իշտ տերմինաբանության սկզբունքն այն է, որ առաջնային անձը 7 է։ «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենք և այլ «Սոցիալական ներառման մասին» օրենքը սահմանում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար հաղորդակցության համար տեղեկատվության մատչելիությունը։ Համար Հաշմանդամություն ունեցող անձանց տեղեկատվության, զանգվածային լրատվության միջոցների, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և էլեկտրոնային հաղորդակցության մատչումն ապահովում է լիազորված մարմինը `Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանած կարգով։  Գոյություն ունեցող կայքերը, ինչպես նաև նոր ձևավորված կայքերը ենթակա են անհատականացման ՝ հաշվի առնելով ձևավորման ընդհանուր սկզբունքները։ Պետական ​​և մասնավոր հեռուստառադիոընկերությունները տրամադրում են մանկական և նորությունների հեռուստածրագրերի թարգմանություն ժեստերի լեզվով։ Համապատասխանություն Հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար, ելնելով իրենց անհատական ​​կարիքներից, իրավասու պետական ​​մարմինների կողմից իրականացվում է համապատասխան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և ծրագրերի մշակում և սարքավորումների կամ վերականգնողական սարքավորումների տրամադրում։ Իրականում, սակայն, դեռ լուրջ անելիքներ կան հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության, ինչպես նաև նրանց լուսաբանման էթիկայի ոլորտում։ * Հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնդիրները ՀՀ հեռուստատեսությամբ ներկայացվում են խղճահարություն առաջացնող երանգներով, ինչպես նաև տեղական պաթոսով։ Լրատվամիջոցները հաճախ ուշադրություն չեն դարձնում իրենց հերոսներին նկարագրելու համար օգտագործվող բառերին։ Նրանք պետք է հումորով հաղորդեն հաղորդագրությունը, որը հնարավորություն կտա նյութը փոխանցել առանց հանդիսատեսին ձանձրացնելու։ * Հաշմանդամություն ունեցող անձանց ներկայացնելիս theԼՄ-ները չեն նշում դրանց հնարավորությունները դրական լույսի ներքո, օրինակ, թե որքան աշխատանք են կատարում, ինչը կարող է օգտակար լինել նաև խնամք տրամադրելուց բացի։ 7 Սանոսյան Ս., Հավասար հնարավորություններ, տեղեկատվական գրքույկ, Ունիսոն, Ե., 2011, էջ 15։ * Հաշմանդամություն ունեցող անձինք ներկայացված են ՀՀ հեռուստատեսությունում («ԱՐ» հեռուստաընկերություն և ՀՀ հանրային հեռուստաընկերություն) որպես հասարակության լիիրավ անդամներ, ոչ պասիվ, ոչ ինքնադիտողներ, ովքեր ունեն կրթություն, մասնագիտություն ստանալու հնարավորություններ, համապատասխան տեխնիկական պայմաններ սոցիալական ծառայությունների մատչում, ինչը շատ հաճախակի է։ Ոչ այլ հեռուստաալիքներով։ * Հեռուստատեսությունները հաճախ հաշվի չեն առնում հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ տեղեկությունները, որոնք ավելի փոքր լսարանին տեղեկացնում են, որ երեխաներին պետք է ցուցադրել դրական օրինակներ։ Նրանք չեն կենտրոնանում մեկ թեմայի վրա (կրթություն, զբաղվածություն, անձնական կյանք և այլն), բայց ներկայացնում են այս ամենը միասին։ * ՀՀ լրատվամիջոցները չեն արդարացնում իրենց թեմայի ընտրությունը։ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար մատչելի միջավայրի հարցը լուսաբանելով ՝ նրանք նաև խոսում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց առողջական խնդիրների մասին, որոնք ավելի անհատական ​​են, ճիշտ կլինի, երբ այդ մասին հատուկ նյութ պատրաստվի։ * Լրագրողական էթիկայի տեսակետից կան վարքի ընդհանուր կանոններ, որոնք դեռ բաց են։ Հաշմանդամություն ունեցող անձի հետ հարցազրույցը նշանակում է կապ հաստատել նրա հետ, ոչ թե ուղեկցողի կամ թարգմանչի հետ։ Սա կարելի է համարել լրագրողական էթիկայի խախտում։ Հաշմանդամություն ունեցող անձի հետ կանգնելիս խոսելը կրկին սխալ է և անընդունելի։ Անվասայլակ օգտագործող անձը լրագրության մեջ հաճախ դառնում է քննարկման լուրջ թեմա։ Լրագրողը կենտրոնանում է նման մանրամասների վրա ՝ ասելիքը հետին պլան մղելով։ Ինչ վերաբերում է հատուկ բառերին և բառակապակցություններին, ապա բազմաթիվ ապացույցներ կան, և թերությունները ոչ միշտ են շտկումներ ունենում։ Հիմնաբառեր և արտահայտություններ, որոնք վիրավորական են հաշմանդամություն ունեցող անձի համար, ինչպիսիք են «հիվանդ», «կաղ», «թերի», «անվասայլակ», «բնածին հաշմանդամ», «չհասունացած», «մտավոր», «էպիլեպտիկ», «ցնցող «և այլն Նշված բառերը և արտահայտությունները վերցված են հաշմանդամություն ունեցող անձանց մասին Հայաստանի massԼՄ-ների կողմից լուսաբանված նյութերից։ Դրանք, իհարկե, կարծրատիպային բառեր և արտահայտություններ են, որոնք, ցավոք, ունեն իրենց վատ հետևանքները ՝ հետք թողնելով մարդկանց վրա։ Դիանա Մանուկյան ՀԱՍՄԱՆԴԱՄՈՒՏՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԵՎ ԷԹԻԿԱԿԱՆ ՀԱՐԵՐԻ ՊԱՀԱՆՆԵՐԸ ՀԵՌՈՒՍՏԱԲՈՒUMԱՆՈՒՄՈՒՄ ։

example1491

example1491

Աշխարհագրական անվանակարգի յուրացման արդյունավետության բարձրացման նպատակով մեր կողմից մշակվել է ուրվագծային աշխարհագրական թելադրությունների յուրաքանչյուր տեսակը նախատեսված է կիրառել ուսուցման գործընթացի որոշակի փուլում։ Թելադրությունների համակարգը հաջողությամբ փորձարկվել է ՀՊՄՀ-ի աշխարհագրության բաժնում և ներառվել ամբիոնի աշխատանքների մեթոդական համակարգում։

Այս մեթոդաբանական մշակումն ուղղված է ուսանողների կողմից աշխարհագրական նոմենկլատուրայի արդյունավետության բարձրացմանը։ Քարտեզը և աշխարհագրական անվանացանկը աշխարհագրական մշակույթի բաղկացուցիչ մասն է [1]։ Քարտեզը համարվում է աշխարհագրության երկրորդ լեզու, գիտելիքն անհրաժեշտ նախապայման է աշխարհագրական գիտելիքները յուրացնելու համար։ Քարտեզը կատարում է հոգեբանական-հոգեբանական-մանկավարժական մտածողություն, համակարգում, հեշտացնում է դրանց յուրացումը և անգիրացումը, զարգացնում է գոյությունը, հիշողությունը, դիտումը, ձևավորումը [2]։ Աշխարհագրության աշխարհատարածական մտածողության գործառույթը. Գիտելիքների կազմակերպում, կազմակերպված աշխատանքի յուրացման համար անհրաժեշտ գիտելիքների պատրաստում, ուսուցիչը պետք է ազատ տիրապետի անվանակարգի ամբողջ ծավալին։ Մասնագիտական ​​գրականության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ աշխարհագրության դասավանդման մեջ մեծ ուշադրություն է դարձվում քարտեզագրման անվանացանկին։ Պետք է նշել, որ աշխարհագրական նոմենկլատուրայի տիրապետումը (աշխարհագրական տեղանունների տերմինների ամբողջություն) անհրաժեշտ է ոչ միայն աշխարհագրական կրթության լիարժեք ապահովման, այլև ընդհանուր մշակույթի ձևավորման համար։ Այն նպաստում է տարբեր էթնոմշակույթների դավանանքի ճանաչմանը, և ջրային մարմինների անունները պահպանվում են վերջաբաններով, ինչը մեծ լեզվական արժեք է [2]։ Հետեւաբար, այս անունները պետք է հաշվի առնել։ Մանկավարժական պրակտիկայի ընթացքում ուսանողները հայտնաբերեցին քարտեզի և աշխարհագրական նոմենկլատուրայի ավելորդ մակարդակ, ինչը ենթադրում է մասնագետների կողմից հարցաքննության մոտեցումների վերանայում։ Այս դեպքում անհրաժեշտ է մշակել մեթոդաբանական մոտեցումներ և լուծումներ, որոնք թույլ կտան ապահովել ուսանողների գիտելիքների մակարդակը։ Աշխարհագրական չհամակարգված «աշխարհագրական թելադրանքի» միջոցով յուրացման արդյունավետ մեթոդ, որը կարող է իրականացվել համալսարանի յուրաքանչյուր աշխարհագրական առարկայի տարբեր մասնագետների կողմից ՝ ապահովելով աշխատանքի նվազագույն ժամանակահատված։ Մոնիտորինգը պետք է տեղին լինի։ Մենք մշակել ենք աշխարհագրական թելադրման համակարգ, որի նպատակն է բարձրացնել աշխարհագրական գիտելիքների որակը `հնարավորությունները, մասնավորապես` աշխարհագրական անվանումների և կիրառման որակը, դրանց ստուգման արդյունավետությունը։ Աշխարհագրական թեմաները կարող են լինել բանավոր կամ բանավոր, թվային, խորհրդանշական կամ խորհրդանշական։ 1. Բանավոր կամ բանավոր տեսակ։ Օբյեկտի անվանումը ուրվագծային քարտեզի վրա գրված է տառերով (նկ. 1)։ 2. Թվային տեսակ։ Եզրագծային քարտեզը ցույց է տալիս ցուցադրվող օբյեկտների հաջորդական թվերը (նկ. 2)։ 3. Խորհրդանշական կամ խորհրդանշական տեսակ։ Ուրվագծային քարտեզի ուրվագծերը նշվում են աշխարհագրական խորհրդանիշներով (նկ. 3)։ Նկար. 1. Բայական kamverbalNk։ 2. DigitalFig. 3. Խորհրդանշական կամ խորհրդանշական աշխարհագրական դրույթները, կախված կրթական գործունեության կազմակերպումից, կարող են լինել ՝ 1. ճակատային կամ ճակատային, 2. խմբային։ Աշխարհագրական դիրքերը, կախված դասընթացի կազմակերպումից, կարող են լինել. 1. դասասենյակ (դասի ընթացքում նյութը ամրապնդելու նպատակով), 2. արտադասարանական (խորհրդատվությունների ընթացքում, թերությունները պարզելու համար, պատրաստվել դասընթացների քննություն)։ Աշխարհագրական թեմաները, ըստ դիդակտիկ նպատակի, կարող են լինել ՝ 1. ախտորոշիչ, 2. կրթական, 3. մարզիչ, 4. թեստ։ Առաջարկվող աշխարհագրական թելադրությունների տեսակները կատարվում են այստեղ։ Թելադրությունների տևողությունը կարող է տատանվել 5-30 րոպեի միջև, կախված դրա դիդակտիկ նպատակից։ Եզրագծային քարտեզների հիմքը 1. Աշխարհագրական ախտորոշիչ թելադրությունը տրվում է ուսումնական տարվա սկզբին, այն կազմակերպվում է ճակատային կամ ճակատային հայտնաբերմամբ։ Աշխատանքի նպատակն է զարգացնել և ընդլայնել ուսանողների գիտելիքների բազան աշխարհագրական կատեգորիայի վրա։ Առաջին տարվա առաջին թելադրանքը պարունակում է դպրոցական գիտելիքների պաշար։ Այն ներառում է 6-12-րդ դասարաններում օգտագործվող ամենատարածված անունները։ Մասնագիտական ​​գիտելիքների վրա հիմնված տեղանունները կարելի է համարել։ Այս թելադրության բովանդակությունը ճիշտ կազմելու համար անհրաժեշտ է ունենալ աշխարհագրական անվանակարգով նախատեսված ամբողջ աշխարհագրական անվանակարգը։ Թելադրության իրականացման մեթոդաբանությունը հետևյալն է. Տեղանունները թելադրված են դասախոսի կողմից, ուսանողները դրանք արձանագրում են ուրվագծային քարտեզներում բանավոր կամ բանավոր։ Աշխատանքի համար հատկացված ժամանակը 15-20 րոպե է։ Երկրորդ կուրսից չորրորդ կուրս, ինչպես մագիստրատուրայում, տարվա սկզբին կրկին օգտագործվում են ախտորոշիչ թելադրություններ։ Դրանք պարունակում են նախորդ տարիների առաջադրումը։ Թելադրության բովանդակությունը ճիշտ ընտրելու համար անհրաժեշտ է առկա կատեգորիան հանել բովանդակությունից, դարձնել այն ընդհանուր և կազմել թելադրության բովանդակությունը։ Թելադրության բովանդակության մեջ նպատակահարմար է ներառել հարյուր տեղանուն։ Այս պարագայում ավելի արդյունավետ է թելադրության տեսակի օգտագործումը `նվազագույն ժամանակի սպառման պայմաններում խոշորացման աստիճանը ստուգելու համար։ Ախտորոշիչ թերությունների օգտագործումը հնարավորություն է տալիս չափել, գնահատել, այսինքն ՝ վերահսկելի դարձնել ուսանողի կողմից աշխարհագրական նոմենկլատուրայի տիրապետման ընդհանուր մակարդակը, բացահայտել բացթողումները ՝ դրանք էլ ավելի շտկելու համար։ Ուսուցողական յուրաքանչյուր մասնագիտական ​​առարկայական համակարգի անվանակարգում։ Ինտերակտիվ դասախոսության գործնական աշխատանքի ընթացքում նպատակահարմար է օգտագործել աշխարհագրական թելադրանքը։ Այն կազմակերպվում է ճակատային խմբավորման ուժերի կողմից։ Աշխատանքի նպատակն է ամրապնդել նորոգված վայրերի հիշողությունը։ Թելադրության մեթոդը հետևյալն է. Ինտերակտիվ դասախոսության ընթացքում, սովորաբար վերջում, դասի ընթացքում ներկայացված տեղանունները թելադրում է դասախոսը, ուսանողները դրանք գրում են ուրվագծային քարտեզների վրա բանավոր կամ խորհրդանշական ձևերով։ Ուսուցողական թելադրանքը կարող է կատարվել ուսանողների կողմից։ Այս պարագայում ուսանողները ներկայացված բովանդակությունից հանում են աշխարհագրական կատեգորիան, փոքր խմբում կազմում են թելադրության բովանդակությունը, դասընկերների համար դաստիարակչական թելադրանք։ Ուսուցչական թելադրության ընթացքում թույլատրվում է օգտագործել աշխարհագրական ատլաս կամ ցանկացած քարտեզագրական աղբյուր, որպեսզի կրթական գիտակցության մեջ տեղի անունը հիշվի, առանց խեղաթյուրումների։ Թելադրության համար հատկացված ժամանակը 3-5 րոպե է։ 5-10 տեղանուններ, իրականացնում է քարտեզագրական հմտությունները, որոնք մարզում են ձեռքբերումը։ 3. Աշխարհագրական վերապատրաստման թելադրանքը նպատակահարմար է օգտագործել լաբորատոր-գործնական աշխատանքների ընթացքում։ Այն կազմակերպվում և իրականացվում է ուսանողների փոքր խմբերի կողմից։ Նպատակահարմար է օգտագործել բոլոր տեսակի թելադրությունները ՝ բանավոր կամ բանավոր, թվային-խորհրդանշական կամ խորհրդանշական։ Աշխատանքի նպատակն է առաջադրման վարպետությունը բարձրացնել հմտության մակարդակի։ Թելադրության իրականացման եղանակը հետևյալն է. Ուսանողներին հանձնարարվում է պարբերաբար հեռացնել աշխարհագրական կատեգորիան էլեկտրոնային տիրույթում ներկայացված դասախոսությունների բովանդակությունից, անհատապես կազմել աշխարհագրական կատեգորիայի տվյալների շտեմարան։ Ուսուցչական թելադրության առանձնահատկությունն այն է, որ բովանդակության կազմումը, իրականացումը և ստուգումը իրականացվում են բացառապես ուսանողների կողմից։ Ուսանողների մի խումբ կարող է նույն դասի ընթացքում թելադրել։ Կազմակերպիչ խմբի ուսանողները գնահատվում են կազմակերպության որակի համար, իսկ փորձարկված ուսանողները, արդյունքը ցույց տվող մասնակիցները կարող են գնահատվել «որպես ստուգիչ» և որպես ստուգիչ։ Այս պարագայում ուսանողի վերջնական գնահատականի համար։ Աշխատանքի թելադրանքը կազմվում է ընդհանուր միջին գնահատականից։ Յուրաքանչյուր խմբի աշխատանքին հատկացված ժամանակը 3-5 րոպե է։ Այս տեսակի և թելադրման ձևերի կիրառման արդյունքում սովորողները լիովին տիրապետում են տեխնիկական հմտություններին մասնակցելու թեստային թելադրանքին։ կունենա կարողություն 4. Աշխարհագրական թեստի թելադրությունը նախորդներից տարբերվում է բովանդակության ծավալով, քանի որ ենթադրում է առարկայի մեջ ընդգրկված աշխարհագրական կատեգորիայի համապարփակ ստուգում։ Նպատակահարմար է օգտագործել թելադրման թվային-խորհրդանշական տեսակները։ Այն կազմակերպում է դասախոսը միջանկյալ քննությունների, թեստերի և ավարտական ​​քննությունների ժամանակ `ինչպես դասի ընթացքում, այնպես էլ խորհրդակցության ժամերին։ Թեստային թելադրությունը գնահատվում է ըստ նախկինում ներկայացված չափանիշների։ Օրինակ ՝ թելադրությունը բաղկացած է հիսուն տեղանուններից, որոնցից յուրաքանչյուրը ունի երկու միավորի արժեք։ Աշխատանքին հատկացվում է 25-30 րոպե։ Թելադրությունների տեսակներն իրենց ուրույն տեղն ունեն ուսման գործընթացում, տիրապետման որակը ապահովելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել ճիշտ կարգով։ Աշխարհագրական թելադրանքների կատարման արդյունքում ավարտված ուրվագծային քարտեզը կարող է այսպիսի տեսք ունենալ (նկ. 4)։ Պարզվեց, որ աշխարհագրական մշտական ​​թելադրությունների ամբողջ համակարգը կիրառելուց հետո մանկավարժական պրակտիկայում ուսանողների կողմից քարտեզների օգտագործման համեմատաբար բարձր արդյունքներ են գրանցվում։ Իրենց բանավոր խոսքին զուգահեռ, նրանք օգտագործում են աշխարհագրական տեղանուններն ավելի ազատ ցուցադրելու հնարավորությունը, կազմակերպում են դպրոցական աշխարհագրական թելադրանքներ, կազմում դասի տնային առաջադրանքների գործնական առաջադրանքներ։ Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ «զարգացած համակարգի» կիրառումը նպաստում է աշխարհագրության ուսուցչի մասնագիտական ​​կարողությունների արդյունավետ զարգացմանը և աշխարհագրության ուսուցման արդյունավետության բարձրացմանը։ «Աշխարհագրական թելադրություններ» Գծապատկեր 4. Լրացված ուրվագիծ ։

example1659

example1659

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել պաշտպանին քրեադատավարական ապացուցման սուբյեկտ դիտարկելու գործնական խնդիրներին, որոնց համատեքստում քննարկվել են քրեադատավարական 355ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ապացուցման գործընթացին պաշտպանի մասնակցությունը որպես վերջինիս իրավունք կամ պարտականություն դիտարկելու եւ պաշտպանի կողմից վարույթի հանրային մասնակիցներին զուգահեռ փաստաբանական քննություն վարելու հնարավորության վերաբերյալ հարցադրումները, վերլուծության են ենթարկվել թվարկված խնդիրների առնչությամբ դատավարագետների իրարամերժ մոտեցումները եւ օրենսդրական կարգավորումները, ինչպես նաեւ արվել են եզրահանգումներ եւ օրենսդրական առաջարկներ։

Ապացուցողական գործընթացին օմբուդսմենի մասնակցության սահմանների հարցը իրավագիտության ամենաքննարկվող հարցերից մեկն է, բայց այն առաջացրել է հակասություններ, որոնք արտացոլվել են օմբուդսմենին որպես քրեական ապացույցների առարկա համարելու հարցում։ Պաշտպանին որպես քրեական ապացույցների առարկա գոյություն ունեցող գիտական ​​մոտեցումների և իրավական կարգավորումների վերլուծության համար անհրաժեշտ է դիտարկել հետևյալ երկու փոխկապակցված հարցերը. Ա) Պաշտպանի մասնակցությունը քրեական ապացույցների գործընթացին վերջինիս իրավո՞ւրն է, թե՞ պարտավորությունը։ Բ) Պաշտպանը ՝ որպես քրեական ապացույցների առարկա, նա ունի՞ փաստաբանական քննություն, թե՞ ոչ։ Որոշ հեղինակներ օմբուդսմենի մասնակցությունը քրեական ապացույցների գործընթացին համարում են իրավունք, մյուսները ՝ պարտականություն [1, p. 60]։ Իրավաբանական գրականության մեջ նշվում է, որ Պաշտպանի գործունեությունն ունի հասարակական իրավաբանական բնույթ (հանցագործություններ Amt, fonction publique) [2, էջ. 199], այստեղից էլ Պաշտպանի ընդհանուր պարտականությունն է պաշտպանել Պաշտպանի իրավունքներն ու օրինական շահերը։ Այս կապակցությամբ, Վ.Լ. Կուդրյավցևը նշեց, որ ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 49 1 1-ին հոդվածն արտացոլում է օմբուդսմենի լիազորությունների պարտադիր բնույթը, և այս դեպքում `օմբուդսմենի իրավունքը կասկածել և ամբաստանյալ ունենալ քրեական դատավարություններում` սույն օրենսգրքին համապատասխան։ և փաստաբանական օգնության փաստաբան է։ «Իրավագիտություն» տերմինն օգտագործվում է գրականության մեջ սահմանման իմաստով, ըստ որի հեղինակությունը իրավունքի և պարտականությունների զուգադիպություն է [3, p. 56]։ Այս ընդհանուր բնույթը ենթադրում է, որ անհրաժեշտ է Պաշտպանի գործողություններին վերաբերվել այնպես, ինչպես թույլատրվում է և միևնույն ժամանակ ՝ որպես պարտադիր գործողություններ։ Դրանից ելնելով ՝ օրենսդիրը որդեգրել է իրավական կարգավորման նկարագրական մեթոդը «պաշտպան» հասկացությունը սահմանելիս ՝ «իրավունք ունի» կամ «պարտավոր է» բառերը օգտագործելուց զերծ մնալով, քանի որ վերջինս հնարավորություն չունի հստակ կարգավորելու այն հատուկ իրավիճակները, երբ փաստաբանը օժտված է օրենքով։ իրավունքներով, միաժամանակ կրում է դրանք իրականացնելու պարտավորություն։ Ընդհանուր պարտավորությունը պահանջում է, որ պաշտպանը հնարավորության դեպքում օգտագործի իր իրավունքները պաշտպանության նպատակով։ Փաստաբանի իրավունքներն օրենքով չարգելված պաշտպանության բոլոր միջոցներն ու մեթոդներն օգտագործելու ընդհանուր փաստը վկայում է նաև «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 19-րդ հոդվածում ամրագրված փաստաբանի պարտականությունը, համաձայն որի `փաստաբանը պարտավոր է ազնվորեն և բարեխղճորեն պաշտպանել հաճախորդի իրավունքներն ու օրինական շահերը։ բոլոր միջոցներով և մեթոդներով, որոնք չեն արգելվում։ Ինչ վերաբերում է Պաշտպանին քրեական-դատական ​​ապացույցների առարկա համարելու շրջանակներում դատական ​​քննություն անցկացնելու մասին հարցին, հարկ է նշել, որ դա բխում է Պաշտպանի կողմից ապացույցներ հավաքելու և ներկայացնելու իրավունքից։ Ի տարբերություն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի, ՌԴ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը 2001 թվականից նախատեսում էր օմբուդսմենի իրավունքը հավաքել և ներկայացնել ապացույցներ (53-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետ)։ Ելնելով նշված նորամուծությունից ՝ առաջ է քաշվել զուգահեռ կամ իրավական փորձաքննության գաղափարը, որը միանշանակ չի ընդունվել գիտնականների կողմից։ 345 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Ե.Գ. Մարտինչիկի մշակած հայեցակարգի և փաստաբանական քննության մոդելի համաձայն, փաստաբանական քննությունը համարվում է նախաքննական վարույթի բաղկացուցիչ մաս, որն իրականացնում է կասկածյալի իրավունքները պաշտպանելու ունակ փաստաբան, մեղադրվողը և օրինական շահերը։ Փաստաբանությունը ՝ հետաքննության և նախաքննության հետ մեկտեղ, հանցագործության նոր տեսակ է, որն իրականացվում է նշված տեսակի նախաքննության և քննիչի, քննիչի կամ դատախազի կողմից հարուցված քրեական գործի հիմքերով և Ռուսաստանի քրեական դատավարության ընթացակարգին համապատասխան [4, էջ. 135]։ Մրցակցության գաղափարախոսությունը վերաիմաստավորելու երկու հայեցակարգային հարցերի համատեքստում, մասնավորապես, այն դատավարական սկզբունքից դատավարության ձևի (ռեժիմի) վերափոխելու և պաշտպանության իրավունքներն ընդլայնելու համար ՝ Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը (այսուհետ ՝ Նախագիծ) իրեն իրավունք է վերապահում նյութերի փոխարեն հավաքել և ներկայացնել ապացույցներ։ Իրավաբանական փորձաքննություն անցկացնելու փաստաբանի ունակության հարցը նույնպես անխուսափելի է և օրինական։ Նշված նորամուծությամբ, որպես քրեական գործերի քննության ընթացքում անհատի իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության երաշխիքների ամրապնդման կարևոր նախապայման, ընդլայնվում են մրցակցության տարրերը։ Դատաբժշկական փորձաքննություններում փաստաբանական փորձաքննություն անցկացնելու երկու հակադիր մոտեցում կա։ Առաջին մոտեցման համաձայն, օմբուդսմենն իրավունք ունի իրականացնել լիարժեք իրավական փորձաքննություն, որի համար նա ունի ապացույցների հավաքագրման ոլորտում որպես քննիչ և քննիչ հավասար իրավունքներ։ Նշված մոտեցման կողմնակիցները իրենց դիրքորոշումը հիմնավորում են հետևյալ փաստարկների ուժով. Տե՛ս ՀՀ Կառավարություն 2011 թ. ՀՀ արձանագրային որոշմամբ ընդունված ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի (այսուհետ `Հայեցակարգ) հայեցակարգը։ Մարտի 10-ի նիստի 9-ը։ 346 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Մեղադրանքի և պաշտպանական կողմերը դատարանի առջև հավասար են, ինչը բխում է մրցակցության սկզբունքից, մասնավորապես `Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջից։ Պաշտպանը, որպես ընդհանրապես քրեական դատավարության սուբյեկտ, և, մասնավորապես, որպես քրեական դատավարության սուբյեկտ, դատավարական գործողություններ է իրականացնում այլ դատավարական գործողությունների միջոցով։ Այսպիսով, ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86 1 1 հոդվածը սահմանում է, որ ապացույցները հավաքվում են քննչական և այլ դատավարական գործողությունների միջոցով, իսկ 3-րդ հոդվածի նույն 3-րդ մասը սահմանում է պաշտպանը ապացույցներ հավաքելու եղանակները, որոնք դիտարկվում են օմբուդսմենի կողմից։ այլ իրավական գործողություններ, քանի որ քննչական գործողությունների իրականացումը Պաշտպանի իրավասությունը չէ։ Պաշտպանի կողմից հավաքված ապացույցները դասվում են որպես «այլ փաստաթղթեր» տեսակի ապացույցներ, որոնք սահմանված են ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 74-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 6-րդ կետով։ Մասնավորապես, այս մոտեցման կողմնակիցները նշում են, որ օմբուդսմենի կողմից հավաքված ապացույցները (փաստաթղթեր, տվյալներ, առարկաներ) ընդունելի և տեղին են, քանի որ դրանք հավաքվում են ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86 3 3 հոդվածի հիման վրա և կցվում են քրեական գործը։ քրեական գործի նյութերն են [5]։ Երկրորդ մոտեցման համաձայն, օմբուդսմենի իրավաբանական փորձաքննությունը պետք է սահմանափակվի միայն պետական ​​մարմիններից, տեղական ինքնակառավարման մարմիններից, հասարակական միավորումների և քաղաքացիներից նյութեր և այլ փաստաթղթեր ստանալու միջոցով, քանի որ ապացույցներ հավաքելու միակ առարկան պետք է լինի քննիչը։ Բանն այն է, որ օրենսդրությունն ամրագրում է միայն օմբուդսմենի ապացույցներ հավաքելու իրավունքը, և այդ իրավունքի իրականացման կարգը սահմանված չէ, հետևաբար, քանի որ Ա.Կ. Կոլոկոլովը իրավացիորեն նշեց, որ Ռուսաստանի դատաբժշկական փորձաքննության նոր ինստիտուտի ճանաչումը, իրավական փորձաքննությունը, պահանջում է մանրամասն իրավական կարգավորում։ Այս դիրքորոշումը հիմնավորվում է փաստերի հավաքագրման ոլորտում օմբուդսմենի լիազորությունների սահմանման գործում առկա օրենսդրական հակասություններով։ Այսպիսով, Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության օրենսգրքի շրջանակներում հակասություն կա 86 1 3 1 և 3 հոդվածների նորմերի միջև, քանի որ օմբուդսմենը նշված չէ 86 1 1 հոդվածով սահմանված ապացույցներ հավաքելու սուբյեկտների մեջ, մինչդեռ նույն հոդվածի 3-րդ մասում նշվածները պաշտպանի կողմից ապացույցներ հավաքելու միջոցներ են։ Բացի այդ, ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86 3 3 հոդվածի համաձայն, օմբուդսմենն իրավունք ունի ապացույցներ հավաքել, մինչդեռ «Փաստաբանության և փաստաբանության մասին» Ռուսաստանի Դաշնության Դաշնային օրենքի 6 3 3 հոդվածի համաձայն (այսուհետ `Դաշնային օրենք) ). Պաշտպանն իրավունք ունի օրենքով սահմանված կարգով հավաքել տվյալներ, հարցումներ կատարել, հավաքել և ներկայացնել օբյեկտներ և փաստաթղթեր, որոնք կարող են ճանաչվել որպես նյութական և այլ ապացույցներ։ Այսինքն, ըստ ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի, օմբուդսմենը ապացույցներ է հավաքում, իսկ Դաշնային օրենքի համաձայն ՝ նա նյութեր է հավաքում, որոնք ինքնին ապացույց չեն համարվում, բայց ապացույց համարվելու համար անհրաժեշտ է ճանաչել դրանց ապացույցները օրենքով սահմանված կարգը։ Սա ցույց է տալիս, որ նման իրավական կարգավորման պայմաններում Պաշտպանը չի համարվում ապացույցների լիարժեք առարկա ՝ ապացույցներ հավաքելու տեսանկյունից։ Այս առումով անհրաժեշտ ենք համարում նշել Հայեցակարգի 2.38 կետի համապատասխան դրույթը, որն ուղղված է մրցակցության տարրերի ամրապնդմանը. «Պաշտպանի կողմից տրամադրված դատական ​​տեղեկատվության օրինականության կանխավարկածի հիման վրա ներկայացված նյութերը նրան ընդունելի ապացույց են համարում, բացառությամբ եթե վարույթն իրականացնող մարմինը հակառակն ապացուցելու համար։ Ավելին, Պաշտպանի ներկայացրած փաստաթղթերը կամ իրերը բոլոր դեպքերում պետք է մնան քրեական գործի նյութերում `անկախ դրանց նկատմամբ վարույթ իրականացնող մարմնի վերաբերմունքից։ Միևնույն ժամանակ, Պաշտպանն իրավունք է վերապահում հարցաքննել անհատներին և փորձել փորձագիտական ​​եզրակացություն։ » Ընդհանուր առմամբ, իրավագիտությունը նշում է, որ ապացույցների ընդունելիությունը որոշելու համար պետք է պահպանել չորս «պատշաճ» կանոններ. 1. ապացույցներ ստանալու պատշաճ ընթացակարգային ընթացակարգ, 2. ապացույցներ ձեռք բերելու պատշաճ առարկա, 3. ապացույցներ ստանալու պատշաճ աղբյուր, 4. պատշաճ ապացույցներ ձեռք բերելու եղանակը [7, p. 372]։ Կարծում ենք, որ վերոհիշյալ հակասությունները չպետք է հիմք ծառայեն պաշտպանին ապացույցի առարկա չտեսնելու համար, մասնավորապես `դատական ​​քննություն անցկացնելու իրավունք ունեցող սուբյեկտին, բայց անհրաժեշտ է սահմանել նշված լուծման ուղիները։ հակասությունները միաժամանակ։ Այսպիսով, պաշտպանի կողմից ձեռք բերված ապացույցների ընդունելիությունը կասկածի տակ չընկնելու համար անհրաժեշտ է նախատեսել այնպիսի իրավական կարգավորումներ, ըստ որոնց պաշտպանի ձեռք բերած ապացույցները կհամապատասխանեն ապացույցների ընդունելիության չորս «պատշաճ» կանոններին։ , Այս խնդրի լուծման արդյունավետ միջոցներից մեկը վերոհիշյալ հայեցակարգի 2.38 կետում շարադրված հայեցակարգային դրույթն է։ Վերոգրյալի արդյունքում կարող ենք փաստել, որ ապացույցներ հավաքելու իրավունքի իրացման արդյունքում օմբուդսմենի դատական ​​գործունեության հիմնական ուղղությունը ապացուցողական գործողությունների իրականացումն է։ Այս առումով մենք կարևորում ենք Նախագծում «ապացուցողական գործողություն» հասկացության դրույթը, որը բացակայում է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում։ Նախագծի 6 38 38 հոդվածի համաձայն ՝ քննիչի կամ դատարանի, ինչպես նաև քննչական մարմնի (քննիչի հանձնարարականով) կամ փորձագետի (քննիչի կամ դատարանի ցուցումով) ձեռնարկված ապացուցողական գործողությունը դատավարական գործողություն է, որը նախատեսվում է սույն օրենսգրքով։ ապացույց Մենք գտնում ենք, որ օմբուդսմենը պետք է ներառվի որպես ապացույց հանդես եկող հայցվորների ցուցակում։ նախատեսված ապացուցողական գործողությունների կատարման միջոցով ... »։ Այսպիսով, Նախագծի 49-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ մասի համաձայն, օմբուդսմենն իրեն իրավունք է վերապահում ձեռք բերել և ներկայացնել ապացույցներ դատավարությանը կցելու և փորձաքննության համար, սակայն ինչ գործողություններ չեն ձեռնարկվում Նախագծում։ Դրա համար անհրաժեշտ է նշել օմբուդսմենը որպես ապացուցողական գործողությունների առարկա, քանի որ վերջինիս գործունեությունն իրականացվում է մրցակցության և հավասարության սկզբունքների հիման վրա և կրում է ապացուցողական բնույթ։ Ձևի «Դատավարություն և այլ վարույթներ» նախագծի ձևակերպումը «Սույն օրենսգրքով պատշաճ կերպով սահմանված այլ անձ» նախագծի 95-րդ հոդվածի համաձայն։ Մասնավորապես, նշված հոդվածի համաձայն, ապացուցողական գործողությունների արձանագրությունները սույն օրենսգրքով նախատեսված և գրված փաստաթղթերն են, որոնք արտացոլում են դատավարության համար անհրաժեշտ հանգամանքները, որոնք ապացուցողական գործողություններ կատարելիս ուղղակիորեն ընկալվում են սույն օրենսգրքով սահմանված մեկ այլ պատշաճ անձի կողմից։ Այլ կերպ ասած, նշված հոդվածի շրջանակներում, Պաշտպանը կարող է և, մեր կարծիքով, պետք է հաշվի առնի ապացուցողական գործողությունների կատարման ընթացքում սույն օրենսգրքով սահմանված մեկ այլ համապատասխան անձի, որի հանգամանքներն ուղղակիորեն ընկալվում են և համապատասխան են վարույթի համար։ ապացուցողական գործողությունների արձանագրությունները։ Վերոնշյալ առաջարկը բերում է մի շարք ապացուցողական գործողությունների, ինչպիսիք են պաշտպանական գործողությունը, որի հետ կապված մենք առաջարկում ենք հետևյալ սահմանումը. Պաշտպանական գործողությունը հանդիսանում է պաշտպանի կողմից սույն օրենսգրքով նախատեսված ապացուցողական գործողություն։ Հաշվի առնելով ապացույցների սահմանման դասական կանոնը, ըստ որի ապացույցները բաղկացած են երեք տարրերից, մենք գտնում ենք, որ պաշտպանական կողմի ապացույցները, այսինքն ՝ պաշտպանական գործողությունները, նույնպես պետք է դիտարկվեն ապացույցների երեք տարրերի իրացման արդյունքում, որպես արդյունք, օմբուդսմեն պետք է դիտարկել որպես անկախ և լիարժեք։ առարկա. Դրանից բխում է, որ փաստաբանական քննության համար ներկայացված հիմնավորումները կարող են իրականացվել նշված ինստիտուտի ներդրմամբ։ Ելնելով դրանից ՝ մենք առաջարկում ենք օրենսդրական մակարդակում սահմանել «փաստաբանական վարույթ» հասկացությունը և դրա հիման վրա պաշտպանական գործողությունները դիտել որպես ընթացակարգային գործողություններ։ Մասնավորապես, մենք առաջարկում ենք նախագծում կատարել հետևյալ փոփոխությունները և լրացումները. 1. Նախագծի 6-րդ հոդվածի 37-րդ կետում տրված «ընթացակարգային գործողություն» հասկացության մեջ բառից հետո լրացնել «կամ Պաշտպանի կողմից» բառերը։ ի պաշտոնե »։ 2. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը լրացնել «փաստաբանական վարույթ» հետևյալ հասկացությամբ. Փաստաբանական վարույթ `օմբուդսմենի ապացուցողական գործողությունների արդյունքների ամրագրման կարգ է։ 3. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը լրացնել «Պաշտպանության մեթոդներ և միջոցներ» վերնագրով հոդվածով, որում անհրաժեշտ է ամրագրել ապացույցների հավաքագրման միջոցների և մեթոդների կիրառման կարգը `դատական ​​և (կամ) նոտարական հանձնում, հարցումներ, պահանջելով փաստաթղթեր, միջնորդություններ և այլն։ Այսինքն ՝ նման եղանակներով ապացույցներ հավաքելու արդյունքում նրանք արդեն ձեռք են բերում ապացույցի կարգավիճակ ՝ անկախ քրեական գործին կցվելուց։ Հարկ է նշել, որ ոչ ներկայիս Քրեական դատավարության օրենսգիրքը, ոչ էլ Պաշտպանի նախագիծը ներառված չեն 351 ԴԱՏԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ապացույցների ցուցակում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը Պաշտպանին որպես ապացույց չի նշում, քրեական դատավարության օրենսդրության մշակման արդյունքում, ինչպես արդեն նշվեց, Պաշտպանության նախագիծն իրեն իրավունք է վերապահում հավաքել ապացույցներ, ինչը տարրերից մեկն է։ ապացույցների. Նշենք նաև, որ Նախագիծը փոխել է ապացույցի հայեցակարգը, որի բառացի մեկնաբանման արդյունքում ապացույցի նպատակի փոփոխությունից նաև կարող ենք ապացուցել, որ պաշտպանը անուղղակիորեն համարվում է ապացույցի առարկա, որպես ապացույց երեք տարրերի համադրություն է։ Այսպիսով, համաձայն Նախագծի 101-րդ հոդվածի, ապացույցը ապացույցների հավաքումն է, ստուգումը և գնահատումը `սույն օրենսգրքով նախատեսված փաստական ​​հանգամանքները հաստատելու կամ հերքելու նպատակով, ինչպես նաև դատավարությանը վերաբերող այլ հանգամանքներ։ Ապացուցման ենթակա փաստական ​​հանգամանքները հերքելու նպատակ հետապնդում են ոչ միայն դատավարության հանրային մասնակիցները (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 2-րդ մաս), այլև պաշտպանը (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 6-րդ հոդված, 28-րդ կետ) Ընթացակարգի օրենսգիրք)։ Մրցակցության սկզբունքը առավելագույնի հասցնելու, ինչպես նաև ապացույցների ոլորտում պաշտպանի դերը բարձրացնելու համար դատաբժշկականում առաջարկվում է, բացի ապացույցների հավաքման թեման դիտարկելուց, դասակարգել վերջինին որպես մեկը։ ապացույցները ստուգելու և գնահատելու իրավասություն ունեցող սուբյեկտների կողմից։ Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ Պաշտպանը լիազորություն ունի իրականացնել ապացույցների երեք տարրերը [8, էջ 187-188], այլ իրավական գործողությունների միջոցով ուսումնասիրում է ապացույցները և գնահատում իր սեփական համոզմամբ [9], քննությունը։ և պաշտպանի կողմից գնահատումը քրեորեն պատժելի է։ Գործի նյութերին ծանոթանալու, միջնորդություններ ներկայացնելու, դատախազությանը և դատարանին այս կամ այն ​​ապացույցների ընդունելիության վերաբերյալ դիրքորոշում հայտնելու դեպքում [5] նշվում է նաև, որ պաշտպանը պարտավոր է ստուգել և գնահատել Գործում առկա բոլոր ապացույցները և 352 ԴԱՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ պետք է համարվեն ապացույցների հավասար առարկա։ ստուգման և գնահատման տեսանկյունից [10, p. 97]։ Այնուամենայնիվ, Մ.Մ. Շեֆերը օմբուդսմենին չի համարում ապացույցների ուսումնասիրման և գնահատման ամբողջական առարկա։ Նա օմբուդսմենին համարում է ապացույցների քննության և գնահատման առարկա միայն այն իմաստով, որ նա իր դատական ​​կարգավիճակի շրջանակներում իրականացնում է մտավոր գործունեություն, բայց այդպիսի գործունեության արդյունքները ապացուցողական նշանակություն չունեն և սահմանափակվում են հայտարարելու միջնորդություններ հարուցելով։ անթույլատրելի է ապացույցների համեմատական ​​վերլուծության և համեմատության միջոցով։ և գնահատման արդյունքում միջնորդությունների, պաշտպանական ճառի, դիտողությունների միջոցով քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի ներքին դատապարտման վրա ազդելու վրա։ MM Schaefer- ը բացառում է փաստաբանի կողմից ապացույցները վերանայելու փաստաբանի իրավունքի առկայությունը `ձեռք բերելով այլ ապացույցներ` պնդելով, որ պաշտպանը չի կարող ներկայացնել ապացույցներ դատական ​​ձևով։ Վերջինս իրավունք ունի միջնորդություններ նախաձեռնել միայն նոր ապացույցներ ձեռք բերելու համար։ Պաշտպանն իրավունք չունի ապացույցները գնահատելու արդյունքում անթույլատրելի ճանաչել ապացույցները, քանի որ չունի դրա իրավասությունը, բայց կարող է օգտագործել վերը նշված իրավական միջոցները `ապացույցները իրավասու մարմնի կողմից անընդունելի դարձնելու համար։ , [11] Հաշվի առնելով մրցակցության տարրերի ընդլայնման տեսլականը `մենք գտնում ենք, որ այն հնարավոր է իրագործել` օմբուդսմենի `իրեն ապացուցելու իրավունք ունենալու դեմ նշված փաստարկները նախատեսելու, խնդիրների լուծմանն ուղղված համապատասխան օրենսդրական փոփոխությունների դեպքում։ Մասնավորապես, «Փաստաբանի կողմից ապացույցների հետազոտման իրավունքի բացառումը` այլ ապացույցներ ձեռք բերելու հիմքերով, որ պաշտպանը չի կարող դատական ​​ձևով ներկայացնել ապացույց », խնդիրը կարող է լուծվել` տեղափոխելով գաղափարը դատաբժշկական փորձնական քննությունը տեսականից օրենսդրական և իրավապահ ոլորտներից 353 իրավասություն։ Փաստ Այն փաստարկը, որ օմբուդսմենը իրավունք ունի միջնորդություններ նախաձեռնել միայն նոր ապացույցներ ձեռք բերելու համար հակասում է օմբուդսմենի `ապացույցներ հավաքելու իրավունքին, որն արդեն նախատեսված է Ռուսաստանի օրենսդրությամբ, իսկ Հայաստանի Հանրապետությունում այն ​​նախատեսված է նախագծով և մեկն է։ ամենակարևոր լուծումներից։ Բացի այդ, նոր ապացույցներ ձեռք բերելուց բացի, օմբուդսմենը պահպանում է միջնորդություններ, օրինակ `Նախագծի 306-րդ հոդվածում ցուցմունք տալու միջնորդություն ներկայացնելու իրավունքը։ "« Պաշտպանն իրավունք չունի ապացույցները գնահատելու արդյունքում ապացույց համարել անթույլատրելի, քանի որ նա օժտված չէ լիազորություններով »փաստարկի վերաբերյալ, պետք է փաստենք, որ ապացույցների անընդունելիությունը պաշտպանական կողմի կողմից ապացույցների գնահատման նպատակն է, այլ ոչ թե արդյունք, և մեր կարծիքով ապացույցների գնահատման արդյունքը պետք է ընդունելի լինի։ համապատասխան դատական ​​ակտում նշելով դրա վերաբերյալ իր դիրքորոշումը։ Մենք առաջարկում ենք քրեական դատավարության օրենսդրության մեջ նախատեսել պաշտպանական ակտը որպես օմբուդսմենի գնահատման արդյունքների ամփոփ նկարագրություն. Միջնորդություններ, հայտարարություններ, բողոքներ և համակարգված դիրքորոշում արտահայտելը, որը, ինչպես մեղադրական եզրակացությունը, ենթակա է դատարան ներկայացվելու դատարան։ քրեական գործ. Մենք գտնում ենք, որ պաշտպանական ակտը մեղադրական եզրակացության մեջ գոյություն ունենալու հավասար իրավունք ունի, հատկապես հաշվի առնելով, որ գործի լուծման փաստական ​​հանգամանքների վերջնական գնահատումը դատարանն է, որը կողմերը չեն կաշկանդում, տվյալ դեպքում ՝ մեղադրական եզրակացությունը։ համապատասխանաբար և պաշտպանությունը։ գնահատման արդյունքների հիման վրա։ Այսպիսով, մենք առաջարկում ենք Նախագծի 6-րդ հոդվածի 33-րդ կետում տրված դատական ​​ակտի հասկացության մեջ «որոշում» բառից հետո ավելացնել «պաշտպանական ակտ» բառերը, իսկ հասկացություններում ավելացնել պաշտպանական ակտ հասկացությունը `սահմանելով. այն որպես քրեական հանգամանքների վերաբերյալ պաշտպանական դիրքորոշումն արտահայտող ընթացակարգային արտահայտություն։ գործել Նշենք, որ դատաբժշկական գիտություններում նույն դրույթն էր առաջարկվել ՝ որպես քննիչի գործունեության մեղադրական միտումը չեզոքացնելու մեխանիզմ։ Մասնավորապես, GG Skerebets- ն առաջարկել է օրենսդրական մակարդակով ամրագրել հետևյալ կանոնը. «Պաշտպանը կազմում է պաշտպանական եզրակացություն գործի ապացույցների հիման վրա և ներկայացնում է դատարան»։ Վերոնշյալ վերլուծությունների արդյունքում մենք գտնում ենք, որ նույնիսկ ապացույցի իրավունքի իրացման դեպքում պաշտպանը իրականացնում է ապացույցին բնորոշ գործողություններ, ուստի, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է նախատեսել հոդված «Մասնակիցներ ապացույցների մեջ », որը պետք է ներառի ապացույցների հավաքագրում, ստուգում և գնահատում։ օմբուդսմենը, որը ամուր հիմք է պաշտպանական դիրք կառուցելու համար և կարող է ծառայել որպես պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ կարգավորման նախապայմաններից մեկը։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք եզրակացնում ենք, որ ապացուցողական գործընթացում պաշտպանի ակտիվ և լիարժեք մասնակցության համար նոր իրավական կարգավորումներ նախատեսելով և պաշտպանական կողմը որպես օրենսդրական մակարդակում որպես անկախ սուբյեկտ ամրագրելով ՝ ամբաստանյալի շահերի պաշտպանությունն առավել կլինի։ արդյունավետ այլ նաև ամբողջ քննության համար։

example1517

example1517

Նորանկախ Հայաստանի տնտեսությունը, լինելով լուծարված ԽՍՀՄ տնտեսական համակարգի մի մասը, XXդ. վերջին արմատական կառուցվածքային փոփոխության ենթարկվեց։ Մեր հանրապետությունը զարգացման պատրաստ մարտահրավերներին։ Խորհրդային տնտեսական համակարգից անցումը կապիտալիստականի՝ համաշխարհային շուկայի առկայության պայմաններում, հանրապետության, այդ թվում Շիրակի մարզի աշխատանքի հանգեցրեց քանակական և որակական տեղաշարժերի։ Արդյունքում՝ մարզը մասնագիտացավ հանքարդյունաբերության և գյուղատնտեսական մթերքների արտադրության մեջ, ինչպես նաև հանրապետության այլ շրջաններից սկսեց ներմուծել այնպիսի արդյունաբերական պատրաստի ապրանքներ, որոնք խորհրդային տարիներին տնտեսական շրջանում մեծ քանակությամբ արտադրվել են։ Տնտեսության, հատկապես նյութական արտադրության ոլորտներում թույլ տրվեցին մի շարք ռազմավարական սխալներ. պետությունն ամբողջապես զիջեց իր դիրքերը նյութական և ոչ նյութական տնտեսվարման համակարգում, հատկապես արդյունաբերության ոլորտում։

ԽՍՀՄ փլուզումը ցույց տվեց խորը սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական ինտեգրման բացասական հետևանքները երկրի տնտեսության, մասնավորապես արդյունաբերության և բնակչության կենսամակարդակի վրա։ Այս համատեքստում այս հոդվածը կներկայացնի հետխորհրդային տարիներին Շիրակի մարզային արդյունաբերության զարգացման գործընթացները։ Տնտեսության կառուցվածքում Շիրակի ժամանակակից տնտեսության հիմքը դրվել է 1990-ականներին։ Արմատական ​​փոփոխություններ տեղի ունեցան, հատկապես արդյունաբերության մեջ։ 1988 թվականն իր ակտիվ ազդեցությունն ունեցավ դրանում։ 1990-ի դեկտեմբերի 7-ի Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը փոփոխվեց 1990-ականների սոցիալ-տնտեսական համակարգի փոփոխությունը։ Տեղի ունեցավ անցում խորհրդային պլանավորված հանրային տնտեսությունից դեպի կապիտալիստական ​​շուկայական տնտեսություն։ Այդ իմաստով մարզի գրեթե բոլոր արդյունաբերական ձեռնարկությունները դադարեցրին իրենց գործունեությունը։ Մասնավորեցված արդյունաբերական ձեռնարկությունները կորցրեցին իրենց շուկաները Խորհրդային Միությունում։ Շիրակում շատ արդյունաբերական ձեռնարկություններ պարապ էին, ապամոնտաժվում, լուծարվում, որոնցից ձեռնարկությունների տերերը շահում էին ձեռքբերումներով։ Ձեռնարկություններում գործազուրկ, ինչը հանգեցրեց նրանց մեծ մասի աղքատացմանը դեպի արտագաղթ։ Սեփականաշնորհումից գործարանները շուկայից կրճատվել են, աշխատողները հաշվի են առնվել։ անցյալ և XXI դարը։ 19-րդ դարի սկզբին Շիրակի տնտեսության սոցիալ-տնտեսական փոփոխությունները, այն պայմանականորեն կարելի է բաժանել ավելի ուշ ժամանակաշրջանների։ - նախաերկրաշարժային փուլ, 1989-1992թթ. ՝ հետերկրաշարժային փուլ, 1993-2000թթ. - զանգվածային արտագաղթի առաջին փուլ, տնտեսության «աղքատացում», 2001-2007թթ. ՝ սոցիալ-տնտեսական աճի կայունացման փուլ, 2008-2012թթ. ՝ սոցիալ. -տնտեսական ճգնաժամ. Բնակչության երկրորդ փուլը `պայմանավորված համաշխարհային սոցիալ-տնտեսական զանգվածային արտագաղթով, մասնավորապես` ռուսական ճգնաժամով։ Նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական ոլորտները խստորեն ինտեգրված են Ռուսաստանի Դաշնության սոցիալ-տնտեսական համակարգում։ 2013-2018 թվականներին Արտագաղթողների թվի կրճատման փուլ `սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը կայունացնելու համար։ Շիրակի արդյունաբերության ներուժի կտրուկ անկում գրանցվեց 1989-2000թթ. Երկրաշարժի արդյունքում `արդյունաբերական սեփականաշնորհմամբ, էներգետիկ ճգնաժամով, Արցախյան պատերազմով և այլ գործոններով։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների նկատմամբ պետական ​​վերահսկողությունից հրաժարվելը հանգեցրեց այն փաստի, որ նոր սեփականատերերի մեծ մասի արտադրության միջոցները գրեթե վերացան։ Իշխանությունները նոր տերերին չեն պարտավորեցրել գործել արդյունաբերական ձեռնարկությունները։ Մասնավորեցված զարգացման ապահովում Հայտնի է, որ ցանկացած երկրում նյութի արտադրությունն ուղղակիորեն ազդում է ազգային տնտեսության զարգացման վրա։ Այսպիսով, տնտեսության հիմնական նախապայմանը արդյունաբերությունն է, նյութական արտադրության զարգացումն ապահովող ծառայությունները։ Unfortunatelyավոք, ներկայացված ժամանակահատվածում Շիրակում տնտեսության ամենաբարձր մասնաբաժինը գրանցվել է մանրածախ առևտրի ոլորտում `25,7 անգամ, իսկ արդյունաբերության ոլորտում` կտրուկ անկում։ Դրա շնորհիվ կարելի է փաստել, որ տնտեսական շրջանում արտադրող հասարակությունից անցում է կատարվել սպառողական հասարակության։ Այս անցումն առաջին հերթին բացատրվում է հանրապետության տարբեր կառավարությունների որդեգրած սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությամբ։ Հիմա ներկայացնենք XX դարը։ անցյալ և XXI դարը։ 20-րդ դարի սկզբին Շիրակի արդյունաբերության զարգացման գործընթացները։ Տնտեսական զարգացման հիմքերը դրվել են 1920-ականներին, երբ պետական ​​սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությունը նպաստում էր տեղական արդյունաբերության զարգացմանը, իսկ 1960-ականներին կառուցվում էին «արդյունաբերական ձեռնարկություններ», որոնց մի մասը ոչ միայն հանրապետական, այլ նաև տարածաշրջանային և տեքստիլ նշանակություն։ 80-ականներին Շիրակի մարզը, մասնավորապես `մեծ Գյումրին, դարձավ արդյունաբերության զարգացման հիմնական հանգույցներից մեկը ոչ միայն հանրապետությունում, այլև Հարավային Կովկասում։ Տնտեսական արդյունաբերության զարգացման առաջատար ճյուղերն էին թեթև արդյունաբերությունը, մեքենաշինությունը, սննդի արդյունաբերությունը և կահույքի արտադրությունը։ Դեկտեմբերի 7-ին Սպիտակում տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժը վնաս հասցրեց խոշոր տարածաշրջանի արդյունաբերությանը, հատկապես 1988-ի տնտեսական քաղաքին։ Գյումրիի 33 արդյունաբերական ձեռնարկություններից 13-ն ամբողջությամբ ավերվել է, իսկ մնացածը մասամբ ոչնչացվել [3, հ. 1] Ընթացիկ գներով Գյումրու արդյունաբերության նյութական վնասը գնահատվում է 250 մլն. ռուբլի, որը կազմում էր քաղաքի արդյունաբերության հիմնական արտադրական ֆոնդերի 70% -ը [3, հ. 1] Հարկ է նշել, որ աղետի գոտում ամբողջությամբ կամ մասամբ ավերվել է 230 արդյունաբերական օբյեկտ, ինչը կազմում էր մեր հանրապետության արդյունաբերական հզորության 25% -ը [9]։ 1990 թ. Գյումրիի արդյունաբերական արտադրության ծավալը 1988-ին հասավ 40% -ի, բայց 1991-ից այն կրկին անկում ապրեց սոցիալ-տնտեսական վերափոխումների, տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական լարվածության և ԽՍՀՄ կազմալուծման պատճառով [3, հատ. 3] Արդյունաբերության նյութական կորուստների մասին պատկերացում կազմելու համար բերենք մի շարք թվային ցուցանիշներ։ Շիրակի արդյունաբերական ձեռնարկությունների կողմից հանրապետությունում արտադրված ապրանքների 13.4% -ը, 1997 թ.-ին `3.2% -ը, 2003 թ.-ին` 2.7% -ը [1, էջ 160] և 2017 թ.-ին `2.4% [10]։ Եթե ​​1980-ականներին Շիրակի տնտեսական մարզը հանրապետությունում արդյունաբերական արտադրության ծավալով զիջում էր միայն Երևանին, ապա այժմ այն ​​զիջում է ոչ միայն Երևանին, այլ նաև Արարատի, Սյունիքի, Արմավիրի և Կոտայքի մարզերում արդյունաբերական արտադրանքի ծավալներին։ 1980-ականներին Շիրակում գործում էր 72 արդյունաբերական ձեռնարկություն ՝ տարեկան արտադրելով 1,3 միլիարդ ռուբլի։ Արդյունաբերության ոլորտում առանձնահատուկ տեղ ունեն խոշոր և միջին ձեռնարկությունները։ Ներկայումս տնտեսական ժամանակահատվածում արդյունաբերական կազմակերպությունների ընդհանուր թվաքանակում գերակշռում են փոքր և միջին ձեռնարկությունները, որոնց մասնաբաժինը կազմում է 76% [12]։ 2012-ի տնտեսական շրջանում Գյումրին բաժին էր ընկնում արդյունաբերական արտադրանքի 60% -ին [13], մինչդեռ 1980-ականներին այդ ցուցանիշը կազմում էր 75% [2, p. 160]։ 1983 թ.-ին Գյումրիում կար 53 արդյունաբերական ձեռնարկություն, որտեղ աշխատում էր 48,9 հազար մարդ [2, p. 161]։ Քաղաքի արդյունաբերական ձեռնարկություններից 12-ը խոշոր էին (501-1000 աշխատող), 13-ը ՝ մեծ (ավելի քան 1001 աշխատող)։ Խոշորագույն ձեռնարկություններին բաժին է ընկնում մարզի արդյունաբերության մեջ զբաղված մարդկանց ընդհանուր թվի 73,2% -ը [2]։ Աղյուսակ 1-ից կարելի է տեսնել, որ 2002 թվականից ի վեր արդյունաբերության մասնաբաժնի աստիճանական աճ է գրանցվել։ Այս աճը բացատրվում է նոր արդյունաբերական, հատկապես թեթև սննդի ձեռնարկությունների գործունեությամբ։ Շիրակի տնտեսության հիմնական ճյուղերի տեսակարար կշիռը% -ում Աղյուսակ 1. Տնտեսության ճյուղեր 1997-2002.200720122017 Արդյունաբերություն Գյուղատնտեսություն ՇինարարությունՄանրածախ առևտուրvicesառայություններԸնդհանուր առմամբ մեծ ցուցանիշ Վերջին 30 տարվա ընթացքում գրանցված արդյունաբերական ձեռնարկությունների թիվը նվազել է, ոչ միայն աշխատողների քանակը։ Միակ միջին արդյունաբերական ձեռնարկությունը ՝ Lentex- ը, այժմ գործում է տնտեսական հատվածում։ Նշենք, որ 1987-2017թթ. Արդյունաբերական-արդյունաբերական թիվը նվազել է 14,8 անգամ։ Ձեռնարկություններում աշխատողների ամենամեծ թվաքանակը (աղյուսակ 2) ցույց է տալիս, որ արդյունաբերության մեջ աշխատողների թվի զգալի անկում է գրանցվել 1987-1995թթ. ՝ մոտ 2.8 անգամ, 1995-2001 թվականներին ՝ 5.2 անգամ։ Շիրակը ցուցանիշները ներուժի [15] Աղյուսակ 2.ShirakiardyunabeArdyunaberuArdyunaberarakantyan mejkanartadrankitesakararkshire մասին umzbaghvatsneridzernarkutive / հազ. / Հաճախականության tiveAmsakanmijinashkhatavardze entatsikgnerov / LB / 250 rubliTaretiv է 1987 թ .1995 .2001 .2005 .2008 - ից .2013 .2017 plan.If առաջին zhamanakapulum nvazumepaymanavorvatserkrasharzhihetevanknerov աշխատակիցների թիվը երկրորդը `բացառապես իշխանությունների կողմից վարվող սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության կողմից։ Աղյուսակ 2-ի թվային ցուցանիշների վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ 1987-2017թթ. Շիրակի արդյունաբերական արտադրության տեսակարար կշիռը Հայաստանում նվազել է 5,4 անգամ, արդյունաբերության մեջ զբաղվածների թիվը ՝ 14,8 անգամ։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների թիվն ավելացել է, բայց խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններն անհետացել են, իսկ 1995-2017թթ. Ներկայումս աշխատավարձն աճել է շուրջ 40 անգամ։ [4, էջ 13]։ 2016 թվականն ունենալով Շիրակի մարզում արտադրանք է արտադրվել 101 տնտեսվարող սուբյեկտում, որից 78-ը `վերամշակող արդյունաբերական ձեռնարկություններ, և տարբեր արդյունաբերական նշանակության հանքային ռեսուրսներ` շինարարություն, մասնավորապես `տարածաշրջանում։ Հանքարդյունաբերություն Թույլ Հանքարդյունաբերության արտադրության ծավալը գերազանցում է արդյունաբերության մեկ տոկոսը։ Հանքարդյունաբերության տարածաշրջանային ձեռնարկությունների թիվը 53 է, որից 38-ը գործում է, իսկ նրանց կեսը տեղակայված է Արթիկի տարածաշրջանում։ Հիմնականում համախառն արդյունաբերական ձեռնարկությունները ՝ լեռնահանքային արդյունաբերություն, շինարարական տուֆ, ավազ, բազալտ (Փանիկ գյուղի մոտ), անդեզիտադացիտ (ajաջուռ), դոլերիտային բազալտ (Կապս)։ 2015-ին «Կարին Գեո» ՍՊԸ-ի լուծարումից առաջ նրանք մոխրագույն ածուխ էին արդյունահանում Jաջուռ գյուղի մոտակայքում, որը հիմնականում սպառվում էր Շիրակում։ Արդյունաբերություն Շիրակի մարզում վերամշակող արդյունաբերությունը տարբեր տարիներին կազմել է արտադրության ընդհանուր ծավալի 74-83% -ը, իսկ լեռնահանքային արդյունաբերությունը `մինչև 0,1-2% (տե՛ս Աղյուսակ 3)։ Սննդամթերքի «թեթև» արդյունաբերությունը մեծ տեղ է գրավում վերամշակող արդյունաբերության մեջ (խորհրդային տարիներին «թեթեւ արդյունաբերությունը» ՝ մեքենաշինություն)։ Արդյունաբերական արտադրանքի կառուցվածքի տեսանելի փոփոխություններ են գրանցվել վերամշակող արդյունաբերության մեջ, էլեկտրաէներգիայի, գազի և ջրի արտադրության մեջ։ Այս փոփոխությունը բացատրվում է էլեկտրաէներգիայի, գազի և վերամշակող արդյունաբերության ձեռնարկություններում արտադրվող ապրանքների գների աճով։ Շիրակի մարզի արդյունաբերական արտադրության կառուցվածքն ըստ արտադրական միավորների (ամբողջ արդյունաբերությունը 100% է) [16] Աղյուսակ 3. Տարվա արդյունահանում Գազ, ջրային արդյունաբերություն, արդյունաբերական 1980-ականներին արդյունաբերական հատվածի արտադրանքը կազմում էր ՀՍՍՀ համախառն արտադրանքի մոտ 1/3-ը, որը բաժին էր ընկնում Գյումրի քաղաքին։ Այդ տարիներին հանրապետության թեթեւ արդյունաբերության աշխատողների թիվը կազմում էր 115 հազար ՝ գուլպաներ և ներքնազգեստ։ գուլպաներ, մի մարդ, որի 23% -ը բաժին ընկավ Գյումրիին։ Ներկայումս Հայաստանում գուլպաներ արտադրող ամենամեծ ընկերությունը «Լենտեքս» ՍՊԸ-ն է, որը գտնվում է Գյումրիում։ 2013 թվականից արտադրված այդ ձեռնարկությունում Ընկերության արտադրանքը գործված է հիմնականում ներքին շուկայում։ 2013-ի ընդհանուր արտադրության 3% -ն արտահանվել է ԱՄԷ, Ֆրանսիա և Կանադա [5, 12]։ 2016 թ.-ին Lentex- ն ուներ 350 աշխատակից և համախառն արտադրանք։ Շիրակի արդյունաբերական ձեռնարկություններում աշխատողների թվի մոտ 10% -ը կազմում է Lentex- ը, իսկ «Արշալույս» թեթեւ արդյունաբերական ընկերությունում աշխատում է 50 մարդ։ Ներքնազգեստի արտադրող «Գորգ և Վահան» ՍՊԸ-ն իր արտադրանքի ավելի քան 90% -ն է արտահանում Կանադա [5, հ. 4]։ Մարալիկում բանակը սրբիչներ է արտադրում, նմանատիպ այլ ապրանքներ [5, էջ 7]։ «Nighttex» ընկերությունը 100 միլիոն դրամի հայկական ներքնազգեստ է նվիրել։ Բազան զբաղեցնում էին արդյունաբերական մեքենաները 1980-ականներին, իսկ խորհրդային տարիներին ՝ տարածաշրջանի արդյունաբերական մեքենաները։ Սպորտային մեքենաների տեղական մեքենաշինական ձեռնարկություններ։ Հետխորհրդային տարիներին տեսանելի դրական փոփոխություններ մեքենաշինության մեջ Մեքենաշինության ներուժը կենտրոնացած էր Գյումրի քաղաքում։ Այդ տարիներին քաղաքի արդյունաբերական արտադրանքի 23-28% -ը բաժին էր ընկնում միայն թեթև արդյունաբերությանը [2, p. 162]։ 1983 Քաղաքի մեքենաշինական ձեռնարկություններում աշխատողների թիվը գերազանցեց 12000-ը, 2017-ին `200 [6, տարի 6]։ Նշենք, որ Շիրակի թեթեւ «մեքենաշինական» արդյունաբերական նյութերի արտադրական ձեռնարկություններն ապահովել են բնակչության զբաղվածության սեռերի հարաբերակցության հավասարակշռություն։ Կանայք հիմնականում աշխատում էին թեթև, իսկ տղամարդիկ ՝ մեքենաշինության և արդյունաբերական նյութերի ձեռնարկություններում։ Ներկայումս գործող կես դրույքով մեքենաշինական ձեռնարկություններն են ՝ «Անալիտիկ» սարքերի գործարան, «Կարմշակմեկենա» ԲԲԸ, «Հայորդ Գյոդակյաններ» ավտոմեքենաների նորոգման գործարան, «Մագնոն» ՍՊԸ։ XX դար Անցյալ XXI դարի սկզբին տարածաշրջանում աստիճանաբար զարգացավ ագրոպարենային համալիրը, որի կարևոր բաղադրիչներն էին սննդի վերամշակման արդյունաբերությունը ՝ գյուղատնտեսական հումքը։ ՀՀ անկախության առաջին տարիներին կազմվել են նոր ագրոարդյունաբերական ձեռնարկություններ ստեղծելու ծրագրեր։ 1992 թ. Բուլղարիայից 100 հազար դոլար արժողությամբ սարքավորումների տեղադրումից հետո նախատեսվում էր Գյումրիում արտադրել «Պեպսի-Կոլա» զովացուցիչ ըմպելիքներ, իսկ մսագործական գործարանի տարածքում կառուցել չոր կերերի արտադրամաս։ «Տեխնոպոլ» ընկերությունը Չեխոսլովակիայից։ Այնուամենայնիվ, շինարարական որոշ ստորաբաժանումներ մատակարարվեցին գործարանին, ինչը սահմանափակվեց միայն նրանով, որ ԽՍՀՄ արտաքին տնտեսության բանկը հրաժարվեց փոխանցել մնացած գումարը ՝ պատճառաբանելով, որ սոցիալիստական ​​երկրների արտարժույթի փոխանակումն արգելված է [3, p. 10]։ Գյուղատնտեսական սննդի արդյունաբերություն Շիրակի տնտեսական մարզից։ Մարզի առաջատար արդյունաբերություններից մեկը հումք է արտադրում, և ավելի քան հարյուր արտոնագրված տնտեսվարող սուբյեկտներ և անհատ ձեռնարկատերեր զբաղվում են հումքի արտադրությամբ։ Այսօր կան շուրջ 20 ձեռնարկություններ, որոնց համեմատաբար ամենամեծը գտնվում է Գյումրիում, Մուսայելյանում, Ամասիայում, Բանդիվանում և Ազատանգում։ «Ալեքս-Գրիգը» շաքարի արտադրության ընկերություն է, որը տարվա ընթացքում գործում է 3-4 ամիս։ Գործարանը հումք է ներմուծում Բրազիլիայից [7, հ. 5]։ Ներկայումս տնտեսական շրջանում գործում են ավելի քան ութ վերամշակող ընկերություններ, որոնցից «Իգիթ» ՍՊԸ-ն և «Բանդիվան կաթը» արտադրում են թթվասեր, կաթնաշոռ, կաթ, պաղպաղակ։ Գյումրիի ամենամեծ «Գյումրի-գարեջուրը» գտնվում է հանրապետության ամենամեծ գարեջրի մեջ - Գործարանում արտադրված ածիկի համախառն արտադրությունը կազմել է 1,6 մլրդ. դրամ [11]։ «Գյումրին արտահանում է 1-3% հիմնականում Ռուսաստան։ Գարեջուրը հումք է ներկրում Չեխիայից, իսկ գայլը ՝ Գերմանիայից [7, 2]։ «Արմամաս» ՍՊԸ-գարեջուր »ՍՊԸ-ն արտադրում է գործարան։ 2012-ին նա Ռուսաստանից, Ֆրանսիայից և Հոլանդիայից բերված գարուց ածիկ է ստացել, որն օգտագործում է «Երջանի գարեջուր» գործարանը [7, էջ. 3] Տարբերակել կահույքի և հրուշակեղենի արտադրությունը Շիրակի արդյունաբերության զարգացման այլ ճյուղերից, որոնք արդյունաբերության ոլորտում ոչ մի նշանակություն չունեն։ XXI դարի սկզբին փորձ կատարվեց կազմել Շիրակի մարզային արդյունաբերության զարգացման ծրագրեր։ Այսպիսով, տարածաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումը 2010-2013թթ. ՀՀ կառավարության որոշմամբ նախատեսվում է ներդրումներ կատարել «Քարախաչ 1» հողմաէլեկտրակայանի կառուցման համար `մինչև 20 ՄՎտ ընդհանուր հզորությամբ` այն հետագայում հասցնելով 90 ՄՎտ։ Նշենք, որ այս ծրագիրը դեռ չի իրականացվել։ Ներկայումս Շիրակում կա 8 ջրհոր ՝ 5,600 կՎտ հզորությամբ [8, 3] տարի փոքր ջրհորով, որի տարեկան արտադրությունը կազմում է 14,63 մլն կՎտ։ Արտադրված էլեկտրաէներգիան բավարարում է տարածաշրջանում սպառված էլեկտրաէներգիայի միայն 18,4% -ը [8, էջ 5]։ Եթե ​​հետագայում շահագործման հանձնվի Քարախաչի 90 ՄՎտ հզորությամբ հողմային էլեկտրակայանը, ապա այն կբավարարի Շիրակի մարզում էլեկտրաէներգիայի սպառման պահանջարկի շուրջ 90% -ը։ Կարախաչի քամու էլեկտրակայանի կառուցում `հզոր խթանիչ արդյունաբերության զարգացման համար, մասնավորապես. Նշենք, որ 2003 թ.-ին քամու էներգիայի քարտեզը մշակվել է Հայաստանի ԱՄՆ NERL ընկերության կողմից, քամու էլեկտրակայանների հիմնական հեռանկարային վայրերից մեկը Քարախաչի լեռնանցքն է։ Իտալական մասնավոր ընկերության կողմից հիմնադրված «Արերենջի» ՍՊԸ-ն ավարտել է Շիրակի մարզում «Քարախաչ» լեռնանցքի քամու էներգիայի նախագծի դիտարկումը։ Արդյունաբերական ոլորտում 2017-2025 թվականների Շիրակի սոցիալ-տնտեսական-ռազմավարական ծրագրի զարգացման համար նախատեսվում է 17.1 մլրդ. դրամ ներդնել [20]։ Արդյունաբերության քաղաքականության մեջ հիմնականում նախատեսվում է իրականացնել ենթակառուցվածքների զարգացում, ՓՄՁ (փոքր և միջին ձեռնարկատիրություն) բիզնես, վերապատրաստում, տեղեկատվական խորհրդատվական աջակցություն, ֆինանսական ներդրումային աջակցություն, սպանդանոցների կառուցման նախագծեր, որոնք էական ազդեցություն չեն ունենա աճի վրա։ Հատկանշական է, որ նախկինում տարածաշրջանում գործող խոշոր կազմակերպությունները աստիճանաբար զիջում են փոքրերին, որոնք չեն ապահովում արդյունաբերության սրընթաց զարգացումը։ Ամփոփելով կարելի է փաստել, որ մինչ այժմ մեր հանրապետությունում արդյունաբերության զարգացմամբ զբաղվող համապատասխան մարմինները, գործարարները, տնտեսագետները չեն կարողացել կազմել և իրականացնել իրատեսական ծրագրեր Շիրակի մարզում, հատկապես Գյումրիում, արդյունաբերության զարգացման համար։ , Դրանով նրանք նախ պետք է մշակվեն և ներդրվեն ՝ նախատեսված արդյունաբերական շենքերը շահագործելու համար։ Նրանք կարող են դառնալ բիզնես կենտրոններ, պահեստներ, այլ նպատակների համար օգտագործվող տարածքներ։ Դրա լավագույն օրինակը «Շիրակ մոլն» է, որը դարձել է լավագույն ժամանցային միջավայրը։

example395

example395

Սույն հոդվածում փորձ է արվել ցույց տալ վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքի համակարգային կապն իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ միջոցներ ունենալու եւ արդար դատաքննության սահմանադրական իրավունքների հետ։ Նշված կապի լույսի ներքո հոդվածում ներկայացվում են վնասի հատուցման իրավունքի սահմանափակման հիմնահարցերը՝ հաշվի առնելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան։ Հոդվածում փորձ է արվել ցույց տալ Մադրու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում նախատեսված ակնհայտ անհիմն պահանջի մասին դրույթի հնարավոր ազդեցությունն ազգային օրենսդրության վրա։

Վնասի հատուցումն ավանդաբար դիտվել է որպես խախտված սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության միջոց, որի կիրառմամբ այն վերականգնվում է։ Իրավունքի պաշտպանության այս միջոցը կիրառելի է այն դեպքում, երբ հնարավոր չէ փաստացի վերականգնել մինչեւ իրավունքի խախտումը եղած դրությունը, կարելի է միայն ծագած բացասական հետեւանքների դիմաց տրամադրել փոխհատուցում։ Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների մասին եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ ՄԻԵԿ) 13-րդ հոդվածի համաձայն՝ Յուրաքանչյուր ոք, ում սույն Կոնվենցիայով ամրագրված իրավունքներն ու ազատությունները խախտվում են, ունի պետական մարմինների առջեւ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցի իրավունք, նույնիսկ եթե խախտումը կատարել են ի պաշտոնե գործող անձինք։ [1] Սիլվերն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ՝ ՄԻԵԴ) դիրքորո194ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ շում է հայտնել, որ ներպետական մակարդակում իրավունքի պաշտպանության միջոց ունենալը (այլ կերպ ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածում ամրագրված կոնվենցիոն իրավունքը) ներառում է ինչպես ներկայացված պահանջի քննումը, այնպես էլ անհրաժեշտության դեպքում որեւէ եղանակով խախտված իրավունքի վերականգնումը։ [2, կետ 113] Զարգացնելով այս դիրքորոշումը՝ Ակսոյն ընդդեմ Թուրքիայի գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածը պահանջում է ներպետական մակարդակում այնպիսի պաշտպանության միջոցի առկայությունը, որը թույլ կտա իրավասու ազգային մարմնին ինչպես քննել Կոնվենցիայի վրա հիմնված գանգատը, այնպես էլ համապատասխան կերպով այն բավարարել։ Ճանաչելով այն հանգամանքը, որ խախված իրավունքների վերականգման եղանակը կախված է թույլ տրված յուրաքնչյուր խախտման բնույթից եւ դրանց ընտրության հարցում պետությունները պետք է օժտված լինեն որոշակի ազատությամբ՝ ՄԻԵԴ-ը նույն գործով արձանագրեց, որ ամեն դեպքում տրամադրված պաշտպանության միջոցը պետք է լինի արդյունավետ ինչպես փաստացի, այնպես էլ իրավական առումով։ [3, կետ 95] Քինանն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ-ը փաստել է, որ կոնվենցիոն իրավունքների խախտման հետեւանքով պատճառված վնասի դիմաց փոխհատուցումը պետք է սկզբունքորեն հասանելի լինի հնարավոր պաշտպանության միջոցների շարքում։ Արձանագրվել է, որ ՄԻԵԿ 13 հոդվածը պահանջում է այլ կոնվենցիոն իրավունքի խախտման դիմաց փոխահատուցման տրամադրումը։ [4, կետեր 123, 130-133] Պողոսյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ «Դիմումատուն պետք է իրավունք ունենար դիմելու վատ վերաբերմունքի հետեւանքով իրեն պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցման համար։ Քանի որ Հայաստանի օրենսդրությամբ նման հատուցում չի նախատեսվում, դիմումատուն զրկված է եղել իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցից։ Հետեւաբար տեղի է ունեցել 13-րդ հոդվածի խախտում։ » [5, բաժին 2, կետեր 44-48] Եթե կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածից հետեւում է, որ ազգային օրենսդրությամբ պետք է հատուցման հնարավորություն նախատեսվի, ապա դա ենթադրում է, որ ներպետական մակարդակում անձը պետք է ունենա վնասի հատուցման պահանջի իրավունք։ Այսպիսով Կոն195ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վենցիայի 13-րդ հոդվածը պետությանը պարտավորեցնում է կոնվենցիոն դրույթ խախտելու դեպքում անձին տրամադրել փոխհատուցում, եթե առկա է վնաս։ Կուդլան ըննդեմ Լեհաստանի գործով ՄԻԵԴ-ի հայտնած դիրքորոշումից հետեւում է, որ տրամադրման ենթակա նյութաիրվական պաշտպանության միջոցը կարող է համարվել արդյունավետ, եթե դրանք կարող են կանխել խախտումը, դադարեցնել այն կամ տրամադրել համարժեք հատուցում արդեն տեղի ունեցած խախտման դիմաց։ [6, կետ 157-158] Արդեն փաստացի տեղի ունեցածը կանխելու անհնարինության պայմաններում հիմնական իրավունքի խախման արդյունքում ծագած կորուստների, զրկանքների, այսինքն՝ առաջացած վնասի, դիմաց համարժեք հատուցումն էլ հենց հանդիսանում է այն արդյունավետ միջոցը, որն անհրաժեշտ է խախտված սուբյեկտիվ իրավունքը վերականգելու համար։ Իրավունքի պաշտպանության արդյունավետ միջոց ունենալու հնարավորությունը չի սահմանափակվում իրավունքը վերականգնելու պատշաճ եղանակի տրամադրմամբ, անձը պետք է իրավասու մարմնի առջեւ օժտված լինի իր իրավունքի վերականգնմանը հասնելու ընթացակարգային իրական երաշխիքներով։ Իովչեւն ընդդեմ Բուլղարիայի գործով ՄԻԵԴ-ը գտավ, որ Կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածը խախտվել է, թեեւ ազգային օրենսդրությունը նախատեսում էր վատ վերաբերմունքի (ՄԻԵԿ 3-րդ հոդված) հետեւանքով ծագած վնասի հատուցման տրամադրումը որպես իրավունքի պաշտպանության միջոց։ Բողոքաբերը ներպետական մակարդակում չէր կարողացել փաստացի հասնել իրեն պատճառված վնասի հատուցմանն ընթացակարգային պատճառներով (անձի վրա դրվել էր խախտման հետեւանքով վնաս կրելու փաստի ապացուցման մասով անհամաչափ բեռ), որոնք ՄԻԵԴ-ը դիտեց որպես չափազանց ձեւական ( «undully formalistic»)։ Արձանագրվեց ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածի խախտում, քանի որ թեեւ վնասի հատուցումը որպես պաշտպանության հնարավոր միջոց ազգային օրենսդրությամբ սահմանված էր, սակայն դրան հասնել անձը փաստացի չէր կարողացել՝ ընթացակարգի ոչ արդյունավետ լինելու պատճառով։ [7, կետեր 144-148] Ցոնկան ընդդեմ Բելգիայի գործով ՄԻԵԴ-ը, անդրադառնալով ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածին կրկին նշեց, որ պաշտպանության միջոցը պետք է լինի արդյունավետ ինչպես իրավունքի տեսանկյունից, այնպես 196ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ էլ՝ գործնականում։ Դատարանն արձանագրեց, որ ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածի իմաստով պաշտպանության միջոցի արդյունավետությունը չի պահանջում դիմողի համար ցանկալի արդյունքի երաշխավորված լինելը։ Ոչ էլ հոդվածում նշվող «պետական մարմինը» անպայմանորեն պետք է լինի դատական ատյան, սակայն եթե այդպես չէ, ապա նրա իրավասությունը եւ տրամադրվող երաշխիքները վերաբերելի հանգամանքներ են այդ մարմնի առջեւ արդյունավետ պաշտպանության միջոցի առկայության հարցը գնահատելիս։ [8, կետ 75] Այսպիսով ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածը մի կողմից տուժողին հնարավորություն է տալիս իր կոնվենցիոն իրավունքը խախտած Բարձր պայմանավորվող կողմից պահանջելու այն արդյունավետորն վերականգնել, մյուս կողմից այս իրավունքը ենթադրում է ազգային մակարդակում իրավասու պետական մարմնի գոյություն, որը լիազորված է տրամադրել պաշտպանության արդյունավետ միջոց եւ ում առջեւ անձը պետք է օժտված լինի համապատասխան պաշտպանության միջոց ստանալուն հասնելու բավարար ընթացակարգային երաշխիքներով։ Իրավունքի վերականգնումն ի թիվս այլոց իրականացվում է վնասի հատուցման տեսքով, եւ հետեւաբար ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածն անձին իրավունք է վերապահում դիմելու վնասի հատուցման համար եւ ճանաչում է անձի համար այդպիսի իրավական հնարավորության առկայությունը։ Բոլոր դեպքերում, երբ անձն ի վերջո ներպետական մակարդակում չի ստանում իրեն պատճառված վնասի դիմաց արդարացի հատուցում, ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածը խախտվում է։ ՄԻԵԿ միայն երկու առանձին հոդվածներում է հատուկ սահմանվում փոխհատուցման իրավունքը։ Խոսքը գնում է 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասի վերաբերյալ, որով նախատեսվում է փոխհատուցման իրավունք ազատությունից ապօրինի (5-րդ հոդվածի 1-4 մասերի խախտմամբ) զրկվելու պարագայում, եւ 7-րդ արձանագրության 3-րդ հոդվածի վերաբերյալ, որը նախատեսում է փոխհատուցման իրավունք ապօրինի դատապարտման համար։ [2] Վերացարկվելով նշված հոդվածների նեղ առանձնահատկություններից, որոնց ներկայացումը սույն հոդվածի շրջանակներից դուրս է՝ շեշտենք, որ հիշատակված դրույթներն ընդամենը ՄԻԵԿ 13-րդ հոդվածի ընդհանուր կանոնի մասնավոր դրսեւորումներ են (lex specialis)։ Ուասինքն ընդդեմ Նիդեռլանդների գործով ՄԻԵԴ-ն արձանագրեց, որ ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասը համարվում է պահպանված, 197ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ եթե հնարավոր է դիմել փոխհատուցման համար, երբ անձն ազատությունից զրկվել է նույն հոդվածի 1-4 մասերի դրույթների խախտմամբ։ Նույն որոշմամբ դատարանը նշեց, որ փոխհատուցման հարց չի կարող բարձրացվել, եթե ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 1-4 մասերի խախտման հետեւանոքվ չի ծագում նյութական կամ ոչ նյութական բնույթի վնասը, որը պետք է հատուցվի։ [9, կետեր 36-38] Այսպիսով, ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասում սահմանված փոխհատուցումը կրկին ուղղված է պատճառված վնասի հատուցմանը։ Այս դրույթի վերաբերյալ դատարանի տրված մեկնաբանությունը կարող է տարածվել ընդհանուր կանոնի վրա. կոնվենցիոն որեւէ իրավունքի խախտման դիմաց փոխհատուցում տրամադրվում է ոչ թե ինքնին անձի իրավունքը խախտելու համար, այլ դրա հետեւանքով պատճառված վնասի հատուցման նպատակով։ Նման վնասի առկայության հարցը յուրաքանչյուր անգամ պետք է դառնա առանձին քննարկան առարկա։ Բրոգանն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ-ը արձանագրեց, որ ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի մյուս դրույթների խախտման փաստը իր կողմից հաստատելուն նախորդող ժամանակահատվածում կամ դրանից անմիջապես հետո ազգային օրենսդրությամբ տուժի համար չի նախատեսվում ներպետական դատարանների արջեւ պարտադիր կատարման ենթակա վնասի հատուցման պահանջի ներկայացման հնարավորություն (որոշման անգլերեն բնագրում նշվում է the domestic courts»), եւ այդ հիմքով փաստեց ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5րդ մասի խախտում։ [10, կետեր 66-67] Թեյմուրազյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով ՄԻԵԴ-ը նշեց, որ Հայաստանի օրենսդրությամբ ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի խախտման հետեւանքով ծագած ոչ նյութական վնասի հատուցման հնարավորության բացակայությունը եւ՛ փաստացի եւ՛ իրավունքի տեսանկյունից զրկում է անձին փոխհատուցում ստանալու իրավունքից եւ այդ հիմքով արձանագրեց ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասի խախտում։ [11, կետեր, 77-79] Այսպիսով ՄԻԵԿ 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասը պահանջում է, որ անձը ներպետական մակարդակում իրավունք ունենա իր կողմից նույն հոդվածի մյուս դրույթների խախտման հետեւանքով պատճառված վնասի դիմաց ստանալու փոխհատուցում, դիմելու դատարան այդպիսի 198ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պահանջով, այիսնքն՝ ի վերջո օգտվի որոշակի նյութաիրավական պաշտպանության միջոցից։ Վերը նշված Պողոսյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով արդեն ՄԻԵԴ-ն արձանագրեց 13-րդ հոդվածի խախտում այն հիմքով, որ ՄԻԵԿ 3-րդ հոդվածի խախտման արդյունքում ծագած ոչ նյութկան վնասի հատուցման հնարավորություն ՀՀ օրենսդրությունը չի նախատեսում։ Այսպիսով երկու դեպքում էլ կոնվենցիոն դրույթներն ապահովում են խախտված իրավունքի վերականգնումը՝ պահանջելով պետությունից, որ վերջինս այն վերականգնի։ Եթե կա հատուկ կոնվենցիոն նորմ, ապա կիրառվում է վերջինս, իսկ եթե կոնվենցիոն իրավունքի խախտման դիմաց փոխհատուցման տրամադրման առանձին կոնվենցիոն դրույթ չկա (օրինակ 2,3-րդ հոդվածների դեպքում), ապա կիրառվում է 13-րդ հոդվածը, որն ի թիվս այլոց ենթադրում է նաեւ վնասի հատուցման հնարավորություն։ Տեսական աղբյուրներում նույնպես ընդունվում է այն մոտեցումը, որ Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 5-րդ մասը եւ 7-րդ արձանագրության 3-րդ հոդվածը դիտվում են որպես 13-րդ հոդվածի մասնավոր դրսեւորումներ։ [12 p. 240] Հայաստանի Հանրապետության կողմից ստանձնած միջազգային պարտավորություններին համահունչ՝ ՀՀ սահմանադրության 62-րդ հոդվածը ճանաչում է պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից անձանց` ոչ իրավաչափ գործողություններով կամ անգործությամբ, իսկ օրենքով սահմանված դեպքերում` նաեւ իրավաչափ վարչարարությամբ պատճառված վնասի հատուցման իրավունքը։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը 7 նոյեմբերի 2017 թ.-ի թիվ ՍԴՈ-1383 որոշմամբ նշել է, որ «յուրաքանչյուր իրավունքի ամրագրումն արդեն իսկ ենթադրում է ոչ միայն այդ իրավունքի պաշտպանություն ու պատասխանատվության սահմանում դրա խախտումների դեպքում, այլեւ դրա խախտման արդյունքում պատճառված վնասների հատուցում։ Միայն այդ պարագայում իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության համակարգը կլինի լիարժեք եւ արդյունավետ։ » [14, կետ 5] Նշվածից հետեւում է, որ վնասի հատուցումը հանդիսանում է իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության լիարժեք ու արդյու199ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նավետ համակարգի ձեւավորման անհրաժեշտ տարրերից մեկը, եւ որ ցանկացած սուբյեկտիվ իրավունքի ամրագրումը ենթադրում է դրա խախտմամբ պատճառված վնասի հատուցում։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը, ՍԴՈ-929 որոշմամբ անդրադառնալով 27.11.2005 թվականի խմբագրությամբ ՀՀ սահմանադրության՝ վնասի հատուցմանը վերաբերող դրույթներին նշել է. «Ինչ վերաբերում է ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 4-րդ մասում եւ 20-րդ հոդվածի 5-րդ մասում ամրագրված` «օրենքով սահմանված կարգով» բառակապակցության բովանդակությանը, ապա սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ Սահմանադրությունը հղում կատարելով օրենքին` միաժամանակ առաջադրում է տուժողին փոխհատուցելու այնպիսի կարգ սահմանելու պահանջ, որը պետք է երաշխավորի գործուն մեխանիզմ խնդրո առարկա իրավունքի արդյունավետ իրացման համար։ »[15, կետ 7] Գործող խմբագրությամբ ՀՀ սահմանադրության 62-րդ հոդվածում նույնպես նշվում է, որ վնասի հատուցման կարգը եւ պայմանները պետք է սահմանվեն օրենքով։ Սա նշանակում է, որ պետությունը պետք է երաշխավորի սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանությունը վնասի հատուցման տեսքով, եւ հետեւաբար սահմանադրաիրավական իմաստով վնասի հատուցման իրավունքը ենթադրում է անձանց համար դրա իրացման դատական եւ արտադատական արդյունավետ մեխանիզմի ապահովումը։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը, թիվ ՍԴՈ-1257 որոշմամբ անդրադառնալով դատարանի մատչելիության իրավունքին, որպես դրա առաջնահերթ տարրերից մեկը նշել է հայցադիմում ներկայացնելու, վնասի հատուցում պահանջելու եւ դատարանի որոշումը ստանալու իրավական հնարավորությունը։ [ 16, կետ 9] Յակոբսոնն ընդեմ Շվեդիայի գործով ՄԻԵԴ-ն արձանագրեց, որ անձի սեփականությունը հանդիսացող հողամասի կառուցապատման արգելքի իրավաչափության հարցի լուծումը գործադիր իշխանության բացառիկ իրավասության ներքո լինելը խախտում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված արդար դատաքննության իրավունքը, քանի որ անձը զրկված է եղել նման որոշումները դատական կարգով վիճարկելու հնարավորությունից։ Այնուհետեւ նույն գործով ՄԻԵԴ-ը նշեց, որ Կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի պահանջները ավելի 200ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մեղմ են եւ հետեւաբար կլանվում են Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի մեջ ու նման պարագայում առանձին քննարկման կարիք չունեն։ [17, կետ 78] Նշվածից հետեւում է, որ դատարանի կողմից իրավունքի պաշտպանության արդյունավետ միջոցի տրամադրման հասանելիության տեսանկյունից Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը կլանում է Կոնվենցիայի 13րդ հոդվածի կարգավորումները։ Բոլոր այն դեպքերում, երբ դատարանին վերապահված չէ անձին պատճառված վնասի (նյութական եւ ոչ նյութական) դիմաց հատուցում սահմանելու լիազորություն, անձանց վնասի հատուցման իրավունքը խախտվում է։ Իր հերթին օրենսդրական նման բացը, հնարավորություն չտալով իրացնել վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքը, առաջացնում է հակասահմանադրական իրավիճակ։ Երբ դատարանը վնասի հատուցման տեսքով իրավունքի պաշտպանություն տրամադրելու լիազորությամբ օժտված է, սակայն աձի համար դատարանի մատչելիությունը սահմանափակվում է անհամաչափորեն կամ առանց իրավաչափ նպատակ հետապնդելու, անձի վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքը կրկին խախտվում է։ Այսպիսով ստացվում է, որ վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքի բովանդակությունն ունի երկու դրսեւորում. Առաջին դրսեւորումն արտահայտվում է նրանում, որ անձն իրավունք ունի դատարանից կամ այլ անկախ մարմնից հայցելու իրեն տրամադրել պատճառված վնասի հատուցման տեսքով իրավունքների պաշտպանության անհրաժեշտ միջոց։ (վնասի հատուցում հայցելու հասանելիություն)։ Երկրորդ դրսեւորումն արտահայտվում է նրանում, որ իրավունքը խախտված անձը ձեռք է բերում հատուցում ստանալու նյութական բնույթի իրավունք Հայաստանի Հանրապետության կամ համայնքի նկատմամբ։ Իրավունքի խախտումը հաստատված լինելու դեպքում հատուցում ստանալու իրավունքը սահմանափակվել չի կարող, քանի որ դա կխաթարի վնասի հատուցման իրավունքի էությունը։ Վնասի հատուցման տեսքով պետությունից պաշտպանություն ստանալու մատչելիությունը, ինչը վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքի բաղադրիչ է, արդեն կարող է որոշակիորեն սահմանափակվել, եւ սույն հոդվածի հետագա շարադրանքը նվիրվում է այդ հարցի քննարկմանը։ 201ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Լինդերն ընդդեմ Շվեդիայի գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ երբ անձն ունի կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքների խախտման զոհ լինելու մասին փաստարկելի (վիճարկելի) պահանջ (arguable claim), ապա իր ներկայացրած պահանջի որոշման եւ համապատասխան դեպքում խախտված իրավունքների վերականգնում ստանալու նպատակով վերջինիս ներպետական մակարդակում պետք է տրամադրվի իրավունքի պաշտպանության անհրաժեշտ միջոց։ [18, կետ 77] Բոյլն ու Ռայսն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ 13-րդ հոդվածից չի բխում, որ պետությունը պարտավոր է ցանկացած դեպքում անձանց տրամադրել իրավունքի պաշտպանության համապատասխան միջոցներ՝ առանց հաշվի առնելու գանգատի հիմնավորվածության աստիճանը։ Ներկայացված բողոքը պետք է ունենա հիմնավորվածության համապատասխան աստիճան, այսինքն՝ լինի փաստարկելի (arguable claim)։ Դատարանը նույն որոշմամբ հրաժարվեց տալ բողոքի փաստարկելի լինելու վերացական չափանիշները եւ պնդեց, որ ամեն հատուկ դեպքում այդ հանգամանքին պետք է առանձին գնահատական տալ։ [19, կետեր 52, 55] Միայն այն դեպքում, երբ ՄԻԵԴ-ը գտնի, որ ներպետական բոլոր ատյանները սպառելուց հետո իրեն ներկայացված անհատական գանգատը իր հիմնավորվածության աստիճանով կարող է համարվել փաստարկելի (arguable claim), կդիտի 13-րդ հոդվածը կիրառելի եւ ըստ էության քննարկման առարկա կդարձնի ներպետական մակարդակում անձին պաշտպանության արդյունավետ միջոց տրամադրված լինելու հարցը։ Եթե կոնվենցիոն որեւէ հիմնական իրավունքի խախտման վերաբերյալ Եվրոպական դատարան ներկայացված գանգատը չբավարարի փաստարկելի լինելու վերաբերյալ հիշատակված չափանիշին, ապա ՄԻԵԴ-ը, առանց ըստ էության հարցը ուսումնասիրելու, կարձանագրի, որ ներպետական մակարդակում պաշտպանության միջոց ունենալու անձի կոնվենցիոն իրավունքը չի խախտվել։ Վերադառնալով անմիջականորեն վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքին եւ հիմքում դնելով վերը հիշատակվածը՝ նշենք, որ հանրային իշխանության գործունեության արդյունքում ենթադրաբար տուժած անձանց պատճառված վնասի հատուցման սահմանադրական իրավունքի խախտում կարող է արձանագրվել ոչ միայն այն դեպքում, երբ փաստացի հաստատվել է խախտման հանգամանքը, 202ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ իսկ փոխհատուցում չի տրամադրվել, այլեւ այն ժամանակ, երբ անձի ներկայացված գանգատը ներպետական մակարդակում եղել է փաստարկելի, բայց վերջինս հնարավորություն չի ունեցել պնդել իր պահանջը, նրան տրամադրված չեն եղել ներպետական մակարդակում ենթադրյալ վնասի հատուցմանը հասնելու համար ողջամտորեն անհրաժեշտ բոլոր միջոցները։ Որպես ասվածի հիմնավորում ներկայացնենք Բաբբինս ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ դիրքորոշումը։ Այս գործի նախապատմությունից երեւում էր, որ ոստիկանության կողմից կիրառվել էր մահաբեր ուժ, եւ այդ կապակցությամբ մահացածի քույրը գանգատ էր ներկայացրել մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարան։ Ներպետական մակարդակում տեղի էր ունեցել քննություն, ինչի արդյունքներով ոստիկանի գործողությունները դիտարկվել էին իրավաչափ։ Այս գործով Եվրոպական դատարանը հաստատված չհամարեց, որ տեղի է ունեցել կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի խախտում, սակայն դատարանը գտավ, որ բողոքաբերի գանգատը փաստարկված էր (arguable claim) եւ հետեւաբար անդրադարձավ կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի պահպանման հարցին։ Դատարանը արձանագրեց կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի խախտում այն հիմքով, որ ներպետական օրենսդրությամբ նախատեսված չէին այնպիսի իրավակարգավորումններ, ըստ որոնց, քույրը եղբոր մահվան հետեւանքով կրած ոչ նյութական վնասի (վերապրած ցավ, տառապանք) դիմաց փոխհատուցում ստանալու պահանջ ներկայացնելու իրավունք կունենար։ [20, կետեր 170,177] Այսպիսով, նույնիսկ եթե վերջնարդյունքում պարզվել է, որ հանրային իշխանության մարմինը գործել է իրավաչափորեն, վնասի հատուցմանը հասնելու բավարար պայմանների բացակայությունը խոսում է վնասի հատուցման հիմնական իրավունքի խախտման մասին։ Փաուելը եւ Րայներն ըննդեմ Միացյալ Թագավորության գործով ՄԻԵԴ-ը «փաստարկելի պահանջ» (arguable claim) եզրույթը կապեց կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված «ակնհայտ անհիմն պահանջ» (manifestly ill-founded) եզրույթի հետ։ Դատարանը պատճառաբանեց, որ եթե գանգատի ընդունելության փուլում պարզվում է, որ ներկայացվածը այն աստիճան անհիմն է, որ միջազգային մակարդակում բողոքաբերին մերժում են ըստ էության քննել իր գանգատը (գործը քննության չի ընդունվում), ուրեմն մասնակից պետու203ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյանն էլ չի կարելի պարտավորեցնել ազգային մակարդակում նման պահանջների գծով անձանց համար ապահովել իրավունքի պաշտպանության համապատասխան միջոցների մատչելիությունը։ [21, կետ 33] Ընդհանուր իմաստով «ակնհայտ անհիմն» եզրույթը կարող է ընկալվել որպես «բացահայտ հիմնազուրկ» կամ «առանց հիմնավորման»։ Այդ դեպքում Եվրոպական դատարանը պետք է վարույթ ընդունի բոլոր այն գանգատները, որոնք առաջ են քաշում իրական իրավական խնդիր (մասնավորապես, երբ առկա է իրավունքի խախտում, եւ պետք է ուսումնասիրել սահմանափակման իրավաչափությունը) անգամ այն դեպքում, երբ ընդհանուր առմամբ պարզ է, որ կոնվենցիոն իրավունքի խախտում չկա։ [22, p.896] Կարելի է ասել, որ բոլոր այն գործերը, որոնք առերեւույթ ուսումնասիրելիս հանգում ենք այն եզրակացության, որ դրանք կարիք ունեն հետագա քննարկման, թվում է, որ չեն կարող դիտվել որպես «ակնհայտ անհիմն»։ Եզրույթը մեկնաբանող մեկ այլ միտք կարող է հանդիսանալ այն, որ բողոքաբերի ներկայացված գանգատից երեւա վերջինիս սուբյեկտիվ իրավունքի խախտման հավանականությունը։ Չնայած նշվածին` Եվրոպական դատարանի պրակտիկայում շատ են դեպքերը, երբ գանգատը ճանաչվում է «ակնհայտ անհիմն» դրա խորը, համապարփակ եւ տեւական ուսումնասիրությունից հետո, այսինքն՝ այն դեպքում, երբ առաջին հայացքից միանշանակ պարզ չէր կարող լինել դրա հիմնազուրկ լինելը։ Այս հանգամանքը շատ դեպքերում պայմանավորված է դատարանի գերծանրաբեռնվածությամբ։ Անկախ նշվածից՝ եթե դատարանը բողոքի ընդունելիության փուլում հանգում է այն եզրակացության, որ խնդրո առարկա կոնվենցիոն իրավունքի խախտման մասով ներկայացված գանգատը ակնհայտորեն անհիմն է եւ հետեւաբար հետագա քննարկման կարիք չունի, ապա ներպետական մակարդակում այդպիսի գանգատի կապակցությամբ համապատասխան պաշտպանության միջոցներ ունենալու հարցն այլեւս չի քննարկվում, իսկ պետությունը ճանաչվում է կոնվենցիայի 13րդ հոդվածը չխախտած։ Հնարավոր չարաշահումից խուսափելու համար՝ գտնում ենք, որ ներպետական մակարդակում պետությունները պարտավոր են պաշտպանության միջոց տրամադրել առաջին հայացքից հետագա ուսում204ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նասիրման կարիք ունեցող բոլոր պահանջներով, որոնք կարող են նաեւ վերաբերել վնասի հատուցմանը։ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության մեջ նույնպես առկա են «ակնհայտ անհիմն» պահանջի վերաբերյալ որոշ իրավակարգավորումներ։ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածից հետեւում է, որ յուրաքանչյուր ոք, ով գտնում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամ դրա պաշտոնատար անձի վարչական ակտով, գործողությամբ կամ անգործությամբ խախտվել են կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել իր իրավունքերը, կարող է դիմել վարչական դատարան։ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետի համաձայն՝ վարչական դատարանը մերժում է հայցադիմումի ընդունումը, եթե հայցադիմում է ներկայացրել դրա իրավունքն ակնհայտորեն չունեցող անձը։ [23] Այս երկու նորմերի համակարգային վերլուծությունից հետեւում է, որ անգամ, երբ անձը գտնում է, որ իր իրավունքը խախտվել է կամ անմիջականորեն կարող է խախտվել, վերջինս չի կարող հայց ներկայացնել, եթե դատարանի գնահատմամբ ակնհայտորեն նա դրա իրավունքը չունի։ Օրենսդիրը օգտագործում է «հայցադիմում ներկայացնելու իրավունք ակնահյտորեն չունենալը» եզրույթը։ Հայտնի է, որ հայցը նյութաիրավական եւ դատավարական հասկացություն է, որի նյութաիրավական կողմն արտահայտվում է հայցվորի կողմից պատասխանողին ներկայացվող իրավական պահանջի մեջ, իսկ դատավարական կողմը դատարանին հասցեագրված պահանջն է՝ քննել եւ լուծել կողմերի միջեւ ծագած վեճը, իսկ հայցադիմումը հայցի արտահայտման արտաքին ձեւն է։ Սա նշանակում է, որ անձը «հայցադիմում ներկայացնելու իրավունք չունեցող» պետք է համարվի թե՛ այն դեպքում, երբ գոյություն չունի համապատասխան նյութաիրավական պահանջի իրավունքը, թե՛ այն դեպքում, երբ այդպիսի իրավունքն իրեն չի պատկանում եւ վերջինս իրավական շահագրգռվածություն չունի։ Մասնավորեցնելով՝ ստացվում է, որ եթե ինչպես բուն հայցադիմումի, այնպես էլ դրան կից փաստաթղթերի ընդհանրական ուսումնասիրությունը դատարանի համար ակնհայտ են դարձնում, որ վարչա205ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան մարմնի իրավական ակտերի, գործողությունների կամ անգործության վիճարկման եւ դրանց հետեւանքով պատճառված վնասի հատուցման պահանջներն անհիմն են կամ այդպիսի պահանջի իրավունքը հայցվորին չի պատկանում, ապա վերջինս կարող է չքննարկել ներկայացված պահանջը եւ անձին չտրամադրել պաշտպանության միջոցներ, որոնք օբյեկտիվորեն պետք է բավարար լինեին վնասի հատուցմանը հասնելու համար։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը իր թիվ ՍԴՈ-1022 որոշմամբ անդրադարձել է վերը նշված հարցերին եւ արձանագրել հետեւյալը. «Օրենսգրքի վիճարկվող դրույթում «ակնհայտորեն» բառի ամրագրմամբ օրենսդիրը նպատակ է հետապնդել հայցադիմումի ընդունելիության փուլում ստուգելու ոչ թե նյութական իրավունքի խախտման առկայությունը, այլ ենթադրյալ խախտված իրավունքը տվյալ անձին պատկանելու հանգամանքը, այսինքն՝ հայցվորի` «շահագրգիռ անձ» հանդիսանալու հանգամանքը։ » [24, կետ 7] ՀՀ վճռաբեկ դատարանը թիվ ՎԴ/3477/05/13 վարչական գործով 2014 թվականի դեկտեմբերի 26-ին կայացված որոշմամբ հայտնել է նույնատեսակ դիրքորոշում։ Սահմանադրական դատարանի նշված որոշումից հետեւում է, որ «հայցադիմում ներկայացնելու իրավունք ակնհայտորեն չունենալը» եզրույթը վերաբերում է միայն անձի մոտ հայց ներկայացնելու իրավական շահագրգռվածության առերեւույթ բացակայությանը։ Այլ կերպ ասած՝ ի սկզբանե պարզ է, որ ներկայացված հայցը չի վերաբերում հայցվորի իրավունքներին եւ պարտականություններին։ Միաժամանակ եթե անգամ առաջին հայացքից ակներեւ է, որ նյութական առումով անձի հայցը հիմնազուրկ է, վերջինիս պետք է տրամադրվեն պաշտպանության բոլոր միջոցները, որոնք ընդհանուր առմամբ կարող են հանգեցնել անձի ենթադրաբար խախտված իրավունքի վերականգնմանը։ Մեր գնահատմամբ ՀՀ սահմանադրական եւ վճռաբեկ դատարանները ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1ին մասի 5-րդ կետին տվել է նեղ մեկնաբանություն՝ առանց անդրադառնալու հայցի՝ որպես հայցվորի կողմից պատասխանողին դատական խողովակով ուղղված նյութաիրավական պահանջ լինելու հանգամանքին։ Գտնում ենք, որ ՀՀ վարչական դատավարության 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետով սահմանված նորմի տառացի մեկնաբանությունից բխում է, որ դատարանը կարող է մերժել հայցադիմումը վա206ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րույթ ընդունելը՝ սահմանափակելով անձի դատարանի մատչելիության իրավունքը նաեւ այն դեպքում, երբ հայցադիմումի եւ կից փաստաթղթերի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է, որ ներկայացված պահանջը նյութական իրավունքի տեսանկյունից անհիմն է։ Այդ ակնհայտությունն առաջին հերթին արտահայտվում է առանց վարչական մարմնի ակտը վերացված լինելու կամ այդպիսի պահանջ ներկայացնելու վնասի հատուցման պահանջով դատարանին դիմելու մեջ։ Խնդրի մեկ այլ դրսեւորման հանդիպում ենք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.2 հոդվածի 9-րդ մասում։ [25] Ըստ նշված դրույթի՝ անձը հանրային իշխանության կողմից ոչ նյութական վնասի հատուցման պահանջ դատարանին կարող է ներկայացնել միայն այն դեպքում, երբ դրան զուգահեռ ներկայացվել է նաեւ հանրային իշախանության սուբյեկտների իրավական ակտերը, գործողությունները կամ անգործությունը ոչ իրավաչափ ճանաչելու մասին հիմնական պահանջը կամ դրանք նախկինում արդեն իսկ ճանաչվել են ոչ իրավաչափ։ Առկա է հանրային իշխանության գործունեության օրինականության կանխավարկածը եւ մինչեւ այն չի հերքվել օրինական ուժ ունեցող պետական ակտով, վնասի հատուցման պահանջը նյութաիրավական իմաստով կլինի ակնհայտ անհիմն, ի սկզբանե ակներեւ կլինի, որ նման պահանջի բավարարման որեւէ իրական հնարավորություն չկա։ Դատարանը վնասի հատուցման առանձին պահանջը կքննի, եթե նախօրոք համապատասխան մարմնի ակտը ճանաչվել է ոչ իրավաչափ. հակառակ դեպքում վնասի հատուցման առանձին հայցը վարույթ ընդունելը կմերժի։ Հիմք ընդունելով վերը նշվածը՝ գտնում ենք, որ ներպետական մակարդակում հնարավոր չարաշահումից խուսափելու համար պետությունները պարտավոր են պաշտպանության միջոց տրամադրելու հնարավորություն սահմանել առաջին հայացքից հետագա ուսումնասիրման կարիք ունեցող (նյութաիրավական եւ վարութային իմասոտվ ակնհայտ անհիմն չհամարվող) բոլոր պահանջներով, որոնք կարող են նաեւ վերաբերել վնասի հատուցմանը։ Միայն ներկայացված իրավիճակում պետության կողմից ակնհայտ անհիմն պահանջի մասով պաշտպանության միջոց ունենալու իրավունքի սահմանափակումը կդիտվի իրավաչափ, եւ վնասի հատուցման հիմնական իրավունքի խախտում չի արձանագրվի։ Մնացած բոլոր 207ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ դեպքերում ազգային օրենսդրությամբ վնասի հատուցման իրավունքի բացակայությունն, ինչպես նաեւ դատարանի կամ այլ իրավասու մարմնի առջեւ արդյունավետ ընթացակարգի բացակայությունը կհանգեցնի վնասի հատուցման իրավունքի խախտմանը։

example2467

example2467

Օրգանիզմի շատ ֆունկցիաներ ենթարկվում են օրական ռիթմերի ազդեցությանը։ Նրանց ազդեցության ուսումնասիրումը ուսանողների մտավոր աշխատունակության վրա շատ կարևոր է և անհրաժեշտ։ Այդ նպատակով ուսումնասիրություններ են կատարվել ՎՊՀ տարբեր ֆակուլտետների 26 ուսանողների շրջանում։ Աշխատունակության առանձնահատուկ տիպը որոշելու համար օգտագործվել է Օսթբերգի մեթոդը։ Ուշադրությունը և մտավոր աշխատունակությունը որոշվել են Բորդոն Ամֆի-մովի թվային կոնեկտուրային մեթոդով։ Ուսանողների շրջանում չեն հանդիպել խիստ արտահայտված երեկոյան և առավոտյան տիպեր։ Նրանցից գրեթե կեսի մոտ բացահայտվել է կապ մտավոր աշխատունակության և քրոնոտիպի միջև։ Ստացված տվյալները կարելի է օգտագործել ուսումնական պարապմունքների դասացուցակները կազմելիս։

ՕՐԱԹՅԱՆ ՌԻԹՄԻ Ա THEԴԵ AՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒՍԱՆՈ ONՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԱՅԻՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ վրա Ֆիզիոլոգիական պրոցեսների օրինաչափությունը հիմքում ընկած է մարդու մարմնի կենսագործունեությունը։ Գործընթացների ռիթմը նկարագրված է կենդանի համակարգերի բոլոր մակարդակներում `մոլեկուլային, բջջային, օրգանական, օրգանական։ Այս պարբերականությունը պայմանավորված է բիոռիթմերով։ Biorhythm- ը կարող է սահմանվել որպես վիճակագրորեն նշանակալի փոփոխություններ ֆիզիոլոգիական պրոցեսների տարբեր չափանիշներում, որոնք պարբերաբար կրկնվում են [1]։ Քրիստոֆեր Թուֆելյանցը կենդանի ուսումնասիրությունների հիմնադիրներից է։ 21-րդ դարի վերջին նա ցույց տվեց, որ մարդու մարմնում կան «ներքին ժամացույցներ», որոնց գործարկումը կախված է երկրի առանցքի շուրջ պտտվելուց, ինչպես նաեւ գիշեր-ցերեկի պտտվելուց։ Կենսանիշերի ուսումնասիրությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում գիտնականների շրջանում։ Մարդու ռիթմերը տարբեր օրգանների գործառույթների համադրություն են, նրանք արձագանքում են կյանքի յուրաքանչյուր փոփոխությանը։ Մարդու ամենօրյա ռիթմերը համարվում են մշտական ​​ֆիզիոլոգիական օրինաչափություններ, որոնք կառուցված են կյանքի ընթացքում ձեռք բերված ժառանգական տարրերի վրա։ Կենդանի ռիթմերը տարբեր են ՝ ամենօրյա, շաբաթական, ամսական, սեզոնային, տարեկան, լուսնային և այլն։ Մարդու մարմնի ամենակարևոր ներքին քրոնոմետրերը տեղակայված են գլխուղեղի մեջ ՝ արքայախնձոր, հիպոթալամուս։ Ավելի տարածված վարկածի համաձայն ՝ կենդանի օրգանիզմը համարվում է ինքնավարորեն փոփոխվող համակարգ, որը բնութագրվում է ներքին կապակցված ռիթմերով։ Դրանք թույլ են տալիս մարմնին կատարելապես հարմարվել շրջակա միջավայրի ցիկլային փոփոխություններին։ Գիտնականները կարծում են, որ հազարամյակի պայքարում կային օրգանիզմներ, որոնք ոչ միայն հասկանում էին բնության պայմանների փոփոխությունները, այլև հարմարեցնում էին իրենց ռիթմի համակարգը շրջակա միջավայրի փոփոխություններին։ Օրինակ ՝ աշնանը թռչունները չեն շարժվում հարավ, իսկ որոշ կենդանիներ քնում են։ Գիտնականներն այժմ ապացուցել են, որ օրական կատարվում է ավելի քան 400 գործընթաց, ներառյալ մտավոր կարողությունը։ Մարդու մտավոր կարողությունները բնութագրվում են տեղեկատվության ընդունմամբ, տարածմամբ, որոշումների ընդունմամբ և իրականացումով։ Մտավոր գործունեության չափանիշներն են `հիշողությունը, ուշադրությունը և տեղեկատվության փոխանցման արագությունը։ Ներկայումս ամենօրյա ռիթմերի ազդեցությունը ուսանողների մտավոր գործունեության վրա գրեթե ուսումնասիրված չէ։ Դրանից ելնելով ՝ աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել ամենօրյա ռիթմերի ազդեցությունը ուսանողների մտավոր գործունեության վրա։ Նպատակին հասնելու համար առաջադրվեցին հետևյալ խնդիրները. • Պարզեք ուսանողների պատկանելությունը տարբեր տեսակի աշխատանքային ունակություններին։ • Ուսումնասիրել ուշադրության արագության ցուցիչի կախվածությունը, աշխատանքի ճշգրտությունը, մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը և հատուկ տիպի աշխատանքային ունակություն ունեցող մարդկանց մտավոր-ֆունկցիոնալ կարողությունը օրվա տարբեր ժամերին։ • Համեմատել օրվա տարբեր ժամանակներում ցուցիչների արժեքները և հստակ տարբեր տեսակի աշխատունակություն ունեցող մարդկանց ցուցիչների արժեքները։ Ուսումնասիրության օբյեկտը ԵՊՀ 1-4 տարվա 26 ուսանողուհի էր։ Մենք օգտագործեցինք Օստբերգի մեթոդը `կատարման որոշակի տեսակը որոշելու համար։ Եվ մենք որոշել ենք ուշադրությունը և մտավոր արդյունավետությունը Բորդոն Ամֆիմովի թվային կապի մեթոդով (տե՛ս հավելված) [2, 6]։ Հետազոտության արդյունքները. Մարդիկ ըստ աշխատանքային ունակության տեսակի են `թրթուրներ (խիստ և թույլ արտահայտված առավոտյան տեսակներ), բվեր (խիստ և թույլ արտահայտված երեկոյան տեսակներ) և աղավնիներ (առիթմիկա) (աղյուսակ 1)։ Քրոնոտիպ Արթնացում Ֆիզիկապես ակտիվ Eriամանակաշրջան Մտավոր ժամանակաշրջան Անջատում Փորձը Անկախ 6. 007 00-ն ունենալ ակնթարթային զարթուցիչ ախորժակ ինքնուրույն - 10. 0011 թ. 00 և ուշ, դանդաղ տագնապով և դժվար։ Ախորժակի դիմում egalischashin 7. 00-9։ 00, զարթուցիչ Աղավնին բավականին հեշտ է ձեռք բերել արթնանալու պահից մինչև 12-ը։ 00-13-ին։ 00. Նրանք ունեն 2 գագաթ ՝ 8։ 00-ից 12-ը։ 00-13-ին։ 00-ը, այնուհետև իջնում ​​է 16-ի։ 00-ը Երկրորդ գագաթը 16։ 00-18-ին։ 00-ը 21 է։ 00-ին, ժամը 14-ին հեշտ է քնել։ 0021 թ. 00 արթնանալուց մինչև 18-ը։ 00, բայց 3 գագաթ ՝ 13։ 00-14-ին։ 0018 թ. 00-20-ը։ 0020 թ. 00-23-ին։ 00-ին, հնարավոր է Վրեժխնդրություն Հավասարակշռության ակտիվություն 22 օրվա ընթացքում։ 00-23-ին։ 00-ը, առանց որի գագաթնակետերը կարող են առաջանալ գագաթնակետին Աղյուսակ 1. Քրոնոտիպերի բնութագրերը [9] ԵՊՀ ուսանողների 3-ի աշխատանքային տիպը առավոտյան թույլ էր, 8-ը `երեկոյան, 15-ը` առիթմիկ։ Հարցվածների շրջանում շատ հստակ արտահայտված առավոտյան խիստ հստակ երեկոյան տիպեր չեն եղել։ Մենք արագաչափը սահմանում ենք A = N / t (չափը A նշան / վրկ, որտեղ N- ն ընտրված նիշերի քանակն է մինչև վերջին, t- ն `աշխատելու ժամանակն է)։ Աշխատանքի ճշգրտության ինդեքս. T = M / n (չափս ՝ T պայմանական միավոր, որտեղ M - ճիշտ ընտրված նիշերի քանակն է, n - ամբողջ նիշերի քանակը, որոնք պետք է նշվեին)։ Հոգեկան աշխատանքի օգտակար հարաբերակցություն. E = N * T (չափս ՝ E նշան)։ Հոգեկան կատարում ՝ Au = (N / t) * ((M- (O + P)) / n) (չափը ՝ Au նշան / վրկ, որտեղ O սխալ նիշերի քանակն է, P ՝ բաց թողնված նիշերի քանակը)։ Թույլ առավոտյան աշխատանքային տիպ ունեցող ուսանողներից յուրաքանչյուրում նկատվել է մի օրինաչափություն. Կեսօրին դիտվել է արագաչափի առավելագույն արժեքը (Նկար 1)։ Աշխատանքի ճշգրտության ինդեքսի օրինաչափությունը չի նկատվել մեկ ուսանողի համար, այն գրեթե կայուն էր, մեկ ուսանողի համար առավոտյան բարձր էր, ցերեկը ցած իջավ, երեկոյան կրկին բարձրացավ։ Մյուս ուսանողը առավելագույն արժեքին է հասել կեսօրին (Նկար 2)։ Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը ամենաբարձրն էր կեսօրից հետո երկու ուսանողի համար, մյուս ուսանողի համար այն գրեթե կայուն էր (Գծապատկեր 3), երկու ուսանողի համար մտավոր կարողությունը կեսօրին ավելի բարձր էր, իսկ երրորդ ուսանողի համար երեկոյան հետ նվազում էր։ (Նկար 4)։ Աշխատանքի ունակության առիթմիկ տիպ ունեցող 8 ուսանողների ուշադրության տևողությունը երեկոյան նվազել է, 4-ը `կեսօրից բարձր, 2-ը` երեկոյան, և մեկը ցերեկը մնացել է կայուն (Գծապատկեր 5)։ Աշխատանքի ճշգրտության ցուցանիշը ցածր էր ցերեկը 7 ուսանողի համար, 5 ուսանողի համար ցերեկը բարձր էր, 2 ուսանողի համար երեկոյան իջավ, իսկ մեկ ուսանողի համար այն մնաց կայուն (Նկար 6)։ Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը ցերեկը 7 աշակերտի համար նվազեց, 5-ի համար բարձր էր կեսօրին, մեկի համար երեկոյան զուգահեռ ավելացավ, մեկի համար երեկոյան նվազեց, մեկի համար մնաց կայուն (Նկար 7) , 5 աշակերտների մտավոր աշխատանքը ցերեկը ցածր էր, ցերեկը ՝ 7-ի բարձր, երեկոյան ՝ 3 ուսանողի մոտ ցածր (Նկար 8)։ Թույլ երեկոյան աշխատանքային տիպ ունեցող ուսանողների ուշադրության մակարդակը 4 ուսանողի հետ երեկոյի ընթացքում ավելացավ, 2-ի ցերեկը ամենաբարձրն էր, 2-ի երեկոյան նվազեց (Նկար 9)։ Աշխատանքի ճշգրտության ինդեքսը երեկոյի ընթացքում բարձրացավ 4 ուսանողի համար, 2-ի համար դա ամենաբարձրն էր ցերեկը, մեկի համար ցած իջավ երեկոյի համար, իսկ մեկի համար ամենացածր արդյունքը գրվեց ցերեկը (Նկար 10)։ Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը 3 ուսանողների մոտ երեկոյան աճեց, 3-ում `ամենաբարձրը ցերեկը, մեկում` ամենացածրը ցերեկը, մեկում `երեկոյան (Նկար 11)։ Երեկ ուսանողների մտավոր կարողությունները երեկոյան զուգահեռ ավելացան, նրանցից 3-ում դա կեսօրին ամենաբարձրն էր, ցերեկը `մեկում` ամենացածրը, մեկում `երեկոյան (Նկար 12)։ Գծապատկեր 1. Ուշադրության արագության ցուցիչ առավոտյան վատ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ։ Առավոտյան A1, ցերեկը A2, երեկոյան A3։ Գծապատկեր 2. Աշխատանքի ցուցանիշի ճշգրտությունը առավոտյան վատ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ։ T1 առավոտյան, T2 ցերեկը, T3 երեկոյան Նկար 33. Մտավոր աշխատանքի արդյունավետության ինտեգրում ՝ վատ աշխատունակությամբ անկանխատեսելի մարդիկ. Առավոտյան E1, ցերեկը E2, երեկոյան E2 Նկար 4. Հոգեկան աշխատանք առավոտյան վատ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ. Au1 առավոտյան, Au2 ցերեկը, Au3 երեկոյան Նկար 5 A1 առավոտյան, A2 ցերեկը, երեկոյան A3 Նկար 6. Աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչ `աշխատունակության առիթմիկական տեսակ ունեցող մարդկանց մոտ։ Առավոտյան T1, ցերեկը T2, երեկոյան T3։ Նկար 7. Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը աշխատունակության առիթմիկական տեսակ ունեցող մարդկանց մոտ։ Առավոտյան E1, ցերեկը E2, երեկոյան E3 Նկար 8. Հոգեկան աշխատանք աշխատունակության առիթմիկական տեսակ ունեցող մարդկանց մոտ. Au1 առավոտ, Au2 ցերեկը, Au3 երեկոյան Նկար 9. Ուշադրության արագության ցուցիչ ունեցող մարդկանց մոտ երեկոյան վատ աշխատունակություն։ Առավոտյան A1, ցերեկը A2, երեկոյան A3 Նկար 10։ Երեկոյան վատ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց աշխատանքի ճշգրտության ցուցիչ։ Առավոտյան T1, ցերեկը T2, երեկոյան T3։ Գծապատկեր 11. Մտավոր աշխատանքի օգտակար հարաբերակցությունը երեկոյան թույլ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ։ Առավոտյան E1, ցերեկը E2, երեկոյան E3։ Նկար 12. Հոգեկան աշխատանքը երեկոյան թույլ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ։ Առավոտյան Au1, ցերեկը Au2, երեկոյան Au3։ Այսպիսով, թույլ առավոտյան տիպ ունեցող ուսանողների մոտ մեկ երրորդը ցերեկը նկատեց իրենց քրոնոտիպի փոփոխություն։ Հոգեկան աշխատանք թույլ աշխատունակություն ունեցող մարդկանց մոտ։ Առավոտյան Au1, ցերեկը Au2, երեկոյան Au3։ Այսպիսով, թույլ առավոտյան տիպ ունեցող ուսանողների մոտ մեկ երրորդը ցերեկը նկատեց իրենց քրոնոտիպի փոփոխություն։ Հոգեկան աշխատանք այն մարդկանց մոտ, ովքեր երեկոյան թույլ ունակություն ունեն աշխատելու ունակություն։ Առավոտյան Au1, Կեսօրին Au2, երեկոյան Au3։ Այսպիսով, թույլ առավոտյան տիպ ունեցող ուսանողների մոտ մեկ երրորդը ցերեկը նկատեց իրենց քրոնոտիպի փոփոխություն։ Արիթմիկ ուսանողները օրինաչափություն չունեին իրենց քրոնոտիպի և որոշակի տեսակի աշխատունակության միջև։ Թույլ երեկոյան մեքենագրողների մոտ ութ տասնհինգերորդը ցերեկը նկատեց իրենց քրոնոտիպի փոփոխություն։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ ավելի բարձր արդյունք ապահովելու համար ցանկալի է դասեր կազմակերպելիս հաշվի առնել ուսանողների քրոնոտիպերը։ ՀԱՎԵԼՎԱ [[1] Խուդավերդյան Դ., Ֆանարջյան Վ., Մարդու ֆիզիոլոգիայի հիմունքներ, Երեւան, 1998, էջ։ 685 թ. [3] URL։ //www.royal-cb.ru/interesting/zdorove/sutochnye-ritmy-cheloveka/ (Հղումը ՝ 16.11.2018)։ //www.kakras.ru/doc/bioritm-life-cycle.html (Հղումը ՝ 16.11.2018)։ //metodorf.ru/tests/korrekt_proba.php (Հղումը ՝ 16.11.2018)։ //www.psyoffice.ru/1-79-28.htm (Հղումը ՝ 16.11.2018)։ //cyberleninka.ru/article/n/vliyanie-bioritmov-na-umstvennuyu-rabotosposobnost (Հղումը ՝ 16.11.2018)։ //www.eduherald.ru/ru/article/view?id=13832 (Հղումը ՝ 16.11.2018)։ //ru.wikipedia.org/wiki/Хронотип (Հղումը ՝ 16.11.2018)։ Հովսեփյան Ար և ik ՕՐԱԹՅԱՆ ՌԻԹՄԻ Ա EԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՒՍԱՆՈՆԵՐԻ ՀՈԳԵԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ վրա Հիմնաբառեր. ։

example294

example294

Սույն աշխատանքը նվիրված է անչափահասների վերաբերյալ քրեական գործերով վարույթի կարճման և քրեական հետապնդման դադարեցման առանձնահատկություններին։ Աշխատանքում ներկայացված են գիտնականների տեսակետներ, ներկայացված և վերլուծված են ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մի շարք որոշումներ։ Ուսումնասիրված և վերլուծված են նաև ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի և նախագծի վերաբերելի դրույթներ։ Կատարված հետազոտության հիման վրա ներկայացված են առաջարկություններ՝ ուղղված ՀՀ օրենսդրության և իրավակիրառ պրակտիկայի բարելավմանը։

Անչափահասների հանցավորության դեմ պայքարը,առանց նրանց վերագրվող հանցագործությունների վերաբերյալ վարույթիլրիվ և համապարփակ կարգավորման, դժվար է պատկերացնել։ Հենց այդնպատակով վերջին շրջանում բավականին մեծ ուշադրություն է դարձվումինչպես անչափահասների արդարադատությանը (Juvenile Justice), այնպեսէլ տարբեր օրենսդրական նախաձեռնություններին, որոնք առնչվում ենանչափահաս անձանց իրավունքներին ու օրինական շահերին։ Այս մասին էվկայում Հայաստանի Հանրապետության Արդարադատության նախարարությունում«Անչափահասներիբոլորովին վերջերս ստեղծվածհետօրենքի(երեխաների)ինստիտուցիոնալՀանրապետությունում3։ Խորհրդի նպատակն է նպաստելարդարադատության խորհուրդը»1 առնչվողՀայաստանիանչափահասների(իրավական,հոգեբանական, սոցիալական, էթիկական և այլն) համակարգի կայացմաննու շարունակական կատարելագործմանը, երեխաների իրավունքների ևօրինական շահերի պաշտպանության ապահովմանը։ Այս կառույցիստեղծման համար հիմք հանդիսացան ՀՀ-ի ստանձնած մի շարքմիջազգային պարտավորությունները, ինչպես նաև ԵԱՀԿ-ի կողմից ՀՀ-ումանցկացվողերեխաներիիրավունքների և անչափահասների արդարադատության վերաբերյալ [1]։ մշտադիտարկմանգնահատականըՀայաստանիՀանրապետությունումԱնչափահասների նկատմամբ իրականացվող վարույթով քրեականհետապնդման դադարեցման կամ քրեական գործի կարճման կարգն ուդեպքերը միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելը էականնշանակություն ունիյուվենալարդարադատության նպատակների տեղայնացման համար։ Մի շարքմիջազգային փաստաթղթերում ամրագրվածիրավախախտանչափահասների նկատմամբ կիրառվող պետական հարկադրականմիջոցների և մեխանիզմների համակարգը, որը պետքբխիմարդասիրությունից, անչափահաս անձանց իրավունքների և օրինականշահերի ապահովումից, նրանց բարեկեցությունից, ինչպես նաև այլերաշխիքայինկապահովեններպետական միջոցների համաչափ ներգործությունը անչափահասանձանց նկատմամբ։ որոնք առավելագույնսդրույթներից,էէիրացմանլրացուցիչԱնչափահասների նկատմամբ վարույթի հատուկ կարգը առաջինհերթին հիմնվում է անչափահասների տարիքային, սոցիալ-հոգեբանականև այլ առանձնահատկությունների վրա, որոնք պահանջում են նրանցիրավունքներիՀայաստանիՀանրապետության քրեադատավարական օրենսդրությունը ելակետային էհամարում այն դրույթը, որ անչափահասները, տարիքով պայմանավորված,իրենց իրավունքների և օրինական շահերի իրացման օրենսդրականերաշխիքների կարիք ունեն։ Ակնհայտ է, որ դա հետևանք է այն բանի, որօրենսդիրը գիտակցում է անչափահասի տարիքային առանձնահատկությունները և անչափահասների իրավունքների ու ազատություններիլրացուցիչ երաշխիքների անհրաժեշտությունը [2]։ երաշխիքներ։ 13Անչափահասների արդարադատության խորհուրդը իր գործունեությունն իրականացնում է՝ղեկավարվելով ՀՀ արդարադատության նախարարի 2018թ. մայիսի 11-ի N 188 – Ա հրամանովհաստատված աշխատակարգով և այլ իրավական ակտերով։ նկատմամբ«Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիայի 40-րդ հոդվածի 3-րդմասը սահմանում է, որ մասնակից պետությունները ձգտում են նպաստելմեղադրվող կամ քրեական օրենսդրությունը խախտած համարվողերեխաներիօրենքների,ընթացակարգերի, մարմինների և հաստատությունների ստեղծմանը,մասնավորապես … բ) անհրաժեշտության և ցանկալիության դեպքում նմաներեխաների նկատմամբ միջոցներ ձեռնարկել՝ առանց դատաքննությանդիմելու, մարդու իրավունքներիլիակատար պաշտպանության ևիրավական երաշխիքների պահպանման պայմանով։ հատկապեսկիրառելիՍրանից բխում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, ի դեմսիրավասու մարմինների, պետք է ձեռնարկի հնարավորինս առավելագույնըքրեական հետապնդման ենթարկվող անչափահաս անձանց իրավունքներիարդյունավետ պաշտպանության համար։ Ինչպես նշվածէ, այդհաստատությունների ստեղծումը ցանկալիության դեպքում պետք է կրիարտադատական բնույթ, քանի որ դրանում խոսվում է«առանցդատաքննության դիմելու» իրականացնելու այդ ամենը։ Սակայն, արտադատական այդ մարմինը պետքէ մարդուիրավունքների լիակատար պաշտպանության երաշխիքներով օժտված լինի։ Համաձայն «Պեկինյան կանոնների» 5.1 կետի՝ անչափահասներիվերաբերյալ արդարադատության համակարգը ուղղված է առաջին հերթինանչափահասի բարեկեցության ապահովմանը, որպեսզի անչափահասիրավախախտների վրա ազդեցություն գործող ցանկացած միջոց միշտհամաչափ լինի ինչպես իրավախախտի անհատական առանձնահատկություններին, այնպես էլ իրավախախտման հանգամանքներին։ Նշվածկետի «Մեկնաբանություն» հատվածում առանձին կերպով բացատրվում եննշված կանոնի հիմնական նպատակները։ 5-րդ կանոնում, ըստ էության,նախատեսվում են ընդամենը անչափահասի ցանկացած կոնկրետիրավախախտմանհամար արդարացիպատասխանատվության միջոցների կիրառում։ Այդ կանոնի մեջզուգակցվող ասպեկտների բազմազանությունը կարող է նպաստել երկումոտեցումների կիրառմանը, այն է` նոր և առաջադիմական պատասխանգործողությունները նույնքան ցանկալի են, որքան անչափահասների վրապաշտոնականչարդարացվածընդլայնմանը ուղղված նախազգուշական միջոցները։ հանցագործությանսոցիալականկամհսկողականցանցի «Տոկիոյի կանոնների» [3] 1-ին բաժնի 2.3.-րդ կետի համաձայն՝իրավախախտման բնույթի և ծանրության, իրավախախտի անձի ևկենսագրության, ինչպես նաև հասարակության պաշտպանությաննկատառումներից ելնելով՝ առավել ճկունություն ապահովելու ևբանտարկության անհարկի կիրառումից խուսափելու նպատակովքրեական արդարադատության համակարգը պետքէ ապահովիազատությունից զրկելու հետչկապված միջոցների առկայությունը՝մինչդատական փուլից մինչև դատավճռի կայացումից հետո ընկածժամանակահատվածը կիրառելու համար։ ելնելով,ենԻնչպեսերևումէվերըարժանիշարադրվածիրավադրույթներիբովանդակությունից, միջազգային առաջադեմ իրավական հանրություննառաջնորդվում է այն սկզբունքով, որ քրեական իրավախախտում թույլտված անչափահասները, իրենց տարիքային, հոգեֆիզիոլոգիականառանձնահատակություններիցհատուկմարդասիրական վերաբերմունքի, որը հնարավորություն կտա նրանցուղղվելու, վերասոցիալականացվելու, դևիանտ վարքագծից հրաժարվելուայնպիսի միջոցներով և մեխանիզմներով, որոնք կապված չեն լինի նրանցնկատմամբ պատժի նշանակման կամ նրանց՝ դատական քննությանըներգրավելու հետ։ Սա ենթադրումէ պաշտոնական քրեականդատավարությունից հրաժարվել՝ դրա փոխարեն ոչ պաշտոնականայլընտրանքներ կիրառելով։ Դա թոյլ է տալիս խուսափել տևականդատական ընթացակարգերից՝ կապված մեղավորությունը պարզելու հետ,սակայն, դրանով հանդերձ, առավելագույնս պաշտպանում է անչափահասիիրավունքներն ու օրինական շահերը [4]։ Այստեղ պետք է նախատեսվենայնպիսի միջոցներ և մեխանիզմներ, որոնք, զերծ լինելով դատականընթացակարգերից, այդուհանդերձ հիմնավոր կերպով հնարավորությունկընձեռեն պարզելու անչափահասի մեղավորության հարցը։ Նշյալ ինստիտուտը թույլ է տալիս խուսափել ստիգմատիզացումից [5]։ Այդ պրոցեսը ամրապնդվում է անչափահասի հոգեբանության մեջ, և նաիրեն զգում է հասարակությունից մերժված։ Սա, իհարկե, չի նշանակումբացառել կամ ազատել անձին քրեական պատասխանատվությունից առացորևէ միջոց կիրառելու։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի2 4 91-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝առաջին անգամ ոչ մեծ կամ միջին ծանրության հանցանք կատարածանչափահասը դատարանի կողմից կարող է ազատվել քրեականպատասխանատվությունից, եթե դատարանը գտնի, որ նրա ուղղվելըհնարավոր է դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոցներիկիրառմամբ։ 4Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրք, ընդունել է ՀՀ Ազգային ժողովը18.04.2003թ., ուժի մեջ է մտել 01.08.2003թ., գործում է։ ՀՕ-528-Ն, ՀՀՊՏ 2003.05.02/25(260), Հոդ. 407։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի3 5 (այսուհետ՝ Օրենսգիրք)443-րդ հոդվածի համաձայն՝ դատարանը, դատավճիռ կայացնելիս, գալովայն եզրակացության, որ անչափահասը կարող է ուղղվել առանց քրեականպատժի միջոցներ կիրառելու, կարող է անչափահասին ազատել պատժից ևնրա նկատմամբ կիրառել դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքիմիջոցներ։ Ինչպես ցույց է տալիս Օրենսգրքի 443-րդ հոդվածը, դատարանըկարող է անչափահասին պատժից ազատել և նրա նկատմամբ կիրառելդաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոց։ Սակայն 91-րդ հոդվածի1-ին մասը հնարավորություն է ընձեռում դատարանին ազատելանչափահասին քրեական պատասխանատվությունից՝ նրա նկատամամբդաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ կիրառելով։ Այնդեպքում, երբ դատարանը անչափահասին ազատում է միայն պատժից, այլոչ քրեական պատասխանատվությունից, նրա նկատմամբ կարող էկիրառվել հատուկ ուսումնադաստիարակչական կամբժշկականդաստիարակչական հաստատությունում տեղավորելը, ինչը պարզ երևում էՀՀ քրեական օրենսգրքի 93-րդ հոդվածի առաջին մասից։ Կարծում ենք՝այստեղ առկա է անհստակություն. այն խնդիրը, որ քրեադատավարականնորմերը պետք է ապահովեն քրեաիրավական նորմերի կյանքի կոչվելը,այստեղ չի ապահովվում։ Ուստի գտնում ենք, որ Օրենսգրքի 443-րդհոդվածը անհրաժեշտ է շարադրել հետևյալ խմբագրությամբ. «Դատարանըդատավճիռ կայացնելիս գալով այն եզրակացության, որ անչափահասըկարող է ուղղվել առանց քրեական պատժի միջոցներ կիրառելու, կարող էանչափահասին ազատել քրեական պատասխանատվությունից՝ նրանկատմամբ կիրառելով դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքիմիջոցներ կամ ազատել պատժից՝ անչափահասին ուսումնադաստիարակչական կամ բժշկական-դաստիարակչական հաստատություններում տեղավորելով»։ Օրենսգրքի 35-րդ հոդվածում շարադրված են հանգամանքներ, որոնցառկայությունը բացառում է քրեական գործի վարույթը և քրեականհետապնդումը։ Նշված հոդվածի բովանդակությունից հետևում է, որդրանում տեղ գտած հիմքերը դասկարգվում են երկու խմբի՝ «արդարացնող»(ռեաբիլիտացիոն) հիմքեր, որոնք նախատեսված են 35-րդ հոդվածի 1-ինմասի 1-3 կետերով և 2-րդ մասով, և «ոչ արդարացնող» (ոչ ռեաբիլիտացիոն)5Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք, ընդունել է ՀՀ Ազգայինժողովը 01.07.1998թ., ուժի մեջ է մտել 12.01.1999թ., գործում է։ ՀՕ-248, ՀՀՊՏ 1998.09.21/22(55)։ հիմքեր, որոնք նախատեսված են 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-13-րդկետերով [6]։ երկրորդմասովևԱյս մասին է վկայում նաև Օրենսգրքի 261-րդ հոդվածի 5-րդ մասը,համաձայն որի՝ սույն օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի առաջին մասի 1-3-րդկետերովհանգամանքներիառկայությամբ գործով վարույթը կարճելիս և քրեական հետապնդումըդադարեցնելիս չի թույլատրվում որոշման մեջ տալ ձևակերպումներ, որոնքկասկածի տակ կդնեն այն անձի անմեղությունը, որի նկատմամբ քրեականհետապնդումը դադարեցվել է։ նախատեսվածԱյսինքն՝ Օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-3-րդ կետերով և 2 մասովնախատեսված որևէ հիմքով քրեական գործի կարճման և քրեականհետապնդման դադարեցման դեպքում անձը ձեռք է բերում արդարացվածիկարգավիճակ և օգտվում նրան վերաբերելի իրավունքներից։ Այս հիմքերովգործի վարույթը կարճելը անձի վրա հետագայում չի դնում որևէպարտավորություն կամ չի առաջացնում բացասական հետևանքներ։ Մնացած բոլոր հիմքերի պարագայում անձի համար հետագայում կարող ենառաջանալ բացասական հետևանքներ։ Օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետի համաձայն՝քրեական գործ չի կարող հարուցվել և քրեական հետապնդում չի կարողիրականացվել, իսկ հարուցված քրեական գործի վարույթը ենթակա էկարճման, եթե՝ անձն արարքը կատարելու պահին չի հասել քրեականպատասխանատվության ենթարկելու` օրենքով նախատեսված տարիքին։ Այս կետը, ինչպես արդեն նշվեց, համարվում է ոչ արդարացնող և չի մտնում1-ին մասի 2-րդ կետի բովանդակության մեջ։ Այս տեսակետն էարտահայտել ՀՀ վճռաբեկ դատարանը Հայարփի Աթոյանի վճռաբեկ բողոքիքննության արդյունքում։ Վճռաբեկ դատարանը նշել է. «ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետնընդգրկված է քրեական գործով վարույթի կարճման և քրեականհետապնդման դադարեցման «ոչ արդարացնող» հիմքերի շարքում։ Նմանհիմքերով վարույթի կարճման դեպքում փաստվում է, որ անձի կատարածարարքն իր մեջ պարունակում է հանցակազմի հատկանիշներ, սակայնօրենքով սահմանված պայմանների առկայության պարագայում քննչականմարմինները նրան ազատում են քրեական պատասխանատվությունից։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ օրենսդրի կողմից ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետովնախատեսված հիմքը նույն հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսվածհիմքից առանձնացնելը ենթադրում է, որ հանցակազմի բացակայությանպատճառաբանությամբ (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդհոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետ) քրեական գործով վարույթը պետք է կարճվի,և անձի նկատմամբ քրեական հետապնդումը պետք է դադարեցվի, եթե նրաարարքում բացակայում են հանցակազմի տարրը կամ տարրերը։ Նշվածկանոնից բացառություն է այն դեպքը, երբ հանցակազմի բացակայությունըպայմանավորված է բացառապես հանցանք կատարած անձի` քրեականպատասխանատվության տարիքի հասած չլինելով։ Վերջին դեպքումքրեական գործով վարույթը պետք է կարճվի և անձի նկատմամբ քրեականհետապնդումը պետք է դադարեցվի ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետի հիմքով՝ առանցվկայակոչելու 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետը։ Այլ կերպ՝ եթեհանցագործության կատարման պահին անձը չի հասել ՀՀ քրեականօրենսգրքով նախատեսված` քրեական պատասխանատվության տարիքին,իսկ հանցակազմի մյուս բոլոր տարրերը և հատկանիշներն առկա են, ապանրա նկատմամբ քրեական հետապնդումը պետք է դադարեցվի ՀՀ քրեականդատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ և ոչ թե նույնհոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի հիմքով» [7]։ Հանցագործությունը չորս տարրերի միասնություն է՝ հանցագործության օբյեկտ, հանցագործության օբյեկտիվ կողմ, հանցագործությանսուբյեկտ, հանցագործության սուբյեկտիվ կողմ[11, էջ104]։ Սրանցմիասնությունը մի ամբողջություն է, և այս ամբողջությունը կազմողտարրերից թեկուզ մեկի բացակայությունը խոսում է հանցագործությանբացակայության մասին։ Քրեական պատասխանատվության տարիքիսահմանման անհրաժեշտությունը կապված է անձի կողմից իր վարքագծիբնույթն ու սոցիալական նշանակությունը հասկանալու հետ, իրցանկությունները և մղումները հասարակական պահանջների, վարքագծիկանոններին համադրելու և քրեական պատասխանատվության իմաստըհամակողմանի ընկալելու ընդունա-կության մեջ։ Օրենսդիրը, սահմանելովքրեական պատասխանատվության ենթարկելու տարիքը, առաջնորդվել էհոգեբանական չափանիշով [8]։ Եզրակացություն։ Վերոշարադրյալը թույլ է տալիս եզրակացնել, որտարիքը որպես քրեական գործի կարճման և քրեական հետապնդմանդադարեցման ոչ արդարացնող հիմք նախատեսելը չի բխում քրեականվերաբերյալներգործությանմիջազգայինմարդասիրության,անչափահասի բարեկեցության, համաչափ միջոցների կիրառման և միշարք այլ կարևոր սկզբունքներից և հռչակագրային դրույթներից։ Նմանենթարկվող անչափահաս անձանցփաստաթղթերումամրագրված՝սահմանելովինչպեսնաև անչափահասիերաշխավորումը։ Օրենսդիրը,կարգավորումը չի ապահովում այդ անձանց իրավունքների և օրինականշահերիքրեականպատասխանատվության տարքիը, հաշվի է առել անչափահասի մտավորզարգացածության աստիճանը, իր կատարածի համար հաշվետու լինելուհանգամանքը,հոգեֆիզիոլոգիականառանձնահատկությունները։ Այս ամենը թույլ է տալիս ենթադրել, որպետությունը մի կողմից ազատելքրեականպատասխանատվությունից՝ իրենց ընկալունակության ցարծր աստիճանըհաշվի առնելով, մյուս կողմից էլ այդ հանգամանքների մասին մոռանալով՝նրանց համար առաջացրել է բացասական հետևանքներ՝ կարծես հանելովայդ հիմքը հանցակազմի տարրերի շարքից։ է այս անձանցՀիմնվելով վերոգրյալի վրա՝ գտնում ենք, որ 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի9-րդ կետը պետք է հանել քրեական գործով վարույթի և քրեականհետապնդման բացառման ոչ արդարացնող հիմքերի շարքից և այդ դեպքըներառել նույն հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի բովանդակության մեջ։ Հոդվածը ներկայացվել է ՇՊՀ-ի 29.09.2020թ.-ի ուսանողականգիտաժողովին։

example411

example411

Հոդվածում ներկայացված է կազմակերպության կորպորատիվ մշակույթի անհրաժեշտությունը եւ մասնավորապես աժեքային համակարգի դերը կորպորատիվ մշակույթի ձեւավորման գործում։ Ժամանակակից աշխարհում շատ կազմակերպություններ գիտակցում են, որ առանց կորպորատիվ մշակույթի չեն կարող հասնել հաջողության, քանի որ այն ոչ միայն ընկերության կերպարն է, այլեւ գործարարության զարգացման հիմնական գործիքը։ Հետեւաբար, այսօր յուրաքանչյուր երկիր, եւ անգամ յուրաքանչյուր կազմակերպություն մեծ ուշադրություն է դարձնում կորպորատիվ մշակույթի ձեւավորմանը, որպես կազմակերպության գործունեության արդյունավետության աճն ապահովող գործոնի։

Կառավարման տեսության եւ պրակտիկայի զարգացման ժամանակակից փուլը բնութագրվում է կադրային քաղաքականությունից դեպի մարդկային ռեսուրսների կառավարման հայեցակարգին անցումով։ Արդյունաբերապես զարգացած երկրներում նման հայեցակարգին անցումն արդեն իսկ ունի որոշակի պատմություն, որի հիմնական դրույթները ներդրվել են տնտեսության տարբեր ճյուղերի բազմաթիվ կազմակերպություններում։ Նման մոտեցումը ներկայումս իրականություն է նաեւ անցումային տնտեսություն ունեցող երկրների կազմակերպությունների համար, որտեղ անձնակազմի կառավարման հարցում մասնագետները փորձում են գտնել կառավարման նոր հայեցակարգի եւ ձեւավորված գործարար մշակույթի, ազգային ավանդույթների եւ սովորույթների համատեղման ուղիները։ Նոր հայեցակարգի էությունն այն է, որ անձնակազմը դիտարկվում է ոչ միայն որպես աշխատողների համախումբ, այլեւ որպես կառավարման 3ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ օբյեկտ, որը պահանջում է հաշվի առնել աշխատողի սոցիալական բնութագիրը, պրոֆեսիոնալ գիտելիքները եւ անձնային առանձնահատկությունները, աշխատանքային մոտիվացիան, միջանձնային փոխհարաբերությունների կառուցման ունակությունը եւ այլն։ Ժամանակակից աշխարհում շատ կազմակերպություններ գիտակցում են, որ առանց կորպորատիվ մշակույթի առկայության չեն կարող հասնել հաջողության, քանի որ կորպորատիվ մշակույթը ոչ միայն ընկերության կերպարն է, այլեւ գործարարության զարգացման հիմնական գործիքը։ Այդ առումով աճում է կորպորատիվ մշակույթի դերը կազմակերպությունում։ Ընկերության մշակույթը այն հիմնական սյուներից է, որով պայմանավորված է աշխատանքի արդյունավետությունը եւ գործարարության հաջողությունը։ Ցանկացած ընկերության համար շատ կարեւոր է զբաղվել կորպորատիվ մշակույթի ստեղծմամբ ընկերության հիմնադրման առաջին իսկ օրվանից։ Հաճախ ենք լսում հաջողակ ընկերությունների մասին պատմություններ, իսկ այդ հաջողության գրավականը ճիշտ հիմքերի եւ արժեքների վրա ստեղծված եւ ձեւավորված կորպորատիվ մշակույթն է, որտեղ մարդիկ իրար սիրում են, աջակցում են միմյանց, ամեն օր գնում են աշխատանքի, որովհետեւ սիրում են իրենց աշխատանքը [9]։ Կորպորատիվ մշակույթը վերաբերվում է կազմակերպության ներքին միջավայրի գործոններին՝ կենսակերպի, մտածելակերպի, գործողության եւ գոյատեւման ոճերին։ Դրա միջոցով սովորաբար տարբերում ենք կոնկրետ կազմակերպությունը մյուսներից։ Այն կողմնորոշում է բոլոր աշխատողներին այն հանգամանքին, թե ինչն է հանդիսանում կազմակերպության համար կարեւոր եւ արժեքավոր, ցույց է տալիս, թե ինչպիսի վարքագիծն է համարվում թույլատրելի։ Կորպորատիվ մշակույթը դասվում է կառավարման այն հասկացությունների շարքին, որոնց վերաբերյալ դեռեւս չկա միասնական սահմանում։ Այս ոլորտի յուրաքանչյուր հետազոտող տալիս է կորպորատիվ մշակույթի իր յուրօրինակ սահմանումը։ Առավել հաճախ կորպորատիվ մշակույթը դիտարկվում է որպես կազմակերպության աշխատողների կողմից ընդունելի արժեքների, համոզմունքների, կանոնների եւ վարքագծի նորմերի համակարգ (տե՛ս գծապատկեր 1)։ 4ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 1. Կորպորատիվ մշակույթի տարրերը [4, c.177-178] Արժեքային համակարգը կազմակերպությունում ընդունված հիմնական փիլիսոփայական գաղափարների եւ դրույթների ամբողջությունն է։ Դրանք հանդիսանում են մշակույթի հիմնական միջուկը եւ ուղղորդում են աշխատողների գործունեությունը, որն էլ հաջողության գրավականն է։ Արժեքները, որպես կանոն, փոխանցվում են ոչ թե ձեւական գրավոր ընթացակարգերով, այլ ավելի նուրբ մեթոդներով, օրինակ՝ պատմությունների, հորինվածքների, փոխաբերական խոսքի միջոցով։ Կուռ մշակույթ ունեցող կազմակերպություններն ունեն ավելի հարուստ եւ բարդ արժեհամակարգ, որն ընդունված է բոլոր աշխատակիցների կողմից։ Հերոսները մարդիկ են, ովքեր իրականություն են դարձնում մշակութային արժեքները եւ օրինակ են հանդիսանում մյուսների համար։ Ծեսերը եւ արարողությունները նախապես պլանավորված խորհըրդանշական միջոցառումներ են, որոնք ներառված են կազմակերպության առօրյայի մեջ։ Ուժեղ մշակույթ ունեցող կազմակերպությունները մեծ ուշադրություն են դարձնում արարողությունների մշակմանը եւ պահանջում են աշխատողներից դրանց անվերապահորեն կատարումն ու պահպանումը։ Նրանք արտացոլում են յուրաքանչյուր կազմակերպության մշակույթի եզակիությունը եւ ներքին կառավարման յուրահատկությունները։ Մի կազմակերպությունում նրանք կարող են գործել արդյունավետ, մյուսում՝ ոչ։ Մշակութային ցանցը անկախ է տիտղոսներից, պաշտոններից։ Այն կազմակերպությունում իշխանության թաքնված աստիճանակար5ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գությունն է եւ կազմված է դերերից, որոնք կատարում են կազմակերպության աշխատակիցները։ Այն ինչ-որ չափով կարելի է նույնացնել ոչ պաշտոնական կառուցվածքի հետ։ Մշակութային ցանցը հանդիսանում է կապի ոչ պաշտոնական միջոց կազմակերպության ներսում հաղորդակցվելու համար։ Ցանկացած կորպորատիվ մշակույթի հիմքն արժեքներն ու նորմերն են, որոնք ստեղծվում են ընկերության ղեկավարության կողմից, եւ շատ կարեւոր է, որ դրանք ընդունվեն ընկերության բոլոր ղեկավարների եւ աշխատակիցների կողմից։ Եթե ընկերության արժեքները համապատասխանում են աշխատողի անձնական արժեքներին, ապա դրանք միավորում են մարդկանց եւ նպաստում են ընդհանուր նպատակներին հասնելուն։ Անձնական արժեքներն անձի կողմից իր կյանքի իմաստը կազմող գիտակցված եւ ընդունված ընդհանուր տարրերն են։ Արժեք է համարվում այն ամենն, ինչը մարդու համար ունի հատուկ նշանակություն, կարեւորություն, ինչը նա պատրաստ է պաշտպանել այլ անձանցից։ Ըստ հոգեբան Մ. Ռոկիչի՝ արժեքներն այն խորը համոզմունքներն են, որոնք տարբեր իրավիճակներում որոշում են մարդկանց դատողություններն ու գործողությունները [1, c.65]։ Յուրաքանչյուր անձ ունի անձնական արժեքներ։ Դրանք լինում են՝  Համամարդկային, օրինակ՝ խաղաղություն, ազատություն, սեր, հարգանք։  Խմբային, որոնք միավորում են անձին մարդկանց որոշակի կատեգորիայի մեջ, օրինակ՝ ստեղծագործական ազատությունը, նորարարական գաղափարները բնորոշ են ստեղծագործող մարդկանց։  Եզակի, առանձնահատուկ, որոնք բնորոշ են տվյալ անձին [4, Անձի եւ աշխատողի համար կարեւորն այն արժեքներն են, որոնց նա հավատարիմ է։ Բոլոր արժեքները բաժանվում են 3 խմբի [7, c. 39-44]  Կյանքի իմաստն արտահայտող (պատկերացումները բարու, չարի, երջանկության, նպատակի եւ այլնի մասին),  Համընդհանուր (առողջություն, անձնական անվտանգություն, ընտանիք, կրթություն, որակավորում, աշխատասիրություն, ազնվություն, խոսքի ազատություն եւ այլն), 6ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  Մասնակի (կապվածություն ընտանիքին, հայրենիքին, հավատք առ Աստված, կատարյալին ձգտում եւ այլն)։ Այս արժեքների ձեւը եւ բովանդակությունը ստեղծվում են բազմաթիվ գործոնների ազդեցության տակ, հատկապես այն երկրի առանձնահատկությունների, որտեղ գործում է տվյալ կազմակերպությունը։ Անձի արժեքային համակարգը ձեւավորվում է ուսուցման գործընթացում, կենսափորձի ձեռքբերման ընթացքում։ Անհատական արժեքների ազդեցությունը կախված է դրանց հստակության աստիճանից եւ հետեւողականությունից։ Անհատական արժեքների հստակության չափորոշիչներն են [1, c. 66]՝  Կյանքի իմաստի գիտակցումը,  Սեփական կարծրացած արժեքները կասկածի տակ դնելու ունակությունը,  Այլ անձանց հայացնքերը հասկանալու ձգտումը,  Սեփական հայացքները ազատ արտահայտելու պատրաստակամությունը,  Պատասխանատվությունը,  Պարզությունը։ Անձնական արժեքների ուսումնասիրումը եւ դասակարգումը արժանացել է տարբեր գիտնականների ուշադրությանը։ 1990-ական թվականներին հետազոտողների կողմից առաջադրվեցին մի քանի առանձնահատուկ արժեքներ, որոնք անմիջականորեն վերաբերվում են աշխատողներին՝  Կատարում (համառություն)՝ ջանասիրաբար աշխատել՝ դժվարությունները հաղթահարելու համար եւ հասցնել ավարտին սկսած գործը։  Օգնություն եւ հոգատարություն. լինել հոգատար այլ մարդկանց նկատմամբ։  Ազնվություն. ճիշտ խոսել եւ անել այն, ինչը համարում են ճիշտ։  Արդարություն. լինել անկողմնակալ [1, c. 71] Հետաքրքրության է արժանի նաեւ ամերիկյան, ճապոնական, արաբական մշակույթներում արժեքային համակարգի համադրված մոտեցումը (տե՛ս գծապատկեր 2)։ 7ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 2. Ամերիկյան, ճապոնական, արաբական մշակույթների արժեքային համակարգերը [8, c. 63] Ամերիկյան Ճապոնական Արաբական 1. Ազատություն 2. անկախություն 3. ինքնավստահություն 4. հավասարություն 5. անհատականացում 6. մրցակցություն 7. արդյունավետություն 8. ժամանակ 9. ուղղամտություն 10. բացություն 11. ագրեսիվություն 12. անմիջականություն հարաբերություններում 13. կողմնորոշում դեպի ապագան 14. ռիսկի դիմելու պատրաստակամություն 15. կրեատիվություն 16. անձնական ձեռքբերումներ 17. հաղթանակ 18. փող 19. նյութական սեփականություն 20. գաղտնիություն 1. պատկանելություն 2. խմբային ներդաշնակություն 3. կոլեկտիվիզմ 4. տարիք/ ավագություն 5. խմբային համաձայնություն 6. համագործակցություն 7. որակ 8. համբերատարություն 9. հարաբերությունների միջնորդավորվածություն 10. միջնորդություն 11. միջանձնային հարաբերություններ 12. աստիճանակարգություն 13. շարունակականություն 14. պահպանողականություն 15. տեղեկատվություն 16. խմբային ձեռքբերումներ 17. հաջողություն 18. փոխհարաբերություններ 19. ներդաշնակություն բնության հետ 20. կապեր 1. ընտանիքի անվտանգություն 2. ներդաշնակություն ընտանիքում 3. ծնողների խորհրդին հետեւում 4. տարիք 5. հեղինակություն 6. փոխհամաձայնություն 7. հավատարմություն 8. համբերատարություն 9. հարաբերությունների միջնորդավորվածություն 10. հյուրընալություն 11. ընկերություն 12. ֆորմալիզմ/ երկրպագություն 13. անցյալը եւ ներկան 14. կրոնական հավատք 15. ավանդույթներ 16. Սոցիալական ճանաչում 17. համբավ 18. բարեկամություն 19. պատկանելություն 20. ընտանեկան կապեր 8ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Կառավարիչների համար արժեքների ըմբռնման ուսումնասիրությունը կարեւոր է, քանի որ արժեքները կարող են ազդել աշխատավայրում աշխատողի վարքագծի վրա։ Արժեքների փոփոխությունը դժվար խնդիր է կառավարիչների համար, հատկապես երբ աշխատանքային արժեքները հակասում են մյուս արժեքներին, օրինակ՝ աշխատանքի եւ ընտանիքի հետաքրքրությունների հակասության խնդիրը։ Այլ անձանց արժեքների վրա ազդելու միջոցներից են՝ բարոյախոսությունը, անձնական օրինակը, ուսուցումը, չմիջամտելը եւ այլն։ Աշխատակցի եւ ընկերության արժեքային համակարգի համապատասխանության աստիճանը ցույց է տրվում անհատի եւ կազմակերպության «միմյանց համապատասխանություն» հասկացությամբ։ Եթե նոր աշխատողի արժեքային համակարգը համահունչ է նրանց ղեկավարների նպատակներին, անհատի եւ կազմակերպության համապատասխանության աստիճանն աճում է։ Բարձր համապատասխանությունը դրականորեն է հարաբերակցվում աշխատողների ցածր հոսունության հետ։ Աշխատողի եւ նրա ղեկավարի արժեքային համակարգի միջեւ մեծ անհամապատասխանությունն աշխատողի մոտ գործնականում այնպիսի հատկանիշի բացակայության պատճառն է, ինչպիսին նվիրվածությունն է կազմակերպությանը։ Կազմակերպության եւ անհատի փոխադարձ համապատասխանությունը որոշող կարեւոր գործոն է նաեւ անհատական հատկանիշների ամբողջությունը։ Կազմակերպության եւ աշխատակցի միմյանց մեծ չափով համապատասխանելուն նպաստում են ոչ միայն ընդհանուր արժեքները, այլեւ անհատական հատկանիշների նմանությունը։ Ընկերությունների մեծ մասը միատարր են այն առումով, որ ունեն ղեկավարի որոշակի չափանիշ, այսինքն՝ ընտրում են որոշակի անհատական հատկանիշներ ունեցող մարդկանց։ Այսպիսով, աշխատանքի պայմանների եւ մարդու անհատական հատկանիշների համապատասխանությունը աշխատանքի բարձր արտադրողականության հիմքն է [1, c. 75] Ղեկավարության վերաբերմունքը կազմակերպության կորպորատիվ մշակույթին կարող է երկակի բնույթ ունենալ։ Եթե մշակույթը չի հակասում ղեկավարության նպատակներին, ապա նրանք կզգան հարմարավետություն։ Բայց, երբ առկա կորպորատիվ մշակույթը դրական ազդեցություն չի ունենում կազմակերպության զարգացման վրա, երբ աշխատակիցների նպատակները չեն համընկնում ղեկավա9ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րության նպատակներին, ապա մշակույթը կարող է լուրջ խոչընդոտ հանդիսանալ կազմակերպության զարգացման ուղու վրա, եւ նույնիսկ կարող է հանգեցնել նրա փլուզմանը։ Արդյունքում, կորպորատիվ մշակույթի հիմնական դերը կառավարիչների տեսանկյունից աշխատողների վարքագծի կանոնակարգումն է, որն ունի բարենպաստ ազդեցություն գործունեության վրա, խթանելով կազմակերպության բարգավաճմանը, իսկ ամենավատ դեպքերում դա խանգարում եւ դանդաղեցնում է ընկերության զարգացումը։ Ղեկավարի պահվածքի համապատասխանության մակարդակը վարքագծային նորմերի ընդհանուր բնութագրի հետ, ինչպես նաեւ պնդվող արժեքները կազմակերպության կորպորատիվ մշակույթի փաստն են։

example1213

example1213

Հոդվածում քննարկվում են Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականության առանձնահատկություններն «Ապրիլյան պատերազմի» համատեքստում։ Սկզբնամասում պատմական ակնարկ է կատարվել Ադրբեջանի իրականացրած տեղեկատվական քաղաքականության հիմնական ուղղություններին մինչև 2016 թ. ապրիլյան իրադարձությունները։ Ներկայացվել են Ադրբեջանի քարոզչության ռազմավարությունն ու մարտավարական նպատակները։ Հոդվածում ներկայացվել են նաև ապրիլյան պատերազմի և դրան հաջորդած օրերին Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականության նպատակները և ՀՀ տեղեկատվական քաղաքականության առանձնահատկությունները։ Փորձ է կատարվել վեր հանելու նաև տեղեկատվական հարթակում հայկական կողմի թերությունները՝ կարևորելով դրանց դերն ազգային անվտանգության տեսանկյունից։

ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ «ԱՊՐԻԼՅԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ»ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԱշխարհաքաղաքական արդի զարգացումների թատերաբեմում պետությունների միջև ռազմի դաշտում մղվող պատերազմներին զուգընթաց իրականացվում եննաև տեղեկատվական պատերազմներ՝1 զանազան դրսևորումներով։ Տեղեկատվական պատերազմի բաղկացուցիչ մասերից է տեղեկատվական քաղաքականությունը։ «Տեղեկատվական քաղաքականություն» եզրույթն ի հայտ է եկել «տեղեկատվական պատերազմ» հասկացության հետ՝ ժամանակի ընթացքում գրանցելովհայեցակարգային էվոլյուցիա։ 1990-1991 թթ. Իրաք-քուվեյթյան պատերազմից հետոսկսվեց ոչ միայն «տեղեկատվական պատերազմ», այլև ծավալվեց «տեղեկատվականքաղաքականություն» եզրի ուսումնասիրության շրջանը։ Մասնագիտական գրականության մեջ երևան եկան վերջինիս համապարփակ մեկնաբանություններն ուսահմանումները` որպես համաշխարհայնացման պայմաններում առաջացած եզրույթ,չորրորդ սերնդի պատերազմի դրսևորում։ Տեղեկատվական արդյունավետ քաղաքականությունը տեղեկատվական դաշտում հաղթանակ տանելու գրավականներից է։ Այս առումով, ադրբեջանական քարոզչամեքենան ակտիվ գործունեություն է ծավալում հնարավոր բոլոր հարթակներում՝փորձելով ստեղծել և տարածել հակահայկական առասպելներ և պրոադրբեջանականդրույթներ, սակայն ավելի շատ փորձում է տպավորություն ստեղծել, թե հասնում էորոշակի հաջողության։ Սույն աշխատանքի նպատակն է տեղեկատվական պայքարի առանձնահատկությունների հիմքով ներկայացնել Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականությունն իր մանիպուլյացիոն հնարքներով, ադրբեջանական և միջազգային մի շարքհեղինակավոր լրատվամիջոցների անդրադարձն ապրիլյան քառօրյա պատերազմին,ինչպես նաև դիտարկված օրերի ընթացքում ներկայացնել ՀՀ տեղեկատվականանվտանգության ոլորտում արձանագրված դրական և բացասական կողմերը։ 1 «Տեղեկատվական պատերազմ»-ը գիտական, քաղաքական, ռազմական եզրույթ է, տեղեկատվականգործողությունների ամբողջություն` ուղղված հակառակորդի պետական և ռազմական կառավարմանհամակարգի և դրա ղեկավարների դեմ, ինչպես նաև սեփական տեղեկատվությունն ու տեղեկատվական համակարգերը պաշտպանելուն։ Տեղեկատվական պատերազմները բացի տեղեկատվական հարձակումներ իրականացնելուց, ունեն նաև տեղեկատվական պաշտպանություն և անվտանգություն։ Հոդվածի աղբյուրագիտական հիմք են ծառայել լրատվամիջոցների հրապարակումները։ Գաղտնիք չէ, որ 21-րդ դարում զանգվածային լրատվամիջոցները դարձել ենհակամարտությունների կառավարման կարևոր գործիքներից մեկը և ժամանակակիցտեղեկատվական պատերազմի իրականացման և դիմադրության ամենազորեղմիջոցներից են [1]։ Մի կողմից՝ դրանք կարող են հակամարտություն հրահրել, մյուսկողմից` նպաստել դրա կարգավորման գործընթացին։ Այս համատեքստում Ադրբեջանի ներկայիս իշխանություններն Արցախյան հակամարտության հարցում մեծդերակատարում են տալիս մեդիա ոլորտին՝ ակտիվորեն օգտագործելով իրենցհակահայկական գործունեության մեջ։ Ստեղծված իրավիճակում իրականացվողտեղեկատվական ճիշտ քաղաքականությունը տեղեկատվական դաշտում հաղթանակտանելու նախապայմաններից մեկն է, ինչին էլ ձգտում են երկու կողմերը։ Այսառումով, Ղարաբաղյան խնդրի անկայուն պայմաններում հայկական և ադրբեջանական կողմերը, գտնվելով մշտական տեղեկատվական պատերազմում, փորձում ենանել հնարավորը՝ հասնելու շոշափելի հաջողությունների։ Հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը հրադադարի հաստատումից հետո էլչավարտվեց. այն թևակոխեց տեղեկատվական հարթության նոր փուլ։ ԱյստեղԱդրբեջանը քարոզչությունն իրականացնում է հիմնական երեք ուղղություններով,որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր ռազմավարությունն ու մարտավարական նպատակները։ Դրանք են՝• քարոզչություն` ուղղված ներքին լսարանին, որի ռազմավարական առաջնայնություններից է խորացնել թշնամանքը մինչ այդ ձևավորված «թշնամի» հայի կերպարի նկատմամբ, ձևավորել տնտեսապես թույլ Հայաստանի և ադրբեջանականուժեղ բանակի համոզվածություն, ադրբեջանական հանրությանը հոգեբանորենպատրաստել հաղթական պատերազմի, • քարոզչություն` ուղղված հայկական լսարանին, որի ռազմավարական առաջնայնություններից է տեղեկատվական-հոգեբանական անընդմեջ ճնշումների միջոցովհայ հասարակության մեջ հասունացնել «բռնակցված» տարածքներն Ադրբեջանինհանձնելու գաղափարը, իսկ հնարավոր պատերազմի դեպքում` հոգեբանորեն նախապատրաստել հայկական կողմի պարտությունը, • քարոզչություն` ուղղված միջազգային հանրությանը, որի ռազմավարականառաջնայնություններից է տարածել հակահայկական, հակաարցախյան դիրքորոշումներ` ուղղված «բռնազավթված տարածքներ» դրույթի լայն տարածմանն ու Հայաստանին՝ որպես «ցեղասպանագործ» ու «զավթիչ» ներկայացնելուն։ Այս համատեքստում 2016 թ. ապրիլյան քառօրյա պատերազմը դարձավ այնկարևոր հարթակը, որով ադրբեջանական քարոզչամեքենան նոր մակարդակի հասցրեց իր տեղեկատվական քաղաքականությունը։ Ապրիլյան պատերազմից առաջ բավականին լարված էր երկրի ներքաղաքականիրավիճակը, ինչի սրման հետևանքով երկրում տիրող անհնազանդությունների ալիքըկարող էր վերահսկողությունից դուրս գալ, ուստի անհրաժեշտ էր շեղել հանրությանուշադրությունը։ Այս առումով արցախյան հիմնախնդիրն ու արցախյան առաջնագիծըմշտապես լավագույն հարթակն են եղել Ադրբեջանի համար։ Նման իրավիճակում,իհարկե, ադրբեջանական կողմը զերծ չմնաց ապատեղեկատվություն տարածելուց։ Հիշենք, որ 2015 թ. դեկտեմբերի 5-ին ադրբեջանական «Oxu» լրատվական գործակալությունը լուր էր տարածել այն մասին, թե հայկական դիրքերի վրա ադրբեջանական ԶՈՒ հրետանու հրետանակոծման հետևանքով զոհվել է Պաշտպանությանբանակի զորամասերից մեկի հրամանատարի տեղակալ, գնդապետ Ջալալ Հարությունյանը։ «Սպանվելուց» րոպեներ անց գնդապետ Ջ. Հարությունյանն անձամբ մեկնաբանեց իր «զոհվելու» վերաբերյալ կեղծ լուրերը [2]՝ բացահայտելով ադրբեջանական քարոզչամեքենայի կոպիտ և բացահայտ ստի վրա հիմնված աշխատաոճը։ Գիտակցելով մեդիաոլորտի նշանակալի ազդեցությունը հասարակություններիգիտակցության վրա` Ադրբեջանն իր տեղեկատվական քաղաքականության հնարավոր բոլոր միջոցներով փորձում էր ազդել թե՛ իր հասարակության և թե՛ միջազգայինհանրության ընկալումների ձևավորման վրա։ Ապրիլյան պատերազմի օրերին ադրբեջանական հակահայկական քարոզչության հիմքում գերիշխում էին կեղծիքը, հերյուրանքը, անհանդուրժողականությունը, ատելությունը` միտված հասարակության մեջամրապնդելու մինչ այդ ձևավորված «թշնամի հայի» կերպարը, ինչպես նաև սեփական հասարակության շրջանում Ադրբեջանի դերի նշանակության բարձրացմանը։ Այս առումով ներքին լսարանում հստակ էր Ադրբեջանի ղեկավարության նպատակը2`շեղել հանրության ուշադրությունը ալիևյան ընտանիքի անվան հետ կապվածօֆշորային թեմաներից այլ թիրախի վրա, իսկ սա հնարավոր էր Արցախի դեմ բլիցկրիգի3 միջոցով։ Այս համատեքստում Ադրբեջանը մարտական գործողություններիցզատ ձեռնամուխ եղավ մղելու տեղեկատվական պատերազմ` ապատեղեկատվականհոսքերի միջոցով շեղելով ներքին լսարանի ուշադրությունը։ 2 Արցախի վրա զանգվածային հարձակման որոշումն Իլհամ Ալիևը կայացրել է այն բանից հետո, երբԱդրբեջանի անվտանգության ծառայությունները զեկուցել են ապրիլի սկզբին Հետաքննող լրագրողների միջազգային կոնսորցիումի (International Consortium of Investigative Journalists) համատեղնախագծի արդյունքների հրապարակման մասին։ Դեռևս փետրվարից Բաքուն գիտեր «Պանամագեյթ»-ի մասին, որը միջազգային լրագրողական հետաքննություն է օֆշորային գոտիներում գրանցածֆինանսական մախինացիաների մասին։ Այդ արդյունքներով՝ Իլհամ Ալիևի ու նրա մերձավորներիանունները շրջանառվում են միլիարդավոր դոլարների հասնող օֆշորային գործունեության մեջ, ինչընավթի գներից տուժած Ադրբեջանում կարող էր միջուկային ռումբի էֆեկտ ունենալ։ Հանրայինուշադրությունն անհնար էր շեղել ուղղակի լռելով, պետք էր ավելի մեծ զորակարգ և պատերազմսանձազերծել, ուստի Ալիևը փորձում է ադրբեջանցիների ուշադրությունը շեղել «Պանամագեյթ»-ից։ Տե´ս https։ //www.panorama.am/am/news/2016/04/04/կոռուպցիոն-սկանդալ-Ալիև/1556787։ 3 Կայծակնային պատերազմ, որը ենթադրում է ամենակարճ ժամկետում (օրերի կամ ամիսներիընթացքում) հաղթել հակառակորդին։ Այդպիսի պատերազմ էր նպատակադրվել անցկացնել նացիստական Գերմանիան Խորհրդային միության դեմ 1.5 ամսվա ընթացքում։ Սակայն, մինչ ապրիլյան պատերազմն Ադրբեջանի նախագահի` 2014 թ.սեպտեմբերի 24-ին «Հայաստանի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության զորքերի շփման գծում անվտանգության մի շարք կանոնների վերաբերյալ» հրամանագրի ստորագրումից հետո Ադրբեջանի ռազմական ղեկավարությունն իրտեղեկատվական քաղաքականության մեջ սահմանեց տեղեկությունների սահմանափակման և փաստերի աղավաղման նոր` առավել բարձր նշաձող։ Ընդ որում, Հայաստանին, Լեռնային Ղարաբաղին և շփման գծում տիրող իրավիճակին վերաբերողինչպես սեփական, այնպես էլ միջազգային հանրությանը մատուցվող փաստերնամբողջովին աղավաղելու, ակնհայտ ապատեղեկատվություն տարածելու հետ մեկտեղ, այդ պետության պաշտպանության նախարարությունը լիովին կասեցրեց Ադրբեջանի զինված ուժերին վերաբերվող ցանկացած բացասական, առավել ևս` շփմանգծում մարդկային բազմաթիվ կորուստներով ուղեկցվող ձախողումներին վերաբերվող տեղեկատվության հրապարակումը։ Այդ գործելաոճը լիովին տեղավորվեց համապետական մակարդակով վարվող տեղեկատվական քաղաքականության շրջանակներում։ Ապրիլյան քառօրյա պատերազմի առաջին իսկ օրերից հստակ էր, որ ադրբեջանական լրատվամիջոցները գործում էին ուղղորդված, նախապես հրահանգավորված, թե ինչ ուղղությամբ պետք է տանել տեղեկատվությունը։ Բացի այդ, Հայաստանը ներկայացվում էր որպես «սադրանքի դիմող, միջազգային իրավական նորմերըև զինադադարի ռեժիմը խախտող, ադրբեջանական հողերի նկատմամբ հավակնություններ ունեցող» պետություն [3]։ Նման քաղաքականությամբ Ադրբեջանը նպատակուներ թաքցնելու սեփական բանակի անհաջողություններն ու կրած մեծածավալկորուստները։ Ադրբեջանական մեդիատեքստերում իրական պատկերը ճիշտ հակառակն էր.հենց սկզբից ներկայացվում էին հայկական կողմի զոհերի և բանակի անմարտունակության մասին կեղծ տեղեկություններ։ Հնարքը ծառայում էր մի կողմից ներքինդաշտում սեփական բանակի նկատմամբ վստահություն ներշնչելուն, մյուս կողմից`հայկական բանակի հեղինակության վարկաբեկմանը։ Պատերազմի օրերին Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականությունըորդեգրեց մանիպուլյացիոն մի շարք հնարքներ կիրառելու ճանապարհը, որի նպատակը մատուցվող տեղեկատվությունն ավելի համոզիչ դարձնելն էր։ Ուշագրավ էադրբեջանական սոցցանցերից «News.az»-ի հրապարակած հերթական ապատեղեկատվությունը, որի համաձայն` ադրբեջանցի զինվորներն ապրիլի 2-ից 5-ը ԼալեԹեփե բարձունքի բռնազավթումից հետո «հասել են» Ջրականի (Ջաբրայիլ) ևՎարանդայի (Ֆիզուլի) շրջանների վարչական սահմաններին [4]։ Որպես փաստերկեղծելու գործիք օգտագործվում էին ադրբեջանական կողմում գտնվող ցուցանակները, որոնց կողքին էլ «լուսանկարվել էին» ադրբեջանցի զինվորները։ Նմանապատեղեկատվությունը կարող էր ընդամենը ծառայել գոտեպնդելու ադրբեջանական հասարակությանը և վերջինիս աչքին բարձրացնելու ադրբեջանական բանակի թվացյալ դերը։ Ադրբեջանական քարոզչամեքենայի հերթական կեղծ օրինակներից է հայկական պաշտպանական ոլորտի գաղտնի փաստաթղթի «ձեռքբերումը» [5]։ Համացանցում շատ արագ շրջանառվեցին Արցախի պաշտպանության նախարարի` ՀՀպաշտպանության նախարարին ուղղված «փաստաթղթի» լուսանկարները։ Ըստադրբեջանական լրատվամիջոցների հրապարակած «փաստաթղթի» բովանդակության` ադրբեջանական կրակի ինտենսիվության պատճառով Արցախի մի քանիշրջանների բնակիչներ լքում են իրենց բնակավայրերը` շարժվելով Հայաստան,հայկական զինված ուժերում արձանագրվում են դասալքության դեպքեր։ «Փաստաթղթի» հայատառ տեքստը և զինանշանի առկայությունը կարող էին ադրբեջանական լսարանի համար ստեղծել պաշտոնական աղբյուրի տպավորություն, բայց«փաստաթղթում» առկա ուղղագրական, կետադրական և քերականական սխալներըվկայում էին հակառակորդի բացահայտ կեղծիքի մասին։ Նման բովանդակությամբ«փաստաթղթի» հրապարակումը կարող էր հոգեբանական ճնշման ազդեցությունունենալ հայկական լսարանի վրա, եթե արագ չհերքվեր [6]։ Ադրբեջանական քարոզչամեքենայի կեղծիքները մեկը մյուսին փոխարինում էինարագ տեմպերով։ Հերթական խայտառակ ապատեղեկատվությունն էլ կարելի էզավեշտալի համարել. ադրբեջանական «Baku.ws» կայքը հաղորդավարուհի ՆազենիՀովհաննիսյանին ներկայացրել է որպես հայ դիպուկահարուհի այն բանից հետո, երբիտալական «RAI News24» լրատվական հեռուստաալիքի թղթակից ԱննամարիաԷսպոզիտոն հենց Արցախի դիրքերից ռեպորտաժ էր պատրաստել սահմանայինիրավիճակի մասին, որի ընթացքում էլ զրուցել էր շփման գծում գտնվող հաղորդավարուհու հետ [7]։ Վերցնելով ռեպորտաժից կադրերը` «Baku.ws» կայքը «վարձուդիպուկահարի» ներկայությունն առաջնագծում որակեց հետևյալ կերպ. «Հայերը,որոնք ի վիճակի չեն մարտնչել Ադրբեջանի բանակի դեմ երես առ երես, պաշտպանվում են` ճակատ ուղարկելով կանանց, երեխաներին և ծերերին [8]»։ Հրադադարից հետո էլ ադրբեջանական մեդիան շարունակեց իր հակաքարոզչությունը` այս անգամ ռեպորտաժներ ներկայացնելով իբրև թե գրաված Թալիշից,որտեղ ուր որ է ադրբեջանական ցուցանակ էին տեղադրվելու։ Հակահայկականքարոզչությամբ զբաղվող ադրբեջանական «ANSpress» հեռուստաընկերությունն իր«ANS-ն ազատագրված Թալիշի բարձունքում» հոդվածում նշում էր, թե հայկականԶՈՒ-ն շատ թույլ է, և ադրբեջանական զինված ուժերը կարող են վերահսկել Ագդերիշրջանի Թալիշ գյուղը, քանի որ տեղանքը կարևոր նշանակություն ունի [9]։ Իրականությանը ոչնչով չհամապատասխանող տեղեկատվության ստեղծմանն ու տարածմանը Ադրբեջանը գնում էր ամեն գնով` ներքին լսարանում բարձրացնելու սեփականբանակի նկատմամբ վստահությունը, հայկական կողմում տիրող խուճապի, սահմանամերձ բնակավայրերից հայ բնակչության փախուստի մասին կեղծ լուրեր տարածելով։ Նշենք, որ «Թալիշի գրավման» մասին ապատեղեկատվությանը նախորդել էրմեկ այլ հոդված` «Հայերն ամբողջությամբ փախչում են ադրբեջանական բռնակցվածտարածքներից» խորագրով [10]։ Քառօրյա պատերազմում Ադրբեջանի վարած տեղեկատվական քաղաքականությունը ցույց տվեց, որ ադրբեջանական հասարակությունը հեշտությամբ ենթարկվում էր ղեկավարության մանիպուլյացիաներին` շատ անգամ աչք փակելովբացահայտ կեղծիքի վրա։ Սակայն պատերազմի երկրորդ օրն աշխարհը ցնցեցինպանամական փաստաթղթերը, հրապարակվեցին նաև Ալիևի ընտանիքի բազմամիլիարդանոց օֆշորային ունեցվածքի մասին փաստաթղթերը։ Հայտնի էր, որ օֆշորային սկանդալում ներգրավված առաջնորդներին նախապես տեղեկացրել էինդրանց հրապարակելու մասին։ Գիտակից ադրբեջանցիները սկսեցին կասկածել, որԱլիևը պատերազմը հրահրել էր նաև ժողովրդի ուշադրությունն իրեն խայտառակողփաստաթղթերից շեղելու և դժգոհության ալիքը պատերազմի միջոցով չեզոքացնելուհամար։ Նման պայմաններում ալիևյան քաղաքականությանը մնում էր թաքցնելզոհերի իրական պատկերը։ Սակայն ադրբեջանցի ակտիվիստներն ու համացանցային լրատվամիջոցները, որոնք քառօրյա պատերազմի ընթացքում տեղեկությունները ստանում էին զոհերի ազգականներից, անընդհատ հրապարակում էինոչնչացված ադրբեջանցի զինվորականների լուսանկարները, անունները, ծննդավայրերն ու նրանց վնասազերծման վայրերը։ Ադրբեջանական լրատվամիջոցներիցանկում բացառություն էր Բեռլինում գործող ընդդիմադիր կայքերից մեկը` անկախհամացանցային հեռուստատեսություն «Meydan.tv»-ն, որը հիմնավորում էր ադրբեջանական կողմի նախահարձակ լինելու տեսակետը [11]՝ ապրիլյան պատերազմում ևսոցիալական ցանցերի միջոցով փորձելով տեղեկատվություն գտնել ադրբեջանականզոհերի իրական թվերի մասին։ Նշենք, որ ադրբեջանական «Meydan.tv»-ի դեմհարուցվեց քրեական գործ [12], քանի որ վերջինիս հրապարակած տեղեկատվությանհամաձայն` ադրբեջանական կողմի զոհերի թիվը հասել է 93-ի, այնինչ պաշտոնականտեղեկությունում խոսվում էր ընդամենը 31 զոհի մասին [13]։ Դիտարկելով կայքիհրապարակած ադրբեջանական զոհերի ցանկը` կարելի է բավական հստակ պատկերացում կազմել ադրբեջանցիների կրած կորուստների աշխարհագրության մասին։ 2016 թ. ապրիլին ադրբեջանական ագրեսիան բոլորի ուշադրության կենտրոնում հրավիրեց Արցախը։ Չորս օր շարունակ Արցախով ու Արցախից էին սկսվումգրեթե բոլոր լրատվամիջոցների լուրերը։ Քառօրյա պատերազմին էին անդրադառնում միջազգային այնպիսի հեղինակավոր լրատվամիջոցներ, ինչպիսիք են իտալական RaiNews24-ը, Euronews-ը, Reuters-ը, New York Times-ը, The Guardian-ը, BBCն, AlJazeera-ն, CNN-ը, որոնք իրենց թղթակիցներն ունեին Արցախում։ Ստեփանակերտում միաժամանակ ու այդքան շատ արտասահմանցի լրագրողներ չէին եղել։ Նրանք առաջնագծից ներկայացնում էին իրավիճակը` առավել հաճախ հղում տալովհայկական աղբյուրներին։ Ըստ էության, արտասահմանցի լրագրողները տեսան ուցույց տվեցին այն իրականությունը, որը խեղաթյուրում էր Բաքվի պրոպագանդան։ Հիմնական թեզերը, որոնց դեմ Բաքուն այլևս ոչինչ չի կարող անել, հետևյալն էին՝• պատերազմը սանձազերծել է Ադրբեջանը,• Թուրքիան հատուկ շահ ու դեր ունի այս ամենում,• ալիևյան բլիցկրիգը տապալվեց։ Այս իմաստով քառօրյա պատերազմում հայկական կողմն առավելագույնս բացէր բոլոր լրագրողների համար` պատրաստ ընդունելու նաև ադրբեջանցի լրագրողներին։ Ստեփանակերտում օպերատիվ գործում էր տեղեկատվական շտաբը, որիշնորհիվ հայկական կողմն առավելագույնս ներկայացվեց միջազգային մեդիադաշտում։ Հեղինակավոր լրատվամիջոցներն ադրբեջանական պաշտոնական տեսակետի կողքին ներկայացնում էին նաև պաշտոնական Ստեփանակերտի տեսակետը։ Մի ամբողջ շաբաթ միջազգային մեդիահարթակում Արցախի պաշտոնյաներն էին։ Սա նախադեպ էր և գուցե ակնարկ Բաքվին, որ Ստեփանակերտը լիարժեք կարող էխոսել իր անունից։ Ադրբեջանա-հայկական տեղեկատվական պատերազմի շնորհիվաշխարհը, փաստորեն, իր համար վերաբացահայտեց Արցախը, Հայաստանը ևԱդրբեջանը։ Կենտրոնական Ասիայի, Կովկասի տարածաշրջանի, Ռուսաստանի և Հարավարևմտյան Ասիայի երկրներին վերաբերող նորություններ և տեղեկատվությունտրամադրող «EurasiaNet» լրատվական կայքը, անդրադառնալով քառօրյա պատերազմում Ադրբեջանի վարած մեդիաքաղաքականությանը, նշում է, որ որոշ լրագրողներ, ովքեր մուտք էին գործում Ադրբեջան, ձերբակալվում կամ արտաքսվում էին։ Եթեադրբեջանական կողմի մարտական գործողությունների լուսաբանման մատչելիությունը չափազանց սահմանափակ էր, ապա Լեռնային Ղարաբաղում հնարավորեղավ կազմակերպելու մեդիաուղևորություններ [14]։ Անդրադառնալով միջազգային հեղինակավորլրատվամիջոցների կողմիցքառօրյա պատերազմի լուսաբանմանը` նշենք, որ որոշ լրատվամիջոցներ Արցախըներկայացնում են որպես «Ադրբեջանում գտնվող հայկական անկլավ4», իսկ մի շարքլրատվամիջոցների հրապարակած տեղեկատվություններում կարող ենք տեսնելԱդրբեջանի որդեգրած տեղեկատվական քաղաքականության հետքերը. մի կողմից`երբ Հայաստանը ներկայացվում է որպես «օկուպանտ երկիր», մյուս կողմից` հայկական ուժերը` որպես «անջատողական», որոնք «սրում են իրավիճակը», հարձակվում ադրբեջանական դիրքերի վրա։ Այս առիթով բրիտանական «The Guardian»թերթը գրում է, որ «պաշտոնապես Ադրբեջանի մաս կազմող Լեռնային Ղարաբաղը1994 թ.-ից ի վեր եղել է հայկական զինված ուժերի վերահսկողության տակ, և որհայկական ուժերը բռնազավթել են Լեռնային Ղարաբաղի տարածքից դուրս գտնվող4 Օտար պետության սահմանների մեջ գտնվող և այդ պետությանը չպատկանող տարածք։ որոշ տարածքներ» [15]։ Մեդիահարթակում հակահայկական նման տեղեկատվությունների ի հայտ գալը, կարծում ենք, մի կողմից խոսում է Ադրբեջանի տեղեկատվական քաղաքականության նշանակալի առաջընթացի, մյուս կողմից` հայկականմեդիադաշտի` արտաքին լսարանում ունեցած ազդեցության բացակայության մասին,երբ առաջնային քայլեր չեն ձեռնարկվում թեկուզ տարբեր լեզուներով ներկայացնելուԱրցախի իրական պատկերը։ Ամփոփելով վերը նշվածը` նշենք, որ ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո էլԱդրբեջանը, կորցնելով բանակցությունների շուրջ հայկական կողմի վրա ճնշումգործադրելու հնարավորությունները, ստիպված կրկին դիմեց փաստերը խեղաթյուրելու քաղաքականությանը` հասարակությանը համոզելով, որ հայկական կողմն էանցել նախահարձակ գործողությունների։ Ռուսական «RiaNovosti»-ին տրված հարցազրույցում Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար Զ. Հասանովը նշում է, թեապրիլյան պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի զինված ուժերի միայն 15-20 տոկոսնէ դուրս բերվել մարտադաշտ, այնինչ հայկական կողմը դուրս է հանել ողջ սպառազինությունը` երեք օր շարունակ գրոհելով ադրբեջանական դիրքերի վրա [16]։ Իհարկե, նման «հավաստի» տեղեկատվություն կարելի էր ստանալ միայն ադրբեջանցի պաշտպանական ոլորտի ներկայացուցիչներից և լրատվական աղբյուրներից,այնինչ փաստերը լիովին հակառակն են ապացուցում։ Այս մասով հարկ ենքհամարում անդրադառնալ 2016 թ. ապրիլի 1-ի լույս 2-ի առավոտյան հայ դիրքապահՆարեկ Մալխասյանի խոցած ադրբեջանական «ՄԻ-24 G» ուղղաթիռում հայտնաբերված փաստաթղթերին, որոնք ևս ապացուցում են, որ Ադրբեջանը նախօրոք էրպլանավորել իրականացնել լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններ։ Եվհակառակ ադրբեջանական քարոզչամեքենային` թե´ հայկական, և թե´ միջազգայինմի շարք լրատվամիջոցներ հենց ճակատային գծից ներկայացրին, որ ադրբեջանական կողմը բացի թույլատրված սպառազինությունից, կիրառել է անգամմիջազգային կոնվենցիաներով արգելված զանգվածային ոչնչացման այնպիսիզինատեսակներ, ինչպիսիք են «Смерч»-ը (կիրառման մասին Ադրբեջանը հերքումէր), «Ураган»-ը, համազարկային կրակի հեռահար ռեակտիվ համակարգեր (ՀԿՀՌՀ)`հայտնի «Gradlar» անվամբ, ՏՕՍ-1Ա «Սոլնցեպյոկ» ծանր հրետանային համակարգեր,«Spike LR» տիպի հակատանկային հրթիռային համալիրներ, իսրայելական«Aerospace Industries» ընկերության արտադրության «Harop» տեսակի հետախուզական-հարվածային «ինքնասպան» ԱԹՍ-ներ, որոնք առաջին անգամ կիրառվեցինհենց ապրիլյան պատերազմում։ Այս ամենից հետո էլ Բաքվի պրոպագանդան շարունակվում է։ Ադրբեջանըապրիլյան պատերազմից հետո շարունակում է ներկայացվել որպես հաղթող կողմ,որը երբեք չի հաշտվի «իր հողերի բռնազավթման» հետ։ Հակահայկական բացահայտքարոզչական գործառույթ իրականացնող ադրբեջանական CBC հեռուստաընկերությունն4 այս մասին նյութ էր հրապարակել նախագահ Իլհամ Ալիևի հետ ունեցածհարցազրույցից. «Ապրիլյան մարտերը մեր պատմական փառապանծ հաղթանակնեն, ադրբեջանցի զինվորների, Ադրբեջանի պետության հաղթանակը։ Մենք մեկանգամ ևս ողջ աշխարհին ապացուցեցինք, որ ադրբեջանական բանակը համաշխարհային մասշտաբով ուժեղ բանակների շարքում է։ Դա նշում են նաև միջազգայինվարկանիշները։ Մենք մեկ անգամ ևս ապացուցեցինք, որ Ադրբեջանը երբեք չիհաշտվի ներկայիս իրավիճակի հետ և անպայման կվերականգնի իր տարածքայինամբողջականությունը» [17]։ Ըստ մեր դիտարկումների` ապրիլյան քառօրյա պատերազմի և դրան հաջորդածօրերին ա) Ադրբեջանի կողմից ներքին և արտաքինտեղեկատվական քաղաքականության նպատակը հետևյալն էր.լսարանում իրականացված• Հայաստանը ներկայացնել որպես «ագրեսոր» երկիր, որը հրահրեց ապրիլյանպատերազմը,• Ադրբեջանը ներկայացնել որպես բռնազավթման ենթարկված երկիր,հայկական «ագրեսիայի» զոհ,• խորացնել մինչ այդ ձևավորված ատելությունը հայի նկատմամբ` «թշնամի»հային ներկայացնելով որպես «հրեշ», • մարտավարական որոշ հաջողություններ ներկայացնել որպես ռազմավարական կարևոր ձեռքբերումներ,• խեղաթյուրված իրողությունների միջոցով ներկայացնել ադրբեջանական բանակի հզորությունը, շեղել ուշադրությունը Ալիևների ընտանիքի հետ կապված օֆշորային թեմաներից,• թաքցնել զինված ուժերի կորուստների իրական պատկերը,• սեփական ժողովրդի աչքում բարձրացնել զինված ուժերի հեղինակությունը,• ամեն գնով տարածել հակահայկական, հակաարցախյան դիրքորոշումներ,• թույլ չտալ միջազգային հանրությանը համակերպվել Արցախի` Հայաստանիանբաժանելի մասը լինելու իրողության հետ։ բ) ՀՀ տեղեկատվական քաղաքականության առանձնահատկությունները հետևյալնէին.4 Ալիքը պատկանում է Ադրբեջանի պետական նավթային ընկերությանը (SOCAR)։ Այն արտահայտումէ ադրբեջանական իշխանությունների հակահայ քաղաքականությունը։ Քարոզչական գործառույթնիրականացնում է հինգ լեզուներով` ադրբեջաներեն, ռուսերեն, անգլերեն, պարսկերեն և հայերեն։ Յուրաքանչյուր օր լուրեր են հաղորդվում հայերենով, որոնք հիմնականում վերաբերում են Արցախյանհակամարտությանը, ՀՀ ֆինանսատնտեսական վիճակին, հայ-թուրքական, հայ-ադրբեջանականհարաբերությունների մասին ադրբեջանական տեսակետների տարածմանը։ Հայերենով քարոզչություն է ծավալում նաև ալիքի պաշտոնական կայքը։ • հայկական կողմն առավելագույնս բաց էր բոլոր լրագրողների համար` պատրաստ ընդունելու նույնիսկ ադրբեջանցի լրագրողներին,• օպերատիվ գործում էր տեղեկատվական շտաբը, որի շնորհիվ հայկականկողմն առավելագույնս ներկայացվեց միջազգային մեդիադաշտում,• կար արդյունավետ համագործակցություն ԶԼՄ-ների և ոլորտի մասնագետներիմիջև,• հմուտ մասնագետների շնորհիվ ադրբեջանական մեդիադաշտը հայտնվեցշոկային վիճակում,• խստորեն պահպանվեց գործողությունների գաղտնիությունը,• հնարավորինս ժամանակին և գրագետ իրականացվեց տեղեկատվական հակապայքար։ Չնայած արհեստավարժ-մասնագիտական հմտությունների առկայությանը ևհակառակորդին հակազդելու կարողությանը, հայկական կողմում, այնուամենայնիվ,որոշ բացեր կային։ Նախ, ընդհանուր տեղեկատվական դաշտում գրեթե բացակայումէին թարգմանիչները, այնինչ անհրաժեշտ էր հայկական աղբյուրներից զատ ներկայացնել իրադարձությունների` օտար լեզուներով մեկնաբանությունը, բացի այն, որառաջնագծում ակտիվ էին միջազգային մի շարք լրատվամիջոցների թղթակիցներ։ Հայկական կայքերը վարում էին հակաադրբեջանական ոչ զանգվածային քարոզչություն։ Ապրիլյան պատերազմից հետո Ադրբեջանը մինչ օրս էլ շարունակում է ռազմական ոլորտում շարժվել արդեն իսկ մշակած տեղեկատվական մարտավարությամբ։ Ադրբեջանը քաջ գիտակցում է, որ իր սահմանամերձ բնակավայրերից հայկականդիրքերի ուղղությամբ կրակ բացելու դեպքում հայկական ուժերն անպայման հանդեսեն գալու պատասխան հարվածով։ Արդյունքում արձանագրված զոհերը, փաստորեն,Ադրբեջանի համար դառնում են քարոզչական գործիք. Իբրև թե հայկական ուժերըռմբակոծում են ադրբեջանական բնակավայրերը։ Բացի այդ, Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունն ամեն օր պարտադիր հրապարակում է «ռազմաճակատիզեկուցումները», որոնք տարածվում են իշխանության ենթակայության տակ գտնվողբոլոր լրատվամիջոցներով։ Այդ հայտարարությունների բովանդակությունը նույնն է,այն է՝ Հայաստանի զինուժը «խախտել է» հրադադարի ռեժիմը՝ կրակելով ոչ միայնզինվորականների, այլև խաղաղ բնակչության ուղղությամբ։ Հայաստանի ու Արցախի պաշտպանության նախարարությունները հարկադրված են ամեն անգամ հերքել Ադրբեջանի ապատեղեկատվությունները։ Բայց դահարցի լուծում չէ։ Ավելին, Ադրբեջանն ամեն օր ներկայացնում է սահմանային իրավիճակն իրեն հարմար շեշտադրումներով, օրինակ՝ օգտագործելով «Հայաստանիզինված ուժեր» արտահայտությունը՝ Բաքուն փորձում է ներկայացնել լարվածությունըորպես Հայաստան-Ադրբեջան հակամարտություն, սակայն, այսպիսի դիրքավորումըչի բխում Հայաստանի ու Արցախի շահերից, իսկ հայկական կողմը ոչ շատ հաճախ էանդրադառնում սահմանային լարվածության խնդրին. Պաշտպանության նախարարությունը հազվադեպ է անդրադառնում, իսկ Արցախի պաշտպանության նախարարությունն էլ անդրադառնում է միայն շաբաթական կտրվածքով, ինչը բավարար չէ,և հայկական լրատվության մեջ, որպես հետևանք, առաջանում է «տեղեկատվականքաղց»։ Բացառված չէ, որ որոշ «արհեստավարժ» լրագրողներ ու վերլուծաբաններսկսեն օգտագործել Ադրբեջանի տեղեկությունները՝ ակամա վնաս հասցնելով մերպաշտոնական դիրքորոշմանը։ Փաստորեն ռազմական ոլորտում այսօր Արցախյանհակամարտության ընթացքի մասին Ադրբեջանն է ձևավորում «տեղեկատվականառիթը»։ Պատերազմի դաշտում հաղթանակ տանելը դեռևս բավարար չէ, անհրաժեշտ էնաև առավելության հասնել տեղեկատվական պատերազմում։ Այս առումով հայկական կողմն ավելի ուշադիր պետք է գտնվի Ադրբեջանի տեղեկատվական քարոզչության նկատմամբ, և վերջինիս կիսաարհեստավարժ քաղաքականությանը պատասխանի գրագետ և համարժեք, կարողանա չեզոքացնել հակառակորդի տեղեկատվական-հոգեբանական ներգործությունը` ուղղված հայ հասարակությանը։ Անհրաժեշտ է շարունակաբար իրականացնել ոլորտի մասնագետների պատրաստումև բազայի համալրում։ Ի վերջո, տիրապետելով տեղեկատվական պատերազմի մարտավարության և տակտիկական հնարքներին՝ կարող ենք հասնել պատերազմի ռազմավարական և քաղաքական նպատակներին` հոգեբանորեն ջախջախելով հակառակորդի զինված ուժերը և տապալելով քաղաքական կարգը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Դեմոյան Հ., «Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի շուրջ քարոզչության և հակաքարոզչության կազմակերպման և իրականացման եղանակների մասին», Երևան,2005, էջ 52։ 11.11.2017).[3] Գալստյան Դ., Քառօրյա պատերազմի լուսաբանման առանձնահատկություններըադրբեջանական ԶԼՄ-ներում, «Գլոբուս» վերլուծական հանդես 4, Երևան, 2017, էջ 25։ 11.11.2017).[6] Ադրբեջանական քարոզիչների հերթական հիմարությունը, URL։ //nkrmil.am/news/view/178 (Հղումը կատարվել է՝ 11.11.2017)։ 17.11.2017).[17] Ադրբեջանը երբեք չի հաշտվի իր հողերի օկուպացիայի հետ, URL։ //cbc.az/arm/arm/news/1511946107 (Հղումը կատարվել է՝ 30.11.2017)։ Ղազարյան ԼիպարիտԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՊՐԻԼՅԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ տեղեկատվական պատերազմ, Ադրբեջան, քառօրյա պատերազմ,տեղեկատվական քաղաքականություն, ԶԼՄ-ներ, քարոզչություն։

example1870

example1870

Ճարտարապետ Ն. Բունիաթյանի ստեղծագործությունը` սկսած ամենավաղ շրջանի կառույցներից մինչև խորհրդային շրջանի հասարակական շենքերը, կարելի է ասել, որ, չնայած որոշ տարաբնույթությանը, ունի ներքին ընդհանրություն, որով նրա կառույցներն առանձնանում են շրջապատի այլ կառույցներից։ Ն. Բունիաթյանն ուներ ճարտարապետական յուրահատուկ ձեռագիր. նրա ստեղծագործությունները տարբերվում են ճարտարապետական միջավայրում յուրաքանչյուր կառուցվածքի տեղի, նշանակության, մասշտաբի անսխալ զգացողության կարողությամբ։

ՆԻԿՈGԱՅՈՍ ԲՈՒՆԻԱԹՅԱՆԻ ԱՆԴԱՄԱԿ XXՈՒԹՅՈՒՆԸ XX ԴԱՐԻ ՀԱՅ ARԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱՐԱՆԻՆ Հայաստանի ժամանակակից ճարտարապետությունը սկսեց ձևավորվել 1920-ականներից։ Այս շրջանը կարելի է համարել դարաշրջանի պատմություն ունեցող հայկական ճարտարապետության նոր փուլ։ Սա մի ժամանակաշրջան էր, երբ զարգացավ ազգային ճարտարապետական ​​դպրոցը, ազգային մտածելակերպը արմատապես փոխվեց, ի հայտ եկան նոր նպատակներ և խնդիրներ։ Միևնույն ժամանակ, չնայած ճարտարապետական ​​լուծումների այդպիսի ձևերի որոնմանը, Խորհրդային Հայաստանի ճարտարապետությունը շարունակում էր հիմնված լինել հայկական ազգային ճարտարապետության ավանդույթների վրա 1։ Նոր փուլի սկիզբն ու զարգացումը կապված էր Գլխավոր պլանավորման (1924) հետ, որը ձեռնարկեց Ալեքսանդր Թամանյանը ՝ կառավարության հանձնարարությամբ 2։ Այս իրադարձությունը սկիզբ դրեց Խորհրդային Հայաստանի ճարտարապետության զարգացմանը, որին իր ներդրումն ունեցավ նաև ճարտարապետ Նիկողայոս Բունիաթյանը։ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ Բ. Բունիաթյանի աշխատանքներին անդրադարձել են փոքրաթիվ հետազոտողներ։ Նրանց մեջ կենտրոնական տեղ է գրավում Լոլա Դոլուխանյանի «Նիկողայոս Բունիաթյան» երկլեզու մենագրությունը 3։ Այս աշխատանքը առանձնանում է արխիվային նյութերի (նամակներ, պատասխաններ, չափումներ, նախագծեր) լայն ներկայացմամբ, բայց կենսագրության վաղ շրջանը բացակայում է։ Մ. Իլյինայի փոքրիկ գրքույկը 4 հիշատակում ունի Ն. Բունիաթյանի կենսագրությանը, մասնավորապես կենտրոնանում է հատկապես նրա ռուսական գործունեության վրա։ Ն. Համառոտ տեղեկություններ կան Բունիաթյանի աշխատանքի մասին հայկական ճարտարապետությանը վերաբերող մի քանի ընդհանուր աշխատություններում 5, ինչպես նաև թերթերում և ամսագրերում տպագրված մի շարք հոդվածներում 6։ Ն. Առաջին հիշատակությունները Բունիաթ մարդու և ճարտարապետի մասին պատկանում են Ա. Վրույրի գրիչին, որը «Անի» մենագրության մեջ այդքան էլ ծավալուն չէ, բայց հստակ նշում է Բ. Բունիաթի կերպարի մասին։ Նիկողայոս Գաբրիելի Բունիաթյան (Բունիաթով) 8 ծնվել է 1878 թվականին։ (ըստ որոշ փաստաթղթերի, 1884) սեպտեմբերի 7-ին, Թիֆլիսում (Վրաստան)։ Կերպարվեստի շրջանավարտ 1 Հարությունյան Վ., Հայ ճարտարապետության պատմություն, Երեւան, 1992, էջ. 35 2 Բունիաթյան Ն., Պլանավորում գ. Еревана и архитектурное оформление, «Սովետական ​​Հայաստան», 1925, № 72։ 3 Դոլուխանյան Լ., Նիկողայոս Բունիաթյան, Երեւան, 1990։ 5 Դոլուհանյան Լ., Խորհրդային Հայաստանի ճարտարապետություն։ 20-е годы, Երեւան, 1980.6 Նույնը, քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ, էշ. Կոմունիստ, 1984 թվականի դեկտեմբերի 9։ 7 Վրույր Ա., Անիում, Երևան, 1964։ Ուսման ընթացքում, կարիերայի սկզբում, սկզբում ճարտարապետը կրում էր Բունիատովա անունը։ Երեւան տեղափոխվելուց հետո նա իր հոդվածները ստորագրեց Նիկողայոս Բունիաթյանի հետ։ Ակադեմիա։ 1914-1916 Ն. Մարիի արշավախմբի հետ միասին նա մասնակցել է Անիում կատարված հետազոտական ​​աշխատանքներին։ Ն. Մարի արշավախմբում ընդգրկված էին այնպիսի հզոր գիտական ​​ուժեր, ինչպիսիք են Թ. Թորամանյանը, Հ. Օրբելին և շատ ուրիշներ։ Այս նվիրյալների ասոցիացիան, ընդհանուր առմամբ, Անի Ն-ում անցկացրած աշխատանքային տարիները։ Նրանք Բունիաթյան համակարգչային տեխնիկայի իսկական դպրոց էին։ Ն. Բունիաթյանը եղավ նաև Երերույքում ՝ չափելու Շիրակավանի տաճարը և Տիգնիս ամրոցը։ Որոշ հուշարձանների չափսերն այժմ դրանց գոյության միակ փաստական ​​վկայությունն են, քանի որ շատ հուշարձաններ չեն պահպանվել։ Ն. Բունիաթյանի ճարտարապետական ​​չափումները դեռ զարմացնում են ուսումնասիրված նյութի էության մասին իրենց խորը գիտելիքներով։ Generationsարտարապետների շատ սերունդներ այս չափումներով ճանաչել են կատարման բարձր մակարդակը։ Ն. Բունիաթյանի մասին իր գրքում Մ. Իլյանգրումը ասում է, որ ճարտարապետի աշխատանքները «օգտակար են» ցուցադրական չափումներ կատարելու և մշակման յուրացման մեթոդով։ Նույնիսկ անավարտ գծագրերը կատարվում են բացառիկ մանրամասնությամբ; նրանք նրբորեն արձանագրում են հուշարձանը, մինչև առանձին քարեր։ Այստեղ արտահայտվում է ճարտարապետի վարպետությունն ու գեղարվեստական ​​ճաշակը։ Կատարման մեջ չկա չորություն `պատերի կենդանի գծերի, զարդերի« հարթեցումը », որը հատուկ է շատերի, նույնիսկ հայտնի հետազոտողների չափսերին…» 1։ 1924 Խորհրդային Հայաստանի կառավարության հրավերով Ն. Բունիաթյանը եկավ Երևան, ստանձնեց քաղաքի գլխավոր ճարտարապետի պաշտոնը, գլխավորեց Քաղաքային խորհրդի պլանավորման-պլանավորման ստուդիան։ Այդ տարիներին, ըստ Բունիաթյանի, կառուցվել են ավելի քան 70 բնակելի տներ Երևանում, Գյումրիում, Վանաձորում, Հրազդան քաղաքում, ինչպես նաև հասարակական և պետական ​​շենքեր։ Ըստ ժամանակագրական վերլուծության, նրա աշխատանքում կարելի է տեսնել օրգանական պարզությանը հաջորդականորեն անցնելու գործընթացը `առկա լուծումների փոխանակման մերժումը։ Ստեղծագործական որոնումների աստիճանական զարգացման ընթացքում նա գտավ իր «Բունիաթիան» ձեռագիրը, որը հեշտությամբ ճանաչվում է։ Հատկապես ուշագրավ են Թումանյան և Նալբանդյան փողոցների խաչմերուկում գտնվող անկյունային շենքերը, Նալբանդյան փողոցում գտնվող ՆԳ վարչության շենքը, «Սան», «Երջան» հյուրանոցները, Գյուղբանկիշենք, Սբ. Շահումյանի անվան դպրոց, «Հրդեհի շենք» Դեպո, մի շարք այլ հայտնի և բազմազան շենքեր, որոնք արված են քաղաքաշինության նուրբ զգացողությամբ, ճարտարապետական ​​մեծ ռիթմով, գերազանց վարպետությամբ։ Այս բոլոր շենքերն օրգանականորեն ընդգրկվել են Երևանի շինարարության մեջ, 1920-1930 թվականներին այդ շենքերը դարձել են քաղաք։ ճարտարապետական ​​կերպարի կրողները։ Այսօր դժվար է պատկերացնել Երևանը առանց Ն. Բունիաթյանի շենքերի։ Նրա աշխատանքն արտացոլում է Հայաստանում ժամանակակից ճարտարապետության զարգացման առաջին փուլի ձևավորման շրջանի բնութագրերը։ Դժվար ժամանակաշրջան էր ՝ լի հակասություններով և որոնումներով։ Հայկական ճարտարապետության զարգացման ուղիները վերաբերում էին ճարտարապետական ​​լայն շրջաններին։ Դեռ հստակ պատկերացում չկար, թե ինչպես պետք է զարգանա Հայաստանի ժամանակակից ճարտարապետությունը։ Այս հարցը օրակարգում էր։ Theարտարապետներից յուրաքանչյուրը գնաց իր ճանապարհով ՝ զարգացնելով իր գեղարվեստական ​​ըմբռնումը։ 1 Տե՛ս Iljina M. Ectարտարապետ Ն. Որոնման այս բարդ գործընթացը որոշ չափով արտահայտված է Բունիաթյանի աշխատություններում։ Դաստիարակվելով դասական ճարտարապետության ավանդույթներով ՝ Ն. Բունիաթյանը չէր կարող ամբողջությամբ հետ կանգնել դասական շատ սկզբունքներից։ Միևնույն ժամանակ, ձգտող նկարիչը չէր կարող սահմանափակվել միայն մեկ, արդեն յուրացված ոճով։ երբեմն նա ներքուստ էր, այնպես որ նա անխուսափելի էր որոնումներից։ Նրա աշխատանքը համատեղում է «դասական» և «կոնստրուկտիվիստական» առանձնահատկությունները։ Այնուամենայնիվ, 1920 թ.-ին։ 19-րդ դարի սկզբին Երևանի ճարտարապետության միջավայրում դեռ անընդհատ քննարկումներ և քննարկումներ էին ընթանում։ Ալ., Երումանոկլասիկական ճարտարապետության սկզբունքների հաստատում։ Թամանյանին հակադրվում էին նոր ուղղության ներկայացուցիչները ՝ կոնստրուկտիվիստները։ Կոնստրուկտիվիզմի տեսաբանները խոսեցին կյանքի տարածքը կազմակերպելու, այն չզարդարելու անհրաժեշտության մասին։ Միևնույն ժամանակ, հետին պլան էր մղվում շենքերի ճակատների տեսքը։ Րագրերը պետք է լինեին ռացիոնալ, և շինարարությունը պետք է բացահայտվեր և արդյունաբերականացվեր։ Կոնստրուկտիվիզմի զգոնությունը երբեմն Ն. Նա իրական հող էր դնում Բունիաթյանին ՝ ոչնչացնելով նրա էքսպրեսիոնիստական ​​նկրտումները, երբեմն էլ երկրաչափական չորություն ավելացնելով նրա գործերին։ Մտնելով կոնստրուկտիվիզմի շրջան ՝ Ն. Բունիաթյանը իր կառույցներում օգտագործեց տաք գույներ, փափուկ, հանգիստ, իրատեսական ոճ։ Կոնստրուկտիվիզմ. Նա ազատեց Բունիաթյանի շենքերը ծաղկեպսակներից, բաճկոններից և միևնույն ժամանակ ավելորդ բարդություններից։ Կոնստրուկտիվիզմն իր հետ բերեց ասկետիզմ և մռայլ, մերկ պատեր։ Երբեմն մեկը գերակշռում էր, երբեմն մյուսը։ Այնուամենայնիվ, Անիում ձեռք բերված նախապատվությունը նրան հետ տվեց դեպի դասական հայկական ճարտարապետություն։ Իր որոշ աշխատանքներում ճարտարապետը ձգտում էր վերստեղծել միջնադարյան հայկական ճարտարապետության «մեկ անգամ մոռացված» դրդապատճառները։ Նա կարծում էր, որ Հայաստանի պատմական ճարտարապետության հարուստ ժառանգությունը կարող է ամուր հիմք հանդիսանալ նոր կառուցողական ուղղության համար, և հայկական ճարտարապետության տարբերակիչ գծերը `համամասնությունների հարստությունը, համամասնությունն ու ներդաշնակությունը, միջոցների բազմազանությունը կարող են դառնալ« կարգախոսը ժամանակակից հայկական ճարտարապետություն »և« նոր ոճ »։ Վերածննդին կարելի է հասնել մեր շուրջը ժամանակակից կյանքի հետ ներդաշնակ ձուլման միջոցով »1։ Ն. Բունիաթյանը մանրամասն ուսումնասիրեց անցյալի հուշարձանները, գտավ դրանց կառուցման նախշերը ՝ նոր ազգային ճարտարապետության մեջ դրանք օգտագործելու և զարգացնելու առումով։ Արդեն այդ ժամանակի ճարտարապետական ​​փորձի մեջ նա տեսնում էր նոր սաղմեր։ Ն. Գրում է Բունիաթյանը։ «Architարտարապետությունը սկսել է ձեռք բերել մի շարք նոր, եզակի տարրեր, որոնք ժամանակի ընթացքում կարող են ոճաբան դառնալ։ Դրանց էությունը տեխնիկական միջոցների և շինարարական մեթոդների ռացիոնալ-ներդաշնակ համադրության մեջ է։ Այս բոլոր ուղղությունները, անկախ նրանից, թե մենք դրանք անվանում ենք ՝ կուբիզմ կամ կոնստրուկտիվիզմ, դեռ չեն ստեղծվել, բայց դրանք անկասկած կստեղծեն մեր դարաշրջանի ոճը։ Նոր ճարտարապետության կարգախոսն է ՝ շինությունների և նյութերի ռացիոնալ օգտագործումը։ Մնացածը պետք է լրացվի նյութերի տեսակների, աշխարհագրական, կլիմայական, ազ 1 Բունիաթյան Ն., Architectureամանակակից ճարտարապետության ոճը և հայ կերպարվեստը, «Արվեստ», 1926, № 1-2։ աշխարհագրական առանձնահատկություններ. … Ոճը ստեղծվում է կոլեկտիվ շենքերի կողմից, յուրաքանչյուր երկիր և յուրաքանչյուր ժողովուրդ պետք է նպաստի իր համաշխարհային ճարտարապետության ընդհանուր զարգացմանը։ Ապագան ցույց կտա, թե հայտնի ուղղություններից որը կստեղծի իր նոր գեղագիտությունը։ » Հետաքրքիր ստացվեց ձեր և ցանկացած ճարտարապետությունը։ Բունիաթյանի պատրաստած բազմաթիվ հավելվածներում, որոնք արված են զարմանալի վարպետությամբ և Երջան XIX դ. քաղաքային ճարտարապետության գիտելիքներով։ Երևանում արդյունավետ աշխատանքի ընթացքում Ն. Բունիաթյանը ձեռք բերեց իսկապես ընդգծված ճարտարապետական ​​ձեռագիր, որն արտահայտվեց ինչպես փոքր կառույցներում, այնպես էլ Նալբանդյան, Մարքս (այժմ ՝ Խորենացի), Ալավերդյան փողոցներում կառուցված բազմահարկ բնակելի տների ճարտարապետության մեջ։ Երեւանում աշխատելու տարիներին ճարտարապետը ուսումնասիրել է քաղաքի պատմական հուշարձանները, գրել «Հին Երևանը իրանական տիրապետության շրջանում» (1938) 1 աշխատությունը, որը հետազոտություն է տվել մզկիթների տեսակների, կառույցների և կառուցման մեթոդների վերաբերյալ։ Նրան են պատկանում Աբովյան փողոցում գտնվող Shaharmzkit- ի չափերը և վերակառուցման նախագիծը, ըստ որի մզկիթը հարմարեցված էր գեղարվեստական ​​ցուցահանդեսների համար 2։ Ն. Բունիաթյանի նախագծերով կառուցված հասարակական շենքերից առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում «Ինտուրիստ» հյուրանոցի (1926) և «Գյուղի բանկ» -ի շենքերի (1927) շենքերը։ Ն.-ն աշխատում է տարբեր աշխատանքներով `իրենց ճարտարապետությամբ։ Բունիաթյանի ստեղծագործության լայն ոճական ընդգրկումների մասին։ «Ինտուրիստ» (այժմ ՝ «Երևան», 1926) հյուրանոցը չորս հարկանի է, գտնվում է Աբովյան փողոցի հարևանությամբ գտնվող կիսաշրջանաձև փոքր հրապարակում ՝ մեկ ճակատով փողոցին հարող տարածքում։ Այս շենքի քաղաքաշինական դերը նշանակալի է։ Այն «ուժեղացնում» է հրապարակի, փողոցի հնարավոր անկյունը, կանխորոշում մասշտաբը, ստեղծում է որոշակի քաղաքային միջավայր։ Հատակագծի կազմի լուծումը, հիմնական մուտքի կազմակերպումը ենթակա են շենքի անկյունային դիրքի։ Շենքը «աշխատում է» դեպի հրապարակ, դեպի Աբովյան փողոց։ Որոշիչ լինելով դրանց գեղարվեստական ​​արտահայտչությանը հասնելու հարցում ՝ հեղինակը ազատորեն մեկնաբանում է դասական ճարտարապետության տարրերը և կոմպոզիցիայի միջոցները։ Adesակատները լուծելիս հմտորեն օգտագործվում են շինանյութի գույնը և կառուցվածքը (բազալտ, գունավոր գաջ)։ Պետք է նշել ներքին մանրակրկիտ տարածությունները, հորիզոնական համահայկական ուղղահայաց հատումների գերազանց համամասնությունները։ Առանձնանում է նուրբ համով դահլիճը, որը մեկնաբանվում է մայրաքաղաքի հյուրանոցների բնույթով, ընդգծված մասը շքեղ աստիճաններն են։ Գյուղի բանկի շենքն առանձնանում է ճարտարապետի աշխատանքում պատկերի մեկնաբանմամբ։ Այստեղ մնացած կառույցների ճարտարապետական ​​բնույթը 1 Ստեղծագործությունը գտնվում է Հայաստանի պետական ​​պատմության թանգարանում (Ն. Բունիաթյանի արխիվ)։ 2 Այժմ հայ նկարիչների տունը կառուցված է մզկիթի տեղում։ համեմատաբար տարբեր է։ Դա սովետական ​​ճարտարապետության առաջին գործերից մեկն է, որտեղ փորձ է արվել յուրովի մեկնաբանել միջնադարյան ազգային ճարտարապետության տարրերը։ Ազգային պատկեր որոնելու համար ճարտարապետը դիմում է պատմական ժառանգությանը։ Շենքն ունի հանդիսավոր, փոքր-ինչ պաշտոնական բնույթ։ Դիզայնը շեշտը դնում է ճարտարապետի նախընտրած ձիու կողմից կազմակերպված անկյունային մուտքի վրա, որը լուծված է ամուր սյուններով, որոնք ամբողջ ծավալին տալիս են երկրային տեսք։ Հայկական միջնադարյան դեկորատիվ-գեղարվեստական ​​միջոցների յուրօրինակ օգտագործումը գեղեցիկ ու տպավորիչ է դարձնում շենքի կազմը։ Պատկերի ճարտարապետական-գեղարվեստական ​​արտահայտչությունն ապահովվում է գորշ-մոխրագույն բազալտի նրբագեղությամբ։ Պայծառորեն նկարված անհատական ​​մանրամասները, կազմակերպված ներքին տարածքը հետաքրքիր է։ Սա խոսում է գործնական ճարտարապետի վարպետի և բարձր մասնագիտական ​​հմտության մասին։ Կասկած չկա, որ Գյուղի բանկը 1920-ականներին։ Այն հետաքրքիր և առանձնահատուկ շենքերից է, որի ճարտարապետական-գեղարվեստական ​​լուծումը N.- ն է։ Այն իր շարունակությունը չի ունեցել Բունիաթյանի աշխատանքում։ Բնակելի տներ նախագծելիս Ն. Բունիաթյանը մտահոգված էր նաև ժամանակակից բնակարանի ներքին հարդարանքով։ Նրա ստեղծագործական հետաքրքրությունների շրջանակը չի սահմանափակվել միայն պլանավորման կամ գեղարվեստական ​​խնդիրների լուծմամբ։ Սա ճարտարապետին հետաքրքիր է դարձնում, քանի որ նա իր աշխատանքով ընդգրկում էր գաղափարների լայն շրջանակ ՝ սկսած բնակարանի ներքին կահավորումից մինչև քաղաքաշինության տարբեր խնդիրներ։ Այսպիսով, վերլուծելով ճարտարապետ Ն. Բունիաթյանի աշխատանքը ՝ սկսած ամենավաղ կառույցներից մինչև խորհրդային շրջանում կառուցված մեծ հասարակական շենքերը, կարելի է ասել, որ, չնայած դրանց բազմազանությանը (ինչը նրա ստեղծագործական գործունեության արդյունքն էր), գոյություն ունի ներքին ընդհանրություն ճարտարապետի աշխատանքը, որը նրանց առանձնացնում է շրջակա այլ կառույցներից։ Ն. Բունիաթյանն ուներ եզակի ճարտարապետական ​​ձեռագիր։ Նրա աշխատանքները տարբերվում են ճարտարապետական ​​միջավայրով `յուրաքանչյուր կառույցի տեղը, նշանակությունն ու մասշտաբները զգալու կարողությամբ։ Առանց խաթարելու հին քաղաքի կառուցման բնույթն ու գույնը ՝ ճարտարապետը միաժամանակ նրանց տալիս է նոր գեղարվեստական ​​որակ։ Ն. Բունիաթյան շենքերը դեռևս կարևոր շեշտադրում են Երևանի կենտրոնի կառուցման վրա և միևնույն ժամանակ անսամբլային լուծումների հավասար անդամներ են։ Ն. Բունիաթյանի քաղաքաշինությունը նրանց չի առանձնացնում այլ կառույցներից։ Նա գիտակցեց հայկական ճարտարապետության գիտական ​​ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը։ Կյանքի վերջին տարիներին աշխատել է «Հայ ճարտարապետության պատմություն» լայնածավալ աշխատանքի վրա 1։ Unfortunatelyավոք, մահը, ի թիվս այլ գիտական ​​աշխատանքների, խանգարում էր ավարտել այս աշխատանքը `մենագրության հրատարակումը։ Architectարտարապետը չհասցրեց պատրաստել իր ուսումնասիրած հուշարձաններին նվիրված հոդվածների հրատարակությունը. Աբուղամրենց եկեղեցի, Նիկործմինդա տաճար, Շիրակավան տաճար, Դիրակլար 2 տաճար, Օղուզլու եկեղեցի, Տիգնիս ամրոց, Պտղնի եկեղեցի։ Յարալովիկից տե՛ս Buniatov N., Heralov Y., Архитектура Армении։ ԽՍՀՄ ժողովուրդների ճարտարապետության պատմության մրցանակներ, Մոսկվա, 1950 թ. 2 Հիմա ՝ Շիրակի մարզի Ախուրյանի շրջանի Կառնուտ գյուղ։ հրապարակումը։ Հայտնի ճարտարապետ և մանկավարժ Ն. Բունիաթյանը մահացել է 1944 թ.-ին Մոսկվայում և թաղվել հայկական գերեզմանատանը։ Ն. Բունիաթյանի աշխատանքներն այսօր արդեն պատմություն են դարձել։ Նրանք արտահայտում են ժամանակը։ Մենք նրանց հետ «կարդում» ենք, ճանաչում ենք 1920-1930-ական թվականները։ Երջանիկ Երջանը առաջին գլխավոր ճարտարապետ, փայլուն դիզայներ, տեսաբան, ուսուցիչ է, Հայաստանում ճարտարապետական ​​բարձրագույն ուսումնական հաստատության հիմնադիրներից մեկը։ Ն. Բունիաթյանը հավերժ կմնա հայ մշակույթի երախտավոր մարդկանց ցուցակում։ Սոնա ՀակոբյանՆԻԿՈGԱՅՈՍ ԲՈՒՆԻԱՏՅԱՆԻ ԱՆԴԱՄԸ XX ԴԱՐԻ ՀԱՅ CHԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Հայաստանի ժամանակակից ճարտարապետություն, միջնադարյան հայկական ճարտարապետություն, Երերույքի բազիլիկ, Շիրակավան տաճար, Խորհրդային Հայաստան, 1920-1930։ Երեւանյան ճարտարապետություն, կոնստրուկտիվիզմ։

example643

example643

Հոդվածը ներկայացնում է Ադրբեջանում հայատյացության հիմնական դրսևորումները, դրա պետական հիմքերի ցուցիչներից որոշների ուրվագծումը։ Ներկայացվում են հայատյացության քարոզման մեթոդ-մեխանիզմները, ինչպես նաև ցույց է տրվում մերկապարանոց հայտարարությունների չհիմնավորվածությունը։ Մի շարք երևույթներ ներկայացվում են նոր մոտեցմամբ, որոնց տրվում են դիպուկ, անկաշկանդ և չկաղապարված գնահատականներ։ Հոդվածում ներկայացվում են հակահայկական քարոզչության դրսևորումները, ինչպես նաև` անընդմեջ կատարելագործվող մեթոդներն ու ուղիները։ Հոդվածը կարող է օգտակար լինել հայադրբեջանական հարաբերություններով, հայատյացության դրսևորումներով և առհասարակ այլատյացության հարցերով հետաքրքրվողների համար։

ՀԱՅԱՏՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄԻնձ ասա, թե ինչ տրամադրություններ ենգերակշռում երեխաների մտքում, և ես քեզկասեմ հաջորդ սերնդի բնավորության մասին։ Է. ԲերկՀայկական երկու նորանկախ պետությունների և ողջ հայ ժողովրդի օրակարգային խնդիրներից մեկն առաջին իսկ օրից եղել է սեփական ինքնության արժևորումը, պահպանումն ու զարգացումը, որի դեմ ուղղված է ադրբեջանական քաղաքական ողջ մեքենան` սկսած ամենացածրաստիճան պաշտոնյայից մինչև նախագահ։ Ավելի քան երկու տասնամյակ առաջ մեկնարկած հակաքարոզչությունը նոր թափ էստացել` պայմանավորված նորագույն տեխնոլոգիաների առաջընթացով։ Բայց առավել կարևոր է, որ մենք կենտրոնանանք ոչ թե լոկ դիպվածների, այլ` երևույթի վրաամբողջովին։ Ինչպես գիտենք, հայատյացության, ագրեսիայի սերմանման, պատմական ու մշակութային արժեքների կեղծման ու յուրացման և մի շարք այլ նենգ նպատակների իրագործմանը միտված քաղաքականությունը նորույթ չէ. արմատները շատխորն են և գցված են վաղուց։ Նման քաղաքականության մասին բազմիցս նշել և շարունակում է իր «խոսքից հետ չկանգնել» Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, նրանպատակը եղել և մնում է Ադրբեջանի «պատմական հողերի և տարածքների» վերականգնումը1, որին հասնելու համար Ադրբեջանի օգտագործած բազում «կեղտոտ մեթոդներից» են հայատյացության սերմանումը Ադրբեջանում և այլոց պատմությունըյուրացնելու միջոցով սեփական պատմության ստեղծումը։ Այս քաղաքականությանանբաժան մասն է նաև հայատյացության սերմանումը, որի առավել քան ցայտունդրսևորումներից մեկն էլ Ի. Ալիևի՝ վերջերս արած հայտարարությունն է, որում նշվումէ. «Երիտասարդությունը, երեխաները պետք է ապրեն մեր պատմական հողերի վերադարձի գաղափարով` ներառյալ Հայաստանը»2։ Ադրբեջանի վարած քաղաքականության նպատակային հիմքերն առավել դիպուկներկայացնում է Ա. Սարգսյանը. «Ադրբեջանում նկատվող բազմաբովանդակ կեղծարարությունները նպատակ ունեն խարխլել արցախահայության ինքնորոշման պատմաիրավական ու քաղաքական հիմքերը, ձևավորել Արցախի հանդեպ պահանջատիրոջ ինքնություն ունեցող ադրբեջանցի, ինչպես նաև շիկացնել հակահայկականության մթնոլորտը»3։ Այլատյացության սերմանման առավել տարածված և լայնամասշտաբ հարթակներ են գրականությունը, դպրոցական դասագրքերը, ԶԼՄ-ները և այլն։ «Ինձ ասա,1 Հատված հունվարի 22-ին Գյանջայումhttp։ 2 Տե՛ս նույն տեղում։ 3 Տե՛ս Սարգսյան Ա., Հայատյացությունը Ադրբեջանում. ռեսենտիմենտի և ավտորիտարիզմի խաչմերուկում, Երևան, 2013, էջ 13։ (Գանձակ) Ալիևի ելույթից։ Առավել մանրամասն տե՛ս՝գրում է Բերկը,- թե ինչ տրամադրություններ են գերակշռում երեխաների մտքում, ևես քեզ կասեմ հաջորդ սերնդի բնավորության մասին»1։ Այստեղից էլ պարզ է դառնում, թե իրականում ինչ նպատակ են հետապնդում ատելություն և բռնություն սերմանող ադրբեջանական դպրոցական դասագրքերը։ Միաժամանակ պետք է ընդգծելադրբեջանական «խավիարային և նավթադոլարային քաղաքականության» գործոնը,որի շնորհիվ եվրոպական մի շարք բարձր ամբիոններից խեղաթյուրվում են առաջնագծում տեղի ունեցող իրադարձությունները, Ադրբեջանում և Հայաստանում տիրողիրավիճակին տրվում են, մեղմ ասած, կողմնակալ գնահատականներ։ Բայց պետք էարձանագրել մի քանի փաստ ևս.• Ադրբեջանական ռեսուրսներն անսահմանափակ չեն, և, ի վերջո, սպառվելուեն նավթադոլարները2, որոնց հաշվին ստեղծվում է Ադրբեջանի «գրասենյակային հիմքեր» ունեցող պատմությունը։ • Հայաստանը հակաքարոզչական ներկա պայքարում զիջում է Ադրբեջանին, ևմիանշանակ, մեր ռեսուրսներն այս ոլորտում, չնայած հարցի օրակարգայինբնույթին, սահմանափակ են։ • Մենք առավելություն ունենք միայն այնքանով, որ փորձում ենք պաշտպանելմեր սեփականը, իսկ Ադրբեջանը փորձում է խմբագրել պատմությունը և հետին տարեթվով պատմություն կերտել։ Հետագա շարադրանքում իմաստային կամ ձևակերպման թյուրիմացություններից խուսափելու համար հարկ է նշել, որ սխալ է օգտագործել «ադրբեջանցի» բառը,քանի որ նման ազգ պարզապես գոյություն չունի, այլ գոյություն ունի մի տարածք, որկոչվում է Ադրբեջան, իսկ այնտեղ ապրողներին կարող ենք անվանել ադրբեջանաբնակներ։ Այս հարցի առնչությամբ պարզաբանումներ է կատարել նաև Ա. Մանասյանը, ով գրում է. «20-րդ դարասկզբին Արաքսի հյուսիսում գտնվող ներկայիս Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքը կամ դրա մի մասը ստացավ անկախություն։ Կանխավ որոշված էր, որ այն կոչվելու է «Արևելյան և Հարավային Անդրկովկասյան Հանրապետություն», սակայն «Մուսավաթը» կարողացավ այս որոշումըփոփոխել և երկիրը վերանվանել «Ադրբեջանի Հանրապետություն»։ Այս որոշմամբտեղացի ժողովուրդները, որ մինչ այդ կոչվում էին թյուրքեր կամ կովկասյան թաթարներ ընդհանուր անուններով, արդեն 30-ական թվականներին դարձան ադրբեջանցիներ։ Այսպես ծնվեց ադրբեջանցի «ազգը»»3։ Մինչ Ադրբեջանի հայատյաց քաղաքականության սաստկացումը Ադրբեջանը նորանկախ Արցախին փորձեց դեռ չծնված խեղդել արյան մեջ` աշխատելով զենքովսեփականացնել հայի պատմությունն ու պատմական տարածքը։ Արդյունքը եղավ հայազգին պարտադրված պատերազմը։ Երևույթը հանգամանալից պարզաբանում է Ա.Մանասյանը. «Զենքի ուժով նորանկախ հանրապետությանը փորձում էր ծնկի բերել,նրա ազգաբնակչությանը ոչնչացնել միջազգային իրավունքի սկզբունքների և ԽՍՀՄօրենքների խախտումով հռչակված Ադրբեջանական Հանրապետությունը, որը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության դեմ սանձազերծած պատերազմում շարունակելով Սումգայիթյան ցեղասպանության ռազմավարությունը` վարում էր ապրելու իրիրավունքը պաշտպանող ժողովրդի բնաջնջման քաղաքականություն։ Արցախն ընդունեց մարտահրավերը և, ինչպես ցույց տվեցին հետագա իրադարձությունները,պատվով դուրս եկավ փորձությունից»4։ Հարկ է ընդգծել, որ ադրբեջանական կողմի1 Տե՛ս «Աֆորիզմներ մանկության և երեխաների մասին». http։ 2 Տե՛ս Մանուկյան Ս., Ադրբեջանի պետական բյուջեի երեք քառորդը սնվում է նավթային ոլորտից.http։ 3 Տե՛ս Մանասյան Ա., Ղևոնդյան Ա., Լեռնային Ղարաբաղ. ինչպես է դա եղել…, Երևան, 2011, էջ 19։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 5։ այն պնդումները, թե հայերը հաղթանակ ենք տոնել այլազգիների, գրոհայինների ուվարձկանների շնորհիվ, մեղմ ասած, անհեթեթ են, քանի որ ՀՀ և ԼՂԻՄ-ում այնպիսիծանր սոցիալ-տնտեսական վիճակ էր տիրում, որ չկային կենսական անհրաժեշտության առաջին պարագաների բավարարման միջոցներ, ուստի ակնհայտորեն անհնարէր վարձկանների օգտագործումը։ Անտեսել չենք կարող չեչեն գրոհային Շամիլ Բասաևի խոսքերը. «Արցախում (Ղարաբաղում) կռվելը նպատակահարմար չէ, ադրբեջանցիները չեն կարող, հայերին չես հաղթի։ Մենք եկել էինք կռվելու Ղարաբաղում ոչ թետիտղոսների համար, այլ ջիհադի գաղափարի, բայց երբ հասանք և տեսանք իրավիճակը, մենք հասկացանք, որ ջիհադի ոչ մի նշույլ չկար։ Ադրբեջանական բանակումշատ քիչ էին բարձրաստիճան սպաները, ում կարելի էր վստահել։ Հայերը պատերազմին ավելի լավ էին պատրաստված… Տվեք ինձ քսան հայ ֆիդայի, և ես կնվաճեմ ողջՌուսաստանը»1։ Ինքնության կերտման կամ նրա բնույթի փոփոխման հարցում էական դեր են կատարում անուն-անվանումները, որի մասին Հ. Պետրոսյանը գրում է. «…անվանել նշանակում է ստեղծել»2։ Վերոնշյալ երկու մեջբերումների արդյունքում կարող ենք նշել,որ, անվանվելով Ադրբեջան, իրենք «ստեղծեցին» Ադրբեջան ու ադրբեջանցի, սակայնդա առնվազն ծիծաղելի է։ Այլ խոսքով ասած, րոպեների ընթացքում անվանելու միջոցով ազգ, այն էլ՝ նրա դարավոր մշակույթ, պատմություն ու ինքնություն չեն ստեղծում։ Իսկ ինքնության ճգնաժամը հաղթահարելու համար սկսեցին օգտագործել հնարավոր և անհնարին բոլոր միջոցները։ «Ադրբեջանցու» ինքնության ճգնաժամի հաղթահարման ճանապարհին նրանց վարած քաղաքականության մեջ կարող ենքառանձնացնել երկու հիմնական մեթոդ.1. Վեհանալ նվաստացնելու միջոցով։ Այս մեթոդն ամենատարածվածն է մերօրյա Ադրբեջանում, քանզի նրանք, փորձելով ցույց տալ սեփական ազգի բարեպաշտությունը, օրինակելիությունը, մնացյալ ազգերի համեմատությամբորակապես գերադրական աստիճանին գտնվելը և հնարավոր բոլոր դրականհատկանիշները, որ կարելի է վերագրել իրենց, ցանկանում են մեծացնել հայերի նկատմամբ իրենց կարծիքով ունեցած «որակական առավելությունը»`վատաբանելով, նվաստացնելով և խեղաթյուրելով հայի ինքնությունը։ 2. Սինուսոիդային քաղաքականություն կամ պրպտումներ անցյալի քառուղիներում։ Այս մեթոդի օգնությամբ նրանք գտնում են պատմության մեջ որևէդրական երևույթ, որ չունի միանշանակորեն հաստատագրված տեր, ապափորձում են յուրացնել և ներկայացնել որպես իրենցը, անհաջողությանմատնվելու դեպքում էլ հոգ չէ, քանզի, մեծ հաշվով, ոչինչ չեն կորցնում։ Հարկ համարելով ազգային ինքնության քննության շրջանակում կարևորել էպոսը, որպես տվյալ ժողովրդի աշխարհընկալման ու արժեքային համակարգի լավագույն «հանրագիտարան», պետք է փաստել, որ, հիմնվելով թեկուզ միայն տրամաբանության վրա, ադրբեջանցի կոչվող ժողովուրդը պարզապես չունի էպոս, սակայն, չանտեսելով նրանց թուրքական ցեղ լինելու հանգամանքը, Թուրքիայի հանդես գալըորպես Ադրբեջանի «ավագ եղբայր», թուրքական երկու ժողովրդի ու պետության վերաբերյալ իրենց իսկ պնդումները և մի շարք այլ փաստեր` օղուզական էպոսի3 մոտեցումները կարող ենք որոշ մասով վերագրել նաև ներկայիս ադրբեջանաբնակների1 Տե՛ս Թորոսյան Դ., Շամիլ Բասաևը հայերի և Արցախի մասին, http։ 2 Տե՛ս Պետրոսյան Հ., Հայ ինքնության ավանդական խորհրդանշանները և դրանց մերօրյա դրսևորումները. տապանակիր լեռը և կորուսյալ դրախտը, «Հայկական ինքնության խնդիրները 21-րդ դարում.գիտաժողովի նյութեր», Երևան, 2013, էջ 132։ 3 Մասնագիտական գրականության մեջ առավել հայտնի է որպես «Քորքութի գիրք»` «Դեդա Քորքուտ» կամ«Книга моего деда Коркута» անվանումներով։ նախնիներին, որտեղ, ինչպես կտեսնենք, ինքնության կերտման հիմնարար սկզբունքներն են գլուխներ կտրելը, արյուն հեղելը, մարդ սպանելը և այլն։ Այս մասին պրոֆեսոր Հ. Միրզոյանը գրում է. «Գաղտնիք չէ և այն, որ բոլոր էպոսներում տեղի են ունենում և՛ մարդասպանություն, և՛ արյան հեղում, բայց այդ ամենն արվում կամ ցուցադրվում է ռազմի դաշտում հարկադիր ուժերի անմիջական բախման ընթացքում։ Մյուս բոլոր էպոսների նման օղուզական էպոսը նույնպես հարուստ է այդօրինակիրողություններով։ Սակայն մյուս բոլոր էպոսներից տարբերվում է հատկապես այնբանով, որ նրանում մարդկանց գլուխ կտրելն ու արյուն հեղելը կատարվում են ոչմիայն ռազմի դաշտում թշնամիների հետ բախման ընթացքում, այլև սովորականկենցաղային պայմաններում, այսինքն` մարդկանց գլուխ կտրելն ու արյուն հոսեցնելըդիտվում են որպես տղա երեխայի հասունացման ու առնականացման չափանիշ, իսկհասուն տղամարդու համար` քաջության, պատվի ու արժանապատվության պայման»1։ Հ. Միրզոյանի այս հոդվածի հրապարակումից հետո Ադրբեջանում բարձրացած աղմուկի վերաբերյալ տեղին է մեջբերել հայկական ժողովրդական ասացվածքը.«Գողն առաջինն է գոռում` բռնե՛ք գողին»։ Բոլորիս են հայտնի հայկական էպոսում`«Սասնա ծռեր»-ում, տղայի՝ տղամարդ դառնալու, մարդկային արժանապատվության,փառքի ու պատվի ձեռքբերման և պահպանման միջոցները, ինչպես նաև մարդ սպանելու կամ արյուն թափելու իրավիճակները, պայմանները և պատճառները։ Փայլունօրինակ և ադրբեջանական իրականության ու էպոսի հակադրություն են (դրականիմաստով) Հայաստանի կրթական համակարգում ուսուցանվող թեմաները և դրանցբնույթը։ Բնականաբար, «Սասնա ծռեր» էպոսից որոշ հատվածներ զետեղված ենտարրական և միջին դասարանների գրականության մեջ, մասնավորապես՝ 6-րդ դասարանի «Գրականություն» առարկայի դասագրքում, որտեղ մեջբերված հատվածումասվում է.Ով քնած է, արթո՛ւն կացեք,Ով արթուն է, ձիե՛ր թամբեք,Ով թամբեր է, զենքե՛ր կապեք,Ով կապեր է, էլե՛ք, հեծե՛ք,Չ’ասեք՝ Դավիթ գող-գող էկավ, գող-գող գնաց2։ Այստեղ հատկանշական է մի հանգամանք` վերը նշված «ով քնած է, արթո՛ւն կացեք»-ն առավել քան դիպուկ պատասխանն է քնած հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանինկացնահարած Ռամիլ Սաֆարովի արարքին3։ Մեր էպոսի մի շարք այլ հատվածներում էլ ի ցույց են դրվում հայերի արժեքային համակարգի ու ինքնության բազմաթիվկողմեր, որոնցից առավել ընդգծված են մեծի նկատմամբ հարգանքն ու խաղաղբնակչությանը, եթե, իհարկե, կարելի է նրանց կոչել խաղաղ, չկոտորելու միտումը։ Լսելով Մելիքի բանակում գտնվող ծերունու հորդոր-խնդրանքը՝ Դավիթը չի սպանումհասարակ գյուղացիներին, ովքեր զոռով բերվել էին կռիվ, այլ շարունակում է կռիվըՄելիքի հետ4։ Գյուղացիներին չկոտորելուն էլ հակադրվում են եռակողմ հրադադարիռեժիմի համաձայնագրի՝ ադրբեջանական կողմից պարբերաբար խախտումները,որոնց արդյունքում հակառակորդը կրակ է բացում սահմանամերձ շրջանի գյուղերիխաղաղ, անզեն ու անպաշտպան բնակիչների վրա, իսկ դրա վառ վկայությունն են1 Միրզոյան Հ., Էպոսը որպես տվյալ ժողովրդի ինքնության ուսումնասիրության աղբյուր (օղուզականէպոսի օրինակով), «Հայոց ինքնության հարցեր» գիտական հոդվածների ժողովածու, Երևան, 2012, էջ 28։ 2 Մնացականյան Լ., Ներսիսյան Վ., Գրականություն, դասագիրք հանրակրթական դպրոցի VI դասարանիհամար, Երևան, 2001, էջ 25։ 3 Տե՛ս Տեր-Սահակյան Կ., Բուդապեշտում Գուրգեն Մարգարյանի գազանային սպանությունից 10 տարի էանցել, http։ 4 Տե՛ս Մնացականյան Լ., Ներսիսյան Վ., էջ 25-26,31-32։ հենց վերջերս տեղի ունեցած հարձակումները ԼՂՀ դիրքապահների ուղղությամբ,որոնց հաջորդած օրերին հակառակորդը հրետակոծության էր ենթարկում սահմանամերձ շրջանները1։ Ինչպես արդեն նշել ենք, ադրբեջանական կողմը նենգափոխում է իրականությունը, հետին թվով խմբագրում սեփական պատմությունն ու հայոց էպոսը, նենգափոխում և համատեքստից դուրս մեկնաբանում աշխարհահռչակ բանաստեղծ Ալ.Պուշկինի հետևյալ խոսքերը. «Դու վախկոտ ես, դու ստրուկ ես, դու հայ ես» («Ты трус,ты раб, ты армянин»)։ Այս միտքը շատ է շահարկվել անգամ ԽՍՀՄ կործանման հետկապված հանրահավաքներում, պաստառների վրա, գրքերում, մամուլում տեղեկատվական հնարավոր բոլոր միջոցներով։ Մեջբերումը բազմիցս վերլուծվել և լուսաբանվել է, սակայն ադրբեջանական տարբեր աղբյուրներում ակնհայտ է թյուրըմբռնվածությունն ու կողմնակալությունը։ Առավել պարզ ու կոնկրետ ներկայացնենք վիճակն ուհամատեքստը։ Տազիտը չեչեն պատանի էր, ում դաստիարակությունը հայրը վստահելէր մի չերքեզի (ըստ պոեմի սևագրերից մեկի` քրիստոնյայի)։ «Դու վախկոտ ես, դուստրուկ ես, դու հայ ես» խոսքերով էր Տազիտից հրաժարվել ավազակաբարո հայրը,երբ որդին, ըստ նրա, չեչենին անվայել երեք մեղք էր գործել։ Տազիտը չէր սպանել ուկողոպտել ճամփորդ անպաշտպան հային, չէր բռնել ու օղապարանը վզին հոր մոտտարել իրենցից փախած ստրուկին և, ամենակարևորը` միայնակ, վիրավոր ու անզենոսոխից եղբոր արյան վրեժը չէր առել։ Այդ պատճառով կատաղած հայրը որդունվախկոտ էր համարել, որովհետև, ըստ նրա, միայն վախկոտը չի սպանի ու կողոպտիանպաշտպան մարդուն, ստրուկ, քանզի լոկ ստրուկն է ունակ գնահատել իր նմանիազատությունը, և, վերջապես` հայ, որովհետև միայն հայն իրեն թույլ չի տա վրեժ լուծել վիրավոր ու անզեն ոսոխից։ Այսպիսով, Ալ. Պուշկինը ոչ թե վատաբանել ու նվաստացրել է հայերին, այլ ի լուր աշխարհի բացահայտել է հայի ինքնության եզակիությունն ու դրական կողմերից մի քանիսը։ Առավել քան ակնհայտ է դառնում հայերի նկատմամբ անբարյացակամ վերաբերմունքը բոլոր ոլորտներում, ինչպես նաև նման քաղաքականության թիկունքում պետական ապարատի կանգնած լինելու հանգամանքը։ Ակնհայտ է, որ ապագա սերունդը ՀՀ-ում չի դաստիարակվում այլատյացության գաղափարախոսությամբ և թշնամանքի մթնոլորտում։ Ասվածը առավել քան հաստատվեց, երբ քնած հայ սպայինկացնահարած մարդասպանին Հունգարիայի ղեկավարությունն արտահանձնեց Ադրբեջանին, որի պատճառով էլ Հայաստանում սկսված բողոքի ակցիաների ժամանակ,երբ այրում էին Հունգարիայի պետական դրոշը, ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը դիմեց ժողովրդին կոչով` չայրելու պետական դրոշը2։ Ի վերջո, մեծ հաշվով, ներկայիս սանձարձակությունը կարելի է համարել միայնորպես սկիզբ, քանզի հակահայկական լոբբինգը գնալով ավելի մեծ թափ է հավաքում։ Ուստի պետք է օր առաջ պատրաստվել հակահարված տալու այս նենգ քաղաքականությանն ու այս անգամ վերջին և կործանարար հարվածը3 հասցնել լոկփաստաթղթերով, հիմնական մասն էլ՝ շինծու, պետությանը…1 Տե՛ս Ղազարյան Լ., ՀՐԱՏԱՊ. Չինարին ու Մովսեսը գնդակոծվում են.մարդիկ տան խորքերում են պահվում, http։ 2 Տե՛ս «Սերժ Սարգսյանը հորդորում է չայրել Հունգարիայի դրոշը», http։ 3 Տե՛ս «Հարվածը կլինի կործանարար և վերջինը», http։ Դավիթ ԹորոսյանՀԱՅԱՏՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄԲանալի բառեր` հայատյացություն, պատերազմ, ԼՂԻՄ, ՀՀ, Ադրբեջան։

example198

example198

Հոդվածում Հանրապետության ժողովրդագրական իրավիճակը, որի վերլուծության համար ընտրվել է հասարակական աշխարհագրության մեթոդաբանական տեսանկյունը։ Բացահայտվել են ՀՀ բնակչության բնական և մեխանիկական շարժերի տրամաբանությունը, զարգացման միտումները և սպառնացող մարտահրավերները։ Այս ամենը դիտարկվել է նաև համաշխարհային միգրացիոն քաղաքականության նոր փիլիսոփայության «Մարաքեշի պալտի», համատեքստում։ Եզրակացությունների միջոցով առաջարկվող նոր մոտեցումները հիմք կարող են հանդիսանալ ՀՀ ժողովրդագրական քաղաքականության վերարժևորման համար։

Ցանկացած ազգի, պետության և քաղաքակրթության հարատևմանվերարտադրությանթիվմարդկային տեսակիապահովումնսեփական տեսակիվերարտադրության խնդիրնլիարժեքության մյուս բաղադրիչները՝ ֆիզիկական անվտանգություն,նյութական և հոգևոր պահանջմունքների բավարարման մակարդակ,պետության և հասարակության զարգացման մակարդակ, մշակութայինիրացման մակարդակ, միայն ածանցվում են մարդկային սեփականտեսակի ֆիզիկական, քանակական գոյությունից։ Այսինքն՝Հետևաբար,անվտանգությանՀայաստանիտեսակետիցՀանրապետությանթիվազգայինմարտահրավերըմեկժողովրդագրական ճգնաժամն է, որը սպառնում է և՛ մեր ֆիզիկականանվտանգությանը հարևանների հետ գոյակցությունում, և՛ պետությանու ազգի լիարժեք զարգացմանը։ Հայաստանի Հանրապետությունումտևական ժամանակ գոյություն ունեցող ժողովրդագրական ճգնաժամնապագայում վերաճելու է (արդեն վերաճում է) ժողովրդագրականաղետի, որն արտահայտվելու է ազգի ֆիզիկական վերարտադրությանանհնարինությամբազգայինփոքրամասնության վերածվելու տխուր հեռանկարով։ սեփականերկրումկամՎերոգրյալգործոններնէլ պայմանավորումենսույնհետազոտության արդիականությունն ու հրատապությունը։ Հետազոտության հիմնական նպատակն է բացահայտել ՀՀ-ումտևական ժամանակ գոյություն ունեցող ժողովրդագրական հիմնախնդրիառկա վիճակը, պատճառներն ու զարգացման հեռանկարները։ Ելնելովառաջադրված նպատակից՝ դրվել և լուծվել են հետևյալ հետազոտականխնդիրները.բացահայտել ՀՀ ժողովրդագրական ճգնաժամը պայմանավորողգործոնները՝ դրանք դիտարկելով բնական և մեխանիկականշարժերի համատեքստում,• քննարկելժողովրդագրականհիմնախնդրիդրսևորմանժամանակակից առանձնահատկությունները,• համեմատաաշխարհագրականմիջոցովբացահայտել համանման խիմնախնդրի բախված երկրների փորձը,• կանխատեսել հիմնախնդրի զարգացման հեռանկարը՝ միջազգայինմիգրացիոն քաղաքականության սպասվող խաղի նոր կանոններիհամատեքստում,վերլուծության• դիտարկել ՀՀ ժողովրդագրական հիմնախնդրի ազդեցությունըհասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում։ Առաջադրված հետազոտական խնդիրներիլուծման համարօգտագործելհամեմատաշխարհագրական, տեսական ընդհանրացման հետազոտականմեթոդները։ վերլուծության,համադրման,ենքՀետազոտության արդյունքները կարող են հիմք հանդիսանալ ՀՀժողովրդագրական հիմնախնդրի մարտահրավերների հաղթահարման,միտումների և հեռանկարների գիտական կանխատեսման համար, որնառանձին գիտական հետազոտության միջոցով կարող է ապահովելառաջադրված գիտական խնդրի շարունակականությունը։ գոյությունՀայասատնիՀանրապետությունումունեցողժողովրդագրական ճգնաժամում հստակորեն առանձնանում են երկուշերտ՝ բնակչության բնական շարժի (ծնելիության և մահացածությանհարաբերակցություն) և բնակչության մեխանիկական շարժի (ներգաղթիու արտագաղթի հարաբերակցություն) խիստ անցանակալի պատկեր ևմիտումներ։ Իսկ պատճառների մեջ նույնպես կարելի է առանձնացնելերկու խումբ՝ ներքին և արտաքին։ Այս շերտերի և պատճառներիհամակցված վերլուծությամբ էլ կփորձենք իրականացնել ազգայինանվտանգության ժողովրդագրական մարտահրավերի բովանդակությանվերլուծությունը։ ՀՀ բնակչության թիվը 2018-ի դրությամբ կազմել է 2979500 մարդ։ 1Այս ցուցանիշով Հայաստանն աշխարհում զբաղեցնում է 138-րդ տեղը,մերձավորարևելյան տարածաշրջանում2 գերազանցում է ընդամենը 2պետության՝ Բահրենին (1,5 մլն.) և Քաթարին (2,7 մլն.), իսկ ԱՊՀտարածաշրջանում բնակչության թվով զբաղեցնում է վերջին տեղը։ Անմիջական հարևաններին՝ Թուրքիային և Իրանին, բնակչության թվովզիջում է մոտ 30 անգամ, Ադրբեջանին՝ 2.7 անգամ, Վրաստանին՝ 1,5անգամ։ Շատ ավելի մռայլ է պատկերն ապագայի կտրվածքով։ Այստեղառաջնայինը բնակչության բնական վերատադրության խնդիրն է։ Համաձայն գիտական հետազոտությունների, որպեսզի ազգը կարողանասերնդափոխվել 25 տարին մեկ և հարատևել, անհարժեշտ է որպտղաբերության (վերարտադրության) գործակիցը լինի առնվազն 2.1։ Այսինքն՝ յուրաքանչյուր կնոջը՝ ընտանիքին, բաժին ընկնի 2.1 երեխա,որով ապահովվում է սոսկ պարզ վերարտադրություն, այսինքն՝ ազգիպարզգիտական հետազոտությունների՝աշխարհում ոչ մի ազգ չի կարողացել վերարտադրվել 1.9 գործակցիպարագայում։ Իսկ 1.3 գործակցի դեպքում վերարտադրությունն անհնարէ, քանի որ այդ պարագայում անհրաժեշտ է, որ սերնդափոխությունըտեղի ունենա 80-100 տարվա ընթացքում։ Հասկանալի է, որ գոյությունգոյություն։ Համաձայն1 Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք – 2018, Եր., 2019, էջ- 23։ 2 Մերձավոր Արևելքն աշխարհաքաղաքական սխեմաներում դիտարկվում է մեկմիասնական աշխարհաքաղաքական տարածաշրջան,էՀարավարևմտյան Ասիան (17 պետություն), որն արդեն Հյուսիսային Աֆրիկայի հետանվանվումՀայաստանըաշխարհաքաղաքական մեծ խաղատախտակում, Վանաձոր 2013, էջ 284։ է Մեծ Մերձավոր Արևելք։ Ներսիսյան Ա.,ընդգրկումորնունեցող և ապագայում սպասվող տնտեսական ոչ մի մոդել դա չի կարողիրականացնել։ Հայաստանի Հանրապետությունում պտղաբերության գործակիցը2017-ին կազմել է 1.6՝ համաձայն ՀՀ ՎԱԾ-ի տվյալների։ 3 Ընդ որում,սկսած 2000 թվականից, այդ ցուցանիշը միայն 2014-ին է կազմել 1.7։ Այսինքն՝ Հայաստանի Հանրապետության բնակչությունը նույնիսկ չիգտնվում պարզ վերատադրության փուլում։ Ընդ որում, նմանմիտումների պահպանման դեպքում, մոտ ապագայում Հայաստանըհայտնվելու է շատ ավելի վտանգավոր վիճակում։ Քանի որվերարտադրությանՀայաստանիբնակչության 2/3-ը աշխատանքային տարիքի է (15-63 տարեկան), ևընդամենը 1/6-ն է մինչ աշխատանքային տարիքի։ Այսինքն՝ ապագայումբնակչության վերարտադորղական տարիքի բնակչությունն անընդհատնվազելուբնակչությանվերարտադրության հնարավորության նվազման։ է, ինչն իր հերթին հանգեցնելուգործակցի պատճառովցածրէԳծապատկերներ 1-34ՀՀ բնակչության տարիքային կազմը (2018 թվական)մերԱվելին,(հատկապեսփոքրաթիվ, հեռավոր), որտեղ ավանդույթի ուժով ընտանիքներն ավելիշատ՝ 3 և ավելի երեխա են ունենում, օր օրի դառնում են ավելիբնակավայրերումգյուղական3 Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք – 2018, Եր., 2019, էջ 24։ 4 Տե՛ս նույն տեղը, ՝էջ 26-28։ սակավամարդ,ուրբանիզացիայի ազդեցությամբ,երեխաների թիվը քիչ է։ իսկքաղաքայինխոշորընտանիքներումբնակավայրերումսովորաբարԱյսպիսով, Հայաստանի Հանրապետության բնակչությունը տիպիկծերացման հատկանիշներ ունի և արդեն կանգնած է աղետի առաջ։ ՀայաստանիԸնդհակառակը,Սակայն դա չի ենթադրում, որ Հայաստանի տարածքը կդառնաանմարդաբնակ։ տարածքիաշխահաքաղաքական պահանջվածությունն ապագայում շատ ավելիբարձրանալու է՝ և՛ կամրջող դիրքի, և՛ խմելու ջրի բնական պաշարների,և՛ հատկապես՝ ասիական տարածաշրջանի ժողովրդագրական ճնշմաններքո։ Այսինքն՝ ապագայում Հայաստանը գտնվելու միգրացիոնհոսքերի ժողովրդագրական ճնշման ներքո։ Հետանկախացման շրջանիմիգրացիոն տրամաբանության պահպանման դեպքում ապագայումմենք բացառապես գտնվելու ենք օտարազգի միգրանտների ճնշմաններքո։ Որպես մինչև 98.1% հայերի մասնաբաժնով պետություն՝5հետանկախացման տարիներին բնակչության միգրացիոն հոսքերիբացասական մնացորդի հիմնական մասնաբաժինն ապահովել ենհայերը։ Այսինքն՝ այս միտումների պահպանման դեպքում Հայաստանիբնակչությունից անընդհատ նվազելու է հայերի թիվը։ Հայաստանի բնակչության բնական և մեխանիկական շարժերիհամադրումը փաստում է, որ ապագայում հասարակական քիչ թե շատբնականոն վերարտադրություն ապահովելու համար զգացվելու էաշխատուժի կարիք, ինչը հնարավոր է միայն ապահովել ներգաղթիմիջոցով։ Դա ապացուցվում է ժողովրդագրական ցուցանիշներիվերլուծությամբ, որտեղ առանցքայինը ժողովրդագրական ծանրաբեռնվածության գործակիցն է։ Վերջինս ցույց է տալիս հասարակությանու տնտեսության վրա բնակչության ծանրաբեռնվածության աստիճանըև արտահայտվում է մինչաշխատունակ և թոշակային տարիքիբնակչության ընդհանուր թվին աշխատունակ տարիքի բնակչության թվիհարաբերությամբ։ Ժողովրդագրական ծանրաբեռնվածության գործակիցն ուղղակիորեն արտացոլում է պետության կողմից սոցիալական ոլորտումիրականացվող ֆինանսական ծախսերը։ 5 ՀՀ կառավարություն, ժողովրդագրությունը, http։ //www.gov.am/am/demographics/թվիբնակչությանծերացմանֆոնին,բնակչությաններուժիգործակիցը),հասարակությանհամարստեղծումորն արտահայտումՀայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդագրական ծանրաբեռնվածության ընդհանուր գործակիցը հավասար է 38.2%-ի, որըհարաբերականորեն ցածր է համարվում։ 6 Այն ցույց է տալիս, որաշխատունակ բնակչության թիվն առավել քան երկու անգամգերազանցում է ոչ աշխատունակ բնակչության թվին։ Այդպիսիհարաբերկացությունըէհարաբերականորեն ցածր սոցիալական ծանրաբեռնվածություն։ Սակայն մեզ մոտ ցածր է մանկական ծանրաբեռնվածության գործակիցը(փոփոխմանէմինչաշխատունակհարաբերակցություննաշխատունակ բնակչության թվին։ Այն կազմում է 24.3%, իսկ թոշակայինծանրաբեռնվածության գործակիցը կազմում է 13.1%։ Ակնհայտ է, որապագայում,թոշակայինծանրաբեռնվածության գործակցի աճին զուգահեռ նվազելու են և՛ծանրաընդհանուրբեռնվածությանկտրուկավելանալու է սոցիալական ծանրաբեռնվածությունը հասարակությանև տնտեսության վրա։ Աշխատանքային տարիք, հատկապես՝ ինտենսիվաշխատանքային տարիք, տարեցտարի ավելի քիչ մարդ է մտնելու, որնիր հերթին բերելու է աշխատուժի պահանջի։ Իսկ քանի որՀայաստանում կյանքի որակը ներկայում բավականին ցածր է, ապահիմնավոր է դառնում այն տեսակետը, որ Հայաստանը դեպի իրենկարող է ձգել միայն էժան, մկանային աշխատուժ։ Արդեն իսկ հիմաՀայաստանում նկատելի է օտարազգի (հիմնականում հնդիկ) էժանաշխատուժի ներհոսք, որն ապագայում ինտենսիվանալու ակնհայտմիտում ունի։ գործակիցները։ Այսինքն՝ ապագայումծանրաբեռնվածության,և՛մանկականԽնդրի համանման զարգացման պատմական օրինակ արդեն կա։ Եվ դա Եվրոպան է։ Նախորդ դարի 80-90-ական թվականներից եվրոպանտնտեսական զարգացմանը զուգահեռ մուտք գործեց ժողովրդագրականանցման 4-րդ փուլ։ 7 Եվրոպական երկրների ղեկավարները խնդրի6 Ժողովրդագրական գործակցին վերաբերող հաշվարկները կատարվել են Հայաստանիվիճակագրական տարեգրքի տվյալների հիման վրա, տե՛ս Հայաստանի վիճակագրականտարեգիրք – 2018, Եր., 2019, էջ 26։ 7 Մարդկությունը ժողովրդագրական անցման 4 փուլ է ապրել. 1-ին՝ Բարձր ծնելիություն, բարձրմահացածություն, արդյունքում՝ բնական աճը շատ ցածր է եղել։ 2-րդ՝ Բարձր ծնելիություն – չափավորմահացածություն՝ բարձր բնական աճ (ժողովրդագրական պայթուն)։ 3-րդ՝ Ցածր ծնելիություն-ցածրմահացածություն՝ պարզ վերարտադրություն։ 4-րդ՝ բնակչության ծերացման ֆոնին՝ ծնելիության ցածրցուցանիշներ, մահացածության ցուցանիշի համեմատական բարձրացում՝ դեպոպուլացիա։ (հաճախլուծումը գտան մահմեդական աշխարհից էժան աշխատուժի ներհոսքիմիջոցով՝ դա հիմնավորելովքողարկելով) հանդուրժողականության և մարդասիրության մոտեցումներով։ Բազմամշակութային քաղաքականության ֆենոմենը կոչված էր ներգաղթյալներինինտեգրել սեփական բարձր մշակույթի և քաղաքակրթության մեջ, զրկելնրանց ինքնությունից և ապահովել սեփական երկրների աշխատուժը8։ Սակայն, արդենբազմամշակութայինքաղաքականությունը տապալված է, իսկ Եվրոպան մոտ ապագայում չիլինելու այնպիսին, ինչպիսին եղել է։ իսկ պարզէ,որԵվրոպան մահմեդական աշխարհի կողմից, բացի աշխատանքայիններուժի հոսքից, վերջին տասնամյակներում գտնվել է նաև քաղաքականմիգրացիանների թիրախում։ Քանի որ «այրվող» Մեծ ՄերձավորԱրևելքի շատ պետություններից մարդիկ ստիպված էին արտագաղթելուառավել ապահով և բարեկեցիկ վայր, ինչպիսին հանդիսանում էԵվրոպան։ Այս ամենի արդյունքում ապահով Եվրոպան հայտնվեցմիգրացիոն ճգնաժամում, որն իր կուլմինացիային հասավ 2015-ին։ Հենցայդ թվականին ՄԱԿ-ի հովանու ներքո սկսվեցին մշակվել միգրացիոնմիջազգային քաղաքականության խաղի նոր կանոներ։ 9 Արդեն հաջորդտարի Նյու Յորքում ՄԱԿ-ի անդամ 193 երկրների կողմից ստորագրվեցփախստականների և միգրանտների վերաբերյալ համընդհանուրդեկլարացիան, և փաստվեց նոր նպատակ՝ մինչ 2018-ի ավարտը ՄԱԿ-իգլխավոր ասամբլեայի կողմից վերջնականապես հաստատելհամաշխարհային միգրացիայի համընդհանուր նոր պակտ։ 8 Միասնական ֆրանսիական և գերմանական ազգի պատկերացումն արդեն կորցրած պատրանքէ։ ԵՄ-ն գտնում է, որ 82,5 մլն բնակիչ ունեցող Գերմանիան կարող է տեղավորել 192 մլններգաղթյալ և դառնալ 274 մլն, 61 մլն-ոց Ֆրանսիան պետք է տեղավորի 486 մլն, Լեհաստանը՝274 մլն։ Այս ամենը հաշվարկվել է` հաշվի առնելով այդ երկրների կառուցվածքը և տարածքը։ Սա կհանգեցնի եվրոպականբնիկ ժողովուրդների՝ ազգերի կործանման, սակայնհամաշխարհային տնտեսությունում գլխավոր դերակատարներից մեկի կարգավիճակըպահպանելու այլընտրանք չունեցող տարբերակն է։ 9 Փաստաթղի պատրաստման հարցերով 2016-ից զբաղվել է ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայիմիգրացիայի հարցերով հատուկ ներկայացուցիչ Պիտեր Սազերլենդը (Peter Sutherland)։ Սակայնփաստաթղթի նախապատրաստումը սկսվել է շատ ավելի վաղ։ Պիտեր Սազերլենդիհաղորդմամբ«Մակարթուր» ֆոնդի ֆինանսավորմամբ դեռ 2006-ին են սկսվել բունաշխատանքները։ Գլոբալ համաձայնագրի ֆինանսավորման այլ աղբյուրներից նշվում են նաևԱՄՆ, Շվեցարիայի և Շվեդիայի կառավարությունները, Ջորջ Սորոսի «Բաց հասարակություն»ֆոնդը, Նյու Յորքում գտնվող Կարնեգի կորպորացիան և Կոլումբիայի համալսարանի «Գլոբալքաղաքականության նախաձեռնություն» ֆոնդը։ 2018 թ. դեկտեմբերի 10-ին Մարոկոյի Մարաքեշ քաղաքում ՄԱԿ-ի150 պետությունների մասնակցությամբ հաստատվեց միգրացիայիգլոբալ համաձայնագիրը։ Փաստաթուղթը գլոբալ համագործակցության ճանապարհ էբացում, սակայն իր մեջ որոշակի վտանգներ է պարունակում։ Ըստէության՝ նոր պակտի շահագրգիռ երկրների ղեկավարները ևս մեկ քայլեն կատարում՝ հրաժարվելու ազգային սուվերենության ավանդականպատկերացումներից։ Մասնագետների դիտարակմամբ՝ համաձայնագիրը ոչ միայն դառնում է երկրների քաղաքականության վրա ազդելուգործիք, այլ նաև պետության որոշակի գործառույթներ վերազգայինկառույցներին փոխանցելուհետապնդում։ Բունփաստաթղթի 6-րդ կետում հստակ նշվում է. «…Համաձայնագիրըհանդիսանումգործընթացներիպատմության մեջ՝ համաշխարհային երկխոսության և միջազգայինկոոպերացիայի տեսանկյունից»։ 10շրջադարձայինմիգրացիոննպատակէէյուրքանչյուր միջոցառում սկսվում էՓաստաթուղթը պարունակում է 23 նպատակ և ենթադրում է շուրջ100 պարտավորությունների կատարում։ Առաջարկվող և իրականացման ենթակա«Մենքպարտավորվում ենք …» նախաբանով՝ չնայած այն հանգամանքին, որփաստաթղթի 7-րդ կետում նշվում է այդ պարտավորությունների «ոչպարտադիր» բնույթի մասին՝ «Այս համաշխարհային փաստաթուղթըիրենից չի ներկայացնում համագործակցության իրավական մեխանիզմև ուժ…», նրա կատարումը պատվաբեր է»։ 11 Վերահսկողությունը ևգնահատականը դրված է«Միգրացիայի հարցերով միջազգայինկազմակերպություն - OIM» ոչ կառավարական կազմակերպության վրա։ Այն 1951-ին ԱՄՆ հովանու ներքո ստեղծված ոչ կառավարականկազմակերպություն է, որը 2016-ին արդեն վերահավատարմագրվում էորպես «ՄԱԿ-ի միգրացիայի գործակալություն»։ Վերջինիս հսկողությանտակ են անցնելու տվյալների ամբողջ բազան, որը նախատեսվում էստեղծել Միգրացիայի տվյալների համաշխարհային պորտալի (IOMGlobal Migration Data Portal) և Զարգացման համաշխարհային բանկիտվյալների բազայի հիմքի վրա։ Այսպիսով՝ «ՄԱԿ-ի միգրացիայիգործակալություն»-ը և ՄԱԿ-ի ֆորումը դառնում են այն մարմինները,https։ //rossaprimavera.ru/article/ae0f45d5որոնք գնահատելու են պետությունները Գլոբալ համաձայանգրիիրականացման տեսանկյունից և պետք է տան երաշխավորություններ։ Փաստաթղթում հստակ նշվում է, որ «Միգրացիան պատմությանողջ ընթացում հանդիսացել է մարդկային փորձի անբաժանելի մասը, ևմենք խոստովանում ենք, որ համաշխարհայնացման պայմաններում այնհանդիսանում է բարգավաճման, ինովացիայի և կայուն զարգացմանգործոն գլոբալիզացվող աշխարհում… »։ 12առաջարկվողպարտավորություններումՓաստաթղթումմասնագետներն առանձնացնում են մի քանի բլոկներ.ստորագրածփաստաթուղթը ստորագրած պետությունների միջոցներովհամաշխարհային միգրացիայի ակտիվ կազմակերպում,փաստաթուղթըմիգրանտների պահման և ադապտացիայի ֆինանսավորում,բազմամշակութային քաղաքականության կիրառում միգրանտների նկատմամբ,հայեցակարգի դրույթների ակտիվընդդիմադիր տրամադրությունների գոյությունը։ պետություններիբացառելուքարոզում՝հաշվինէէլ(հիմահանգեցրելԱյսպիսով՝ աշխարհը մտել է միգրացիոն գործընթացների նոր փուլ։ Այն աշխարհաքաղաքական տուրբուլենտ գործընթացներին խիստբնորոշ երևույթ է, որը համաշխարհային պատմության մեջ արդեն ունիիր նախադեպը և հայտնի է «Ժողովուրդների մեծ գաղթ» անունով։ Այնժամանակինէ)քաղաքակրթությունների, պետությունների, ազգերի կործանման ևնորերի առաջացման։ Ըստ ՄԱԿ-ի տվյալների՝ այսօր աշխարհնականատես էլինում պատմության մեջ բնակչության ամենամասշտաբային տեղափոխությանը։ 2016-ի վերջին աշխարհում կաարդեն 65.6 մլն. հարկադիր վերաբնակ։ Նրանցից 22.5 մլն.-ըփախստականներ են, որոնց կեսը՝ մինչ 18 տարեկան։ 3 մլն.-ըփախստականի կարգավիճակ հայցողներ են, իսկ շուրջ 40 մլն.-ը՝ ներքինվերաբնակներ։ Այսօր յուրաքանչյուր րոպե մոտ 20 մարդ դառնում էհարկադիր վերաբնակ13։ հանգեցնելուԱմփոփելով վերը շարադրվածը՝ կարող ենք առանձնացնելժողավրդագրականծառացածգլխավոր՝Հայաստանի առջևհիմնախնդրի հիմնական մարտահրավերները.12 Տե՛ս նույն տեղը13 http։ //www.un.org/ru/sections/issues-depth/refugees/• Բնակչության վերարտադրության ներկա տեմպերի պահպանմանդեպքում բուն Հայաստանում հայ ազգի սերնդափոխությանհեռանկարը վտանգված է, գրեթե անհնար։ Հայաստանի Հանրապետություն միգրացիոն գործընթացներիներկա միտումների պահպանման դեպքում միազգ երկրիցաստիաճանաբար վերածվելու ենք ազգային փոքարամասնության,քանի որ արտագաղթն ապահովվում է ի հաշիվ էթնիկ հայերի, իսկներգաղթի տրամաբանության մեջ նկատելիէ օտարազգիմիգրանտների ներհոսքը։ • Ապագայում աշխարհում հաստատվելու են համաշխարհայինմիգրացիայի նոր խաղի կանոններ, որոնք նպատակային ձևովփոխելու են երկրների ժողովրդագրական պատկերը։ Հայաստաննիր աշխարհաքաղաքական դիրքի պատճառով գտնվելու է«Ժողովուրդների մեծ գաղթ»-ի էպիկենտրոնում և ոչ միայն որպեստարանցիկ երկիր։ «Ժողովուրդների մեծ գաղթի» պատճառով փոխվելու է երկրագնդիաշխարհաքաղաքականՔրիստոնյապետությունների հետևողական մահմեդականացումը մեզ զրկելու էենթադրյալունեցողքաղաքակրթականհնարավորդաշանկիցներից։ երկրներիծայրահեղականացումն ուղղակի սպառնալիքէ Հայստանիանվտանգությանը։ ընդհանրությունԻսկկառուցվածքը։ ներկաայդ• Ժողովրդագրական ճգնաժամն իր ուղղակի և ոչ ուղղակի(արդեն իսկ ունենում է) մերազդեցությունն է ունենալուկարևորագույն մյուս առաջնահերթությունների վրա.  ֆիզիկական անվտանգությունբանակ։ Սահմաններիարդյունավետ պահպանություն համար անհրաժեշտ է մարդկայինռեսուրսների բավարար քանակ։ Իսկ աշխարհաքաղաքական պարզտրամաբանությունը փաստումհնարավորմիգրանտներից այդ ռեսուրսը հնարավոր չէ լրացնել, ինչն այսօր անումեն եվրոպական և ոչ միայն եվրոպական պետությունները։ օտարազգիորէ, Տնտեսության զարգացում – կյանքի որակի բարձրացում։ Հայաստանն այսօր ժողվրդագրական ծանրաբեռնվածության գործակցիտեսանկյունից գտնվում է համեմատաբար բարվոք վիճակում, ինչը,սակայն, չի համապատասախնում բնակչության կենսամակարդակիէ ժողվրդագրականորակին (աղքատության 35% մակարդակ)։ 14 Այսինքն՝ ապագայումսրվելուծանրաբեռնվածության իրավիճակը(աշխատանքային և ոչ աշխատանքային տարիքի բնակչությանհարաբերակցությունը)։ Հետևաբար, նույնիսկ տնտեսական իրականզարգացում ապահովելու համար մարդկային ռեսուրներըչենբավականացնի։ Ըստ այդմ՝ անհրաժեշտ կլինի ապահովել աշխատուժիներհոսք։ Սակայն Հայաստանը գտնվում է, ապագայում ևս գտնվելու էէժան աշխատուժի (մկանների ներհոսքի) թիրախում։ Արդյունքում՝կտրուկ նվազելու են մատուցվող ծառայությունների որակը։ Ըստէության՝ նույնիսկ սպասվող տնտեսական քանակական ցուցանիշներիբարելավումը չի հանգեցնելու կյանքի որակի բարձրացման։ Մենքշարունակելուբնորոշհանքահումքային կցորդի կարգավիճակում։ երկրներինենքգտնվելզարգացող• Ժողովրդագրական հիմնախնդրի լուծման քայլերի տեսանկյունիցայսօր-ն արդեն ուշ է, իսկ վաղը խնդրի լուծումը կդառնա անհնար։

example1503

example1503

Հոդվածում քննարկվել են ՀՀ ֆինանասական շուկաների առանձին հատվածների ուսումնասիրություններ և վերլուծություններ, որոնք իրականացրել ենք դրանց փոխհարաբերությունների համատեքստում։ Փորձել ենք ուսումնասիրել ՀՀ բանկային համակարգի, արժեթղթերի շուկայի և ապահովագրական շուկայի փոխգործունեության ոլորտները։ Վերլուծությունը կատարվել է «EViews 11» ծրագրային փաթեթի միջոցով, քանի որ այն հանդիսանում է արդիական ծրագիր։

Ֆինանսական շուկան տնտեսության հատուկ հատված է, որը ձևավորվում է մասնագիտացված ֆինանսական հաստատությունների կողմից, որտեղ հարաբերություններ են հաստատվում տարբեր մասնակիցների միջև, որոնց առարկան են ֆինանսական ակտիվները, ֆինանսական գործիքները, ինչպես նաև հարակից ֆինանսական ծառայությունները [1]։ Ֆինանսական շուկայի զարգացումը պայմանավորված է դրա առանձին հատվածների զարգացմամբ, ինչպես նաև դրանց փոխկապակցվածության մակարդակով։ Ըստ այդմ, անհրաժեշտություն կա ուսումնասիրել ՀՀ ֆինանսական շուկայի հատվածների գործունեությունը։ Այսպիսով, փորձենք ուսումնասիրել ՀՀ բանկային համակարգի փոխգործակցության բանկերը, որոնք խոշոր մասնակիցներ են ինչպես պետական, այնպես էլ էլեկտրոնային կորպորատիվ արժեթղթերի շուկայում։ Բորսայում ցուցակված բանկերը տիրապետում են կորպորատիվ պարտատոմսերի մեծամասնությանը։ Հայաստանի մասը, այսինքն `կարելի է ասել, որ բանկերի շնորհիվ ընդլայնվում են կորպորատիվ պարտատոմսերի շուկայի գործունեության ոլորտները։ Այս ամենը մենք կարող ենք տեսնել առևտրային բանկերի կողմից տրամադրված վարկերի ծավալի տեսակարար կշիռների մեջ։ Ներդրումներ արժեթղթերում 1 Chart 2018-ին առևտրային բանկերի ակտիվների կառուցվածքում արժեթղթերի ներդրումների կողմից տրամադրված վարկերի կշիռը [2] (2019) ներդրումներ է կատարել արժեթղթերում։ Այս ամենը կապված է այն բանի հետ, որ Արմսվիսբանկը համարվում է ներդրումային բանկ։ Այնուհետև Մելլաթբանկն է `իր բարձր մասնաբաժնով, որը 2018-ին կազմել է 48%, իսկ 2019-ին` 43,7%։ Այս ցուցանիշները ցույց են տալիս ոչ միայն բանկերի ներդրումային կողմնորոշումը, այլ նաև բանկի հիմնական կողմնորոշումը։ Կարող ենք նաև ասել, որ Մելլաթ Բանկի բավականին ցածր ակտիվների և շուկայում բարենպաստ դիրք ունենալու դեպքում եկամտի լավագույն աղբյուրը արժեթղթերում ներդրումներ կատարելն է, ինչը Մելլաթ Բանկն անում է։ Նշենք, որ ներդրումների մեծ մասն իրականացվում է պետական ​​պարտատոմսերում։ Գծապատկեր 2. Վարկերի և արժեթղթերի ներդրումների կշիռը առևտրային բանկերի ակտիվների կառուցվածքում 2019 թվականին [2] Գծապատկեր. 3 պարզ պետական ​​պարտատոմսերից Mellat Bank- ն ունի ամենամեծ ծավալը ՝ 99,93%, որին հաջորդում է HSB-Sibank - 99 ով ? Ամենացածր մասնաբաժինը «Արցախ» բանկն է `55.05%։ Ինչ վերաբերում է կորպորատիվ պարտատոմսերին, ապա հարկ է նշել, որ կորպորատիվ պարտատոմսերի թողարկողների մեծ մասը պատկանում է բանկերին, այսինքն ՝ կարելի է ասել, որ կորպորատիվ պարտատոմսերի շուկան ստեղծվում է այն բանկերի շնորհիվ, որոնցով բանկերի կողմից այդ պարտատոմսերում կատարված ներդրումներն են։ կապված Ներդրումների գրեթե 90% -ը կատարում են բանկերը։ Պարտատոմսերի կառավարման գծապատկեր 3. Առևտրային բանկերի ներդրումների մասնաբաժինը Պետական ​​պարտատոմսերում Ընդհանուր արժեթղթերում ներդրումների մեջ 2018 թվականի վերջի դրությամբ [2] Վերլուծությունը եզրակացնում է, որ արժեթղթերի մեծ մասը, հատկապես պետական ​​պարտատոմսերը, պատկանում են բանկային համակարգին։ Բացի բանկային համակարգի և արժեթղթերի շուկայի կապից, կան նաև կապեր այլ շուկաների միջև։ Այժմ փորձենք կապը արժեթղթերի շուկայի և բանկային համակարգի միջև։ Դուք դա կարող եք տեսնել Նկար 4-ում։ Եթե ​​նայենք վերջին տարիներին ապահովագրական ընկերությունների կողմից կատարված ներդրումներին, կտեսնենք, որ բանկերում ավանդները ավելի շատ ընկերությունների կողմից դիտվել են, քան արժեթղթերում ամբողջ տարվա ընթացքում։ Depositsիշտ է, ավանդների ներդրումների ծավալը նվազել է (52% -ից 33,8%), ի տարբերություն արժեթղթերի ներդրումների (աճել է 11% -ից 22,6%), բայց ավանդների ներդրումների ծավալն, այնուամենայնիվ, ավելի մեծ է կշարունակվեն նույն տեմպերով, ապագայում արժեթղթերում ներդրումները կգերազանցեն ավանդները։ Նշենք, որ 2011 թ.-ին բանկերում ավանդների ամենաբարձր ցուցանիշը նկատվել է ապահովագրական համակարգերում `կազմելով 46.3%, իսկ արժեթղթերում` 2019 թ.-ի առաջին եռամսյակում։ Գծապատկեր 4. Բանկային և արժեթղթային ավանդների կենսաթոշակային ֆոնդերը Ապահովագրական համակարգի ակտիվների կառուցվածքում։ 2010-2019 թվականներին պարտադիր ներդրումների մասնաբաժինը [2] Պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդերը Հայաստանի Հանրապետությունում ներդրվել են 2014 թվականից։ 2019 թ.-ին Հայաստանում ֆոնդերի կառավարիչները լիցենզավորված ներդրումային ֆոնդի կառավարիչ ունեն. «Ամունդի ԱԿԲԱ Ասեթ Մենեջմենթ Արմենիա» ՓԲԸ և «Qu Քվադրատ Ամպեգա Ասեթ Մենեջմենթ Արմենիա» ՍՊԸ։ Եկեք ուսումնասիրենք այդ 2 ֆոնդերի ներդրումները բանկերում և արժեթղթերի շուկայում 2014-2019 թվականների համար։ Բայց նախքան ներդրումների ծավալին անդրադառնալը, նախ ցույց տանք կենսաթոշակային ֆոնդերի զուտ ակտիվների ծավալը։ Կենսաթոշակային ֆոնդեր Ինչպես տեսնում ենք, կենսաթոշակային ֆոնդերն ավելացնում են իրենց զուտ ակտիվները 31,5 միլիարդից 198,4 միլիարդ, աճը գրեթե 6,2 անգամ։ Ինչպե՞ս կարելի է ենթադրել, որ նրանց դերը ֆինանսական շուկաներում մեծանում է, ինչը կարող է նպաստել ֆինանսական շուկայում նրանց գործունեության ընդլայնմանը։ Հիմա խոսենք նրանց ներդրումների մասին։ Գծապատկեր 5. Կենսաթոշակային ֆոնդերի զուտ ակտիվների ծավալը 2015-30.06.2019թթ. (Միլիարդ) [2] Գծապատկերից պարզ է դառնում, որ 2014 թ.-ին ներդրումների հիմնական մասն ուղղվել է բանկային ավանդներին, իսկ արդեն 2015 թ.-ին բաժնետոմսերի պարտատոմսերի ծավալն աճել է։ Ֆոնդերի ակտիվներում պետական ​​պարտատոմսերի ծավալը կազմել է 42.5% կամ 13 մլրդ դրամ։ Ապա, 2016 թ.-ին ոչ պետական ​​պարտատոմսերում ներդրումների ծավալն աճել է 3 տոկոսային կետով `կազմելով 7%, ինչը վկայում է ոչ պետական ​​պարտատոմսերի շուկայի ակտիվացման մասին, իսկ ավանդների ներդրումներն աճել են 4 տոկոսային կետով` կազմելով 27 ընդհանուր ակտիվների%։ Ինչ վերաբերում է 2019-ի երկրորդ եռամսյակին, ապա ավանդների ներդրումներն ընդհանուր ակտիվներում աճել են 38% -ով, իսկ նույն ոլորտում `պետական ​​պարտատոմսերում ներդրումները նվազել են 25% -ով կամ 49 մլրդ դրամով [3]։ Չնայած մեծ արժեթղթերի շուկայում կենսաթոշակային ֆոնդերի դերին, ակտիվների գերակշիռ մասն ուղղված է բանկային համակարգին, մասնավորապես, 2019 թ. Երկրորդ եռամսյակում ակտիվների 38% -ը ուղղվել է բանկային հատվածին, իսկ 25% -ը `պետական ​​պարտատոմսերին։ , Գծապատկեր 6. Կենսաթոշակային ֆոնդերի ներդրումներ 2014-30.06.2019 թվականներին [2] Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ ժամանակի ընթացքում շուկայում հայտնվեցին ինստիտուցիոնալ այլ ներդրողներ, որոնք նույնպես իրականացրեցին հավաքագրված միջոցների հետագա ներդրման գործառույթներ, բայց , Ինչպես տեսնում ես. Բանկերի գերակշռությունը չի նվազել։ Շատ դեպքերում հենց բանկերն են, որ կարող են որոշել, օրինակ, արժեթղթերի շուկայի հետագա զարգացման դինամիկան։ Ինչպե՞ս կարելի է ասել, որ արժեթղթերի մեծ մասը, հատկապես պետական ​​պարտատոմսերը, պատկանում են բանկերին, որոնց շնորհիվ բանկային համակարգը գործում է, ճիշտ այնպես, ինչպես արժեթղթերի շուկան մեծապես կախված է դառնում բանկային համակարգից։ Բացի վերը նշված փոխազդեցություններից, հարկ է նշել, որ որբանոցի շուկայի յուրաքանչյուր հատված կարող է դեր ունենալ տնտեսական աճի ապահովման գործում, ինչը մենք ցույց կտանք փոխկապակցվածության միջոցով։ Ուսումնասիրության նպատակն է վերլուծել Հայաստանի ֆինանսական շուկայի հատվածների ազդեցությունը ՀՆԱ-ի վրա։ Բանկային վարկերի, ապահովագրավճարների, օգտագործված կորպորատիվ պետական ​​պարտատոմսերի, պարտատոմսերի ամսաթվերի վերլուծության համար։ Վերլուծությունն իրականացվել է «EViews 11» ծրագրակազմի փաթեթի միջոցով։ Umesավալները և բաժնետոմսերի ծավալը կապված է ՀՆԱ-ի հետ։ Արժեթղթերի աղյուսակ 1-ից մենք տեսնում ենք, որ բոլոր բաղադրիչների ազդեցությունը ՀՆԱ-ի վրա դրական է։ Կորելյացիայի վերլուծության համատեքստում առևտրային բանկերից ստացված վարկերն առավել զգալի ազդեցություն ունեն ֆինանսական շուկայի հատվածների ՀՆԱ-ի վրա, որը ՀՆԱ-ի հետ կազմում է 0,998։ Ենթադրվում է, որ 1 վարկային կետի փոփոխությունը կհանգեցնի ՀՆԱ-ի 0,998 կետի փոփոխության։ Հարկ է նշել, որ որքան փոխկապակցվածությունը մոտ է 1-ինին, այնքան ավելի էական են պետական ​​պարտատոմսերը ուժեղ շուկայից, ապա `կորպորատիվ պարտատոմսերը, որոնց հետ ՀՆԱ-ի հետ հարաբերակցությունը կազմել է համապատասխանաբար 0.849 և 0.838։ Ապա ապահովագրավճարները նշանակալի են `0.788։ Ինչ վերաբերում է բաժնետոմսերի ազդեցությանը, այն զգալի ազդեցություն ունի ՀՆԱ-ի վրա, այն կազմում է ընդամենը 0,125։ Ինչպես տեսնում ենք, ՀՆԱ-ի հետ փոխհարաբերությունից բացի, ինչպես տեսնում ենք, վարկերի և բանկերի և պետական ​​պարտատոմսերի միջև փոխհարաբերությունն ունի պահուստային պրեմիում և բաժնետոմսեր 0, 0.07։ Իսկ ամենաթույլ օղակը 0.85 է։ Եզրակացություն Այսպիսով, փոխկապակցվածության վերլուծության արդյունքում պարզ դարձավ, որ վարկային շուկան ամենամեծ էական ազդեցությունն է ունեցել ՀՆԱ-ի վրա, որին հաջորդում է պետություն-կորպորատիվ արժեթղթերի շուկան, իսկ վերջում `ապահովագրության շուկան։ Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ ժամանակի ընթացքում շուկայում հայտնվել են ինստիտուցիոնալ այլ ներդրողներ, որոնք նույնպես կատարել են հավաքագրված միջոցների հետագա ներդրման գործառույթներ, բայց, ինչպես տեսնում ենք, բանկերի գերիշխող դերը չի նվազել։ Շատ դեպքերում հենց բանկերն են, որ կարող են որոշել, օրինակ, ֆոնդային շուկայի հետագա զարգացման դինամիկան։ Ինչպե՞ս կարող ենք ասել, որ արժեթղթերի մեծ մասը, հատկապես պետական ​​պարտատոմսերը, պատկանում են բանկերին, որոնց շնորհիվ բանկային համակարգն ակտիվանում է, ճիշտ այնպես, ինչպես արժեթղթերի շուկան ավելի է կախվածանում բանկային համակարգից։

example1424

example1424

«Կենտրոնական» բովանցքի հանքանյութում պղնձի պարունակության որոշման նպատակով կիրառվել է ռենտգենառադիոմետրական մեթոդը (ՌՌՄ)։ Այստեղ չափումնփրը կատարվել են բովանցքի պատերի վրա հորատանցման աշխատանքներից անմիջապես հետո, որտեղ դեռևս չեն եղել երկրաբանական նմուշարկման տվյալները։ Ռենտգենառադիոմետրական մեթոդի տվյալների կիրառումը լեռնափորվածքային շարունակվող աշխատանքների ապահովել է կատարման բարձր արդյունավետությունը։ Հետագայում իրականացված երկրաբանական ակոսային նմուշարկման տվյալները հաստատել են ՌՌՄ-ի բարձր ճշտությունը։ Ընդ որում ՌՌՄ-ի հուսալիության գնահատման ժամանակ որպես հիմնական չափանիշ ընդունվել է ոչ թե որոշվող էլեմենտի միջին պարունակությունը, որը սովորաբար ընդունված է, այլ նրա գծային պաշարի համընկնելիությունը։

Միջուկային երկրաֆիզիկական մեթոդները, մասնավորապես ՝ ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդը (ռենտգենյան մեթոդ), վերջերս սկսել են լայնորեն օգտագործվել հանքանյութերի որոնման ժամանակ օգտակար հանածոների որոնման ժամանակ։ Այս մեթոդը, ելնելով առաջնային ռադիոակտիվ աղբյուրի կողմից տարրականորեն որոշված ​​ատոմների գրգռումից, արձանագրելով ստացված բնորոշ ռենտգենյան ճառագայթները, ճշգրտությամբ ոչ պակաս զիջելով նմուշառման ավանդական մեթոդներին, գերազանցում է վերջիններին իր արագությամբ և էժանությամբ։ RMM- ի մեկ այլ կարևոր առանձնահատկությունն է `բնական պայմաններում չափումներ կատարելու հնարավորությունը` նմուշներ վերցնելու կամ մշակելու համար։ Ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդը լայնորեն կիրառվել է Հայաստանի մի շարք հանքավայրերում (Ալավերդի, Շամլուղ, Արմանիս, panափան, Քաջարան, Հանքասար) բնական պայմաններում պղնձի, մոլիբդենի, ցինկի, կապարի նմուշառման համար, որի ընթացքում առաջացել են մեթոդաբանական խնդիրներ։ մշակված, հստակեցված և լուծված։ Երբ մեթոդն արդեն զարգանում էր Հայաստանում, այն նոր էր սկսել իր առաջին քայլերը կատարել հարևան Վրաստանում։ Վրացական երկրաբանական ծառայության Բոլնիսիի երկրաֆիզիկական արշավախմբի հրավերով մենք այցելեցինք Վրաստանի մի շարք հանքեր ՝ ԱՀՀ փորձարկումն ու կիրառումը աջակցելու համար։ Այդ համագործակցության շրջանակներում իրականացված մեր առաջին աշխատանքն իրականացվել է Բոլնիսի շրջանի Պիտարետի պղնձահանքում։ Հանքավայրի հետախուզական աշխատանքներն ուղեկցվում էին կիրճի անցումով, որի հետագա աշխատանքները ճիշտ Այն ճիշտ կազմակերպելու համար արդյունավետորեն արդյունավետ էր, պղնձի նմուշառումն օպերատիվ կերպով կատարելն էր։ Պարզ էր, որ երկրաբանական նմուշառման դանդաղ եղանակը, որը ներառում էր քիմիական վերլուծություն, պետք է փոխարինվեր ռենտգենյան ճառագայթաչափության արագ մեթոդով։ Հանրապետության լեռնահանքային գոտին, որտեղ իրականացվել են «Կենտրոնական» գետաբերանի հորատման աշխատանքները, հատում է կրաքար-հրաբխային վերին շերտը, ներկայացված է քվարց տուֆերով, տուֆի թերթաքարերով, ալբիտոֆիրներով։ Քվարցիտանման ապարների 250 մ լայնությամբ գոտին տարածվում է ավելի քան 1,5 կմ Խրամի գետի երկու կողմերով։ Գոտու ժայռերը խիստ ճեղքված են, որտեղ տարբեր կողմնորոշման ճեղքերը լցված են պիրիտ-քաղկոպիրիտ պարունակող որձաքարով, ինչպես նաև շատ փոքր քանակությամբ սֆալերիտ-գալենիտային հանքավայրերով։ Փոփոխված գոտկենտրոն մասում առանձնանում են քիչ թե շատ արտահայտված հանքային երակները, որոնք ուսումնասիրվում են հիմնականում «Կենտրոնական» ջրհորի միջոցով։ Հիմնական օգտակար հանածոներն են ՝ քվարցը, պիրիտը և քալկոպիրիտը։ Կաթնային սպիտակ քվարցում պարունակվող խալկոպիրիտն առանձնանում է բավականին խոշոր հատիկների տեսքով, դա այդ հանքավայրի պղնձի հիմնական հանքանյութն է։ BRA-6 ավազանում «Կենտրոնական» ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդով փորձարարական աշխատանքն ի սկզբանե կատարվել է պեղումների սկզբնական մասում, որտեղ մոտ 60 մետրում կատարվել է ակոսային նմուշառում, քիմիական վերլուծության տվյալները հայտնի էին , Չափումները կատարվել են փորված պատերով `հանքային գոտիները հատող ակոսների հետքերով։ 109Cd 10 մ Curie ակտիվության իզոտոպն օգտագործվել է որպես ճառագայթման առաջնային աղբյուր։ Օգտագործվել է CU-6P քսենոնային համեմատիչը, որի էներգետիկ թափանցելիությունը չափվում է պղնձի բնութագրական ճառագայթային էներգիայի տիրույթում `շրջադարձային զոնդով` 10 սմ աճով։ Շրջադարձային զոնդերի օգտագործումը հնարավորություն տվեց նվազեցնել ուսումնասիրության մակերեսի մակերեսի ազդեցությունը `չափման արդյունքների անհավասարության պատճառով։ (8.05 կՎ) կազմել է 15%։ Raառագայթների երկրորդական ընտրություն, որտեղ նմուշառման միջավայրի բնական ընտրությունը պայմանավորված է նմուշառված միջավայրի նյութական կազմով, երկրաբանական կառուցվածքով, հանքայնացման տեսակով և այլ հատկություններով։ Տեղադրման պայմաններում օգտակար հանածոները ներկայացված են տարբեր չափերի `երակների տեսքով, փակոցներով, հետևաբար, ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդ կիրառելու համար նման միջավայրը մեծ, բազմազան է։ Նման պայմաններում RRM- ն կիրառվում է սպեկտրալ ինտենսիվության կամ սպեկտրալ հարաբերակցության չափումների միջոցով [2, 3]։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով այն փաստը, որ նմուշառված տարրի պղնձի վերլուծական գծում չկան խանգարող տարրերի թուլացման բնորոշ ճառագայթներ, մենք չափումներն իրականացրել ենք տեխնիկապես ավելի հեշտ եղանակով ՝ պարզ սպեկտրալ ինտենսիվությամբ։ բաշխում «Կենտրոնական» սպեկտրալ ինտենսիվության ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափման մի օրինակ բերված է Նկար 1-ում, որտեղ երկրաբանական նմուշառման տվյալներն արդեն հայտնի էին։ Ռենտգենյան ակոսով նմուշառման տվյալների հիման վրա տեղում կատարված ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափումների հիման վրա կառուցվել է տեղեկանքի կոր, որն օգտագործվել է գործընթացում պղնձի պարունակության օպերատիվ որոշման համար։ Նշենք, որ նման հետագա աշխատանքների հորատումը։ , 3 - լիմոնիզացում, 4 - սերիզիտացում, 5 - հանքայնացված գոտի, 6 - պղնձի հանքաքարեր, 7 - պիրիտ (1) և խալկոպիրիտ (2)։ Հղման կորեր կառուցելիս, ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափումների մետրոյի միջակայքերի միջին արժեքները սովորաբար համեմատվում են հղումային կորեր կառուցելիս։ Այնուամենայնիվ, մեր չափումների ժամանակ ռենտգենյան ճառագայթաչափական տվյալների զգալի տարբերություն է ստացվել որոշ ընդմիջումներով ՝ հանքայնացման անհավասար բաշխման պատճառով, այն փաստը, որ ակոսից վերցված զանգվածը ենթարկվում է երկրաբանական նմուշառման և կատարվում են ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափումներ դեպի ակոսի հատակի մակերեսը։ Սա նշանակում է, որ, ըստ էության, երկու տարբեր ծավալների վրա կատարված չափումների արդյունքները համեմատվում են միմյանց հետ, այսինքն ՝ կարելի է փաստել, որ որբերի տեղադրման պայմաններում ռենտգենյան ճառագայթաչափական նմուշառումը զուգորդվում է երկրաբանության հետ։ Նման դեպքերում ճիշտ կլինի երկու անգամ նույն նշագծով ռենտգենյան ճառագայթաչափական չափումներ կատարել նախքան հղումների կորերը կառուցելը, նախքան նմուշը ակոսով վերցնելը և այն վերցնելուց հետո, ակոսի ներքևով։ Քանի որ Պիտարեթիի հանքավայրում մենք այլևս այդ հնարավորությունը չունեինք, մենք կատարեցինք հետևյալը ՝ էտալոնի հուսալի կորը ստանալու համար։ Երկրաբանական նմուշառման ռենտգեն ճառագայթային չափումների արդյունքները համեմատելիս մենք միջինացնում ենք այդ պարամետրերը ոչ թե մետրային ընդմիջումներով, այլ հանքայնացման առանձին գոտիներով, երակների խմբերով, ուրվագծերով և որոշ դեպքերում `պարզապես միջին միջակայքերը մեծացնելով։ Այս մոտեցմամբ կառուցված տեղեկանքի կորը ներկայացված է Նկարում։ 2-ում։ Գծապատկեր 2. Պղնձի բնութագրական ճառագայթման ինտենսիվության կախվածությունը դրա պարունակությունից (ստանդարտ կորի)։ Ոչ մետաղական ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդով կորը կատարվել է «Կենտրոնական» մուտքային հորատման աշխատանքներին զուգահեռ։ Չափումները կատարվել են կարճ (10 սմ) քայլերով, ինչը թույլ է տվել անընդհատ ստանալ տվյալները պեղումների պատերի նշված ուղղությամբ, այդպիսով հետագայում պարզելով հանքայնացման բաշխման առանձնահատկություններն ու օրինաչափությունները։ Չափման մի օրինակ ներկայացված է Նկար 3-ում, որտեղ պղնձի պարունակությունը որոշվում էր մետրական ընդմիջումներով նախ ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդով, ապա ավելի ուշ ստացված երկրաբանական ակոսային նմուշառման տվյալները համեմատվում էին RRM արդյունքների հետ։ Գծապատկեր. «Կենտրոնական» տարածքում RM նմուշառման օրինակ, որտեղ հետագայում կատարվել է երկրաբանական նմուշառում (խորհրդանիշները նույնն են, ինչ Նկար 1-ում)։ երկրաբանական մեթոդով ստացված տվյալների հետ ՝ վերջինս ընդունելով որպես իրական ու ճիշտ։ Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ երկրաբանական թույլտվության սահմաններում նրանք փորձում են «տեղավորել» RMM տվյալները, դրանք վերաբերում են միայն երկրաբանական նմուշառման վերջին օղակին, քիմիական վերլուծության տվյալներին և ոչ ամբողջ գործընթացին։ Գործընթացները ներառում են նմուշառում և վերամշակում, որոնք երբեմն ունենում են բավականին մեծ սխալներ։ Նույնիսկ եթե նմուշառման և վերամշակման սխալները նվազեցվեն, երկրաբանական ռենտգենյան ռադիոմետրիկ նմուշառման տվյալները դեռ կշեղվեն ՝ անհավասար բաշխման պատճառով հանքայնացման փոփոխության պատճառով։ Շեղումները հատկապես նշանակալի են, երբ համեմատվում են պարզեցված տվյալները մետրային ընդմիջումներով։ Նման դեպքերում, ինչպես վերը նշվեց, պետք է բարձրացվեն համեմատության դիտարկված և միջինները։ Մեր կարծիքով, RRM- ի հուսալիությունը գնահատելու համար անհրաժեշտ է որպես չափանիշ վերցնել ոչ թե որոշվող տարրի միջին պարունակությունը, այլ երկու մեթոդներով որոշված ​​դրա գծային պաշարների համընկնումը [3]։ Տարածքում «Կենտրոնական» ռենտգենյան ճառագայթային նմուշառման ամբողջական տվյալների մշակման արդյունքներ - մոտեցումների հուսալիություն Այսպիսով, 2 մետր ընդմիջումներով ռենտգենյան ճառագայթաչափական մեթոդով ամբողջ գետաբերանում նմուշառված պղնձի պարունակության միջին պարունակության քառակուսային հարաբերական շեղումը կազմել է 13%, իսկ գծային պահուստների դեպքում `ընդամենը 6%։ Ստացված տվյալները լիովին բավարարում են բնական հետախուզման տեղադրման աշխատանքների պայմաններում պղնձի պարունակության որոշման ճշգրտության պահանջները, որոնք. հիմք հանդիսացան Պիտարետի հանքավայրում RMM- ի հետագա օգտագործման համար։

example80

example80

Վերջին տարիներին արագորեն զարգացող զբոսաշրջությունը և ռեկրեացիան խթանում են հանգստի տարբեր ձևերի ի հայտ գալուն։ Դրանցից շատերը պայմանավորված են տեղանքի ռելիեֆով։ Վերջինս բնական համալիրի հիմնական տարրն է, ինչի հետևանքով ռելիեֆն ունի մեծ ազդեցություն ռեկրեացիոն գործունեության ձևավորման և զարգացման վրա։ Ռելիեֆը կարող է որոշիչ դառնալ նաև տվյալ շրջանի ռեկրեացիոն մասնագիտացման համար, իսկ որոշ դեպքերում այն գլխավոր գործոն է ռեկրեացիայի մի քանի ճյուղերի համար (լեռնադահուկային սպորտ, լեռնագնացություն, ալպինիզմ և այլն)[1]։ Ընդ որում, պետք է նշել, որ ռելիեֆի ռեկրեացիոն կարողությունների գնահատումը գիտական հետազոտությունների երիտասարդ ուղղություն է [2; 3]։ Այս պատճառով, չնայած զբոսաշրջային համալիրի արագ զարգացմանը, շատ հարցեր, որոնք կապված են ռելիեֆի ռեկրեացիոն գնահատման մեթոդների, ռելիեֆի զբոսաշրջային հատկանիշների բացահայտման հետ, մնում են չուսումնասիրված։

Ներկայացվող հոդվածի նպատակն է վերլուծել Ջավախքի լեռնավահանիՀՀ սահմաններում գտնվող հատվածի ռելիեֆի ռեկրեացիոն ներուժը՝ զբոսաշրջության և ռեկրեացիայի տարբեր տեսակների զարգացման համար։ Գեոմորֆոլոգիական ռեկրեացիոն ռեսուրսները ռելիեֆի ձևի և տիպի համադրություն են։ Ընդ որում, ռելիեֆի բոլոր տարրերը կարող են ունենալ տարբերհասակ, ծագում և զարգացման պատմություն։ Միաժամանակ գեոմորֆոլոգիական ռեկրեացիոն ռեսուրսները կարող են ունենալ գիտական, բժշկակենսաբանական և էսթետիկական արժեք, ինչը լավ նախապայման է ռեկրեացիայի, մասնավորապես զբոսաշրջության զարգացման համար։ Գեոմորֆոլոգիական ռեկրեացիոն ռեսուրսների լիարժեք օգտագործմանհամար դրանք պետք է ունենան որոշակի հատկանիշներ. լինեն գրավիչ, մատչելի, լավ ուսումնասիրված։ Ունենան էքսկուրսիոն բարձր հատկանիշներ,բազմազան բնապատկերներ և աչքի ընկնեն կայունությամբ [4]։ Գեոմորֆոլոգիական ռեսուրսների մյուս առանձնահատկությունը նրանցառկայությունն է ամենուրեք (ռելիեֆը առկա է ամենուր)։ Նկատի ունենալով այսհանգամանքը՝ կարելի է ասել, որ գեոմորֆոլոգիական ռեսուրսների ռեկրեացիոն օգտագործումը չի կարող ունենալ որևէ սահմանափակում։ Ռելիեֆըորպես ռեկրեացիոն ռեսուրս կարող է օգտագործվել, եթե դա թույլ է տալիստեխնոլոգիական պիտանելիությունը։ Հետազոտության արդյունքները։ Ջավախքի լեռնավահանը տարածվում էհանրապետության հյուսիսում՝ զբաղեցնելով 480կմ² մակերես։ Հյուսիսից հարավ ՀՀ սահմաններում առավելագույն ձգվածությունը Լեգլի-Քարախաչի լեռնանցք ուղղությամբ հասնում է 19կմ։ Արևմուտքից - արևելք լեռնավահանի լայնությունը Սիզավետ-Սևաբերդ (Կարակալա) ուղղությամբ կազմում է 25կմ։ Լեռնավահանը իրենից ներկայացնում է երիտասարդ հրաբխային շրջան,որը վերջնականապես ձևավորվել է միջին չորրորդականի վերջում [5]։ Հրաբխային գործունեությունը այստեղ ստեղծել է գմբեթանման կառույցներ, որոնք հիմնականում կազմված են անդեզիտային լավաներից։ Ընդհանուրառմամբ Ջավախքի լեռնավահանը ՀՀ տարածքում աչքի է ընկնում մեղմ ռելիեֆով, ինչը նպաստավոր է հետիոտն զբոսաշրջային երթուղիների համար։ Նրագլխավոր առանձնահատկություններից է նաև ջրբաժանային հատվածի համեմատաբար հարթ ռելիեֆը, որտեղ բարձրանում են մի քանի գմբեթանման գագաթներ (Լեգլի 3156, Աչքասար 3196, Ղարանըխ 3038 և այլն)։ Նշված լեռնագագաթները դժվարամատչելի չեն և կարող են հանդիսանալ հետիոտն զբոսաշրջության երթուղիների նպատակակետ։ Որպես զբոսաշրջային հետաքրքրության օբյեկտ՝ կարող են հանդիսանալլեռնավահանի վրա պահպանված ռելիեֆի սառցադաշտային ձևերը։ Սառցադաշտային գործունեության հետևանքով լեռնավահանի գագաթային մասումձևավորվել են սառցադաշտային կրկեսներ և կառեր։ Դրանք հատկապես լավ ենարտահայտված հյուսիսային շրջաններում, դեպի արևմուտք (Չախկալգետ, Սարիգյուղ) և արևելք (Արկաջուր, Սևաբերդ) բացվող գետահովիտների վերին հոսանքներում։ Զբոսաշրջիկների համար հետաքրքրական կարող է լինել հատկապես Սևաբերդ գետի հովիտը, որը տարածվում է լեռնավահանի արևելյանլանջին (12կմ)։ Աղյուսակ 1Ջավախքի լեռնավահանի ռելիեֆի մորֆոմետրիական ցուցանիշներիգնահատումը։ ՌեկրացիայիտեսակըԼեռնադահուկայինսպորտԴահուկայինսպորտ (կարգայիներթուղիներիհամար)Արշավային(կարգայիներթուղիներիհամար)ԶբոսանքայինՌելիեֆիցուցանիշըԲարձրություն(ծ.մ., մ)Մասնատմանխորություն (մ)Լանջերիթեքություն (°)Բարձրություն(ծ.մ., մ)Մասնատմանխորություն (մ)Լանջերիթեքություն (°)Բարձրություն(ծ.մ., մ)Մասնատմանխորություն (մ)Լանջերիթեքություն (°)Բարձրություն(ծ.մ., մ)Մասնատմանխորություն (մ)Լանջերիթեքություն (°)Բարենպաստության աստիճանըԲարենպաստՀամեմատաբարՈչբարենպաստբարենպաստ3000-ից բարձ.Ավելի քան 250250-ից փոքր10-ից փոքր, 20 ից մեծ3000-ից բարձ.Մինչև 100250 և ավելիԱվելի քան 63000-ից բարձ.Ավելի քան 500Մինչև 300Ավելի քան 15Մինչև 53000-ից բարձ.Ավելի քան 10Գետահովտի վերին մասը սառցադաշտային կրկեսների և կառերի միշղթա է, որը կարևոր զբոսաշրջային օբյեկտ է գեոտուրիզմի սիրահարներիհամար։ Նմանատիպ հովիտներ են տարածվում նաև լեռնավահանի արևմտյանլանջերին ձևավորված գետահովիտների վերին հոսանքներում։ Ջավախքի լեռնավահանից սկսվող գետերը միջին հոսանքներում գլխավորապես հոսում են սառցադաշտերի մշակած հովիտներով` տրոգներով։ Վերջիններս լավ պահպանվել են հատկապես լեռնավահանի արևելյան լանջերին(Սևաբերդ, Արքաջուր և այլն)։ Ընդհանուր առմամբ Ջավախքի լեռնավահանը աչքի է ընկնում ռելիեֆիհարթեցված ձևերի առատությամբ, ինչը պայմանավորված է սառցադաշտերիէկզառացիոն գործունեությամբ։ Լեռնավահանի գագաթային, մասամբ արևմտյան լանջերը ծածկված են էկզառացիոն մակերևույթներով, իսկ հյուսիսում առավել լավ պահպանվել է սառցադաշտային մշակման ենթարկված կատարայինգոտին [6]։ Լեռնավահանի առավել բարձրադիր մասում, որը գտնվում է հայ-վրացական պետական սահմանի վրա, բացի սառցադաշտային ռելիեֆից, ձևավորվել են կախված հովիտներ, որոնք կտրուկ ցածրանում են դեպի մայր գետը։ Տիպիկ կախված հովիտներ են տարածվում Չախկալ և Աչկաձոր գետերի վերինհոսանքում։ Ջավախքի լեռնավահանի ռելիեֆի ռեկրեացիոն հնարավորություններըգնահատելու համար մեր կողմից որպես ռելիեֆի գնահատման տարր, հաշվարկվել է ռելիեֆի մորֆոմետրիական երկու հիմնական ցուցանիշ՝ լանջերի թեքությունը և մասնատման խորությունը։ Որպես գնահատման ցուցանիշ՝ կարելիէ օգտագործել նաև լանջերի դիրքադրությունը, սակայն հոդվածի սահմանափակ ծավալը հնարավորություն չի տալիս գնահատման մեջ ներառելու նաևնշված ցուցանիշը։ Ռելիեֆի մորֆոմետրիական ցուցանիշների ռեկրեացիոն գնահատմանհամար մեր կողմից կազմվել է հատուկ աղյուսակ, որտեղ տրված է ռելիեֆիցուցանիշների որակական և բալային գնահատականը։ Աղյուսակում ներկայացված գնահատման համակարգը վերաբերում էռեկրեացիայի չորս տեսակների, որոնց զարգացումը Ջավախքի լեռնավահանիտարածքում առավել իրատեսական է։ Լեռնադահուկային սպորտի համար հետազոտվող տարածքն ունի նպաստավոր բնակլիմայական պայմաններ։ Ձնածածկույթի տևողությունը մինչև2000մ բարձրությունները կազմում է 140 օր, ինչը ապահովում է նաև ռեկրեացիոն համալիրի տնտեսական արդյունավետությունը [7]։ Լեռնադահուկային սպորտի համար առավել բարենպաստ են մինչև2500մ բարձրությունները, որոնք զբաղեցնում են լեռնավահանի եզրային հատվածները։ Այս բարձրություններն զբաղեցնում են 223,0 կմ², որը կազմում էլեռնավահանի ընդհանուր մակերեսի 46,4%-ը։ Հիպսոմետրիկ գոտիների քարտեզը համադրելով մասնատման խորության քարտեզին՝ ակնհայտ է դառնում,որ նպաստավոր բարձրության հետ մասնատման խորության առավել բարենպաստ ցուցանիշներն առկա են Ջավախքի լեռնավահանի արևելյան և հարավարևելյան դիրքադրության լանջերին, որտեղ մասնատման խտությունըհասնում է 250-280մ։ Ռելիեֆի գնահատման երրորդ ցուցանիշը՝ լանջերի թեքությունը՝ նշվածբարձրությունների համար, ունի հետևյալ պատկերը. արևելյան և հարավարևելյան լանջերի թեքությունները տարածվում են 18-30°-ի սահմաններում, ինչըգնահատվում է որպես համեմատաբար բարենպաստ։ Աչկաձոր և Սևաբերդ գետերի հովիտներում թեքությունները կազմում են 25-33°, ինչը անբարենպաստ էլեռնադահուկային սպորտի համար (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Լեռնալանջերի թեքության ցուցանիշն առավել նպաստավոր է արևմտյանև հարավարևմտյան լանջերի համար, որտեղ թեքությունները կազմում են մինչև18°։ Երեք ցուցանիշների համադրումը ցույց է տալիս, որ 2500մ բարձրություններում Ջավախքի լեռնավահանի ռելիեֆը բարենպաստ է լեռնադահուկային սպորտի զարգացման համար։ Դահուկային սպորտի համար ռելիեֆի խորքային մասնատվածության բարենպաստ ցուցանիշները (100-250մ) գերակշռում են լեռնավահանի արևմտյանլանջերին, որտեղ լանջերի թեքությունները ևս նպաստավոր են 1°-ից մինչև 6°։ Թույլ թեքությունները բնորոշ են լեռնավահանի և Աշոցքի գոգավորությանշփման գոտում, որը լճային և ֆլյուվիոգլյացիալ նստվածքներով ծածկված, թույլթեքությամբ հարթավայր է։ Բացի հանգստի ձմեռային ձևերից, Ջավախքի լեռնավահանն ունի նպաստավոր պայմաններ ամառային ռեկրեացիայի կազմակերպման համար։ Արշավային (կարգային) երթուղիների համար, նկատի ունենալով մասնատման խորության ցուցանիշը (300-500մ), առավել նպաստավոր են արևելյան լանջերը։ Դալիդաղ (3046), Կարանըխ, Չոմչա (2804) գագաթների շրջանում մասնատմանխորության ցուցանիշը տատանվում է 300-350մ սահմաններում, ինչը լավագույնն է հանգստի նշված տեսակի կազմակերպման համար։ Լանջերի թեքության ցուցանիշը (5-15°) առավել բարենպաստ է դառնում մինչև 2200մ բարձրությունները։ Նշված թեքությունները գերակշռում են արևմտյան լանջերին։ Ջավախքի լեռնավահանի ռելիեֆը հնարավորություն է ընձեռում զբոսանքային հանգստի կազմակերպման համար։ Զբոսանքների իրականացումը առավել նպատակահարմար է ռելիեֆի ցածրադիր, մինչև 2500մ բարձրությունները,որը, ինչպես արդեն ասվել է վերևում, զբաղեցնում է լեռնավահանի 46,4%-ը։ Այսառումով առանձնանում է Քարախաչի լեռնանցքի (2273մ) տեղամասը, որըգտնվում է լեռնավահանի հարավում։ Այստեղ տարածվող լանջերը թույլ մասնատված են. մասնատման խորությունը՝ 80-150մ, ինչը լավագույն ցուցանիշն էզբոսանքային հանգստի համար։ Լանջերի թեքությունը բուն լեռնանցքի տարածքում՝ 3-5°, իսկ հարավարևմտյան լանջերին՝ Զույգաղբյուր-Հարթաշեն տեղամասում՝ 4-8°, ինչը նույնպես նպաստավոր է հետիոտն երթուղիների անցկացման համար։ Եզրակացություններ։ Կատարված հետազոտությունների հիման վրահամադրվել են ռելիեֆի մորֆոմետրիական երեք ցուցանիշներ։ Ըստ այդմ ակնհայտ է դարձել, որ.ա) Ջավախքի լեռնավահանի տարածքի գրեթե կեսը (46,4%) գտնվում է ռեկրեացիայի համար նպաստավոր բարձրություններում (մինչև 2500մ)։ բ) Լեռնավահանի ռելիեֆի մորֆոմետրիական ցուցանիշները նպաստավոր ենհանգստի կազմակերպման ինչպես ձմեռային, այնպես էլ ամառային ձևերիհամար։ գ) Լեռնադահուկային (կարգային) և ռեկրեացիայի այլ ձևերի կազմակերպմանհամար առավել նպաստավոր են լեռնավահանի արևելյան լանջերը։ Ոչ կարգային ռեկրեացիայի համար նպատակահարմար է օգտագործել հարավայինև հարավարևմտյան թույլ մասնատված և փոքր թեքություն ունեցող լեռնալանջերը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն в условыях глобальных и региональных изменений։ Тез. Докл. Конф. (Москва5. Հայկական ՍՍՀ գեոմորֆոլոգիան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, Եր., 1986, էջ 57։ 6. Նույն տեղում` էջ 120։ 7. Մարտիրոսյան Լ.Մ. Ձմեռային ռեկրեացիայի զարգացման նպատակովԱշոցքի տարածաշրջանի բնական պայմանների գնահատման սկզբունքներըև քարտեզագրման մեթոդները։ ԳՊՄԻ Գիտական տեղեկագիր, պրակ Ա, №1,2013թ. էջ 139-141։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄարտիրոսյան Լևոն Մովսեսի – աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու,դոցենտԳյումրու պետ. մանկ. ինստիտուտի աշխարհագրության ամբիոնի վարիչ։

example2401

example2401

Հոդվածում վիճակագրական տվյալների վերլուծության, ամփոփման և ընդհանրացման հիման վրա տրվել է ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում բնակչության ու բնակավայրերի տեղաբաշխման, գյուղական բնակչության՝ ըստ բնակավայրերի մարդաքանակի բաշխվածության տարածաշրջանային առանձնահատկությունների ու հիմնախնդիրների։

ՀՀ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱՔՆԵՐԻ ԵՎ ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԲՆԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԳԵՐԸ ԵՎ ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐԸ Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացման ռազմավարական խնդիրներից առաջնային նշանակություն ունի Հայաստանի Հանրապետության զարգացումը։ Ի թիվս բազմաթիվ այլ գործոնների, հանրապետության լեռնային և բարձրլեռնային գոտիների սոցիալ-տնտեսական զարգացումը պայմանավորված է նմանատիպ տարածքների վերաբնակեցման ներկայիս իրավիճակով, տեղի ունեցող գործընթացներով, ինչպես նաև վերաբնակեցումը բնութագրող կարևոր տարրերով, ինչպիսիք են բնույթը։ բնակչության և բնակավայրերի, բնակչության, բնակչության և տարածաշրջանային բնակչության թիվը։ տարբերություններ և առանձնահատկություններ։ Եթե ​​հանրապետության լեռնային-բարձր լեռնային շրջաններում բնակավայրերի թիվը գրեթե հավասար է [1], ապա բնակչության թվաքանակով բարձրլեռնային գոտիները գերազանցում են լեռնային շրջանները ավելի քան 68 հազարով։ Դա, առաջին հերթին, պայմանավորված է բարձր լեռնային շրջաններում (հիմնականում 2000-2200 մ բարձրություններում) ավելի մեծ սողանքների, խոտհարքների և արոտավայրերի առկայությամբ։ Գյուղական շրջաններԼեռ, Բարձր լեռնային լեռներԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիքԼոռիԿոտայքՇիրակԱգեներալՍյունիք Վայոց ՁորՀ Աղյուսակ 1։ Արարատի բարձր Լոռու մարզերում չկան բարձր լեռնային բնակավայրեր, իսկ մնացած վեց մարզերում կան ինչպես լեռնային, այնպես էլ բարձր լեռնային բնակավայրեր։ 2017 Այսօրվա դրությամբ ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային բնակավայրերի բնակչության 45․2% -ը բաժին ընկավ Գեղարքունիքի մարզին։ ՀՀ 13 քաղաքներից 5-ն ունեն նման տարածքներ (38%)։ Նրանց բաժին է ընկնում Հայաստանի Հանրապետության նման տարածքների քաղաքային բնակչության 44-9% -ը։ Մարզը հանրապետության ամենալարված բնակավայրերից մեկն է `լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում` ինչպես ընդհանուր տարածքի, այնպես էլ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առումով (աղյուսակ 2)։ Դա պայմանավորված է տարածաշրջանի առափնյա շրջաններում գյուղատնտեսության զարգացման, խոշոր գյուղերի ձևավորման, ինչպես նաև տարածաշրջանում ավանդաբար նկատվող բնակչության բարձր բնական աճի համար առավել բարենպաստ պայմանների առկայությամբ։ Սովորաբար լեռնային երկրներում բնակեցված տարածքը ներառում է գյուղական բնակավայրերի, վարելահողերի, բազմամյա տնկարկների և բնակավայրերին հարակից այլ տնտեսական հողերի հիմնական տարածքը։ Բնակեցված տարածքից դուրս են մնում անտառները, սեզոնային արոտավայրերը, լեռնային արոտավայրերը, ինչպես նաև չօգտագործված հողերը [3, 4]։ Այս իմաստով, բարձրլեռնային տարածքներում բնակչության խտության հաշվարկն ըստ վարելահողերի կարող է ավելի իրատեսորեն արտահայտել այդպիսի տարածքների բնակչության պատկերը [3]։ Գեղարքունիքի մարզի լեռնային և բարձր լեռնային տարածքներում գյուղական բնակչության խտությունն ըստ վարելահողերի ավելի քան 246 է, իսկ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առումով `67 մարդ / կմ 2։ Մարզի բոլոր մարզերում կան նման բնակավայրեր Շիրակում, բայց դրանց շուրջ 78% -ը գտնվում է Ամասիայի, Աշոցքի և Արթիկի տարածաշրջաններում։ Ավելին, առաջին երկու մարզերում բոլոր 47 այդպիսի գյուղեր։ Մարզի նշված տարածքներում բնակչության խտության ցուցանիշները փոքր են Հայաստանի Հանրապետության այդպիսի տարածքների համապատասխան միջին ցուցանիշներից (աղյուսակ 2), ինչը խոսում է Շիրակի լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների համեմատաբար ցածր բնակչության մասին։ Խոսքը հիմնականում վերաբերում է Աշոցքի և Ամասիայի շրջաններին, որտեղ բնակավայրերի մեծ մասն ունի փոքր բնակչություն։ Արագածոտնի մարզում բարձր լեռնային բնակավայրերը գտնվում են հիմնականում Արագածի, Ապարանի և Թալինի տարածաշրջաններում։ Նման կարգավիճակ ունեն Արագածի և Ապարանի տարածաշրջանների բոլոր գյուղերը։ Մարզի նշված տարածքներում բնակչության խտության ցուցանիշները 2-3 կետով ավելի են, քան ՀՀ միջին ցուցանիշները `ընդհանուր մակերեսով հողային գյուղատնտեսական նշանակության հողերի տեսքով, իսկ գյուղական բնակչության խտությունը գյուղատնտեսական նշանակության հողերի և վարելահողերի նկատմամբ` 59 և Համապատասխանաբար 177 մարդ / կմ 2։ Կոտայքի մարզը Հայաստանի Հանրապետության բնակչության թվով երրորդն է այսպիսի տարածքներում, քանի որ Հրազդանը բնակչության թվով ամենամեծ քաղաքային բնակավայրն է։ Մարզի լեռնային «բարձր լեռնային շրջանների» գյուղական բնակչությունը հիմնականում տեղակայված է Հրազդանի «Կոտայքի» մարզերում։ Մարզի նշված բոլոր տարածքների բնակչության ցուցանիշները (բացառությամբ գյուղական բնակչության խտությունը վարելահողերի պատճառով) գերազանցում են Հայաստանի Հանրապետության նմանատիպ տարածքների միջին ցուցանիշները (աղյուսակ 2)։ Լոռու մարզի լեռնային բնակավայրերի կեսից ավելին (16) գտնվում են Սպիտակում, մնացածը ՝ Գուգարքի և Տաշիրի տարածաշրջաններում։ Կենտրոնացված շրջանի լեռնային բնակչության շուրջ 68% -ը գտնվում է Սպիտակի տարածաշրջանում։ Մարզի լեռնային տարածքները Հայաստանում առանձնանում են գյուղական բնակչության ամենամեծ խտությամբ վարելահողերի տեսանկյունից (312 մարդ / կմ 2)։ Սյունիքը կազմում է հանրապետության լեռնային տարածքի բարձր լեռնային շրջանների բնակչության 11 11 երի բնակչության 44% -ը։ Այստեղ գյուղական բնակավայրերի 66 գյուղերի բնակչության ավելի քան 78% -ը կենտրոնացած է Սիսիանի տարածաշրջանում։ Մարզի նշված տարածքները բնակչության խտության բոլոր ցուցանիշներով զբաղեցնում են ՀՀ վերջին տեղերից մեկը, ինչը վկայում է մարզի նման տարածքների բնակչության ցածր խտության մասին (աղյուսակ 2)։ Վայոց ձորի 20 գյուղ ունի այսպիսի կարգավիճակ ըերմուկ քաղաքը, որը միասին կազմում է Հայաստանի Հանրապետության նման տարածքների բնակչության միայն 2․4% -ը։ Մարզում նման բնակավայրերը հավասարաչափ բաշխված են Վայքի և Եղեգնաձորի մարզերում, և բնակչության խտության բոլոր ցուցանիշները մի քանի անգամ (բացառությամբ գյուղական բնակչության խտության ցուցանիշի) մի քանի անգամ ցածր են ՀՀ միջինից (աղյուսակ 2)։ Հանրապետության նման տարածքների բնակչության միայն 0․6% -ն է ընկնում Արարատի մարզի 6 լեռնային գյուղեր։ Այստեղ բնակչության խտության ցուցանիշները բարձր չեն, դրանք բավականին մոտ են Սյունիքի և Վայոց ձորի համապատասխան ցուցանիշներին (աղյուսակ 2)։ Բացի բնակչության խտությունից, հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային շրջանների բնակչության աստիճանը, վերաբնակեցումը բնութագրող կարևոր ցուցանիշներից է գյուղական բնակավայրերի խտությունը կամ տարածքի չափը մեկ միավորի համար։ ՀՀ նշված տարածքներում գյուղական բնակավայրերի միջին խտությունը 100 կմ 2-ի վրա 3 գյուղ է (գրեթե հավասար է ՀՀ միջին ցուցանիշին), իսկ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի համար `3․6։ Վերջինս 1․8 անգամ փոքր է ՀՀ միջինից։ Դա բացատրվում է Հայաստանի Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում (մասնավորապես արոտավայրերում և խոտհարքներում) գյուղատնտեսական նշանակության հողերի համեմատաբար բարձր տեսակարար կշռով։ ՀՀ լեռնային-բարձրլեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի խտությունն ավելի մեծ է Արագածոտնի և Շիրակի, Վայոց Ձորի, Սյունիքի և Արարատի մարզերի ընդհանուր տարածքի և գյուղատնտեսական նշանակության հողերի տեսանկյունից (Աղյուսակ 3)։ Մարզեր Արագածոտն Արարատ Գեղարքունիք Լոռի Կոտայք Շիրակ Սյունիք Վայոց Ձոր Գյուղական բնակավայրերի վերականգնում (բնակավայր / 100 կմ 2) վարելահողեր Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի ընդհանուր տարածք Աղյուսակ 3. Հայաստանի Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների գյուղական բնակավայրերի խտությունը Վարչական տարածքում (կմ 2) ա k։ ա ղ։ ւ։ յ։ յ։ ի։ ա q։ ա ղ։ ա Հ. Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի տարածք (կմ 2) Վարելահողեր բազմակի ծառերի կանաչապատման գյուղատնտեսական տարածք (կմ 2) խոտհարքների տարածք (կմ 2) տարածքներ Բնակչության խտություն (մարդ / կմ 2) Գյուղական բնակչության խտություն (մարդ / կմ 2) Ընդհանուր մակերեսի տեսքով Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առումով Վարելահողերի քանակով Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առումով [6] ՀՀ բարձր լեռնային շրջաններում կան գյուղեր, որոնց բնակչության թիվը չի անցնում տասնյակից ավելի, գյուղեր, որոնք պատկանում են ոչ միայն այդպիսի տարածքներին, այլև ՀՀ-ում գերհզոր գյուղերի թվին։ ՀՀ նշված տարածքներում գյուղական բնակավայրերի միջին թիվը 1077 մարդ է, ինչը 2017-ին 278-ով պակաս է ՀՀ միջին ցուցանիշից (1355)։ Այնուամենայնիվ, այս ցուցանիշը զգալի տարբերություններ ունի ըստ մարզերի (Աղյուսակ 4)։ Փոքր (201-500 մարդ) և միջին (501-1000 մարդ) գյուղեր ամենամեծ մասնաբաժին ունեն Հայաստանի Հանրապետության բարձրլեռնային գոտիների գյուղերի ընդհանուր քանակում։ Նրանց բաժին է ընկնում այդպիսի գյուղերի 48-5 բնակչության 21․9% -ը։ Հայաստանի Հանրապետությունում 201-1000 բնակիչ ունեցող գյուղերը կազմում են ընդհանուր թվի 36․3% -ը. դրանք կազմում են Հայաստանի Հանրապետության գյուղական բնակչության ընդամենը 14 only5% -ը [6]։ Սա նշանակում է, որ լեռնային և բարձր լեռնային շրջանների վերաբնակեցման համակարգում, համեմատած Հայաստանի Հանրապետության հետ, ավելի մեծ դեր ունեն փոքր և մեծ գյուղերի գյուղերը։ 1001-3000 բնակիչ ունեցող գյուղերը ՀՀ վերաբնակեցման համակարգում առանձնահատուկ տեղ ունեն թվաքանակով (312 գյուղ) 45 բնակչության մասնաբաժին (45%) [6], իսկ նման գյուղերի բաժինը լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում պակաս է, քան համապատասխան ՀՀ ցուցանիշը (33%) 7․5% -ով (աղյուսակ 4)։ Հարկ է նշել, որ լուրջ խնդիր է համարվել Հայաստանի նման շրջանների առանցքային բնակավայրերի բնակչության գյուղերի քանակի համեմատաբար ցածր տոկոսը, քանի որ գյուղերի այս խումբն ավելի մեծ ներուժ ունի ինչպես ժողովրդագրական, այնպես էլ սոցիալ-տնտեսական առումով։ զարգացում. օկուպացնելով ՀՀ գյուղական բնակավայրերը և վերաբնակեցման համակարգը։ Գյուղերի խմբեր ըստ բնակչության (մարդկանց) Գյուղերի քանակ Գյուղերի քանակն ընդհանուրի վրա (%) Բնակչության բաշխում ըստ բնակավայրերի խմբերի (%) Գյուղերի միջին թվաքանակը (մարդ) Մինչև 505000 Ընդհանուր աղյուսակ 4. Գյուղական բնակավայրերի բաշխում ՀՀ լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում նակ Բնակչության տեղաբաշխում ըստ գյուղերի (2017) կամ ըստ մեծ-մեծ գյուղերի թիվը (11․2%) 2 less5% -ով պակաս է, բայց բնակչության տեսակարար կշռի տեսանկյունից դրանք գրեթե հավասար են (39․3 և 38․8%)։ Վերջինս բացատրվում է հատկապես Գեղարքունիքի մարզի լեռնային, բարձր լեռնային շրջաններում խոշոր, գերհզոր գյուղերի կենտրոնացվածությամբ։ Հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային շրջաններում մեծ թվով գյուղեր (160 գյուղ, 46%) կազմում են մինչև 500 գյուղ բնակչությամբ. դրանք կազմում են նշված մարզերի գյուղական բնակչության ընդամենը 10․3% -ը։ Նշենք, որ Հայաստանում նման գյուղերը 2015 թ. Դրությամբ 2010 թ. Դրությամբ նրանք կազմում էին մշտական ​​բնակչություն ունեցող գյուղերի ընդհանուր թվի 34-8% -ը, որը կազմում էր ՀՀ գյուղական բնակչության ընդհանուր 5-6% -ը։ , Բացի այդ, ամենամեծ (96 գյուղ, 27-7%) փոքր (201-500 բնակիչ) գյուղեր գտնվում են հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային գյուղական բնակավայրերում, բայց նրանց բաժին է ընկնում գյուղական բնակչության միայն 8-5% -ը։ նշված տարածքները (լեռնային-բարձր լեռնային. ՀՀ գյուղերի ավելի քան 57% -ը ՝ 201-500 բնակիչներով, գտնվում են տարածքներում)։ Մինչև 200 բնակիչ ունեցող գյուղերն առանձնահատուկ նշանակություն ունեն Հայաստանի Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում։ Հայաստանի Հանրապետությունում նրանք կազմում են գյուղերի ընդհանուր թվի 16․6% -ը (151 գյուղ); դրանք կազմում են Հայաստանի Հանրապետության գյուղական բնակչության 1․3% -ը [6], իսկ լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում այդ ցուցանիշները կազմում են համապատասխանաբար 18 և 5 և 1 ․8%։ Գյուղական բնակավայրերի այս խմբում մինչև 50 բնակիչ ունեցող ՀՀ 26 գյուղերից 16-ը, որոնք ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական և հեռանկարային զարգացման տեսանկյունից համարվում են առավել խոցելի, գտնվում են բարձր լեռնային շրջաններում, հիմնականում Շիրակի և Սյունիքի մարզերը (աղյուսակ 5)։ Հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի քանակի բաշխումն առանձնանում է ըստ բնակչության նկատելի տարածքային (տարածաշրջանային) տարբերություններով, որին ներկայացված է Աղյուսակ 5-ում բերված տվյալների մանրամասն նկարը։ Վերլուծության արդյունքներն ամփոփելիս և ընդհանրացնելիս հնարավոր է եզրակացնել, որ բնակչության բաշխումը Հայաստանի լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում բնակավայրերից առանձնանում է խիստ տարածքային (տարածաշրջանային) անհամամասնությամբ։ Բնակչության խտությունը համեմատաբար բարձր է Գեղարքունիքի, Կոտայքի, Արագածոտնի և Շիրակի մարզերում։ Գյուղի բնակչության խտության ամենաբարձր ցուցանիշներն ունեն Գեղարքունիքի, Լոռու, Կոտայքի, Արագածոտնի, Սյունիքի, Վայոց Ձորի, Արարատի և Շիրակի մարզերը։ Հայաստանի Հանրապետության լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի քանակի մեծ տարբերությունների պատճառով։ Լոռու և Կոտայքի մարզերում, որտեղ գյուղերի միջին բնակչությունն ավելի բարձր է, քան լեռնային և բարձր լեռնային գոտիների միջինից, այլ մարզերում այս ցուցանիշը նկատելիորեն փոքր է, Հայաստանի լեռնային և բարձրլեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի բաշխումը տարածաշրջանային մեծ տարբերություններ ունի։ , Բոլոր մարզերում, հիմնականում Արագածոտնում, Շիրակում և Գեղարքունիքում, կան 201-1000 բնակիչ ունեցող գյուղեր։ Մինչև 200 բնակիչ ունեցող գյուղերի խմբում ամենամեծ մասնաբաժինը ունեն Շիրակի և Սյունիքի մարզերը։ Խոշոր գյուղերի ավելի քան 73% -ը գտնվում են Գեղարքունիքի լեռնաշխարհում, իսկ Գեղարքունիքի, Շիրակի, Արագածոտնի և Լոռու մարզերն ամենամեծ մասն ունեն 1001-3000 բնակիչ ունեցող գյուղերի խմբում։ Սյունիքի, Վայոց ձորի և Արարատի մարզերի նման տարածքներում չկա ավելի քան 2000 բնակիչ ունեցող գյուղ։ Հայաստանի Հանրապետության բարձր լեռնային շրջաններում վերաբնակեցման տարածական տարբերությունների և բնութագրերի առանձնահատկությունների վերլուծության արդյունքները կարող են օգտագործվել սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի, տարածաշրջանային քաղաքականության, վերաբնակեցման հիմնախնդիրների, առանձին մարզերի և սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրեր։ ՄարզերՎերին և գյուղական բնակչության բաշխումը ըստ ավելի քան 5000 abab ababa բնակչության խմբերի (մարդկանց) բաբաբ աբաբր։ ւ։ ա ժ։ դ։ Հ։ յ։ ա թ։ ւ։ ոչ k։ ա n։ բ։ ժ։ զ։ ի։ թ։ ի։ ժ։ ի։ մ։ ի։ ե։ ղ։ ւ։ յ։ ժ։ ա n։ ա q։ ա դ։ ա մ։ ԱրագածոտնԱրարատԳեղարքունիք LoriKotaykShirakSyunikVayots DzorHAgram 5. ՀՀ մարզերի լեռնային-բարձր լեռնային շրջաններում գյուղական բնակավայրերի բնակչության բաշխման աղյուսակ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (2017) ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] ՀՀ կառավարության որոշում բնակավայրերը դասակարգել ըստ բարձրության, Երեւան, նոյեմբերի 27 , 19986 թ. [2] Հայաստանի Հանրապետության մարզեր և Երևան քաղաքը ՝ թվերով 2017, URL։ //www.armstat.am/hy/?nid=82&id=1975 (Հղումը ՝ 16-03-2018)։ [3] Ավագյան Գ.Ե., ՀՍՍՀ բնակչությունը, Երեւան, 1975։ [5] Հայաստանի Հանրապետության համայնքների (բնակավայրերի) վարչական տարածքների հողային ֆոնդերի կադաստրի պետական ​​կոմիտեի տվյալները, 2017 թ. [6] Պոտոսյան Ա., Հայաստանի Հանրապետության և բնակավայրերի գյուղական բնակչություն, Երևան, 2017։ Վահան Պոտոսյան ՀՀ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱՔՆԵՐԻ ՏԱՐԲԵՐ ԳԻԵՐԸ ԵՎ ՏԱՐԱԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Բնակավայր, բնակավայր, լեռնային, բարձրլեռնային բնակավայրեր, բարձրլեռնային տարածքներ։

example2064

example2064

Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը միջազգային հանրության կողմից մեծ նշանակություն ունի հայերի համար։ Այդ ճանապարհին հանդիպող խոչընդոտներից մեկն էլ ազգային ressentiment-ի խնդիրն է։ Քննարկման են ենթակա ինչպես հայկական, այնպես էլ թուրքական ressentiment-ները։ Հայկականի ճանաչումը հնարավորություն կտա հաղթահարել այն և բարոյապես այնքան ուժեղ դառնալ, որ ներել թուրքին։ Դրա համար էական նշանակություն ունի քննարկել թուրքական ressentiment-ի խնդիրը։ Թուրքական ressentiment-ն իր տարբեր երանգներով արտահայտվում է նրանց ազգային ինքնությունում, որը նրանց երկակի բնույթի արդյունքն է։

«ՎՏԱՆԳԱՎՈՐՄԱՆ» ԴԵՐԸ 1 Ա IDԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՄԱՍԻՆ Միջազգային հանրության կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը մեծ նշանակություն ունի հայերի համար։ Դրան հասնելու համար կարևոր է, թե ինչպիսի մտածելակերպ, ազգային առանձնահատկություններ ունեն հայերն ու թուրքերը։ Անկասկած, Հայոց ցեղասպանությունը հայոց պատմության ամենաարյունոտ ու ցավոտ էջն է։ Մի քանի տարվա ընթացքում Արեւմտյան Հայաստանում միլիոնավոր հայեր դաժանորեն ոչնչացվեցին։ Սա սարսափելի աղետ է, որը մեծ ազդեցություն ունի հայկական ինքնության մտածողության, ընկալման և ընկալման վրա։ Այսօր յուրաքանչյուր հայ գիտի ցեղասպանության մասին, և հաճախ կարելի է լսել այնպիսի արտահայտություն, ինչպիսին է ՝ «թուրքերը կոտորեցին մեզ»։ Սա վկայում է այն փաստի մասին, որ մեր մտքում մենք ընկալվում ենք որպես մեծ ջարդերի ենթարկված ազգ։ Միևնույն ժամանակ, մենք մինչ այժմ ականատես ենք եղել թուրքական պետության անընդհատ ժխտողական քաղաքականությանը, որը, կարծես, ստիպում է երկու կողմերին միշտ խոսել ցեղասպանության մասին, և խոսել դրա մասին, նշանակում է մտածել դրա մասին ընդմիշտ։ Բայց ինչպե՞ս կարելի է անընդհատ մտածել այդպիսի դաժանության, սպանդի և բռնության մասին։ Թուրքիայի պահվածքն այս առումով մնում է անհասկանալի, դա շատ հարցեր է առաջացնում։ Արդյո՞ք դրանց ժխտումը պայմանավորված է միայն քաղաքական կամ տնտեսական որոշ պատճառներով, թե՞ կա որոշակի վախ ՝ զգալ ցեղասպանության հեղինակին ժառանգորդ, քանի որ դա կարող է տրավմատիկ լինել նրանց համար, կարող է մեծ խոչընդոտներ առաջացնել ազգային ինքնության ձևավորման համար։ Սույն հոդվածում քննարկվում են հայերի համար ցեղասպան աշխարհընկալման հետևանքները, հայ մտայնության մեջ այս փաստի փոփոխությունները, թուրքական ազգային ես-ի ձևավորման գործում ցեղասպանության հետևանքները։ Այս առումով հայկական խառնվածքի մեջ տեսանելի են դառնում մի քանի առանձնահատկություններ։ Դրանցից առաջինը կապված է ազգային հպարտության հետ. Մենք արիական ծագում ունենք, ապրել ենք հազարամյակներ, մինչ մեզանից շատ ավելի հզորները անհետացել են պատմության բեմից, ստեղծել ենք աշխատասիրության ստեղծագործական ներուժի շնորհիվ և այլն։ Բայց միևնույն ժամանակ կա գիտակցում, որ թուրքերը անարդարացիորեն կոտորվել են, որի արդյունքում մենք ընկալում ենք թուրքական կերպարը որպես հավերժ թշնամի, որի նկատմամբ պետք է պատժենք և վերականգնենք պատմական արդարությունը։ Նման նկարագրությունը հիշեցնում է փիլիսոփայության մեջ հայտնի «վիրավորանք» տերմինը։ «Վրդովմունք» հասկացությունը կիրառել է գերմանացի փիլիսոփա Ֆ. Նիցշեն, և մշակել է Մ. Շելը։ Վերագրանցումը մտավոր ինքնաթունավորումն է, որն ունի շատ յուրահատուկ պատճառներ և հետևանքներ։ Դա հոգեկան վիճակ է, որը բխում է որոշակի հակումից `սիստեմատիկորեն զսպելու հույզերի արտանետումը մարդկային բնության հիմնական շերտին պատկանող հույզերը, ստեղծելու պատրանքային արժեքներ, կատարելու համապատասխան արժեքային դատողություններ 2։ Վերագնահատումը կառուցված է անզորության զգացողության վրա։ Դրա կազմավորման ելակետը վրեժխնդրությունն է։ Վրեժը ռեակտիվ ազդանշան է, որին պետք է նախորդի ինչ-որ հարձակում կամ վնաս, բայց անմիջապես արձագանքելու ցանկություն է առաջանում, քանի որ կա անկարողության, անզորության զգացում։ Վրեժխնդրության զգացումը դառնում է ավելի հեշտ վերափոխում, երբ այն վերածվում է գայթակղիչ, անընդհատ «զրկված» ընկալման և մեր 1 «Վերագնահատումը» զրկելու ուժը ֆրանսիական բառ է, որը բառացիորեն թարգմանվում է որպես ինքնաթունավորում։ Այնուամենայնիվ, սա ամբողջությամբ չի արտահայտում հայեցակարգի իմաստը։ Հայ գրականության մեջ հայտնաբերվում են «ռեզիդենտ» կամ «վրդովմունք» տարբերակները։ Տարաձայնություններից խուսափելու համար ավելի նպատակահարմար է օգտագործել ռեզենսենտացիայի տարբերակը։ 2 Տե՛ս Ինքնություն, տարեգիրք, Երեւան, 1995, էջ։ ժելե հոգեկան վիճակ 1։ Անհատի դեպքում ավելի ակնհայտ է, երբ մարդը ֆիզիկական արատներ ունի։ Նիցշեն կարծում էր, որ կանայք, երեխաները, ծերերն ու ծերերն ունեն ամենաակնառու դժգոհությունը, քանի որ նրանք թույլ էին։ Խնդիրն ավելի բարդ է, երբ հասարակությունները, ազգերն ու ժողովուրդներն ապրում են ՝ դա տանելով իրենց մեջ։ Բավականին դժվար է խոսել հայկական վրդովմունքի մասին, քանի որ որպես հայ մենք չենք կարող ամբողջովին ազատվել անձնական վերաբերմունքից, որը որոշակի հույզեր է պարունակում ցեղասպանության պատմության վերաբերյալ ընդհանուր առմամբ վերջին երկու հարյուր տարվա ընթացքում։ Բայց դրամայի մասին լռելը նույնպես սխալ է, քանի որ այդպիսով մենք կխուսափենք ինքներս մեզ առճակատվելուց, կվախենանք բարձրաձայնել, արդյունքում այն ​​սկսում է գլուխ բարձրացնել և արտահայտվել այլ տեղերում։ Հայտնի է, որ դժգոհությունն արտահայտվում է երկու եղանակով. Ներսից և դրսից 2։ Հայկական վրդովմունքը դրանցից մեկում միանշանակ չէ արտահայտված։ Timesամանակ առ ժամանակ մեզ նմանեցնում են «բարոյապես ըմբոստ ստրուկների», ովքեր չեն կարողանում հաղթահարել իրենց թույլ կողմերը և սկսում այն ​​քանդել այնպիսի արժեքների, ինչպիսիք են հավասարությունը, ազատությունը և մարդասիրությունը։ Իհարկե, նշվածը էթիկայի տեսակետից բարձրագույն արժեքներ են, դրանցով առաջնորդվելը առաքինի է, բայց միջազգային քաղաքական ոլորտում դրանք դառնում են միայն վերացական, անիմաստ հասկացություններ, որոնք հնարավոր է շահարկել ցանկացած պահի։ Սա վտանգավոր է, քանի որ ժամանակի ընթացքում կարող է լինել արժեքների գերագնահատում, ինչը կհանգեցնի սեփական ինքնության վերաբերյալ կեղծ հասկացությունների ձեւավորմանը։ Դա կլինի մոտավորապես այն իրավիճակը, որը նկարագրել է թուրք կապիտան Հակոբ Օշականերոսը։ «... նախ, մեզ թերագնահատելու արատն ընդունելուց հետո, դուք ավելացրեցիք ձեզ գերագնահատելու պոռթկումը»։ Ուգահեռաբար մենք գտնում ենք վրդովմունքի երկրորդ մոդելը, որն ուղղված է դեպի ներս։ Այս արտահայտության ձիու ակնհայտ օրինակներն են ժողովրդական ծեսերը, երգերը, գրական ստեղծագործությունները, որոնք Ա. Ոսկանյանի խոսքերով ՝ «դրանք գոյության գեղագիտություն են» 4 ... Մի երգիր, գեղեցիկ ծիծեռնակ, վերքը գետնի տակ։ իմ սրտի, Եվ պատվիրեք երեխաներին, թող չմոռանան հիշողությունը ... Խոսքը ձեզ միացնելու մասին է։ Օրինակ ՝ հրեաները, որոնց Նիցշեն համարում էր անսահման զայրույթ ունեցող ժողովուրդ, ծայրահեղությունների մեջ մտան ՝ իրենցից գերազանցելու և ազգային ինքնագնահատմանը համահունչ ճանաչում ստանալու համար։ Մեզ `հայերիս համար, դա ավելի շատ արտահայտված է տեսական գաղափարների մակարդակում, որոնք դեռ գործնական կիրառման չեն հասել։ Գործնականում մենք պետք է պարտավորվենք ներել թուրքին, բայց ոչ այն պատճառով, որ նա ցեղասպանություն է գործել, այլ լինել այնքան ուժեղ, որ դադարեցնի ինքնաթունավորումը։ Այս տեսանկյունից նեղսրտության հասկացությունն այլեւս ներկայացվում է բացառապես այս գույնով, այլ դառնում է սեփական թուլությունը հաղթահարելու ներուժ, ինչպես նշում է Ա. Ոսկանյանը, ցույց տալու համար, որ հայերը ներկա են եղել աշխարհում ոչ միայն որպես ցրված բեկորներ, որպես հավերժական սփյուռք, այլ սպանդից փախչող հավերժական զոհեր, այլ նաև, որ հայերը որոշակի հավաքական ներկայություն են ունեցել պատմության մեջ, կշարունակեն իրենց տեղը ունենալ ազգերի մեջ։ որպես այդ ճակատագիրն ապրած հասարակության մեջ անսխալ հավաքական ներկայություն 5։ Շատ կարեւոր է այդ ճանապարհին թուրքին ճանաչելը։ Մենք թուրքին գիտենք միայն «կուլիսներում», այն ամենով, ինչ նա արել է հայի նկատմամբ։ Այնուամենայնիվ, դրանք միայն էմպիրիկորեն եզակի փաստերի ճանաչում են։ Նրան պետք է ճանաչել իր «պատճառականության» մեջ։ Արդյո՞ք Հայոց ցեղասպանությունը կատարելը թուրքերի համար ընդամենը քաղաքական կոպտություն էր, ինչպես պնդում են որոշ փորձագետներ, թե՞ դա թուրքական դժգոհության արտահայտություն էր։ Բայց այստեղ գալիս է մի հիմնական հարց. Ընդհանրապես հնարավո՞ր է խոսել թուրքական ռազբորկաների մասին։ Որոշ հայ և թուրք մտածողներ կարծում են, որ թուրքը բարբարոսի հստակ իմիջ ունի; Այս մոտեցումն, իհարկե, օրինական է 1 Տե՛ս Նույնություն, տարեգիրք։ 2 Տե՛ս Կ. Սվասյանի նշումները։ Ֆ. Նիցշե, «Լավից և չարիքից այն կողմ», Անաստվածների մթնշաղը, Երևան, 1992, էջ. 270։ 3 Յ Օշական։ Մնացորդներ։ Հատոր Գ, Անթիլիաս, 1988, էջ 246։ 4 Տե՛ս Ա. Ոսկանյան, Ուխտի միաբանություն, Երևան, 2008, էջ։ 31 5 Նույն տեղում, Պ. Այնուամենայնիվ, կան մի քանի հետաքրքիր փաստեր, որոնք թույլ են տալիս առաջ տանել թուրքական դժգոհության գաղափարը։ Թուրք պատմաբան Թաներ Աքչամը «Թուրքական ազգային ես և հայկական հարցը» աշխատության մեջ քննարկում է թուրքական բարդույթները, որոնք անմիջականորեն առնչվում են Հայոց ցեղասպանության հետ։ Նրանցից մեկը շեշտում է, որ թուրքական տերմինը մինչեւ 20-րդ դարը Օսմանյան կայսրությունում համարվում էր վիրավորական։ Սա օգտագործվում էր կոպիտ, տգետ մարդկանց նկարագրելու համար։ Օսմանցիներին դուր չէր գալիս այդպես կոչվել։ Անգամ բրիտանական Wamber- ի այն հարցին, թե իրենք ինչ են մտածում իրենց `որպես թուրքական էթնոսի, որպես ասիական էթնոսի մասին, նրանք հարցը համարեցին վիրավորական։ Ըստ նրանց ՝ թուրքը գյուղացու ամենացածր յուրահատուկ տեսակն է։ Անգամ Պանթուրքական շարժման հայտնի դեմք Էվլիա Չեմբերլենը արհամարհվեց այն բանի համար, որ փորձեց լեզուն մաքրել օսմանյան տարրերից և այն դարձնել ավելի թուրքերեն։ Հակոբ Օշականը նույն կերպ է նկարագրում թուրքին իր «Մնացորդաց» աշխատության մեջ։ «Այն ժամանակ թուրքերենը այսօրվա վարկը չուներ, ընդհակառակը, դա վիրավորական էր բարբարոսական իմաստով, որը խորհրդանշում էր եվրոպական լեզուներով»։ Օսմանյան դպրոցները հիմնականում դասավանդում էին արաբ հեղինակները; թուրք հեղինակները ներկայացվել են նվաստացված կերպով։ Մահմեդական աշխարհում, հատկապես icուրանի մեկնաբանություններում, թուրքը ներկայացվում է որպես մարդկության թշնամի ՝ գիշատիչ ցեղ, որը աղետ է մարդկության համար։ Մի քանի բանաստեղծություններ, որոնք Մուհամեդի խոսքերն են, ասում են. «Քանի դեռ մենք չկռվենք նեղ, կարմրահեր թուրքերի դեմ, արդար դատաստանի օրը չի գա»։ Միջին դարերում ձեւավորված թուրքի պատկերը պահպանվել է նոր ժամանակներում։ Եվրոպան թուրքին ընկալում էր որպես բարբարոս։ Նույնիսկ Դանիլսկին դրանք նկարագրում է որպես պատմության ամենաբացասական գործոն։ 19-րդ դարը Թուրքիայի պատմության մեջ հայտնի է որպես պատերազմներով լի ժամանակաշրջան, որի ընթացքում կրել են բազմաթիվ պարտություններ։ Ըստ թուրք պատմաբանի, 19-20-րդ դարերում թուրքերը ոչ միայն պարտություններ են կրել, այլեւ նսեմացել են նրանց ազգային արժանապատվությունը։ Ուստի 19-րդ դարում թուրքական այս կարծրատիպն ավելի սրվեց, և փորձեր արվեցին ձերբազատվել քրդական եսից, քանի որ ի հայտ եկավ թուրքական ես-ը։ Խնդիր 3։ Այս համատեքստում մի շարք մտածողներ իրենց առջև խնդիր էին դրել հաղթահարել Եվրոպայի մերձակայքում ձևավորված թուրք-բարբարոսի կործանարար կերպարը `ցույց տալու, որ նա ամենևին էլ այն չէ, ինչ եղել է մինչ ներկայացվելը։ Այն ժամանակվա թերթերը հաճախ գրում էին, որ Արևմուտքը ընդհանրապես չի ուզում հասկանալ թուրքերին, նրանք միշտ չարիք են ուզում, չնայած այն բանին, որ թուրքերը իրենց մշակույթով և գիտությամբ մեծ հետք են թողել քաղաքակրթության պատմության մեջ, այս բոլոր ծառայությունները մոռացված, նրանք փորձում են նրանց ներկայացնել պատմական զարգացման ոչ լեգիտիմ երեխաներին։ Այսպես իրենք իրենց ընկալում են որպես «զրկված», իսկ Եվրոպան ՝ որպես «զրկված»։ Նման կարծրատիպերից ազատվելու համար ազգը սկսում է արժեքներ ստեղծել, որոնցով պետք է կրթի սերունդներին, որոնք պետք է ցույց տան իր գերազանցությունը։ Նման արժեքն այն է, որ թուրքերը բարձր ռասա էին, հերոսական անցյալ ունեին, և նրանք ծնվել էին ուրիշների վրա իշխելու համար։ Նրանք փոխում են իրենց բարբարոսությունը ՝ նախասահմանված լինելով կառավարել մնացածը։ Սա ինչ-որ չափով նման է հրեական դժգոհությանը, այնքանով, որ լինելով նվաստացած ազգ ՝ նրանք այն հաղթահարեցին ՝ իրենց համարելով իրենց ընտրյալ ազգ։ Փառավոր անցյալ ունեցող ժողովուրդները անընդհատ ճնշվում են այդ անցյալի կողմից, հատկապես երբ նրանք թույլ են, նրանք անընդհատ ենթարկվում են նվաստացման, վախենում են մոտալուտ վախճանից։ Թուրքիան կանգնած էր փլուզման եզրին ՝ անընդհատ պարտվող պատերազմների արդյունքում։ Հսկայական տարածքներ կորցնելուց բացի, եվրոպական երկրները խառնվում էին նաև կայսրության ներքին գործերին ՝ որպես հիմք օգտագործելով քրիստոնյաներին։ Փառավոր անցյալի և կեղտոտ ներկայի խորացող հակասությունը հանգեցնում է այդ անցյալը վերակենդանացնելու համապետական ​​ցանկությանը։ Քանի որ Թուրքիան անզոր էր Արեւմուտքի դեմ, իր վրեժխնդրության համար նրանք փնտրում էին նրանցից ամենաթույլին ՝ իր տարածքում ապրող քրիստոնյա ժողովուրդներին։ Սա հիշեցնում է զսպման արտաքին մոդելը, երբ կեղեքիչին դիմադրելու անկարողությունից ելնելով այլ տեղական լուծումներ փնտրելով ՝ նրանք ըմբոստանում են ճնշողի իշխանության դեմ, բայց նա չի կարող հարվածել։ Ահա 1 Հակոբ Օշական ՝ մնացորդը։ Հատոր Գ, Անթիլիաս, 1988, էջ 204։ 2 Մեջբերում է Թաներ Աքչամը. Աքչամ Թ., Թուրքիայի ազգային և հայկական հարցը։ Մոսկվա, 1995, էջ 18։ ինչու թուրքերը որոշեցին վրեժ լուծել իրենց ազգային անհաջողությունների համար ազգային փոքրամասնություններից, որոնք մեղադրվում էին դավաճանության մեջ և ցանկանում էին տապալել օսմանյան հարստությունը։ Այն ժամանակ Թուրքիան նմանվում էր հիվանդ մարդու, բայց. «Հիվա՞ն մարդ ... Եվ շատերը վերադառնում են գերեզմանից։ »1 Հայոց ցեղասպանությունը որպես թուրքական դժգոհության արտահայտություն դիտարկելուց զատ, շատ ավելի կարևոր խնդիր է այսօրվա թուրքական դժգոհությունը, որն արտահայտվում է տարբեր ձևերով։ Օրինակ ՝ այլ ազգերի մշակույթների ու տարածքների ձուլումը, Անատոլիան թուրքական հող է, մշակույթը ՝ թուրքական և այլն։ Այն այնքան մեծ դժգոհություն է արտահայտում, որ անընդհատ վիրավորված է Եվրոպայից, բայց ներքուստ իրենց համարելով փառահեղ ժողովուրդ ՝ իշխելու համար, փորձում է հաղթահարել այն փաստը, որ նրա վատ, բարբարոս, վայրագ պատմությունն անօրինական է։ Այն երբեմն դրսեւորվում է ինքնաարդարացման տեսքով։ Տարածված կարծիք կա, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին հայերը սպանդ են իրականացրել թուրքերի դեմ, բայց երբ նրանք սկսել են հակագրոհել, մեծ աղմուկ է բարձրացել, ինչպես միշտ է պատահում. «Երբ թուրքը սպանվում է, ոչ ոք չի արձագանքում»։ Այնուամենայնիվ, ցեղասպանությունը կատարելով `թուրքական դժգոհությունը չհաղթահարվեց, այսօրվա թուրքերը դա ավելի շատ են կրում։ Գերմանացիները, ի տարբերություն թուրքերի, կարողացան հաղթահարել իրենց վրդովմունքը ՝ ներողություն խնդրելով հրեաներից, կա նրանց հավաքական պատասխանատվությունը, նրանք ավելի շատ խուսափում են անհատական ​​պատասխանատվությունից։ Հիտլերը միակը չէ, ով պատասխանատու է Հոլոքոստի համար։ Թուրքերի պարագայում դա այդպես չէ։ Ինչո՞ւ Գուցե այն պատճառով, որ թուրքերը ազգային ինքնության խնդիր ունեն։ Մենք ականատես ենք լինում, որ այս խնդիրը հստակ դրված է Թուրքիայում 20-րդ դարում։ Թվում է, թե Աթաթուրքը բոլորովին նոր էջ է սկսել Թուրքիայի պատմության մեջ։ Ազգի համար ստեղծվեց մի մոդել, որում միևնույն ժամանակ պետք է լինել թուրք, մահմեդական և եվրոպացի։ Դրա համար անհրաժեշտ էին որոշակի լծակներ, մասնավորապես ՝ լեզուն և պատմությունը։ Առաջին հերթին իրականացվեց լեզվական բարեփոխում, լեզուն թուրքացվեց, ինչը կատարվում է մի շարք քաղաքական մեխանիզմների միջոցով ՝ մեծ թվով արաբերեն բառեր դարձնելով թուրքերեն։ Եվ եվրոպական դառնալու համար այբուբենը արաբերենից վերածվեց լատիներենի, որի արդյունքում ներկայիս սերունդը չի կարող անգամ կարդալ իր նախորդների փաստաթղթերը։ Սերունդների միջեւ շփումը գրեթե անհնար է։ Միևնույն ժամանակ, նրանք պատմությունից վերցնում են այն, ինչը իրենք արժեք են համարում ազգի կայացման համար, որի արդյունքում շատ իրողություններ դուրս են մնում այդ պատմությունից, որն իսկապես գոյություն ուներ։ Բացի այդ, Եվրոպայում ինտեգրվելու մշտական ​​ցանկություն կա, որի համար նրանք վերցնում են եվրոպական արժեքներ։ Valuesամանակակից աշխարհում, այս արժեքների ընդունումը, իհարկե, մեծ դեր է խաղում համաշխարհայնացման պայմաններում քաղաքակիրթ համարվող երկրներին միանալու հարցում, բայց ասիական երկրների համար, բացի շատ առավելություններից, նրանք ունեն նաև իրենց թերությունները, որոնք կապված ազգային հենակետերի հետ։ Գաղտնիք չէ, որ թուրքերն իրենց բնույթով նվաճող են, անընդհատ տարածքներ նվաճելը նրանց համար առաքինություն է համարվում։ Կան մի շարք նմանատիպ «առաքինություններ», որոնք հակասում են եվրոպական արժեքներին։ Եվ այս արժեքների միջև բախման պահին թուրքերը բաժանվում են, նրանք իրենց եվրոպացի են համարում, բայց մյուս կողմից էլ ավելի է սրվում ազգային առաքինություններ կոչվող առանձնահատկությունը (վերոհիշյալը ղեկավարելու կոչված ազգի գաղափարը), որը թույլ չի տալիս լինել եվրոպական։ Այլ կերպ ասած, եվրոպացին մակերեսին է, ասիացին ՝ խորը։ Այսօրվա թուրքում, որքան էլ եվրոպացին փորձի ասիացին վերահսկողության տակ պահել, դրսից թույլ ազդանշանը բավական է ՝ նա կրկին ասիացի է։ Նա նրան այնքան է մոտեցրել իրեն զրկողին, որ կարծես փորձում է մտնել իր մաշկի մեջ, հագնել իրեն զրկողի հագուստը, բայց միևնույն ժամանակ փնտրել «զրկված» մնալու ազգային հիմքեր։ « Այս երկփեղկման մեջ արտահայտվում են ռեզիդենտության նրբությունները, որոնք հաղթահարելու փոխարեն սրվում են։ Այսպիսով, ստացվում է, որ թուրքերը, փորձելով գնալ իրենց եսի հետքերով, որպեսզի ամեն ինչում գիտակցեն թուրքերենը, արդյունքում պարուրեցին իրենց պատմությունը ՝ այդ պատմությունից վերցնելով միայն այն, ինչ այսօրվա թուրքերին է պետք։ որպես ազգ։ «Վարագույրից այն կողմ» այդ պատմությունը լի է վեհությամբ և զորությամբ, բայց երբեմն վարագույրը մի կողմ է անցնում, և դաժան ասիացին դառնում է աչքի համար տեսանելի։ Մի կողմից, նրանք ձգտում են ընդգրկվել Եվրոպայում, դրա համար նրանք ընդունել են եվրոպական արժեքները, իրենք իրենց թողել են, 1 Հակոբ Օշական, էջ. 253։ Մակերեսային պատկերը ստեղծվել է, բայց դրա ներսում ասիականն է։ Մյուս կողմից, նրանք փառաբանում են իրենց անցյալը, բայց չեն ցանկանում առերեսվել ցեղասպանության փաստի հետ այդ անցյալում։ Theեղասպանությունը չճանաչելու պատճառներից մեկն այն է, որ կա մտածելակերպ, որ դա «իրենց» ձեռքի գործն է, ուստի միայն «նրանք» են պատասխանատու և կրկին հակասություն։ Ովքե՞ր են նրանք, եթե ոչ ձեր նախնիները։ Հարց է առաջանում. Արդյո՞ք նրանք պատասխանատվություն չեն զգում կատարված մեղքի համար, բայց արդյո՞ք նրանք համարում են մեծ ու հզոր հայրենիքի անցյալը իրենցը, իրենց ժառանգները, անցյալը, որի ընթացքում տեղի են ունեցել տարածքային և մշակութային յուրացումներ։ Այսպիսով, խոսելով ազգային դժգոհության մասին, մենք նկատում ենք, որ հայերի, թուրքերի, հրեաների դեպքում դրա աղբյուրները (մի կողմից ՝ ընտրված (հրեաներ), բոլորին (թուրքեր), ստեղծագործ և մտավորական (հայեր) ղեկավարելու գաղափարը։ ), մյուս կողմից ՝ նվաստացած, անտեսված վիրավորական եսասիրություն. գաղափար) նման են, բայց գուցե այդպես է արտահայտվում։ Եթե ​​դա միայն վրեժխնդրության դրսևորումներ է ստանում, այն բնույթով կործանարար է դառնում, լճացման հիմնական պատճառներից մեկը դա է։ Այնուամենայնիվ, եթե օգտագործվի ներուժը, որը հնարավորություն է տալիս հաղթահարել խորքային խնդիրները, ապա ազգային ինքնության կերտման գործընթացը կարող է բոլորովին այլ ճանապարհով ընթանալ ինչպես հայերի, այնպես էլ թուրքերի համար։ Մարիամ Ասատրյան «ՎՏԱՆԳԱՎՈՐՄԱՆ» ԴԵՐԸ Ա IDԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ԳՈՐ PRՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Հայոց ցեղասպանություն, ազգային ինքնություն, հայկական ռեսուրսներ և թուրքական հակազդեցություն։

example1414

example1414

1917թ. ամռանն Անդրկովկասյան Առանձին կոմիտեին կից կազմավորվում է Անդրկովկասի վարչատարածքային բաժանման հանձնաժողով, որը պետք է քննարկեր Ժամանակավոր Կառավարության Ներքին գործերի նախարարության կողմից ուղարկված Անդրկովկասի վարչատարածքային բաժանման նախագիծը։ Հանձնաժողովում համաձայնության չգալով, որոշում են նախագիծը փոփոխության ենթարկել, որն էլ ստանձնում է գյուղատնտես Ստեփան Իվանի Կամսարականը։

Նախաբան 1917 Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասի տարածաշրջանի բարեփոխման և ազգային սահմանների գծման ամենալուրջ խոչընդոտներից մեկը գոյություն ունեցող վարչատարածքային միավորներն էին։ Իրավիճակը հատկապես մտահոգիչ էր հայերի համար, քանի որ Անդրկովկասի 28 հայաբնակ նահանգներից միայն չորսն էին կազմում մեծամասնություն [3, p. 26], բայց նրանք տարածաշրջանում երրորդն էին թաթարներից և վրացիներից հետո, և շատ քաղաքներում նրանք կազմում էին մեծամասնությունը [1, 232]։ Անդրկովկասի վարչական սահմանների փոփոխության ծրագիրը, որը հաստատվել է Պետրոգրադի ժամանակավոր կառավարության ներքին գործերի նախարարության կողմից ստեղծված հանձնաժողովի կողմից, քննարկվում է Անդրկովկասի առանձին կոմիտեի Վարչական սահմանների փոփոխության կոմիտեի կողմից, որի կազմում ընդգրկված են հիսուն ներկայացուցիչներ Անդրկովկասի երեք խոշոր ժողովուրդներից։ [12] Վիճելի են համարվում Ելիզավետպոլի, Երևանի և Թիֆլիսի, atաքաթալայի, Կարսի և Բաթումիի նահանգները։ Հանձնաժողովի նիստերում քննարկումներն անցել են տարաձայնություններով ՝ կտրուկ արտահայտվելով իրենց հայ «մահմեդական ներկայացուցիչների» շրջանում, ինչի պատճառով որոշվել է փոխել ծրագիրը։ Այն բաղկացած է Ստեփան Իվանի Կամսարականից, հայ գյուղատնտեսից, ով ակտիվ մասնակցություն է ունեցել հայկական ծրագրի կազմմանը ՝ հիմնված ազգագրական, տնտեսական և աշխարհագրական սկզբունքների վրա։ [4, թ. 199] Թեմայի ուսումնասիրությունն արդիական է այսօր ՝ հաշվի առնելով տարածաշրջանային իրողությունները, Ադրբեջանի կողմից արված հայտարարությունները և հայկական հողերի նկատմամբ նկրտումները։ Հոդվածի հիմնական հիմքը Հայաստանի ազգային արխիվի և Վրաստանի կենտրոնական պետական ​​պատմության արխիվային չհրապարակված փաստաթղթերն էին։ Նախարարական ծրագրի համաձայն, որը հիմնված էր Գորգ Խատիսյանի կողմից կազմված ծրագրի վրա [6, էջ 1-21], նախատեսվում էր ստեղծել հայաբնակ շրջաններից Ալեքսանդրապոլի, Երևանի, Գանձակի նահանգներ ՝ իրենց գավառներով [15 ], և SI Ըստ Կամսարականի կազմած ծրագրի [7, հ. 3], պետք է ստեղծվեր մեկ պետություն ՝ 15 գավառներով [8, հատ. 1-17]։ Ստորև կներկայացնենք դրանցից յուրաքանչյուրի կազմը ՝ նախարարական ծրագրի համեմատությամբ [10]։ Գյուղատնտեսական շրջանները, նահանգները, նահանգները, ոստիկանության շրջանները, գյուղական հասարակությունները, գյուղերը, շրջանները կվերցվեն որպես վարչատարածքային միավոր `նոր գավառների ձևավորման համար։ 1. Քարավանատան գավառը պետք է ներառեր Երևանի նահանգի Նոր Բայազետ նահանգի ոստիկանության չորրորդ շրջանից correspondազախի գավառին համապատասխանող գյուղատնտեսական համանուն շրջանը, որը համապատասխանում էր 9ազախի նահանգին [9, 81]։ թ 125] Սեմյոնովկա և Չիրչիրսկ գյուղի Չիբուխլի գյուղեր [8 9-10]։ Նախարարական ծրագրի համաձայն ՝ ընդգրկվել են Կարավանսարա նահանգի Կոտիկենդ և Տատլիքենդ գյուղական համայնքները, որոնք այս ծրագրով միանալու են Kazakhազախստանի թաթարական գավառին [2։ Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Քարվանասարայ գյուղը։ Ձևավորվող Քարավանատուն նահանգի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 80 հազար 7, որից հայերը ՝ 63 հազար։ (78%,) մահմեդականները ՝ 14 հազար (17%), իսկ օտարերկրացիները ՝ 4 հզ. (5%) [8, թ 9]։ Նախարարական ծրագրի համաձայն, Քարավանսարի նահանգը մտնելու էր 74 հազար բնակիչ ունեցող Գանձակի նահանգ, որից հայերը կկազմեին 61 հազար։ (83%), մահմեդականները ՝ 9 հազար (11%), իսկ օտարերկրացիները ՝ 4 հազար։ 2. Գանձակի նահանգը, որը հայտնի էր որպես raրաբերդ-Գյուլիստան անունով, պետք է բաղկացած լիներ Ելիզավետպոլի և Երևանի նահանգների մասերից։ Ելիզավետպոլի նահանգը պետք է ներառեր շրջաններ Ելիզավետպոլի Ջև Չանշիր նահանգներից [5, 48-49], որոնք կազմում էին Ուլու-rabարաբեկ գյուղատնտեսական շրջանը [9, 81-82], ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, Գեշտակի գյուղական համայնքը հանվեց Ուլու-rabարաբեկ գյուղատնտեսական շրջանը և միացավ Նոր Բայազետ նահանգին, իսկ Նոր Բայազետ նահանգի ոստիկանության չորրորդ շրջանի ilիլ գյուղական համայնքին միացվեց Երջան նահանգից։ Նահանգն ունենալու էր 135 հազ. բնակիչներ, որոնցից հայերը կկազմեին 79 հազար (60%), մահմեդականները ՝ 42 հազար։ (31%), իսկ օտարերկրացիները ՝ 13 հազ. (9%) [8, էջ 8-9]։ Գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Ելիզավետպոլ քաղաքի հայկական առափնյա մասը։ Նախարարական ծրագրի համաձայն ՝ Գանձակի նահանգը կունենար 114 հազ. Բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 67 հազ. (59%), մահմեդականները ՝ 29 հզ. (25%), օտարերկրացիները `18 հազ. (16%) [2 տարի 131]։ 3. Շուշիի գավառը պետք է բաղկացած լիներ Ելիզավետպոլի նահանգի Շուշիի, Կարջագինի, geանգեզուրի նահանգներից։ Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Շուշի քաղաքը։ Նահանգն ունենալու էր 169 500 բնակչություն, որից հայերը ՝ 114 հազար։ (67%), մահմեդականները ՝ 54 հզ. (32%), օտարերկրացիներինը `1500 (0,7%) [8, 8-9]։ Նախարարական ծրագիրը նախատեսում է ընդհանուր 214 հազար բնակչություն, որից հայերը `88 հազար։ (69%), մահմեդականները ՝ 38 հզ. (30%), օտարերկրացիները ՝ հազարավոր։ 4. geանգեզուր անգ Theանգեզուրի գավառը ՝ Գերուսի կենտրոնը, այժմ ՝ Գորիսը, բաղկացած կլիներ panափանի գյուղատնտեսական շրջաններից։ Նախարարական պլանի համաձայն, Թեմուր-Մուսկալինսկ, Դոնդարլինսկ, Շիխավենսկ, Խոջագանսկ, Մոլլա-Բուրանսկ, Ռաբանդսկ գյուղական համայնքները geանգեզուրի նահանգից պետք է տեղափոխվեին Կարիագինի թաթարական նահանգ, բայց Կամսարականի ծրագրի համաձայն ՝ նրանք պետք է մնային geանգեզուր գավառը։ Նորաստեղծ նահանգում 7 Վիճակագրական տվյալներն ըստ բնօրինակների են։ Բնակչությունը կազմելու էր 136,000 մարդ, որից 88,000-ը (66%) հայեր էին, 46,000 (33%) մահմեդականներ և 2000 (1%) օտարերկրացիներ։ Ըստ նախարարական ծրագրի ՝ բնակչությունը 127 հազար էր, որից հայերը ՝ 88 հազար։ (69%), մահմեդականները ՝ 38 հազ. (30%), օտարերկրացիները ՝ հազարավոր (1%) [2 131] 5. Նախիջևանի գավառը պետք է բաղկացած լիներ Նախիջևանի, Նախիջևան և Օրդուբադ քաղաքների Նախիջևանի «Շարուր-Դարալագյազ» գավառներից։ Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Նախիջևանը։ Նախարարական ծրագրի համաձայն ՝ Նախիջևանի նահանգի ոստիկանության առաջին շրջանի Կիվրա գյուղը պետք է միանար նորաստեղծ մարզին, իսկ Կամսարական նախագծի համաձայն ՝ Շարուրի նահանգին։ Գավառում ընդհանուր առմամբ կլիներ 135 հազար, որից 57 հազարը `հայեր։ (42%), մահմեդականները ՝ 77 հազար (57%), ոչ մուսուլմանները ՝ հազարավոր։ [8, 8-9] Նախարարական ծրագրի համաձայն, գավառի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 143 հազար, որից 58 հազար հայ։ (41%), մահմեդականները ՝ 84 հազ. (58%), օտարերկրացիները ՝ հազարավոր (1%) [14]։ 6. Շարուրի գավառը պետք է բաղկացած լիներ Շարուր-Դարալագյազ, Երևան, Նախիջևան և Սուրմալու գավառներից։ Շարուր-Դարալագյազ նահանգից Ալախլիի, Ենգիջինի, Յաջինի, eyեյվայի, Պուսյանի, Կարաբուժի ոստիկանության առաջին շրջանները ընդգրկվել են ոստիկանության առաջին շրջանում, Երևանի ոստիկանության չորրորդ շրջանից ՝ Սադարակ, Դավալու, Բուրուկին գյուղական համայնքներ / Ghaարախաչ մյուս թաղամաս Վեդիչայսկի մյուս մասը /։ Նախիջեւանի նահանգից ոստիկանության առաջին շրջանի Կիվրագի գյուղական համայնքը նախարարական ծրագրի շրջանակներում պետք է մնար Նախիջեւան նահանգում։ Արալիխ-Բաշքենդ, Արալիխ-Սուրբ-Օհան, Առատան, Լութլուղ, rabարաբեկլու և Էյմջա գյուղերը Սուրմալուի նահանգից ոստիկանության երկրորդ շրջանի Արալիխ գյուղական համայնքից։ Գավառը կունենար 78 հազար բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 9 հազար։ (12%), մահմեդականները ՝ 61 հազ. (78%), ագահները ՝ 8 հզ. (10%)։ 8-9] Նախարարական ծրագրի համաձայն, գավառի բնակչությունը կկազմեր 98 հազար, որից հայերը ՝ 18 հազար։ (19%), մուսուլմանները ՝ 80 հզ. (81%) [2 թ. 134]։ 7. Էջմիածնի նահանգը պետք է կազմվեր Էջմիածնի և Սուրմալուի գավառների մասերից։ Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, Սուրմալու նահանգի ոստիկանության առաջին շրջանը պետք է միանար Էջմիածնի նահանգին առանց Կամսարի ծրագրի, առանց Ալիքուչակի գյուղական համայնքի, Կոշի գյուղական համայնքը չորրորդ նահանգից, Խոջա-Յարալու գյուղերից։ Գավառը կունենար 183 հազար բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 130 հազար։ (71.0%), մահմեդականները ՝ 47 հազ. (26.0%), օտարերկրացիները `6 հազ. (3.0%)։ [8, 8-9] Ըստ նախարարական ծրագրի, բնակչությունը կկազմեր 132 հազար, որից հայերը կկազմեին 95 հազար։ (72%), մահմեդականները ՝ 36 հազ. (27%), օտարերկրացիները `հազարավոր, (1%) [2 տարի։ 8. Նոր Բայազետ նահանգը պետք է կազմավորվեր Ելիզավետպոլի նահանգի shանշիրի, Երեւանի նահանգի Երջանի, Նոր Բայազետի, Շարուր-Դարալագյազգավարների և Նոր Բայազետ քաղաքների մասերից։ Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, ilիլը կորցրեց գյուղական համայնքը, որը պետք է անցներ Քարավանատան և Գանձակի նահանգներ, բայց նրանց միացան Գանշակի գյուղական համայնքը ՝ Չանշիր նահանգից, և Արմիկ, haարախաչ և գյուղական համայնքները։ Երեւանի նահանգից Վեդիչայսկի գյուղական համայնքի մի մասը։ Նահանգն ունենալու էր 174 հազ. բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 102 հազ. (60.0%), մահմեդականները ՝ 69 հազ. (39.0%), օտարերկրացիները `3 հազար (1.0%)։ [8, թ. 8-9] Ըստ նախարարական ծրագրի ՝ բնակչությունը կկազմեր 146 հազար, որից 100 հազարը ՝ հայեր։ (68%), մուսուլմանները ՝ 45 հզ. (32%) - օտարերկրացիներ ՝ հազարավոր։ [2, էջ 134] 9. Երևանի նահանգը պետք է բաղկացած լիներ Երևանի, Նոր Բայազետի, Երևան գավառներից։ Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, Կիվրագսկի գյուղական համայնքը միանում է Շարուր նահանգին։ Գավառի բնակչությունը կկազմեր 220 հազար, որից հայերը ՝ 140 հազար։ (64.0%), մահմեդականները ՝ 70 հզ. (32.0%), օտարերկրացիները `10 հազ. (4.0%)։ Նախարարական ծրագրի համաձայն, ընդհանուր թիվը կկազմեր 238 հազար, որից հայերը կկազմեին 154 հազար։ (65%), մահմեդականները ՝ 73 հզ. (31%), օտարերկրացիները ՝ 11 հազար (4%)։ 10. Կուլպինսկի (Կողբ) նահանգի ձևավորումը չի նախատեսվել նախարարական ծրագրով։ Նրա բնակչության հիմնական մասը պետք է որ լինեին քրդերն ու եզդիները։ Որպես ազգային փոքրամասնություն, նրանցից պահանջվում է կազմել առանձին գավառ, որին հակադրվում է թաթարական պատվիրակ Շեյխուլիսլամովը [8, հ. 2] ՝ արտահայտելով այն միտքը, որ քրդերը, որպես մահմեդականներ, պետք է միավորվեն թաթարների հետ, բայց նրա առաջարկները չեն ընդունվում։ Իսկ Սուրմալուի նահանգը, որը կձևավորվի նախարարական ծրագրով, ներառված չէ Կամսարականի պատրաստած ծրագրում. Նրա մասերից պետք է կազմվեին Էջմիածնի և Կուլպինսկի նահանգները։ Կուլպինսկի գավառը պետք է ստեղծվեր Սուրմալուի, Էջմիածնի, Նախիջանի նահանգներից, Կաղզվանի շրջանից։ Սուրիկալու նահանգում պետք է ընդգրկվեին ոստիկանության առաջին շրջանի Ալիքուչակի գյուղական համայնքը, ոստիկանության երրորդ շրջանի Գյուլուջ, alaալալի-Սաքանլի, Եզիդի-Հասանլի, Կուլպին, Օղրուջին և Ռադիկ-Սինակ գյուղական համայնքները։ Էջմիածնի նահանգից պետք է ընդգրկվեին ոստիկանության երրորդ շրջանի Շահարիարի գյուղական համայնքի Աշար, Շախվերուտ, Խոջա-Յարալու, Խեյրիբեկլու և Հաջիբայրամլու գյուղերը, իսկ չորրորդ `Բողութլի, Ներքին-Աղջաքիլիսա և Թալիշ գյուղական համայնքները։ ոստիկանության թաղամաս։ Նախիջևանի ոստիկանության շրջանի toամալդին, Ալյամսկ, Պակրանսկ, Դիգորի, Նախիջևան, Եզիդիական, Բադժալինսկի, Սուսուզսկի, ilanիլանսկի, irիրիխլինսկի, irիրչինսկի, Պիվիկ Սուֆլինսկ և Պիվիկ Սուֆլիշմեն գյուղերը պետք է ընդգրկվեին Կաղզվանի շրջանից։ Նորաստեղծ նահանգի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 84 հազար, որից հայերը կկազմեին 25 հազար։ (30.0%), մահմեդականները `24 հազար (29.0%) և ոչ մուսուլմանները` քուրդ եզդիներ, 35 հազ. (41,0%) [8, թ 9]։ 11. Ալեքսանդրապոլի նահանգը պետք է ներառեր համանուն նահանգը, բացառությամբ ոստիկանության առաջին շրջանի `Փամբակի կենտրոնով։ Բնակչության ընդհանուր թիվը կկազմեր 191 հազար, որից հայերը կկազմեին 176 հազար։ (92.0%), մահմեդականները ՝ 3 հզ. (2.0%), օտարերկրացիները `12 հազար (6.0%)։ [8, էջ. 9] Նախարարական ծրագրի համաձայն, Ալեքսանդրապոլի նահանգը պետք է ունենար 204 հազ. բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 160 հազ. (83.0%), մահմեդականները ՝ 22 հազ. (11.0%), օտարերկրացիները `12 հազ. (6%)։ [14] 12. Լոռու մարզը բաղկացած կլիներ Երևանի Ալեքսանդրապոլ-Թիֆլիս (Թբիլիսի) նահանգի Բորչալուի գավառների մասերից։ Նախարարական պլանի համաձայն, Ալեքսանդրապոլի նահանգի ոստիկանության առաջին շրջանը պետք է ընդգրկվեր Լոռու մարզում, ամբողջությամբ `« Փամբակ »կենտրոնով, և Կամսարականի ծրագրի համաձայն` Նալբանդ գյուղի հասարակությունը հեռացվեց Ալեքսանդրապոլից։ Լոռու մարզի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 105 հազար, որից հայերը ՝ 79 հազար։ (74.0%), մահմեդականները `10 հազար (10.0%), օտարերկրացիները` 16 հազար (15.0%)։ [8, 9-րդ] Ըստ նախարարական ծրագրի, Լոռու մարզն ունենալու է 120 հազ. բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 92 հազ. (77.0%), մահմեդականները ՝ 14 հզ. (12.0%), օտարերկրացիները `14 հազար (11.0%)։ [2 թ. 133] 13. Ախալքալաքի գավառը համընկավ նախարարական ծրագրի հետ, որը բաղկացած էր Թիֆլիսի (Վրաստան) Բորչալու, Գորի և Ախալքալաք նահանգներից։ Ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 120 հազար, որից հայերը կկազմեին 94 հազար (79,0%), մահմեդականները ՝ 10 հազար։ (8.0%), օտարերկրացիները `16 հազ. (13.0%)։ [2, թ. 133] 14. Կարսի նահանգը «համապատասխանում էր նախարարական ծրագրին» բաղկացած էր ամբողջովին Կարսի մարզից ՝ համանուն կենտրոնով։ Ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 193 հազար, որից հայերը ՝ 83 հազար (43,0%), մահմեդականները ՝ 49 հազար (25,0%), օտարերկրացիները ՝ 61 հազար։ [14] 15. Կաղզվանի գավառը, որը համընկնում էր նախարարական ծրագրի հետ, կստեղծվեր Կաղզվանի շրջանի Կաղզվանի և Խորասանի գավառների մասերից ՝ առանց Նախիջևանի նահանգի, Կաղզվանի կենտրոնով։ Ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 82 հազար, որից հայերը կկազմեին 35 հազար (45,0%), մահմեդականները ՝ 26 հազար։ (32.0%), օտարերկրացիները `21 հազ. (23.0%)։ [2, էջ. 133] Եզրակացություն։ Փոփոխված նախագիծը հանձնաժողովը չի ընդունում, այն մերժվում է վրաց-թաթարական ներկայացուցիչների կողմից 1917 թ.-ին։ Հոկտեմբերի 14-15-ին Անդրկովկասի Առանձնացված Գլխավոր կոմիտեի նիստերի ընթացքում։ [11 թ. 177-178] Խորհրդակցության նախագահ, Վրաստանի ներկայացուցիչ Ա. Չխելագարվելու առաջարկով, նույնիսկ նախագիծը մերժվում է։ Վրացիներից բացի, նրա առաջարկին միանում են թաթարները։ [16] Վրաստանի ներկայացուցիչների այս վերաբերմունքի պատճառը ծրագրի հիմքում ընկած, ծրագրի անխոցելի լինելու գիտակցումն ու վախն էր։ ԳԻՐՔ 1. Իշխանյան Բ. «Անդրկովկասյան ժողովուրդների վիճակագրական ուսումնասիրություն»։ Առաջին մասը ՝ ժողովուրդների տարածքային բաժանումը։ Բագու, տպարան «Ուրարդիա»։ 1919 թ 254 էջ։ 3. Վրացյան Ս. Կյանքի ուղիներ, դեպքեր, դեմքեր, զգացմունքներ, Դ. Հատոր։ Բեյրութ «Մշակ» տպարան. 1965 թ. 306 էջ։ ՓԱՍՏԵՐ 4. Համահայկական խորհրդակցություններ (1912-1920), Փաստաթղթերի ժողովածու։ Կազմողներ ՝ Ամատունի Վիրաբյան, Գոհար Ավագյան, Ռոջենտ Գրիգորյան, Ալբերտ Քիրիմյան, Եր և ան։ Հայաստանի ազգային արխիվ։ 2004 թ 788 էջ։ 6. Հայաստանի ազգային արխիվ (այսուհետ `ՀՀԱ), ֆոնդ 375, ցուցակ 1, ԲԻINՆԵՍԻ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆ 69։ 7. AAA ֆոնդ 375, ցուցակ 1, դեպք 70։ 8. ՀՀՀ հիմնադրամ 375, ցուցակ 1, դեպք 76։ 9. ՀՀՀ ֆոնդ 375, ցուցակ 1, դեպք 78։ 10. ՀՀՀ ֆոնդ 375, ցուցակ 1. գործ 75։ նկարագրություն 1, փաստաթուղթ 13։ ՓՈՐՁԵՐ 15. «Արեւ», Բաքու, N 220, 19 հոկտեմբերի 1917։ 16. «Հորիզոն», Թիֆլիս (Վրաստան), N 228, 26 հոկտեմբերի, 1917 թ. ։

example333

example333

Զբոսաշրջության գլխավոր ուղղություններից մեկի՝ հյուրընկալության ոլորտի տնտեսական վերելքը պահանջում է նաեւ ֆինանսական վերահսկողության համակարգում ու բարելավում։ Առաջարկվում է հետեւել միջազգային փորձին՝ մասնավորապես կիրառելով ամերիկյան հայտնի մոդելը՝ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգը (USALI)։ Հոդվածը երեւան է հանում այդ համակարգի առավելությունները եւ քննարկում դրա ներդրման հնարավորությունները ՀՀ-ում։

Ժամանակակից աշխարհի ինտեգրացման եւ գլոբալացման միտումներն անխուսափելիորեն հանգեցնում են երկրների միջեւ մարդկանց հոսքի ավելացմանը, ինչն էլ բարելավում է հյուրընկալության ոլորտի զարգացման նախապայմանները։ Սա իր հերթին նշանակում է, որ հյուրընկալության ոլորտի մյուս բոլոր օբյեկտներին զուգահեռ՝ զարգացում է ապրում նաեւ հյուրանոցային բիզնեսը։ Համաշխարհային տուրիստական կազմակերպության տվյալներով ներկայումս աշխարհում գործում են 16 միլիոնից ավելի հյուրանոցներ, որոնց մոտ 20%-ը հյուրանոցային ցանցերն են 1 ։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, այստեղ, ըստ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության վերջին տվյալների, 2017 թվականին գործում էր 556 հյուրանոցային օբյեկտ, ինչը շուրջ 36%-ով ավելի շատ է, քան 2014 թվականին։ Վերջին 4 տարիների ընթացքում հյուրանոցային օբյեկտների թիվը ՀՀ տարածքում աճել է միջինում տարեկան մոտ 12%-ով։ Այդուհանդերձ, մինչ օրս միջազգային ցանցերի պատկանող հյուրանոցների թիվը ՀՀ-ում չի անցնում մեկ տասնյակից։ 178Նկար 1. Հյուրանոցային տնտեսությունների թիվը ՀՀ-ում 2 Հյուրանոցների քանակին զուգահեռ բնականաբար աճում են նաեւ դրանց շրջանառության ծավալները։ Այս ցուցանիշի վերջին տարիների դինամիկան պատկերավոր դարձնելու համար այն ներկայացնենք ստորեւ բերվող գրաֆիկով։ Նկար 2. Հյուրանոցների շրջանառությունը կացության կազմակերպումից ստացված եկամուտներից (1,000 ՀՀ դրամ) 3 Ինչպես երեւում է գրաֆիկից, հետճգնաժամային տարիներին ՀՀ-ում կացության կազմակերպումից ստացվող եկամուտները հյուրա179նոցներում գրանցում են միայն աճի միտում։ Մասնավորապես 2018 թվականին այդ շրջանառությունը կազմել է շուրջ 34,5 միլիարդ դրամ, ինչը գրեթե 3 անգամ ավելի է, քան դրանից 7 տարի առաջ։ Կարելի է նկատել նաեւ, որ վերջին 2 տարիներին աճի տեմպն էլ ավելի է մեծացել՝ գերազանցելով տարեկան 20%-ը։ Համոզվելով հյուրընկալության ոլորտում եւ մասնավորապես հյուրանոցային շուկայում տիրող տնտեսական ակտիվության մեջ՝ կարող ենք պնդել, որ ոլորտի կարգավորումները բարելավելն արդիական հիմնախնդիր է, քանի որ զարգացող ճյուղը կարիք ունի կայուն եւ բազմափորձ հենասյուների։ Բացի դրանից, շրջանառության ծավալների նմանատիպ աճը միանշանակ կգրավի շահագրգիռ անձանց ուշադրությունը՝ նոր ներդրումներ կատարելու համար։ Համապատասխանաբար կարիք կլինի մեծացնել նաեւ պետական ներգրավվածությունը ոլորտի մի շարք հարցերում, որոնց թվում են նաեւ առանձնահատուկ ֆինանսական վերահսկողություն եւ հարկային քաղաքականություն իրականացնելու հնարավորությունները։ Այս պատճառով էլ կարելի է գնահատել, որ ոլորտի բոլոր մանրուքները հաշվի առնող եւ հուսալի ֆինանսական համակարգի ներդրման առաջարկը կարող է հետաքրքրական հնչել հյուրանոցային շուկայի բուռն զարգացման շրջանում։ Այսպիսով, հյուրանոցային ոլորտի հայկական շուկան ժամանակի հրամայականով պահանջում է թե՛ քանակական եւ թե՛ որակական աճ։ Վերջինս կարող է արձանագրվել միջազգային լավագույն փորձի կիրառման արդյունքում։ Խոսքը ոչ միայն միջազգային ցանցի հյուրանոցներ բացելու, այլեւ արդեն իսկ գործող հյուրանոցներում միջազգային արդյունավետ ստանդարտների ներդրման մասին է։ Ընդ որում նշված ստանդարտները վերաբերում են հյուրանոցային օբյեկտի ինչպես գործառնական, այնպես էլ ֆինանսական կառավարմանը։ Ցանկացած այլ ոլորտի բիզնեսի նման հյուրանոցում նույնպես արդյունավետությունն ու զարգացումը մեծապես պայմանավորված են նաեւ ֆինանսների արդյունավետ կառավարմամբ։ Ուստի ոլորտի առաջընթացը ենթադրում է նաեւ ոլորտում ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության համակարգի ստեղծում եւ կատարելագործում։ Այս համատեքստում փորձենք ուսումնասիրել հյուրանոցային տնտեսություններում ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության միջազգային փորձն ու դիտարկել դրանք ՀՀ-ում գործող հյուրանոցներում կիրառելու հնարավորությունները։ Հյուրանոցային ոլորտում ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության իրականացումը հիմնականում կողմնորոշված է եվրոպական եւ ամերիկյան ստանդարտների ուղղությամբ։ Սակայն այս ոլորտի համար իսկական դրոշակակիր է ամերիկյան հյուրանոցային 180տնտեսություններում կիրառվող ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության ամենաարդյունավետ փորձը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ 1920-ական թվականներին՝ ԱՄՆ-ի տնտեսության զարթոնքի փուլում, հյուրընկալության ոլորտը վերելք ապրեց, ինչն էլ շարժառիթ հանդիսացավ տվյալ ոլորտի ֆինանսական եւ հաշվապահական մասնագետների համար՝ սահմանելու հաշվապահական հաշվառման իրականացման համընդհանուր ուղեցույցների շարք, որը հայտնի է որպես Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգ (Uniform System Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգը ստեղծվել եւ առաջին անգամ կիրառվել է 1926թ. ԱՄՆ-ում։ Համակարգի առաջին հրատարակության տպագրությունից հետո ձեւավորվեց ձեռնարկի հանձնախումբը, որի միջնորդությամբ էլ շարունակվեցին բուն աշխատանքները։ Նյու Յորքի հյուրանոցային հաշվապահների ասոցիացիայի (Hotel Accountants Association of New York City) կողմից հիմնադրվեց այժմ հայտնի Հյուրընկալության ֆինանսական եւ տեխնոլոգիական միավորում (Hospitality Financial and Technology Professionals - HFTP) կազմակերպությունը, որը կարգավորում էր ասոցիացիաների մասնակցությունը միասնական համակարգի նախկին հրատարակությունների փոփոխման աշխատանքներին։ 1961 թվականին Հյուրանոցների ու հյուրընկալության ամերիկյան ասոցիացիան (American Hotel & Lodging Association - AH&LA) իր անդամների պահանջով Հաշվապահների ազգային ասոցիացիային (National Association of Accountants) նշանակեց փոքր հյուրանոցների եւ մոթելների հաշիվների միասնական համակարգի ստեղծման եւ զարգացման պատասխանատու։ Սակայն 1996 թվականին որոշում ընդունվեց միասնական համակարգի երկու ուղղությունները վերամիավորել հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգ անվան տակ 4 ։ Այդ ժամանակ Հյուրանոցների ու հյուրընկալության ամերիկյան ասոցիացիայի ֆինանսական կառավարման խորհուրդը Նյու Յորքի հյուրանոցային հաշվապահների ասոցիացիայի եւ հյուրընկալության ֆինանսական եւ տեխնոլոգիական միավորման հետ մեկտեղ սկսեց ձեռնարկի նոր հրատարակության աշխատանքները։ Այս համակարգը ներկայումս զարգանում եւ կատարելագործվում է հյուրընկալության ֆինանսական եւ տեխնոլոգիական միավորման (HFTP) եւ հյուրանոցների ու հյուրընկալության ամերիկյան ասոցիացիայի կրթական ինստիտուտի (Educational Institute - EI of AH&LA) կողմից։ Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգը, գոյությունը պահպանելով ավելի քան 90 տարի, փորձված եւ 181արդարացված է նաեւ ժամանակով։ Այն փաստը, որ համակարգն ունեցել է տասնմեկ իրար հաջորդող խմբագրական խորհուրդներ, որոնց շարքերում են բազմաթիվ բարձրորակ մասնագետներ, կառավարչական ընկերություններ, սեփականատերեր եւ հաշվապահներ, անհերքելի է դարձնում, որ համակարգը հիմնովին մշակվել եւ կերտվել է՝ հյուրանոցային տնտեսությանը կատարելապես ծառայելու համար։ Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի հիմնական սկզբունքն այն է, որ արդյունքներն արտահայտվում են ըստ բաժինների՝ պատասխանատվության կենտրոնների հիման վրա։ Վերջիններս կարող են ներկայացվել թե՛ որպես եկամտի եւ թե՛ որպես ծախսային կենտրոններ։ Այսինքն՝ ըստ այս համակարգի՝ ամբողջ հյուրանոցը բաժանվում է բաժինների, որոնցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու է իր բլոկի եկամտի ու ծախսի համար։ Որոշ հյուրանոցներում կարող են որոշ պատասխանատվության կենտրոններին համապատասխան առանձին կառուցվածքային ստորաբաժանումներ բացակայել, սակայն, անկախ այս հանգամանքից, պատասխանատվության կենտրոններն առանձնացվում են ըստ համակարգի։ Հյուրանոցային ոլորտի համար տվյալ միասնական համակարգի ստեղծումն ու ներգրավումը կենսական նշանակություն ունեին բազմաթիվ պատճառներով։ Առաջին հերթին հանդիսանալով համընդհանուր միասնական ուղեցույց ոլորտի բոլոր ներկայացուցիչների համար՝ այն ապահովում է տարբեր ընկերությունների միջեւ համադրելիությունը, համեմատականներ եւ զուգահեռներ անցկացնելու հնարավորությունը։ Համակարգի լիակատար ներկայացվածության շնորհիվ հնարավոր է դառնում նրա՝ որպես ամբողջական կիրառությունը հյուրընկալության ոլորտի բոլոր օբյեկտների կողմից։ Միասնական համակարգի պատշաճ ներգրավումը օգտագործողների կողմից լծակ է՝ համեմատելու մեկ օբյեկտի ֆինանսական արդյունքները մյուսի հետ։ Համադրելիության հետ զուգահեռ առաջ է գալիս նաեւ թափանցիկությունը։ Շնորհիվ մեկ միասնական ուղեցույցի՝ բազմաթիվ վրիպումներ եւ հաշվետվությունների ներկայացման ոչ ցանկալի մեթոդներ վերանում են, ինչն էլ ապահովում է հաշվապահության թափանցիկությունը բոլոր կողմերի համար։ Այդ թվում համակարգի միասնականությունն ապահովում է նաեւ հաշվետվությունների լիակատար հասանելիությունը հնարավոր ներդրողներին ու հաճախորդներին։ Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի հիմքում դրված են ֆինանսական հաշվետվությունների հիմնական ձեւերից երեքը. 182• հաշվապահական հաշվեկշիռը, • եկամուտների եւ ծախսերի մասին հաշվետվությունը, • դրամական հոսքերի մասին հաշվետվությունը։ Միասնական համակարգը ուղեցույց է ոչ միայն ֆինանսական եւ հաշվապահական մասնագետների, այլ նաեւ կառավարիչների, սեփականատերերի, ձեռնարկատերերի եւ հաշվապահական տեղեկատվության բոլոր ներքին եւ արտաքին օգտագործողների համար։ Համակարգն արդյունավետ գործիք է ֆինանսական եւ հաշվապահական մասնագետների համար՝ ներկայացնելու հյուրանոցի ֆինանսական գործառնությունները մեկ ընդհանուր եղանակով։ Եթե հյուրանոցի սեփականատերն ունի մի քանի հյուրանոցներ՝ աշխարհի տարբեր ծայրերում գտնվող եւ տարբեր ֆինանսական մասնագետներով, ապա մեկ միասնական համակարգի բացակայությունը կհանգեցնի հյուրանոցների շահութաբերության վերաբերյալ տեղեկատվության խեղաթյուրմանն ու անհավաստիությանը։ Հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի վերաբերյալ իրենց կարծիքն են հայտնել նաեւ մի շարք անկախ փորձագետներ, որոնց թվում՝ Օ’Քոննորս Դեյվիս խորհրդատվական ընկերության ավագ մասնագետ Ռոնալդ Մարտինեսը։ Ըստ նրա՝ միասնական համակարգն ապահովում է հաշվետվության բաղադրիչների ներկայացումը մեկ ընդհանուր եղանակով եւ սկզբունքներով, ինչն էլ ստույգ տեղեկատվության երաշխիք է տարբեր տնտեսվարող միավորներ համեմատելիս 5 ։ Միչիգանի պետական համալսարանի եւ Հիլթոնի հյուրանոցների պրոֆեսոր Ռայմոնդ Շմիդգալն էլ իր աշխատությունում 6 նշում է, որ հաշիվների այս միասնական համակարգը ժամանակով փորձված, պատրաստի օգտակար մոդել է, որը հեշտորեն ներգրավելի է տարբեր մասշտաբների գործառնությունների իրականացման ժամանակ։ Այն ներառում է Համընդհանուր հաշվապահական հաշվառման սկզբունքների (Generally Accepted Accounting Principles - GAAP) անբաժանելի բաղադրիչները՝ կայունություն, անաչառություն, արժանահավատություն, ճշգրտություն, եւ արտացոլում է անթերի կատարված հաշվապահական հաշվառումը։ Այս ամենի արդյունքում առաջ է քաշվում այս հոդվածի՝ մեզ համար գլխավոր հարցը։ Ինչպիսի՞ կիրառություն ունի USALI-ն ՀՀ տարածքում գործող հյուրանոցներում։ Արդյո՞ք մեր տեղական հյուրընկալության ոլորտին անհրաժեշտ է հաշիվների միասնական համակարգի ներդրումը եւ եթե այո, հետագա ի՞նչ քայլերով է պետք այն մտցնել կիրառության։ 183Նախ՝ նշենք, որ չնայած այն հանգամանքին, որ USALI-ն լայն տարածում է ստացել ամբողջ աշխարհում՝ շնորհիվ իր կիրառելիության լայնության, Հայաստանում գործող հյուրանոցների ֆինանսական կառավարման որեւէ հստակ միասնական համակարգ մինչ օրս գոյություն չունի։ Ներկայումս յուրաքանչյուր հյուրանոց, կախված այն հանգամանքից՝ հայկակա՞ն է, թե՞ պատկանում է որեւէ միջազգային ցանցի, ունի իր առանձին ֆինանսական կառավարման համակարգը։ Սակայն, ինչպես ցույց տվեցինք ավելի վաղ, զարգացման կայուն ու դինամիկ տեմպեր գրանցող այս ոլորտում անկասկած անհրաժեշտություն կա ներդնելու ֆինանսական հաշվառման միատարր համակարգ։ Վերջինիս կարեւորությունը մեծ է հատկապես այս փուլում, քանի որ ֆինանսական վերահսկողության արդյունավետ համակարգի ներդրումը զարգացման սկզբնական շրջանում կապահովի դրա հետագա կայունությունը եւ ստացված վիճակագրական ու ֆինանսական հաշվետվությունների հավաստիությունը։ Մյուս կողմից, միասնական համակարգի ներդրումը Հայաստանում հնարավորություն կընձեռի համադրելի դարձնելու ոլորտի բոլոր ներկայացուցիչների ֆինանսական տվյալները, ունենալու միատարր եւ ճշգրիտ վիճակագրական ցուցանիշներ, համեմատելու ինչպես առանձին հյուրանոցներ միմյանց հետ, այնպես էլ նույն հյուրանոցի արդյունքները տարբեր ժամանակահատվածներում, գնահատելու տարբեր պատասխանատվության կենտրոնների գործունեության արդյունքները։ Ակնհայտ դարձնելով ոլորտում ընդհանուր ֆինանսական համակարգ ունենալու առավելությունները՝ կարելի է պնդել նաեւ, որ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի ներդրումը Հայաստանում ավելի արդյունավետ կլինի, քան զարգացնել եւ կատարելագործել մեր տեղական ծրագրերն ու համակարգերը։ Այն հանգամանքը, որ USALI-ն արդեն գրեթե մեկ դար է՝ կիրառվում է աշխարհի բազմաթիվ երկրներում, թույլ է տալիս վստահություն հայտնել առ այն, որ նորից հեծանիվ հորինելու փոխարեն պետք է ընդամենն օգտագործել տրված հնարավորությունը։ Ուստի, կարծում ենք, որ ոլորտում այս հարցով շահագրգիռ որեւէ պետական ներկայացուցչություն պետք է առաջին հերթին ձեռնամուխ լինի հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի ներդրման աշխատանքներին։ Հաշիվների նոր համակարգը ներդնելուն վերաբերող բոլոր վերոնշյալ դրական գործոնների հետ մեկտեղ պետք է հիշել նաեւ օրենսդրական դաշտի մասին։ Այստեղ գաղափարն առաջին հերթին բախվում է հաշվապահական հաշվառման մասին ՀՀ օրենքին, ըստ որի՝ ՀՀ տարածքում գործում են ֆինանսական հաշվետվությունների միջազ184գային ստանդարտները (International Financial Reporting Standards IFRS)։ Սա նշանակում է, որ կարող են որոշակի հակասություններ առաջանալ ՀՀ օրենսդրության եւ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի միջեւ, քանի որ վերջինս ածանցված է hամընդհանուր հաշվապահական հաշվառման սկզբունքներին (GAAP), այլ ոչ թե ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստանդարտներին (IFRS)։ Թվում է, թե այս հանգամանքը կարող է լուրջ սպառնալիք լինել USALI-ն ՀՀ-ում ներդնելու հնարավորությանը, սակայն այս հարցի լուծումը նույնպես կարելի է գտնել միջազգային փորձին հետեւելով։ Ինչպես նշվել էր ավելի վաղ, հյուրընկալության ոլորտում ֆինանսական կառավարման էտալոնն ամերիկյան մոդելն է։ Խոսքը հենց hամընդհանուր հաշվապահական հաշվառման սկզբունքներին համապատասխանող հաշիվների միասնական համակարգի մասին է։ Պատահական չէ, որ այսօր նույնիսկ եվրոպական խոշորագույն հյուրանոցային ցանցերը, ինչպիսիք են օրինակ՝ AccorHotels-ը եւ InterContinental Hotels Group-ը, ձգտում են իրենց ֆինանսական հաշվետվությունները հրապարակել հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգին համապատասխան։ Ընդ որում հանդիպում են եւ՛ ամբողջական կիրառում, երբ ֆինանսական հաշվետվություններն ինքնին ներկայացվում են ըստ USALI-ի, եւ՛ մասնակի կիրառում, երբ ըստ IFRS-ի կազմված ֆինանսական հաշվետվություններին կից ներկայացվում է դրանց համաձայնեցումը հաշիվների միասնական համակարգին։ Մինչդեռ ՀՀ-ում USALI-ի ամբողջական կիրառման համար գուցե անհրաժեշտ լինեն որոշակի օրենսդրական փոփոխություններ, մասնակի կիրառմանն այսօր ոչինչ չի խանգարում։ Հիշեցնենք նաեւ, որ անկախ ֆինանսական հաշվառման նկատմամբ օրենսդրական դաշտի պահանջներից՝ տնտեսվարող սուբյեկտներն ազատ են վարել իրենց կառավարչական հաշվառումը։ Հետեւաբար՝ առնվազն վերջինս կարելի է իրականացնել ըստ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի։ Այդպիսի հաշվառումն իր հերթին կարող է վեր հանել համակարգի ու օրենսդրության միջեւ առկա հակասությունները եւ հող նախապատրաստել նաեւ ֆինանսական հաշվառման հնարավոր անցման համար։ Ամփոփելով կարելի է եւս մեկ անգամ ընդգծել այն փաստը, որ ՀՀ տնտեսության գերակա ճյուղ համարվող զբոսաշրջության հենասյուներից մեկը՝ հյուրընկալության ոլորտը, անհրաժեշտություն ունի կատարելագործվելու նաեւ ֆինանսական կառավարման եւ վերահսկողության տեսանկյունից։ Ըստ այդմ հյուրանոցային ոլորտի համար հաշիվների միասնական համակարգի ներդրումն ու կիրառումը ոչ միայն 185կօգնեն հյուրանոցների ֆինանսական կառավարման եւ համադրելիության հարցերում, այլեւ թույլ կտան պետությանը դինամիկ զարգացում գրանցող այս ոլորտում ունենալ միատարր ու ճշգրիտ ազգային վիճակագրական տվյալներ։

example1985

example1985

Հիմնական խնդիրն է հեթանոսական գաղափարախոսությունից քրիստոնեական գաղափարախոսությանն անցման՝ մինչ այժմ ընդունված բռնի եղանակի ոչ հավաստի լինելու, ինչպես նաև քրիստոնեության՝ հայի համար ոչ թե խորթ կրոն, այլ ազգային արժեք լինելու հանգամանքի փաստումը։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում որպես պետական կրոն պիտի որակվի իբրև վերադարձ սկզբնական միաստվածությանը, որը թեպետ կորսված էր և աղավաղված, բայց այդուհանդերձ լիովին չէր ջնջվել հայ ժողովրդի թե՛ պատմական, թե՛ գենետիկ հիշողությունից և հայտնվեց նրան որակապես նորացված վիճակում՝ քրիստոնեական վարդապետության միջոցով։

301-ԻՆ ՔՐԻՍՏՈՆՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԱՔՐՔԻԱԿԱՆ ԻՍՏԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԲԱONՆԵՏԻՔՆԵՐԸ քրիստոնեությունը Հայաստանում պաշտոնապես ընդունված է։ Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում ուներ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքաղաքական պատճառներ։ Այս կերպ Հայաստանը փորձեց պահպանել իր անկախությունը Հռոմեական կայսրության «Սասանյան Պարսկաստանից», ինչպես նաև կասեցնել նախարարների կենտրոնախույս նկրտումները ներքին քաղաքականության տեսանկյունից և խթանել երկրի միավորումը։ Այնուամենայնիվ, այս նոր ուսմունքը շատ ընդհանրություններ ուներ մեր ժողովրդի հոգատար ընկալումների հետ, որոնք ձևավորվել էին դարեր շարունակ։ Ազգը, որը համարվում է իր հավատքի անկոտրում հետևորդը, չէր կարող այդքան հեշտությամբ դավանափոխ լինել, հրաժարվել իր դարավոր, եթե ոչ հազարամյա կրոնական հավատալիքներից և հնազանդորեն ընդունել իրեն պարտադրված մեկ այլ կրոն։ Հին հայկական կրոնի ընդերքում գոյություն ունեցող մի շարք առանձնահատկություններ վկայում են, որ պաշտամունքի տարրերը, որոնք նրան ավելի են մոտեցրել միաստվածությանը, բավականին ակտիվ էին հայկական հավատալիքների մեջ։ Դրանք դիտվում են որպես ավելի հին, նախնական ընկալումներ, որոնց հետագայում ավելացվեցին որոշակի պոլիտեիստական ​​շերտեր։ «Ինչպես բոլոր հեթանոսները, հին հայերը հավատում էին շատ բաների, իսկ քրիստոնյաները ՝ այլ բաների, բայց նրանցից ոչ մեկը չէր ընդունի դրանք, եթե ունենար ներքին գիտելիքներ կամ մոտիվացիա»։ Մեր երկրի դիրքորոշումը, ազգային և հին պատմությունները վկայում են, որ բարեպաշտությունը պետք է որ լիներ մեր նախնիների հավատը, որի հաստատումը կրոնի անունն ու իմաստն է։ Վան ծովի հարավ-արևելյան կողմից ոչ հեռու գտնվում է կիսավեր գյուղը, որը կոչվում է Հայկա բերդ Աստված Աստվածաշեն գյուղ, որը XX դարի սկզբին դեռ բնակիչներ ունի։ Աղթամարի եկեղեցու ձեռագրում գրված է, որ «Աստծո ազդեցության ներքո նրանք կառուցեցին մեծ բլուրը [Հայկեանկ], անառիկ ամրոց թշնամու դեմ… Եվ նրա (Հայկի) եղբորորդուց հետո նրանք մնացին ամրոցում։ Աստվածաշինայի »։ Երկու անգամ հիշատակված ամրոցը նույնն է, այժմ կոչվում է Հայկի անունով, որի անունով բնիկներն գյուղն անվանում են Աստվածաշեն։ Քրիստոնեական դարերում նման անուն տալ հնարավոր չէր, և սա Աստծո անվան պահպանված ամենահին արձանագրությունն է 2։ Դժվար է ասել, թե ինչ էին մտածում հին հայերը իրենց Աստված կոչող գերագույն էակի մասին, քանի որ դրա մասին հայտնի հեթանոսական հայկական գրվածք կամ հիշողություն չկա։ Բայց «Կոնդակը ավելացնում է, որ երկնքից Հայկին երազում ցույց տվեցին աղեղն ու նետը, որը նա կառուցեց և օգտագործեց դրանք թշնամուն հալածելու համար։ Դարձյալ Աստծո ներշնչմամբ նա կառուցեց անառիկ ամրոցը. արժանի երախտագիտությամբ և հնազանդությամբ, նա իր ձեռքի աշխատանքներն է կանչում իր Աստծո անունով »3։ Քրիստոնեությունը Հայաստանում վերամշակեց, վերաիմաստավորեց հեթանոսական հասկացությունները, ծեսերն ու տոները, ինչի վկայությունն են «Վարդավառ», «Tsաղկազարդ», «Տերն ու առաջ» և այլ տոները։ Տարբեր ժամանակներում Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծված երեք պետական ​​վանքերը (հայկական, ուրարտահայ հեթանոսական) բացահայտում են միմյանց հետ որոշակի ժառանգական հարաբերություններ, հատկապես կապված հիմնական աստվածությունների պաշտամունքի հետ 4։ Ինչպես Հայասայի, այնպես էլ հետագայում կազմավորված ուրարտական ​​և հայկական հեթանոսական դիցաբանությունների հիմնական աստվածությունները ունեն բազմաֆունկցիոնալ բնույթ։ նրանք օժտված են պտղաբերության, պատերազմի, անդրաշխարհի և մահացող-հարություն առած աստծո գործառույթներով։ Իհարկե, 1 Ալիշան,., Հին հայկական հավատքը կամ հեթանոսական կրոնը, Երեւան, 2002, էջ. 11 2 Նույն տեղում, էջ. 13,18։ 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Պետրոսյան Ա., Հայ դիցաբանության ակունքները, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2004, էջ. 206 թ. Որոշ դեպքերում այդ հատկություններից մեկը ակնհայտ չէ, բայց պտղաբերության ֆունկցիան ընդհանուր է բոլորի համար, և դրանց հաջորդող աստվածությունները մարմնավորում են գերագույն աստծու ասպեկտներից մեկը ՝ կայծակի, արիայի, պտղաբերության հատկանիշներ։ Վերջիններս հետևում են աստվածային գլխավոր զույգին բոլոր երեք պանթեոններում. Հայաստանում [d] U.GUR և dIŠTAR, Ուրարտուում - Խալդի և Վարուբանի, հայերենում `Արամազդ և Անահիտ։ Նրանց ընդհանրությունն այն է, որ այս պանթեոններում հատկապես շեշտվում է աստվածաբանական հիմնական դերը, բացի այդ հիմնական աստվածներն իրենց բազմաֆունկցիոնալությամբ շատ մոտ են միաստվածությանը, որը բնորոշ էր քրիստոնեությանը։ Նախկին գերագույն աստվածությունները, վերաիմաստավորվելով, շարունակում էին ապրել Աստծո ՝ Հոր, Քրիստոսի և Աստվածածնի երկրպագության մեջ։ Արամազդ - Հայր Աստված, Միհր - Քրիստոս, մայր աստվածուհի (Անահիտ) - Աստծո մայր։ Որոշ հեթանոսական աստվածություններ դարձան քրիստոնյա սրբեր. Արա Գեղեցիկը, Սուրբ Սարգիսը, վիշապազարդ հերոս Վահագնը, Սուրբ Գեորգը և այլն։ Ավելին, նույնիսկ հայ քրիստոնեական պոեզիան հին կրոնական ավանդույթների շարունակությունն էր։ Հայտնի հայ հայագետ Լեոն այսպես է նկարագրում. «… Այն ամբողջությամբ ապրում է լույսի սրբությամբ և մաքրությամբ։ Այն ստեղծում է հարյուրավոր հիանալի հյուսվածքներ լույսի տարբեր դիրքերից, երկնային լույսերից, ամենից շատ, իհարկե, արևից։ Պարսկական պոեզիայում մենք նման բան չենք նկատում։ Եվ այս հոյակապ պաշտամունքը ժառանգել է քրիստոնեական Հայաստանը, իհարկե հեթանոսականից »1։ Հայտնի է, որ քրիստոնեական գաղափարախոսության ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել հին աշխարհի մահացող, հարություն առած պտղաբեր աստվածների պաշտամունքը։ Այս հատկությունները բնորոշ էին ուրարտական ​​հիմնական հայկական արտասահմանյան dU.GUR-Ara- ին և Khaldin- ին, իսկ հայ հեթանոսական դիցաբանության մեջ Mihr ar աստվածը դարձավ մահամեռ հարություն առած աստծո գործառույթների կրողը։ Հայերը Արեգ ամսվա ընթացքում պետք է նշեն Միհրի օրը։ Միհր-Միտրայի երկրպագությունը քրիստոնեությունը շատ է հիշեցնում։ Հեթանոսները Միհրի ծնունդը նշեցին դեկտեմբերի 25-ին, իսկ Քրիստոսի ծնունդը `հունվարի 6-ին, բայց ավելի ուշ` 3-րդ դարի վերջին և 4-րդ դարի սկզբին, Արևմտյան եկեղեցին սկսեց այն տոնել դեկտեմբերի 25-ին։ Դրա պատճառներից մեկն այն էր, որ քրիստոնյաները (օրինակ ՝ Հռոմում) մասնակցում էին նաև Միհրին նվիրված փառատոներին, ինչը դրդում էր արևմտյան եկեղեցական իշխանություններին Քրիստոսի ծննդյան օրը տեղափոխել հունվարի 6-ից դեկտեմբերի 25-ը (ի տարբերություն Առաքելական եկեղեցու, որը նշում է հունվարի 6-ը)։ -ին)։ Մերձավոր Արևելքում ամենաազդեցիկ կրոնը տարածված զրադաշտականությունն էր իրանական աշխարհում։ Պտղաբերության գործոնը հիմքում ընկած է բոլոր հեթանոսական կրոնների տիեզերքը։ Ի տարբերություն դրա, հայկական նախաքրիստոնեական կրոնական հասկացություններում, ինչպես զրադաշտականում, խթանվում է ստեղծման փաստը։ Արամազդը նկարագրվում է որպես «երկինք և երկիր ստեղծող»։ 3 oroրադաշտականությունը և հեթանոսությունը առանձնանում էին աստվածների անունների մասնակի համընկմամբ։ Այսպիսով, Արամազդ, Անահիտ, Միհր անուններն ակնհայտորեն համընկնում են զրադաշտական ​​Ահուրա-Մազդա, Արդվիսուրա-Անահիտա և Միտր-Միհրաստուդեն անունների հետ։ Neագումնաբանության առումով և՛ Ահուրա-Մազդան, և՛ Արամազդը հանդես են գալիս որպես հայր-աստվածներ, ինչպես զրադաշտական ​​Արդվիսուրա-Անահիտան, Միտրը Ահուրա-Մազդայի երեխաներն են, իսկ հայ Անահիտն ու Միհրը Արամազդ են։ Գործառույթով Ահուրա-Մազդան և Արամազդը երկուսն էլ ամպրոպի աստվածներ են (համարժեք են Zs- ին), Ardvisura-Anahita և Anahit - պտղաբերության աստվածուհիներ, Zoroastrian Mitr- ը արևի աստված է, հայ Միհրը `երկնային լույսի աստված։ Այնուամենայնիվ, խոսքը ոչ թե կրոնական հասկացությունների ինքնության, այլ միմյանց տակ գոյություն ունեցող բազմաթիվ տարրերի նմանության մասին է։ Վերոհիշյալ ընդհանրությունները հաճախ հիմք են հանդիսացել պնդումների, որ հայկական հեթանոսությունն ամբողջությամբ պարթեւերենից կամ պարսկերենից նմանակումներից ստացված փոխառությունների արդյունք է 4։ Ըստ Լեոյի, «դարեր շարունակ հայերը մեծ մասշտաբով փոխառություններ են վերցրել այս պարսկական զրադաշտականությունից»։ Հարակից հոգևոր-մշակութային համակարգերը, որքան էլ եզակի լինեն, չեն կարող մեկուսացվել միմյանցից և այս 1 Leo, Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 1, Երեւան, 1966, էջ 386։ 2 Fraser J., The Golden Branch, Երեւան, 1989, էջ։ 3 Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1977, էջ։ 45 4 Պապայան Ռ., Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման ճշգրիտ նախադրյալները, «21-րդ ԴԱՐ», № 1 (7), 2005, էջ. 6 5 Առյուծ, էջ. 378։ կամ այնքանով, որքանով դրանք չեն ազդում միմյանց վրա։ Բնական է, որ հայկական հեթանոսությունը, լինելով կրոն, որը արմատավորված է այս Միջին Արևելքի տարածքում, պետք է ներառեր տարածաշրջանում բնորոշ բազմաթիվ տարրեր։ Այնուամենայնիվ, եթե զրադաշտականները և այլ դավանանքները պաշտում էին որպես հոգևոր, բայց տիեզերական մարմին, հայերը երկրպագում էին որպես մաքուր էակ, հոգևոր լույս, «արդար արև», հենց այս ընկալմամբ և այս «կարգավիճակով» էր համարվում միևնույն ժամանակ հայկական էթնոսը։ Հայերը նրանց անվանում էին «արորդներ»։ Սա համարյա քրիստոնեական իմաստ է, որով «Աստծո արդար» նկարագրվող Աստծուն ուղղված հասցեն դառնում է համարժեք «Հայրեր» -ին։ Մեր Անահիտը, կապվելով ջրի և լուսնի հետ, այնուամենայնիվ, ոչ ջուր էր, ոչ էլ լուսին, պտղաբերության և մայրության խորհրդանիշ, այդ հասկացությունների գերակշռող շերտի գերակշռությամբ։ Այս իմաստային շերտի առաջնահերթության շնորհիվ այն, ինչ անցել է հարևան կրոնի ֆոն `հայ աստվածուհու անունով, դարձել է« Անահիտա »մակդիր 1։ Հայերի համար կրակի պաշտամունքը ավելի շատ տեղական, մասնավոր տարածքների պաշտամունք էր, քան ընդհանուր, որի կենտրոնը և սկիզբը պետք է որոնել հրաբխային գավառների լեռներում։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ հայերի շրջանում կրակի պաշտամունքը շատ ավելի հին է, քան զրադաշտական ​​կրոնը։ Եվ կրակապաշտական ​​քանանացիներն ու սեմական ժողովուրդները սկզբունքորեն և գիտելիքով տարբերվեցին, պարսիկներն ու մարերը ՝ նույնքան տարբեր, որքան ավելի խոհեմ ազգերը ՝ հույներն ու հռոմեացիները։ Եթե ​​մարդկության հնագույն կրոնական պատմությունը դիտենք որպես միաստվածությունից դեպի բազմաստվածություն գործընթաց, եթե համաձայն ենք, որ կռապաշտությունը ավելի մակերեսայնության արդյունք է, ապա պետք է նշենք, որ միաբանության տարրերը հայ կրոնում ավելի շատ են պահպանված, նույն պատճառով։ որ հերքում է հայերի քրիստոնեացումը։ , Այս հիմքի վրա է, որ hazազար Փարպեցին համարեց, որ քրիստոնեության ընդունմամբ մենք կրկին ճանաչեցինք «մեր հայրենասիրական օրենքը» 3։ Thoughtազար Փարպեցու այս մտքի ժամանակակից մեկնաբանություններից մեկում նշվում է, որ «այստեղ պատմաբանը նկատի ունի ճշմարիտ քրիստոնեական աստվածաբանության հին ազգային վկայությունը, որի արմատները սկիզբ են առնում մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներ» 4։ Հայոց Արշակունի տոհմում, որոշ փոփոխություններից հետո, Տիրոջ երկրպագությունը շարունակեց գոյություն ունենալ։ Հայոց Արշակունի և Տրդատի, Տիրանի (Տիրան) և Տիրիտի (Տիրիտ) իշխանների քրիստոնյա թագավորների անունները դրա լավագույն վկայությունն են։ Այս տեսանկյունից ուշագրավ է նաև հետևյալ հանգամանքը. Իր մկրտության ժամանակ Տրդատ Գ-ն ստացել է Հովհաննես անունը ՝ ի հիշատակ Հովհաննես Մկրտչի ՝ Կարապետի։ Հայտնի է, որ ժողովրդական քրիստոնեության մեջ Սուրբ Կարապետին էին վերագրվում այնպիսի տողեր, ինչպիսիք են `հովանավորելը արվեստը, երաժշտական ​​կարողությամբ օժտելը և բանասիրական նվերները, որոնք բնորոշ էին Աստծո հոգատար ոլորտին։ Բացառված չէ, որ Տրդատ III- ը Տեր Աստծո երկրպագության հետ կապված լուսատու-արևի գծերը մտցրել էր իր նոր Աստծո ՝ Քրիստոսի երկրպագության մեջ ՝ դրանով իսկ նոր գաղափարական հիմնավորում տալով նրա անձնական-տոհմական շահերին (տե՛ս Լորդ) Ինչ վերաբերում է, օրինակ, պահպանողական քրիստոնեության ընդունման իրադարձությունների նկարագրությանը `մեկ այլ հայ պատմաբան Ագաթանգեղոսից, ապա, ըստ Հ. Հակոբյանի և Ս. Ըստ Պետրոսյանի, պատմագրության մեջ 4-րդ սկիզբի իրադարձությունները դարը վերագրվում է շատ ավելի բռնի-դրամատիկ բնույթի, քան իրականում էր 6։ Հայաստանում հեթանոսական սրբավայրերը ոչնչացվեցին նախքան քրիստոնեությունը պետական ​​կրոն հռչակելը, և դրանք ոչնչացվեցին զրադաշտական ​​աճպարարների (ոչ թե Գրիգոր Լուսավորչի և նրա սերունդների կողմից) 7։ Ագաթանգեղոսը նշում է, որ հսկայական ավերածություններ են եղել Տարոնում ՝ Արածանիի (Եփրատ) ափին գտնվող Աշտիշատի սրբավայրում։ Հատկանշական է, որ միակ դեպքը, երբ Ագաթանգեղոսը նշում է մարդկային զոհերի մասին («Այդ վայրում քահանային ծառայող մարդկանցից շատերը սպանվել են») վերաբերում է հենց այս սրբավայրին 1 Papayan R., էջ 10։ 2 Ալիշան J.., Էջ 30, 31։ 3 hazազարայ Փարպեցու, Հայերի պատմությունը և նամակը Վահան Մամիկոնյանին, Թփխիս, 1904, էջ 4։ 4 Դանիելյան Ե., Հայաստանում քրիստոնեության պետական ​​կրոն հռչակման հոգատար աղբյուրները ական պատմական նշանակություն, Երեւան, 1996, էջ։ 17 5 Պետրոսյան Ս., Էջ 36։ 6 Հակոբյան Հ., Մեհյանների և հայ դավանանքի կործանման պատմության որոշ մանրամասներ, Հայ սրբեր և սրբավայրեր, Երևան, 2001, էջ։ 145; Ս. Պետրոսյան, Գրիգոր Լուսավորչի տանջողը, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2001, էջ 33։ 7 Դանիելյան Ե., Էջ 15։ 1-ում։ Փաստորեն, կարելի է ասել, որ քրիստոնեությունը ընդունելու գործընթացում հիմնական պայքարը ծավալվում էր հեթանոս քահանաների, «նոր ուսմունքի կրողների» միջեւ, և ժողովուրդը լայն զանգվածային մասնակցություն չէր ցուցաբերում այդ պայքարին։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ հեթանոսությունից քրիստոնեությանը անցումը հին ավանդույթների, կրոնական և մշակութային արժեքների նոր իմաստ էր, հազարավոր տարիներ առաջ ձևավորված մեր ամբողջ մշակույթը, որը վերաիմաստավորվում էր քրիստոնեության մեջ, գոյատևում է մինչ օրս ՝ պահպանելով էկոլոգիական գաղափարներ, որոնք փոխանցվել են հին ժամանակներից։ Հետևաբար, Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական ​​կրոն պետք է որակել որպես վերադարձ դեպի սկզբնական միաստվածություն, որը, չնայած կորած էր, աղավաղված, բայց և այնուամենայնիվ ամբողջովին չի ջնջվել հայ ժողովրդի պատմական և գենետիկ հիշողությունից, բայց հայտնվել է քրիստոնեության վարդապետության միջոցով որակապես նորացված պետություն։ Եվ այս հանգամանքը ՝ վերադարձի իմաստը, բնօրինակը վերագտնելու համար, հաստատվեց հայերենում, որտեղ 301 թվականին իրադարձությունը ՝ քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն ընդունելը, արտահայտվում է «հայ դարձի» արտահայտությամբ։ Եվ ինչպես նշում է Ագաթանգեղոսը, քրիստոնեության ընդունմամբ հայերը «կրկին հաստատվել են հավատքի մեջ»։ Ելենա Շահինյան Կատարյալ իդեալական բաղադրիչները քրիստոնեության մեջ Հիմնաբառեր. Քրիստոնեություն, միաստվածություն, հեթանոսություն, աստվածպաշտություն Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ հեթանոսությունից քրիստոնեություն տեղափոխված նոր վերամեկնաբանված հին ավանդույթները, էկոլոգիական գաղափարները, կրոնական և մշակութային արժեքները։

example2305

example2305

Միջազգային մասնավոր հարաբերությունների իրավական կարգավորման ոլորտում բացառիկ կարևոր դեր է խաղում միջազգային ընդդատություն ինստիտուտը՝ օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ գործերով այս կամ այն պետության դատարանի իրավասությունը։ Հոդվածում վերլուծության է ենթարկվում վերոնշյալ ինստիտուտի վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունը՝ արտասահմանյան երկրների օրենսդրության, միջազգային իրավական աղբյուրների և տեսական գրականության համատեքստում, և արդյունքում վեր են հանվում մի շարք հիմնահարցեր և ներկայացվում են դրանց լուծմանն ուղղված առաջարկներ։ Մասնավորապես, միջազգային ընդդատության համատեքստում քննարկվել են ֆիզիկական անձանց բնակության վայրի և իրավաբանական անձանց գտնվելու վայրի հասկացությունները, անդրադարձ է կատարվել ըստ օտարերկրյա անձի մասնաճյուղի կամ ներկայացուցչության գտնվելու վայրի միջազգային ընդդատությունը որոշելու հարցերին, ռեդոմիցիլացման ինստիտուտի և միջազգային ընդդատության հարաբերակցությանը, գույքի գտնվելու վայրի հիմքով ՀՀ դատարանների միջազգային ընդդատությունը որոշելու հարցերին և կատարված վերլուծությունների արդյունքում արվել են օրենսդրական փոփոխությունների կոնկրետ առաջարկներ։ Բարձրացված իրավական խնդիրների արդյունավետ լուծումն իր ազդեցությունը կունենա ՀՀ-ում քննարկվող ինստիտուտի կատարելագործման և որպես արդյունք՝ միջազգային մասնավոր հարաբերությունների զարգացման վրա։

ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆՅԱՆ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍՆԱԿTSՈՒԹՅԱՄԲԳՈՐTSԵՐՈՎԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՔԱhakԱՔԱiaԻԱՔԱ proceedingsԱՔԱiaԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՔԱhakԱՔԱiaԻԱՔԱՅԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՔԱhakԱՔԱiaԻԱՔԱՅԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՔԱhakԱՔԱiaԻԱ proceedingsԱՅԻՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ գործը հարուցելու իրավունքի համար նախապայման է, եթե գործը հարուցվի դատական ​​գործով, որը պետք է լինի դատարան դատարանը կարող է և պարտավոր է քննել գործը որոշումը (որոշում) կայացնելու համար, հակառակ դեպքում դատարանն իրավասություն ունի գործի վերաբերյալ, եթե այդ գործը գտնվում է այդ դատարանում։ Միջազգային քաղաքացիական դատավարություններում, երբ խոսքը վերաբերում է քաղաքացիական գործերի քննությանը, որոնք ներառում են օտարերկրյա տարր, առաջին ատյանի դատարանի իրավասությունը որոշվում է այսպես կոչված միջազգային իրավասության կանոններով, այլապես `այդ պետության դատարանը իրավասու է լսելու և լուծելու օտարերկրացու հետ կապված գործը։ տարրը Այլ կերպ ասած, միջազգային իրավագիտություն ասելով ՝ մենք նկատի ունենք օտարերկրյա քաղաքացիական հարաբերություններ ունեցող պետական ​​դատարանի իրավասությունը [1]։ Իսկ որոշակի պետության շրջանակներում արդեն գործող դատական ​​դատարանների իրավասությունը որոշվում է այսպես կոչված տեղական (տարածքային) իրավասության կանոններով [2]։ Քանի որ չկա մեկ փաստաթուղթ, իրավական ակտ (իրավական նորմերի համակարգ), որի հիման վրա ամեն դեպքում հնարավոր կլինի որոշել այս կամայական պետության դատարանների իրավասությունը, ուստի յուրաքանչյուր ինքնիշխան պետություն որոշում է գործերի քննության իր իրավասությունը։ ներգրավելով օտարերկրյա տարր ՝ դրա սահմանները, ներառյալ այդ դեպքերը ընդունելու չափանիշներն ու հիմքերը։ 1 «Միջազգային իրավասությունը» պայմանական տերմին է (տե՛ս Anufrieva L., Bekyshev K., Dmitrieva G. et al., International Partial Law. Դասագիրք / Op. ԼԱՎ. Պարոն Դմիտրիեւան - Քաղաքացիական դատավարության միջազգային իրավունք։ Դասագիրք, մեկ с нем., М. Հրատարակված է BEK, 2001, գ. 63), այն կիրառվում է միայն տեսական գրականության մեջ, և տարբեր երկրների օրենսդրության մեջ հիմնականում օգտագործվում են օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ գործերով դատարանների իրավասություն, իրավասություն, իրավասություն հասկացությունները։ Ազգային օրենսդրության համար միջազգային իրավասության նախապես որոշված ​​կանոններ չկան։ Այսինքն ՝ միջազգային իրավասության տեսանկյունից պետությունն ինքն է որոշում ՝ արդյո՞ք այդ պետության դատարանը իրավասություն ունի որոշակի գործի վրա։ Հարցի պատասխանը տրվում է այդ պետության օրենսդրության կամ նրա իրավական համակարգի մաս կազմող միջազգային պայմանագրերի հիման վրա։ Ավելին, յուրաքանչյուր պետություն, հիմնվելով միջազգային իրավասությունը սահմանող իր ազգային կանոնների վրա, ձեռնարկում է իրավական վեճերի այնպիսի շրջանակ, որն ինքը նպատակահարմար է գտնում. այդպիսի ազատությունը չի սահմանափակվում միջազգային իրավունքի որևէ նորմով [2]։ Ինչ վերաբերում է օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ Հայաստանի Հանրապետության դատարանների գործերին, ապա պետք է վկայակոչել ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 244-րդ հոդվածը (այսուհետ `ՔԴԿ), որը սահմանում է ՀՀ իրավասության իրավունքը։ օտարերկրացիների ներգրավմամբ գործերով Հայաստանի Հանրապետության դատարաններ։ Եկեք քննարկենք ՔԴՕ 244-րդ հոդվածով նախատեսված միջազգային իրավասության որոշ կանոններ։ Նախ, ՔԴՕ 244 1 1 հոդվածը նախատեսում է, որ «Հայաստանի Հանրապետության դատարանները քննում են օտարերկրյա անձանց ներգրավմամբ քաղաքացիական գործեր, եթե ամբաստանյալը բնակության վայր ունի կամ գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքում»։ Այս նորմը սահմանում է միջազգային իրավասության տեսակներից մեկը ՝ ընդհանուր իրավասություն. Հայցվորը դիմում է պատասխանողի բնակության վայրի (գտնվելու վայր) դատարան (Actor sequitur forum rei) [2]։ Նախևառաջ, հնարավոր երկիմաստությունը վերացնելու և ճիշտ տերմինաբանություն օգտագործելու տեսանկյունից, վերոհիշյալ հոդվածի 1-ին մասում, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է հստակ առանձնացնել «պատասխանող ֆիզիկական անձի բնակություն» հասկացությունները »։ պատասխանող իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը »։ Նման հստակ տարբերակումը ինքնանպատակ չէ, հակառակ դեպքում կարող է ստեղծվել թյուր կարծիք, որ եթե պատասխանող կողմը «գտնվում է» Հայաստանի Հանրապետության տարածքում, ապա նա կարող է նաև հայց հարուցվել ՀՀ դատարաններում ՝ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում նրա փաստացի գտնվելու հիմքը։ Նա բնակության վայր ունի, թե ոչ։ Իրավասության վերոհիշյալ սկզբունքը կիրառելի է անգլո-սաքսոնական համակարգում (հայց ներկայացնելիս պատասխանողն իրականում ներկա է այդ երկրում 2), ինչը խորթ է և անընդունելի մեր իրավական համակարգի համար։ 2 Ավելին տե՛ս Հայկյանց Ա., Մասնավոր միջազգային իրավունք։ Դասագիրք. 2-րդ հրատարակություն (լրացումներով և փոփոխություններով), Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2013, էջ 518, Անուֆրիևա Լ. Միջազգային մասնակի իրավունք։ В 3-х т. Umeավալ 3. Անդրսահմանային սնանկություններ։ (Անգամ ամերիկյան դատարաններում բարձրացվել է այս սկզբունքի հակասահմանադրականության հարցը [5])։ Նման հնարավոր թյուրիմացություններից խուսափելու համար ճիշտ կլիներ ՍԴՊ-ի 244-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշել. «Հայաստանի Հանրապետության դատարանները քննարկում են օտարերկրյա անձանց ներգրավմամբ քաղաքացիական գործեր, եթե պատասխանողը բնակվում է Հայաստանի Հանրապետությունում կամ իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետությունում »։ 3 Որոշ խնդիրներ կարող են առաջանալ պատասխանողի «բնակության վայր» և «բնակության վայր» հասկացությունները մեկնաբանելիս։ Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 23-րդ հոդվածի [6] (այսուհետ ՝ Քաղաքացիական օրենսգիրք) «Բնակավայրը այն վայրն է, որտեղ քաղաքացին կամավոր ապրում է կամավոր»։ Քաղաքացիական օրենսգիրքը չի նշում «միշտ» և «հիմնականում» կատեգորիաների տեսությունները։ Գրականության մեջ նշվում է, որ մշտական ​​բնակություն միշտ չէ, որ նշանակում է երկարաժամկետ բնակություն։ Կարևորն այն է, որ ստեղծված պայմաններում անձը կայանա, հիմնավորվի, այսպես ասած, տեղավորվի նշված վայրում [7]։ Իսկ բնակության չափանիշը էական է այն դեպքերում, երբ անձի գործունեությունը կապված չէ որոշակի վայրի հետ, անձը ստիպված է անընդհատ տեղափոխվել մի տեղից մյուսը ՝ գործունեություն իրականացնելու համար։ Նման դեպքերում բնակության վայրը պետք է լինի այն վայրը, որտեղ մարդն ամենաերկարն է ապրում, այսինքն ՝ ավելի երկար, քան այլ վայրերում։ Անձի բնակության վայրը պետք է տարբերվի անձի բնակության վայրից։ Վերջինս ժամանակավոր բնակության վայր է, որը, կախված առանձնահատուկ հանգամանքներից, կարող է տարբեր լինել, օրինակ ՝ հյուրանոց, հիվանդանոց, դատապարտյալների դեպքում (այլ երկրում պատիժ կրող օտարերկրացիներ), ազատազրկման վայր, բնակության վայր կարճաժամկետ ուսումնական ծրագրերով այլ երկրների ուսանողներ։ Այս դեպքերում, կարծում ենք, նշված վայրերը չեն կարող համարվել որպես վերջիններիս բնակության վայր `որպես նրանց մասնակցությամբ գործերում միջազգային իրավասության որոշման հիմք։ Նշված կատեգորիայի անձանց բնակության վայրը պետք է համարվի այն վայրը, որտեղ նրանք նախկինում մշտապես բնակվել են, իսկ վերոհիշյալ վայրերը `ժամանակավոր բնակություն։ Սա, իհարկե, չի վերաբերում օտարերկրացիներին, միջազգային առևտրային արբիտրաժին։ Միջազգային քաղաքացիական գործընթաց. Учебник, 3 Վերոհիշյալ խնդիրը շտկվել է 26.09.2017 թվականին Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծի 386-րդ հոդվածը (http։ որոնք, համաձայն «Օտարերկրացիների մասին» ՀՀ օրենքի [8], ստացել են կացության կարգավիճակ, գրանցված են բնակչության պետական ​​ռեգիստրում և ունեն գրանցված բնակության վայր ՀՀ-ում։ Մենք կարծում ենք, որ, ընդհանուր առմամբ, անհատի բնակության վայրը պետք է լինի նրա կենսական հետաքրքրությունների կենտրոնը, անձը պետք է այդ վայրի հետ կապվի ամուր անձնական և գործնական կապերով։ Մասնավորապես, եթե օտարերկրացին ոչ ավելի, քան մեկ տարի ժամկետով գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքում 4, չի ստացել կացության կարգավիճակ, գրանցված չէ բնակչության պետական ​​ռեգիստրում, գտնվում է, օրինակ, արշավախմբում կամ հետազոտություններում։ խումբ, մասնակցում է բուժմանը, չի ստացել այդ հիմքի կացության կարգավիճակ) կամ նույնիսկ կացության կարգավիճակ ստանալու դեպքում, դեռ գրանցված չէ բնակչության պետական ​​ռեգիստրում և չունի բնակության վայր, նա չի կարող ներգրավվել ՀՀ դատարանները `որպես պատասխանող։ Հաշվի առնելով վերը նշվածը ՝ մենք գտնում ենք, որ միջազգային ընդհանուր իրավասության իմաստով ամբաստանյալի բնակության վայրը հասկացությունը պետք է մեկնաբանվի «Օտարերկրացիների մասին» ՀՀ օրենքի, «Բնակչության պետական ​​ռեգիստրի մասին» ՀՀ օրենքի [9] և պետության ներդրման մեջ։ Բնակչության ռեգիստրի համակարգը Հայաստանի Հանրապետությունում։ Հիմք ընդունելով ՀՀ կառավարության 2005 թվականի հուլիսի 14-ի թիվ 1231-Ն որոշման դրույթները [10] ՝ վերը նշված կանոնների և մեկնաբանությունների լույսի ներքո։ Անդրադառնալով իրավաբանական անձի գտնվելու վայրի հայեցակարգին `հարկ է նշել, որ Քաղաքացիական օրենսգրքի 59-րդ հոդվածի համաձայն` «իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը նրա մշտական ​​մարմնի գտնվելու վայրն է»։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով իրավաբանական անձանց գտնվելու վայրը տեղեկացնելու խնդրին, անդրադարձավ իրավաբանական անձի գտնվելու վայրի հասկացությանը։ Մասնավորապես, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 55-րդ հոդվածի 2-րդ կետի, 56-րդ հոդվածի 1-ին կետի վերլուծության հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը եկել է այն եզրակացության, որ իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը համարվում է պետության համար պարտադիր գրանցում։ իրավաբանական անձի կանոնադրության մեջ նշված գրանցումը։ հասցե [11]։ Հետևաբար, իրավաբանական անձի գտնվելու վայրը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում պարզելու համար անհրաժեշտ է սահմանել տվյալ իրավաբանական անձի կանոնադրությամբ նշված հասցեն, որը 4 ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդվածի համաձայն օտարերկրացիների մասին ՝ ժամանակավոր կարգավիճակ ստանալու հիմքերից մեկը գրանցվում է իրավաբանական անձի պետական ​​գրանցման մարմնում `որպես տվյալ իրավաբանական անձի մշտական ​​գործող մարմնի հասցե։ Օտարերկրյա իրավաբանական անձանց ներգրավված գործերում միջազգային իրավասության որոշման կանոններից մեկը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող օտարերկրյա անձի մասնաճյուղի կամ ներկայացուցչության կողմից իրավասության որոշումն է։ Այսինքն ՝ եթե օտարերկրյա իրավաբանական անձը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ունի մասնաճյուղ կամ ներկայացուցչություն, ապա իրավաբանական անձի հետ կապված գործերը կարող են քննարկվել նաև Հայաստանի Հանրապետության դատարաններում, ընդ որում ՝ «Պետական ​​գրանցման մասին» ՀՀ օրենք իրավաբանական անձանց, իրավաբանական անձանց առանձին ստորաբաժանումների, հիմնարկների անհատ ձեռներեցների։ Դրանից բխում է, որ օտարերկրյա իրավաբանական անձանց մասնաճյուղերն ու ներկայացուցչությունները պետք է գրանցվեն օրենքին համապատասխան։ Բացի այդ, նշված օրենքի իմաստով, իրավաբանական անձանց առանձին ստորաբաժանումներ ենթակա են գրանցման, այսինքն `օրենքը կիրառում է« առանձին ստորաբաժանումների »ընդհանուր կատեգորիան` չսահմանափակվելով «մասնաճյուղ» կամ «ներկայացուցչություն» հասկացություններով։ Հաշվի առնելով այս փաստը, մենք գտնում ենք, որ ՔԴՕ 244-րդ հոդվածը կարող է սահմանել նաև օտարերկրյա իրավաբանական անձանց առանձին ստորաբաժանումներ ընդհանուր կատեգորիայի, ներառյալ մասնաճյուղեր և ներկայացուցչություններ, քանի որ օտարերկրյա իրավաբանական անձինք կարող են ունենալ տարբեր անվանումներով ստորաբաժանումներ `գրասենյակ, վարչություն, գործակալություն և այլն, իսկ ընդհանուր կատեգորիայի դեպքում բոլոր ստորաբաժանումները, անկախ դրանց անվանումից, ընդգրկվելու են դրանում, և հիմք կդառնան Հայաստանի Հանրապետության դատարանների իրավասությունը որոշելու համար `դրանց գտնվելու վայրի հիման վրա։ Հայաստանի Հանրապետության տարածքը։ Բացի այդ, օտարերկրյա իրավաբանական անձը կարող է գործել Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ոչ միայն իր առանձին ստորաբաժանումների միջոցով, այլև լիազորված ներկայացուցիչների միջոցով, որոնք գործում են գործակալության, հանձնարարականի և այլ գործարքների հիման վրա ՝ թույլ տալով այս կամ այն ​​անձին կամ ընկերությանը գործել։ իր անունից։ և պարտականությունները Դա ներկայացուցչության հատուկ տեսակ է, եթե Հայաստանի Հանրապետության տարածքում իրավասության որոշման հիմք մասնաճյուղ կամ ներկայացուցչություն ունենալու տրամաբանությունն այն է, որ դա որոշում է կապը ընկերության և Հայաստանի Հանրապետության միջև, ապա ապագայում հնարավոր վեճերի դեպքում։ Գոյության հանգամանքի առկայության դեպքում կարելի է համարել, որ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում լիազոր ներկայացուցիչ ունի, նրանց միջոցով մասնակցում է իրավական հարաբերությունների, ինչպես դա կաներ անձը իր մասնաճյուղի կամ ներկայացուցչության միջոցով։ Հետևաբար, ճիշտ կլիներ, որ ՀՀ դատարաններին հնարավորություն տրվեր ուսումնասիրել օտարերկրյա անձանց հետ կապված գործեր, որոնք ծագել են այն իրավական կապերից, որոնց մասնակցել է օտարերկրյա իրավաբանական անձը գործակալության, հանձնարարականի կամ այլ գործարքների միջոցով, որոնք կնքված են այդ տարածքում բնակվող իրավաբանական անձանց Հայաստանի Հանրապետության տարածք Այլ կերպ ասած, ՔԴԿ 244-րդ հոդվածի երկրորդ մասը կարող է լրացվել հետևյալ կետով. «Հայաստանի Հանրապետության դատարաններն իրավունք ունեն քննարկել օտարերկրացիների մասնակցությամբ քաղաքացիական գործեր, եթե հայցը բխում է իրավաբանական անձի կողմից ներկայացված իրավահարաբերություններից Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կամ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում »։ գործակալության, հանձնարարության պայմանագրերի կամ այլ գործարքների հիման վրա բնակվող անձը։ » Օտարերկրյա իրավաբանական անձանց ներգրավմամբ գործերի իրավասության որոշման հարցը նույնպես պետք է դիտարկվի Քաղաքացիական օրենսգրքում վերջերս կատարված նորամուծության, իրավաբանական անձանց վերամեկուսացման համատեքստում։ Իրավաբանական անձի վերամշակումը իրավաբանական անձի տեղափոխումն է մի իրավասությունից մյուսը, ինչը փոխում է իրավաբանական անձի անձնական իրավունքը։ Այսինքն ՝ իրավաբանական անձի վերաբաշխման արդյունքում դրա գտնվելու վայրը տեղափոխվում է մի երկրից մյուսը, տվյալ դեպքում ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը։ Քաղաքացիական օրենսգրքի 59.2-րդ հոդվածը նախատեսում է առանձին իրավական հնարավորություն `Հայաստանի Հանրապետությունում վերամշակման ենթարկելու համար։ Որպեսզի Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրյա իրավաբանական անձը վերամշակվի, այդ օտարերկրյա իրավաբանական անձը նախնական գրանցման հայտ է ներկայացնում կառավարության լիազորված անձին կամ լիազոր մարմնին, և գրանցող մարմինը իրականացնում է վերամշակված իրավաբանական անձի նախնական գրանցում , Նախնական գրանցմանը հաջորդում է օտարերկրյա իրավաբանական անձի գրանցումը Հայաստանի Հանրապետությունում, վերամեկուլյացիա (եթե գրանցումը մերժելու հիմքեր չկան), որից հետո տեղի է ունենում իրավաբանական անձի վերջնական օրինականացում։ Այսինքն ՝ նախնական գրանցումից մինչ վերաբաշխման գրանցում միջանկյալ ժամանակահատվածում օտարերկրյա իրավաբանական անձը, որը պատրաստ է ընդունել Հայաստանի Հանրապետության իրավասությունը, ներառյալ նրա դատարանները, կարող է մասնակից դառնալ քաղաքացիական հարաբերությունների և քաղաքացիական վեճերի։ նրանց Կարծում ենք `դա ներառելը արդարացված քայլ կլինի։ Օրինակ, եթե չգրանցված իրավաբանական անձը վերամշակման նախնական գրանցում ստանալուց հետո քաղաքացիական վեճի մեջ է հայտնվում Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվող ֆիզիկական անձի կամ Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվող իրավաբանական անձի հետ, այդ իրավաբանական անձին չի կարող ընդհանուր առմամբ հայց հարուցվել։ Հայաստանի Հանրապետության դատարան Հայցը կներկայացվի այդ իրավաբանական անձի բնակության վայրի դատարան, և վերաբաշխումից հետո այդ դատարանը, ամենայն հավանականությամբ, կշարունակի գործը վերջինիս հետ, և ՀՀ-ում բնակվող քաղաքացիները և իրավաբանական անձինք ստիպված կլինեն մասնակցել դրան։ նախկին իրավաբանական անձի դատարանը։ Մենք չենք խոսում այն ​​դեպքերի մասին, երբ նախնական գրանցումից հետո, մինչ իրավաբանական անձի վերամեկուսացման վերջնական գրանցումը, անձը դուրս է գրվում օտարերկրյա պետությունում։ Այդ դեպքում դժվար թե օտարերկրյա դատարանները քննեն իրավաբանական անձի հետ կապված գործ ՝ այն դատավճիռ կայացնելու հիմքով։ Հետևաբար, նման դեպքերը կանխելու համար ՔՊ-ում ճիշտ կլինի նշել, որ օտարերկրյա իրավաբանական անձանց վերաբաշխման դեպքում, նախնական գրանցումից մինչ վերջնական գրանցում միջանկյալ ժամանակահատվածում, ՀՀ դատարանների իրավասությունը տարածվում է մինչև այդպիսի իրավաբանական անձինք։ փորձաքննություն `CCP5- ի 244-րդ հոդվածի երրորդ մասի ուժով։ Այսպիսով, ՍԴՕ-ի 244-րդ հոդվածը կարող է լրացվել հետևյալ ենթակետով. «Հայաստանի Հանրապետության դատարաններն իրավունք ունեն քննարկել օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ քաղաքացիական գործեր, եթե Հայաստանի Հանրապետությունում վերափոխադրված օտարերկրյա իրավաբանական անձը ստացել է նախնական գրանցումը Հայաստանի Հանրապետությունում »։ ՍԴՕ-ի 244-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ Հայաստանի Հանրապետության դատարաններն իրավունք ունեն քննարկել օտարերկրյա անձանց ներգրավմամբ քաղաքացիական գործեր, եթե պատասխանող կողմը ունեցվածք ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածքում։ Վերոնշյալ նորմայի համաձայն `օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ Հայաստանի Հանրապետության դատարանների իրավասությունը որոշելուց հետո տեսականորեն կարող են առաջանալ հետևյալ հնարավոր դեպքերը. Norm5 Նշված նորմը սահմանում է, որ «սույն հոդվածով նախատեսված կանոններին համապատասխան, դատարանը որոշում է կայացնում հանգամանքների կամ այլ հանգամանքների փոփոխության պատճառով, այն դառնում է ժյուրի այլ պետական ​​դատարանում։ - գույքային վեճեր, երբ այդ վեճի շրջանակներում հայցը կապված է տվյալ գույքի հետ (վեճի առարկան այդ գույքն է), - գույքային վեճեր, երբ հայցը կապված չէ տվյալ գույքի հետ, - ոչ գույքային վեճեր։ , Նախ, դա շատ անհեթեթ է հնչում, երբ ոչ գույքային վեճերով ՀՀ դատարանը կարող է իրավասու լինել Հայաստանում ՝ ելնելով ամբաստանյալի գույքի առկայությունից [14]։ Այս առումով, օրինակ, գերմանական օրենսդրությունը, երբ ամբաստանյալի բնակության վայրով որոշվում է իրավասությունը, նշում է այդպիսի իրավասություն որոշելու հնարավորությունը միայն գույքային վեճերի միջոցով [2]։ Այսինքն `այն փաստը, որ պատասխանողը ցանկացած պետության տարածքում ունի գույք, կարող է հիմք հանդիսանալ այդ պետության իրավասությունը երկարացնելու համար` բացառիկ գույքային վեճի դեպքում։ ՔԴԿ-ի վերոնշյալ նորմը շատ ընդհանուր է. «Նրանք իրավունք ունեն քննել գործերը, եթե () ամբաստանյալը ունեցվածք ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածքում»։ Եթե ​​«Գործեր» կատեգորիան հստակ սահմանված չէ, ապա այն կարող է լայնորեն մեկնաբանվել ՝ ներառելով ոչ գույքային վեճեր, որոնք այս դեպքում անընդունելի կլինեն։ Իրավասության այս կամ այն ​​տիպի սահմանումը ինքնանպատակ չէ։ Այն հիմնված է այս տեսակի իրավասության և «դատարանի վայրի երկրի» միջև որոշակի կապի վրա։ Եվ այն փաստը, որ ամբաստանյալը ունեցվածք ունի, կարող է սերտ կապ հաստատել միայն գույքային վեճերի դեպքում, գույքի գտնվելու վայրի հետ գործը քննող դատարանի իրավասությունը պետք է կապված լինի միայն գույքային վեճերի հետ, քանի որ այստեղ տրամաբանությունն այն է, որ հայցը ապագայում կկիրառվի այդ գույքի նկատմամբ։ առգրավվելու է այլ ձեռնարկվելու են հարկադիր կատարման այլ գործողություններ։ Այսինքն ՝ այս տեսակի իրավասության էությունը միաժամանակ ցույց է տալիս ամբաստանյալի կապը տվյալ երկրի հետ միաժամանակ ՝ գույքային վեճերի միջոցով կայացված որոշման հետագա կատարումն ապահովելու համար։ Հետեւաբար, անկախ հայցվորի կամայական հանգամանքներից, հայցվորի բնակության վայրից, օրենքը սահմանում է այս տեսակի իրավասությունը։ Հետաքրքիր է այս հարցի վերաբերյալ ՀՀ դատական ​​պրակտիկան։ Այսպիսով, մի դեպքում [16] հայցվորը դիմել է դատարան `պահանջելով արգելել պատասխանողի ապրանքային նշանի օգտագործումը (ոչ գույքային հայց)։ Ամբաստանյալը գտնվում է Միացյալ Նահանգներում, և դա օտարերկրյա իրավաբանական անձ է։ Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 244-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետի `ՀՀ-ում օտարերկրյա իրավաբանական անձի ապրանքային նշանի առկայությունը նշվել է որպես հայցվորի կողմից հայցը ՀՀ դատարանում քննելու արդարացում։ Որպես իրավական հիմնավորում `հղում է կատարվել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 132-140-րդ հոդվածներին։ Դատարանը հայցադիմումը վերադարձրեց այն հիմքով, որ գործը գտնվում է դատարանում, քննարկելով և հիմնավորելով այն հարցը, որ ապրանքային նշանը չի կարող համարվել գույք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի վերլուծության հիման վրա, չպետք է ենթադրել, որ պատասխանողն ունի գույք ՀՀ-ն։ Դատարանն, ըստ էության, ընդհանրապես չի քննել հարցը, որպես ՀՀ դատարանում ոչ գույքային հայցով գործի քննության արդարացում ՝ հայցվորը ներկայացնում է այն փաստը, որ պատասխանողը ՀՀ տարածքում ունեցվածք ունի։ Այլ կերպ ասած, թվում է, որ եթե պատասխանող կողմը հայցադիմումում հիմնավորի, որ հայցվորը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում այլ գույքին կամ իրավունքին պատկանող գույք ունի, և ոչ թե ապրանքային նշան, ինչպես տվյալ դեպքում, դատարանը կարող է ընդունել դատավարություն (եթե այլ պայմաններ կան)։ Իհարկե, դատարաններն այս հարցում առաջնորդվում են օրենքի բառացի մեկնաբանմամբ, քանի որ սա օրենքի բաց է, որը, այս տեսակի իրավասությունը սահմանելիս, չի տարբերակում գույքային և ոչ գույքային վեճերը, չնայած, ինչպես նշվեց վերևում բոլոր հիմքերը կան պնդելու, որ իրավասությունը որոշվում է միայն գույքային վեճերով։ Հաջորդ հարցը, որը ծագում է, արդյո՞ք ամբաստանյալի կողմից Հայաստանի Հանրապետության գույքի նկատմամբ սեփականության պատկանելությունը հիմք է բոլոր գույքային վեճերը քննելու համար, նույնիսկ եթե հայցվորը գույքի հետ կապ չունի, կամ որևէ գույք դա որոշելու հիմք է։ իրավասության տեսակը Օրինակ, ամերիկյան օրենսդրության մեջ դատարանները սկզբում կիրառեցին քվազի-իր իրավասության կանոնը, որը համարվում է անձի իրավասության խառնուրդ և իրազեկված է իր իրավասության մեջ (իրավասությունը որոշվում է գույքի գտնվելու վայրով)։ ԱՄՆ-ի դատարանները (մասնավորապես նահանգային դատարանները) օգտագործեցին քվազի-ռեմ իրավասություն `այդ նահանգում գույքի վերաբերյալ ոչ ռեզիդենտ անձնական վեճերը լսելու համար, նույնիսկ եթե այդ վեճերը կապված չէին այդ գույքի հետ։ Այնուամենայնիվ, ԱՄՆ Գերագույն դատարանը հետագայում որոշեց, որ միանձնյա գույքի առկայությունը բավարար չէ այդ գույքի հետ կապված վեճերը լսելու համար, քանի որ գործը, առաջին հերթին, պետք է ունենար նվազագույն սերտ կապեր գործը քննող դատարանի վայրի հետ։ Միայն որոշակի նահանգում գրանցված ընկերությունում բաժնեմաս ունենալը չի ​​կարող հիմք հանդիսանալ այդ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու այդ նահանգի դատարանում քննվող գործի մեջ։ Գերմանիայի օրենսդրությամբ գույքի տիրապետման իրավասությունը բավականին բացարձակ է։ Propertyանկացած գույքի առկայությունը կարող է հիմք հանդիսանալ դատարանի իրավասությունը որոշելու համար, որտեղ գտնվում է այդ գույքը, «նույնիսկ մեկ այլ երկրի հյուրանոցում մոռացված անձրևանոցը կարող է ամբաստանյալին բերել այդ երկրի դատարան» [2]։ Կարծում ենք, որ այս հարցում ամերիկյան և գերմանական մոտեցումները ծայրահեղություն են։ Արդյունավետ լուծում չէր լինի երկրում ամբաստանյալի գույքի տիրապետումը համարել հիմք միայն այդ գույքի հետ կապված վեճերում դատարանի իրավասությունը որոշելու համար, երբ այլ գույքային վեճերում հայցվորի օգտին վճիռ կայացվի։ արված այդ գույքի վրա; մեղադրյալի դեմ հայց հարուցել օտարերկրյա դատարան ՝ տեսակի և արժեքի գույք ունենալու հիմքով, որը, ինչպես նշվեց, կարող է անհեթեթ պրակտիկայի հիմք հանդիսանալ (անձրևի տեսքով)։ Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ այս հարցի ճիշտ լուծումը կարող է լինել «ոսկե միջինը», այսինքն ՝ սահմանափակել այս տեսակի իրավասությունը, սահմանել կառուցվածք, որպեսզի պատասխանողի գույքը պետք է համապատասխանի որոշակի չափանիշների, որպեսզի հիմք հանդիսանա այս տեսակի համար։ իրավասության, օրինակ ՝ ամբաստանյալի ունեցվածքը։ Արժեքն ակնհայտորեն չպետք է պակաս լինի պահանջի 6-ի չափից։ Այս առումով, Ավստրիայի քաղաքացիական իրավասության օրենքի 99-րդ հոդվածը [19] նախատեսում է, որ «գույքի արժեքը, սակայն, չի կարող անհամամասնորեն պակաս լինել պահանջվող գումարից»։ Հայցի 20% -ը չգերազանցող արժեքը համարվում է անհամաչափ ցածր արժեք [2]։ Միևնույն ժամանակ, հայցվորը կարող է պարտավոր լինել հիմնավորել հայցադիմումի մեջ պատասխանողի գույքի առկայությունը, դրա արժեքը, այն փաստը, որ որոշումը կարող է կայացվել ավելի ուշ `այդ գույքի բռնագանձման հաշվին, այսինքն` հայցվորը ցույց է տալիս անհրաժեշտ »։ վեճ »գույքը որոշելու համար։ Իհարկե, այս կանոնը պետք է օգտագործվի սահմանազատելու համար այն դեպքերը, երբ հայցվորի հայցը կապված է տվյալ գույքի հետ, որի դեպքում գույքի տեսակը կամ արժեքն այլևս չի կարող կարևոր լինել։ Հաշվի առնելով վերոնշյալը, ՍԴԿ 244-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ ենթակետը կարող է ձևակերպվել հետևյալ կերպ. «(…) Գույքային վեճերում վիճելի գույքը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Հանրապետության տարածքում։ Հայաստանը կամ պատասխանողը գույք ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածքում։ 6 Օրինակ ՝ 500,000 ՀՀ դրամ բռնագանձելու դեպքում պահառության սենյակում պահվող խնամակալության սենյակում մնացել է 5000 դրամ բանկային հաշվում կամ ցածրարժեք արծաթե շղթա։ Այլ կերպ ասած, հայցվորը հայցադիմումի մեջ հիմնավորում է, որ որոշումը կարող է կատարվել հետագայում `գույքի բռնագրավումը բաժանելով։ » ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Հայկյանց Ա., Միջազգային մասնավոր իրավունք, դասագիրք, 2-րդ հրատարակություն (լրացումներով և փոփոխություններով), Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2013, էջ. 517 թ. [2] Շաք Հ., Քաղաքացիական դատավարության միջազգային իրավունք։ Դասագիրք, մեկ с нем [3] Lunz L., Marysheva N., Միջազգային մասնակի իրավունքների դասընթաց։ в 3 т., Москва, [4] ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք։ Այն ընդունվել է 17.06.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .։ [5] ԱՄՆ Գերագույն դատարանի վճիռը Burnham v. Ընդդեմ Գերագույն դատարանի գործի, 495 US604 (1990) (URL)։ [6] ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք։ Այն ընդունվել է 05.05.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .։ [7] Սուհանով Ե., Քաղաքացիական իրավունք։ В 4 т Տ. 1 Общая часть. 3-րդ հրատարակություն, վերանայված և լրացված, [8] ՀՀ օրենք «Օտարերկրացիների մասին»։ Ընդունվել է 25.12.2006 թ. Մեջ ուժի մեջ է մտել 03.02.2007 թ. (URL ՝ www.arlis.am)։ [9] ՀՀ օրենք «Բնակչության պետական ​​ռեգիստրի մասին»։ Ընդունվել է 24.09.2002 թ., Ուժի մեջ է մտել 31.10.2002 թ. URL (URL ՝ URL) www.arlis.am)։ [10] Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2005 թվականի հուլիսի 14-ի թիվ 1231-Նորոշի «Հայաստանի Հանրապետությունում բնակչության պետական ​​ռեգիստրի համակարգի ներդրման մասին» 2005 թ. Այն ընդունվել է 14.07.2005-ին, ուժի մեջ է մտել 17.09.2005-ին։ [11] Վճռաբեկ դատարանի 2010 թվականի հոկտեմբերի 1-ի որոշումը EACD / 1424/02/09 քաղաքացիական գործով (URL ՝ www.arlis.am)։ [12] Ընդունվել է 03.04.2001 թ., Ուժի մեջ է մտել 18.08.2001 թ. (URL ՝ www.arlis.am)։ [13] Քաղաքացիական օրենսգրքի 59.1 հոդվածը։ [14] Հայկյանց Ա., Հայաստանի օրենսդրության ներքո քաղաքացիական գործերով միջազգային իրավասության որոշ հարցեր, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի գիտաժողովի նյութեր, ԵՊՀ, գլ. Խմբագիր ՝ zinազինյան Գ.Ս., Երեւան, ԵՊՀ, 2016, էջ 142։ [16] ESHD / 1281/02/13 քաղաքացիական գործով հայցադիմումը Երեւան քաղաքի Շենգավիթ վարչական շրջանի ընդհանուր իրավասության դատարան 14.10.2013 թ. Որոշումը վերադարձնելու մասին (URL)։ [17] Սիմեոնիդես Ս., Ամերիկյան մասնավոր միջազգային իրավունք, Օսթին։ Կլյուվեր, 2008, էջ. 29. [18] ԱՄՆ Գերագույն դատարանի վճիռը Shaffer v. Ընդդեմ Heitner, 433 US 186 (1977) URL։ [19] Ավստրիական օրենք քաղաքացիական գործերով ընդհանուր իրավասության դատարանների իրավասության մասին, URL։ //www.wipo.int/wipolex/ru/details.jsp?id=9750 (2011 թ. հրատարակություն, փոփոխված է Դաշնային օրենքով (BGBl) թիվ 111/2010)։ Դադունց Տիգրանը ՕՐԵՆՔԻ ՄԱՍՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐներ Հիմնաբառեր. Միջազգային մասնավոր իրավունք, միջազգային քաղաքացիություն, միջազգային քաղաքացիություն։

example801

example801

Սույն հոդվածը նվիրված է 1991-2008 թթ․ ընկած ժամանակահատվածում հայ-գերմանական տնտեսական համագործակցության ուսումնասիրությանը։ 1990-ական թթ․ հայ-գերմանական տնտեսական կապերը, չնայած մի շարք միջպետական համաձայնագրերի առկայությանը, սահմանափակվում էին գլխավորապես Գերմանիայի կողմից ՀՀ-ին տրամադրվող տեխնիկական և ֆինանսական օժանդակությամբ, իսկ երկու երկրների միջև ապրանքաշրջանառության ծավալները դեռևս դրսևորում էին ցածր ցուցանիշներ։ Երկու երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունների ակտիվացման միտումներ սկսեցին դրսևորվել 2000 թ․ և անցան զարգացման նոր փուլ։

ՀԱՅ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 1991-2008 ԹԹ.Համաշխարհային տնտեսության զարգացման արդի շրջանում յուրաքանչյուր պետության համարառանցքային կարևորություն է ձեռք բերում կայուն միջազգային տնտեսական հարաբերություններիհաստատումը։ Հայաստանի Հանրապետոթյան և Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության միջևտնտեսական համագործակցության մակարդակի վերլուծության համար պետք է հիմնվել միջազգայինառևտրի, աշխատուժի հոսքերի, կապիտալի արտահանման և միջազգային վարկի, միջազգային արժութային հարաբերությունների, միջազգային գիտատեխնիկական և արտադրական համագործակցության վերլուծության վրա։ ԳԴՀ տնտեսությունը հետարդյունաբերական տնտեսություն է, որը հիմնվում է սոցիալ-շուկայական տնտեսության սկզբունքի վրա և որի առաջատար ճյուղերից է արդյունաբերությունը։ Տնտեսականներուժով Գերմանիան առաջատար է Եվրոպայում` մեծ յոթնյակում զբաղեցնելով երրորդ տեղը ԱՄՆ-իցև Ճապոնիայից հետո։ 20-րդ դարի վերջին Գերմանիան, որպես Եվրոպայի ամենաազդեցիկ պետություն, ձեռք է բերում հատուկ կարգավիճակ` որպես տարածաշրջանի տնտեսական շարժիչ և Եվրամիության նոր ձևավորվող առաջատար1։ Ավանդաբար Գերմանիայի տնտեսության առաջատար ճյուղերից է եղել արդյունաբերությունը,որն արտաքին առևտրի հիմնական շարժիչն է։ Աշխարհում բարձր դիրքեր են գրավում գերմանականտեղեկատվական և բիոտեխնոլոգիաները, էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների օգտագործմանհետ կապված և էկոլոգիապես մաքուր տեխնոլոգիաները։ Արտահանվող հիմնական արտադրանքներնեն` մեքենասարքավորումները, տրանսպորտային միջոցները, քիմիական արտադրանքը, մետաղները ևտեքստիլը։ ՀՀ տնտեսությունը, թեև դեռ գտնվում է շուկայական տնտեսության կառուցման ճանապարհին,սակայն դասվում է ԱՊՀ այն քիչ երկրների շարքին, որոնց հաջողվեց 2000-2008 թթ. կրկնապատկելհամախառն ներքին արդյունքի ցուցանիշը` տնտեսական շրջափակման և տրանսպորտային սահմանափակումների պայմաններում։ Արդյունքում ձևավորվեց յուրօրինակ տնտեսական զարգացման մոդել,որը ապահովեց տնտեսական զարգացման բավականին բարձր տեմպեր և մակրոտնտեսական կայունություն, ընդհուպ մինչև 2008 թ. համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ազդեցությանդրսևորվելը։ Գծ. 1. Հայաստանի և Գերմանիայի տնտեսությունների կառուցվածքի համեմատություն (2008 թ. տվյալներով)22 Աղբյուրը՝ World Development Indicators 2010, pp. 230-232։ Այսպիսով, ՀՀ և ԳԴՀ տնտեսությունները, թեև գտնվում են տնտեսական զարգացման տարբերփուլերում և անհամեմատելի են տնտեսական կարողությունների տեսանկյունից, սակայն ՀՀ անկախացման հենց սկզբնական շրջանից Գերմանիան դրսևորել է շուկայական տնտեսության կառուցման ևտնտեսական բարդ վերափոխումների ճանապարհին Հայաստանին օժանդակելու և տնտեսական կապեր հաստատելու պատրաստակամություն։ 1990 թ. վերամիավորումից հետո Գերմանիան քաղաքական նպատակներին զուգահեռ ձգտումէր իր տնտեսական ազդեցությունն ամրապնդել նախկին Խորհրդային Միության մաս կազմող նորանկախ Անդրկովկասյան հանրապետություններում։ Միաժամանակ, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Հայաստանը հենվում էր արևմտյան երկրների, այդթվում` Գերմանիայի օժանդակության վրա։ Սակայն, կոմունիկացիոն շրջափակման մեջ գտնվող ևբնական ռեսուրսներով ոչ հարուստ Հայաստանը անկախության առաջին տարիներին Գերմանիայիկողմից չէր դիտվում որպես պոտենցիալ շահավետ գործընկեր։ Մյուս կողմից, մշտապես առկա էր նաևՌուսաստանի գործոնը։ Ինչպես նշում է Կ. Հաջիևը, «ցանկացած տերության տնտեսական ներթափանցումը Կովկաս ինքնին դիտվում է ռուսական շահերի նեղացում այս տարածաշրջանում»1։ 1990-ական թթ. առաջին կեսին ՀՀ հետ ԳԴՀ տնտեսական համագործակցության հիմնական ասպեկտը զինված հակամարտության հետևանքների վերացմանը, մրցունակ շուկայական տնտեսությանև պետական կառավարման արդյունավետ համակարգի ձևավորմանը, աղքատության և դրա սոցիալական հետևանքների դեմ պայքարին ուղղված ֆինանսական ու տեխնիկական օժանդակությունն էր2։ Գերմանիայի կողմից սոցիալական ոլորտի կարգավորմանն ուղղված աջակցության ծրագրերի շեշտադրումը պատահական չէր, քանի որ նշված շրջանում տնտեսական զարգացման գերմանական մոդելը բնորոշվում էր որպես սոցիալ-շուկայական տնտեսություն, ինչը իրենից ներկայացնում է փոխզիջում տնտեսական աճի և հարստության հնարավորինս հավասարաչափ բաշխման միջև3։ Գերմանիայի կողմից Հայաստանին տրամադրվող տեխնիկական օժանդակության ծրագրերի հիմքը դրվեց 1993 թ., իսկ ֆինանսական օժանդակության ծրագրերն իրականացվում են սկսած 1995 թ.մայիսի 5-ին, երբ ստորագրվեց ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև ֆինանսական համագործակցության մասին առաջին համաձայնագիրը։ Տեխնիկական համագործակցության շրջանակներում ծրագրերն իրականացվում են Գերմանիայի տեխնիկական համագործակցության ընկերության(ԳՏՀԸ՝ GTZ, այժմ՝ ԳՄՀԸ՝ GIZ)`4 կողմից։ Ֆինանսական համագործակցության ծրագրերի ֆինանսավորումն իրականացնում է KfW զարգացման բանկը` Գերմանիայի տնտեսական համագործակցության ևզարգացման դաշնային նախարարության (BMZ) կողմից տրամադրված ֆինանսական միջոցներով ևհանձնարարությամբ5։ Իրականացված ծրագրերից հարկ է նշել «Փախստականներին օգնության»,«Էներգետիկայի անհապաղ օգնության», «Հոսանքահաղորդիչ համակարգի վերականգնման», «Արմավիրի մարզում կոմունալ ենթակառուցվածքների վերականգնման» և այլ ծրագրեր6։ Կարող ենք ասել, որ 1990-ական թթ. հայ-գերմանական տնտեսական կապերը, չնայած մի շարքմիջպետական համաձայնագրերի7 առկայությանը, սահմանափակվում էին գլխավորապես Գերմա1 Տե՛ս Гаджиев К., Геополитика Кавказа, Москва, 2003, с. 295.2 Տե՛ս Die GTZ in Georgien, Aserbaidschan, Armenien // GTZ , հասանելի է՝ www.gtz.de/de/weltweit/574.htm, մատչելի էր՝ 3 Տե՛ս Погорлецкий А., Экономика зарубежных стран, Второе издание, Санкт Петербург, 2001, с. 211.4 ԳՏՀԸ աշխարհի տարբեր երկրներում գործող միջազգային համագործակցության դաշնային հաստատություն է, որի նպատակնէ՝ նպաստել Հարավի և Արևելքի երկրների քաղաքական, տնտեսական զարգացմանը, բնապահպանական և սոցիալականխնդիրների լուծմանը` բարելավելով մարդկանց կենսապայմանները։ 5 Ըստ ՀՀ Ֆինանսների նախարարության՝ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության հետ միջազգային ֆինանսական և տեխնիկական համագործակցության մասին զեկույցի, հասանելի է՝ www.mfe.am/up/ifc/arm-german-ref2008.pdf.6 Մանրամասն տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի այցը Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն», Հավելված 2. Տեղեկանք Հայաստանի Հանրապետության և Գերմանիայի դաշնային հանրապետության միջև զարգացմանը նպաստող համագործակցության մասին, ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարություն, ԱԳՆ Եվրոպայի վարչություն,Երևան, 17 դեկտեմբերի, 2002 թ., էջ 52-58։ 7 Տե՛ս ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև ֆինանսական համագործակցության մասին համաձայնագիրը՝ 05մայիսի, 1995 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև ուսումնասիրությունների և մասնագետների հիմնադրամստեղծելու վերաբերյալ համաձայնագիրը՝ 25 մայիսի, 1995 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև կապիտալներդրումների խրախուսման և փոխադարձ պաշտպանության մասին համաձայնագիրը՝ 21 դեկտեմբերի, 1995 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև սննդամթերքի ապահովման բնագավառում համագործակցության մասին համաձայնագիրը՝ 21 մայիսի, 1997 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև էներգետիկայի բնագավառում անհապաղ օգնության միջոցառումներ նախագծի շրջանակում ֆինանսական համագործակցության վերաբերյալ համաձայնագիրը՝ 25 հուլիսի,1997 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև ֆինանսական համագործակցության վերաբերյալ համաձայնագիրը(էներգետիկայի բնագավառում անհապաղ օգնության միջոցառումներ (Քանաքեռի հիդրոէլեկտրակայան) նախագիծ)՝ 25 հուլիսի,1997 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև տեխնիկական համագործակցության մասին համաձայնագիրը. 27հուլիսի, 1998 թ., ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև 1997 թ. ֆինանսական համագործակցության մասին համաձայնագիրը՝ 27 հուլիսի, 1998 թ. ՀՀ կառավարության և ԳԴՀ կառավարության միջև 1999-2000 թթ. ֆինանսական համագործակցության մասին համաձայնագիրը.13 սեպտեմբերի, 1999 թ.։ նիայի կողմից ՀՀ-ին տրամադրվող տեխնիկական և ֆինանսական օժանդակությամբ, իսկ երկուերկրների միջև ապրանքաշրջանառության ծավալները դեռևս դրսևորում էին ցածր ցուցանիշներ։ 1998 թ. նոյեմբերի 1-ի դրությամբ ՀՀ պետռեգիստրում գրանցված ընդհանուր թվով 1299 օտարերկրյա ներդրումներով ձեռնարկություններց միայն 24-ն էին գերմանական մասնակցությամբ, որոնցից16-ը հայ-գերմանական համատեղ ձեռնարկություններ էին. դրանց մեծ մասում գերմանական մասնաբաժինը չէր հասնում 1 տոկոսի։ Գերմանիայի հետ համատեղ ձեռնարկությունների, Հայաստանում գերմանական ընկերությունների ներկայության և ակտիվության մակարդակով ՀՀ-ն մի քանի անգամ զիջում էր Վրաստանին ու Ադրբեջանին1։ Դա պայմանավորված էր Հայաստանում կապիտալ ներդրումների հետ կապված՝ գերմանականներդրողների որոշ վերապահումներով, որոնց պատճառը, թերևս, ՀՀ-ում ներքաղաքական վիճակն էր,ներդրումային իմիջի ու ներդրումների պաշտպանվածության երաշխիքների ոչ բավարար մակարդակը։ Երկու երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունների ակտիվացման միտումներ սկսեցինդրսևորվել 2000 թ-ից։ Մասնավորապես` 2000 թ. մայիսին Բունդեսթագի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի պատվիրակության տարածաշրջանային այցը, Բունդեսթագի նախագահ Ա.Ֆուքսի գլխավորած պատվիրակության կատարած այցը, հուլիսին և դեկտեմբերին Բունդեսթագիտնտեսական համագործակցության և զարգացման հանձնաժողովի պատվիրակության և Բունդեսթագի բյուջետային հարցերի հանձնաժողովի նախագահ Հանս Գեորգ Վագների գլխավորած պատվիրակության այցերը2 առաջանցիկ քայլ էին տնտեսական համագործակցության խորացման գործում։ Հարկ է առանձնացնել 2000 թ. մայիսի 11-ին Բեռլինում հաջողությամբ անցկացված՝ Հայաստանիտնտեսությանը նվիրված գործարար համաժողովը, որը Հայաստանի տնտեսական և ներդրումայինմիջավայրի պարզեցման և գերմանական ներդրումների ներգրավման ուղղությամբ առաջին մեծածավալ միջոցառումը կարելի է համարել։ Հատկանշական է նաև 2000 թ. հունիսի 1-ից հոկտեմբերի 31-ըԳերմանիայի Հաննովեր քաղաքում «EXPO 2000» միջազգային ցուցահանդեսի անցկացումը, որտեղՀայաստանը ներկայացվեց առանձին տաղավարով։ 2001 թ. մայիսի 9-ից 11-ը Բոննում կայացան 2001-2002 թթ. զարգացման բնագավառում հայգերմանական համագործակցության հարցերի վերաբերյալ միջկառավարական հերթական բանակցությունները։ Բանակցությունների արդյունքում որոշվեց 2001-2002 թթ. համագործակցության համարՀայաստանին հատկացնել ընդհանուր առմամբ 49 մլն գերմանական մարկի ֆինանսական ու տեխնիկական օժանդակություն, որից 5 մլն-ը՝ որպես դրամաշնորհ, իսկ մնացածը որպես արտոնյալ վարկերªԶարգացման միջազգային ասոցիացիայի պայմաններով3։ Ուսումնասիրելով երկու երկրների միջև առևտրաշրջանառության դինամիկան 1998-2008 թթ.`արձանագրում ենք հետևյալ պատկերը (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1. ՀՀ և ԳԴՀ միջև առևտրաշրջանառության ցուցանիշները4ՀՀ արտահանումը ԳԴՀ ԳԴՀ տեղը ՀՀ(հզ ԱՄՆ դոլար)արտահանման մեջՀՀ ներմուծումը ԳԴՀից (հզ ԱՄՆ դոլար)ԳԴՀ տեղը ՀՀներմուծման մեջՈւսումնասիրելով ՀՀ արտահանման մեջ ԳԴՀ տեսակարար կշռի դինամիկան` ՀՀ արտահանումըԳերմանիա սկսել է աճել 2002 թ. սկսած, իսկ արդեն 2004 թ. գրանցվել է բավականին բարձր աճ՝ 6.5տոկոսից հասնելով 11.5 տոկոսի։ 1 Տե՛ս ՀՀ ԱԳՆ պատմադիվանագիտական արխիվ, գ. 16, ց.6, թ 5։ 2 Տե՛ս ՀՀ ԱԳՆ պատմադիվանագիտական արխիվ, գ. 19, ց.7, թթ. 24-28։ 3 «Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի այցը Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետություն», էջ 40-41։ 4 Աղյուսակը կազմվել է հեղինակի կողմից՝ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության՝ Հայաստանի ամենամյա վիճակագրական տարեգրքերում հրապարակվող արտաքին տնտեսական գործունեության մասին տվյալների հիման վրա. 1998-2000 թթ.տվյալներն` ըստ «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք 2001»-ի (էջ 451-458), 2001-2004 թթ. տվյալներն` ըստ «Հայաստանիվիճակագրական տարեգիրք» 2005-ի (էջ 487-493), 2005-2008 թթ. տվյալները` ըստ «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք»2009-ի (էջ 457-463)։ Դիտարկելով Գերմանիայի տեսակարար կշռի դինամիկան ՀՀ ներմուծման մեջ` գերմանական արտադրանքի նկատմամբ հայկական շուկայում պահանջարկի հարաբերական աճ է գրանցվել ևս սկսած2004 թ., իսկ արդեն 2005 թ. ցուցանիշը կազմել է 7.8 %` ամենաբարձրը դիտարկվող ժամանակահատվածի համար։ 2002 թ. դիտվող արտահանման տեսակարար կշռի շարունակական աճը, որն առավելնկատելի է՝ սկսած 2004 թ., պայմանավորված էր մի շարք օբյեկտիվ գործոններով, այդ թվում` ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի` 2003 թ. հունվարի 14-15-ը ԳԴՀ կատարած աշխատանքային այցի շրջանակներում տնտեսական համագործակցության բնագավառում ձեռք բերված մի շարք պայմանավորվածություններով (մասնավոր բիզնեսի ոլորտում ինտենսիվ համագործակցության, հայ-գերմանականխոշոր գործարար-համաժողովի իրականացման և այլնի վերաբերյալ)։ Հայ-գերմանական տնտեսական կապերի հետագա ընդլայնման գործում մեծ նշանակություն ունեցավ նաև Ռ. Քոչարյանի 2004 թ. նոյեմբերի 17-19-ը ԳԴՀ կատարած երկրորդ պաշտոնական այցը, որիշրջանակներում ԳԴՀ կանցլեր Գ. Շրյոդերը գոհունակությամբ նշեց, որ Գերմանիայի և Հայաստանիմիջև ապրանքաշրջանառությունն աճել է 40%-ով1։ ՀՀ տնտեսությունում գերմանական ներդրումների ծավալների դինամիկայի ուսումնասիրությունը(տե՛ս գծապատկեր 2.4) վկայում է, որ 2004 թ-ից ՀՀ և ԳԴՀ միջև ապրանքաշրջանառության ակտիվացմանը զուգընթաց, դիտվել է նաև գերմանական կապիտալի զգալի ներհոսք դեպի ՀՀ տնտեսություն։ Գծ. 2. Գերմանական ներդրումները ՀՀ տնտեսությունում (1998-2008 թթ.)2.Ընդհանուր առմամբ, 1998-2006 թթ. Հայաստանում ԳԴՀ կողմից իրականացվել է 186.672,8 հզԱՄՆ դոլարի ներդրում, ինչը կազմում է տվյալ ժամանակահատվածում իրականացված ընդամենը ներդրումների 7.65, ուղղակի ներդրումների՝ 10.91%-ը3։ Նշենք, որ 2005 թ. համեմատությամբ 2006 թ.ներդրումների կրճատումը դեռևս չի խոսում երկու երկրների միջև առևտրատնտեսական հարաբերությունների մակարդակի անկման մասին. պարզապես 2005 թ. ՀՀ տնտեսությունում գերմանական ներդրումների մեծ ցուցանիշը պայմանավորված էր հանքարդյունաբերության ոլորտում խոշոր ներդրումային նախագծի մեկնարկի հետ։ Հարկ է նշել, որ 2006 և 2007 թթ. գերմանական կապիտալով իրականացված համապատասխանաբար 47815.9 հազ. և 55251.9 հազ. դոլարի4 ներդրումներն ուղղվել ենմիայն հանքարդյունաբերությանը, ինչը ակներև վկայում է գերմանական ներդրումների դիվերսիֆիկացման անհրաժեշտության մասին։ 2008 թ. բեկումնային էր ոչ միայն ԳԴՀ-ի, այլև համաշխարհային տնտեսության համար՝ պայմանավորված նախադեպը չունեցող համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետ։ 2008 թ.Գերմանիայի տնտեսության համախառն ներքին արդյունքի տարեկան աճը կազմեց 2%, սակայն այդցուցանիշը նվազման միտումներ դրսևորեց՝ սկսած 2008 թ. երրորդ քառորդից, իսկ արդեն 2009 թ.գրանցվեց մոտ 2.25% տնտեսական անկում, ինչը բացատրվում է առաջին հերթին գերմանական արտահանման զգալի կրճատմամբ։ Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը հանգեցրեց գերմանական ընկերությունների արտադրանքի նկատմամբ պահանջարկի նվազման, ինչը դրսևորվեց արտահանման գրեթե բոլոր ոլորտներում։ Մասնավորապես` մեծապես կրճատվեց ավտոմեքենաների և1 Տե՛ս Деловая пресса, номер 46 (249) от 23.11.2004.2 Գծապատկերը կազմվել է հեղինակի կողմից, ըստ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության ամենամյա Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակի մասին հրապարակումների տվյալների։ Հաշվի են առնված տնտեսության իրականհատվածում կատարված ներդրումները։ Ֆինանսական հատվածի ներդրումները տվյալ դեպքում ներառված չեն։ 3 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ տնտեսական վիճակը 2007 թվականի հունվար-փետրվարին», էջ 82։ 4 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ տնտեսական վիճակը 2008 թվականի հունվար-փետրվարին», էջ 76 և «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ տնտեսական վիճակը 2009 թվականի հունվար-փետրվարին»։ արդյունաբերական արտադրանքի նկատմամբ պահանջարկը, որոնք, ինչպես հայտնի է, գերմանականտնտեսության հենքային ճյուղերն են1։ Մասամբ դրանով է բացատրվում 2008 թ. ՀՀ տնտեսությունում գերմանական ներդրումներիզգալի կրճատումը։ Համաձայն գծապատկեր 2-ի տվյալների` 2008 թ. Հայաստանում գերմանական ներդրումները նախորդ տարվա համեմատությամբ կրճատվել են ավելի քան 57%-ով։ Պատճառը համաշխարհային շուկայում հանքահումքային արտադրանքի պահանջարկի նվազումն էր, իսկ գերմանականներդրումների հենքային ճյուղը ՀՀ տնտեսության իրական հատվածում հանքահումքային արդյունաբերությունն է։ Հայ-գերմանական տնտեսական կապերի ամրապնդման համատեքստում էապես կարևորվում էնաև համագործակցությունը ֆինանսական, մասնավորապես` բանկային հատվածում։ Համաձայն ՀՀկենտրոնական բանկից ստացվող տվյալների հիման վրա ԱՎԾ-ի ներկայացրած հաշվետվության` 2008թ. ՀՀ բանկերի և վարկային կազմակերպությունների բաժնետիրական կապիտալում ոչ ռեզիդենտներիկողմից իրականացվել է 703786.2 հզ դոլարի ներդրում, որից գերմանական ներդրումները կազմել են45205.2 հզ դոլար, կամ ընդամենը ներդրումների 6.42%-ը2, որը մինչ այդ ՀՀ բանկային կապիտալումԳերմանիայի կողմից իրականացված ամենախոշոր ներդրում էր։ Ֆինանսական համագործակցության առումով էապես կարևորվում է 2006 թ-ից իրականացվող«Վերականգնվող էներգիայի աջակցություն» և «Բնակարանային ֆինանսավորման կայուն շուկայիզարգացում» ծրագրերը, որոնք իրականացվում են «Գերմանա-հայկական ծրագրի կառավարման գրասենյակի3» (ԳՀՀ-ԾԿԳ) կողմից։ 2008 թ. ընթացքում ստորագրվել և վավերացվել է ԳԴՀ կառավարության և ՀՀ կառավարությանմիջև «2007-2008 թվականների ֆինանսական համագործակցության մասին» համաձայնագիրը, որովնախատեսված էր Հայաստանին տրամադրել շուրջ 74 մլն եվրո ֆինանսական օժանդակություն (70 մլնեվրո` որպես վարկ, 4 մլն եվրո` որպես դրամաշնորհ)։ 2008 թ. Հայաստանի արտահանումը Գերմանիա կազմել է 183.7 մլն դոլար, իսկ ներմուծումըԳերմանիայից` 255.6 մլն դոլար (տե՛ս աղյուսակ 2.1), ինչը համապատասխանաբար կազմել է 102.8 մլնև 134.3 մլն եվրո, ընդհանուր առևտրաշրջանառությունը` 237.1 մլն եվրո, մինչդեռ առևտրաշրջանառության ծավալները նույն թվականի համար Վրաստանի և Ադրբեջանի դեպքում Գերմանիայի արտաքին գերատեսչության տվյալներով կազմել են համապատասխանաբար 358 մլն և 2.400 մլն եվրո4։ Այսպիսով, հայ-գերմանական տնտեսական համագործակցությունը ՀՀ անկախացման սկզբնական շրջանում աչքի չի ընկել ինտենսիվության բարձր մակարդակով, և ընդհուպ մինչև 2000-ական թթ.սկիզբը դրսևորվել է հիմնականում Գերմանիայի կողմից Հայաստանին տրամադրվող ֆինանսական ևտեխնիկական օժանդակության տեսքով, ինչը, չնայած որ մեծ օժանդակություն էր ՀՀ տնտեսությանըանցումային շրջանի վերափոխումների իրականացման գործընթացում, սակայն բավարար չէր արդյունավետ առևտրաշրջանառության և գործընկերային հարաբերությունների ձևավորման համար։ Երկկողմ տնտեսական հարաբերությունների զարգացմանը մեծ ազդակ հաղորդեցին հատկապես«Կովկասյան նախաձեռնության» շրջանակներում իրականացված փոքր և միջին ձեռնարկատիրությանև բանկային հատվածի աջակցության ծրագրերը, ինչպես նաև միջպետական այցերի հաճախականության ակտիվացումը, որի սկիզբը դրվեց 2003 թ. ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանի՝ Գերմանիա կատարածպաշտոնական այցով, որը ՀՀ նախագահի առաջին պաշտոնական այցն էր ԳԴՀ։ ՀՀ և ԳԴՀ տնտեսական համագործակցության շրջանակներում բեկումնային էր հատկապես 2004թ.-ն, որի ընթացքում տեղի ունեցավ հայ-գերմանական խոշոր գործարար համաժողով, ինչին հաջորդեցգերմանական կապիտալի զգալի ներհոսք դեպի ՀՀ տնտեսություն, մասնավորապես` ՀՀ հանքարդյունաբերության հսկայի` Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատում գերմանական «Քրոնիմետ» ընկերության իրականացրած խոշոր ներդրման հաշվին։ Միաժամանակ նկատվեց նաև առևտրաշրջանառության աշխուժացում, ինչպես արտահանման, այնպես էլ ներմուծման ոլորտներում։ 2 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ տնտեսական վիճակը 2009 թվականի հունվար-փետրվարին», էջ 77։ 3 «Գերմանա-հայկական հիմնադրամ» ծրագրի կառավարման գրասենյակ՚ հիմնարկը ստեղծվել է ՀՀ ԿԲ նախագահի սեպտեմբերի 14-ի թիվ 518 հրամանով։ Հիմնարկի միակ հիմնադիրն է ՀՀ կենտրոնական բանկը։ ԳՀՀ ԾԿԳ-ի գործունեության հիմնականնպատակը ՀՀ և ԳԴՀ կառավարությունների միջպետական համաձայնագրերի շրջանակներում ՀՀ կենտրոնական բանկի Գերմանիայի Դաշնության Վերականգնման վարկերի բանկի (KfW) միջև կնքված պայմանագրերի և դրանց մասը կազմող առանձինհամաձայնագրերի համաձայն` Գերմանա-հայկական հիմնադրամի վարկային ծրագրերի իրականացումն ու կառավարումն է։ 4 Տե՛ս Auswartiges Amt, Landerinformationen, Armenien, Gerorgien, Aserbaitschan, Wirtschaftsdatenblatt, հասանելի է՝http։ 2008 թ. դրությամբ Հայաստանում գործում էին Գերմանական կապիտալով 100-ից ավելի ընկերություններ, այդ թվում՝ համաշխարհային ճանաչում ունեցող մի շարք ընկերությունների ներկայացուցչություններ, զգալիորեն ավելացել էին ապրանքաշրջանառության ծավալները։ Այդուամենայնիվ տարածաշրջանում ԳԴՀ-ի հետ տնտեսական համագործակցության բնագավառում, մի շարք օբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված, ՀՀ-ն դեռևս շարունակում էր զիջել հարևանՎրաստանին և Ադրբեջանին։ Մարտին ԹովմասյանՀԱՅ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ 1991-2008 ԹԹ.Բանալի բառեր՝ Հայաստանի Հանրապետություն, Գերմանիաի Դաշնային Հանրապետություն, հայ-գերմանական տնտեսական հարաբերություններ, ներդրումներ։

example229

example229

Բարսեղ Սարգիսյանը (1852-1921թթ.) Վենետիկի Մխիթարյան է հասել միաբանության նշանավոր դեմքերից ժառանգություն։ հայագիտական, Հայագիտության այս երախտավորը «Բազմավէպ» հանդեսում հաճախ հանդես է եկել նաև մանկավարժական ու կրթիչ արժեք ունեցող այնպիսի հոդվածներով, որոնք այսօր էլ արդիական են ու ելակետային։ Այդ հոդվածներից մեկը լույս է տեսել 1890-ին «Բազմավէպի» հունվար և փետրվար ամիսներին։ Բ. Սարգիսյանի հոդվածի դրույթները ոչ միայն չեն հնացել, այլև շարունակում են մնալ արդիական, որովհետև պատմական Մեծ Հայքը և Կիլիկյան Հայաստանը պահպանում են իրենց օրինական տերերի կառույցների հետքերը, որոնք համարվում են համընդհանուր մարդկային ժառանգություն և դրանց օրինական տերը պետք է համարվի այսօրվա անկախ պետականություն ունեցող հայ ժողովուրդը։

Բարսեղ Սարգիսյանը(1852-1921թթ.) Վենետիկի Մխիթարյանէ հասելմիաբանության նշանավոր դեմքերիցհայագիտական,ժառանգություն։ Հայագիտության այս երախտավորը «Բազմավէպ» հանդեսում հաճախհանդես է եկել նաև մանկավարժական ու կրթիչ արժեք ունեցողայնպիսի հոդվածներով, որոնք այսօր էլ արդիական են ու ելակետային։ բանասիրականէ, որից մեզհարուստԱյդ հոդվածներից մեկը լույս է տեսել 1890-ին «Բազմավէպի»հունվար և փետրվար ամիսներին [2, 3]։ Հոդվածիվերնագիրնէ«Անցեալ պատմութեանկրթիչազդեցութիւնն եւ նորա ուսումնասիրութեան անհրաժեշտ միջոցներն»։ էկարևորելհայ պատմական անցյալիԲ. Սարգիսյանն իր հոդվածը գրել է 1889 թվականի «Մշակ»պարբերականի (թիվ 81) մի հրապարակման առիթով, որում հեղինակըխիստճշգրիտուսումնասիրությունը. այն կրթիչ ազդեցություն կարող է ունենալներկայի վրա։ «Մշակի» հոդվածագիրը դրել է հետևյալ հարցադրումը.«Արդյոք ունի՞նք մի այնպիսի անցյալ, որ մաքրված լինելով հնությանփոշիներից և հանվածլինելով պատմական վարագույրի ետևից,կարողանա մատչելի լինել և կրթիչ ներգործություն ունենալ այնժողովրդյան վերա, որը ձգտում է յուր անցյալի ուսումնասիրությանը [2-4]։ Սրան ի պատասխան՝ նա ինքն իրեն փաստում է. «Ո'չ, անցյալպատմական կյանքի մի այդպիսի ուսումնասիրություն մենք չունինք» [2- ]։ «Մշակի» հոդվածագիրը մասամբ կրկնում է այն դժգոհությունը, որըՐաֆֆին արտահայտել էր«Սամվել» վեպերիառաջաբաններում։ Այն է՝ հայ հին պատմիչները չոր ու ցամաքտեղեկություններ են հաղորդել, խոսել են իշխանների ու առանձինանհատների մասին։ «Դավիթ Բեկ» և«Մշակի» նմանօրինակ հարցադրումները կապված են թերթիհիմնադիր-խմբագիր Գրիգոր Արծրունու դեպի գրականությունըունեցած որոշակի պահանջներից։ Դեռևս 1868-ին «Հայկական աշխարհ»ամսագրում լույս տեսած «Երկուսից ո՞րն է լավը» հոդվածում Արծրունինշեշտել է գրականության կրթիչ նշանակությունը. «Այժմ մենք կարող ենքպատասխանել այն հարցին, թե ի՞նչ նպատակով են գրվում գրականստեղծվածները։ Այննպատակովսովորեցնենհասարակությանը մտածել և յուր կյանքը քննել, ուրեմն և ձգտել դեպիլավը, դեպի կյանքիս լավանալը, դեպի առաջադիմությունը [2-10-11]։ գրվումեննոքա,որԲ. Սարգիսյանը«Մշակ»-ի հոդվածագրի՝ դեպի հայ հինպատմիչներն ունեցած թերագնահատական հայացքը համարում էհոռետեսական և չափազանցված [5]։ Նա տեղյակ է օտարազգի հայագետների հիացական կարծիքներին՝Ա. Ժ. Սեն-Մարտեն, Մ. Ֆ.Բրոսսե, Էդ. Դյուլորիե, Ֆ. Նև, Ֆր. Կոնիբեր ևուրիշներ, որոնք հայ հին և միջնադարյան պատմագրությունը խիստարժեքավորել են։ Նա վկայակոչում է անգլիացի մեծ բանաստեղծԲայրոնին, որը հայերի մասին ասել է, թե չկա ազգ մի, որունպատմությունը կարենա այնքան առաքինության ևօրինակներ ընծայել, ինչպես է պատմությունն հայ ազգին [2-5]։ չարությանՀինգերորդ դարում հայերն իրենց պատմիչներով գերազանցում էին«Պարսից նման մեծ և հին ազգի գրականությանը ևս»։ Սարգիսյանի մոտեցումը պատմությաննկատմամբ խիստարդիական է. նա պահանջում է քննադատաբար յուրացնել անցյալը,նրանից քաղել օգտակարը և դասեր առնել սխալներից՝ դրանք չկրկնելուհամար։ Տեղին է հիշենք, թե ինչ էր ասում Եղիշեն, երբ անխնա ձաղկումէր Վասակ Սյունեցուն, որը սկզբից հայ ապստամբների հետ էր, սակայնվճռական պահին հեռացավ Վարդան Մամիկոնյանից ու ժողովրդից.«Այս հիշատակարանը գրվեց նրա մասին՝ նրա հանցանքներըկշտամբելու և նրան մեղադրելու համար, որպեսզի ամեն մարդ, որ լսի ևիմանա այս բանը, նզովք կարդա նրա հետևից և նրա գործերինցանկացող չլինի» [4-283]։ Հայագետը պարտադիր է համարում գրողի և պատմաբանի՝ դեպիհայ ժողովրդի պատմությունն ունեցած քննական հայացքը։ Անցյալիպատկերն անհրաժեշտ է ներկայացնել անկողմնակալ ու գիտականորենճշգրիտ։ Այս պահանջն ուներ նաև Հովհաննես Թումանյանը, որը գրեց«Իմ հայրենիքը տեսե՞լ ես, ասա՛»Հովհաննես Հովհաննիսյանիբանաստեղծության «Parodia»-ն։ Հովհաննես ՀովհաննիսյանՏեսե՞լ ես գյուղը հովտի մեջ մենակԵվ շուրջը փռված շքեղ պարտեզներ,Եվ ոսկի հասկեր և խաղաղ վըտակ, Լըսե՞լ ես քաղցրիկ արտուտի երգեր։ [7-18]Հովհաննես ԹումանյանՏեսե՞լ ես գյուղը հովտի մեջ մենակՈւ շուրջը փըռված հին աղբակույտեր.Տեսե՞լ ես ո'նց են այնտեղ շարունակԿըռվում, կեղեքում քյոխվեն ու տերտեր։ [5-270]Հայագետը փաստում է, թե մեր պատմաբաններն ու գրողներըերբեմն հայ հին կյանքի ճշգրիտ պատմությունը չգիտեն և այդ գործըթողնում են օտարներին, որոնք երբեմն անխնա քննադատում են։ Այսդրույթը խիստ այժմեական է, որովհետև թուրք-ադրբեջանականմերյուրացնելովպապենականմշակութային արժեքներըպատմագրությունը լիովին նենգափոխում է Հայաստանի պատմականանցյալը՝տարածքները,մատենագրությունը,կամ անխնաոչնչացնելով դեռ պահպանված հուշարձանները։ Եթե որևէ մեկըփաստերով գիտի իր ժողովրդի անցյալը, ապա նա ժամանակիպահանջի համեմատ իր ազգին կտանի դեպի առաջխաղացում. սա էՍարգիսյանի պահանջը։ Բանասերի, պատմաբանի, ուսուցչի համար պարտադիր է բազումաղբյուրներ հետազոտելը, քննելը, ճիշտը կեղծիքից տարբերակելը։ Այդպահանջը Ոսկեդարում առաջադրելէ պատմահայր ՄովսեսԽորենացին, որին օտարները հանիրավի տեղափոխում են ավելի ուշ՝VI(Զ), VII(Է) և VIII(Ը) դարեր։ Բ. Սարգիսյանը խիստ կարևորում է գիտական հանդեսներիառկայությունը և նրանց կանոնավոր հրապարակելը։ Շատ ազգային գրագետներ ողբում են, թե մենքչունենքեվրոպական մատենադարանների ճոխ գրչագիր հարստությունը։ Նաբերում է Ղևոնդ Ալիշանի օրինակը, որը, Հայաստանը երբեք չտեսած,հին հեղինակների հաղորդած փաստերով Հայաստան աշխարհը կրում էիր պարթևական ուսերի վրա։ ԴիոդորոսևուրիշներիՍիկիլացուՀին աշխարհի պատմությունը գիտությանը ծանոթ է Հերոդոտոսի,Բերոսոսի,գրավորերկասիրություններով, որոնցում կարևոր փաստեր կան Եգիպտոսի,Ասորեստանի, Մարաստանի և Պարսկաստանի վերաբերյալ։ Սակայնդրանքչէին, ու եվրոպացի հնագետները սկսեցինհնագիտական պեղումները։ Դրանց արդյունքներն ապշեցուցիչ էին։ Հողի տակից դուրսբերվեցին Թեբեի, Նինվեի, Պերսեպոլիսիավերակները, վերծանվեցին եգիպտական նշանագրերն ու սեպագիրարձանագրությունները։ բավարարԵթե Հերոդոտոսը, որը չէր կարողացել եգիպտական քուրմերիգաղտնիքն իմանալ և չգիտեր նշանագրերը , ապա եվրոպացիներն այսօրկարդում են նրանց նշանագրերը։ Նա ակնարկում է այն փաստը, որՆապոլեոն Բոնապարտի զինվորները եգիպտական արշավանքիժամանակ գտան մի քար, որի վրա երեք լեզուներով կար նույնարձանագրությունը։ Քարի վրա եգիպտական նշանագրերի բնագիրըկար նաև հունարենով։ Այդ քարը գիտության մեջ հայտնի է Ռոզեթաանունով։ Այն գտնվել է 1799-ին Եգիպտոսում, ուղարկվել է Փարիզ, 23տարի անց ֆրանսիացի բանասեր Ժան Ֆրանսուա Շամպոլիոնը (17901832) հունարենի միջոցով գտել է եգիպտական նշանագրերը ընթերցելուբանալին [9-65-66]։ Բ. Սարգիսյանը խոսում է Եգիպտոսի փարավոններ ՌամզեսԱռաջինի և նրա որդու՝ Ռամզես Երկրորդի մումիաների մասին։ Հայագետը համոզված է, որ քրիստոնյա հայ պատմիչները «կամավորջանքով» մոռացության են մատնել հայերի հեթանոսական անցյալիկրոնական և մշակութային արժեքները։ Այդ բացը կարող են լրացնելՄեծ Հայքի տարածքում կատարվելիք հնագիտական պեղումները։ հոդվածիցԻհարկե, Բ. Սարգիսյանիհետո ԽորհրդայինՀայաստանի և ներկա Հայաստանի տարածքում հնագիտականպեղումներ կատարվել են, սակայն դրանք բավարար չեն, որովհետևանկախացած Հայաստանի տարածքը կազմում է Մեծ Հայքի միայն մեկտասներորդ մասը։ Այս հույժ կարևոր խնդրի վերաբերյալ մեծարժեքդիտողություն ունեն Աննի և Ժան-Պիեռ Մահեներն իրենց «Հայաստանիպատմությունը (սկզբնավորումից մինչև մեր օրերը)» գրքում։ Նրանքգրում են, թե Թուրքիայի ու Իրանի տարածքներում գտնվող հայկականհողի գաղտնիքները, ցավոք, հասանելի չեն հայերին։ Սահմանայինմասերում նույնպես կան հայկական հուշարձաններ, որոնք ևսհասանելի չեն հայերին [8-12]։ Հայաստանի անցյալը ճիշտ պատկերացնելու գործին մեծ նպաստկբերեն նաև հայ արքաների մետաղադրամները։ Պետք է պարզել՝ ինչո՞ւՔրիստոսի ծնունդից 2000 տարի առաջ արդեն պետականությունունեցած Հայաստանի համար ճանաչում են 4 թագավորականգերդաստան։ Անհրաժեշտ է ուշադիր կարդալ Մովսես Խորենացու ևՀերոդոտոսինկարագրերը Արմավիրի, Արտաշատի,Նախիջևանի և այլ շահաստանների վերաբերյալ։ ճշգրիտՀայագետն ահազանգում է, թե իր բարձրացրած հարցը չպետք էհնչի որպես ամայի ապառաժների քարանձավներում հնչող ձայն, այլորպես սերմ թող ընկնի պարարտ հողի մեջ։ Վիեննայում և Ստոկհոլմումեղած հնագիտական ժողովներում խոսք գնաց Այրարատում գտնված միքանի սեպագրերի մասին և ուրիշ ոչինչ։ Հայաստանի պատմական անցյալը ճշմարտացի ներկայացնելուհամար անհրաժեշտ է ունենալ ձեռնահաս իշխանություն, կրթված ևվաստակասեր հասարակություն։ Նա ցավով նշում է, թե 1890-ին հայերըչունի պետականություն, սակայն ունեն հարուստ վաճառականներ,որոնց միջոցներով կարելի է հրավիրել Շլիմանի նման երևելիհնագետների ուշադրությունը դեպի Հայաստանի հարուստ անցյալը։ Հայ մտավորականները մտածեցին բացել ազգային հնություններիկամ Թիֆլիսում։ Սակայն այդԷջմիածնումթանգարաններմտածումները կյանքի չկոչվեցին։ Պլուտարքոսը վկայումէ, թե հայոց արքա Արտավազդըուսումնասեր էր և հունարենով ողբերգություններ էր շարադրում։ Մովսես Խորենացին, Ագաթանգեղոսը, Զենոբը, Փավստոսը, Կորյունըսքանչացածթագավորներիաշխարհաշինության, անդրիագործության, հաղթական արձանագրությունների և ուրիշ շատ բաների մասին [3-56]։ ԱրշակունիպատմումենԲ. Սարգիսյանը հիշատակում է Պերսեպոլիսի մեջ գտնված ԴարեհՎշտասպյանի այն արձանագրությունը, որը հայտնի է որպեսԲեհիստունի արձանագրություն, և նրանում առկա է Արմենիան՝Հայաստանը՝ իբրև պետություն [3-57]։ Հիրավի,լիովին հասկանալի է Մխիթարյան միաբանությաննվիրյալ կրոնավորի մտահոգությունը։ Նա իր հոդվածն ավարտում էՇլիմանի հայտնագործության փաստով։ Եթե Հոմերոսը բանաստեղծորեննկարագրեց Տրոյան, որը Քրիստոսից տասը դար առաջ կործանվեց, ևքսան մետր հողի տակ թաղված Տրոյան Շլիմանը գտավ Քրիստոսից 19դար հետո, մի՞թե սա չի ահազանգում հայերին, որ անհրաժեշտ է պեղելհին Հյաստանի մայրաքաղաք Արմավիրը, որը Պտղոմեոսը հիշատակումէ իբրև նշանավոր քաղաք [3-57]։ Նա իր հոդվածն ավարտում էհուզական դիմումով՝ ասելով. «Արմավի'ր, եկ արտաքս, ել կանգնե ևպատմե մեզ քու և մեր անցյալն» [3-57]։ Հայագետի նպատակը գիտական ուղղվածություն ունի. հարկավորէ պարզել ազգային անցյալը՝ ներկան ու ապագան զարգացնելու համար։ Այսօր, իհաիկե, Արմավիր քաղաքի ավերակներն ուսումնասիրվածեն։ Արմավիրը Հայաստանի առաջին մայրաքաղաքն է, այն հիմնադրել էԱրարատյան թագավորության հիմնադիր Արամայիսը։ Մ.թ.ա. IV-IIIդդ.եղել է Երվանդունիների մայրաքաղաքը՝ պահպանելով Արմավիրանվանումը։ Այն եղել է նաև հայկական պետության հեթանոսականպաշտամունքի գլխավոր կենտրոնը։ Հին Արմավիրից գտածոներ կանՀայաստանի պետական ազգային թանգարանում [6-234]։ Բ. Սարգիսյանի հոդվածի դրույթները ոչ միայն չեն հնացել, այլևշարունակում են մնալ արդիական, որովհետև պատմական Մեծ Հայքը ևԿիլիկյան Հայաստանը պահպանում են իրենց օրինական տերերիկառույցների հետքերը, որոնք համարվում են համընդհանուրմարդկային ժառանգություն և դրանց օրինական տերը պետք է համարվիայսօրվա անկախ պետականություն ունեցող հայ ժողովուրդը։

example1094

example1094

Հոդվածում արծարծվում է սոցիալական մեդիայի ազդեցությունը հասարակական կարծիքի ձևավորման, փոփոխման և ուղղորդման վրա։ Անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչու են հասարարական կարծիքի ձևավորման վրա ազդելիս դիմում սոցմեդիայի հնարավորություններին, և ինչպես են դրանք գործառնում` համեմատած ավանդական ԶԼՄ-ների հետ։ Սոցմեդիան հանդես է գալիս որպես ավանդական լրատվամիջոցների և հանրային մեծ լսարանի հետ շփումների միջոց, ինչը ուղղակիորեն ազդում է հասարակական կարծիքի ձևավորման վրա։

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՄԵԴԻԱՅԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱՐԾԻՔԻՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՎՐԱԱրդի պայմաններում սոցիալական մեդիայի (սոցիալական ցանցեր, բլոգոսֆերա) միջոցով մարդկանց հաղորդակցման և տեղեկատվության փոխանցման գործընթացն աննախադեպ ծավալների է հասել։ Միևնույն ժամանակ, քանակական իմաստով սոցիալական ցանցերի ընդլայնման և դրանցում մարդկանց շփման երևույթի քանակական կողմը հաճախակի ստվերում է այդ երևույթի որակական հատկանիշներնու հետևանքները, այն է` սոցիալական մեդիայի ազդեցության արդյունքում հանրայինկարծիքի ձևավորումն ու փոփոխումը, ավանդական ԶԼՄ-նների հետ սոցիալականցանցերի մրցակցումն ու որոշ առումներով ավելի արդյունավետ գործառնումը։ Մասնավորապես, այսօր շատ տարածված է կարծիքի առաջնորդների` քաղաքական գործիչների, վերլուծաբանների, լրագրողների, փորձագետների կողմից անձնական կարծիքի ներկայացումը ոչ թե ավանդական ԶԼՄ-ներով, այլ սոցիալականցանցերի հարթակներում` ֆեյսբուքյան կամ թվիթերյան էջերում։ Այս կարծիքները,լինելով այլոց գրառումներից գրեթե ոչնչով չտարբերվող սուբյեկտիվ կարծիք,անմիջապես լայն տարածում են ստանում, և ավանդական ԶԼՄ-ները վերատպագրումեն` ուղղակիորեն ազդելով հանրային կարծիքի ձևավորման վրա։ Անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչու են հասարարական կարծիքի ձևավորման վրաազդելիս դիմում սոցիալական մեդիայի հնարավորություններին, և ինչպես են դրանքգործառնում` ի համեմատություն ավանդական ԶԼՄ-ների։ Կարևոր է ուսումնասիրել այն տարաբնույթ հնարները (տեխնիկական, բովանդակային, պատկերային, և այլն), որոնք կիրառվում են սոցիալական ցանցերում`կարծիքների արտահայտման, լայն լսարանի ուշադրությունը գրավելու վրա։ Նկատվել է նաև մեկ այլ հետաքրքիր հանգամանք. հաճախ ոչ միայն սոցիալական մեդիան է նախընտրելի համարվում և դառնում տեղեկատվության տարածմանառաջնային աղբյուր, այլև հակառակը. այն դառնում է ավանդական ԶԼՄ-ների հարթակ` տեղեկատվության տարածման, հրապարակումների քննարկման և հետադարձկապի հաստատման համար։ Միջազգային և ազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ սոցիալական մեդիայի հարթակն ակտիվորեն օգտագործվում է նախընտրական քարոզարշավներում, օրենսդրական նոր նախաձեռնությունների քննարկման համար՝ քաղաքական և այլ գործիչների կողմից իրենց անձնական կարծիքը հրապարակայնորենհայտնելու, պաշտոնական կարծիքի հետ համադրելու նպատակով։ Միևնույն ժամանակ, սոցիալական ցանցերում այս կամ այն գործչիներկայությունը նաև կարող է նպաստել իր իմիջին` վկայելով նրա «ժամանակակից»,«տեղեկատվական գործընթացներում մշտապես լինելու մասին։ Նույնը վերաբերում էնաև գերատեսչություններին։ Արդիական հարցերից է համացանցային տեղեկատվության և, մասնավորապես,սոցիալական մեդիայի օրենսդրական կարգավորման հարցը։ Այս և մի շարք այլ երևույթների քննարկումն ու կիրառումը տեղեկատվականքաղաքականության մեջ գիտական և կիրառական կարևոր հիմնախնդիրներից է։ Անընդհատ համաշխարհայնացվող աշխարհը ներթափանցում է տեղեկատվական հասարակության ձևավորման դարաշրջան։ Ինչ ասել է տեղեկատվականհասարակություն։ Դա այն հասարակությունն է, որտեղ վճռորոշ դեր են խաղումգիտելիքի ու տեղեկատվության ձեռքբերումը, մշակումը, պահպանումը, փոխանցումը,տարածումն ու օգտագործումը ոչ միայն ավանդական ԶԼՄ-ների, այլև սոցմեդիայիմիջոցով, որն, ի դեպ, նոր տեխնոլոգիաների շնորհիվ անընդհատ կատարելագործվում է [1]։ Սոցիալական մեդիան և ցանցերը փոխում են նորության ստեղծման և տարածման ձևը։ Դրանք ազդում են ԶԼՄ-ների վրա երեք ձևով, այն է՝1. բովանդակության ստեղծման, 2. տեղեկատվության բաշխման և հաղորդման, 3. տեղեկատվության փնտրելու, ստանալու և հասանելիության գործիք դառնալուեղանակով [2]։ Ուստի սոցիալական մեդիան ավելի շատ բազմազանության և բազմակարծության հնարավորություն է տալիս, քան ավանդականները։ Այսօր ոչ միայն կառավարություններն են ձևավորում համացանցային իրականությունը, այլև քաղաքացիականհասարակությունը, արդյունաբերությունը, մեդիա ընկերությունները, լրագրողները ևբլոգերները, ինչպես նաև սոցցանցերի օգտատերերն են իրենց դերակատարությամբձևավորում ապագայի համացանցը։ Այս տեսանկյունից հրատապ է դառնում «հավաքական պատասխանատվությունը» և մեդիագրագիտությունը։ Ներկայումս գործող սոցիալական ցանցերից Հայաստանում առավել տարածումունեն «Facebook»-ն ու «Twitter»-ը [3]։ Ենթադրելի է, որ մյուս սոցիալական ցանցերումտեղի ունեցող զարգացումները մասամբ են հայտնի հայաստանյան հանրությանը։ Օրինակ՝ «Odnoklassniki.ru» և «Vkontakte.ru» կայքերը, որոնք նույնպես շատ տարածված են Հայաստանում, հանրային ընկալման վրա ազդեցություն ունեցող գործընթացներում ներգրավված չեն, ինչը հիմնականում կապված է այդ սոցիալական ցանցերումանհրաժեշտ գործիքակազմի բացակայությամբ։ Twitter-ը, որն աշխարհում մի քանիհարյուր միլիոն օգտատեր ունի, Հայաստանում նույնպես իր տարածվածության ևզարգացվածության տեսանկյունից զիջում է «Facebook»-ին։ Այն հիմնականում այլցանցերում ակտիվության վերաբերյալ տեղեկատվության տարածման միջոց է։ Չնայած քաղաքացիական տարբերշարժումների ու նախաձեռնություններիֆեյսբուքյան և թվիթերյան էջերը հաճախ հանդես են գալիս փոխկապակցվածկերպով։ Անդրադառնալով սոցիալական մեդիայի հնարավորություններին ու հայաստանյան իրականության մեջ հասարակական կարծիքի ձևավորման և ուղղորդմանտեսանկյունից դրա կիրառման արդյունավետությանը` առանձնացնենք մի քանիհարցեր և փորձենք տալ դրանց պատասխանները։ Ի՞նչ արդյունավետություն են ունեցել քաղաքացիական շարժումները՝ հասարակական լայն հնչեղություն ունեցողխնդիրները տեղափոխվելով վիրտուալ հարթակներ, որքանո՞վ են արդյունավետ ևնպատակային օգտագործվել և օգտագործվում ցանցային հաղորդակցության հնարավորությունները։ Սոցիալական մեդիայի հնարավորությունները և ազդեցությունը հասկանալուհամար թվարկենք մի քանի հանրային շարժումներ, որոնք սկիզբ են առել համացանցում և ունեցել են հաջողություններ իրական կյանքում` հանրային կարծիքի ձևավորման և այն կապիտալիզացնելու առումով։ Բերենք մի քանի օրինակներ՝ «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի պաշտպանություն».Շարժման մասնակիցներին 2010 թ. գարնանը հաջողվեց կասեցնել ամառային դահլիճը քանդելու և դրա տեղը եկեղեցի կառուցելու՝ կառավարության որոշումը։ Օտարալեզու դպրոցների վերաբացման դեմ շարժում. 2011 թ. նախաձեռնողներին հաջողվեց հասարակության շրջանում կես տարվա ընթացքում այսթեման դարձնել ամենաքննարկվողներից մեկը, բավականին լուրջ փոփոխություններմտցնել ԱԺ-ում քննարկման դրված օրենսդրական փաթեթում, բայցևայնպես, օրենքիընդունումն ամբողջությամբ կասեցնել չհաջողվեց։ Հղի կանանց նպաստների փոփոխության դեմ բողոքի շարժումը. Կառավարության համապատասխան որոշումը բողոքի ալիք բարձրացրեց հղի կանանցև նրանց աջակիցների շրջանում։ Խումբն աճեց անասելի տեմպերով՝ իր մեջ ներգրավելով ինչպես հիմնական շահառուների, այնպես էլ մտահոգ քաղաքացիների,որոնք անմիջապես դրսևորեցին կոնկրետ գործողություններ՝ ցույցերի անցկացում,ԶԼՄ-ներում հարցի ակտիվ արծարծում և այլն։ Թռչկանի ջրվեժի պաշտպանությանն ուղղված շարժումը. Ակտիվիստներին հաջողվեց ստիպել կառավարությանը՝ փոխելու Թռչկանի ջրվեժի վերաբերյալորոշումը և դադարեցնելու այնտեղ ՀԷԿ-ի կառուցումը։ Երևան քաղաքի Մաշտոցի պուրակում կանաչ տարածքների հաշվինխանութներ կառուցելու դեմ պայքարը տևեց մի քանի ամիս՝ ավարտվելով պուրակում խանութների ապամոնտաժմամբ։ «Էլեկտրիկ Երևան» նախաձեռնությունը. Օգտագործելով Սոցմեդիայիհնարավորությունները, ակտիվիստները հասան նրան, որ համացանցից շարժումըտեղափոխվեց փողոց` ստանալով մեծ հնչեղություն։ Գործընթացը տևեց մոտ մեկամիս, իսկ արդյունքում էլեկտրաէներգիայի թանկացում տեղի չունեցավ այնպես,ինչպես նախատեսված էր։ Նույն խմբի գործողությունները զսպեցին նաև ջրի թանկացման որոշումը։ «Ընդդեմ կենսաթոշակային 5 %-ի պարտադիր վճարին» խմբի համացանցային բողոքի էներգիայի կուտակումները վերջապես դուրս եկան փողոց։ Ցուցարարների հետ հանդիպումներ ունեցան տարբեր պաշտոնյաներ՝ ընդհուպ երկրի այնժամանակվա վարչապետ Հովիկ Աբրահամյանը։ Շարժումը հաջողված էր այնքանով,որ, իտարբերություն մասնավոր հատվածի, «պարտադիր» բաղադրիչը տարածվեցմիայն պետական սեկտորի աշխատակիցների վրա։ Հովիկ Աբրահամյանի արտահայտությունը, թե կենսաթոշակների 5 %-ի պահումը կլինի «պարտադիր և ոչ պարտադրված», մեծ տարածում գտավ համացանցում, ու վերածվեց մեմի։ «Ընդդեմ տրանսպորտի թանկացման» շարժումը կրկին հաջողվեց ևստիպեց պատասխանատու պաշտոնյաներին հրաժարվել հասարակական տրանսպորտը 150 դրամ սահմանելու որոշումից։ Բերված օրինակները հավաստում են, որ սոցմեդիան ուղղակիորեն ազդում էհանրային կարծիքի ձևավորման, իսկ որոշ դեպքերում՝ որոշումների կայացման վրա։ Հայաստանյան իրականության մեջ սոցցանցերի զարգացման սկզբնականշրջանում ԶԼՄ-սոցցանց հարաբերության մեջ փոխներթափանցում տեղի ունեցավ։ Եթե 2010-2011 թթ. հայաստանյան ԶԼՄ-ները սոցցանցում փորձում էին գրավել հնարավորինս մեծ լսարանի, ապա հետագայում սկսեցին արձագանքել ֆեյսբուքյան բովանդակությանը՝ դրանց հիման վրա հրապարկումներ պատրաստելու, դրանք պարզապես արտատպելու և այլ եղանակներով։ Օրինակ «Ազատություն» ռադիոկայանն ունի ամենշաբաթյա ծրագիր, որը կոչվում է «Ֆեյսբուքյան ասուլիս»։ Տաղավարում հանդիպման հյուրի հետ քննարկվում ենշաբաթվա ընթացքում սոցցանցերում ակտիվորեն արծարծված խնդիրները, այնուհետև հարց-պատասխան ձևաչափով ֆեյսբուքյան օգտատերերը հնարավորությունեն ունենում իրենց հարցն ուղղելու հանդիպման հյուրին։ Այսինքն ցանցային հասարակության հետ ապահովվում է կապ։ Հանրային ռադիոն նույնպես ունի հաղորդում, որը կոչվում է «Ֆեյսբուքյան Հայաստան» [4]։ Այստեղ հրավիրված հյուրերն ուղիղ եթերով քննարկում են շաբաթվաիրադարձությունները և ուղիղ հեռախոսակապով պատասխանում են ռադիոունկնդիրների հարցերին։ Էլեկտրոնային լրատվամիջոցներից շատերն ունեն «Բլոգ» բաժին, որտեղ հրապարակվում են սոցցանցերից վերցված օգտատերերի գրառումներն այս կամ այնխնդրի վերաբերյալ։ Նմանատիպ պրակտիկա կիրառվեց նաև տպագիր մամուլում։ Այստեղ, մի կողմից, սոցիալական ցանցը հանդես է գալիս որպես միջոց ավանդականլրատվամիջոցների և հանրային մեծ լսարանի հետ շփումների համար, մյուս կողմից՝սոցմեդիայի տիրույթում քննարկված, հասարակական հնչեղության ստացած խնդիրները երկրորդ կամ երրորդ հերթով (կամ ձեռքով) շրջանառվում են արդեն այլհարթակներում՝ ուղղակիորեն ազդելով հասարակական կարծիքի ձևավորման վրա։ ԵԱՀԿ Երևանի գրասենյակի աջակցությամբ 2013 թ. ֆեյսբուքյան տարբերօգտատիրական խմբերում անցկացվեցին հարցումներ, որոնք ի թիվս այլ իրողությունների, բացահայտեցին ուշագրավ մի հանգամանք, որը վերաբերում է հենց լրագրողների և ԶԼՄ-ների՝ ցանցային կոնտենտներն օգտագործելու վերը նշված խնդրին։ Նախքան այդ, ելնելով այն բանից, որ ԶԼՄ-ներին այս ցանց է ուղղորդել ակտիվ ումեծ լսարան ձեռքբերելու խնդիրը, թվում էր, որ ԶԼՄ ներկայացուցիչները Ֆեսյբուքսոցցանցը հիմնականում պետք է օգտագործեին տեղեկատվության տարածմանհամար։ Սակայն պարզվեց, որ լրագրողական խմբի մեծ մասn օգտվում է Ֆեյսբուքիցտեղեկատվության ստացման, այլ ոչ թե տարածման համար։ Արյդունքներից հետևումէր, որ հարցված լրագրողների համար Ֆեյսբուքը գլխավորապես ծառայում է որպեստեղեկատվության աղբյուր [5]։ Լայն լսարանի ուշադրությունը գրավելու համար սոցցանցերում մեծ ազդեցություն ունի լուսանկարների և տեսանյութերի տարածումը։ Լուսանկարի՝ ժամանակինտեղադրումը թույլ է տալիս ապահովելու ավելի մեծ հաճախելիություն տվյալ էջի, իսկսոցիալական ցանցերի միջոցով՝ նաև կայքերի համար։ Տեսանյութերը թեպետտարածվում են հիմնականում «ՅուԹյուբ» («YouTube») սոցցանցի միջոցով, սակայնայսօր արդեն հնարավոր է դարձել սոցիալական այլ ցանցերում սեփական արտադրության տեսանյութերը հանրայնացնել, ինչպես նաև տարածել յություբյան տեսահոլովակները։ Աղմկահարույց տեսանյութերը սոցիալական ցանցերում առիթ են դառնում ծավալուն քննարկումների, հատկապես Ֆեյսբուքում, հետո տեղափոխվում ենավանդական մեդիա՝ թերթեր, այդ թվում նաև էլեկտրոնային, ապա հեռուստատեսություն, ռադիո և այլն։ Այժմ սոցցանցում արդեն հասանելի է «ուղիղ եթեր» հավելվածը, ինչն ավելի դինամիկ է դարձնում տեղակատվության փոխանցումը։ Այս գործիքակազմը մեծ հնարավորություն է ստեղծում հասարակական-քաղաքական ցանկացած իրադարձությունն ավելի արագ, թեկուզև անմշակ ու չմեկնաբանված, հասցնելու թե՛ թիրախային, և թե՛ ավելի լայն լսարանին։ Այս տեսանկյունից համացանցը, մասնավորապես սոցմեդիան, օգտագործվում է որպես նախընտրականարշավների ու քաղաքական այլ միջոցառումների միջոց՝ հավաքների, ցույցերի,պիկետների ժամանակ։ Այս հարթակը յուրօրինակ «ջերմաչափ» է՝ այս կամ այնօրենսդրական նախաձեռնության, կարգի ու որոշումների նկատմամբ հասարակական ընկալումներն ու վերաբերմունքը չափելու համար։ Օրինակները բազմազան են։ Ելնելով սոցմեդիայի՝ հասարակական կարծիքի ձևավորման, փոփոխման,ուղղորդման վրա ազդելու հնարավորություններից, առաջանում է նաև կեղծ տեղեկություն (fake news) տարածելու ռիսկը։ Այս առումով դրա վերահսկողությունն ապահովելու, այդ թվում` տեխնիկապես որևէ համակարգով ստուգելու, արգելելու, դրա հետկապված ռիսկը նվազեցնելու հնարավորությունը խնդրահարույց է։ Անգամ ՀՀ«Տեղեկատվության ազատության մասին» և «ԶԼՄ-ների մասին» օրենքներում սոցմեդիայի տեղեկությունների, այդ թվում` նաև կեղծ տեղեկատվության տարածման վերաբերյալ կարգավորումներ չկան։ Սոցցանցերում հրապարակված մտքերը համարվումեն անհատական կարծիքներ, որոնք արտահայտելու արգելքը խոսքի ազատությանխոչընդոտում է։ Հայաստանի Հանրապետությունն ընդունել է Մարդու իրավունքներիեվրոպական կոնվենցիան, որում ասվում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատորենարտահայտվելու իրավունք։ Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու,տեղեկություններ և գաղափարներ ստանալու և տարածելու ազատությունը` առանցպետական մարմինների միջամտության և անկախ սահմաններից» [6]։ Կեղծ տեղեկության տարածումն այս պարագայում կարող է հավասարակշռվել միայն դրան հակառակ՝ նույն սոցմեդիայում իրական տեղեկությունների ավելի ակտիվ տարածումներով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՀայաստան»«Ֆեյսբուքյան[1] Webster F., Theories of the Information Society, Third Edition, London and NY։ [2] Բայադյան Հ., Ժամանակակից տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների տարածումը և զարգացումը Հայաստանում, Երևան, «Նորավանք» ԳԿՀ,2005։ [5] Սոցիալական մեդիան տեղեկատվության աղբյուր հայաստանյան լրատվամիջոցների համար. Ձևավորվող ստանդարտներ և կիրառվող պրակտիկա։ ԵԱՀԿ Երևանյան գրասենյակ, 2014 թ, էջ 4-5։ [6] Կոնվենցիա մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների մասին փոփոխված 11-րդ արձանագրությամբ, 4 նոյեմբերի, 1950 թ., Հռոմ, URL։ կայքէջ,Սարոյան ՎահագնՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՄԵԴԻԱՅԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱՐԾԻՔԻՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՎՐԱԲանալի բառեր՝ սոցիալական մեդիա, ավանդական ԶԼՄ, հասարակական կարծիք,հասարակություն։

example569

example569

Սույն հոդվածը նվիրված է սիրո հասկացությունն արտահայտող առածների և ասացվածքների իմաստային վերլուծությանը իսպաներենում և հայերենում։ Առածներն ու ասացվածքները կաղապարում են իրականության տարբեր փաստերն ու երևույթները, խտացնում ժողովրդի կենսափորձը։ Աշխատանքում կատարվել է զուգադրական վերլուծություն երկու լեզուների միջև, առանձնացվել են սիրո հասկացությունն արտահայտող առածների և ասացվածքների թեմատիկ-իմաստային խմբերը, որոնց վերլուծության միջոցով ներկայացվել են երկու լեզուների մշակութային առանձնահատկությունները, ինչպես նաև դրանցում առկա նմանություններն ու տարբերությունները։

ՍԻՐՈ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՂ ԱՌԱԾՆԵՐԻ ՈՒ ԱՍԱՑՎԱԾՔՆԵՐԻԻՄԱՍՏԱՅԻՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ ԻՍՊԱՆԵՐԵՆՈՒՄ՝ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԶՈՒԳԱԴՐՈՒԹՅԱՄԲԱռածներն ու ասացվածքները ժողովրդական բանահյուսության ժանրի սեղմասույթներ են, որոնք ունեն բարոյախրատական և դիդակտիկ բնույթ։ Առածների ուասացվածքների միջոցով սերնդեսերունդ փոխանցվում է տվյալ ժողովրդի լեզվամտածողության, մշակույթի, կենցաղի և այլ բնագավառներին վերաբերող տեղեկատվություն։ Իսպանագիտական գրականության մեջ առածներն ու ասացվածքներըբնութագրվում են որպես «փոքրիկ կտակարաններ», որոնցում պարփակված են ժողովրդի ողջ իմաստությունն ու դարավոր կենսափորձը1։ Լեզվաբանական գրականության մեջ առածներն ու ասացվածքները հաճախ դիտարկվում են որպես «իրադրայինկլիշեներ», որոնք կաղապարում են իրականության տարբեր փաստեր ու երևույթներ։ Համաձայն հայագիտության մեջ ընդունված մոտեցման, մասնավորապես՝ ըստ հայհայտնի առածաբան Ա. Ղանալանյանի` առածներն ու ասացվածքները մեծ մասամբայլաբանական ստեղծագործություններ են, չունեն սյուժե և արտահայտված են ծայրաստիճան սեղմ ձևով2։ Ա. Ղանալանյանն ընդգծում է նաև այն, որ թեև ժողովրդականառածներն ու ասացվածքները բովանդակությամբ, ձևով և ծավալով նման են միմյանց, սակայն բնույթով տարբեր են։ Առածը այլաբանական ստեղծագործություն է,որի բուն միտքն արտահայտված է անուղղակի ձևով, իսկ ասացվածքն իրականությունը դրսևորում է ուղղակի ձևով3։ Սիրո հասկացությունն արտահայտող առածների ու ասացվածքների իմաստայինվերլուծությունը իսպաներենում և հայերենում հնարավորություն է տալիս առանձնացնել հետևյալ իմաստային-թեմատիկ խմբերը` 1. Առաջին սեր, 2. Սերը կույր է, 3.Խաբված, դավաճանված սեր, 4. Անկեղծ (անշահախնդիր) սեր, 5. Սերն ամենակարողէ, 6. Սերը մթագնում է ուղեղը, 7. Անպատասխան սեր, 8. Սերն ազգային խտրականություն չի ճանաչում, 9. Արգելված սեր, 10. Երկչոտ սեր։ Իսպանական առածներում և ասացվածքներում սերը հիմնականում բնութագրվում է որպես անձնուրաց նվիրում սիրելի էակին. “Amor nunca dice basta”, “Aquelque ama, él mismo se ata y mata”, “Mucho ama quien pierde la vida por su dama”, իսկհայկական առածանիում սերը համեմատվում է անմար կրակի հետ, որը ցույց է տալիս սիրո հավերժության ուժը` «Սերը որ կա՝ անմարելի կրակ է»։ Յուրաքանչյուր թեմատիկ խումբ բնութագրվում է և´ համընդհանուր, և´ ազգայինուրույն առանձնահատկություններով.1 Իսպանագիտական աղբյուրներում «առած և ասացվածք» հասկացությունների սահմանազատման և էական տարբերակիչ հատկանիշների քննության խնդիրը ներկայացված է հայտնի առածաբան Խ. ՍեվիլյաՄունյոսի աշխատություններում։ 2 Ղանալանյան Ա., Առածանի, Երևան, 1960, էջ XIV։ 3 Նույն տեղում, էջ X։ 1. Առաջին սեր։ Ինչպես հայկական, այնպես էլ իսպանական առածանիում առաջին սերը բնութագրվում է որպես անաղարտ, անմոռանալի ու անկրկնելի մի զգացմունք` “No hay tal amor como el primero”, “Amor primero no tiene compañero”, “Lunaes el primero”, “Las sopas y los amores, los primeros son los mejores”, «Առջի սեր, առջիբարի»1, «Ըռչի (առաջին) սովտեն (սեր) քըվորն (քրոջ) ա»։ 2. Սերը կույր է։ «Սերը կույր է» թեմատիկ-իմաստային խումբն ընդգրկող առածներն ու ասացվածքները երկու լեզուներում էլ ունեն գրեթե նույն հարանշանակությունը` նա, ում սիրում ես, քեզ համար ամենագեղեցիկն ու լավն է։ Որպես օրինակ կարողեն ծառայել հետևյալ առածներն ու ասացվածքները` “Quien feo ama, hermoso ledeseo”, «Սրտի ուզածը սիրուն կլինի», «Ով ում կսիրե, լավը նա է», «Սրտի սիրած յարէլլի, գլուխ քաչալ-տազ (ճաղատ) էլլի»։ Իսպանական առածանիում «Սերը կույր է» իմաստն ավելի պատկերավոր ներկայացնելու համար օգտագործվում է «գորտը» որպես տգեղ և տհաճ կենդանի` “Quien sapo ama, bien le parece”, իսկ հայկական առածներում ու ասացվածքներում այդ նույն տգեղության և տհաճության պատկերը հաղորդում է «աթար» բառը` «Սերն աթարիցն ա կպել, «Սերն աթարիցն ա կպել չի պոկվել»,«Սերը կպավ աթարից, աթարը կպավ պատից»։ 3. Խաբված, դավաճանված սեր։ Առածն անանուն է, չունի հեղինակ, ժողովուրդն է այն ստեղծում, տարածում, ձևափոխում, նույնիսկ մոռանում2, ինչն էլ վկայում է այն մասին, որ առածանին օգնում է ավելի լավ պատկերացում կազմել տվյալժողովրդի մտածողության մասին։ Ամեն մի ժողովրդի ազգային մտածողության առանձնահատկություններն ակնհայտորեն դրսևորվել են նաև «Խաբված, դավաճանված սեր» թեմատիկ դաշտում։ Իսպանական առածներն ու ասացվածքները փաստում են այն մասին, որ նոր սերըկարող է բուժել նախկին սիրուց մնացած վերքերը` “Un dolor alivia otro dolor y un amorմինչդեռ հայկական առածներում և ասացվածքներում այդպես չէ. «Սիրտը, որ կա շուշա է, որ կոտրվեց, էլ չի սաղանա (ողջանա)», «Կտրված հացը կպչիլ չի, կոտրված սիրտը դզվիլ չի»։ 4. Անկեղծ (անշահախնդիր) սեր։ «Անկեղծ (անշահախնդիր) սերը» իսպանական և հայկական առածանիում ներկայացվում է որպես հարատև մի զգացմունք,որին փոխարինել ոչինչ չի կարող։ Իսպանական առածանիում անկեղծ սերն իրականում գին չունի` “Amor es el verdadero precio del amor”, “Amor de boquilla, no vale unahormilla”, “Un amor verdadero no impone condiciones”։ Հայկական առածներում և ասացվածքներում քննադատվում է առանց սիրո ամուսնությունը։ Վերջինիս պատճառնայն է, որ հայկական մշակույթում չի ընդունվում սերն առանց ամուսնության, սակայնառածանին փաստում է այն մասին, որ անկեղծ սերն ավելի ընդունելի է Աստծո կողմից, քան առանց սիրո ամուսնությունը` «Լավ է սրտով սիրած առածը, քան թեխաչով, թագով պսակածը», «Սրտի սիրածը, եկեղեցու պսակածը», «Սրտի սիրած,տերտրոջ պսակած», «Սրտի սիրած, աստծո օրհնած»։ 5. Սերն ամենակարող է։ Սիրո ամենակարող ուժը պատկերված է և´ իսպանական, և´ հայկական առածանիում։ Իսպանական առածանիում սերն ամենակարող է ևունակ է ներելու, հասկանալու, պայքարելու, դժվարություններ հաղթահարելու` “A1 Հայերեն օրինակները տրվում են ըստ Ա. Ղանալանյանի «Առածանիի», որտեղ առածներն ու ասացվածքները հիմնականում ներկայացված են իրենց բարբառային տարբերակներով։ Հայկական առածներում ու ասացվածքներում սերը կարող էհրաշքներ գործել` «Սրտով քարի վրա էլ գնաս, կկանաչի»։ 6. Սերը մթագնում է ուղեղը։ Իսպանական և հայկական առածանիում շատպատկերավոր ներկայացված է, թե ինչ է տեղի ունենում, երբ սերն է իշխում մարդուն.այն մթագնում է նույնիսկ ամենախելացի մարդու ուղեղը և ստիպում նրան դիմելխենթությունների, փոխում է մարդու բնավորությունը` “Los amores vuelven locos a loshácele sesudo”. “El amor, de sabios hace asnos։ y de asnos hace sabios”, “El amor esun gran desasnador”, «Դաբաղը (կաշեգործ) սիրած կաշին գետնեգետին կզարկե»։ Հարկ է նշել, որ սիրո հասկացությունն արտահայտող ոչ բոլոր իմաստայինխմբերն են, որ առկա են և՛ իսպանական, և՛ հայկական առածներում, ինչը տարբեր լեզուներում առածային, ինչպես նաև դարձվածային ֆոնդերի անհամաչափության վառդրսևորումն է։ 7. Անպատասխան սեր։ Ուսումնասիրելով «Անպատասխան սեր» թեմատիկիմաստային խումբն ինչպես իսպանական, այնպես էլ հայկական առածանիում` հարկէ նշել, որ հայկական առածներում և ասացվածքներում վերոնշյալ թեմատիկ-իմաստային խումբը շատ քիչ է հանդիպում`«Սերը սիրով կըլնի, քաշքշելով բան չի ըլնի»,մինչդեռ իսպանական առածանիում այն բավականին մեծ տեղ է զբաղեցնում` “Amarciado”, “Amar y no ser amado es tiempo mal empleado”։ «Անպատասխան սերը» իսպանական առածներում և ասացվածքներում բնութագրվում է որպես ժամանակիզուր կորուստ, քանի որ եթե սերն անպատասխան է, ապա պայքարելն անիմաստ է։ Հայկական առածանիում այս թեմատիկ խումբը գրեթե նույն իմաստն ունի, սակայնշեշտվում է հիմնականում այն փաստը, որ անպատասխան սիրո դեպքում ստիպողաբար ոչնչի հնարավոր չէ հասնել։ 8. Սերն ազգային խտրականություն չի ճանաչում։ «Սերն ազգային խտրականություն չի ճանաչում» թեմատիկ դաշտն առկա է միայն հայկական առածանիում, որտեղ ազգությունն ամենևին նշանակություն չունի` «Սեր չիրիշկա (նայել) հայ ու տաճիկ, ճիկար (հարազատ) չիշկա լաճ ու աղջիկ, խելք չիրիշկա մեծն ու պզտիկ»։ 9. Արգելված սեր։ Ըստ մեր ուսումնասիրության՝ «Արգելված սեր» թեմատիկխումբն առկա է միայն իսպանական առածանիում, որտեղ խորհուրդ է տրվում չսիրելուրիշի կնոջը կամ ամուսնուն հետագայում դավաճանված չլինելու համար, քանի որնա, ով մեկ անգամ դավաճանել է, հաջորդ անգամ էլ կդավաճանի` “El que ama a unaesto veneno”։ Իսպանական առածներն ու ասացվածքները խորհուրդ են տալիս սիրելայն, ինչը քոնն է և ուրիշի ունեցվածքի վրա աչք չդնել։ 10. Երկչոտ սեր։ Իսպանական առածանիում գերակշռում են նաև այնպիսի առածներ ու ասացվածքներ, որոնք նշում են, որ «Երկչոտ սեր» լինել չի կարող. սիրողմարդը չպետք է երկչոտ լինի, այլ համարձակ, քանզի, հակառակ դեպքում, նա չի լինիիր սիրելի էակի հետ կամ կկորցնի նրան` “El amor no sabe tener miedo”, “Amor que nomujeres”, “Amor cobárdicօ, no conquista mujer bonita”, “Si cobarde es el amante, nopodrá ir adelante”։ Իսպանական առածանիում խորհուրդ է տրվում չվստահել այնմարդու զգացմունքներին, ով համարձակ չէ սիրո մեջ` “Amante que no es osado, mejores darle de lado”, “El amor que no se atreve, recompensa no merece”։ Կատարելով սիրո հասկացությունն արտահայտող առածների ու ասացվածքներիիմաստային վերլուծություն իսպաներենում և հայերենում, ինչպես նաև առանձնացնելով իմաստային-թեմատիկ խմբեր` հարկ է նշել, որ մի շարք իմաստային-թեմատիկխմբեր առկա են երկու լեզուներում էլ և ունեն գրեթե նույն հարանշանակությունը։ Սակայն կան նաև անհամապատասխանություններ, որոնք արտացոլում են երկումշակույթների առանձնահատկություններն ու տարբերությունները։ Գրականություն7. Բաղդասարյան Հ., Համընդհանուրի և ազգայինի դրսևորումները տարբեր ժողովուրդների առածներում և ասացվածքներում/ Լեզուն և գրականությունը գիտական իմացության ժամանակակից հարացույցում, Երևան, 2012, էջ 192-199։ 8. Ղանալանյան Ա., Առածանի, Երևան, 1960։ Արևիկ ՄինասյանՍԻՐՈ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՂ ԱՌԱԾՆԵՐԻ ՈՒ ԱՍԱՑՎԱԾՔՆԵՐԻԻՄԱՍՏԱՅԻՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ ԻՍՊԱՆԵՐԵՆՈՒՄ՝ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԶՈՒԳԱԴՐՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր՝ սեր, առած, ասացվածք, իմաստային վերլուծություն, իմաստային-թեմատիկ խումբ։

example677

example677

Աշխատանքում վերլուծվում է հյուրընկալության ինդուստրիայի ձեռնարկությունների մրցակցային ռազմավարությունների դերը գործունեության ծավալման մեջ։ Կատարվել է երկու հյուրանոցների ռազմավարությունների համեմատություն։ Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է զբոսաշրջության զարգացման ակտիվ փուլում և շատ հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտներ, գիտակցելով ոլորտի եկամտաբերությունը, փորձում են ծավալել իրենց գործունեությունը, և բացվում են նոր օբյեկտներ։ Այս գործընթացները հանգեցնում են մրցակցության տվյալ օբյեկտների միջև և նրանցից յուրաքանչյուրը շուկայում իր դիրքը գտնելու և պահպանելու համար մշակում է իր ուրույն ռազմավարությունը։

ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ԻՆԴՈՒՍՏՐԻԱՅԻ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑԱԿՑԱՅԻՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅՈՒՆՀյուրընկալությունը տարբեր տեսակի ձեռնարկությունների և նրանց կողմից մատուցվող ծառայությունների մասին վերաբերմունք և պատկերացում է ստեղծում հաճախորդի մոտ։ Վեբստերի բացատրական բառարանի համաձայն՝ «հյուրընկալության ինդուստրիան ձեռնարկատիրության ոլորտ է,որը բաղկացած է սպասարկման հյուրերի նկատմամբ առատաձեռնություն և ընկերասիրություն ենթադրող հյուրընկալության սկզբունքների վրա հենվող ձևերից»։ Հետևաբար, հյուրընկալության ինդուստրիան կարելի է դիտարկել որպես հյուրերին ընդունելու և սպասարկելու հետ կապված ձեռնարկատիրության ձևերի բազմազանություն, որոնք մասնագիտանում են ծառայությունների շուկայում [2]։ Ձեռնարկություն է այն կազմակերպական միավորը, որն իրեն պատկանող կամ սեփականատիրոջ(հիմնադիրի) կողմից հատկացված գույքով իրականացնում է ձեռնարկատիրական գործունեություն, իրանունից կամ լիազորագրի հիման վրա ձեռք է բերում գույքային և անձնական ոչ գույքային իրավունքներ ու պարտականություններ և պատասխանատվություն է կրում ստանձնած պարտավորություններիկատարման համար։ Ձեռնարկատիրական գործունեություն է համարվում ձեռներեցների կողմից իրականացվող ՀՀ օրենսդրությամբ չարգելված ցանկացած տնտեսական գործունեությունը [1]։ Մրցակցությունը միևնույն նպատակին ձգտող իրավաբանական անձանց և անհատ ձեռներեցների միջև պայքար է, որոնք հետաքրքրված են սպառողների նախընտրություններին արժանանալու միջոցով ապահովել եկամտի առավելագույն մակարդակ։ Մրցունակ ձեռնարկություն ստեղծելու համարանհրաժեշտ է ոչ միայն մոդերնիզացնել արտադրությունը և կառավարումը, այլև հստակ իմանալ, թեինչո՞ւ է դա արվում և, թե ի՞նչ նպատակի պետք է հասնել։ Ընդ որում, անհրաժեշտ է ոչ միայն որոշել,այլև մրցակցային պայքարում արդյունավետ կիրառել առավելությունները։ Արտադրության և կառավարման բոլոր ջանքերը պետք է ուղղվեն ձեռնարկության կամ թողարկվող արտադրանքի այնպիսիորակների զարգացմանը, որոնք առանձնացնում են տվյալ ձեռնարկությանն այլ՝ պոտենցիալ կամ իրական մրցակիցներից [2]։ Ռազմավարական մարքեթինգային պլանավորումը յուրահատուկ ռազմավարությունների մշակման գործընթաց է, որը նպաստում է ձեռնարկության նպատակների իրականացմանը, դրանց միջևռազմավարական, մարքեթինգային ոլորտում՝ պոտենցիալ հնարավորությունների համաձայնեցմանը։ Ռազմավարական մարքեթինգային պլանավորման իմաստը և առանձնահատկությունն այն է, որ այննպաստում է դեպի ապագա նպատակաուղղված մտածողությանը և վարքին, համակարգում է մարքեթինգային որոշումները և գործողությունները, նպաստում է ընթացիկ եկամտի ավելացմանն՝ ի վնասերկարաժամկետ խնդիրների լուծման, կողմնորոշում է դեպի ներքին և արտաքին միջավայրերի ապագա փոփոխությունների կանխատեսմանը, քան արձագանքելուն տվյալ պահին տեղի ունեցող փոփոխություններին և այլն։ Ռազմավարական մարքեթինգային պլանավորման շրջանակներում տարբերումեն հետևյալ մակարդակները՝ իրավիճակային վերլուծություն, ձեռնարկության նպատակների պլանավորում, այլընտրանքային ռազմավարությունների մշակում, ռազմավարության ընտրություն և գնահատում, մարքեթինգային ծրագրի մշակում [3]։ Այսպիսով, ռազմավարական պլանավորումն ընկերության նպատակների, դրա պոտենցիալ ևմարքեթինգային հնարավորությունների միջև ռազմավարական համապատասխանության ստեղծմանև պահպանման կառավարման գործընթաց է։ Այն հիմնվում է ընկերության կողմից հստակ ձևակերպված ծրագրային հայտարարության, օժանդակ նպատակների և խնդիրների ներկայացման, առողջտնտեսական պորտֆելի և աճի ռազմավարության վրա։ Նախքան «Արմենիա Մարիոթ» և «Հայաթ Փլեյս» հյուրանոցների ռազմավարությունները դիտարկելը, անդրադարձ կատարենք դրանց հիմնադրման պատմությանը։ «Ջեյ-Դաբլյու Մարիոթ» հյուրանոցային բրենդի հիմնադրման պատմությունն սկսվել է դեռևս 1927թ., երբ Ջեյ Ուիլիարդ Մարիոթը և նրա կինը՝ Ալիսը, հիմնադրեցին Էյ-Ընդ-Դաբլյու (A&W) 9 տեղանոցգարեջրատունը։ Այնուհետև նրանք իրենց առաջարկում ավելացրեցին տաք ուտեստներ, որտեղից էլառաջացավ «Հոթ Շոփս» անունը կրող մեքենաների մուտքին հարմարեցված ռեստորանները։ 1937 թ.Վաշինգտոնի Հուվեր օդանավակային սկսեցին մատակարարել սնունդ՝ տուփ-լանչերի տեսքով։ Այսզարգացումները վերաբերում էին «Մարիոթի» պատմության վաղ ժամանակներին՝ 1927-1956 թթ.,որը բնորոշվում է՝ որպես «Մարիոթը պատրաստվում է թռիչքի»։ Երկրորդ փուլը՝ աճի տարիները,ընդգրկում է 1957-1985 թթ.՝ «Հյուրընկալության աշխարհ» բնորոշմամբ։ 1957 թ. Մարիոթը Վիրջինիանահանգի Առլինգտոն քաղաքում պատմական փոփոխություն է իրականացնում հյուրանոցայինբիզնեսում՝ բացելով 365 սենյակ ունեցող «Թվին Բրիջս Մարիոթ» առաջին և ամենամեծ ավտոմոբիլային հյուրանոցն աշխարհում։ Այնուհետև՝ 1969 թ., Մարիոթը բացում է իր առաջին միջազգայինհյուրանոցը Մեքսիկայում՝ Ակապուլկո բնակավայրում։ Զարգացումների հաջորդ փուլն ընդգրկում է1986-2011 թթ.՝ ժամանակակից տարիներ, որը ստանում է «Մահճակալ յուրաքանչյուր ճանապարհորդի համար» բնորոշումը։ 1980-ականներից Մարիոթի նորարար մոդելը հիմնված է «Մեկ կազմակերպություն, շատ բրենդեր» սկզբունքի վրա։ Իր գործունեության ընթացքում այն ձգտել է դառնալ համարառաջին հյուրընկալող ընկերությունն աշխարհում։ 2012 թ. մինչ այսօր ընկած ժամանակահատվածըբնորոշվում է՝ «Հաջողությունը երբեք վերջնագիծը չէ»։ Մարիոթի առաքելությունը տեխնոլոգիաների ևնորարարությունների միջով ճանապարհորդության ապագայի ուրվագծումն է։ Աշխարհում հաշվվում էավելի քան չորս հազար հյուրանոց՝ յոթանասուներկու երկրներում՝ տասնութ տարբեր բրենդեր և երեքհարյուր հազար աշխատող։ Ընդ որում, տվյալ բրենդի համար որն է հաճախորդների թիրախային խումբը. կարևորն այն է, որ նրանք ստանան բարձր մակարդակի սպասարկում։ Մարիոթ բրենդի պորտֆոլիոյի մեջ են մտնում. Շքեղ կարգի՝ Bulgari Hotels & Resorts, The Ritz-Carlton, JW Marriott®Hotels բրենդերը, Կենսակերպի հավաքածու՝ EDITIONsmHotels, Autograph Collection, Renaissance®Hotels, AC Hotelsby Marriott բրենդերը, Signature Marriott®Hotels բրենդը, Ընտրողական սպասարկմամբ՝ Courtyard byMarriott®, SpringHill Suites by Marriott®, Fairfield Inn & Suites by Marriott® բրենդերը, Երկարաժամկետկեցության՝ Residence Inn®, Towneplace Suites®, Marriott Executive Apartments® բրենդերը, Դեստինացիայի ներկայացմամբ՝ Gaylord Hotels®, Marriott Vacation Club® բրենդերը [4]։ Հայաստանում իր գործունեությունն է ծավալում Signature Marriott Hotels բրենդը (որպես ղեկավարվող հյուրանոց, այսինքն՝ ֆրանչայզինգ չէ, և հենց այս բրենդով էլ ցանկանում են ճանաչելի լինել՝չնայած, որ կա իր ամբողջական անունը կրող բրենդ)։ Շենքը սեփականաշնորհվել է 1998 թվականինմի խումբ սփյուռքահայ բարերարների օժանդակությամբ, իսկ որպես Արմենիա Մարիոթ սկսել է գործունեությունը 2004 թ. հունիս ամսից։ Շենքի արտաքինը փոփոխության ենթակա չէ, քանի որ Հանրապետության հրապարակի ճարտարապետական համալիրի մաս է, ինչպես նաև ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պահպանման ֆոնդում է, որը թույլ չի տալիս ֆասադային ոչ մի փոփոխություն։ Մինչդեռ ինտերիերը, անձնակազմի հոգեբանությունը և սպասարկման որակը մշտապես փոփոխվում և կատարելագործվում են։ Շինությունը՝ 9 հարկ, 259 սենյակ, 14 լյուքս կարգի սենյակներ, 8 միջոցառումների դահլիճներ՝ 1693 քմընդհանուր մակերեսով, 1 կոնսյերժ հարկ, 5 սննդի կետեր տարատեսակ և համեղ ուտեստներով։ Դահլիճներն ապահովված են բնական լույսով։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցն ունի 3 մասնաշենք` Արարատ, Արմենիա և Նոր մասնաշենք։ Հանգիստ միջավայր սիրողները կարող են հյուրընկալվել Արարատմասնաշենքում, իսկ ավելի դինամիկ միջավայր նախընտրողները` Արմենիա մասնաշենքում։ Նոր մասնաշենքում տեղակայված են հյուրանոցի նոր հյուրասենյակները։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցն առաջին միջազգայնորեն կառավարվող հյուրանոցային բրենդն է Հայաստանում, որը տեղակայված է անմիջապես Հանրապետության Հրապարակում` բիզնեսի և մշակութային կենտրոնում։ Արմենիա Մարիոթհյուրանոցն ունի 259 ընդարձակ հյուրասենյակներ` ներառյալ 14 լյուքս կարգի սենյակ, բարձրակարգսենյակների 2 հարկ, բարձրակարգ սրահ գերազանց ծառայություններով և դեպի քաղաք բացվողգեղեցիկ տեսարանով [5]։ Աղյուսակ 2. «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոցի SWAT վերլուծությունՈՒԺԵՂ ԿՈՂՄԵՐԹՈՒՅԼ ԿՈՂՄԵՐԿադրերի հոսունությունՎերանորոգման անհրաժեշտությունՄիջազգային բրենդԲարձր մակարդակի սպասարկումՏեղադիրքՆորարարություններԱնձնակազմՊարգևատրումՍոցիալական-կորպորատիվպատասխանատվությունՄիջոցառումների սրահներՈւսանողներին աջակցությանպատրաստակամությունՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՍՊԱՌՆԱԼԻՔՆԵՐՍենյակների ավելացումԵրկրի ներկայացումՀամագործակցությունՄրցակիցներՃգնաժամՀարակից կառուցապատումՍեզոնայնությունՀյուրանոցի նպատակը շուկայում իր սպասարկմամբ ճանաչելի լինելն է ամբողջ աշխարհում՝Երևանում, Թբիլիսիում, Մոսկվայում և այլուր։ Իր հյուրերին հյուրանոցն առաջարկում է Marriott Rewards ծրագիրը, որը հնարավորություն է տալիս կուտակել միավորներ և դրանք փոխարինել կամ օրերով, կամ հատուկ նվերներով։ Այսինքն՝ հյուրը մեկնելիս պետք է գոհ լինի և հիշի որակյալ սպասարկումը, մոտեցումը, հավելյալ յուրահատուկ ծառայությունները։ Այս ամենն ապահովում է մի ամբողջսպասարկման հմտությունների փաթեթ՝ ժպիտ, մասնագիտական մոտեցում, մարմնի լեզու, ճիշտընտրված խոսքեր։ «Մարիոթի» պատմության ընթացքում միշտ էլ արժևորվել է մարդու գործոնը, հատկապես՝ աշխատանքից բավարարվածությունը։ Դա արտահայտված է նաև հետևյալ սկզբունքում՝«Հո՛գ տար քո անձնակազմի մասին»։ Նրանք կարևորում էին աշխատակցին, հյուրին և համայնքին։ Նրանց սպասարկումը զերծ է ցանկացած խտրականությունից՝ լինի դա ռասսայական, կրոնական,սեռային կամ տարիքային։ Կարևոր գաղափարներից է աշխատակիցների զարգացումը և վերապատրաստումը։ Օրինակ, աշխատակիցները պետք է անցնեն վերապատրաստման կուրս տարեկանառնվազն 20 ժամ՝ լսարանային կամ էլեկտրոնային ռեսուրսների միջոցով թրեյնինգներ, արտասահմանում վերապատրաստումներ, արտասահմանից հրավիրված վերապատրաստողներ։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցի տեսլականն է՝ լինել առաջատար հյուրընկալության ոլորտում,անձնակազմով, հյուրընկալության մակարդակով։ Այն, որպես այդպիսին, չունի մրցակիցներ, սակայնպարտադիր չէ, որ մրցակից լինի խոշոր բրենդային հյուրանոց. դրանք կարող են լինել նաև փոքր, նորմոտեցում առաջարկող հյուրանոցներ, որոնք տարեցտարի ավելանում են, ավելի գրավիչ առաջարկովաշխատանքի են հրավիրում իրենց աշխատողներին և այս կամ այն առումով կարող են լինել մրցակից։ Հյուրանոցի ռազմավարությունը, կախված շուկայում տիրող իրավիճակից, փոփոխություններից,նույնպես ամեն տարվա սկզբում և հնարավոր է՝ նաև ընթացքում, փոփոխվում է։ Դա կարող է կապված լինել, օրինակ, 2008 թ. սկսված համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի հետ, երբ շատ հայտնիբրենդեր փակվեցին, սակայն Մարիոթը շարունակեց աճ ապահովել։ 2000 թ. համար որպես ռազմավարություն էր ընտրվել 2.000 հյուրանոց ունենալը, իսկ 2014 թ. այդ թիվը կրկնապատկվել է, 2017 թ.այդ թիվը պետք է հասնի 6.000-ի։ Մեր տարածաշրջանում ռազմավարությունը հետևյալն է՝ մինչև2016 թ. սենյակների թիվը պետք է հասնի 80.000, որը 2014 թ. 40.000 էր։ Այսպիսով, 2014 թ. ռազմավարությունը ներառում է հետևյալ 5 գործոնները՝ ճանաչելի լինել բրենդերի պորտֆոլիոյով, որոնց միմասը ստեղծել է Մարիոթը, իսկ մյուս մասը գումարվել են և միացել են դրան։ Դրա հետևանքով պորտֆոլիոն ավելանում է՝ մի կողմից նրանք ունեն ճանաչելիության մակարդակ և դա նույնպես գումարվումէ Մարիոթի ճանաչելիությանը, մյուս կողմից դրանցում պետք է ապահովվեն Մարիոթի որակական չափանիշները, բրենդային քաղաքականությունը։ Երկրորդն ուղղվածությունն է՝ դեպի հաճախորդները,երրորդը՝ գերազանցություն գործառնական մակարդակով, այսինքն՝ հյուրընկալության ոլորտում լինելգերազանց, չորրորդը՝ կենտրոնանալ տաղանդի զարգացման վրա և հինգերորդը՝ շարունակել զարգացնել հյուրանոցները։ Սրանք իրենց հերթին բաժանվում են ենթախմբերի, որոնցով առաջնորդվում էաշխատակազմը և կոնկրետ քայլերի դիմում։ Սա որպես ռազմավարություն ընտրվել է Եվրոպա տարածաշրջանի համար և, այդ հինգ գործոնների հիմք ընդունելով յուրաքանչյուր երկիր, ելնելով շուկայիառանձնահատկություններից, կարող է կենտրոնանալ մեկ գործոնի վրա։ Ցանց, իհարկե, համագործակցում է նաև ռուսական, եվրոպական, հնդկական շուկաների հետ։ Գերնպատակն է նոր շուկաների հետ համագործակցությունը, նոր երկրների ներգրավումը, քանի որայստեղ առաջանում է երկու կարևոր գործոն՝ ներկայացնել բրենդը և երկիրը հյուրերին։ Օրինակ, կարող են ճանաչել Հայաստանը Մարիոթով, այսինքն՝ չնայած, որ այն միջազգային բրենդ է, հյուրը պետք էստանա տեղային հյուրընկալություն։ Սա ներքին ռազմավարական գործոն է՝ բրենդ և տեղայնացում։ Հյուրանոցի գերզբաղվածությամբ պայմանավորված՝ հնարավոր է հյուրերի տեղավորում որևէ հարակից հյուրանոցում՝ նույն գնային սահմաններում և մոտ բրենդային չափանիշներին։ Այս տեսանկյունիցՄարիոթը համագործակցում է «Գոլդեն Թուլիփ», «Կոնգրես» և այլ հյուրանոցների հետ։ Հաճախորդների թիրախային խմբի առումով Մարիոթը երկար տարիներ համարվել է բիզնես կարգի հյուրանոց, և հյուրերին անվանում էին 24/7, այսինքն՝ օրը 24 ժամ և շաբաթը 7 օր նրանք նվաճողներ էին։ 2013 թ. տեղի ունեցավ ռեբրենդինգ, այսինքն՝ հյուրընկալությունը կոչվեց հյուրընկալության արվեստ, այսինքն՝ նոր շունչ տրվեց հյուրընկալությանը, այն սկսեց դիտվել որպես արվեստ։ Վերանայվեցին վերապատրաստման մեթոդները։ Մյուս կողմից թիրախային խումբ է համարվում 2000ական թթ. սերունդը՝ երիտասարդները, որոնք սիրում են համատեղել հանգիստը և աշխատանքը։ Այստեսանկյունից կարող են կատարվել փոփոխություններ, վերանայել ռազմավարությունը, տեխնիկական հարմարությունները։ Դրա վառ օրինակն է հյուրանոցի նախասրահի սկզբունքը, որտեղ ստեղծվում են բոլոր պայմանները նրանց ազատ ժամանակի կազմակերպման համար. այստեղ պետք է հասանելի լինեն տարբեր հարմարություններ՝ անլար տպիչ, ինտերնետ, վարդակներ, բար և այլն։ Նմանհյուրերը դառնում են, այսպես ասած, «համադրելու վարպետներ». մարդիկ, ովքեր համատեղում ենհանգիստը և աշխատանքը։ Այսպիսով, հյուրերի թիրախային խմբի մեծ մասը փաստացի բիզնես հյուրերն են՝ չնայած, օրինակ, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին մեծ թիվ են կազմում սփյուռքահայերը։ Մարիոթի գործունեության գաղափարում կարևոր է նաև կորպորատիվ պատասխանատվությունը, այսինքն՝ համայնքի կարևորությունը, որը ոչ միայն ֆինանսական օգնությունն է, այլև համայնքի համար արվող էկոլոգիական գործողությունները։ Դրանցից են՝ «Ֆուլլեր» տնաշինարարական ընկերության հետ համագործակցությունը և տների կառուցման աշխատանքներում մասնակցությունը, խոցելի խմբերի հետ աշխատանքը («ՍՕՍ» մանկական գյուղերի, «Օրրանի» բարեգործական կազմակերպության հետ, «Աստղիկ» կազմակերպության հետ, որն զբաղվում է հենաշարժական խնդիրներ ունեցող երեխաների խնդիրների աջակցությամբ), ինչպես նաև կազմակերպվում են միջոցառումներ, օրինակ, կա «Օրրանի» ամիս, երբ գումար է հանգանակվում։ Էկոլոգիական առումով Մարիոթը վեց մլնդոլարի ներդրումներ է կատարել, օրինակ, գետերի մաքրման հետ կապված, գրիչների վերամշակումը,որը 40%-ից 74%-ի են ժամանակի ընթացքում հասել, ինչպես նաև հանձնում են թղթի թափոններ, օգտագործված լամպեր, ապակի։ Նորարարությունների հետ կապված հյուրանոցի միջազգային փորձումկա Red Coat Direct հավելվածը, որը նախատեսված է սարքավորումների համար և հնարավորություն էտալիս հանդիպումների կազմակերպիչներին փոխել, ավելացնել իրենց նախասիրությունները մեկհպումով։ «Հայաթ» ընկերությունը հիմնադրվել է Ջեյ Պրիցկերի կողմից 1957 թ., երբ նա գնեց Հայաթ Հաուսմոթելը Լոս Անջելեսի միջազգային օդանավակայանի շրջակայքում։ Հաջորդ տասնամյակում Ջ. Պրիցկերը և իր եղբայր Դոնալդ Պրիցկերը, աշխատելով Պրիցկեր ընտանիքի այլ բիզնես հետաքրքրությունների հետ միասին, ընկերությունը դարձրին Հյուսիսամերիկյան կառավարման և հյուրանոցային սեփականության ընկերություն, որը 1962 թ. դարձավ հանրային ընկերություն։ 1968 թ. Հայաթ միջազգային ընկերությունը ձևավորվեց և դարձավ առանձին հանրային ընկերություն։ Հայաթ Կորպորացիան և Հայաթ Միջազգային Կորպորացիան, որպես մասնավոր ընկերություն, անցավ Պրիցկեր ընկերության բիզնես հետաքրքրությունների շրջանակ 1979 և 1982 թթ.։ 2004 թ. դեկտեմբերի 31-ին երկու կորպորացիաները միավորվեցին՝ դառնալով Հայաթ Հյուրանոցների Կորպորացիա։ Կորպորացիայի բրենդերնեն հանդիսանում Park Hyatt, Andaz, Grand Hyatt, Hyatt Hotels, Hyatt Regency, Hyatt Place, Hyatt House,Hyatt Zilara, Hyatt Ziva, Hyatt Residence Club [6]։ «Հայաթ» ընկերության առաքելությունն է՝ փոխել մարդկանց կյանքը և հոգատարություն ցուցաբերել այն ամենում, ինչ իրենք անում են։ Նրան գիտակցում են, որ որքան ընդլայնում են իրենց գործունեությունը, այնքան մեծանում է պատասխանատվությունը՝ գործառնելու որպես շրջակա միջավայրինկատմամբ և սոցիալապես պատասխանատու ընկերություն։ Այդ նպատակով ստեղծվել է կորպորատիվ պատասխանատվության հարթակ՝ «Հայաթ Ֆրայվ», որն արմատացած է իրենց բիզնես հավատիմեջ։ Այսինքն՝ պայքարում են մարդիկ, համայնքները և Երկիր մոլորակը։ Այսպիսով, կորպորատիվ պատասխանատվությունն ուղղված է՝ 1. շրջակա միջավայրի կայունությանը՝ արտանետումների կրճատմանը, 2. կրթության և կարիերի օգնության պատրաստակամությանը՝ օժանդակելով աշխատակիցներին և հարևաններին հասնելու իրենց լիարժեք ներուժին, 3. տնտեսության զարգացմանը և ներդրումներին՝ խթանելով տեղական աճին և ստեղծելով կարիերայի և առևտրի հնարավորություններ, 4.առողջությանը և բարեկեցությանը՝ ներդրումներ կատարելով այն ծրագրերում, որոնք օգնում են իրենցաշխատակիցներին, հյուրերին և հարևաններին որդեգրելու առողջ կենսակերպ։ Ընկերությունը որդեգրել է շրջակա միջավայրի կայունության ապահովման ռազմավարություն, որն ընդգրկում է 1. ռեսուրսների խելամիտ օգտագործում, 2. խելամիտ կառուցում, 3. նորարարություններ անել և ոգեշնչել։ «Հայաթը» 2013-2014 թ. ընթացքում նվիրաբերել է 9.6 մլն դոլար աշխարհի տարբեր համայնքների,100.000 և ավելի կամավորական ժամեր, 270.000 դոլար՝ աջակցելով Ֆիլիպիններում թայֆունիցառաջացած վնասների վերացմանը, աջակցել է 30.000 ուսանողների գրագիտության հմտություններիզարգացմանը, նպաստել է Բրազիլիայում 750.000 դոլար կարիերայի զարգացմանը [7]։ 2013 թ. դեկտեմբերի 4-ին բացվել է «Հայաթ Փլեյս Երևան» 10-հարկանի հյուրանոցը։ Հյուրանոցիկառավարումն իրականացնում է «Հայաթ Փլեյս» ընկերության կողմից։ Հյուրանոցն ունի 95 սենյակ,որից չորսը՝ սուիթ, մնացածը՝ ստանդարտ։ Հյուրանոցի հիմնական գաղափարներից է՝ ընդունել հյուրինինչպես տանը։ «Հայաթ Փլեյս Երևան» հյուրանոցի առավելություններն են տեղադիրքը, նոր դիզայնը,միջազգային բրենդին պատկանելը, սելեքթ-սերվիս հյուրանոց լինելը, ընդարձակ սենյակների առկայությունը, սենյակներում համացանցի հասանելիությունը։ Հյուրանոցում գործում է սելեքթ-սերվիս համակարգը, այսինքն՝ ընդունարանի աշխատակիցը հանդես է գալիս որպես բազմաթիվ գործառույթներիրականացնող աշխատակից։ Երբ հյուրը որևէ հարցով դիմում է ընդունարանի աշխատակցին, որը չիմտնում նրա պարտականությունների մեջ, վերջինս կարող է կատարել, օրինակ, մատուցողի գործառույթ։ Մեծ ուշադրություն է դարձվում անձնակազմի վերապատրաստումներին, որը ներառում է նաևմիջազգային վերապատրաստման ծրագրերին մասնակցություն։ Հիմնականում կարևորվում է աշխատակիցների վերաբերմունքը և օտար լեզուների տիրապետումը։ Հյուրանոցն նույնպես ունի մշակված ռազմավարություն, որն իր դրական ազդեցությունն է թողելև 2013 թ. օժանդակել է հյուրանոցի գործունեության ծավալմանը։ Հյուրանոցի ռազմավարությունըճկուն է շուկայում տիրող իրավիճակի նկատմամբ և դրա շնորհիվ է նաև, որ այն կարողացել է պահպանել իր գոյությունն անցած մեկ տարվա ընթացքում և ցայսօր։ Հյուրանոցի զբաղվածության բարձր մակարդակ նկատվում է մարտ-հունիս և սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին։ Որոշակի ակտիվություն է նկատվում նաև օգոստոսին, որը համարվում է ամուսնությունների ամիս։ Հյուրանոցում գերզբաղվածության դեպքում համագործակցում են նմանատիպպայմաններ և գին առաջարկող հյուրանոցների հետ՝ վճարելով հյուրի համար։ Հյուրանոցի թիրախայինխմբի այցելուները տարբեր են։ Որոշ ժամանակահատվածի համար ակտիվ են բիզնես այցելուները,մեկ այլ ժամանակահատվածում ժամանց, ակտիվ հանգիստ նախընտրող զբոսաշրջիկները։ Հյուրանոցի այցելուներին հնարավորություն է տրվում կուտակել միավորներ Hyatt Gold Passport® ծրագրիշրջանակներում և դրանք փոխարինել տարբեր մրցանակներով։ Առաջարկում է նաև տաք անվճար նախաճաշ կեցության հետ միասին, 24/7 Գելըրի ճաշացանկ և սուրճ Կոկտելային Բարում [8]։ Աղյուսակ 3. «Հայաթ Փլեյս Երևան» հյուրանոցի SWAT վերլուծությունՈՒԺԵՂ ԿՈՂՄԵՐԹՈՒՅԼ ԿՈՂՄԵՐԿայանատեղիՆորաբացՄիջազգային բրենդՏեղադիրքՆոր դիզայնՍելեքթ-սերվիսԸնդարձակ սենյակներՍենյակներում համացանցիհնարավորությունՓորձառու անձնակազմՊարգևատրումԽմբային միջոցառումների փաթեթներՍոցիալական-կորպորատիվպատասխանատվությունՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՍՊԱՌՆԱԼԻՔՆԵՐՀամագործակցությունՃանաչելիության ընդլայնումՈլորտի զարգացումՄրցակիցներՃգնաժամՀարակից կառուցապատումՍեզոնայնությունԱմփոփելով աշխատանքը՝ կատարենք որոշ եզրակացություններ. ռազմավարության մշակումը,ռազմավարական պլանավորումը ցանկացած ձեռնարկատիրության գործունեության ծավալման անբաժան մասն է։ Դրանից է կախված ձեռնարկության նպատակի իրականացումը, մրցակցային պայքարում շուկայում դիրքերի պահպանումը։ Այն որոշակիացնում է ապագա քայլերը նպատակին հասնելուհամար։ Հնարավորություն է տալիս վերահսկել նպատակին հասնելու գործընթացը և ժամանակինշտկել առաջացող շեղումները։ Ռազմավարությունների մշակումը կարևոր է նաև հյուրընկալության ինդուստրիայի ձեռնարկությունների համար, քանի որ ընդհանրապես ծառայությունների շուկան համարվում է ազատ, քիչ մոնոպոլիզացված. դրա հետևանքով պարբերաբար բացվում են նոր ձեռնարկություններ և առաջանում է մրցակցություն։ Մրցակցային պայքարում հաղթելու կամ շուկայում դիրքըպահպանելու համար անհրաժեշտ է ճկուն ռազմավարություն։ Մշակված ռազմավարությունները քարացած չեն։ Կախված շուկայական իրավիճակից այն մասնակիորեն փոփոխությունների է ենթարկվում։ Սովորաբար ռազմավարությունները փոփոխվում են նաև ամեն տարվա սկզբում։ Ելնելով շուկայում գտնվելու ժամանակից՝ ձեռնարկությունները մշակում են ռազմավարություն։ Այսինքն՝ վերն ուսումնասիրված առաջին հյուրանոցի դեպքում, որն արդեն բավականին երկար ժամանակ գործունեություն է ծավալում Հայաստանում, ռազմավարությունն ուղղված է ավելի ընդլայնելուճանաչելիությունը, արդիականացնելու ծառայությունները, սպասարկումը, դիզայնը, մինչդեռ երկրորդհյուրանոցի դեպքում, որը մեկ տարի է գործում, ռազմավարությունն ուղղված է շուկայում հաստատվելուն, ճանաչելիություն ձեռք բերելուն։ Միջազգային բրենդին պատկանելն առավելություն է տվյալ հյուրանոցների համար. մի կողմիցապահովում է ճանաչելիություն տվյալ հյուրանոցն ընտրելու պարագայում, մյուս կողմից ապահովում էսպասարկման բարձր որակ, ստանդարտներ և վերահսկում։ Այսպիսով՝ Հայաստանի Հանրապետությունում հյուրընկալության ոլորտում ձեռնարկատիրականգործունեություն ծավալող ընկերությունների համար սա հանդիսանում է օրինակ բարձր սպասարկումապահովելու, գործընթացները վերահսկելու, և իհարկե, ռազմավարություն մշակելու համար։ Հետևաբար, տեղին է մեջբերել Միշել Լը Բյոֆի հետևյալ խոսքերը՝ «Բավարարված հաճախորդն ամենալավռազմավարությունն է»։ Գրականություն1. «ՀՀ օրենքը ձեռնարկությունների և ձեռնարկատիրական գործունեության մասին», Երևան, 1992։ 4. «Մարիոթ» հյուրանոցների ցանցի պաշտոնական վեբ-կայք,http։ //www.marriott.com/marriott/aboutmarriott.mi5. «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոցի պաշտոնական վեբ-կայք, http։ //marriottarmenia.am/ .6. «Hyatt» հյուրանոցի պաշտոնական վեբ-կայք, https։ //www.hyatt.com/. 7. «Hyatt Thrive» հյուրանոցի պաշտոնական վեբ-կայք, http։ //thrive.hyatt.com/en/thrive.html. 8. «Hyatt Place Yerevan» հյուրանոցի պաշտոնական վեբ-կայք,http։ //www.yerevan.place.hyatt.com/en/hotel/home.html. Հայարփի ՇահինյանՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ԻՆԴՈՒՍՏՐԻԱՅԻ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐՑԱԿՑԱՅԻՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ հյուրընկալության ինդուստրիա, ձեռնարկություն, մրցակցություն, ռազմավարություն, մրցակցային ռազմավարություն, հյուրանոց, ռազմավարական պլանավորում, «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոց, «Հայաթ Փլեյս Երևան» հյուրանոց ։

example651

example651

Հոդվածում ներկայացվում է, թե զինադադարի հաստատումից 20 տարի անց ինչպես է խախտվում հրադադարի ռեժիմը, հատկապես որ օրերին և ինչի հետ կապված է շփման գծում ակտիվանում հակառակորդը։ Անդրադարձ է կատարվում նաև հրադադարի ռեժիմի խախտման լուսաբանմանը, թե ինչպես այն կարող է հոգեբանական ազդեցություն ունենալ հասարակության, մասնավորապես` սահմանամերձ գյուղերի բնակիչների վրա։

ՀՐԱԴԱԴԱՐԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼՐԱՏՎԱԴԱՇՏՈՒՄ1994 թ. մայիսի 12-ին ՀՀ պաշտպանության նախարարը, ԼՂՀ պաշտպանությանբանակի հրամանատարն ու Ադրբեջանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարը ստորագրեցին հրադադարի մասին համաձայնագիր, որով կողմերը համաձայնեցին հետևյալի մասին. «Ապահովել կրակի և ռազմական գործողություններիլիակատար դադարեցումը` սկսած 1994 թ. մայիսի 12-ի 00 ժամ 01 րոպեից։ Մինչև ոչուշ, քան 1994 թ. մայիսի 11-ը հրադադարի մասին համապատասխան հրամաններըկտրվեն և կհաղորդվեն ռազմական ստորաբաժանումների հրամանատարներին,որոնք պատասխանատու են դրանց իրականացման համար։ Մայիսի 12-ին` մինչևժամը 23.00, Կողմերը կփոխանակեն հրադադարի մասին իրենց հրամանների տեքստերը` դրանց հնարավոր փոխադարձ լրացման և հետագայում համանման փաստաթղթերի հիմնական դրույթների ներդաշնակեցման նպատակով»1։ Զինադադարի ստորագրումից անցել է 20 տարի, իսկ պայմանագրի առաջին ուամենակարևոր կետն այդպես էլ անկատար է մնացել։ Սույն աշխատանքով ներկայացնում ենք, թե տարվա ընթացքում հատկապես որշրջաններում է ակտիվանում հակառակորդը, և ինչպես է այդ ակտիվությունը լուսաբանվում հայկական լրատվադաշտում։ Ուսումնասիրելով հրադադարի խախտման մասին մի քանի տարվա պաշտոնական (ՀՀ Զինված ուժերի և ԼՂՀ Պաշտպանության բանակի) տվյալները` պատկերնայսպիսին է. 2010 թ.՝ 7450 կրակոց, 2011 թ.՝ 12619 կրակոց, 2012 թ.՝ 15232 կրակոց, 2013 թ.՝ 12739 կրակոց2։ Ինչո՞վ է պայմանավորված հակառակորդի ակտիվությունը։ Ըստ մեր մշտադիտարկման արդյունքների` հակառակորդը հրադադարն ինտենսիվորեն խախտում էտարվա ընթացքում հատկապես նախանշված օրերին, օրինակ`  Սև հունվար կամ Արյունոտ հունվար (ադր.` Qara Yanvar, 1990 թ. հունվարի19-ի լույս 20-ի գիշերը խորհրդային բանակը ներխուժեց Բաքու, որի հետևանքով մահացան հարյուրավոր մարդիկ),  Հունվարի 28` ՀՀ զինված ուժերի կազմավորման օր,  Փետրվարի 25-26՝ Խոջալուի դեպքեր, որոնք ադրբեջանական կողմը փորձումէ աշխարհին ներկայացնել իբրև «ցեղասպանություն»,  Փետրվարի 27՝ Սումգայիթի ջարդեր,  Մայիսի 9 և 12` Շուշիի ազատագրում և հրադադարի հաստատման համաձայնագիր,  Սեպտեմբերի 2 և 21՝ Արցախի և ՀՀ Անկախության օրեր, 1 Տե՛ս ԼՂՀ պաշտոնական կայք՝ http։ 2 Տե՛ս «Երկիր Դեյլի» կայքի ինֆոգրաֆիկան՝ http։  Ամանոր,  Հայաստանի զինված ուժերում տարվա մեջ երկու անգամ գարնանային ևաշնանային զորակոչի-զորացրման ժամանակահատված,  Գարնանային ինժեներական աշխատանքներ կատարելու շրջան, ՀՀ և ԱՀ արտաքին գործերի նախարարների հանդիպումներ,  ՀՀ նախագահի այցելություն սահմանամերձ շրջաններ,  Ադրբեջանի ներքին քաղաքականություն, մասնավորապես՝ 2013-2014 թթ.պաշտպանական համակարգում կադրային փոփոխություններ (պաշտպանության նախարարի՝ Զաքիր Հասանովի նշանակումը և դրան հաջորդող մյուսփոփոխությունները)։ Այժմ ներկայացնում ենք, թե ինչպես են այս իրադարձությունները մեկնաբանվումհայկական մամուլում։ 2014 թ. հունվարի 19-ի լույս 20-ի գիշերը Արցախում հայ-ադրբեջանական զորքերի շփման գծի հյուսիսարևելյան (Ջրաբերդ) և հարավարևելյան (Կորգան) ուղղություններում հակառակորդի դիվերսիոն խմբերի ներթափանցման միաժամանակյափորձեր եղան։ Զոհվեց կրտսեր սերժանտ Արմեն Լևոնի Հովհաննիսյանը։ Դրանից հետո սահմանի ամբողջ երկայնքով լարվածությունն ավելի ուժգնացավ, իսկ որոշ «փորձագետներ» սկսեցին կանխագուշակել լայնամասշտաբ մարտական գործողությունների վերսկսում։ Հունվարի 20-ին հայկական կողմը հայտարարեց, որ հունվարի 19-իդիվերսիան անպատասխան չի մնա։ Հաջորդ օրը ադրբեջանական կայքերով, այդթվում՝ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության պաշտոնական կայքով հայտարարվեց, որ հայկական կողմը նախահարձակ է եղել։ «Ադրբեջանի ՊՆ հայտարարությունը, թե իբր մենք ենք նախահարձակ եղել, հերթական ապատեղեկատվությունն է։ Հակառակորդի ստորաբաժանումները տասն անգամ ավելի ինտենսիվորեն կրակել են երեկ գիշերը՝ խախտելով հրադադարի ռեժիմը։ Մենք երեկ խոստացել էինք համապատասխան ձևով պատասխանել հունվարի 19-իդիվերսիային, քաջատեղյակ լինելով դրան՝ վախեցած կրակել են ամբողջ գիշերառաջնագծի ողջ երկայնքով։ Մեր ստորաբաժանումների պատասխան կրակի արդյունքում հակառակորդը լռել է, մենք զոհեր ու տուժածներ չունենք»1, - ի պատասխանադրբեջանական կայքերի կեղծ տեղեկատվության, հայտարարել է ՀՀ ՊՆ մամուլիքարտուղար Արծրուն Հովհաննիսյանը։ Հավելենք, որ, ըստ Պաշտպանության բանակի օպերատիվ տվյալների, հունվարի12-ից 18-ն ընկած ժամանակահատվածում հայ-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծում հակառակորդի կողմից հրադադարի պահպանման ռեժիմը խախտվել է շուրջ 150 անգամ, որի ընթացքում տարբեր տրամաչափի հրաձգային զինատեսակներից հայ դիրքապահների ուղղությամբ արձակվել է ավելի քան 800 կրակոց2։ Համեմատելով այս թվերը միայն հունվարի 20-ի մասին հրապարակված թվերիհետ՝ ստացվում է հետևյալ պատկերը. 1 շաբաթվա ընթացքում՝ ավելի քան 800 կրակոց, 1 օրվա ընթացքում՝ ավելի քան 2000 կրակոց3։ Այսպիսով, հակառակորդը «սև հունվարի»-ի ընթացում էականորեն ակտիվանումէ, խախտում հրադադարի ռեժիմը, որի արդյունքում դժբախտաբար հայկական կողմըմարտական զոհ(եր) է ունենում։ Ըստ այդմ` հունվարի 19-ի ադրբեջանական դիվերսիոն գործողությանը փաստացիորեն հունվարի 20-ին հետևում է ինտենսիվ կրակնառաջնագծի ողջ երկայնքով, ընդ որում՝ ադրբեջանական կողմի նախահարձակ լինե1 Տե՛ս «Ռազմինֆո» ռազմական լրատվական կայքի հրապարակումը՝ http։ 2 Տե՛ս Պաշտպանության բանակի մամուլի ծառայության (այսուհետ՝ ՊԲ ՄԾ) հրապարակումը՝ http։ 3 Տե՛ս ՊԲ ՄԾ հրապարակումը՝ http։ լու պայմաններում։ Այս հանգամանքը հերթական անգամ փաստում է, որ Ադրբեջանում պաշտպանության նոր նախարարի նշանակումը չի ազդել ընդհանուր իրավիճակի վրա. Ադրբեջանը շարունակում է Հայաստանի նկատմամբ իր որդեգրած քաղաքականությունը, իսկ Ադրբեջանի նախագահի ու բարձրաստիճան պաշտոնյաների՝վերջին շրջանում հաճախ հնչող Արցախյան հիմնախնդրին խաղաղ լուծում տալուկոչերը զուտ հերթական քարոզչական քայլերն են։ Ընդամենը 1 օր անց, երբ դեռ սահմանին իրավիճակը բավականին լարված էր,հակառակորդը սկսում է ինտենսիվորեն կրակել նաև հայ-ադրբեջանական սահմանի՝Տավուշի մարզի սահմանամերձ գյուղերի ուղղությամբ։ Հայկական լրատվական մի շարք կայքեր, մասնավորապես՝ news.am-ը, երեկոյանսկսում է լուրեր տարածել հետևյալ վերնագրով. «Ադրբեջանական կողմը կրակում էԱյգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերի ուղղությամբ. բնակիչներին տարհանելեն»։ Բովանդակությունն այսպիսին է. «Ադրբեջանական կողմը մոտ 1 ժամ առաջկրակ է բացել Տավուշի մարզի սահմանամերձ Այգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուրգյուղերի ուղղությամբ. գյուղացիներին տարհանել են իրենց տներից, և այժմ նրանքգտնվում են հատուկ կացարաններում։ Այս մասին NEWS.am-ին հայտնեցին Այգեպարի բնակիչները, որոնց սարսափեցրել են այդքան մեծ քանակությամբ կրակոցները»1։ Ինչ-որ ընդհանրական գնահատական տալով` լրատվամիջոցը ապատեղեկատվություն է տարածում։ Հրադադարի հաստատումից հետո հրադադարի խախտումների դեպքում հայկական ոչ մի գյուղից բնակչությունը երբեք չի տարհանվել և չի տեղափոխվել որևէ «հատուկ կացարան»։ Ի՞նչ է նշանակում «այս մասին հայտնեցին այգեպարի բնակիչները», երբ մի շարք այլ լրատվամիջոցներ ստիպված եղան կեսգիշերինհերքել մի լրատվամիջոցի անպատասխանատու հայտարարությունը։ Հետաքրքիրնայն է, որ լրատվամիջոցը, շատ լավ հասկանալով, որ վաղ թե ուշ բացահայտվելու է իրապատեղեկատվությունը, մեկ ժամվա մեջ փոխում է իր նյութի վերնագիրը՝ դարձնելով «Ադրբեջանական կողմը կրակում է Այգեպար եւ Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերի ուղղությամբ»։ Ավելին, կայքը խմբագրում է նաև նյութի տեքստը` հանելովապատեղեկատվություն պարունակող հատվածները։ «Ադրբեջանական կողմը մոտ 1 ժամ առաջ կրակ է բացել Տավուշի մարզի սահմանամերձ Այգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերի ուղղությամբ. գյուղացիներին տարհանել են իրենց տներից և այժմ նրանք գտնվում են հատուկ կացարաններում։ Այս մասին NEWS.am-ին հայտնեցին Այգեպարի բնակիչները»։ Խմբագրվածհատվածում այլևս չկա «որոնց սարսափեցրել են այդքան մեծ քանակությամբ կրակոցները» նախադասությունը։ Միգուցե մեկ ժամվա ընթացքում այլևս նրանց չի սարսափեցրել, դրա համար էլ կայքը որոշել է խմբագրել։ Ստացվում է, որ հայկական լրատվական որոշ կայքեր ապատեղեկատվություն ենտարածում հայ հասարակության շրջանում և ավելացնում հունվարի 19-ից սկսվածլարվածությունն ու վախը։ Ադրբեջանական կողմը հանգիստ օգտագործում է այսփաստն ու ներկայացնում, որ իբր «հայերը լքում են իրենց տները, որ իրենց զինվածուժերը չեն կարողանում պաշտպանել իրենց, որ Ադրբեջանը շատ հզոր է» և այլն։ Հայտնի է, որ մարդիկ հակված են ավելի շատ հավատալու նախնական տեղեկատվությանը, քան հետո տրվող պարզաբանումներին։ Երբ տրվում է ճշգրիտ տեղեկատվություն, որ ոչ ոքի չեն տարհանել, և իրավիճակը վերահսկվում է հայկականզինված ուժերի կողմից, հանրության մեծամասնությունը մտածում է, որ դա արվում էլարված մթնոլորտը թուլացնելու, ինչպես նաև ուշադրություն շեղելու համար։ Այս իսկպատճառով նման աշխատաոճը սպառնալիք է մեր ազգային անվտանգությանը, քա1 Տե՛ս http։ նի որ ճգնաժամային իրավիճակում չկա երաշխիք, որ կեղծ տեղեկատվությունն իրական վնաս չի տա, կստեղծի խուճապ` հարվածելով առաջին հերթին սահմանին կանգնած զինծառայողին և սահմանապահ գյուղի բնակչին։ Մեկ այլ օրինակ. հակառակորդը կրկին խախտեց հրադադարի ռեժիմը հունվարի28-ին, որի պատճառով Արցախում հյուսիսային ուղղությամբ տեղակայված զորամասերից մեկի պահպանության տեղամասի մարտական դիրքում հակառակորդի դիպուկահարի գնդակից զոհվեց Կարեն Գալստյանը։ Անդրադառնանք ևս մեկ կարևոր կետի, թե ինչպես 2013 թ. հոկտեմբերի 22-ին ևդրանից հետո հակառակորդը որոշեց «նվեր մատուցել» Ադրբեջանի պաշտպանության նորանշանակ նախարարին։ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հրամանագրով երկրի պաշտպանության նախարար Սաֆար Աբիևին փոխարինեց ԶաքիրԱսքեր օղլու Հասանովը։ Միևնույն ժամանակ Ի. Ալիևի հրամանագրով Զ. Հասանովըստացավ գեներալ-գնդապետի զինվորական կոչում1։ Նույն օրը` հոկտեմբերի 22-ին՝ժամը 13-14-ի սահմաններում, ՀՀ Տավուշի մարզում՝ Բերդ-Իջևան ավտոճանապարհիՊառավաքարի հատվածում, զինծառայողներին մարտական հերթապահության տեղափոխող զինվորական մեքենաների շարասյան վրա բացված կրակի հետևանքովզոհվեց ժամկետային զինծառայող, շարքային Գարիկ Պողոսյանը2։ Հրազենային տարբեր աստիճանի վիրավորումներ ստացան ժամկետային զինծառայողներ, շարքայիններ Արթուր Անդրանիկյանը, Արայիկ Ժամհարյանը և Մարտին Պետրոսյանը։ ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ հակառակորդի այսհանցավոր քայլն անպատասխան չի մնա, և հերթական անգամ սադրանքի պատասխանատվությունը կմնա սանձազերծողի վրա։ Ամփոփելով նշենք, որ կնքված հրադադարն ամեն պահի կարող է փոխարինվելմարտական գործողություններով։ Չլուսաբանել միջադեպերը չի կարելի, քանի որ հակառակ դեպքում խաղաղության պատրանքը քնեցնելու հատկություն ունի, ինչը հայհասարակության համար պակաս վտանգավոր չէ, քան հոգեբանական անընդհատճնշումը։ Հայկական լրատվադաշտում գործող ռազմավերլուծական «Ռազմինֆո»կայքը վերլուծական մի նյութ ունի, որտեղ հրադադարի խախտումը համարվում է հոգեբանական գործողություն. «Հաճախակի հրաձգությունը մեր զինծառայողներինպահում է անընդհատ լարված վիճակում (որին գումարվում է դիրքերում հերթապահության ծանր ռեժիմը), ինչն էլ իր հերթին մեծացնում է զանազան միջադեպերի ուդժբախտ պատահարների հավանականությունը, որոնց հետևանքով ոչ մարտականկորուստներ կարող են լինել»3։ Ադրբեջանական կողմը շատ լավ հասկանում է, որ դիրքերում հրաձգության կամողբերգական միջադեպերի մասին հայկական լրատվամիջոցներով մշտապես հաղորդվող լուրերը հոգեբանական ճնշման տակ են պահում հայկական լսարանը։ Ամենայդպիսի հաղորդագրություն մտահոգության, սթրեսի, երբեմն նույնիսկ խուճապայինտրամադրությունների աղբյուր է դառնում ապագա զորակոչիկների և պարտադիրզինծառայություն անցնող երիտասարդների ազգականների համար։ Իսկ սահմանամերձ գյուղերում մշտապես հնչող կրակոցներից զատ բնակիչներին թևաթափ են անում մայրաքաղաքից հնչող անհիմն դատողություններն ու ապատեղեկատվությունը՝իբրև թե իրենք թողնում են գյուղերը կամ իրենց տները։ Պատերազմող երկրի համարպատրաստված ու գրագետ լրատվադաշտ ունենալն ինչ-որ տեղ չի զիջում նաև հզորբանակին, քանի որ իրական պատերազմում հաղթելու կարևոր գրավականներից մեկը նաև տեղեկատվական պատերազմում հաղթելն է։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս http։ Հասմիկ ՄելիքսեթյանԵՐԲ Է ԱԿՏԻՎԱՆՈՒՄ ՀԱԿԱՌԱԿՈՐԴԸ. ՀՐԱԴԱԴԱՐԻ ԽԱԽՏՄԱՆ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼՐԱՏՎԱԴԱՇՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ Հայաստան, Ադրբեջան, հրադադարի խախտում, հայ-ադրբեջանական սահման, առաջնագիծ։

example1608

example1608

Հոդվածում ներկայացվում են միջսերնդային արդարության հղացքի ուտիլիտարիստական հայեցակարգման բնորոշ գծերը՝ համապատասխան անդրադարձ կատարելով վերջինիս թե՛ ուժեղ, թե՛ թույլ կողմերին։ Աշխատանքում նկարագրվում են նաեւ միջին ուտիլիտարիստական եւ լրիվ ուտիլիտարիստական դիրքորոշումները միջսերնդային արդարության հարցի շուրջ, ինչպես նաեւ փարֆիթյան հայտնի Զուտ Լրացման Պարադոքսը։

Սերունդների արդարության գաղափարը հայեցակարգելու ամենաուշագրավ փորձերից մեկը 19-րդ դարի ամենահայտնի փիլիսոփայական ուղղություններից մեկի օգտատիրական մոտեցումն է։ Ուտիլիտարիզմը (ուտիլիտարիզմը) ՝ որպես արդարության հասկացություն, բանական արարածի գործողությունները որակում է որպես արդար, երբ դրանք ընդհանուր բավարարվածություն են բերում։ Ավելի մանրամասն, այս հոսանքի հետևորդները կարծում են, որ անհատի կամ պետության գործողությունները կարելի է համարել արդար և բարոյական, միայն եթե վերջինս հանգեցնի ընդհանուր բարիքի կամ հաճույքի ավելացմանը և տառապանքի նվազմանը։ Սա թերեւս միայն ուտիլիտարիստների դիրքորոշումն է, որն ունի և՛ իր ուժեղ կողմերը, և՛ խոցելի կողմերը, բայց հիմա մենք չպետք է մեր ուշադրությունը կենտրոնացնենք դրա վրա։ 529 ՓԻԼԻՍՈՖԻԱ Ուտիլիթարիաները պնդում են, որ սերնդեսերունդ արդարադատության հիմնական նպատակը խնայողությունների նորմ սահմանելն է, որն առավելագույնի է հասցնում օգտակարությունը, որն իր հերթին վերաբերում է ինչպես ներկա, այնպես էլ ապագա քաղաքացիների բարեկեցությանը։ Թրեմելը նշում է, որ քանի որ խնայվածը (ներդրված) չի կարող միաժամանակ սպառվել, և քանի որ սպառումը ուտիլիտարիաների կողմից դիտվում է որպես մաքուր բարիք, սոցիալական խնայողությունների դրական նորմ, որն առավելագույնի է հասցնում և ներկան, և ներկան։ Ապագա սերունդների միջին օգտակարությունը պետք է նվազեցնի ընթացիկ սերունդների ծախսերը, ներառյալ մերժված սպառումը, ինչը դառնում է անհատի բացասական օգուտ, հետաձգված սպառում և հնարավոր գին։ , էջ 8687]։ Վերոհիշյալը պետք է բխի այն գոհունակությունից, որը գալիս է ներկա սերնդից `ապագա սերունդներին արտոնություններ տալու արդյունքում [5, էջ 107-126]։ Ասվածից դժվար չէ կռահել, և նույնիսկ ակնհայտ է, որ ըստ ուտիլիտարիստների ՝ գալիք սերունդների համար պատասխանատվություն ստանձնելը, նրանց արտոնություններ տրամադրելը պետք է հանգեցնի ներկա սերունդների բավարարվածությանը։ Այնուամենայնիվ, սխալ կլինի ասել, որ սերնդեսերունդ արդարության գաղափարի օգտատերերի մեկնաբանությունները չեն քննադատվում։ Միանգամայն ճիշտ է, որ արդարության ուտիլիտար տեսությունը հիմնականում չի առնչվում հասարակության անդամների շրջանում բարեկեցության բաշխմանը։ Գոսերիսն այս առիթով հետաքրքիր նկարագրություն է անում։ «Կարևոր է սոցիալական« կարկանդակի »չափը, որից կշահի հասարակությունն ընդհանուր առմամբ, և ոչ թե կտորների հարաբերական չափը, որը բաժին կհասնի հասարակության յուրաքանչյուր անդամի»։ Հետևաբար, մի քանի մարդկանց լիակատար բարեկեցությունը զոհաբերելը, ինչը հնարավորություն է տալիս առավելագույնի հասցնել հասարակության բարեկեցությունը, հատուկ պայմաններում կարող է լինել օգտատերերի կողմից պաշտպանվող քաղաքականություն։ Այսպիսով, զարմանալի չէ, որ 550 փիլիսոփայությունը քննադատում է ուտիլիտարիզմի մոտեցումը, որովհետև, ինչպես նշում են շատերը, սերնդեսերունդ արդարադատության ուլիտարիզմի մոտեցումն ավելի շուտ հանգեցնում է զոհաբերության, ծայրահեղ հետևանքների, քան արդարադատության որևէ այլ տեսություն։ Ռոլսը նույնպես դեմ է սերունդների արդարության ուտիլիտար մեկնաբանությանը ՝ պնդելով, որ դասական ուտիլիտարիզմը ապակողմնորոշում է սերունդների արդարությունը ՝ պնդելով, որ եթե բնակչության թվաքանակը վերցնենք որպես փոփոխական և ստանձնենք կապիտալի բարձր սահմանային արտադրողականություն, ինչպես նաև եթե ժամանակի հորիզոնը շատ հեռու է, ապա ընդհանուր օգտակարության աճը կարող է հանգեցնել կուտակման հսկայական կրճատումների։ Ուտիլիտարիզմը այս պարագայում կարող է ծանր զոհաբերություններ պահանջել վատ սերունդներից ՝ հօգուտ նրանց, ովքեր հետագայում այս ամենի արդյունքում ավելի բարեկեցիկ կյանք կունենան [6, p. 253]։ Ուստի, ուտիլիտարիզմը, ըստ Ռոլսի, բավականին ծայրահեղ է, որից պետք է խուսափել։ Խոսելով սերնդեսերունդ արդարության հայեցակարգի ուտիլիտար սահմանման մասին, անհրաժեշտ է սեփականաշնորհել խնդրի ուսումնասիրությունը և լուծել միջին ուտիլիտարիզմի և տոտալ ուտիլիտարիզմի մոտեցումների տարբերությունները։ Ըստ միջին օգտակարության, հասարակության օգտակարությունը հավասար է նրա անդամների անհատական ​​օգտակարության միջինին։ Այսինքն ՝ այս դեպքում հասարակության լիակատար ուրախությունը / հաճույքը բաժանվում է ըստ նրա անդամների քանակի։ Մյուս կողմից, լիարժեք օգտակարականությունը սահմանում է, որ հասարակության օգտակարությունը հավասար է իր անդամների անհատական ​​օգտակարության գումարին։ Պետք է հիշել, որ այս երկու մոտեցումները հանգեցնում են արմատապես տարբեր եզրակացությունների ՝ կապված բնակչության հնարավոր քաղաքականության հետ։ Լիակատար ուտիլիտարիզմի կողմնակիցների նախընտրած բարոյական ռազմավարությունը բավականին պարզ է։ Քանի դեռ յուրաքանչյուր 531-ից ավելի փիլիսոփայություն ներդնող յուրաքանչյուր անհատ նպաստում է ընդհանուր բարիքին, աշխարհի բնակչությունը պետք է շարունակի աճել։ Նույնիսկ եթե երկրի վրա արդեն 500 միլիարդ մարդ լիներ, միանգամայն ուտիլիտար մոտեցումը կնպաստի հետագա աճին, եթե յուրաքանչյուր աճող մարդ իր կյանքը համարի արժանի ապրել։ Անբարոյականություն կլինի ծնել մարդկանց, ովքեր իրենց կյանքն արժանի չեն համարում [2, էջ 163-171]։ Այս տեսակետը, իր հերթին, բերում է այսպես կոչված Mere Addition Paradox- ին, որը անգլիացի մտածող Դերեկ Փարֆիտը անվանում է Repugnant եզրակացություն։ «Առնվազն տաս միլիարդ բնակչություն ունեցող ցանկացած բնակչության համար, ովքեր բոլորն էլ ունեն կյանքի շատ բարձր որակ, պետք է լինի շատ ավելի մեծ, երեւակայական բնակչություն, որի գոյությունը, եթե իրերը հավասար լինեին, ավելի լավ կլիներ, չնայած իր« Կյանքի անդամները դժվար թե արժեն ապրել », - գրել է Parfit- ը [4, էջ 388]։ Պարֆիտյանի հակասական եզրակացությունը էթիկայի ոլորտում մատնանշում և կոնկրետացնում է մի խնդիր, որը հայտնի է որպես բնակչության էթիկա [1]։ Եզրակացությունը հակասական է, քանի որ մենք ինտուիտիվ կերպով հավատում ենք, որ ավելի լավ կլիներ, եթե ավելի քիչ մարդ լիներ, բայց երջանկության ավելի բարձր մակարդակի վրա։ Այս եզրակացության համաձայն, սակայն, ճիշտ հակառակն է։ «Որքան շատ մարդ, այնքան լավ» սկզբունքը գործում է ՝ մեկ վերապահումով, այսինքն ՝ եթե մարդիկ համարում են, որ իրենց կյանքը գոնե մի փոքր արժե ապրել։ Եթե ​​փորձենք խնդրին մի փոքր մաթեմատիկական տեսանկյունից դիտել, ապա կնշենք, որ մարդկանց թիվը կարող է անվերջ աճել, մինչև յուրաքանչյուր անհատի երջանկությունը կամ օգտակարությունը կարող է ասիմպտոտորեն հասնել շատ փոքր քանակի (բայց ոչ զրոյի), որը խորհրդանշում է գոյատևման նվազագույնը [7, էջ 161]։ Ըստ այս տեսակետի, երջանիկ մարդիկ ոչ թե սոցիալական նպատակն են, այլ հենց ինքը երջանկությունը։ Ամփոփելով ՝ Պարֆիտը նշում է, որ երջանկությունը մեծացնելու երկու եղանակներից ՝ մարդկանց երջանկացնելուց և երջանիկ մարդ ստեղծելուց, միայն առաջինը լավն է մարդկանց համար, քանի որ սա տղամարդու 532 փիլիսոփայությունն կանանց համար լավ է կամ վատ։ Այսպիսով, ուտիլիտարիզմը դիտում է սերունդների արդարության հարցը ՝ ելնելով ընդհանուր շահերից ՝ նպատակ ունենալով առավելագույնի հասցնել հասարակության բարեկեցությունը։ Այս պարագայում, բնականաբար, անհատի բարեկեցությունը հետին պլան է մղվում, ինչը լիբերալներին հնարավորություն է տալիս չհամաձայնել համայնավարության (կոմունիստական) պատկեր ստեղծող այս ուտիլիտար տեսակետի հետ։ Ուտիլիտար հոսանքը նույնպես չի սահմանում ապագա սերունդների խնայողության հստակ սահման ՝ այդպիսով ստեղծելով ծայրահեղ և անշրջելի իրավիճակում հայտնվելու մշտական ​​վախ։ Դառնալով չափավոր ուտիլիտար և ուտիլիտար մոտեցումներին ՝ պարզ է դառնում, որ ուտիլիտար ուտոպիան ուղղակի հանգեցնում է աճող պարադոքսի, ըստ որի ՝ բնակչությունը պետք է շարունակի աճել, քանի դեռ յուրաքանչյուր աճող անհատ նպաստում է ընդհանուր օգտակարությանը կամ ունի օգտակարության ամենացածր մակարդակը։

example1534

example1534

Սույն աշխատանքում համապարփակ ձևով ներկայացված են քննչական անչափահասին գործողություններին նրանց մասնակցելու առանձնահատկություններ։ Վերլուծված են հայրենական քրեադատավարական օրենսդրությունը և դատկան պրակտիկան, ներկայացված են տեսական մեկանաբանությունները։ Համաեմատականներ են անցկացված ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգրքի և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի միջև։

Նախաբան Փոքր ազդեցություն անչափահասների հանցակազմի վրա։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ դեռահասները, լինելով խոցելի տարիքում, արագորեն ինտեգրվում են «համայնքին» քրեական ենթամշակույթի տարրերով։ Արդյունքում, դրանում անօրինական վարքը ամրապնդվում է ֆիզիկական խթանիչներով, որոնք ապագայում, շտկելով այս վարքը և հասցնելով այն պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակի, ծնում են նոր հանրային վտանգավոր գործողություններ, որոնք իրենց տեղն ունեն հանցավորության մեջ։ Ահա թե ինչու անչափահասների վերաբերյալ օրենսդրության մշակումը, համակարգումը և զարգացումը միշտ օրակարգում է։ և պայմանավորված է գրեթե մինչև ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքին 1 վկայակոչելը (այսուհետ ՝ օրենսգիրք) քննչական գործողություններին անչափահասների մասնակցության առանձնահատկություններին ՝ դիտարկելու այն հարցը, թե ինչ է նշանակում անչափահաս դատավարական իմաստով։ Այս առումով, կարծում ենք, որ ընդունելի է իրավական գրականության մեջ արտահայտված այն կարծիքը, համաձայն որի «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 50-րդ գլուխը նվիրված է անչափահասների վերաբերյալ գործի առանձնահատկությունների կարգավորմանը, բայց և դրա դրույթներում գլուխը և օրենսգրքում «անչափահաս» հասկացությունը բացակայում է։ Եվ այս վարույթի կիրառման չափանիշ է համարվում հանցագործությունը, որը կատարվել է մինչև 18 տարեկան դառնալը (հոդված 439, մաս 1), այսինքն ՝ վարույթի ընթացակարգը կիրառելու չափանիշը բովանդակային է, ոչ թե ընթացակարգային »[1]։ Հետաքննությունն ուղղված է հետաքննչական հետաքննության, հետախուզական և ճանաչողական գործողությունների և ապացույցների փուլում քրեական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով վարույթ իրականացնող մարմնի կողմից իրականացվող քննչական գործողությունների համակարգին [2]։ Այլ կերպ ասած, քննչական գործողությունները, ինչպես ամբողջ քրեական դատավարությունում, այնպես էլ դրա առանձին վարույթներում (ներառյալ անչափահասին վերաբերող), ապացույցների գործողությունների համակարգ են։ Դրանից բխում է, որ քննչական գործողությունները ապացուցողական գործունեության հիմքն են։ Անչափահասի քննչական գործողություններին մասնակցության առանձնահատկությունները վերաբերում են անչափահասին քննչական գործողություն կանչելու կարգին, այն անձանց շրջանակին, ովքեր կարող են մասնակցել անչափահասի ներգրավմամբ քննչական գործողությանը, հարցաքննության կարգին, ինչպես նաև պարտադիր մասնակցությանը։ պաշտպանական պաշտպան։ Նշենք, որ օրենսգրքին ուղղված ՀՀ քրեական դատավարության 2 օրենսգիրք, որն ընդունվել է ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 1998 թվականի հուլիսի 1-ին, ուժի մեջ է մտել 1999 թվականի հունվարի 12-ից, ուժի մեջ է։ սահմանում է հարցաքննությանը անչափահասի մասնակցության միայն առանձնահատկությունները։ Օրենսգրքում չկա առանձին հոդված, որը նվիրված է քննչական գործողություններին անչափահասների մասնակցության ընթացակարգային առանձնահատկություններին։ Այս խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ է նշել Նախագծի 212-րդ հոդվածի իրավական կարգավորումը, որը փորձեց հնարավորինս ամրագրել այն ընդհանուր դրույթները, որոնք կարող են տարածվել քննչական գործողության մասնակից անչափահասի վրա։ Սույն հոդվածի առաջին մասի համաձայն ՝ անչափահաս կամ հաշմանդամ անձի մասնակցությամբ հետաքննությանը մասնակցում է որպես հոգեբան (հոգեբան) որակավորված անձ։ Քննությանը մասնակցելու իրավունք ունի անչափահաս կամ անգործունակ տուժողի կամ վկայի օրինական ներկայացուցիչը։ Վերոնշյալ հոդվածի առաջին մասից պարզ է դառնում, որ Նախագիծը զգալի առաջընթաց է արձանագրել օրենսգրքի համապատասխան նորմերի համեմատ։ Դրա մասին է վկայում այն ​​փաստը, որ անչափահաս երեխայի դեպքում նախագծով նախատեսված բոլոր քննչական գործողություններում ներգրավված է հոգեբան։ Նշենք, որ օրենսգիրքը նախատեսում է առանձին կանոնակարգ միայն անչափահաս տուժողի վկայի համար `նշելով, որ նրանց հարցաքննությունն իրականացվում է մանկավարժի մասնակցությամբ։ Այնուամենայնիվ, դա վերաբերում է անչափահաս զոհին կամ վկան մինչև 16 տարեկան (օրենսգրքի 207 20 2-րդ հոդված)։ Այժմ անդրադառնանք վերը նշված դրույթների տարբերություններին։ Նախ `օրենսգիրքը չի նախատեսում անչափահասի քննչական գործողություններին մասնակցության առանձնահատկությունները, դա վերաբերում է միայն հարցաքննությանը։ Բացի այդ, օրենսգրքի սահմանափակող դրույթները տարածվում են միայն անչափահասների կամ զոհերի վրա։ Այստեղ հարց է առաջանում. Իսկ այն դեպքերում, երբ անչափահաս կասկածյալը կամ մեղադրյալը կամ դատապարտյալը հարցաքննվում են, մի՞թե անհրաժեշտ չէ այդ գործով մանկավարժ ներգրավել։ [4] Ի վերջո, մանկավարժ ներգրավելու էությունն այն է, որ հարցաքննողը հնարավորինս մշակի հարցաքննության մարտավարությունը, որն ավելի քիչ բացասական հոգեբանական ազդեցություն կունենա անչափահասի վրա։ Հատկանշական է նաև, որ այս ամենը վերաբերում է մինչև 16 տարեկան տուժողի կամ վկայի, մինչդեռ նախագծի վերոնշյալ հոդվածը չի տարբերակում 16 և 16-18 տարեկան անչափահասների միջև, այլ վերաբերում է անչափահասին։ Հաջորդ քննարկումը մանկավարժի կամ հոգեբանի արդյունավետությունն է։ Trueիշտ է, մանկավարժը հոգեբանության դասընթացներ է անցնում, բայց գրեթե անհնար է հանդիպել մի իրավիճակի, երբ նա ավելի պատրաստված լինի կամ ավելի բարձր պրոֆեսիոնալիզմ ունի, քան մանկական հոգեբանության առանձնահատկություններ ունեցող հոգեբանը։ Այս առումով, կարծում ենք, որ ավելի շատ նախընտրելի է հոգեբանի մասնակցությունը, քան թեմաների ուսուցիչը, որը նախատեսված է րագրում։ Հետաքննությանը անչափահասի այլ մասնակցությունն ապահովվում է նրա օրինական ներկայացուցչի միջոցով (Օրենսգրքի 205-րդ հոդվածի 4-րդ մաս)։ Դատական ​​գրականության օրինական ներկայացուցչի միջոցով կանչելու վերաբերյալ կարծիք հայտնվեց, որ նպատակահարմար է այն դեպքում, երբ անչափահասի ծնողները բնութագրվում են որպես դրական, այսինքն `զերծ մնալ անօրինական վարքից։ Այն դեպքում, երբ ծնողները բացասական են նկարագրվում, վարույթն իրականացնող մարմինը պետք է [5]։ Նման հնարավորություն ընձեռվում է վարույթն իրականացնող մարմնին `Օրենսգրքի 205-րդ հոդվածի 4-րդ մասով, ըստ որի, չհայտարարագրված անչափահասները սովորաբար կանչվում են իրենց օրինական ներկայացուցիչների միջոցով։ «Կանոն» տերմինն այստեղ ենթադրում է, որ հնարավոր դեպքեր, երբ անչափահասը կանչվում է այլ անձանց կողմից, օրինակ `ուսումնառության վայրի վարչակազմը կամ մեկ այլ հաստատության ղեկավարումը` քննիչի հայեցողությամբ, կամ այլ անձինք, որոնք կարող են պատշաճ կերպով ապահովել անչափահասի ներկայություն Հարցաքննությանը մասնակցելու իրավունք ունի անչափահաս տուժողի կամ վկայի օրինական ներկայացուցիչը։ Դա նշանակում է, որ քննիչը պարտավոր չէ ներգրավել օրինական ներկայացուցչին, բայց բոլոր դեպքերում, երբ նա ցանկանում է ներգրավվել, քննիչը պարտավոր է ապահովել նրա ներկայությունը։ Իհարկե, նշվածը կրկին չի վերաբերում անչափահաս կասկածյալին կամ մեղադրյալին, ինչը, մեր կարծիքով, բաց է թողնված։ Մենք արդեն նշել ենք, որ հարցաքննելու իրավունք ունի անչափահասի օրինական ներկայացուցիչը, ինչպես նաեւ մանկավարժը։ Չնայած Քննչական օրենսգիրքը հստակ չի նշում օմբուդսմենի հարկադիր մասնակցության մասին, այլ կասկածում է կասկածյալի կամ մեղադրյալի իրավունքի մասին, դրա պարտավորությունը շեշտված է օրենսգրքի 69 1 1 5 5 հոդվածում, որը պահանջում է հանցավոր մասնակցություն կասկածյալի կողմից հանցագործություն կատարելու ժամանակ։ Մեղադրյալը անչափահաս է։ Այս դրույթի ուժով վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավոր է փաստաբանի մասնակցությամբ անչափահասի նկատմամբ ցանկացած քննչական գործողություն իրականացնել։ Ավելին, եթե անչափահասը հրաժարվում է պաշտպանից, նա իրավունք ունի չընդունել անչափահաս կասկածյալի կամ մեղադրյալի պաշտպանից հրաժարվելը (օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 2-րդ մաս)։ Վարույթի վարույթներում անչափահասների կալանքի հարցաքննության վերաբերյալ կանոնակարգի նախագիծը չի տարբերվում։ Եվ օրենսգրքում, և նախագծում հարցաքննությունը չէր կարող տևել ավելի քան 4 ժամ անընդմեջ, և անչափահասի հարցաքննությունը, ինչպիսին է հոգեկան խանգարում ունեցող կամ ծանր հիվանդություն ունեցող անձը, չի կարող տևել ավելի քան 2 ժամ։ Հարցաքննությունը թույլատրվում է շարունակել հարցաքննվող անձին հանգստանալու համար անհրաժեշտ առնվազն 1 ժամ ընդմիջում տալուց հետո։ Հարցաքննության ընդհանուր տևողությունը մեկ օրվա ընթացքում չի կարող գերազանցել 8 ժամը, իսկ անչափահասի, ինչպես նաև հոգեկան խանգարմամբ կամ լուրջ հիվանդությամբ տառապող անձի համար `6 ժամ։ Այստեղ ոչ մի տարբերություն չկա։ Մեր կարծիքով, այս կանոնակարգերը պետք է կիրառվեն առճակատման համար, քանի որ դա հարցաքննության տեսակ է։ Այս խնդիրը լուծելու համար Նախագծի 224-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ առճակատումը պետք է իրականացվի սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով `հաշվի առնելով սույն հոդվածով սահմանված առանձնահատկությունները։ Դրանից բխում է, որ անչափահասի նկատմամբ նշված քննչական գործողություն իրականացնելիս վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավոր է պահպանել անչափահասների հարցաքննության համար սահմանված ժամկետները։ Նախքան հարցաքննությունը սկսելը, հետապնդող մարմինը վկա կամ տասներկու տարեկան հասակում տուժողին բացատրում է գործի վերաբերյալ ամեն ինչի մասին ճշմարտությունն ասելու պարտավորությունը, բայց նա չպետք է նախազգուշացվի իր համար նախատեսված կանոնադրական պատասխանատվության մասին։ ցուցմունք տալուց հրաժարվելը կամ ակնհայտ ապացույցներ տալը։ Այս դրույթը նույնպես ամրագրված է Նախագծում, բայց վերաբերում է անչափահասներին ՝ անկախ իրավական կարգավիճակից, ինչը, մեր կարծիքով, Նախագծի ավելի ընդգրկուն կանոնակարգ է (հոդված 212 3 3)։ Այնուամենայնիվ, ավելացվել է մեկ կանոնակարգ, որը վերաբերում է անչափահաս մեղադրյալներին։ Նախագծի 415 2 2-րդ հոդվածի համաձայն ՝ տասնվեց տարեկանից ցածր մեղադրյալը ցուցմունք տալու ցանկություն է հայտնում, ապա վարույթն իրականացնող մարմինը տեղեկացնում է նրան ճիշտ ցուցմունք տալու պարտավորության մասին, բայց չի զգուշացնում կեղծիք տալու իրավական պարտավորության մասին։ վկայություն։ Եզրակացություն Օրենսգիրքը սահմանում է միայն հարցաքննությանը անչափահասների հետաքննության մասնակցության առանձնահատկությունները։ Օրենսգրքում չկա առանձին հոդված, որը վերաբերում է գործողություններին անչափահասների մասնակցության հատկություններին։ Նախագիծը սահմանում է ընդհանուր նորմեր, որոնց ուժով, օրինակ, հոգեբանը պարտավոր է մասնակցել անչափահասների մասնակցությամբ, և օրենսգրքի համաձայն, անչափահասների հարցաքննությանը մասնակցում է միայն մանկավարժը, որի արդյունավետությունը դրանից ցածր է։ հոգեբանի Օրենսգիրքը վերաբերում է 16 տարեկանից ցածր անչափահասի հարցաքննությանը, իսկ Նախագծում նշվում է անչափահասի մասին, որն ավելի ընդգրկուն հասկացություն է։ Հարցման նույն ընթացակարգը, համաձայն նախագծի, կիրառվում է առճակատման դեպքում։ Այդ մասին վկայում է Նախագծի 224-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, որը սահմանում է, որ առճակատումն իրականացվում է սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով `հաշվի առնելով սույն հոդվածով սահմանված գործողություններն ու հետաքննության առանձնահատկությունները։ Դրանից բխում է, որ վերոհիշյալ գործողությունը անչափահասների հանցակազմով իրականացնելիս վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավոր է պահպանել անչափահասի հարցաքննության համար սահմանված ժամկետները, որոնք օրենսգրքով չեն կարգավորվում։ Հոդվածը ներկայացվել է 29.09.2020 թ. Ուսանողների համաժողովում։

example2408

example2408

Ուսումնասիրվել են դիմեթիլսուլֆօքսիդի և դիէթիլսուլֆօքսիդի OH ռադիկալներ կլանելու հատկությունները մրցակցային կինետիկայի հիման վրա։ Ստացվել են ռեակցիաների արագության հաստատունների արժեքները։ Փորձնական տվյալների համաձայն՝ ռեակցիայի արագության հաստատունները ԴՄՍՕ-ի և ԴԷՍՕ-ի համար ունեն հետևյալ արժեքները՝ kOH+DESO = 7.5x109 մոլ-1.լ.վրկ-1, kOH+DMSO = 4.2x109 մոլ-1.լ.վրկ-1։ ԴՄՍՕ-ի՝ OH ռադիկալի հետ ռեակցիայի արագության հաստատունի արժեքը համընկնում է գրականության տվյալների հետ։ ԴԷՍՕ-ն ունի OH ռադիկալներ կլանելու ավելի մեծ ունակություն, քան ԴՄՍՕ-ն։

DIMETHYSULFOXIDE և DIETHYSULFOXIDE OH ՌԱՏԻԿ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏՆԵՐԻ ՈՐՈՇՈՒՄԸ ՄՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆ ԿԻՆԵՏԻԿԱՅԻ ՀԻՄՔԻ ՎՐԱ։ Ստացվում են արձագանքի արագության հաստատունների արժեքները։ Արդյունքները ցույց են տալիս, որ DESO- ն արմատականներ կլանելու ավելի մեծ ունակություն ունի, քան DMSO- ն։ Հայտնի է DMSO- ի կարևորությունը բնական գիտությունների տարբեր ոլորտներում, ներառյալ քիմիական, կենսաբանական, բժշկական և երկրաբանական ֆիզիկան։ Այն օգտագործվում է որպես վճարունակ ոչ միայն օրգանական և նույնիսկ անօրգանական նյութերի համար, այլ նաև (գործում է) որպես քիմիական և կենսաբանական ագ ռեակտիվ տարբեր համակարգերում Հատկապես ընդգծվում է դրա լուծման և բարդ արտադրող հատկությունը։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում դրա ջրային լուծումները `վերջիններիս առանձնահատկությունից ելնելով` տարբեր կենսաբժշկական ուղղություններով։ [3] Աշխատանքները ցույց են տվել, որ դիէթիլսուլֆօքսիդը (DESO) ունի եզակի ֆիզիկաքիմիական հատկություններ, որոնք նման են դիմեթիլսուլֆօքսիդի (DMSO) և կարող են օգտագործվել կենսաբժշկության մեջ։ DESO- ի համեմատ `DMSO- ն ցուցադրում է կենսաբանորեն նշանակալի նյութեր` մոլեկուլային բարդույթներ ստեղծելու ավելի մեծ ունակությամբ, ինչպիսիք են խոլեստերինը, urea և մոլեկուլային յոդ։ Քանի որ DMSO- ն ավելի քիչ թունավոր է, այն առաջարկվել է որպես մոլեկուլային նմուշ կենսաբանական համակարգերում հիդրոքսիլային արմատականների հայտնաբերման քանակական որոշման համար։ Նյութեր և մեթոդներ DESO– ն ստացվել և մաքրվել է [5] կարգի համաձայն։ Մաքրությունը, որը որոշվել է գազային քրոմատագրությամբ, ավելի քան 99․5 զանգ։ % էր 0 content01 զանգը չորացնելուց հետո ջրի պարունակությունը։ % էր DMSO (99.9% մաքրություն) և գունանյութը գնվել է AldrichChemical Co- ից և օգտագործվել առանց լրացուցիչ մաքրման։ Մերկուրի լամպը օգտագործվել է որպես ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների աղբյուր։ N, N-dimethyl-4-nitroso արմատական ​​(PNDMA) արմատական ​​օքսիդացման գործընթացում մրցակցող նյութ է։ Որոշ օրգանական նյութեր ՝ OH Փոխազդեցության հատկությունների ուսումնասիրություն և մրցակցային կինետիկ մոտեցում տրված է [6-8] -ում։ Ըստ այս մոտեցման, արմատականները ստացվում են H2O2- ի ֆոտոլիզի միջոցով `λ = 313 նմ երկարությամբ ճառագայթահարման միջոցով։ Սպեկտրոֆոտոմետրիկ չափումները 400-800 պտ / րոպեում կատարվել են Specord 50PC սպեկտրաֆոտոմետրի միջոցով։ Արդյունքները և դրանց քննարկումը Արձագանքները կարելի է սխեմատիկորեն պատկերազարդել հետևյալ կերպ. Որտեղ P- ն ուսումնասիրվող նյութն է (DMSO, DESO)։ PNDMA կոնցենտրացիայի փոփոխությունը ուսումնասիրվել է ֆոտոմետրիկորեն ( ) Չափումները կատարվել են Լ. Բիերի օրենքի համաձայն, [PNDMA] = f (t) կախվածության գծային տիրույթում։ Ռեակցիոն միջավայրի pH- ը պահպանվում է կայուն։ Ստացված արդյունքների հիման վրա կառուցվել են D = f (t) գծապատկերները։ Վերջինները որոշվել են DMSO և DESO- ի տարբեր կոնցենտրացիաների համար։ Այնուհետեւ դրանցից հաշվարկվում են կորերի tgs- ը, որոնք ուղղակիորեն համամասնական են արագություններին։ Նկար 1 PNDMA օպտիկական խտության կախվածությունը ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ժամանակից (λ = 313 նմ) DMSO- ի առկայության դեպքում. 1. CDMSO = 0, 2. CDESO = 14.1. 10-6 մոլ / լ, 3. CDESO = 28,2։ 10-6 մոլ / լ, 4. CDESO = 42.3. 10-6 մոլ / լ, 5. CDESO = 56,4։ 10-6 մոլ / լ, 6. CDESO = 70,5։ 10-6 մոլ / լ Նկար 2 Tgα- ի կախվածությունը (Նկար 2-ից հաշված) DMSO- ի կոնցենտրացիայից Նկար 4 Tgα- ի կախվածությունը (Նկար 3-ից հաշվելով) DESO- ի կոնցենտրացիայից Նկար 3 PNDMA- ի օպտիկական խտության կախվածությունը ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ժամանակից (λ = 313 նմ) DESO- ի առկայության դեպքում. 1. CDESO = 0, 2. CDESO = 28.2. 10-6 մոլ / լ, 3. CDESO = 56,4։ 10-6 մոլ / լ, 4. CDESO = 70,5։ 10-6 մոլ / լ, 5. CDESO = 84,6։ 10-6 մոլ / լ Հավասարությունը հաշվարկված է DMSO- ի և DESO OH- ի կողմից Արմատական ​​արձագանքի տեմպի հաստատունները հետևյալն են [7, 9]. KOH + P = 1,25,1010 ([PNDMA] / [P])։ [(W1 / W2) -1], մոլ -1 վրկ -1, որտեղ [P] փորձնական նյութի սկզբնական կոնցենտրացիան է (սովորաբար 10-510-3 մոլ / լ), ռեակցիայի արագության հաստատունն է (kOH), W1 և W2 համապատասխանաբար ուսումնասիրվող նյութի բացակայության դեպքում. W2- ի առկայության դեպքում ռեակցիաների արագությունը և ճեղքման կետին համապատասխանող արագությունը։ , 1.25.1010 Ըստ փորձարարական տվյալների, DMSO- ի և DESO- ի համար ռեակցիայի արագության հաստատուններն ունեն հետևյալ արժեքները. KOH + DESO = 7.5x109 մոլ -1.լ.-վրկ, kOH + DMSO = 4.2x109 մոլ -1 լ։ վրկ -1. DMSO- ի տվյալները համընկնում են գրական տվյալների հետ։ DESO- ն ունի OH արմատականները կլանելու ավելի մեծ ունակություն, քան DMSO- ն։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [4] Yu Z. U, Quinn PJ, Dimethyl Sulfide. Բջջային կենսաբանության մեջ դրա կիրառության ակնարկ, այլ AOP տեխնոլոգիաների, Ֆոտոքիմիայի և ֆոտոբիոլոգիայի հանդես, Ա. Քիմիա, 2010, 216 (2-3), էջ 244-9, DOI։ 10.1016 / ժ. Ֆոտոքիմիա Այվազյան Տիգրան ԴԻՄԵԹԻԼՈՒԼՖՈՔՍԻԴ ԵՎ ԴԻԵԹԻՍՈՒԼՖՈՔՍԻԴ OH ՌԱՏԻԿ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՐՈՇՈՒՄԸ ՄՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆ ԿԻՆԵՏԻԿԱՅԻ ՀԻՄՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ Հիմնաբառեր. Դիէթիլսուլֆօքսիդ (DESO), Դիմեթիլսուլֆոքս (OH) արմատականներ, մրցակցային կինետիկա, N, N-dimethyl-4-nitrosoaniline (PNDMA), ֆոտոլիզ, ռեակցիայի հաստատուն։

example736

example736

Վերաքննության կարգով գործի քննության սահմանների հարցը միշտ էլ եղել է արդիական. դրա հիմնական պատճառն այն է, որ նպատակաուղղված է պաշտպանել նյութական և դատավարական իրավունքի սխալներից տուժած անձանց։ Սույն աշխատանքում մեր նպատակն է եղել պարզել, թե որքանով է արդարացված գործող վերաքննության մոդելի կիրառությունը և արդյոք պետք է դատարանին տալ հնարավորություն դուրս գալու վերաքննիչ բողոքի սահմաններից։ Հիմնվելով գործող օրենսգրքի, Նախագծի, Վճռաբեկ դատարանի որոշումների վրա` կարծում ենք, որ Վերաքննիչ դատարանը գործը պետք է քննի վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և այն հիմնավորող փաստի շրջանակում, իսկ մեր կողմից առաջադրված երկրորդ խնդրի կապակցությամբ կատարել ենք հետևյալ եզրակացությունը՝ վերաքննիչ դատարանն իրավասու է հօգուտ մեղադրյալի և այն անձի, որի վիճակը կարող է բարելավվել, բայց բողոք չի ներկայացվել, դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի սահմաններից` հանուն օրինականության, մարդասիրության և գործի արդար քննության։

ՎԵՐԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ ԲՈՂՈՔԻ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԴատական ակտերի վերանայման տարբերի ձևերի և մասնավորապես՝ վերաքննության ինստիտուտի հետ կապված հարցերը հայրենական դատավարական գրականության մեջ բավական խորըուսումնասիրության են ենթարկվել, սակայն բազմաթիվ խնդիրներ մնացել են դեռևս չլուծված և հետագա գիտական վերլուծության կարիք ունեն։ Սույն հետազոտության շրջանակներում առանձնակիկարևորել և անդրադարձել ենք վերաքննության սահմաններին, որոնց օրենսդրական կանոնակարգման խնդիրների արդիականության մասին են վկայում քրեական դատավարության գործող օրենսգրքիբացերը լրացնող` վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները։ Վերաքննությանկարգով գործի քննության սահման ասելով` հասկանում ենք այն հարցերի շրջանակը, որի սահմաններում վերաքննիչ դատարանն իրականացնում է իր լիազորությունները, այն է՝ վերանայում է առաջինատյանի դատարանի որոշումը։ Վերաքննության կարգով գործի քննության սահմանների օրենսդրական կանոնակարգումն առավելապես կախված է վերաքննության կոնկրետ մոդելի՝ լրիվ կամ սահմանափակ, ընտրությունից։ Լրիվվերաքննության դեպքում դատարանը կաշկանդված չէ բողոքում նշված հիմքերով և իրավասու է սեփական հայեցողությամբ դուրս գալու բողոքի սահմաններից, գործը քննել ամբողջ ծավալով` ըստ էության։ Այս մոդելի դեպքում, փաստորեն, վերաքննիչ դատարանը փոխարինում է առաջին ատյանի դատարանին։ Սահմանափակ վերանայման դեպքում դատարանը կաշկանդված է բողոքում նշված հիմքերով և իրավասու չէ դուրս գալ բողոքի սահմաններից, սեփական նախաձեռնությամբ արձագանքելուգործում տեղ գտած դատական սխալներին։ Մինչև 2008 թ. ՀՀ-ում գործում էր լրիվ վերաքննությանմոդելը, սակայն 2008 թ-ից այն փոխարինվեց սահմանափակ վերաքննությամբ։ Իրավագիտական գրականության մեջ առանձնացնում են գործի քննության սահմանների սահմանափակման մի քանի չափանիշներ. Բողոքի փաստարկումը՝ այն իրավական հիմնավորումները, որոնք ներկայացրել է բողոքաբերն՝ի հաստատումն իր պնդումների, Բողոքի պահանջները՝ այն պահանջները, որոնք բողոքաբերը չի նշել, դատարանը դրանց վերաբերյալ որոշում չի կայացնում, Բողոքի հիմքը՝ դատական սխալը, այսինքն՝ նյութական և դատավարական իրավունքի խախտումները, Հետազոտման ենթակա ապացույցների շրջանակը՝ դատարանը չի կարող սեփական նախաձեռնությամբ կրկին հետազոտել առաջին ատյանի դատարանում հետազոտված ապացույցներըկամ նոր ապացույցներ հավաքել, Բողոքի առարկան՝ այն հանգամանքները, որոնց առնչությամբ թույլ է տրվել դատական սխալ։  Բողոքի հեղինակը՝ ներկայացված բողոքի հիման վրա դատական ակտը կարող է բեկանվելկամ փոփոխվել միայն տվյալ բողոքաբերի կամ նրա կողմից ներկայացված անձի մասով1։ Վերաքննության կարգով գործի քննության սահմանների վերաբերյալ գրականության մեջ առկաեն հակասական տեսակետներ։ Դատավարագետների մի մասը կարծում է, որ դատարանը պետք էկաշկանդված լինի վերաքննիչ բողոքով և ոչ մի պարագայում իրավունք չունի դուրս գալ դրա սահմաններից2։ Այլ դատավարագետներ կարծում են, որ վերաքննիչ դատարանը պետք է իրավունք, այլ ոչ թեպարտականություն ունենա` վերացնելու առաջին ատյանի դատարանի դատավճռում առկա, բայց բողոքում չմատնանշված խախտումները3։ 1 Տե՛ս Ղազինյան Գ., Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարություն, Հատուկ մաս, ԵՊՀ հրատարակչություն,Երևան, 2010։ 2 Տե՛ս Духовский М., Русский уголовный процес; Издание для студентов, Москва, 1908, էջ 390; Фойницкин И., Курс уголовного судопроизводства, Том 2-ой, Санкт Петербург, էջ 546։ 3 Տե՛ս Ворожцов С., Принципы кассации по новому УПК, Российская юстиция, 2002, № 12, էջ15; Разинкина А., Аппеляция вуголовном судопроизводстве, Москва, 2003, էջ 140-141։ Հարկ ենք համարում անդրադառնալ նաև արտասահմանյան որոշ պետությունների՝ վերաքննության սահմանների քրեադատավարական օրենսդրությամբ կարգավորմանը։ Գերմանիայի ՔԴՕ 318հոդվածում նշվում է, որ «վերաքննիչ բողոքը կարող է սահմանափակվել սահմանված կետերում», այսինքն` բողոքում նշված հիմքերի սահմաններում, իսկ նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «եթե սահմանափակումներ չկան, կամ ընդհանրապես նշված չեն բողոքարկման հիմնավորումները, բողոքարկված է համարվում դատավճիռն ամբողջությամբ», այսինքն` գործը քննվում է լրիվ վերանայման ձևով։ Այս մոտեցումը Գերմանիայի պարագայում, միգուցե, արդարացված է, սակայն կարծում ենք` լրիվ վերաքննության մոդելն ընդհանուր առմամբ ընդունելի չէ, քանի որ այն ենթադրում է վերաքննիչ դատարանում առաջին ատյանի դատարանի լիազորությունների կրկնություն, ինչը հակասում է վերանայմանծավալի վերընթաց նվազման գաղափարին։ Ուկրանիայի ՔԴՕ 404-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «վերաքննիչ բողոքը քննվում է բողոքում նշված սահմաններում», բայց հոդվածի հաջորդ մասերը որոշակիբացառություններ են նախատեսում, որոնց դեպքում դատարանը դուրս է գալիս բողոքի սահմաններից։ Մասնավորապես` Ուկրանիայի ՔԴՕ-ն դատարանին իրավունք է վերապահում դուրս գալու վերաքննիչ բողոքի սահմաններից, եթե դրանով չի ծանրացնում մեղադրյալների կամ այն անձանց դրությունը, որոնց վերաբերյալ կայացվել է բժշկական բնույթի հարկադրանքի միջոց կիրառելու կամ դաստիարակչական հսկողություն կիրառելու որոշում։ Այսպիսով, Ուկրանիայի օրենսդիր մարմինը թույլ էտալիս դուրս գալ վերաքննության սահմաններից, եթե դրանք չեն ծանրացնում մեղադրյալի դրությունը։ Մոլդովայի ՔԴՕ 409 հոդվածում նշվում է, որ «վերաքննիչ բողոքը քննվում է այն բերող անձիմասով կամ այն անձի մասով, ում վերաբերյալ բերվել է բողոքը»։ Մոլդովայի օրենսդրական գերատեսչությունը դատարանին թույլ չի տալիս դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի սահմաններից, բայց թույլ էտալիս ամբողջ ծավալով քննել գործն այն անձի մասով, ով բերել է, կամ այն անձի մասով, ում դեմ այնբերվել է (Մոլդովայի ՔԴՕ 409 հոդված)։ ՌԴ ՔԴՕ 389.19 հոդվածի համաձայն՝ դատարանը կաշկանդված չէ բողոքում նշված փաստարկներով և իրավունք ունի գործը վերանայել ամբողջ ծավալով։ ՌԴՔԴՕ-ն (հոդված 389.19) նախատեսում է, որ «վերաքննության կարգով քրեական գործի ստուգմանժամանակ` դատարանը կաշկանդված չէ վերաքննիչ բողոքի փաստարկներով և իրավասու է ստուգելքրեական գործի վարույթն ամբողջ ծավալով»։ Վերաքննության սահմանների խնդրին անդրադարձել է նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանը։ ՎերջինսԱրման Կարախանյանի գործով (ԵՔՐԴ/0569/01/08) արձանագրել է. «ՀՀ վերաքննիչ դատարանը հանդես է գալիս որպես առաջին ատյանի դատարանի կողմից կայացված դատական ակտի օրինականության և հիմնավորվածության ստուգման իրավասությամբ օժտված դատարան, որն առաջին ատյանիդատարանի դատական ակտը վերանայում է, որպես կանոն, վերջինիս կողմից հետազոտված փաստական տվյալների հիման վրա։ Այսինքն՝ ամբողջ ծավալով գործի քննության, ինչպես նաև գործով ներկայացված բոլոր ապացույցների հետազոտություն իրականացնելու լիազորություն ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանին վերապահված չէ, հետևաբար՝ եթե վերաքննիչ դատարանը փորձում է դուրս գալ իրլիազորությունների շրջանակից, սկսում է գործել որպես առաջին ատյանի դատարան, ինչը ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի իմաստով անթույլատրելի է»։ Գործող օրենսգրքի 385-րդ հոդվածի 1-ին մասի, ինչպես նաև Դատական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` վերաքննիչ դատարանը դատական ակտը վերանայում է վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններում։ Վերաքննիչ դատարանում գործի քննության սահմաններն էականորեն տարբերվում են առաջինատյանի դատարանում գործի քննության սահմաններից։ Մասնավորապես՝ եթե առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության սահմանները որոշվում են անձին առաջադրված մեղադրանքի հիմանվրա (ՀՀ ՔԴՕ 309-րդ հոդվածի 1-ին մաս), ապա վերաքննության կարգով գործը վերանայելիս գործիքննության սահմանները կանխորոշում է վերաքննիչ բողոքը (ՀՀ ՔԴՕ 385-րդ հոդվածի 1-ին մաս) (այսդիրքորոշումն ամրագրված է Վճռաբեկ դատարանի` Արթուր Խուրշուդյանի թիվ ԵԱՔԴ/0065/01/11գործում)։ Եթե ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգիրքը չի նախատեսում բողոքի սահմաններիցդուրս գալու հնարավորություն, ապա ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի (այսուհետ՝ Նախագիծ) 372-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշվում է, որ վերաքննիչ դատարանն իրավասու է ի շահմեղադրյալի դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի սահմաններից, եթե - հայտնաբերվում է քրեական հետապնդումը բացառող հանգամանք.Նախագծի 12-րդ հոդվածը լիարժեքորեն թվարկում է այդ հանգամանքները, օրինակ` ապացուցվել է մեղադրյալի կողմից իրեն մեղսագրվող արարքը չկատարելը, մեղադրյալի կատարված արարքըքրեական օրենքով համարվում է իրավաչափ։ Այսինքն՝ սրանք այն հիմքերն են, որոնց առկայությանդեպքում բացառվում է քրեական պատասխանատվությունը, և հենց սա էլ հաշվի առնելով՝ կարծումենք՝ այս հիմքը նախատեսելը արդարացված ու հիմնավոր է և նպատակաուղղված է պաշտպանել դատական սխալներից տուժած անձանց։ - հայտնաբերվում է, որ մեղադրյալի արարքին տրվել է սխալ իրավական գնահատական,- հայտնաբերվում են սույն օրենսգրքի 381-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված հանգամանքները,Նախագծի 381-րդ հոդվածով սահմանված հանգամանքների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս,որ դրանք գործող օրենսգրքի իմաստով գրեթե նույնական են դատական ակտի անվերապահ բեկանման հիմքերին։ Ա. Խուրշուդյանի գործով Վճռաբեկ դատարանը իրավական դիրքորոշում է արտահայտել, որ վերաքննիչ դատարանը իրավասու է դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի հիմքերի և հիմնավորումների սահմաններից միայն այն դեպքում, երբ առկա է դատավարական իրավունքի այնպիսի խախտում,որն անվերապահորեն պետք է հանգեցնի դատական ակտի բեկանման (ՀՀ ՔԴՕ 398-րդ հոդվածի 3-րդմաս) կամ առկա է քրեական գործի վարույթը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելուհիմք ( ՀՀ ՔԴՕ 35-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասեր)։ - հայտնաբերվում է, որ մեղադրյալի նկատմամբ նշանակվել է նրան վերագրվող հանցագործության համար օրենքով չնախատեսված պատժատեսակ, պատժաչափ կամ նրա նկատմամբ նշանակվածպատիժը սխալ է հաշվարկվել,- բողոքարկված դատական ակտի բեկանման կամ փոփոխման հիմքն ակնհայտորեն վերաբերումէ նաև դատական ակտն չբողոքարկած մեղադրյալին։ Ուկրանիայի քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում /2012 թ./ նախատեսված կարգավորման համաձայն՝ «եթե վերաքննիչ բողոքի քննումը հիմք է տալիս կայացնել որոշում հօգուտ անձի, որիշահերի վերաբերյալ բողոք չի ներկայացվել, վերաքննիչ դատարանը պարտավոր է կայացնել նմանորոշում»։ ՌԴ ՔԴՕ 389.19 հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «եթե քրեական գործով մեղադրվում են միքանի անձինք, իսկ վերաքննիչ բողոք բերվել է նրանցից մեկի կամ մի քանիսի կողմից, վերաքննիչդատարանն իրավասու է ստուգել քրեական գործը բոլոր մեղադրյալների մասով»։ Ամփոփելով վերոգրյալը` եզրահանգում ենք, որ.1) վերաքննիչ դատարանը գործը պետք է քննի վերաքննիչ դատարան ներկայացված հիմքերի ևայն հիմնավորող փաստերի շրջանակում,2) վերաքննիչ դատարանն իրավասու է հօգուտ (որը նաև ենթադրում է դեպի վատթարացումկտրուկ շրջադարձի անթույլատրելիություն) մեղադրյալի և այն անձի, որի վիճակը կարող է բարելավվել, բայց բողոք չի ներկայացվել, դուրս գալ վերաքննիչ բողոքի սահմաններից` հանունօրինականության, մարդասիրության և գործի արդար քննության։ Լիաննա ՍահակյանՎԵՐԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ ԲՈՂՈՔԻ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ վերաքննիչ բողոք, վերաքննիչ բողոքի քննության սահմաններ, արդարադատություն։

example2223

example2223

Գյումրու հյուրանոցային համալիրները՝ հանդիսանալով Հայաստանի երկրորդ քաղաքի սպասարկման ոլորտի մասնիկ, ըստ անհրաժեշտության ուշադրության չեն արժանանում զբոսաշրջային կազմակերպությունների կողմից։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել Գյումրու հյուրանոցային սերվիսը և վեր հանել առկա խնդիրները, ինչպես նաև առաջարկել հյուրանոցային ծանրաբեռնվածության բարձրացման միջոցներ։ Հետազոտության արդյունքում պարզվեց, որ Գյումրու հյուրանոցային սերվիսը գործում է ոչ արդյունավետորեն։ Հյուրանոցները հիմնականում թերծանրաբեռնված են մի քանի պատճառներով, որոնցից գլխավորը քաղաքում զբոսաշրջիկների սաստիկ ցածր թիվն է։ Հյուրանոցների արդյունավետությունը բարձրացնելու համար առաջարկվում է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք կնպաստեն հյուրանոցների արդյունավետության բարձրացմանը։

ՀՅՈՒՐԱՆՈԱՅԻՆ VԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԳՅՈՒՄՐԻՈՒՄ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ Ա INԵԼՈՒ ԱՆԳԱՄ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Շիրակի մարզը, մասնավորապես `մարզկենտրոն Գյումրին, դարձել է Հայաստանի զբոսաշրջության հարուստ կենտրոններից մեկը` իր աշխարհագրական դիրքի, եզակի բնական պաշարների շնորհիվ։ Այն հայտնի էր ամբողջ Խորհրդային Միությունում։ Գյումրիի և Շիրակի մարզի զբոսաշրջիկները եկել են Հայաստանի ԽՍՀՄ շատ քաղաքներից։ Tourismբոսաշրջությունը հատկապես մեծ զարգացում ունեցավ 20-րդ դարի 70-80-ականներին, երբ Գյումրի այցելող զբոսաշրջիկների թիվը տարեկան հասնում էր ավելի քան 20,000 մարդու (ներառված չէ չգրանցված զբոսաշրջիկների թիվը)։ Այդ ընթացքում քաղաքում ձեւավորվեց լավ զարգացած զբոսաշրջային սպասարկման ենթակառուցվածք։ 4 համամիութենական և բազմաթիվ պայմանագրային ուղիներ անցել են Շիրակի մարզի և Գյումրիի տարածքով։ Այդ տարիներին հատկապես պահանջարկ ուներ մշակութային և էկոլոգիական զբոսաշրջությունը։ 1988 թ. Երկրաշարժի պատճառով Գյումրիում զբոսաշրջությունը զգալի անկում ունեցավ `քաղաքական նկատառումներից ելնելով։ Ներկայումս ինչպես քաղաքում, այնպես էլ տարածաշրջանում զբոսաշրջության կազմակերպումը համակարգված չէ ՝ տարրական ուժ ունենալով, չնայած զբոսաշրջության զարգացման բոլոր հնարավորությունները կան։ Ընդհանուր առմամբ, զբոսաշրջության զարգացման հիմնական ցուցանիշը տարածքում վաճառվող տուրիստական ​​ծառայությունների որակական-քանակական նկարագրությունն է։ Tourismբոսաշրջության զարգացման կարևոր ցուցանիշները ներառում են հետևյալ գործոնները. 1. touristsբոսաշրջիկների հոսքի քանակական նկարագրություն, 2. tourismբոսաշրջային ենթակառուցվածքների զարգացման մակարդակ, 3. tourismբոսաշրջային կազմակերպությունների տնտեսական գործունեություն, 4. Միջազգային զբոսաշրջության զարգացում։ Գյումրիում հյուրանոցային ծառայության վերլուծությունն իրականացվել է վերոհիշյալ սկզբունքներից մեկի ՝ ենթակառուցվածքների ուսումնասիրության հիման վրա։ Ըստ Շիրակի մարզպետարանի կայքի ՝ ներկայումս Գյումրիում կա 15 հյուրանոց, որոնք կարող են ընդունել և սպասարկել զբոսաշրջիկներին ՝ ապահովելով բոլոր անհրաժեշտ ծառայությունները։ Այս 15 հյուրանոցներում տեղերի քանակը 430 է, այդ թվում `« Նանե »հյուրանոցը` 32 տեղ, «Արաքս» հյուրանոցը `42 տեղ,« Բեռլին »հյուրանոցը` 30 տեղ, «Վանատուր» հյուրանոցը `30 տեղ,« Ոսկե ծիրան »հյուրանոցը` 18 տեղ, Ոսկե բլուր հյուրանոց - 18 տեղ, Փարվանա Օջախ հյուրանոց - 20 տեղ, Ալեքսանդրապոլ հյուրանոց - 36 տեղ, Վիլլա Կարս հյուրանոց - 32 տեղ, Գարուն հյուրանոց - 30 տեղ, Երազանք հյուրանոց - 22 տեղ, «Գյումրի» հյուրանոց - 70 տեղ ( 53 սենյակ), «ermaրահարս» հյուրանոցը ՝ 15 տեղ, «Ալմաս» հյուրանոցը ՝ 20 տեղ, «Աստրալ» հյուրանոցը ՝ 15 տեղ։ Հաշվի առնելով քաղաքում գործող հյուրատները, կարելի է ասել, որ ներկայումս Գյումրիում հնարավոր է միաժամանակ ընդունել մոտ 550 զբոսաշրջիկ, ինչը մոտ 5 անգամ ավելին է, քան 2006-ին։ Եվ եթե այս թիվը համեմատենք նախաերկրաշարժային հյուրանոցային համալիրների քանակի հետ, կարող ենք ապացուցել, որ այդ վայրերից մի քանիսը ներկայումս գոյություն ունեն։ Մեկ այլ կարևոր խնդիր է Գյումրիում զբոսաշրջիկների անցկացրած օրերի վերլուծությունը։ Մեր ուսումնասիրությունները պարզել են, որ Գյումրի ժամանած զբոսաշրջիկների 90% -ը մեկ օր մնացել է քաղաքում ՝ գիշերելով այնտեղի հյուրանոցներից մեկում։ Ավելին, կարելի է փաստել, որ Գյումրին համարվում է տարանցիկ քաղաք Վրաստան-Եր-մայրուղու վրա. զբոսաշրջիկներն այստեղ գիշերում են հիմնականում առավոտյան ճանապարհը շարունակելու համար։ Ամփոփելով վերոնշյալ ցուցանիշների վրա հիմնված վերլուծությունը ՝ կարելի է ասել, որ չնայած մեծ հնարավորություններին, զբոսաշրջությունը Գյումրիում և Շիրակի մարզում բնութագրվում է որպես համեմատաբար թույլ զարգացած ճյուղ։ Գյումրին հյուրանոցների քանակով փոքր տեղ ունի Հայաստանի այլ քաղաքների համեմատ։ Այժմ Հայաստանում գործում է ավելի քան 700 հյուրանոց։ Ամրագրման համակարգում գրանցված է 719 հյուրանոց, որից 471-ը `Երեւանում։ Հյուրանոցների ամրագրման հայկական Hotelium.am կայքը պարունակում է շուրջ 500 հյուրանոց [4], Բար Արմենիայի կայքը ունի ընդամենը 191 [2], իսկ հայկական «Սփյուռ» տեղեկատուում նշվում են 461 հյուրանոցներ, 15 հանրակացարաններ, 27 մոթելներ, 25 B&B։ , Ինչպես նշվեց, Գյումրիում գործող հյուրանոցների թիվը չի գերազանցում 15-ը, ուստի ՀՀ հյուրանոցների միայն 2.5-3% -ը գտնվում է Գյումրիում։ Գյումրիում չորս կամ հինգ աստղանի հյուրանոցներ չկան։ Հյուրանոցները «Երեք պլյուս» աստղի հյուրանոցների շարքում են։ Ի տարբերություն Երեւանի, Գյումրիում հյուրանոցների արժեքը շատ ցածր է, ուստի մատչելի է։ Համեմատության համար նշենք մեկ անձի ծախսերը մեկ գիշերվա ընթացքում Գյումրիի «Երջան» -ի մի քանի հյուրանոցներում։ «Կոնգրես» հյուրանոցում մեկ գիշերն մեկ անձի համար արժե 57000 դրամ։ Թուֆենկյան հյուրանոցում լյուքս համարն արժե 122,000 դրամ, իսկ սովորական սենյակը ՝ 77,000 դրամ։ Հայաստանի երկրորդ քաղաքում ՝ Գյումրիում, պատկերը մի փոքր այլ է։ Մեկ անձի համար մեկ գիշերվա արժեքը «Նանե» հյուրանոցում 36000 դրամ է, «Բեռլին» հյուրանոցում ՝ 27 000 դրամ, «Վիլլա Կարս» հյուրանոցում ՝ 25 000 դրամ, «Վանատուր» հյուրանոցում ՝ 20 000 դրամ։ Հյուրատներում գները տատանվում են շուրջ 10,000-20000 դրամի սահմաններում [3]։ Գյումրիում հյուրանոցային ծառայությունների արդյունավետությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է կատարել մի շարք բարեփոխումներ։ Հյուրանոցների արդյունավետության բարձրացման առաջին նախապայմանը բարձրորակ ծառայություններ մատուցելն է։ Theառայությունը պետք է լինի որակյալ ամեն օր, ամեն րոպե։ Modernամանակակից հյուրանոցները ոչ միայն պետք է առաջարկեն մահճակալ, այլև ապահովեն ֆիզիկական և մտավոր հարմարավետություն ՝ «տնից հեռու»։ Դրան կարելի է հասնել միայն որակյալ ծառայության միջոցով։ Ներկայումս հաջողության են հասնում միայն այն հյուրանոցները, որոնք ունակ են մշակել և իրականացնել երկարաժամկետ որակի սպասարկման ռազմավարություն։ Հյուրանոցների հիմնական գործունեությունը պետք է լինի հետևյալ կետերի պահպանումը. • qualityառայությունների որակի բարելավման խորհրդի ստեղծում. • Ողջ անձնակազմի ներգրավումը որակի բարելավման ուղղությամբ. • կարճաժամկետ և երկարաժամկետ ռազմավարության մշակում; • Խրախուսման համակարգի ստեղծում։ Անհրաժեշտ է նաև ստեղծել որակի վերահսկման ծրագիր, որը կառաջարկի նպատակ դնելը։ Որակի կառավարման համակարգի զարգացումը հնարավոր է միայն ծառայությունների յուրաքանչյուր ոլորտում շուկայական հարաբերությունների զարգացման, մրցակցային միջավայրի պայմաններում։ Որակը բավականին բարդ և անկանխատեսելի ոլորտ է։ Դա յուրաքանչյուր մարդկային գործունեության բաղկացուցիչ մասն է։ Հյուրանոցներում որակը վերաբերում է մի քանի ոլորտների ՝ նյութատեխնիկական ապահովում, սոցիալական տեղեկատվություն։ Նյութական և տեխնիկական որակը հյուրանոցի հարմարավետ վայրն է, սենյակների և սրահների հարմարավետ կահույքի տեղադրումը և սարքավորումը, բարձրորակ սպիտակեղենի առկայությունը և այլն։ Ֆունկցիոնալ որակն առաջին հերթին ներառում է մաքրությունը, հյուրերի գրանցումը, ուտեստների և խմիչքների պատրաստումը։ Տեղեկատվության որակը մեծ նշանակություն ունի հյուրանոցի ներկայացման համար։ Տեղեկատվությունը կարող է վերաբերել հյուրանոցի, անձնակազմի, հյուրերի և այլոց տեխնիկական, ֆունկցիոնալ, սոցիալական իրավիճակին։ Modernամանակակից աշխարհում հյուրանոցային ծառայությունների որակը գնահատելու համար օգտագործվում են հետևյալ մեթոդները։ [11] 1. Դիֆերենցիալ եղանակ. Գնահատված ծառայության ցուցանիշները համեմատվում են հիմնական օրինակի ցուցանիշների հետ։ 2. Բարդ մեթոդ - հիմնական ցուցանիշի օգտագործումը, այսինքն `ցուցանիշը, որը կարող է նկարագրել ծառայության որակը։ 3. Ինտեգրալ ցուցանիշի, ծառայության որակի տեխնիկական և տնտեսական ցուցանիշի վրա հիմնված մեթոդ։ Այս մեթոդներն ունեն իրենց թերություններն ու առավելությունները։ Օրինակ, ինտեգրալի անբավարարությունը ծառայությունների ոլորտում այն ​​կիրառելու դժվարությունն է։ Վերոնշյալ մեթոդները թույլ են տալիս համեմատել առաջարկվող ծառայությունը հյուրերի սպասելիքների հետ։ Գյումրիում հյուրանոցների արդյունավետությունը կախված է ոչ միայն որակից, այլ նաև գնային քաղաքականությունից։ Որքան բարձր է հյուրանոցի համարի գինը, այնքան քիչ է դառնում մատչելի զանգվածային զբոսաշրջիկների համար։ Նրանք նախընտրում են մնալ հանրակացարաններում, վարձել բնակարաններ։ Միջմրցաշրջանային ժամանակահատվածում բոլոր հյուրանոցներում զեղչի համակարգը չի գործում։ Հյուրանոցներում խցանումներ ապահովելու համար անհրաժեշտ է ոչ սեզոնային ամիսների ընթացքում սենյակների գները խելամիտ տոկոսներով իջեցնել։ Գյումրիի սեզոնն ընդգրկում է ապրիլ-հոկտեմբեր ամիսները։ Հետեւաբար, նոյեմբերից ապրիլ անհրաժեշտ է կազմակերպել բազմաթիվ փառատոներ, միջոցառումներ, իջեցնել գները, առաջարկել եզակի ուղևորություններ։ «All inclusive» համակարգը կարող է շատ կարևոր լինել հյուրանոցների գերբեռնվածությունն ապահովելու հարցում։ Շատ զբոսաշրջիկներ նախընտրում են այցելել հյուրանոցներ, որոնք օրական առաջարկում են երեք անգամ սնունդ։ Նման հյուրանոցները համարվում են հիանալի տարբերակ զանգվածային զբոսաշրջիկների համար։ Գյումրիում նման ծառայություն չի մատուցվում։ Հյուրանոցները առաջարկում են միայն նախաճաշ։ Անիմացիոն ծառայությունները որոշիչ ազդեցություն ունեն հյուրանոցային համալիրների արդյունավետության վրա։ Անիմացոն ծառայությունը հյուրանոցային հանգստի համալիր ծառայություն է։ Այն հիմնված է զբոսաշրջիկների և զբոսաշրջիկների անձնական կամավոր շփումների մտերմության վրա։ Անիմատորը և զբոսաշրջիկը համատեղ մասնակցում են զվարճանքներին, որոնք տրամադրվում են տուրիստական ​​համալիրի անիմացիոն ծրագրով։ Այն նպատակ ունի իրականացնել հյուրանոցային ծառայության նոր փիլիսոփայություն, բարձրացնել ծառայությունների որակը, մնացածի հետ զբոսաշրջիկների բավարարվածության մակարդակը։ Հյուրանոցների անիմացիան կապված է միայն տուրիստական ​​ձեռնարկություններում կազմակերպված ծառայությունների հետ [8]։ Այլ կերպ ասած, հյուրանոցային անիմացիան ժամանցային գործունեություն է, որն առաջարկում են հյուրանոցներն ու տուրիստական ​​համալիրները։ Touristsբոսաշրջիկների համար հյուրանոցային համարից հետո ժամանցը համարվում է ժամանցի առկայության հնարավոր պայման։ Այդ պատճառով հյուրանոցների կառավարման մեջ անիմացիան զբաղեցնում է հիմնական դերերից մեկը, որը սերտորեն կապված է այլ ոլորտների հետ և ունի որոշակի նշանակություն։ Անիմացիոն ծառայության նպատակը հանգստացողների հետ մշտական ​​շփումն է, որի արդյունքում կախված է զբոսաշրջիկի հանգստի որակը։ Հյուրանոցի ծանրաբեռնվածությունը կարող է կախված լինել անիմացիաների որակից։ Անիմացիոն ծառայությունները հատկապես հարմար են երեխաների հետ հանգստացող զբոսաշրջիկների համար։ Հյուրանոցը նաև կգրավի զբոսաշրջիկներին `մատուցելով ծառայությունների լայն տեսականի, այդ թվում` լողավազան, ֆիթնես կենտրոն, սպա կենտրոն, գեղեցկության սրահ, բժշկի սենյակը կարող է դրական ազդեցություն ունենալ հյուրանոցների արդյունավետության վրա։ Պատվերի դեպքում Գյումրու հյուրանոցները կարող են առաջարկել անիմացիոն ծառայություններ։ Տեղական հյուրանոցներում անիմացիա կազմակերպելու համար մենք կարող ենք դիտարկել լողավազանների առկայությունը։ Գյումրիի անիմացիոն ծառայություններ կարող են առաջարկել «Վանատուր» և «Երազանք» հյուրանոցները։ Վանատուր հյուրանոցային համալիրն առաջարկում է էլեգանտ բաղնիք (սաունա), հանդիսությունների սրահ, գործնական հանդիպումների սրահ, սրճարան, ռեստորան։ Dream հյուրանոցն ունի բացօթյա լողավազան, սաունա։ Հյուրանոցների ծանրաբեռնվածությունը կախված է հյուրանոցի ֆիրմային անվանումից։ Hotelամանակի ընթացքում հյուրանոցների սեփականատերերը եկել են այն եզրակացության, որ եթե նրանք մի տեղ պահանջարկ ունեն, ապա կարող են պահանջված լինել մեկ այլ վայրում։ Այսինքն ՝ նրանք կարող են դառնալ ստանդարտ, որը պահանջարկ ունի ամբողջ աշխարհում։ Differentամփորդելով տարբեր վայրեր ՝ զբոսաշրջիկը, որպես կանոն, ընտելանում է որոշակի ստանդարտի, որոշակի ապրանքանիշի։ Հաջորդ անգամ, ընտրելով որոշակի երկիր, նա մտածում է, արդյոք այդ ապրանքանիշը գոյություն ունի այդ երկրում։ Այս պահին ոչ մի բրենդային հյուրանոց Գյումրիում չի գործում։ Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ հյուրանոցային օբյեկտների արդյունավետության բարձրացումը ուղիղ համեմատական ​​է զբոսաշրջիկների հոսքին։ Որքան շատ զբոսաշրջիկներ այցելեն Գյումրի, այնքան շատ հյուրանոցներ կծանրաբեռնվեն։ Tourismբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգը ստեղծվել է Հայաստանում մուտքային զբոսաշրջիկների թիվը մեծացնելու համար։ Այս հայեցակարգում թվարկված են զբոսաշրջության զարգացման համար անհրաժեշտ բոլոր ռեսուրսները, զարգացման խոչընդոտները և լուծումները։ Հայեցակարգում նախանշված են այն քայլերը, որոնք պետք է ձեռնարկվեն Հայաստանում մինչև 2030 թվականը [1]։ Մասնավորապես, Հայաստանում, այդ թվում `Գյումրիում, զբոսաշրջության զարգացման համար առաջարկվում է. • Developարգացնել նոր, մրցակցային տուրիստական ​​ուղղություններ, • Ապահովել բնական և պատմական և մշակութային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումը և պահպանումը, առևտրել, • Developարգացնել ձմեռային սպորտային տուրիզմը, • Վերականգնել և զարգացնել առողջությունը, առողջապահական զբոսաշրջությունը, էկոտուրիզմը, երթուղիները, • Ապահովել տարածաշրջանային համագործակցությունը, • Վերահսկել, • Ընտրել ազգային ապրանքանիշը, • Մշակել մանրամասն գովազդային ծրագրի իրագործում, • Բարելավել տրանսպորտային համակարգը, մասնավորապես, ընդլայնել օդային և ցանցային հաճախականությունը բարելավել թռիչքները և ժամանակացույցը, բարելավել ներքին փոխադրումները, Այս մյուս միջոցառումներն իրականացնելուց հետո ՀՀ Կառավարությունն ակնկալում է, որ հյուրանոցային հարմարությունները կունենան հետևյալ բնութագրերը. Հյուրանոցային հարմարությունների տեսակները և թիվը հատկապես մարզերում կավելանա `առաջարկելով թանկ, միջին ծախսերի ցածր գնով հյուրանոցային հարմարություններ։ Թանկ հյուրանոցների մեծ մասը մնալու է Երեւանում։ Հյուրանոցային օբյեկտները որակավորված և գրանցված կլինեն, ինչը կօգնի ապահովել առողջության և անվտանգության բարձր մակարդակ։ Հյուրանոցային հարմարությունները պետք է մատչելի լինեն առցանց ամրագրման համար, ունենան ազդանշանային համակարգ աշխատողների աշխատակիցներ, որոնք տիրապետում են եվրոպական տարբեր լեզուների։ Հյուրանոցային օբյեկտների նախագծումը և կառուցումը պետք է խստորեն վերահսկվի տուրիստական ​​տարածքներում, որպեսզի բոլորը մնան տարածքի առանձնահատկություններին մոտ։ Այն տարածքներում, որտեղ հյուրանոցային հարմարությունները բավարար չեն, անհրաժեշտ է ներգրավել ներդրումներ։ Այսպիսով, կարելի է փաստել, որ Գյումրիում հյուրանոցային համալիրները արդյունավետ չեն գործում։ Անհրաժեշտ է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք կբարձրացնեն հյուրանոցների արդյունավետությունը, մասնավորապես ` երեխաներ ունեցող ընտանիքներ, քաղաքում զբոսաշրջիկների թվի ավելացման ծրագրեր։ Գրականություն 1. Tourismբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգ, հասանելի է մինչև 07.05.2016 թ. //www.mineconomy.am/uploades/20152004124800803.pdf. 2. Հյուրանոցներ Հայաստանում `հասանելի մինչև 07.05.2016 թ. //barevarmenia.com/am/armenia_hotels. 3. Հյուրանոցային համարների ամրագրում, հասանելի է մինչև 07.05.2016 թ. Https։ 4. Հյուրանոցներ և հանգստյան տներ, մատչելի են մինչև .05 07.05.2016 թ. Htp. //www.hotelium.am/։ 5. Հյուրանոցների առցանց ամրագրում Հայաստանում - Երևանում և մարզերում, հասանելի է մինչև 07.05.2016 http։ 6. agoda հյուրանոցների ամրագրման համակարգ, որը հասանելի է մինչև 07.05.2016 թ. //www.agoda.com/։ 7. Շիրակի մարզում գրանցված հյուրանոցներ, հասանելի են մինչև 07.05.2016 թ. //shirak.mtaes.am/hotel/. 8. touristբոսաշրջիկների և հյուրերի անիմացիաների կառավարում։ Ընդհանուր ու հատուկ։ Հասանելի է մինչ 07.05.2016 http։ ծառայություն, հասանելի է մինչեւ 07.05.2016 http։ //www.scienceforum.ru/2014/595/5406, հասանելի է մինչև 07.05.2016.11 թ. http։ // Knowledge.allbest.ru/management/2c0b65625a2bd78b5c43b88521216c36_0. հյուրեր, մատչելի են մինչև 07.05.2016 //www.bankreferatov.ru/referats/E3F1A2BE5A85972543257B250029B5B9/diplo Դավթյան ԿԻՄ ՀՅՈՒՐԱՆՈԱՅԻՆ VԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ԳՅՈՒՄՐԻՈՒՄ ԻՐ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Հյուրանոց, Գյումրի, անիմացիոն ծառայություններ, խցանումների զարգացում, գնագոյացման քաղաքականությունԵս ։

example56

example56

Աշխատանքում դատողություններ են արվում ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ոլորտների տոպոլոգիապես համատեղելի զուգակցման մասին, որը պետք է ունենա ակնառու դիտողական բնույթ և արտացոլի առանձին տեսությունների միջև սահմանային անցումների ֆիզիկական հիմնավորվածությունը։

1. Ֆիզիկայի տարբեր բնագավառների միջև փոխառնչություններ հաստատելու նպատակով կատարվող դիտարկումներում և մեթոդական վերլուծություններում հատկապես կարևորվում են ֆիզիկական տարաբնույթ պարամետրերի չափային գնահատումներն ու համադրումները։ Ինչպես գիտենք, կարելի է սահմանափակ թվով ֆիզիկական հաստատունների միջոցով ձևավորելայդ հաստատունների այնպիսի զուգակցություններ, որոնք ունենան, օրինակ,երկարության, ժամանակի, էներգիայի, զանգվածի և ֆիզիկական այլ պարամետրերի չափայնություն։ Նման ձևով կարելի է տեսականորեն ընկալելի դարձնել մեծ թվով ֆիզիկական պարամետրեր՝ վերջիններս արտահայտելով հիմնարար համարվող հաստատուններով։ Եվ հիմնարար հաստատունների առանձին խմբերն էլ նախանշում են ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիությանոլորտները։ Այնպես որ ֆիզիկական տեսությունների խորհրդանշական «քարտեզը», որը ուղենիշային դեր ունի ֆիզիկական իրականության ամբողջականընկալման համար և սույն դիտարկման թեման է, ձևավորվում է տարբերհիմնարար հաստատունների դերերի ընդգծման համեմատական գնահատումներով։ Որպես այդպիսի գնահատում՝ ընդունված է կիրառել նույն չափայնությունն ունեցող ֆիզիկական մեծությունների չափազուրկ հարաբերությունը(օրինակ` ), որը արտահայտում է որոշակի ֆիզիկական փոխկապակցություն։ Եվ խորհրդանշական քարտեզի ուրվագծումը հանդիսանում է տարբեր չափազուրկ հարաբերությունների արժեքներով թվագրված, առանցքներ ունեցողկոորդինատային համակարգում ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիությանոլորտների տոպոլոգիապես համատեղելի զուգակցում, որը պետք է ունենաակնառու դիտողական բնույթ և արտացոլի առանձին տեսությունների միջևսահմանային անցումների ֆիզիկական հիմնավորվածությունը։ 2. Ինչպես գիտենք, արիստոտելյան ֆիզիկան (նաև նրա միջնադարյանզարգացումները) ըստ էության զուտ հետազոտվող օբյեկտին վերագրվող բազմազան հատկությունների հետազոտման ուսմունք էր։ Իսկ ատոմականությանգաղափարը, արդեն հին հույների պատկերացումներով, ֆիզիկական հատկությունների այդ բազմազանությունը փորձեց հանգեցնել միայն ատոմներին բնորոշ սահմանափակ թվով հիմնարար հատկանիշների։ Սակայն շուտով ատոմականության սկզբունքի հետևորդներն սկսեցին տարանջատել դիտվող հատկությունների երկու կատեգորիաներ. հատկություններ, որոնք կախված չեն դիտորդից և պատկանում են միմիայն դիտվող օբյեկտին (երկրաչափական ուդինամիկական հատկություններ), և հատկություններ, որոնք պայմանավորվածեն դիտող սուբյեկտի ընկալումներով։ Ֆիզիկական օբյեկտների նման «առաջնային» և «երկրորդային» հատկությունների տարբերակումը իրականացրեց արդեն Գալիլեյը՝ իրական համարելով լոկ առաջնայինները, նման կերպ առաջադրելով դասական ֆիզիկայի հետազոտական ծրագիրը[1]։ Այսպիսով՝ դասական ֆիզիկայում առաջնային հատկանիշները` ձևը, դիրքը, շարժումը, զանգվածը, լիցքը, համարվում են ֆիզիկական իրականության օբյեկտիվ բնութագրերը,մատերիայի անբաժանելի ատրիբուտները, որոնք առնչություն չունեն դիտումների հետ։ Եվ հենց այդ պատճառով էլ դասական ֆիզիկայում քանակականառնչություններ հաստատելու նպատակով ներմուծվել են չափման տարբերմակրոսկոպական համակարգեր, որոնք նախատեսված են սովորական ֆիզիcVկական երևույթների համար և հիմնված են դյուրին կերպով հասանելի, պայմանականորեն ընտրված, որոշակի համաձայնությամբ հաստատված մակրոսկոպական չափանմուշների վրա։ Ընտրության նման պայմանականությունը անհրաժեշտորեն հետևում է հետազոտվող օբյեկտի առաջնային հատկություններիանհատական բնույթից։ Այնպես որ ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ուրվագծային «քարտեզում» դասական ֆիզիկային հատկացվող տիրույթըչունի ուղենիշային որոշակի սահմանափակում։ 3. Հատկանիշների դասակարգման վերը նշված մտահայեցողական կոնցեպցիան առաջին անգամ կասկածի տեղիք տվեց Հերբարթի և Ստելլոյի զուտտրամաբանական վերլուծությունների արդյունքում, ըստ որոնց՝ օբյեկտի, իրիհատկանիշները (այդ թվում՝ առաջնային) հանգում են այլ իրերի հետ հարաբերակցությունների հետևանքների։ Հետագայում այդ գաղափարը, որ օբյեկտներիհատկությունները մեր զգայնությունների կամ բնության այլ օբյեկտների վրա լոկնրանց գործադրած ներգործություններն են, ընդգծել է նաև Հելմհոլցը [1]։ Նմանպնդումները լիովին հաստատեց նոր ժամանակների ֆիզիկան։ Իրոք, ֆիզիկական գիտության հետագա զարգացումը ցույց տվեց, որ առաջնային համարվող վերը նշված բոլոր հատկանիշները կախված են նաև դիտման միջոցներից ևվերջիններիս հետ դիտվող օբյեկտի ունեցած փոխհարաբերություններից։ Այսպիսով, ի տարբերություն հատկանիշների արիստոտելյան ֆիզիկայի և առաջնային հատկությունների նյուտոնյան ֆիզիկայի, նոր ժամանակների ֆիզիկայինհատկանշական է այլ արտահայտչալեզու։ Դա փոխազդեցությունների, փոխներգործությունների, այլ ոչ թե ատրիբուտների լեզուն է։ Նման լեզվամտածողության տարրերն են պրոցեսները, այլոչ թե հատկություններն ու առաջնային որակները։ Պատմականորեն տևական ժամանակահատվածում տարատեսակ փոխազդեցությունները (էլեկտրական, մագնիսական, գրավիտացիոն) դիտարկվումէին որպես ֆիզիկական մարմինների (նյութի)` հեռավորության վրա փոխազդելու որոշակի առանձնահատկություններ։ Ի տարբերություն այդ տեսանկյան՝Ֆարադեյը առաջին անգամ ներմուծեց դաշտի՝ որպես ֆիզիկական իրականության (մատերիայի տեսակի) գաղափարը, որը նյութական մարմինների միջևհաղորդակցող մեխանիզմի դեր է կատարում և ենթարկվում է շարժման յուրահատուկ օրենքների։ Նման տեսանկյունը, ըստ էության, Դեկարտի մերձազդեցության տեսության հետագա զարգացումն էր։ Էլեկտրամագնիսական դաշտիշարժման օրենքների հետագա ձևակերպումը դաշտի հավասարումների տեսքով պատկանում է, ինչպես գիտենք, Մաքսվելին։ 4. Իր ժամանակին հատկապես կարևորվեց Մաքսվելի հավասարումներիինվարիանտությունը կոորդինատների ու ժամանակի Լորենցի ձևափոխությունների նկատմամբ՝ ի տարբերություն Նյուտոնի հավասարումների, որոնքինվարիանտ են Գալիլեյի ձևափոխությունների նկատմամբ։ Այսինքն՝ դաշտիդասական տեսությունը պետք է իր տեղը զիջեր հարաբերականության հատուկտեսությանը։ Եվ հարաբերականության տեսությունը բացահայտեց, որ դիրքի,ժամանակի և արագության (հավասարապես նաև երկարության, տևողության)երկրաչափական-կինեմատիկական հատկությունները, որոնք անցյալում համարվում էին օբյեկտիվ բնութագրեր, իրականում կախված են հաշվարկման համակարգի ընտրությունից, այսինքն՝ ֆիզիկական իրականության տարածաժամանակային առանձնահատկությունից։ Վերջինս արտահայտվում է մակրոռելյատիվիստական մեխանիկայում բնության հիմնարար հաստատուններից մեկի` լույսի c արագության դերի ընդգծմամբ, որն իր հերթին հանգեցնում է ֆիզիկական մեծությունների չափման «բնական», այլ ոչ պայմանական միավորներիձևավորմանը[2]։ Այսպիսով, ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծայինքարտեզում կարելի է որոշակիացնել մակրոռելյատիվիստական էլեկտրադինամիկային հատկացվող տիրույթիսահմանազատումը։ 5. Շուտով ցույց տրվեց, որ միկրոմասնիկների շարժման օրենքները որակապես տարբերվում են մակրոսկոպական մարմինների շարժման օրենքներից։ Եվ միկրոմասնիկների համար առաջին ավարտուն տեսություն հանդիսացավքվանտային մեխանիկան։ Բորնի-Բորի-Հեյզենբերգի մեկնաբանման կոնցեպտուալ շրջանակներում քվանտային մեխանիկան նորից պրոցեսների, այլ ոչ թեմատերիայի առաջնային հատկությունների, փոխազդեցությունների, այլ ոչ թեատրիբուտների ֆիզիկա է։ Իրոք,19-րդ և 20-րդ դարերի սահմանագծին մատերիայի կառուցվածքային ուսումնասիրություններում հանգուցային նշանակություն և առաջնահերթություն ստացավ ատոմականության սկզբունքը, կամ որ նույն է, մատերիայիբոլոր ձևերի ու ֆիզիկական բնութագրերի ընդհատության սկզբունքը, որըբացարձակապես խորթ է դասական ֆիզիկային։ Նոր բացահայտված իրողության տրամաբանական վերլուծությունը ցույց տվեց, որ միկրո-և մակրոօբյեկտները սկզբունքորեն տարբերակող հայտանիշ կարող է ծառայել նյութականօբյեկտի ռեակցիան արտաքին ներգործությանը՝ ներառելով դիտման ժամանակօբյեկտի կրած ներգործությունը։ 1,cVcVՆյութական օբյեկտների փոխներգործությունների, այսինքն՝ նաև վերջիններիս ֆիզիկական բնութագրերի վրա ատոմականության սկզբունքի տարածման պատիվը պատկանում է Պլանկին։ Համաձայն Պլանկի նվազագույններգործության՝ քանակական չափ է հանդիսանումՋ.վհաստատունը, որը ներգործության այլևս անբաժանելի «ատոմի» դեր է խաղում։ Այսպիսով, միկրոաշխարհի ֆիզիկայում հանգուցային նշանակություն ունեն հիմնարար հաստատունները, որոնք համապատասխանաբարփաստում են լիցքի, զանգվածի, ներգործության ատոմականության սկզբունքիֆիզիկական իրողությունը՝ միաժամանակ ընդգծելով ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում ոչ ռելյատիվիստական քվանտային մեխանիկայի կիրառելիության ոլորտի սահմանազատումը ( -ֆիզիկականհամակարգի գործողությունն է)։ 6. Քվանտային մեխանիկայի հետագա զարգացումը բերեց քվանտայինէլեկտրադինամիկայի ստեղծմանը, որտեղ մասնիկի և դաշտի գաղափարներըմիաձուլվում են քվանտային դաշտի մեկ համընդհանուր գաղափարի մեջ, փաստելով մասնիկների ստեղծման ու վերացման ֆիզիկական իրողությունը։ Էլեկտրամագնիսական դաշտի համար Մաքսվելի հավասարումների, էլեկտրոն-պոզիտրոնային դաշտի համար Դիրակի հավասարումների և վերանորմավորմանգաղափարի նախահիմքի վրա ստեղծված քվանտային էլեկտրադինամիկան,որը նկարագրում է միայն ֆոտոնների և լեպտոնների փոխազդեցությունները,չափազանց ճշգրիտ տեսություն է։ Քվանտային էլեկտրադինամիկայում միատեղվել են ողջ ֆիզիկական գիտության զարգացման նախորդ փուլի ձեռքբերումները, այն է` Մաքսվելի դասական էլեկտրադինամիկան և քվանտային մեխանիկան։ Այլ կերպ ասած, ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում քվանտային էլեկտրադինամիկայի ոլորտը պետք է տոպոլոգիապես ներառի նախորդ զարգացումների զբաղեցրած տիրույթները՝ միավորելով նաև վերջիններիս մեջ կիրառվող հիմնարար հաստատունները՝ որպես չափման «բնական» միավորների ձևավորման անհրաժեշտ և բավարար նախահիմք։ 7. Տարածաժամանակային իրականության մեջ ընթացող ֆիզիկականերևույթները և համապատասխան ֆիզիկական տեսությունները տոպոլոգիական համադրման ենթարկելու նպատակով պետք է առկա հիմնարար հաստատունների ներգրավմամբ ձևավորել համեմատական գնահատումների3410054,1,,eme1,SSScmee,,,cmee,,,չափազուրկ հարաբերություններ և վերջիններիս արժեքներով թվագրել ուրվագծային քարտեզի կոորդինատային առանցքները։ Սակայն հարկ է նկատի ունենալ, որ այնպիսի հիմնարար հաստատուններ, ինչպիսիք են էլեկտրոնիև լիցքըզանգվածը, ժամանակակից ֆիզիկական տեսություններում ներմուծվումեն զուտ ֆենոմենոլոգիապես, վերանորմավորման գործընթացի արդյունքում,որի գաղափարը, իհարկե, չի բխում քվանտային էլեկտրոդինամիկայի ելակետային հավասարումներից։ Ելնելով նման իրավիճակից՝ կարելի է ֆիզիկական տեսությունների կիրառելիության ոլորտների տեղորոշման հարցում ձերբազատվել և չափազուրկ գնահատումների օգտագործումից՝ սահմանափակվելով լոկ ևհարաբերությունների արժեքներով։ Եվ հաշվի առնելով ֆիզիկական երևույթների ընթացքի իրողությունը տարածության մեջ, ժամանակի ընթացքում, չափազուրկ գնահատումները հարկ է լրացնել տարածական-մասշտաբային ևսմեկ գնահատումով։ Առավել ևս, որ քվանտային էլեկտրադինամիկայում տեսական եզրահանգումները փորձնական արդյունքներին համաձայնեցնելու նպատակով վերանորմավորման գաղափարը կիրառելիս հարկ է լինում փաստելորոշակի, շատ մեծ, վերջավոր սահմանային իմպուլսի գոյության վարկածը՝համարելով, որ փոխազդող մասնիկների (էլեկտրոնների և ֆոտոնների) իմպուլսների փոփոխությունները փոքր են այդ սահմանային արժեքից։ Այնպես որեթե սահմանային իմպուլսը համարվի անվերջ մեծ, ապա էլեկտրոնի լիցքըկձգտի զրոյի։ Լանդաուի և Պոմերանչուկի ստացած այս արդյունքը վկայում է, որքվանտային էլեկտրադինամիկան փակ, ավարտուն տեսություն չէ։ Այլ կերպասած, քվանտային էլեկտրադինամիկան կիրառելի չէ շատ մեծ իմպուլսներիտիրույթում։ Իսկ մյուս կողմից՝ մեծ իմպուլսներին համապատասխանում ենփոքր հեռավորություններ։ Եվ ըստ երևույթին քվանտային էլեկտրադինամիկանտեղի չունի փոքր հեռավորությունների տիրույթում[5]։ Այսինքն՝ ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային քարտեզում անհրաժեշտ է ներմուծել չափազուրկ գնահատումների երրորդ թվային առանցքը առանցքներից բացի), որը պետք է թվագրել հարաբերության արժեքներով։ գնահատումները համապատասխանաբար արտացոլումեն տարածա-ժամանակային ` իրականության մեջ շարժվող` և փոխազդող` մատերիայի վարքը։ 8. Հիմնարար երկարության գոյությունը սերտորեն առնչվում է ուլտրափոքր մասշտաբներում ավանդական տարածա-ժամանակային պատկերացումների վերանայման անհրաժեշտության հետ։ Ըստ Սնայդերի, նման մասշտաբներում միմյանց հետ չկոմուտացվող կոորդինատներով բնորոշվող տարածությունը դիսկրետ է և միևնույն ժամանակ իզոտրոպ։ Ընդ որում էական են դառնում գրավիտացիոն դաշտի հնարավոր քվանտացման հետ կապված երևույթները։ Ընդհանրապես քվանտային ֆիզիկան առաջադրել է միկրոաշխարհումընդհատության և անընդհատության փիլիսոփայական վերլուծության իր հարցադրումը։ Ինչպես գիտենք Պլանկի հաստատունի հիմնարար, համապիտանիբնույթը ի հայտ է գալիս այն առումով, որ նրա միջոցով կարող են արտահայտվելբոլոր այն ֆիզիկական բնութագրերը, որոնցով փոխանակվում են փոխազդողօբյեկտները։ Իրոք, չափայնությունների պարզ վերլուծությունը հաստատում էհետևյալ կապը.[ ]=[էներգիա x ժամանակ]=[իմպուլս x երկարություն]=[մոմենտ], (*) որըթույլ է տալիս մեկնաբանությունների երկակի հնարավորություն։ Ըստ (*), համակարգի դինամիկական վիճակը բնութագրող [ ] չափայնությամբ S գործողության քվանտացման փաստից հետևում է, որ եթե]=[էներգիա x ժամանակ],ապա ընդհատ, քվանտացվող կարող է լինելա) կա՛մ ֆիզիկական օբյեկտների փոխազդեցության արդյունքում փոխանակվող էներգիան, կա՛մ ժամանակը,բ) և՛ էներգիան, և՛ ժամանակը։ Նույն տրամաբանությամբ, եթեապա ընդհատ, քվանտացվող կարող է լինել]=[իմպուլս x երկարություն],գ) կա՛մ փոխանակվող իմպուլսը, կա՛մ երկարությունը,դ) և՛ իմպուլսը, և՛ երկարությունը։ ScVrr0rr0cVSrr0cVSՔանի որ, ըստ ժամանակակից ֆիզիկական պատկերացումների, տարածությունը և ժամանակը միկրոաշխարհում մնում են անընդհատ, անսահմանելիորեն բաժանելի, ապա անհրաժեշտաբար ենթադրվում են էներգիայի, իմպուլսի և մոմենտի քվանտայնությունը, ընդհատությունը։ Իսկ եթե որպես ելակետընդունենք էներգիայի, իմպուլսի ու մոմենտի ընդհատության փորձնականորենհաստատագրված այդ փաստը, ապա արդեն ֆիզիկորեն հիմնավորված և թույլատրելի կարելի է համարել տարածության ու ժամանակի հնարավոր քվանտացման պատկերացումները։ Իսկ դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մատերիայի և նրաֆիզիկական բնութագրերի ընդհատության գաղափարի տարածում նաև նրաատրիբուտների`տարածության ու ժամանակի վրա, քանի որ մենք լոկ մտովիկարող ենք տարանջատել մատերիայի, շարժման, տարածության ու ժամանակիանքակտելիորեն շաղկապված ֆիզիկական իրողությունները միմյանցից և այնէլ լոկ սահմանային դեպքում, մակրոսկոպական մակարդակով։ 9. Այժմ ձևավորենք ֆիզիկական տեսությունների փոխդասավորվածության ուրվագծային քարտեզը, ավելի ճիշտ եռաչափ մոդելը, ըստ կոորդինատային ( ) եռաչափ բազիսի։ 1) Ակնհայտ է, որ տրված կոորդինատայինհամակարգում դասական ֆիզիկան զբաղեցնում է առանցքի երկայնքովձգվող միաչափ տիրույթը, որն սկզբունքորեն զուրկ է որոշակի սահմանազատումից։ 2) Առավել ընդհանուր բնույթ ունեցող ռելյատիվիստական մեխանիկանբնորոշվում է ( ) հարթության վրա տեղաբաշխված կիրառելիության երկչափ (1x1) տիրույթով։ Վերջինիս պրոյեկցիան առանցքի վրա համընկնում էդասական ֆիզիկայի միաչափ տիրույթին։ Խորհրդանշական այս գործողությունը համարժեք էարտածվում են ռելյատիվիստական մեխանիկայի հավասարումներից։ սահմանային անցմանը, երբ դասական առնչությունները3) Համանման ձևով ոչ ռելյատիվիստական քվանտային մեխանիկանզբաղեցնում է ( ) հարթության (1x1) երկչափ տիրույթը, և վերջինիս պրոյեկցիան առանցքի վրա նորից հանգում է դասական ֆիզիկայի միաչափտիրույթին, լիովին համահունչ սահմանային անցմանը։ rrcVS0,,rr0rrcV0,rr0crrS0,rr004) Եվ վերջապես քվանտային էլեկտրադինամիկան, այսինքն՝ դաշտիքվանտային տեսությունը, որը ժամանակակից հիմնարար ֆիզիկական տեսությունների` քվանտային մեխանիկայի և հարաբերականության տեսության միաձուլումն է, հանդիսանում է բազմաթիվ մասնիկների ռելյատիվիստական քվանտային տեսություն, զբաղեցնում է 1x1x1 եռաչափ ծավալը տարածությունում։ 10. Քվանտային էլեկտրադինամիկայի մասին ձևավորվել է շատ առումներով ընդօրինակելի տեսության պատկերացումը։ Ըստ նրա օրինակի՝ կառուցվել և կառուցվում են տարրական մասնիկների և հիմնարար փոխազդեցությունների այլ տեսություններ ևս։ Ստեղծվել և հաստատվել են տարատեսակ մասնիկների դաշտերի և այդդաշտերից յուրաքանչյուրին համապատասխանող վակուումի` որպես քվանտացվող դաշտի ստորին էներգետիկ վիճակ հանդիսացող մատերիայի հատուկձևի, գաղափարը։ Տարրական մասնիկների ֆիզիկայի ժամանակակից զարգացումները ցույց են տվել, որ ներկայումս հայտնի մասնիկները (լեպտոնները,հադրոնները, քվարկները, գլյուոնները, ֆոտոնները) պայմանավորում են միկրոաշխարհի պրոցեսների առանձնահատկությունները։ Քվանտային էլեկտրադինամիկայի նմանությամբ ստեղծվել է քվարկների գունային վիճակները փոփոխության ենթարկող և միջուկում ուժեղ փոխազդեցությունը պայմանավորողգլյուոնային դաշտի տեսությունը` քվանտային քրոմոդինամիկան։ Արդեն հաջողվել է ստեղծել էլեկտրաթույլ փոխազդեցության տեսությունը, որտեղ էլեկտrrcVS0,,րամագնիսական և թույլ փոխազդեցությունները համարվում են առավել հիմնարար` էլեկտրաթույլ փոխազդեցության տարբեր դրսևորումները։ Քվարկայինմոդելի, էլեկտրաթույլ փոխազդեցության և քվանտային քրոմոդինամիկայի զուգակցությանը անվանում են ստանդարտ տեսություն, որի հիմնարար մասնիկների դերում հանդես են գալիս լեպտոններն ու քվարկները։ Ստանդարտ մոդելիշրջանակներում հաջողվել է բացատրել երևույթների բավական ընդգրկուն բնագավառ, չնայած անպատասխան են մնում բնության մեջ հիմնարար փոխազդեցությունների գոյությանն առնչվող մի շարք վճռորոշ հարցեր։ Էլեկտրաթույլտեսության մեջ էլեկտրամագնիսական և թույլ փոխազդեցությունների հաջողմիաձուլումը խթան հանդիսացավ միավորելու նաև ուժեղ ու գրավիտացիոնփոխազդեցությունները, այս անգամ մեկ, եզակի` մեծ միավորման տեսությանմեջ։ Այս առումով չափազանց կարևորվում է փորձարարական այն բացահայտումը, որի համաձայն հիմնարար փոխազդեցությունների կապի հաստատունների արժեքները մերձեցման միտում են դրսևորում։ Ընդ որում այդ հաստատունների էքստրապոլյացիան հանգեցնում է էներգիայի ԳէՎ արժեքին։ Բայց քանի որ գոյություն ունեցող արագացուցիչներում հաջողվում է գրանցել առավելագույնը ԳէՎ էներգիա, ապա նման էքստրապոլյացիայի իրականացումը չափազանց անորոշ է թվում։ Բացի այդ, քանի որ դեռևս գոյությունչունի գրավիտացիայի քվանտային տեսություն,որը կլրացներ քվանտայինէլեկտրադինամիկային և քվանտային քրոմոդինամիկային, մեծ միավորմանտեսության ժամանակակից տարբերակները ներառում են դեռևս միայն ուժեղ ևէլեկտրաթույլ փոխազդեցությունները[6]։ Այսպիսով, համընդհանուր միավորումը տեղի կունենա բարձր էներգիաների տիրույթում, որտեղ կարևորվում ենքվանտային գրավիտացիայի երևույթները։ Ֆիզիկական տեսությունների ուրվագծային մոդելում նման զարգացումներին համապատասխանում է վերը առաջադրված խորհրդանշական «խորանարդի»` ֆիզիկական իմացության սաղմնավորման O սկզբնակետին տրամագծորեն հակադիր A գագաթին հարող փոքրհեռավորությունների և մեծ արագությունների տիրույթը։ 11. Խորանարդային մոդելը մտահայեցողական դատողությունների տեղիք է տալիս։ Մասնավորապես ուրվագծային խորանարդի ցանկացած հատույթպետք է համապատասխանի որոշակի ֆիզիկական տեսության, չափային գնահատումների իր համակարգով, որը կարելի է որոշել հատույթի պարամետրերով։ Իսկ դա մատնանշում է ֆիզիկական իրականության մեկնաբանման նորուղիների և հնարավորությունների մասին։ Բացի այդ, որոշակի եզրակացու1510~3103cVSrr,,0թյունների կարող է հանգեցնել նաև խորանարդի համաչափության ձևափոխությունների գոյության փաստը։ Իրոք, մասնավորապես, խորանարդային մոդելի` կոորդինատների սկզբնակետի նկատմամբ ինվերսիայի դեպքում այն( կոորդինատային օկտանտից անցում է կատարում ( ) կոորդինատային օկտանտ։ Նման գործողությունը չի խախտում ուրվագծային մոդելի չափային գնահատումների համամասնությունը և միաժամանակ իրականացնումձևափոխություններ, որոնք հիշեցնում են, համաէպատասխանաբար, լիցքային համալուծության C, հայելային անդրադարձման P, և ժամանակի շրջման T գործողությունները (եթե հաշվի առնենք, որէլեկտրական լիցքի փոխազդեցությունը էլեկտրամագնիսական դաշտի հետնկարագրվում էգործողությամբ, որտեղ-դաշտի 4-պոտենցիալնէ)։ Այնպես որ խորանարդային մոդելի համաչափությունը կարծես թե աղերսներունի հայտնի -թեորեմի հետ։ Ֆիզիկական տեսությունների փոխկապվածությունների տոպոլոգիայի ներկայացվող տարբերակը ինքնին բնության հիմնարար համաչափության սկզբունքի արտացոլումն է։ Համաձայն այդ սկզբունքի՝հիմնարար երկարությունը որոշում է ժամանակակից ֆիզիկական պատկերացումների, այսինքն՝քվանտային մեխանիկայի , հարաբերականության տեսության և պատճառականության սկզբունքիկիրառելիության սահմանները[7]։ Այսինքն՝ պետք է սպասել, որ տարածական տիրույթներում հնարավոր ենժամանակակից պատկերացումներին չհամապատասխանող նոր ֆիզիկականերևույթներ, այն է՝ ֆիզիկական գիտության ևս մեկ «հեղափոխական» զարգացում, ինչպիսին տեղի ունեցավ 20-րդ դարասկզբին։ Այնպես որ, ամենայն հավանականությամբ, չափային գնահատումներիցանկացած մոդելային կառուցվածք անխուսափելիորեն կրում է ժամանակավորբնույթ։ Միկրոաշխարհում տեսական ու փորձնական հետագա բացահայտումները, տիեզերքի ընդլայնվող հետազոտությունները, անպայմանորեն խախտելով ցանկացած ավարտուն մոդել, կտրոհեն վերջինս նոր բաղադրամասերի,rrcVS0,,rrcVS0,,VVrrSS,,baiidxAceiACPT1~,~00rrrr1~S1~cV0rrքանի դեռ չի ծագի առավել բարձր մակարդակով միավորման մի նոր տենդենց։ Եվ բացառված չեն ապագայում գիտական մտքի այնպիսի զարգացումներ, երբուրվագծային եռաչափ մոդելի փոխարեն անհրաժեշտ կլինի բավարարվելքառաչափ և նույնիսկ բազմաչափ մոդելային կառուցվածքներով։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Джеммер М. Эволюция понятий квантовой механики. М.։ “Мир”. 2007. 412с.7. Ղազարյան Է.Պարզ ֆիզիկան բարդ երևույթներում, Երևան, «Էդիթ պրինթ»,2009, 270 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասին Նիկողոսյան Հրաչիկ Սուրենի - ֆիզ. մաթ. գիտ. թեկնածու, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվանպետական մանկավարժական ինստիտուտի ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի և նրանց դասավանդմանմեթոդիկաների ամբիոնի դոցենտ, E-mail։

example2128

example2128

Համագործակցության վարույթի նպատակն է խարխլել հանցավորության շղթան։ Ուստի դրան հասնելու համար անհրաժեշտ է, որ հանցագործության մեջ մեղադրվող անձինք համագործակցեն իրավապահ մարմինների հետ։ Մեղադրյալը պետք է շահագրգռված լինի և բարեխիղճ աջակցություն ցուցաբերի հանցագործությունների բացահայտմանը, որի արդյունքում նրա նկատմամբ նշանակվում է օրենքով նախատեսվածից ավելի մեղմ պատիժ, կամ նշանակված պատիժը պայմանականորեն չի կիրառվում։ Աշխատանքում կատարվել է համագործակցության վարույթը կարգավորող իրավանորմերի վերլուծություն, ինչը թույլ է տվել բացահայտել այս ինստիտուտի թերի իրավակարգավորումները։

ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԴՐՈՒԹՅԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է դատական ​​բարեփոխումների փուլում։ Քրեական արդարադատության ոլորտը զերծ չի մնացել նորամուծություններից և փոփոխություններից։ Հայաստանում ընթանում է արտադատական ​​բարեփոխումների ակտիվ գործընթաց։ Մշակվել է Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը (այսուհետ `Նախագիծ), որը, մի շարք հիմնարար փոփոխություններ և նորամուծություններ պարունակող, ուղղված է քրեական դատավարության համակարգի էական բարելավմանը և արդարադատության արդյունավետ իրականացման ապահովմանը։ Նախագիծը, ի թիվս այլ նորամուծությունների, նախատեսում է դատական ​​համակարգի որոշակի տարբերակ `հատուկ վարույթների ներդրման միջոցով։ Որպես հատուկ վարույթ, նախագիծը նախատեսում է վարույթ մասնավոր մեղադրանքների, հաշտեցման գործընթացների, նախաքննական համագործակցության համաձայնագրի (համագործակցության վարույթներ) վերաբերյալ։ Իրավաբանական գրականության մեջ կան բազմաթիվ հակասական դիրքորոշումներ այդ ինստիտուտների արդյունավետության վերաբերյալ։ Փորձարկման ձիի տարբերակման որոշ փաստաբաններ խստորեն քննադատել են դատավարության ձիու պարզեցման գաղափարը ՝ այն խոցելի համարելով ճշմարտությունը բացահայտելու, լիարժեք, օբյեկտիվ, համապարփակ հետաքննություն ապահովելու և դատավարության մասնակիցների իրավունքները պաշտպանելու տեսանկյունից։ Վերջինիս խոսքով ՝ դատական ​​ձիու տարբերակումը պետք է ուղղված լինի այն բարդացնելուն ՝ առանձին կատեգորիայի հանցագործությունների դեպքերում լրացուցիչ երաշխիքներ տրամադրելով։ Մյուսները, մյուս կողմից, տեսական մոտեցումներում դատավարության պարզեցումը համարում են օբյեկտիվորեն հասունացած խնդիր ՝ պայմանավորված պրակտիկայի պահանջներով 1։ 1 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., Մելքոնյան Դ., Տարբերակված դատավարությունը և դրա առանձնահատկությունները, «Պետություն և իրավունք», № 1, 2007, էջ։ 33 Իրավաբանական գրականության մեջ նույնպես չկա ընդհանուր մոտեցում «դատավարություն» հասկացության վերաբերյալ։ Որոշ տեսաբաններ վեճերի տարբերակումը հավասարեցնում են դատական ​​գործընթացների պարզեցմանը 2։ Տեսաբանների մեկ այլ խումբ տարբերակումը համարում է քրեական դատավարություններում առանձին, տարբեր վարույթների առկայությունը 3։ Առանց տարբերելու տեսաբանների տարաձայնությունների և տարաձայնությունների տարբերակված դեպքերի վերաբերյալ, մենք կարծում ենք, որ տարբերակված ձու գոյություն ունի, երբ քրեական դատավարության համակարգում, որոշ չափանիշների հիման վրա, տարբերակված գործերը առանձնացվում են ընդհանուր դատավարական սկզբունքների և մասնակիցների իրավունքների պաշտպանության հիման վրա։ , Theամանակի պահանջներին համահունչ `տարբերակված փորձարկման ձվի առկայությունը ենթադրող մոտեցումը` ընդհանուր փորձնական ձվի հետ միասին, համահունչ է ժամանակի պահանջներին։ Դրանց սերտ կապն արտահայտվում է նրանով, որ մի կողմից դա ոչ միայն բացառում է դատավարության ընդհանուր ձևը, այլ որոշ դեպքերում նույնիսկ ենթադրում է որոշակի տարբերություն։ Մյուս կողմից, դատական ​​ձիու տարբերակումը չի խաթարում նրա միասնությունը։ Դա առաջին հերթին պայմանավորված է նրանով, որ. • Քրեական գործերի տարբերակված ընթացակարգը էապես չի տարբերվում ընդհանուր ընթացակարգից, բայց ունի որոշակի առանձնահատկություններ, • Քրեական դատավարության միասնական ընթացակարգը վերաբերում է բոլոր հանցագործությունների քննությանը, մինչդեռ կիրառվում է տարբերակվածը։ առանձնացնել հանցագործությունների կատեգորիաները. Դատավարական ձիու առաջնային բնույթը և քրեական դատավարության առաջնային նշանակությունը, հիմքում ընկած սկզբունքներն ու դատավարության մասնակիցների իրավունքների պաշտպանության երաշխիքները 4։ Առանձին կատեգորիայի դեպքերի քննության պարզեցված ընթացակարգերի մշակումը հայեցակարգային խնդիր է, որի լուծումը պետք է լինի 2 Տե՛ս Strogovich M. 3 Տե՛ս Tsikimovich Ts. Կ., Լրացուցիչ և հատուկ արտադրություններ առաջատար գործընթացում Ռուսաստան, Տոմսկ, 1994։ 4 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., Մելքոնյան Դ., Տարբերակված դատավարությունը և դրա առանձնահատկությունները, «Պետություն և իրավունք», № 1, 2007, էջ։ 34 Ապահովել մարդկային ռեսուրսների, ռեսուրսների և ժամանակի արդարացված խնայողություն։ Քրեական հետաքննության տարբերակված ընթացակարգ սահմանող հաստատությունների օրենսդրական կարգավորումը անխուսափելիորեն բխում է քրեական դատավարության զարգացման ներկա միտումներից, բայց դրանց արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ է համապատասխան քրեական դատավարության նորմերի մշակում բարձր աստիճանի։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ հաշտության և համագործակցության ընթացակարգերի միջև նմանություններ կան, հարց է առաջանում `դրանցից տարբերակելու անհրաժեշտության մասին։ Նախագծի 454-րդ հոդվածում նշվում են համագործակցության վարույթները կիրառելու հիմքերը։ Նշվում է, որ համագործակցության վարույթ կարող է հարուցվել միայն մեղադրյալի կողմից քննության օրինականությունը վերահսկող դատախազին ուղղված նախնական համագործակցության պայմանագիր կնքելու վերաբերյալ գրավոր միջնորդություն ներկայացնելու դեպքում, և միջնորդությունը պետք է ստորագրվի։ ամբաստանյալի փաստաբանի կողմից։ 447-րդ հոդվածը սահմանում է հաշտեցման վարույթի կիրառման հիմքերը, համաձայն որի ՝ դատարանը քննություն է իրականացնում մեղադրյալի կողմից հարուցված միջնորդության հիման վրա մանր և միջին ծանրության հանցագործությունների հաշտեցման կարգով, իսկ 448-րդ հոդվածում ասվում է, որ դատարանը անփոփոխ է թողնում հաշտության միջնորդություն։ Վերոգրյալից հետեւում է, որ համագործակցության գործընթացներում միջնորդությունն ուղղված է դատախազին, իսկ հաշտության գործընթացում ՝ դատարանին։ Տարբերություն կա նաև այս երկու վարույթների կիրառման դատավարական փուլերում։ Մասնավորապես, եթե գործակցության միջնորդություն կարող է ներկայացվել ամբաստանյալի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու պահից մինչև քննության ավարտի մասին հայտարարությունը, ապա նախաքննության ընթացքում դատավորին միջնորդություն ներկայացնելով կիրառվում է հաշտեցման կարգը։ լսումը, ի տարբերություն վերահսկող դատախազին ուղղված համանախագահի։ Պատժի առումով մեղադրյալի նկատմամբ այս վարույթը կիրառելու հետևանքները տարբեր են։ Նախագծում նշվում է, որ համաձայնագրի արդյունքում չի կարող նշանակվել պատիժ, որը գերազանցում է տվյալ հանցագործության համար առավելագույն պատժի կեսը (հոդված 452), իսկ համագործակցության դեպքում `ավելի մեղմ պատիժ է սահմանվում, քան նախատեսված է օրենքով, կամ նշանակված պատիժը չի կիրառվում պայմանականորեն (հոդված 463)։ Ամփոփելով, կարող ենք ասել, որ եթե համագործակցության վարույթի նպատակը մեղադրյալից հանցագործության մասին տեղեկատվություն ստանալն է, ապա հաշտեցման վարույթը հիմնված է ամբաստանյալի մեղավորության ընդունման վրա։ Անհրաժեշտ ենք համարում հատուկ ուշադրություն դարձնել «համագործակցության վարույթներ» կոչվող դատական ​​ինստիտուտին։ Նշենք, որ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի հայեցակարգը առնվազն վերաբերվում էր համագործակցության վարույթներին։ Հայեցակարգը սահմանափակվեց միայն դատական ​​ակտ հարուցելու ինստիտուտը հատուկ ձևով ներմուծելու մտադրությամբ, որը կապված է ամբաստանյալի հետ արդարադատության շահերից բխող նախաքննության համաձայնագրի մասին 5։ Համագործակցության վարույթները, չնայած տարբեր երկրներում դրա իրավական կարգավորման և կիրառման առանձնահատկություններին, հաստատվել են որպես կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի ճկուն միջոց։ Իրավաբանական գրականության մի շարք տեսաբաններ մատնանշում են դրա կենտրոնացումը մարդասպանության, ավազակապետության, կոռուպցիայի և թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարի վրա։ Համագործակցության վարույթի էությունն այն է, որ եթե դատախազը վերահսկում է այն անձի համագործակցությունը, որը մեղադրվում է անչափահաս կամ միջին ծանրության հանցագործություն ապահովելու մեջ, ինչպիսին է ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործությունը, հաստատում է դատախազի և համագործակցության համաձայնագիրը։ ամբաստանյալը, որը նշում է համագործակցությունն ու համագործակցությունը։ արդյունքում ՝ մեղադրյալի համար բարենպաստ հետևանքները։ Կարելի է ասել, որ համագործակցության վարույթի նախաքննությունը դատական ​​գործընթացների առումով առանձնահատկություններ չունի։ Նախաքննության ընթացքում համագործակցության համաձայնագիր կնքած մեղադրյալի նկատմամբ վարույթը դադարեցվում է, քանի որ դատախազն իրավունք ունի կասեցնել մեղադրյալի նկատմամբ քրեական հետապնդումը։ Վերստուգող դատախազի միջնորդությամբ մեղադրյալի նկատմամբ կարող է կիրառվել դատական ​​քննության հատուկ ընթացակարգ, որի շրջանակներում ուսումնասիրվում են համագործակցության բնույթը, մեղադրյալի ստանձնած պարտավորությունների կատարման հետ կապված հանգամանքները։ Մեղադրյալի նկատմամբ հատուկ ընթացակարգի կիրառման արդյունքում 5 Տե՛ս «ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի հայեցակարգ», Երեւան, 2011։ 6 Տե՛ս Smirnov A. В., Обыя порядок принятия судебного развеяя за заключении досудебСанкт-Петербург. նշանակվում է ավելի մեղմ պատիժ, քան օրենքով նախատեսված է, կամ նշանակված պատիժը չի կիրառվում պայմանականորեն։ Մեղադրյալի հետ համագործակցության մասին համաձայնագիրը այժմ լայն տարածում է գտել արտասահմանյան մի շարք երկրներում։ Համագործակցության պայմանագիր կամ վարույթ, որը կոչվում է «արդարադատության գործարք», կիրառելի էր միջնադարյան անգլիական օրենսդրությունում։ Սակայն դա դատապարտելի արարք էր, քանի որ անձը ցուցմունք էր տալիս իր հարազատների դեմ։ Այն ժամանակ հայտնի էր որպես «մեղավորի գործի վերանայում»։ Այսպիսով, հանցագործը կարող էր խուսափել մահապատժից, եթե նա իշխանություններին տեղեկություններ տրամադրեր այլ անձանց կողմից կատարված հանցագործությունների մասին։ Սակայն այս հայտնությամբ այս հաստատությունը շուտով դադարեց գոյություն ունենալուց։ Արդարադատության գործարք կոչվող իրավական ինստիտուտը լայն տարածում գտավ ԱՄՆ-ում, որտեղ այն կոչվեց «Պլյուսեր» գործարք։ Դատապարտումների շուրջ 90% -ը կայացվում է ԱՄՆ-ում `խնդրահարույց գործարքի միջոցով։ Մեղքի ընդունման դեպքում դատախազը հանում է մեղադրանք առաջադրվող որոշ հանցագործություններ կամ վերադասակարգում առավել խիստ պատժված հանցագործությունը ՝ որպես ավելի մեղմ։ Գործարքը զգալիորեն նվազեցնում է գործի երկարությունը։ Այն իրականացվում է երկու փուլով, եթե մեղադրյալն իրեն մեղավոր է ճանաչել, ապա ներկայացվում է մեղադրական եզրակացությունը, կայացվում է դատավճիռ։ Անգլո-ամերիկյան իրավապահ համակարգի հիմքում ընկած է այն մոտեցումը, որ քրեական դատավարությունը վեճ է անձի կողմից հանցագործություն կատարելու փաստի վերաբերյալ, որում կողմերից մեկը (մեղադրյալը) իրեն մեղավոր է ճանաչում, և որ այդպիսի վեճը ինքնին անիմաստ է 7։ Գործարքը կարող է առաջարկել ցանկացած կողմ, որը հետագայում դատարանը հաստատում է հանրային լսումների միջոցով։ Գործարքը թույլ է տալիս կողմերին զերծ մնալ դատաքննությունից, քանի որ մեղքի ընդունումը ենթադրում է դատաքննության հատուկ ձև։ Գործարքը բավարարում է բոլոր մասնակիցների, նույնիսկ տուժողի շահերը, որոնք, չնայած գործարքին չեն մասնակցում, բայց փոխհատուցում են ստանում իրեն պատճառված վնասի համար։ Անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգին բնորոշ այս հաստատությունը ժամանակի ընթացքում կիրառելի դարձավ մայրցամաքային իրավական համակարգերի կողմից։ Գործարքի ինստիտուտն իր ուրույն տեղն է գտել նաև ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքում, համաձայն որի `համագործակցության համար մինչև 7 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., Մելքոնյան Դ., Նույն տեղում, էջ 34։ Դատարանի համաձայնությունը գործարք է պաշտպանական և դատախազական կողմերի միջև, երբ այդ կողմերը համաձայնության են գալիս կասկածյալի կամ մեղադրյալի պատասխանատվության պայմանների վրա ՝ հիմնվելով քրեական գործի կամ մեղադրական եզրակացության հարուցմանը հաջորդած գործողությունների վրա 8։ Միջազգային փորձի վերլուծությունից անցնենք ներքին օրենսդրության կարգավորման հարցերին։ Նախագիծը հստակ սահմանում է համագործակցության վարույթի նպատակը, այն է ՝ լուրջ, հատկապես ծանր հանցագործությունների բացահայտումը, դրանք կատարողների պատասխանատվության անխուսափելիության ապահովումը։ Համագործակցության վարույթները կարող են հարուցվել ոչ միայն փոքր կամ միջին ծանրության հանցագործության, այլև լուրջ կամ առանձնապես ծանր հանցագործությանը օժանդակելու մեջ մեղադրվող անձի կողմից համագործակցության միջնորդության դեպքում։ Համագործակցության միջնորդությունը պետք է վերաբերում է նույն կամ այլ վարույթում քննվող այդ անձի դեմ ուղղված հանցագործությանը (հոդված 454)։ Հետևաբար, բոլոր այն դեպքերը, երբ անձը ցանկանում է համագործակցության համաձայնություն ձեռք բերել `օգնելով հանցագործության բացահայտմանը, որը կապված չէ իր մեղադրանքի հետ, համագործակցության ընթացակարգերից բացառվում են։ Օրինակ, երբ կազմակերպված հանցավոր խմբի անդամ անձը ձերբակալվում է ոչ ծանր հանցագործության համար, որը կապված չէ կազմակերպության գործունեության հետ, իրավապահ մարմինները, իմանալով, որ անձը կազմակերպության անդամ է, չի կարողանալու դիմել համագործակցության համար։ մեղադրանքի հետ կապված հանցագործությունը։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ համագործակցության վարույթի հիմնական նպատակներից մեկը կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարն է, կարծում ենք, որ նման սահմանափակումն արդարացված չէ, անհրաժեշտություն կա փոփոխել նախագիծը, ընդլայնել համագործակցության շրջանակը, կողմերը պայմանագիր կնքելու համար վերոհիշյալ իրավիճակներում։ Անդրադառնալով համագործակցության վարույթի կիրառման շրջանակին ՝ կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է այն տարածել նաև դատապարտյալների վրա։ Այս առումով անհրաժեշտ կլինի ընդլայնել դատական ​​ակտերի վերանայման հիմքերի շրջանակը `ելնելով նոր հանգամանքներից։ 8 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Դատավարական օրենսգիրք 18.12.2001 թ. N 174-FZ (հրաման 31.12.2017), էջ։ 5, էջ 61 Մասնավորապես, որպես նախկինում կայացված վճիռների (այսինքն ՝ պատժի վերաբերյալ վերջնական դատական ​​ակտերի) վերանայման հիմք, անհրաժեշտ է ապահովել, որ լուրջ կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն բացահայտող տեղեկատվությունը կամ դրա կատարման մեջ մեղավոր անձի ցուցմունքները։ Նպատակը այն է, որ ամենավտանգավոր հանցագործություն կատարած անձը չհանգստանա այն բանից հետո, երբ արդեն դատապարտվի այն անձը, ով ի վիճակի է ինքնաբացահայտվել կամ բացահայտել իր կատարած հանցագործությունը։ Կարծում ենք, որ դատապարտյալները, ովքեր նախկինում չեն օգտագործել համագործակցության հնարավորությունը, կարող են միջնորդության միջոցով իրականություն դարձնել իրենց իրավունքը։ Քրեակատարողական օրենսդրության համաձայն ՝ դատապարտյալներն իրավունք ունեն դիմելու իրենց իրավունքների, ազատությունների, բողոքների խախտումների համար ՝ ինչպես անձամբ, այնպես էլ միջնորդավորված ձևով, դատարան, դատախազություն, օմբուդսմեն, պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմիններ, հասարակական միավորումներ, հասարակական միավորումներ, երեկույթներ Լրատվամիջոցները, ինչպես նաև մարդու իրավունքների և ազատությունների միջազգային կազմակերպությունները կամ կազմակերպությունները։ Հաշվի առնելով վերոնշյալ դրույթով սահմանված դատապարտյալների իրավունքները, մենք կարող ենք վստահորեն փաստել, որ համապատասխան իրավական նորմերի հաստատմամբ `կապահովվի դատապարտյալների հետ համագործակցությունը։ Կարծում ենք, որ միջնորդությունը դատախազին կարող է փոխանցվել նույն կերպ, բայց այս դեպքում քրեակատարողական վարչության միջոցով։ Օրինակ ՝ կազմակերպված խմբերի այն անդամները, ովքեր ազատության մեջ են, շարունակում են իրենց հանցագործությունների շղթան ՝ վտանգելով հասարակությունը, հեշտությամբ կարող են չեզոքացվել այս եղանակով, ուստի հնարավոր կլինի հասնել համագործակցության գործընթացների նպատակներին, որոնք սահմանված են օրենքով։ Ըստ նախագծի, համագործակցության միջնորդությունն ուղղված է վերահսկող դատախազին և ստորագրվում է մեղադրյալի և նրա փաստաբանի կողմից։ Համագործակցության միջնորդությունը կարող է ներկայացվել մեղադրյալի նկատմամբ քրեական հետապնդում սկսելու պահից մինչև նախաքննության ավարտի մասին հայտարարությունը։ Համագործակցության միջնորդագիրը պետք է նշի ամբաստանյալի համագործակցության բնույթը, ինչպես նաև այն գործողությունները, որոնք ամբաստանյալը պարտավոր է կատարել հանցագործությունը բացահայտելու կամ հանցագործի անխուսափելիությունն ապահովելու համար։ Համագործակցության միջնորդությունը վերահսկող դատախազին փոխանցում է մեղավոր կողմը կամ նրա փաստաբանը `քննիչի միջոցով։ Եթե ​​մեղադրյալը միջնորդությունը ներկայացնելու պահին չունի պաշտպան, քննիչը միջոցներ է ձեռնարկում փաստաբանին դատավարությանը մասնակցությունը ապահովելու համար. մեղադրյալը հնարավորություն կունենա փաստաբանի հետ քննարկել միջնորդությունը։ Քննիչը մեղադրյալի և պաշտպանի կողմից ստորագրված միջնորդությունը ստանալուց հետո `երեք օրվա ընթացքում, այն ներկայացնում է վերահսկող դատախազին` կցելով իր գրավոր կարծիքը դրա բավարարման կամ մերժման մասին։ Ի տարբերություն արտասահմանյան մի շարք երկրների, մասնավորապես ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի, որտեղ քննիչը կարող է կամ միջնորդությունը փոխանցել դատախազին կամ հրաժարվել համագործակցությունից (ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 317.1 հոդվածի 3-րդ մաս), նախագիծը քննիչին կարծիք հայտնելու հնարավորությունից բացի այլ լիազորություններ չի տալիս։ Համագործակցության միջնորդությունը ընթացքում քննիչի կարծիքն ստանալուց հետո երեք օրվա ընթացքում վերահսկող դատախազը որոշում է կայացնում համագործակցության միջնորդությունը հաստատելու կամ մերժելու մասին։ Համագործակցության միջնորդությունը բավարարելու դեպքում, վերահսկող դատախազը կազմում է համագործակցության պայմանագիր ՝ քննիչի, մեղադրյալի և նրա փաստաբանի մասնակցությամբ։ Ի դեպ, քննիչը, չնայած մասնակցում է համագործակցության պայմանագրի ստորագրմանը, ի տարբերություն այլ առարկաների, այն չի ստորագրում։ Այստեղ անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել այն փաստը, որ Նախագիծը չի սահմանում մեղադրյալի և պաշտպանի միջնորդությունը բավարարելուց հետո դատախազի կողմից համագործակցության պայմանագիր կազմելու հստակ վերջնաժամկետ։ Caseիշտ է, ցանկացած պարագայում դատախազը կաշկանդված է նախաքննության պայմաններով, բայց պարզություն ապահովելու համար, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է հստակ ժամկետ սահմանել, դատախազին առաջարկում ենք մեկշաբաթյա ժամկետ համագործակցության համաձայնագիր։ Ընդհանուր առմամբ, կարող ենք փաստել, որ չնայած թերություններին, համագործակցության վարույթը կարող է զարգացման լուրջ հեռանկարներ ունենալ Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարությունում։ Անհրաժեշտ է նաև հաշվի առնել այն փաստը, որ այս ինստիտուտը ստեղծվել է կազմակերպված հանցավորության դեմ արդյունավետ պայքար ապահովելու համար, իսկ միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ հասարակությունն ու պետությունը նման հանցագործություններից պաշտպանելու ավելի արդյունավետ կառույցներ չկան։ Ռուզաննա Խուդավերդյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱԻ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Համագործակցության վարույթներ, հաշտության դատավարություն, արդարադատության գործ, մեղադրական գործ, դատախազ, պատասխանող ։

example759

example759

Ընդհանուր ճանաչում գտած ճշմարտություն է դարձել այն հանգամանքը, որ արտագաղթի հետևանքով աշխարհի տարբեր անկյուններում գաղութներ ստեղծելը հայ ժողովուրդների պատմական ճակատագրին բնորոշ առանձնահատկություն է դարձել և նրան ուղեկցել իր անցած պատմական ուղու գրեթե ողջ ընթացքում։ Կիևյան Ռուսիայում հայկական գաղթավայրերն սկզբնավորվել են դեռևս 10-11-րդ դդ., այդ պետության տնտեսական ու ռազմական հզորության ժամանակներում։ Ռուսահայ գաղութն էական դեր կատարեց ռուս և հայ ժողովուրդների փոխճանաչման, հայերի ռուսական կողմնորոշման ամրապնդման գործում։ Հայ-սլավոնական կապերը նաև ներկայիս Ռուսաստանի հայ համայնքի ձևավորման և առկայության հիմքն են հանդիսանում։

ՀԱՅԵՐԸ ՀԻՆ ՌՈՒՍԻԱՅՈՒՄՀայ ժողովուրդն իր գոյության հազարամյակների ընթացքում անցել է մեծ ու դժվարին ճանապարհ։ Դեռևս ստրկատիրության և ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջաններում Հայաստանը դարձել էր աշխարհի հզորների մրցադաշտ, կործանարար բախումների և անընդմեջ ասպատակությունների ասպարեզ, որտեղ ֆիզիկական ոչնչացման ու բռնագաղթի էին ենթարկվում բնակչության մեծ զանգվածներ,հրկիզվում ու ավերվում էին քաղաքներն ու գյուղերը, կործանվում շինարար ժողովրդի հոգևոր ու նյութական մշակույթի հուշարձանները։ Այս ամենից հետո հայ ժողովրդին մնում էր միայն բռնել արտագաղթի ուղին։ Այլևայլ աշխարհամասերում ապաստան գտած հայ զանգվածները հայտնվել են տարբերիրավիճակներում, անցել տարբեր ուղիներ՝ պայմանավորված տվյալ երկրի ու պատմական ժամանակաշրջանի ընձեռած հնարավորություններով։ Գաղթավայրերում հայ զանգվածները շփվել, հարաբերվել են հյուրընկալող ժողովուրդների հետ, կրել նրանց ազդեցությունը։ Կատարվել են սովորույթների,վարքուբարքի ու մշակույթների փոխազդեցություն և փոխհարստացում։ Հետևաբար, գաղութների գոյությունը սոսկ հայկական առանձին զանգվածների պատմություն չէ։ Այն միաժամանակ հայ ժողովրդի՝օտար ժողովուրդների հետ շփումների, պատմական կապերի պատմություն է։ Հայկական արտագաղթերի, գաղթավայրերի սկզբնավորման, կազմավորման և գոյատևման պայմանների, ինչպես նաևնրանց ներքին կյանքին առնչվող շատ հարցեր մտահոգել են դեռևս միջնադարի հայ պատմիչներին,որոնք էին Ղևոնդը, Սեբեոսը, Ասողիկը, Արիստակես Լաստիվերտցին, Մատթեոս Ուռհայեցին, ՍամուելԱնեցին, Թովմա Արծրունին, Կիրակոս Գանձակեցին, Առաքել Դավրիժեցին, Գրիգոր Դարանաղցին,Սիմեոն Լեհացին և այլ հեղինակներ1։ Փաստական հարուստ նյութի պարունակման տեսակետից անհամեմատ առավել կարևոր նշանակություն ունեն հայերեն ձեռագիր հուշարձաններն ու հատկապես դրանց հիշատակարանները։ Գաղութահայ պատմության լուսաբանման համար մանավանդ անգնահատելի են այն ձեռագրերի ու դրանցհիշատակարանների տեղեկությունները, որոնք ստեղծվել են բուն գաղթաշխարհում2։ Հայերը հյուսիսի ժողովուրդների մասին տեղեկություններ են ունեցել դեռևս հնագույն ժամանակներում, երբ ձևավորվում էին ռուսների նախորդների՝ սլավոնների ցեղախմբերը, ապա և Հին ՌուսիայիԿիևյան պետությունը։ Հայերի կապերը Հին Ռուսիայի և Հին Ռուսիայի կապերը հայերի հետ հավաստվում են վավերագրերով՝ սկսած 10-րդ դարի գրավոր աղբյուրներից։ Սակայն փաստորեն դրանք սկիզբ են առել շատավելի վաղ՝ վաղնջական ժամանակներում և իրենց արտացոլումն են գտնում հնագիտական ու բանահյուսական նյութերում, ճարտարապետական հուշարձաններում, տարեգրություններում, պատումներում, առասպելներում։ Հիմքեր կան խոսելու հայերի հնագույն կապերի մասին՝ արևելյան սլավոններիև Կիևյան Ռուսիայի հետ, վերջինիս կազմավորման և զարգացման ժամանակաշրջանում։ Այդ կապերընկատվում են Ռուսիայի պատմության այսպես կոչված սկյութասարմատական ժամանակաշրջանից իվեր, որը համընկնում է Հայաստանի ուրարտական շրջանի պատմությանը, ընդհուպ մինչև նախարարական ժամանակաշրջանը։ Հին Ռուսիայի պատմության այսպես կոչված սկյութասարմատական դարաշրջանից մեզ հասած հնագույն ասքը 3 եղբայրների՝ Կուարի, Մելտեի և Խորեանի կողմից Կուարաքաղաքի հիմնադրման մասին առասպելն է, որ հիշատակում է հայ պատմիչ Զենոբ Գլակը (7-րդ դարի1 Ղևոնդ, Պատմութիւն, Սանկտ-Պետերբուրգ, 1887, Սեբեոս, Պատմութիւն, Երևան, 1979, Ասողիկ, Պատմութիւն տիեզերական,Սանկտ-Պետերբուրգ, 1885, Լաստիվերտցի Ա., Պատմութիւն Երևան, 1963, Ուռհայեցի Մ.,, ժամանակագրութիւն, Վաղարշապատ, 1989, Անեցի Ս., Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղպատ, 1893, Արծրունի Թ., Պատմութիւն տանն Արծրունեաց,Թիֆլիս, 1917, Գանձակեցի Կ., Պատմութիւն հայոց, Երևան, 1961, Դավրիժեցի Ա., Պատմութիւն, Վաղպատ, 1896, Դարանաղցի Գ., Ժամանակագրություն, Երուսաղեմ, 1915, Լեհացի Ս., Ուղեգրութիւն, տարեգրութիւն և յիշատակարանք, Վիեննա, 1936։ 2 Խաչիկյան Լ., ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Երևան, 1950։ Նույնի, ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մաս Ա և Բ, Երևան 1955։ Հովհաննիսյան Ա., Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ (1601-1620) հ.Ա., Երևան, 1974 և հ. Բ. (1621-1640) Երևան, 1981, Հակոբյան Վ., Մանր ժամանակագրություններ, 13-18-րդ դդ., հ. 1, Երևան,1951, հ. 2, Երևան, 1956։ Մատթևոսյան Ա., Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դար, Երևան, 1984։ վերջ - 8-րդ դարի սկիզբ)։ Այդ առասպելը նման է Ռուսիայում նույնպես 3 եղբայրների՝ Կիյի, Շչեկի ևԽորիվի կողմից Կիև քաղաքը հիմնադրելու մասին առասպելին։ Ակադեմիկոս Ն. Մառն ուշադրությունէ դարձրել այդ առասպելների բովանդակությանը, հերոսների՝ եղբայրների, պատմական իրադրությանև այլ հանգամանքների նմանության վրա։ Կիև քաղաքը կառուցելու մասին ռուսական տարեգրությանմեջ հիշատակվող ասքն իր զուգահեռն է գտնում «Հայաստանում՝ Վանա լճի ափին 4-5-րդ դարերումարված պատմություններում»1։ Հայկական և ռուսական առասպելների այդ զուգահեռներին հանգամանորեն անդրադարձել է նաև Բ.Ա. Ռիբակովը։ Կիյի ապրելու առավել հավանական ժամանակն ակադեմիկոս Ռիբակովը համարում է բյուզանդական կայսր Հուստինիանոս 1-ի և նրա հետնորդների ժամանակը, քանի որ հենց այդ ժամանակ է, որ սլավոններն առաջին անգամ առնչվել են կայսրությանհետ։ Ռիբակովի պնդմամբ, հայկական գրառումը թույլ է տալիս Կիևի հիմնադրման տարեթիվը հետտանել մինչև 7-8-րդ դարերին նախորդող դարաշրջանը։ Հին ռուսական առասպելի և հայկական աղբյուրի միջև զուգահեռների առկայությունը Կիևյան Ռուսիայի կազմավորումից առաջ հայ-սլավոնականկապերի գոյության մասին ամենավաղ վկայությունն է։ Հայկական պատմական աղբյուրներն ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանել ոչ միայն ռուսների, այլև սլավոնների ու նրանց նախորդների մասին։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին «Հայոցպատմություն» գրքում խոսում է հյուսիսային երկրների բնակիչների ու նրանց հետ հայերի շփումներիմասին։ 7-րդ դարի հայ գիտնական Անանիա Շիրակացին արժեքավոր վկայություններ է թողել Դոն գետի շրջանում բնակվող սլավոնական ցեղերի մասին2։ Հայ-սլավոնական կապերը նախնական փուլում դիպվածային բնույթ ունեին։ Հայաստանի հեռուլինելը Հին Ռուսիայի սլավոնական ցեղերի երկրներից, անմիջական կապերի բացակայությունն այնիրողության պատճառն էին, որ հայերի և սլավոնների սկզբնական շփումները տեղի էին ունենումնրանց սահմանակից պետությունների տարածքում։ Այսպիսի պետություններից մեկն է Բյուզանդիան,որի սլավոնական գաղութացումը չսահմանափակվեց սոսկ Բալկանյան երկրներով։ Վերաբնակիչներըներթափանցում էին Բալկանայան թերակղզու հարավ, այնուհետև Փոքր Ասիա, նույնիսկ Սիրիա ևավելի հեռու։ Փոքր Ասիայում և Բյուզանդիայի այլ շրջաններում հաստատված սլավոններն ամենաանմիջական շփումներ էին ունենում հայերի հետ։ Այնպես, որ հայ-սլավոնական կապերի սկիզբը հարկ էհամարել ոչ թե Կիևյան Ռուսիայի ժամանակաշրջանը, այլ շատ ավելի վաղ։ Հայերը, ինչպես և Կովկասի մյուս ժողովուրդները հարաբերություններ էին հաստատում սլավոնների հետ Վոլգայի, Կասպից, Միջերկրական, Սև ծովերի, Դոնի, Ղրիմի վրայով։ Մոտավորապես 8-րդդարի կեսից բալթիական հյուսիսի և Արևելքի միջև սկսված առևտրական աշխույժ փոխանակությանմեջ միջնորդների գործուն դեր էին ստանձնել խազարները, վոլգյան բուլղարները և այլ ժողովուրդներ։ Ռուսների, Բյուզանդիայի, Բուլղարիայի և Բալկանյան թերակղզում բնակվող հայերի հետ նրանցառնչությունների մասին տեղեկություններն իրենց արտացոլումն են գտել 10-րդ դարից մինչև 11-րդդարի սկզբի հայ պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցու «Պատմութիւն տիեզերական» աշխատության մեջ։ Նա գրում է նաև այնպիսի կարևոր իրադարձությունների մասին, ինչպիսին «Ռուսիայի մկրտություննէ» և Կիևի իշխան Վլադիմիր Սվյատոսլավիչի ամուսնությունը կայսր Վասիլ 2-րդի ծագումով հայ քրոջ՝արքայադուստր Աննայի հետ։ Քրիստոնեության ընդունումը Ռուսիայում, Կիևյան Ռուսիայի մերձեցումը Բյուզանդիայի և Բալկանյան թերակղզու և այլ պետությունների, Եվրոպայի, Այսրկովկասի հետ և դինաստիական կապերիհաստատումը հայերի ու վրացիների հետ նպաստեցին այդ երկրների տնտեսական, քաղաքական ևմշակութային զարգացմանը, ինչպես նաև արաբական գերիշխանության դեմ մղվող համատեղ պայքարին։ Բյուզանդիայի շահերը պահանջում էին հարաբերությունների սերտացում ինչպես Կիևյան Ռուսիայի, այնպես էլ Այսրկովկասի հետ։ Ռուս գիտնականների կատարած պեղումները պարզեցին հին ու նշանակալի հայկական գաղութիգոյությունը Կազանից 90 կմ հեռավորության վրա՝ Մեծ Բոլգար քաղաքում։ Բոլգարը եղել է բավականխոշոր, զարգացած արհեստներով ու առևտրով հայտնի կենտրոն, որի հայկական գաղութը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում3։ Արժե հիշատակել այն փաստը, որ Պետրոս Մեծն առաջինն է եղելնրանցից, ովքեր ըստ էության հետաքրքրվել են Մեծ Բոլգարի ավերակներով։ Նա 1712 թ. ՄոսկվայիցԿազան է ուղարկել հայազգի Իվան Վասիլևին՝ վերծանելու տապանաքարերի վրա եղած արձանագրությունները։ Այստեղ գտնվել են հայկական գերեզմաններ ու տապանաքարեր՝ հայկական արձանագ2 Բարխուդարյան Վ., Ոսկանյան Կ., Հայ-ռուսական պատմական կապերը և Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին,Երևան, 1978, էջ 10։ րություններով։ Պարզվել է, որ քաղաքի պարիսպներից դուրս եղել է հայկական բնակատեղի։ Հայկական տապանաքարերից հնագույնը (1121 թ.) գտնվել է «Հունական պալատի» մոտ։ Գերեզմաններիպեղումները, տապանագրերի և այսպես կոչված՝ «Հունական պալատի» ուսումնասիրություններըպրոֆ. Սմիրնովին բերել են այն եզրակացությանը, որ Մեծ Բոլգարում եղել է հայկական գաղութ, այնունեցել է իր եկեղեցին, և որ «Հունական պալատը» հանդիսացել է հայկական սրբատեղի1։ 11-րդ դարի հայ պատմիչ Արիստակես Լաստիվերտցին վկայում է, որ 1054 թ., երբ թուրք-սելջուկները հարձակվեցին Հայաստանի վրա, նրանց դիմակայելու ելավ վարանգների (այսինք՝ վայրագների,այլ ոչ թե ֆրանկների) զորագունդը։ Կ. Յուզբաշյանն ապացուցել է, որ «վարանգը» հոմանիշ էր «ռուս»բառին, և որ հունական և հայկական այն ժամանակվա աղբյուրներում դրանք օգտագործվել են որպեսհամարժեք տերմիններ։ Բազում հայեր են բնակություն հաստատել Ռուսիայում 11-րդ դարի երկրորդ կեսին։ 1062 թ. Գալիցիայի իշխան Ֆյոդոր Դմիտրիևիչը կոսոխացի հայերին հրավեր է ուղարկել համատեղ պայքարելուհամար։ Իշխանը նրանց խոստացել է բազում արտոնություններ, 3 տարով ազատություն հարկերից ուտուրքերից, որից հետո նրանք կարող էին մնալ կամ հեռանալ։ Այդ հրովարտակը կամ արտոնագիրն իրժամանակին ռուսերենից թարգմանվել է հայերեն, իսկ 1641 թ. հաստատվել է լեհ թագավոր Վլադիսլավ 4-րդի կողմից։ Այդ հրովարտակում հիշատակություն կա այն մասին, որ հայերը Կիևում բնակություն են հաստատել այդ ժամանակ։ Հայաստանում 10-11-րդ դդ. ստեղծվեց այնպիսի քաղաքական և տնտեսական իրավիճակ, որնառաջացրեց հայրենիքից բնակչության զանգվածային արտագաղթ և վերաբնակեցում այլ երկրներում։ Հայերի արտագաղթը կապված է Արևելքում Բյուզանդիայի վարած հակահայ քաղաքականության, ինչպես նաև թուրք-սելջուկների արշավանքների հետ։ Հայաստանի ամայացումը և հայ պետականությանանկումը 11-րդ դարի երկրորդ կեսին սելջուկների արշավանքների հետևանքով հարկադրում էինբնակչությանն արտագաղթել հարազատ վայրերից։ Այսպիսով, արտագաղթը հանդիսացավ տնտեսական անկման տրամաբանական շարունակությունը, որն իր գագաթնակետին հասավ անկախությունըկորցնելուց հետո։ Գալիցիայում և ընդհանրապես Ռուսաստանի հարավում հայերի հայտնվելու ժամանակը ճշտելուհամար առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի հին ռուսական դպրության այն հուշարձանը, որըհայտնի է հետևյալ խորագրով՝ «Մեր սուրբ Հայր Ագապիտի՝ անվարձահատույց բժշկի վարքը, որնաղոթքով բուժում էր տկարներին, նրանց իր կերակրից դեղ տալով, և որը հայ բժշկին էլ փրկեց»։ «Վարքն» ընդգրկված է այսպես կոչված «Կիևո-Պեչորյան վանքի Վարք սրբոց» ժողովածուի մեջ, որիհիմքում 11-12-րդ դարերի վերաբերյալ ասքեր են, և որը ստեղծվել է, պատրաստվել է պատրաստինյութերից 12-րդ դարում։ Իսկ բուն «Վարքի» տվյալները շաղկապված են Վսեվոլոդ Յարոսլավիչի(1077-1078-1093 թթ.) և հատկապես Վլադիմիր Վսեվոլոդովիչ Մոնոմախի (1113-1125 թթ.) իշխանության ժամանակաշրջանի հետ։ «Վարքում» պատմվում է, որ Կիևում ապրել է Հայաստանից եկած «բուժման» մեջ հույժ հմուտ միբժիշկ, որը բժշկության մեջ չափազանց փորձառու էր, որպիսին նրանից առաջ ընդհանրապես չի եղել։ Հայ բժիշկն ախտորոշում էր, կանխագուշակում էր հիվանդության այս կամ այն ելքը։ Շատ կարևոր էայն, որ այդ բժիշկը Կիևում մենակ չէր, նրա շուրջը խմբվել էին նրա որոշ հայրենակիցներ, որոնք «Վարքում» հիշատակվում են, որպես «դավանակիցներ» կամ պարզապես «յուրայիններ»։ Նրա հռչակն այնքան մեծ էր, որ Հայ բժիշկը հրավիրվեց Չերնիգով՝ ծանր ախտով հիվանդացած իշխան Վլադիմիր Մոնոմախի մոտ։ Այդ «Վարքի» հիման վրա առավել կամ նվազ չափով որոշվում է 11-րդ դ. երկրորդ կեսիցսկսած Կիևում հայկական գաղութի կազմավորման տարեթիվը։ Կիևի նախագահ եկեղեցում՝ 1037 թ. հիմնադրված սուրբ Սոֆիայի հռչակավոր տաճարում, առայսօր պահպանվում է 11-12-րդ դարերում տեղադրված Յարոսլավ Իմաստունի (1019-1054 թթ.) դամբարանի մարմարյա մեծ սարկոֆագը։ Քարադագաղի զարդանախշերով պատած կափարիչի հյուսիսային կողմում կան տապանագրեր, այդ թվում նաև՝ հայերեն։ Տապանագրերի վատ պահպանվածությունը թույլ չի տալիս կարդալ դրա բովանդակությունը։ Տեղ-տեղ հստակորեն տարբերակվում են հայերեն Ա.Գ.Ն.Պ. տառերը2։ Սարկոֆագի դեկորատիվ հարդարանքը հիշեցնում է Հայաստանի 4-7-րդ դդ.ճարտարապետական հուշարձանների զարդարանքը։ Այսպես, խաչի շուրջբոլորը դրվագված զարդարանքը, որը պատկերում է խաղողի ոճավորված որթ՝ տերևներով և ողկույզով հանդերձ, կաԱրշակունիների՝ Ախցում գտնվող հանգստարանում (4-րդ դ.), Ապարանի Քասախի բազիլիկայում (4-րդդ.) և հատկապես լայնորեն է ներկայացված Զվարթնոցի տաճարում (7-րդ դ.)։ Յարոսլավ Իմաստունի2 Հարությունյան Վ., Մի հայատառ մակագրության մասին, ՀՍՍՀ ԳԱ «Տեղեկագիր» հասարակական գիտությունների, 1956, №5, էջ 119։ սարկոֆագի դեկորատիվ հարդարանքի եղանակնների նմանությունը, սարկոֆագի կափարիչի վրահայերեն տապանագրերի առկայությունն այն իրողության ապացույցն են, որ 11-12-րդ դդ. Կիևում ապրել են ճանաչված հայ արհեստագործներ, որոնք իրենց հետքն են թողել ճարտարապետության և կիրառական արվեստի հուշարձաններում։ Հին Վոլինի Գալիչ քաղաքի մերձակայքում, Կրիլոս գյուղում, կա 13-րդ դ. սկզբով թվագրվող սուրբՊանտելեյմոնի եկեղեցին, որը պահպանել է հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ հատկանիշներիհետքեր։ Նրա պատերի վրա կան հայերեն վիմագրություններ և պատկերներ՝ հայկական զարդանկարիհամար ավանդական «Ծաղկած խաչի» ուրվապատկերներ և տաճարների ուրվագծեր։ «Ծաղկած խաչի» մոտիվը լայնորեն օգտագործված է նաև Կիևի Կիրիլյան եկեղեցու որմնանկարների մեջ1։ Այս իրողությունները վառ կերպով արտացոլում են ռուս-հայկական կապերը ճարտարապետության և կիրառական արվեստի բնագավառներում։ Ռուս-հայկական մշակութային կապերի փոխազդեցությունների մասին կան նաև այլ վկայություններ։ Ռուսական եկեղեցին պահպանել է Գրիգոր Լուսավորչի և 37 կույսերի պաշտամունքը։ Ռուսական«Հայսմավուրքի» սեպտեմբեր ամսվա 30-րդ օրաթվի տակ նշվում է. «Սուրբ քահանանահատակ Գրիգորի՝ Մեծ Հայքի եպիսկոպոսի և նրա հետ երեք տասնյակ ու յոթն կույսերի վարքը և նահատակությունը»։ Հին Ռուսիայում կային հայ սուրբ Գրիգորին նվիրաբերված տաճարներ, ինչպես, օրինակ,Կիևի մերձակայքում, նովգորոդյան հռչակավոր Ներևդիցան պահպանել էր (մինչև ֆաշիստների կողմից դրա բարբարոսաբար ավերումը), ի շարս այլոց, ոչ միայն սուրբ Գրիգորի, այլև սուրբ Հռիփսիմեիորմնանկարը՝ հավանաբար ոչ թե Կոստանդուպոլիսի, այլ ավելի շուտ Վրաստանի և Հայաստանի համանման հուշարձանների (Ախթալա, Բութանիա, Արտենի, Անիում՝ Տիգրան Հոնեցի եկեղեցին և այլն)նմանությամբ։ Իսկ 15-րդ դ. Նովգորոդում նույնպես կառուցվել է եկեղեցի, ի պատիվ Գրիգոր Լուսավորչի, եկեղեցի, որի ճարտարապետության մեջ նշմարվում են հին հայկական ճարտարապետությանհետքեր։ Ռուսիայի և Հայաստանի միջև մշակութային կապերի գոյությունը վկայող պերճախոս վավերագիրէ ռուս գրականության հնագույն հուշարաձաններից մեկի՝ «Բորիսի և Գլեբի վարքի» հայերեն թարգմանությունը, որը կատարվել է 1173 թ. և մտել է տեր Իսրայելի խմբագրած հայերեն «Հայսմավուրքի»մեջ։ Խմբագրումը կատարվել է Վանական վարդապետի հանձնարարությամբ և ավարտել է մինչև1251 թ.։ «Վարքի» թարգմանության մեջ կան հետևյալ տողերը. «Կան նաև սրբերի այլ հրաշագործություններ, որոնք նկարագրված են նրանց ընդարձակ պատմության մեջ, և առ այսօր դրանք կատարումեն նշանակներ, որոնց մասին մեր երկրից եկած բազում վկաներ պատմում են մեզ»2։ Այլ կերպ ասած,Հայաստանից շատերն էին լինում Կիևում և խմբագրին կամ թարգմանչին պատմում Բորիսի և Գլեբիհրաշագործությունների մասին Կիևում լսած առասպելները3։ Բորիսի և Գլեբի մասին ասքի հայերեն թարգմանության բուն իրողությունն իսկ վկայում է այն հետաքրքրության մասին, որ ցուցաբերում էին 12-13-րդ դդ. հայ գործիչները ռուսական կյանքի այս կամայն կողմի նկատմամբ։ Վերլուծելով Բորիսի և Գլեբի մասին ասքը, որտեղ նշվում է իշխան ՅարոսլավՎլադիմիրովիչի կողմից սրբեր Բորիսի և Գլեբի անվան հնգագմբեթ հոյակապ տաճարի կառուցումը, Լ.Մելիքսեթ-Բեկն առաջ է քաշում Ռուսիայում և Հայաստանում հնգագմբեթ եկեղեցիների կառուցվածքիպրոբլեմը։ Ռուսիայում հնգագմբեթ տաճարներն ուշ շրջանում ընդհանուր երևույթ էին, այնինչ Վրաստանում այդպիսիք բոլորովին չկային։ Իսկ Հայաստանում այդպիսի կառուցատեսակը հանդես է եկելբավականին վաղ շրջանում՝ Երևանի մերձակայքում Ավան գյուղի եկեղեցին, Առաքելոց եկեղեցինԱնիում 10-րդ դ. և այլ եկեղեցիներ4։ Հավանաբար կառույցներում ռուս վարպետների հետ մեկտեղաշխատել են նաև հայ վարպետներ այնպես, ինչպես Այսրկովկասում ռուս վարպետներն աշխատել ենտեղացի վարպետների հետ։ 12-րդ դ. Երկրորդ կեսից Ռուսիայի հետ հայերի հարաբերություններում սկսվում է նոր փուլ, երբտեղի է ունենում հայերի ավելի աշխույժ ու զանգվածային արտագաղթ դեպի Ռուսիա։ Դա կապված էրհայերի ծանր կացության հետ, որոնք ընկել էին Հայաստանը զավթած թուրք-սելջուկների լծի տակ։ Այդժամանակ քաղաքական և տնտեսական որոշակի տեղաշարժեր էին կատարվել նաև Արևելյան Եվրոպայում։ Հինավուրց Ռուսիան՝ երբեմնի հզոր պետությունը, 11-րդ դ. ծվատվելով ավատատիրականերկպառակություններից 12-րդ դ. երկրորդ կեսից մասնատվեց և բաժանվեց առանձին իշխանությունների և երկրների։ «Վայրագներից դեպի հույները» նախկին առևտրային ուղին կորցրեց իր երբեմնինշանակությունը, և նրա տեղը գրավեց առևտրային նոր ուղի, որը միացնում էր Սև ու Բալթիկ ծովերը՝1 Ժամկոչյան Ա., Պատմա-բանասիրական հանդես, Երևան, 1978, № 3, էջ 209։ 3 Միքայելյան Վ., Հայ գաղթաշխարհի պատմություն, հ. 1, Երևան, 2003, էջ 48-49։ Վիսլայի, Արևմտյան Բուգի, Դնեստրի վրայով։ Իրենց երկրից հեռացած հայերն արտագաղթում էինհարավ-արևմտյան Ռուսիա, Գալիցիա, Լեհաստան, Պովոլժիե, Ղրիմ, որտեղ ավելի տանելի կենսապայմաններ էին գտնում։ Այնտեղ նրանք հիմնադրում են իրենց բնակավայրերը, եկեղեցիները։ Պրոֆ Ի. Ա.Լիննիչենկոյի խոսքերով՝ Հարավային Ռուսիայի առավել կարևոր կենտրոնները՝ Լվովը, Լուցկը, Կամենեց-Պոդոլսկը, որտեղ բնակվում էին նաև հայ գաղթականներ, իրենց հարստությամբ, փայլով ու շքեղությամբ մեծապես պարտական էին հայերին։ Նրանց շնորհիվ Հարավային Ռուսիայի առևտրականկենտրոնները միջնորդի դեր էին խաղում Արևելքի և Արևմուտքի միջև կատարվող առևտրում։ Արևելյան ապրանքների առևտուրը Հարավային Ռուսիայում և Լեհաստանում գտնվում էր բացառապես հայերի ձեռքին, ուստի և մի ամբողջ շարք արևելյան ապրանքներ կրում էին «Հայկական ապրանք» անվանումը1։ Վաղեմի ժամանակներից հայերը գաղութ էին հիմնադրել Վոլինի խոշոր քաղաք Լուցկում, որը 12րդ դ. իշխանանիստ մայրաքաղաք Լուչեսկն էր։ 17-րդ դ. հայ հեղինակ Սիմեոն Լեհացին իր «Ուղեգրության» մեջ հիշատակում է այն մասին, որ «անցյալում Լուցկ քաղաքն ունեցել է 800 տուն, շեներ, խուտորներ և շատ կալվածքներ, և այնտեղ է գտնվել առաջին աթոռը՝ «եպիսկոպոսությունը»։ Սակայն Սիմեոնի օրոք Հայկական գաղութից «մնացել էր սոսկ երկու տուն հայ»։ Սիմեոնի խոսքերի համաձայն,Լվովից առաջ Լուցկում է գտնվել (14-րդ դ. առաջ) Ռուսիա գաղթած հայերի եպիսկոպոսական աթոռը2։ 12-րդ դ. Կիևը՝ հին ռուսական պետության մայրաքաղաքը, կորցնում է երբեմնի նշանակությունըև դադարում է ռուս իշխանների նստավայր լինել։ Տեղեկություններ չեն պահպանվել Կիևում հայերիքանակության մասին։ Սակայն հայտնի է, որ Կիևի և նրա մերձակայքի հայ ազգաբնակչության թիվըժամանակին այնքան էր մեծացել, որ այնտեղ առանձին թեմ ստեղծելու անհրաժեշտություն է առաջացել։ Այդ մասին մեզ հայտնում է 17-րդ դ. Կաթոլիկ գործիչ Ալոիզ Պիդուն «Լեհաստանի, Վալախիայի ևմերձակա երկրների հայերի շրջանում առաքելական քարոզչության սկզբնավորման և տարածման մասին համառոտ տեղեկություններ» խորագիրը կրող հուշագրությունների գրքում։ Ըստ տեղեկությունների՝ կարողանում ենք լրացնել մեր գիտելիքները Կիևում հայերի թվաքանակի, նրանց զբաղմունքների և իրենց երկրորդ հայրենիքը դարձած երկրի պաշտպանության գործումներդրած ավանդի մասին։ Եթե Կիևի հայերը գաղութի բարգավաճման շրջանում կարողանում էինիրենց շարքերից դուրս բերել 500 քաջարի և զորեղ ռազմիկներ քաղաքը պաշտպանելու համար,ուրեմն նրանց թվաքանակը պիտի լիներ ոչ նվազ, քան երեք-չորս հազար մարդ։ Լեհական աղբյուրներըպահպանել են տեղեկություններ այն մասին, որ 1410 թ. Գրյունվալդի ճակատամարտում լեհական բանակի կազմում Տևտոնյան օրդենի ասպետների դեմ պայքարել են նաև հայ ռազմիկներ, այդ թվում՝Կիևից եկածներ3։ 14-րդ դ., երբ Գալիցյան իշխանության տարածքները գրավեցին լեհ ավատատերերը, Կիևըհայտնվեց Լիտվական Մեծ իշխանության տիրապետության ներքո (1362-1471 թթ.), իսկ այնուհետև,մինչև 1654 թ. Ռուսաստանի հետ Ուկրանիայի վերամիավորվելը, ուկրաինական այլ տարածքներիհետ մեկտեղ այն գտնվում էր Լեհաստանի կազմում։ Հենց այդ ժամանակ, 14-րդ դարում, ԿիլիկյանՀայկական թագավորության անկումից հետո, տեղի ունեցավ հայերի՝ իր չափերով ամենամեծ արտագաղթը՝ սկզբում դեպի Ղրիմ, իսկ այնտեղից դեպի Գալիցիա և Պոդոլիա, որը համալրեց տեղի հայհամայնքները։ Ռուզաննա ՄելքոնյանՀԱՅԵՐԸ ՀԻՆ ՌՈՒՍԻԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ արտագաղթ, Կիևյան Ռուսիա, գաղթավայր, հայ-սլավոնական կապեր, ռուս-հայկական մշակութային կապեր ։

example2186

example2186

Թթու դրած բանջարեղենից մեկուսացվել են հակամանրէային ակտիվությամբ օժտված 3 կաթնաթթվային բակտերիաներ։ Շտամների հակամանրէային ակտիվությունը դիտվում է 18 ժամ աճեցումից հետո ՄՌՇ սննդամիջավայրում։ Նվազագույն արգելակող ակտիվություն է դիտվել 1։ 4 նոսրացման դեպքում։ Հակաբակտերիական նյութերը ջերմակայուն են, սակայն զգայուն են pH-ի փոփոխությանը։ Պարզաբանվել է, որ հակաբակտերիական ակտիվությունը պայմանավորված է ոչ միայն սպիտակուցային բնույթի նյութերով։ Lactobacillus sp. 1.9 և Leuconostoc sp. 2.V շտամները կայուն են 0.3% ֆենոլի, իսկ Leuconostoc sp. 2.X՝ տարբեր հակաբիոտիկների նկատմամբ։

ԱՐԱԲԻՏԻԿԱ Պրոբիոտիկ մանրէները նման նյութերի արտադրողներն են։ Կաթնաթթվային բակտերիաները (կաթնաթթվային բակտերիաներ), բիֆիդոբակտերիաները, խմորիչները, աղիքային ձողերը, streptococci- ն համարվում են իրական թերապևտիկ միջոցներ, որոնք կարող են ընտրողաբար վերահսկել անցանկալի բակտերիաների քանակը, որոնք մուտք են գործել մեր մարմին։ Պրոբիոտիկ մանրէների անտագոնիստական ​​ակտիվությունը պայմանավորված է եզակի հակաբակտերիալ նյութերի ՝ օրգանական թթուների, կարճ շղթայական ճարպաթթուների, ջրածնի պերօքսիդի [6] արտադրմամբ։ Բացի այդ նյութերից, կաթնաթթվային բակտերիաները սինթեզվում են մանրեասպաններով [1, 4, 5]։ Բակտերիաների սինթեզը եզակի հատկություն է։ Դրանք անվտանգ են մարդու համար և պրոբիոտիկ մանրէների հետ միասին մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում հատկապես սննդի արդյունաբերության համար։ Մանրէները սինթեզվում են ռիբոսոմներում և ենթարկվում հետընտրական թարգմանական մուտացիաների, ինչը կարող է հանգեցնել մոլեկուլին ճարպաթթուների, ածխաջրերի կամ այլ միացությունների ավելացմանը։ Սովորաբար դրանք ունեն 2-6 կԴա փոքր մոլեկուլային զանգված։ Բակտերիաների գործողության մեխանիզմը տարբեր է. Դրանք քայքայում են բջջային պատը, արգելակում բջջային պատի կենսասինթեզը կամ ածխաջրերի յուրացման ֆերմենտները։ Դրանք բաժանվում են 2 խմբի ՝ լանտիբիոտիկներ, որոնք պարունակում են եզակի ամինաթթուներ, ոչ լանտիբիոտիկներ β-մեթիլանտիոնիոն [7, 9, 10]։ Ընդհանուր առմամբ, պրոբիոտիկ մանրէները չեն կարող ամբողջությամբ փոխարինել հակաբիոտիկներին։ Միևնույն ժամանակ, այդ մանրէներն անփոխարինելի են աղիքային միկրոբիոտան կարգավորելու համար։ Այս աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Հայաստանի տարբեր մարզերից թթու բանջարեղենից մեկուսացված ԿԲԴ հակամանրէային ակտիվությունը, դրանց վրա տարբեր գործոնների ազդեցությունը, ինչպես նաև այդ գործունեությամբ օժտված նյութերի քիմիական բնույթը։ ՆՅՈՒԹԵՐ ԵՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐ Հետազոտական ​​օբյեկտներն էին Lactobacillus sp. 1.9, Leuconostocsp. 2.V և Leuconostoc sp.2.X KTB շտամներ, որոնք մեկուսացված են Հայաստանի տարբեր մարզերի փոքր տնտեսությունների թթու բանջարեղենի նմուշներից։ Մաքուր CBT մշակույթները մեկուսացվել են մեկ գաղութից, որը առաջացել է հիդրոլիզացված կաթնամթերքի միջավայրում թթվային նմուշների հերթական նոսրացումից։ Բոլոր մեկուսացված շտամները պահվում էին -32 oC ջերմաստիճանում 20% գլիցերինով։ Անհրաժեշտության դեպքում շտամները ակտիվացվեցին 10% յուղազերծված կաթի մեջ, որը պարունակում էր 0,1% պեպտոն, 0,1% խմորիչի քաղվածք, pH 7,0։ Մշակույթի հեղուկի օպտիկական խտությունը չափվել է սպեկտրոֆոտոմետրիկորեն (λ = 595 նմ) (Thermo Scientific, GENESYS 10S UV-VIS, ԱՄՆ)։ Ուսումնասիրված մանրէների հակամանրէային ակտիվության կախվածությունը ցնցման ուժից (լուծվող թթվածնի քանակը) որոշվել է բակտերիաների աճը 20-22 ժամ MRS- ում (Man, Ragoza, Sharp) 37 ° C ջերմաստիճանում, ակտիվ ցնցումով (80 rpm) ), առանց ցնցելու։ ստորև նկարագրված եղանակով։ Հակաբակտերիալ գործունեության ուսումնասիրություն։ Մեկուսացված մաքուր մշակույթների հակաբակտերիալ հատկությունները որոշվել են ագարի մեջ տարածմամբ։ Որպես փորձարկման օրգանիզմ օգտագործվել են միկրոօրգանիզմների տարբեր խմբերի ներկայացուցիչներ. WDCM-5233, Bacillus subtilis WT-A1։ ԿԲ-ները մշակվել են մինչև 48 ժամ։ Ուսումնասիրվել է հակաբակտերիալ բաղադրիչների սինթեզը `կախված աճման փուլից։ Այնուհետև Petri- ի ուտեստները պահվում էին սենյակային ջերմաստիճանում 30 րոպե `նպատակ ունենալով տարածել ագարի մեջ։ Փորձարկվող օրգանիզմի աճի համար օպտիմալ ջերմաստիճանային պայմաններում աճելուց հետո 24 ժամ հետո չափվել են աճի բացակայության գոտիները։ Ուսումնասիրվել է սննդանյութերի բաղադրության ազդեցությունը հակաբիոտիկ ակտիվության վրա։ CBD- ներն աճեցվել են MRS- ում և 10% յուղազերծված կաթում 24 ° C ջերմաստիճանում 24 ժամվա ընթացքում, ապա ուսումնասիրվել է հակաբակտերիալ ակտիվությունը։ Նվազագույն արգելակիչ խտությունը (MAC) որոշվեց վերը նշված մեթոդով [2]։ Նմուշը զտվել է 0,5, 1, 2, 2,5, 3, 3,5 և 4 անգամ ստերիլացված ֆոսֆատային բուֆերով (20 մմ, pH 6,5)։ Յուրաքանչյուր նոսրացումից 100 μl կաթել են Petri- ի ափսեներում ցանված փորձանման օրգանիզմի մարգագետին։ Հետագա բոլոր քայլերը նման էին վերը նշված հակաբակտերիալ ակտիվության ուսումնասիրման մեթոդին։ Ուսումնասիրության մեջ մշակույթի հեղուկի քանակը, որը առնվազն 2 մմ աճի պակաս է առաջացրել, համարվել է NAK։ Ուսումնասիրվել է հակաբիոտիկների ազատող նյութերի բջջային թաղանթին կապելու ունակությունը ՝ որոշելով մնացորդային ակտիվությունը բջիջներից զերծ հեղուկ լուծվող բջջային քաղվածքում։ Բջջի էքստրակտը ստացվել է ուլտրաձայնային եղանակով (40 րոպե 20 կՀց և 300 Վտ) (Labsonic 2000, B. Braun, Գերմանիա) կամ ապակե գնդիկներով 20 րոպե թափահարում 5000 պտույտ / րոպեում։ PH- ի փոփոխության ազդեցությունը CBD- ի հակաբակտերիալ ակտիվություն ունեցող բաղադրիչների վրա որոշվել է MRS միջավայրում ԿԲ շտամների աճով `24 ժամում 37 ° C ջերմաստիճանում, հետագա pH- ի տիտրմամբ` 5 6,5 և 10 մ NaOH լուծույթի 8 արժեքներով։ Հակաբակտերիալ գործակալի ջերմային դիմադրությունը որոշվել է 15 րոպե 40 ° C- ից 85 ° C սահմաններում ջրի լոգարանում մշակույթի հեղուկը պահելու միջոցով։ Հակաբակտերիալ միջոցների մնացորդային ակտիվությունն ուսումնասիրվել է դիֆուզիոն մեթոդով։ Ֆենոլի նկատմամբ ցողունային դիմադրությունը ուսումնասիրվել է 10% յուղազերծ կաթում ցանելու միջոցով, որը պարունակում է 0,1, 0,3, 0,5 և 0,7% տիտրացված ֆենոլ։ Վերջինս տիտրացվել է 1 M Tris HCl լուծույթով (pH 8) մինչև H pH 7։ Հակաբիոտիկների նկատմամբ շտամների դիմադրողականությունն ուսումնասիրվել է սկավառակի տարածման մեթոդով։ Դոքսիցիկլին (30 մկգ), ջենտամիցին (10 մկգ), ցիպրոֆլոքսացին (5 մկգ), կանամիցին (30 մկգ), բացիտրացին (4 մկգ), լոմիցետին (30 մկգ), բենզիլպենիցիլին (10 մգ), գ Ամոքսիցիլինի սկավառակներ (20/10) մկգ), ամպիցիլին (10 մկգ), մոքսիֆլոքսացին (5 մկգ), ֆուրազոլիդոն (50 մկգ)։ Հակաբակտերիալ նյութի քիմիական բնույթի պարզաբանումն իրականացվել է KTB շտամների աճեցմամբ `10% յուղազերծ կաթում կամ MRC- ում 24 ժամ 37 ° C ջերմաստիճանում։ Դրանից հետո 100 մկմ մշակութային հեղուկին ավելացվել է 2 μl 1 μg / ml պրոտեինազ K (BioUltra, 30 միավոր / մգ Sigma-Aldrich, ԱՄՆ)։ Հակաբակտերիալ գործակալի մնացորդային ակտիվությունը ուսումնասիրվել է վերը նշված եղանակով։ Ստացված արդյունքները երեք անկախ փորձերի միջին տվյալներ են։ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ ԵՎ ՔՆՆԱՐԿՈՒՄԸ ԵՊՀ մանրէաբանության, բույսերի և մանրէաբանության և կենսատեխնոլոգիայի ամբիոնում պահպանված բոլոր 28 շտամները ուսումնասիրվել են ըստ դրանց հակասական գործունեության։ MRH միջավայրում աճելը ցույց տվեց ավելի բարձր հակասական ակտիվություն, քան կաթում։ Ուսումնասիրված բոլոր շտամները հակաբակտերիալ ակտիվություն չեն ցուցաբերել Candida guilliermondii HM-12- ի դեմ։ Բոլոր շտամների առավելագույն հակաբակտերիալ ակտիվությունը նկատվում է 18 ժամ աճից հետո (Նկար 1)։ Օպտիկական խտության աճի ճնշումները Նկար 1. CBամանակի ընթացքում ԿԲ-ների աճի, թթվայնացման և հակաբակտերիալ ակտիվության կախվածությունը։ Թթվածնի ազդեցության ուսումնասիրությունը առավելագույն հակաբակտերիալ ակտիվության հայտնաբերման վրա ցույց է տվել, որ շտամների հակաբակտերիալ ակտիվության հայտնաբերումը կախված չէ թթվածնի առկայությունից։ 2.X, որի հակաբակտերիալ ակտիվությունը ճնշվում է, երբ աճում է անաէրոբ պայմաններում (աղյուսակ 1)։ Լուծվող թթվածնի ազդեցությունը մանրէազերծման ձևավորման վրա Աղյուսակ 1 շտամներ նմուշմուշակ Փորձարկվող օրգանիզմների աճի գոտիները (Ø մմ) Առանց ցնցումների V NAKH շտամը S. aureus և M. luteus բակտերիաների դեմ, և E. coli- ի աճը չի խանգարում նույնիսկ նոսրացման դեպքում։ Նման տվյալներ են ձեռք բերվել Lactobacillus sp. 1.9 շտամի համար։ Leuconostoc sp. 2.X լարվածության մշակույթի հեղուկն ինքնին կազմում է NAK, քանի որ նույնիսկ նոսրացման դեպքում այն ​​կորցնում է իր հակասական գործունեությունը։ Հակաբակտերիալ նյութի արտազատման ունակության ուսումնասիրությունները ենթադրում են, որ ուսումնասիրված ԿԲԴ-ների հակաբակտերիալ ակտիվությունը արտաբջջային է (աղյուսակ 2)։ Աղյուսակ 2. Հակաբակտերիալ նյութի կլանում Ստեմներ Փորձարկվող օրգանիզմների թեստային աճի գոտիներ (Ն մմ) Նմուշներ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԻ E ՁԻՔԻ ՀԱՆՁՆԱՈՒՄ ՁԿՆԱՅԻՆ ՆՍՏԱՈՒՄ մնացորդի ակտիվության մասնակի նվազումը կարելի է բացատրել ցենտրիֆուգացման ընթացքում ջերմաստիճանի բարձրացմամբ։ Նմանատիպ փորձեր են կատարել նաև Ա. Բաբայանը և համահեղինակները [2]։ Տարբերություն մեր տվյալներից, L. rhamnosus INA-5.1, INA-201021.1 և L. delbrueckii subsp. Bulgaricus INRA-2010-5.2 շտամների հակաբակտերիալ ակտիվությունը կապված է բակտերիալ բջիջների պատի հետ [2]։ Քանի որ CBD- ների հակաբակտերիալ ակտիվությունը կարող է պայմանավորված լինել առաջնային նյութափոխանակության արտադրանքներից մեկով `կաթնաթթվով, ուսումնասիրվել է CBD- ների հակաբակտերիալ ակտիվությունը pH 6.5 և 8-ով։ Այն համապատասխանում է աղիների պայմաններին։ Ընդհանուրացված տվյալները ներկայացված են Աղյուսակ 3-ում։ Աղյուսակի տվյալները ցույց են տալիս, որ ցածր բազալային pH- ով շտամները պահպանում են իրենց հակաբակտերիալ գործունեության մի մասը։ Ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ CBT շտամների հակաբակտերիալ հատկությունները պայմանավորված չեն կաթնաթթվով։ Աղյուսակ 3. pB հակաբակտերիալ ակտիվության կախվածությունը pH- ից Փորձարկվող օրգանիզմների աճի ճնշման գոտիներից (Ø մմ) Նմուշի կաթ H 6.5 Կաթ pH 8 MRM pH6.5 MR pH 8 Հակաբակտերիալ գործակալի ջերմակայունության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Leuconostoc sp. 2.X և Leuconostoc sp. 2.V շտամները պահպանում են հակաբակտերիալ ակտիվությունը 55 ° C ջերմաստիճանում E. coli VKPM M17 ինկուբացիայի և Lactobacillus sp. Լարում 1.9, երբ մշակվում է 60 ° C ջերմաստիճանում 15 րոպե։ Մինչդեռ դեմ S. aureus 5233- ին, Leuconostoc sp. 2.X- ն ցուցաբերում է գործունեության կեսը 55 ° C ջերմաստիճանում, Leuconostoc sp. 2. Վ 65 ° C ջերմաստիճանում և Lactobacillus sp. 1,9 70 ° C ջերմաստիճանում։ Պետք է նշել, որ միայն Lactobacillus sp. 1.9 շտամը պահպանում է իր ակտիվությունը 90 ° C ջերմաստիճանում M. luteus WT- ի դեմ։ Temperatureերմաստիճանի հետագա բարձրացումը հանգեցնում է բաղադրիչի գործունեության կորստին (Նկար 2)։ յ։ յ։ ա թ։ ւ։ ա k։ ա ց։ ա բ։ ի։ ճ։ ա մ։ մ։ ի։ տ։ գ։ Temերմաստիճանը, ˚C Նկար 2. Կաթնաթթվային բակտերիաների հակաբակտերիալ ակտիվության կախվածությունը ջերմաստիճանից Հետաքրքիր է նշել, որ ուսումնասիրելիս հակաբակտերիալ ակտիվության կախվածությունը ջերմաստիճանից, փորձարկող օրգանիզմը կարող է լինել ճիշտ ընտրություն։ Բաբայանը և համահեղինակները նշում են, որ L. rhamnosusINA-5.1, INA-2010-21.1 և L. delbrueckii subsp. Bulgaricus INRA-2010-5.2 շտամներն ունեն հակաբակտերիալ ակտիվություն, զգայուն են ջերմաստիճանի փոփոխությունների նկատմամբ և կայուն են pH փոփոխությունների նկատմամբ [2]։ Ֆենոլի և հակաբիոտիկների նկատմամբ կայունության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Leuconostoc 2.X և Leuconostoc sp. 2.V կայուն են 0.3% ֆենոլի նկատմամբ։ Այս շտամները դիմացկուն են կանամիցին, bacitracin և moxifloxacin հակաբիոտիկներին։ Leuconostoc sp. 2.X և Lactobacillus sp. 1.9-ը դիմացկուն են նագենտամիցինին և ֆուրազոլինին։ Առավել կայուն շտամը Leuconostoc sp. 2.X, որը դիմացկուն է cefazolin- ին և ampicillin- ին (Աղյուսակ 4)։ Աղյուսակ 4 Կաթնաթթվային բակտերիաները հակաբիոտիկների ճնշման տակ են Ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ ուսումնասիրված ԿԲԴ-ներում հակաբակտերիալ ակտիվությամբ օժտված նյութը ոչ միայն սպիտակուցային է (Նկար 3)։ Նկար 3. Կաթնաթթվային բակտերիաների մնացորդային հակաբակտերիալ ակտիվությունը պրոտեինազ K- ով բուժումից հետո։ Ալժիրի ավանդական խմորված կաթից մեկուսացված գրականություն / «Raib»։ Աֆր J. Biotechnol. 2008, 7։ 2908 ՀՀ բնական գիտությունների էլեկտրոնային ամսագրի։ 38-43 թթ. 3. Bezkorovainy A. Պրոբիոտիկներ։ գոյատևման և աճի որոշիչները աղիներում / Ամ. J. Clin. Nutr. 2001 թ., 73 թ. 3995-4055.lacticin 481 խումբը դառնում է տարիքի / FEMS Microbiol Rev. 2007, 31։ 134–167.բակտերիաներ / Biochimie. 2002,84 թթ. 577–592.6։ Kleerebezemab M., Hols P., Hugenholtz J. Կաթնաթթվային մանրէներ ՝ որպես բջիջների գործարան։ Մանրէաբանական։ Տեխնոլ.,. 2000, 26։ 840-848.7. Moll, GN, WN Konings, Driessen AJM Bacteriocins. Մեմբրանի ներդրման և ծակոտիների ձևավորման մեխանիզմ / Անտոնի վան Լիուվենհուկ, 1999, 76։ 185–198. Դրական բակտերիաներ / Int. Միկրոբիոլ, 4. 13-19.9. Papagianni M., 2003. Ribosomally սինթեզված պեպտիդներ և հակամանրէային հատկություններ։ կենսասինթեզ, կառուցվածք, ֆունկցիա և կիրառություններ / Բիոտեխնոլ։ 465–499.10. Willey IM, Van der Dank WA Lantibiotics. բազմազան կառուցվածքի և ֆուկցիայի պեպտիդներ / Annu. Rew. Միկրոբիոլ 2007, 61։ 477-501 թթ. Վերդյան Ա., Բազուկյան Ի., Թռչունյան Ա. ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԲՈՒՅՍԵՐԻ ՄԵSԱԴՐՎՈ L ԿԱԹՆԱԹԹԻ ՀԱԿԱԲԱԿՏԵՐԱՅԻՆՆԵՐԻ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ։

example557

example557

Խեթական տերության հյուսիսային և հյուսիսարևելյան գավառներում հիշատակվող կասկական տեղանուններում առկա են հ-ե արմատներով կազմված տեղանունները։ Հ-ե առասպելներին բնորոշ հակադրությունը արտահայտվում է *Arg'-«սպիտակ» և *Rēmo-«սև» կազմությամբ տեղանուններում և անձնանուններում, որտեղ «սպիտակ» հերոսը հակադրվում է «սև» հերոսին։ Կասկական այդ տեղանուններից են. *arg «սպիտակ»՝ Armariha և Ḫakmiš-ի Arme երկրանունները, *mel-«սև»՝ Maliluha, *rēmo-«սև»՝ Tika-rama, Hadupi-rama և այլն։ Հնարավոր է նաև մշակութային շփում խաթերի և խուրիների միջև։ Այսպես, խաթերի և խուրիների գլխավոր աստվածների անունները և պաշտամունքները ցուցաբերում են ազդվածություն՝ խաթերի լուսնի աստված Kašku - խուր. Kušuh, խաթական Šimešu – խուր. Šimegi։ Հ-ե *Arg'-«սպիտակ» և *Rēmo-«սև» կազմությամբ կասկական տեղանուններն են՝ *arg «սպիտակ»՝ Armariha և Ḫakmiš-ի Arme երկրանունները, *mel-«սև»՝ Maliluha։ Հնարավոր է նաև խաթա-խուրրիական մերձակցություն։

ՀՆԴԵՎՐՈՊԱԿԱՆ *Arg'-«ՍՊԻՏԱԿ» ԵՎ *Rēmo-«ՍԵՎ» ԿԱԶՄՈՒԹՅԱՄԲՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ԿԱՍԿԱԿԱՆ ՏԵՂԱՆՎԱՆԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ1Արմեն Պետրոսյանը «Արամի առասպելը հնդեվրոպական առասպելաբանությանհամատեքստում և հայոց ազգածնման խնդիրը»2 մենագրության մեջ առաջին անգամհամեմատական լայն ու ընդհանուր տեսադաշտի վրա անց է կացրել հայկական միհնավանդ առասպելի ինչպես հնդեվրոպական (հունական, մեյոնիական, իռլանդական, հնդկական, իրանական, գերմանական, հռոմեական, փոքրասիական ևն), այնպես էլ ոչ հնդեվրոպական (խուռիական, ուրարտական, միջագետքյան, կովկասյանևն) զուգահեռներ։ Հեղինակը վերականգնել է Արամի առասպելաբանական սյուժեի նախատիպը,որտեղ *Rēmo-«սև» անունով դյուցազնը հակադրված է *Arg՚- «սպիտակ» հերոսին։ Այսզույգ հակադիր սև ու սպիտակ կերպարների անվանական արմատները, հաճախ համանման սյուժեների հետ առնչված, հեղինակն արտացոլված է գտնում Բալկաններում,Փոքր Ասիայում, Հայկական լեռնաշխարհում, Կովկասում, Արևելյան ու ԱրևմտյանԵվրոպայում, Միջագետքում, Իրանում, Հնդկաստանում և այլուր, որով ցույց է տրվում,որ այդ առասպելը վաղնջական ժամանակներից իսկ տարածված ու տեղայնացված էեղել ոչ միայն հնդեվրոպական ժողովուրդների, այլև հնում նրանց հետ տարբեր առնչություններ ունեցող ոչ հնդեվրոպական ցեղերի բնակված տարածքներում։ Մեր հոդվածի նպատակն է օգտագործելով վերոհիշյալ առասպելաբանականսյուժեի նախատիպը կասկական ցեղերի բնակության տարածքում հիշատակվողտեղանուններում գտնել հ-ե * Arg՚- «սպիտակ» և Rēmo-«սև» կազմությամբ տեղանուններ։ Իսկ առասպելի կերպարների, սյուժեների և այլնի հայտնաբերումը և վերհանումը հետագա ուսումնասիրության թեմա է։ Կասկական ցեղերի հոգևոր մշակույթը, որի միակ աղբյուրը տեղանունները, անձնանունները և դիցանուններն են, թույլ են տալիս վերականգնել այս ցեղերի նախնական հոգևոր պատկերացումները։ Հայտնի է, որ այն տեղանունները, որոնք վերջանում են –iya և –uwa վերջածանցներով, չեն հանդիսանում էթնիկական ցուցիչ, իսկ –ška վերջածանցը, թվում է, ավելի կոնկրետ պատկանելություն է ցույց տալիս, օրինակ, Tatiška, Duduška, Munišga, Karikurišga,Zianteška, անգամ Kaška։ Խեթական շրջանի Փոքր Ասիայի հյուսիսային տեղանուններումհաճախ է հանդիպում նաև -ura մասնիկը, օրինակ, Gazziura, Tiliura, Urauna և այլն։ Այսմասնիկը խաթագետները ստուգաբանում են որպես «1. գարուն, 2. շատրվան»3։ 1 Հեղինակը երախտագիտությունն է հայտնում Ալ. Կասիանին (Ռուսական հումանիտար հետազոտությունների ինստիտուտ, ՌԴ) ՝ գրականություն տրամադրելու և արժեքավոր մի շարք դիտողություններ կատարելու համար։ 2 Պետրոսյան Ա., Արամի առասպելը հնդեվրոպական առասպելաբանության համատեքստում և հայոց ազգածնման խնդիրը, Երևան, 1997։ //colchianstudies.files.wordpress.com/2010/11/singer__kaska__phasis_20071.pdf.Ինչ վերաբերում է կասկական անձնանուններին, այստեղ, ինչպես Ի. Զինգերն էմատնանշում, գործ ունենք որոշ խնդիրների հետ.ա) կասկերի անվան տակ հաճախ հանդես է գալիս ոչ թե բուն էթնիկական ընդհանրություն, այլ էթնոմշակութային առումով միմյանց մոտ կանգնած ժողովուրդների խմբեր։ բ) Խեթական աղբյուրներում հյուսիսային շրջանների վերաբերյալ հանդիպումեն այնպիսի անձնանուններ, որոնք պարունակում են էթնոլեզվաբանականայլ տարրեր, օրինակ, Kaškaili, որտեղ –aili վերջածանցը խեթերենում պատկանելություն ցույց տվող վերջածանց է1, ինչպես նաև Kaškamuwa, որտեղ – uwa-ն տիպիկ լուվիական վերջածանց է։ Դա կարող է վկայել միայն մի բանի մասին, որ կասկական ցեղերի բնակությանտարածքում եղել է հ-ե տարր. թե հ-ե կոնկրետ ինչ լեզվակիրներ են եղել այդ տարածքում, ապագա ուսումնասիրության հարց է։ Ի. Զինգերը առանձնացնում է նաև խաթական և կասկական դիցանուններիմերձավորությունը։ Որոշ ծեսերում նկարագրվում է, որ Կասկա երկրի աստվածները դիտվում էինորպես թշնամի երկրի աստվածներ, որոնք պայքարում էին Խաթթիի աստվածներիդեմ։ Մի ծեսում նշվում է, որ կասկերը շրջափակեցին Խաթթի երկրի աստվածներին՝Zithariya-ին, Արիննա քաղաքի Արևի աստծուն, Ներիկ քաղաքի Ամպրոպի աստծուն,Ամպրոպի աստծուն և պահապան աստված Տելեպինուին։ Zithariya աստվածը, որըկասկերի գլխավոր աստվածն էր, ծագում է հյուսիսային Zithara քաղաքից, որտեղվերջինիս պաշտամունքային ատրիբուտներից էր KUŠkurša-ն՝ ոչխարի բրդից պատրաստվախ ինչ-որ բան։ Հունական Ոսկե գեղմի խեթական (խաթա-կասկակա՞ն) համարժեքի և հայկական ավանդույթներում դրանց արտացոլումների մասին մանրամասն անդրադարձել էՀ. Մարտիրոսյանը։ Իր հոդվածում նա իրավամբ գտնում է, որ զոհաբերվող կենդանումորթին, որ կախվում էր ծառից, մեծ նշանակություն է ունեցել ինչպես Հայկականլեռնաշխարհի հյուսիսային տարածքներում, այնպես էլ խեթական ու կովկասյանծիսական համակարգերում։ Ակնհայտ է, որ քննվող ծեսը հնում կենտրոնացած է եղելհիմնականում Սև ծովի շրջապատում` դրանից հյուսիս, արևելք և հարավ, և ընդգրկելէ նաև վիշապաքարերի ամենամեծ կուտակումներից մեկը ` Տայքի/Ճորոխի օջախը2 ։ Խեթական պաշտամունքային համակարգում կարևոր տեղ է գրավում հունականաղբյուրների ἀσκός-ի և Ոսկե գեղմի համարժեքը ` kurša-, kurši- c. «(ոչխարի կամ այծի)մորթի, գեղմ. մորթու պարկ»-ը։ Այն կախվում է eįa- մշտադալար ծառից (հավանաբար` «կենի, գեղձի, լատ.՝ taxus») և հանդես է գալիս որպես աստվածացվող ֆետիշկամ թալիսման, առատության եղջյուրի մի յուրատեսակ համարժեք` լի բարիքով (ոչխարի ճարպ ևն) ու մաղթանքներով, որի առջև զոհաբերություններ են կատարվում։ Այս արքայական գեղմը գարնանային ու աշնանային մեծ տոների երթերի ժամանակտեղից տեղ է տարվել` բնության բարեբերությունը խթանելու նպատակով3։ Տեսակետէ առաջ քաշվել, որ հայերեն «կաշի» բառը ծագում է խեթերեն Kurša ձևից4։ 1 URUni-ši-li(IBoT 1.36 iii 64), na-a-ši-li (KBo 5.11 i 3), ne-eš-[u]m!-ni-[li] (VBoT 2, 24) և ka-ni-šu-um-ni-l[i](KUB 41.14, 8), երկիրը Nešite, Neša / Kaniš Kloekhorst A., Etymological Dictionary of the Hittite InheritedLexicon (= Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series 5), Leiden-Boston, 2008, 008, 3. http։ //www.kloek2 Մարտիրոսյան Հ., Լեռնային ակունքի ֆառնը, Արշալույսի դիցուհին և գլխի ու մորթու զոհածեսըվիշապակոթողների իմաստաբանական հենքում (տպագրության մեջ է)։ 3 Նույն տեղում, էջ 31։ 4 Նույն տեղում։ Կասկերի և խաթերի դիցարանների առկա նմանությունները և նույնություններըմասնագետներին հանգեցրել են այն գաղափարին, որ կասկական դիցարանը խաթական դիցարանի տեղական տարբերակն է։ Խաթա-կասկական առկա նմանությունները հանդիպում են հիմնականում տեղանունների և դիցանունների ստուգաբանություններից։ Դեռևս 1961 թ. Գ. Գեորգաձեն հանգել է այն եզրակացության, որ կասկերը խաթական ցեղերի մեկուսացած, տեղայնացված մի տարբերակն են և հյուսիսումեն հանգրվանել խեթերի կողմից կազմակերպվող նվաճողական արշավանքներիժամանակ։ Մերձսևծովյան շրջաններում մեծ են տեղական բնակչության հետքերը,որոնք, ինչպես պատմական փորձն է ցույց տվել, ձուլվել են նոր՝ եկվոր բնակչությանմեջ և ձևավորել որակապես նոր, խառը մշակույթ1։ Ինչպես Ի. Զինգերն է նշում, խաթերի և կասկերի միջև հարաբերություններըպետք է դիտարկել հենց այս դիրքերից, այսինքն, խաթերը բնակվել են առավել բերքառատ գետային հովիտներում և ունեցել են իրենց քաղաքական կենտրոնները՝ Խաթուսասը և Զալպան, և ձուլվել են խեթերին։ Իսկ մեկուսացած, լեռնային շրջաններիբնակչությունը մեզ հայտնի է կասկեր անվամբ։ Մենք ևս կիսում ենք այս տեսակետը։ Որտեղով է պետք սահման անցկացնել խաթերի և մյուս էթնիկական խմբերիմշակութային արեալների միջև։ Մուրսիլիս Բ-ի կառավարման ժամանակաշրջանում Կասկերի երկրի և Խաթիիմիջև սահմանը անցնում էր Կումեսմահա երկրով։ Դուրմիտայից արևելք ընկած տարածքներում ևս հիշատակվում են կասկական երկրներ, որոնք զբաղեցնում էին Ասխարպա լեռների շրջանը և դրանով իսկ փակում Պալա երկիր տանող ճանապարհը։ Վ. Խաչատրյանը առաջարկում է այս տարածաշրջանում փնտրել կասկական Ցիխարիա երկիրը, որը զբաղեցնում էր Տարիկարիմու լեռների շրջանը2։ Խեթական տեքստերում հիշատակվում է Kumanišmaḫ կամ Կումեսմահա երկիրըև Kumušmaĥ գետը։ Վերջինս իր անունը ստացել է կազմությամբ մոտ Kumanišmaḫերկրից, որը և Ա. ֆոն Շուլերը և Կատալոգը տեղադրում են Կասկերի երկրում3։ Այսերկրում հիշատակվում է Ամպրոպի աստված Malita-ն։ Մեր կարծիքով, Kumušmaĥգետանունը վկայություն է տարածաշրջանում հ-ե բնակչության առկայության։ Այսպես, Արածանիի գետանվան Արծանիա ձևը (հմմտ. *arg' - ) հայտնի է արդենIX դարից, կիրառվելով գետի ստորին հոսանքների համար։ Եփրատի վերին հոսանքները խեթական արձանագրություններում կոչվում են Mala, որը թերևս համապատասխանում է ուրարտերեն Մելիա, հունարեն Մելաս անվանումներին։ Այս անուններն ակնհայտորեն համադրելի են հ-ե *mel- «սև, մուգ գույն» արմատի հետ, որով ևպարզորոշ բացատրվում է Եփրատի և Արածանու համադրությունը համապատասխանաբար «սև» և «սպիտակ»4։ Հմմտ. Մեղ, Մեղրագետ, Մեղտի անվանումներնԱրածանու ավազանում, որոնք հասնում են մինչև Մալաթիա։ Ա. ֆոն Շուլերն իր մենագրության մեջ առանձին ենթագլխում թվարկում է կասկական տեղանունները, որտեղից առանձնացնում ենք -*mali- կազմությամբ տեղանունները։ Maliuha հիշատակվում է մեկ անգամ։ Այստեղ պատշվում էին Harpiš-ի Ḫalmašuiz-ը,Maliluhai–ի Ḫatepiša-ն, Karahna-ի KAL-ը, Tawiniaya5- ի Šauška-ն և Telepinu-ն, Ḫakmišի Ḫuzziya-ն6։ namen der hethitischen Texte, Wiesbaden, 1978, p. 222. (այսուհետ՝ RGTC 06)4 Պետրոսյան Ա., էջ 130, 131։ 6 Նույն տեղում, էջ 256։ Gessell van B., Onomasticon of the Hittite Pantheon, Leiden, 1998, p. 77-79.Թվարկված տեղանուններից և դիացանուններից շատերը ունեն խաթական (եթեոչ կասկական) ծագում։ DḪatepiša աստվածը նույնն է, ինչ DḪalipinu-ն (խաթերենում արական -l- իգականում դառնում է -t-) URU Ḫalenzuwa / URU Ḫatenzuwa։ Խաթերենում մեր կարծիքով, այսդիցանունը ևս ցույց է տալիս խաթա-կասկական ընդհանուր աստվածություններունենալու հանգամանքը։ Դիցանվան երկրորդ մասը՝ pinu-ն, նույնն է ինչ Tele-pinuերկրորդ բաղադրիչը, որը նշանակում է «որդի»։ *Aštan=un te=pinu «Արևի դիցուհուորդի», DIštanu DPalatappinu «Ištanu palate–pinu» Ištanu և նրա որդին»1։ Իսկ առաջինմասը՝ Ḫate-ն, նույնն է ինչ խաթ էթնիկական միավորը, որով և հետագայում կոչվեցողջ Խեթական թագավորությունը՝ Խաթթի։ Քննվող տեղանվան՝ Maliluha-ի, երկրորդ բաղադրիչը՝ uha-ն, խեթական տեղանվանական վերջածանց է (հմմտ. Սամուխա2 և այլ), իսկ առաջին մասը՝ Malil > *mel«սև, մուգ գույն» կազմությունն է։ Malimaliya-ն կրկնակ կազմությամբ լեռնանուն է, տեղադրվում է Tahniwara-իճանապարհին։ Կոռնելիուսը նույնացնում է Mama daĝ-ի հետ3։ Խեթական տեքստերում հիշատակվում է կասկերի երկրի տարածքին առնչվողKinar երկիրը4, որի տարածքում հիշատակվում է Maliwata երկիրը։ Ի հակադրություն հ-ե *mel-«սև, մուգ գույն» արմատով կազմությամբ հ-ե դիցաբանական ընկալումներին, պետք է ունենանք նաև «սպիտակ» կազմությամբ տեղանուն(ներ)՝ որպես երկմիասնական հ-ե պատկերացման արդյունք, որը կվկայի կասկերի հարևանությամբ հ-ե բնակչության առկայությունը։ Հայկական դիցաբանության և վաղնջական պատմության մեջ Ա. Պետրոսյանըառանձնացրել է այդ «սպիտակ» կազմությամբ հ-ե տեղանունները և կերպարներին, ևդրանք բխեցնում է հ-ե *arg «սպիտակ» արմատից, դրանից բխեցնելով Արամ,Արծանիա և այլն անունները։ Հնդեվրոպական Արամ, Արիմ, Արմ- ձևերը ծագում են * rēmo-ից, որը միայն որոշլեզուներում է հետագայում ստացել նախաձայն ա-ն (հմմտ. հին հնդ. Ռամա, որը չէրկարող ծագել Արամ ձևից), իսկ * rēmo-ի և *arg'-ի հակադրությունը պարզորոշհնդեվրոպական է։ Հնդեվրոպական * rēmo-ն ածանցյալ կազմություն է, * rē- արմատովև *-mo- ածանցով, որը հնդեվրոպական առասպելաբանության տվյալներով իմաստավորվում է որպես «մուգ, սև», հակադրված *arg'- «սպիտակին»5։ Մեր կարծիքով, հ-ե*arg «սպիտակ» արմատից կարելի է բխեցնել կասկական Armariha և Ḫakmiš–ի Armeերկրանունները6։ Այսպիսով, հնարավոր է կասկական բնակության տարածքներումհայտնաբերել հ-ե կազմությամբ տեղանուններ և դիցանուններ։ Որոշ մասնագետներ առանձնացնում են գենետիկական ազգակցություն Կենտրոնական Փոքր Ասիայից մինչև Պոնտոս բնակված ցեղերի միջև։ Հնարավոր է նաև մշակութային շփում խաթերի և խուրիների միջև։ Այսպես, խաթերի և խուրիների գլխավոր աստվածների անունները և պաշտամունքները ցուցաբերում են ազդվածություն՝խաթերի լուսինի աստված Kašku-խուր. Kušuh, խաթական Šimešu – խուր. Šimegi։ 74), Netherlands, 2004, p. 143. (այսուհետ՝ HWHT)2 Սամուխա տեղանվան համար առաջարկվել է խաթական ստուգաբանություն։ URU Šamuḫa (*ša–muḫ– a; խաթ. . muḫ «ոչխար?»), տե՛ս HWHT, p. 238. 4 Նուն տեղում, էջ 209, 258։ 5 Պետրոսյան Ա., էջ 122։ Կասկերի ցեղամիությունից արևելք տեղադրվում է Հայասսա-Ազզի ցեղամիությունը։ Հուկկանայի և Սուպիլուլիումայի միջև կնքված պայմանագրում Հայասայիգլխավոր աստվածը գրված է DU.GUR գաղափարագրով, որը, ըստ Ի. Զինգերի և Է.Ֆորրերի, համապատասխանում է խաթական Šulinkate աստծուն։ Ինչպես արդեննշվել է, Հալիսից հարավ առանձնացվել է նաև Tarumu-ի հիշատակությունը, որը համապատասխանում է խաթ. Taru-ին։ Եթե Հայասայում առանձացվում է խաթականսուբստրատ, ապա խաթական ցեղերի տարածվածությունը ընդարձակվում է Սև ծովի առափնյա շրջաններում։ Բենիկ ՎարդանյանՀՆԴԵՎՐՈՊԱԿԱՆ *Arg'-«ՍՊԻՏԱԿ» ԵՎ *Rēmo-«ՍԵՎ» ԿԱԶՄՈՒԹՅԱՄԲ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ԿԱՍԿԱԿԱՆ ՏԵՂԱՆՎԱՆԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ Դուրմիտա, Կումանիշմահ, խաթեր, խեթեր, կասկեր, խեթականարձանագրություն, կասկական ցեղեր, * Arg'-«սպիտակ» և *Rēmo-«սև», kurša-կաշի ։

example509

example509

Հայաստանի Հանրապետությունում կրծողների կարգը ներկայացված է 34-36 տեսակով, որոնցից 7-ը պատկանում են մոխրագույն դաշտամկների, մեկը՝ ջրային դաշտամկների և մեկը՝ ձյան դաշտամկների ցեղին։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Քուչակ գյուղի շրջակայքի դաշտամկների տեսակային բազմազանությունը։ Տեսակի որոշման համար կատարվել են ձևաբանական և կրանիոմետրիկ չափումներ, ինչպես նաև հետազոտվել են վերին և ստորին սեղանատամները։ Ստացված տվյալների վիճակագրական վերլուծության և ատամների մանրակրկիտ ուսումնասիրման արդյունքում կարելի է եզրակացնել, որ Քուչակ գյուղի շրջակայքում հանդիպում են դաշտամկների 3 տեսակ` սովորական դաշտամուկ – Microtus arvalis, հասարակական դաշտամուկ - Microtus socialis և ձյան դաշտամուկ - Chionomys nivalis։

ՔՈՒՉԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ՇՐՋԱԿԱՅՔԻ ԴԱՇՏԱՄԿՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿԱՅԻՆԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՀայաստանի Հանարապետությունում կրծողների կարգը ներկայացված է 34-36տեսակով, որոնցից 7-ը պատկանում են մոխրագույն դաշտամկների, 1-ը՝ ջրային դաշտամկների, և մեկը՝ ձյան դաշտամկների ցեղին։ Այս դաշտամկների մեծ մասն ունիտարբեր կարգավիճակներ և ներկայացված է Միջազգային Կարմիր գրքում։ ՀՀ նորԿարմիր գրքում ներառված է միայն Շիդլովսկու դաշտամուկը (գծ. 1), որը տարածվածէ Շիրակի մարզում։ Գծապատկեր 1.Հայաստանում տարածված դաշտամկների կարգավիճակըՏեսակի անվանումըՄիջազգային Կարմիր գիրքՀՀ Կարմիր գիրքՍովորական դաշտամուկՀասարակական դաշտամուկԹփուտային դաշտամուկԼեռնամարգագետնայինդաշտամուկԱրևելաեվրոպական դաշտամուկՇիդլովսկու դաշտամուկՇլիկովնիկովի դաշտամուկՁյան դաշտամուկՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակգտնվողՆվազագույն վտանգի տակՆվազագույն վտանգի տակգտնվողգտնվողԴաշտամկները ունեն մեծ կենսաբանական նշանակություն՝ հանդիսանալովսննդային բուրգի կարևոր օղակներից մեկը։ Դրանցից շատերը կարող են հանդիսանալ տարբեր վարակիչ հիվանդությունների կրողներ և տարածողներ։ ՀՀ-ում դաշտամկներ հանդիպում են ողջ տարածքում՝ զբաղեցնելով տարբերլանդշաֆտներ և բնակլիմայական գոտիներ։ Քուչակ գյուղի շրջակայքի դաշտամկների ուսումնասիրությունը մեզ համար կարևորվում է այն հանգամանքով, որ այս տարածքները հանդիսանում են տարբեր տեսակների սիմպատրիկ պոպուլյացիաների տարածման արեալներ։ Ուստի մեր կողմիցխնդիր է դրվել ուսումնասիրել տվյալ տարածքի դաշտամկների տեսակային կազմը՝հետագայում տեսակների միջև փոխհարաբերություններն ուսումնասիրելու համար։ Նյութեր և մեթոդներ։ Հետազոտությունների համար նյութ են հանդիսացել Քուչակ գյուղի շրջակայքից բռնված 16 դաշտամկներ։ Կենդանիները բռնվել ենհատուկ կենդանաորսների օգնությամբ, երբեմն նաև ձեռքով՝ ուղիղ բներից։ Տեսակիորոշման համար բռնված կենդանիները ենթարկվել են ձևաբանական-գանգաբանական չափումների, առանձնակի հետազոտվել են ատամները, հատկապես՝ ստորինծնոտի աղորիքները։ Ձևաբանական մեթոդ։ Տեսակային կազմը որոշելու համար կատարվել են ձևաբանական չափումներ (նկ. 1), և վերցվել են հետևյալ չափումները. m - մարմնի զանգված ՄԸԵ՝ մարմնի ընդհանուր զանգված ՊԵ՝ պոչի երկարություն ԱԵ՝ ականջի երկարություն ԳԵ՝ գանգի երկարություն ԱԱԵ՝ աչքից ականջ եղած տարածություն ՔԱԵ՝ քթից ականջ եղած տարածություն ՈԵ՝ ոտնաթաթի երկարություն ՍԵ՝ սրունքի երկարություն ԱՄ՝ աչքերի միջև եղած տարածություն ԱկնաճեղքԳանգաբանական չափումներ։ Կատարվել են նաև գանգաբանական չափումներՆկար 1. Ձևաբանական չափումներ կատարելիս(ըստ Marcov et al 2010, տե՛ս պատկեր 1).Պատկեր 1. Գանգաբանական չափումներըԱտամնաշարի ուսումնասիրություն։ Տեսակային կազմի որոշման համար կատարվել է նաև դաշտամկների ատամնաշարի կառուցվածքի ուսումնասիրություն։ Մասնավորապես, երկու տեսակների տարբերակման համար անհրաժեշտ էր մանրակրկիտուսումնասիրել վերին ծնոտի երրորդ սեղանատամի կառուցվածքը։ Վիճակագրական վերլուծություն։ Տվյալների վիճակագրական վերլուծությունըկատարվել է Statistica 7.0 համակարգչային ծրագրի միջոցով։ Արդյունքներ և քննարկում։ Ուսումնասիրությունների ընթացքում հավաքվել է12 կենդանի, որոնց վրա կատարվել են ձևաբանական և գանգաբանական չափումներ, ուսումնասիրվել է ատամնաշարը։ Ձևաբանական չափումների վերլուծությունըցույց է տվել, որ կենդանիները տաբերվում են 4 հատկանիշներով, այն է՝ ԱԵ, ՔԱԵ,ԱԱԵ, ՄԱ (գծ. 2), սակայն դա բավարար չէ տեսակների որոշման համար։ Ձևաբանական չափումների միջինացված արժեքների համեմատությունԳծապատկեր 2.BL -ՄԸԵ, TL -ՊԵ, EL - ԱԵ, NEL -ՔԱԵ, EEL - ԱԱԵ, BE -ՄԱ, FL - ՈԵՁևաբանական և գանգաբանական չափումների ընդհանուր բաղադրիչների համեմատությունը ցույց է տվել, որ նշված կենդանիները հիմնականում տարբերվում ենv 7 և v 23 հատկանիշներով, որոնք են վերին դիաստեմայի երկարություն և ստորինսեղանատամի երկարություն (գծ. 3)։ Գծապատկեր 3.ՄԸԵՊԵԱԵՔԱԵԱԱԵԱՄՈԵՁևաբանական չափումները թույլ են տվել առանձնացնել 2 միատեսակ կենդանիներ, որոնք հստակ տարբերվում են մնացած առանձնյակներից։ Մնացած 10 առանձնյակների տեսակային կազմի որոշման համար կատարվել է վերին ծնոտի երրորդ սեղանատամի կառուցվածքի մանրակրկիտ ուսումնասիրություն (նկ. 2)։ Ստացվել է հետևյալ պատկերը. վերին երրորդ սեղանատամի երկրորդ արտաքին և երկրորդ ներքին եռանկյունաձև գալարները կենդանիների մի մասի մոտ ձուլված են (նկ. 2ա, 1՝սլաքով ցույց է տրված ընդհանուր հատվածը), իսկ մյուսներինը՝ առանձնացած (նկ.2բ, 2՝ սլաքը ցույց է տալիս հստակ սահմանազատման գոտին)։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզել ենք, որ ձևաբանական և գանգաբանական չափանիշներով մեր հավաքածուն բաժանվում է 3 խմբի։ Բացի դրանից՝այդ խմբերի միջև կատարվել է նաև վիճակագրական վերլուծություն, որը ցույց է տալիս որոշակի շեղում և անհամատեղելիություն ձևաբանական ուսումնասիրությունների ընթացքում ստացած տվյալների հետ։ Այդ անհամատեղելիությունը և շեղումըհիմնականում կապված է համեմատվող կենդանիների քանակի հետ, քանի որ վիճակագրական լիարժեք և ստույգ տվյալների համար անհրաժեշտ է առավել մեծ քանակությամբ կենդանական բազա։ Այնուամենայնիվ, հիմնվելով մեր ունեցած տվյալներիվրա, և ելնելով ձևաբանական և գանագաբանական չափումներից, ատամնաշարիուսումնասիրությունից և վիճակագրական տվյալներից, կարող ենք ասել, որ Քուչակգյուղի շրջակայքում տարածված են հետևյալ 3 տեսակները՝ ձյան դաշտամուկChionomys nivalis, սովորական դաշտամուկ Microtus arvalis և հասարակական դաշտամուկ Microtus socialis։ Գրականությունfrom Hungary։ a comparison of morphological and molecular methods to identify6. Հայաստանի Հանրապետության կենդանիների Կարմիր գիրք, Երևան, 2009։ Լուսինե ՌևազյանՔՈՒՉԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ՇՐՋԱԿԱՅՔԻ ԴԱՇՏԱՄԿՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿԱՅԻՆ ԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ դաշտամուկ, ձևաբանական և կրանիոմետրիկ չափումներ, սեղանատամների կառուցվածք։

example2185

example2185

Ուսումնասիրվել է Հայաստանի անտառապատ տարածքներից (Թեղուտ գյուղի շրջակայք, Հյուսիսային Հայաստան և Դավիթ Բեկի ջրամբարին հարակից տարածք, Հարավային Հայաստան) և լեռնատափաստանային տեղավայրից (Ալափարս գյուղի շրջակայքից) կանաչ դոդոշի մեջքի և որովայնի բծերի տեղեկայությունը և գունավորման առանձնահատկությունները։ Հայտնաբերվել են 6 տիպի մորֆոտիպ։ Նաև հայտնաբերվել է սեռական դիմորֆիզմ, որը արտահայտվել է մեջքի բծերի և գունային բազմազանությամբ։ Անտառային գոտիներում կանաչ դոդոշին բնորոշ է մուգ գունավորում, «M+P» և «S+M+P», կենտրոնական լեռնատափաստանային գոտում՝ առավել բաց գունավորում, «M+P»։

Կանաչի ֆենոտիպիկ առանձնահատկությունները քոչվել են ՀՀ անտառային եվրոպական կանաչներում Գրականության մեջ կան որոշ աղբյուրներ Հայաստանում կանաչ դոդոշի տարածվածության, ձևաբանության և կարիոլոգիայի վերաբերյալ (Մարտիրոսյան, Ստեփանյան, 2003 թ., Եղիազարիա, 2008 թ., Առաքելյան, 2011 թ., Ստեփանյան, ուրիշներ 2011 թ.)։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանում չի իրականացվել միջ-տեսակների միջատեսակների համապարփակ ուսումնասիրություն։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Հայաստանում կանաչ դոդոշների մարմնի գույների գույների փոփոխությունները, ինչպես նաև սեռական դիմորֆիզմը Հայաստանում։ Աշխատանքային նյութ և մեթոդներ Ուսումնասիրությունն իրականացվել է 52 անհատ կանաչ դոդոշների վրա, որոնք 2014-2015 թվականներին բռնվել էին ՀՀ անտառային տարածքներից (Թեղուտ գյուղի մոտակայքում, Հյուսիսային Հայաստան ՝ Դավիթ-Բեկ ջրամբարի հարևանությամբ, Հարավային Հայաստան), լեռնատափաստանային տարածք ( Կենտրոնական Հայաստան Ալափարս գյուղի մոտ)։ Ուսումնասիրվել է կանաչ դոդոշի հետևի գույնը և որովայնի բծերը։ Ըստ մեր Mu "Murat Tosunglu" ուսումնասիրությունների, կանաչ դոդոշները խմբավորված են ըստ հետևի բծերի բազմազանության 6 գունաձևերով. «Maculata» - ն (M) ունի մեծ բծեր մարմնի վրա, «Punctata» (P) - նման բծեր մարմինը, «Striata» (S) - հետեւի մասում կա երկայնական գիծ, ​​մարմնի վրա M + P միաժամանակ մարմնի վրա կան մեծ-փոքր բծեր, S + M + P - փոքր-մեծ հետ միասին բծերը մարմնի վրա կա հետևի երկայնական գիծ, ​​S + M - մարմնի վրա Միևնույն ժամանակ կան մեծ բծեր և երկայնական գիծ։ Ուսումնասիրության արդյունքները. Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ կանաչ դոդոշներով արական սեռի կանանց սեռական դիմորֆիզմն արտահայտվում է հետևի բծերի բազմազանությամբ։ Իգական սեռի մոտ հայտնաբերվել է չորս ֆենոտիպ `շագանակագույն, մոխրագույն-սպիտակ, կարմրագորշ և կարմրաշագանակագույն։ Իգական սեռի մոտ, անտառային տարածքներում, էկզեմայի բարձր տոկոսը (M + P) բարդ մորֆին է, իսկ նախալեռներում (M) ՝ մորֆին (աղյուսակ 1, նկար 1)։ Անտառային գոտիներից մեկում `Թեղուտում, շագանակագույն-մոխրագույն-սպիտակավուն ձևը բարձր է, իսկ Դավիթ-Բեկում` կարմիր-մոխրագույն-կարմիր-շագանակագույն ֆենոտիպերը։ Նախալեռներում բոլոր ձևերը հավասարաչափ բաշխված են (աղյուսակ 1, նկար 1)։ Տղամարդկանց շրջանում հայտնաբերվել է 4 ֆենոտիպ `մուգ կանաչ, մոխրագույն-կանաչ, մոխրագույն և դեղին-կանաչ։ Մուգ կանաչը մեծ տոկոս է կազմում անտառային տարածքներում, իսկ դեղին-կանաչ ֆենոտիպը ՝ լեռնատափաստանային գոտում։ Ուսումնասիրված արական սեռի բոլոր բնակչության շրջանում բարդ մորֆինի (M + P) բարձր տոկոսը բարձր է, մինչդեռ ստրիատան բարձր է հյուսիսային անտառային գոտում և ցածր է կենտրոնական և հարավային գոտիներում։ Որովայնի վրա բծերի առկայությունը հայտնաբերվել է դոդոշների մոտ։ Անտառային տարածքներում բծերի առկայությունը մեծ է, իսկ լեռնատափաստանային գոտում բծերի բացակայությունը։ Որովայնի ներկումը անտառային տարածքներում ունի մուգ մոխրագույն գույն, իսկ լեռնային տափաստանում `մարմնի բաց գույն։ Դարչնագույն (իգական) Մոխրագույն սպիտակ կարմրավուն մոխրագույն կարմրաշագանակագույն Մուգ կանաչ (արական) Մոխրագույն կանաչ Կանաչ մոխիր Դեղին կոկորդ + Որովայնի որովայն 1/2 կետեր Աղյուսակ 1. Կանաչ դոդոշի բոլոր մորֆների առկայությունը տարեկան տոկոսով։ TeghutAlaparsDavid-Bek Նկար 1. Կանաչ դոդոշի բոլոր տեսակների առկայությունը ուսումնասիրված 3 բնակչության մեջ (անտառային և լեռնատափաստանային գոտիներ)։ Եզրակացություն Հայաստանի հյուսիսային (Թեղուտ) և հարավային (Դավիթ-Բեկ) անտառային գոտիների բնակչության շրջանում կանաչ դոդոշն ավելի մուգ գույն ունի, կենտրոնական լեռնատափաստանային գոտում (Ալափարս) ՝ ավելի բաց գույն։ Ուսումնասիրված պոպուլյացիաներում հիմնականում հայտնաբերվել են «Punctata», «Maculata» և «Striata» կանաչ դոդոշների դոդոշները։ M + P morphine- ը հայտնաբերվել է բարձր տոկոսներով բոլոր բնակչության շրջանում, իսկ S + M + P- ը `բարձր տոկոսներով միայն անտառային գոտիներում (Թեղուտ, Դավիթ-Բեկ) և բացակայում է նախալեռներում (Alapars)։ Անտառային գոտիներում (Թեղուտ, Դավիթ-Բեկ) որովայնի և բծերի գունավոր պատկերների բազմազանությունը տղամարդկանց շրջանում մեծ տոկոս է կազմում, իսկ կանանց մոտ հետքերի թույլ արտահայտություն կա ՝ բաց մարմնի բաց գույնով։ Նախալեռներում (Ալափարս) տղամարդու բաց գույնի հետքերը, թույլ արտահայտված հետքերը, կազմում են ամենաբարձր տոկոսը։ Անտառային գոտիներում (Թեղուտ, Դավիթ-Բեկ) էկզեմայի ամենաբարձր տոկոսը որովայնի և կոկորդի վրա բծերի առկայությունն է, իսկ ամենացածր տոկոսը բծերի բացակայությունն է։ Նախալեռներում (Ալափարս) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Թեղուտ Ալափարս David-Bek MaculataPunctataStriataS + M + P Բրաուն (կին) Մոխրագույն-սպիտակ-կարմիր-մոխրագույն-կարմիր-շագանակագույն-կանաչ- կանաչ-կանաչ-մուգ կանաչ-կանաչ (մուգ-կանաչ) Կան երկու տեսակի պատկերներ `միայն որովայնի որովայնի 1 / 1/2 մասը։ Կանանց դոդոշի մոտ հայտնաբերվել է տղամարդկանց և կանանց սեռական դիֆորֆիզմ, որն արտահայտվում է մեջքի գույնով և բծերի բազմազանությամբ։ Գրականություն 1769 (Անուրա. Bufonidae) .// Միջազգային գիտական ​​համաժողովի նյութ, 26-29NKR »// Նյութեր IV հանրապետական ​​երիտասարդական գիտության։ Կոնֆ. XXI դար Էկոլոգիական գիտություն 5։ Մուրատ Տոսունգլու, 1999. Բուֆո վիրիդիս (Անուրա)։ Bufonidae) Հանրաճանաչ ›ÜzerindeMorfolojikik, Astghik GorgyanGEN PHENOTYPICAL CHARACTERISTICS OF GREEN DODOSH ՀՀ ՀՀ ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԵՎ ԼԵՌՆԱԱ GԱՅԻՆ ԳՈՏԵՐՈՒՄ. Հայաստանում հիմնաբառեր ։

example1547

example1547

Մեր նախորդ աշխատանքներում բազմիցս նշվել է, որ հանրակրթական դպրոցում մաթեմատիկական հասկացությունների սահմանումների ուսուցման գործող համակարգը հեռու է բավարար լինելուց, քանի որ՝ ա) չկա հստակ մշակված մեթոդիկա, որով առաջնորդվեն ուսուցիչները, բ) դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը չի նպաստում հասկացությունների սահմանմանումների յուրացմանն ու ձևավորմանը։ Որպեսզի կարողանանք վերը նշված համոզմունքները հաստատել, անցկացրել ենք գիտափորձ ավելի քան 15 դպրոցների մաթեմատիկայի 100 ուսուցիչների շրջանում և կատարել ենք վերլուծություն։

Պարզելու համար հանրակրթական դպրոցներում երկրաչափական սահմանման դասավանդման մեթոդների իրական վիճակը, մենք իրականացրեցինք փաստահավաք փորձ, որի նպատակն էր պարզել սահմանման սահմանման դասավանդման ներկա վիճակը, պարզել `ուսուցիչները գո՞հ են դասագրքերի խնդիրների համակարգից , իմանալ սահմանման ուսուցման մեթոդաբանությունը։ դասագրքում կամ իր մեկնաբանմամբ հայեցակարգի սահմանումն է, բայց այն կիրառելի չէ հատուկ խնդիրների լուծման ժամանակ։ Գործող մեթոդաբանության համաձայն ՝ նոր ներդրված հայեցակարգը որոշելուց հետո ուսուցիչներն արագորեն անցնում են վերջինիս հատկություններն ու բնութագրերը ձևակերպելու և դրանք ապացուցելու և խնդիրները լուծելու միջոցով դրանք օգտագործելով։ Ինքնորոշման գիտելիքները ստուգելու համար բավական է աշակերտին կրկնել դասագրքի սահմանումը ՝ «Ո՞ր պատկերն է կոչվում» հարցով։ շրջանի մեջ։ Փորձեր Հանրակրթական դպրոցներում երկրաչափական սահմանումների ուսուցման իրական իրավիճակը պարզելու համար փաստացի ուսումնասիրություն կատարեք 15 դպրոցների 100 մաթեմատիկայի ուսուցիչներից ուսուցման սահմանումների ներկա վիճակի վերաբերյալ, պարզել `արդյոք ուսուցիչները գոհ են դասագրքերի խնդիրների համակարգից։ գաղափարը դասագրքի կամ անձնական մեկնաբանության միջոցով, բայց չկարողանալ այն օգտագործել հատուկ խնդիրների լուծման ժամանակ։ Նպատակը Հարցերին պատասխանելու համար ուսուցիչներին տրվեց 8 հարցից բաղկացած հարցաթերթիկ։ Նշված հարցի պատասխանները մենք վերլուծելու ենք առանձին `վկայակոչելով դրանցից յուրաքանչյուրը։ Հարցաշար Հարց 1. Ո՞րն է հասկացությունների սահմանման ձեր մեթոդը։ Ուսուցիչների կողմից նշված հարցին տրված պատասխանները շատ տարբեր էին։ Ուսուցիչներից ոմանք լավ չէին հասկանում հարցի բովանդակությունը, քանի որ սահմանման մեթոդները նշելու փոխարեն նրանք ձևակերպեցին, թե որն է հասկացությունը կամ որն է սահմանումը։ Եկեք որոշ մեջբերումներ կատարենք։ • «Հայեցակարգը մտքի տարրական ձևն է, որն արտացոլում է առարկան»։ • "Սահմանումը առարկաների և ձյան հատկություններն է"։ • «Սահմանել ՝ նշանակում է ասել, թե դա ինչ է»։ Եղել են ուսուցիչներ, ովքեր հասկացել են հարցի բովանդակությունը, բայց սխալ պատասխաններ են տվել։ Օրինակ ՝ «Հայեցակարգերի սահմանման վերաբերյալ շարադրությունների երկրաչափական մեկնաբանությունը»։ Ուսուցիչների մեծամասնության համաձայն, աքսիոմը, թեորեմը, լեման, նշանը և հատկությունները սահմանման մեթոդ են։ Եկեք մի քանի մեջբերում կատարենք։ • «Երկրաչափության մեջ սահմանման մեթոդները տարբեր են ՝ աքսիոմա, թեորեմ, լեմման, նշան, հատկություն»։ • «Կանոնները, դիտարկումը, օրինակների նշումը սահմանման մեթոդ է»։ • «Հասկացությունները կարող են սահմանվել` նկարագրելով թեորեմ, աքսիոմա, օժանդակ հայտարարություններ, սահմանումներ »։ Ուսուցիչներից երկուսն էլ նշեցին «Եթե…, ապա Another»։ Եվս երկու ուսուցիչներ նշեցին, որ դա ուղղակի սահմանման անգիր իմանալը որոշման մեթոդ է։ • «Նրանք սահմանումն ասում են անգիր, ապա բացատրում օրինակներով»։ • «Սահմանումը սահմանման միջոց է, որը ցույց է տալիս այն նկարելիս»։ Ուսուցիչներից ոմանք առանձնացրեցին սահմանումները ՝ օգտագործելով բառ առ բառ նկարազարդումներ։ Օրինակ, սահմանում և • «Սահմանման մեթոդները խոսքի միջոցով են, դիագրամների միջոցով»։ • «Հասկացությունները սահմանվում են ընդգծելով»։ Որոշ ուսուցիչներ չեն տվել հայեցակարգի սահմանումների անվանումները, բայց օրինակներ կամ բացատրություններ են օգտագործել `մի քանի դեպք նշելու համար. •« անկյունագիծը սահմանվում է որպես զուգահեռագիր, քառակուսին `ուղղանկյուն կամ անկյունագիծ»։ • «Սահմանել հայեցակարգը որպես արդեն սահմանված հասկացություններ»։ • «Նկարագրություն. Այս դեպքում առարկան ներկայացվում է որոշակի առանձնահատկություններով։ » • «Հայեցակարգը սահմանվում է նկարագրությամբ, այլ հասկացությունների փոխկապակցմամբ»։ • «Սահմանում, որը ցույց է տալիս սահմանված օբյեկտի ծագումը» և այլն։ Ուսուցիչներից 7-ը չեն պատասխանել հարցին, իսկ 5-ը նշել են այն, ես չգիտեմ։ Հարց 1 Հաճախականության տոկոսը Հարց 1-ի վերլուծություն Ոչ պատասխան Ոչ ճիշտ պատասխան Հաջորդ պատասխան Khanel Հարցը սխալ է հասկացել Սխալ պատասխան khanel Աղյուսակ 1. Պատասխանել. չգիտեմ Նկար 1. Հարց 1-ի վերլուծություն հարց 2. Կա՞ն երկրաչափական հասկացություններ, որոնք սահմանված չեն, եթե այո, ապա թվարկեք մի քանիսը։ 2-րդ հարցը ավելի շատ նման պատասխաններ տվեց ուսուցիչներին։ 100 մանկավարժներից 68-ը նշել են, որ կան երկրաչափական հասկացություններ։ Ահա որոշ պատասխաններ. (Նախնական) ելակետ • «Կետ, գիծ, ​​հարթություն»։ • «Ալիք, ուղիղ, հատված, ճառագայթ»։ • «Երկրաչափական հասկացությունները, որոնք երկրաչափության հիմքն են, սահմանված չեն, դրանք նկարագրված են։ Երկրաչափության հիմնական հասկացություններից մեկը կետն է, գիծը, հարթությունը և այլն։ 100 ուսուցիչներից 14-ը կարծում են, որ կան որոշ հասկացություններ, որոնք սահմանված չեն։ Օրինակներ. • «Ոչ, երկրաչափության դասագիրքը միակ դասագրքերից է, որը գերազանց գիտելիքներ է տալիս»։ • «Մենք չունենք, բոլոր երկրաչափական հասկացությունները սահմանված են»։ • «Ոչ, քանի որ ընդհանուր առմամբ յուրաքանչյուր հասկացություն կարող է սահմանվել ըստ իր բնութագրերի»։ • «Նույնիսկ եթե կան հասկացություններ, որոնք չունեն հստակ սահմանում, դա չի նշանակում, որ հնարավոր չէ դրանք սահմանել։ Conceptանկացած հայեցակարգ կարող է սահմանվել։ « Մյուս 18 ուսուցիչները տարբեր պատասխաններ տվեցին, ոմանք կարծում են, որ բոլոր հասկացությունները սահմանված են, բայց դասագրքերում սահմանումները դժվար է ձևակերպել։ Որոշ ուսուցիչներ կարծում են, որ միակ հասկացությունը, որը չի սահմանվում, կետն է։ Օրինակներ. • «Երկրաչափության մեջ միայն կետ հասկացությունը չունի սահմանում։ "•" Չկան այնպիսի հասկացություններ, որոնք սահմանված չեն։ Նույնիսկ տերմինը երկրաչափորեն հիմնարար է, բայց այն սահմանվում է նկարագրությամբ։ » հարթությունը համարվում է ճառագայթ և • «Երկրաչափական հասկացությունները շատ բարդ են, դրանք լավ սահմանված չեն։ Օրինակ ՝ գիծ, ​​կետ, հարթություն, շառավիղ և այլն։ Հարց 2 Հաճախականության տոկոսը Հարց 2 NoNoTable 2. Այլ Հարց 3. Եթե ուսանողները կարող են բառացիորեն ձևակերպել հասկացության սահմանում, կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ նրանք գիտեն հայեցակարգի սահմանումը։ Ուսուցիչների մեծ մասը կարճ պատասխաններ տվեց նշված հարցին ՝ այո կամ ոչ, իսկ ուսուցիչների 10% -ը նույնպես մեկնաբանեց իրենց պատասխանը։ Եկեք որոշ մեջբերումներ կատարենք։ • «Եթե ձևակերպումն արվում է անկախ քննարկումներից հետո, ապա կարելի է ենթադրել, որ, այո, այն յուրացված է»։ • «Հայեցակարգի սահմանումը բավարար է այն յուրացնելու համար, այն պետք է օգտագործվի խնդիրների լուծման ժամանակ»։ • «Սահմանումն անհրաժեշտ է, բայց ոչ բավարար։ Լրացուցիչ հարցերի կամ օրինակների օգտագործումը կարող է օգտագործվել սահմանման ճիշտ սահմանման տիրապետումը ստուգելու համար։ » • «Ուսանողների շրջանում, ովքեր բառացիորեն ձևակերպում են հայեցակարգը, կլինեն սովորողներ, ովքեր լիովին չեն տիրապետում սահմանմանը, և սովորողներ, ովքեր ունեն այդ հասկացությունը։ Դա կբացահայտվի հայեցակարգին վերաբերող հարցերի քննարկման արդյունքում։ « Ստորև կներկայացնենք թվային տվյալները ուսուցիչների կողմից երրորդ հարցի պատասխանների վերաբերյալ։ Հաջորդ հարցի նպատակը պարզաբանելն է, թե ինչպես են ուսուցիչները պարզում `ուսանողները գիտե՞ն որոշակի հասկացության սահմանում, թե ոչ։ Աղյուսակ 3. Հարց 3-ի վերլուծություն Հարց 3-ի Հաճախականության տոկոսները Այո Ոչ Հարց 4. Խնդրում ենք նկարագրել, թե ինչպես եք իմանում, արդյոք ուսանողները գիտեն որոշակի երկրաչափական հայեցակարգի սահմանում, թե ոչ։ Պատասխանները շատ տարբեր էին։ Հետաքրքիրն այն է, որ չորրորդ հարցի պատասխանը հակասում է երրորդ հարցին։ Ուսուցիչների 1/3-ը պատասխանեց հարցին. նա կարող է սահմանել հայեցակարգը », մեկը Դասավանդողը պատասխանեց երրորդ հարցին, որ« եթե ուսանողը բառացիորեն արտասանում է հասկացության սահմանումը, ապա նա գիտի հայեցակարգի սահմանումը »և պատասխանեց չորրորդ հարցին։ «Եթե ուսանողը ի վիճակի է սահմանել սահմանումը, նա ի վիճակի է այն կիրառել խնդիրների լուծման ժամանակ, ապա ուսանողը տիրապետում է հայեցակարգի սահմանմանը»։ Վերոնշյալ պատասխանների անհամապատասխանությունը ցույց է տալիս, որ. 1. Սահմանումների ուսուցումը փոխաբերական բնույթ է կրում, քանի որ ուշադրություն չի դարձվում սահմանումների կիրառման ուսանողների ունակությանը։ Օրինակ ՝ ուսանողները երբեմն պարզաբանում են «զուգահեռագիր» սահմանումը, բայց նրանք նույնիսկ չեն կարող զուգահեռագիծը ընտրել գրատախտակին գծված մի քանի քառակուսիներից, այսինքն ՝ ճանաչել այն։ 2. Որոշ ուսուցիչներ նույնիսկ անորոշ պատկերացում ունեն հասկացությունների մասին։ Հայեցակարգի սահմանումը ընկալվում է որպես դասընթացի թեմայի մի մաս, որն անհրաժեշտ է անգիր սովորել և ավարտել։ Այս հայեցակարգի և հատկությունների սահմանումը հաճախ հայտնաբերվում է։ Չորրորդ հարցին պատասխանեց ուսուցիչներից մեկը։ «Ուսանողը տիրապետում է հասկացության սահմանմանը, եթե նա ի վիճակի է թվարկել տվյալ հասկացության հատկությունները»։ Այս պարագայում ուսուցիչն ունի հստակ հասկացություն «հասկացություն» մոտ «հասկացության հատկություն»։ Ուսուցիչները, ովքեր ձեւակերպել են նշված հարցի պատասխանը ՝ հղում կատարելով 3. հարցին. «Եթե ուսանողները բառացիորեն ձևակերպեն հասկացողության սահմանում»։ Հարցվածների միայն 2% -ն է նշել, որ անհրաժեշտ է դիտարկել պարտադիր մակարդակի խնդիրներ։ «Ես առաջարկում եմ բնորոշ խնդիրներ ՝ ուղղված հարկադրանքի մակարդակին, հարցեր եմ տալիս սահմանման վերաբերյալ հակասական ենթադրություններով»։ Ուսուցիչները տվեցին այլ, հետաքրքիր պատասխաններ։ Եկեք որոշ մեջբերումներ կատարենք։ Սահմանումների սահմանումը յուրացնելու համար. «« Ամփոփում պարզ է դառնում, որ ուսանողները յուրացրել են այս կամ այն ​​սահմանման հայեցակարգը »։ • «Եթե ուսանողները հայեցակարգի սահմանումը կապում են կյանքի հետ, ապա նրանք տիրապետելու են հայեցակարգի սահմանմանը»։ 100 ուսուցիչներից 3-ը, հավանաբար, չգիտեին ՝ ինչպես պարզել ՝ իրենց աշակերտները գիտե՞ն սահմանումը, թե ոչ։ Աղյուսակ 4. Հաճախականության տոկոսը Հարց 4-ի վերլուծություն Գիտելիքը Նրանք կարող են կիրառել գիտական ​​գծեր Կանալիզացնել․ տիպի խնդիր ․ Կարող են կիրառել հատկություններՕտեռնոտ պատասխան Հարց 4 Հարց 5. Եթե ուսանողները սխալ են մեկնաբանում սահմանումը, ապա ի՞նչ քայլեր եք ձեռնարկում։ Ուսուցիչներից 27-ը կարծում են, որ եթե աշակերտը սխալ է մեկնաբանում հայեցակարգի սահմանումը, ապա անհրաժեշտ է միայն կրկնել սահմանումը։ Օրինակ ՝ «Սխալը բացատրում եմ դիագրամի միջոցով»։ օգնեք ուսանողներին դասարանում։ «Դասարանում ես կրկնում եմ այնքան ժամանակ, քանի դեռ այն աշակերտը, որը ճիշտ չի արտասանել»։ Ուսուցիչները կոչ են անում Նախորդ հարցերում մենք անդրադարձել ենք այն փաստին, որ հայեցակարգի բնութագիրը ճանաչող ուսուցիչները հայեցակարգի հատկությունները և մտածում են, որ հասկացության հատկությունների առկայության դեպքում նրանք գիտեն հայեցակարգի սահմանումը։ Նույն ուսուցիչները պատասխանեցին այս հարցին. «Եթե ուսանողը սխալ արտասանի ուսանողներին, հայեցակարգի սահմանումը կվերադարձվի։ Բոլոր 7 ուսուցիչները կարծում են, որ անհրաժեշտ է դիտարկել հակասական ենթադրություն։ բացասական օրինակներ, կամ makeEx Օրինակ. 1. «Ես փորձում եմ ուսանողներին բացատրել սխալը, բերել մի օրինակ, որը հերքում է դրա սահմանումը»։ 2. «Մենք գալիս ենք ճիշտ սահմանման ՝ նրանց սխալին հակասող ենթադրությամբ»։ Ուսուցիչներից 5-ը կարծում են, որ յուրաքանչյուր ուսանող անհատական ​​մոտեցման կարիք ունի։ «Յուրաքանչյուր դեպքի համար անհրաժեշտ է անհատական ​​վերաբերմունք»։ Ուսուցիչներից 16-ը կարծում են, որ պետք է հաշվի առնել գործնական օրինակներ (14 ուսուցիչ) կամ ստանդարտ խնդիրներ (2 ուսուցիչ)։ 10 ուսուցիչ շատ տարբեր պատասխաններ տվեց. • «Ես սխալ ժամանակ եմ տալիս աշակերտին դասագրքից անգիր սովորելու համար»։ • «Ես ուղղում եմ, հակառակ դեպքում ես թույլ եմ տալիս, որ այն նորից կրկնվի»։ • «Ես փորձում եմ յուրաքանչյուր բառի իմաստը բացատրել սահմանման մեջ»։ Հարց 5 Վերլուծություն աղյուսակ 5. Անհատական ​​վերաբերմունք Կիրառական օրինակներ Նկարչություն դասի օգնություն օգնություն Բացասական օրինակներ Սեփականության դիմում Այլ հարցումներՀաճախականության հետաքրքրություններ Հաջորդ հարցի միջոցով մենք ուզում ենք պարզել, թե արդյոք հարցմանը մասնակցող ուսուցիչները համաձայն են, որ դասագրքերը չունեն պարտադիր մակարդակի հատուկ խնդիրներ `հատուկ հասկացությունների սահմանումների ընդունման համար։ Հարց 6. Կա՞ն կրթության պարտադիր մակարդակի ստանդարտ խնդիրներ, որոնք ուղղված են ներկայիս երկրաչափության դասագրքերում հատուկ սահմանումների մշակմանը և յուրացմանը։ Եթե ​​այո, ապա թվարկեք դրանցից մեկը։ 16 ուսուցիչ կամ, այլ կերպ ասած, հարցվածների միայն 16% -ը համաձայն է մեզ հետ, 64 մանկավարժներ պատասխանեցին, որ կան այդպիսի խնդիրներ, նրանք նույնիսկ բերեցին որոշ կոնկրետ խնդիրներ։ 11 մանկավարժներ չեն պատասխանել հարցին, իսկ 9 մանկավարժներ անհասկանալի պատասխաններ են տվել։ Եկեք կատարենք թվային վերլուծություն։ Հարց 6-ի Ոչ-Ոչ-անզգայուն պատասխանների հաճախականության հետաքրքրությունների աղյուսակ 6. Ոչ-պատասխան-Պատկեր 2. Հարց -6-ի վերլուծություն Մենք առանձին-առանձին վերլուծելու ենք այն 64 ուսուցիչների պատասխանները, ովքեր կարծում են, որ դասագրքերում կան հատուկ սահմանումների պարտադիր սահմանումներ։ 17 ուսուցիչ պնդում է, որ դրանք կան, բայց դրանք շատ են, մեջբերենք պատասխաններից մեկը. • «Կան թեմաներ, բայց շատ փոքր քանակությամբ։ Բացի այդ, խնդիրները միջին բարդության են, ինչը ներառական կրթության համար չէ։ » Իսկ 47 ուսուցիչ կարծում է, որ դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը բավարար է սահմանումները լրացնելու համար։ Հետաքրքիր է, որ այն ուսուցիչները, ովքեր կարծում են, որ առկա առկա համակարգը բավարար է սահմանումը լիարժեք տիրապետելու համար, նրանք են, ովքեր կարծում են, որ հասկացության սահմանումը բնութագրում է հասկացության հատկությունները։ Հաշվի առեք մի քանի պատասխաններ. • «Կան, օրինակ, նկարիր շրջան և նկարիր դրա տարրերը, նշիր դրա հատկությունները»։ • «Կան, օրինակ, եռանկյունաձեւ միջին կետեր, բարձունքներ, բաժանարարներ կառուցելու, բանաձևեր գրելու համար»։ Հարց 7. Գոհ եք արդի երկրաչափության դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգից, որոնք ուսանողներն ամբողջությամբ կարող են յուրացնել։ Հարց տվողը վերաբերում է միայն հասկացության սահմանման յուրացմանը, բայց ընդհանուր առմամբ վերաբերում է հայեցակարգի լիարժեք տիրապետմանը, որը ներառում է հայեցակարգի սահմանման յուրացումը։ Ուսուցիչների մոտ կեսը պատասխանեց, որ գոհ է առկա առկա համակարգից ՝ հասկացություններն ամբողջությամբ յուրացնելու համար։ Հարցվածների մոտ մեկ քառորդը պատասխանել է, որ խնդիրների համակարգը բավարար չէ հասկացություններն ամբողջությամբ ուսուցանելու համար։ Հետաքրքիր է, որ հարցվածներից ոմանք բացասական պատասխաններ են տվել 6-րդ և 7-րդ հարցերին։ Օրինակ, 6-րդ հարցին պատասխանվեց, որ դասագրքերում առկա խնդիրների հասկացությունների սահմանումները լիովին յուրացված և կիրառական են, բայց 7-րդ հարցին պատասխանվեց, որ նրանք գոհ են երկրաչափության դասագրքերի խնդիրների համակարգից, որոնք նպաստում են հասկացությունների տիրապետում։ Wonderարմանում եմ, թե ինչ են հասկանում որոշ ուսուցիչներ, երբ ասում են, որ հայեցակարգը չպետք է ամբողջությամբ խթանվի։ Այն ընդգրկո՞ւմ է հայեցակարգի սահմանումը, թե՞ բավարա՞ր է անգիր իմանալ այդ սահմանումը։ Ուսուցիչներից ոմանք կարծում են, որ դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը մասամբ բավարարված է։ Նրանցից մեկը նշեց, որ «խնդիրների համակարգը բավարար է մի քանի սահմանումների դեպքում, և դրանց մեծ մասը բավարար չէ, քանի որ դրանք ներառում են միջին կամ բարդ խնդիրներ։ Խնդիրների համակարգը հեշտ չէ ղեկավարել։ « Ուսուցիչներից մեկը նշեց, որ Շարիգինի դասագրքերում, որոնք օգտագործվում են հոսքային դասընթացներում, հասկացությունները յուրացնելու համար բնորոշ խնդիրներ ընդհանրապես չկան, քանի որ առկա խնդիրները միայն չափազանց բարդ են։ Որոշ ուսուցիչներ կարծում են, որ առկա առկա համակարգը բավարար է հասկացությունները յուրացնելու համար, բայց քիչ ժամանակ է հատկացվում տվյալ հայեցակարգը դասավանդելու համար։ Ուսուցիչներից մեկը կարծում է, որ խնդիրների առկայությունը և անթերի տիրապետումը հասկացությունների լիարժեք ընկալման վրա ազդող գործոններ չեն, եթե ուսանողը ընդունակ է։ Ստորեւ ներկայացնում ենք թվային վերլուծությունը։ Աղյուսակ 7. Հաճախականության տոկոսը 7-րդ հարցի վերլուծություն 7-ի մասնակի հարց 8. Ի՞նչ մեթոդաբանություն կառաջարկեք ստուգել `արդյո՞ք սովորողը հմուտ է այս կամ այն ​​երկրաչափական հայեցակարգը սահմանելիս։ Ինչպես և սպասվում էր և սպասվում էր, ուսուցիչների կեսից ավելին պատասխանեց, որ կսովորեցնեն ուսանողներին բառացիորեն սահմանել հայեցակարգը, ուսուցիչների մոտ մեկ երրորդը պատասխանեց, որ կքննարկի դասագրքում առկա խնդիրները, և եթե ուսանողները լուծեն առաջարկվող խնդիրները, ապա միանշանակ ասում են, որ ուսանողները գիտեն սահմանումը։ Հետաքրքիր է, որ վերջիններս այն ուսուցիչներն են, ովքեր «լեման» տերմինը համարում են հայեցակարգի սահմանման ձևերից մեկը, ավելին `վերջիններս նույնացնում են« հասկացության սահմանում »և« հասկացության հատկություն »հասկացությունները։ Ուսուցիչներից ոմանք չեն պատասխանում հարցին, ոմանք էլ պարզապես սխալ են հասկացել հարցը. Հարցումների արդյունքները ապացուցեցին մեր մտահոգությունը, որ հասկացությունների սահմանումները ամբողջությամբ չեն իրականացվում դպրոցում, քանի որ. Ա) չկա հստակ մեթոդաբանություն, բ) դասագրքերի խնդիրների համակարգը բավարար չէ հասկացությունների սահմանումները լիարժեք տիրապետելու համար։ Աղյուսակ 8. Հարց 8-ի սահմանման ձևակերպման վերլուծություն Հարց 8 դասագիրք Խնդիրի մոնիտորինգ Առաջարկություն. ՀաճախականությունՀաճախականություն Ոչ պատասխան Կատարեք Նկար 3. Հարց 8-ի վերլուծություն։ Ուսուցիչներից ոմանք մեզ հետ համաձայնեցին, որ պահանջվող դասագրքերը պետք է ներառեն ստանդարտ մակարդակի պարտադիր առաջադրանքներ։ Asիշտ այնպես, ինչպես անհրաժեշտ է ունենալ հասկացությունների սահմանումների ուսուցման հստակ մեթոդաբանություն, որը կնպաստի վերջիններիս լիարժեք յուրացմանը, այնպես, ինչպես հասկացությունների սահմանումը իմանալը անհրաժեշտ պայման է, բայց ոչ բավարար։

example982

example982

Մեղադրյալի հակընդդեմ հարցման իրավունքը արդար դատաքննության սկզբունքի իրացման կարևորագույն ձևերից մեկն է։ Ազգային օրենսդրության մեջ այս ինստիտուտն առաջին անգամ ամրագրվեց նոր Սահմանադրության մեջ` առաջացնելով ճյուղային օրենսդրության մեջ համապատասխան փոփոխություններ իրականացնելու անհրաժեշտություն, ինչն էլ նախատեսվեց Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում։ Հոդվածում ուսումնասիրվել է նախագծով առաջարկվող կարգավորումը, վերլուծվել ՄԻԵԴ պրակտիկան` կապված կոնվենցիայով սահմանված մեղադրյալի այդ իրավունքի իրագործման հետ, որոշ համեմատականներ են անցկացվել ԱՄՆ-ում գործող կարգավորումների հետ։

ՄԵՂԱԴՐՅԱԼԻ ՀԱԿԸՆԴԴԵՄ ՀԱՐՑՄԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԸ՝ ԸՍՏՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻՄեղադրյալի հակընդդեմ հարցման իրավունքը քրեական դատավարության կարևոր ինստիտուտներից մեկն է, որը լայնորեն կիրառվում է արտասահմանյան երկրների պրակտիկայում` ամրագրված լինելով տարբեր մակարդակի ակտերում։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը չի սահմանումնման իրավունք, միևնույն ժամանակ այն ամրագրված է ՀՀ կողմից վավերացված այնպիսի միջազգային իրավական ակտերում, ինչպիսիք են՝ «Մարդուիրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիան (այսուհետ` Եվրոպական կոնվենցիա) և «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագիրը (Հոդված 14, 3-րդ կետ, ե ենթակետ)։ Այս ինստիտուտի հիմնական բովանդակությունը հանգում է հետևյալին. «Քրեական հանցագործություն կատարելու մեջմեղադրվող յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի հարցաքննելու իր դեմ ցուցմունքտվող վկաներին կամ իրավունք ունենալու, որ այդ վկաները ենթարկվեն հարցաքննության, և իրավունք ունենալ կանչելու ու հարցաքննելու իր օգտին ցուցմունք տված վկաներին նույն այն պայմաններում, ինչ իր դեմ ցուցմունք տվածվկաները» (Հոդված 6, 3-րդ կետ, դ ենթակետ)։ Մեղադրյալի հակընդդեմ հարցման իրավունքի իրացումը կոչված է ապահովելու քրեական դատավարության այնպիսի սկզբունքների արդյունավետ իրականցումը, ինչպիսիք են` գործի արդարացի քննության իրավունքը, կողմերիմրցակցությունը, մեղադրյալի պաշտպանության իրավունքը։ Հատկապես ակնառու է այս ինստիտուտի կապը մրցակցության սկզբունքի հետ։ Ինչպես իրավացիորեն նշում է Հ. Հ. Ղուկասյանը` նախագծի տրամաբանությամբ մրցակցության մոդելի անկյունաքարերը դրված են մի քանի ելակետային դրույթներում, որոնցից մեկն էլ դատապարտման անթույլատրելիությունն է միայն կամառավելապես այնպիսի անձի ցուցմունքի հիման վրա, որի հակընդդեմ հարցման հնարավորություն տվյալ մեղադրյալը կամ նրա պաշտպանը կամ նրաներկայացուցիչը չեն ունեցել1։ Ակնհայտ է, որ զրկելով մեղադրյալին իր դեմցուցմունք տված անձին հարցաքննելու իրավունքից և դատաքննության փու1 Տե՛ս Հ. Ղուկասյան, Մրցակցության գաղափարախոսությունը ՀՀ քրեական դատավարությաննոր օրենսգրքի նախագծում// ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի հիմնախնդիրներ, «ՀՀ իրավաբանների միություն», Երևան, 2014, էջ 69-70։ լում միայն հրապարակելով չներկայացած վկայի ցուցմունքները` դատարանըկիրականացնի մեղավորության ապացուցման գործառույթ` արդյունքում ոտնահարելով կողմերի հավասարության և մրցակցության սկզբունքները։ Նման պարագայում գործի ըստ էության քննության ժամանակ դատարանը, հնարավորություն չտալով մեղադրյալին հակընդդեմ հարցման միջոցովներկայացնել և հիմնավորել սեփական դիրքորոշումը, զրկված կլինի գործիհանգամանքներին օբյեկտիվ գնահատական տալու, դրանց հիմնավորվածությունն ու ապացուցվածությունը հաստատելու, գործի դատաքննության ընթացքում առաջացող հակասությունները վերացնելու հնարավորությունից։ Իսկ որպես հետևանք չի կարող իր ամբողջ ծավալով ապահովվել արդար դատաքննության և դատարանի անկողմնակալության սկզբունքների իրացումը։ Առաջին անգամ ազգային օրենսդրության մեջ այս ինստիտուտն իր ամրագրումը ստացավ Սահմանադրության մակարդակով (6.12.2015)` «Մեղադրանքից պաշտպանվելու իրավունքը» վերնագիրը կրող հոդվածի տակ. «Հանցագործության համար մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք ունի իր դեմ ցուցմունքտվող անձանց հարցման ենթարկելու իրավունք, կամ որ այդ անձինք ենթարկվեն հարցման, ինչպես նաև, որ իր օգտին ցուցմունք տվող անձինք կանչվեն ևհարցաքննվեն նույն պայմաններով, ինչ իր դեմ ցուցմունք տված անձինք»։ Սահմանադրության մեջ նման նորամուծություն անելն արդեն իսկ առաջացնում է ճյուղային օրենսդրության մեջ համապատասխան փոփոխություններկատարելու անհրաժեշտություն։ Դրան համապատասխան՝ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում տեղ են գտել մեղադրյալի հակընդդեմ հարցման իրավունքին առնչվող մի քանի դրույթներ։ Այսպես 43-րդ հոդվածը սահմանում է. «Մեղադրյալը սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով իրավունք ունի հակընդդեմ հարցման ենթարկել իր դեմ վկայած անձանց, կամ, որայդ անձինք ենթարկվեն հակընդդեմ հարցման, ինչպես նաև, որ իր օգտինվկայող անձինք կանչվեն և հարցաքննվեն նույն պայմաններով, ինչ իր դեմվկայած անձինք»։ Ինչպես տեսնում ենք, օրենսգրքի առաջարկվող կարգավորումը ինստիտուտը ներկայացնում է իրավունքի տեսքով, նախագիծը ուղղակիորեն չիպարտադրում հետաքննության մարմնին հնարավորություն տալ մեղադրյալին՝ հարցեր տալու վկային, եթե կողմը չի միջնորդում դրա համար։ Միևնույնժամանակ Նախագծի 22-րդ հոդվածի 7-րդ կետի համաձայն՝ մեղադրյալի դատապարտումը չի կարող միայն կամ առավելապես հիմնվել այնպիսի անձիցուցմունքի վրա, որի հակընդդեմ հարցման հնարավորություն տվյալ մեղադրյալը կամ նրա պաշտպանը կամ ներկայացուցիչը չեն ունեցել։ Ստացվում է,որ այն դեպքում, երբ գործի լուծման համար ձեռք է բերվել էական նշանակության ցումունք, սակայն մեղադրյալի հակընդդեմ հարցման իրավունքը չի ապահովվել, առաջանում է կազուսային իրավիճակ. առկա է թույլատրելի և վերաբերելի ապացույց, որ չի կարող անհրաժեշտ չափով օգտագործվել գործովվճիռ կայացնելու համար։ Սրանից կարելի է եզրակացնել, որ այդ ինստիտուտը,լինելով իրավունք մեղադրյալի համար, նաև պարտականություն է հետաքննության մարմնի համար, քանի որ, ինչպես տեսնում ենք, հակընդդեմ հարցմանիրավունքի իրացումը բխում է գործի լրիվ և բազմակողմանի լուծման պահանջից։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ` նաև Եվրոպական դատարան) իր նախադեպային որոշումներում բազմիցս ընդգծել է, որմեղադրյալին պետք է տրամադրվի հնարավորություն՝ հարցեր ուղղելու վկաներին։ 2 Եթե վկային հարցաքննելու վերաբերյալ մեղադրյալի կողմից ներկայացված միջնորդությունը պարտադիր բնույթ չունի, բայց միևնույն ժամանակբավականին հիմնավորված է, անմիջականորեն կապված է մեղադրանքի հետև կարող է ուժեղացնել պաշտպանության կողմի դիրքերը կամ նույնիսկ բերելմեղադրյալի արդարացմանը, ներպետական մարմինները պարտավոր են ներկայացնել ծանրակշիռ փաստարկներ միջնորդությունը մերժելու համար3։ Մեկ այլ գործով էլ սահմանվել է, որ մեղադրյալի` դատարանի ներկայությամբ կարևոր վկայի հետ առերեսման հնարավորությունը արդար դատաքննության հիմնարար տարրերից մեկն է4, և եթե մեղադրանքը կառուցված էվկաների ցուցմունքների վրա, անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր դեպքում ապահովել մեղադրյալին հարցեր տալու հնարավորությամբ։ Եթե մեղադրյալի և մեղադրանքի վկայի ցուցմունքների միջև առկա են հակասություններ, քննիչնայդ դեպքում պետք է դիտարկի առերեսման անցկացման հնարավորությունըորպես պարտականություն5։ Սույն հոդվածի շրջանակներում անհրաժեշտ ենք համարում քննարկմանառարկա դարձնել այն անձանց սուբյեկտային կազմը, որոնց հակընդդեմ հարցման ենթարկելու հնարավորությունը պետք է տրվի մեղադրյալին։ Այսպես՝ ՀՀՍահմանադրության տեքստում կիրառվում են «ցուցմունք տվող անձ», Նախագծում՝ «վկայած անձ», իսկ Եվրոպական կոնվենցիայում՝ «ցուցմունք տվողվկա» հասկացությունները։ Եվրոպական դատարանը «Դամիր Սիբգատուլիննընդդեմ Ռուսաստանի գործով» նշել է, որ Եվրոպական կոնվենցիայի տեքստումկիրառվող «վկա» եզրույթը պետք է մեկնաբանել ավտոնոմ (ինքնավար) ձևով։ Գործում Իվանովոյի տարածաշրջանային դատարանը այլ ապացույցների հետմեկտեղ դիտարկել է նաև թվով 10 վկաների և պարոն Ա-ի` հանցագործությանենթադրյալ հանցակցի արտահայտած պնդումներն այն դեպքում, երբ վերջինսվկայի դատավարական կարգավիճակ չուներ։ Ո՛չ վկաները, ո՛չ էլ պարոն Ա-ն2 Տե՛ս Мельников против Российской Федерации, 14.01.2010 թ., գանգատ N 23610/03, կետեր77-82։ 3 Տե՛ս Topic v. Croatia 10.10.2013, գանգատ N 51355/10, կետ 42։ 4 Տե՛ս Tarau v. Romania 24.05.2009, գանգատ N 3584/02, կետ 74։ 5 Տե՛ս Андандонский против Российской Федерации, 28.09.2006 թ., գանգատ N 24015/02, կետ52։ ժյուրիի կամ դատարանի առջև չէին կանգնել։ Եվրոպական դատարանը նշումէ, որ նախաքննության փուլի համար նրանց ներդրումը, ունենալով ծանրակշիռնշանակություն, ձևակերպվել էր գրավոր ձևով, ընթերցվել դատարանում և օգտագործվել մեղադրյալի դեմ որպես ապացույց6։ Ըստ էության, Եվրոպականդատարանի նախադեպային իրավունքում արտահայտված գաղափարն այն է,որ «վկա» եզրույթն անհրաժեշտ է մեկնաբանել` վերացարկվելով ազգային օրենսդրական ձևակերպումներից` հիմքում դնելով մեղադրյալի դեմ վկայած լինելու փաստը։ Եվրոպական դատարանն իր մի շարք նախադեպային որոշումներում նշել է, որ Եվրոպական կոնվենցիայի «իմաստով վկա» հասկացությանտակ են մտնում նաև համակատարողնեը7, մասնագետրը8 և տուժողը9։ Տրոֆիմովն ընդդեմ Ռուսաստանի գործով ներպետական դատարանը, մեղավորճանաչելով համակատարողներին թմրամիջոցների իրացման մեջ, հիմնվել է առավելապես համակատարողներից մեկի` Ս-ի` դատական քննության ժամանակ տված ցուցմունքների վրա։ Գործի մեջ, մասնավորապես, նշվում է, որ Ս-նթմրամիջոցների պահման և իրացման միակ ուղղակի վկան էր, իսկ գործիմյուս վկաների տված ցուցմունքներն ունեին ոչ անմիջական բնույթ։ Տարածաշրջանային դատարանն ընդգծել է, որ վերջինիս հարցաքննությունը մեղքիհաստատման համար ուներ վճռորոշ նշանակություն։ Նման հանգամանքներում ակնառու է, որ նախաքննության փուլում տրված ցուցմունքներն ունեն առանձնահատուկ կարևորություն՝ անձին մեղավոր ճանաչելու համար, և չնայած դրան` իշխանությունները առերեսում չեն իրականացրել։ Արդյունքում Եվրոպական դատարանը եզրակացրել է, որ նման պարագայում համակատարողը, հաշվի առնելով կոնվենցիայի նպատակները, դիտարկվում է որպես վկա, ուստի այդ իրավիճակում առկա է կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 3-րդ կետի դ ենթակետի միջև։ Մեղադրյալի հակընդդեմ հարցման, այսպես կոչված, կոնֆրոնտացիայիիրավունքն իր ամրագրումն է ստացել նաև ԱՄՆ-ի Սահմանադրության 6-րդուղղման տեքստի մեջ։ Մասնավորապես այն սահմանում է, յուրաքանչյուր քրեական վարույթի շրջանակներում մեղադրյալը պետք է օգտվի իր դեմ ցուցմունք տված վկաների կոնֆրոնտացիայի ենթարկելու իրավունքից10։ Ընդորում՝ «Քրոֆորդն ընդդեմ Վաշինգտոնի» գործում այս ինստիտուտը ստացել էբավականին հետաքրքիր մեկնաբանում, և առանձնացվել է երկու կարևորհանգամանք11.6 Տե´ս Damir Sibgatullin v. Russia, 28.05.2014 թ., գանգատ N 1413/05, կետ 45։ 7 Տե՛ս Case of Trofimov v. Russia, 02.03.2009 թ., գանգատ N 1111/02, կետ 37։ 8 Տե՛ս Case Of Doorson v. The Netherlands, 26.03.1996 թ., գանգատ N 20524/92, կետ 72։ 9 Տե՛ս Case of Vladimir Romanov v. Russia, 24.07.2008 թ., գանգատ N 41461/02, կետ 97։ 10 Տե՛ս Sixth Amendment to The United States Constitution, https։ //www.law.cornell.edu/constitution/sixth_amendment (8.05.2016 թ. դրությամբ)։ 11 Տե՛ս Crawford v. Washington, 2004https։ //en.wikipedia.org/wiki/Crawford_v._Washington (8.05.2016 թ. դրությամբ)։ Վկան այնպիսի ցուցմունքներ կրող անձն է, որոնք ուղղված են գործի համար նշանակություն ունեցող փաստերի հաստատմանը։ Միևնույն ժամանակ սահմանվել է վկայության «ցուցմունքային» լինելուպահանջ` ներկայացնելով մասնավոր օրինակ։ Այսպես՝ վկայությունը համարվում է ոչ «ցուցմունքային», եթե այն կատարվել է ոստիկանության կողմից հարցաքննության ժամանակ այնպիսի պայմաններում, որոնք օբյեկտիվորեն վկայում են, որ դրա հիմնական նպատակն է հնարավորության չափով աջակցություն տրամադրել ոստիկանությանը հրատապ և արտակարգ հարցի կարգավորման համար։ «Ցուցմունքային» էլ կհամարվի այն պարագայում, երբ բացակայում են հրատապ, արտակարգ հանգամանքներ, և հիմնական նպատակըհետաքննության համար կարևոր նշանակություն ունեցող դեպքերի, իրադարձությունների հաստատումը, ապացուցումն է։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ, փաստացի, ավտոնոմ մեկնաբանումէ կիրառվում նաև ԱՄՆ-ում, և հիմնական չափանիշը գործի համար նշանակություն ունեցող հանգամանքների վերաբերյալ տեղեկությունների տիրապետելնէ` անկախ դատավարական կարգավիճակից։ Սակայն եթե կոնվենցիայով ինստիտուտը ներկայացվում է որպես իրավունք, ամերիկյան սահմանադրությամբայն սահմանվում է որպես պարտականություն։ Դրանով էլ պայմանավորված էվկայությունների դասակարգումը ցուցմունքայինի և ոչ ցուցմունքայինի։ Ոչցուցմունքայինի օրինակ կարող ենք համարել այն իրավիճակը, երբ ցուցմունքէ վերցվում՝ նախկինում տրվածը ճշգրտելու համար, այդ դեպքում հակընդդեմհարցումն իրականացնելու պարտականություն չի առաջանում։ Այսինքն՝ նմանդասակարգումը միտված է ընդգծելու ինստիտուտի իրացման անհրաժեշտությունը գործի համար էական նշանակություն ունեցող ցուցմունքների առնչությամբ։ Ինտիտուտը ամրագրելով որպես իրավունք՝ կարող են առաջանալ որոշակի ռիսկեր այն դեպքում, երբ համապատասխան միջնորդությունը չի բավարարվում։ Ճիշտ է` նման պարագայում առկա է նաև բողոքարկման հնարավորությունը, սակայն, կարծում ենք, մեղադրյալի իրավունքների առավելագույնսպաշտպանության պահանջից բխում է հակընդդեմ հարցման իրավունքը դիտել որպես պարտականություն։ Արդար դատաքննության և մասնավորապես պաշտպանության իրավունքի համատեքստում առանձնահատուկ կարևորելով հակընդդեմ հարցման իրավունքը` Եվրոպական դատարանը, այդուհանդերձ, սահմանել է նաև այդ իրավունքի իրավաչափ սահմանափակման առանձին պայմաններ։ Ընդհանուրառմամբ Եվրոպական դատարանի դիրքորոշումն այն է, որ Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 3-րդ կետի (դ) ենթակետի համաձայն` մինչև մեղադրյալին դատապարտելը դռնբաց դատական նիստում նրա ներկայությամբպետք է դիտարկվեն իր դեմ ներկայացված բոլոր ապացույցները` նպատակ ունենալով ապահովել մրցակցության սկզբունքի իրացումը։ Միևնույն ժամանակ,Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն, բացառություններն այդ սկզբունքից հնարավոր են, եթե դա չի խախտում պաշտպանության իրավունքը, որը պահանջում է, որ մեղադրյալին ներկայացվի պատշաճ ևբավարար հնարավորություն՝ ներկայացնելու առարկություններ վկայի ցուցմունքների վերաբերյալ և հարցաքննելու նրան ցուցմունք տալու պահին կամդատական քննության հետագա փուլերին12։ Վերոնշյալ սկզբունքի ապահովման համար Էլ առանձնացվել են հետևյալ պահանջները. նախ անհրաժեշտ էվկայի չներկայանալու հիմնավոր պատճառ, և երկրորդ, եթե մեղադրանքըհիմնվում է միայն կամ առավելապես այն անձի տված ցուցմունքների վրա, որին մեղադրյալը չի կարողացել որևէ կերպ հարցաքննել նախաքննության ժամանակ կամ դատաքննության ընթացքում, պաշտպանության իրավունքներըսահմանափակված են առավել չափով, քան թույլատրվում է 6-րդ հոդվածով։ Վկայի չներկայանալու համար հարգելի պատճառի առկայության հարցը պետքէ քննվի նախքան այն բանի պարզելը, թե հանդիսանո՞ւմ է արդյոք նման ապացույցը միակը կամ վճռորոշը։ Եթե վկան ինքը չի ներկայանում ցուցմունք տալուհամար, պարտադիր կարգով անհրաժեշտ է պարզել բացակայության հիմնավորվածությունը13։ Նախադեպային իրավունքում արտահայտված վերոհիշյալ դիրքորոշումները Եվրոպական դատարանը վերահաստատել է նաև «Գաբրիելյանն ընդդեմՀայաստանի» գործի քննության շրջանակներում` նշելով, որ վկայի բացակայությունը երկրից դեռևս հարգելի պատճառ ու բավարար հիմք չէ որ կարդարացնի այդ վկային չհարցաքննելը և իր ցուցմունքները չներկայացնելը։ Եթե վկանբացակայում է երկրից, որտեղ վարույթն ընթանում է, դա ինքնին բավարար չէ6-րդ հոդվածի 3-րդ կետի (դ) ենթակետի պահանջները բավարարելու համար,որը պայմանավորվող պետություններից պահանջում է ձեռնարկել դրականքայլեր՝ մեղադրյալին հնարավորություն ընձեռելով հարցաքննել իր դեմ ցուցմունք տված վկաներին։ Այդպիսի միջոցառումները կազմում են պայմանավորվող պետությունների կողմից կատարման ենթակա պարտավորություններիմաս, որը պետք է երաշխավորի 6-րդ հոդվածով նախատեսված իրավունքներիարդյունավետ իրականացումը14։ Վճռաբեկ դատարանը «Արտակ Գաբրիելյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործով Եվրոպական դատարանի վերոհիշյալ վճռի` որպես նոր հանգամանքի հիմքով հարուցված` դատական ակտի վերանայման վարույթի շրջանակներում ևսմեկ անգամ շեշտել է, որ. «(,,,) եթե մեղադրյալին դատավարության որևէ փուլումհնարավորություն չի տրվում հարցեր ուղղելու իր դեմ ցուցմունք տված վկային,12 Տե՛ս Hummer v. Germany, 19.07.2012թ., գանգատ N 26171/07, կետ 38։ 13 Տե՛ս Al- Khawaja and Tahery v. the United Kingdom, 15.12.2011թ., գանգատ N 26766/05 and22228/06, կետ 120։ 14 Տե՛ս «Գաբրիելյանն ընդդեմ Հայաստանի», 10.07.2012 թ., գանգատ N 8088/05, կետեր 78, 8184։ ապա նա զրկվում է արդար դատաքննության իրավունքից։ (…) Այդպիսի ապացույցն օգտագործելու համար անհրաժեշտ է պահպանել երկու պահանջ, այն է՝ա) պետք է լինի հարգելի պատճառ՝ վկայի չներկայանալու համար,բ) անձի դատապարտումը ամբողջապես կամ վճռական չափով չպետք էհիմնված լինի այդպիսի ապացույցի վրա։ Այլ խոսքով՝ հակընդդեմ հարցման իրավունքով չապահովված վկայի ցուցմունքը մեղադրական դատավճռի հիմքում դնելն արդար դատաքննության իրավունքի խախտման չի հանգեցնի, եթե վկայի բացակայությունը եղել է արդարացված, և եթե այդ ապացույցը վճռական կշիռ չի ունեցել անձի մեղքը հաստատող ապացույցների զանգվածում։ Ընդ որում՝ նման ապացույցն օգտագործելուհամար դատարանը պարտավոր է ներկայացնել պատշաճ պատճառաբանություններ։ Եվրոպական դատարանը շեշտել է, որ նույնիսկ այն դեպքում, երբ բացակայող վկայի ցուցմունքը միակ կամ վճռորոշ ապացույցը չէ, վկային չհարցաքննելու համար լավ պատճառաբանություն չներկայացնելը հանգեցնում էարդար դատաքննության իրավունքի խախտման»15։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ այն հարցի պարզումը, թե արդյոքվկայի չներկայանալը հարգելի է, թե ոչ հարգելի, որպես պոզիտիվ պարտականություն՝ դրվում է պետության վրա, ընդ որում՝ պարզապես արձանագրել, ինչպես նախորդ վճռում, որ վկան տվյալ պահին երկրից բացակայում է, ոչ միկերպ չի կարող մեկնաբանվել որպես վկային չհարցաքննելու հարգելի հիմնավորում։ Հնարավոր են իրավիճակներ, երբ հակընդդեմ հարցման իրավունքի իրացումը վկայի ներգրավմամբ հնարավոր չէ, և առաջանում է այնպիսի ապացույցների օգտագործման անհրաժեշտություն, որ ձեռք են բերվել նախաքննության փուլում, ինչպես, օրինակ, վկայի մահվան դեպքում, կամ եթե նա օգտվումէ լռելու իրավունքից, եթե համապատասխան մարմինների գործողությունները`ուղղված անձին բերման ենթարկելուն, արդյունքի չեն բերել։ Եվրոպական դատարանը նշել է, որ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ վկայի բացակայությունը կարող է բացասաբար ազդել պաշտպանության իրավունքի վրա, եթեվկան չի քննվել դատավարության նախորդ փուլերից որևէ մեկում, վկաներիգրավոր ձևակերպված ցուցմունքների օգտագործումը ցուցմունքների անմիջական տալու փոխարեն պետք է կիրառվի որպես ծայրահեղ միջոց16։ Այս առումով հարկ է նշել, որ Նախագիծն ուղղակիորեն նախատեսում է ցուցմունքների ինչպես նաև դրան կցված հավելվածների (նկարների, գծագրերի, սխեմաների, լուսանկարների, ձայնագրությունների, տեսագրությունների, նկարա15 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարան, քրեական գործ թիվ ՎԲ-04/13, 13.09.2013 թ.։ 16 Տե՛ս Al- Khawaja and Tahery v. the United Kingdom, 15.12.2011 թ., գանգատ N 26766/05 and22228/06, կետ 125։ հանումների, տեսաֆիլմերի) հրապարակման հնարավորությունը դատաքննության ընթացքում հետևյալ դեպքերում. • մինչդատական վարույթում անձի ցուցմունքը սույն օրենսգրքի պահանջներին համապատասխան դեպոնացվել է. • առկա է էական հակասություն անձի՝ դատարանում և նախկինումտված ցուցմունքների միջև. • օգտվելով իր սահմանադրական իրավունքից՝ մեղադրյալն իրավաչափորեն հրաժարվել է դատարանում ցուցմունք տալուց. • անձը մահացել է, և մինչդատական վարույթում ծանր հիվանդությանհիմքով տվյալ անձի ցուցմունքի դեպոնացման անհրաժեշտությունըողջամտորեն բացակայել է։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում հատկապես ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտը. Նախագծի 312-րդ հոդվածի համաձայն` «ցուցմունքների դատական դեպոնացումը կատարվում է՝ 1) մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի արժանահավատության ապահովմաննպատակով՝ քննիչի միջնորդությամբ. 2) դատաքննությանը ներկայանալուհնարավորություն չունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցանկացած անձից արժանահավատ ցուցմունք ստանալու նպատակով՝ քննիչի կամվարույթի մասնավոր մասնակցի միջնորդությամբ»։ Սրանից կարող ենք հետևություն անել, որ նման ինստիտուտի ներդրումը մեծապես նպաստում է հակընդդեմ հարցման իրավունքի իրացմանը։ Այսպիսով՝ կարող ենք եզրակացնել, որ մեղադրյալի հակընդդեմ հարցմանիրավունքի ներդրումը ազգային օրենսդրության մեջ բավականին առաջադիմական քայլ է, որը կնպաստի արդար դատաքննության իրավունքի արդյունավետ իրականացմանը։ Լուիզա ՄելիքսեթյանՄԵՂԱԴՐՅԱԼԻ ՀԱԿԸՆԴԴԵՄ ՀԱՐՑՄԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԸ՝ ԸՍՏ ՔՐԵԱԿԱՆԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻԲանալի բառեր` հակընդդեմ հարցման իրավունք, մրցակցություն, արդար դատաքննություն,վկա, մեղադրյալ, ցուցմունք տվող անձ, կոնֆրոնտացիաԱմփոփում։

example1432

example1432

Գրադարանը հնագույն մշակութային գործիքներից մեկն է Հայաստանում։ Գրադարանի զարգացման գործում ներկայումս առկա է զգալի անկում` ի հակադրումն ժամանակակից հասարակության, և սույն երևույթը հատկապես նկատելի է հանրային գրադարաններում։ Դպրոցական գրադարանը ապահովում է ոչ միայն տեղեկատվություն և գաղափարներ, որոնք առանցքային են ժամանակակից տեղեկատվական հասարակությանը հաջողությամբ ինտեգրվելու համար, այլև խթանում է ընթերցողի զարգացման անհրաժեշտությունը։ Հոդվածում քննարկվում են ժամանակակից կրթական միջավայրում դպրոցական գրադարանի տեղը, ՀՀ-ում մարզային գրադարանների հիմնական խնդիրը, և ինչպիսի դեր կարող են նորարարական գրադարանները խաղալ մանկավարժական պրակտիկայում։

Worldամանակակից աշխարհի արագ զարգացման հետ մեկտեղ փոխվում են ընթերցանության պահանջները ՝ ուսանողներին այն մատչելի դարձնելու համար։ Էլեկտրոնային և թվային հրատարակություններին զուգահեռ ՝ մեծ նշանակություն են ստացել հանրային մտավոր և ստեղծագործական կարողությունների զարգացման, վերջիններիս նոր հետաքրքրասիրությունը մշակելու և բավարարելու արդյունավետ միջոց։ Հայաստանի մարզային գրադարաններն ունեն բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք թույլ չեն տալիս նրանց ծառայել իրենց վերջնական նպատակին, ներառյալ ֆիզիկական վիճակը, գրադարանները `անձնակազմի պակաս, ներքին հարդարանք, հմուտ կադրերի պակաս, գրադարանային մասնակի և թերի գործունեություն։ Այնուամենայնիվ, ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ աշխարհի ամենանորարար գրադարանների փորձը կարող է հաջողությամբ կիրառվել հայ իրականության մեջ և կարելի է մտածել սեփական նորմերի մշակման մասին, ինչը ժամանակի թելադրանք է։ Մասնավորապես, խոսվում է այն մասին, թե ինչպես գրադարանը կարող է դառնալ ուսանողական քննարկումներ կազմակերպելու, ուսանողին աշխարհի լավագույն գրականությունը հաղորդակցելու, ուսանողին գրադարանային աշխատանքով ապահովելու միջոց, ինչպես ասվում է շարժական գաղափարի մասին։ գրադարաններ Կրթության ոլորտում գործընթացները, որոնք կբարձրացնեն կրթության որակը և արդյունավետությունը, չափազանց կարևոր են մեր երկրում տեղի ունեցող փոփոխություններում։ Կրթության որակի բարելավումը կապահովի բարձր մասնագիտական ​​ունակություններ և հմտություններ ունեցող մասնագետների պատրաստում, որոնց կարիքը այսօր Հայաստանին առավել քան երբևէ է։ Որպես մայրենիի ուսուցիչ ՝ մենք մտահոգված ենք դասավանդման հիմնարար խնդիրներով։ Գաղափարը տարածվել է այն մասին, որ մեր ժամանակ երեխաները չեն ցանկանում սովորել, կարդալ, որ այլ հետաքրքրություններ ունեն և խուսափում են գրքերից։ Բայց եկեք մի փոքր խորանանք մակերեսի մեջ, և հստակ ուրվագծվելու են մի շարք շատ կարևոր հանգամանքներ, որոնք, առանց երկմտելու, կարելի է ասել, որ խանգարում են սովորել ուղղակի «անուղղակի միջոցներով»։ Առաջին հերթին անհրաժեշտ է առանձնացնել տրամադրված դասագրքը, առարկայական ծրագրերը, նյութը յուրացնելու համար տրամադրված ժամանակի չափը, առարկաների նյութատեխնիկական բազան, բարձր մասնագիտացված մանկավարժների գործունեությունը և այլն։ Հարկ է նշել նաև, որ առարկաների դասավանդման արդյունավետությունը ապահովող լաբորատորիաների, գրադարանների, հետազոտական ​​հիմքերի առկայությունը դառնում է հատկապես արտադասարանական և արտադպրոցական գործունեության կազմակերպման համար։ Մասնավորապես, մենք պետք է առանձնացնենք հանրապետության դպրոցական գրադարանների (հատկապես գյուղական դպրոցների) վիճակը, որոնց մեծ մասը շենքի պայմանները, գրքերի ֆոնդը, ընթերցասրահների բացակայությունը, ոչ ժամանակակից ինտերիերը խոչընդոտում են դրանց նպատակային գործունեությանը։ Մեր դիտարկումները ցույց են տվել, որ այդ խնդիրները հատկապես ակնհայտ են գյուղական դպրոցներում, չնայած քաղաքային դպրոցների գրադարանները նույնպես պետք է ներառեն աշխարհի առաջադեմ գրադարանների հաջողված փորձը կամ վերջիններիս հիման վրա նոր մոտեցումներ մշակեն։ Պարզապես անհնար է պատկերացնել երեխայի զարգացումը `առանց գիտության, տեխնոլոգիայի և մշակույթի վերջին նվաճումների հաղորդման։ Իսկ մայրենի լեզուն առանց գրքերի դասավանդելը լրացուցիչ գրադարանային լրացուցիչ ռեսուրսներ է։ Դիտարկումները ցույց են տալիս, որ արտադասարանական գործողությունները, որոնք լրացնում են ուսուցման գործընթացը, արդյունավետ դպրոցական գրադարանների, լաբորատորիաների, հետազոտական ​​հիմքերի առկայությունը։ Cանաչողական հետաքրքրությունների ձևավորումն ավարտին հասցնելու համար անհրաժեշտ է ապահովել ուսանողի կապը գրքի աշխարհին գրքի հետ, ինչը կնպաստի սովորողի գիտելիքների ընդլայնմանը և խորացմանը։ Հետևաբար, նրանք, ըստ GI Shchukina- ի ուսանողների հետաքրքրասիրության և հետաքրքրասիրության, գոհ չեն ճիշտ և ուղղորդված արտադպրոցական և արտադպրոցական գործունեությունից, որոնք իրենց տարբեր ձևերով ապահովում են ուսանողների դաստիարակության և ուսուցման փոխազդեցությունը [3, էջ։ Մեր դիտարկումների համաձայն (այցելություններ Շիրակի մարզի տասնյակ գրադարաններ), գյուղական դպրոցների և համայնքային գրադարանները գտնվում են հատկապես անմխիթար վիճակում, նույնիսկ դրանցից շատերը վաղուց դադարել են գործել, ուստի դժվար է պատկերացնել, թե որքանով է սահմանափակվում ուսումնական գործունեությունը։ արտադպրոցական գործընթացը. Մեր կարծիքով, կրթության խնդիրների համակարգը դեռ պետք է ներառի արդիականացման, գրադարանային ցանցի կառուցվածքի տիպաբանության, գրադարանավարության, ինչպես նաև գրադարանային ֆոնդերի համալրման, տպագիր աշխատանքների նկարագրության, դասակարգման և պահպանման խնդիրներ։ Մենք դա համարում ենք գրադարանավարների կողմից գրադարանավարության ոլորտում վերապատրաստված գրադարանավարների «գործունեություն»։ զարգացում [2, p. 36]։ ընթերցանության ապահով մոտեցում։ Գաղտնիք չէ, որ աշխարհի լավագույն գրադարաններն օգտագործում են նորարարական մոտեցումներ, ինչպիսիք են այցելուների կողմից բաղադրատոմսերի պատրաստումը `համապատասխան պատրաստման համապատասխան մասնագետների կողմից։ Օրինակ ՝ Alpabet Soup գրադարանում, որը նորարարական գրադարանների լավագույն տասնյակում է (հիմնադրվել է Շոտլանդիայի կառավարության աջակցությամբ 2014 թ.), Դպրոցականներն ու ավելի մեծ երեխաները կարող են ոչ միայն օգտագործել գրքերի հարուստ ցուցակը, այլև սովորել պատրաստել պարզ բաղադրատոմսեր որքան հնարավոր է մատչելի։ , Բացի այդ, ՏՏ լուծումների միջոցով կազմակերպվում են անվճար գրադարանային օրեր հեքիաթներ կարդալու համար։ Առողջ ապրելակերպի խնդիրները գերակա են ոչ միայն զարգացող, այլև զարգացած երկրներում, որտեղ ավելորդ քաշ ունեցող երեխաների թիվը զգալի է։ Մեր կարծիքով, նման փորձ կարող է կիրառվել նաև ՀՀ հանրային գրադարաններում `հաշվի առնելով այն փաստը, որ գյուղական և համայնքային տարածքներում, սեփական այգիները, այգիները և, հետևաբար, սննդի լրացուցիչ ծախսերը կարող են կրճատվել կամ ամբողջությամբ փոխհատուցվել։ Սովորողի համար օգտակար կլինի, եթե դպրոցի էլեկտրոնային հատվածը ստեղծվի և պահպանվի հեղինակներին նվիրված միջոցառումներով, որպեսզի սովորողը հնարավորություն ունենա դիտել դրանք կարդալիս։ Բազմաթիվ մարզային գրադարաններում, հաշվի առնելով պատշաճ հաշվապահական հաշվառման և խնամքի բացակայությունը (գրքերի մեծ մասը վատ վիճակում են), dasaran.am կայքում կարող է տեղադրվել մի բաժին, որտեղ յուրաքանչյուր դպրոց կներկայացնի պարբերական։ գրադարանում գրքերի, ինչպես նաև գրքերի գրանցման և արխիվացման գործընթացի վերաբերյալ ուսանողի տեղեկատվության թարմացում։ ՏՏ լուծումների շնորհիվ ուսանողը պետք է հնարավորություն ունենա մուտք ունենալ առցանց գրքեր, որոնք հասանելի կլինեն աուդիո / վիդեո ձևաչափով մի շարք հանրաճանաչ կայքերից, ինչպիսիք են «LibrDrive», «BBC Learning Center», «Librivox», «Lit2Go»։ և այլն Միջազգային ճանաչում ունեցող շատ գրքեր այսօր հասանելի են հայերենով, և աուդիո / վիդեո գրքերը մեծ օգնություն կցուցաբերեն օտար լեզուներ սովորող ուսանողներին։ Բացի այդ, աուդիո գրքերը կարդում են հատուկ մասնագետները, որոնք նյութը կդարձնեն ավելի հետաքրքիր, մատչելի օտարալեզու առոգանության, ուղղագրության և օգտագործման տեսանկյունից։ Ավագ դպրոցի աշակերտները կարող են խրախուսվել կամավոր մասնակցելով վճարովի կամ վճարովի աշխատանքի համար գրադարանի վերջին աշխատանքներին։ Նման փորձը երկար ժամանակ օգտագործվել է Հայաստանի ամերիկյան համալսարանում, Ֆրանսիական համալսարանում և աշխարհի գրեթե բոլոր ավագ դպրոցներում (ավագ դպրոց)։ Հաջող փորձի հիման վրա համայնքային դպրոցները կարող են նաև խրախուսել ավագ դպրոցի աշակերտների ներգրավումը գրադարաններում կամավոր կամ վճարովի աշխատանքին։ Մոտեցումը ենթադրում է մի շարք առավելություններ. 1. Ուսանողն ավելի քիչ սթրեսային աշխատանքային պայմաններում փորձ ձեռք կբերի մինչ աշխատանքի անցնելը, որտեղ աշխատողի նկատմամբ պահանջներն ավելի մեծ են, 2. Ուսանողը հնարավորություն կունենա համագործակցել տարիքային տարբեր խմբերի հետ և Developարգացրեք միջանձնային հմտություններ 3. Ուսանողն ավելի շատ հետաքրքրված կլինի կարդալով։ Ավելին, դպրոցը կարող է փոխարինել աշխատավարձին `աշակերտին անվճար դասագրքեր տրամադրելով, և ամենաշատ գիրք կարդացած ուսանողներին էքսկուրսիաներին և ուսումնական այցերին անվճար մասնակցությամբ։ Ընթերցողը պետք է կարողանա ունենալ հետաքրքիր դիզայն, ներառյալ հարմարավետությունը, լուսավորությունը և տեխնիկական սարքավորումները։ Մասնակցել շատ երկրներում քննարկումներ կազմակերպելու կամ բանավեճերի մասնակցելու համար, որոնց համար պետք է լինեն ընթերցասրահներ կամ առանձին սենյակներ։ Գրադարանների լավագույն օրինակները շարժական գրադարաններն են, հատկապես դպրոցական տարիքի ընթերցողների համար, որոնք օգտագործվում են համաշխարհային կարգի դպրոցներ ունեցող երկրներում։ Գիրքը կարդալուց հետո, քանի որ վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում մեր դպրոցի հիմնական դերը խարխլվել է, բայց դրա թեքությունը պետք է շտկվի, որպեսզի մատաղ սերնդի կրթության համապարփակ գործընթացն իրականություն դառնա։ Սա պետք է դառնա կրթության գերագույն նպատակը, այս առումով գրադարանները կարող են և ապահովել առանցքային դեր և նշանակություն։ Ամփոփելով մեր այցելությունները տարածաշրջանային գրադարաններ և ուսումնասիրություններ, հստակ նախանշված բոլոր խնդիրները, մարտահրավերները և հիմնական օգտագործվող առարկաները և ազդում են կրթության որակի և հատկապես ընթերցանության մակարդակի բարելավման վրա։ Մասնավորապես, մեր դիտարկումների արդյունքում առանձնացվեցին տարածաշրջանի որոշ գրադարանների անբավարար ֆիզիկական վիճակի, գրքերի պակասի և գրադարանների ոչ գրավիչ տեսքի խնդիրները, որոնց հնարավորությունները, մասնագետների բացակայությունը։ կարևոր է կարդալու հարցում։ Հատուկ ուշադրություն պահանջող խնդիրներից է գրադարանում աշխատելու համապատասխան փորձը `ժամանակակից տեխնիկական հնարավորությունների բացակայությունը` գրադարանի օգտագործումը։ Սակայն հարկ է նշել, որ կատարված աշխատանքների արդյունքում պարզ դարձավ, որ նման նորարարական մոտեցումներ կարող են կիրառվել հանրապետությունում, հատկապես մարզային գրադարաններում, որոնք մշակվել են վաղուց։ «Իրականացված աշխարհի տարբեր երկրներում» -ը շարունակում է զարմացնել ընթերցողներին։

example2400

example2400

Աշխատանքում ուսումնասիրված են Հակոբ Պարոնյանի արձակում տեղ գտած համեմատությունները։ Դրանց ուսումնասիրությունը նպատակ ունի բացահայտելու, թե գրական պատկերավորման միջոցներից համեմատությունը որքանով է նպաստում պարոնյանական երգիծանքի կերտմանը։ Երգիծական hամեմատությունների մեջ Պարոնյանը դիմում է անսովոր համադրումների։ Համեմատության եզր ընտրելիս նա հաճախ դիմում է դիցաբանական պատմություններին, աստվածաշնչյան ավանդություններին։ Համեմատությունների մեջ երևում է Պարոնյանի երգիծական, քննադատական վերաբերմունքը այս կամ այն երևույթի արատավոր կողմերի նկատմամբ։

Համեմատությունը `որպես ՀԱԿՈԲՊԱՐՈՆՅԱՆԻ ԱLEԱՏՈՒՄ ԵՐԳԻ ՍՏԵՄԱՆ, Գրական պատկերապատման միջոցներից ամենաքիչը տարածվածը համեմատությունն է։ Այն հաճախ դառնում է գեղարվեստական ​​կերպարի ստեղծման հիմք։ «Համեմատությունը երկու առարկաների կամ երեւույթների համադրություն է, որն արվում է նկարագրությունն ավելի պարզ ու պատկերավոր դարձնելու համար։ Համեմատության հիմքը սովորաբար երկու երեւույթների նմանությունն է, կամ դրանց նկատմամբ հեղինակի մոտեցման ընդհանրությունը, որի շնորհիվ նրանց միջև կապ է ստեղծվում, մեկը մյուսի միջոցով բացահայտվում և նկարագրվում է։ [1] Համեմատության եզրերի ընտրությունը հաճախ ոչ միայն երկու առարկաների նմանության, այլև հեղինակի վերաբերմունքի արդյունք է. «Համեմատությունը բացահայտում է ոչ միայն առարկաների ընդհանուր առանձնահատկությունները, այլև հեղինակի վերաբերմունքը, նրա հուզական գնահատումը։ Այն սովորաբար առաջ է քաշում, շեշտում է պատմության տարբեր առանձնահատկություններից մեկը ՝ այս դեպքում ամենակարևորը։ «[1] Համեմատությունները հաճախակի են ինչպես բանաստեղծություններում, այնպես էլ արձակներում։ Ընդարձակ համեմատություններ երբեմն հանդիպում են արձակում։ Կան բանաստեղծություններ, որոնք ամբողջությամբ կառուցված են որպես ընդարձակ համեմատություն։ Համեմատության մեկ տերմինը դառնում է այն հիմքը, որի միջոցով կառուցվում է ամբողջ բանաստեղծությունը (օրինակ ՝ Վահան Թեքեյանի «Ես տիրեցի Էսերազիսին» բանաստեղծությունները, ahահրատի «Կարկին» բանաստեղծությունները)։ Երգիծական ստեղծագործությունները նույնպես հարուստ են համեմատություններով։ Մասնավորապես, դրանք կարեւոր դեր են խաղում Հակոբ Պարոնյանի ստեղծագործություններում։ Դրանք հաճախ երգիծական փայտ են տրամադրում ՝ դառնալով երգիծանք ստեղծելու յուրօրինակ միջոց։ Հակոբ Պարոնյանի ստեղծագործությունների համեմատությունները ուսումնասիրելու նպատակն է պարզել, թե դրանք որքանով են նպաստում երգիծանքի արտահայտմանը, քանի որ հեղինակը համեմատությունների միջոցով հաճախ ծաղրում ու ծաղրում է։ Պարոնյանն արդեն միատեսակ համեմատություն է անում «Ազգային ջոգերների» առաջաբանում։ Խոսելով այն մասին, որ նա մարդկանց ներկայացնում է այնպիսին, ինչպիսին կան, ուստի նա պատասխանատու չէ որոշ տեղերում ընթերցողի հանդիպած դժվար կետերի համար, Պարոնյանը հավելում է. «Ո՞ր հայելիին կդառնա թզուկ Աքիլլեսը, ո՞ր սարն է կրկնում սուրբ սատանան»։ [2] Չնայած համեմատությունն այստեղ ուղղակիորեն չի արվում, բայց հայելի-լեռ ռեակցիայի առանձնահատկությունը ՝ իրականության ճշգրիտ վերարտադրությունը, դառնում է ընդհանուր տերմին, որի միջոցով Պարոնյանը դրանք համեմատում է իր գրածի հետ ՝ ապացուցելով, որ այն համապատասխանում է իր իրականության հետ։ ասում է. Երգիծական դիմանկարներում նույնպես Պարոնյանը երբեմն համեմատություններ է անում։ Onաղրելու համար այն փաստը, որ Խորեն Գալֆայանի երգիծական կերպարը շատ մականուններ ունի, Պարոնյանը գրում է. «Թալանել» [2]։ Հովհաննես Տերոյենցի երգիծական դիմանկարում Պարոնյանը գրում է իր արտաքինի մասին։ «Ձայնը բարձր էր ինչպես նրա ոճը, այնքան քաղցր էր, ինչպես իր հոդվածները, այնքան բարակ էր, ինչպես« Եր և հարազատ »թերթը»։ [2] Ձայնի ոճի, ձայնային հոդվածների եզրերը, որոնք ընտրված են ձայնը նկարագրելու համար, պատահական են։ Այս համեմատություններում զգացվում է Պարոնյանի երգիծական մոտեցումը Teroyents ոճի հոդվածների նկատմամբ։ «Համեմատությունները սովորաբար բաղկացած են երեք բաղադրիչներից. Համեմատվող (համեմատելի) առարկա, որի հետ համեմատվում է (համեմատելի), հատկություն է տալիս այն հատկանիշին, որի վրա կատարվում է համեմատությունը (այս դեպքում ՝ համեմատության հիմքը)» [ 3] Դրանից բխում է, որ համեմատության ժամանակ համեմատության երկրորդ բաղադրիչը (համեմատությունը) սովորաբար օգտագործվում է համեմատության առաջին բաղադրիչի ճշգրիտ, պատկերավոր նկարագրություն տալու համար (համադրելի)։ Այնուամենայնիվ, Պարոնյանի համեմատություններում առաջին բաղադրիչը (համադրելի) հաճախ առիթ է դառնում երկրորդ բաղադրիչի մասին ինչ-որ բան ակնարկելու (համադրելի) մասին։ Օրինակ ՝ «Շրջայց Ստամբուլի շրջաններում» –ում, օրինակ, Պարոնյանը, նկարագրելով Միդագյուղ թաղամասը, նշում է. «Նախևառաջ անհրաժեշտ է իմանալ, թե որքան դժվարություններ կան այս գյուղ մուտք գործելու համար, նկատի ունեմ պատվավոր մարդկանց համար, ոչ գողեր, և այնտեղից դուրս գալու դժվարություններն ավելի մեծ են »[4] 1։ Ապա ավելացնում է. «Դա գյուղ է, որը կառուցվել է խնդրահարույց ձիով» (հատոր 3, էջ 105)։ Ինչու է Պարոնյանը նշում Արևելյան խնդիրը ՝ նկարագրելու համար Միջագյուղ մուտք գործելու և դուրս գալու դժվարությունները։ Նպատակը այստեղ այն չէ, որ ճշգրիտ նկարագրվի Միջին Արևելք մուտքի և ելքի դժվարությունները արևելյան խնդրի միջոցով։ Միջգյուղի նկարագրությունը լավ առիթ է ընդգծելու այն փաստը, որ արևելյան խնդիրը դժվար է մուտք գործել և դուրս գալ անհնարին։ Այս համեմատության մեջ նրա քաղաքական երգիծանքի շերտը թափանցում է Պարոնյանի սոցիալական երգիծանքի մեջ։ 1 և էջ ներինը կցվելու է այս հավաքածուի հետագա մեջբերումներին։ «Կսմիտս» -ում Պարոնյանը համեմատության միջոցով կրկին անդրադառնում է արևելյան խնդրին։ «Այս արեւելյան խնդիրը դարձավ թուրի խաղ, որը խաղում էր մի տղա, և բոլորը ձգտում էին թաշկինակ գողանալ» (հատոր 4, էջ 230)։ Այստեղ արևելյան խնդիրն արդեն համեմատության առաջին բաղադրիչն է (համադրելի)։ Tura Bishti (լախտի) խաղը համեմատվում է Արևելյան խնդրի հետ ՝ ակնարկելու համար, որ տերություններից յուրաքանչյուրը ձգտում է թաշկինակ վերցնել Արևելյան խնդրից։ Այս դեպքում թաշկինակ ասելով պետք է հասկանանք նրանց հետաքրքրությունը։ Նույն երկուսում Պարոնյանը կրկին գրում է արեւելյան խնդրի մասին։ «Ինչքան ուզում եմ, որ իմ բալտոն լայն լինի, դուք ուզում եք ձեր թխուկը նեղ լինի, մեկ ուրիշն ուզում է այն երկար, մեկ ուրիշն ուզում է այն կարճ լինի, այնպես որ կառավարությունը ցանկանում է, որ այս արևելյան բալտոն լինի լայն, նեղ, կարճ և բավականին երկար»։ , 4, էջ 289)։ Համեմատելով արևելյան խնդիրը միջգյուղի, խաղի, կարվելիք վերարկուի հետ `Պարոնյանը դա տարբեր տեսանկյուններից բացահայտում է ընթերցողին։ Պարոնյանի համեմատությունները բազմազան են և բազմաշերտ։ Ամենօրյա իրավիճակներից մինչև քաղաքական իրադարձություններ, հին փիլիսոփաներից մինչ գրական գործիչներ, դիցաբանական պատմություններից մինչև աստվածաշնչային ավանդույթներ դրանք դառնում են համեմատության եզր։ «Նրա երգիծանքներում», - գրում է Սերգեյ Սարինյանը, - «մշակույթը նաև որպես ինքնատիպ է հանդես գալիս մեկ չափման մեջ»։ Այս տեսանկյունից հատուկ կարևորություն պետք է տրվի հին հունահռոմեական մշակույթին (դիցաբանություն, գրականություն, արվեստ, հռետորություն, փիլիսոփայություն), որն իսկական զինանոց էր Պարոնյանի ստեղծագործական գաղափարների համար, իբր իբրև աշխարհայացք։ «[5] Պարոնյանի արձակի այս հատկությունը ընթերցողից որոշակի գիտելիքներ է պահանջում։ Համեմատությունների մի մասը նշվում է, որպեսզի դրանք հասկանա, որ ընթերցողը պետք է հղի ֆայլի տողատակում։ Համեմատությունների ժամանակ Պարոնյանը կատարում է սահուն, անսովոր համեմատություններ։ Որտեղ կա առօրյա իրավիճակի նկարագրություն, քաղաքականը սահուն զուգորդվում է։ Օրինակ ՝ իր ամենօրյա ծաղրերգություններից մեկում նա գրում է «պետք է կարգավորենք, թե ոչ» հարցի մասին։ «Ահա մի խնդիր, որը դարձել է երիտասարդության խնդիր, որը Իզմիրի խնդրի նման սպասում է իր լուծմանը» (հատոր 6, էջ 213)։ Աստվածաշնչյան ավանդույթներն ու գործիչները հաճախ հիմք են ծառայում Պարոնյանի համար համեմատություններ կատարելու համար։ Օրինակ ՝ «Հոշոսիձերատերետ» –ում Պարոնյանը գրում է. «Թովմաս առաքյալի նման, չնայած որ« ես մատս չեմ հրել անգլո-սաքսոնական կառավարության կողմը, այնուամենայնիվ ես հավատում եմ, որ տերությունները թքած ունեն Ալպյան միության կամ Երրորդության վրա «որոշել են պատվիրել Հունաստանի, Քարաթաղի և Հայաստանի խնդիրները» (հատոր 4, էջ 435)։ «Ileպիտ» -ում Պարոնյանը երբեմն անդրադառնում է նաև կրոնական ավանդույթներին, օրինակ. «Եթե հետ նայող կանայք, ինչպես Լոտայի կինը, կասեին, որ Պոլսում շատ էժան աղ կգնեինք, կամ էլ ավելի մեծ առաջընթաց կունենայինք արվեստում» (հտ. . 5, էջ 104)։ ) Lotովտի կնոջ հետ համեմատության նպատակն է ծաղրել ծաղրական սովորությունը `անընդհատ հետ նայել Պոլսի կանանց։ Մյուս կողմից, կա մի ակնարկ նրանց գեղեցկության մասին։ «Շրջայց Ստամբուլի թաղամասերում» ֆիլմում Կետիկ փաշայի բնակիչների պառակտվածության մասին ակնարկելու համար Պարոնյանը կրկին դիմում է կրոնական ավանդույթին։ «Ինչպես աշտարակը կառուցողները չկարողացան ավարտել աշտարակի կառուցումը, քանի որ միմյանց լեզուն չէին հասկանում, այնպես էլ նրանք դեռ չեն կարողացել ավարտել իրենց դպրոցի կառուցումը» (հատոր 3, էջ 168)։ Պարոնյանը իր երգիծանքներում հաճախ համեմատություններ է անում Մոլիերի «Ակամա բժիշկ» կատակերգության համապատասխան հերոսի հետ։ Տարբեր առիթներով նա համեմատում է իրեն կամ իր հերոսներին Մոլիերեկամայի բժշկի հետ, օրինակ. «Մարդը ուզում է օրագիր խփել, թող այդ մարդը լինի, թող լինի։ Դա այն երկրի կառավարման ճիշտ ոճն է, որը նա օգտագործել է Ռուսաստանում։ , «Ես պետք է բուժեմ հիվանդին, դու պետք է գտնես այդ հիվանդին, կամ ինչ էլ գտնես, իմացիր, որ ես քեզ կբուժեմ նրա տեղում» (հատոր 8, էջ 376)։ Պարոնյանի համար համեմատության եզր է դառնում նույնիսկ այն աշխատանքը, որում նա կատարում է տվյալ համեմատությունը։ Պարոնյանը Քարթալ թաղամասի մասին գրում է «Շրջայց Ստամբուլի շրջաններում» աշխատությունում։ «Իմ գյուղի ջերմությունը շատ սաստկացավ։ Նա այն բռնում է երեք օրը մեկ, ինչպես իմ Voyage- ը, որը լույս է տեսնում երեք օրը մեկ ...» (հատոր 3, էջ 236)։ Յուրաքանչյուր երեք օրը մեկ նշանը դառնում է գյուղի և «Շրջագայություն Ստամբուլի շրջաններում» երգը համեմատող ընդհանուր տերմինը, որը ենթադրում է, որ վերջինս իր երգիծական շեշտադրումներով կարող է նաև գլխացավանք պատճառել ոմանց համար։ Պարոնյանի համեմատություններում կան կրկնվող, կայուն եզրեր։ Օրինակ ՝ «Շրջայց Կոստանդնուպոլսի շրջաններում» երկուսում թաղամասի եղանակը երկու անգամ համեմատվում է բնակիչների բնավորությունը նկարագրելու համար։ Վերջինիս փոփոխությունները ենթադրում են շրջանի բնակիչների բնավորության փոփոխություն։ «Իմ գյուղի կլիման չեզոք է. Ո՛չ լավ, ո՛չ չար գործեր, բնակիչներն իրենց կլիմայի նման են» (հատոր 3, էջ 110)։ «Օդը մեղմ է, ինչպես թաղված բնավորություն։ և երբ հարավային քամին փչում է, ծովը թաղվում է, և երբ թաղվում է, այն կորցնում է իր հանգիստ բնավորությունը ծովի հետ, և մոլեգնում է ալիքների պես» (հատոր 3, էջ 240)։ Խաչատուր Միսակյանի երգիծական կերպարում Պարոնյանը նրան համեմատում է Էպիմենիդեսի հետ ՝ ոչինչ չձեռնարկելով ծաղրելու վերջինիս մեծ անուն դառնալու ցանկությունը։ «Նա այնքան արագ կաճեր խաչաձեւ մարմնով, որ երեք ամսվա ժամանակը չբավարարեր մեկ օրորոցի համար։ Երեխային խաբեցին ՝ կարծելով, որ տղամարդու անունը կարող է նույնքան հեշտությամբ աճել, որքան նրա մարմինը ք. Հիանալի անուն ունենալով հիսուն յոթ տարի ՝ Epimenides- ի նման։ «[6] Ուրիշ տեղ, Պարոնյանը օգտագործում է համեմատությունը Եփիմենիդեսի հետ `ծաղրելու համար Մասիսի անգործությունն ու անսկզբունքայնությունը։ «Ավելորդ է ասել, որ սկզբունքը կախված է մեր ազգի յուրաքանչյուր անհատի սկզբունքից` նա քնում է, թե ոչ։ Տղաները պետք է որ քիչ սկզբունք ունենային, եթե չշարունակեին քնել, թե ոչ։ Մասիսը սկզբունք կունենար, եթե նա երկար ժամանակ չէր քնել Epimenides- ի նման »(հատոր 6, էջ 47)։ Միայն այստեղ չէ, որ Պարոնյանը որպես համեմատություն ընտրում է «Մասիսը»։ Իր աշխատանքներում նա տարբեր առիթներով անդրադառնում է «Մասիս» թերթի այս կամ այն ​​հատկությանը `ծաղրելու համար։ Օրինակ ՝ Պարոնյանը «Պատիվ մուրացկաններ» վեպում նկարագրելով Մանուկ Աղայի կնոջ դեմքը ՝ Պարոնյանը գրում է. «Հենց որ բեռնակիրները դուռը թակեցին, դուռը բացվեց. Նրանց հայտնվեց կարմրադեմ կին» [6]։ , Պարոնյանի համար բանավոր զուգադիպությունը դառնում է համեմատության հիմք։ Անունների համընկնումը Պարոնյանը օգտագործում է համեմատելու համար երկու բան, կամ մեկի հատկությունների միջոցով մյուսի հատկությունները բացահայտելու համար։ «Սուրբ թագավորի անունով այս գեղեցիկ եկեղեցին մեծ տոն կլինի Սուրբ Աստվածածնի օրը։ Այն ուխտատեղի է և ուխտավորներից մեծ գումար է ստանում»։ Այս թագավորը նույնպես բավական եկամուտ ուներ այլ թագավորներից, բայց նա չգիտեր, թե ինչպես օգտագործել այն, քանի որ նա ուներ եղնիկի խելամիտ շրջաններ։ Եթե ​​ուխտավորներից ստացված գումարը լավ մատակարարվեր, մենք կունենայինք երջանիկ սուրբ Թագավոր, և նրա դպրոցը միշտ լավ վիճակում կլիներ »(հատոր 3, էջ 145)։ «Ileպիտ» այլաբանական աշխատանքի «ileպիտ կարծիքներ» բաժինը հիմնականում կառուցվում է համեմատությունների միջոցով։ Accurateշգրիտ ու երգիծական համեմատությունների միջոցով Պարոնյանը վառ կերպով նկարագրում է տարբեր երեւույթներ, ինչպիսիք են `« Գեղեցիկ ապուշ աղջկան տալը նման է դդմի վրա վարդ տնկելուն, մի բռնեք »(հատոր 5, էջ 112)։ Պարոնյանի ոչ բոլոր համեմատություններն են հեգնական։ Համեմատություններ, որոնք ունեն աֆորիստիկական բնույթ։ Օրինակ ՝ «Շատ անգամ դատողությունը կարող է օգնել գտնել մի ճշմարտություն, բայց չի կարող լինել ճշմարտություն, ինչպես ճրագը կարող է օգնել գտնել կորած ոսկի, բայց չի կարող լինել» (հատոր 8, էջ 374)։ Այսպիսով, Հակոբ Պարոնյանի երգիծանքը ստեղծելու գործում ակտիվ է գրական պատկերապատման համեմատությունը։ Պարոնյանի համեմատություններում կան կրկնվող եզրեր։ Դրանք երբեմն համեմատելի են թվում, երբեմն էլ համեմատելի։ Սա օգնում է տարբեր տեսանկյուններից նույնացնել ֆենոմենը։ Համեմատությունների միջոցով Պարոնյանը բովանդակային ընդհանրացումներ է անում և արտահայտում քննադատական ​​վերաբերմունք։ Պարոնյանը չի կատարում համեմատություններ, որոնք ծառայում են որպես փոխաբերական նկարագրություն։ Պարոնյանի համեմատությունները պարունակում են որոշակի ակնարկ կամ քննադատություն ցանկացած իրադարձության վերաբերյալ։ Երբեմն գրողի կողմից քննադատվող պատմության երկու կողմերը դառնում են համեմատության եզրեր, որի արդյունքում մեկի միջոցով բացահայտվում է մյուսը, իսկ մեկը դառնում է մյուսին ակնարկելու առիթ։ Պարոնյանի համեմատությունները ներառում են տարբեր մշակութային շերտեր։ Համեմատության համար նշենք, որ աստվածաշնչյան գործիչները, լեգենդները, դիցաբանական կերպարները, հին փիլիսոփաների, թերթերի և պարբերականների անունները դառնում են հոմանիշներ։ Այն ամենը, ինչ եղել է Պարոնյան երգիծանքի թիրախը, համեմատություններ կատարելով, անընդհատ բացահայտվում է ընթերցողի համար։ Պարոնյանի հեգնական, քննադատական ​​վերաբերմունքը ցանկացած երգի նկատմամբ չի սահմանափակվում միայն մեկ ստեղծագործությամբ։ Դա արտահայտվում է տարբեր աշխատանքների համեմատության միջոցով ՝ անկախ տվյալ աշխատանքի բնույթից։ Համեմատությունների միջոցով կապ է ստեղծվում Պարոնյանի տարբեր աշխատանքների միջեւ։ Սոցիալական երգիծանքի մեջ թափանցում է քաղաքական երգիծանքի շերտը, քաղաքական երգիծանքի մեջ ներթափանցում է սոցիալական երգիծանքի շերտը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] rրբաշյան Ե., Գրականության տեսություն, Երեւան, 1967, էջ 217, 218։ [2] Պարոնյան Հ., Երկեր, Երեւան, 1979, էջ 3, 9, 31։ [3] Եզեկյան Լ., Հայոց լեզվի ոճաբանություն, Երեւան, 2006, էջ։ [4] Պարոնյան Հ., Երկերի ժողովածու տասը հատորներում, հ. 3, Երեւան, 1964, էջ 105։ [5] Սարինյան Ս., Պարոնյանի ծիծաղի փիլիսոփայությունը, ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հասարակական գիտությունների հանդես, N 4, Երեւան, 1993, էջ։ 41 [6] Պարոնյան Հ., Երկեր, Երեւան, 1979, էջ 99, 222։ Նարոյան Գալոյան ՀԱՄԱԳՈՐԱԿ ASՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՀԱԿՈԲՊԱՐՈՆՅԱՆԻ ԱLEԱՏԱԳՐՈՒՄԸ ԵՐԳ ՍՏԱՆԱԼՈՎ Հիմնաբառեր. Հակոբ Պարոնյան արձակ, համեմատելի, համեմատական, հիմք համեմատության, երգիծանք, երգիծական մոտեցում։

example379

example379

Հայ նշանավոր գրող Դերենիկ Դեմիրճյանը խորհրդային տարիներին խնամքով թաքցրել է Հ. Յ. Դաշնակցությանն անդամակցելու փաստը եւ Հայաստանի Հանրապետության շրջանում իրականացրած գործունեությունը։ Դ. Դեմիրճյանի կյանքին ու գրական գործունեությանը նվիրված ուսումնասիրություններում նրա կենսագրության այս էջերը չեն լուսաբանվել։ Նորահայտ փաստերի հիման վրա հոդվածում ցույց է տրվում, որ Դ. Դեմիրճյանը 1917թ. մայիսին մասնակցել է Հայ ուսուցչական համագումարին, իսկ սեպտեմբերին՝ Հայոց ազգային համախորհրդակցությանը, Սարդարապատի ճակատամարտի նախօրյակին՝ 1918 թ. մայիսի 21-ին, Երեւանում տեղի ունեցած միտինգին, իսկ 1920 թ. սեպտեմբերի 1-ից մինչեւ դեկտեմբերի 15-ը հանդիսացել է Հայաստանի Հանրապետության Հանրային կրթության եւ արվեստի նախարարության Արվեստի բաժնի վարիչը եւ կարեւոր ներդրում ունեցել ՀՀ մշակութային կյանքի կազմակերպման գործում։

Հայտնի իրողություն է, որ խորհրդային ամբողջատիրական վարչակարգի գերիշխանության պայմաններում պետականորեն իրականացվող խիստ վերահսկողության, աննախադեպ գրաքննության, ինչպես նաեւ միահեծանորեն տիրապետող կոմունիստական գաղափարախոսությունից փոքր-իսկ շեղման պարագայում դաժան հալածանքների կիրառման հետեւանքով ԽՍՀՄ-ում տիրում էր վախի մթնոլորտ։ Դա առանձնապես Հետազոտությունը կատարվել է ՀՀ ԿԳՆ ԳՊԿ-ի տրամադրած ֆինանսավորմամբ` 16YR-6A057 ծածկագրով գիտական թեմայի շրջանակներում։ 364ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ սուր կերպով դրսեւորվում էր Ստալինյան տարիներին։ Նույնիսկ ճանաչված եւ մեծ հեղինակություն վայելող անհատները՝ պետական գործիչները, գրողները, գիտնականները, առավել հաճախ գերադասում էին մոռացության մատնել իրենց անցյալի որոշ դրվագներ, խուսափում մինչեւ խորհրդային կարգերի հաստատումն իրենց գործունեության մասին բարձրաձայնելուց։ Նման օրինակները բազում են։ Միանգամայն օրինաչափ է, որ խորհրդային վարչակարգի օրոք երկրում գործող դաժան «օրենքները» չեն շրջանցել նաեւ հայ գրողներին եւ մտավորականներին, որոնց` նվազագույնը լռություն պահպանելու պատճառով մեղադրելը, անգամ հանդիմանելն այժմ դյուրին է, սակայն այդ մոտեցումը նշանակում է շրջանցել պատմականության սկզբունքը։ Գրականագետ Դավիթ Գասպարյանն այս առթիվ իրավացիորեն գրում է. «Անցյալի մոռացումով, անգամ ուրացումով փորձ էր արվում գաղափարական նոր պահանջների դիրքերից պատկերել ժողովրդի սոցիալիստական առօրյան, ապա եւ սոցիալիստական շինարարությունն ու կառուցումը» [10, էջ 6]։ Հայ մեծանուն գրող, պատմավիպասան Դերենիկ Դեմիրճյանը (1877-1956) եւս խուսափել է Հ. Յ. Դաշնակցությանն անդամակցելու եւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության շրջանում իր ծավալած գործունեության մասին բարձրաձայնելուց։ Եթե 1930-ական թվականների սկզբին գրած «Ինքնակենսագրություն»-ում նա ակնարկում է 1920 թ. Երեւանում պաշտոնավարելու մասին [6, թ. 7-8], ապա հետպատերազմյան շրջանում գրած ընդարձակ «Ինքնակենսագրություն»-ում շրջանցում է այդ փաստը [12, էջ 285-300; 13, էջ 7-20]։ Ինչ վերաբերում է ՀՅԴ-ին անդամակցելու իրողությանը, Դ. Դեմիրճյանը նույնիսկ ակնարկ չի կատարում այդ մասին։ Ավելին, գրում է. «Սովետական իշխանության գաղափարի ընկալումը իմ մեջ եղավ 19-20 թվերին, երբ ինձ պատմում էին (մենշեւիկյան Թիֆլիսում) բոլշեւիկների մասին, որոնք «մեծապես նպաստում են կուլտուրային, արվեստին ու գիտությանը»։ Այնպես որ, երբ բոլշեւիկները եկան, ես քաղաքականապես որոշ չափով պատրաստ էի։ Սակայն, ստեղծագործական պլանում դեռ կարգավորելու շատ բաներ կային» [13, էջ 13]։ Ե. Չարենցի անվան Գրականության եւ արվեստի թանգարանում պահվող` Դ. Դեմիրճյանի անձնական արխիվի՝ «Դեմիրճյանի պաշտոնավարության հետ կապված գրագրություններ» բաժնում պահվող փաստաթղթերը (դրանք Դեմիրճյանների ընտանիքն է հանձնել պետական պահպանության) վերաբերում են միայն Խորհրդային Հա365ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ յաստանի գրականության եւ արվեստի ինստիտուտի գեղարվեստի բաժնի գիտքարտուղար աշխատելու տարիներին նրա ծավալած գործունեությանը [7]։ Այդտեղ 1917-1920 թթ. գրողի հասարակական-քաղաքական գործունեության, այդ թվում ՀՅԴ անդամ լինելու եւ հատկապես Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ժամանակաշրջանում նրա պաշտոնավարման վերաբերյալ վավերագրեր չկան։ Ի դեպ, թե՛ խորհրդային եւ թե՛ հետխորհրդային տարիներին Դ. Դեմիրճյանի կյանքին ու ստեղծագործություններին նվիրված աշխատություններում [15, էջ V-VIII; 24; 9, 16; 17, էջ 5-23; 22; 11; 19; 14, էջ 506-508] այս իրողություններին անդրադարձ չի կատարվել։ Կարելի է ենթադրել, որ, ամենայն հավանականությամբ, այս փաստերը դեմիրճյանագետներին հայտնի չեն եղել, մանավանդ որ գրողը եւս ամեն գնով փորձել է շրջանցել, մոռացության տալ իր կենսագրության այդ էջերը, որոնք իշխող գաղափարախոսության տեսակետից ոչ միայն ցանկալի չէին, այլեւ կարող էին մահացու ճակատագրական նշանակություն ունենալ գրողի համար, ինչպես իր մի շարք գործընկերների պարագայում էր եղել։ Վերջին տարիներին հայտնաբերված փաստաթղթերը նոր լույս են սփռում նշյալ հարցերի վրա։ Ամենասկզբից տեղեկացնենք, որ մեզ հայտնի չէ, թե երբ է Դ. Դեմիրճյանն անդամակցել Հ. Յ. Դաշնակցությանը։ Այդ ուղղությամբ մեր պրպտումները դեռեւս գործնական արդյունքի չի հանգեցրել։ Հստակ է, որ 1917 թ. սեպտեմբերին նա արդեն կուսակցական էր։ 1917 թ. Փետրվարյան հեղափոխության հետեւանքով առաջացած ոգեւորության պայմաններում սեպտեմբերի 29-ից մինչեւ հոկտեմբերի 13-ը արեւելահայության տարբեր խավերի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ Թիֆլիսում գումարվեց Հայոց ազգային համախորհրդակցությունը (համագումար)։ Վերջինի մասնակիցների թվում էր նաեւ Դ. Դեմիրճյանը։ Պատվիրակների ցանկում նրա անվան դիմաց գրված է, որ Թիֆլիս քաղաքից էր, ՀՅԴ անդամ, ներկայացնում էր Հայ գրողների ընկերությունը [21, էջ 105]։ Դ. Դեմիրճյանը համագումարում այս կազմակերպության միակ ներկայացուցիչն էր։ Համագումարի մասնակիցների շարքում զգալի թիվ էին կազմում ճանաչված մտավորականները (Լեո, Ավետիս Ահարոնյան, Հակոբ Մանանդյան, Հարություն Սուրխաթյան եւ ուրիշներ)։ Արդարության համար փաստենք, որ, նիստերի արձանագրություններից դատելով, Դ. Դեմիրճյա366ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ նը պասիվ մասնակցություն է ունեցել համագումարի աշխատանքներին. քննարկվող հարցերի վերաբերյալ նա ելույթ չի ունեցել։ Համագումարի որոշմամբ ստեղծվեց Ռուսաստանի Հայոց ազգային ժողով՝ իբրեւ արեւելահայության «գերագույն ներկայացուցչական օրգան», եւ վերջինի գործադիր մարմին՝ 15 անդամից կազմված Հայոց ազգային խորհուրդ, որի նախագահը դաշնակցական գործիչ, գրող-հրապարակախոս Ավետիս Ահարոնյանն էր, քարտուղարը՝ Նիկոլ Աղբալյանը։ Մինչ այդ էլ՝ 1917 թ. մայիսին, Դերենիկ Դեմիրճյանը նույնպիսի պասիվ մասնակցություն է ունեցել Թիֆլիսում գումարված Հայ ուսուցչական համագումարին։ Ի դեպ, համագումարի մայիսի 14-ի նիստում Դ. Դեմիրճյանին հանձնարարվեց նույն օրը տեղի ունենալիք բանաստեղծ Ալեքսանդր Ծատուրյանի (1865-1917) մահվան քառասունքի արարողության ժամանակ եկեղեցում հարգանքի խոսք ասել։ Դեմիրճյանը հավուր պատշաճի կատարեց հանձնարարությունը։ Նրան վիրավորել էր այն, որ հոգեւորականները ստիպել էին ելույթ ունենալիս եկեղեցական շապիկ հագնել։ Համագումարի մայիսի 15-ի նիստում տեղեկացնելով այս մասին՝ նա ընդգծում է, որ «անզոր է եղել ընդդիմանալ՝ ցանկանալով անպայման կատարած լինել համագումարի հայտարարությունը»։ Համագումարի մասնակիցները դատապարտում են հոգեւորականների պահվածքը (առավել սուր ելույթ է ունենում Մանուկ Աբեղյանը) [23, թիվ 108, 112]։ Դ. Դեմիրճյանի հասարակական-քաղաքական գործունեության հաջորդ դրվագը, որը դուրս է մնացել գրողի գիտական կենսագրությունից, վերաբերում է 1918 թ. մայիսին Երեւանում նրա իրականացրած գործունեությանը։ Հայ ժողովրդի համար բախտորոշ այդ օրերին, երբ մեկ բռունցք դարձած հայությունը Սարդարապատում, Բաշ-Ապարանում եւ Ղարաքիլիսայում կենաց ու մահու պայքար էր մղում թուրքական բանակների դեմ, Դ. Դեմիրճյանն այն մտավորականներից էր, ովքեր հրապարակային ելույթներով հաղթական մարտերի էին կոչում զինվորներին ու աշխարհազորայիններին։ Հայ ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչ Արամ Մանուկյանի, ճանաչված մանկավարժ Արշավիր Շավարշյանի եւ այլ հայորդիների հետ մայիսի 21-ին Երեւանի Աստաֆյան փողոցում գտնվող ամառային ակումբի բակում («Սկետինգրինգի» հրապարակում) տեղի ունեցած միտինգում ելույթ է ունեցել նաեւ Դ. Դեմիրճյանը՝ բնակչությանը կոչ անելով «առանց հասակի, դասա367ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ կարգի, քաղաքական համոզմունքների ու զբաղմունքի խտրականության, զենք ստանալ, մեկնել ճակատ եւ օգնել կռվող բանակին» [8, էջ 32]։ Այս առթիվ մեզ այլ մանրամասներ հայտնի չեն, այս մասին արխիվային վավերագրեր հայտնաբերելու մեր փորձերը դեռեւս հաջողությամբ չեն պսակվել։ Տեղեկություններ չկան նաեւ գրողի ինքնակենսագրություններում ու դեմիրճյանագետների ուսումնասիրություններում։ Միանգամայն այլ` առավել ամբողջական են 1920 թ. սեպտեմբերդեկտեմբերին Երեւանում Դ. Դեմիրճյանի գործունեության վերաբերյալ մեր հայթայթած տեղեկությունները։ Այդ փաստաթղթերը 2014 թ. հրատարակել ենք ՀՀ ԳԱԱ «Պատմաբանասիրական հանդես» ամսագրում [25]։ Ճանաչված գրականագետ Տիգրան Հախումյանի հուշերում կարեւոր վկայություն կա Դեմիրճյանի 1920 թ. երեւանյան գործունեության մասին։ Նա գրում է, որ 1920 թ. Թիֆլիսում տեղի ունեցած գրողի «Գարուն» բանաստեղծությունների ժողովածուի քննարկմանը հաջորդող ամիսներին իրենք այլեւս չեն հանդիպել Դ. Դեմիրճյանին։ Լսել էին, որ նա տեղափոխվել է Երեւան՝ աշխատանքի անցնելով Հանրային կրթության եւ արվեստի նախարարությունում՝ տնօրինելով արվեստին ու գրականությանն առնչվող աշխատանքները, սակայն նրա գործունեության արդյունքների մասին տեղեկություն չունեին։ Թիֆլիսի Հովնանյան դպրոցի (ուր մինչեւ Երեւան տեղափոխվելը հայոց լեզու եւ գրականություն էր դասավանդել գրողը) աշակերտուհիներից մեկը տեղեկացրել էր, որ Երեւանից Դեմիրճյանի գրած նամակներից մեկում «դժգոհությունից բացի, ուրիշ ոչ մի հաճելի տող չկա» եւ գործադրած ջանքերը դեռեւս սպասելի արդյունքը չէր տալիս [18, էջ 220]։ Գրողի կյանքի եւ գործունեության մասին գրված այլ հուշագրություններում Երեւանում նրա իրականացրած գործունեության մասին տեղեկությունների չենք հանդիպել։ Հաշվի առնելով ժամանակի պահանջը եւ հիմք ընդունելով ՀՀ հանրային կրթության եւ արվեստի նախարարության (այն ստեղծվել էր 1918 թ. նոյեմբերին) 1919 թ. հուլիսի 4-ի առաջարկը` ՀՀ կառավարությունը հուլիսի 17-ին օրենք ընդունեց նախարարության Հնության հուշարձանների եւ արվեստի բաժինը երկու` Հնության հուշարձանների պահպանման եւ Արվեստի հովանավորության բաժինների վերակազմելու մասին [5, թ. 1-2; 20, էջ 144-145]։ Հուլիսի 18-ին ՀՀ հանրային կրթության եւ արվեստի նախարար Ս. Տիգրանյանը նախկին նախարար Գ. 368ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մելիք-Ղարագյոզյանին առաջարկեց ստանձնել նորաստեղծ Արվեստի բաժնի վարիչի պաշտոնը։ Հուլիսի 23-ին վերջինս տվեց իր համաձայնությունը՝ որոշ ժամանակ Թիֆլիսում մնալու պայմանով։ Սակայն բաժնի վարիչի գործառույթներ նա այդպես էլ չկատարեց, իսկ օգոստոսի վերջին հրաժարվեց այդ պաշտոնից [2, թ. 13-15 շրջ.]։ Այնուհետեւ կարճ ժամանակ (մինչեւ նոյեմբերի 1-ը) Արվեստի բաժնի վարիչի պարտականությունները կատարել է երաժշտագետ Սարգիս Բարխուդարյանը [4, թ. 12 շրջ.]։ Սակայն, ինչպես երեւում է, նրանից հետո նոր նշանակում չի եղել. նախարարության 1920 թ. հունվարի հաստիքացուցակում Արվեստի բաժնի վարիչ չի հիշատակվում [4, թ. 25]։ 1920 թ. գարնանը Հյուսիսային Կովկասում հակախորհրդային ուժերին պարտության մատնելուց հետո Խորհրդային Ռուսաստանի Կարմիր բանակը շարժվեց դեպի Անդրկովկաս։ Ապրիլի 28-ին խորհրդային կարգեր հաստատվեցին Ադրբեջանում։ Ոգեւորված այդ փաստով՝ հայ բոլշեւիկ գործիչների շրջանում հույսեր արթնացրեց, թե կարող են հասնել Հայաստանի խորհրդայնացման։ 1920 թ. մայիսի սկզբին Ալեքսանդրապոլում, Կարսում եւ հանրապետության այլ շրջաններում բռնկված հակապետական ապստամբությունը իշխանությունների կողմից շատ արագ ճնշվեց։ Ապստամբությունից հետո Համազասպ Օհանջանյանի ղեկավարած կառավարությունը պետության կառավարման տարբեր բնագավառներում նշանակումներ կատարելիս նախապատվությունը տալիս էր ՀՅԴ անդամներին։ Ահա այս իրավիճակում Թիֆլիսից հրավիրվեց նաեւ ճանաչված գրող, դաշնակցական Դ. Դեմիրճյանը։ Վերջինս հետագայում վկայում է, որ պարտավորություն էր զգում գալ հայրենիք եւ ծառայել սեփական ժողովրդին ու նրա նորահաստատ պետականությանը [6, թ. 7-8]։ Հանրային կրթության եւ արվեստի նախարար Գեւորգ Ղազարյանի 1920 թ. սեպտեմբերի 17-ի հրամանով Դ. Դեմիրճյանը սեպտեմբերի 1-ից նշանակվեց նախարարության Արվեստի բաժնի վարիչ [25, էջ 194, 196]։ Նրա աշխատավարձը 18800 ռուբլի էր։ Գրողը Երեւանում ապրում էր Սադովայա 11 հասցեում։ Նա Երեւան էր տեղափոխվել միայնակ՝ առանց ընտանիքի. կինը՝ Մարիամը եւ որդին` Վիգենը, շարունակում էին բնակվել Թիֆլիսում։ Ոչ բարձր աշխատավարձի խնայողությունից եւ իբրեւ պետական պաշտոնյա ստացած պարենից նա ուղարկում էր նաեւ ընտանիքի անդամներին [25, էջ 194-195]։ Այդ տարիներին ցածր աշխատա369ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ վարձին զուգահեռ պաշտոնյաներին որոշակի չափաբաժնով մթերքներ էր տրամադրվում։ Նորահայտ փաստաթղթերի ուսումնասիրությունից տեսնում ենք, որ Դեմիրճյանի ղեկավարած Արվեստի բաժինն արդյունավետ աշխատանք էր կատարում (ի տարբերություն նախկինի)։ Ասվածի վկայությունն են անցկացվող զանազան դասընթացները, որոնք վարում էին ժամանակի մի շարք ճանաչված մտավորականներ։ Այսպես` սեպտեմբեր-նոյեմբերին բաժնի կազմակերպած դրամատիկական դասընթացներում դասավանդել են` Վարդան Միրզոյանը (վարիչ եւ դասատու), ուսուցիչ Դերենիկ Դեմիրճյանը, պարուսույց Սուրեն Մխիթարյանը, հոգեբանության ուսուցիչ Ա. Շավարշյանը։ Նոյեմբերին բաժնի խմբավարական դասընթացներում պաշտոնավարում էին «թեորիայի դասատու» Սարգիս Բարխուդարյանը եւ «դաշնակի դասատու» Աննա Աբգարյանը [4, թ. 54 եւ շրջ., 127-130]։ Ուշադրության արժանի է այն իրողությունը, որ հիշյալ դասընթացները տեղի էին ունենում 1920 թ. թուրք-հայկական պատերազմի ժամանակ, երբ վտանգված էր ոչ միայն հանրապետության անկախ գոյությունը, այլեւ հայության ֆիզիկական անվտանգությունը։ Արվեստի բաժնի կատարած աշխատանքների մասին անփոխարինելի տեղեկություններ է պարունակում 1920 թ. դեկտեմբերի 16-ին Խորհրդային Հայաստանի լուսժողկոմ Աշոտ Հովհաննիսյանին ուղղված Դ. Դեմիրճյանի ընդարձակ ինքնագիր զեկուցում-հաշվետվությունը։ Այստեղ ներկայացված է ՀՀ օրոք արվեստի ճյուղերի դրությունը, մասնավորապես՝ թատերական գործի կազմակերպման, այս բնագավառում դերասաններ Օ. Սեւումյանի եւ Վ. Միրզոյանի կատարած աշխատանքների, Երեւանում գործող դրամատիկական դպրոցի գործունեության, Երեւանում կոնսերվատորիա, իսկ Ալեքսանդրապոլում երաժշտական դպրոց հիմնելուն ուղղված գործողությունների, Ս. Բարխուդարյանի ղեկավարությամբ խմբավարական դասընթացներ կազմակերպելու, 1919 թ. Երեւանում կազմակերպված նկարչական ցուցահանդեսի, պետության կողմից հայ գրողներին ու արվեստագետներին կատարած օժանդակության մասին։ Դեմիրճյանը հատուկ ընդգծում էր իրականացվող աշխատանքներին խոչընդոտող երեւույթների մասին՝ մայրաքաղաքում թատրոնի համար նպատակահարմար շենքի բացակայության (խորհրդարանի նիստերը տեղի էին ունենում նախկին ակումբի դահլիճում), առկա ծրագրերը թուրքական ավերիչ արշա370ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ վանքի պատճառով հետաձգվելու մասին (զինվորական, ժողովրդական համերգներ, ներկայացումներ, տեղական ստեղծագործական խմբերի կազմակերպում եւ այլն) [25, էջ 196-198]։ Դ. Դեմիրճյանը պաշտոնավարեց նաեւ Հայաստանի Հանրապետության խորհրդայնացմանը հաջորդած առաջին օրերին։ 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին` ՀՀ հանրային կրթության եւ արվեստի նախարար Վ. Մինախորյանի հրաժարականից հետո, դեկտեմբերի 3-ից Խորհրդային Հայաստանի Հանրային կրթության եւ արվեստի կոմիսարիատի կառավարչի պարտականությունները ժամանակավորապես կատարում էր նախարարի օգնական Պողոս Սոտնիկյանը [3, թ. 21 շրջ.]։ Նոր կառավարության ձեւավորումից հետո Խորհրդային Հայաստանի նորանշանակ լուսժողկոմ Աշոտ Հովհաննիսյանի 1920 թ. դեկտեմբերի 15-ի հրամանով աշխատանքից ազատվեցին Լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատի վերածված նախկին ՀՀ հանրային կրթության եւ արվեստի նախարարության չորս ղեկավար աշխատակիցներ` նախարարի օգնական Պ. Սոտնիկյանը, Արվեստի բաժնի վարիչ Դ. Դեմիրճյանը, դպրոցական վերահսկիչներ Ս. Շխյանը եւ Ա. Շահնազարյանը։ Նրանք իրենց հասանելիք լուծարքային նպաստները պետական գանձարանի առձեռն ֆոնդից ստացել են դեկտեմբերի 21-ին [25, էջ 195-196]։ Դ. Դեմիրճյանին Արվեստի բաժնի վարիչի պաշտոնում նույն դեկտեմբերի 15-ին փոխարինել է արդեն ճանաչված բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը [1, թ. 1 շրջ.]։ Կարծում ենք` Դ. Դեմիրճյանի աշխատանքից ազատման հարցում վճռորոշ նշանակություն է ունեցել նրա կուսակցական պատկանելությունը։ Այսպիսով, նորահայտ փաստերի հիման վրա կարող ենք եզրակացնել, որ հայ ականավոր գրող, ՀՅԴ անդամ Դերենիկ Դեմիրճյանը 1917-1920 թթ. ուշադրության արժանի գործունեություն է ծավալել, ինչի վերաբերյալ խորհրդային տարիներին, հասկանալի պատճառներով, խուսափել է բարձրաձայնել։ Գրողի կենսագրության այս էջերը դուրս են մնացել նրա գիտական կենսագրությունից։ Փաստորեն, 1917 թ. մայիսին նա մասնակցել է Հայ ուսուցչական համագումարին, իսկ սեպտեմբերին՝ Հայոց ազգային համախորհրդակցությանը։ 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերի նախօրեին նրան տեսնում ենք Երեւանում՝ Արամ Մանուկյանի հետ հայ բնակչությանը մարտի կոչելիս, իսկ արդեն 1920 թ. սեպտեմբերի 1-ից մինչեւ դեկտեմբերի 15-ը հանդիսացել է Հայաստանի Հանրապետության Հանրային կրթության եւ արվեստի 371ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ նախարարության Արվեստի բաժնի վարիչը եւ ուշադրության արժանի ներդրում ունեցել 1920 թ. աշնանը ՀՀ մշակութային կյանքի կազմակերպման գործում։ Վստահաբար՝ հետագայում ի հայտ գալիք նոր վավերագրերը կավելացնեն մեր գիտելիքները ինչպես խնդրո առարկա ժամանակահատվածում Դ. Դեմիրճյանի գործունեության վերաբերյալ, այնպես էլ կբացահայտեն նրա կենսագրության դեռեւս անհայտ նոր էջեր։

example2282

example2282

Աշխատանքում ներկայացվել է անհատի ներդրումային որոշումը նմանակող վարքագծային մի մոդել և ուսումնասիրվել են նրա օպտիմալ լուծման հատկությունները։ Պատճառահետևանքային կապերը ճշգրտելու համար դիտարկվել են կոնկրետ թվային օրինակներ։ Ցույց է տրվել, որ ռիսկից խուսափման հաստատուն (աճող, նվազող) գործակցով նախընտրությունների համար նախնական հարստության ազդեցությունը ռիսկային ներդրումների վրա չեզոք (բացասական, դրական) է։ Բացի այդ, ստացվել է հուսալի ակտիվի եկամտաբերության սահմանային էֆեկտը նկարագրող Սլուցկիի տիպի հավասարությունը։

Գիտ. Headեկավար ՝ տեխ., Պրոֆեսոր Ա. Առաքելյան Թերթում քննարկվում է վարքագծային մոդելը ՝ նվիրված վերլուծությանը։ Ներդրումներ Ուսումնասիրվող խնդիրը կարող է դասակարգվել որպես տեղեկատվության թերություններ երկրների ֆինանսական շուկաներում։ Հաջորդ իրավիճակը համարվում է, որը կրկնօրինակում է անհատի ներդրումային վարքը։ Ենթադրվում է, որ ներդրողը, ելնելով իր ռիսկի դիմելու նախասիրություններից, փորձում է իր նախնական ունեցվածքը (խնայողությունները) տեղադրել երկու ռիսկային «ոչ ռիսկային ակտիվների» միջև։ Այլ կերպ ասած, նա ընտրություն է կատարում ֆինանսական պորտֆելների միջև (նշենք, որ միայն երկու ակտիվների դիտարկումը չի խախտում ընդհանուր մոտեցումը, քանի որ ըստ Sharp-Lintner-Moss 19-ի ՝ Մարկովիցի խնդիրը կարող է վերագրվել որպես ռիսկային)։ Ենթադրենք, որ ինչ-որ պահի տեղի է ունեցել արտաքին պայմանների (էկզոգեն գործոնների) փոփոխություն, օրինակ ՝ ներդրողի կարողությունը, հուսալի ակտիվի եկամտաբերությունը։ Մեր խնդիրն է պարզել, թե ինչպես է այլ հավասար պայմաններում ներդրողը կարձագանքի այդ ցնցումներին իր որոշմամբ։ Խթանման պայմանագրեր, ակտիվներ Մենք կկատարենք հետևյալ նշանակումները. 1) (նշ. 1875) (նշ. 2868) - ներդրողի նախնական կարողությունը, 2) (նշ. 1876) - ներդրումներ ռիսկային ակտիվներում, 3) (նշ. 1844) - Ռիսկային ակտիվների վերադարձ։ դա պատահական մեծություն է, որը բաշխված է թվային առանցքի վրա ⦋(cid)։ 1853), (նշ. 1854) բաժին (cid. 2011) ((նշ. 1844)) խտության գործառույթով, 4) (cid. 1870) - ոչ ռիսկային ակտիվների որոշված ​​վերադարձ։ Հասկանալի է, որ ոչ ռիսկային ակտիվի մեջ ներդրված գումարը կլինի (cid)։ 1875) (նշ. 2868) - (նշ. 1876 ​​թ.), Եվ ներդրողի վերջնական կարողությունը (cid. 1875) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1876) (1+ (նշ. 1844)) + ((նշ. 1875) (նշ. 2868) - (նշ. 1876)) (1 + (նշ. 1870)) = (մուրհ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) + (նշ. 1875) (նշ. 2868) (1+ (նշ. 1870))։ Նշենք, որ վերջնական հարստությունը և պատահական մեծությունը։ Ավելին, պետք է ընդգծել, որ ռացիոնալ ներդրողը առավելագույնի է հասցնում ոչ թե իր ակնկալվող եկամուտը, այլ սպասվող օգտակարությունը 20։ (խնամել 1875) (նշ. 2869) սահմանում է Bernoulli- ի օգտակար գործառույթը (cid)։ 1873) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) = (սիդ. 1873) ((նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) + (նշ. 1875) (նշ. 2868) (1+ (նշ. 1870)))։ Neumann-Morgenstern կոմունալ գործառույթը կլինի. 3029) (խնամել 1831) (նշ. 3435) (նշ. 1873) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) (նշ. 3439) = (մուրհ. 1831) (նշ. 4672) (նշ. 1873) (նշ. 3435) (նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) + (նշ. 1875) (նշ. 2868) (1 + (նշ. 1870)) (նշ. 3439) (նշ. 4673) =։ 3505) (նշ. 1873) (նշ. 3435) (նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) + (նշ. 1875) (նշ. 2868) (1+ (նշ. 1870)) (նշ. 3439) (նշ. 2011) ((նշ. 1844)) (նշ. 1856) (նշ. 1844) (խնամել 3028) , Ներդրման որոշումը նկարագրվում է օպտիմալացման հետևյալ խնդրով (cid)։ 3029) առավելագույն (cid) 3051) (նշ. 3001) (նշ. 2868) (նշ. 3505) (նշ. 1873) (նշ. 3435) (նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) + (նշ. 1875) (նշ. 2868) (1 + (նշ. 1870)) (նշ. 3439) (նշ. 2011) ((նշ. 1844)) (նշ. 1856) (նշ. 1844) Ներքին լուծում ստանալու համար ենթադրվում է, որ (cid. 1831) ((նշ. 1844))> (նշ. 1870) (խնամել 3028) 20 Մարկովից, Հ., Պորտֆոլիոյի ընտրություն։ Ներդրումների արդյունավետ դիվերսիֆիկացում, Wոն Ուիլի և դիտարկումներ), Ենթադրենք բնիկների նախապատվություններ, թվային օրինակներ։ Նախքան խնդրի հավասարակշռության հատկությունները բացահայտելը (2), եկեք քննարկենք դրա որոշ հատուկ դեպքեր (իրականացված է MATLAB- ում)։ 1) (սիդ. 1873) (նշ. 3435) (նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) + (նշ. 1875) (նշ. 2868) (1+ (նշ. 1870)) (նշ. 3439) = (մուրհ. 1827) exp (k (նշ. 3435) (նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) + (նշ. 1875) (նշ. 2868) (1 + (նշ. 1870)) (նշ. 3439)։ ցուցահանդես 2) (նշ. 1827) = 1, (նշ. 1863) = 1 օգտակար գործառույթի պարամետրերի համար, 3) (cid. 1844) ~ (նշ. 1847) (0,1) - հավասար բաշխում միջակայքում (0,1) (50004) (cid. 1870) = 0,4, այնքան գոհ (cid. 1831) ((նշ. 1844))> (նշ. 1870) վիճակ, 5) (նշ. 1875) (նշ. 2868) = 100։ Այս տվյալների ներքո մենք լուծում ենք խնդիրը (2) 21 «ներքին կետի» ալգորիթմով։ Հետո և (cid)։ 1875) (նշ. 2868) մենք ավելացնում ենք 10 կետով, մնացած պարամետրերը թողնում ենք անփոփոխ և նորից ենք լուծում խնդիրը (2)։ Մոդելավորումը շարունակվում է մինչև (cid)։ 1875) (նշ. 2868) ընդունել, օրինակ, 300 արժեքը։ Հետևյալ նկարը (Գծապատկեր 1) ներկայացնում է սկզբնական հարստության օպտիմալ ռիսկային ակտիվների ներդրումների միջև փոխհարաբերությունները։ Գծապատկեր 1. Ռիսկի ակտիվների օպտիմալ ներդրումների և սկզբնական հարստության միջև կապը ցուցիչ նախապատվությունների համար։ Բացարձակ մեծություն, անկախ Նկար 1-ից, կարելի է եզրակացնել ռիսկային ներդրողի կողմից, բայց ներդրումային կարողությունից։ Դժվար է զգալիորեն կախված լինել ստացված ներդրումների նախասիրությունների տեսակից։ Լոգարիթմական օգտագործման նույն վարժությունը տալիս է հետևյալ պատկերը։ Գծապատկեր 2. Սահող նախապատվությունների համար օպտիմալ ռիսկային ակտիվների ներդրումների «նախնական հարստության» միջև կապը։ Գծապատկեր 2-ից պարզ է, որ այս դեպքում խնայողությունների ավելի բարձր մակարդակը հանգեցնում է ռիսկային ակտիվներում ներդրումների ավելացմանը։ Ավելին, հետաքրքիր է, որ ի տարբերություն առաջին օրինակի, սահող օգտակար գործառույթի (cid) դեպքում։ 1831) ((նշ. 1844))> (նշ. 1870) նախապայմանով բոլոր խնայողություններն ուղղվում են ռիսկային ակտիվներին։ Ստացվում է, որ այն փաստը, որ ռիսկային ակտիվի ռիսկին չհամապատասխանող ակտիվը ցածր է ակնկալվող կայուն եկամտաբերությունից, կհանգեցնի ընտրություններին ընդառաջ լիովին սահող ներդրման ոչ ռիսկային ակտիվի մեջ։ Հետևյալ դիտարկումը կարևոր է վերլուծությունից եզրակացություններ անելու համար։ Հեշտ է ստուգել, ​​որ էքսպոնենտալ նախասիրությունները բնութագրվում են ֆիքսված ռիսկի հակազդեցության աստիճանով, և սահող օգտակար գործառույթի համար բացարձակ ռիսկի խուսափման գործոնը հարստության հետ միասին նվազում է։ Այստեղից ակնհայտ է դառնում վարքի մեխանիզմը, որը բացատրում է եկամտի ազդեցությունը ներդրումների վարքի վրա։ Եթե ​​նախնական հարստության աճի հետ մեկտեղ ներդրողի հակվածությունը ռիսկի մեծանալու (նվազում է, մնում է անփոփոխ), ապա, բնականաբար, ոչ ռիսկային ներդրումները մեծանում են (նվազում, մնում են անփոփոխ)։ Անհայտ ֆունկցիայի թեորեմի կիրառումը։ Թվային օրինակներում մենք ըստ էության համեմատում էինք (2) մոդելին համապատասխանող հավասարակշռության վիճակները։ Նկատենք, որ պարամետրացման շնորհիվ մոդելը առաջարկում է ոչ թե մեկ հավասարակշռություն, այլ հավասարակշռության վիճակների ամբողջություն, որոնք կախված են էկզոգեն գործոններից։ Հասկանալի է, որ ընդհանուր դեպքում (2) բավականին բարդ խնդիր է պարզորեն ձեռք բերել մոդելի (2) լուծումը (հոդվածներից մեկում մենք փորձեցինք լուծմանը մոտենալ ՝ օգտակար գործառույթի ընդհանուր տեսակետը տարածելով Թեյլորի 22-ի վրա) , Պարզվում է, սակայն, որ հստակ ֆունկցիայի թեորեմի միջոցով հնարավոր է գնահատել հարստության և ոչ ռիսկային ակտիվների վերադարձի սահմանային հետևանքները ՝ առանց վերլուծական տեսակետ ստանալու։ (2) -ի առաջին կարգի պայմանը ունի հետևյալ ձևը. 2034) (նշ. 1876) = (մուրհ. 1831) {(նշ. 1873) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2868) (1+ (նշ. 1870)) + (նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870))) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870))} = 0, (նշ. 2034) (նշ. 1831) (նշ. 1873) իսկ երկրորդ կարգի պայմանը կլինի։ (խնամել 2034) (նշ. 2870) (նշ. 1831) (նշ. 1847) (խնամել 2034) (նշ. 1876) (նշ. 2870) = (մուրհ. 1831) {(նշ. 1873) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2868) (1+ (նշ. 1870)) + (նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870))) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) (նշ. 2870)} <0։ Երկրորդ կարգի պայմանը բավարար է `ռիսկից խուսափելու համար։ Նկատի ունեցեք, որ (3) հավասարումը միանշանակ է (cid)։ 1876) ∗ - ներդրողների համար, այսինքն `երբ (cid. 1873) (նշ. 4593) (նշ. 4593) () <0։ արտահայտում է որպես ֆունկցիա (cid. 1875) (նշ. 2868-ից) և (cid)։ 1870-ից)։ Իմիջայլոց. (Cid) 2034) (նշ. 1876) ∗։ (խնամել 2034) (նշ. 1870) = - (խնամել 2034) (նշ. 1876) ∗։ (խնամել 2034) (նշ. 1875) (նշ. 2868) = - (խնամել 3105) (նշ. 3118) (նշ. 3006) (նշ. 3022) (խնամել 3105) (նշ. 3051) (նշ. 3105) (նշ. 3050) (նշ. 3116) (խնամել 3105) (նշ. 3118) (նշ. 3006) (նշ. 3022) (խնամել 3105) (նշ. 3051) (նշ. 3118) (խնամել 3105) (նշ. 3118) (նշ. 3006) (նշ. 3022) (խնամել 3105) (նշ. 3051) (նշ. 3105) (նշ. 3045) (խնամել 3105) (նշ. 3118) (նշ. 3006) (նշ. 3022) (խնամել 3105) (նշ. 3051) (նշ. 3118) (խնամել 2034) (նշ. 1875) (նշ. 2868) (նշ. 3440) = (մուրհ. 1871) (նշ. 1859) (նշ. 1866) (նշ. 4678) (նշ. 2034) (նշ. 2870) (նշ. 1831) (նշ. 1847) (խնամել 2034) (նշ. 1876) (նշ. 2034) (նշ. 1875) (նշ. 2868) (նշ. 4679), Քանի որ երկրորդ կարգի պայմանը ճիշտ է, ուրեմն. (խնամել 2034) (նշ. 1870) (նշ. 3440) = (մուրհ. 1871) (նշ. 1859) (նշ. 1866) (նշ. 4678) (նշ. 2034) (նշ. 2870) (նշ. 1831) (նշ. 1847) (խնամել 1871) (նշ. 1859) (նշ. 1866) (նշ. 3436) (նշ. 2034) (նշ. 1876) ∗։ (խնամել 2034) (նշ. 1876) (նշ. 2034) (նշ. 1870) (նշ. 4679) Այլ կերպ ասած, հարստության և ոչ ռիսկային ակտիվների եկամտաբերության սահմանային ազդեցության ուղղությունը ամբողջությամբ որոշվում է վերը նշված խառը ածանցյալներով։ (խնամել 1871) (նշ. 1859) (նշ. 1866) (նշ. 3436) (նշ. 2034) (նշ. 1876) ∗։ Մյուս կողմից. (Cid) 2034) (նշ. 2870) (նշ. 1831) (նշ. 1847) (խնամել 2034) (նշ. 1876) (նշ. 2034) (նշ. 1875) (նշ. 2868) = (մուրհ. 1831) (նշ. 3419) (նշ. 1873) (նշ. 4593) (նշ. 4593) (նշ. 3435) (նշ. 1875) (նշ. 2868) (1+ (նշ. 1870)) + (նշ. 1876) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) (նշ. 3439) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) (1+ (նշ. 1870)) (նշ. 3423) Պրատի ռիսկից զերծ գործոնը հետևյալն է. 1827) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) = - (նշ. 1873) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) (խնամել 1873) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) => (նշ. 1873) (նշ. 4593) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) = - (նշ. 1827) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) (նշ. 1873) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2869))։ Հետևաբար (Cid) 2034) (նշ. 2870) (նշ. 1831) (նշ. 1847) (խնամել 2034) (նշ. 1876) (նշ. 2034) (նշ. 1875) (նշ. 2868) = (մուրհ. 1831) {- (նշ. 1827) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) (նշ. 1873) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870)) (1+ (նշ. 1870))}։ Եթե ​​ռիսկի զերծ մնալու գործակիցը կայուն է, ապա (cid)։ 2034) (նշ. 2870) (նշ. 1831) (նշ. 1847) (խնամել 2034) (նշ. 1876) (նշ. 2034) (նշ. 1875) (նշ. 2868) = - (նշ. 1827) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) (1+ (նշ. 1870)) (նշ. 1831) {(նշ. 1873) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870))} = 0, քանի որ (cid. 1831) {(նշ. 1873) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2869)) ((նշ. 1844) - (նշ. 1870))}} = 0 ըստ (1) -ի։ Այսինքն ՝ ռացիոնալ ներդրողի ներդրումային վարքագիծը ՝ անկախ նրանից, թե ինչի մասին է խոսքը (cid)։ 1870 թ.) Սահմանային էֆեկտի համար, այնուհետև դրա խնայողությունների համար ամրագրվում է Պրատի չափանիշը։ Ստացվում է Սլուցկի տիպի հետեւյալ հավասարումը `ավելորդ, ռիսկային + (cid։ 2034) (նշ. 1876) ∗։ (խնամել 2034) (նշ. 1875) (նշ. 2868) (խնամել 1875) (նշ. 2868) - (նշ. 1876) ∗։ 1 + (սիդ. 1870) (խնամել 2034) (նշ. 1870) = (մուրհ. 1831) {(նշ. 1873) (նշ. 4593) ((նշ. 1875) (նշ. 2869))} (խնամել 2034) (նշ. 1876) ∗։ (խնամել 3105) (նշ. 3118) (նշ. 3006) (նշ. 3022) (խնամել 3105) (նշ. 3051) (նշ. 3118) (խնամել 3105) (նշ. 3050) (նշ. 3116) ≤ 0, ապա (նշ. 3105) (նշ. 3051) ∗։ Ակնհայտ է, որ եթե (cid. 3105) (նշ. 3051) ∗։ (խնամել 3105) (նշ. 3045) ≤ 0։ Հակառակ դեպքում ազդեցությունը երկիմաստ է։ Սա նշանակում է, որ եթե համեմատաբար հուսալի ակտիվը դառնա ավելի շահավետ, քան նախկինում, ապա դա միշտ օգուտ կբերի պորտֆելի կառուցվածքի վերաբաշխմանը։ ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ Վիճակագրական-համեմատական ​​հատկությունների մասին Աշոտ Նանյան Հիմնաբառեր. Վարքագծի մոդել, ռիսկի խուսափման գործոն, հուսալիություն, շահութաբերություն, նախապատվություններ։

example65

example65

Այս աշխատանքում փորձել ենք անդրադառնալ նախ ժամանակակից և ավանդական՝ մասնավորապես 10-15-րդ դարերի կրթական իրողություններին ու գրաբարին առնչվող դասավանդման մեթոդներին, մանավանդ որ 10-րդ դարից սկսյալ գրաբարը, այլևս դադարելով հասարակության հաղորդակցման լեզու լինելուց, ունեցել է դասավանդման հստակ նպատակային ուղղվածություն։

Մերձենալ առ Աստուած բարի է յոյժ։ Եւ ո՛չ այլ ինչ է հնար մերձենալ,եթէ ոչ գիտութեա՛մբ լուսաւորեալ զանձն։ Գր. Մագիստրոս ՊահլաւունիԱյսօր անընդհատ շահարկվում են ժամանակակից կրթահամակարգումկատարվող բարեփոխումներն ու դրանց արդյունքները։ Անշուշտ, չափազանցկարևոր է ժամանակակից պահանջներին համահունչ ընթանալ` հետ չմնալովընդհանուր համաեվրոպական ծրագրերից, սակայն այս պարագայում արժևորում ենք նաև ուսուցման ու ուսումնառության նպատակային ուղղվածությունըև ազգային դաստիարակությունը, որը, ի դեպ, վերջերս առանձին դեպքերումանտեսվում է։ Նկատենք, որ դեռևս հնագույն ժամանակներից հայ մտավորականներինհուզել են հայեցի դաստիարակությունն ու ազգային կրթության խնդիրները։ Այսպես` Գրիգոր Մագիստրոսի համար առաջնային մտահոգություն է եղել «բազում ուսումնական սերունդների ջանքերով ստեղծուած հայոց Արամեան մեծահարուստ դպրութիւնը յանկարծ մոռացութեան չմատնուի երբեւէ, այլ, ընդհակառակը, հայեցի դպրութեան ջահը պէտք է միշտ վառ մնայ բոլոր ժամանակներում» (7, էջ 263)։ Ապա հետագա հայ ուսումնական սերունդների համար առաջնային նշանակություն տալով աւանդական` հայեցի դաստիարակությանը` մեծանուն գիտնականը գտնում է, որ այնտեղ են ամբարված ստեղծագործականմտքի նվաճումները, որոնք ամուր պատվանդան են դառնալու հայ ուսումնականի համար գիտությունների ճիշտ ճանապարհով ընթանալիս (7, էջ 291)։ Այս առումով մեծ առաջընթաց ենք համարում մեր կրթական համակարգում հոգևոր թեքմամբ ավագ դպրոցի, տվյալ դեպքում Հառիճավանքի Թրբանճյան ընծայարանի առկայությունը, որի նպատակն է հայ քրիստոնյա դաստիարակելն ու կրթելը, ինչպես նաև ապագա հոգևորականներին դեռևս դպրոցականնստարանից համակողմանի ու խորացված կրթություն տալը։ Մեր սույն աշխատանքը փորձելու ենք տանել երկու ուղղությամբ. Առաջին` համեմատելու ենք արդի և ավանդական, մասնավորապես 10-15-րդ դարերի կրթական իրողություններն ու գրաբարին առնչվող դասավանդմանմեթոդները։ Ընդ որում, ընտրել ենք հիշյալ դարերը` նկատի ունենալով այն, որ10-րդ դարից սկսյալ` գրաբարն այլևս դադարել էր հասարակության հաղորոդակցման լեզու լինելուց` շարունակաբար մնալով գիտության և Աստծո ու մարդու հաղորդակցման լեզու։ Սա նկատի ունենալով էլ հին հայերենի դասավանդումն ունեցել է հստակ նպատակային ուղղվածություն։ Ինչ վերաբերում է մերօրերին, այսօր ևս գրաբարի ուսուցումը հոգևոր կրթօջախներում պայմանավորված է եկեղեցական ծիսակարգի ավանդական լեզվի պահպանմամբ։ Փաստորեն, ինչպես 10-րդ դարից սկսած, այնպես էլ այսօր գրաբարի դասավանդմաննպատակներից մեկը` աստվածպաշտության ծիսակարգի գրագետ վարելը,մնում է նույնը։ Երկրորդ ուղղությունը, որին հետևելու ենք, այն է` գրաբարի դասավանդման իրողությունները համեմատել և զուգահեռականացնել ներկայիս ավագդպրոցի ժամանակակից գրական արևելահայերենի դասավանդման իրողությունների հետ, որը գրաբար ուսումնասիրելիս աշակերտների համար իբրևնախագիտելիք ու հենարան է հանդիսանալու։ Այսպես, ընծայարանում դասավանդումը կատարվում է ավագ դպրոցիհումանիտար հոսքի ծրագրերին համապատասխան` ներառյալ հոգևոր բնույթիառարկաներ` Սուրբ Գրքի ուսուցում, հոգևոր երաժշտություն, երգեցողություն,հայոց եկեղեցու պատմություն` առավել խորացված ծրագրով, գրաբար, սոլֆեջիո։ Ուշագրավ է, որ այստեղ կրթությունը կազմակերպվում և տարվում էդեռևս միջնադարից ժառանգված ավանդույթների համաձայն` անշուշտ, զանցչառնելով ժամանակակից կրթական համակարգում տեղ գտած իրողությունները։ Ընդ որում, միջնադար կամ միջնադարյան ասելով՝ նկատի չունենք հետադիմական, «փոշոտված» ավանդույթներ ու մեթոդներ, ընդհակառակը` դրանքժամանակի բովով քննություն բռնած իրողություններ են, որոնք ցայսօր արդիական են։ Քննելով անցյալի մեծահամբավ ուսուցչապետների փորձը` անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ դրան, մանավանդ որ «… բազում գործքարութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոյ յիշատակի…»։ Այսպես, օրինակ, ընծայարանը գիշերօթիկ է և անվճար։ Միջնադարյան Հայաստանում ևս կարևորվում էր ուսուցման (մանավանդ տարրական)մատչելիությունը. օրինակ` Մխիթար Գոշը (որին համակարծիք էր նաև ՍմբատԳունդստաբլը)1 Դատաստանագրքում նշում է. «Ոչ է պարտ վարձու զմանկունսուսուցանել ըստ կանոնի» (14, էջ 76-77)։ Իսկ Սմբատ Գունդստաբլը, ավելի առաջգնալով, փորձում էր օրինական դաշտով կանոնարկել նաև անապահով խավիմարդկանց կրթությունը` խթանելով ուսման ձգտող մարդկանց հոսքը ևս. «Ապակու հրամայէ օրենքս զորբերն և զտառպելքն ստածել և խնամել և անուշացնել իգործ, որ շատք դիմեն ու գան ի յուսման» (14)։ Ի դեպ, վերջին իրողությունը` որշատք դիմեն ու գան ի յուսման, հիմա էլ արդիական է և համարյա բոլորկրթօջախների առաջնահերթ խնդիրներից է։ Այսպես, ուսուցումը տարերային կամ կամայական բնույթ չի կրել, այլ այսուղղությամբ տարվել են հատուկ աշխատանքներ։ Նախ՝ սկսենք նրանից, որառաջնային էին համարվում կրթության նկատմամբ պետական հոգածությունն1 «Կու հրամայէ օրենքս, որ բնաւ վարդապետ վարձ չառնում վասն գրոց կարդալոյ կամ այլ գիտութեան եկեղեցւոյ ուսմանց, իսկի չէ պատեհ վարձ առնել և ապա ուսուցանել»։ Տե՛ս ՍմբատՍպարապետ, Դատաստանագիրք, 76-77։ ու հովանավորությունը։ Օրինակ` Գր. Պահլավունին, մտահոգված այն հանգամանքով, որ սովորողներն ուսումից շուտ են հիասթափվում, գրում էր, որ ժողովրդի ընդհանուր զարգացածությունն ու կրթությունն առավել հետևողական ևկանոնարկված կլիներ, եթե հայոց թագավորները հոգատարորեն և նախանձախնդրորեն մոտենային այս խնդրին. «Քանզի Արամեան սեռի հպարտութիւն եւանամոք բնութիւն եւ խստապարանոց բարս ոչ ստորակայի յայսոսիկ կրթութիւնս յարատեւական հաւանել, կամ եթէ ոչ փոյթ, որք պետականին հասինբախտի, մեծարու լինի եւ խուզել զխոհեմական արհեստս ի զարդ քարգոնեականապարանին, որպէս մեծ Փտլոմէոսն այն եւ որք այլք այդպիսիք» (7, էջ 320)։ Ուսումնառության արդյունավետությունն առավել խթանելու նպատակով Գր.Պահլավունին` իբրև ներհուն մանկավարժ, իր թղթերում ակնարկում է նաև սաների տարիքային առանձնահատկությունների մասին, որոնց համապատասխան էլ փոխում է իր գրելաոճը` ուշադրություն դարձնելով նյութի մատուցմանհամեմատական պարզությանը, մատչելիությանը, հստակությանը։ Ընդ որում,սա այն դեպքում, երբ Պահլավունին ընդհանրապես դեմ էր մատչելի դասավանդմանը` համարելով այն ծույլերին արժանի (7, էջ 320)։ Ի դեպ, մեծանունգիտնականը գրել է ծույլերին պախարակող խոսուն վերտառությամբ մի շարքթղթեր, ինչպես` «Առ ոմն իմաստասէր ոչ ուղղապէս» (ՁԲ), «Առ հեղգ աշակերտսյուսման եւ հպարտս» (ՁԶ), «Առ հեղգս յուսման իմաստից» (ՁԷ) և այլն։ Ուշադրությունից չի վրիպել նաև ուսուցման համակարգվածությունը`պարզից բարդին անցումով. օրինակ` հայ առաջին աշխարհիկ գիտնական ումանկավարժ Գրիգոր Մագիստրոսը (990-1058) իր աշակերտներ Բարսեղին ևԵղիսեին գրած նամակում (Թուղթ ԽԵ) բացատրում է Բյուզանդիայի ուսումնագիտական կենտրոններում ընդունված, այսպես կոչված, ուսումնառությանաստիճանական համակարգային ծրագիրը, որը ենթադրում էր ուսուցման քառաստիճան տարբերակում։ Այսպես, առաջին հերթին կարևորվում էր քերականությունը` համապատասխան օժանդակ թարգմանական գրականության առկայությամբ, երկրորդ` ճարտասանությունն իր երեք բաժիններով, երրորդ`Պլատոնի և Արիստոտելի աշխատություններում տրված իմաստասիրությանսահմանները և չորրորդ` պյութագորյան երկրաչափությունը. «Քանզի նախպարտ է ԶՔերականութիւնն հանդերձ թարգմանութեամբն ուսանել տիրապէսմակստացականութեամբ, եւ զկնի այսր զՀռետորական երիւք հանդիսիւք անսխալ տրոհմամբ, եւ ապա զՍահմանացն պարունակել, եւ պղատոնական եւարիստոտէլական եւ դարձեալ պիւփագորական կարակնակերտութեանն բացորոշմանց եւ դատողութեանց» (7, էջ 302)։ Սակայն այս ամենից առաջ կարևորվում էր ուսանող-աշակերտի նախագիտելիքը. սովորողը պետք է քաջածանոթլինի Հին և Նոր կտակարաններին, ժողովրդական բանահյուսությանը, հին հունական գրականությանը, ինչը տվյալ ժամանակաշրջանի համար նոր պահանջներ էր (7, էջ 312, 322)։ Փաստորեն, այս պարագայում ընդգծվում էր պարտադիրնախագիտելիքի անհրաժեշտությունը։ Օգտվելով եվրոպական միջնադարյան կրթական համակարգից` Գ. Մագիստրոսը կազմել է ուսումնական նոր ծրագիր` ուսուցումը տանելով համեմատաբար դյուրընկալելի առարկաներից ավելի բարդերին` առաջարկելով Սուրբգրքի ուսուցում, առասպելավարժություն, հունական դիցաբանության ընտիրնմուշներ, թվաբանություն, երաժշտություն, երկրաչափություն, աստղաբաշխություն, քերականություն, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն։ Նկատենք,որ առարկաների թեմատիկ բովանդակությունը կուրորեն չի պատճենվել, այլպարբերաբար վերանայվել է, ըստ անհրաժեշտության ենթարկվել փոփոխության։ Փաստորեն, «եթե եվրոպական դպրոցներում նոր գրագետ դարձած սաներին միանգամից սովորեցնում էին քերականություն, ապա Գ. Մագիստրոսըհանձնարարում է այդ ծանր, դժվարին դասընթացը նրանց սովորեցնել ավելիհեշտընկալ, դյուրին առարկաների ուսուցումից հետո» (17, էջ 16)։ Ավելի ուշ Հովհաննես Իմաստասերը (1047-1129) ընդհանրացրել և համակարգել է վարդապետական ուսումնական ոչ միայն ծրագրերը, այլև հանձնարարելի գրականության ցանկը, ինչպես նաև «դպրությունն ու գիտությունը հարստացրեց երևույթների ու իրողությունների հետազոտման` փորձաքննականմեթոդով՝ պնդելով, որ փորձն է հաստատուն և աներկբայ» (10), որը, ինչ խոսք,մեծ առաջընթաց էր։ Ուսուցման ընթացքում առաջնային խնդիրներից էր ուսուցման լեզվիմատչելիության հարցը, որի վերաբերյալ տարաբնույթ, հաճախ հակասականկարծիքներ են արտահայտվել։ Օրինակ` Գր. Պահլավունին կողմ էր խրթին,մանվածապատ լեզվին, ինչը բխում էր նրա մանկավարժական հայացքներից։ Նախ` նա գտնում էր, որ իր խոսքն ուղղված է ոչ թե ծոյլ եւ համբակ, թերուս ուտգէտ ընթերցողներին, այլ տեսական մտածողության դրոշմն ունեցող, գաղափարների ու հայացքների անսահմանության եթերում ճախրող գիտնականներին (7, էջ 282)։ Ինչպես նաև նմանատիպ գրելաոճը նա ծառայեցնում էր իբրևխթան` փորձելով արթնացնել հետաքրքրություն ուսման նկատմամբ։ «Անշուշտկամաւ այնպիսի խրթին ոճ մը բանեցուցեր է, որպէս զի ծոյլերը մեկդի ձգենիրենց թուլությունը, եւ ջանան հասկնալ իրենց ուղղված Թուղթը, յորում իրենցվարդապետին հանճարը կ’երեւնար» (7, էջ 285)։ Հարկ ենք համարում անդրադառնալ և այնպիսի իրողությունների, որոնքհայ մտավորական մանկավարժների ձեռքբերումներն են եղել եվրոպականիցառաջ. օրինակ` Գրիգոր Տաթևացին (1346-1409), նախորդելով բրիտանացի մանկավարժ, փիլիսոփա Ջոն Լոկին (1632 1704), նշել է, որ մանկան հոգին ի ծնե անգիր պնակիտ է կամ լվացված մագաղաթ, ինչ որ գրեն նրա վրա, այն էլ կվերցնեն։ Միաժամանակ անձի ձևավորման հարցում չի անտեսել ինչպես ժառանգական`«բնական», այնպես էլ ձեռքբերովի` «շնորհական» հատկանիշները։ Թվարկելովմիջնադարյան մանկավարժական ձեռքբերումները` չենք կարող անտեսնել նաև Գ. Տաթևացու առաջարկը` «Հարգել երեխայի եսը, լինել հոգատար, սիրալիր,միաժամանակ ավելորդ էր համարում թե՛ չափից ավելի գորովագութ քնքշությունը և թե ծայրահեղ խստությունը… դրսևորել հոգատարություն, խնամք, սեր,անզիջողականություն, պահանջկոտություն, հետևողականություն» (12)։ Անդրադառնալով մեր օրերին` նշենք, որ գրաբարի արդյունավետ դասավանդման համար նախևառաջ կարևորում ենք գրաբարի դասավանդման ծրագրային հստակեցումը, որի համար ելակետային ենք համարում ավագ դպրոցումժամանակակից գրական արևելահայերենի դասավանդման ծրագրային առանձնահատկությունները, առանց որի անհնար է պատկերացնել գրաբարի ուսուցումը։ Առավել քան համոզված ենք, որ ժամանակակից հայերենի դասընթացինզուգահեռ՝ պետք է տանել գրաբարի ուսուցումը` ծրագրային համապատասխանություն ստեղծելով։ Այսպես, գրաբարի ուսուցումը ենթադրում է առաջին հերթին նախնական գիտելիքներ տալ հին հայերենի հնչյունական համակարգի ևընթերցանության կանոնների վերաբերյալ, ապա քերականական իրողությունների դասավանդմանն անդրադառնալ։ Հանրակրթական ավագ դպրոցում ժամանակակից հայոց լեզվի շրջանակներում հին հայերենին վերաբերող նախնական գիտելիքներ նախատեսված է ուսուցանել միայն հումանիտար հոսքի 10-րդդասարանում` «Գրաբարի գրությունն ու արտասանությունը», «Գրաբարի երկբարբառներն ու եռաբարբառները», «Գրաբարի բառապաշարը» թեմաներով ևմոտ մեկ տասնյակի հասնող գործնական առաջադրանքներ (8, էջ 10-16)։ Այսամենից զատ` ըստ ծրագրի` նախատեսված է նաև գրաբարի ուսուցմանը հատկացված տարեկան 34 ժամ` շաբաթական մեկական ժամով, իսկ դասավանդմանբովանդակությունը վստահված է ուսուցչին, որն էլ, ըստ իր հայեցողության, իրնախասիրություններով պայմանավորված, կազմելու է ծրագիրը։ Ինչ վերաբերում է ընծայարանին, ապա այստեղ հատկացված է շաբաթական 4 ժամ, որիցառաջին երկուսը տրամադրվում է բուն գիտելիքի ներկայացմանը, հաջորդ երկուսը` սերտողությանը, իսկ դասավանդումը տարվում է Պետրոս Բեդիրյանի«Լեզու նախնեաց» դասագրքով (տե՛ս 2)։ Ուսումնառության արդյունավետությունն առավել բարձրացնելու համարառաջարկում ենք զուգորդել գրաբարի և ժամանակակից հայերենի ծրագրերը։ Այսպես, քանի որ ավագ դպրոցի 10-րդ դասարանի ժամանակակից հայոց լեզվիծրագրում քերականական նյութի անդրադարձ չկա, ապա այս դասարանի ժամանակակից և հին հայերենների ծրագրային ընդհանրություն ևս չեն կարողստեղծվել. գրաբարյան քերականական իրողությունները դասավանդելիս պետքէ հենվել ավելի ցածր դասարաններում ստացած գիտելիքների վրա։ Փաստորեն,այս ժամանակահատվածը մենք կարող են օգտագործել գրաբարի գոյականիթվի, հոլովի ու հոլովման քերականական կարգերի ուսուցման համար։ Իսկ արդեն 11-րդ դասարանի 1-ին կիսամյակում 24 ժամ ()1 հատկացաված է գոյականիվերոնշյալ քերականական կարգերի կրկնությանը, որը կարող ենք զուգահեռաբար նաև տրամադրել գրաբարյան համապատասխան իրողությունների ամրակայման համար։ Նույնը կարելի է անել նաև խոնարհման համակարգը դասավանդելիս. այսպես, առաջարկում ենք 11-րդ դասարանի 2-րդ կիսամյակումանդրադառնալ հին հայերենի խոնարհման համակարգին, իսկ արդեն 11-րդ դասարանի առաջին կիսամյակի երկրորդ կեսից անցնել դրա կրկնությանն ուամրակայմանը, մանավանդ որ 1-ին կիսամյակում 22 ժամ և 2-րդ կիսամյակում10 ժամ տրամադրած է ինչպես բայի անդեմ, այնպես էլ դիմավոր ձևերիարտահայտությանն ու դրսևորմանը։ 11-րդ դասարանի երկրորդ կիսամյակումառաջարկում ենք անդրադառնալ անուն խոսքի մասերից ածականին, թվականին, դերանունին, որոնց կրկնության և ամրապնդման համար արդեն հաջորդ`12-րդ դասարանում ժամանակակից հայերենի ծրագրով նախատեսված է 6 ժամ,իսկ 12-րդ դասարանի սկզբի համար նախատեսել ենք մակբայի ուսուցումը։ Ինչվերաբերում է նախդիրներին և նախադրություններին, ապա վերջիններիս գործառական դժվարընկալելիությունը նկատի ունենալով` առաջարկում ենքդրանց ուսուցմանն անդրադառնալ դասընթացի ողջ ընթացքում` 10-րդ դասարանից սկսած` յուրաքանչյուր նախդրային իմաստ անցնելով առանձին-առանձին` անշուշտ, ամրակայելով անընդհատ կրկնությամբ։ Ինչ վերաբերում է1 Ծրագրային իրողությունները և ժամաքանակի մասին տվյալները վերցրել ենք Հառիճավանքիընծայարանի ժամանակակից հայոց լեզվի ուսումնական ծրագրերից։ դրանց խոսքիմասային յուրահատկությանը, ապա առավել նախընտրելի ենքհամարում որպես խոսքի մաս դրանք ուսումնասիրել 12-րդ դասարանի երկրորդկիսամյակում, երբ ժամանակակից հայերենի ծրագրով կրկնությամբ անդրադարձ է կատարվում կապ խոսքի մասին։ Այսպես, վերոշարադրյալը ներկայացնենք աղյուսակով. Աղյուսակ 1գրաբարժամանակակից հայերենգոյական. տեսակները,հոլովը, հոլովում, թիվըբայ, բայի դրսևորմանձևերը. եղանակներն ուժամանակաձևերը ածական, թվական,դերանունմակբայ, կապ դասարանX-ի I կիսամյակX-ի II կիսամյակXI-ի I կիսամյակգոյական. տեսակները, հոլովը,հոլովումը, թիվըբայ. բայի անդեմ ձևերը, բայիեղանակներն ու ժամանակաձևերըգոյական. տեսակները, հոլովը,հոլովումը, թիվը (կրկնություն)բայ, բայի դրսևորման ձևերը.եղանակներն ու ժամանակաձևերը (կրկնություն) XII-ի I կիսամյակ XI-ի II կիսամյակ ածական, թվական, դերանունածական, թվական, դերանուն(կրկնություն)մակբայ, նախդիր, նախադրություն XII-ի II կիսամյակՊայմանավորված գրաբարի դասավանդման նպատակով և խնդիրներով`կան առանձնահատկություններ, որոնք արժանի են ուշադրության։ Նախևառաջկարևորվում է այն հանգամանքը, որ հին հայերենը մեռած գրական լեզու է ևայլևս որպես հասարակության հաղորդակցման միջոց չի ծառայում։ Այս պարագայում ուսուցման բուն նպատակը լեզվին տիրապետելն է, ոչ թե որպես հաղորդակցման, այլ որպես եկեղեցական ծիսակարգը ճշգրտորեն վարելու և տեքստերը կարդալու, ըմբռնելու միջոց։ Փաստորեն, եթե հանրակրթական ավագ դպրոցիհումանիտար հոսքում գրաբարի վերաբերյալ գիտելիքների հաղորդումը նպատակ ունի ժամանակակից հայոց լեզվի յուրացումն առավել դյուրին ու հիմնավորված դարձնելու, ապա հոգևոր ընծայարանում առաջադիր նպատակն այլ է։ Գրաբարի ուսուցումն առավել նպատակային դարձնելու համար առաջարկում ենք գործնական տեքստերն ընտրել յուրաքանչյուր դասարանի Սուրբգրքի դասընթացից և հոգևոր երաժշտության բնագրերից։ Այսպես, 10-րդ դասարանում Սուրբ գրքի ուսուցումն սկսվում է Ավետարանից. որպես բնագրայինընթերցանության և գործնական վարժությունների նյութ՝ առաջարկում ենքվերցնել համապատասխան հատվածը, նույնը և հոգևոր երգեցողության հետկապված։ Ի դեպ, մեթոդական այս հնարանքը կիրառվել է դեռևս 13-րդ դարից.քերականական նյութի ուսուցումն առավել հիմնավոր դարձնելու համար Հովհաննես Երզնկացին իր դասագիրքը գրելիս, բացի քերականական մեկնություններից, օգտվել է նաև պատմության, ճարտասանության, տրամասության, փիլիսոփայության և այլ գիտությունների վերաբերյալ գրքերից` ստեղծելով միջառարկայական կայուն կապ։ Ինչպես հիմա, այնպես էլ հնում պակաս ուշադրություն չէր դարձվումնաև դասավանդման մեթոդներին։ Այսպես. «… բավական չէ միայն գիտելիքունենալը, պետք է և ուսուցանելու կերպն իմանալ, ապա թե ոչ շատ կաշխատիև սակավ կշահի» (9, էջ70)։ Անդրադառնալով դասավանդման մեթոդներին` նախ նշենք, որ կարևորում ու գնահատում ենք թե՛ ժամանակակից ինտերակտիվ, թե՛ ժամանակիքննությունը բռնած ավանդական մեթոդները, որոնցից հրաժարվելը, կարծումենք, ճիշտ չէր լինի։ Օրինակ, Թ. Ջուհարյանը, չժխտելով նորարարության մեծդերն ու նշանակությունը մանկավարժության զարգացման ասպարեզում, նշումէր. «Ավանդապահությունը, եթե զերծ չէ հնապաշտությունից, կարևոր նշանակություն ունի գիտության առաջընթացի համար։ Իսկական ավանդապահությունը մեծ դեր է կատարում նաև մեթոդամանկավարժական մտքի զարգացմանմեջ» (17, էջ 241)։ Այս առումով, անհրաժեշտ է կողմնորոշվել, թե ո՛ր թեման ո՛ր մեթոդովառավել նպատակահարմար և դյուրին է դասավանդելը, ու որի դեպքում ուսումնառությունն ավելի խորը հիմքեր կունենա։ Ընդ որում, հնագույն ժամանակներից դասավանդումը տարվել է տարաբնույթ հնարներով և մեթոդներով`դասախոսություն, անհատական աշխատանք, հարցադրումներ, զրույց-բանավեճեր, մրցակցություն, գործնական պարապմունքներ, տնային հանձնարարություն, գրքի վրա աշխատանք, քննարկում և այլն, որոնք ցայսօր արդիական են, ևանուրանալի է դրանց դերն ու նշանակությունն արդի կրթական համակարգում։ Այսպես, Եսայի Նչեցին, տեսնելով բայ խոսքի մասի դժվարընկալելիությունը, իր «Քերականության վերլուծություն» աշխատանքին կցել է նաև բայիխոնարհման աղյուսակ։ Նչեցու առաջարկած աղյուսակի մեթոդը այսօր ևսխիստ արդյունավետ է, օրինակ, բայերի խոնարհումն ըստ հիմքերի (նկատիունենք պարզ ժամանակաձևերը) կարելի է ներկայացնել աղյուսակի տեսքով. Աղյուսակ 2Ներկայի հիմքԱնցյալ կատարյալի հիմքՍահմանական1. ներկա2. անցյալ անկատարՍտորադասականI ապառնիՀրամայական1.արգելական հրամայականՍահմանական 1.անցյալ կատարյալՍտորադասական II ապառնիՀրամայական1. բուն (ներկա)2. հորդորական (ապառնի) Աղյուսակով կարելի է ներկայացնել գրաբարի և արդի հայերենի խոնարհման համակարգերը` հենվելով զուգադրման-համադրման մեթոդի վրա.ԳրաբարՍահմանական1.ներկա2.անցյալ անկատար3.անցյալ կատարյալՍտորադասականI ապառնի, II ապառնիՀրամայական1. բուն (ներկա)2. հորդորական (ապառնի)3. արգելական հրամայական Աղյուսակ 3Արդի հայերենՍահմանական1.ներկա2.անցյալ անկատար3.անցյալ կատարյալ4. վաղներկա5. վաղ. անցյալ6.ապակատարներկա7.ապակատար անցյալԸղձական (ապառնի, անցյալ)Ենթադրական (ապառնի, անցյալ)Հարկադրական (ապառնի, անցյալ)Հրամայական1. բուն (ներկա)2. արգելական հրամայականՆույնը կարելի է անել, օրինակ, թվականի, դերանվան կամ ցանկացածայլ խոսքի մասի դեպքում։ Ինչ վերաբերում է նորագույն մեթոդներին, ապա գրաբարի դասավանդման համար արդյունավետ ենք համարում ԽԻԿ համակարգի խթանում փուլումկիրառել պրիզմայի կամ խմբավորման մեթոդը, իմաստի ընկալման փուլում`Վենի դիագրամ և փոխներգործուն նշանների համակարգ կոչված մեթոդները,իսկ կշռադատման հատվածում` խորանարդում մեթոդը։ Որպես օրինակ, խոսենք վերոնշյալ մեթոդներից երկուսի մասին. Վենիդիագրամն ընդհանրություններ ու տարբերություններ ունեցող երկու իրողությունների համադրական ուսուցում է, օրինակ, հոլովների դասավանդման ժամանակ արդիհայերենյան և հինհայերենյան իրողությունները համեմատելով՝կարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ. կենտրոնում հատման մակերես ունեցողշրջանագծերի մեջ գրում ենք գրաբար և արդի հայերեն, հետո յուրաքանչյուրինբնորոշ առանձնահատկությունները նշում ենք համապատասխանաբար հատկացված հատվածներում, որից հետո ընդգծում ենք ընդհանրությունները,օրինակ, (ուղղական, տրական, հայցական, բացառականբացառական, գործիական)Առանձնահատկություն 6 հոլովսեռական, տրական, հայցականԱռանձնահատկություն 7 հոլով(ուղղական, սեռական,գործիական, ներգոյական)գրաբարարդի հայերենընդհանրություններհոլովականհիմնական իմաստներըՊետք է նկատի ունենանք, որ գրաբարի ուսուցումը ենթադրում է ոչ միայնքերականական նյութի հաղորդում, այլև աշխատանք տեքստի վրա։ Այս առումով նպատակահարմար ենք համարում փոխներգործուն նշանների համակարգկոչվող մեթոդը, որն առավել նպատակահարմար է կիրառել իմաստի ընկալմանփուլում։ Այսպես, նոր նյութն ընթերցելիս սովորողը նշում է իր իմացածը (V),նորությունը (+), իր իմացածի հակառակ(--), անհասկանալի իրողությունները(?),հետաքրքրական(), քննարկման ենթակա հարցերը (!) համապատասխան նշաններով։ Օրինակ, վերցնենք ԺԸ դասը. «Էջ Միածինն ի Հօրէ… »Էջ Միածինն ի Հօրէ եւ լոյս փառաց ընդ նմա, ձայնք հնչեցին սանդարամետք անդնդոց։ Տեսեալ զլոյս մեծ հայրապետին Գրիգորի, պատմէր ցնծութեամբհաւատացեալ արքային։ Եկա՛յք շինեսցուք սուրբ զխորանն լուսոյ, քանզի ի սմածագեաց մեզ լոյս ի Հայաստան աշխարհի (2, էջ 54)։ Աշակերտի կազմած աղյուսակը մոտավորապես այսպիսի տեսք կունենա.Աղյուսակ 4ի Հօրէ բացառականի ձևըհոգնակիհայցականնունի -ս և ոչ ք վերջավորություն.ձայնք(զ)ձայնսէջ անցյալ կատարյալի ձևըԻնչո՞ւնախադասլրացման վրաչի դրվել զնախդիրըսուրբզխորանն լուսոյձայնք հնչեցինկապակցությանմեջ ձայնք-ըպետք է ընդունելորպես հայցականընդ մնա, ի սմանախդրայինկառույցներըանցյալ դերբայիհետ դրված սեռականով ենթական տեսեալզլոյս մեծհայրապետինԳրիգորիանդունդ և սանդարամետք բառերն այստեղ կարելի է դիտելիբրևհոմանիշներհնչեմ` այստեղկիրառված է իբրևպատճառականբայԳաղտնիք չէ, որ առանձին դեպքերում ժամանակին չտված հարցերըմոռացության են մատնվում, իսկ այս մեթոդի շնորհիվ կարելի է ինչպես ընթերցանության ընթացքում ծագած հարցերի պատասխաններն ստանալ, ճշգրտելիմացածը, այնպես էլ հիմնավորել և ամփոփել անցած նյութը։ Ամփոփելով մեր նյութը` նշենք, որ համակարծիք ենք այն տեսանկյունին,որ կրթագործընթացն անընդհատ փոփոխվող, զարգացող և ժամանակի պահանջներին զուգահեռ ընթացող երևույթ է և պահանջում է ստեղծագործականմոտեցում, անհնարին է բացառիկ արժեք տալ որևէ մեթոդի` անտեսելով մյուսները։ Յուրաքանչյուր մասնագետ, ըստ լսարանի կարողության և իր ունեցածփորձի ու պատրաստվածության, դասը վարում է` փորձելով տալ հնարավորինս բարձր արդյունքներ։ Վերջիվերջո, մանկավարժությանն ի սկզբանե հուզելեն արդյունավետ ուսուցման հնարավորությունները. փորձագիտական որոնումներն այս պարագայում անխուսափելի են, նույնիսկ խիստ անհրաժեշտ ուհանձնարարելի։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Առաքելյան Ա. Գ., Հայ ժողովրդի մտավոր մշակույթի զարգացման պատմություն, Երևան, Հայպետհրատ, 1959, 724 էջ։ 2. Բեդիրյան Պ. Ս., Լեզու Նախնեաց, Ս. Էջմիածին, Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին,2006, 210 էջ։ 3. Գարի Վ. և ուրիշներ, Ժամանակակից մանկավարժական մեթոդներ, Մասնագիտական կրթություն և մասնագիտական զարգացում. Ձեռնարկ մանկավարժների և կրթության կազմակերպիչների համար, Երևան, ԱՅՌԷՔՍ,«Նոյյան տապան» տպագրատուն, 2005, 404 էջ։ 4. Գյուլբուդաղյան Ս.Վ., Հայոց լեզվի մեթոդիկա, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1978, 325 էջ։ 5. Եզեկյան Լ., Սարգսյան Ա., Սաքապետոյան Ռ., Հայոց լեզու, Դասագիրք ավագդպրոցի ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքի 11 –րդ դասարանիհամար, Երևան, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, 2009, 223 էջ։ 6. Եզեկյան Լ., Սարգսյան Ա., Սաքապետոյան Ռ., Հայոց լեզու, Դասագիրք ավագդպրոցի հումանիտար հոսքի 10-րդ դասարանի համար, Երևան, «Մակմիլան– Արմենիա», 2009, 91 էջ։ ·áñÍáõÝ¿áõÃÇõÝÁ, Èáë ²Ý×»ÉÁë, «Ալ քո» հրատ., 1987, 387 էջ։ 8. Հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ, V-XVIII դարեր, Երևան, Երևանիհամալսարանի հրատարակչություն, 1976, 590 էջ։ 9. Հայ եկեղեցու հայրեր, հ. Ե., Պողոս Պատրիարք Ադիրանապոլսեցի, Խրատիթանգարան (18-19-րդ դդ.), Սուրբ Էջմիածին, «Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին»հրատարակչություն, 2009, 403 էջ։ 10. Հայ ժողովրդի պատմություն, III հատոր, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1976, 1023 էջ։ 11. Սարգսյան Ա., Հայոց լեզու ուսուցչի ձեռնարկ, 10-12-րդ դասարանների ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքեր, Երևան, «Մակմիլան –Արմենիա» հրատարակչություն, 2009, 91 էջ։ 12. Սիմոնյան Ց., Հայ մանկավարժության պատմություն, Երևան, «Մանկավարժ»հրատարակչություն, 2006, 263 էջ։ 13. Սուրբ Հովհան Ոսկեբերան, Ճառերի ընտրանի, Ընդհանրական եկեղեցուհայրեր, հ. Գ, Սուրբ Էջմիածին, «Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին» հրատարակչություն, 2009, 223 էջ։ 14. Մխիթար Գոշ, Գիրք դատաստանի, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն,1975, 642 էջ։ 15. Վարդումյան Ս., Հարությունյան Լ., Ջաղինյան Ն., Վարելլա Գ., Համահեղինակ` Աբորդո Է., Ժամանակակից մանկավարժական մոտեցումներ. Տեսություններ, մեթոդներ, գնահատում, Ձեռնարկ մանկավարժների և ուսանողների համար, Երևան, ԱՅՌԷՔՍ, 2003, 404 էջ։ 16. Տեր – Գրիգորյան Ա., Ե., Հայոց լեզվի մեթոդիկա, Երևան, «Լույս» հրատարակչություն, 1980, 563 էջ։ 17. Ջուհարյան Թ., Հայոց լեզվի մեթոդիկա, Գիրք 1, Երևան, «Լույս» հրատարակչություն, 1978, 258 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՀայրապետյան Աստղիկ Հրաչի - բան. գիտ. թեկն., Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվանինստիտուտ, E-mail։

example1459

example1459

Հոդվածի նպատակն է ներկայացնել Հ. Թումանյանի կյանքի ու գործունեության՝ մի ժամանակաշրջանի պատմությունը։ Խնդիր ենք դրել արխիվային փաստաթղթերի, այլ աղբյուրների հաղորդած տեղեկությունների համադրությամբ և վերլուծությամբ լուսաբանել հայ մեծ բանաստեղծի հասարակական գործունեության վերջին տարիները, որոնք կապված էին Հայաստանի օգնության կոմիտեի ստեղծման ու կայացման ժամանակաշրջանի հետ։ Հոդվածում վերլուծել ու ներկայացրել ենք Հ. Թումանյանի հասարակական գործունեությունը 1921–1923 թթ.։

Հ. Թումանյանի սոցիալական գործունեության վերջին շրջանը (1921-1923) համեմատաբար քիչ է ուսումնասիրված։ Այս հոդվածի շրջանակներում մենք փորձեցինք լրացնել Հ. Թումանյանի սոցիալական գործունեության պատմությունը, համեմատաբար քիչ ուսումնասիրված ժամանակահատված։ Համեմատելով և վերլուծելով արխիվային փաստաթղթերի և այլ աղբյուրների տրամադրած տեղեկատվությունը `օգտագործելով պատմական-համեմատական ​​և ուղղաբանական մեթոդներ, մենք լուսաբանել, ներկայացրել և գնահատել ենք հայ մեծ բանաստեղծ Հ. Թումանյանի սոցիալական գործունեության վերջին տարիները (1921-1923), որոնք եղել են կապված Հայ օգնության կոմիտեի (ՀՕԿ) հիմնադրման և կայացման շրջանի հետ։ Հովհաննես Թումանյանը, հայ ժողովրդի ամենահանճարեղ մարդը, որը բյուրեղացրեց իր բնավորության լավագույն գծերը, իր գրական հերոսների կերպարներով ներկայացրեց իր հայրենի ժողովրդին, աշխարհայացքը, աշխարհայացքը, սիրված ու հարգված էր, անվիճելի հեղինակություն ու հանճար ամենուր, բոլոր ոլորտներում , Հ.Թումանյանը հայության հպարտությունն է, հայ ազգի նվիրյալ զավակը, ով ամբողջ սրտով և հոգով ծառայեց ամբողջ խոսքով և գործով։ Բոլոր հայ բանաստեղծներ Հ. Թումանյաններն առաջին քայլերն արեցին հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելու համար 1880-ականների վերջին [1, էջ. 51]։ Գործիչը ակտիվորեն զբաղվում էր հասարակության մեջ։ Հետագա ողջ գիտակցական կյանքում Հ.Թումանյանը շարունակեց իր հասարակական-քաղաքական գործունեությունը ՝ անձնվիրաբար և ամբողջ սրտով ծառայելով հայրենիքին և հայությանը։ Թումանյանի կարողություններն ավելի լիարժեք և համապարփակ ցուցադրվեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմի կրիտիկական տարիներին և դրանից հետո։ Սթափ գնահատելով իրավիճակը ՝ նա ուղղորդեց Ազգային բյուրոյի աշխատանքը, արդյունավետորեն կազմակերպեց քաղաքացիություն չունեցող հայերի փրկությունը և ողբերգական իրավիճակի վերացումը [2, էջ 11, 3, 4, 5, 6]։ Թումանյանը խոհեմ գործիչ էր, նա պատմում էր պատմական ժամանակաշրջանը եզակի և խորաթափանց կերպով։ նա մեծ զգուշությամբ էր վերաբերվում տարածաշրջանի հայ ներկայացուցիչներին։ հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին։ Մասնակցում էին պատգամավորներ Թիֆլիսից (Վրաստան), Երեւանից, Բաքվից, Ախալցխայից, Նոր Նախիջեւանից, Արմավիրից, Բաթումից եւ այլ հայաբնակ տարածքներից։ Համաժողովի նպատակն էր օգտվել 1912-1913 թվականների հետբալկանյան պատերազմների արդյունքում ստեղծված բարենպաստ իրավիճակից `հայկական հարցի լուծմանը հասնելու համար։ Ընթացիկ գործերը ղեկավարելու համար ընտրվեց Aամանակավոր բյուրո ՝ բաղկացած 7 հոգուց (Ս. Հարությունյան, Ա. Խատիսյան, Ա. Քալանթար, Հ. Առաքելյան, Ա. Պոդոսյան, Հ. Թումանյան, Ն. Աղբալյան)։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Ազգային բյուրոն կազմակերպեց հայ կամավորական գնդեր ՝ զբաղվելու հայ գաղթականներին սնունդ և կացարան տրամադրելու խնդրով։ 1917 թ. Հոկտեմբերին Հայ ազգային խորհրդի ստեղծումից հետո Ազգային բյուրոն դադարեց գործել։ ազգային խնդիրներ։ 1916 թ. Աշնանը Թումանյանը սկսեց նախապատրաստվել Հայկազյան հասարակության հիմնադրմանը, հատկապես որպես Հայ հայրենասերների միության նախագահ, իսկ 1918-1919թթ. Նա ղեկավարեց Համաշխարհային պատերազմից հետո հայ ժողովրդի հետաքննող հանձնաժողովը։ Բանաստեղծը ազգասեր է։ [7] 1921 Խորհրդային Հայաստանի ժողովրդական խորհրդի նախագահ Ռազմական գործերի ժողովրդական կոմիսար Ալ. Մյասնիկյանի հրավերով բանաստեղծը գալիս է Երեւան ՝ Հայաստանին օգնելու կոմիտե ստեղծելու համար։ Մի շարք հասարակական գործիչներ, ականավոր մտավորականներ, որոնք մտահոգված են երկրի անմխիթար վիճակով 1921 թվականին։ Նրանք դիմում են ՀԽՍՀ People'sողկոմին `սոցիալական հիմքերով կազմակերպություն ստեղծելու, 21917 թվականին հայագիտությունը զարգացնելու համար։ Ապրիլի 22-ին, Հորիզոն »թերթը, Հ.Թումանյանը գրում է Հայկազյան ընկերության նպատակների մասին։ Ընկերությունը, որը կոչվելու է Հայկազյան, իբր նպատակն է ստեղծել «Հայկական ակադեմիա», Հայ համալսարանը դնել մեր աշխարհի, մեր հին ու նոր կյանքի, մեր գրականության և արվեստի, նրա պատմության առավել ընդգրկուն ուսումնասիրության մեջ։ և ժամանակակից կյանք, անվտանգ նկարիչներ և գրողներ։ Միևնույն ժամանակ, Հայկազյան ընկերությունը կհետևի մեր մշակութային հաստատությունների գործունեությանը, երբ նրանք աջակցության կարիք ունենան։ » 31917-1918 Գրեթե բոլոր հայաբնակ համայնքներում և գաղութներում կային «Հայրենակցական միություններ», որոնք զբաղվում էին օգնելով, հայրենադարձությամբ, նվիրատվություններ հավաքելով, տարբեր կազմակերպությունների հետ բանակցելով և կարիքավորներին աջակցելով։ Այս աշխատանքները նպատակաուղղված և ճիշտ կազմակերպմամբ կենտրոնացնելու համար։ 1945 թ. Մարտին Թիֆլիսում (Վրաստան) ստեղծվեց «Հայ հայրենասերների միությունը»։ Թումանյանն ընտրվեց նրա խորհրդի անդամ։ 41918 թ., Հոկտեմբերի 31-ին, Թիֆլիսում (Վրաստան) `Հովհաննես Թումանյանի նախագահությամբ, Հայ հայրենակցական միությունների կենտրոնական խորհրդի նիստում որոշվեց ընտրել Փարիզի խաղաղության համաժողովում հայ ժողովրդի կողմից հուշագիր կազմելու հանձնաժողով։ Համահայկական բանաստեղծն ընտրվում է նոյեմբերի 21-ին ստեղծված «Համաշխարհային պատերազմի քննչական հանձնաժողովի» նախագահ։ Հանձնաժողովը, նրա գլխավորությամբ, կարճ ժամանակահատվածում իրականացնում է հերոսական աշխատանք. Հավաքում, խմբավորում, օրենքի հսկայական քանակությամբ փաստական ​​նյութեր է ներկայացնում, դրանք տրամադրում Փարիզում գումարվելիք Խաղաղության համաժողովի պատվիրակությանը։ և սովի հազարավոր զոհերի խնդրանքով, որոնք, առաջին հերթին, պետք է միջոցներ տրամադրեին ժողովրդին սովից և համաճարակից փրկելու համար։ 1921 Սեպտեմբերի 15-ին ՀԽՍՀ People'sողկոմխորհը որոշում ընդունեց Հայ օգնության կոմիտե (ՀՕԿ) ստեղծելու մասին [8; 9; 10, էջ 21]։ ՀՕԿ-ի հիմնադիր անդամները 77 հոգի են, որոնք պետական ​​և հասարակական ականավոր գործիչներ էին, բժիշկներ, ականավոր մտավորականներ։ Աբեղյանը, Ալ. Բեկզադյան, Ս. ՏերԳաբրիելյան, Դ. Դեմիրճյան, Ա. Երզնկյան, Հ. Թումանյան, Ս. Կասյան, Ռ. Մելիքյան, Սբ. Մալխասյանց, Նար-Դոս, Մ. Սարյան և այլք։ ՀՕԿ-ի կանոնադրությունը (կանոնադրությունը) հաստատվում է ՀԽՍՀ 1921-ի Խորհրդի կողմից սեպտեմբերի 15-ին [11]։ Սեպտեմբերի 20-ին, ՀՕԿ-ի հիմնադիր ժողովի վերջին նիստում Ալ. Պապովյանը կարդաց նախագահի կողմից խմբագրված շրջաբերականը, իսկ Հ.Թումանյանը ներկայացնում է իր իսկ նախագահության կողմից խմբագրված կոչը, որում մասնավորապես ասվում է հետեւյալը. «Հայ ժողովուրդը ցրված է աշխարհով մեկ (28) հրամանագրով« Լսիր »։ Նա ձեզ կանչում է Հայ օգնության կոմիտեից։ Հայաստանի մայրաքաղաքում հրավիրված հայ գործիչների ու գրականագետների հանդիպումը հրավիրում է ձեզ։ Եվ երևի երբեք չեք լսել նրանց ձայնը այդքան համախմբված։ Եվ մի վայրկյան նման հիանալի խորհուրդ։ Լսիր Դարեր շարունակ պայքարելուց հետո Ազատ և Անկախ Հայաստանը մեծ ջանքերով վեր է խոյանում համաշխարհային պատերազմի աղետալի ալիքների և աղետների խառնաշփոթից։ … Հիմա լսիր, հայեր, որտեղ էլ լինես ՝ Եվրոպայից Ամերիկա, Եգիպտոսից Հնդկաստան, ամենուր, լսիր քեզ կանչող հայրենիքի ձայնը, շտապիր օգնել ամեն ինչով, որ վաղը կարողանաս ունենալ այն, ինչ կարող ես երազում ես վաղվա մասին։ Ես դարերով - ազատ ուշ հայրենիք »5 [12; 13; 14, էջ 411-413]։ Հ.Թումանյանին առաջարկվում է հանձնաժողովի նախագահի պաշտոն։ Նա խնդրում է իրեն ազատել գրականությամբ զբաղվելու համար։ 5 «Կարմիր աստղ» թերթում տպագրված Կոչը ենթարկվում է խմբագրական որոշ փոփոխությունների. դա էապես չի տարբերվում ELJ- ում հրապարակված Կոչից։ Բայց շրջելով Երևանի փողոցներով, տեսնելով ծանր և դաժան պատկերներ, բանաստեղծը, ըստ Լեոյի, ասում է. «Երբ ժողովուրդը սով է մտնում փողոցներում, նրանք պետք է թողնեն ամեն ինչ, մոռանան ամեն ինչ, գնան փրկելու» [15, p. 104; 16, էջ 253]։ Այսպիսով, Թումանյանը դարձավ ՀՕԿ նախագահ։ Սա վերջին բանն էր, որ Թումանյանին հաջողվեց անել հայրենիքի համար։ Այսպիսով, ՀՕԿ-ի Գերագույն խորհրդի առաջին պատվավոր նախագահը հայ մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանն էր, որը, սակայն, Թիֆլիսում (Վրաստան) ապրելով, հնարավորություն չուներ ստանձնել ՀՕԿ-ի անմիջական ղեկավարությունը։ ՀՕԿ-ի անմիջական ղեկավարումը վստահված է ՀՍՍՀ հողային կոմիտեին Ա. Երզնկյանին։ ՀՕԿ-ի հիմնադիր ժողովում Ա. Երզնկյանը միաձայն ընտրվեց ՀՕԿ-Կենտրոնական խորհրդի նախագահ [17; 10, էջ 22]։ Դրայել Թումանյանի ջանքերով 1921 թ. Հոկտեմբերին Թիֆլիսում (Վրաստան) բացվեց ՀՕԿ-ի մասնաճյուղ [14, էջ. 665], «Լոռվա անմահ ժողովուրդը անձնուրաց նվիրվածությամբ նպաստեց ՀՕԿ-ի կայացմանը և Հայաստանի վերականգնմանը»։ 1922 հիմնադրվեցին ՀՕԿ-ի տեղական մասնաճյուղերը Մոսկվայում, Բաքվում, Թեհրանում, այնուհետև Բաթումիում, Կիևում, Խարկովում, Օդեսայում, arարիցինում (այժմ ՝ Վոլգոգրադ), Հյուսիսային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում, ԽՍՀՄ հայաշատ գրեթե բոլոր քաղաքներում, Ֆրանսիա, Հունաստան, Գերմանիայում, Միացյալ Նահանգներում, Լատինական Ամերիկայի մի շարք քաղաքներում, Մերձավոր Արևելքում, Իրանում (Թավրիզ), Եգիպտոսում, Ալժիրում և այլուր։ ՀՕԿ-ի եկամուտները ստացվեցին նվիրատվություններից, անդամավճարներից, հրապարակումներից, կտակներից և աղբյուրներից։ ՀՕԿ-ի պարբերականները և այլ հրատարակություններ նշանակալի դեր խաղացին սփյուռքի շուրջ հայերին համախմբելու գործում։ 1924–1925 - Հայրենիք - հսկայական էր Հ. Թումանյանի ներդրումը ՀՕԿ-ի հեղինակությունը բարձրացնելու և հայերի, հատկապես սփյուռքահայերի հանդեպ ՀՕԿ-ի նկատմամբ մեծ վստահություն ապահովելու գործում։ Հանճարեղ բանաստեղծ և մեծ բարերար Թումանյանը, ով արդեն գտնվում էր Թիֆլիսում (Վրաստան), ունեցել է անառողջ հնարավորություն `անմիջական աշխատանք, սակայն Հ. Թումանյանի նախագահության ընթացքում ՀՕԿ-ը ՀՕԿ-ի բնակչության մեծամասնությանը առաջարկել է ստեղծել բազմաառաջնորդության համակարգ խորհրդային կայացման համար։ Սփյուռքի կողմից դրված նպատակների իրականացման շրջանակներում այն ​​օգնում է Սովետական ​​Հայաստանի սոված բնակչությանը, աջակցում է շինարարությանը, ամրապնդում է աշխարհով մեկ սփռված հայ տեղահանվածների հայահայ համայնքների հետ կապերը, նրանց համախմբում հայրենիքի շուրջ։ Ստեղծվելուց անմիջապես հետո ՀՕԿ-ի կենտրոնական կոմիտեն անմիջապես ձեռնամուխ եղավ հանրապետության հայկական համայնքներ ուղարկված շրջաբերականների միջոցով կապ հաստատել սփյուռքահայ համայնքների հետ `հորդորելով ՀՕԿ-ին հնարավորինս շուտ օգնել հայրենիքին։ Այդ նպատակով 1921 թ. Աշնանը ՀՕԿ-ը կազմակերպում է Հ. Թումանյան E. Թաղիանոսյանի գործուղումը Կ.Պոլիս։ 1921 թ. Հոկտեմբերին Հ. Թումանյանը նամակ է գրում Ավ. Իսահակյանին և Ա. Չոպանյանին ՝ հորդորելով նրանց մասնակցել Եվրոպայում ՀՕԿ-ի մասնաճյուղերի հիմնադրման աշխատանքներին [10, էջ 23, 27]։ Հ.Թումանյանը գործում էր մեծ ոգևորությամբ, լավատես և վստահ էր ՀՕԿ-ի արդյունավետ գործունեության մեջ։ Սա հատկապես ակնհայտ է Թումանյանի հետեւյալ տողերից։ «Նշանակալից երեւույթ է, որ միմյանցից անկախ և անտեղյակ, այդպիսի մարմինները [այսինքն ՝ ՀՕԿ-ի մասնաճյուղերը] առաջ են գալիս և մեր գաղութներում։ Սա նշանակում է կենդանի հայկականություն։ Նա կենդանի է և ուժեղ։ Երեւանից հեռավոր գաղութներ նա տեղափոխվում է հայրենիք։ Ինչքան խոչընդոտներ ու խոչընդոտներ, որքան էլ դժվարություններ ու խոչընդոտներ հանդիպեն ճանապարհին, նա կհասնի իր նպատակին։ Նա իր ազատ ու առատ հողը կկառուցի Հայաստանի ազատ հողի վրա, նա կզարգացնի իր ազգային հանճարը հայկական սարահարթում, նա իր խոսքը կասի աշխարհին »[11; 18, էջ 431-432; 14, էջ։ Հ. Թումանյանի նախագահության ընթացքում ՀՕԿ-ը զգալի օգնություն է ցուցաբերել գիտական ​​և կրթական կենտրոններին, ինչպիսիք են հանրային գրադարանն ու թանգարանները։ Պայմանագրեր են կնքվել գիտության, գրականության, արվեստագետների հետ, ովքեր իրենց աշխատանքներում պետք է ներկայացնեին Խորհրդային Հայաստանի թատրոնները, համալսարանները, տարբեր ոլորտներ ՝ աշխարհը ծանոթացնելու վերականգնվող Հայաստանի նվաճումներին [19, էջ 203-205; 20, էջ 169170]։ 1920-ականներ [10, p. 89] Բուժօգնություն է ցուցաբերում հայրենադարձներին [10, p. 89]։ շինարարություն, Արարատյան դաշտի ճահիճների չորացում [10, էջ 49-51]։ Հայաստանում ինչպես նախադպրոցական հաստատությունները չվրիպեցին ՀՕԿ-ի ուշադրությունից։ Նոր շենքեր և մանկապարտեզներ, հագուստ վել Սննդամթերք է տրամադրվել նրանց [19, էջ։ Կահավորվել է կառուցվել 1922 թվականին։ ՀՕԿ-ի նախագահությանը հատկացվում է asանգիբասարի շրջանի Իմանշալու (այժմ ՝ Մխչյան գյուղ) և Ուլուխանլու (այժմ ՝ Մասիսքաղակ) գյուղերի դպրոցների վերանորոգման բյուջեն ՝ պահանջելով 1816 ռուբլի։ Հարցումը բավարարված է, վերոնշյալ գյուղերի դպրոցները հիմնանորոգվում են։ 1922–1923թթ. ՀՕԿ-ը հագուստի և գրենական պիտույքների միջոցով պարբերաբար օգնություն էր տրամադրում Աշտարակի և Օշականի դպրոցներին և աջակցում էր Կոշ գյուղում դպրոցի կառուցմանը։ 1923–1924թթ. ՀՕԿ-ը մեծ թվով ապրանքներ և ֆինանսական օգնություն է տրամադրում գրադարանին, Երևանի համալսարանին, մեծահասակների արհեստանոցին, ծնողազուրկ երեխաներին, Ապարանի, geանգեզուրի և Karabakhարաբաղի լուսավոր վարչությունների աղքատ գյուղացիությանը և կրթական և մշակութային այլ հաստատություններին [23; 10, էջ 47]։ ՀՕԿ-ի կենտրոնական խորհուրդը ձգտում էր տրամադրել Հասարակական 6 Եվջիլար գյուղի անունով (այժմ ՝ Արազափ, ՀՀ Արմավիրի մարզ)։ Alրանցքը սկիզբ է առնում Արաքս գետից և ոռոգում է հիմնականում Արմավիրի մարզի Էջմիածնի տարածաշրջանի հողերը։ 7 Theրանցքը սկսվում է Ախուրյան գետից ՝ ՀՀ Շիրակի մարզի Կապս գյուղի մոտակայքում։ Կառուցվել է 1922-1925 թվականներին։ Ոռոգում է Շիրակի մարզում շուրջ 9,8 հազ. հող Theրանցքի բացման արարողությանը (1925 թ. Հունիսի 21) ներկա էր նորվեգացի հայտնի հետազոտող, գիտնական, հասարակական գործիչ, հայ ժողովրդի մեծ բարեկամ Ֆրիտյոֆ Նանսեն։ աջակցել Karabakhարաբաղի հայերին սահմաններում։ Հատկանշական է, որ ՀՕԿ-ը, փաստորեն, Karabakhարաբաղը համարեց Խորհրդային Հայաստանի բաղկացուցիչ մասը. այն օգնություն էր տրամադրում Karabakhարաբաղի դպրոցներին։ 1920 ՀՕԿ-ի Գերագույն խորհրդի 2006 թ. Նոյեմբերի 10-ին կայացած նիստի արձանագրությունից պարզ է դառնում, որ մեծ քանակությամբ գրենական պիտույքներ տրամադրվել են Karabakhարաբաղի դպրոցների կարիքները հոգալու համար [19, p. 198]։ Այսպիսով, նշանակալի է Հ. Թումանյանի ներդրումը ՀՕԿ-ի նպատակների արդյունավետ իրականացման գործում։ Հ. Թումանյանի նախագահության օրոք, ՀՕԿ-ը, իր նպատակների շրջանակներում, իրականացրեց անապահով բնակչության սնունդ, հագուստ, դեղորայք, այլ հիմնական անհրաժեշտ իրեր ձեռք բերելու և բաշխելու, սփյուռքի և հայրենիքի կապերը ամրապնդելու, խորհրդային մշակութային նախաձեռնությունները հայրենադարձելու համար։ , հայրենադարձել հայրենադարձներին։ Փաստորեն, ՀՕԿ-ը մեծապես նպաստել է Հայաստանի վերականգնմանը, տնտեսական, գիտական, կրթական և մշակութային կյանքի աշխուժացմանն ու զարգացմանը, նպաստել է նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը, շինարարական աշխատանքների ընդլայնմանը, սովի և համաճարակների հաղթահարմանը, տարածմանը։ գրագիտության, մշակույթի պահպանման և զարգացման։ Շինարարությունը Հայաստանում. Թումանյանը, անտեսելով իր անառողջ ու թույլ վիճակը, շարունակում էր օգնել հայրենիքին։ Իր գիտակցական կյանքի ընթացքում մեծ հումանիստը հավատարիմ մնաց իր իսկ ուղերձին ՝ իր ստեղծագործությամբ և պահվածքով ապացուցելով, որ ստեղծագործությունն անմահ է։ Այո, նա հավերժ կապրի իր աշխատանքով։ Նրան անմահացրեց իր զվարթ ու ուշադիր կեցվածքը, ամեն տեղ լույս ու ջերմություն սփռելով մինչև վերջին շունչը ՝ այն օժտելով լույսով և բարությամբ, մխիթարելով («գոռալով») շրջապատողներին։ Ընդհանուր առմամբ, Թումանյանը պատկանում է ամբողջ մարդկությանը, նա հանճար է, ով իմաստ չունի։ Նա եկավ Մարդու մոտ, համարակալեց և ստեղծեց մարդկությունն ու մարդկությունը, և Մարդը գնաց մաքուր։

example1396

example1396

Էլեկտրոնային բիզնեսի գործարկումը ենթադրում է որոշակի ենթակառուցվածքային համակարգի առկայություն, որի զարգացածության ու կայացածության ցուցանիշները կանխորոշում են նրա արդյունավետ, շարունակական զարգացման հնարավորությունները։ Հոդվածում ուսումնասիրված և վերլուծված է այդ համակարգի հեռահաղորդակցային բաղադրիչը։

Աշխատանքի նպատակը. Էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքների բաղադրիչներից մեկի `հեռահաղորդակցության ոլորտի ուսումնասիրություն և վերլուծություն` Հայաստանի Հանրապետությունում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացման մի շարք նախապայմանների համատեքստում։ Elամանակին Այսօր տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաները յուրաքանչյուր երկրի համար սոցիալ-տնտեսական առաջընթաց ապահովելու հիմնական գործոնն են, համաշխարհային տնտեսությանն ինտեգրվելու անվիճելի նախապայման։ ՏՀՏ-ի օգտագործումը տնտեսության տարբեր ճյուղերում հանգեցնում է տնտեսական աճի, աշխատուժի արտադրողականության բարձրացման, ծախսերի իջեցման, տնտեսական գործունեության նոր տեսակների առաջացման։ Եվրահանձնաժողով 2010 թ. Համաձայն զեկույցի, 19952004 թ. Գնահատման, ԵՄ-ում աշխատուժի արտադրողականության 50% աճը պայմանավորված էր ՏՀՏ օգտագործման միջոցով։ Ավելին, կա նաև հակառակ արդյունքը, երբ տնտեսության այլ ճյուղերի զարգացումը նպաստում է ՏՀՏ ոլորտի առաջընթացին, մասնավորապես `նոր պահանջարկի առաջացման առումով։ Ընդհանուր առմամբ, բարձր տեխնոլոգիական լուծումների միջոցով նոր, մրցակցային ապրանքների և ծառայությունների ստեղծումը տնտեսական և սոցիալական խնդիրների լուծման ուղիների լայն տեսականի է առաջարկում։ Էլեկտրոնային բիզնեսը համակարգ է, որը, ներառյալ բիզնեսի կառավարման դասական գաղափարները, որոշակի հիմք է պահանջում տեխնոլոգիական զարգացման համար։ ՏՀՏ ոլորտի ստեղծումը ցանկացած երկրում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացման հիմնական նախապայմանն է։ Հայաստանն այս առումով բացառություն չէ։ Հետևաբար, մեր երկրում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացման հիմնախնդիրների և պայմանների համապարփակ ուսումնասիրության համատեքստում գերակա նշանակություն ունի ՏՀՏ ոլորտի, մասնավորապես `հեռահաղորդակցության զարգացումների, պոտենցիալ հնարավորությունների և հարցերի վերլուծությունը։ Յուրաքանչյուր երկրում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացումը պայմանավորված է մի շարք նախապայմանների առկայությամբ, որոնց թվում առանձնահատուկ նշանակություն ունեն ՏՀՏ-կապի ոլորտը, էլեկտրոնային բիզնեսի իրավական աջակցությունը, լոգիստիկ ենթակառուցվածքների զարգացումը։ Եթե ​​վերը նշվածը դիտարկենք որպես ամբողջություն, կարող ենք խոսել էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքային համակարգի մասին։ Սույն հոդվածի շրջանակներում ուսումնասիրվել և վերլուծվել է միայն հեռահաղորդակցության ոլորտը, որպես էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքների բաղադրիչ։ 2017 Հայաստանում կապի ծառայություններ մատուցող ընկերությունների տարեկան հասույթը կազմել է 145,6 մլրդ դրամ, ինչը մոտ 4% -ով պակաս է նախորդ տարվա ցուցանիշից։ Ընդհանուր առմամբ, վերջին 10 տարիների ընթացքում դիտարկված ցուցանիշը ցույց է տվել անկայունություն։ Արդյունքում կտրուկ աճերին հաջորդեցին նույն կտրուկ անկումները. Ներկայումս հեռահաղորդակցական ծառայություններից տարեկան եկամուտը նույնիսկ ավելի քիչ է, քան 2007-ին (նշված տարում ցուցանիշը կազմել է 152,3 մլրդ դրամ)։ Մյուս կողմից, նույն ժամանակահատվածում կապի ծառայությունների սակագները կայունորեն իջեցվել են։ 2007-2017թթ. Կապի ծառայությունների սակագների փոփոխությունների ինդեքսը, նախորդ յուրաքանչյուր տարվա համեմատ, միջինը 98.4, իսկ սակագների փոփոխությունների շղթայական ինդեքսը, 2007 թ.-ի համեմատ, 84.3 [1]։ Հեռահաղորդակցական ծառայություններից տարեկան եկամուտների կառուցվածքում գերակշռում են հեռահաղորդակցական ծառայություններից ստացված եկամուտները (2017-ին 93,4% [2])։ Հայաստանում կա հեռահաղորդակցության ոլորտի 33 ընկերություն, որոնք, ըստ NACE rev2- ի, դասակարգվում են որպես անլար հեռահաղորդակցման ծառայություններ (61.10), անլար հեռահաղորդակցման ծառայություններ (61,20), այլ հեռահաղորդակցական ծառայություններ մատուցող ընկերություններ (61,90), վեբ պորտալներ (63)։ , ընկերություններ Այս ընկերությունների կողմից մատուցվող հիմնական ծառայությունները ներառում են բջջային հեռախոսի ֆիքսված հեռախոս, կաբելային անլար ինտերնետ, ՏՏ ենթակառուցվածք (օրինակ ՝ վեբ հոստինգ) և VoIP ծառայություններ։ Նշենք, որ հեռահաղորդակցական ընկերություններն իրենց ծառայությունները մատուցում են ներքին շուկային, այլ ոչ թե արտահանման։ Հեռահաղորդակցական ծառայություններից ստացվող եկամուտների գերակշռող մասը բջջային ծառայություններից եկամուտներն են (2017 թ. ՝ 62 մլրդ դրամ կամ 45,4%), որին հաջորդում է ինտերնետ հասանելիության ծառայությունների բաժինը (45,1 մլրդ դրամ կամ 33,2%)։ Հետաքրքիր է, որ վերջին 10 տարիների ընթացքում բավականին ուշագրավ միտումներ են նկատվում հեռահաղորդակցական ծառայությունների կառուցվածքում (Նկար 1.3)։ Այսպիսով, դիտարկվող ժամանակահատվածում ինտերնետ մուտքի ծառայությունից տարեկան հասույթն աճել է 9,2 անգամ ՝ 5 միլիարդ դրամից հասնելով 45,1 միլիարդ դրամի։ Միաժամանակ, հեռախոսային (լարային) ծառայության հասույթը նվազել է 4,4 անգամ ՝ 2017-ին հասնելով 12,2 մլրդ դրամի։ Արդյունքում, այս ծառայության մասնաբաժինը հեռահաղորդակցական ծառայությունների կառուցվածքում նվազել է 1/3-ից մինչև 9%։ Գծապատկեր 1.3. 2007-2017 թվականներին հեռահաղորդակցական ծառայությունների տարեկան հասույթի կառուցվածքում անհատական ​​ծառայությունների մասնաբաժինը տոկոսներով [4] Հայաստանի հեռահաղորդակցության ոլորտում ներդրումների դինամիկան, գրավչությունը և ոլորտում ներդրումների դինամիկան կարելի է համարել որպես ուշագրավ գնահատում (Նկար 1.4)։ Նշենք, որ այստեղ բավականին հետաքրքիր պատկեր է նկատվում. Հեռահաղորդակցության ոլորտում ներդրումների ծավալը կտրուկ անկում է գրանցել 2000 թվականից մինչև 2005 թվականը։ Հաջորդ տարի կայուն աճը փոխարինվեց կտրուկ անկմամբ `գրեթե զրոյի։ Հաջորդ ՝ 2006-2009թթ. Գրանցվեց վերելքի նոր փուլ, որը փոխարինվեց նույնատիպ կտրուկ անկմամբ 2010 թ. Sinceիշտ է, 2012 թվականից ոլորտում նկատվում է ներդրումների թույլ խթանում, բայց մենք խոսում ենք անկման, այսպես կոչված, «հատակին» հաջորդող իրավիճակի մասին, որը հեռու է դրական որակական փոփոխությունների սկզբից։ Գծապատկեր 1.4. Հայաստանում հեռահաղորդակցության ոլորտում մասնավոր ներդրումներ. Հայաստանում ինտերնետի ծառայությունների սեգմենտի ընդհանուր հասույթի $ 1 միլիոն [11] 94% -ը տրամադրում են չորս խոշոր ինտերնետային ընկերություններ, որոնցից մեկը հայկական ընկերություն է, իսկ մյուս երեքը `օտարերկրյա սեփականություն։ ընկերություններ 2017-ին ինտերնետային ծառայությունների (կաբելային, անլար և VoIP) ոլորտում աճը բավականին ցածր տեմպերով էր, և ստացված եկամուտը կազմել էր 152,4 մլն ԱՄՆ դոլար (տարեկան աճի 6,8%)։ Այս ծառայությունների ծավալում օտարերկրյա ընկերությունների մասնաբաժինը 86% է [5]։ Հանրային բջջային կապի ցանցերի զարգացման գործընթացի արդյունքում ՀՀ տարածքում ծածկույթի ընդլայնում, 2018 թ. 2012 թ. Հունվարի 1-ից ՀՀ բոլոր բնակավայրերը ապահովվում են առնվազն մեկ հանրության ծածկույթով։ բջջային օպերատոր։ Միևնույն ժամանակ, բնակավայրերի 4.2% -ը ծածկված է 1 օպերատորի, 15.3% -ը `2 օպերատորների և 80.2% -ը` 3 օպերատորների կողմից հանրային բջջային կապի ծածկույթով [6]։ Ինտերնետ հասանելիության ծառայություններ մատուցող ընկերությունների 43% -ը արտասահմանյան մասնակցությամբ ընկերություններ են։ Հայաստանում ինտերնետ ծառայություններ մատուցող ընկերությունները ներքին շուկայում առաջարկում են հետևյալ ծառայությունները. ADSL, օպտիկամանրաթելային մալուխային ինտերնետ, WiFi և WiMax անլար մուտքի տեխնոլոգիաներ, ընդհանուր նշանակության փաթեթային ռադիոկապ (GPRS), EDGE, CDMA և 3G տեխնոլոգիաներ (UMTS / WCDMA) ), ՀՀ բոլոր բնակավայրերն ապահովված են հանրային բջջային կապի 3G տեխնոլոգիայով։ 2017 Տարեվերջի դրությամբ բջջային կապի բաժանորդների թիվը կազմել է շուրջ 3,5 միլիոն։ Մշակվել է 4G / LTE տեխնոլոգիայի վրա հիմնված բջջային կապի ցանց, որը հասանելի է հանրապետության բնակավայրերում։ Միևնույն ժամանակ, 2018-ին նախատեսվում է զգալիորեն ընդլայնել 4G / LTE ցանցի ենթակառուցվածքը այլ բնակավայրերում, որի արդյունքում ՀՀ միջպետական ​​մայրուղիների առնվազն 88% -ը, ինչպես նաև բնակավայրերը, կտրամադրվի 4G տեխնոլոգիայի լայնաշերտ ինտերնետային ծածկույթ [7]։ 2017 Տարեվերջի դրությամբ երկրում միջազգային «IP» տարանցիկ հոսքի թողունակությունը կազմել է 379000 Մբիթ / վրկ, որն աճել է 12% -ով ՝ 2016-ի համեմատ, և վերջին 5 տարվա ընթացքում ավելի քան 8 անգամ (Նկար 1.5)։ Նկար 1.5. Միջազգային IP տրանզիտային ծառայության հոսքի հզորություն 2008-2017թթ. (Մբիթ / վրկ) [8] Մրցակցության արդյունքում `միջազգային IP տարանցիկ ծառայության հոսքերի ավելացման պատճառով, այդ ծառայության սակագինը նույնպես նվազել է։ 2017 Տարեվերջին 1 Մբիթ / վ արագությամբ տարանցիկ IP հոսքի արժեքը 2016-ին կազմել է 1400 դրամ / Մբիթ / վրկ։ տարեվերջի համեմատ նվազել է շուրջ 53% -ով, իսկ վերջին 5 տարվա ընթացքում ցուցանիշը նվազել է 6,5 անգամ (Նկար 1.6)։ Նկար 1.6. IP- ի տարանցման միջազգային ծառայության սակագնի դինամիկա 2008-2017թթ. (Դրամ / Մբիթ / վրկ) [9] Լայնաշերտ ինտերնետ հասանելիության ծառայությունների մանրածախ շուկայում (առանց բջջային 3G- ի) գերակշռում էին FTTx օպտիկամանրաթելային բաժանորդները, որոնց բաժինը 2017-ին կազմում էր մոտ 51 տոկոս։ Ավելին, 2016-ին FTTx բաժանորդների թիվը նախորդ տարվա համեմատ աճել է շուրջ 17% -ով։ Միևնույն ժամանակ, xDSL տեխնոլոգիայով ինտերնետ հասանելիություն ունեցող բաժանորդների թվի մոտ 12% անկում է նկատվել։ Մանրածախ շուկայում լայնորեն օգտագործվում են սակագնային փաթեթներ, որոնք հիմնված են գերարագ տեխնոլոգիաների վրա (օրինակ ՝ FTTH), որոնք սպառողներին առաջարկվում են ինչպես ինքնուրույն, այնպես էլ «Triple Play» ձևաչափով, ներառյալ IP հեռուստատեսությունը և հեռախոսակապը։ Մասնավորապես, շուկայում «Երեքը մեկում» ծառայությունների փաթեթով, IP հեռուստատեսությամբ և հեռախոսային կապով, առաջարկվում է ինտերնետի հոսքի արագություն `20 Մբ / վ-ից մինչև 100 Մբ / վ, 8500 դրամից մինչև 24000 դրամ սակագներով։ Մանրածախ շուկայում բջջային օպերատորներն առաջարկել են նորարարական «Quad Play» ծառայության փաթեթ `բջջային կապի համադրությամբ, որը ներառում է հեռախոսակապ` հիմնված կապի տեխնոլոգիայի, ինտերնետ հասանելիության, IP հեռուստատեսության, ինչպես նաև բջջային բջջային հեռախոսակապի վրա։ Ընդհանուր առմամբ, Ինտերնետ հասանելիության ծառայության բաժանորդների (ներառյալ բջջային 3G և 2G) բաժանորդների թիվը 2017 թվականին կազմել է 2,62 միլիոն ՝ նախորդ տարվա համեմատ աճելով շուրջ 8,8%։ Լայնաշերտ ինտերնետի հասանելիության ծառայությունների ծավալն աճել է, բաժանորդների թիվը (ներառյալ բջջային 3G) 2017-ին կազմել է 2.27 միլիոն, ինչը նշանակում է, որ բաժանորդների թիվը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 19% -ով, իսկ վերջին 5 տարվա ընթացքում ցուցանիշն ավելի է աճել։ ավելի քան 2 անգամ (Նկար 1.7)։ -201ուցադրվում է լայնաշերտ բաժանորդների թվի աճի դինամիկան 2008-2017 թվականներին։ Նկար 1.7. Լայնաշերտ ինտերնետ հասանելիությամբ բաժանորդների թիվը, հազար մարդ [10] Բջջային լայնաշերտ ինտերնետ հասանելիության ծառայությունների ծավալն աճել է, բաժանորդների թիվը 2016-ի վերջին կազմել է 1,96 միլիոն, ինչը նշանակում է, որ բաժանորդների թիվն աճել է 22% -ով `համեմատած նախորդ տարի։ Գծապատկեր 1.8. 2012-2017 թվականներին բջջային լայնաշերտ ինտերնետի բաժանորդների թիվը, հազար մարդ [10] Չնայած ինտերնետային բաժանորդների և ինտերնետ օգտագործողների աճող միտմանը, հարկ է նշել, որ Միջերկրական ծովում Հայաստանի դիրքն այդքան էլ լավ չէ։ Այսպիսով, ֆիքսված լայնաշերտ ինտերնետի բաժանորդագրության հարաբերական հարաբերակցություն ունեցող երկիրը, չնայած փոքր-ինչ բարձր է միջին եկամտի երկրների մակարդակից, բայց զգալիորեն հետ է ԵՏՄ հիմնական գործընկերներից ՝ Հարավային Կովկասի մյուս երկու երկրներից (միջինը ՝ 1,5-ից 2,0 անգամ ), և եվրոպական երկրների միջին ցուցանիշը Եկեք ավելի քան 3 անգամ հետեւենք ցուցանիշին (Գծապատկեր 1.9)։ Գծապատկեր 1.9. Լայնաշերտ ինտերնետի ֆիքսված բաժանորդագրություններ (100 բնակչի հաշվով, 2016 թ.) [12] Էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքի համակարգի հիմնական առանձնահատկություններից մեկը անվտանգ ինտերնետ սերվերների առկայությունն է։ Այս ցուցանիշով Հայաստանը զգալիորեն հետ է մնում աշխարհի միջին ցուցանիշից, որոշակիորեն զիջելով իր որոշ հարևանների, բայց գրեթե երկու անգամ ավելի բարձր, քան միջին եկամուտ ունեցող երկրներին (Գծապատկեր 1.10)։ Ряд1, ԵՄ, 996։ Ռուսաստան, Ряд1, Աշխարհ, Ряд1, Բելառուս, Վրաստան, 63 Ряд1, Միջին։ Ряд1, Թուրքիա, եկամուտով Հայաստան, 55 տարեկան երկրներ, 26 Kazakhազախստան, Ադրբեջան, 21 Ряд1, Իրան, 14։ Kyrրղզստան, 13։ Ուզբեկստան, 6։ Նկար 1.10. Անվտանգ ինտերնետ սերվերների քանակը (1 միլիոն բնակչի հաշվով), 2016 [13] Եզրակացություն։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ վերջին տարիներին ՀՀ-ն էապես բարելավել է էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքի հիմնական բաղադրիչներից մեկի `հեռահաղորդակցության ոլորտի ցուցանիշները, ինչը, սակայն, հետ է մնում զարգացման համաշխարհային միտումներից։ Այս առումով հեռահաղորդակցության ոլորտի ցուցանիշների բարելավմանն ուղղված գործողությունների համակարգը առանցքային տեղ է զբաղեցնում Հայաստանում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացման առաջնահերթությունների ցանկում։ Գրականություն 1. Աղբյուրը. Հեղինակային հաշվարկներ. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2007-2017 հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին։ Ամսական հաշվետվությունների «Գներ և սակագներ» բաժնի տվյալների հիման վրա։ ՀՀ ԱՎSS, 2008-2018 թվականների հրապարակումներ։ 2. Հաշվարկն ըստ Հայաստանի Հանրապետության 2017 թվականի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի։ Հունվար-դեկտեմբեր, ՀՀ ԱՎSS զեկույց, էջ 41։ 3. ՏՀՏ ոլորտը Հայաստանում 2015 թ., Տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների ոլորտի հետազոտություն Հայաստանում, Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամ, դեկտեմբեր 2017 թ., Էջ։ 18 4. Տվյալների աղբյուր. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2007-2017 հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին։ զեկույցներ, ՀՀ ԱՎSS 2008-2018 թվականների հրապարակումներ։ 5. ՏՀՏ ոլորտը Հայաստանում 2017 թ., Տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների ոլորտի հետազոտություն Հայաստանում, Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամ, 2017 թ. Դեկտեմբեր, էջ 19։ 6. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2017 թվականի գործունեության հաշվետվություն, Երեւան, 2018 թ., Էջ 27։ 7. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2017 թվականի գործունեության հաշվետվություն, Երեւան, 2018, էջ 32-33։ 8. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2017 թվականի գործունեության հաշվետվություն, Երեւան, 2018 թ., Էջ 34։ 9. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողով 2017 թվականի գործունեության հաշվետվություն, Երեւան, 2018, էջ 34-35։ 10. Հայաստանի Հանրապետության հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողով 2017 թվականի գործունեության հաշվետվություն, Երեւան, 2018 թ., Էջ 36։ 11. Աղբյուրը ՝ Համաշխարհային բանկի Համաշխարհային զարգացման ցուցանիշներ, կայք ՝ http // data.worldbank.org/indicator/IE.PPI.TELE.CD?view=chart, այցի ամսաթիվ ՝ 28 ապրիլի, 2018 թ. 12. Աղբյուրը ՝ Համաշխարհային բանկի Համաշխարհային զարգացման ցուցանիշներ, կայք ՝ http։ //data.worldbank.org/indicator/IT.NET.BBND.P2?view=chart, այցի ամսաթիվ ՝ 28.04.2018։ 13. Աղբյուրը ՝ Համաշխարհային բանկի Համաշխարհային զարգացման ցուցանիշներ, կայք ՝ http // data.worldbank.org / ցուցանիշ / IT.NET.SECR.P6? Դիտում = գծապատկեր, այցի ամսաթիվ ՝ 28.04.2018։ 14. https. //ec.europa.eu/digitalagenda/sites/digitalagenda/files/european_competitivene ss_report_2010.pdf, էջ 8։

example104

example104

Աշխատանքը նվիրված է տարբեր խնդիրներում Դիրիխլեի սկզբունքի որոշ հնարավոր կիրառությունների քննարկմանը։ Թեորեմների տեսքով ձևակերպված և ապացուցված են Դիրիխլեի սկզբունքից բխող կամ այդ սկզբունքին համանման մի քանի կարևոր պնդումներ։ Քննարկված են նաև տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

Անցնելով տասներկուամյա կրթական համակարգի՝ դպրոցական դասընթացում՝ տարբեր առարկաների ծրագրերում, կատարվեցին փոփոխություններ.ավելացան նոր բաժիններ, կամ էլ եղած բաժիններում մատուցվող նյութը դարձավ ավելի ընդգրկուն։ Մասնավորապես, 11-րդ դասարանի բնագիտամաթեմատիկական հոսքի հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում «Տրամաբանության տարրեր» գլխում ավելացավ նոր պարագրաֆ` «Ապացուցում և հերքում։ Ապացուցման և հերքման հիմնական մեթոդները»[1]։ Սույն պարագրաֆում, իթիվս ապացուցման այլ մեթոդների, օրինակների միջոցով հակիրճ խոսվում էնաև Դիրիխլեի սկզբունքի մասին, առաջարկվում են նաև մի քանի տիպայինխնդիրներ` այս սկզբունքին վերաբերող։ Հայտնի է, թե որքան լայն կիրառություն ունի Դիրիխլեի սկզբունքը մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում։ Դպրոցականների մաթեմատիկականօլիմպիադաներում հանդիպող ապացուցման վերաբերյալ շատ խնդիրներիլուծման հիմքում ընկած է հենց այս սկզբունքի կիրառումը։ Սույն աշխատանքը նվիրված է Դիրիխլեի սկզբունքի որոշ հնարավորկիրառությունների քննարկմանը։ Սովորաբար մաթեմատիկական գրականությունում գերմանացի հայտնիմաթեմատիկոս Պետեր Հուստավ Լեժեն Դիրիխլեի սկզբունքը տրվում է ճագարների և վանդակների օրինակով [2], այն է՝ եթե հատ վանդակներում գտնվումթվով ճագարներ, ընդ որումեն, ապա կգտնվի այնպիսի վանդակ,որում կլինեն մեկից ավել ճագարներ։ Այս սկզբունքի ճշմարտացիության մեջհեշտությամբ կարելի է համոզվել հակասող ենթադրության մեթոդով։ Տարբեր խնդիրներում կիրառվում է նաև Դիրիխլեի ընդհանրացվածսկզբունքը[2], որի համաձայն, եթեճագարներ, ընդ որում հատ վանդակներում գտնվում են թվով, ապա կգտնվի այնպիսի վանդակ, որում կլինենառնվազն ճագարներ։ Նշենք, որ Դիրիխլեի սկզբունքը պնդում է հավելորդով, երբ ճագարներիքանակն ավելին է, քան վանդակների քանակը։ Համանման պնդում կարելի էձևակերպել նաև պակասորդով, երբ ճագարների քանակը պակաս է վանդակների քանակից, այն է՝ եթեընդ որում հատ վանդակներում գտնվում են թվով ճագարներ,, ապա կգտնվի այնպիսի վանդակ, որում ճագարներ չեն լինի։ Մաթեմատիկական գրականությունում հանդիպում ենք Դիրիխլեի սկզբունքին համանման հանրահաշվական և երկրաչափական տարբերպնդումների։ Ստորև թեորեմների տեսքով կձևակերպենք և կապացուցենքԴիրիխլեի սկզբունքից բխող մի քանի պնդումներ, որոնք այնուհետև կկիրառենքտարբեր ոչ տիպային խնդիրներ լուծելիս։ Ցանկացած հատ բնական թվերի մեջ միշտկգտնվեն այնպիսի երկուսը, որոնց տարբերությունը բաժանվում է-ի։ Ինչպես գիտենք, կամայական բնական թիվ տրվածթվի վրա բաժանելիս ստացվող մնացորդը կարող է լինել բնական կամ, այսինքն՝ առաջացած մնացորդը կարող է ընդունելժեքներ։ Այժմ ենթադրենք՝ ունենք հատ ճագարներ ևՎանդակները համարակալենք համապատասխանաբար հնարավոր ար հատ վանդակներ։ ևթվերով, իսկ ճագարներից յուրաքանչյուրին փոխմիարժեք համապատասխանության մեջ դնենք տրված բնական թվերից որևէ մեկը,մասնավորաբար-րդ ճագարին համապատասխանության մեջ դնենք տրվածnNNnnNNkn1knNNn2;3;51n121; ; ; naaann0, 1, , n21nn1nn0, 1, , n21n121; ; ; naaakբնական թիվը։ Պայմանավորվենք յուրաքանչյուրբնականթվին համապատասխանող ճագարը տեղավորել այն վանդակում, որի համարըհավասար է բնական թիվը-ի վրա բաժանելիս առաջացած մնացորդին։ Արդյունքում կունենանք հատ ճագարներ, որոնց տեղավորել ենքհատ վանդակներում, ընդ որում, հետևաբար, համաձայն Դիրիխլեիսկզբունքի, կգտնվի այնպիսի վանդակ, որում կլինեն մեկից ավել ճագարներ։ Ուրեմն այդ վանդակի ճագարներից որևէ երկուսին համապատասխանող և թվերը -ի վրա բաժանելիս տալիս են նույն մնացորդը,հետևաբար ։ Թեորեմն ապացուցված է։ Եթե տրված մակերեսով պատկերի մեջ տեղադրված ենմի քանի պատկերներ, որոնց մակերեսների գումարը.ա) փոքր է-ից, ապա կգտնվի պատկերին պատկանող գոնե մեկ կետ,որը տրված և ոչ մի պատկերի չի պատկանի,բ) մեծ է-ից, ապա կգտնվի տրված պատկերին պատկանող գոնե մեկկետ, որը պատկանում է նաևերկուսին։ պատկերներից առնվազնԱպացույց։ Նախ ապացուցենք թեորեմի «ա» կետը։ Սկզբում քննարկենքայն դեպքը, երբ տեղադրված պատկերները փոխադարձաբար չեն հատվում։ Այս դեպքում պատկերի մակերեսը հավասար կլինի պատկերների մակերեսների գումարին և, համաձայն խնդրիպայմանի, փոքր կլինի պատկերի մակերեսից, հետևաբար կարող ենք պնդել, պատկերը, և ուրեմն կգտնվի տրվածոր պատկերով հնարավոր չէ ծածկել պատկերին պատկանող առնվազն մեկ կետ, որըպատկերին չի պատկանում։ Այս դեպքում թեորեմի «ա» կետն ապացուցված է։ Այժմ ենթադրենք՝ տեղադրված պատկերներից մի քանիսը փոխադարձաբար հատվում են։ Տրված պատկերներից կազմենք միմյանց հետ փոխադարձաբար չհատվող պատկերների մի նոր համախումբհետևյալ սկզբունքով. թող, եթե-ը և-ն ընդհանուր կետեր չունեն,ապա կընդունենք, հակառակ դեպքում որպես կընտրենք այնկետերի բազմությունը, որոնք պատկանում են-ին, բայց չեն պատկանումka1;1knkakan1NnnNniajanijaanS12, , , nSiS12, , , ni12 n12, , , n12 nii12, , , n111222221-ին` ։ Նկատենք, որ այս դեպքում և-ն ու-ն ընդհանուր կետեր չունեն (կպայմանավորվենք-ով նշանակել պատկերի մակերեսը)։ Համանման կերպով որպես կընտրենք այն կետերի բազմությունը, որոնք պատկանում են-ին, բայց չեն պատկանումին և-ին, այսինքն`։ Նույն սկզբունքով կընտրենք նաև պատկերները (մասնավորաբար)։ Արդյունքում կունենանք միմյանց հետ փոխադարձաբար չհատվող պատկերների մի նոր համախումբ, այնպիսին, որև հետևաբար, ըստ վերը ապացուցածի, կգտնվի տրված պատկերին պատկանող առնվազն մեկ կետ, որը, կամ որ նույնն է պատկերին չի պատկանի։ Թեորեմի <<ա>> կետնապացուցված է։ Այժմ ապացուցենք թեորեմի <<բ>> կետը։ Քանի որպատկերները տեղադրված են պատկերի մեջ, ուրեմն ակնհայտ է, որ Կատարենք հակասող ենթադրություն. ենթադրենքպատկերները փոխադարձաբար չեն հատվում, կնշանակինրանց մակերեսների գումարը հավասար է պատկերիմակերեսին և ուրեմնորը հակասում էթեորեմի պայմանին, այն է` տեղադրվածմակերեսների գումարը մեծ է պատկերների-ից։ Ստացված հակասությունը հետևանք է մերենթադրության, ըստ որի՝ պատկերները փոխադարձաբար չենհատվում։ Եվ ուրեմն պատկերներից առնվազն երկուսըհատվում են, ու նրանց հատման կետն էլ այն որոնելի կետն է, որը պատկանումէ նաև տրված պատկերին։ Թեորեմն ապացուցված է։ nSSS12, , , n12n1212,nnSSSSSS12, , , nS12, , , n12, , , nՆկատենք, որ թեորեմ 2-ն, ըստ էության, պնդում է երկչափ տիրույթում։ Հայտնի են նաև համանման պնդումներ միաչափ և եռաչափ տիրույթներում։ Այժմ քննարկենք տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կօտվենք վերը նշված թեորեմներից։ խնդրագրքում հանդիպում ենք այսպիսի խնդրի. ապացուցել, որ գոյություն ունիապացուցենք ավելի ընդհանրական պնդում։ -ով վերջացող բնական թիվ, որը բաժանվում է 1971-ի։ ՍտորևԽնդիր 1։ Ապացուցել, որբնական թվի դեպքում գոյություն ունի-ի հետ փոխադարձաբար պարզ ցանկացած-ով վերջացող այնպիսի բնականթիվ, որը բաժանվում է-ի։ Դիցուք-ն-անիշ բնական թիվ է։ Դիտարկենք թվով հատհետևյալ բնական թվերը` Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ այս թվերիմեջ կգտնվեն այնպիսի երկուսը, որոնց տարբերությունը բաժանվում է-ի, այսինքն՝ գոյություն ունեն և բնական թվեր այնպիսիք,որ, բայց քանի որ-ն և-ըփոխադարձ պարզ են, ուրեմն։ խնդրագրքում հանդիպում ենք այսպիսի խնդրի. գոյություն ունի՞արդյոքՁևակերպենք և ապացուցենք առավել ընդհանրական պնդում։ -ի բնական ցուցիչով որևէ աստիճան, որը վերջանում է-ով։ Ապացուցել, որբնական թվի համար գոյություն ունի-ի հետ փոխադարձ պարզ ցանկացած-ի բնական ցուցիչով այնպիսի աստիճան,որը վերջանում է-ով (որտեղ-ն կամայական բնական թիվ է)։ Դիտարկենք թվով հատ հետևյալ բնական թվերը`։ Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ այս թվերի մեջ կգտնվեն այնպիսիերկուսը, որոնց տարբերությունը բաժանվում է-ի, այսինքն՝ գոյությունունեն այնպիսի a և b բնական թվեր որբայց քանի որ 3;5;641972101kk1kkpk ; ; ; ...։ kkkkkkkѳï k1k1nkabab ...bkkkѳï ......101paabakkkkkkkѳïѳï10pa1k ...1bakkkkѳï43000110nnk 0001ѳïk1101k1123101; ; ; ; knnnn110k1101,kab1110 ,baabaknnnn1;101 ;101aknnուրեմն հետևաբար-ով։ և ուրեմն-ը վերջանում է խնդրագրքում հանդիպում ենք այսպիսի խնդրի. ապացուցել, որգոյություն ունի 11…100…0 տեսքի բնական թիվ, որը բաժանվում է 1998-ի։ Ձևակերպենք և ապացուցենք առավել ընդհանրական պնդում։ Ապացուցել, որ ցանկացած և բնական թվերի դեպքումգոյություն ունի տեսքի բնական թիվ, որը բաժանվում է-ի։ Դիտարկենք թվով հատ հետևյալ բնական թվերը`։ Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ այս բնական թվերի մեջկգտնվեն այնպիսի երկուսը, որոնց տարբերությունը բաժանվում է -ի։ Հեշտ էնկատել, որ այս թվերից ցանկացած երկուսի տարբերությունն էլ հենց տեսքի բնական թիվ է։ խնդրագրքում հանդիպում ենք այսպիսի խնդրի. միավոր մակերեսովքառակուսու ներսում տեղադրված են 1975 հատ պատկերներ, որոնցմակերեսների գումարը մեծ է -ից։ Ապացուցել, որ գոյություն ունի գոնե մեկկետ, որը պատկանում է բոլոր հատ պատկերներին։ Քննարկենք առավելընդհանրական խնդիր։ մակերեսով պատկերի ներսում տեղադրված ենհատ պատկերներ, որոնց մակերեսների գումարը մեծ էԱպացուցել, որ գոյություն ունի գոնե մեկ կետ, որը պատկանում է բոլորպատկերներին։ հատԼուծում։ Տրված պատկերի ներսում տեղադրված հատ պատկերներընշանակենք, իսկ այդ պատկերներից յուրաքանչյուրը մինչևպատկերլրացնող պատկերները նշանակենք համապատասխանաբար։ Ակնհայտ է, որ պատկերի տիրույթում գտնվող յուրաքանչյուրկետ կպատկանի և պատկերներից միայն մեկին։ Դիցուք-ը և-ը համապատասխանաբար և պատկերների մակերեսներն են1110 ,bakn11110 101bakbaknttNntbank 0001ѳï5nk000kkkn1nn+1 ; ; ; ; ...kkkkkkkkkkѳïn000kkk5197419750S nnN01nSnn12; ; ; n12; ; ; nii1;niiSiSii1; ։ inԸստ խնդրի պայմանի`հետևաբար կունենանք`Այսպիսով, մակերեսով պատկերի ներսում ունենք հատ պատկերներ, որոնց մակերեսների գումարը փոքր է-ից,հետևաբար, ըստ թեորեմ 2-ի «ա» կետի, պատկերի ներսում կգտնվի կետ, որըայդ պատկերներից և ոչ մեկին չի պատկանի, իսկ դա կնշանակի,որ այդ որոնելի կետը կպատկանի տրված պատկերներիցյուրաքանչյուրին։ Միավոր կողմով քառակուսու ներսում գտնվում են երկարությամբ հատ տարբեր հատվածներ։ Ապացուցել, որ կգտնվեն այդ հատվածներից որևէ երկուսին պատկանող M և N կետեր, այնպիսիք, որ։ Ապացուցենք առավել խիստպնդում, այն է`։ Տրված ամենմի հատվածի համար դիտարկենք այնկետերի երկրաչափական տեղը, որոնցիցյուրաքանչյուրի ունեցած հեռավորությունըայդ հատվածին պատկանող ամենամոտկետից չի գերազանցում-ը։ Հեշտ էնկատել, որ այն կներկայացնի մի պատկեր,կազմված չափսերով ուղղանկյունուց ևերկու հատշառավիղով կիսաշրջաններից/տե՛ս նկ.1/։ Այդ պատկերի մակերեսը հավասար կլինի`Յուրաքանչյուր հատվածի համար կառուցելով այդպիսի պատկեր՝ մենք կունենանք 9 հատմիատեսակ պատկերներ, որոնցՆկ. 1 Նկ.21201,nSSSnS12nSSS010200120()nnSSSSSSnSSSSnS001nSS0Sn12; ; ; n0S12; ; ; n12; ; ; n12914MN610,2484MN0,124r0,5x0,1240,124220,523,140,172։ rrrr129, , , rrrr12raմակերեսների գումարը գերազանցում է-ը։ Պարզ է, որ այսպատկերների առանձին մասեր կարող են դուրս գալ տրված միավոր կողմովքառակուսուց, բայց ակնհայտ է, որ նրանք բոլորն էլ կգտնվեն նկ. 2-ում պատկերված տիրույթում, որը կազմված է տրված չափսերիքառակուսուց, չորս հատ չափսերով ուղղանկյուններից և չորս հատ շառավիղով քառորդ շրջաններից։ Այս պատկերի մակերեսը հավասարկլինի` ։ Այսպիսով, ունենք պատկեր՝ մակերեսով, որի մեջ տեղակայված ենպատկերներ այնպիսիք, որ նրանց մակերեսներիգումարը մեծ էկետի, կգտնվի պատկերի մակերեսից, հետևաբար, համաձայն թեորեմ 2-ի «բ» պատկերին պատկանող այնպիսի կետ, որը պատկանում էնաև պատկերներից առնվազն երկուսին, դիցուք-ին և-ին։ Համաձայն պատկերների կառուցման՝ կարող ենք պնդել, որ կետի ունեցած հեռավորությունը պատկերին համապատասխանող հատվածի ամենամոտ կետից չի գերազանցում-ը, ճիշտ նույն կերպ, կետի ունեցածհեռավորությունը պատկերին համապատասխանող հատվածի ամենամոտ կետիցչի գերազանցում-ը։ Փաստորեն և, հետևաբար, համաձայնեռանկյան անհավասարության,, որտեղ-ը և-ը տրված հատվածներից որևէերկուսին պատկանող կետեր են։ չափսերի ուղղանկյան մեջ տեղադրված են հատմիավոր շառավղով շրջաններ։ Ապացուցել, որ տրված ուղղանկյան մեջ կարելիէ տեղադրել ևս մեկ միավոր շառավղով շրջանայնպես, որ վերջինս նշված շրջանների հետ ոչմի ընդհանուր կետ չունենա։ Որպեսզի միավոր շառավղովլինիշրջանն ամբողջովին տեղակայված չափսերի ուղղանկյան մեջ, անհրաժեշտ է և բավարար, որ վերջինիս կենտրոնըգտնվի տրված ուղղանկյան ներսում, նրակողմերից առնվազն հեռավորության վրա,Նկ. 390,1721,5481; 0,124ar1x11x0,1240,1242211410,12440,124140,1243,150,1241,5454S1,545S129, , , P129, , , 12iP1M0,124rP2N0,124r0,124PM0,124PN10,2484MNPMPNMN10x12810x121 1 1 1 1MNPQայսինքն՝ որոնելի շրջանագծի կենտրոնը պետք է գտնվիչափսերիուղղանկյան տիրույթում /տե՛ս նկ. 3/։ Մյուս կողմից՝ որպեսզի միավոր շառավղով որոնելի շրջանը տրված ութ շրջանների հետ ընդհանուր կետեր չունենա,անհրաժեշտ է և բավարար, որ նրա կենտրոնի հեռավորությունը տրված ութշրջաններից ամեն մեկի կենտրոնից մեծ լինի-ից։ Տրված ութ շրջաններիցյուրաքանչյուրը շրջապատելով միավոր շառավղով գոտիով՝ արդյունքումկունենանք շառավղով ութ շրջաններ, որոնցից դուրսպետք է գտնվի որոնելի շրջանագծի կենտրոնը։ Այժմ դիտարկենք ուղղանկյան գագաթները։ Պարզ է, որ եթենրանցից որևէ մեկը չի պատկանում շրջաններից և ոչ մեկին,ապա հենց այդ գագաթն էլ կարելի է ընտրել որպես որոնելի շրջանի կենտրոն։ Իսկ եթե ուղղանկյան ամեն մի գագաթ պատկանում է որևէշրջանի, ապա պարզ է, որ այդ շրջանի ինչ որ մի մաս դուրս կմնա ուղղանկյանտիրույթից։ Փորձենք գնահատել այդ դուրսմնացած մասի մակերեսը /տե՛ս նկ. 4/։ Հեշտ էնկատել, որՆկ. 4 Փաստորեն, ունենքքառ. միավոր մակերեսով ուղղանկյուն, որում տեղակայված շառավղով շրջանների կամնրանց առանձին մասերի մակերեսների գումարըչի գերազանցում քառ. միավորը, հետևաբար, ըստթեորեմ 2-ի «ա» կետի, ուղղանկյան տիրույթում կգտնվի կետ, որը այդ շրջաններից և ոչ մեկին չի պատկանի, և հենց այդ կետն էլկհանդիսանա որոնելի իններորդ միավոր շառավղով շրջանի կենտրոնը։ Ինչպես տեսնում ենք, թե՛ Դիրիխլեի սկզբունքը (հավելորդով և պակասորդով) և թե՛ այդ սկզբունքից բխող կամ նրան համանման վերը նշած թեորեմներն իրենց արդյունավետ և լայն կիրառությունը կարող են ունենալ մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում` տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ լուծելիս։ 22rrONr91199MNPQ2r128; ; ; 2208483,1542,2891,6899rSrMNPQ128; ; ; NEKLO2rГ.С. Никогосян, В.Ф. МанукянԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Գևորգյան Գ.Գ., Սահակյան Ա.Ա., Հանրահաշիվ և մաթեմատիկական անալիզի տարրեր։ Ավագ դպրոցի 11-րդ դասարանի դասագիրք (բնագիտամաթեմատիկական հոսքի համար). Եր., «Տիգրան Մեծ» հրատ., 2010, 208 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակների մասինԳագիկ Սերյոժայի Նիկողոսյան - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, E-mail։ gagonik@mail.ruՎարդան Ֆրանցի Մանուկյան - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ԳՊՄԻ,E-mail։

example1049

example1049

Ծերությունը մարդկային կյանքի տարիքային վերջին փուլն է, որը բնութագրվում է և՛ հոգեկան, և՛ ֆիզիոլոգիական ոլորտում կատարվող փոփոխություններով։ Այդ փոփոխություններն ազդում են ծեր մարդու անձնային որակների, ճանաչողական ոլորտի և հուզական ապրումների վրա։ Հոդվածում ներկայացված է ծերունական տարիքի հոգեբանական ընդհանուր բնութագիրը, այն փոփոխությունները, որոնք նկատվում են ծերունական տարիքում և դրանց ազդեցությունը անձի հուզական ոլորտի վրա։ Ուսումնասիրվել են նաև ծերունական տարիքին բնորոշ հուզական ապրումները։ Իրականացվել է հետազոտություն, որի արդյունքում բացահայտվել է ծերունական տարիքում հոգեկան ակտիվության, հետաքրքրության, հուզական տոնուսի, լարվածության և կոմֆորմության աստիճանը։

ՀՈՒՅԶԵՐԻ ԴՐՍԵՎՈՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԾԵՐՈՒՆԱԿԱՆՏԱՐԻՔՈՒՄ Ծերությունը մարդու կյանքի տարիքային վերջին փուլն է, որը բնութագրվում է և՛հոգեկան, և՛ ֆիզիոլոգիական ոլորտում կատարվող փոփոխություններով։ Թեմայիարդիականությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ աշխարհում տարեցտարի ավելանում է ծեր բնակչության թվաքանակը, և անհրաժեշտություն է առաջանում հստակ պատկերացում կազմել ծերունական տարիքում հուզական դրսևորումների առանձնահատկությունների վերաբերյալ, քանի որ դրանք անմիջականազդեցություն են ունենում ծերերի հոգեկան և ֆիզիկական առողջության վրա։ Թեմայի ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նաև նրանով,որ դրսևորվող տարիքային մի շարք հատկությունների բացահայտումը կարևոր էծերերի նկատմամբ համապատասխան վերաբերմունք դրսևորելու համար։ Ծերունական տարիքում տեղի ունեցող ֆիզիոլոգիական փոփոխություններից են լսողության և տեսողության, մկանային համակարգի տոնուսի թուլացումը, ակտիվությանև աշխատունակության նվազումը։ Հոգնածության արագ առաջացումը թույլ չի տալիսերկար ժամանակ զբաղվել որևէ գործով։ Տարիքի հետ թուլանում է նաև սրտամկանիաշխատանքը։ Ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ արյան մատակարարումը դժվար է ընթանում, մկանները չեն ապահովվում անհրաժեշտ քանակությամբթթվածնով և, հետևաբար, նվազում է մարդու ֆիզիկական հնարավորությունները,մեծանում է հոգնածությունը։ Նրանց մոտ առաջանում են նաև շարժողական խնդիրներ՝ ազդելով քայլքի վրա, որոնք դառնում են դանդաղ և ոչ հաստատուն։ Հոգեկան ոլորտում տեղի ունեցող փոփոխություններից է ճանաչողականգործընթացների արդյունավետության անկումը։ Օրինակ՝ կարող է նկատվել տեղեկատվության մշակման և մեխանիկական մտապահման արագության նվազում,ինտելեկտուալ ընդունակությունների թուլացում։ Փոխվում են նաև ռեակցիաներիարագությունը, դանդաղում է պերցեպտիվ տեղեկատվության մշակումն ու ճանաչողական գործընթացների արագությունը։ Ճանաչողական գործընթացների թուլացումըծերերի մոտ կարող են պայմանավորված լինել ուղղակի և անուղղակի պատճառներով։ Ուղղակիների թվին են պատկանում գլխուղեղի հիվանդությունները, օրինակ՝Ալցհեյմերի հիվանդությունը։ Անուղղակիների թվին են պատկանում այն հիվանդությունները, որոնք, չնայած կապված չեն գլխուղեղի գործառույթների հետ,բայցևայնպես, ազդեցություն են ունենում ինտելեկտի վրա։ Դրանք են՝ առողջությանվատացումը, կրթվածության ցածր մակարդակը և այլն։ Բացի վերոնշյալ փոփոխություններից, նկատվում է նաև բնավորության գծերի փոփոխություն։ Այս ամենն,անշուշտ, ազդում է նաև նրանց հույզերի դրսևորման և հուզական վիճակի վրա։ Հույզը սուբյեկտի վերաբերմունքի արտացոլումն է շրջապատող աշխարհի նշանակալի օբյեկտների նկատմամբ։ Որպես կանոն, ծերերի մոտ դրսևորվում է աֆեկտիվռեակցիաների անկառավարելիություն, անպատճառ տխրություն և լալկանությանհակվածություն։ Ծերերին հատուկ հոգեկան վիճակ է մտահոգության՝ հաճախ ամբողջությամբչգիտակցված արտահայտությունը։ Այն ներառում է սեփական առողջության, երկրիքաղաքական և տնտեսական վիճակի մասին մտահոգությունները։ Ծերերի մոտառկա մտահոգության վերաբերյալ ուսումնասիրություններ է կատարել Կ․ Ռոշակը,որի կարծիքով մտահոգության և անհանգստության պահանջմունքները ծերունականտարիքի տառապանքներից խուսափելու ինքնատիպ մեխանիզմ են [1]։ Երբ ծերունական մտահոգությունը կրկնվում է, ինչը հաճախ է տեղի ունենում ծերերինանհանգստացնող իրավիճակներում, կարող է խրոնիկական դառնալ և առաջանալառանց պատճառների։ Ըստ մեզ՝ ծերության այս յուրահատկությունները ծեր մարդունանօգնական են դարձնում ցանկացած անսպասելի իրադրությանում։ Շրջակամիջավայրի նկատմամբ ուշադրության վատթարացումն իջեցնում է գրգռիչներինկատմամբ հետևողականությունը, նվազում է գրգռականությունը։ Ծերերն ի վիճակիչեն վերամշակել այն տեղեկատվությունը, որը գալիս է մի քանի ուղիներով։ Դրանքկարող են միակողմանի ընկալվել։ Նման իրավիճակում, երբ ուշադրության այդ միակօբյեկտն աֆեկտիվ բնույթի է, կարող է առաջանալ գերմտահոգություն։ Որոշհեղինակների հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ կապ կա մտահոգության և տագնապայնության միջև։ Տագնապայնությունը դրսևորվում է ինչ-որ բանիշատ տհաճ, հաճախ սպասողական վիճակով՝ ուղեկցվելով մեկ կամ սոմատիկ միքանի զգացումներով։ Ծերերի մոտ տագնապայնություն կարող է առաջանալհիմնականում երեք պատճառներով՝1․ վախ այն մտքից, որ հարազատները կհիվանդանան կամ կմահանան,2․ վախ, որ իրենք կհիվանդանան, 3․ վախ, որ ընտանիքում կխախտվեն միջանձնային հարաբերությունները, ևինքը կմնա միայնակ [1]։ Ծերունական տարիքում դրական և բացասական հույզերի ապրման հարաբերակցությունը կախված է ծեր մարդու հոգեբանական անհատական առանձնահատկություններից, նրա՝ կյանքի նկատմամբ ունեցած դիրքորոշումներից, առողջական վիճակից և մի շարք այլ գործոններից։ Կախված այն բանից, թե ինչ պայմաններում է ապրում ծեր մարդը, ովքեր են նրան շրջապատում, կարող է ունենալ տարբերհույզեր՝ ուրախություն, տխրություն, վախ միայնությունից, մահվան հետ կապվածմտքեր։ Ուրախությունը հուզական դրական վիճակ է, որը կապված է արդի պահանջմունքը բավարարելու հետ։ Ծերության վաղ փուլերում ուրախությունը կարող է անձիմոտ գերակշռող հույզ լինել, երբ նա, հետադարձ հայացք նետելով անցյալին, գոհ լինիիր կյանքից և ներկայում իրեն զգա ապահով ու սիրով շրջապատված։ Եթե անձըծերանալու փաստի հետ չի հաշտվում, ապա ավելի ուշ փուլերում նրա մոտուրախության հույզը բացակայում է, քանի որ նա պահանջ է ունենում անցյալ վերադառնալու, հնարավորինս հետաձգելու ծերության արտաքին դրսևորումների ի հայտգալը, ինչը նրան չի հաջողվում։ Սա կարող է հանգեցնել ուրախությանը տրամագծորեն հակառակ հույզի՝ տխրության առաջացմանը։ Տխրության պատճառներն այսշրջանում բազմազան են։ Այն կարող է պայմանավորված լինել իրադրային անհաջողություններով, կյանքի պայմանների փոփոխություններով, ինչպես նաև միայնությանզգացումով։ Այն հիմնականում դրսևորվում է ընտանիքի անդամներից և շրջապատիցմեկուսացմամբ, լալկանության հակվածությամբ, քչախոսությամբ, հաղորդասիրության աստիճանի նվազմամբ։ Ծերունական տարիքին հատուկ հուզական ապրում է նաև վախը։ Վախը ներքինվիճակ է, որը պայմանավորված է իրականում սպասվող կամ ենթադրվող վտանգով։ Սա հիմնականում առաջանում է այն ժամանակ, երբ մարդը հայտնվում է միիրադրությունում, որն իր կարծիքով ելք չունի, և նրա մոտ առաջանում է անօգնականության վախ։ Վախի պատճառները տարիքային տարբեր շրջաններում տարբերեն։ Ծերունական տարիքում վախի հիմնական պատճառ կարող են լինել՝1. հարազատների կորուստը2. մասնագիտական գործունեության ավարտը3. ֆիզիկական և հոգեբանական առողջության թուլացումը4. սոցիալական մեկուսացումը [2]։ Ծերունական տարիքի բնորոշ մյուս հույզը մենության զգացումն է։ Մենությանզգացումը մարդուն հատուկ է ցանկացած տարիքում։ Հերոնտոլոգները պնդում են, որմիայնությունը տրավմատիկ հատուկ գործոն է ծերունական տարիքում, և ցույց էտալիս ֆիզիկական և ֆիզիոլոգիական վիճակի փխրունությունը։ Իրենց կյանքի իմաստն անցյալում տեսնող ծերերն ավելի հաճախ և սուր ենապրում միայնությունը՝ անկախ այն հանգամանքից՝ միայնակ են ապրում, թե ընտանիքի հետ։ Դրա հետ միասին միայնությունը կարող է պայմանավորված լինել մեկուսացմամբ, այսինքն՝ ընտանիքի և նրանց հոգատարության նկատմամբ արձանագրվող հետաքրքրության պակասով, կամ ընտանեկան և ընկերական հանդիպումների ինտենսիվության վերաբերյալ չափազանցված ապրումներով ու պատկերացումներով։ Ապացուցված է, որ ամենից շատ միայնության զգացում են ունենում այնծերերը, ովքեր ընդգծված կախվածություն և ցանկություն ունեն, որ անընդհատհետաքրքրվեն իրենցով, ինչպես նաև նրանք, ովքեր ուզում են մշտապես լինել ինչ-որմեկի ղեկավարության տակ։ Գ․ Կրայգը գտնում էր, որ ծեր մարդիկ ավելի քիչ են տագնապ զգում մահվանմասին մտածելիս, քան երիտասարդները, և որ կյանքում հստակ նպատակ ունեցողմարդիկ չեն վախենում մահից։ Ծերերը նշում են, որ ավելի շատ են մտածում մահվանմասին, բայց՝ անսովոր հանգստությամբ [2]։ Սակայն Կրայգը մատնանշում է նաև, որմահվան նկատմամբ անհատական մոտեցումները ծերերի մոտ պայմանավորված էնրանց կյանքի արժեքներով, կյանքին հարմարվելու ամբողջական վիճակով։ Մահիցվախենում են նրանք, ովքեր չեն ընդունում դա որպես կյանքի վերջնական փուլ, ևչհարմարվելով դրա հետ, սկսում են վախենալ մահից։ Մահվան մասին մտքերն իրենց դրսևորումներն են ունենում ֆիզիկականանհարմարության, հիվանդագին զգացումների ձևով։ «Ծերությունից պաշտպանվող» ծերերին հատուկ հոգեբանական մյուս վիճակըհամարվում է դեպրեսիան։ Ընդհանուր առմամբ, ծերունական դեպրեսիան դրսևորվում է արդյունավետ տոնուսի թուլացմամբ և աֆեկտիվ ապրումների դանդաղեցմամբ։ Զուգահեռաբար, ծեր մարդու դեմքը սահմանափակ քանակով հուզականապրումներ է ցույց տալիս [3]։ Ծեր մարդիկ հայտնվում են շրջապատող աշխարհիդատարկ լինելու զգացման, նրա անպետքության ու ունայնությաան զգացման մեջ։ Նրանց աչքի առաջ տեղի ունեցող ամեն բան թվում է անէական և անհետաքրքիր,հետաքրքիր է միայն անցյալը։ Այս ապրումները ծերերի կողմից բնական են և չունենհիվանդագին բնույթ։ Սրանք արդյունք են կյանքի վերաիմաստավորման և ունենադապտացիոն արժեք, քանի որ հետ են պահում նոր ձգտումներից, պայքարից ևդրանից բխող անհանգստություններից։ Պատկերացում կազմելով ծերունական տարիքին բնորոշ հուզական ապրումների վերաբերյալ, կատարել ենք հետազոտություն, որի նպատակն էր բացահայտելծերերի մոտ հուզական դրսևորումների առանձնահատկությունները։ Հետազոտությունն իրականացվել է Լ․ Ա․ Կարգինսկիի և Ա․ Ա․ Նեմիչի համանուն մեթոդաբանության միջոցով։ Այն ուղղված է բացահայտելու ծերունական տարիքում հոգեկան ակտիվության, հետաքրքրության, հուզական տոնուսի, լարվածության և կոմֆորմությանդրսևորումները։ Հետազոտությանը մասնակցել են 65-90 տարեկան 30 մարդ։ Հետազոտության արդյունքները ներկայացված են դիագրամի տեսքով։ Դիագրամ 1․ ծերունական տարիքում հոգեկան ակտիվության, հետաքրքրության,հուզական տոնուսի, լարվածության և կոմֆորմության դրսևորման ցուցանիշներԻնչպես երևում է դիագրամից, ծերերի մոտ առավել բարձր արտահայտվածություն ունեն հետաքրքրությունը և հուզական տոնուսը։ Հետաքրքրության բարձրաստիճանը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ծերերի կյանքում նորիրադարձությունները փոքր տեղ են զբաղեցնում։ Նրանց մտքերը հիմնականումզբաղված են անցյալի իրադարձություններով։ Իրենց հարազատների և շրջապատիմարդկանց կյանքով հետաքրքրվածությունը պայմանավորված է անցյալը հետ բերելուանկարողության դատարկությունը լցնելու ցանկությամբ։ Նրանք կարող են հետաքրքրվել անգամ այն ամենով, ինչն անցյալում կարող էր անհետաքրքիր թվալ։ Հուզական տոնուսի բարձր աստիճանը ցույց է տալիս ծերերի մոտ հուզականդրսևորումների տարաբնույթությունը, այսինքն՝ կախված իրավիճակի ընկալմամբ,ծեր մարդը կարող է դրսևորել ծայրահեղ հույզեր։ Ծերերի մոտ նկատվում է հոգեկան ակտիվության նվազում, ինչը վկայում է անձիհոգեկան գործընթացների արագության և ճշգրտության մակարդակի իջեցմանմասին։ Ծերերի մոտ սա դրսևորվում է ընկալման իմաստավորման դժվարության ևհուզակամային ոլորտում դիտվող փոփոխություններում գործողությունների ճշգրիտ ևարագ կատարելու անկարողությամբ։ Լարվածության աստիճանի բարձրացումը ծերունական տարիքում օբսեսիվկոմպուլսիվ խանգարումների հիմքն է։ Նկատվում է լարվածություն հատկապեսհուզական ոլորտում․ ծերերը դառնում են դյուրագրգիռ, նեղացկոտ, երբեմն էլ՝լալկան։ Կոմֆորմության աստիճանի բարձրությունը ենթադրում է անձի հակվածությունորևէ վարքագծի նկատմամբ, երբ իրական կամ երևակայական ազդեցության տակհամոզմունքների փոփոխությունն է տեղի ունենում։ Սա հետևանքն է այն բանի, ործերերն ավելի պահպանողական են, դժվարությամբ են վերագնահատում սոցիալական արժեքները, խուսափում են սխալ գործելուց, կոնֆլիկտներից, վախենում ենհիասթափությունից, այդ իսկ պատճառով դրսևորվում են կոմֆորմության բարձրաստիճան։ Այսպիսով, ծերունական տարիքում դրսևորվող հուզական ապրումների տարբերությունները հիմնականում պայմանավորված են անձնային առանձնահատկություններով և այն հանգամանքով թե որքանով է անձն այս տարիքային փուլն ընկալումորպես փուլերից հերթականը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՄեսրոպյան ՄարինաՀՈՒՅԶԵՐԻ ԴՐՍԵՎՈՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԾԵՐՈՒՆԱԿԱՆԲանալի բառեր՝ ծերունական տարիք, դեպրեսիա, անձնային խանգարումներ,մենության զգացում, տագնապայնություն։

example2076

example2076

Հոդվածը նվիրված է ՀՀ տնտեսությունում գիտական կազմակերպություններից դեպի արդյունաբերական ոլորտ գիտական գիտելիքի փոխանցման գործընթացի ուսումնասիրությանը։ Անդրադարձ է կատարվում ՀՀ տնտեսությունում գիտական արդյունքի առևտրայնացման մեխանիզմների ներդրման անհրաժեշտությանը, հիմնական խոչընդոտներին և գործընթացի կառավարելիության ապահովման գործիքակազմին։

Դեռ 1970-ականներին մասնագետները կանխատեսում էին, որ գիտության ապագան կախված է դրա կիրառելիությունից։ Ըստ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OESD), գիտության և տեխնոլոգիայի միջև գլոբալիզացիայի խորացման ներկա համատեքստում, երկրների նորարարական քաղաքականությունը մեծապես հանգեցնում է գլոբալ արժեքային շղթայում մրցակցային առավելությունների խթանմանը `զարգացման միջոցով։ նորարարական հատվածների։ Քանի որ երկրի ինտելեկտուալ ներուժը, որը հիմնված է գիտելիքների վրա, ավելի խոցելի և շարժունակ է, այս դեպքում տնտեսությունները մրցակցում են հնարավորինս շատ ակտիվներ ներգրավելու հարցում, ինչը ձեռք է բերվում ազգային հետազոտական ​​«էկոհամակարգեր» ստեղծելու միջոցով 2։ Հաշվի առնելով ոլորտի զարգացման համաշխարհային միտումները ՝ 2014-2025թթ. Ռազմավարական զարգացման հայեցակարգում, որպես հիմնական նպատակ, ամրագրվեց ՀՀ-ն դարձնել գիտելիքահեն տնտեսություն ունեցող երկիր, եվրոպական գիտատեխնիկական տարածքում մրցունակ երկիր `հիմնարար և կիրառական գիտական ​​հետազոտությունների մակարդակում և զարգացումներ 3. Երկարաժամկետ զարգացման տեսլականում նման նպատակի ընդունումը միանշանակ դրական է, բայց մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ոչ երկարաժամկետ զարգացման ռազմավարությունը, ոչ էլ միջնաժամկետ կամ տարեկան զարգացման հայեցակարգը նշում են գիտության նվաճումները ՝ հօգուտ տնտեսական զարգացման։ , գիտություն-տնտեսություն ինտենսիվ կապ. Ինչպիսի հստակ մեխանիզմ, որն այսօր կարող է դառնալ Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական զարգացման և մրցունակության գրավականը։ 1 Hannay NB, գիտություն և արդյունաբերություն։ Մասնավոր հատված Օգտագործելով գիտություն, Proc. Բն. Ակադ. Գիտ .3 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության 2014-2025թթ. Ռազմավարական հեռանկարների զարգացման ծրագիր, ՀՀ կառավարության հավելված 2014 թվականի մարտի 27-ի N 442 N որոշման, Երեւան, 2014 թ., Էջ. 149։ Ավելին, գիտության ֆինանսավորման վերաբերյալ մեր հետազոտության արդյունքները ցույց են տալիս, որ մասնավոր հատվածի հետաքրքրությունը Հայաստանի տնտեսության մեջ գիտական ​​արդյունքների ֆինանսավորման նկատմամբ ցույց է տալիս նկատելի անկման միտում (2013 թ. ՝ գիտական ​​հետազոտությունների ֆինանսավորում մասնավոր հատվածի հաշվին կազմել է ընդհանուր ֆինանսավորման 28.3% -ը, փոխարենը ՝ պետական ​​ֆինանսավորումը ոլորտի զարգացման համար անբավարար է (գիտության պետական ​​ֆինանսավորման տեսակարար կշիռը բյուջեի ընդհանուր ծախսերում 2004-2013 թվականներին միջինը 0.6%) 1։ Ըստ ՀՀ ԱՎ According-ի `2010-2014թթ. Հայաստանում 2 գիտական ​​կազմակերպությունների թիվը 81-ից հասել է 66-ի, իսկ նրանց աշխատողների թիվը `6558-ից` 56273։ Փաստորեն, 931 մարդ համալրել է գործազուրկների շարքերը կամ փոխել նրանց գործունեության ոլորտը։ 2010-2014թթ. Հետազոտություններ շախմատի ներքին ծախսերը Դինամիկան ցույց տվեց հետևյալ միտումները (տե՛ս Նկար 1)։ Հետազոտության և զարգացման ընդհանուր ծախսեր (միլիոն դրամ) Հետազոտությունների և զարգացման բյուջետային ծախսեր (միլիոն դրամ) 1. Հետազոտական ​​մշակումների ներքին ծախսեր 2010 2010-2014թթ. 41 Տե՛ս Գյոզալյան Վ., ՀՀ գիտության ոլորտի ֆինանսավորման հիմնախնդիրները գիտելիքահենք տնտեսության համատեքստում Շինարարություն, ժամանակակից խնդիրներ տնտեսագիտության մեջ, 3-րդ միջազգային գիտաժողով, Գիտական ​​տեղեկագիր, Երևան։ ԵՊՀ ԵԿՄ, էջ 15-20։ 2 ՀՀ ԱՎSS մեթոդաբանության, գիտահետազոտական ​​ինստիտուտների, գիտահետազոտական ​​ինստիտուտների, շինարարական նախագծման և հետազոտական ​​կազմակերպությունների, փորձարարական գործարաններ, որոնք արտադրանք չեն թողարկում, բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ, գիտական ​​հետազոտություններ, նախագծում և տեխնոլոգիական ստորաբաժանումներ, արդյունաբերական կազմակերպություններ, , 3 Տե՛ս ՀՀ վիճակագրական տարեգիրք 2015, էջ 146-147։ 4 Գծապատկերը կազմվել է ըստ «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք 2015» -ի։ Գծապատկերի տվյալները ցույց են տալիս, որ չնայած դիտարկվող ժամանակահատվածում գիտական ​​հետազոտությունների և զարգացման վրա կատարված ընդհանուր ծախսերն աճել են, ինչը հիմնականում պայմանավորված է ոլորտի պետական ​​ֆինանսավորման անվանական ավելացման հետ։ Մասնավորապես, 2014 թ.-ին բյուջեի միջոցների տեսակարար կշիռը հետազոտությունների և զարգացման ընդհանուր ներքին ծախսերում կազմել է 75,9%, երբ 2010 թ.-ի նույն ցուցանիշը 66,3% էր։ Հետևաբար, Հայաստանի Հանրապետության որակյալ մարդկային կապիտալի ներուժը, որն ունի մրցունակության զգալի ներուժ, միևնույն ժամանակ, սահմանափակ ֆինանսական ռեսուրսների պատճառով, չի կարող ամբողջությամբ իրացվել տնտեսության զարգացման համար։ Այս պայմաններում ՀՀ տնտեսության մեջ գիտական ​​արդյունքների տարածման արդյունավետ մեխանիզմի ներդրումը դառնում է առաջնային հրամայական։ Նշված գործընթացի բարդությունն առաջին հերթին տնտեսական հատվածի հետ համագործակցության հստակ գործիքների բացակայությունն է։ Այսօր գիտական ​​արդյունքների կիրառման ամենաարդյունավետ ձևը փոխշահավետ տնտեսական համագործակցության գործընթացն է բոլոր կողմերի միջև, որտեղ ինչպես գիտնականները, այնպես էլ արտադրողները և ներդրողները հավասարապես շահագրգռված են նորարարական գաղափարների հաջողության մեջ 1։ Կողմերը հնարավորություն ունեն ստանալու մի շարք փոխադարձ օգուտներ արդյունավետ առևտրայնացման գործընթացից, մասնավորապես. • Նոր գիտական ​​ակտիվներ են տրամադրվում առևտրային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին, իսկ գիտական ​​կազմակերպություններն ու համալսարանները դառնում են ավելի ճկուն ՝ շուկայի պահանջների համաձայն, • համագործակցությունը մեծանում է։ ֆինանսավորում, • Projectրագրերը նվազեցնում են ռիսկերը, • արդյունավետորեն լուծում է անձնակազմի խնդիրը երիտասարդների ներգրավմամբ համատեղ ծրագրերում, • ստեղծում է խորհրդատվական ծառայությունների ավելի լայն դաշտ, որոնք ձեռնտու են ինչպես առևտրային, այնպես էլ գիտական ​​կազմակերպություններին ՝ որպես լրացուցիչ ֆինանսական ռեսուրսների աղբյուր։ 2. Գիտական ​​արդյունքի առևտրայնացումը կարող է ներկայացվել որպես համագործակցություն երեք շուկաներում (տե՛ս Նկար 2)։ ԳԻՏԵԼԻՔԱՅԻՆ ՇՈՒԿԱ 1. Գիտատեխնիկական արդյունքի իրացում ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆ ԳՈՒՅՔԻ ՇՈՒԿԱ 2. Մտավոր սեփականության իրավունքի օգտագործման իրացում ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ՇՈՒԿԱ 3. Գիտական ​​արդյունքի վերածում սերիական արտադրանքի Տողի։ 2. Գիտական ​​արդյունքի առևտրայնացման սխեմա Առաջին փուլը ներառում է հիմնական-կիրառական հետազոտությունները, մշակումները և նախագծերը, որոնք շրջանառվում են գիտելիքների շուկայում։ Հիմնական առարկաներն այստեղ հետազոտական ​​կազմակերպություններն ու համալսարաններն են։ Որպես ստեղծագործական գործընթաց հետազոտական ​​գործունեության հիմնական նպատակներից մեկը մտավոր սեփականության, մասնավորապես, արդյունաբերական օբյեկտների ստեղծումն է, որը ներառում է բոլոր տեսակի գյուտերը, արդյունաբերական նմուշները և ապրանքային նշանները 1։ Հայաստանի Հանրապետության մտավոր սեփականության ոլորտը կարգավորվում է մի շարք օրենքներով 2, որոնք ապահովում են բավարար օրենսդրական դաշտի տիրապետման իրավունքի լիարժեք իրացման համար։ Այլ խնդիր է, որ մեր տնտեսության մեջ մտավոր սեփականության իրավունքի տիրապետումը չի վերածվում այն ​​գործիքի, որը մեզ թույլ կտա խրախուսել ներդրումները և զարգացնել դրա հետ կապված արդյունաբերությունը 3։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք կարծում ենք, որ խնդիրը ոչ թե իրավական դաշտի անկատարությունն է, այլ գործընթացի հիմնական առարկաների, այսինքն ՝ գիտական ​​արդյունքի «մատակարարներ» կազմակերպությունների և մասնավոր հատվածի կազմակերպությունների պահանջների անհամապատասխանությունը։ որոնք պոտենցիալ գնորդներ են։ Այլ կերպ ասած, խնդրի լուծումը պետք է փնտրել պահանջարկի և առաջարկի անհամամասնության մեջ ՝ հիմնվելով գիտական ​​արդյունքների վրա, որոնք, մեր կարծիքով, պայմանավորված են Հայաստանի տնտեսության մի շարք գործոններով, այդ թվում ՝ 1. Խանթարջյան Ս., Նորարարություն կառավարման գնահատումը մտավոր սեփականության օբյեկտների, դասագիրք, Երևան, 2004, էջ 5։ 2 դաշտ www.armpatent.org. 3 ntանթարջյան Ս., Էջ 9։ Համապատասխան կարգավորիչ շրջանակ • տեղեկատվական անհամաչափություն։ Գիտական ​​արտադրանքի պոտենցիալ սպառողները հաճախ անտեղյակ են հետազոտությունների, գյուտերի, որակյալ անձնակազմի և դրանց շուկայական օգտագործման արդյունքում ակնկալվող տնտեսական հնարավորությունների մասին. • գիտական ​​նախագծերի իրականացման մեծ ռիսկ. Հետազոտական ​​կազմակերպությունների և ներդրողների ոչ ադեկվատ նպատակների և շարժառիթների բերման համար համապատասխան միջոցների բացակայություն։ Հաշվի առնելով առաջարկն ու պահանջարկը որպես հիմնական շարժիչ ուժ գիտական ​​արդյունքների առևտրի գործընթացում, առաջարկի տեսանկյունից, առաջին հերթին անհրաժեշտ է գնահատել գիտական ​​ներուժի որակական կազմը և պահանջարկի տեսանկյունից։ ներդրումների գրավչությունը և ռիսկի-եկամտաբերությունը 1։ Իհարկե, նորարարական գործունեության խթանման ամենակարևոր տարրերից մեկը այս ոլորտում վերապատրաստման և վերապատրաստման համակարգի առկայությունն է։ Ուսուցման կենտրոններ կամ այսպես կոչված մարզչական կենտրոններ կարող են ստեղծվել ինչպես համալսարաններին կից ենթակառուցվածքների տեսքով, այնպես էլ առանձին հատուկ ցանցում `նպաստելով գիտական ​​արդյունքի համապատասխանեցմանը շուկայի պահանջներին։ Մյուս կողմից, խոշոր բիզնեսի նորարարական կողմնորոշումը, որպես առևտրայնացման գործընթացի առանցքային մասնակից, շատ կարևոր է պրոֆեսիոնալ և մասնագիտացված կադրեր ապահովելու համար։ Օրինակ ՝ Մեծ Բրիտանիայում արդյունաբերական կազմակերպությունների ղեկավարության մակարդակներում աշխատակազմի անբավարար ուսուցումն առանձնացվել է որպես նորարարության զարգացման, բիզնես-համալսարան գործընկերության հիմնական խոչընդոտ 2։ Պետք է դիտարկել Հայաստանի տնտեսության մեջ գիտական ​​արտադրանքի առևտրայնացման գործընթացի ֆինանսավորմանը մասնավոր հատվածի ներգրավման հարցը, որը հիմնականում ուղղված է խոշոր բիզնեսի ոլորտին, քանի որ ներքին տնտեսության զարգացման ներկա փուլում ՓՄՁ ոլորտը հաճախ լուծում է խնդիրը։ զուտ գոյատևման Ըստ շատ վերլուծաբանների, այսօր կառավարությունների հիմնական տնտեսական խնդիրներից մեկը գիտությունն է և մասնավորը 1 Ակադեմիական հետազոտությունների արդյունքների առևտուր, նորարարության քաղաքականություն ֆոկուսում, խմբագիրներ։ 1, էջ 69-70։ Երկուսի միջև արդյունավետ հաղորդակցման դաշտի ստեղծումը պարադիգմայի և ծավալի պարզաբանումն է 1։ Այս առումով հնարավոր է հաջող միջազգային փորձի ուսումնասիրություն։ Կարծում ենք, որ ուշադրության է արժանի այսպես կոչված «բաց նորամուծությունների» քաղաքականությունը, որը, օրինակ, ընկերությունների, հետազոտական ​​կազմակերպությունների և համալսարանների միջև համագործակցության ակտիվ ձև է հանդիսանում համաշխարհային մրցակցության պայմաններում։ Այն ներառում է գիտական ​​կազմակերպությունների կողմից համապատասխան տվյալների շտեմարանների ստեղծում, ինչը հնարավորություն կտա կազմակերպություններին ծանոթանալ առկա նորարարական առաջարկներին 2։ Մենք նաև դիտարկում ենք միջնորդների կայացած ինստիտուտի առկայությունը։ Դրանք ներառում են լիցենզավորման և խորհրդատվության, նորարարության շուկայավարման ոլորտում մասնագիտացված ընկերություններ։ Կողմերի պահանջները բավարարելուց բացի, վերջինս իրականացնում է ամենակարևոր գործառույթներից մեկը `օգնելու խուսափել մտավոր սեփականության հասույթի անհավասար բաշխումից, ինչը հաճախ նկատվում է, երբ գիտական ​​կազմակերպությունները փորձում են ինքնուրույն բանակցություններ վարել հաճախորդ ընկերությունների հետ 3։ Այս առումով ՀՀ տնտեսության մեջ դաշտը լիովին բաց է, կարծում ենք, որ ոլորտում միջնորդ կազմակերպությունների ի հայտ գալը կարող է լուրջ խթան հանդիսանալ ներդրումային գործունեության մակարդակի բարձրացման համար։ Համաֆինանսավորման սկզբունքով նախագծերի իրականացումը նույնպես կարող է համարվել արդյունավետ մեխանիզմ։ Այս մոդելը հաջող էր, մասնավորապես ԱՄՆ-ում, Համալսարան-արդյունաբերություն համագործակցության ծրագրի (UICP4) շրջանակներում։ Րագրի ընդհանուր ծախսերի 50% -ը ֆինանսավորվում է պետական ​​միջոցներից, ներառյալ գիտնականների աշխատավարձերը, իսկ անհրաժեշտ մեքենաների ձեռքբերման հետ կապված այլ ծախսեր կրում է մասնավոր ընկերություն։ Մեր կարծիքով, վերոհիշյալ մեխանիզմները կարող են ուղեցույց հանդիսանալ ՀՀ տնտեսության մեջ գիտական ​​արդյունքների առևտրի ոլորտային կառավարման մակարդակի բարձրացման համար `նպաստելով 1 Tether B., Tajar A., ​​արդյունաբերություն-համալսարան կապերից այն կողմ։ Նորարարության համար գիտելիքների աղբյուրի ստացում 2-ից `Մանրամասների համար, տես Սերվանտես Ա., Մասներ Դ., Գիտական ​​հետազոտությունների առևտուր հաշվապահական ոլորտում` «Հայտնաբերված նորարարության» մոդելի միջոցով։ նոր միտումներ, Forsyth, 3 Dezhina IG, Saltykov BG, s. 37 4 Աղբյուր `http։ Մի շարք կարևոր հարցերի լուծում, ինչպիսիք են գիտության ոլորտում անձնակազմի երիտասարդացումը, նոր աշխատատեղերի ստեղծում, գիտության ոլորտում ենթակառուցվածքների և նյութատեխնիկական ապահովման արդիականացում `գիտական ​​նախագծերի մասնավոր հատվածի ֆինանսավորման հաշվին, գիտական ​​ներուժի արտագաղթի կրճատում և այլն։ Այս հանգամանքը կարելի է բացատրել նաև OTT մրցույթով։ Վարդուշ Գյոզալյան ՝ ՀՀ տնտեսության գիտական ​​արդյունքների առևտրայնացման խնդրի մասին Հիմնաբառեր. Գիտական ​​արդյունք, առևտուր, նորարարական գործընթաց, գիտության ֆինանսավորում։

example591

example591

Հոդվածում ներկայացված են միջազգային նախադեպային իրավունքի առանձնահատկությունները։ Ներկայացված է «Lockerbie»-ի նախադեպը՝ որպես Aut Dedere Aut Judicare սկզբունքի ձևավորման նախադրյալ։ Միաժամանակ անդրադարձ է կատարվում «Քաղաքացիական ավիացիայի անվտանգության դեմ ուղղված անօրինական գործողությունների դեմ պայքարի» 23.03.1971 թ. Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման կապակցությամբ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների, Միացյալ Թագավորության և Լիբիայի միջև ծագած վեճերի իրավական կարգավորմանը՝ ներկայացնելով սույն ոլորտում ՄԱԿ միջազգային դատարանի և անվտանգության խորհրդի իրավասությունների հարաբերակցությունը։

«LOCKERBIE»-Ի ՆԱԽԱԴԵՊԸ՝ ՈՐՊԵՍ AUT DEDERE AUT JUDICAREՍԿԶԲՈՒՆՔԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԴատական նախադեպը պատմականորեն ծագել է Հին Հռոմում, որտեղ դատական իրավադրույթը ճանաչվում էր որպես նորմ, եթե այն հաստատվում էր մի քանիդատական որոշումներով. հռոմեական իրավունքում որպես նախադեպ հանդես էինգալիս պրետորների և այլ մագիստրոսների էդիկտները (բանավոր հայտարարությունները) և որոշումները։ Ժամանակը հանդիսանում էր դատական իրավանորմիներդրման հիմնավորվածության և՛ ապացույցը, և՛ վերջինիս կայունության երաշխիքը։ Արդյունքում առաջացավ «ձևավորված դատական պրակտիկա» հասկացությունը (settled jurisprudence, jurisprudence constante)։ Դատական նախադեպը հանդես էգալիս որպես դատարանի իրավաստեղծման ակտ։ Իրավունքի տեսության մեջ դատական նախադեպը բնորոշվում է որպես կոնկրետ գործով դատարանի կայացրածորոշում, որի հիմնավորումները պարտադիր են նույն ատյանի համար նմանատիպգործերով որոշումներ կայացնելիս։ Այսպիսով, դատական նախադեպը կոնկրետ գործով դատարանի կայացրած որոշումն է1։ Ի տարբերություն պառլամենտական իրավաստեղծման՝ դատական իրավաստեղծումը կանխորոշվում է նրանով, որ՝ • դատական իրավաստեղծումը միշտ արդարադատության կողմնակի արդյունքնէ. այն ինքնուրույն գործողություն չէ այն իմաստով, որ պայմանավորված է դատական իշխանության հիմնական գործառույթի՝ արդարադատության իրականացմամբ, • այն իրականացվում է օրենսդիր իշխանության կողմից ընդունված օրենքիհիման վրա և օրենքի շրջանակներում, • դատական իրավադրույթները, կապված մեկնաբանության և իրավական բացերի լրացման հետ, դատավորների կողմից մշակվում են միայն առկա նորմերիև իրավական սկզբունքների հիման վրա, այլ ոչ թե դատավորի սուբյեկտիվկամարտահայտությամբ։ Վերոգրյալ իրավադրույթները չպետք է հակասենգործող, առաջին հերթին՝ սահմանադրաիրավական դրույթներին, դրանք ինքնին չեն կարող փոփոխել կամ վերացնել օրենքը2։ Դատական նախադեպի սկզբունքն ամրապնդեց դատական որոշումների պարտադիրությունը ոչ միայն գործի կողմերի համար՝ դրանով իսկ հրաժարվելով resjudicata սկզբունքից։ Ձևավորվեց stare decisis սկզբունքը, ինչը նշանակում է պահպանել նախորդ գործերի որոշումները և հիմնավորումները։ Անհրաժեշտ է ուշադրությունդարձնել նաև դատարանի նախադեպային որոշման տարբեր մասերի պարտադիրու1 Տե՛ս Cross R., Harris J., Precedent in English Law, Oxford, 1991, էջ 100։ 2 Տե՛ս Сорокин В., Судебная практика как источник права։ за и против, “Сибирский юридический вестник”,2002, № 3, էջ 37։ թյան հարցին։ Այսպես, կարևոր է՝ դատարանի որոշման հատկապես որ հատվածն էպարունակում նախադեպային նշանակություն ունեցող տարրը՝ պատճառաբանությունների մա՞սը (motifs), թե՞ եզրահանգումը (dispositifs)։ Այս հարցի վերաբերյալ իրտեսակետն է արտահայտել ՄԱԿ միջազգային դատարանը՝ նշելով, որ դատարանիորոշման ոչ բոլոր մասերն են օժտված նախադեպային պարտադիր ուժով։ ՄԱԿ միջազգային դատարանի դատավոր Անզիլոտտիի կարծիքով պարտադիր նշանակություն ունեն միայն որոշման եզրահանգումային մասերը, այլ ոչ թե պատճառաբանությունները1։ Անհրաժեշտ է փաստել, որ նախադեպ հասկացությունը նույնական չէ ներպետական և միջազգային իրավական համակարգերի համար։ Միջազգային իրավունքումնախադեպ եզրույթն ունի իր մեկնաբանությունը, մասնավորապես՝ յուրովի մեկնաբանությունը պայմանավորված է միջազգային իրավունքի սուբյեկտների կազմով, նրանցյուրահատկություններով, միջազգային իրավունքի՝ որպես ինքնուրույն իրավականհամակարգի առանձնահատկություններով։ Պետությունները՝ որպես միջազգայինիրավունքի սուբյեկտներ, մեծ դերակատարություն ունեն միջազգային պրակտիկայիձևավորման և միջազգային իրավունքի նորմերի ստեղծման գործում։ ՄԱԿ միջազգային դատարանի (այսուհետ՝ Դատարան) Ստատուտի 38-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Դատարանն իրեն հանձնված հարցերը լուծելիս կիրառում է ... դատական որոշումները և հանրային իրավունքի բնագավառոմ առավել հայտնի տարբեր ազգերի մասնագետների դոկտրինաները՝ որպես իրավական նորմերի որոշակիացման երկրորդական միջոց»2։ Այսպիսով, Դատարանի ստատուտը միջազգային իրավունքի աղբյուրների շարքում ընդգրկում է նաև իր որոշումները։ 1992 թ. մարտի 3-ին Լիբիան դիմել է Դատարան ԱՄՆ դեմ` «Քաղաքացիականավիացիայի անվտանգության դեմ ուղղված անօրինական գործողությունների դեմպայքարի» 23.03.1971 թ. Մոնրեալի կոնվենցիայի մեկնաբանման և կիրառմանկապակցությամբ կողմերի միջև առաջացած վեճի կապակցությամբ3։ 21.12.1988 թ. Լոքերբիում (Շոտլանդիա) «Պան Ամերիքն» ավիաընկերությանըպատկանող թիվ 103 թռիչքը իրականացվում էր Լոնդոնի Հիթրոու օդանավակայանից դեպի Նյու Յորքի «Ջոն Քենեդու» անվան օդանավակայան։ Օդանավի վթարիառթիվ ԱՄՆ շրջանային դատարանի կողմից 1991 թ. Լիբիայի 2 քաղաքացիներինառաջադրվել է մեղադրանք, ըստ որի` նրանք ինքնաթիռում տեղադրել են պայթուցիկ,որի պայթելու արդյունքում էլ ինքնաթիռը խորտակվել է։ Լիբիայի Դատարանին ուղղված պահանջը հիմնվում է Մոնրեալի կոնվենցիայի14-րդ հոդվածի 1-ին կետի վրա։ Դատարանը նախ և առաջ քննության առավ ÈǵdzÛÇ å³Ñ³ÝçÇ ¹»Ù áõÕÕí³ÍԱՄՆ առարկությունը Դատարանի իրավասության վերաբերյալ և Լիբիայի դիրքորոշումն այս հարցի կապակցությամբ, որը հիմնվում է Կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1ին կետի վրա. «Կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման կապակցությամբ կողմերիմիջև առաջացած ցանկացած վեճ պետք է լուծվի բանակցությունների միջոցով, իսկդրա անհնարինության դեպքում` արբիտրաժային կարգով։ Եթե արբիտրաժի վերաբերյալ կողմերից մեկի խնդրանքից հետո 6-ամսյա ժամկետում կողմերը չեն կարողանում համաձայնության գալ արբիտրաժի կազմավորման հարցում, ապա կողմի1 Տե՛ս Bederman D., International Law Frameworks. Foundation Press, 2001, էջ 45։ 2 Տե՛ս Ковалева А., Черниченко С., Международное право, Москва, 2006, էջ 98-102։ 3 Տե՛ս Questions of application of the 1971 Montreal Convention arising from the aerial incident at Lockerbie 14 april,1992, ICJ Reports at 114։ խնդրանքով գործը կարող է քննվել Միջազգային դատարանում՝ դրա ստատուտինհամաձայն»։ Կողմերն ընդունում են, որ իրենց հարաբերությունների վրա տարածվում ենՄոնրեալի կոնվենցիայի դրույթները, որոնք գործել են և´ ինքնաթիռի պայթյունի, և´Լիբիայի կողմից դատարան դիմելու ժամանակ։ Սակայն ԱՄՆ գտնում է, որ գործիքննությունը դատարանի իրավասությանը չի պատկանում, քանի որ Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի ոչ բոլոր պայմաններն են պահպանվել։ Մասնավորապես, ԱՄՆ ներկայացուցիչը նշեց, որ Լիբիան չի ապացուցել, որ կողմերի միջևառկա է իրավական վեճ, բացի այդ, եթե նույնիսկ առկա է վեճ, ապա Լիբիան չի ապացուցել, որ այն վերաբերում է Կոնվենցիայի կիրառմանն ու մեկնաբանմանը, ուստի ևչի կարող գործել Կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածը։ Հետագայում ամերիկյան կողմը նշեցնաև, որ ապացուցված չեն բանակցություններ վարելու, արբիտրաժ պահանջելու ևդրա հետ կապված 6-ամսյա ժամկետը պահպանելու հանգամանքները։ Այս կապակցությամբ Դատարանը գտավ, որ կողմերի միջև առկա վեճը չէր կարող լուծվել բանակցությունների միջոցով, իսկ պատասխանողի կողմից արբիտրաժ ձևավորելուցհրաժարվելը Լիբիային ազատում է Կոնվենցիայով սահմանված 6-ամսյա ժամկետըպահպանելու պարտականությունից։ Լիբիան իր դիրքորոշման մեջ նշել է, որ սույն վեճի նկատմամբ կիրառելի միակիրավական փաստաթուղթը Մոնրեալի կոնվենցիան է։ Ամերիկյան կողմը հայտնել է,որ Մոնրեալի կոնվենցիան տվյալ գործի նկատմամբ կիրառելի չէ, քանի որ խոսքը վերաբերում է ոչ թե «երկկողմ տարաձայնություններին», այլ «միջազգային խաղաղության ու անվտանգության դեմ ուղղված սպառնալիքին, որն առաջ է եկել պետությանկողմից ահաբեկչությանն աջակցելու հետևանքով»։ Դատարանի կարծիքով վեճը վերաբերում է Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառմաննու մեկնաբանմանը, ուստի պետք է առաջնորդվել Կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ինկետով։ Դատարանը գտնուÙ ¿ ݳ¨, որ կողմերի միջև առկա է Կոնվենցիայի 7-րդ հոդվածի մեկնաբանման և կիրառման հետ կապված վեճ։ Կոնվենցիայի 7-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Պայմանավորվող պետությունը, որի տարածքում գտնվում է ենթադրյալհանցագործը, վերջինիս չհանձնելու դեպքում (առանց որևէ բացառության, անկախայն հանգամանքից կատարվել է հանցագործությունը նրա տարածքում, թե ոչ) պարտավոր է գործը հանձնել իր պետության իրավասու մարմիններին՝ քրեական հետապնդում իրականացնելու համար»։ Դատարանը նշեց, որ սույն գործով կողմերի միջև ծագած վեճի նկատմամբ կիրառելի են Կոնվենցիայի 11-րդ հոդվածի պահանջները. «Պայմանավորվող կողմերըպարտավորվում են իրավական օգնություն տրամադրել միմյանց՝ քրեադատավարական գործողություններ իրականացնելիս։ Բոլոր դեպքերում կիրառվում է այն պետության օրենսդրությունը, որին ուղղված է իրավական օգնություն տրամադրելու միջնորդությունը։ Սույն հոդվածի 1-ին մասի կանոնները չեն տարածվում կողմերի միջև առկա՝քրեական գործերով իրավական օգնություն ցույց տալու երկկողմ կամ բազմակողմհամաձայնագրերի վրա»։ Միացյալ Թագավորությունը և ԱՄՆ-ն Լիբիայից պահանջում էին հանձնել հանցանքի մեջ մեղադրվող անձանց և քրեական պատասխանատվության ենթարկելլիբիացի համապատասխան պաշտոնյաներին, հայտնաբերել հանցանքին վերաբերողբոլոր նյութերը, ներկայացնել բոլոր փաստաթղթերը և իրեղեն ապացույցները, ինչպես նաև համապատասխան փոխհատուցում վճարել տուժածների հարազատներին։ Իր հատուկ չհամընկնող կարծիքի սկզբում դատավոր Օդան հայտարարեց, որ միջազգային դատարանի կողմից քննվող գործի էությունն այն է, որ երկու կողմերըհակառակ դիրքեր են գրավում երկու լիբիացիների հանձնման հարցում, որոնք այժմգտնվում են Լիբիայի տարածքում և մեղադրվում «Պան Ամերիքն» ավիաընկերությանN 103 չվերթով ուղևորվող ինքնաթիռի՝ Միացյալ Թագավորության տարածքումոչնչացման մեջ1։ Իրականում Միացյալ Թագավորության և Լիբիայի հարաբերություններում տեղիէ ունեցել հետևյալը. Միացյալ Թագավորությունը միջնորդել է Լիբիայի տարածքումգտնվող մեղադրյալներին հանձնելու մասին, իսկ Լիբիան հրաժարվել է կատարել այդխնդրանքը։ Լիբիայի և Միացյալ Թագավորության միջև առկա չէ որևէ վեճ Մոնրեալիկոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման վերաբերյալ այն հարցում, որը վերաբերումէ մեղադրյալներին հանձնելու խնդրանքի և այդ խնդրանքը մերժելու հարցին, որըհանդիսանում է սույն գործով գլխավոր հարցը։ Հենց միայն այդ պատճառով Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի հիման վրա Լիբիայի կողմից ներկայացված հայտարարությունն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության պետք է մերժվի։ ²ÛëåÇëáí, Ùիջազգային իրավունքում ձևավորվեց նոր սկզբունք` aut dedere autjudicare (հանձնել ϳ٠դատական կարգով ùñ»³Ï³Ý պատասխանատվության ենթարկել ѳÝó³Ýù ϳï³ñ³Í ³ÝÓÇÝ)2։ Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի իրավական նշանակությունը։ ԱՄՆհատուկ ուշադրություն է դարձնում այն հանգամանքին, որ այն միջոցառումները,որոնց դեմ առարկում է Լիբիան, Անվտանգության խորհրդի կողմից 731 (1992), 748(1992) և 883 (1993) արձանագրություններին համապատասխան կիրառվող միջոցառումներ են։ Անվտանգության խորհրդի կողմից 731 (1992) որոշմամբ կոչ էր արվումԼիբիային անհապաղ և արդյունավետ կերպով պատասխանել Միացյալ Թագավորության և ԱՄՆ միջնորդություններին, իսկ ԱԽ 748 (1992) որոշմամբ նախատեսվում էրկիրառել տնտեսական միջոցներ Լիբիայում3։ ԱՄՆ դիրքորոշման համաձայն՝ Լիբիան, դիմելով Դատարան, փորձ է կատարելչեղյալ ճանաչել ԱԽ որոշումները։ ԱՄՆ պնդում է, որ նույնիսկ եթե Լիբիան իրավունքունի ներկայացնելու պահանջ` հիմնված Մոնրեալի կոնվենցիայի դրույթների վրա,ապա այդ պահանջները փոխարինվել են Կանոնադրության 7-րդ գլխի հիման վրաընդունված և այլ բնույթի պարտավորություններ սահմանող ԱԽ համապատասխանորոշումներով։ Այստեղից հետևում է, որ Լիբիայի և ԱՄՆ միջև ͳ·³Í վեճը կարգավորվում է վերոնշյալ որոշումների հիման վրա ձևավորված նորմերով։ Լիբիան պնդում է, որ 731/1992/, 748/1992/ և 883/1993/ արձանագրություններիկոնկրետ ձևակերպումներից ակնհայտորեն երևում է, որ ԱԽ երբեք պահանջ չի ներկայացրել առ այն, որ Լիբիան իր քաղաքացիներին հանձնի ԱՄՆ կամ Միացյալ Թագավորությանը։ Դատական լսումների ընթացքում Լիբիան հայտարարում էր, որ այդկետը միշտ եղել է իր գլխավոր փաստարկը։ Բացի դրանից, Լիբիայի համոզմամբ Դատարանը պետք է նշված արձանագրությունները մեկնաբանի «դրանց իրավականուժը որոշող Կանոնադրությանը համապատասխան», իսկ Կանոնադրությունն արգելում է Խորհրդին Լիբիայից պահանջել իր քաղաքացիներին հանձնել ԱՄՆ-ին կամՄիացյալ Թագավորությանը։ Լիբիան եզրակացնում է, որ իր հայտարարությունը ընդունելի է, «քանի որ Դատարանը կարող է առանց գործին վնասելու որոշում կայացնել Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանության վերաբերյալ ... անկախ748 (1992) և 883 (1993) արձանագրությունների իրավական նշանակությունից»։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս Мартынчик Е., Колоколова Э., Прецедентное право, “Российская юстиция”, 1994, № 12, էջ 22։ 3 Տե՛ս Plachta M., The Role of the Security counsil in enforcing the Principle aut dedere aut judicare, EJIL, 2001, Vol.12, № 1, էջ 125-140։ Բացի այդ՝ Լիբիան Դատարանի ուշադրությունը հրավիրում է այն սկզբունքի վրա,որի համաձայն «որևէ հայտարարության ընդունելիության որոշման համար որոշիչամսաթիվ է հանդիսանում դրա ներկայացման օրը»։ Դատարանը գտնում է, որ Լիբիայի վերջին նկատառումը պետք է ընդունել։ 1992թ. մարտի 3-ին, երբ Լիբիան ներկայացրել է իր դիմումը, փաստացի հանդիսանում էմիակ ամսաթիվը, որը որոշիչ նշանակություն ունի այդ դիմումի ընդունելիությանհարցի որոշման համար։ Այդ պատճառով չի կարելի ղեկավարվել ԱԽ 748 (1992) և883 (1993) արձանագրություններով, քանի որ դրանք ընդունվել են ավելի ուշ։ Ինչվերաբերում է ԱԽ 731 (1992) արձանագրությանը, որն ընդունվել է մինչև դիմումիներկայացման օրը, ապա այն չի կարող իրավական խոչընդոտ լինել տվյալ դիմումիընդունելիության վերաբերյալ, քանի որ կրում է խորհրդատվական բնույթ և չունիիրավական պարտադիր ուժ։ Դա նշանակում է, որ նշված հիմքերով Լիբիայի դիմումըչի կարող ճանաչվել անընդունելի։ Ամերիկյան կողմը իր առարկության մեջ նշել է, որ նույնիսկ եթե Մոնրեալի կոնվենցիան ճանաչում է այն իրավունքները, որոնց հավակնում է Լիբիան, սույն գործովկիրառելի չէ՝ համաձայն ՄԱԿ ԱԽ կողմից ընդունված բանաձևերի (1992 թ. N 748 և1993 թ. N 883)։ Պատասխանողի կարծիքով, վեճը ծագել է Լիբիայի և ՄԱԿ ԱԽ միջև,և դրա վրա չեն տարածվում Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետիդրույթները, ուստի և վեճը ամեն դեպքում չի կարող քննվել Դատարանի կողմից1։ Իր հայտարարության մեջ դատավոր Հերցեգը գտնում է, որ Լիբիայի պահանջների վրա տարածվում է ԱԽ պարտադիր որոշումների ազդեցությունը, որը Լիբիայի դիմումը զրկում է առարկայական հիմքից։ Իր հատուկ կարծիքում Կոյմանս դատավորը գտնում է, որ Դատարանի միակխնդիրը քննարկման ենթակա վեճի առկայության կամ բացակայության պարզումն է։ Այն փաստը, որ սույն խնդիրը առաջադրվել է ԱԽ ուսումնասիրությանը, և Խորհուրդըդրա կապակցությամբ կայացրել է համապատասխան որոշում, որևէ կերպ չի ազդումվեճի առկայության կամ բացակայության վերաբերյալ օբյեկտիվ իրականության բացահայտման՝ Դատարանի իրավասության և պարտականության վրա։ Առարկության վերաբերյալ, որի համաձայն 748 (1992) և 883 (1993) բանաձևերըԼիբիայի պահանջը զրկել են առարկայական և բովանդակային հիմքից, Կոյմանս դատավորը կիսում է Դատարանի տեսակետը, որ այդ առարկությունը չի կրում բացարձակապես նախնական բնույթ։ Այնուամենայնիվ, նա նույնպես գտնում է, որ այդ բանաձևերը, որքան էլ հեղինակավոր լինեն, վերջնական և որոշիչ բնույթ չեն կրում, հետևաբար գործը վարույթ ընդունելու որոշումը չի կարող կասկածի տակ դրվել։ Դատավոր Ռեզեկը գտնում է, որ կողմերի առաջադրած փաստարկների տրամաբանությունն արտացոլված կլիներ Դատարանի որոշման մեջ ավելի ընդգրկուն,եթե այդ որոշման մեջ ùÝݳñÏí»ñ Կազմակերպության քաղաքական մարմիններինկատմամբ Դատարանի իրավասության հիմնախնդիրը։ Նա գտնում է, որ Դատարանն իրավունքը այս կամ այն վիճելի դեպքում մեկնաբանելու և կիրառելու լիարժեք իրավասություն ունի, նույնիսկ եթե նման իրավասության իրականացումը կարող է հանգեցնել ՄԱԿ որևէ այլ մարմնի որոշման քննադատական դիտարկմանը։ Դատարանը չի ներկայացնում ՄԱԿ անդամ որևէ պետության,սակայն հենց քանի որ Դատարանը չի ենթարկվում որևէ քաղաքական ազդեցության,այն հանդիսանում է իրավունքը մեկնաբանող раг ехсеllence ատյան, ինչը չափանիշ էհանդիսանում ցանկացած ժողովրդավարական ընթացակարգի դեպքում2։ 1 Տե՛ս Convention for the Suppression of unlawful Acts against the safety of Civil Aviation, 23 September 1971, 974UNTS։ 2 Տե՛ս Спектор Е., Судебный прецедент как источник права, “Журнал российского права”, 2003, № 5, էջ 51։ Դատավոր Շվեբելի կարծիքով այն փաստը, որ ԱԽ 748 (1992) և 883 (1993) արձանագրություններն ընդունվել են Լիբիայի կողմից դիմումը ներկայացնելուց հետո,որոշիչ նշանակություն չունի։ Չնայած այն հանգամանքին, որ իրավասությունը սովորաբար սահմանվում է դիմումի ներկայացման օրվանից, այստեղ կարող են առկալինել որոշակի բացառություններ։ Գործերը, որոնց վրա հղում է կատարում Դատարանը, սույն գործի հետ որևէ առնչություն չունեն։ Հարց է ծագում՝ Դատարանի նման որոշումը խոչընդոտո՞ւմ է ահաբեկչությանդեմ պայքարին ԱԽ ուղղած ջանքերին և անհնազանդ պետություններին տրամադրո՞ւմ է միջոց, որը թույլ է տալիս նրանց խուսափել Խորհրդի որոշումների կատարումից՝ Դատարան դիմելու միջոցով, արդյոք Դատարանը ԱԽ որոշումների նկատմամբդատական վերահսկողության իրավասություն ունի՞1։ Դատավոր Շվեբելը գտնում է, որ Դատարանը, ընդհանուր առմամբ, նման իրավասություններ չունի և, մասնավորապես, այն իրավունք չունի վերացնել կամ նվազեցնել ԱԽ այն որոշումների նշանակությունը, որոնցում հաստատվում է խաղաղությանը ցանկացած սպառնալիքի առկայությունը, և որոշվում են միջոցները, որոնքպետք է ձեռնարկվեն նման վտանգի վերացման համար։ Դատարանը սույն խնդրիկապակցությամբ բազմաթիվ անգամ հայտարարել է, որ դատական վերահսկողություն իրականացնելու իրավասություն չունի։ Կանոնադրության մեջ առկա չէ ակնարկառ այն, որ Դատարանն ունի նման իրավունք։ Կանոնադրությունից հետևում է հակառակը, քանի որ եթե Դատարանն իրավասու լիներ վերացնել ԱԽ որոշումները, ապահենց Դատարանն էլ կիրականացներ վարչական և ղեկավարող իրավասություններըայն ոլորտներում, որտեղ, ըստ Կանոնադրության, նման իրավասություններով և գործառույթներով է օժտված Խորհուրդը։ Կանոնադրության դրույթները և դրա ստեղծման պատմությունը վկայում են այնմասին, որ ԱԽ ենթարկվում է իրավունքի գերակայության սկզբունքին, սակայն միաժամանակ այն օժտված է իրավասությամբ հեռանալու միջազգային իրավունքի նորմերից, եթե դա անհրաժեշտ է միջազգային խաղաղության ապահովման համար։ Այնհանգամանքը, որ Խորհուրդը պարտավոր է հետևել այդ սկզբունքին, իսկ Դատարանը հանդիսանում է ՄԱԿ գլխավոր դատական մարմինը, չի հետևում, որ Դատարաննիրավասու է ապահովելու, որպեսզի Խորհրդի որոշումները համապատասխանենիրավունքին։ Սան Ֆրանցիսկոյում ընթացող բանակցությունների բնույթը վկայում է,որ Կանոնադրության հեղինակները մտադրություն չեն ունեցել Դատարանին վերապահելու դատական վերահսկողության իրավունք։ Դատարանը նման դիրքորոշման հետ ևս չի կարող համաձայն լինել այն պատճառով, որ նշված բանաձևերն ընդունվել են Լիբիայի կողմից դիմումը ներկայացնելուցհետո, իսկ Դատարանի գործունեության ընթացքում ձևավորված պրակտիկայիհամաձայն՝ ԱԽ բանաձևերի ընդունումը չի սահմանափակում Դատարանի իրավասությունը որևէ իրավական վեճի նկատմամբ։ Ելնելով վերոգրյալից՝ Դատարանը գտնում է, որ պատասխանողի կողմից հիշատակված փաստարկները՝ կապված Դատարանի՝ գործը քննելու իրավասությանբացակայության հետ, անհիմն են, և Դատարանն իրավասու է քննել կողմերի միջևառկա վեճը՝ կապված Մոնրեալի կոնվենցիայի մեկնաբանման և կիրառման հետ։ Այսպիսով, ՄԱԿ միջազգային դատարանի որոշումների իրավական նշանակությունն այն է, որ նախադեպի միջոցով միջազգային իրավունքում հստակեցվում, կոնկրետացվում են միջազգային իրավունքի նորմերը՝ հետագայում կիրառվելով միջազգային հարաբերությունների պրակտիկայում, իսկ «Lockerbie»-ի նախադեպը հիմք հան1 Տե՛ս Бордунов В., Международное воздушное право, Москва, 2007, էջ 88-90։ դիսացավ հանցագործություն կատարած անձին հանձնելու կամ դատական կարգովքրեական պատասխանատվության ենթարկելու` Aut Dedere Aut Judicare սկզբունքիձևավորման համար։ Անի Խլղաթյան«LOCKERBIE»-Ի ՆԱԽԱԴԵՊԸ՝ ՈՐՊԵՍ AUT DEDERE AUT JUDICARE ՍԿԶԲՈՒՆՔԻՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԲանալի բառեր՝ «Lockerbie»-ի նախադեպ, 23.03.1971 թ. Մոնրեալի կոնվենցիա, Aut Dedere Aut Judicare սկզբունք, Անվտանգության խորհրդի բանաձևեր։

example1292

example1292

Հոդվածը նվիրված է ժամանակակակից մանկավարժության կարևոր հարցերից մեկին՝ մանկավարժական աջակցությանը։ Այն մեկնաբանվում է որպես օգնություն երեխային՝ լուծելու իր անձնային խնդիրները՝ կապված ֆիզիկական և հոգեբանական առողջության, սոցիալական և տնտեսական կարգավիճակի, ուսման մեջ առաջընթացի, դպրոցական կանոնների կատարման, միջանձնային հաղորդակցման, կենսական և մասնագիտական կողմնորոշման հետ։

Երեխաները մեր ապագան են։ Հետեւաբար, եթե չկա բարձրորակ, արդյունավետ կրթություն, ապագա էլ չկա։ Այնուամենայնիվ, բարձրագույն կրթության ճանապարհին մանկավարժները հաճախ լիովին չեն գիտակցում երեխայի հոգեբանական և հուզական ազդեցությունը ՝ ժամանակակից տեղեկատվության ուժեղ հոսքի արդյունքում։ Տարիքի հետ այդ ազդեցությունները մեծանում են, իսկ կենդանի շփումն ու փոխազդեցությունը ՝ նվազում։ Այս տեսանկյունից դիտարկելով հարցը `բավարար չէ հաշվի առնել երեխաների` տարիքային-անհատական ​​առանձնահատկությունները միայն մանկավարժների դաստիարակության գործընթացում։ Անհրաժեշտ է մեկ այլ մոտեցում։ Վերջերս կրթության ոլորտում ձեւավորվել է հատուկ մշակույթ `դպրոցականներին որոշակի օգնություն ցուցաբերելու համար, որը սովորաբար անվանում են մանկավարժական աջակցություն։ Այն պահից, երբ երեխան սկսում է հաճախել դպրոց, մտնում է նոր միջավայր, բախվում է սոցիալական, կրթական, հոգեբանական նոր «այլ խնդիրների», որոնց հեշտ, նպատակային և արդյունավետ լուծումը պահանջում է ուսուցչի մանկավարժական աջակցություն։ Երեխայի համար յուրաքանչյուր խնդիր կամ խնդիր հուզական (վախ) և գործառական (տգիտություն է `հաղթահարելու համար) փակուղի է, որի լուծման համար անհրաժեշտ է մանկավարժի աջակցությունը։ Խնդիրները, որոնք լուծվում են մանկավարժական աջակցությամբ, առնչվում են տարբեր ոլորտների ՝ կրթություն, առողջություն, հաղորդակցություն, ժամանց և այլն։ Մանկավարժը նախ և առաջ պետք է հետաքրքրված լինի ուսանողների խնդիրների լուծմամբ, և երկրորդ, որ այդ խնդիրների լուծման արդյունքում երեխան գրանցի անձնական աճ։ Մանկավարժության մեջ երկար ժամանակ կարծրատիպ կար, որ մանկավարժական աջակցության կարիք ունեն միայն այն ուսանողները, ովքեր այս կամ այն ​​պատճառով չեն համապատասխանում ընդունված սոցիալական նորմերին։ հատուկ ուշադրություն Այնուամենայնիվ, մանկավարժության մեջ գերակշռող գաղափարն այն է, որ բոլոր երեխաները, անկախ իրենց ֆիզիկական, սոցիալական կամ այլ կարգավիճակից, ունեն մանկավարժական աջակցության և յուրահատուկ վերաբերմունքի կարիք։ Այսօր ժամանակակից դպրոցներին տրամադրվում է մասնագետների այնպիսի խումբ (սոցիալական մանկավարժ, հատուկ մանկավարժ, հոգեբան Գիլեն), որի գործառույթներից մեկը ուսանողներին մանկավարժական աջակցություն ցուցաբերելն է։ Անդրադառնալով մանկավարժության պատմությանը ՝ կարող ենք ասել, որ ուսանողների մանկավարժական աջակցության գաղափարը եղել է դաստիարակության բնական համապատասխանության սկզբունքի հիմքում։ Այն վկայակոչվել է YA Komensky, IH Pestalozzi, JJ Russo, KD Ushinsky, L. Ն. Տոլստոյ, De. Դյուի, Ս. Ֆրենեն, Մ. Montessori, R. Steiner և այլք։ Այնուամենայնիվ, մանկավարժական աջակցության հիմնական կառուցվածքային առանձնահատկությունները մշակվել են ՌԴ կրթության ակադեմիայի թղթակից անդամ, ակադեմիկոս ՕՍ Գազմանի կողմից։ Հետագայում նրա ուսանողները ՝ TV Anokhin, VP Bederkhanov, NB Krylova, N. Ն. Միխայլովան, Ս.Դ. Պոլյակովը և այլք։ O. Ս. Gazman- ը, մանկավարժական աջակցություն ասելով, նշանակում էր կանխարգելիչ-օպերատիվ օգնություն երեխային `լուծելու իր անձնական խնդիրները` կապված ֆիզիկական-հոգեբանական առողջության, սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակի, ուսման առաջընթացի, դպրոցական կանոնների, միջանձնային հաղորդակցության, կենսական, մասնագիտական ​​կողմնորոշման և այլնի հետ։ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ կա հոգեբանական-մանկավարժական աջակցության երեք հիմնական ուղղություն. • Աջակցություն որպես կրթություն (OS Gazman, VP Bondarov, IA Lipsky, MI Rozhkov)։ Աջակցություն `երեխայի ինքնազարգացման համար համապատասխան պայմաններ ստեղծելով։ • Աջակցություն որպես պաշտպանություն (SV Dudchik)։ Երեխայի անվտանգությունն ապահովող աջակցություն։ • Աջակցություն որպես անհատականացում (EA Alexandrova, MP Bityanova, IB Levitskaya, SK Turchak)։ Աջակցություն ՝ միշտ կատարելով երեխայի կարիքները։ Մանկավարժական աջակցությունը երկար գործընթաց է, որն ուղղված է սովորողի լիարժեք զարգացմանը։ Այն տևական ազդեցություն ունի երեխայի անհատականության զարգացման վրա ՝ խթանելով ուսանողների անկախությունը [5,167-172]։ Մանկավարժական աջակցությունը ենթադրում է ուսուցչի մշտական ​​ներկայություն ուսանողի կյանքում, ոչ թե անձնական օգնություն միայն դժվար իրավիճակներում կամ որևէ խնդրի առկայության դեպքում։ Մանկավարժական աջակցությունը չի ենթադրում ուսուցչի անմիջական ազդեցություն ուսանողների վրա։ Ընդհակառակը, դա օգնություն է, որի ընթացքում սովորողները ինքնուրույն կհաղթահարեն իրենց առջև ծառացած խնդիրները։ Այսինքն ՝ մանկավարժական աջակցության դեպքում ստեղծվում են այնպիսի մանկավարժական պայմաններ ՝ բարենպաստ միջավայր, որը բարերար ազդեցություն կունենա ուսանողների զարգացման վրա։ Unfortunatelyավոք, սա հենց հանրակրթության մանկավարժական աջակցության թյուրիմացությունն է։ Մինչդեռ մանկավարժական գործընթացը և միջանձնային հարաբերությունները դպրոցում առավելագույն օգուտ կստանան համակարգային մոտեցման մեջ, երբ մանկավարժական աջակցությունը մանկավարժները համարում են «կյանքի ուղի», մանկավարժական էության և վարպետության մի մաս, որը դրսևորվում է ոչ թե ժամանակ առ ժամանակ։ , ժամանակ առ ժամանակ, բայց անընդհատ թաքնված ներկայությամբ։ Մանկավարժական աջակցությունը տարբերվում է այնպիսի հասկացություններից, ինչպիսիք են խնամքը, խնամքը, պաշտպանությունը։ Դա ուսուցչի թաքնված ներկայությունն է սովորողի կյանքում, որի դեպքում երեխան կարող է լուծել իր իսկ խնդիրները։ Եթե ​​մենք համեմատենք երեխայի կյանքի խնդիրը անդունդի հետ, որը այն հաղթահարելու համար պետք է գոնե թռչի, ապա մանկավարժական աջակցությունը հայտնվում է որպես անվտանգ մուտքի ուժեղ հենարան։ Այս դեպքում մանկավարժը գործում է որպես վստահելի անձ հնարավոր ռիսկի դեպքում։ Երեխայի գործունեության արդյունքում ձեռք բերված խնդիրների լուծման ցանկացած դրական արդյունք դիտվում է որպես դրական փորձ, որը փոխում է վերաբերմունքը ինքն իր նկատմամբ և ստեղծում դրական մոտիվացիա։ Երեխայի կողքին քայլելով ՝ նրա հետ միասին, մանկավարժն իր խորհուրդներով և օրինակով օգնում է նրան կառուցել իր կյանքը, ընտրել այն ճանապարհը, որով նա պետք է քայլեր։ Այդ ուղու ընտրությունը յուրաքանչյուր երեխայի իրավունքն ու պարտականությունն է։ Մանկավարժը պետք է օգնի միայն այդ ընտրությունն ավելի գիտակցված դարձնել [2, 54]։ Մանկավարժական աջակցության նպատակն է զարգացնել երեխայի սուբյեկտիվ վերաբերմունքը կյանքի նկատմամբ, օգնել աճող սերնդին ինքնորոշման, ինքնարտահայտման և ինքնազարգացման գործում։ Այս ամենին հասնելու համար անհրաժեշտ է զարգացած գիտակցություն, կամք, ուշադրություն, համառություն, ձևավորման և նախաձեռնողականության ունակություն։ • Բացահայտել երեխայի խնդիրները, • Օգնել երեխային օբյեկտիվորեն հասկանալ իրավիճակը, • Օգնել գիտակցել իր դերի կարևորությունը սեփական խնդիրները լուծելու գործում։ ինքնազարգացման հեռանկարներ։ Այնուամենայնիվ, մանկավարժական աջակցության հիմնական խնդիրն է ստեղծել հարաբերություններ, որտեղ սովորողը պատասխանատու է իր սեփական խնդիրների և դժվարությունների համար, և միշտ կարող է դիմել ուսուցչի օգնությանը, երբ իրենց սեփական կարողությունները բավարար չեն։ Մանկավարժը պետք է արտահայտի իր հուզական վերաբերմունքը այս կամ այն ​​գործողության նկատմամբ ՝ չմոռանալով երեխայի անհատականության վրա դրական շեշտադրումները ՝ անկախ գործողության որակից և բնույթից։ Եվ ինչու՞ է անհրաժեշտ մանկավարժական աջակցությունը։ Մի շարք, որպեսզի երեխան կարողանա հաջողությամբ յուրացնել սոցիալական արժեքներն ու նորմերը, ընտրել իր կյանքի ուղին, այն գիտակցել, հայտնաբերել արտաքին աշխարհը, զարգացնել ներաշխարհը, ձեռք բերել գիտելիքներ, զարգացնել կարողություններ և հմտություններ Աջակցությունը ենթադրում է գործողություն, որը կատարվում է էպիլների հետևյալ հաջորդականությամբ [1]։ • Ախտորոշման փուլ կամ սովորողների ներուժի նույնականացում։ Մանկավարժը, ուսումնասիրելով ուսանողների անձնական փաստաթղթերը, թղթապանակները, կատարելով դիտարկումներ, վերլուծում է երեխաների անհատական ​​առանձնահատկությունները, զարգացման դինամիկան, միջանձնային հաղորդակցության ոճը և այլն։ • Որոնման փուլ կամ համատեղ խնդրի նույնականացում, դիտում երեխայի տեսանկյունից։ • Ուսանողների պայմանագրային փուլ կամ մանկավարժական աջակցություն `նրանց անհատական ​​զարգացման որոշակի եղանակների ձևավորման գործում։ • Գործունեության փուլ կամ սովորողների գործողությունների հաստատում, նախաձեռնության խրախուսում։ Համապատասխան մանկավարժական իրավիճակների մոդելավորում և իրականացում (դասընթացներ, թեմատիկ զրույցներ, խաղեր և այլն)։ • Ռեֆլեքսիվ փուլ կամ արդյունքների գնահատում և վերլուծություն։ Մանկավարժական աջակցությունը կարող է տրամադրվել տարբեր ձևերով. • օժանդակել սովորողներին տարբեր որոշումներ կայացնելիս, • օժանդակել տարբեր խնդիրների լուծմանը, • կյանքի դժվարին իրավիճակներում օգնել, • ռիսկային խմբում գտնվող երեխաներին բացահայտել և ուղղորդել, և այլն Մանկավարժական գրականության ուսումնասիրության գործնական փորձի վերլուծության արդյունքում մենք եկանք այն եզրակացության, որ մանկավարժական աջակցություն ցուցաբերելիս մանկավարժը պետք է. պատրաստ են օգնելու փոխազդեցության ՝ նրանց դրդելով ինքնուրույն լուծող անձնական խնդիրների գիտակցման։ կամ այդ վարքագիծը, բայց օգնում է իրականացնել իրավունքները, պարտականությունները և հնարավորությունները. • Հարգել երեխայի ազատ ընտրությունը և անկախության իրականացումը. • Խրախուսեք երեխային և սովորեցրեք նրան պատասխանատվություն ստանձնել իր գործողությունների համար։ Մանկավարժական աջակցության ռազմավարությունն է `երեխային պասիվ դերակատարությունից վերածել ակտիվ առարկայի։ Մանկավարժի դերը երեխային սովորեցնելն է մտածել հետևյալ հարցերի շուրջ `ցանկացած խնդրի առաջ բախվելիս. • ինչու, ինչպե՞ս է առաջացել խնդիրը, արդյունքին հասնելու համար. • որո՞նք են խոչընդոտները, ինչպես դրանք հաղթահարել, • նրա ձեռնարկած քայլերն ինչպե՞ս կանդրադառնան իրավիճակի հետ այս կամ այն ​​կերպ կապված մարդկանց վրա և այլն Մանկավարժական աջակցությունը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ երեխան երեխան համաձայնում է օգնել և աջակցել,  երբ մանկավարժը ապավինում է երեխային առկա ներուժին, կա այն դեպքում, երբ հավատ կա երեխայի ունակություններին,  երբ մանկավարժը խրախուսում է երեխայի նախաձեռնությունն ու անկախությունը, կա համագործակցություն և փոխօգնություն երեխայի և մանկավարժի և երեխայի միջև, երբ հարգվում են երեխայի իրավունքները և մարդու արժանապատվությունը,  երբ մանկավարժը առաջնորդվում է «մի վնասիր» սկզբունքով։ Հաջողակ մանկավարժական աջակցության համար անհրաժեշտ է հիշել մի քանի շատ պարզ, բայց կարևոր կանոններ [6]. 1. Միշտ ընդունեք երեխային այնպիսին, ինչպիսին կա։ 2. Երեխան երբեք չի կարող լինել մանկավարժական նպատակներին հասնելու միջոց։ 3. Մանկավարժի ինքնաարտահայտումը ուսանողի ստեղծագործական ինքնարտահայտման մեջ է։ 4. Հաղթահարել բոլոր դժվարությունները միայն բարոյական ձևերով։ 5. Բարձր պահեք ձեր Բարձր ուսանողի արժանապատվությունը բարձր։ 6. Երբեք մի ուսանողի համեմատեք մյուսի հետ։ Արդյունքները համեմատեք իրականացված գործողությունների հետ։ 7. Վստահիր, բայց ստուգիր։ 8. Ընդունեք երեխայի սխալներ թույլ տալու իրավունքը `մի դատեք նրան։ 9. Կարողացեք ընդունել ձեր սխալները։ 10. Պաշտպանեք ձեր երեխային ՝ սովորեցնելով նրան պաշտպանել իրեն։ 11. Եթե երեխան խրախուսվում և խրախուսվում է, նա սովորում է երախտապարտ լինել։ 12. Եթե երեխան մեծանում է ազնիվ միջավայրում, նա սովորում է լինել ազնիվ։ 13. Եթե երեխան մեծանում է անվտանգ միջավայրում, նա սովորում է վստահել մարդկանց։ 14. Եթե երեխան անընդհատ քննադատվում է, նա սովորում է ատել։ 15. Եթե երեխան մեծանում է թշնամանքի մեջ, նա ձեռք է բերում ագրեսիվ հատկություններ։ 16. Եթե երեխային ծաղրում են, նա դառնում է փակախոհ։ 17. Եթե երեխան մեծանում է անընդհատ նկատողություններով, նա սովորում է ապրել մեղքի զգացումներով։ Ընդհանրացնելով մասնագիտական ​​գրականության մեր ուսումնասիրությունները `առանձնացնենք մի շարք մեթոդներ մանկավարժական աջակցության արդյունավետ իրականացման համար։ Խրախուսման մեթոդներ (բանավոր գովեստներ, գովասանագրեր, մրցանակներ և այլն)։ 2. Պատժի մեթոդները (հանդիմանություն, կոշտ վերաբերմունք, անձնական զրույցներ և այլն)։ 3. Ինքնորոշման մեթոդներ (վերլուծեք մարդու կարողությունները, կարողություններն ու վարքը)։ 4. Ինքնագնահատման մեթոդ (տալ ինքն իրեն, նպատակներին, դրանց հասնելու համար օգտագործվող միջոցները համարժեք գնահատել)։ 5. Ինքնակազմակերպման մեթոդ (ինքնուրույն կազմակերպել առօրյան, իրականացված գործողությունները և այլն)։ 6. Ինքնավերականգնողական մեթոդ (ֆիզիկական-մտավոր ուժերի ինքնավերականգնում ՝ գործունեության հաճախակի փոփոխության, ստեղծագործական աշխատանքների միջոցով)։ 7. Ինքնորոշման մեթոդ (իրավիճակներ ստեղծելը, երբ երեխան պետք է ինքնուրույն ընտրություն կատարի և որոշում կայացնի)։ 8. Ինքնարտահայտման մեթոդ (իրավիճակներ ստեղծելը, երբ երեխան պետք է իր համար անհատական ​​առաջադրանքներ կատարի)։ 9. Ինքնագուշակման եղանակ (գալիք իրադարձությունների կանխատեսում)։ 10. Հաղորդակցման ուսուցման մեթոդ (դերախաղեր, վարժություններ Gիլեն)։ 11. Ստեղծագործական որոնման մեթոդ (ստեղծագործական մոտեցում տարբեր խնդիրների լուծմանը ստեղծագործական դրական փորձի կիրառում)։ 12. Աստիճանաբար առաջընթացի մեթոդը (սովորեցրեք գործողությունների աստիճանը ՝ անցնելով հեշտից դժվարին, խուսափելով սուր ցատկերից) Հարկ է նշել, որ մանկավարժական աջակցություն ցուցաբերող մանկավարժը պետք է ունենա հետևյալ ունակությունները. Կարող է միջանձնային բախումներից խուսափելու ունակություն, միջանձնային բախումներից արդյունավետորեն լուծելու ունակություն, ռեսուրսներ Այսպիսով, մանկավարժական աջակցության արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ է փոխել կամ արդիականացնել մանկավարժների արժեքային համակարգը, տիրապետել ուսանողների հետ փոխգործակցության նոր ձևերի, որի արդյունքում երեխան կսովորեն իրականացնել ինքնորոշման մեխանիզմներ, ինքնարտահայտում և ինքնազարգացում։ Ամփոփելով վերը նշվածը, պետք է նշենք, որ կրթության հնարավոր նպատակը պետք է լինի երեխայի ուղղված ինքնազարգացումը, օգնել կառուցել սեփական կյանքը, աշխարհայացքը, դառնալ նրա կյանքի ակտիվ դերակատարը։ Իրական ինքնազարգացումը պետք է հանգեցնի անհրաժեշտության սահմանների և սեփական ուժերի գերազանցմանը։ Մանկավարժի առաքելությունն է աջակցել երեխային `իր ինքնազարգացման դժվարին գործում։ Գրաֆիկական դիզայն տարրական դպրոցում։ Մ. Sovershenstvo, 1998, 352 sv կրթություն։ սովորել ավելացնել ցուրտ։ высш սովորել заведений Մ. Հրատարակիչ 4։ Կրթության նոր գներ։ ատամ - աջակցություն - խորհրդատվություն։ / Խմբ. Н.Б.Крылова - Մ. UVC «Նորարար», 1996, տպ. 6, 196 թ. Կրթություն։ Մ. ТЦ Сфера, 2003, 160 с. Տեղեկատվություն հեղինակի `Նարինե Ռ.Մարկոսյանի մասին` երեխա Խ. անվան հայկական պետական ​​մանկավարժական համալսարանի գիտնականի թեկնածու։ Աբովյան, Մասնագիտական ​​կրթության և կիրառական մանկավարժության ամբիոնի դասախոս Էլ. ։

example1520

example1520

Աշխատանքում ներկայացված են համագործակցային ուսուցման, փոքր խմբերով աշխատանքի արդյունավետ իրականացման փորձ «Շրջվիր դեպի զույգդ» մեթոդական հնարի և «Պրիզմա» մեթոդի կիրառմամբ։

Համագործակցային ուսուցումը տարածված է աշխարհում։ Այն ավելի ու ավելի է օգտագործվում որպես աշխատող, ուսուցանող-սովորող նոր մոտեցում և ռազմավարություն։ Համագործակցային ուսուցումը խմբային աշխատանքի ամենաբարձր մակարդակն է, որը ենթադրում է խմբային աշխատանքի մշակույթի որոշակի նորմայի ձևավորում։ Այն հնարավորություն է ընձեռում հասնել տարբեր կրթական նպատակների, ինչպիսիք են ակադեմիական իրադարձությունների հմտությունների զարգացումը։ Teachingամանակակից ուսուցման պրակտիկայի լավագույն օրինակը փոքր խմբային աշխատանքն է, որի արմատները կարելի է գտնել սոցիոլոգների և ժամանակակից մանկավարժների աշխատանքում [3,4]։ Փոքր խմբակային աշխատանքը երբեմն անվանում են համագործակցային ուսուցում, համագործակցային ուսուցում կամ սոցիալական ուսուցում։ Կան համագործակցային ուսուցման տարբեր մեթոդներ, որոնք օգտագործվում են դասի տարբեր փուլերում։ Այս հասկացությունների և սկզբունքների միջանձնային ընկալումը, որի արանքում ուսանողները ներգրավվում են մի գործընթացի մեջ, երբ նրանք տեղեկատվություն են կայացնում, ընտրություն կատարում և որոշում կայացնում։ Դրանք ներառում են ուսանողների թիմի առաջընթաց, խճանկար, շրջադարձ դեպի զույգ, պրիզմա, խմբային քննություն, պատկերասրահի շրջայցեր և այլն։ Այս հոդվածում մենք կփորձենք ներկայացնել առաջադեմ կրթական համակարգեր ունեցող երկրների (ԱՄՆ, Ռուսաստան, Բրիտանիա) գիտության և մանկավարժական փորձը համագործակցության տեսության և գործնական կիրառական ծրագրերի մշակման գործում։ Հիմք ընդունելով ժամանակակից մանկավարժական տեսությունների «նախորդ մշակումները», հատուկ դասի օրինակով կներկայացվի «մի քանի մեթոդների» մասնակցությունը խթանելու միջոց։ Նախ և առաջ մեզ հետաքրքրում է այն հարցը, թե հնարավոր է արդյոք փոխկապակցվածություն, անձնական պատասխանատվություն, առերես շփում, սոցիալական հմտություններ, խմբային համագործակցության գաղափարներ ՝ համատեղ ուսուցման և միջոցների տարրերի կիրառելիության միջոցով։ Ըստ այդմ, դիտարկվեցին David ոջ Ռոջեր Johnոնսոնի, Պասի Սալբերգի և այլոց մոտեցումները։ Այս փաստաթղթում մենք ուզում ենք անդրադառնալ բարեփոխումների կողմից առաջարկվող համատեղ գործիքների օգտագործման արդյունավետությանը և որքանո՞վ է առաջարկվող փորձը նպաստում այդ հմտությունների զարգացմանը։ Ուսանողների զարգացումը անկանխատեսելիորեն փոխում է աշխարհը։ Տեղեկատվությունն ու գիտելիքները ձևավորում են մեր աշխարհայացքը։ Բոլոր սոցիալական փոփոխություններն ազդում են կրթական համակարգի վրա։ Հայաստանում արագ տեմպերով, ինչպես ակնհայտ է ամբողջ աշխարհում, մարդիկ պետք է խմբով աշխատեն։ Արագ փոփոխությունը պահանջում է, որ մարդիկ հարմարվեն նոր իրավիճակներին և լինեն ճկուն։ Հասարակությունը դպրոցին, հատկապես ուսուցչին, լիազորել է անդրադառնալ աշխատանքի գործնական մեթոդներին, հնարքներին և փոքր կիրառելիությանը։ Համագործակցային մեթոդների օգտագործումը ինքնանպատակ չէ։ ստեղծելով դրանք։ Այս աշխատանքում արդյունավետ լինելու համար խմբերը պետք է կենտրոնանան սովորողների մտավոր և հուզական կարողությունների, ինչպես նաև անկախության, սոցիալականացման և այլ հմտությունների զարգացման վրա։ [2] Ամենակարևոր խնդիրը ոչ միայն տիրապետել այդ հմտություններին, այլ նաև գնահատել և կիրառել դրանք կյանքի համապատասխան իրավիճակներում։ Հետևաբար, մեր խնդիրն է ուսանողների մեջ զարգացնել այդպիսի որակները պատմության դասերի դասավանդման միջոցով, զարգացնել հմտություններ, որոնք կհամապատասխանեն կրթության ժամանակակից պահանջներին, և շրջանավարտը կկարողանա կիրառել իր ստացածը ուսումնական հաստատությունում կյանք Այս հոդվածում մենք կխոսենք Սալբերգի մասնակցությամբ խթանված տարբեր միջոցներից մեկի արդյունավետության, զույգերի աշխատանքի, «Դարձեք ձեր զույգին» `շատերի կողմից օգտագործված« Պրիզմա »մեթոդի և այլն։ Ուսուցիչը չի կարող միանգամից, մեկ դասի ընթացքում օգտագործել մեթոդների հարուստ զինանոցը։ Նա պետք է հետևի որոշակի դասի ուսուցման մեթոդին, ընտրություն կատարի։ Դասավանդման մեթոդը հիմնված է այն խնդիրների վրա, որոնք լուծվում են դասի կամ դասի որոշակի փուլում։ Դասի նպատակից և նպատակներից բացի, մեթոդների ընտրությունը կախված է հետևյալից. • դասի տեսակից և կառուցվածքից, • ուսումնական նյութի բովանդակությունից, • ուսանողների տարիքից, • դասարանում սովորողների քանակից։ , • պատրաստվածության աստիճանը, • հետաքրքրությունն ու հետաքրքրությունը. ուսուցիչների վերապատրաստման մակարդակից և այլ գործոններից [1]։ Համագործակցային ուսուցման տարրերի օգտագործումը նպաստում է դասարանում նոր համագործակցային միջավայրի ստեղծմանը, օգնում է ուսուցչին հասկանալ համագործակցային ուսուցումն ու դասի պլանավորումը, և պայմաններ է ստեղծում ուսման արդյունավետությունը գնահատելու և գնահատելու համար, քանի որ այն բարելավում է խմբային աշխատանքը։ Նկար 1 Համագործակցային վերապատրաստման տարրեր Ուսուցիչ-ուսուցիչ կազմակերպության հիմնական խնդիրը կլինի բոլոր խմբերի աշխատանքների վերահսկումը և ղեկավարումը։ Յուրաքանչյուր դաս և դասարան եզակի է, ուստի ուսուցիչների պատրաստման ցուցիչներից մեկը համապատասխան մեթոդի ընտրությունն է։ Համագործակցային առավելություններ։ Համագործակցային ուսուցումը մեծ ճանաչում է ձեռք բերել որպես այլընտրանքային մանկավարժական մոտեցում։ Ոչ միայն ակադեմիական գիտելիքները սովորելու հմտությունները կարևոր են համագործակցային ուսուցման մեջ, այլև համագործակիցների զարգացման համատեղ զարգացումը (ակտիվ համագործակցային գիտելիքներ (մտածողության հմտություններ)։ Համագործակցային ուսուցման իմաստը հմտություններն են (աշխատանքի միջոցով հմտանալու համար) `յուրաքանչյուրին ժամանակակից հասարակության մեջ ուժեղ անձնավորություն դարձնելու համար։ Դարձ Դարձնել անհատական ​​ակտիվություն և կարողանալ անդամակցել խմբի համագործակցությանը [3]։ Եթե ​​մենք պարզապես ուսանողներին առաջարկում ենք աշխատել միասին, դա չի նշանակում, որ նրանց խմբերի բաժանումը բերել է արդյունավետ համագործակցության։ Ոչ բոլոր խմբային աշխատանքները կարող են ապահովել համագործակցային ուսուցում։ Բազմաթիվ դեպքեր կան, երբ խմբի `ընդհանուր խնդիրն իրականացնելու ջանքերն արդյունք չեն տալիս։ Առաջադրանքը, մեթոդը պլանավորված է, իրականացվում է այնպես, որ դրդում է սովորողին համագործակցել, նպաստում նրա ակտիվ մասնակցությանը ուսումնառության գործընթացին։ Փոքր խմբերում աշխատելու առավելությունները. Խմբերը շատ կարևոր են համագործակցային ուսուցման մեջ։ 4-5 հոգանոց խմբերը համարվում են ամենաարդյունավետները։ Նման խմբերում ուսանողները հնարավորություն ունեն ավելի ակտիվ լինել։ Յուրաքանչյուր ուսանողի անհատական ​​պատասխանատվությունն օգտագործվում է ուսանողների չորս խմբերում, միևնույն ժամանակ ստեղծվում է հավաքական աշխատանքի մթնոլորտ։ Խմբի չափը կախված է դասի նպատակից և ընտրված մեթոդից։ Փոքր խմբերում աշխատանքը զգալիորեն մեծացնում է ուսանողի ակտիվությունը դասապրոցեսում։ Ակնհայտ է, որ հնարավոր չէ արդյունավետ սովորել միայն դիտորդ, ունկնդիր, պասիվ վիճակում գտնվելու միջոցով։ Ուսանողն ավելի լավ է սովորում, երբ ակտիվորեն մասնակցում է գործընթացին։ Փոքր խմբերի ուսուցումն օգտագործվում է այն իմաստով, որ դասարաններում աշակերտների խտության բարձրացման արդյունքում զգալիորեն ավելի դժվար է օգտագործել ճակատային ուսուցման վիկտորինաներ։ Երբ ուսուցիչը աշխատում է (մեծ) դասի հետ, աշակերտներն ավելի քիչ հնարավորություններ ունեն արտահայտվելու, քննարկելու։ Փոքր խմբում այդ հնարավորությունները շատ ավելի մեծ են։ Փոքր խմբերում դասավանդելը հետևյալ նպատակներն ունի. [1] • զարգացնում է խնդիրների լուծման հմտություններ, • զարգացնում է հաղորդակցման հմտություններ, • միմյանցից սովորում է, - զարգացնում է ուսանողների պատասխանատվության զգացումը, - հաշվետու է խմբի ընդհանուր հաջողությունն ապահովելու համար, - խթանում է թիմային աշխատանքը, - ստեղծում է անվտանգ, բարենպաստ միջավայր գիտելիքների արտահայտման համար։ և հմտություններ; • Քննարկումների միջոցով ամրապնդում է ուսանողների համոզմունքները. • Ակտիվ մասնակցություն է ապահովում ինքնարտահայտման միջոցով։ Այսօր հանրակրթական դպրոցների մեծ մասում դասի խտությունը 20-25 է (որոշ տեղերում ՝ 30-34)։ Ոչ բոլոր դպրոցներն ունեն համապատասխան կահույք և պայմաններ։ Դասասենյակներում չկան շարժական սեղաններ, խմբային աշխատանքի, հաղորդակցության, տեսաձայնագրիչ, էլեկտրոնային գրատախտակի պարագաներ։ Հետեւաբար, մենք առաջարկում ենք օգտագործել «Դիմեք ձեր զուգընկերոջը» մեթոդը ավելի քան 20 ուսանողների մասնակցությամբ պատմության դասերին։ Այս մեթոդը թույլ է տալիս խուսափել ավելորդ աղմուկից, շարժումից և խառնաշփոթությունից դասի ընթացքում։ Աշխատանքային դիրքն է «աչք առ աչք», «դեմք»։ Նրանք, ովքեր դեմ առ դեմ են, կարող են հեշտությամբ տեսնել և լսել միմյանց։ Հաղորդակցումը կատարվում է բառերի և աչքերի միջոցով։ Այստեղ ուսանողներին կարող են պատահականորեն առաջարկել յուրաքանչյուր քննարկումից հետո ստանալ իրենց պատասխանները։ Նման անհատական ​​պատասխանատվությունը զույգին ավելի զգոն է դարձնում։ Ուսանողներն ավելի լուրջ են վերաբերվում առաջադրանքին։ Միմյանց ստուգել ՝ համոզվելու համար, որ երկուսն էլ պատրաստ են պատասխանել, թե ոչ։ Այս մեթոդը թույլ է տալիս ուսուցչին ազատ շրջել դասարանում, տալ անհատական ​​ցուցումներ, առանձին մոտեցում ցուցաբերել խմբերի նկատմամբ։ Այս պահին աշխատանքային աղմուկը կառավարելի է, աշխատանքային խմբերը չեն խանգարում միմյանց։ Հաշվի առեք մեթոդը հատուկ դասի օրինակով. Դասարան - 9-րդ առարկա - Համաշխարհային պատմություն Դասարանում սովորողների թիվը - 22 Թեմա - Եվրոպայում տոտալիտար ռեժիմներ Ներկայացնելով դասի ծրագիրը հաջորդական քայլերով 1։ Հրահանգեք ուսանողներին խումբ կազմել ՝ դիմելով զույգին։ Կազմվում է 11 զույգ։ Այս դեպքում դասարանում աշխատանքային խումբ։ 2. Ուսումնասիրվող նյութերը բաժանեք խմբերի - Տոտալիտարիզմի բովանդակությունը (էջ 27) - Ֆաշիզմի առաջացումը (էջ 27-28) - Ֆաշիզմը Իտալիայում (էջ 28-29) - Նացիոնալ սոցիալիզմը Գերմանիայում (էջ 29-31) Նացիոնալ սոցիալիզմը Գերմանիայում (շարունակություն, էջ 31) - Աղբյուրի հետ աշխատել (էջ 32) Նույն ենթատիպի ուսումնասիրությունը կատարվում է զույգերով), միայն վերջին զույգն է աշխատում դասագրքի 32 աղբյուրի հետ։ , Theույգին տրվում է ուսուցչի կողմից կազմված վերլուծության հարցաթերթիկ։ 4 ուսանողական թեմաներ (այսինքն ՝ նույն խմբերը նախ պետք է ուսումնասիրեն հանձնարարված բաժինը, քննարկեն, մտքեր փոխանակեն։  Խմբերը կգնահատվեն ըստ իրենց նախընտրած ներկայացման (բացատրություն, դիագրամ, դիագրամ, աղյուսակ և այլն)։  Տրված է աշխատանքի ընթացքում։ Աշխատանքը Խմբային աշխատանքը կներկայացնի ուսուցչի կողմից ընտրված ուսանողին (սա թույլ է տալիս խմբի բոլոր ուսանողներին պատրաստ լինել)։ Յուրաքանչյուրը Ուսանողների կողմից նյութի յուրացումը կստուգվի ուսուցչի կողմից կազմված ախտորոշիչ թեստային առաջադրանքի միջոցով, որը վերաբերում է ամբողջ դասարանին։ Նկարագրական թեստ 9 դասարան - Թեմա 9 - Տոտալիտար ռեժիմները Եվրոպայում Առաջադրանքների քանակը - 101. Ե՞րբ է հիմնադրվել Գերմանիայի Ազգային սոցիալիստական ​​կուսակցությունը։ Ա) 1918 բ) 1919 գ) 1922 դ) 1933 2. Ե՞րբ է Իտալիայում ֆաշիզմը հաստատվել որպես իշխող կուսակցություն։ ա) 1918 բ) 1919 գ) 1922 դ) 1933 3. Ե՞րբ է ֆաշիզմը իշխանության եկել Գերմանիայում։ Ա) 1918 բ) 1919 գ) 1922 դ) 1933 4. Ե՞րբ է հաստատվել ֆաշիստական ​​բռնապետությունը Իտալիայում։ ա) 1922 բ) 1933 գ) 1936 դ) 1934 5. Հետևյալ երկրներից ո՞ր մեկը տոտալիտար չէ։ ա) ԽՍՀՄ բ) Իտալիա գ) Իսպանիա դ) Ֆրանսիա 6. Գերմանիայի Նախագահ Պոլ ֆոն Հինդենբուրգը 1933 թվականի հունվարին Վարչապետ նշանակեց Գերմանիայի Ռայխսկացլին -------------- 7. Ռասիզմը հիմնված է ազգերի «բարձր» ---------------- բաժանման սկզբունքի վրա։ 8. 1922 թ.-ին Իտալիայի թագավոր Վիկտոր Էմանուել III- ը -------------- նշանակեց վարչապետ։ 9. Անունները համապատասխանեցրեք երկրներին 1։ Ֆրանկո ա) Հունգարիա 2. Հորթ բ) Պորտուգալիա 3. Անտոնսկի գ) Իսպանիա 4. Սալազար դ) Ռումինիա 10 պայմանավորել Իրադարձությունները դասավորել ժամանակագրական կարգով. Ա) Բեռլին-Հռոմ առանցքի ձևավորում բ) Ավստրիայի լուսաբաց (միավորում) զույգի կամ անհատների գնահատում։ Հետազոտության արդյունքներ 9-րդ «ա» դասարանում, որտեղ սովորում է 22 աշակերտ, «Եվրոպայում տոտալիտար ռեժիմները» թեման ուսումնասիրելիս մենք ստացանք հետևյալ արդյունքները. «9» միավոր - 6 աշակերտ «8» միավոր - 5 աշակերտ «7» միավոր - 4 աշակերտ «6» միավոր -3 աշակերտ «5» միավոր -3 աշակերտ «4» միավոր -1 աշակերտ 6-րդ «ա» դասարանում, որտեղ սովորում է 28 աշակերտ, «Ուսումնասիրելով« Մեծ Հայքի Արտաշեսյանների թագավորություն »թեման` ստացանք հետևյալ արդյունքները. «9» միավոր - 7 ուսանող «8» միավոր -6 ուսանող «7» միավոր -7 ուսանող «6» միավոր -3 ուսանող «5» միավոր -3 ուսանող «4» միավոր -2 ուսանող 9-րդ «բ» -ում դասարան, որտեղ աշակերտների թիվը 24 ուսանող է, ովքեր սովորում են «Կոռուպցիա» Դա պարզ միջոց է պրիզմայի մտածողության գործընթացը փոխաբերական դարձնելու համար։ Մեթոդը շատ ժամանակ չի պահանջում, այն շատ արագ է անցնում։ աշխույժ [1]։ Մեթոդի նկարագրությունը հուշում է, որ նպատակահարմար է այն օգտագործել դասի խթանման փուլում, բայց պատմության դասերին մեթոդն ավելի արդյունավետ է գործում նոր նյութը ամփոփելիս, հաջորդ դասին հին նյութը վերանայելիս կամ ամփոփելիս, օրինակ, եթե ուսանողները չեն անում։ հասկանալ տոտալիտար կամ տոտալիտար ռեժիմները, ռասիզմը, ռասիզմը։ Ուսուցիչից մեծ ջանքեր կպահանջվեն ուսանողների միջոցով նոր գաղափարներ ներկայացնելու համար։ Մեթոդը կիրառվեց միջին դասում դասի վերջում, արտացոլման ժամանակ, և զուգահեռ դասում `դասի առաջին փուլում, հին նյութի որոնման և ամրապնդման ժամանակ։ Երկու դեպքում էլ ապահովվեց ուսանողների ակտիվ մասնակցությունը։ Պարզվեց ՝ հետաքրքիր եռաշերտ պրիզմա է։ Իհարկե, մեթոդը կիրառվում է առաջին անգամը չէ, ուստի ցանկալի է այն օգտագործել բազմիցս ՝ դրա արդյունավետությունն ու արդյունավետությունը բարձրացնելու համար։ Վերոնշյալ մեթոդը բազմիցս օգտագործվել է Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքի 1-ին հիմնական դպրոցի սոցիալական ուսումնասիրությունների 6-9-րդ դասարաններում։ չի կարող արատներ ունենալ պատմության մեթոդը գրանցելուց հետո գծապատկեր 2 Գծապատկեր 2 Եռաշերտ բաց պրիզմա Եզրակացություն. 6-րդ դասարանում մեթոդը օգտագործվել է «Մեծ Հայքի Արտաշեսյան Թագավորություն» հայոց պատմության թեման ուսումնասիրելու համար, և որակական առաջընթացը կազմել է 71%։ Առաջարկվող մեթոդն առավել առաջադեմ է դինաստիկ պատմությունների ուսումնասիրության մեջ։ 2. 9-րդ դասարանում, Համաշխարհային պատմության մեջ «Համաշխարհային ինքնիշխանությունը Եվրոպայում» թեման ուսումնասիրելիս, որակական առաջընթացը կազմել է 68%։ Կարելի է ասել, որ նշված մեթոդը բարձր արդյունավետ է, այն արդյունավետ է ավագ դպրոցի աշակերտների համար։ 3. «Հասարակագիտություն» առարկայից «Կոռուպցիա» թեման ուսումնասիրելիս որակական առաջընթացը կազմել է 67%։ Մեթոդը արդյունավետ է դեպքերն ու իրադարձությունները ուսումնասիրելիս։ Հիմնական դպրոցի 6-9-րդ դասարաններում մեթոդների կիրառումը հնարավորություն տվեց եզրակացնել, որ այն արդյունավետ է «Հասարակական գիտություններ» առարկաների դասավանդման գործում։

example746

example746

Հոդվածը նվիրված է քաղաքացիական իրավունքում, մասնավորապես, պայմանագրային պատասխանատվությունում «մեղք» հասկացության բացահայտմանը, ինչպես նաև ըստ մեղքի, իսկ ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում առանց մեղքի պատասխանատվության առանձնահատկություններին։ Նրանում առաջարկվում է մեղքի նոր` ավելի հստակ ու լիարժեք սահմանում։ Հոդվածում առաջարկվում է նաև ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում պարտավորությունների դասակարգում և պարտավորության տեսակի վրա հիմնված պատասխանատվության նոր մոդել։

ՄԵՂՔԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԱՅԻՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՔաղաքացիաիրավական պատասխանատվության առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ իտարբերություն վարչաիրավական և քրեաիրավական պատասխանատվությունների՝ այն կարող էվրա հասնել, երբ բացակայում է իրավախախտի մեղքը։ Ընդ որում, սա վերաբերում է ինչպես պայմանագրային, այնպես էլ արտապայմանագրային (դելիկտային) պատասխանատվությանը։ Պայմանագրային պարտավորությունները խախտելու համար պատասխանատվության ընդհանուր դրույթները նախատեսված են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի1 (այսուհետ` ՔՕ) 26-րդ գլխում,որի 417 հոդվածը վերաբերում է հենց մեղքին։ Հիշատակված հոդվածի 1 կետը սահմանում է ըստ մեղքի պատասխանատվություն, իսկ 3 կետը պատասխանատվություն առանց մեղքի2։ Այսպիսով, 417 հոդվածի 1 կետի համաձայն` պարտապանը պարտավորությունը չկատարելուև/կամ անպատշաճ կերպով կատարելու համար պատասխանատու է մեղքի առկայության դեպքում,եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով3։ Այս նորմի տառացի մեկնաբանությունիցպարզ է, որ ընդհանուր կանոնի համաձայն մեղքը հանդիսանում է պայմանագրային պատասխանատվության անհրաժեշտ պայման։ Տվյալ նորմում բացակայում է մեղքի սահմանումը, բայց 2-րդ պարբերությունը պարունակում է սահմանում առանց մեղքի վարքագծի մասին. պարտապանը ճանաչվում էանմեղ, եթե ապացուցում է, որ ինքը պարտավորությունը պատշաճ կատարելու համար ձեռնարկել էիրենից կախված բոլոր միջոցները։ Ինչպես տեսնում ենք, այս նորմը նախատեսում է մեղավորության կանխավարկած, և պարտապանը պարտավոր է ապացուցել, որ պարտավորությունը պատշաճ կատարելու համար ձեռնարկել էիրենից կախված բոլոր միջոցները։ Այս դեպքում քաղաքացիական օրենսդրությունը հետևում է մասնավոր իրավունքի ունիֆիկացիայի գլոբալ զարգացման միտումներին, քանի որ քննարկում է մեղքըօբյեկտիվ, վարքագծային մոտեցմամբ։ Ինչպես նշվում է գրականության մեջ, մեղքի քննարկումը որպեսիրավախախտի հոգեբանական վերաբերմունք իր վարքագծի և նրա հետևանքների նկատմամբ պրակտիկորեն անիմաստ է։ Վիտյանսկին նշում է, որ նման փոփոխությունը մեղք հասկացության վերաբերյալ վկայում է նախկինում քաղաքացիական իրավունքի գիտության մեջ ամրագրված մեղքի վերաբերյալ քրեաիրավական գաղափարից հրաժարվելու մասին4։ Պարզապես ժամանակակից քաղաքացիական իրավունքի գիտության մեջ ևս շարունակում է մեղքի վերաբերյալ հոգեբանական տեսության գոյությունը, որը խորհրդային ցիվիլիստների կողմից փոխառություն է քրեական իրավունքի գիտությունից։ Այսպես, վերջին մասնագիտական մենագրականուսումնասիրություններից մեկում կապված քաղաքացիական իրավունքում մեղքի խնդիրների հետ հեղինակներ Պաշենցևը և Գարամիտան կատարել էին հետևություններ, որոնք մեղքը ներկայացնում ենորպես իրավախախտի գիտակցական հոգեբանական վերաբերմունք իր հակաիրավական վարքագծիև նրա արդյունքների նկատմամբ, որը դրսևորվում է հասարակության և պետության նկատմամբ արհամարհական և անտարբեր վերաբերմունքով, հակաիրավական, հակասոցիալական վարքագծի ընտրությամբ։ Վերոնշյալ հեղինակները մեղքը քննարկում էին սուբյեկտիվորեն և դրա արդյունքում նշում,որ յուրաքանչյուր կոնկրետ անձի համար անհրաժեշտ է սահմանել տվյալ իրադրությունում իրավաչափ1 Տե՛ս ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, թիվ ՀՕ -239, ընդունված 05.05.1998 թ., ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50)։ 2 Պետք է նշել, որ այս հոդվածում օրենսդիրը թույլ է տվել սխալ։ Ի տարբերություն նախկին օրենսդրության, որը մեղքը համարում է պատասխանատվության պայման, նոր օրենսգիրքը այն համարում է պատասխանատվության հիմք (417 հոդվածը վերնագրված է հետևյալ կերպ՝ «Պարտավորությունը խախտելու համար պատասխանատվության հիմքերը»)։ Պետք է նշել, որ նմանմոտեցումը հիմնավոր համարել չի կարելի, քանի որ հիմքի բացակայությունը բացառում է պատասխանատվությունը, իսկ նույնհոդվածի 3-րդ կետը նախատեսում է նաև առանց մեղքի պատասխանատվություն։ Մեղքը պատասխանատվության պայման է,բայց ոչ միակը։ 3 Նշենք, որ 417 հոդվածի 1-ին կետում ևս օրենսդիրը թույլ է տվել սխալ. մասնավորապես՝ առաջին պարբերությունում խոսվումէ պարտավորությունը չկատարելու և (կամ) ոչ պատշաճ կատարելու մասին, այսինքն՝ «կամ» շաղկապի հետ օգտագործվում է«և» շաղկապը, մինչդեռ անհեթեթ է պատկերացնել, որ պարտավորությունը չկատարած պարտապանը կարող է այն միևնույնժամանակ ոչ պատշաճ կատարել։ 4 Տե՛ս Брагинский М., Витянский В., Договорное право։ общее положение. Москва, 1997, էջ 582։ վարքագծի դրսևորման հնարավորության իր սեփական սահմանները, սահմաններ, որոնց շրջանակներում նրա ազատ կամահայտնությունը հնարավորություն կտա խուսափել անբարենպաստ գույքայինհետևանքներից1։ Մեղքը, որպես իրավախախտի հոգեբանական վերաբերմունք իր վարքագծի նկատմամբ, քննարկել են մեծ թվով հայտնի խորհրդային ցիվիլիստներ։ Մեղքի վերաբերյալ նման մոտեցումը, սակայն, ընդունելի չէ։ Մեղավորության և անմեղությանհարցի լուծումն անհրաժեշտ է որոշել անձի` իր գործողությունների և պարտականությունների նկատմամբ վերաբերմունքի վերլուծության ճանապարհով։ Եթե նա դրսևորում է անհրաժեշտ շրջահայացություն և հոգածություն, որը նրանից կարելի էր պահանջել՝ հաշվի առնելով իրադրության բնույթը, որումնա գտնվում էր և գործում էր, ապա այդպիսի անձին պիտի ճանաչել անմեղ պարտավորությունը խախտելու դեպքում։ Պարզապես սա վերաբերում է միայն այն դեպքին, երբ խոսքն անզգուշության մասին է։ Եթե անզգուշության դեպքում անձը պարտականությունները կատարման նկատմամբ չի ցուցաբերումանհրաժեշտ շրջահայացություն և հոգածություն, որը պահանջում էր տվյալ իրադրությունում, ապադիտավորյալ մեղքի ձևը դրսևորվում է գիտակցված գործողությամբ կամ անգործությամբ, որը գույքային վնաս է պատճառում այլ անձի2։ Մեղքի բնորոշումը վարքագծային մոտեցմամբ իր արտացոլումն էգտել նաև արտասահմանյան երկրների քաղաքացիական օրենսգրքերում։ Այսպես, Ավստրիայի ՔՕ3 1297 հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ողջամիտ անձ պետք է դըրսևորի ջանասիրության և ուշադրության այնպիսի միջոցներ, որոնք հնարավոր են սովորական պայմաններում։ Գերմանիայի ՔՕ4 276 հոդվածի համաձայն` անձը ով չի դրսևորում անհրաժեշտ շրջահայացություն, գործում է անզգուշորեն։ Իտալիայի ՔՕ5 1176 հոդված համաձայն՝ պարտապանն իր պարտավորությունը կատարելիս պետք է գործի խելամիտ սուբյեկտի բավարար շրջահայացությամբ։ Այսինքն` այս երկրների քաղաքացիական օրենսգրքերում ևս արտացոլված է այն մոտեցումը, որ հասարակությունը քաղաքացիական իրավահարաբերությունների բոլոր մասնակիցներին թելադրում էշրջահայաց վարքագծի չափանիշների և որ շուկայական հարաբերությունների մասնակիցները պետք էվստահ լինեն, որ իրենց կոնտրագենտները պարտավորությունները կատարելիս պետք է գործեն շրջահայաց և ուշադիր վարքագծի ընդհանուր պահանջներին համապատասխան։ Այս մոտեցումն իր արտացոլումն է գտել նաև ՀՀ ՔՕ-ում, որում մասնավորապես նշվում է, որ պատասխանատվությունից ազատելու համար իրավախախտը ոչ թե պետք է բացատրի իր հոգեբանականվերաբերմունքը պարտավորության կատարման նկատմամբ, այլ հիմնավորի պարտավորությունըպատշաճ կատարելու համար իրենից կախված բոլոր միջոցները ձեռնարկելու փաստը։ Այսինքն` խոսքըոչ թե իրավախախտման նկատմամբ հոգեբանական վերաբերմունքի, այլ պարտավորությունների չկատարման կամ ոչ պատշաճ կատարման խոչընդոտները գիտակցելու և դրանք հաղթահարելու հնարավորություններ փնտրելու մասին է։ Մյուս կողմից, պետք է նշել, որ անարդար է պայմանագրային պարտավորությունների խախտմանարդյունքում արդարացի փոխհատուցում ստանալու պարտատիրոջ իրավունքը կախվածության մեջդնել կոնկրետ պարտապանի յուրահատուկ և անկանխատեսելի «կամահայտնությունից», «նրա՝ տվյալիրադրությունում իրավաչափ վարքագծի դրսևորման սեփական սահմաններից»։ Պատասխանատվության նման անհատականացումն անհրաժեշտ է քրեական իրավունքում, բայց քաղաքացիական իրավունքում այն կարող է հանգեցնել քաղաքացիական շրջանառությունում անորոշության։ Միևնույն ժամանակ պետք է ընդգծել, որ ընդունելի չէ նաև ՔՕ-ի մոտեցումը, որը պատասխանատվությունից ազատելու հիմք համարում է ցանկացած շրջահայացություն և հոգածություն, իրենից կախված բոլոր միջոցների ցանկացած կիրառություն։ Կոնկրետ պարտատերը և ամբողջ հասարակությունն իրավունք ունենյուրաքանչյուր պարտապանից ակնկալել պատշաճ վարքագիծ, որը կհամապատասխանի բոլորի կողմից ընդունված սոցիալական պահանջներին, պարտավորության բնույթին, շրջանառության պայմաններին, այսինքն՝ պարտավորությունների կատարման ընթացքում շրջահայացության և հոգածությանպատշաճ մակարդակ։ Հենց այս տեսանկյունից պետք է քննարկել կոնկրետ պարտապանի վարքագիծըկոնկրետ իրադրությունում։ ՀՀ ՔՕ 417 հոդվածի 3 կետի համաձայն՝ ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիսպարտավորությունը չկատարած կամ անպատշաճ կատարած անձը պատասխանատվություն է կրում,եթե չապացուցի, որ պատշաճ կատարումն անհնար է եղել անհաղթահարելի ուժի, այսինքն՝ տվյալպայմաններում արտակարգ և անկանխելի հանգամանքների հետևանքով, եթե այլ բան նախատեսված1 Տե՛ս Пашенцев Д., Гарамита В., Вина в гражданском праве. Москва, 2010, էջ 67, 117։ 2 Տե՛ս Гражданское право, в 4 т. /под ред. Е.А. Суханова/, Москва, 2006, т. 4, Обязательственное право, էջ 634, 635։ 3 Ավստրիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է՝ http։ 4 Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է՝ http։ 5 Իտալիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է՝ http։ չէ օրենքով կամ պայմանագրով։ Օրենսդիրը նաև սահմանում է, որ նման հանգամանքներ չեն, մասնավորապես, պարտականությունների խախտումը պարտապանի կոնտրագենտների կողմից, շուկայումանհրաժեշտ ապրանքների կամ պարտապանի մոտ անհրաժեշտ դրամական միջոցների բացակայությունը։ Այս դեպքում փաստորեն, օրենսդիրը սահմանել է պատասխանատվություն առանց մեղքի։ Պրոֆեսոր Բարսեղյանը գտնում է, որ այս հոդվածը նախատեսում է ոչ թե առանց մեղքի պատասխանատվություն, այլ պատասխանատվություն՝ անկախ մեղքից, որի պարագայում առաջնությունը վերապահվում է ոչ թե մեղավորության բացահայտմանը, այլ պատճառված վնասի պարտադիր հատուցմանսկզբունքի կիրառմանը1։ Սակայն ՔՕ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս ընդհանուր դրույթից կան բազմաթիվբացառություններ (հոդվ. 547,691, 775, 866 և այլն)։ Առկա իրավիճակից լուծում գտնելու համար անհրաժեշտ է արտասահմանյան երկրների ՔՕ-ներիև միջազգային ունիֆիկացման ակտերի՝ պարտավորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար պատասխանատվությունը կարգավորող նորմերի ուսումնասիրություն՝ համեմատականիրավագիտության մեթոդը զուգակցելով քանակական վերլուծության մեթոդի հետ։ Ֆրանսիայի քաղաքացիական իրավունքում ավանդաբար մեղքին տրվում է կարևոր դեր՝ որպեսպայմանագրային պատասխանաատվության հիմք։ Մեղքի նշանակությունը որպես պայմանագայինպատասխանատվության հիմնական պայման գալիս է հայտնի ֆրանսիացի ցիվիլիստներ Պոտյեից ևԴոմատայից, որոնց գաղափարներից շատերը դրված են եղել Ֆրանսիայի ՔՕ-ի հիմքում։ Չնայածդրան՝ նրանում «մեղք» հասկացության լեգալ բնորոշումը տրված չէ։ Ֆրանսիայի ՔՕ 1147 հոդվածիհամաձայն՝ հիմքերի առկայության դեպքում պարտապանը պարտավոր է հատուցել վնասները, որոնքառաջացել են ինչպես պարտականությունները չկատարելու, այնպես էլ՝ ժամանակին չկատարելուարդյունքում, եթե չի ապացուցում, որ չկատարելը պայմանավորված է եղել կողմնակի պատճառներով։ Այս նորմի տառացի մեկնաբանությունից նկատելի է, որ վնասի հատուցման հիմքը ոչ թե մեղքն է, այլպայմանագիրը չկատարելը (inexecution)։ Այս առումով հետաքրքիր է Ֆրանսիայի ՔՕ 1137 հոդվածը,որի համաձայն՝ իրի պահպանվածության համար հոգ տանելու պարտականություն ունեցող անձըպարտավոր է այն կատարել անհրաժեշտ շրջահայացությամբ և հոգածությամբ։ Ինչպես նշում է Ռովանը, 1137 հոդվ. նախատեսված խելամիտ և շրջահայաց սուբյեկտի վարքագծից ենթադրվում է, որնման վարքագիծը գնահատելիս հաշիվ է առնվում մեղքը2։ Առաջին հայացքից թվում է, հակասություն կա 1147 և 1137 հոդվ. միջև, քանի որ մի դեպքումպատասխանատվության հիմք համարվում է պարտավորությունները չկատարելը, մյուս դեպքում՝ մեղքը։ Ինչպես նշում է Ռովանը, Ֆրանսիայի ՔՕ-ի վերոհիշյալ նորմերի միջև կոնֆլիկտը հաղթահարելուհամար անհրաժեշտ է պայմանագրային պարտավորությունների դասակարգում։ Պայմանագրայինպարտավորությունների դասակարգումը դարձավ կոնցեպցիա, որը 1920-ական թթ. առաջարկել էրԴեմոգը՝ հաշվի առնելով, որ պատասխանատվության չափանիշը կախված է պայմանագրային պարտավորությունների տեսակից։ Հեղինակը պարտավորությունները բաժանեց 2 խմբի՝ պարտավորություններ, որոնք ուղղված են կոնկրետ նպատակի հասնելու (obligations de resultat) և պարտավորություններ, որոնց կատարման համար պետք է գործադրվեն անհրաժեշտ ջանքեր (obligation de moyens)3։ Առաջին տեսակի պարտավորությորնների համար պատասխանատվությունը նախատեսված է1147, իսկ երկրորդ տեսակի պարտավորությունների համար՝ 1137 հոդվածով։ Պարտավորություններիհիշատակված տեսակների համար պատասխանատվության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ obligation de moyens-ի համար առկա է ըստ մեղքի, իսկ obligations de resultat-ի համար՝ առանց մեղքի պատասխանատվության մոդել։ Հետաքրքրական է, որ պարտավորությունների վերոնշյալ դասակարգումը Ֆրանսիայում օրենսդրությունում զարգացման միտում ունի։ Այն իր ամրագրումն է ստացել «Պարտավորական իրավունքիբարելավման նախագծում»4։ Այսպես, նախագծի համաձայն՝ պայմանագրային պատասխանատվության համար, եթե անձըպարտավորվել է հասնել կոնկրետ նպատակի, պատասխանատվության հիմք է պարտավորությունըչկատարելը և միայն անհաղթահարելի ուժն է համարվում պատասխանատվությունից ազատելու հիմք(հոդվ. 1349)։ Մյուս դեպքում նախագիծը նախատեսում է ըստ մեղքի պատասխանատվություն, քանիոր այն դեպքում, երբ կողմը պարտավորվում է գործադրել մաքսիմալ ջանքեր պարտավորությունը կա1 Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս Բարսեղյան Տ., Գույքային պատասխանատվության էվոլուցիան և արդիականհիմնահարցերը, Երևան, 2006, էջ 278-302։ 2 Տե՛ս Rowan S., Fault and breach of contract in France and England։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Տե՛ս Proposals for Reform of the Law of Obligation and the Law of Prescription (Pierre Catala) / English translation by J. Cartwightand S. Whittaker, Oxford, 2007։ տարելու համար, ապա կարող է ենթարկվել պատասխանատվության, եթե միայն չի ցուցաբերել պատշաճ շրջահայացություն և հոգածություն, որը նրանից պահանջվում էր տվյալ հանգամանքներում(հոդվ. 1149, 1364)։ Հետաքրքիր է, որ Միջազգային առևտրային պայմանագրի սկզբունքների (PICC) հոդվ. 5.4-ը ևստարանջատում է պարտավորությունները՝ obligation de resultat և obligation de moyens։ Այսպես, այսհոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝ այն դեպքում, երբ պարտավոր կողմն իր վրա պարտականություն էվերցնում հասնել որոշակի նպատակի նա պարտավոր է հասնել այդ նպատակին։ 2-րդ կետի ուժով այնդեպքում, երբ պարտավոր կողմն իր վրա պարտավորություն է վերցնում գործադրել մաքսիմալ ջանքերպարտավորությունը կատարելու համար, այդ կողմը պարտավոր է դրսևորել այնպիսիք, որոնց նա կարող էր դրսևորել նման հանգմանքներում։ Կոմարովն այս կապակցությամբ գրում է. «այս հոդվածիերկու կետերը միասին վերցրած դատարանների և արբիտրների համար տալիս են չափանիշ, որի միջոցով կարելի է գնահատել պարտավորության պատշաճ կատարումը։ Այն դեպքում, երբ անհրաժեշտ էհասնել կոնկրետ արդյունքի, կողմը պարտավոր է հասնել խոստացված արդյունքի և չհասնելը, որնիրենից ներկայացնում է պայմանագրի չկատարում, պետք է դիտարկել՝ հաշվի առնելով անհաղթահարելի ուժի առկայությունը։ Մյուս կողմից այն պարտավորությունը չկատարելը, որը պահանջում է ցուցաբերել մաքսիմալ ջանքեր, նախատեսում է ավելի մեղմ պատասխանտվություն՝ հիմնելով համանմանհանգամանքներում ջանքերի գործադրման խելամտության վրա։ Այս տարբերությունը նշանակում է, որբարձր մասնագիտացված անձից, հաշվի առնելով նրա փորձառությունը, կարելի է սպասել ավելին,քան քաղաքացիական իրավահարաբերությունների սովորական մասնակցից»1։ Ցանկալի կլիներ պայմանագրային պատասխանատվության նման տարբերակում մտցնել նաև ՀՀՔՕ-ում՝ կապված ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում կիրառվող պայմանագրերի հետ։ Պարտավորությունների նման դասակարգման միտում առկա է նաև Ռուսաստանի Դաշնությանդատական պրակտիկայում2։ Ըստ այդմ` առաջարկում ենք ՀՀ ՔՕ 417 հոդվածի հետևյալ ձևակերպումը. «Անձը պարտավորությունը չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար պատասխանատվություն է կրում մեղքի առկայության դեպքում, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով։ Անձը ճանաչվում էանմեղ, եթե պարտավորության կատարման ընթացքում դրսևորել է պատշաճ շրջահայացություն և հոգածություն, այսինքն՝ ձեռնարկել է պարտավորության պատշաճ կատարման համար անհրաժեշտ բոլոր միջոցները։ Մեղքի բացակայութունը ապացուցում է պարտավորությունը խախտած անձը։ Ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս, եթե անձը պարտավոր է հասնել կոնկրետ արդյունքի, ապա պարտավորությունը չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու դեպքում պատասխանատվություն է կրում, եթե չապացուցի, որ կատարումը կամ պատշաճ կատարումը անհնար էեղել անհաղթահարելի ուժի, այսինքն՝ տվյալ պայմաններում արտակարգ և անկանխելի հանգամանքների հետևանքով, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով։ Պարտավորությունը դիտավորյալ խախտելու համար պատասխանատվությունը վերացնելու կամսահմանափակելու մասին նախապես կնքված համաձայնությունն առոչինչ է»։ Ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվող անձին առանց մեղքի պատասխանատվությանենթարկելու պատճառը համարվում է այդ գործունեության այնպիսի հատկանիշը, ինչպիսին ռիսկն է ևտնտեսական հարաբերությունների ոլորտում նրա կարևորությունը։ Ձեռնարկատերը, որպես տնտեսական հարաբերությունների փորձառու մասնակից, պարտավոր է մշտապես դրսևորել շրջահայացության և ուշադրության բարձրագույն աստիճան՝ իր պարտավորությունների պատշաճ կատարման համար։ Չսահմանափակված պատասխանատվության գաղափարը պահանջում է յուրաքանչյուրին իրվրա վերցրած պարտականությունը կատարել մինչև վերջ, որը չի թույլատրում պարտավորություններըչկատարելով ապակայունացնել տնտեսական շրջանառության շղթան։ Այն արտացոլում է նաև պայմանագրի անխախտելիության դրա պարտադիր կատարման սկզբունքը։ Սակայն, ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս պարտավորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար առանց մեղքի պատասխանատվություն սահմանելը, ինչպես երևում է հոդվածի վերևում առաջարկված տեքստում, կապված է ոչ միայն այս գործունեության,այլև պայմանագրի առարկայի հետ՝ հասնել կոնկրետ արդյունքի։ Այս մոտեցումը հիմնավորելու համարդիտարկենք ծառայությունների վճարովի մատուցման պայմանագրի իրավական կարգավորմանառանձնահատկությունները։ Այսպես, 777 հոդվ. 1-ին կետի համաձայն՝ ծառայությունների վճարովի1 Տե՛ս Принципы междынородных комерческих договоров УНИДРУА 2010 / Пер. с апгл. А.С. Комарова, Москва, 2013, էջ 154155։ 2 Տե՛ս Постановления Конституционного суда РФ, от 23.01.2007 N1-П, Постановления Президиума ВАС РФ от 24.01.2012.N11563/11 по делу N А41-27081/10։ մատուցման պայմանագրով՝ կատարողը պարտավորվում է պատվիրատուի առաջադրանքով ծառայություններ մատուցել (կատարել որոշակի գործողություններ կամ իրականացնել որոշակի գործունեություն), իսկ պատվիրատուն պարտավորվում է վճարել այդ ծառայությունների համար։ Հոդվածը նախատեսում է մասնագիտական ծառայությունների հետևյալ տեսակները՝ կապի, բժշկական, անասնաբուժական, աուդիտորական, խորհրդատվական, տեղեկատվական, ուսուցման, զբոսաշրջության և այլծառայություններ։ Այսպես, և՛ մայրցամաքային (օրինակ՝ ֆրանսիական), և՛ ընդհանուր իրավունքում(common law) մասնագիտական ծառայութունների հետ կապված պարտավորությունները դասակարգվում են՝ obligation de moyens, ըստ որոնց՝ կատարողը պարտավոր չէ հասնել որոշակի արդյունքի, այլպարտավոր է մատուցել ծառայությունը ողջամիտ խնամքով և հմտությամբ (with reasonable care andskill)։ Այս ճանապարհով է զարգանում նաև հայրենական օրենսդրությունը (թեև ծառայություն մատուցողը, որպես կանոն, ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնող անձ է), քանի որ 779 հոդվ.3 կետի համաձայն՝ այն դեպքում, երբ կատարման անհնարինությունը ծագել է այնպիսի հանգամանքներից, որոնց համար կողմերից որևէ մեկը պատասխանատվություն չի կրում, պատվիրատուն կատարողին հատուցում է նրա կատարած փաստացի ծախսերը, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամծառայությունների վճարովի մատուցման պայմանագրով։ Փաստորեն, այս նորմը տարածում է մեղքիչափանիշը կատարողի վարքածի նկատմամբ, քանի որ այնպիսի պատահական հանգամանքների իհայտ գալու դեպքում, որոնք խոչընդոտում են պարտավորությունները կատարմանը և որոնք չէին կարող կանխատեսվել և կանխվել շրջահայաց և ուշադիր վարքագծի դրսևորման դեպքում, կատարողըպահպանում է կատարած ծախսերի փոխհատուցում ստանալու իրավունքը։ Շատ ռուս հեղինակներ համաձայն չեն նման հատուկ կանոնին։ Այսպես, Կաբարովը նշում է.«…քանի որ կատարողի դերում հանդես է գալիս անձ, որը զբաղվում է գործարարական գործունեությամբ, ապա կարելի է ենթադրել, որ այնպիսի պայմաններում, երբ նա կատարման անհնարինությանհամար չի ենթարկվում պատասխանատվության, ապա խախտումները կարող են ավելի հաճախլինել»։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում ՌԴ սահմանադրական դատարանի մոտեցումը, որում մասնավորապես նշվում է. «…վերջին հաշվով՝ պայմանագրի այնպիսի էական տարրում, ինչպիսին նրա առարկան է, օրենսդիրը ծառայությունների վճարովի մատուցման պայմանագրի համար չիմտցրել արդյունքին հասնելը, որի համար այն կնքվում է։ Այս պայմանագրի առարկան որոշակի գործողությունների կատարում է կամ որոշակի գործունեության իրականացումը և նույնիսկ միևնույն ծառայության արդյունքը, որի համար կնքվել է պայմանագիրը, յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում ոչ միշտ էհնարավոր, ընդ որում՝ օբյեկտիվ պատճառների ուժով»1։ Գերագույն դատարանն ավելի է զարգացրելայս մոտեցումը՝ նշելով, որ ծառայությունների վճարովի մատուցման առարկան որոշակի գործողությունների կատարում է կամ որոշակի գործունեության իրականացում։ Սակայն, քանի որ միևնույն ժամանակ ՔՕ-ն կողմերին հնարավորություն է տալիս փոխադարձ համաձայնությամբ սահմանել օրենքինչհակասող ցանկացած պայման, ապա կողմերը կարող են պայմանագիր կնքել ոչ միայն որոշակի գործողություններ կատարելու կամ որոշակի գործունեություն իրականացնելու կապակցությամբ «այլևկատարողի կողմից կոնկրետ արդյունքի հասնելու (գրավոր խորհրդատվություն, պայմանագրի նախագիծ և այլն) կապակցությամբ։ Այս պարտավորությունները ներկայացնում են պատասխանատվությանտարբեր աստիճաններ։ Եթե առաջին դեպքում կատարողը երաշխավորում է մաքսիմալ ջանքերի գործադրում, ապա երկրորդ դեպքում կոնկրետ արդյունք։ Վերջին դեպքում գործում են պատասխանատվության ավելի խիստ չափանիշներ2։ Այս առումով առանձնանում է ԳՀԱ և ՓԿՏԱ կատարման պայմանագիրը, որի առարկան թեևկոնկրետ արդյունքն է, բայց սահմանված է ըստ մեղքի պատասխանատվության։ Նման հանգամանքըպայմանավորված է այս պայմանագրի առարկայի առանձնահատկությամբ, որը ոչ միայն ստացվողարդյունքների ստեղծագործական բնույթն է, այլ նաև նրանում, որ կողմերն ի վիճակի չեն պայմանագիրը կնքելիս վաղօրոք ճշգրիտ և հստակ որոշել դրա չափանիշները, դրան հասնելու հավանականությունը։ Փաստորեն հիմնավոր պետք է համարել այն մոտեցումը, որ քաղաքացիական իրավունքում պարտավորությունները խախտելիս մեղքը պետք է ընկալվի ոչ թե որպես իրավախախտի հոգեբանականվերաբերմունք իր վարքագծի և նրա հետևանքների նկատմամբ, այլ որպես անհրաժեշտ շրջահայացության և հոգածության դրսևորում, որը կարելի է խելամտորեն ակնկալել անձից համանման հանգամանքներում։ 1 Տե՛ս Постановления Конституционного суда РФ, от 23.01.2007 N1-П։ 2 Տե՛ս Постановления Президиума ВАС РФ от 24.01.2012. N11563/11 по делу N А41-27081/10։ Բացի այդ, ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս պարտավորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար պատասխանատվությունը պետք է պայմանավորել ոչմիայն այս գործունեության բնույթով, այլ նաև պայմանագրի առարկայով, այն է` հասնել կոնկրետարդյունքի։ Քրիստինե ԱլեքսանյանՄԵՂՔԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԱՅԻՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ պայմանագրային պատասխանատվություն, մեղք, պատշաճ շրջահայացություն և հոգածություն, ձեռնարկատիրական գործունեություն, առանց մեղքի պատասխանատվություն ։

example840

example840

Իրանական հասարակությունն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ իրանական ցեղեր և հանրույթներ։ Սույն հոդվածում անդրադարձ ենք կատարել Չահարմահալ և Բախթիարի, Լուրիստան նահանգներում բնակվող լուրերի, լաքերի և բախթիարների հարսանեկան արարողությանը։ Ծեսն անց է կացվում հետևյալ փուլերով` խնամախոսություն, նշանադրություն, ամուսնական պայմանագրի` «aqd»-ի կնքում, հարսանիք։ Վերջինս ուղեկցվում է հետաքըրքիր ավանդական պարերով և խաղերով։ Այս ծիսակատարության մեջ հիմնականում պահպանվել են հին սովորույթներն ու բարքերը։

ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ԾԻՍԱԿԱՆ ԱՐԱՐՈՂԱԿԱՐԳԻ ՈՐՈՇ ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ ԻՐԱՆԻ ՉԱՀԱՐՄԱՀԱԼ ԵՎ ԲԱԽԹԻԱՐԻ, ԼՈՒՐԻՍՏԱՆ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐՈՒՄԻրանը բնութագրվում է իրանական էթնիկ հանրույթների բազմազանությամբ։ Այստեղ ապրում են30-ից ավելի խմբեր և ցեղեր` քրդեր, բախթիարներ, լուրեր, լաքեր, թալիշներ, բելուջներ, գուրաններ,գիլանցիներ, մազանդարանցիներ, սեմնանցիներ, խորասանցիներ և այլն։ Բացի բուն իրանականհանրույթներից, Իրանում ներկայացված են նաև այլ ազգային դիմագծի ներկայացուցիչներ` հայեր,արաբներ, թյուրքական խմբեր։ Իրանի պատմության և ներկայիս իրավիճակի ուսումնասիրություննանհնար է կատարել առանց երկրում բնակվող ցեղերի մշակույթի, կենսակերպի, ավանդույթների համապարփակ և բազմակողմանի հետազոտման։ Սույն հոդվածում անդրադարձել ենք Իրանի Լուրիստան, Չահարմահալ և Բախթիարի նահանգներում ապրող լաքերի, լուրերի և բախթիարների շրջանումիրականացվող հարսանեկան արարողակարգի ամփոփ ուսումնասիրությանը։ Լաքերը, լուրերն ու բախթիարներն իրանական ցեղային միությունների առանձին ճյուղ են կազմում և հանդիսանում են իրանական մշակույթի կրողներ։ Վ. Մինորսկին նշում է, որ լաքերն Իրանի քըրդական ցեղերի ամենահարավային ճյուղն են, և երբեմն նրանց շփոթում են լուրերի հետ։ Այսուամենայնիվ, սրանք միանգամայն տարբեր ցեղախմբեր են1։ Միայն կենցաղավարության առումով այս իրանական խմբերը կարելի է դիտել քրդականության հետ աղերսներ ունենալու համակարգում։ Լաքերի և լուրերի հարսանեկան արարողակարգը, ավանդական ծիսակատարությունները հիմնըված են հնավանդ սովորույթների վրա։ Երբ երիտասարդները տասնյոթ-տասնութ տարեկան են դառնում, նրանց առջև կողակից ընտրելու խնդիր է առաջանում։ Ամուսնանալ ցանկանալու պատգամը ծնողներին հասցնելու համար երիտասարդները կիրառում են մի շարք միջոցներ` անուղղակի կերպով։ Երբ տղան ամուսնանալու նպատակ էունենում, հորը հարկ եղածի չափով չի օգնում հողագործական և կենցաղային աշխատանքներում`փորձելով այդ մասին հասկացնել ծնողներին։ Եվ քանի որ լաքերի համար բարքի տեսակետից անընդունելի է այս մասին բարձրաձայնելը, ծնողները դիմում են ամուսնական հարցերում հմուտ և մեծ հեղինակություն ունեցող անձանց` միջնորդների օգնությանը։ Այս ընթացքում խնդրից տեղյակ մեկը, հորառջև միջնորդ հանդիսանալով, ամուսնության մասին զրուցում է նրա հետ։ Հայրը հայտնում է հարսանիքի անցկացման իր պատրաստակամությունը և տվյալ միջնորդին կարգադրում, որ երկու այլ անձանց հետ միասին աղջկա տուն խնամախոսության գնա։ Հարկ է նշել, որ գյուղաբնակ երիտասարդներն ընտրում են իրենց դիրքին և ունեցվածքին համապատասխան աղջիկ։ Զավակներն աներկբայորեն ծնողների կամքին են ենթարկվում։ Ապա խնամախոսության համար ընտրված անձինք գնում ենհարսի հոր մոտ` խնդրի մասին տեղյակ պահելու։ Փեսայի հարազատներից մեկը, դիմելով աղջկա հորը,ասում է. «Պետք է այդ մարդու որդուն ընդունես որպես քո ծառա և աղջկադ կնության տաս նրան»։ Աղջկա հայրը, նախ լռում է` կարծես համաձայն չլինելով նրանց առաջարկի հետ2։ Սակայն միջնորդներից մեկի հորդորով սկսում է խոսել ամուսնական ծախսերի, վճարվող գումարի (mahriye) մասին։ Այդմիջոցին խնամախոսներից յուրաքանչյուրը, ըստ ավանդույթի, հարսանեկան արարողությանը նախատեսվող ծախսերը նվազեցնում է։ Դրամական խնդիրները լուծելու համար առանձին հանդիպում են փեսայի և հարսի հայրերը, ճըշգըրտում հարսնացուի համար տրվող գլխագնի («shirbahā») չափը։ Նշանադրության նախորդող գիշերըփեսան նախապես որոշված գումարի մի մասը հանձնում է աղջկա հորը, որպեսզի վերջինս կազմակերպի հարսանեկան հանդեսը և գնի դստեր օժիտը («jahizye»)։ Այնուհետև սկսվում է նշանադրության («namzadi») արարողությունը` փեսայի` նվերներով հարսիտուն գնալու կարգով։ Քանի որ ընտանիքներում տիրում է պարկեշտությունը, մինչ ամուսնությունը նորափեսան հայացքը բարձրացնելու և իր ապագա կողակցին նայելու իրավունք չունի, ինչպես նաևհարսը` փեսային հայեցելու։ Ընթրիքից հետո փեսան տուն է վերադառնում և միայն ամիսը մեկ անգամկարող է այցելել հարսին մինչ հարսանիք3։ Նշանադրեքի օրը փեսայի հարազատները նվերներով, երգ ու երաժշտությամբ գալիս են հարսիտուն և հանձնում պատրաստած նվերները։ Հարսի և փեսայի միությունը հաստատվում է «aqd» (նշանադրում) կոչվող արարողությամբ1։ Հարսանիքի օրը որոշելուց հետո, սկսվում են հարսանեկան արարողության պատրաստությունները։ Հարսի ընտանիքը, որպես հարսանեկան նվեր, մեկ ոչխար է ուղարկում գյուղապետին, քանի որնա մեծ հարգանք է վայելում գյուղաբնակների շրջանում։ Այնուհետև տղայի ընտանիքը գյուղի մոլլայինտեղեկացնում է, որպեսզի բարեկամներին հրավիրելու համար հրավիրագրեր կազմի, ինչպես նաևերաժիշտներ են հրավիրվում` հարսանյաց հանդեսը տեղական նվագարաններով` հիմնականում զուռնա-դհոլով ուղեկցելու նպատակով։ Բարեկամները, հրավերը ստանալուն պես, շտապում են ներկա գտնվել հարսանեկան արարողությանը։ Փեսայի մտերիմ երիտասարդները և աշխույժները ձի են հեծնում և ուղևորվում հարսի տուն։ Երիտասարդները, հասնելով տեղ, ձիավարության ցուցադրություններ են կազմակերպում` իրենց քաջությունն ու ուժն ի ցույց դնելու համար, իսկ հարսի բարեկամները մեծարանքով դիմավորում եննրանց։ Հյուրերը նախահարսանեկան գիշերը տոնում են հարսի օջախում։ Հաջորդ առավոտյան կանայք հարսին բաղնիք են տանում, լողացնում, ծիսական արարողակարգերով զարդարում։ Այս պաճուճանքի մեջ իր անխախտ դերն ունի հինան։ Նախքան հարսին տանիցդուրս հանելն ամուսնական պայմանագիրը («aqdname») դնում են դռան առջև, որի վրայով հարսըպետք է անցնի։ Սրա նշանակությունը հետևյալն է. «Դու, ըստ այս փաստաթղթի, ուրիշ մեկի կյանքիկողակիցն ես և պետք է ողջ կյանքիդ ընթացքում հավատարմությամբ նրան ընկերակցես»։ Նախքան հարսն իր տանից դուրս կգա, նրա եղբայրը կամ հայրը վերջինիս մեջքին մետաքսե գոտիէ կապում, որի տակ քաղցրեղեն է դնում։ Փեսան պետք է հարսի ներս մտնելուց հետո գոտին բացի ևքաղցրավենիքը ներկա երիտասարդներին բաժանի` որպես տարոսի փոխանցում։ Գոտու մեջ դրվածքաղցրավենիքի առկայությունը, մյուս կողմից, վկայում է նորապսակների երջանիկ, խաղաղ ու համերաշխ կեցության մասին։ Գոտի կապելու արարողակարգը կապված է զրադաշտական ավանդույթի հետ` որպես նոր գործիխորհրդանիշ։ Աղջիկը, մտնելով կյանքի նոր, պատասխանատու փուլ` ամուսնուն ընդմիշտ հավատարիմ մնալու պարտավորություն է ստանձնում։ Հարսին սպիտակ հագուստ են հագցնում։ Սպիտակ գույնը խորհրդանշում էր մաքրություն և անկեղծություն2։ Զրադաշտականության մեջ ևս սպիտակը մաքրության և անապակության խորհուրդն էր կրում, երբ զրադաշտական համայնքին հարելու պահին երեխային հագցնում էին սպիտակ շապիկ` որպես սպիտակի նշանակության մի դրվագ։ Երբ հարսը տուն է մտնում, փեսայի ծնողները շաբաշ («šādbāš», «šābāš») են կազմակերպում,այսինքն` դրամ են շաղ տալիս նրա գլխին ու դեմքին։ Այս պահին մի կին է մոտենում հարսին` ձեռքինպղնձե սկուտեղ, որի մի կողմում վառվող կրակ է դրված, իսկ մյուս կողմում` գարի, ջուր և ճրագ։ Նախ,գարիով ու ջրով ցողում է հարսի դեմքն ու գլուխը. սա խորհրդանշում է հարսի և փեսայի` միմյանց հետսիրով լի լինելը։ Այնուհետև կրակի վրա սպանդ և աղ են լցնում, որպեսզի հարսը չար աչքից պաշտպանված լինի։ Վառվող ճրագն ունի այն խորհուրդը, որ զույգի ողջ կյանքը լուսավոր լինի։ Երբ հարսը մտնում է փեսայի տուն, նախ մանկահասակ տղա երեխա են նրա գիրկը տալիս, որպեսզի նրա առաջնեկն արու զավակ լինի։ Ողջ երեկոն շարունակվում է ձիավարության, նետաձգության դիտարժան խաղերով, ինչպես նաևփայտերով պարով, որոնք հարսանեկան հանդեսի նշանակալի մասն են կազմում։ Նշենք, որ խաղի ևմրցության սույն տեսակներն Իրանում լայն տարածում ունեին հնագույն ժամանակներից։ Սրանքնկարագրվում են դեռևս պահլավական գործերում (Շապուհի Հաջիաբադի արձանագրություն,«Զարերի հիշատակարան» ստեղծագործություն և այլն)։ Հարսի գյուղ մտնելու ժամանակ փեսան մի քանի ընկերների հետ միասին կանգնում է մուտքիմոտ և հարսի գլխին քաղցրավենիք շաղ տալիս` որպես ամուսնու մշտական գերակայության և հովանավորության նշան։ Նորապսակները մեկական կտոր քաղցրեղեն են տալիս միմյանց, և նրանց գլխիներկու կտոր շաքար են մանրացնում, որպեսզի ողջ կյանքը քաղցր և սիրով լի անցնի։ Այսպիսով, հարսանեկան հանդեսը մինչև ուշ գիշեր շարունակվում է։ Այնուհետև փեսան գնում էնորապսակների համար հատուկ կահավորված սենյակ` «hejle»։ Նա հեջլե մտնելուց հետո պարտավոր էհայացքը դեպի ղեբլե3 ուղղած` ծնկի գալ, նամազ անել և բարձրյալից մնացյալ ամուսնական կյանքիհամար երջանկություն և բարօրություն խնդրել4։ 1 Ամուսնական պայմանագիր կնքելու արարողությունն է, որն անց է կացվում հարսնացուի տանը։ Տե՛ս Betteridge A., Javadi H.,Aqd, Encyclopaedia Iranica, 1986, http։ //www.avesta.org/ritual/navjote.htm. 3 Մահմեդականներն աղոթք` նամազ իրականացնելիս դեմքն ուղղում են դեպի Մեքքան կամ ալ Քաաբան։ Իսլամի տարածմանառաջին տարիներին որպես ղեբլե էր հանդես գալիս սրբազան քաղաք Երուսաղեմը։ Սակայն, 622 թ. Մուհամմադ մարգարեի`Մեքքայից Մեդինա կատարած ուխտագնացությունից (հիջրա) 17 ամիս անց մահմեդականներն սկսեցին նամազ անել՝ դեմքովդեպի Քաաբան։ Տե՛ս Резван Е., ал-Кибла, Ислам. Энциклопедический словарь, Москва, 1991, с. 136. Բախթիարների շրջանում, երբ փեսան պատրաստ է ամուսնությանը և ավարտվել են բոլոր բանակցությունները հարսի ընտանիքի հետ` կազմակերպելու բավական մեծ հարսանիք, փեսան կամ նրաեղբայրը գնում են այն կլանների մոտ, ովքեր ինչ-որ կերպ կապված են նրանց հետ` «buruzi»-ն (հարսանեկան նվերը, որն իր մեջ ներառում է ոչխար, այծ և այլն) հավաքելու համար։ Այս կենդանիներն օգտագործվում են հարսանեկան ընթրիքը պատրաստելու համար։ Սա նպաստում է, որ հարսն ու փեսանխուսափեն ֆինանսական բեռից։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ սա այն եզակի ավանդույթներից մեկնէ, որ պահպանվել է բախթիարների շրջանում և նրանց սոցիալական ու մշակութային գործունեությանմի մասն է կազմում։ Այս նախապատրաստություններից հետո ընտանիքի անդամներն ու հարազատները հավաքվում են հարսանիքի օրը։ Կանայք և տղամարդիկ ձիավարում են, զբոսնում, սազ և դհոլնվագում։ Հարսանիքը, ինչպես նաև ընտանեկան բոլոր արարողությունները, անց են կացվում ողջ ցեղի անդամների մասնակցությամբ։ Ըստ ավանդույթի, նրանք հավաքվում են և քննարկում հարսանեկանծախսերը («pul-e arusi»)։ Այնուամենայնիվ, ավելի աղքատ ընտանիքները ստիպված են տարիներով միջոցներ կուտակել` հարսանիքն ըստ արժանվույն նշելու համար։ Խաների, ցեղապետերի, կլանի առաջնորդների հարսանիքները տոնվում են մեծ ճոխությամբ և շարունակվում 2-3 շաբաթ1։ Բախթիարների շրջանում հարսանեկան արարողությունն ուղեկցվում է ավանդական տարբերխաղերով և պարերով, որոնցից ներքևում նշենք մի քանիսը։ Թաշկինակով պար («dasmal bazi»). պարի այս տեսակում կանայք, աղջիկները և տղամարդիկշրջան են կազմում, երաժշտության և երգի ներքո թափահարում են ձեռքերում գտնվող երկու թաշկինակներ և շարժում ոտքերը։ Կանայք և տղամարդիկ պարում են նույն խմբում, քանի որ նրանց մասնակցությունը մեկ պարային խմբում հարսանեկան արարողության ժամանակ թույլատրվում է, ևնրանք կարող են ձեռք ձեռքի տալով միանալ մյուս պարողներին` դհոլի և սազի երաժշտության տակ։ Կանանց պարը բավական տպավորիչ է, քանի որ կրում են գունավոր հագուստներ, զարդեր և թաշկինակներ2։ Դանդաղ պար. այս պարի ժամանակ պարողները երեք քայլ անում են առաջ և երեք քայլ ետ`ռիթմի ներքո։ Այստեղ ռիթմն ավելի դանդաղ է, քան բախթիարական այլ պարերում։ Արագ պար. այս պարում քայլերը նույնն են, ինչ դանդաղ պարի ժամանակ, միայն այն տարբերությամբ, որ ռիթմն ավելի ուժեղ է։ Պարողներն արագ շարժում են թաշկինակներն իրենց գլխի շուրջ ևդնում ուսերին։ Քայլերն անում են առաջ։ Արձան պար. այս պարը կատարվում է սազի հնչյունների ներքո։ Երբ երաժշտությունը դադարումէ, պարողներն անշարժացած կանգնում են այն տեղում, որտեղ գտնվում են այդ ժամանակ և չեն շարժվում մինչև երաժշտությունը չշարունակվի։ Փորձառու են այն պարողները, ովքեր կանգնում և շարժվում են ճիշտ պահերին։ Փեսայի տուն գնալու ճանապարհին, սազի և դհոլի երաժշտություն է հնչում, կանայք երգում են«dovally» կոչվող երգը, տղամարդիկ էլ ձի են հեծնում և հրաձգությամբ զբաղվում։ Այս ընթացքում փեսան ձիավարելով «հափշտակում է» հարսի քողը և հեռանում։ Մնացած հեծյալներն ընկնում են փեսայի հետևից` վերցնելու քողը։ Երբ ինչ-որ մեկին հաջողվում է վերցնել այն փեսայից, մյուսները հետևումեն նրան և սա շարունակվում է մինչև հասնեն փեսայի տուն։ Չուբազին («choo bazi» կամ «tarke bazi») կոչվող խաղն ի կատար է ածվում երկու տղամարդկանցմիջոցով, ովքեր իրենց քաջությամբ ցույց են տալիս, որ պատրաստ են պաշտպանել ցեղին պատկանողտարածքը։ Սա անվտանգության զգացում է տալիս ցեղի անդամներին և կանխում արտաքին թշնամիների հնարավոր հարձակումները։ Չուբազիի համար կիրառվում են երկու փայտե ձողեր, որ կոչվումեն «tarke» և «darak»։ «Tarke»-ն նռան, ուռենու կամ թթի ծառի ճյուղերից կտրված բարակ փայտե ձողնէ, որը դնում են ջրի մեջ` ավելի ճկուն դարձնելու համար։ «Darak»-ը հաստ, կաղնու ծառից պատրաստված փայտ է, որ օգտագործվում է հարձակվողից պաշտպանվելու համար։ Խաղն սկսվում է սազի ևդհոլի երաժշտության ներքո։ Հաստ ձեռնափայտով մարդն ավելի առաջ է շարժվում, քան բարակ ձեռնափայտով մասնակիցը, պարային շարժումները կատարելիս նրանք, փայտերն ուսերին դրած և երկուձեռքերով փայտերի երկու կողմերը բռնած, մի քանի անգամ շրջում են։ Երբ բարակ ձեռնափայտովմարդը հարձակվում է, մյուսն իրեն պաշտպանելու համար շրջվում է և իր փայտի մի ծայրը ոտքերիմոտ տեղադրում, իսկ մյուս ծայրը` հենում ուսին։ Բարակ փայտով մասնակիցն առաջ է գնում և իր փայտով հարվածում. եթե հարվածը դիպչում է մրցակցի ծնկներին, ապա խաղը շարունակվում է, իսկ եթեհարվածում է հաստ փայտին, մասնակիցները փոխանակում են ձեռնափայտերը։ Սազի երաժշտությաններքո բոլոր ներկա գտնվողները շրջանաձև կանգնած վանկարկում և ծափահարում են։ Երբ արարողությունն ավարտվում է, փեսան պատրաստվում է հարսնացուին տանել իր տուն (այդընթացքը կոչվում է «arusbarun»)։ Այդ պահին հարսի եղբայրը` սպիտակ շորով, փաթաթված կոնֆետ էամրացնում հարսի մեջքին։ Սա կյանքի քաղցրության խորհրդանիշն է։ Այնուհետև հարսը սպիտակգլխաշոր է կապում և գլուխն ու դեմքը ծածկում մետաքսե քողով («burqa»)։ Բախթիարները հավատում էին, որ շաքարի կամ կոնֆետի ամրացումը հարսի մեջքին օրհնությունև բարօրություն կբերի նրան։ Երբ հարսը հասնում է փեսայի տուն, ներս չի մտնում մինչև փեսայի կամնրա հոր կողմից նվեր չստանա։ Սա կոչվում է «ger zanon»։ Նվերը ստանալուց և տուն մտնելուց հետոոչխար են զոհաբերում հարսի համար։ Ոչխարի արյունը քսում են հարսի կոշիկներին` նրանց կյանքնօրհնելու համար։ Երեկույթից և ընդունելությունից հետո, ավանդության համաձայն, հյուրերը նվերներ են տալիսհարսին (բախթիարներն այս նվերը կոչում է «yuzi»)։ Բախթիարների շրջանում ժողովրդական պարը համերաշխություն և միասնություն է խորհրդանըշում, պարում են ձեռք ձեռքի տված, կողք կողքի։ Ցեղի անդամների խմբով պարը ցույց է տալիս, որբոլորը միասնական են ցանկացած արտաքին հարձակման դեմ և վճռականորեն պատրաստ` պահպանելու իրենց մշակութային արժեքները1։ Այսպիսով, լաքերի, լուրերի և բախթիարների ծեսերն ու արարողակարգերն ընդհանուր գծերովարտացոլում են համաիրանական իրականությունը։ Նրանց ավանդույթների արմատները բավականխորն են և ժամանակի ընթացում ենթարկվել են ձևային, մասամբ նաև բովանդակային որոշակի փոփոխությունների, որոնք հիմնականում պայմանավորված են իսլամի ազդեցությամբ։ Հասմիկ ԳալստյանՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ԾԻՍԱԿԱՆ ԱՐԱՐՈՂԱԿԱՐԳԻ ՈՐՈՇ ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ ԻՐԱՆԻՉԱՀԱՐՄԱՀԱԼ ԵՎ ԲԱԽԹԻԱՐԻ, ԼՈՒՐԻՍՏԱՆ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ Իրանական ցեղեր և ժողովուրդներ, լուրեր, լաքեր, բախթիարներ, հարսանեկան ծիսակարգ, խնամախոսություն, նշանադրություն, սովորույթներ, ավանդական խաղեր և պարեր ։

example1857

example1857

Խորհրդա-գերմանական հարաբերությունները 1940-1941 թթ.՝ մինչև Հայրենական մեծ պատերազմի սկիզբը, վերջին տասնամյակներին դարձել են բազմաթիվ հետազոտողների ուսումնասիրության առարկան։ Առաջին հայացիքց կարող է տարօրինակ թվալ, որ Գերմանիայի և ԽՍՀՄ միջև նախապատերազմյան տարիներին հաստատվել էին սերտ հարաբերություններ, որոնք դրսևորվում էին և՛ քաղաքական, և՛ տնտեսական ասպարեզներում։ Քաղաքական համագործակցության մասին խոսելիս պետք է ընդգծել խորհրդա-գերմանական չհարձակման պայմանագիրը, որը կնքվել է 1939 թ. օգոստոսի 23-ին։ Հենց այս պայմանագրով ամրագրված չեզոքությունն էլ հիմք դարձավ երկու երկրների միջև առևտրատնտեսական հարաբերությունների ամրապնդման համար։ Աստիճանաբար, սակայն, խորհրդա-գերմանական հարաբերությունները սրվեցին ու վերաճեցին պատերազմի։

ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1940-1941 1939 Ոչ ագրեսիվ պայմանագրի ստորագրումից հետո ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև հարաբերությունները զգալիորեն բարելավվեցին։ Տերությունները համագործակցում էին հատկապես տնտեսության ոլորտում։ Մասնագետները տարբեր ձևերով գնահատեցին սովետա-գերմանական նախապատերազմյան տնտեսական համագործակցությունը։ Որոշ պատմաբաններ անթույլատրելի են համարել համագործակցությունը հավանական թշնամու հետ։ Իգոր Պիխալովը իր «Մեծ կեղծված պատերազմը» գրքում նշում է, որ ապագա թշնամու հետ առեւտրային հարաբերությունների հաստատումը բոլորովին բնական երեւույթ է։ Որպես օրինակ, նա նշում է, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Գերմանիան հանդիսանում էր Ռուսական կայսրության հիմնական առևտրային գործընկերը, մինչդեռ Ֆրանսիայի հետ համաձայնագիրը, որը խիստ հակագերմանական էր, ստորագրվեց Ռուսաստանի կողմից 1893 թ. 1907-ին։ Ռուսաստանի և Գերմանիայի միջև առևտրի ծավալը անընդհատ աճում էր 1։ Անդրադառնալով նախապատերազմական տարիներին սովետա-գերմանա-տնտեսական-տնտեսական հարաբերություններին, անհրաժեշտ է պատասխանել մի շատ կարևոր հարցի. Արդյո՞ք այդ հարաբերությունները փոխշահավետ էին։ Այստեղ հարկ է նշել, որ ԽՍՀՄ ազգային տնտեսությունը գիտական ​​և տեխնիկական հետամնացություն էր ժառանգել նախահեղափոխական Ռուսաստանից, և չէր կարող միայնակ դուրս գալ այդ իրավիճակից։ Երկրին անհրաժեշտ էր արդի արդյունաբերական սարքավորում տնտեսական զարգացման համար։ 1931 թ. Փետրվարի 4-ին Ի. Ստալինը, ելույթ ունենալով Սոցիալիստական ​​արդյունաբերության աշխատողների 1-ին համամիութենական համագումարում, նշեց. «Մենք 50-100 տարի հետ ենք առաջադեմ երկրներից։ Մենք պետք է հաղթահարենք այդ տարբերությունը 10 տարվա ընթացքում։ Կամ մենք կանենք դա, կամ մեզ կկործանեն։ » I. Ստալինի այս սահմանումը այնքան էլ հեռու չէր իրականությունից, ուստի ԽՍՀՄ-ին անհրաժեշտ էին համակարգային փոփոխություններ տնտեսության մեջ, հատկապես արդյունաբերության մեջ։ 1930-ականներ 19-րդ դարի սկզբին արդյունաբերական սարքավորումների ներմուծումը հասավ ռեկորդային մակարդակի, ընդ որում ԽՍՀՄ հիմնական մատակարարները Գերմանիան և ԱՄՆ-ն էին, ուստի սովետա-գերմանական առևտրատնտեսական համագործակցությունը հաստատվեց մինչև Ա. Հիտլերի իշխանությունը։ ArdenA. Հիտլերի օրոք 1935 թ. Ապրիլին երկու երկրների կառավարությունների միջև պայմանագիր ստորագրվեց Գերմանիայից ԽՍՀՄ լրացուցիչ պատվերների մասին։ 1939 Կային որոշակի նախադրյալներ փոխշահավետ համագործակցության պահպանման և զարգացման համար։ Գերմանիայում հումքի պակաս կա, և ԽՍՀՄ-ին անհրաժեշտ էին ժամանակակից սարքավորումներ և տեխնոլոգիաներ։ Արևմտյան տերությունները, ի դեմս Անգլիայի և Ֆրանսիայի, մեղմ ասած, 1 Տե՛ս Pyhalov I., The Great War, Moscow, 2011։ 2 Տե՛ս Bezymensky L., Gitler and Stalin before Shvatko, Moscow, 2000։ Նրանք շատ հետաքրքրված չէին օգնել ԽՍՀՄ-ին, ուստի ԽՍՀՄ-ը ձգտում էր խորացնել համագործակցությունը Գերմանիայի հետ։ 1939 թ. Օգոստոսի 15-ին ԽՍՀՄ-ում Գերմանիայի դեսպան Ֆ. Շուլենբուրգը ԽՍՀՄ արտաքին գործերի կոմիտեում Վ. Մոլոտովը փոխանցեց երրորդ ռեյխի կառավարության առաջարկը `բարելավել սովետա-գերմանական հարաբերությունները։ Դեսպանի և ժողովրդական կոմիտեի հերթական հանդիպման ժամանակ, օգոստոսի 17-ին, Վ.Մոլոտովը շեշտեց, որ նախքան քաղաքական հարաբերությունների կարգավորման բանակցությունները սկսելը, անհրաժեշտ է լուծել առևտրատնտեսական խնդիրները։ Այս հանգամանքը շեշտեց Ֆ. Շուլենբուրգին փոխանցված հուշագրում։ «ԽՍՀՄ կառավարությունը կարծում է, որ ԽՍՀՄ-ի եւ Գերմանիայի միջեւ հարաբերությունների բարելավման առաջին քայլը կարող է լինել առեւտրային վարկի պայմանագրի ստորագրումը»։ Արդյունքում, օգոստոսի 19-ին ստորագրվեց սովետա-գերմանական վարկային համաձայնագիր։ Համեմատած ավելի վաղ ստորագրված նմանատիպ փաստաթղթերի հետ, այս պայմանագիրն առավել շահավետ էր ԽՍՀՄ-ի համար։ ԽՍՀՄ-ը 7 տարվա ընթացքում ստացել է 200 միլիոն մարկ `4,5% տոկոսադրույքով։ Ավելի ուշ ԽՍՀՄ և Գերմանիայի միջև տնտեսական համագործակցության համաձայնագրեր ստորագրվեցին 1940 թվականին։ 1941 թվականի փետրվարի 11-ին հունվարի 10-ին։ Միևնույն ժամանակ, ստորագրվեցին մի շարք լրացուցիչ պայմանագրեր, որոնց շնորհիվ ընդլայնվեց պետությունների առևտրաշրջանառությունը 1։ Պետք է նշել, որ գերմանացիները մեծ ախորժակ ունեին ԽՍՀՄ-ից հումքի համար։ 1939 թ., Հոկտեմբերի 8-ին, Կառլ Ռիտերը ՝ Գերմանիայի կառավարությունը, որը տնտեսական լիազորություններ ունի վարելու տնտեսական բանակցություններ, ներկայացրեց տարեկան 1,300 միլիոն մարկերի գնումների պլան։ Հաջորդ օրը ԽՍՀՄ արտաքին առևտրի ժողովրդական կոմիսար Ա. Միկոյանի հետ զրույցում Ռիտերը հայտնեց Գերմանիայի ցանկությունը ԽՍՀՄ-ից 1 միլիարդ մարկայի ապրանք ստանալ։ Ա.Միկոյանը, սակայն, նշեց, որ ԽՍՀՄ-ը ցանկանում է հիմք ընդունել նախորդ տարիների մատակարարման առավելագույն ծավալները `470 միլիոն մարկոյի չափով։ Չնայած գերմանացիների ջանքերին, 1940 թ. Փետրվարի 11-ի պայմանագիրը նախատեսում էր գալիք տարվա ընթացքում 420-430 միլիոն մարկերի մատակարարում, բայց ընդամենը 400 միլիոնից մի փոքր ավելին։ Ինչպես նշվեց, Գերմանիայում հումքի կտրուկ պակաս կար։ Վերջինս, 1930-ական թթ. 19-րդ դարի կեսերին նա տարբեր երկրներից մեծ քանակությամբ հումք գնեց և փոխարենը վաճառեց իրեն անհրաժեշտ իրեր։ Օրինակ, Հարավսլավիան ստիպված էր մեծ քանակությամբ ասպիրին գնել գերմանացիներից, Ռումինիայից հազարավոր տպարաններ և այլն։ Սակայն Գերմանիան չէր կարող նման մարտավարություն օգտագործել ԽՍՀՄ-ի հետ իր հարաբերություններում։ ԽՍՀՄ-ը պատրաստվում էր գնել միայն իր համար կենսական նշանակություն ունեցող ապրանքները։ 1939 թ. Հունվարի 21-ին ընդունվեց Հայաստանի կոմունիստական ​​կուսակցության քաղբյուրոյի թիվ 68/182 որոշումը, որով Ա. Միկոյանը, Լ. Եվ Մ. Հունվարի 24-ին Կագանովիչին, Սերգեյին, Վաննիկովին և Լվովին ներկայացրեք բոլոր անհրաժեշտ հաստոցների ցանկը և բոլոր այլ տեսակի սարքավորումները, որոնք հնարավոր է պատվիրել գերմանական վարկով։ 1939 ՍՍՀՄ 48 հոգանոց պատվիրակությունը հոկտեմբերի 26-ից գտնվում է Գերմանիայում։ Թոսյանի գլխավորությամբ։ Պատվիրակության անդամների թվում էին օդանավերի դիզայներ Ա. Յակովլը, ռազմածովային գործերի, տանկաշինության, հրետանիի, քիմիական պաշտպանության, մեքենաշինության առաջատար մասնագետներ։ Այցելելով բազմաթիվ գործարաններ ՝ պատվիրակները ծանոթացել են իրենց ամենահետաքրքիրներին 1 Տե՛ս Безыменский Л. գործարանային սարքավորումներ, արտադրական գործընթացներ, տեխնոլոգիաներ 1. Կ. Ռիտերի հետ զրույցում Ն. Թոսյանը շեշտեց, որ իրենց խնդիրն է Գերմանիայից ձեռք բերել նորագույն զենքի և սարքավորումների նմուշներ։ Նա ավելացրեց, որ իրենք չեն գնելու հին զենք, և պահանջեց ցույց տալ նրանց ռազմական արդյունաբերության վերջին ձեռքբերումները, հակառակ դեպքում մատակարարումներ չեն կատարի։ Հոկտեմբերի 29-ին Ա.Հիտլերը պատվիրակության անդամներին թույլ տվեց ծանոթանալ զորամասերում առկա զինտեխնիկային։ Վերջին մոդելները, որոնք դեռ փորձարկման փուլում էին, չեն ցուցադրվել ԽՍՀՄ պատվիրակներին։ Սովետական ​​փորձագետները գիտակցում էին, որ վերջին մոդելները իրենց ցույց չեն տալիս, գերմանական կողմը ստիպված էր ցուցադրել վերջին մոդելներից մի քանիսը։ Ի վերջո, կողմերը համաձայնության եկան։ Պատվիրվել է եզակի արդյունաբերական սարքավորում։ Սովետական ​​փորձագետները պատվիրեցին վերջին մեքենաների հարյուրավոր օրինակներ։ Գերմանական վիճակագրության համաձայն ՝ 1940-1941թթ. Գերմանիան ԽՍՀՄ-ին մատակարարեց 6430 մետաղամշակող մեքենա, որոնց ընդհանուր արժեքը 85,4 միլիոն մարկ էր։ Համեմատության համար նշենք, որ 1939 թվականին տարբեր երկրներից ԽՍՀՄ է ներկրվել ընդամենը 3458 մետալուրգիական ապարատ։ Գերմանական պաշարները նպաստեցին ԽՍՀՄ ռազմական արդյունաբերության զարգացմանը և բանակի վերազինմանը։ Ռազմածովային նավատորմի զարգացմանը նպաստում էին մոտորանավակների հզոր շարժիչները, ռազմանավերի էլեկտրական սարքավորումները, սուզանավերի համար հրետանին և բազմաթիվ անջրանցիկ սարքեր։ Theամաքային ուժերի վերազինման համար կարևոր էին հակաօդային հրետանին, T-III տանկերը, ինչպես նաև ռադիոկապի սարքավորումները, քիմիական աղետներից պաշտպանվելու սարքավորումները և այլն։ Ինչ վերաբերում է ռազմաօդային ուժերին, Heinkel 100 (5 հատ), Յունկեր 88 (2 հատ), Dorne 215 (2 հատ), Brucker W. 131 և 133 (6 հատ), Fokke Wolf 58 (3 հատ) ս Messerschmidt 109, 110 (Յուրաքանչյուրը 5 հատ) մոդելներ, ընդ որում ՝ պահեստամասեր և պահեստամասեր տրամադրվել են բոլոր ինքնաթիռներով։ Ինքնաթիռներն ուղարկվել են փորձագիտական ​​հաստատություններ ՝ հետազոտություններ կատարելու համար։ 1940 Որոշ քայլեր ձեռնարկվեցին գերմանական որոշ տեխնիկական լուծումներ Խորհրդային ավիացիոն արդյունաբերություն ներմուծելու ուղղությամբ։ Ինչ վերաբերում է Գերմանիային, վերջինս հումքի կարիք ուներ։ 1939-1941 թվականներին ԽՍՀՄ-ից Գերմանիա է արտահանվել մեծ քանակությամբ նավթամթերք, բամբակ, հացահատիկ, նիկել, ֆոսֆատներ, փայտ և այլն։ Այսպիսով, սովետա-գերմանական տնտեսական համագործակցությունը արդյունավետ էր ինչպես Գերմանիայի, այնպես էլ ԽՍՀՄ-ի համար։ Եթե ​​առաջինին անհրաժեշտ էր լայնածավալ հումք հզոր արդյունաբերությունը հետագա զարգացնելու, արտադրությունը մեծացնելու, բանակի և բնակչության պահանջարկը բարելավելու համար, երկրորդը, չնայած հարուստ ռեսուրսների անհրաժեշտությանը, տնտեսական վերափոխմանը, արդյունաբերական արտադրության արդիականացմանը, նոր սարքավորումներ, անհրաժեշտ էր այս փոխշահավետ համագործակցությունը։ երկու կողմերի պահանջները։ Խորհրդա-գերմանական քաղաքական հարաբերությունները բավականին կայուն էին ոչ ագրեսիվ պայմանագրի ստորագրումից հետո։ 1939 թ. Հոկտեմբերի 31-ին Վ. Մոլոտովի ելույթում նա նշեց. «Մեր հարաբերությունները Գերմանիայի Ֆարմայի հետ 1 Տե՛ս Pyhalov I։ Non Ոչ ագրեսիայի պայմանագիրը մեզ պարտավորեցնում էր չեզոք լինել… Մենք հետևում էինք այդ գծին… Մեր զորքերը լեհական տարածք են մտել միայն լեհական պետության լուծարումից հետո։ «Իհարկե, մենք չէինք կարող չեզոք լինել այդ փաստերի նկատմամբ, քանի որ այդ իրադարձությունների արդյունքում մեր առջև ծառացել էին սուր խնդիրներ ՝ կապված մեր պետական ​​անվտանգության պահպանման հետ»։ 1 Վ. Մոլոտովը, փաստորեն, մեկնաբանում էր սովետական ​​զորքերի մուտքը լեհական տարածք ՝ որպես անվտանգության նկատառումներից ելնելով անհրաժեշտ քայլ։ Պատերազմից միայն տասնամյակներ անց պարզվեց, որ այդ քայլը պայմանավորված է Խորհրդային Միության կողմից Գերմանիայի հետ ոչ ագրեսիվ պայմանագրին զուգահեռ ստորագրված գաղտնի արձանագրությամբ ստանձնած պարտավորություններով։ 1940-ի երկրորդ կեսին սովետա-գերմանական հարաբերություններում որոշակի սառնություն կար `կապված Հունգարիա և Ռումինիա գերմանական զենքի մատակարարման, Ֆինլանդիա գերմանական զորքերի մուտքի, ինչպես նաև ԽՍՀՄ-ում վախերի, որ Գերմանիան կարող է հարձակման ենթարկվել Արեւմուտքում գերմանացիների գլխապտույտ հաջողություններին։ ԽՍՀՄ-ի վրա։ 1940 թ. Հոկտեմբերի 13-ին Ռիբենտրոպը նամակ գրեց Ստալինին ՝ հավաստիացնելով նրան, որ Բեռլինը ձգտում է ԽՍՀՄ-ի հետ հարաբերությունների հետագա կարգավորմանը և խնդրում է Մոլոտովին թույլ տալ Գերմանիային բանակցություններ վարել։ Նոյեմբերի 10-ին Մոլոտովը հատուկ գնացքով մեկնել է Գերմանիա ՝ Մոսկվայի Բելառուսական կայարանից։ Պատվիրակության կազմում էին Մետալուրգիայի ժողովրդական կոմիտե Ի. Թոսյանը, 5 փոխկոմիտեներ ՝ Վ. Դեկանոզով, Վ. Մերկուլով, Դ. Կրուտիկով, Վ. Բալանդին, Վ. Յակովլ, Արտաքին գործերի հանձնաժողովի վարչությունների պետեր և այլն, ընդհանուր առմամբ 65 մարդ։ Դեսպան Շուլենբուրգը, նրա խորհրդական Գերհարդ ֆոն Վալտերը և գերմանական տնտեսական պատվիրակության ղեկավար Կառլ Շնուրը խորհրդային պատվիրակության հետ մեկնում են Գերմանիա։ Գնացքը Բեռլին էր ժամանել նոյեմբերի 12-ի առավոտյան, իսկ բանակցություններն անմիջապես սկսվեցին։ .00ամը 12.00-ին Ռիբենտրոպը ընդունեց Մոլոտովին և Դեկանոզովին։ Հիտլերի հետ հանդիպումը տեղի ունեցավ ժամը 15։ 00-ին։ Երեկոյան Կայսերհոֆ հյուրանոցում ի պատիվ հյուրի (առանց Հիտլերի մասնակցության) ընթրիք էր մատուցվում։ Նոյեմբերի 13-ի առաջին կեսին Մոլոտովը հանդիպեց Հիտլերին և Հեսսին, և կրկին ժամը 14.00-ին Հիտլերի հետ։ .00ամը 19.00-ին Մոլոտովը փոխադարձ ընթրիք տվեց դեսպանատանը։ Հատկանշական է, որ Մոլոտովն ու Ռիբենտրոպը ապաստանում մնացին մինչ կեսգիշեր ընթրիքից հետո հայտարարված օդային տագնապի պատճառով (բրիտանական ավիահարվածներ), իսկ առավոտյան խորհրդային պատվիրակությունը լքեց Բեռլինը։ Ի՞նչ տվեցին այս հանդիպումները։ Ի՞նչ հարցեր են քննարկվել։ Բանակցություններն ի սկզբանե բարդ էին։ Հիտլերը ամեն կերպ փորձում էր խորհրդային կողմը ներգրավել «եռյակի» մեջ, և Մոլոտովը մեծ ուշադրություն էր դարձնում որոշ հարցերի, ինչպիսիք էին Ֆինլանդիայից գերմանական զորքերի դուրսբերումը, Բուլղարիայի հարցը և այլն։ Քաղաքական խնդիրներից բացի, քննարկվել են տնտեսական համագործակցությանն առնչվող որոշ հարցեր, մասնավորապես `խորհրդային կողմը պահանջել է կատարել պայմանագրերով նախատեսված պարտավորությունները, ժամանակին մատակարարումներ մատակարարել։ Ի պատասխան Հիտլերը հայտարարեց, որ իրենք այժմ պայքարում են Անգլիայի հետ ոչ թե կյանքի, այլ մահվան համար, ապա ավելացրեց, որ Գերմանիան կենտրոնացրել է իր ուժերը. 1 Վերտ Ա., Ռուսաստանը 1941-1945թթ. Պատերազմում, Երևան, 1969, էջ 14։ 72 անգլիացիների դեմ վերջնական հաղթանակի հասնելու համար։ Ըստ Ս. Սոլովովի, Հիտլերի պնդումները ոչ մի ընդհանուր բան չունեին իրականության հետ. գերմանացիներն իրենց միջոցների առյուծի բաժինը ուղղեցին ԽՍՀՄ դեմ պատերազմի նախապատրաստմանը։ Բանակցությունների ընթացքում գերմանական կողմը փորձեց Խորհրդային Միությունը ներգրավել Անգլիայի դեմ պատերազմում 1։ Մոլոտովը, սակայն, զգուշորեն արձագանքեց այս առաջարկին ՝ նշելով, որ Անգլիան դեռ չի պարտվել պատերազմում։ Ռումբի ապաստարանում գտնվելու ժամանակ Մոլոտովի նյարդերը տեղի տվեցին, նա դիմեց Ռիբենտրոպին հետևյալ բառերով. «Եթե այնքան համոզված ես, որ Անգլիայի հետ հաշիվը լուծված է, ապա ինչու՞ ենք հիմա նստում ռումբի ապաստարանում»։ Ի վերջո, բանակցությունները շոշափելի արդյունքի չեն հանգեցրել։ Պատվիրակության վերադարձից հետո Հայաստանի կոմունիստական ​​կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի քաղաքական բյուրոյում քննարկվել են բանակցությունների արդյունքները։ Նոյեմբերի 25-ին Մոլոտովը հուշագիր ուղարկեց Շուլենբուրգին, որում նախանշվում էին պայմանները (Ֆինլանդիայից գերմանական զորքերի դուրսբերում, Բուլղարիայի խնդիր, Japanապոնիայի կողմից Սախալինից հրաժարվելը), որը Խորհրդային Միությունը պատրաստ էր քննարկել, եթե համաձայնի միանալ Եռյակին։ Այս հուշագրի վերաբերյալ տարբեր տեսակետներ կան։ Նրանցից մեկի համաձայն, այս փաստաթուղթն ի սկզբանե կազմվել էր այնպես, որ Հիտլերը չընդուներ այն, և այդպիսով փակելով «Եռյակին» անդամակցության հարցը։ «Եռյակին» անդամակցությունը կնշանակեր ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականության արմատական ​​փոփոխություն, պաշտոնական չեզոքությունից հրաժարում, ինչը կապված էր լուրջ ռիսկերի հետ։ Բ.Սոլովյովը, սակայն, պնդում է, որ Բեռլինի բանակցությունները ի սկզբանե պլանավորված էին Հիտլերի և Ռիբենտրոպի կողմից Եռյակի հակասովետական ​​կողմնորոշումը քողարկելու համար 3։ Եթե ​​հարցին նայենք այս տեսանկյունից, ապա ստացվում է հակառակը. ԽՍՀՄ կողմից առաջարկվող պայմանները, անկախ բովանդակությունից, չէին կարող հաստատվել Գերմանիայի կողմից, Գերմանիան ոչ մի կերպ չարձագանքեց այս հուշագրին։ Ավելին, դեկտեմբերի 18-ին Հիտլերը ստորագրեց ԽՍՀՄ վրա հարձակման 21-րդ հրահանգը, որը պատմության մեջ մտավ որպես «Բարբարոսայի ծրագիր» 4։ 1941 20-րդ դարի սկզբին ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև լարվածությունը սրվեց։ Հունվարի 30-ին սովետական ​​թերթերը տպագրում էին Հիտլերի ելույթի մանրամասն պատմությունը, որում նա կանխատեսում էր նոր հաղթանակներ բրիտանացիների նկատմամբ ՝ հայտարարելով, որ ամերիկացիները միայն ժամանակ են կորցնում Բրիտանիային օգնելու համար։ Այնուամենայնիվ, սովետական ​​ժողովրդի համար անսպասելի էր, որ այդ ելույթում Սովետական ​​Միության մասին հիշատակում չկա։ Ավելին, ելույթի վերջում կար մի փոքրիկ, բայց չարագուշակ արտահայտություն. «Ես հաշվի եմ առել յուրաքանչյուր հավանականություն, որը հնարավոր է պատկերացնել»։ ԽՍՀՄ-ում նրանք սկսեցին ավելի շատ ուշադրություն դարձնել ռազմա-մասնագիտական ​​պատրաստվածությանը։ Կարմիր բանակի օրը `փետրվարի 23-ին,« Պրավդան »հրապարակեց բանակի գլխավոր շտաբի պետ Գ. Zhուկովի հոդվածը։ Վերջինս նշեց, որ 1940-ին վճռական տարի է բանակի ուսումնական համակարգի վերակառուցման համար, բայց նա հասկացրեց, որ վերակառուցումը շարունակվում է, և իրավիճակը դեռ կատարյալ չէ։ Փետրվարի 25-ին Հիտլերը հանդես եկավ նոր ելույթով, որում կրկին կանխագուշակեց հաղթանակները։ Ang 2 Vert A., p. 82 4 Տե՛ս Բեզիմենսկի Լ. Նա ընդհանրապես չէր խոսում ԽՍՀՄ-ի մասին։ Լուրջ վտանգ ստեղծվեց Բալկաններում։ Գարնան սկզբին գերմանական զորքերը տեղակայված էին Հունգարիայում, Բուլղարիայում և Ռումինիայում։ Մարտի 27-ին Հարավսլավիայում ապստամբություն սկսվեց։ Մի խումբ սպաներ, գեներալ Սիմվոլիչի գլխավորությամբ, հեղաշրջում կատարեցին Վարչապետ Կվետկովիչի կողմից Վիեննայի համաձայնագրի ստորագրումից հետո ՝ Հարավսլավիան Եռյակի անդամ դարձնելու համար։ ԽՍՀՄ-ը ապրիլի 5-ին Մոսկվայում ստորագրեց Հարավսլավիայի նոր կառավարության հետ բարեկամության և ոչ ագրեսիայի պայմանագիր, բայց մեկ օր անց գերմանական զորքերը մտան Հարավսլավիա։ Անկասկած, Ստալինն ու Մոլոտովը տեղյակ էին գերմանական ագրեսիայի վտանգի մասին, բայց նրանք հույս ունեին, որ կկարողանան հետաձգել ճակատագրական ժամը աշնանը, երբ Գերմանիան դժվար թե հարձակվեր, ռուսական ծանր ձմեռվա պատճառով և մինչև 1942 թվականը ժամանակ կունենար ավարտել նախապատրաստական ​​աշխատանքները 1։ Սակայն, ինչպես ցույց է տալիս պատմությունը, նրանց սպասելիքները չարդարացան։ Այսպիսով, եթե «Ոչ ագրեսիվ պայմանագրի» ստորագրումից հետո սովետա-գերմանական հարաբերությունները զգալիորեն բարելավվել էին, ինչը վկայում է փոխշահավետ տնտեսական համագործակցությունը և քաղաքական տարաձայնությունների բացակայությունը, ապա 1940 թ. 19-րդ դարի կեսերին լուրջ հակասություններ արդեն առաջացել էր գերմանացիների կողմից Ֆինլանդիայի օկուպացիայի, Հունգարիային և Ռումինիային զենք մատակարարելու և այլ հարցերի շուրջ։ Այս հարցերի հստակեցման առումով Բեռլինի հանդիպումները շոշափելի արդյունքի չեն հանգեցրել։ Գերմանացիները չարձագանքեցին խորհրդային կողմի ներկայացրած հուշագրին, որը հանգեցրեց առկա լարվածության սրմանը, որը 1941-ին, աստիճանաբար աճելով, վերածվեց պատերազմի։ Գոռ Մսրիկյան ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ-ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1940-1941 Հիմնաբառեր. Հայրենական մեծ պատերազմ, Գերմանիա, ԽՍՀՄ, սովետա-գերմանական հարաբերություններ։

example843

example843

Սույն հոդվածում հեղինակը դիտարկում է Վիլյամ Սարոյանի ստեղծագործության կառուցվածքային և բովանդակային առանձնահատկությունները։ «Հայը և հայը» պատմվածքում առանձնացվում է կառուցվածքային հետևյալ դրվագները՝ պատմվածքի գաղափարական արտահայտման խտացումը վերնագրում, անհայրենիք մնացած հայի կյանքի պատկերների կերտում, կերպարների հոգեկերտվածքի ամբողջացում։ Առանձին հետազոտություն է կատարվել բնագրի ուսումնասիրման գործում, քանզի կարևոր է բնագրի և թարգմանության փոխադարձ կախվածությունը, բառաիմաստային տարբերությունների դիտարկումը։ Հեղինակը եզրահանգում է, որ Վիլյամ Սարոյանի պատմվածքում առկա են պատկերային համադրումները, խորը հոգեբանականությունը և գեղարվեստական մտածողության ռեալիստական բնույթը։

ՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆԻ «ՀԱՅԸ ԵՎ ՀԱՅԸ» ՊԱՏՄՎԱԾՔԻ ԿԱՌՈԻՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ԵՎ ԲՈՎԱՆԴԱԿԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ20-րդ դարի ամերիկյան գրականության հայազգի ականավոր գրող Վիլյամ Սարոյանը, լինելովամերիկյան հասարակության ներկայացուցիչներից մեկը, իր ստեղծագործություններում (անգամ անգլերեն ստեղծագործելով) պարզ ձևակերպումներով արտահայտում է իր տածած մեծ սերն ու սրտացավությունն իր հայրենիքի՝ Հայաստանի նկատմամբ։ Նրա պատմվածքներում հայրենիքի գաղափարն ունրա դարավոր ավանդույթները պահպանող մարդկանց կերպարները հակադրվում են ապրելակերպիչափանիշներին։ Հատկապես աչքի են ընկնում նրա` հերոսների բարոյահոգեբանական ներաշխարհըներկայացնելու յուրովի արտահայտչամիջոցները, որոնք առավել մանրամասն կարելի է ուսումնասիրել«Հայը և հայը» պատմվածքում։ Կառուցվածքային առումով ստեղծագործությունն առանձնանում է դեռևս վերնագրից։ Այն հատուկվերնագրելով «Հայը և հայը» և ոչ թե «Երկու հայ», «Հայերի անակնկալ հանդիպում…» կամ մեկ այլտարբերակով՝ հեղինակը միաժամանակ տարանջատում և մեկտեղում է «հայ»-ի գաղափարը։ Նաառաջ է բերում միջավայրի պայմաններին հարմարվելու՝ անգամ նույնանալու, բայց և միաժամանակ իրեսը՝ հայի հայկականությունը չկորցնելու գաղափարը։ Հայի տեսակին վերագրում է հայրենակցին հեռվից հեռու զգալու հատկությունը։ Սարոյանը ցույց է տալիս, որ հայը հային անբացատրելի կերպովտարբերում ու ճանաչում է բոլոր բարձր ու ծուռ քիթ, խորադիր աչք, խիտ գանգուրներ ունեցող մյուսմարդկանցից, նույնիսկ այն դեպքում, եթե նրանցից մեկի հագուստն ամերիկացու է ու դեմքին մի ամբողջ Ամերիկա է կրում։ Հայի նկարագրի երկվությունը պատմվածքում նույնպես նկատվում է, երբ «մեր զարմանալի ցեղը»Սարոյանը նկարագրում է միայն արտաքինով՝ ասես, ի ցույց դնելով մեր արտաքին «անբարեմասնությունները»՝ թուխ դեմք, բարձր ու ծուռ քիթ, թանձր ու խիտ գանգուր, խորադիր աչքեր։ Բայց այս նկարագրի կողքին նա նաև պատմվածքի մյուս հատվածում արտահայտում է հայի կյանքով լեցուն և կյանքից կառչելու բնությունը. «…Եվ հայոց մեր շարժուձևը, որ այնքան բան է ասում, ծնկներին խփելն ուծիծաղից պայթելը. և կյանքի ու մեծ-մեծ գաղափարների ծաղրը. և հայերեն բառը, նայվածքը, ժպիտը.և այս ամենի միջից տարիներ են թավալվել, թեև քաղաքները կործանվել, հայրերը, եղբայրներն ու զավակները՝ սպանվել, վայրերը՝ մոռացվել, երազները՝ փշրվել, և հոգիները ոխից սևացել են»։ Պատմվածքում Սարոյանը, զարգացնելով և հարստացնելով պատումի ձևը, երկու հայրենակիցների արտասովոր հանդիպումը նկարագրելիս բարձրաձայնում է իր ներքին մենախոսությունը, միաժամանակ այդ մենախոսությունը դարձնելով զրույց ընթերցողի հետ, իսկ վերջում այս զրույցն էլ ավելիզարգանալով դառնում է կոչ՝ ուղղված ողջ աշխարհին, կոչ-հիշեցում հայոց Ցեղասպանության մասին։ Այստեղ հեղինակը հանդես է գալիս հայերին վերացնելու հրամանով, որը ոչ այլ ինչ է, քան բառախաղ՝ցույց տալու և ավելի ընդգծելու հայերին իսպառ ոչնչացնելու գաղափարի անհնարինությունը, ինչըպատմվածքի գլխավոր նպատակն է։ Ընթերցողի հետ զրույցում, երբ անկեղծանում է՝ ասելով, որ ճամփա էր ընկել Հայաստանը գտնելու,Սարոյանը սկզբում ցավով խոստովանում և հայտարարում է, որ այնուամենայնիվ, Հայաստան չկա։ Եվընթերցողն էլ, ակամայից ընդունելով այս տեսակետը, համոզվում է, որ իսկապես. «Փոքր Ասիայում կամի փոքր հողակտոր, այնտեղ հովիտներ են, լեռներ, լճեր ու քաղաքներ, որ լավ լեռներ ու քաղաքներ են,աշխարհի ուրիշ վայրերից պակաս չեն, բայց Հայաստանն այդ չէ, և որ Հայաստան չկա։ Կան միայնմարդիկ, որ այս աշխարհում ապրում են` որպես իրենց երկրում»։ Ու հեղինակն իր իսկ ճշմարտանմանայս պնդումը համամարդկայնացնում է՝ հայրենիքների գոյություն չունենալը մյուս երկրներին ևս վերագրելով. «…Եվ Ամերիկա էլ չկա, Անգլիա էլ չկա, Ֆրանսիա էլ չկա, Իտալիա էլ չկա, միայն մարդկանցերկիրը կա, պարոնա'յք»։ Այս փոքրիկ համեմատության նշանը դնելով Հայաստանի և մեծ պետությունների միջև՝ նա, ասես, հանգստություն ու վստահություն է ներշնչում հայ ընթերցողին, որ վերջինս իրենանհայրենիք ու անտուն չզգա, այլ վստահ լինի, որ մյուս բոլոր երկրներն ու ազգերն էլ իրեն նման են։ Եվ քանի դեռ հայը և հայը հանդիպում են աշխարհի մի ծայրում, ուրեմն ամեն մի երկրում էլ կարելի էհայրենիք ստեղծել։ Համեմատությունների շարքը շարունակելով՝ Սարոյանը նույնիսկ անդրադառնում է մանրուք թվացող պարզ երևույթներին և անգամ դրանցում է գտնում հայի էության արտահայտությունը։ Oրինակ՝երբ գարեջրատանն անհամ գարեջուր են մատուցում, նա նշում է, որ իր համար միևնույն է նույնիսկգարեջրի անհամությունը. «Դուք անգամ չեք պատկերացնի, թե որքան լավ է հայի հանդիպումը միուրիշ հայի հետ՝ աշխարհի կորած-մոլորած մի անկյունում, այն էլ գարեջրատանը, մի տեղ, ուր մարդիկխմում են։ Մե՛զ ինչ, թե գարեջուրն անհամ է, և մե՛զ ինչ անգամ բռնապետությունը։ Դրանք այդպես ենու այդպես էլ պիտի լինեն։ Աշխարհում կան բաներ, որ փոխելն անկարելի է»։ Մենք հակված ենք ենթադրելու, որ հեղինակն այս համեմատությունը նշում է ռուսական (քանի որհանդիպումը Ռուսաստանում էր) կամ ամերիկյան անհոգ, օրվա հաճույքներով ապրող մարդկանց սովորությունները հակադրելու հայերին բնորոշ հոգսաշատությանը և համակերպվող բնությանը։ Այսինքն՝ հեղինակը պատմվածքի ամեն հատվածում փոխաբերությունների միջոցով ներկայացնում է հայիէության տարբեր ենթաշերտերը։ Մյուս կողմից, Սարոյանը պատմվածքում բացահայտում է ինքն իրեն ոչ միայն որպես հայրենասերմի հերոս, այլ նաև որպես Վիլյամ Սարոյան անհատ, ով թեև ամբողջ կյանքն ապրել է Ամերիկայում,բայց իրեն համարում է «օտար աշխարհի մեջ մի օտարական»։ Այս տեսանկյունից է կերտված ամերիկյան կյանքի ու կենսակերպի թոհուբոհում ձևավորված հեղինակի կերպարը, որն իրականում համապատասխանում էր Վիլյամ Սարոյանի մարդ տեսակին։ Նա այն ամերիկահայ մարդն է, ով սիրում է Մուշը՝իր հոր երիտասարդության քաղաքը, ուր երբեք չի եղել ու չի էլ տեսել։ Լոկ արյան կանչն էր, որստիպում էր սիրել նրան այդ հեռավոր, չտեսնված, բայց հոգուն այնքա՜ն հարազատ քաղաքը։ Նույնիսկ Սարոյանի ստեղծագործությունը չուսումնասիրած մարդկանց կարող են քաջածանոթլինել պատմվածքի վերջին տողերը, երբ հեղինակն ասում է. «Կուզենայի աշխարհիս երեսին տեսնել միուժ, որ խաթարել կարենար այս ցեղը, կոդակ ու հպարտ մարդկանց այս ցեղը, որի պատմությունըպատմված, բոլոր կռիվները մղված ու տանուլ են տրված, որի շինությունները խորտակված, գրքերըչընթերցված ու երգերը լռած են…»։ Եվս մեկ անգամ դիմելով համեմատության մեթոդին, կողք կողքիդնելով հայերի տարած կորուստներն ու զրկանքները, դրանց հետևանքներն ու դեռ ապրել կարողանալու հպարտությունը՝ Սարոյանը բարձրաձայնում է աշխարհի առաջ, որ այս ցեղը չի խաթարվում։ Եղեռնի բարձրաձայնման գաղափարը պատմվածքի հենց սկզբից էլ արտացոլվում է. ընթերցողըմտովի հասկանում է, թե ինչի արդյունքում է հեղինակը հայտնվել օտար երկրում, թե ինչպես է, որ Սարոյանն իր երկրի քաղաքներից մեկը չի տեսել, բայց փափագում է գոնե լսել նրա մասին։ Սակայն 1915թ. մասին վկայությունը նա տալիս է պատմվածքի ամենավերջին հատվածում։ Հեղինակը հայերին նորից վերացնելու կոչ անելով և հակադարձելով իր իրական ցանկություններնիր խոսքին՝ էլ ավելի է ուզում ընդգծել այն միտքը, որ վատագույն դեպքում հայը ևս մի Եղեռնից էլ ուժկգտնի վերապրելու։ Իր խոսքերի և դրանց տակ թաքնված իրական մտքերի ու ցանկությունների հակադրության միջոցով է, որ գրողն ընդգծում է երկրիս անցյալի կորուստների, ներկայի ունեցած կարոտի և ապագայի երազանքների ամբողջականությունը։ Սարոյանը պատմվածքի բովանդակության մեջ ընդգծում է հայի այն կենսուրախ բնությունը, որիշնորհիվ Եղեռնից քսան տարի անց երկու հայ, երբ օտար երկրներում դեգերելիս հանդիպել են իրար,ծիծաղել են միմյանց հանդիպելու գերագույն երջանկությունից։ Այսպիսով, Վիլյամ Սարոյանը, իր ստեղծագործություններում հարստացնելով պատմվածքի ժանրըսոցիալ-հոգեբանական հիմնախնդիրներով, ողջ կյանքի ընթացքում ապրելով և ստեղծագործելովհայրենիքից հեռու, առավել ևս՝ ոչ թե հայոց լեզվով, այլ անգլերենով, իր «Հայը և հայը» պատմվածքումկարողացել է ներկայացնել հայ ժողովրդի հայրենասիրական գաղափարները։ Կառուցվածքային առումով հարստացնելով պատումի ձևերը՝ կարողացել է փոքրածավալ այսպատմվածքում հերոսի կյանքի, առաջին հայացքից սովորական թվացող մի միջադեպի պարզ նկարագրությամբ արտահայտել մի ողջ ազգի նկարագիր ու հոգեկերտվածք, բարձրաձայնել հայոց Ցեղասպանության մասին և բառախաղի նմանվող կոչեր հնչեցնելով՝ ցույց տալ հայ ազգի հպարտությանև ուժի համեմատականը։ Պատմվածքի ժանրային տեսանկյունից նաև արտացոլված են գեղարվեստական հերոսի կյանքի էական կողմերը, որը պատմվածքում գլխավորապես հայրենիքի հանդեպ տածածկարոտի ու սիրո արտահայտումն է։ Լիլիթ ՀարությունյանՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆԻ «ՀԱՅԸ ԵՎ ՀԱՅԸ» ՊԱՏՄՎԱԾՔԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ԵՎ ԲՈՎԱՆԴԱԿԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ զրույց ընթերցողի հետ, ներքին մենախոսություն, իրական մտքեր ու ցանկությունների հակադրություն։

example1269

example1269

Անհատի պաշտամունքի տարիներին անհիմն բռնադատված մտավորականներից է Կարեն Միքայելյանը։ Գրականագիտության մեջ շատ քիչ է խոսվել արձակագրի մասին, իսկ նրա ստեղծագործությունները ուսումնասիրությունների.գրեթե.չեն.արժանացել։ Միքայելյանի.ստեղծագործությունները, ժամանակի խորը կնիքն իրենց վրա կրելով, մի կողմից՝ պատկերում են հայոց ծանր վիճակը, նոր մարդու ձևավորումն ու քաղաքական հետապնդումները, մյուս կողմից էլ` սփյուռքահայության օտարացող բարքերը և հայ մարդու գերագույն բաղձանքը` հզոր հայրենիք ունենալու երազանքը։

Կարեն (Գերասիմ) Սարգիս Միքայելյանը (ապրիլի 27, 1883 - դեկտեմբերի 13, 1941) անհատական ​​երկրպագության տարիներին անհիմն բռնադատված մտավորականներից մեկն էր։ Այն կազմող 12 պատմությունները վերցված են նախորդ հավաքածուներից։ Նրա շատ գործեր տպագրվում են, իսկ շատերն էլ դեռ տպագրված չեն («Երբ ես խելագարվեցի» քաղաքական հալածանքների ենթարկած վեպը (1927), «Անմահություն» պատմվածքների ժողովածու (1941))։ Արձակագրի մասին գրականության մեջ շատ քիչ բան է ասվել, և նրա գործերը գրեթե չեն ուսումնասիրվել։ Միքայելյանը քաջածանոթ էր իր նախորդների գրական ներդրումներին, որոնցից ժառանգել էր հակիրճ, հակիրճ պատմողական ոճը, ճշգրիտ, միանշանակ, պարզ բառը։ Հատկապես ուշագրավ են նրա քնարական պատմությունները («Ձմեռային երեկո», «Էրֆուրտի ծրագիր», «Վարդանանց պատերազմ», «Սաքուլիխումբ», «Առաջին վիշտը», «Կեցցեն հաղթողները», «Վրեժ» և այլն), որտեղ հաջորդ դեպի բնության հոյակապ պատկերներ Ներկայացված են մարդկային մտավոր փորձի զուգահեռները ՝ սեր, ատելություն, հիասթափություն, հույզ և կարոտ։ Միքայելյանի ստեղծագործություններում բանաստեղծական շունչը, անխնա տխրությունն առանց ավելորդ ցնցումների, ավելի շատ ասվածի մեջ թաքնված անասելի իրականությունը, ինչպես նաև ամենօրյա անտարբերության անսովոր հմայքը `զգուշորեն թաքնված սովորականի մեջ, որոնք գրողի տաղանդն են, նուրբ ոգին և քնարական- փիլիսոփայական բանասիրություն։ Հետաքրքիր ու գրավիչ է Կ. Միքայելյանի գրելու ոճը։ Դա անկեղծություն է ներշնչում։ Դա երբեմն տեղի է ունենում զրույցի, ունկնդրի, երկխոսության միջոցով, երբեմն հեղինակի հիշողությունների միջոցով կամ քողարկված, կարծես երրորդ անձի տեսանկյունից։ Այս ձևերից յուրաքանչյուրն ունի իր գրավչությունը, այն համապատասխանում է ընտրված թեմային ՝ այն դարձնելով մատչելի, դարձնելով այն պարզ և ազնիվ։ Ողբերգությունը միշտ անբաժանելի է մարդկային հասարակությունից, բայց դրա իրագործումը Միքայելյանի ստեղծած տարբեր հերոսների մեջ է։ Դրա մեջ թաքնված է կյանքի հարցը, առանց որի հակասություններ չէին լինի, ուստի կյանքը կդադարի գոյություն ունենալ։ Մի շարք պատմություններ պատկերում են քաղաքաբնակների կյանքը, փողի գերակայությունը, ամենօրյա պայքարը անարդար աշխարհի դեմ, որտեղ ամեն ինչ խորթ է մարդկային ազնիվ հոգու համար, և մարդկային անմարդկայնությունը բերում է կործանման։ «Հացթուխ Սիմոնը» պատմվածքում հենց այդ համր անտարբերությունն է չարիք և ատելություն սերմանում ձախողողի մոտ։ Նա գնաց քաղաք ՝ փնտրելով հեշտ փող և անվտանգություն, տեղափոխեց իր ընտանիքը, բայց չդիմանալով նոր պայմաններին ՝ կինը և երեխաները մահացան և մահացան։ Համոզված լինելով, որ քաղաքը մեղավոր է, նա գնաց այլուր և փորձեց հարմարվել ճակատագրին, նա ապրում էր առանց բողոքելու։ Իր կյանքի մայրամուտին, երբ նա հիվանդ էր, սոված ու անօգնական, նա սխալվեց ՝ մտածելով, որ «ոչ բոլորն են երջանիկ լինելու իմ աշխարհում, այդ դեպքում նույնիսկ իմ աշխարհը աշխարհ չի լինի» [1, էջ. 20]։ Գուցե Սիմոնը համոզված լիներ դրանում, եթե շրջապատողների անտարբերությունը չփոխեր նրա վերաբերմունքը կյանքի ու ճակատագրի հանդեպ։ Բոլորը կարծում էին, որ «ճակատագիրն այդպիսին է»։ «Վաղը նա կընկնի և կմահանա», - և առանց կարեկցանքի և ափսոսանքի, կասեն լիարժեք և անվտանգ մարդիկ։ «Ինչու՞ նա մահացավ։ Նա չէր կարող ապրել, նա մահացավ», քանի որ ոչ բոլորը կարող են ապրել։ Իր կյանքի ընթացքում բարի, հեզ ու խոնարհ հացթուխը դառնում է ըմբոստ մարդ ՝ մահանալով անտարբերությունից և արհամարհանքից առաջ։ Հեղինակը փորձում է շեշտը դնել անտարբերության վրա ՝ գտնելով, որ դրանցից են ծնվում աշխարհի ամենամեծ չարիքները։ Մարդիկ պետք է բարի լինեն միմյանց նկատմամբ, հատկապես տարեցներն ու հիվանդները, ովքեր դրա կարիքը ավելի շատ ունեն։ Նման բարդ հոգեբանական ապրումները ներկայացված են Միքայելյանի գրեթե բոլոր պատմվածքներում։ Նրա հերոսներն ավելի շատ մտածում են, մտածում, վշտանում իրենց հիշողությունների ծանր ապրումների համար («Վրեժ», «Հեկազբաջին», «Վարդանանց պատերազմ», «Ձմեռային երեկո» և այլն), քան գործել, ինչ-որ բան անել։ Բեռնակիր Վարդանի կյանքը այլ կերպ է ընթանում։ Նա դժգոհ էր։ «Մենք մեր կյանքին այնքան տեր չենք, որքան շունը կամ կատուն» [6, էջ. 43]։ Նա դեմ է կյանքի հարվածներին, համաձայն չէ իր ընկերոջ ասածի հետ. «Գուցե սա՞ է մեր ճակատագիրը»։ Առաջ անցնելով հացթուխ Սիմոնից ՝ Վարդանը գտնում է իր տեղը կյանքում։ Theամանակի գրականության խնդիրն էր պատկերել նոր մարդուն, իրավունքներին տիրապետող անհատին։ Միքայելյանը մի շարք գործեր ունի, որոնց հերոսները այդ կերպարանափոխված մարդիկ են։ Լինելով ակտիվ հասարակական գործիչ ՝ նա քաջատեղյակ էր սովետական ​​երկիր ստեղծելու դժվարություններին, գրեթե համոզված էր, որ կբացի թարմ, ցավոտ ակոս հայ ժողովրդի ճակատագրի մեջ։ Խղճուկ հայրենիքի ողբերգական անցյալը, դժվար ներկան և անորոշ ապագան դառնում են այն ազդակները, որոնց հիման վրա ծնվում են հայրենիքի թեմայով աշխատանքները («Հայաստանի քարտեզ», «Անկախ Հայաստան», «Ասա նրանց, որ չանեն մոռանալ գրաբարը »,« Բոլոր ժամանակները »,« Խաղաղության ափերին »,« Նկարը ստվերի տակ »,« Լուսավորիչը »և այլն)։ Արձակագիրը չէր կարող անտարբեր անցնել հայկական ողբերգության, տեղահանության կողքով։ Նա ներկայացնում է օտար ափերում ապրող հայերին, ովքեր ապրում են ֆիզիկապես, բայց նրանց հոգու մեջ դատարկություն կա։ Անցյալի ողբերգությունը ՝ ամայացնելով նրանց հոգիները, ամեն քայլի նման է ուրվականի։ Միքայելյանը ներկայացնում է որպես մոլորված հայերի հոգեկան դժվարությունները որպես հայեր օտար ափերում և երբեմն թվացյալ անհոգ մղձավանջ առանց ավելորդ ուրախության, ամբողջ թշվառությամբ և մռայլությամբ։ Հերոսներից շատերը օտարացած հայեր են, ովքեր շատ չեն տառապում իրենց պատմական հայրենիքը կորցնելու ցավից։ Ոմանք նույնիսկ խուսափում են հայ լինելուց ՝ փորձելով հնարավորինս հեռու մնալ հայրենիքից։ Պատմության Շուշիի հերոսը «Առաքելը» պատերազմում վիրավորվելուց հետո չի վերադառնում հայրենիք, քանի որ, ինչպես ինքն է ասում. «Ես կորցրի՞ իմ էշը, թե՞ գլուխս կկոտրվի»։ [5, էջ. 55]։ «Ինտերնացիոնալիստ» պատմության գործարանային հերոսը գնում է իր հայրենասիրական գաղափարների մեջ։ «Մոռացեք, որ ես հայ եմ» [4, էջ. 56]։ Նա այնքան ուրախ է, որ գտնվում է Հայաստանում պատերազմական վիճակում, որ ստիպված չի լինի մասնակցել աղքատների կազմակերպված դրամահավաքին։ «Բոլոր ժամանակների» պատմության հերոսի քույրը (վերջինս ինչ-որ կերպ փրկվեց կոտորածներից իր երկու դուստրերի հետ ՝ կորցնելով ամուսինն ու երկու երեխաներին), դեռ հավատարիմ իրենց արմատներին, մտահոգված է Հայաստանի և հայերի ճակատագրով։ Նրանց կողքին կան երիտասարդներ, որոնցից շատերը հայերեն չգիտեն։ Նրանք անտարբեր են Հայաստանի նկատմամբ։ Պատմության հերոսը արտահայտում է իր ցավը։ «Գիտե՞ք ինչ է ձուլարան Ամերիկան»։ Այն, ինչ Աբդուլ Համիդը և «իրավահաջորդները» չկարողացան անել հետապնդումների և կոտորածների միջոցով, նրանք կանեն առանց բանտարկության և մի կաթիլ արյան »[4, էջ 82]։ «Էվուլա» և «Նահանջ» պատմությունների հերոսները սփյուռքահայերի օտարացնող սերունդներն են, որոնք իրենց վարվելակարգով, անցյալի հիշողություններով են, և նրանց մտածելակերպի և վարքագծի մեջ նրանք ոչ մի ընդհանուր բան չունեն հայի իրական տիպի հետ, այնպես որ ապագայում դրանք ոչինչ չեն հայոց հայրենիքի համար։ Դրանք ավազի մեջ տաքացած ջրի վերջին կաթիլներն են, որոնց համար հեղինակը հիանալի կյանք է վարում։ Այս ողբերգության հիմքը հայերի տեղահանությունն է, որը, չնայած չի պատկերվում, բայց սերունդների համար այս կյանքի ուղու անմիջական հետևանքն է։ Նախկին սոցիալիստ Արսեն Ռոստոմյանը («Նահանջ») աշխատունակ չէ, առևտուր չունի, գոյատևել է գաղափարական «ընկերների» հաշվին, երբ կորցնում է նրանցից փող ստանալու հույսը, ապրելն անիմաստ է դառնում։ Դա թույլ քայլ կատարողից դեպի մարդասպան կես քայլ է։ «Կոշիկների հաստ եղունգներից կնոջ փափուկ պարանոցը ճզմելը» [6, էջ. 72] կարծես փորձում է խեղդել նրա անցյալի «փափուկ» կյանքը և դատարկ, անիմաստ ինքնուրույն գոյությունը։ «Էվուլա» պատմության հերոսը ապրում է միայն համարձակ փիլիսոփայությամբ։ «Այս աշխարհը ocոչաղի հրապարակն է» [1, էջ 29]։ Նա սրճարանում հետապնդում է հարբեցողներին, թալանում նրանց ու անզգուշորեն հեռանում։ Արտասահմանյան ափերում ապրողներից ոմանք փափագում էին Հայաստանի հզորացումը և զարգացումը («Խաղաղ օվկիանոսի ափին», «Միսիսիպի գետի պղտոր ջրերը», «Հայաստանի քարտեզ» և այլն)։ «Անկախ Հայաստան» պատմվածքում հայրենակիցները այնքան հպարտանում են Հայաստանի նորաստեղծ անկախությամբ, որ ամերիկացի լրագրողը նշում է. «Եթե մենք ունենք պետություն և պետական ​​բյուջե, ապա դուք կարող եք վճարել ձեր պարտքերը, ինչ արեց ձեր նախկին կառավարությունը Ամերիկայում»։ [4, էջ. 33]։ Միքայելյանի որոշ հերոսներ յուրահատուկ վերաբերմունք ունեն հայ-թուրքական հարաբերությունների և առհասարակ Հայաստանի ապագայի նկատմամբ («Դատավարության ժամին», «Անկախ Հայաստան», «Հայաստանի քարտեզ»)։ «Դատավարության ժամին» պատմվածքի հերոսները տարաձայնություններ են հայտնում հայ-թուրքական ջարդերի վերաբերյալ։ Հերոսներից մեկը սկսում է «Թուրքը պետք է ոսկի դառնա, մի դիր գրպանդ» կարգախոսից ու կոչ է անում թուրքերի դեմ կռվել ու վրեժ լուծել։ «Դա պետք է կոտորվի երով Տասնամյակներ նրանք ծծում էին մեր արյունը, սեղմում էին մեր ոսկորները։ Եթե ​​դուք պատռեք նրանց յոթնամյա պապիկի ստամոքսը, հայկական հացը և հայկական արյունը դուրս կգան… Հիմա ես հավատարիմ եմ նրանց պապերի ներդրմանը, նրանք շարունակում են իրենց սկսած գործը, հերիք է ինչքան ենք մենք դիմանացել։ Մենք պետք է միավորվենք որպես մարդ և պատասխանենք նրանց իրենց արածով »[1, p. 52]։ Իսկ երիտասարդ ուսուցիչը կարծում է, որ նրանք պետք է ընկերներ լինեն, ոչ թե իրար սպանեն, քանի որ «հայերը տուժեցին, թուրքերը այդ անընդհատ մարտերից։ Ikaամանակի թելադրանքով Միքայելյանը արտահայտում է բոլշեւիկյան գաղափարներ, ուստի վախենալով արտասանել իր իսկ խոսքը ՝ հերոսի բերանով ներկայացնում է թուրքերի դեմ վրեժ լուծելու գաղափարը։ Ամերիկայում հրատարակված հայկական թերթի «Հայաստանի քարտեզ» պատմվածքում, մեկ անգամ եւս տեսնելով ծովից ծով Հայաստանի քարտեզը, նա վրդովված է. «Նման հիմար քարտեզները մեզ միայն մոլորության մեջ են գցում և նյարդայնացնում մեր հարևաններին» [4, p. 27]։ Հեղինակը հորդորում է ապրել ներկայով, չշահարկել անցյալը։ Ք.ա. Հայաստանի գոյություն ունեցող ծովի միջով, որը առասպել է, ցավոք, հայերն ավելի ոգևորված են, քան փոքր, բայց իրական Հայաստանը։ Արձակագիրն իր պատմվածքներում անդրադարձել է նաև հետամնացությանը, ավանդական կյանքի ձևին, սովորույթներին ՝ իրենց բոլոր հմայքով և երբեմն կործանարար հետևանքներով («Հորեղբոր հարսանիք», «Հեկազ բաջին», «Մահակ-Թուման» և այլն)։ Կարեն Միքայելյանի աշխատանքները, մի կողմից կրելով ժամանակի խորը դրոշմը, պատկերում են հայկական աշխատանքի ծանր վիճակը, նոր մարդու ի հայտ գալը և քաղաքական հետապնդումը, մյուս կողմից `Սփյուռքի օտարող պարտքերը, գերագույն ցանկությունը։ ուժեղ հայրենիք ունենալու հայը։ Գրականություն 1. Կարեն Միքայելյան, riրկման հույզերը, Թիֆլիս (Վրաստան), 19072. Կ. Միքայելյան, Ձմեռային երեկո, Մոսկվա, 19123. Կ. Միքայելյան, Գյուղական հեռախոս, Փարիզ, 19264։ Միքայելյան, Գույների պատերազմը, Մոսկվա, 19296. Կ. Միքայելյան, Կեցցե հաղթողները, Երևան, 1961 Տեղեկություններ հեղինակի մասին Նարատ Խաչատրյան Խաչատրյանի մասին - դոցենտ, ՀՊՄՀ դասախոս, էլեկտրոնային փոստ։

example783

example783

Հոդվածում արծարծվում են նախադպրոցականների և դեռահասների կողմից հեռուստագովազդի ընկալման առանձնահատկությունները։ Ներկայացվում են գովազդ ստեղծելու համար օգտագործվող զանազան հոգեբանական հնարքներ, որոնց պահանջները երեխաների համար նախատեսված գովազդների դեպքում կտրուկ մեծանում են։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ գովազդին առավելապես հավատում են նախադպրոցականները, իսկ տարիքի աճին զուգընթաց հավատալու գործոնն էապես նվազում է։

ԳՈՎԱԶԴԻ ԴԵՐՆ ՈՒ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԵՌԱՀԱՍԻ ԱՌՕՐՅԱՅՈՒՄԱմեն օր հազարավոր գովազդային բնույթ կրող հայտարարություններ են թափանցում մեր գիտակցություն։ Դրանց թիվն օրեցօր աճում է. գովազդի հանդիպում ենք ամենուր` տանը, փողոցում, ավտոմեքենայում, աշխատավայրում, համացանցում և այլուր, այսինքն` դրանից խուսափելն անհնար է։ Այն մնում է ապրանքի առաջխաղացման և տարածման ամենաարդյունավետ միջոցը։ Պետք է նշել, որգովազդն ինքնին՝ որպես սոցիալական երևույթ, չի կարող դիտարկվել մշակույթի սահմաններից դուրս.այն որպես բաղադրամաս մտնում է լայն սոցիալական երևույթի մեջ, որը մենք անվանում ենք մշակույթ։ Եվ քանի որ մշակույթն իր հերթին սոցիալական իրականության վերաիմաստավորման մակարդակ է, գովազդը ևս դառնում է այդ իրականության շերտ։ Երեխաները համարվում են հասարակության խոցելի խմբերից, ինչը նշանակում է, որ երեխաներիև դեռահասների կողմից գովազդի ընկալումն էականորեն տարբերվում է չափահասների ընկալումից։ Հիմնական հոգեբանական առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ դեռահասներն ու երեխաներնառավել դյուրահավատ են և շուտ համոզվող, ուստի նույնիսկ ամենաթույլ գովազդը կարող է մեծ ազդեցություն թողնել նրանց վրա։ Հատկապես մեծ է դրա ազդեցությունը երեխաների հոգեբանությանվրա, քանի որ հասուն մարդկանց նման նրանք ունակ չեն արդյունավետ կառավարել կողմնակի ազդեցությունը, հայացքներին և բարոյական չափանիշներին տրվելու գայթակղությունը։ Սա նշանակում է,որ նրանց համար նախատեսված գովազդային հոլովակները պետք է կառուցվեն առավել ուշադրությամբ՝ հաշվի առնելով հոգեբանական ցանկացած նախապայման։ Գովազդ ստեղծելու համար օգտագործվում են զանազան հոգեբանական հնարքներ, ինչպիսիք ենապրանքի` որպես բրենդի ճանաչումը, գունային մարտավարությունը, շրջանառության հաճախականությունը, թիրախային խմբի ընտրությունը, դիպուկ և տեղին կարգախոսի գործածումը և այլն, իսկերեխաների համար նախատեսված գովազդների դեպքում այդ պահանջները կտրուկ մեծանում են։ Երեխաներն ուշադրություն են դարձնում ոչ թե գովազդվող ապրանքին, այլ այնպիսի կառուցվածքայինառանձնահատկությունների, ինչպիսիք են երաժշտությունը, հումորը և կլանող սյուժեն։ Երեխաների զարգացման ընթացքն ուղեկցվում է անհավանական նրբություններով, և մանկության յուրաքանչյուր փուլում բնորոշ է տարիքային հատուկ զգայունությունը շրջապատող աշխարհիհանդեպ։ Մի փուլում երեխան մեծ ուշադրություն է դարձնում երևույթի մի կողմին, հաջորդ փուլերում՝մեկ այլ, որը մինչ այդ իր համար ոչ մի հետաքրքրություն չէր ներկայացրել։ Տարիքային առանձնահատկություններից է այն, որ, օրինակ, կյանքի երկրորդ-երրորդ տարում երեխան հեշտ և արագ է տիրապետում լեզվին այն պատճառով, որ այդ տարիքում նա առավել զգայուն է լինգվիստիկ երևույթների հանդեպ, իսկ նախադպրոցականներն առավել զգայուն են խոսքի ձայնային ազգակների նկատմամբ։ Հաշվի պետք է առնել նաև այն, որ կան աջ, ձախ և խառը տիպի կիսագնդային մտածելակերպիերեխաներ։ Այս երեք խմբերի մեջ կան ընկալման էական տարբերություններ, քանի որ տարբեր եննրանց ինչպես գունային և պատկերային ընկալումները, այնպես էլ հիշողությունը, երևակայությունը ևմտածելակերպը։ Երեխաների համար նախատեսված գովազդը հիմնականում կառուցվում է առանցհաշվի առնելու նրանց տարիքային ու անհատական տարբերությունները, մինչդեռ ոչ կոռեկտ գովազդիդիտումը կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ նրանց հոգեբանական և ֆիզիկական առողջությանհամար, ինչը կարող է արտահայտվել դեպրեսիայով, նևրոզով, ագրեսիայի դրսևորմամբ և այլն։ Այս ամենը ենթադրում է, որ գովազդը ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի է մտնում հասարակական կյանք՝ դրանով կառավարելով մարդուն թե՛ գիտակցական թե՛ անգիտակցական մակարդակներում։ Բացի այդ, այն մտնում է տնտեսական հետաքրքրության շրջանակների մեջ և սպառողին ենթարկում համապատասխան չափանիշների։ Ս. Գ. Կարա-Մուրզան նշում է, որ հեռուստագովազդի կարևորագույն կողմերից է այն, որ այնապահովում է ընկալումը պասիվ պայմաններում։ Նրա կարծիքով՝ տեքստի, պատկերի և երաժշտության համակցումը տան մթնոլորտի հետ զուգակցված, բերում են խաղաղություն, հանգստություն,իջեցնում ինֆորմացիայի ընկալման մտավոր ակտիվությունը և քննադատելիությունը1։ 1 Տե՛ս Лебедев-Любимов А., Психология рекламы, Санкт-Петербург, 2002, էջ 368։ Որոշ հեղինակներ ուշադրություն են դարձնում գովազդի էթիկական կողմին։ Ե. Յ. Մալիշևը նշումէ, որ թանկ ապրանքների, սննդի, շքեղ իրերի գովազդը, որոնք անհասանելի են հասարակության լայնզանգվածներին, հանգեցնում են բացասական հուզական ազդեցության։ Ժամանակակից գովազդումհաճախ հանդիպում ենք այնպիսի տարրերի, որոնց մասին, էթիկայի կանոնների համաձայն, չպետք էբարձրաձայնվեն։ Իսկ նման սյուժեների հաճախակի շրջանառությունը հեռուստադիտողի մոտ կարող էհանգեցնել հոգնեցուցիչ վիճակի։ Հեռուստատեսության ընդհանուր հոգեբանական պատկերն ինքնինանհավասարակշռություն է առաջացնում հասարակական հարաբերություններում և ազդում մարդկանց առողջական խնդիրների վրա։ Ուստի տեղին կլինի շեշտել, որ բաց թողնելով մարդկանց հուզական մեխանիզմները, գովազդն, ըստ էության, ձևավորում է ժամանակակից մարդուն։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ գովազդին առավելապես հավատում են նախադպրոցականները, իսկտարիքի աճին զուգընթաց հավատալու գործոնն էապես նվազում է։ Երեխաների շրջանում ամենաազդեցիկը համարվում են սննդի, ըմպելիքների և խաղալիքների գովազդները։ Ամեն օր մենք բախվում ենք տարաբնույթ գովազդների, որոնցից մի քանիսն են գրավում մերուշադրությունը։ Դա կապված է ոչ միայն դիզայնի և ձևավորման, այլև սպառողի հոգեֆիզիոլոգիականև հոգեբանական հատկանիշների հետ, ուստի գովազդն ուշադրություն է գրավում միայն այն դեպքում,երբ դրանում համակցվում են սպառողի հետաքրքրությունները, մոտիվացիոն հատկությունները ևպահանջները։ Գովազդ կառուցելիս պետք է հաշվի առնել սպառողի վերոնշյալ որակները։ Դա օգնում էհասկանալ, թե ինչ մեթոդով են տարատեսակ ապրանքները և ծառայությունները համապատասխանում սպառողի նպատակներին։ Բացի այդ, նախկին փորձը ևս մեծ նշանակություն ունի սպառողի վրա,քանի որ նա առաջին հերթին գովազդում առանձնացնում է իրեն ծանոթ նյութը, որը հիմնականումկրկնվում է տվյալ ապրանքատեսակի բոլոր գովազդներում, ուստի մի քանի կադրը բավական է, որմարդը հասկանա, թե ո՞ր գովազդի մասին է խոսքը։ Այս մեթոդը գործում է ինչպես մեծահասակների,այնպես էլ երեխաների դեպքում։ Սովորաբար առանձնացնում են հեռուստագովազդի մի քանի տարբերակ՝ հաղորդումների հովանավորում, լոգոյի տեղադրում էկրանին, վազող տողով և այլն, բայց ամենաներազդողը համարվում էգովազդային հոլովակը, քանի որ այն օժտված է բարձր հուզականությամբ։ Էմոցիաները միշտ սուբյեկտիվ են. գովազդային հոլովակ դիտելիս ոչ միայն տեսնում ենք գովազդային ինֆորմացիան, այլևանկախ մեր կամքից, ինֆորմացիան անց ենք կանցնում մեր միջով և հուզական առումով վերապրումէկրանի վրա տեղի ունեցողը1։ Էմոցիաները տարբեր են՝ սեր, ուրախություն, երջանկություն, զարմանք, թախիծ, տառապանք,վախ, բարկություն, զզվանք, արհամարհանք և այլն, որոնք տարբեր կերպ են արտահայտվում՝ պայմանավորված մարդու անհատական առանձնահատկություններով։ Օրինակ՝ վախի զգացումը երկու տարբեր մարդկանց մոտ տարբեր կերպ է դրսևորվում։ Գոյություն ունի «էմոցիոնալ հիշողություն» հասկացությունը, որը, հիշողության մյուս տեսակների համեմատ, առավել ուժեղ է ազդում որոշումների ընդունման վրա, տվյալ դեպքում՝ ապրանքի գնման կամ ծառայությունից օգտվելու վարքի վրա։ Մասնագետները կարծում են, որ ապրանքի հանդեպ դրական վերաբերմունքը կախված է գովազդի հանդեպվերաբերմունքից, այսինքն՝ եթե գովազդի հանդեպ վերաբերմունքը դրական է, այն դրական կլինի նաևապրանքի հանդեպ։ Մարդը չի փորձում հիշել այն ինֆորմացիան, որն առաջացնում է բացասականհույզեր։ Եթե գովազդն առաջացնում է վախի, տհաճության զգացողություն, այն կանգնեցնում է ապրանքի եկամուտը և ընդհակառակը, եթե թույլ է տալիս ազատվել տհաճ զգացողություններից, սկսում էպահանջարկ վայելել2։ Երեխաները, որպես կանոն, բոլոր տեսակի գովազդներից ամենալավն ընկալում են հեռուստագովազդը, որն առանձնանում է գունեղությամբ, հումորով, հերոսների մասնակցությամբ, գրավիչ սյուժեներով և այլն։ Երեխաների համար նախատեսված գովազդները տարբերվում են մյուս գովազդներիցմի շարք յուրօրինակ հատկանիշներով։ Հատկապես առաջին տարիներին երեխաներն ունենում են վատկենտրոնացվածություն և ունակ չեն ինչ-որ բանով երկար զբաղվելու։ Գովազդային հոլովակներնիրենց կարճ սյուժեով՝ 20-30 վայրկյան, լիովին համապատասխանում են այդ պահանջներին, բացի այդ,նրանք վառ են, ազդեցիկ, ինչը միանշանակորեն գրավում է երեխայի ուշադրությունը։ Շատ երիտասարդ ծնողների պնդմամբ՝ իրենց երեխաները, ովքեր նույնիսկ խոսել չգիտեն, հաճախ իրենց ուշադրությունը հրավիրում են գովազդի վրա, մինչդեռ հաղորդումների հանդեպ մնում են անտարբեր3։ Երեխաների համար նախատեսված գովազդներն չնայած առանձնանում են իրենց վառ և գունեղսյուժեներով, մինչդեռ հաղորդավարները չեն փորձում օգտագործել հատուկ տեխնոլոգիաներ, քանիոր, ըստ մարքեթոլոգների, նման մանիպուլյացիաներն իմաստ չունեն։ Երեխաները, որոնք չգիտեն խոսել, չեն կարող ծնողներին հասկացնել, որ իրենց համար գնեն տվյալ ապրանքը։ Ապրանքների շրջանակը, որոնք երեխաները գնում են առանց ծնողից գումար խնդրելու և իրենց հաշվին, բավական նեղ է1 Տե՛ս Божович Л., Личность и ее формирование в детском возрасте, Москва, 1968, էջ 464։ 2 Տե՛ս Мокшанцев Р., Психология рекламы. Учебное пособие, Москва, 2009, էջ 44։ 3 Տե՛ս Сергиенко Е., Лебедева Е., Прусакова О., Модель психического в онтогенезе человека. Москва, 2009, էջ 415։ (շոկոլադ, մաստակ, հյութ, պաղպաղակ, քաղցրեղեն և այլն), քան երեխաների համար նախատեսվածապրանքներն ընդհանրապես. ուստի, գոյություն ունի գովազդի խումբ, որն առաջին հերթին նախատեսված է երեխաների համար, ապա նրանց ծնողների։ Մի շարք հեղինակների կարծիքով՝ մինչև 5-6 տարեկան երեխաներն առավել վատ են ընկալումբացասական էմոցիաները, քան դրականը։ Եվ քանի որ դրական էմոցիաներն առավել ազդեցիկ են,երեխաներին ուղղված գովազդների մեծամասնությունը կառուցված է դրական էմոցիոնալ սյուժեով։ Ըստ Օ. Պարուսակովի և Ե. Լեբեդևի՝ միայն վեց տարեկանում է նորմալ զարգացող երեխան սկսումլրիվ տարբերել հեռուստաէկրանի հերոսների դրական և բացասական էմոցիաները1։ Երեխաների համար նախատեսված գովազդային հոլովակներում հաճախ օգտագործվում ենարդեն ծանոթ հերոսների կերպարներ, որոնք առաջացնում են դրական էմոցիաներ և ասոցիացիաներ։ Գովազդն օգնում է երեխային իր հասակակիցների հետ մնալու նույն մակարդակի վրա՝ խոսելու նույնթեմայի շուրջ, տեղեկանալու նոր արտադրանքի մասին, հետ չմնալու իրենց համար նախատեսվածխաղերից և այլն։ Այս ամենն անհրաժեշտ է երեխային իր հասակակիցների շրջանում վարկանիշըպահելու և ընդհանուր քննարկումներին մասնակցելու համար։ Ընդունված է համարել, որ երեխաներիհամար ինչ-որ բան գնել-չգնելու որոշում կայացնում են ծնողները, սակայն, կարծում եմ, մեր օրերումերեխաները ոչ միայն իրենք են որոշում, թե ինչ պետք է գնեն ծնողներն իրենց համար, այլև որոշակիորեն ազդում են ծնողների վրա՝ գնելու հատկապես գովազդվող այս կամ այն արտադրանքը։ Չնայած գովազդն ունենում է նաև դրական ազդեցություն, քանի որ զարգացնում է երեխայի հիշողությունը, օգնում երեխային կողմնորոշվելու գովազդվող բազում ապրանքների մեջ, թե հատկապեսորն է ինքը ցանկանում, գովազդից բխող բացասական հետևանքներն ավելի նկատելի են, քան դրականները։ Գովազդվող ապրանքների մեծամասնությունը վնասակար է երեխայի օրգանիզմի համար(մաստակներ, գազավորված ըմպելիքներ, արագ սնունդ և այլն)։ Ծնողները հիմնականում դրանք երեխաների համար գնում են՝ գիտակցելով դրանց վնասակարությունը։ Որպես կանոն, ծնողները հիմնականում գնում են առավել հայտնի ընկերությունների արտադրանքը, երեխաներն էլ ցանկանում ենունենալ այն, ինչ ունեն բոլորը, ինչի մասին խոսում են բոլորը, քանի որ չեն ցանկանում տարբերվելիրենց հասակակիցներից։ Դեռահասները, ի տարբերություն առավել փոքրերի, սկսում են ավելի ընդլայնել իրենց հետաքրքրությունների շրջանակը՝ փորձելով նոր արտադրանք, թեկուզ ոչ այնքան հայտնի, և որն իրենք հայտնի կդարձնեն իրենց շրջապատում։ Բացի այդ, գովազդը կարող է առաջացնելագրեսիա, եթե ընդհատի երեխայի սիրելի հաղորդումը կամ մուլտֆիլմը, կամ եթե դրանք ուղղակիորենանհասանելի են երեխային։ Որքան մեծանում է երեխան, այնքան քննադատաբար է սկսում մոտենալ գովազդին։ Բացի այդ,երեխան, ինչպես մեծահասակը, պետք է հասկանա գովազդվող ապրանքի էությունն ու իմաստը դրահամար համապատասխան վերաբերմունք ձևավորելու համար։ Գովազդը հասկանալու համար պետք էունենալ տրամաբանություն, վերլուծող միտք, սակայն գովազդվող բազում ապրանքներից ընտրություն կատարելու համար պետք է նախևառաջ որոշում կայացնելու ունակություն։ Ն. Տալանովան ուսումնասիրել է նախադպրոցական տարիքի երեխաների գովազդի ընկալմանտարիքային դինամիկան և եկել այն եզրահանգման, որ գովազդի ընկալումը տարբեր տարիքի երեխաների մոտ էականորեն տարբերվում է։ Մինչև երեք տարեկան երեխաների համար դժվար է հասկանալհեռուստագովազդի սյուժեն և իմաստը, անգամ եթե այն վերաբերում է մանկական ապրանքներին, քանի որ այդ տարիքում երեխան ի վիճակի է միայն առանձին դրվագներ առանձնացնել՝ առանց ընդհանուր սյուժեն հասկանալու։ Չորս տարեկանում նա արդեն ունակ է պատմելու սյուժեն, բայց, որպես կանոն, չի կարողանում պատմել հերոսների արարքները և այն, թե ինչ է կատարվում գովազդվող հոլովակում։ Միայն հինգ-վեց տարեկանում են երեխաներն սկսում հասկանալ գովազդի ընդհանուր իմաստը,կարողանում տարբերել հերոսների էմոցիաները, բացատրել նրանց պահվածքը։ Արդեն մինչդպրոցական տարիքի երեխան ընդունակ է հասկանալու տեսածի ամբողջական իմաստը, և անհրաժեշտությանդեպքում նույնիսկ քննադատական կարծիք արտահայտել2։ Մի շարք հետազոտություններ ցույց են տվել, որ կրտսեր դպրոցականների մոտ առավել հայտնիեն ըմպելիքների և սննդի, խաղալիքների և խաղերի տարատեսակ գովազդները, այնուհետև՝ սպորտային գովազդները, ինչպես նաև կենդանիների մասնակցությամբ և մուլտֆիլմերի ու մանկական ֆիլմերիգովազդները՝ ըստ հաջորդականության։ Ընդ որում, էական տարբերություն աղջիկների և տղաներիմիջև չկա՝ բացի կենցաղային տեխնիկայի գովազդից, որին ուշադրություն են դարձնում հիմնականումտղաները։ Երեխաների մոտ գովազդի հանդեպ վստահությունը նվազում է՝ ըստ տարիքի աճի։ Նախադպրոցականների 55%-ն անվերապահորեն հավատում է գովազդին։ Կրտսեր դպրոցականների շրջանում,ովքեր քիչ թե շատ գիտակցաբար և քննադատաբար են մոտենում գովազդին, հավատում է 23-30%-ը,1 Տե՛ս Зазыкин В., Психология рекламы. Москва, 1992, էջ 64։ 2 Տե՛ս Авдеева Н., Фоминых Н., Влияние телевизионной рекламы на детей и подростков, 2003,http։ //vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/MEN/REKLAMA1.HTM հղմամբ)։ (հասանելի էիսկ մեծամասնությունը կատեգորիկ չի հավատում։ Դեռահասների բացարձակ մեծամասնությունը չիհավատում գովազդվող հոլովակներին։ Ընդ որում, հարցվածների ծնողների մեծամասնությունը(62,5%) փաստում է, որ լինում են դեպքեր, երբ չեն կարողանում մերժել գնելու այս կամ այն գովազդվող ապրանքը, որի վնասակարության մասին իրենք տեղյակ են, և միայն 37,5%-ն է կարողանում մերժել երեխային, միայն եթե նրա առողջության սպառնացող ապրանքի կամ սննդի մասին է խոսքը։ Մերժում ստանալու դեպքում ծնողների միայն 25%-ն է ագրեսիայի հանդիպում երեխայի կողմից, մյուս75%-ի մեջ ագրեսիա չի հանդիպում։ Բացի այս, անցկացված հետազոտության արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացնելու՝ որքանշատ է երեխան հեռուստացույց դիտում, այնքան հաճախ են նրա բառապաշարում հանդիպում բառերգովազդվող հոլովակներից1։ Հարկ է նշել, որ հեռուստագովազդը, մեր կյանքի անբաժան մաս կազմելով, ունի ինչպես զարգացնող, այնպես էլ վնասակար ազդեցություն, և որի ամենախոցելի թիրախը երեխաներն են։ Այսպիսով, ամփոփելով հարկ է ավելացնել, որ ցանկացած գովազդ, անկախ նրանից նախատեսված է մեծահասակների, թե երեխաների համար, մեծ ազդեցություն է ունենում երեխայի հոգեկանառողջության վրա։ Երեխաները փորձում են կրկնօրինակել այն, ինչ տեսնում և լսում են գովազդում,ցանկանում են ունենալ նույն գովազդվող ապրանքից, որից ունի նաև իր ընկերը։ Այս դեպքում պետք էհաշվի առնել նաև, որ մանկական պարագաները պետք է լինեն հասանելի երեխաների գոնե լայն շրջանակի համար, որպեսզի ծնողի ֆինանսական հնարավորությունը երեխայի բարդութավորման պատճառ չդառնա։ Էթիկական տեսանկյունից գովազդը պետք է այնպես կառուցված լինի, որ չվնասի երեխայի հոգեկան առողջությունը՝ պատճառ դառնալով ընկճվածության, ագրեսիայի, կոմպլեքսավորմանև այլ լուրջ խնդիրների։ Սաթենիկ ԳրիգորյանԳՈՎԱԶԴԻ ԴԵՐՆ ՈՒ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԵՌԱՀԱՍԻ ԱՌՕՐՅԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ երեխաներ, դեռահասներ, ծնողներ, հեռուստագովազդ,գովազդի ընկալում, էմոցիոնալ հիշողություն։

example2275

example2275

Արագ զարգացող աշխարհում ժամանակի հրամայական է ունենալ պետական կառավարման ավտոմատացված համակարգ, այսինքն էլեկտրոնային կառավարություն։ Ժամանակակից ժողովրդավարության պայմաններում արդյունավետ էկառավարության համակարգի ձևավորումը սկզբունքային նշանակություն է ստանում պետության, հասարակության և անհատի հարաբերությունների կարգավորման համար։ Հոդվածում ներկայացված են է-կառավարության ներդրման հիմնական նպատակներն և առավելությունները։ Դիտարկվել են է-կառավարության զարգացման մակարդակի գնահատման հիմնական ցուցանիշները։

Գիտ. Headեկավար ՝ TGD, պրոֆ. E. Էլեկտրոնային ներդրման հիմնական նպատակն է բարձրացնել կառավարության կողմից հասարակության ներկայացուցիչներին մատուցվող ծառայությունների արդյունավետության և որակի բարձրացումը։ Էլեկտրոնային կառավարումը նպաստում է հասարակության մեջ ժողովրդավարական տարրերի ամրապնդմանը։ Էլեկտրոնային կառավարման ներդրմանը զուգահեռ անհրաժեշտ է գնահատել դրա զարգացման մակարդակը։ Էլեկտրոնային կառավարման զարգացման մակարդակը գնահատելու համար կարելի է օգտագործել երկու ցուցանիշ. Էլեկտրոնային կառավարման զարգացման ինդեքս (էլեկտրոնային կառավարում) էլեկտրոնային կառավարման էլեկտրոնային կառավարման ինդեքսը (այսուհետ `էլեկտրոնային կառավարություն) արտացոլում է էլեկտրոնային կառավարման մուտքը, տեխնոլոգիական ենթակառուցվածքը և կրթական մակարդակները։ Այս ինդեքսը հաշվարկվում է օգտագործելով 3 ցուցիչ. 2869) (խնամել 2871) (OSI + TII + HCI) ՄԱԿ-ի կողմից 2016 թ.-ին հաշվարկված էլեկտրոնային կառավարման զարգացման ինդեքսի համաձայն, երկրները բաժանված են ըստ էլեկտրոնային կառավարման զարգացման 4 մակարդակների 1. Շատ բարձր EXI 29 երկիր Միջին EXI 67 երկիր Բարձր EXI 658 երկիր EXածր EXI. 32 երկիր Նկար 1 Երկրների քանակը ըստ EXI մակարդակի Շատ բարձր մակարդակ, եթե EXI- ն ավելի բարձր է 0.75-ից բարձր, բարձրը `0.50-ից 0.75-ի սահմաններում, միջինը` 0.25-ից 0.50-ի սահմաններում, ցածրը `0.25-ից ցածր։ Էլեկտրոնային կառավարման լավագույն 5 երկրները `շատ բարձր ECI- ով. Միացյալ Թագավորություն, Ավստրալիա, Կորեայի Հանրապետություն, Սինգապուր և Ֆինլանդիա։ Էլեկտրոնային կառավարման զարգացման ինդեքս (EGDI). Հայաստանը 2016-ին ընդգրկվել է բարձր մակարդակում ՝ զբաղեցնելով 87-րդ տեղը, իսկ Վրաստանը ՝ 61-րդ, իսկ Ադրբեջանը ՝ 56-րդ։ Առցանց ծառայությունների ինդեքս (այսուհետ `Ա GRO)։ Այստեղ անհրաժեշտ զարգացման մակարդակները. Վեբ կայքերը ներկայացված են կառավարման մարմինների գործունեությամբ 1 https։ //publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Reports/UN-E-Government-Survey-2016e-government-provided-expensive-index մակարդակի (նախնական) Գնահատել ՄԱԿ-ի զարգացումը Ըստ տեղեկատվության, օրենսդրության Քաղաքացիները հասանելի են ոչ միայն ընթացիկ տեղեկատվությանը, այլև արխիվային նյութերին։ II մակարդակ (զարգացող) - պետական ​​կայքերն ավելի շատ հասանելիություն ունեն, ինտերնետային ծառայությունների սահմանափակ մատչելիություն։ III մակարդակ (գործնական) - պետական ​​կայքերը երկկողմանի բարելավում և մատչելիություն են ապահովում կառավարության և քաղաքացիների միջև։ Օրինակ ՝ հարցաթերթիկների առցանց հարկային լիցենզիա ստանալը, հանրային ծառայությունների դիմաց վճարումներն ընդունելը և այլն։ IV մակարդակ - պետական ​​կայքերը փոխում են քաղաքացիների հետ փոխհարաբերությունների գործընթացը ՝ անցնելով լիարժեք էլեկտրոնային ծառայությունների։ Ըստ ՄԱԿ-ի առցանց ծառայությունների ինդեքսի 2016-ին, երկրները դասակարգվում են ըստ Առցանց ծառայությունների ինդեքս 2-ի մակարդակի 4-րդ մակարդակի ինդեքս. Հաշվետվություն, շատ բարձր ԱW։ 32 երկիր Բարձր ԱW. 56 երկիր ՄԻIԻՆ 52 երկիր Lowածր ԱW։ 53 երկիր ArmeniaChart 2. Երկրների քանակը ըստ NDI մակարդակի ներառված է միջին մակարդակում, Ռուսաստանը, Ադրբեջանը և Վրաստանը ներառված են բարձր մակարդակի մեջ։ //publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Reports/UN-E-Government-Survey-2016- ը կարևոր է նայած Չնայած մեր երկրում պետական ​​կայքերում պաշտոնական տեղեկատվությունը տրամադրվում է արագ և արդյունավետ, պորտալները լիովին զարգացած չեն և մի օգտագործեք էլ. փոստ ՝ քաղաքացիներին պատասխանելու համար ՝ քաղաքացիներին ներգրավելով քննարկումների մեջ։ Միևնույն ժամանակ, Հայաստանը դեռ հեռու է ԵՄ երկրներից ՝ տրամադրված էլեկտրոնային հանրային ծառայությունների տեսանկյունից։ որը հաշվարկվում է որպես հետևյալ ցուցանիշների թվաբանական միջին։ տարին Բարելավել ՏՀՏ զարգացման ինդեքսը (IDI) 2008-2010 թվականներին ՝ 86-րդ տեղից բարձրանալով 72-րդ։ Հետևյալ արդյունքները կգրանցվեն հաջորդ տարիներին 2011-ին ՝ 75-րդ, 2012-ին, 2013-ին, համապատասխանաբար, 73-րդ և 74-րդ տեղերը։ Համաձայն NetworkedReadiness ինդեքսի (NRI), որը հաշվարկվել է INSEAD միջազգային բիզնես դպրոցի Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի (NRI) կողմից 2002 թվականից ի վեր, Հայաստանը 143 երկրների շարքում զբաղեցրել է 58-րդ տեղը, 2014-ի 65-ի փոխարեն `հորիզոնական 3-ի փոխարեն։ Համաշխարհային կապիտալի տնտեսական ֆորումը (WEF) 4 2016-ին ներկայացրեց առանձին զեկույց `« Մարդկային կապիտալի ինդեքս »խորագրով։ //www3.weforum.org/docs/HCR2016_Main_Report.pdf Մարդու ինդեքս։ Quality anish Rating Armenia հետազոտական ​​զեկույցը ներկայացնում է 130 երկրների մարդկային ռեսուրսների բնութագրերը, տարիքի կազմը, կրթության մակարդակը և այլն։ Երկրների դասակարգման չափանիշների առումով մեթոդաբանությունը հիմնված է 0-100 միավոր սանդղակի վրա, որտեղ ամենաբարձր միավորը ցույց է տալիս տվյալ երկրի մարդկային կապիտալի բարձր ցուցանիշները։ 2016-ի վարկանիշային հետազոտության լավագույն արդյունքը Ֆինլանդիան է ՝ 85,86, որին հաջորդում են Ֆինլանդիան (84,64), Շվեյցարիան (84,61) և Japanապոնիան (83,44)։ Այն վարկանիշում զբաղեցնում է 37-րդ տեղը։ Էլեկտրոնային մասնակցության ինդեքսը գնահատում է նրանց առցանց ծառայությունները, դրանց մատուցման հաճախականությունը հետևյալ ոլորտներում. • Էլեկտրոնային իրազեկում • Էլեկտրոնային խորհրդատվություն • Քաղաքացիների մասնակցությունը ներկայացման գործընթացին։ Նշել ՀՀ-ում առկա հիմնական թերությունները `որոշումների շարքում անհրաժեշտ մակարդակը` ընդհանուր դժգոհությամբ։ Նման մասնակցությունը ենթադրում է մասնակցություն պետական ​​որոշումների կայացման գործընթացին։ Էլեկտրոնային կառավարման գործիքների մեջ անհրաժեշտ է ներառել էլեկտրոնային մասնակցության գործիքներ, ինչպիսիք են բլոգերը, առցանց քննարկման ֆորումները, սոցիալական ցանցերը, հարցումները և այլն։ Առաջարկների առցանց ներկայացման գործիք, որը հաշվի կառնվի որոշումների կայացման գործընթացում ՝ այդ մասին տեղեկացնելով տվյալ քաղաքացուն։ Այսպիսով, էլեկտրոնային կառավարման մոդելը հետևում է հետևյալ հիմնական նպատակներին. Ժամանակի խնայողություն, հնարավոր կոռուպցիոն զեկույցների արագ և հեշտ ներկայացում, հաշվետվություններ, ընթացակարգերի թափանցիկություն, համապարփակ տեղեկատվության ստացում, քաղաքացիների պահում, գրանցում, ընդունում։ պարզեցված որոնում, Էլեկտրոնային կառավարման և զարգացման էությունը Թահոսյան Անահիտի INDՈՒICԱՆԻՇՆԵՐԻնդեքս, մարդկային կապիտալԲանալի բառեր - էլեկտրոնային կառավարում, էլեկտրոնային կառավարման զարգացման ինդեքս, էլեկտրոնային մասնակցության ինդեքս , ։

example1343

example1343

Աշխատանքում դիտարկվում է աստիճանային շարքերի կիրառումը որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվման համար։ Հաշվարկային ալգորիթմին համապատասխան՝ կազմված են հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում, որոնք թույլ են տալիս ապահովել ուզած ճշտություն։ Ծրագիրը կիրառված է կոնկրետ օրինակների վրա, և հետազոտություն է իրականացված պրակտիկ զուգամիտության տեսակետից։

1. Ներածություն. Ներկայումս լայնորեն օգտագործվում են համակարգչային մաթեմատիկայի հետևյալ համակարգերը. Mathematica, Matlab, Mathcad և Maple, որոնք թույլ են տալիս լուծել գիտատեխնիկական խնդիրները ՝ առանց խորանալու ծրագրավորման նրբությունների մեջ։ Ավելին, «Մաթեմատիկա» համակարգը միշտ համարվել է որպես աշխարհի առաջատար համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգ [1-5]։ Մաթեմատիկայում խնդիրների մեծ մասը լուծվում է երկխոսության ռեժիմում, առանց ավանդական ծրագրավորման, օգտագործելով ստանդարտ օպերատորներ։ Միևնույն ժամանակ, այն ունի բարձր մակարդակի ժամանակակից ծրագրավորման լեզու։ Ուշադրություն դարձրեք, որ Մաթեմատիկայի միջավայրում որոշակի իրական և իրական ժամանակի ինտեգրալների հաշվարկը կարող է իրականացվել դրա ստանդարտ օպերատորների կողմից [3-5]։ Սակայն մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում որոշակի վերջավոր ինտեգրալների հաշվարկը ըստ աստիճանի շարքերի [6,7]։ Աշխատանքում նշված մեթոդին համապատասխան `Մաթեմատիկայի միջավայրում մշակվում են հաշվարկային ծրագրեր` որոշակի իսկ ինտեգրալների հաշվարկման համար։ 2. Որոշակի ինտեգրալների հաշվարկման համար քայլաշարերի կիրառումը։ Որոշակի ինտեգրալների ըստ աստիճանի շարքերի հաշվարկման մեթոդը հիմնված է ֆունկցիոնալ շարքերի ինտեգրալ անդամների թեորեմի վրա [6,7]։ Այսինքն, եթե ֆունկցիոնալ շարքը հավասարապես համընկնում է որոշակի հատվածում, ֆունկցիան այդ շարքի հանրագումարն է, ինտեգրալների ֆունկցիոնալ շարքը ( փոփոխականի նկատմամբ, որտեղ) նույնպես հավասարապես զուգահեռ է այդ հատվածում և կոտորակը ֆունկցիան է։ Այստեղ մենք կանդրադառնանք ոչ թե թեորեմի ապացույցին, այլ դրա կիրառմանը։ Այսպես ունենք ինտեգրալը։ Վերլուծեք Թեյլորի շարքի կետի մոտակայքում գտնվող գործառույթը (ենթադրենք, որ ֆունկցիան բավարարում է Թեյլորի սերիայի վերլուծության պահանջվող բոլոր պայմանները [6,7] կետի շուրջ) ...] (...) () (21 xuxuxun], [ba) (xs ...) (...) () (21ynyydxxudxxududxxuybyaydxxs) (dxxfba) (L) ( xf0x) (xf0x 000200000) (! 2) (") (! 1) (') () (xxxfxxxfxfxfxf100) (000) () (!) () () (!) (nnnnnnxxnxfxfxxnxf Այդ դեպքում, ինտեգրվելով, մենք կստանանք արդյունքը. շարքի անդամները պահպանվել են։ Մաթեմատիկայի միջավայրի ստանդարտ օպերատորի օգնությամբ si3 հաշվարկելով ՝ մենք մեծ ճշգրտությամբ կստանանք 1.84865253։ Համեմատելով ՝ կարող ենք ասել, որ տվյալ մեթոդը մեծ ճշգրտություն է ապահովում։ Բացարձակ սխալ ՝ միայն 10 անդամ պահելու մեջ  ...) (! 2) (") (! 1) (') () (200000 babababadxxxxfdxxxxxfdxxfdxxfL  100) (000) () (!) () (...) (!) (Nbannbabanndxxxnxfdxxfdxxxnxf202000) () (! 2) (')) ((xaxbxfabxfL 10 10010100) (30300) () ()! 1 () () () (! 3) ("nnnxaxbnxfxaxbxf 110100) (0) () ()! 1 () () (nnnnxaxbnxfxf30sin3dxxxsi] [nSn. Accuracyշգրտությունն ապահովելու համար, Մաթեմատիկայի միջավայրում անբաժանելի հաշվարկման ծրագիրը (7) այսպիսի տեսք կունենա։ Projectրագրի իրականացման արդյունքում մենք ստանում ենք. Այսպիսով, ճշգրտությունն արդեն պահպանվում է շարքի 8 անդամների կողմից։ Նկատի ունեցեք, որ ծրագրերը թույլ են տալիս կատարել հաշվարկներ որևէ որոշակի ինտեգրալի դեպքում, պարզապես անհրաժեշտ է համապատասխանեցնել մուտքային տվյալները առաջին տողերում։ Մենք կարող ենք, օգտագործելով վերը նշված թեորեմը, համապատասխան ճշգրտությամբ ստանալ ֆունկցիան և կառուցել գծապատկերը։ Այսպիսով, եթե մենք ընդունենք վերը նշված ծրագրի գծապատկերները, կստանանք (նկ. 1), ապա կստանանք գործառույթը։ Շին. Նկ. 161021.284865474.184865253.10001.0sixxb S գույնը համապատասխանում է S [1] -ին, կապույտը S- ին [2], կարմիրը S [3] -ին, իսկ նարնջագույնը S [4] -ին։ Նշենք, որ շարքի անդամների հետագա ավելացման արդյունքում ստացված արդյունքները համընկնում են կարմիր-նարնջագույն կորերի հետ։ 3. Քայլերի շարքի օգտագործումը ոչ ինտեգրալների հաշվարկման համար։ Հիմա եկեք ունենանք անսահման ինտեգրալ անսահման գործառույթից ՝ վերջավոր եզրերով։ Հետո ենթադրեք, որ Ֆունկցիայի հատուկ կետը համապատասխանում է ինտեգրալի ստորին սահմանին։ Նշենք, որ մնացած բոլոր դեպքերը կարող են հանգեցնել վերոնշյալ դեպքի։ Այսպիսով, եթե հատուկ կետն է, ապա. Եվ եթե հատուկ կետը կետն է, ապա. Այսինքն ՝ բոլոր դեպքերը կարող են դրան հանգեցնել, երբ հատուկ կետը ինտեգրալի ստորին սահմանն է։ Ենթադրենք, որ կետի շրջակայքում վերլուծվում է (4) աստիճանի շարք։ (4) աստիճանի շարքը ինտեգրելով ՝ անդամ առ անդամ կստանանք հետևյալ ֆունկցիան. Ֆունկցիա, որի (8) ֆունկցիան զուգահեռ կլինի։ Եկեք ցույց տանք, որ այս պահին դա կլինի կողմամետ։ Հաշվի առեք տողը (8), երբ, քանի որ տողը (4) ցանկացած կետում զուգահեռ է, ապա մենք ունենք կոնվերգենցիաների հաջորդականության Դալամբեր ինդեքսը։ 1 է Հետևաբար, երբ (11) սահմանը 1-ից պակաս է, և ապա (9) սերիան զուգահեռ կլինի կետին և հետ, և գործառույթը կլինի ֆունկցիայի ընդհանրացված սկզբնական մասը, հետևաբար և։ Հետեւաբար, ինտեգրալը ըստ աստիճանի շարքի հաշվարկման վերը նկարագրված մեթոդը կիրառելի է նաև այս դեպքում։ Հաշվի առեք ինտեգրալը, որտեղ 0-ը հատուկ կետ է ինտեգրալ ֆունկցիայի համար։ Ըստ նկարագրված մեթոդի, ինտեգրալի հաշվարկման ծրագիրը ունի հետևյալ տեսքը. 𝑎 = 0; 𝑏 = 1 2⁄; x0 = 1 3⁄; 𝑛 = 300; [x_]։ = 𝑥 - 1 2⁄ (1 - 𝑥) −1 2⁄; Implementationրագրի իրականացման արդյունքում մենք ստանում ենք. Մաթեմատիկա միջավայրի ստանդարտ օպերատորի օգնությամբ հաշվարկելով ինտեգրալը, կստանանք 1.57079633։ Համեմատելով ՝ կարելի է ասել, որ վերոհիշյալ մեթոդը ապահովում է մեծ ճշգրտություն և բավականին արագ զուգավորում։ 100) (200) 1 ()) (()! 2 ()! 1 ()) ((limnnnnnxaxfnnxaxf000) (00) 1 (lim21lim) 1) (()) (( limxxxannnxfxxxfnnnnn100xxxaa) (xF) (xf], [babaaFbFdxxf) () () (xxdxxx 2 / 102/12 / 11dxxx2 / 102/12/11 Կառուցել գրաֆիկ, որը ներկայացնում է n- ի տարբեր արժեքներին համապատասխանող ինտեգրալի արժեքը։ PlotLegends → {"S [50]", "S [100]", "S [150]", "S [200]", "ճշգրիտ արժեք"}, նկ. Գծապատկեր 2-ը պարզաբանում է գործնական զուգահեռության տեսանկյունից , Նշենք, որ տվյալ հաշվարկման ծրագիրը կարող է կիրառվել նաև վերոնշյալ պայմանները բավարարող ցանկացած ոչ-ինտեգրալ ինտեգրալի վրա։ Այս նպատակով պարզապես անհրաժեշտ է ծրագրի առաջին տողում մուտքագրել համապատասխան մուտքային տվյալները։ Բացի այդ, այստեղ կարող եք ստեղծել ծրագիր, որն ապահովում է նախնական ճշգրտություն։ Այժմ դիտարկեք ինտեգրալը։ Իրականացնելով ծրագիրը նրա համար, մենք կստանանք. Եվ ճշգրիտ արժեքը 1,66179243 է։ Xxdxxx2 / 102/12/11] 150 [] 200 [] 100 [] 150 [] 50 [] 100 [SSSSSSdxxx2 / 104 Իրականացնող ինտեգրալ / 32/11 ծրագրի համար մենք կստանանք. Եվ ճշգրիտ արժեքը 1.23370055 է։ Ստացված արդյունքները հաստատում են նշված մեթոդով վերջավոր վերջավոր գործառույթներից ոչ ինտեգրալ ինտեգրալների հաշվարկման արդյունավետությունը։ 4. Եզրակացություն։ Այսպիսով, աշխատության մեջ դիտարկված մոտարկման մեթոդները բավականին արդյունավետ են։ Ավելին, շնորհիվ «Մաթեմատիկա» միջավայրի ընձեռած լայն հնարավորությունների, այս մեթոդների հաշվարկման ծրագրերն ավելի հեշտ են իրականացնել, և ստացված արդյունքները կարելի է դիտել գծապատկերորեն, հետագա ուսումնասիրությունները կարող են իրականացվել ավելի դիտողական եղանակով, ինչը կատարվում է աշխատել Հարկ է նշել, որ համակարգչային մաթեմատիկայի զարգացման այս փուլում մոտավորապես մեթոդները ավելի լայնորեն են զարգացել, որոնցում մաթեմատիկայի միջավայրը լայնորեն դիտվում է որպես աշխարհի առաջատար համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգ։ Գրականություն 2. Սարգսյան Ա.Հ., Մաթեմատիկա փաթեթի գրաֆիկական տարրերը և դրանց ուսուցումը, Մեթոդական աշխատանք, Գյումրի, հեղինակ։ խմբ., 2014, 88 էջ։ 3. Аладьев В. З., Шишков М. Լ. Մաթեմատիկայի միջին փաթեթի ներածություն 2.2. Մ. 4. Дьяконов В. P. Mathematica 516.7. Ամբողջական ձեռնարկ։ Մ. DMK Press- ը։ 2010.литературы. Մ. 1970. 800 սմ «Գիտություն»։ Ֆիզիկա-մաթեմատիկական գրականության գլխավոր խմբագրություն։ 1979.408. Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Սարգսյան Արմենուհի Հակոբի - Ֆիզ. PhD, դոցենտ, GSPI, Բարձրագույն մաթեմատիկայի ամբիոնի մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոն, Լրացուցիչ կրթության հետբուհական և ամբիոնի վարիչ, էլ. armenuhis@mail.ru Նաիրա Հակոբի Սարգսյան - Գյումրիի «Ֆոտոն» քոլեջ, էլ. ։

example1356

example1356

Հոդվածում ներկայացված է Շիրակամուտի գոգավորության տարածքում գտնվող պատմամշակութային հուշարձանների զբոսաշրջային գնահատման համակարգը։ Կատարվել է հուշարձանների դասակարգում։ Առավել հավաստի տվյալներ ստանալու համար մի քանի ցուցանիշներ գնահատվել են հատուկ գործակիցներով։ Ստացված արդյունքների դրական ազդեցություն կարող է ունենալ զբոսաշրջության զարգացման համար։

Ներածություն Աշխարհի շատ երկրներում կատարված աշխատանքների արդյունքները ցույց են տալիս, որ պատմամշակութային օբյեկտները կարող են որոշիչ գործոն հանդիսանալ տուրիստական ​​համալիրի զարգացման համար։ Պատշաճ կերպով ծածկված, այն կդիմակայի անբարենպաստ պայմանների մեծ մասին։ Գերմանիան, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան և շատ այլ երկրներ մեծ եկամուտներ են ստանում այս ոլորտում։ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կա 24102 պատմամշակութային հուշարձան [3]։ Նշենք, որ դրանց մի փոքր մասն օգտագործվում է որպես տուրիստական ​​ռեսուրս։ Tourismբոսաշրջության զարգացման ներկա համատեքստում հնարավոր է գնահատել պակաս հայտնի տարածաշրջանների ռեսուրսները Հայաստանում զբոսաշրջության տեսանկյունից, ինչը թույլ կտա խթանել այդ տարածաշրջանների տնտեսական զարգացումը։ Ներկայացված հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել և բացահայտել Շիրակամուտի գոգավորության ռեկրեացիոն հնարավորությունները, որոնք տարածվում են ՀՀ Լոռու մարզի ծայրամասային արևմուտքում։ Այս նպատակով կատարված աշխարհագրական վերլուծությունը թույլ է տալիս ասել, որ տարածքի հանգստի պոտենցիալը բնական պայմաններն են, որոնք առանձնանում են մեծ բազմազանությամբ։ Տնտեսաաշխարհագրական դիրքը բարենպաստ է նաև Շիրակամուտի գոգավորության համար։ Երեւան-Երեւան երկաթուղին անցնում է գրեթե գոգավորության կենտրոնով, որն ունի կայաններ Լուսաղբյուր, Հարթագյուղ և Շիրակամուտ բնակավայրերում։ Ուսումնասիրվող տարածքում երկաթուղու կենտրոնական դիրքը բարենպաստ է ուղևորափոխադրումների, հատկապես զբոսաշրջիկների համար։ Երկաթուղային կայարանից տարածքի բնակավայրերի ամենաերկար հեռավորությունը ընդամենը 7 կմ է։ Ակոսն ունի լավ զարգացած ճանապարհային ցանց։ Գրեթե իր կենտրոնում, երկաթուղուն զուգահեռ, անցնում է ազգային նշանակության Գյումրի-Վանաձոր մայրուղին, որին միացված են բոլոր բնակավայրերը։ Ավելին, մայրուղուց նրանց առավելագույն հեռավորությունը չի գերազանցում 6 կմ-ը (agաղկաբեր)։ Շիրակամուտի գոգավորությունում զբոսաշրջային երթուղիները կարող են շահագործվել ինչպես տարանցիկ, այնպես էլ շրջանցիկ ճանապարհներով։ Ավելին, դրանք կարող են իրականացվել ինչպես Գյումրիի, այնպես էլ Վանաձորի տարածաշրջանային երթուղիներով։ Ֆիզիկաաշխարհագրական տեսանկյունից ՝ Շիրակամուտի գոգավորությունը գրաբեն-սինկլինալ խորքային խորք է, որի բարձրությունը ծովի մակարդակից 1700-1800 մ բարձրության վրա է [1]։ Գոգավոր հատակը հարթ է, բաղկացած է հիմնականում նստվածքային ապարներից։ Երկրաբանական անցյալում Շիրակամուտի դաշտը լճի հատակն էր։ Գոգավորությունը հարավից սահմանակից է Փամբակի լեռնաշղթային։ Այն սկսվում է ajաջուռի լեռնանցքից և տարածվում դեպի արևելք։ Այս հատվածում գտնվող Փամբակի լեռնաշղթան բաղկացած է հրաբխային-նստվածքային ապարներից։ Ունի կտրուկ լանջեր։ Գոգավորությունը հյուսիսից սահմանակից է Շիրակի լեռնաշղթան, որը Բազումի լեռներից բաժանվում է Չիչխան հովտով։ Լեռնաշղթայի թեք լանջերը կտրուկ են, մասնատված, ինչը դժվարացնում է տեղաշարժը այս հատվածում։ Աղյուսակ 1։ Տրանսպորտային գնահատման սանդղակ։ Համայնքի անվանումը. յ։ մ։ ծ։ ժ։ ւ։ թ։ ւ։ ձ։ ա Բ։ յ։ ժ։ զ։ ի։ թ։ ա թ։ ւ։ ոչ k։ ա n։ Բ։ Շիրակամուտ 2. Գեղասար Քաթնաջուր 4. Մեծ Պարնի 5. agաղկաբերՀարթագյուղ 7. ԽնկոյանԼուսաղբյուր Ընդհանուր։ ւ։ զ։ ա ռ։ ե։ Հ։ մ։ ց։ ւ։ ղ։ ւ։ ա մ։ յ։ Roadանապարհի վիճակը։ ա թ։ ւ։ ի։ լ։ ե։ ոչ տ։ ա M։ ժ։ ց։ ի։ ա ծ։ գ։ Վատ Գրունտային ճանապարհ, կոպիտ տանիք չկա։ Դժվարանցանելի է։ Տեղումների դեպքում վտանգի հավանականություն։ Փոխադրումներ ամենագնացներով։ Միջին Մասամբ կոշտ ծածկով։ Համեմատաբար դժվար է անցնել։ Անվտանգ տեղումների դեպքում։ Travelանապարհորդեք միայն միկրոավտոբուսներով։ Լավ Կոշտ ծածկույթի առկայություն։ Մատչելի Անվտանգ տեղումների դեպքում։ Travelանապարհորդություն բոլոր տեսակի տրանսպորտային միջոցներով։ Բնական պայմանների բազմազանությունից զատ, Շիրակամուտի գոգավորությունում և հարակից տարածքներում գտնվող բնակավայրերում կան բազմաթիվ պատմամշակութային հուշարձաններ։ Դրանք քիչ հայտնի են ոչ միայն տուրիստական ​​ընկերություններին, այլև հասարակությանը։ Շիրակամուտի գոգավորության պատմամշակութային հուշարձանների զբոսաշրջային գնահատումը սույն հոդվածի հիմնական նպատակներից մեկն է։ Մեթոդաբանության նկարագրություն։ ՀՀ տարածքում պատմամշակութային հուշարձանները անհավասարաչափ են բաշխված, բայց դրանց քանակը դեռ չի կարող պատկերացում կազմել հուշարձանի ճանաչողական արժեքի `դրա գրավչության մասին։ Կարող է լինել մեկ հանգամանք։ Որքանո՞վ է հուշարձանը հարմար զբոսաշրջային օգտագործման համար։ Հնարավոր է այն ներառել տուրիստական ​​երթուղիներում։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը ՝ անհրաժեշտ համարեցինք իրականացնել վարչապետի հուշարձանի գնահատում ՝ ըստ որոշ առանձնահատկությունների և գործոնների։ Այս առումով դրանք ավելի հզոր են դառնում։ Վարչապետի հուշարձանի հեռավորությունը հիմնական մայրուղիներից, ճանապարհների որակը և մատչելիությունը, 2. Վարչապետի հուշարձանի պահպանման վիճակը և տարիքը, 3. Տուրիստական ​​ենթակառուցվածքների առկայությունը։ Նշված ցուցանիշների գնահատման համար մշակվել են մասշտաբներ, որտեղ ըստ նպատակահարմարության տրվել են ինչպես միավորներ, այնպես էլ գործակիցներ։ Ընդհանուր առմամբ, մենք ուսումնասիրել ենք 8 համայնքներում տեղակայված 36 պատմամշակութային հուշարձաններ, որոնք գրանցված են ՀՀ կառավարության կողմից պահպանվող հուշարձանների ցուցակում [4]։ Աղյուսակ 1-ը ներկայացնում է այսպես կոչված մատչելիության գործոնը, որը հիմնված է ճանապարհների որակի բնութագրերի վրա։ Քանի որ ճանապարհային ցանցի որակը անմիջականորեն կապված է զբոսաշրջիկների հարմարավետ տեղափոխման և նրանց անվտանգության հետ, նպատակահարմար համարեցինք օգտագործել այնպիսի գործակից, որը կարող է նվազեցնել կամ բարձրացնել վարչապետի հուշարձանի ընդհանուր, ընդհանուր զբոսաշրջային արժեքը։ Աղյուսակ 2-ում ներկայացված է վարչապետի հուշարձանների դասակարգումը տուրիստական ​​ենթակառուցվածքների առկայության վերաբերյալ։ Ավելի նպատակահարմար է այդ ցուցանիշները միավորներով գնահատել։ Գնահատման հիմքում դրվել են որակական առանձնահատկությունները։ Մենք հուշարձանների պահպանության վիճակը գնահատեցինք երեք որակի մակարդակներով ՝ թույլ պահպանված, միջին պահպանմամբ, լավ պահպանված։ Դաշտային ուսումնասիրությունների հիման վրա կարելի է ասել, որ նոր և ժամանակակից շրջանների հուշարձանները համեմատաբար լավ պահպանված են։ Որպես կանոն, միջնադարյան և հնագույն հուշարձանները ավելի վատ են պահպանվել, չունեն դրանք գրավիչ արժեք։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը ՝ Վարչապետի հուշարձանի պահպանությունը գնահատելու համար օգտագործվել է գործակից (K)։ Ավելին, այս գործակիցը օգտագործվել է միայն հուշարձանի հնության գնահատման նշանի հետ (տե՛ս բանաձև 1)։ Աղյուսակ 2 Պատմական և ճարտարապետական ​​հուշարձանների դասակարգում և տուրիստական ​​ենթակառուցվածքների գնահատման մասշտաբ։ ժ։ ի։ տ։ ի։ ա ձ։ ա շ։ ւ։ Հ։ ա k։ ա տ։ ի։ գ։ ա n։ Հ։ ե։ ա r։ ա տ։ ա ։ ա k։ ա տ։ և գ։ Հ։ յ։ ի։ ա q։ ւ։ մ։ ա տ։ շ։ ա p։ ա k։ ա մ։ զ։ ա R։ ա k։ ա r։ զ։ ի։ զ։ ա թ։ ւ։ ա շ։ ի։ յ։ ի։ ա ձ։ ա շ։ ւ։ Հ։ ժ։ ա s։ ե։ տ։ Դամբարան եկեղեցի, եկեղեցի, մատուռ, խաչքար, բերդի բերդ k։ ա ճ։ ի։ զ։ ի։ ա ձ։ ա շ։ ւ։ Հ։ Վատ պահպանվածՄանպաշտպանվածՍիրավ պահպանված Հիմնականում պահպանված Հիմնական պահպանված Հիմնական պահպանություն Հիմնական պահպանվածԵրկու պահպանված Հիմնականում պահպանվածԹունի թանգարան poraամանակավորապես գործող Մշտական ​​անձնակազմ ի։ ա ծ։ ա k։ ա n։ ա մ։ ա ։ ա ժ։ շ։ Հին ժամանակաշրջան մինչև 4-րդ դար։ Միջնադար 4-17-րդ դարեր։ Նոր շրջան 18-րդ դար։ -1918 Ամենաթարմ ժամանակաշրջանը 1918-ից մինչ այժմ 4-րդ դարի ժամանակաշրջանում Միջին տարիքը 4-17-րդ դարեր Նոր ժամանակաշրջան 18-րդ դար -1818 Նոր ժամանակաշրջան 1918-ներկա Նոր դարաշրջան `4-րդ դար Միջին 4-17-րդ դարեր Նոր ժամանակաշրջան 18-րդ-1918 Նորագույն ժամանակաշրջան 1918-ներկա Հին շրջան մինչև 4-րդ դարի միջնադար 4-րդ-17-րդ դարեր Նոր ժամանակաշրջան 18-րդ - 1918-ը Հաջորդ շրջանը 1918-ից մինչև 19-րդ դարը 20-րդ դար n։ ի։ ա ժ։ շ։ ա s։ բ։ ժ։ ծ։ ա զ։ ց։ ւ։ ռ։ ա k։ ա թ։ ե։ Բացակայում է լ։ ա Բ։ 2 Աստղադիտարան Էքսկուրսիոն ծառայություն։ Անհասանելի. 2 Աստղադիտարան Էքսկուրսիոն ծառայություն։ Անհասանելի. 2 Աստղադիտարան Էքսկուրսիոն ծառայություն։ Անհասանելի. 2 Աստղադիտարան Էքսկուրսիոն ծառայություն. Տուրի ուղեցույց Բաց. Տուր ուղեցույց։ l ա Բ։ Մենք օգտագործել ենք նաև տուրիստական ​​ենթակառուցվածքների առկայությունը, որը գնահատվել է բալային մասշտաբով։ Աղյուսակ 3-ում ներկայացված գնահատման արդյունքները հաշվարկվելու են հետևյալ բանաձևով. Որտեղ. R - PM- ը հուշարձանի տուրիստական ​​արժեքն է. A - Հուշարձանի հնության մասշտաբ K - Հուշարձանի պահպանման գործակից Բ - գնահատական զբոսաշրջային ենթակառուցվածքի գնահատում K1 - Հասանելիության միավոր ի։ ա մ։ ա Հ։ Աղյուսակ 3։ Շիրակամուտի գոգավոր համայնքների պատմամշակութային հուշարձանների գնահատման սանդղակ (հուշարձանների ցանկ `ըստ ՀՀ կառավարության 15.03.2007 թ. 15 385-Ն որոշման [4])։ ժ։ մ։ ւ։ ա զ։ ա Հուշարձանի տեսակը. ա մ։ ց։ ւ։ ռ։ ա K։ ժ։ ա n։ ա մ։ ա ։ լ։ ա Բ։ ժ։ ա ճ։ ի։ զ։ ի։ ա ձ։ ա շ։ ւ։ Հ։ ց։ ի։ ա ծ։ յ։ ի։ ա ժ։ շ։ ա s։ բ։ ժ։ ծ։ ա զ։ ց։ ւ։ ռ։ ա k։ ա թ։ ե։ լ։ ա Բ։ ժ։ ա ճ։ ի։ զ։ ի։ ժ։ ա p։ ա n։ ա ։ ց։ ի։ ա ծ։ ժ։ ե։ մ։ ա դ։ Հ։ Եկեղեցի Եկեղեցի Եկեղեցի Գյուղ Բնակավայրեր Հանգստյան բակ Գերեզման ւ։ մ։ ա k։ ա r։ ի։ Շ։ ChapelKhachkarKhachkar6-7-6-6-6-19- 20- 19-19-10-10-10-րդ դարեր Ք.ա. 3-1 հազար Ք.ա. 3-1 հազար 10-15-րդ դարեր, 10-11-րդ դարեր։ 9-10-րդ դարեր 14-րդ դդ. Vatpahp.Vatpahp.Med.pahp.Vatpahp.Vatpahp.Vatpahp.Mijinpahp.3 Միջին 1 Բացակայող 1 Վատ 0,1 Կորած 1 Միջին 0,1 Կորած 1 Միջին 0,3 Բացակայում է 1 Միջինը 0,3 Բացակայում է 1 Միջինը 0,5 Բացակայում է 1 Վատ ա s։ ա ղ։ ե։ Գերեզմանատան դամբարան 12-17-րդ, 12-րդ, 12-րդ, 12-րդ, 12-րդ, 12-րդ, 13-րդ դարի դաշտ, մ.թ.ա. 12-13-րդ դար, 19-20-րդ, 12-րդ, 13-րդ դարի եկեղեցի 19 դրամ ւ։ ժ։ ա n։ թ։ ա K։ ի։ ա Հ. ծ։ ե։ ե։ բ։ ա k։ ղ։ ա ։ Գերեզմանատուն Գյուղ 19-20-րդ դդ. 13-14-րդ դդ. Եկեղեցի 1866 Ամրոտի (Բերդշենի) դամբարան Գերեզմանոց Այգու գերեզմանատուն 4-3 հազար մ.թ.ա. 4-3 հազար մ.թ.ա. 2-1 հազարերորդ 19-20-րդ դարի եկեղեցի դար 15-18-րդ դար 10-12-րդ դարի եկեղեցի 19-րդ դարի գերեզմանատուն 19-20-րդ դար 0,5 Դիտահրապ .0,1 Բացակայում է։ 0,1 բացակայում է 1 միջին 0.5 բացակայում է 1 միջինում ընդհանուր 0.5 բացակայում է 1 միջինում ՝ բացակայում է 1 վատը ՝ բացակայում է 1 – ից, միջինում ՝ ընդհանուր բացվում է ՝ 0,1 – ից ՝ բացակայում է 1 – ից, բացակայում է 1-ից ՝ միջին 1-ից 1 միջին է, միջինում ՝ 0,3-ից, բացակայում է 0,5-ից ՝ բացակայում է 0-ը, Հ։ թամրոցր։ 4 վատ 0,1 բացակայում է ընդհանուր վատը 0,1 բացակայում է վատը ՝ 0,3 բացակայում է 1 միջինում 0,3 բացակայում է 1 միջինում ՝ 0,3 բացակայում է 1 միջինը ՝ 0,3 բացակայում է 1 վատ է ՝ բացակայում է 1 վատ է ՝ 0,5 ուղեցույց, միջինում ՝ ընդամենը 0,3, բացակայում է 1, բացակայում է ՝ 1 վատ է, 0,3 բացակայում է ՝ միջինը, 0,5, բացակայում է 1 Միջին ընդհանուր գյուղ Գերեզմանատներ 2-1 հզ 15-18-րդ դարեր 18-20-րդ դդ. Եկեղեցի 19-րդ դարի Մ. Մատուռի գերեզմանատուն 19-20-րդ դար r19-20-րդ դար .6-15-րդ դար. 12-13-րդ դար. 19-րդ դար. 1212 n։ ա o։ Խ։ ւ։ յ։ բ։ ղ։ ա s։ ւ։ pahp.Vatpahp.Mijinpahp.Mijinpahp.Mijinpahp.Mijinpahp.Lavpahp.Lavpahp.Mijinpahp.Vatpahp.Vatpahp.Mijinpahp.2 Lavpahp. Միայն Շիրակամուտի գոգավոր բնակավայրերում Ներկայացված բանաձևից պարզ է դառնում, որ վերջնական կետի արժեքը ստացվում է մատչելիության գործակիցը կիրառելուց հետո։ Առավելագույն գնահատման կետերի դեպքում Վարչապետի հուշարձանի զբոսաշրջային արժեքը կարող է հասնել 1,5-ի։ Գնահատման աղյուսակում էլբալների գումարներն արվել են համայնքների կողմից, ինչը թույլ է տալիս նրանց համեմատել միմյանց հետ։ Աղյուսակը ցույց է տալիս նաև Շիրակամուտի գոգավորության բոլոր բնակավայրերի Վարչապետի հուշարձանների ընդհանուր արժեքը, ինչը հնարավորություն կտա նույն ցուցանիշը դարձնել համեմատելի այլ մարզերի հետ։ Եզրակացություններ Իրականացված հետազոտությունները թույլ են տալիս հետևյալ եզրակացությունները .1. Շիրակամուտի գոգավորությունում կան զգալի թվով հուշարձաններ, որոնք քիչ հայտնի են և գրեթե երբեք չեն օգտագործվում տուրիստական ​​նպատակներով։ 2. theբոսաշրջային արժեքի գնահատման արդյունքում ստացվել են միջին ցուցանիշները, որոնք վկայում են տուրիստական ​​համալիրի թույլ զարգացման մասին։ 3. tourismբոսաշրջության հուշարձանի ցածր միավորների հիմնական պատճառը ոչ այնքան հուշարձանների սակավությունն է, այլ հուշարձանների վատ վիճակը, ցածր գրավիչ արժեքը, տուրիստական ​​ենթակառուցվածքների իսպառ բացակայությունը։ 4. ՊՏ հուշարձանների զբոսաշրջության գնահատման արդյունքները ժամանակի ընթացքում կարող են փոխվել, քանի որ տնտեսական զարգացմանը զուգընթաց փոխվում են այն գործոնները, որոնց արդյունքում գնահատումը հանգեցրել է միջինից ցածր միավորների `ցածր միավորների կամ գործակիցների պատճառով։ Գրականություն 2. ՀՍՍՀ գեոմորֆոլոգիա։ Ս.Պ.Բալյան խմբ. ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն։ E. 1986, էջ 110։ 08.03.2016 թ .4. http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=55737 15.03.2016 Տեղեկություններ հեղինակի մասին Պատմության, իրավունքի ամբիոնի դոցենտ Վարդյան Միքայելի Աբրահամյանի և դրանց դասավանդման մեթոդիկայի, պատմ. գիտնականի թեկնածու, էլ. v_abrahamyan@yahoo.com Մարտիրոսյան Լեւոն Մովսեսի - Աշխարհագրության և դրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ, աշխարհագրագետ։ Դոկտոր, դոցենտ, էլ. ։

example2433

example2433

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում փիլիսոփայության և հետզհետե զարգացող ու ինքնուրույնության ձգտող առանձին գիտակարգերի և, առհասարակ, գիտության համագործակցության պատմությանը։ Պատմության համատեքստում դիտարկելով փիլիսոփայության և գիտության նման փոխհարաբերությունը՝ պարզ է դառնում, որ ժամանակի ընթացքում փոխվել են կողմերի միջև հավասարակշռությունը, որի արդյունքում այօսր փիլիսոփայությունը գիտության կողքին վերջինից կրում է շատ ավելի մեծ ազդեցություն, քան երբևէ։

Գիտության և փիլիսոփայության համագործակցության համադրումը երկկողմ հարաբերությունների համատեքստում Մարդկային մտքի զարգացման ընթացքում տեսական վերացականությունները զարգացել են ուղղակի փորձերի և դիտարկման ընթացքում։ Նույնիսկ անհիշելի ժամանակներում նյութի այրումը և կրակի ի հայտ գալը որպես մարդկային փորձ չէր համարվի որպես արտաքին գոյությամբ պայմանավորված և ի սկզբանե օտար երեւույթ, եթե կրակի ակտը չլիներ որպես ուղղակի նախամարդկային փորձ այս կամ այն ​​բնական երեւույթի դրսեւորումը։ Ոչ մի հիմնարար բան չի փոխվել, նույնիսկ այսօր։ Հին Հունաստանում, տեսական-ռացիոնալ փիլիսոփայական մտքին զուգահեռ, մշակվել են փորձարարական և ուղղակի դիտարկումների հիման վրա գիտելիքների ստացման փորձ ձեռք բերելու ուղիները [1]։ Այդ ժամանակահատվածին բնորոշ փորձարարական դիտարկումները թույլ տվեցին մի շարք հայտնագործություններ կատարել աստղագիտության, արտերկրյա մարմինների, բժշկության, փորձարարական և այլ հիմնական գիտելիքների համակարգերի ոլորտում։ Սակայն այս ամենի հիմքում թաքնված ենթադրություն է, որը անհիշելի ժամանակներից ի վեր գտնվում էր նմանատիպ քննարկումների անկյունաքարերի շարքում։ Խոսքը «տեսական մտքի և փորձարարական գիտելիքների համակարգերի միջև որոշակի հարաբերությունների» մասին է, որտեղ հետագա քննարկումներն ավելի հասկանալի դարձնելու համար «տեսական», «փորձարարական գիտելիքների համակարգ» հասկացությունները կփոխարինվեն «փիլիսոփայությամբ» և «գիտությամբ»։ համապատասխանաբար Դրանք ճշգրտորեն արտացոլում են մարդկային և փորձը -նշված հիմնական իմաստը։ «Բնական գիտություն» հասկացությունների հետ։ (Տե՛ս Oxfordad Advanced սովորողի բառարան, յոթերորդ հրատարակություն, Oxford, 2005)։ Ազգային փորձի զարգացման հետագա փուլերում դրանց առավել համակարգվածության և բովանդակության հստակեցման միտումները։ Ընդհանրապես, նման հարաբերությունների հնարավոր դրսևորումները բազմազան են ՝ զուգորդված փիլիսոփայության և փորձարարական գիտության զարգացման հետ, դրանց քանակական և որակական բնութագրերը փոխվել են այս կամ այն ​​փիլիսոփայական դպրոցի, ուղղության կամ կարգապահության առաջացման պատճառով։ Modernամանակակից փիլիսոփայական-գիտական ​​մտքի հիմքում ընկած հոսանքների շարքի գոյաբանական ելակետերը սկիզբ են առնում հին հունական փիլիսոփայության արմատներից մինչև առանձին առարկաների ձևավորման ժամանակաշրջանը, որտեղ տիրապետության յուրաքանչյուր պահը հաստատել է իր կանոնները հարաբերությունների հնարավոր զարգացման վերաբերյալ։ փիլիսոփայություն և գիտություն։ Հետևաբար, մարդկային մտքի պատմության այս ամբողջ շրջանի համատեքստում մեզ հետաքրքրող բովանդակությունը բացահայտելու համար նպատակահարմար է տալ երկու հիմնական և հակասական հարց, որոնց հնարավոր պատասխանների ընտրությունը թույլ կտա տեսանելի սպեկտրը։ երկու եզրերի հարաբերությունները `վերոնշյալ զարգացումները արտացոլելու համար։ Գիտությունը կարո՞ղ է գոյություն ունենալ առանց փիլիսոփայության։ Գիտությունը կարո՞ղ է գոյություն ունենալ առանց փիլիսոփայության։ Կարո՞ղ է փիլիսոփայությունը գոյություն ունենալ առանց գիտության։ Այս հարցերի համարժեք-դրական պատասխանը կհանգեցնի այն տեսակետին, որ փիլիսոփայությունն ու գիտությունը չեն համագործակցում կամ գտնվում են համագործակցության բացարձակ բացակայության պայմաններում։ Այս տեսակետի ճշմարտացիությունը հակադարձ համեմատական ​​է հարցերի համարժեք բացասական պատասխանի որակական նկարագրությանը, որի արդյունքում սկզբունքորեն հնարավոր է կողմերից մեկի կեղծիքից անցնել մյուսի ՝ մյուսի ստուգմանը։ հակառակը Այս տեսակետի բնույթը ենթադրում է, որ վերջինիս ճշմարտացիությունը կասկածի տակ չի դրվի, քանի դեռ չկա գոնե մեկ դեպք, որը հակասում է կոնսենսուսին։ Հետևաբար, ելնելով այս տեսակետի բնույթից, հետագա քննարկումներում նպատակահարմար կլինի անդրադառնալ այն տեսակետներին, որոնք հիմնովին տարբերվում են քննարկվող տեսակետից, որի ճշմարտությունն ուղղակիորեն որոշում է ճշմարտության արժեքը վերեւում քննարկված տեսակետը։ Եթե ​​փիլիսոփայությունը կարող է գոյություն ունենալ առանց գիտության, և տգիտությունը գոյություն չունի, ապա մենք գործ ունենք սպեկուլյատիվ փիլիսոփայության հետ, որը, մերժելով էմպիրիկ փորձը, օգտագործում է բանականության զուտ բանական հիմքը ՝ իր ճշմարտությունների և ընդհանուր դրույթների ճշմարտացիությունն ապահովելու համար։ Մարդկային գիտելիքների այդպիսի բևեռացված մոտեցում, որտեղ էմպիրիկ փորձը և, ընդհանուր առմամբ, մարդկային փորձը, ընդհանուր առմամբ, համարվում են պակաս ճշմարիտ, հաճախ կեղծ գիտելիքների աղբյուր, արտացոլում են միայն աշխարհի տեսական պատկերը ՝ համեմված սուբյեկտիվիզմով, հեղինակի անձնական աշխարհայացքով, ու աշխարհայացքները։ Նման փիլիսոփայությունների և հոսանքների լավագույն նկարագրությունը կարող է լինել հայտնի այլաբանությունը, որում սպեկուլյատիվ փիլիսոփաները ներկայացվում են որպես սարդեր, որոնք իրենց ստեղծածի մեջ խճճվելու ցանց են հյուսում։ Եթե ​​փիլիսոփայությունը չի կարող գոյություն ունենալ առանց գիտության, տգիտությունը կարող է, ապա առաջանում է պոզիտիվիստական ​​գիտելիքներ, որոնք ձևավորվում են փորձարարական հիմքի վրա, ստուգվում են և ունեն զուտ գործնական նշանակություն։ Մերժելով մետաֆիզիկան `աբստրակցիայի և աբստրակցիայի միջոցով ճշմարտությանը հասնելու սխոլաստիկ ապարատը, պոզիտիվիզմը, ընդհանուր առմամբ, հրաժարվում է ուսումնասիրել հիմքերի հիմքը, իսկ« գիտության գիտության »արիստոտելյան ձևակերպումը առաջացնում է մի շարք« ընդհանուր հարցեր բնական չեն։ [4] Վերը քննարկված երկու հակառակ տեսակետներն էլ արտացոլում են փիլիսոփայության և գիտության հնարավոր փոխհարաբերությունների բևեռացված մոտեցումները, որտեղ երկու ծայրերից մեկը անպայմանորեն մերժվում է, արմատապես մերժում է մյուսը ՝ հիմքի վրա պահելով ենթադրությունները և հայեցակարգային ապարատը սկզբունքորեն տարբերվող իր հակառակ տեսակետից։ , Ակնհայտ է, որ հարաբերությունների նման ծայրահեղ մերձեցումը այլևս թույլ չի տալիս մեզ խոսել երկու ծայրերի միջև նման անդունդ հիշեցնող անդունդի մասին, որն արդեն սահմանվել է որպես հարաբերությունների հնարավոր ձև `« համագործակցության ամբողջական բացակայություն »հասկացությամբ։ », որտեղ գիտությունն ու փիլիսոփայությունը, ընդհանուր առմամբ, համագործակցության պակաս ունեն։ Այնուամենայնիվ, հարաբերությունների հաջորդ երկու ծայրահեղ մոտեցումների քննարկումը տալիս է ինքնարտահայտում և պարզություն, որն անհրաժեշտ է հասկանալու համար, որ չհամագործակցություն կա։ Հետաքրքիր է մեզ համար, որ դրանից դուրս մի շարք այլ մոտեցումներ անհերքելիորեն եղել են մարդկային բնույթի տեսական-փորձարարական բնույթի արտացոլումները գիտելիքների այս կամ այն ​​համակարգում ամբողջ ժամանակահատվածում։ Կախված ներքին և արտաքին որոշիչների հավաքածուից ՝ նրանք ստացել են ավելի մեղմ կամ ավելի խիստ (ծայրահեղ) որակական բնութագրեր։ Բայց ինչպես հնաոճ սպեկուլյատիվ փիլիսոփայության դեպքում, այդպիսի մոտեցումները, նույնիսկ խիստ բացասական սկզբնատառերի դեպքում, զուտ ինքնաբավ, խիստ անկախ համակարգեր չեն, քանի որ փոխադարձության դեպքում նրանք մշակում են իրենց նախադրյալները ՝ հարստացնելով դրանք ընդդիմության մեջ իրենց նորմատիվորեն տարբեր տեսակետներին։ և, որն արտացոլում է հակառակ «ճամբարի» տեսակետների ամբողջությունը ՝ հակառակ իրենց տեսակետի։ Ի վերջո, առարկան մեզ համար գեղեցիկ է `համեմատելով մեկ այլ առարկայի կամ փողի կանխորոշված ​​հասկացության հետ, և ոչ անկախ գնահատման տեսքով, որը չունի ընդհանուր համեմատության ընդհանուր տերմին (տվյալ դեպքում` համագործակցություն) կամ հաշվարկման համակարգ։ Հետևաբար, այդպիսի բեռը, իր հերթին, ենթադրում է հեռուստատեսությամբ միջնորդավորված հարաբերություն, որը հիմք է դարձել մարդկային մտքի պատմության ընթացքում տարատեսակ և հակասական տեսությունների և համակարգերի առաջացման համար։ Ելնելով փիլիսոփայության և գիտության փոխհարաբերությունների վերաբերյալ քննարկված տեսակետներից ՝ մենք փորձելու ենք էմպիրիկ հիմքերով խոսել համագործակցության մասին, որի առկայությունը առնվազն ենթադրում է կողմերի գոյություն ՝ անկախ նրանից, որ ստացված հնարավորությունները դրանցից ստացված։ Այնուամենայնիվ, տեսական-էմպիրիկ դաշտերը արտացոլող այդպիսի գիտելիքների համակարգերի միջև անցումները միշտ չէին, որ շատ հավասարակշռված էին, քանի որ դրանք ժամանակի ընթացքում հաճախ փոխվել էին, հատկապես տեսական-փորձարարական ճանաչողության նկատմամբ հետաքրքրության աստիճանի պատճառով հաճախ դրանց հուսալիությունը, որպես գերիշխող գիտական ​​աշխարհում։ , ինչպես նաև միմյանց վրա թողած ազդեցության ոլորտները։ Խոսելով փիլիսոփայական համակարգերի, տեսությունների, ընդհանուր առմամբ տեսական մտքի, էմպիրիկ, փորձարարական փորձի վրա `առանձին առարկաների և լայն իմաստով, անհրաժեշտ է որոնումը սկսել հին հունական փիլիսոփայության ժամանակաշրջանից, որն իր անկյունաքարն ուներ մարդկային մտքի ամբողջ ընթացքը։ Հին հունական փիլիսոփայության առաջին ներկայացուցիչ, Միլետոսի դպրոցի հիմնադիր Թալեսի դիտարկումները կենտրոնացած էին աշխարհի, դրա գոյության սկզբի և գոյաբանական այլ խնդիրների վրա, որոնց հիման վրա Թալեսը ընդունեց ջուրը որպես սկզբնական նյութ աշխարհ Այս քայլով Թալեսը հիմք դրեց փիլիսոփայական երեք հիմնական գաղափարների, որոնք հետագայում իրենց արտահայտությունը գտան «աշխարհի գիտական ​​պատկերը» մեթոդի խնդիրների մեջ։ Առաջին հերթին, այն ներառում է ամեն ինչի նյութական պատճառի հարցը, քանի որ այն արտացոլում է աշխարհի նյութական հիմքի գաղափարը, որը սկիզբն էր հնության մատերիալիստական ​​ուսմունքների։ Թալեսյան դրույթը ենթադրում է, որ հարցը պետք է պատասխանի ռացիոնալ կերպով ՝ առանց հղման առասպելների կամ առասպելական պատերազմների։ Եվ վերջապես, կարելի է ենթադրել, որ, այնուամենայնիվ, ամեն ինչ պետք է հնարավոր լինի հասկանալ ՝ ելնելով աշխարհի միօրինակ սկզբունքից։ Աշխարհի նկատմամբ նման տրամաբանական-բանական մոտեցումները գերակշռում էին հունական փիլիսոփայության գրեթե ողջ ժամանակահատվածում։ «Հրդեհի» գաղափարը առանցքային նշանակություն ունի Հերակլիտոս Եփեսացու փիլիսոփայության մեջ, որը «նյութական» և «ճշգրիտ» սկիզբ է աշխարհի և իրերի կարգի համար։ Ինչպես իրավացիորեն նկատեց գերմանացի ֆիզիկոս Հայզենբերգը. «Modernամանակակից ֆիզիկան այստեղ որոշակի իմաստով է մոտենում Հերակլիտոսի ուսմունքին։ Եթե ​​«կրակ» բառը փոխարինենք «էներգիա» բառով, Հերակլիտոսի խոսքերը կարող են դիտվել որպես մեր ժամանակակից հասկացողության արտահայտություն։ «Էներգիան իսկապես բոլոր տարրական մասնիկների, բոլոր ատոմների հումքն է, այն չի փոխում իր քանակը և կարող է հանդես գալ որպես աշխարհի բոլոր փոխազդեցությունների պատճառ»։ Modernամանակակից ֆիզիկայի ամենամեծ քայլը, փաստորեն, տեղի ունեցավ ատոմային տեսության զարգացումից հետո, երբ Լիկոպուսը և Դեմոկրիտը առաջ քաշեցին մի անբաժանելի տարրի (հուն. Ἄτομον) գաղափարը, որն ուներ անջնջելի տեսական նշանակություն, մասնավորապես , դասական մեխանիկայի քվանտային տեսության, ինչպես նաև փիլիսոփայական և միջառարկայական հարցերում մի շարք նոր հարցեր առաջ մղելու համար հասկանում են դրանք հասկանալու համար։ «Ատոմ» հասկացության գալուստով նախկին «գոյություն ունեցող» և «գոյություն չունեցող» հասկացությունները վերաիմաստավորվեցին «լրիվության» և «դատարկության» գաղափարներով։ Իրականում կան միայն ատոմներ, որոնք անբաժան են, անսահման, ունեն վերջավոր չափումներ։ Դա չափի վերջն է, որը թույլ է տալիս մեզ խոսել շարժման հնարավորության մասին, որը կարող է տեղի ունենալ միայն դատարկության առկայությամբ։ Հետևաբար, հայեցակարգային ապարատը և իրականության հասկացությունները, որոնք ձևավորվել են արդեն ատոմային տեսությունների շրջանակներում, թույլ տվեցին տեսնել բանական իրականության պատկերը, որը հիմնովին ընկալելի է ընդհանուր հիմքի վրա ՝ բազմակարծիք և բազմաբնույթ աշխարհի կողքին։ Theամանակի գիտական ​​խճանկարը ձևավորելու գործընթացը, դրանում առանձին առարկաներ առաջ բերելը իր հետ բերեց ոչ միայն առաջացող առարկաներին բնորոշ տիրույթների հստակեցման խնդիրը, այլև ստեղծելու նախկինում գերակշռող մեթոդաբանական սկզբունքները փոխարինելու հարցը։ նոր մեթոդական գործիքակազմ։ Ի պատասխան ֆրանսիացի փիլիսոփա Ռենե Դեկարտը մարդկային մտքի բեմում ներկայացրեց իր «արմատական ​​հոռետեսության սկզբունքը»։ Մարդկային գիտելիքները լի են ճշմարտության նման կեղծիքներով, որոնք սահմանափակում են մարդկային մտքի որոնումները հավերժական աշխարհում հնարավոր ճշմարտությունների որոնման մեջ։ Ուստի գիտելիքների դաշտը մաքրելու համար անհրաժեշտ է կասկածել մեր գիտելիքների վրա, քանի դեռ չենք հայտնաբերել մի բան, որն ինքնին կասկածելի է։ [9] Նման մոտեցման արդյունքում «Կասկածում եմ» արտահայտությունը Դեկարտի համար դառնում է ինքնին հասկանալի և անկասկած ճշմարտություն, որից, հիմնվելով նույն մեթոդաբանական սկզբունքի վրա, «կարծում եմ», «կարծում եմ, ուրեմն ես գոյություն ունեմ» ՝ մի շարք այլ հիմնարար ճշմարտությունների, որոնք հիմք են հանդիսացել կարտեզյան համակարգում։ , ինչպես նաև աշխարհի գիտական ​​պատկերացմանն ուղղված այլ տեսություններ ՝ որպես համակարգերի հնարավոր մեթոդական ուղեցույց։ Համագործակցության նման տարբերակում ազդեցության կրողը տեսական և էմպիրիկ մակարդակում գիտական ​​և մշակութային ժառանգության ձուլողն է, առաջին հերթին `առանձին առարկաները և առհասարակ գիտությունը, որոնք աշխարհի գիտական ​​պատկերում են այդ ժամանակվանից։ 16-րդ դար Այնուամենայնիվ, այս գործընթացի ազդեցության աղբյուրը և դրա կրողը միշտ չէ, որ եղել են հակառակ բեռի նույն մասում։ Գիտական ​​մտքի նոր շրջանի և գիտելիքի մի շարք համակարգերի ՝ որպես առանձին գիտական ​​փիլիսոփայության զարգացումից անմիջապես հետո սկսվեց սեփական ուռուցքաբանական հիմքերի որոնման և ամրապնդման գործընթացը, որի համար փիլիսոփայության ստեղծած հարուստ տեսական և էմպիրիկ ժառանգությունը ուներ հիմնարար նշանակություն։ Իմմանուել Կանտի գերմանական դասական փիլիսոփայության «Կոսմոգոնիկ վարկածը» առանձնահատուկ տեղ ունի ժամանակակից տիեզերաբանության և տիեզերագնացության պատմության մեջ [10], որտեղ Կանտի տիեզերաբանական վարկածը շատ մոտ է Արեգակնային համակարգի ձևավորման ժամանակակից տեսություններին և մոդելներին։ Կանտը տիեզերքի ձևավորումը դիտում է որպես առաջնային ակտիվ նյութական մասնիկների հսկայական ամպի ներքին փոխազդեցություն, որում տիեզերական մարմինները կազմավորվում են մասնիկների վանող և գրավիտացիոն ուժերի փոխազդեցությունից։ Նման վարկածը թույլ է տալիս խոսել տիեզերքի մասին `որպես նյութական ծագմամբ սկսվող նյութի, որի բացատրության համար անհրաժեշտ չէ ներկայացնել Աստծո գաղափարը։ Այստեղ դասական մեխանիկայի մի շարք սկզբունքներ կատարելապես տեղայնացված են, որոնք թույլ են տալիս մեզ խոսել գիտության զարգացման ուղու մասին ՝ հիմնվելով տրամաբանական «նախորդ ճշմարտությունների» վրա, ինչը հնարավորություն տվեց տիեզերքի և ընդհանրապես աշխարհի հետագա ուսումնասիրությունների համար։ Սա է 20-րդ դարի ֆրանսիացի փիլիսոփա Անրի Բերգսոնի տրամաբանությունը, ով իր փիլիսոփայությունը հիմնեց dդրայի էվոլյուցիայի հիմնական տեսության ստեղծման վրա, որը գիտության մեջ համարվում է լայնորեն ընդունված։ Ոգեշնչված դարվինյան տեսությունից ՝ Բերգսոնը ընդունում է բնական, էվոլյուցիոն շարժումը ՝ որպես աշխարհի զարգացման հիմքում ընկած ստեղծագործական ուժ, որը նա սահմանում է որպես Կենդանիների կենսական պոռթկում։ Նման բնական ուժի շնորհիվ է, որ բնության մեջ կա անընդհատ զարգացում, ավելի բարդ ձվերի առաջացման շարունակական գործընթաց, քան ավելի պարզ ձու։ Բերգսոնի փիլիսոփայությունը միակը չէ, որն ունի որոշակի գիտական ​​տեսության կամ կարգապահության վրա հիմնված կառուցվածք։ 20-րդ դարում, դասական «դասական ֆիզիկայի» հետ մեկտեղ, աստիճանաբար զարգացող քվանտային մեխանիկան բացեց սկզբունքորեն նոր «մարդկության համար ուսումնասիրության աննախադեպ դաշտ»։ Այստեղ աշխարհի դասական հասկացություններն ու օրենքները կարող են հաճախ չաշխատել, ինչպես նկարագրված է Նյուտոնյան մեխանիկայում կամ հարաբերականության ընդհանուր տեսության մեջ։ Քվանտային մեխանիկան առաջին հերթին հարվածում է դետերմինիզմի ավանդական հասկացություններին, քանի որ, ինչպես ժամանակի ընթացքում ցույց են տվել քվանտային մեխանիկայի մի շարք գիտական ​​փորձեր, քվանտային մակարդակում մասնիկների վարքը չի կարող որոշվել խիստ դետերմինիստական ​​տեսանկյունից։ Փիլիսոփայության այսպիսի աննախադեպ շրջադարձի արդյունքում, «խիստ դետերմինիզմի», «անորոշության», «դուալիստական ​​դետերմինիզմի» հետ միասին, առաջացավ «հավանական դետերմինիզմի» տեսակետը, որն այժմ ունի հիմնավորված հիմք ՝ քվանտային տեսության տեսքով։ Ինչպես հավաստիացրել ենք վերոնշյալ քննարկման ընթացքում, գիտության և փիլիսոփայության համագործակցության դարավոր պատմության ընթացքում նման հարաբերությունների «ազդեցության» և «ազդեցության» ասպեկտները հաճախ փոխվել են։ Այնուամենայնիվ, 1718-ականներից ի վեր գիտության որոշակի անկախության ձեռքբերման, ժամանակակից գիտատեխնիկական առաջընթացի հաջողության, կողմերի միջև հարաբերությունների համատեքստում ավելի մեծ ազդեցություն գործադրելու տեսանկյունից, այսօր որպես այդպիսին գերակայություն կրողը գիտությունն է։ , Անկախ գիտության և փիլիսոփայության փոխհարաբերությունների պատկերից, ժամանակակից փիլիսոփայական հասկացությունների տեսությունների մշակման գործընթացը դեռ իր ընթացքն ունի գիտության նոր նվաճումներին զուգահեռ, բայց մաքուր փիլիսոփայական մտքի դրսևորում։ խոչընդոտում են փիլիսոփայական մտքի անկախ և լիարժեք իրականացման գործընթացին։ Նախևառաջ, մենք խոսում ենք ժամանակակից փիլիսոփայական տեսություններում և հասկացություններում հին հասկացությունների կիրառման մասին, ինչը մեզ թույլ չի տալիս խոսել ժամանակակից աշխարհի նոր հայտնաբերված իրողությունների մասին `առանց նախորդ իմաստների, առանց անցյալի հետապնդման։ Տեսական մտքին զուգահեռ կա մի շարք էմպիրիկ գիտություններ, որտեղ ժամանակակից գիտատեխնիկական նվաճումների շնորհիվ առկա են մի շարք նորամուծություններ, որոնք ուղղված են աշխարհի օբյեկտիվ նկարագրությանը, որը տրամադրվում է էմպիրիկ տվյալների և փորձարարական հումքի կողմից տեսական մտքի կողմնակիցները։ Արդյունքում, փիլիսոփայական միտքը կարող է վերածվել սպեկուլյատիվ մտածողության, որը վառ կերպով արտահայտվել է ինչպես 20-րդ դարի հարաբերականության ընդհանուր տեսության ազդեցության տակ գտնվող մի շարք ռելյատիվիստական ​​ուղղություններով, այնպես էլ այդ շրջանում էմպիրիկ տվյալները սխալ մեկնաբանած այլ հոսանքներում։ Փիլիսոփայության և, առհասարակ, մարդկային աշխարհայացքի տեսական մասում բարձրացված խնդիրների պակաս վառ և օբյեկտիվ արտացոլումը կարող է դառնալ տիեզերքը կազմող «մատերիայի» հարաբերակցության ժամանակակից մոտեցման համառոտ արտացոլումը։ , Ըստ Պլանկի աստղադիտակի դիտարկումների ՝ «սովորական նյութը», որը կազմում է աստղերը, գալակտիկաները և ցանկացած այլ նյութական օբյեկտ, տիեզերքի «նյութի» ընդամենը 4-9 տոկոսն է։ Տիեզերքի մնացած մասը բաղկացած է այսպես կոչված «մութ նյութից» և «մութ էներգիայից», համապատասխանաբար ՝ 26․8% և 68,3%։ Հետևաբար, երբ մենք խոսենք մեր իրականությունն ու տիեզերքն այսօր կազմող նյութի մասին, կիրառելով հասկացության իմաստները, որոնք գերակշռել են նյութական պատմության ընթացքում և դրանից հետո փիլիսոփայության մեջ, մենք գոնե կխախտենք «ինքնության կանոնը»։ արիստոտելյան տրամաբանության [16]։ Սխալ կամ ոչ ադեկվատ մեկնաբանության արդյունքում ժամանակակից փիլիսոփայական միտքը կարող է զգալիորեն շեղվել ինչպես գիտության հետ համարժեք համագործակցության ընդհանուր հարթությունից, այնպես էլ հնարավոր պատասխանատվության ոլորտներից իրականության օբյեկտիվ պատկերի արտացոլումից։ Այսպիսով, ընդհանուր առմամբ, հարկ է նշել, որ փիլիսոփայության և գիտության դարավոր համագործակցությունը ինքնին հասկանալի փաստ է, որը պայմանավորում է երկու բևեռների գոյությունը, որոնք, կախված փիլիսոփայության ներքին միտումներից և գիտության անկախ զարգացումից, ստացել են տարբեր դրսեւորումներ, որոնց արդյունքում փիլիսոփայությունն առավել ազդեցիկ է համագործակցության համատեքստում։ քան գիտությունը։ Այստեղից բխում են ժամանակակից ժամանակաշրջանի փիլիսոփայության առջև ծառացած խնդիրները, որոնց լուծման համար անհրաժեշտ է վերաիմաստավորել և նոր շունչ հաղորդել դասական «հին հասկացություններին», դաշտը մաքրել հնարավոր կեղծ գիտելիքներից ՝ հավասարազոր ժամանակակիցության և ժամանակակիցության հետ։ նրա կողմից տրված էմպիրիկ ժառանգությունը։

example1262

example1262

Կոմպակտ ապրող բնիկ ջավախահայությունը ինքնությունը պահպանելու, արտագաղթը կանխելու նպատակով սեփական Ջավախք էթնոտարածքի վրա պետք է ձեռք բերի մշակութային ինքնավարություն՝ հայերենին ընձեռելով տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ։ Միջէթնիկական կոնֆլիկտները լուծելու և քաղաքացիական հասարակությանն ինտեգրվելու համար Ջավախքում արմատավորել երկլեզու (բիլինգվալ) կրթական համակարգ՝ օտար լեզվին վերապահելով օժանդակ դերակատարություն։

Քաղաքական, կրթական և մշակութային ընթացիկ խնդիրների անաչառ լուսաբանումը բխում է հայ-վրացական սերտ համագործակցության և բարեկամության վերականգնման հրամայականից։ Սույն ուսումնասիրությունը նպատակ ունի լուծել «հայ-վրացական հակամարտությունը» էթնոկենտրոն նպատակային մոդելներով, կանխել խորացող ճգնաժամը, ջավախահայության ուծացումը և զանգվածային արտագաղթը։ Հարցի վերաբերյալ տարատեսակ մոտեցումները մոլորության մեջ են գցում միջազգային հանրությանը և հանգեցնում շահագրգիռ կողմերի չհամաձայնեցված վարքին։ Վրացի պատմաբանները պնդում են, որ Գուգարքը միշտ եղել է Քարթլիի Թագավորության մի մասը ՝ հիմնվելով 387 թվականի տխրահռչակ պայմանագրում կատարված փոփոխությունների վրա [7, 69]։ Անվիճելի է, որ Ա. Շիրակացու վկայությունը, չնայած որ Գուգարքնը դեռ Վիրքի մի մասն է, վերցված է Հայաստանից [12, 297]։ Armeniaավախքը Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի 9 գավառներից մեկն էր, իսկ Գուգարքը առաջին անգամ Վիրքին միացավ 387 թվականին [7, 67]։ 1830-ին Էրզրումի և նրա շրջակայքի հայերը զանգվածաբար արտագաղթեցին Javավախք։ 1920-ականներին վրացական պետական ​​շրջանակները մերժեցին Javավախքի (դրա մի մասը) Հայաստանին որպես էթնո-տարածքային միավոր վերամիավորելու կամ վրացական ԽՍՀՄ կազմում մեկ հայկական վարչական միավոր ստեղծելու կոչը (Ալ. Բեկզադյան, Ալ. Մյասնիկյան) [7 , 18 և 21]։ Ըստ վրացի պատմաբան Լեոնտի Մրովելիի, նա մինչ այդ չէր եղել ADավախքում, Սուրբ Նինո մ.թ. 3-րդ դարում, նա հայերեն էր խոսում հովիվների հետ Ֆոգայում, Փարվանա լճի ափին։ Հետեւաբար, երկրի սեփականության ժամանակավոր մերժման փաստը չի կարող հիմք հանդիսանալ «սեփականություն» համարվելու համար։ Սամցխե-Javավախեթին գրավում է Վրաստանի տարածքի մոտ 10% -ը, որտեղ ապրում է վրացահայության կեսից ավելին, իսկ միայն Javավախքում, որը զբաղեցնում է Վրաստանի 3,7% -ը, բնակչության 94-95% -ը հայեր են [10.14, 14] , այն այժմ կազմում է 125 հազար հայ (ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն ՝ 145 հազար)։ Javավախքը սփյուռք չէ, ջավախահայերը ենթաէթնոսներ են, որոնք ապրում են իրենց բնօրրանում ՝ պատմական տարածքում, ուստի դա անհրաժեշտ է դառնում ազգային անվտանգության պարտադրանքի պատճառով։ 1 ofավախքի հայերը Javավախքում ապրող հայեր են։ Վրացահայերը («վրացահայեր») ամբողջ Վրաստանում ապրող հայերն են։ «Վրացական» տերմինն այստեղ ազգանուն չէ։ բարձրացնել Վրաստանի վարչատարածքային կառուցվածքում ինքնավարության կարգավիճակ շնորհելու հարցը։ Հակառակ դեպքում, ջավախահայերը մոտ ժամանակներս կկորցնեն իրենց էթնիկական ինքնությունը, կներգրավվեն վրացական մշակույթին ՝ քաղաքացիական հասարակություն ստեղծելու պատրվակով։ Այս գործընթացը համապատասխանում է համաշխարհային միտումների ընդհանուր տրամաբանությանը, քանի որ ինքնամեկուսացումը անհնար է ստեղծել ինքնաբավ համակարգ։ Բոլոր էթնիկական բաղադրիչները աստիճանաբար միավորվում են մեկ քաղաքացիական ասոցիացիայի մեջ ՝ էթնիկական ինքնությունը փոխարինելով քաղաքացիական ինքնությամբ։ Այնուամենայնիվ, Վրաստանում էթնիկ համայնքի ստեղծումը դժվար է իրականացնել, հատկապես ադրբեջանցի «հայերի» էթնիկ «փոքրամասնությունների» շրջանում, քանի որ նրանց խմբային քաղաքական կողմնորոշումները և մշակութային պահանջները տարբեր են։ Բացի այդ, արմատական ​​էթնոսի բաց, ոչ թաքնված ձևի կողմից ջավախահայության նկատմամբ կանխամտածված խտրականությունը չի կարող նպաստել ազգային գիտակցության ձևավորմանը։ Էռնեստ Գելները ճիշտ նշեց. «Որոշ ազգերի գոհունակությունը նշվում է ուրիշների հիասթափությամբ» [2։ Վրացական կողմը պետք է հաշվի առնի պատմական անողոքությունը, զսպի անհիմն անհիմն հավակնությունները հին հայկական տարածքների նկատմամբ։ Անցել են այն ժամանակները, երբ լեզուն տարածելով և տեղանունները փոխելով հնարավոր էր վրացականացնել այն ամենը, ինչ հայերեն է։ Ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն, Վրաստանում կա 460 հազար հայ, իսկ պաշտոնական աղբյուրների համաձայն `շուրջ 250 հազար, այդ թվում` 150 հազարը Թբիլիսիում [13, 348]։ Վրաստանում մինչ 2002 թվականը հայերը զբաղեցնում էին երկրորդ տեղը (437,2 հազ.), Իսկ ռուսները (341,2 հազ.) Երրորդ տեղը [14, 13]։ Ադրբեջանցիների ծնելիության արագ աճը թույլ է տվել էթնիկ խմբին ազգային փոքրամասնությունների մեջ զբաղեցնել առաջին տեղը (6,5%), իսկ հայերինը ՝ երկրորդը (5,7%) [14, 13]։ 2002 Ըստ տվյալների ՝ Վրաստանում ապրում է մինչև 284,8 հազար ադրբեջանցի, բայց վերջիններս համոզված են, որ նրանք կես միլիոն են, նույնիսկ ավելին [9, 18]։ Ադրբեջանցիները հավաքականորեն ապրում են Քվեմո-Քարթլիում, հիմնականում Մառնեուլի, Գարդաբանի, Բոլնիսի և Դմանիսի շրջաններում։ 2002 մարդահամարի տվյալներով, այդ պետության բնակչությունը 497 530 մարդ էր, որից 45,1% -ը ադրբեջանցիներ էին, 44,7% -ը վրացիներ էին, իսկ 6,4% -ը հայեր [6, 7]։ Հայտարարություններ կան հատուկ Շարժման ստեղծման մասին, որի նպատակը Քվեմո Քարթլին Վրաստանից առանձնացնելն է, և որպես այդ գործընթացի սկիզբ ՝ բարձրացվելու է ադրբեջանական տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ տալու հարցը։ Եթե ​​Վրաստանում հայերը համարվում են ազգային փոքրամասնություն, ապա համասեռամոլ Javավախքում նրանք ազգային մեծամասնություն են։ Մեջբերում է ԵԱՀԿ Գերագույն հանձնակատար Մաքս վան Դեր Շտուլիբնորողին։ «… Փոքրամասնությունը խումբ է, որը բնութագրվում է լեզվական, էթնիկական կամ մշակութային առանձնահատկություններով, որոնք տարբերակում են այն մեծամասնությունից։ Երկրորդ, փոքրամասնությունը մի խումբ է, որը սովորաբար ձգտում է ոչ միայն պահպանել իր ինքնատիպությունը, այլև այն վառ արտահայտել »[3, 165]։ Էթնիկ խտրականության արդյունքում Javավախքը դատարկվում է հայերից, տեղական արմատական ​​ազգի միգրացիան դառնում է ազգային անվտանգության խնդիր։ Ավելին, վերաբնակեցվում է թուրք-ադրբեջանական տարրը։ Վերաբնակեցման հարցը Վրաստանի ՝ Եվրախորհրդին անդամակցության նախապայմաններից մեկն էր։ 400,000 թուրքմեն մեսխեթցիների վերաբնակեցումը տարածաշրջանում մտադրություն է փոխելու Վրաստանի իշխանությունների ժողովրդագրական իրավիճակը, ինչը սպառնում է ազգամիջյան-միջկրոնական հարաբերություններին։ 20-րդ դարի սկզբին բազմազգ Վրաստանը բնազդորեն սկսեց մշակել ազգայնականություն արտահայտող մոնո-ազգային ազգային պետություն ստեղծելու, բազմազգ պետությունը մոնոէթնիկ պետության վերածելու `էթնիկական փոքրամասնությունների իրավունքները ոտնահարելով վերածելու ծրագիր, և այլ կերպ ձուլել ազգային պետությունը։ Միջազգային պրակտիկայում մի երկիր համարվում է մոնոէթնիկ, որտեղ բնակչության 95% -ը կազմված է մեկ էթնիկ խմբից (Իսլանդիա, Նորվեգիա, Պորտուգալիա, Ալբանիա, Մալթա, amaամայկա, Եմեն, Հունգարիա)։ [17, 54] GT Տավադովը գտնում է, որ ազգային պետությունը էթնոսի (ազգի) պետություն է, որը ձևավորվել է էթնիկական տարածքի հիման վրա. այն մարմնավորում է ժողովուրդների քաղաքական անկախությունն ու ինքնավարությունը։ [16, 275] Մոնոէթնիկ կառուցվածք ունեցող հասարակություններում ժողովրդավարացման համար ավելի բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում, քան էթնիկական տարասեռության դեպքում։ Վրաստանում էթնիկական հակամարտությունները հանգեցրել են ավտորիտար էթնոցենտրիզմի հաստատմանը, ինչը անհնարին է դարձնում այսպես կոչված բազմազգ ժողովրդավարությունը, այնքանով, որքանով այն հիմնված է միջխմբային հակամարտությունների վրա։ Դրա վկայությունն են նույնիսկ միջազգային կազմակերպությունները, ինչպիսիք են ԱՄՆ Պետդեպարտամենտը և Եվրոպայի խորհրդի հակաճգնաժամային խումբը։ Javավախքում վտանգված է կրթական և մշակութային ոլորտը, հայկական դպրոցները արագորեն փակվում են, հայոց լեզվի դասընթացները կրճատվում են, վրացերենը ավելանում է, «Հայոց պատմության» առարկան արգելվում է, տեղանունները փոխվում են։ 2005 թ.-ին Վրաստանում ընդունվեց «Հանրային կրթության մասին» օրենքը, որը (հոդված 4.3) ասում է, որ «Վրաստանի այն քաղաքացիները, որոնց մայրենի լեզուն վրացերեն չէ, իրավունք ունեն իրենց մայրենի լեզվով ընդհանուր կրթություն ստանալու», բայց հիմքը նախապատրաստվում է անցում կատարելու համար։ դեպի համավրացական կրթական համակարգ։ մասամբ գործնականում տեղի ունեցավ։ 90% -ից ավելի հայերով բնակեցված տարածքում պարտադրվում է պետական ​​լեզուն, արագացվում է հայերի վրացականացման գործընթացը [11, 60.8, 142]։ Երկրում անցկացվում է վրացերենի միջնակարգ դպրոցների ուսուցիչների և տնօրենների պաշտոնների թեկնածուների թեստավորում։ Վիճարկվում է, որ առանց վրացերենի իմացության անհնար է ինտեգրվել վրացական պետության մեջ։ Հայերը չեն անտեսում պետական ​​լեզուն ՝ վրացերենը, քանի որ բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերը վրացերեն են։ Համաշխարհային քարտեզագրության մեջ «Վրաստանը» որպես երկիր նշվում է միայն 15-րդ դարում։ Դրանից առաջ Վրաստանի տարածաշրջանում հիշատակվում էին Կոլխիս, Իբերիա և Մենգրելիա երկրները [1, 12]։ Հայերը այլ ժողովուրդների հետ հավասար մասնակցեցին վրացական պետության կայացմանն ու բարգավաճմանը։ 5-րդ դարի հայկական մշակութային մշակույթի հիմնադիր Մեսրոպ Մաշտոցը այբուբեն ստեղծեց դժբախտ վրացիների համար։ Հայերը կողմ քվեարկեցին Վրաստանի անկախությանը `ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները երաշխավորող սահմանադրության հիման վրա։ 1995-ին Ստրասբուրգում ընդունվեց «Ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության մասին» կոնվենցիան (համաձայնագիր), համաձայն որի `իր պատմական տարածքում խմբում ապրող էթնիկ բնակչությունն իրավունք ունի գոնե լեզվական և մշակութային անկախություն ունենալ, ավելացնելով մշակութային կապը իր մայր երկրի հետ, չնայած դա ինքնակազմակերպման կենսունակ մոդել չէ։ Միջազգային փորձը ցույց է տվել, որ այն երկրներում, որտեղ ազգային փոքրամասնությունները կազմում են 20%, նրանք իրավունք ունեն իրենց մայրենի լեզուն համարել երկրորդ տարածաշրջանային լեզու։ Աշխարհի 20-30 երկրներում հավաքականորեն ապրող ազգային փոքրամասնությունների 20% -ի լեզուները ունեն տարածաշրջանային լեզուների կարգավիճակ։ Իսպանիայի և Իտալիայի սահմանադրություններում կան հոդվածներ, որոնք երաշխավորում են պետական ​​աջակցությունը ազգային փոքրամասնությունների լեզուների պահպանմանն ու զարգացմանը։ Ֆինլանդիայում շվեդական փոքրամասնության լեզուն (մոտ 6%) հայտարարվում է որպես պետական ​​լեզու [17, 50]։ Սա բացառիկ երեւույթ է, որը բացատրվում է պատմական դրդապատճառներով, քանի որ Ֆինլանդիայում մի ժամանակ շվեդերենը համարվում էր կրթական և մշակութային լեզու։ Մայրենիի հիման վրա հանրակրթության ապահովումը երաշխիք է ոչ միայն ազգային փոքրամասնության ընդհանուր ինքնության պահպանման, այլև երկրի ներքաղաքական կայունության, լեզվական խնդրի ժողովրդավարական լուծման խորացման։ Դպրոցների շրջանավարտներին տրվում են ուղեգրեր ՝ ուսումը Երեւանում շարունակելու համար, սակայն վկայականը վերապահված է միայն Վրաստանի ուսանողներին։ Պետությունը չի սուբսիդավորում այն ​​դպրոցները, որտեղ աշակերտների թիվը 700-800-ից պակաս է։ Javավախքում դպրոցական համայնքներին ոչ միայն արգելվում է մասնակցել Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված եկեղեցական պատարագներին, այլ Վրաստանի իշխանությունները դեռ չեն ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը ՝ վախենալով վատթարացնել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Երկարատև պայքարից հետո Հայ Առաքելական եկեղեցին վերջերս քաղաքացիական օրենսգրքով Վրաստանում ստացել է 5 կրոնական կարգավիճակ։ [5] Հայ առաքելական եկեղեցիները և հայկական շինությունները չեն պատկանում հայկական էթնոսին, դրանք գտնվում են վրացական օրենսդրության ներքո ՝ վրաց ուղղափառ եկեղեցու և վրացական պետության հովանու ներքո։ Վրաստանում անկախության տարիներին օլիգարխների մեջ հայեր գրեթե չկային։ Այժմ երկրում կապիտալ ներդրումների ոլորտը բավականին բարենպաստ է դարձել նաև հայ ներդրողների համար։ Այսպիսով, 2010 թվականին, ըստ պաշտոնական տվյալների, Վրաստանում վերագրանցվել է 103 հայկական ընկերություն, և վերջերս ստեղծվել է Հայ գործարարների միություն [7,341]։ Համագործակցության ծիլեր կան Վրաստանի Հայ Առաքելական եկեղեցու թեմի խնամատար կառույցի հետ։ Վրաստանում ժողովրդավարության գործընթացին խոչընդոտում է վրացահայերի գրեթե բացակայությունը երկրի կառավարման գործընթացում։ Վրացական էլիտան (էլիտան) իր ազգայնական քաղաքականությամբ դուրս է մղում ազգային փոքրամասնություններին երկրի կառավարման համակարգից, ստեղծում է անհամամասնություն իշխող վերնախավում։ Այժմ, ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն, պետական ​​համակարգում հայերի թիվը չի գերազանցում 1-2% -ը։ Այս մոտեցումը բացատրվում է հայերի ենթադրյալ պետական ​​լեզվի իմացությամբ։ Ավելին, Վրաստանում հայ մասնագետը համեմատաբար քիչ է վարձատրվում։ Վրաստանում պաշտոնապես գրանցված է մինչև 67 հայկական հասարակական կազմակերպություն, չնայած իրականում նրանցից ոմանք ակտիվ են։ Դրանք կատարում են ազգային պահպանման գործառույթ ՝ հիմնականում տեղական միջոցների հաշվին։ Վրաստանը ինտեգրվում է Եվրամիությանը և ՆԱՏՕ-ին։ Վրաստանը ոչ միայն կորցրեց Հարավային Օսիայի «Աբխազիան» Ռուսաստանի Դաշնության հետ հակամարտության արդյունքում, այլև դատապարտվեց երկարատև հակամարտության գոտու, ինչը լուրջ վտանգ է ներկայացնում Թբիլիսիի էներգետիկ քաղաքականության համար։ Վրաստանը դիվանագիտական ​​հարաբերությունների մեջ չի մտնում Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախությունը ճանաչող տերությունների հետ։ Թուրքիայի անհեռատես ռազմավարական հարաբերությունները Ադրբեջանի և Ադրբեջանի հետ, նրա ակտիվ մասնակցությամբ իրականացվելիք մի շարք տարածաշրջանային ծրագրեր և Հայաստանի Հանրապետության շրջափակումը չի բխում մեր շահերից։ Հայաստանի իշխանությունները հավասարակշռված քաղաքականություն են վարում, քանի որ մենք կախված ենք հարևան երկրից տարանցիկ տրաֆիկից։ Javավախահայության ավանդական ինքնապաշտպանական մեխանիզմները խոր արմատներ չունեն Սփյուռքի համայնքների համեմատ, քանի որ իրենց տարածքում ՝ մայր երկրի կողքին ապրելը չի ​​անհանգստացնում ուծացման վտանգից։ Այնուամենայնիվ, ջավախահայության ազգային ինքնորոշման պահանջը (ոչ անջատողական ծրագրի միջոցով) վրաց ժողովրդի քրտնաջան աշխատանքի արդյունք է. Տնտեսական շահագործում, քաղաքական ճնշում, ազգային հետապնդում, իրավազրկում, ուղղակիորեն ինտեգրում ազգ Նախատեսված առաքելություն իրականացնելու համար 1997 թվականից Վրաստանում գործում է ԵԱՀԿ ազգային փոքրամասնությունների հարցերով գերագույն կոմիսարի գրասենյակը [3,115], որը հիմնականում զբաղվում է Սամցխե-Javավախեթիի շրջանի հայերին վերաբերող խնդիրների լուծմամբ և լարվածության կանխմամբ։ այդ շրջանը։ 1980-ականներից ի վեր Արևմուտքում արագ զարգանում են բազմամշակութային կրթության տեսություններն ու մեթոդաբանական մոտեցումները։ Այն երկրներում, որտեղ ժողովրդագրական կազմը բազմազգ է, առաջարկվում են տարբեր կրթական մոդելներ։ Ամերիկյան «կաթսայի» ռազմավարության փոխարեն ներդրվեց «ամերիկյան աղցան» ժամանակակից հայեցակարգը, այլ կերպ ասած ՝ ներդրվեց բազմալեզու կամ երկլեզու (երկլեզու) կրթական համակարգ, որը համարվում է միջէթնիկական հակամարտությունների հաղթահարման մոդել։ Երկլեզու բովանդակության կրթությունը բազմազգ հասարակություններում թույլ է տալիս ինտեգրվել այդ հասարակությանը ՝ պահպանելով ազգային ինքնությունը։ Երկլեզու կրթության օտարերկրյա փորձն ունի 4 մոդել, որոնք վերաբերում են օտար լեզվի օգտագործման տարիքային սահմանափակմանը։ 1. Արմատական ​​(ծայրահեղական) մոդել։ ենթադրում է առաջին դասարանից աշակերտների կրթության կազմակերպում ոչ մայրենի լեզվով։ 2. Անցումային լեզվի մոդել։ ենթադրում է ուսանողների աստիճանական նախապատրաստում ոչ մայրենի լեզվով սովորելու համար ՝ ավելացնելով դասավանդվող առարկաների քանակը։ 3. Լեզվի ուսուցման առաջադեմ մոդել։ ենթադրում է բոլոր կամ մի շարք առարկաների միաժամանակ երկու մայրենի լեզուների ուսուցում։ 4. Լեզվաբանական գոյատևման մոդել, որի համաձայն բոլոր առարկաները դասավանդվում են մայրենի լեզվով, իսկ օտար լեզուն վերապահված է աջակցության։ Առաջին երկու մոդելներն անընդունելի են, քանի որ դրանք հանգեցնում են ազգային ինքնության կորստին։ Վերջին երկու մոդելները փորձարարորեն կարող են կիրառվել սփյուռքի որոշ համայնքներում, որտեղ վտանգված է ազգային կրթությունը։ Նպատակահարմար է օգտագործել երկլեզու կրթության բովանդակության տեսակը, ուսումնական գործընթացի կազմակերպումը երկու լեզուներով։ Էթնիկ փոքրամասնությունները կարող են դասակարգվել հետևյալ խմբերի `ըստ իրենց նպատակների։ 1. Բազմակարծ խումբը ձգտում է պահպանել իր էթնիկական ինքնությունը, բայց ակտիվորեն մասնակցում է հասարակության սոցիալական ինստիտուտների գործունեությանը։ 2. Ձուլված (յուրացված) խումբը չի մտածում իր էթնիկական ինքնության պահպանման մասին։ 3. Անհանդուրժողական պայքարող խումբը ձգտում է սեփական էթնիկական ինքնության և ձգտում է ամբողջական քաղաքական անկախության։ 4. Քաղաքացիական-սոցիալական ինտեգրմանը մասնակցող խումբ, որը ձգտում է առնվազն մշակութային անկախություն կամ ինքնավարություն տվյալ պետության վարչական կառուցվածքի մեջ։ Ազգային մշակութային անկախությունը թույլ է տալիս Javավախքի հայերին օգտագործել իրենց մշակութային արժեքները, կրոնական քարոզչությունը, զարգացնել իրենց լեզուն հասարակական և պաշտոնական ոլորտներում, ուսումնասիրել Հայաստանի պատմությունը, ստեղծել ազգային միություններ, խորացնել մշակութային և գիտական ​​կապերը հայկական համայնքների և հայրենիքի հետ։ Նմանատիպ լուծումը չի նվազեցնում այլ էթնիկ փոքրամասնությունների իրավունքները։ Հայկական գործոնն ավելի շատ անհանգստացնում է վրաց հասարակությանը և ստեղծում հակահայկական տրամադրություններ։ Այնուամենայնիվ, Վրաստանում հայ-վրացական հարաբերություններում նոր քաղաքական ցիկլ է սկսվում։ Ռուսաստանի դաշնային կապիտալը հոսում է Վրաստան, որը հետապնդում է քաղաքական նպատակ ՝ ուժեղացնել վերահսկողությունը այդ երկրի նկատմամբ։ Այդ կոնսենսուսը ձեռնտու է Հայաստանի Հանրապետությանը։ Վրաստանի իշխանությունները սկսել են անտեսել Ադրբեջանի հետ Հայաստանի հարաբերությունների բարդացումը, իսկ հարևան երկիրը ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, համարել ռուս-վրացական հարաբերությունների վերականգնման և զարգացման աջակից։ Փոքրամասնությունների բազմազգ հասարակության մեջ ինտեգրման գործընթացը կընթանա բնականոն ռեժիմով, առանց լարվածության, եթե այն ուղեկցվի նրանց մշակութային, լեզվական և կրոնական առանձնահատկությունների պահպանմամբ, արժեքային համակարգի բազմազանության ճանաչմամբ, հասարակական կյանքում ակտիվ մասնակցություն ապահովելով, ձևավորմամբ։ ինտեգրված բազմազգ էլիտայի։ Javավախքի հայերի էթնոքաղաքական իրավիճակը պահանջում է մշակել այնպիսի բազմամշակութային կրթական տեսական մոդելի մշակում, որը, ապավինելով միջազգային պահպանման մեծ ներուժ ունեցող միջազգային փորձին, թույլ կտա հասնել գոնե մշակութային ինքնավարության։ Գրականություն 1. Գալչյան, Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ, Երեւան, 2005, 271 էջ։ 2. Gelner E., Nations երը ազգայնականություն, «Հայաստան» Երեւան, 2003, 172 էջ։ 3. Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն (պատմություն, գործունեություն, հեռանկարներ), Ա. Հարությունյան, Երևան, «Անտարես», 2006 թ., 300 էջ։ 4. Օրենք, 2007 թ. Հոկտեմբերի 26-29-ը։ 5. Օրենք, 2012 թվականի մայիսի 18-21-ը։ 6. «Հայկական ժամանակ», օրաթերթ, 4 մայիսի, 2013 թ., Էջ 7։ 7. Հայաստանի հյուսիսային դարպասները։ Javավախք, Լոռի, նյութերի ժողովածու, 8 (կազմ. ՝ Վ. Սարգսյան), Եր. «Միտք», վերլուծական կենտրոն, 2012, 440 էջ։ 8. Պետական ​​կառավարում, 2-3, «Պետական ​​ծառայություն», Երեւան, 2011, 183 էջ։ 9. Հանրապետական, ՀՀ կուսակցություն, թիվ 1, 2008 թ., 44 էջ։ 10. Վրաստանի հայերի ձայն, «Վրաստանի հայերի միասնություն», ՀԿ պաշտոնական թերթ, հ. 26 փետրվարի, 2007 թ 11. Մինասյան Ս., Վրաստանի էթնիկ փոքրամասնությունները, Երեւան, 2006, 172 էջ։ 12. Շիրակացի Ա., Մատենագիտություն, Երեւան, 1979, 398 էջ։ 13. Վարդանյան Թ., Թիֆլիսի հայ համայնք։ Նոր մարտահրավերներ, խնդիրներ, Հյուսիսային հայկական դարպասներ, Javավախք, Լոռի, Նյութերի ժողովածու, 8, Երեւան, «Միտք», 2012, 440 էջ։ 14. Минасян с., Ьтнические меньшинства Грузија. Մեր Հանրապետության հնարավոր ինտեգրումները։

example1215

example1215

Թեման Վ. Ոսկանյանի «Շշուկների մատյանը» վեպում արյան հոսքն է։ Վեպում պատմվում է հայկական ջարդերի, հայի վրեժխնդրության և ապրելու մեծ կամքի մասին։ Անդրադարձ է կատարվել վեպի կերպարներին, որտեղ գաղափարներով իրենց ոլորտներում կերպարներն ամբողջական են, ստացված և հաջողված, իսկ ամբողջության մեջ վերցրած՝ լրացնում և շարունակում են միմյանց։

ԱՐՅԱՆ ՀՈՍՔԸ Վ. ՈՍԿԱՆՅԱՆԻ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆԸ» ՎԵՊՈՒՄՎարուժան Ոսկանյանն իրապաշտական սկզբունքներով գրված, ավելին՝ փաստագրական համոզչականություն ունեցող իր վեպի համար ընտրել է խորհրդանշական վերնագիր՝ «Շշուկների մատյանը»։ Այս արտահայտությունը, որը վեպի էջերումշատ ենք հանդիպում, խորհրդանշում է պատմության ընթացքում մեր ժողովրդի՝ ժամանակից ստացած հարվածների յուրօրինակ հակազդեցությունը։ Հեղինակի հայացքը սևեռված է հատկապես ժամանակի հարահոս ընթացքի՝ քսաներորդ դար կոչվածհատվածին, որտեղ «Աստված սովորականից ավելի անուշադիր է եղել» [1]։ Վեպիէջերում հանդիպում ենք անվանական նմանության պարզաբանմանը. «Թերևս իրխորին խորքում «Շշուկների մատյանն» սկսվում է մի այլ գրքով,- քանզի այնպես,ինչպես մարդիկ են ծնվում մարդկանցից, գրքերն էլ գրքերից են ծնվում ու հետոառանձին մեծանում,- հազար տարի առաջ Գրիգոր Նարեկացու գրած մի գրքով, որկոչվում է «Մատյան ողբերգության»։ Փաստ, որ գրքերից այդ մեկին աղոթելու ուղեցույց էր, ու հաճախ ողբը համարվում էր ժամանակի միակ դարմանը, այսինքն՝ ողբիայդ գիրքը գործածվում էր հիվանդությունների դեմ, իսկ երբ այլևս այլ ճար չկար, այնդնում էին հիվանդների գլխի տակ՝ որպես ապաքինման վերջին հույս։ Այն, որ գիրքնանվանվել է «Մատյան ողբերգության», իսկ սա՝ «Շշուկների մատյան», չի նշանակում,որ ողբից դեպի շշուկ ճամփան ապաքինման ուղի է եղել։ Նշանակում է, որ այնժամանակ մարդիկ դեռևս չէին կորցրել ողբալու ազատությունը, և Աստծուն ուղղվածՆարեկացու ներբողում Տերը դեռևս ձեռքի տակ էր։ Այդ ողբից մինչև այս շշուկներըմի տառապանքն ուրիշով չի փոխարինվում, այլ տարբերությունը միայն ողբի ու լռելյայն ողբի մեջ է» [1]։ Արևմտահայերի՝ դարասկզբին կրած ողբերգության մասին շատ է գրվել, ջարդերի ու աքսորի պատմություններից ստեղծվել է եղեռնապատումի մի ամբողջ գրականություն։ Սակայն հեղինակին ի՞նչն է «ստիպել» անդրադառնալու հայ ժողովրդիպատմության ամենաարյունոտ դեպքերին։ Հեղինակը, ինչպես նշվում է վեպում, դեռևս երեխա ժամանակ միշտ ներկա էրլինում իր մեծ հայրերի և նրա հասակակիցների խոսակցությանը, ովքեր այնպիսի ջերմությամբ էին խոսում իրենց կորսված հայրենիքի մասին, կարծես այնտեղ լինեին։ Կյանքով, կորուստի անամոք ցավով միախառնված նկարագրությունը շատ դիպուկ էև շատ ցավոտ վերհիշողների համար, միևնույն ժամանակ շատ պատկերավոր էընտանիքի երրորդ սերնդի՝ թոռան համար, ով կյանքի այն ժամանակը, երբ իրհասակակիցներն անցկացնում են դեռևս նոր տարածում գտած հեռուստացույցի առջև, անցկացնում էր հայրենազուրկ հայերի պատմությունները լսելով ու իր աչքի առջևպատկերացնելով կորուսյալ հայրենիքի պատկերը։ Նշել, որ միայն իր հարազատների պատմությունները ցեղասպանության, ևդրան նախորդած ու հաջորդած դեպքերի նկարագրություններն են ուղղորդող հանդիսացել հեղինակին գրելու «Շշուկների մատյանը», ոչ լիարժեք հիմնավորում կստացվի։ Գլխավոր դրդիչը ազգանվեր հայ մտավորականի ներքին անհաշտ, ըմբոստկեցվածքն է այսօր էլ շարունակվող բացահայտ կեղծիքի դեմ, որ թուրքական իշխանությունը դրսևորում է խոսքի և ընդհանրապես դիվանագիտության, գերտերությունների շահադիտական նկատառումներով՝ նրանց սատարելու կեցվածքի մեջ։ Կյանքի տրամաբանությունն ինքնին որոշակի ձևով բացահայտում է, թե ինչուպետք է նանսենյան անձնագիր ունեցող հայի տան երրորդ շառավիղը ձեռնամուխլիներ մարդկության մտածող հատվածի դատին հանձնելու «Շշուկների մատյանը»։ Հայերը նոր-նոր էին հաստատվել օտար երկրներում և անհրաժեշտ էր ապահովելկյանքի տարրական պայմաններ։ Հաստատված այս առաջին սերունդը այդպես էլմինչև վերջ չինտեգրվեց տվյալ հասարակությանը, իսկ երկրորդ սերունդն արդեն որոշակիորեն դրսևորվեց այդ հասարակության մեջ։ Այստեղ բարդ էր երրորդ և հետագասերունդների ճակատագիրը, որը ունի ազատություն՝ դրսևորվելու տվյալ հասարակության մեջ, և ճշմարտության դեմ չէին մեղանչի ասելու, որ ոչ բոլորն են ծանոթ իրենցարմատներին։ Հենց այստեղ է, որ իրեն զգացնել է տալիս արյան հիշողությունը, երբարյունը «հորդորում է» ազատությանը հետևել անհրաժեշտությանը և ուժին [3],որովհետև ազատությունը, որը տվյալ դեպքում եղեռնապատված հայ մարդու երրորդսերուդն է, սեփական օրերով ծեր է. պետք է ապրի ոչ միայն իր, այլև իր մեծ հայրերիչապրած կյանքը. «Դուն մեր օրերուն պատճառով ծեր ես։ Ինչ որ չապրեցանք մենք ումերինները, քեզի կավելանա» [4]։ Արդեն ուղենշվում է ազատության ճանապարհը։ Ապրել մեծ պատասխանատվությամբ և´ իր կյանքը, և´ իր նախորդների չապրածկյանքը, որովհետև «մեծ պատասխանատվություն է ապրիլ այս երկրին վրա ավելիշատ, քան Հիսուս Քրիստոսը։ Պետք է հավասար պատճառներ ունենալ, որպեսզիհամարձակիս ընել ատ…Եվ եթե չունենա´ս … Օրմը պիտի տեսնվի… Հստակ հայտնիէ, որ շատ մարդիկ աշխարհի վրա կապրին ավելի, քան Հիսուսը՝ առանց որևէպատճառ ունենալու»։ Նախորդ սերնդի կողմից որպես ուղենիշ հնչող այս խոսքերըև´ սպառնացող են, և´ պարտավորեցնող։ Իսկապես, կյանքում ապրելու համար հատուկ հիմնավորումներ են պետք։ Իր նախնիների հանդեպ հաշվետվության պատասխանատու զգացումն է դրդելՎ. Ոսկանյանին ուսումնասիրել Ցեղասպանության՝ թուրքական իշխանությանծրագրած ու հետևողականորեն իրագործած քաղաքականության հաստատումները,ինչպես այն օրերից առ այսօր թուրքական իշխանությունների հայտարարությունները,թե Ցեղասպանությունը չի եղել, և հայերի տեղահանությունը եղել է նրանց պաշտպանելու համար։ Հեղինակն իր ձեռքի տակ ունենալով բավականաչափ վկայություններ,փաստական-վավերագրական նյութեր, թուրքական իշխանությունների՝ «Հայկականհարցի» լուծման բացահայտ ու գաղտնի օրենքների հավաքածու, «Նեմեսիսի»անդամների մասին նյութեր և գաղտնի հրահանգներ, չի խուսափել դրանք օգտագործելու վեպի մեջ, և քաղվածաբար ներմուծել է որպես փաստական վկայություններ՝չակերտների մեջ գրված։ Այդ միջտեքստերը ոչ միայն ընդգծում են ասելիքը, այլև վավերականություն ենհաղորդում վիպական պատմությանը։ Վեպն ամբողջության մեջ ոչ թե Մեծ եղեռնիմասին է, այլ Ցեղասպանության, որը շարունակվող երևույթ է և այդպիսին է մնալու,քանի դեռ չի դատապարտվել։ «Շշուկների մատյանը» պատմում է Եղեռնից փրկված հայկական գերդաստանիմասին՝ նկարագրելով նրանց առօրյան օտար երկրում. հեղինակը պատկերացում էտալիս և´ կորուսյալ հայրենիքի մասին, և´մեկ գերդաստանի նկարագրությամբպատկերացում է տալիս բազմահազար նման գերդաստանների մասին, որոնք պետքէ ապրեին, «քանի որ առանց պետության մարդիկ գոյություն ունեցած են, ինչպես ահամենք՝ հայրենազուրկներս, բայց առանց մարդուց պետություն ով իմացած է» [1]։ Վեպում ամփոփվում են մի քանի պատմություններ, որոնք, իրենց հերթին,առանձին ամբողջական պատմություններ են։ Վեպն սկսվում է հեղինակի մեծ հայրերի՝ Կարապետ Ոսկանյանի և Սեդրակ Մելիքյանի կյանքի նկարագրություններով։ Երկուսն էլ ունեն կյանքի մասին տարբեր պատկերացումներ, սակայն երկուսն էլ իրենցկյանքում տեսել են նույն արհավիրքները. երկու աքսորները՝ երիտթուրքական և սիբիրյան՝ մեկը մեկին գրեթե չզիջող ահավորությամբ։ Այդ երկու աքսորների վախը վերապրած՝ նրանք շարունակում են իրենց կյանքը՝ խոհուրդները պատգամելովհաջորդներին։ Կարապետ Ոսկանյանն, ով էությամբ գեղագետ էր և ցանկանում էր լուսանկարելդատարկ հայելին առանց արտացոլվելու դրա մեջ, ուզում է, որ մարդիկ չփորձենփոխել աշխարհը, քանի որ դա չեն կարող, որովհետև ուղղակի կաղավաղեն այդամենը. իր կյանքում միշտ պատասխանատվության զգացում էր ներարկում միջավայրին և որոնում այն «չքնաղ ակնթարթը», որի գոյությունը երբեք կասկածի տակչդրեց։ Սեդրակ Մելիքյանն «արյան փիլիսոփա» էր, տեսել էր իր գերդաստանի բնաջնջումը և որպես պատիժ վկան եղել այդ ամենի, թեև «արդար» կլիներ, որ ինքն էլ զոհլիներ։ Լսել է դահիճի հոխորտանքը, հիշել դահճի անունը և պատմել, թե «ինչ արեցիես քո ցեղի հետ»։ Կյանքը ստիպեց, որ նա իր վրեժը յուրատեսակ ձևով լուծի, ապրիև փրկի իր ցեղի արյունը։ Խոսելով իր մայրական կողմից մեծ հոր՝ Սեդրակ Մելիքյանիմասին, հեղինակն այս անգամ արդեն յուրատեսակ ձևով է մեկնում վեպի վերնագիրը։ Նշում է, որ մանուկ ժամանակ իր և պապի սիրելի խաղերից մեկն էր պարանի վրահանգույցներ կապելը և համրելը։ «Երբեմն պարանը պատկերացնում էի որպեսզանգից կապված հաստ թոկ, որ կարող էր ճոճել քամին կամ մենավոր ճամփորդիբազուկը։ Այդ ժամանակ զանգը կարող էր ղողանջել։ Միշտ այսպես էի պատկերացրելզանգը, իբրև ցեղի ամենակարևոր զանգ։ Բռունցքի նման սեղմված յուրաքանչյուրհանգույց պիտի լիներ իմ պապերից մեկը։ Թոկը, փաստորեն, սեղմված բռունցքներիմի շարան էր» [1]։ Եվ ըստ այդ պարանի հանգույցների կարելի էր մեկնել շառավիղներ,որոնցից առաջինը եղել էր ըմբոստ Մելիք, ով միշտ ապստամբել էր, ամենամոտհանգույցն էր, որը հնչում էր ինչպես քառատրոփ սլացող ձի։ Նույն սկզբունքովմիմյանց հաջորդում են հանգույցները, և վերջինը, կարծեք թե հեղինակն է՝ վերջինշառավիղը մեծ գերդաստանի. հանգույցը շատ հեռու է զանգից, և վերջին հանգույցիցհպումը շշուկ է առաջացնում, իսկ ճանապարհը, որով անցնում է հպումը, հանգույցիցմինչև զանգ բոլոր հանգույցներին յուրովի է «ցավեցնում», և այդ ցավը բոլորի մոտարդեն դառնում է շշուկ և ամփոփվում «Շշուկների մատյանում»։ Եթե փորձենք տալ վեպի բանաձևումը, ապա կստացվի հետևյալը. գործողությունները կատարվում են պարանի առաջին հանգույցից մինչև վերջին հանգույցը, որը«Հիմա ի՞նչ պիտի պատահի» հարցն է։ Ուշագրավ է այդ հարցի անսովոր պատասխանը։ «Ի՞նչ կա ընելիք» հարցումին իբրև պատասխան ես կդնեմ վերջին շունչենհետո հայացքը» [1]։ Հարցին որպես պատասխան վեպի հերոսներից ամեն մեկըբերում է այն ինչ իրենից «մնացել է», որի մեջ խստացած է ինքնությունը, իրգոյությունը… Ամբողջ «պատասխանները» դրվում են տապանակի մեջ և թաղվում։ Թաղվում է մի հարցի բազմաթիվ պատասխաններ պարունակող տապանակը հայկական գերեզմանատան միակ դատարկ դամբարանում։ Եվ թաղելիս թվաց՝ գուցե«պատասխաններ» բերողների իմացած աշխարհը դամբարանի չափ նեղացել, իսկդամբարանը նոր աշխարհի չափ լայնացել էր։ «Եվ այսպես, մասունքների տապանակը թաղելով փաստվեց, որ մարդկանց նման պատասխաններն էլ են մեռնում՝ տեղթողնելով, որ կյանքն առաջ գնա» [1]։ Կյանքում, ինչ խոսք, նրանք էլ մի օր հարությունկառնեն։ «Շշուկների մատյանը» վեպում փորձել ենք համադրել գործող մի քանի անձերի՝կյանքում ապրելու և գործելու ընթացքը, և գտնել կյանքում ապրելու ձևի նմանությունները, «Քրիստոսից շատ ապրելու իրենց «արդարացումները»»։ Այդ անձինք են Կարապետ Ոսկանյանը, Սեդրակ Մելիքյանը, Սահակ Շեյթանյանը,Միսակ Թոռլաքյանը։ Հերոսների այս շարքի գլխավոր կապող օղակը Քրիստոսից հետո քսաներորդ դարում ճակատագրի նույն հարվածները ստանալն է։ Ցեղասպանությունն իր նախորդած և հաջորդած դեպքերով բացասական ամեն հնարավոր ևամենաուժգին ձևով հարվածել է նրանց, շեղել մարդուն ապրելու բնականոն ճանապարհից՝ ստիպելով երկրի վրա անցնել դժոխային յոթ պարունակների միջով և ողջմնալ։ Վերոնշյալ հերոսներին միավորում է ոչ միայն նույն ճակատագիրը և ազգությունը, այլև արյան գենետիկ հիշողության հանդեպ պատասխանատվության զգացումը, ինչին էլ կփորձենք անդրադառնալ ստորև։ Կարապետ Ոսկանյանն էությամբ արվեստագետ է, ով գտնում է, որ պատմության իսկական կերտողները զորավարները չեն, այլ բանաստեղծները, և իսկականկռիվները ձիերի սմբակների տակ փնտրելու կարիք չկա։ Իր համոզմունքների մեջհաստատուն էր, ինչպես ծառը և ամբողջ կյանքում փորձեց յուրովի փոխել աշխարհը,բայց ոչ թե դեպի լավը, այլ անհաստատից դեպի պարզը։ Պարզության մեջ տեսնելգեղեցիկը և «Երբեմն մի գերմանացի զինվոր կանգնեցնում էր նրան լուսանկարվելուհամար, որպեսզի իր ընտանիքին ապացուցի, որ դեռևս ողջ է ռուսների դեմ պատերազմում։ Հետո լուսանկարեց ռուսներին, որոնք իրենց ընտանիքներին ուզում էինապացուցել, որ դեռևս ողջ են գերմանացիների դեմ պատերազմում։ Հետո լուսանկարեց գերմանացիներին, որոնք իրենց ընտանիքներին ուզում էին ապացուցել, որ դեռևսողջ են ռուսների դեմ պատերազում։ Ու ի վերջո, լուսանկարեց տուն վերադարձողներին, ովքեր լուսանկարն ուղարկելու համար մարդիկ չունենալով՝ ուզում էինիրենք իրենց համոզել, որ դեռևս ապրում են» [1]։ Կյանքի պատկերն այլ է Սեդրակ Մելիքյանի մոտ, եթե Կարապետ Ոսկանյանըիր համոզմունքներով արվեստագետ էր, ապա Սեդրակ Մելիքյանը մի տեսակ «արյանփիլիսոփա» էր։ Սեփական աչքերով տեսել էր իր գերդաստանի մեծ մասի կոտորվելը,ապրել էր դահճի արած պատիժ-բարեհոգության «շնորհիվ». «հիշելու և պատմելու համար թե ինչ արեցի քո ցեղի հետ»։ Այս ամենը տեսած մարդը կյանքում յուրատեսակպաշտպանմունք ուներ արյան հանդեպ։ Սակայն հարկ է նշել, որ ելնելովպաշտպանմունքից՝ պարտավորվածություն ուներ՝ շարունակել ապրել, որովհետևարյունը կենդանի է միայն, երբ արյան հետ է խառնվում։ Ցեղասպանությունը ՍեդրակՄելիքյանին դեռ վաղ հասակից զրկել է ամեն ինչից և խաթարել հավասարակշիռվիճակը։ Նրա հետագա ամբողջ կյանքն ընթացավ նախնական համակշռությունըվերականգնելով, քանի որ ապրեց ի հեճուկս դահիճների և փոխանցեց իր արյունըհենարան-ժառանգներին. «Երբ արյունը կհոգնի գավազան մը կդառնա։ Ըսել կուզեարյունը ներսդ գավազանի մը պես է։ Ամեն մարդ իր արյունի վրա կհենուի» [1]։ Եվկյանքում, որպես վերջին պատգամ հորդորում է իր ժառանգներին տեր կանգնել արյանը. «Չի մոռնաս, արյունդ սուրի մը պես է, որ հողի մեջ կխրի»։ Սեդրակ Մելիքյանըկարողանում է նախնական վիճակը, որն «իր շավղից դուրս է ընկել», հստակեցնել ևուղղել։ Իրադրությունն այլ է Սահակ Շեյթանյանի մոտ, ով անցել է երկրի վրայի յոթ դժոխային պարունակներով Դեր-Զոր և ողջ մնացել, իր տարիքի համեմատ կատարել էանհամեմատ մեծ արարք՝ կապ հաստատել քարավանների հետ որպես սուրհանդակ,որը բացահայտվելու դեպքում ստույգ մահ էր՝ ամենադաժան ձևով։ Նա թոռն է եղելայն կանանցից մեկի, ովքեր Բանկ Օտոմանի գրավման ժամանակ արկեր և ռումբերեն իրենց փեշերի տակ թաքցրած հասցրել հայերին։ Սահակ Շեյթանյանի կերպարը յուրատեսակ կապող օղակ է Սեդրակ Մելիքյանիև Միսակ Թոռլաքյանի միջև, որոնցից առաջինի համար ապրելը յուրատեսակ և իրհամար միակ հնարավոր վրեժի ձևն էր, իսկ մյուսի համար վրեժը կյանքի միակ կեցութաձևն էր։ Շեյթանյանն այն միակ կերպարն է վեպի ռումինահայ իրականությանմեջ, ով համարձակվում է օտար միջավայրում առաջին անգամ խոսել զինված ընդվզման մասին՝ ակնարկելով «Դրոյի զենքերը», որը խելահեղ մի առասպել մնացսփյուռքահայ իրականության համար, հայրենիքն ազատագրելու յուրատեսակ փորձ,որը «ձախողվեց ոչ թե խելահեղ լինելու, այլ բավարար չափով խելահեղ չլինելու պատճառով»։ Նրա տեսակը բոլշևիկյան համահարթեցման գաղափարի ժամանակ, երբվերացել էր ըմբոստության հույսի որևէ նշույլ, պետք է լիներ իրականության մեջ,թեկուզ միայն հույս տալու համար։ Հույս, որով տևական ժամանակ պետք էր ապրել,և որն այնքան անհրաժեշտ ու կենսական էր այդ ժամանակ։ Այլ է Միսակ Թոռլաքյանի՝ «Նեմեսիսի» նվիրյալներից մեկի կերպարը վեպում,ով վերոնշյալ կերպարի գաղափարական ամբողջացած դրսևորումն է վեպում։ 1921 թ.հուլիսի 18-ին Կ.Պոլսում Միսակ Թոռլաքյանը սպանել է Տրապիզոնի հայերի ջարդերիկազմակերպիչ Բեհբուդ խան Ջիվանշիրին՝ կատարելով իր արյունը կրող անմեղմարդկանց թափված հանդեպ պարտքը։ Ի տարբերություն Սեդրակ Մելիքյանի, ովվրեժ լուծեց ապրելով և կյանքի համակշռությունը վերականգնելով, Ս. Շեյթանյանի,ով արդեն համակշռված կյանքի մեջ այնքան անհրաժեշտ, բայց բացակա հույսդնելով, Միսակ Թոռլաքյանը վրեժ լուծեց «արյան դեմ արյուն» սկզբունքով, որն այսդեպքում արդեն ոչ թե խախտված համակշռություն էր վերականգնում, այլ քսաներորդդարում կարեվեր խոցված արդարության ապաքինման փորձերից էր։ Այստեղ հարկենք համարում նշել, որ արդարությունը դեռևս վերականգնված չէ, քանի որՑեղասպանությունը դեռևս թուրքական իշխանությունները չեն ճանաչել և դատապարտել։ Քանի որ որոշակիորեն համակշռված է կյանքն օտարության մեջ, հայերը շարունակում են ապրել, ուրեմն պետք է «ուղղորդել» հայրենիքից դուրս ապրող հայերինիրենց կյանքը ճիշտ ապրելու պատգամով. «Արյունը նույնն է ամենուն երակներունմեջ, և եթե ձգես, որ ազատ վազե, դահիճի և զոհի միջև տարբերությունը պիտիչճանչցվի» [1]։ Այսպիսով, եթե փորձենք տալ վերոնշյալը ստրուկտուրալիզմի տեսակետից,ապա կստացվի հետևյալը՝1. Աքսիոմատիզացիա - որպես հետագա ապացուցման կարիք չունեցող հիմք, մենքվերցրինք արյունը՝ կյանքի և գենետիկ հիշողության խորհրդանիշ։ 2. Դիսոցիացիա – կյանքում ապրելու իրենց ձևով առանձնացրինք Կարապետ Ոսկանյանի, Սեդրակ Մելիքյանի, Սահակ Շեյթանյանի, Միսակ Թոռլաքյանիկերպարները, ովքեր կյանքում դրսևորվելու իրենց ձևերով են միայն տարբեր. բոլորնունեն մեկ նպատակ՝ ապրել տեր մնալով իրենց արյան էությանը։ 3. Ասոցիացիա – առհասարակ ինչպիսի զուգորդումներ ունեին վեպի հերոսներնարյան հետ կապված։ 4. Նույնականացում – հերոսների մոտ նպատակը նույնն է, ձևերն են տարբեր՝ ելնելով կյանքի հարուցած դժվարություններից։ 5. Ինտեգրացում – ամբողջացումը դրսևորվում է արյան հոսքի ուժգնության չափանիշով. Սեդրակ Մելիքյանի մոտ արյունը դանդաղ հոսում է որպես կյանքիխորհրդանիշ, Սահակ Շեյթանյանի մոտ ընդվզող է, Միսակ Թոռլաքյանի մոտ՝ապստամբ։ Նշենք, որ մատուցած գաղափարներով իրենց ոլորտներում կերպարներն ամբողջական են, ստացված և հաջողված, իսկ ամբողջության մեջ վերցրած՝ լրացնում ևշարունակում են միմյանց։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ոսկանյան Վ., «Շշուկների մատյանը», Երևան, 2014, էջ 430, 208, 190, 304, 17,448, 457, 109, 57, 419։ [2] Տուրգենև Ի. Ս., «Ընտիր երկեր», Երևան, 1985։ [3] Տուրգենև Ի. Ս., «Ընտիր երկեր», Արձակ բանաստեղծություններ, Երևան, 1985։ [4] NECESSITAS, VIS, LIBERTAS (Անհրաժեշտություն, ուժ, ազատություն), էջ 679։ Հովհաննիսյան Միհրան, Եղիազարյան ՍամվելԱՐՅԱՆ ՀՈՍՔԸ Վ. ՈՍԿԱՆՅԱՆԻ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆԸ» ՎԵՊՈՒՄԲանալի բառեր՝ Վարուժան Ոսկանյան, արյան հոսք, «Շշուկների մատյանը»,կոտորած։

example1194

example1194

Հետազոտվող թեմայի ակտուալությունը հիմնավորված է ամենից առաջ այն հանգամանքով, որ դրան է առնչվում այն օրենքի կիրառության հարցը, որով որոշվում է պատիժը, այս կամ այն անձի հանրորեն վտանգավոր արարքի վտանգավորությունը։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժի սկզբունքը ժամանակակից իրավական պետության կարևոր ինստիտուտ է՝ առանց որի քրեական իրավունքում չի կարող ամբողջովին իրականցվել մարդասիրության սկզբունքը, որին համապատասխան վիճելի պահերը մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժի, նրա իրավաբանական էության, հասկացության և բովանդակության խնդիրները ակտուալ են շատ տասնամյակների ընթացքում։

ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՀԵՏԱԴԱՐՁ ՈՒԺԸՔրեական օրենքի՝ ժամանակի մեջ գործողության մեխանիզմի արմատներըգտնվում են Հին Հունաստանում և Հին Հռոմում։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժինեն անդրադարձել այնպիսի հեղինակավոր իրավաբաններ և հռետորներ, ինչպիսիքեն Դեմոսֆենեսը (մ.թ.ա. 384–322 թթ.) [1] և Ցիցերոնը (մ.թ.ա. 106-43 թթ.) [2]։ Հետագայում, մասնավորապես միջնադարում, քրեական օրենքի հետադարձ ուժիինստիտուտը կորցրել է իր արդիականությունը։ Իրավիճակը սկսել է որակապեսփոխվել միայն բուրժուական հեղափոխությունների ընթացքում (XVII-XVIII դդ.)։ Հենցայս ժամանակաշրջանում աստիճանաբար քրեական օրենքի գործողության խնդիրըդուրս է գալիս փիլիսոփայության տիրույթից և սկսում դիտվել միայն իրավաբանականասպեկտով. եվրոպական և ռուսական սահմանադրություններում սկսում ենամրագրվել քրեական օրենքի՝ ժամանակի մեջ գործողության մեխանիզմին, ինչպեսնաև քրեական օրենքի հետադարձ ուժին առնչվող դրույթներ։ Խորհրդայինկառավարությունը 1917 թ.-ի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո ակտիվորենկիրառում էր քրեական օրենքի հետադարձ ուժի սկզբունքը նաև այնպիսի օրենքներիդեպքում, որոնք համարվում էին հանցավորությունը սահմանող կամ պատիժըխստացնող։ Մինչև 1960-1961 թթ.-ը խորհրդային օրենսդրությամբ սահմանված էր,որ արարքի հանցավորությունը վերացնող կամ պատիժը մեղմացնող օրենքըհետադարձ ուժ ունի, իսկ հանցավորությունը սահմանող կամ պատիժը խստացնողօրենքի հետադարձ ուժի նկատմամբ արգելք չկար։ 1960-1961 թթ. միութենականհանրապետությունների կողմից ընդունված օրենսգրքերով սահմանվեց այդ արգելքը։ Սակայն այն, ընդհանուր առմամբ, ուներ հռչակագրային բնույթ, քանի որիրավակիրառ պրակտիկայում, քաղաքական կամքով պայմանավորված, բազմաթիվէին այնպիսի դեպքերը, երբ հետադարձ ուժ էր տրվում արարքի հանցավորությունըսահմանող կամ պատիժը խստացնող օրենքներին [3]։ Ժամանակի ընթացքում քրեական օրենքի գործողության խնդիրը պատմականորեն ձևավորվել և զարգացել է որպես խնդիր՝ կապված քրեական օրենքիհետադարձ ուժի կամ գործողության հետ։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժի հետկապված դրույթները կազմում են ժամանակի ընթացքում նրա գործողությանռետրոակտիվ սկզբունքը։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի (հետագայում նաև՝ «քր. օր.»)հոդված 13-ը սահմանում է՝ «1. Արարքի հանցավորությունը վերացնող, պատիժըմեղմացնող կամ հանցանք կատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող օրենքըհետադարձ ուժ ունի, այսինքն՝ տարածվում է մինչև այդ օրենքն ուժի մեջ մտնելըհամապատասխան արարք կատարած անձանց վրա, այդ թվում այն անձանց, ովքերկրում են պատիժը կամ կրել են դա, սակայն ունեն դատվածություն»։ ՀՀ քր. օր.-ը,ՀԽՍՀ 1961 թ.-ի քրեական օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի համեմատությամբ, ընդլայնել էքրեական օրենքի հետադարձ ուժի սահմանները՝ հետադարձ ուժ տալով նաևհանցանք կատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող օրենքին։ Հանցանքկատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող է համարվում այն օրենքը, որը չիվերացնում արարքի հանցավորությունը, չի մեղմացնում պատիժը, սակայն քրեականպատասխանատվության և պատժի նշանակման, քրեական պատասխանատվությունից կամ պատժից ազատելու կարգի ու պայմանների հետ կապված՝ առավելնպաստավոր պայմաններ է ստեղծում հանցանք կատարած անձի համար [4]։ Նմանիրավիճակները կարող են բազմազան լինել և վերաբերել քրեական իրավունքիԸնդհանուր մասի տարբեր ինստիտուտներին, մասնավորապես՝ պատժի կրմանկարգին, պատժից պայմանականորեն վաղաժամկետ ազատելուն, վաղեմությանժամկետներին և այլն։ Օրինակ՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդված 22-ի 2-րդ և 3-րդմասերում ամրագրված են նորմեր, որոնք վերաբերում են համապատասխանաբարվտանգավոր ռեցիդիվին և առանձնապես վտանգավոր ռեցիդիվին։ ՀՀ քրեական նորօրենսգրքի նախագծի 56-րդ հոդվածում «վտանգավոր ռեցիդիվ» և «առանձնապեսվտանգավոր ռեցիդիվ» հասկացությունները բացակայում են։ ՀՀ նոր քր. օր. նախագծի 56-րդ հոդվածը հանցանք կատարած անձի վիճակը այլ կերպ բարելավողօրենք է, որը, ՀՀ նոր քր. օր. նախագծի 9-րդ հոդվածի 2-րդ մասի1 համաձայն պետքէ ունենա հետադարձ ուժ։ Սա նշանակում է, որ այն դեպքերը, որոնցում հանցագործությունների ռեցիդիվը որակվել է վտանգավոր կամ առանձնապես վտանգավոր,ենթակա են վերաորակման։ Մեկ այլ օրինակ. ՀՀ նոր քր. օր. նախագծի 51-րդհոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է՝ «Հանցանքը համարվում է հանցավոր կազմակերպության կողմից կատարված, եթե կատարվել է մեկ կամ մի քանի հանցանքներկատարելու համար ստեղծված երեք կամ ավելի անձից բաղկացած կայուն խմբի կամխմբերի միավորման կողմից։ Հանցանքը համարվում է հանցավոր կազմակերպության կողմից կատարված նաև այն դեպքում, երբ դա ստեղծած կամ ղեկավարող անձիդիտավորության մեջ ընդգրկված հանցանքը անմիջականորեն կատարել է խմբիթեկուզ մեկ անդամը կամ խմբի առաջադրանքով՝ դրա անդամ չհանդիսացող անձը»։ ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագիծը միավորել է «կազմակերպված խումբ» և«հանցավոր համագործակցություն» երևույթները։ Այն հանցանքների նկատմամբ,որոնք որակվել են կազմակերպված խմբի կողմից կատարված, ՀՀ նոր քր. օր.նախագծի 51-րդ հոդվածի 3-րդ մասը կհամարվի հանցանք կատարած անձի վիճակըայլ կերպ վատթարացնող և հետադարձ ուժ չի ունենա։ Այն հանցանքներինկատմամբ, որոնք որակվել են հանցավոր համագործակցության կողմից1 Տեքստում հղում է կատարված ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագծի հոդվածին, քանի որ նախագծի ուժի մեջ մտնելուց հետո ներկայիս գործող օրենսգիրքը դադարելու է գործելուց։ կատարված, ելնելով դրանց էությունից, ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագծի 51րդ հոդվածի 3-րդ մասը մի դեպքում կհամարվի հանցանք կատարած անձի վիճակըայլ կերպ բարելավող և հետադարձ ուժ կունենա, մեկ այլ դեպքում արարքի որակումըչի փոխվի։ Հետադարձ ուժը, ինչպես հայտնի է իրավունքի տեսությունից, կարող է լինելհասարակ կամ ռևիզիոն (վերստուգիչ) [5]։ Հասարակ հետադարձ ուժի դեպքումքրեական նոր օրենքը տարածվում է միայն այն հանցագործությունների վրա, որոնցվերաբերյալ դեռ կայացված չէ կամ դեռևս օրինական ուժի մեջ մտած չէ կոնկրետգործով իրավական որոշում։ Ռևիզիոն հետադարձ ուժի դեպքում քրեական նորօրենքը տարածվում է նաև այն հարաբերությունների վրա, որոնց վերաբերյալ արդենօրինական ուժի մեջ է մտել մեղադրական դատավճիռ [6]։ Քրեական օրենքիհետադարձ ուժի օրենսդրական սահմանման համաձայն այն ունի և՛ հասարակ, և՛ռևիզիոն հետադարձ ուժ։ Հասարակ հետադարձ ուժի դեպքում խնդիրներ չենառաջանում. եթե կոնկրետ գործով չկա օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռ,դատարանը պետք է առաջնորդվի ուժի մեջ մտած ավելի մեղմ քրեական օրենքով։ Սակայն բազմաթիվ խնդիրներ են առաջանում ռևիզիոն հետադարձ ուժի դեպքում.դատարանը ստիպված է լինում վերացնել արդեն կայացված և օրինական ուժի մեջմտած մեղադրական դատավճիռները՝ ավելի մեղմ օրենքի շրջանակներում։ Քրեական օրենքի հետադարձ ուժի մեխանիզմը ավելի պարզ պատկերացնելուհամար այն դիտարկենք օրինակների միջոցով։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 138-րդ հոդվածը բռնաբարության համար որպեսսանկցիա է նախատեսում ազատազրկումը՝ երեքից վեց տարի ժամկետով։ ՀՀքրեական նոր օրենսգրքի նախագծի 193-րդ հոդվածը, որը միավորել է ՀՀ քր. օր.-իերկու հոդված՝ բռնաբարությունը (138) և սեքսուալ բնույթի բռնի գործողությունները(139), նույն արարքի համար որպես սանկցիա է նախատեսում ազատազրկումը՝երկուսից հինգ տարի ժամկետով2։ ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի հոդված 193-ը2 Այս փոփոխությունը, մեր կարծիքով, արդարացված չէ հետևյալ պատճառաբանմամբ. ՀՀ քր. օր.-ի138-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված սանկցիայի հիմքով (երեքից վեց տարի ազատազրկում) ՀՀ քր. օր.-ի հոդված 19-ի 3-րդ և 4-րդ մասերի համաձայն՝ այն համարվում է ծանր հանցագործություն,իսկ ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի նախագծի հոդված 193-ի 1-ին մասով նախատեսված սանկցիայի հիմքով (երկուսից հինգ տարի ազատազրկում), ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի հոդված 18-ի 3-րդ մասիհամաձայն՝ այն համարվելու է միջին ծանրության հանցագործություն։ Բանն այն է, որ ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի համաձայն՝ «1. Հայաստանի Հանրապետությունում մարդը բարձրագույնարժեք է։ Մարդու անօտարելի արժանապատվությունն իր իրավունքների և ազատությունների անքակտելի հիմքն է։ 2. Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների հարգումն ուպաշտպանությունը հանրային իշխանության պարտականություններն են», իսկ 31-րդ հոդվածիհամաձայն՝ «1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր մասնավոր և ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարիհամբավի անձեռնմխելիության իրավունք»։ «Մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիություն» բառակապակցության տակ հասկացվում է նաև սեռական անձեռնմխելիությունը։ Ուստի, մեր կարծիքով, ՀՀ նոր քր.օր.-ի նախագծի հոդված 193-ի 1-ին մասի սանկցիան անհրաժեշտ է դարձնել կա՛մ երկուսից վեց տարի,կա՛մ թողնել ՀՀ քր. օր.-ի 138-րդ հոդվածի 1-ին մասի կարգավորմամբ՝ երեքից վեց տարի։ Այսպարագայում այն կհամարվի ծանր հանցագործություն։ պատիժը մեղմացնող օրենք է և, համաձայն ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի 9-րդ հոդվածի2-րդ մասի, պետք է ունենա հետադարձ ուժ։ Իսկ ի՞նչ չափանիշներով պետք է ղեկավարվի դատարանը պատժի կրճատմանժամանակ։ Մի կողմից արդեն նշանակված է արդար պատիժ, և քրեական նոր օրենքըչի վերացնում արարքի հանցավորությունը, իսկ մյուս կողմից նախկինում նշանակվածպատիժը չի կարող մնալ նույնը։ «Պատժի կրճատման սահմաններ» կատեգորիանենթակա է դատավորի հայեցողությա՞նը, թե կրճատման սահմանները պետք էհստակ ձևակերպված լինեն։ Գործի դատական վերանայումը ոչնչով եզրագծված չէ։ Դատարանի խնդիրը պատժի կրճատման ժամանակ այնպիսի պատիժ նշանակելն է,որը համաչափ կլինի սանկցիայի իջեցված նոր սահմաններին այնպես, որ պահպանվի համամասնությունը նոր սանկցիայի սահմաններում կրճատված պատժի ևնախկին սանկցիայի սահմաններում նշանակված պատժի միջև։ Այսպիսի համամասնությունը հնարավոր է ներկայացնել մաթեմատիկական բանաձևի միջոցով3։ Ենթադրենք՝ տրված է հետևյալ միջակայքը` [a;b], և դատարանի կողմիցազատազրկման ձևով նշանակված, տարիներով հաշվարկվող պատիժը՝ c-ն։ Հետագայում ընդունվում է քրեական նոր օրենք, որն իր բնույթով համապատասխանում էՀՀ քր. օր.-ի հոդված 13-ի 1-ին կամ 3-րդ մասին։ Քրեական նոր օրենքով սահմանվումէ այլ ինտերվալ, այն է՝ [d;e]։ Առաջանում է անհրաժեշտություն [d;e] միջակայքումգտնել x-ը՝ պատժի չափը կրճատման արդյունքում, որը պետք է համապատասխանիc-ի նշանակությանը։ Այս խնդիրը լուծվում է՝ [a;b] և [d;e] միջակայքերը [0;1] միջակայքի բերելով, որը մաթեմատիկայում կոչվում է նորմավորում։ Այս պարագայում c-նև x-ը պետք է գտնվեն [0;1] միջակայքում։ Բանաձևը կիրառելիս ստացվում էհետևյալը. [a;b] -> c, [d;e] -> x => (c-a)/(b-a) = (x-d)/(e-d) => (x-d)(b-a) = (e-d)(c-a) => xd = (e-d)(c-a)/(b-a) => x = d+( e-d)(c-a)/(b-a)։ Վերը նշված առաջին հայացքից բարդ թվացող բանաձևն ավելի հստակպատկերացնելու համար այն դիտարկենք օրինակի վրա։ ՀՀ քր. օր.-ի 131-րդ հոդվածի («Մարդուն առևանգելը») 2-րդ մասի 4-րդ կետը («անչափահասի նկատմամբ»)որպես սանկցիա էր նախատեսում ազատազրկումը՝ չորսից ութ տարի ժամկետով։ Այսժամկետը համապատասխանում է բանաձևի [a;b] միջակայքին, այսինքն, ըստ հոդվածի, ստացվում է հետևյալ միջակայքը՝ [4;8]։ Ենթադրենք այս հանցանքը կատարածանձը դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով ազատազրկվել է 5 տարի6 ամիս ժամկետով։ 5 տարի 6 ամիսը, որը հավասար է 5,5 տարվա, համա-պատասխանում է c-ին։ Այսինքն, ըստ հոդվածի, c=5.54։ ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագիծը նույնարարքի համար 188-րդ հոդվածի («Մարդուն առևանգելը») 2-րդ մասի 4-րդ կետով3 Մաթեմատիկական բանաձևով հաշվարկման կարգի հեղինակն է Տոմսկի պետական համալսարանիիրավաբանական ինստիտուտի քրեական և քրեակատարողական իրավունքների և կրիմինալոգիայիամբիոնի դոցենտ, ի.գ.թ. Մարատ Տագիրի Վալեևը։ Տե՛ս Валеев М. Т., Обратная сила уголовногозакона и сокращение наказания, Вестник ТГУ, 2011, Право N 2, cc. 47-8։ 4 Բանաձևը հաշվարկվում է տարիներով։ («անչափահասի նկատմամբ») նախատեսում է ազատազրկում՝ երկուսից վեց տարիժամկետով։ Այս ժամկետը համապատասխանում է բանաձևի [d;e] միջակայքին,ստացվում է՝ [d;e] = [2;6]։ Այս պայմաններում հարց է առաջանում՝ ինչ չափով դատարանը պետք է կրճատի նշանակված պատիժը։ Օգտվելով բանաձևից ստանումենք հետևյալը՝ [4;8] -> 5.5, [2;6] -> x => (5.5-4)/(8-4) = (x-2)/(6-2) => (x-2)(8-4) = (62)(5.5-4) => x-2 = (6-2)(5.5-4)/(8-4) => x = 2+(6-2)(5.5-4)/(8-4) => x = 3.5 տարի,այսինքն՝ 3 տարի և 6 ամիս։ Ուստի, եթե պատժի կրճատման պահին անձը այսպիսիժամկետով, այն է՝ 3 տարի 6 ամիս, կրել է իր պատիժը, նա ենթակա է ազատարձակման։ Եվս մեկ օրինակ՝ ՀՀ քր. օր.-ի 182-րդ հոդվածի («Շորթում») 1-ին մասովնախատեսված սանկցիաներից է նաև ազատազրկումը՝ առավելագույնը չորս տարիժամկետով։ Այս դեպքում նվազագույն ժամկետը հավասար է տվյալ պատժատեսակիհամար օրենքով սահմանված նվազագույն չափին։ ՀՀ քր. օր.-ի 59-րդ հոդվածիհամաձայն՝ «2. Ազատազրկումը սահմանվում է երեք ամսից քսան տարի ժամկետով»։ Այսպիսով՝ ՀՀ քր. օր.-ի 182-րդ հոդվածի սանկցիայով նախատեսված ազատազրկումը կարող է ընդգրկել 3 ամսից մինչև 5 տարի ժամանակահատվածը։ Քանիոր բանաձևը հաշվարկվում է տարիներով, ուստի 3 ամիսը պետք է վերածել տարվա։ Ստացվում է 0.25 տարի։ Այսպիսով՝ բանաձևի [a;b] միջակայքը համապատասխանումէ [0.25;5]։ Ենթադրենք՝ այսպիսի հանցանք կատարած անձը դատարանի՝ օրինականուժի մեջ մտած դատավճռով դատապարտվել է 3 տարվա ազատազրկման։ ստացվումէ՝ c=3։ ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի 241-րդ հոդվածի («Շորթում») 1-ին մասը նույնարարքի համար ազատազրկման ձևով պատիժ է նախատեսում՝ առավելագույնը երեքտարի ժամկետով։ Ինչպես արդեն ասվել է վերևում՝ նվազագույն ժամկետը հավասարէ տվյալ պատժատեսակի համար օրենքով սահմանված նվազագույն չափին։ ՀՀ նորքր. օր.-ի նախագծի հոդված 68-ը ևս սահմանում է՝ «2. Ազատազրկումը սահմանվումէ երեք ամսից քսան տարի ժամկետով»։ Ստացվում է, որ ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագծի241-րդ հոդվածի 1-ին մասի սանկցիայով նախատեսված ազատազրկումը ընդգրկումէ 3 ամսից մինչև 3 տարի ժամանակահատվածը։ Հետևաբար բանաձևի [d;e]միջակայքը հավասար է [0.25;3]։ Ի՞նչ չափով պետք է կրճատվի դատարանի կողմիցնշանակված ժամկետը։ Օգտվելով բանաձևից՝ ստանում ենք հետևյալը՝ [0,25;5] -> 3,1,84 տարվա, այսինքն՝ 1 տարի 10 ամիս և 8 օր։ Ուստի, եթե պատժի կրճատմանպահին անձը այսպիսի ժամկետով, այն է՝ 1 տարի 10 ամիս և 8 օր, կրել է իր պատիժը,նա ենթակա է ազատ արձակման։ Սակայն հարկ է նաև նշել, որ բանաձևը կիրառելի է միայն այն դեպքերում, երբմեղմացվում է տարիներով (ամիսներով, օրերով, որոնք բանաձևում հաշվարկվում ենտարիներով) հաշվարկվող պատիժը. կիրառման ենթակա այլ պատժամիջոցներիդեպքում այն չի գործում։ Որոշ բարդություններ են առաջանում այն իրավիճակներում, երբ քրեական նորօրենքով սանկցիայում պատժի առավելագույն չափը բարձրացվում է, իսկ նվազագույնը՝ իջեցվում կամ, ընդհակառակը` առավելագույնն իջեցվում է, իսկ նվազագույնը՝բարձրացվում։ Գիտնականների մի մասը գտնում է, որ այս դեպքում պետք է հիմքընդունել սանկցիայի վերին սահմանը և մեղմացնող համարել այն օրենքը, որտեղառավելագույն չափն է իջեցված։ Եթե նոր օրենքով սանկցիայի վերին սահմանըբարձրացված է, իսկ նվազագույնը՝ իջեցված, ապա նման օրենքը համարվում էխստացնող և հետադարձ ուժ չունի [7]։ Սակայն այսպիսի դեպքերում պետք է հաշվիառնել այն հանգամանքը, որ սանկցիայի նվազագույն սահմանն իջեցված է, և այդմասով օրենքը կարող է հետադարձ ուժ ունենալ։ ՀՀ քր. օր.-ի հոդված 13-ի 3-րդ մասիհամաձայն՝ «Պատասխանատվությունը մասնակիորեն մեղմացնող և միաժամանակպատասխանատվությունը մասնակիորեն խստացնող օրենքը հետադարձ ուժ ունիմիայն այն մասով, որը մեղմացնում է պատասխանատվությունը»։ Օրինակ՝ հանցանքի կատարման պահին գործող օրենքով նախատեսված էր ազատազրկում՝ 4-7 տարիժամկետով, իսկ նոր օրենքով նախատեսվել է 3-8 տարի ժամկետով։ Այս դեպքումհետադարձ ուժ կարող է տրվել պատժի նվազագույն չափին, իսկ դատարանը պատիժնշանակելիս պետք է ղեկավարվի 3-7 տարի ժամկետով ազատազրկման տիրույթով։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում միջանկյալ քրեական օրենքիհետադարձ ուժի հարցը։ Միջանկյալ է համարվում քրեական այն օրենքը, որը ուժիմեջ է մտել անձի կողմից հանցանք կատարելուց հետո, սակայն մինչև իրավասումարմնի կողմից անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելը կամդատարանի կողմից դատավճիռ կամ դատական այլ ակտ կայացնելը ուժը կորցրել է։ Խոսքը այնպիսի իրավիճակի մասին է, երբ արարքը կատարման պահին համարվումէ հանցավոր, հետո այն ապաքրեականացվում է կամ պատասխանատվությունըմեղմացվում է, սակայն որոշ ժամանակ անց կրկին կատարվում է արարքի քրեականացվում, կամ պատասխանատվությունը այդպիսի արարքի համար խստացվում է։ ՀՀ քր. օր.-ի ո՛չ 13-րդ, ո՛չ էլ որևէ այլ հոդված միջանկյալ քրեական օրենքի հետադարձուժին վերաբերող նորմեր չի բովանդակում։ Միջանկյալ քրեական օրենքի հետադարձուժի հարցը ակտիվորեն քննարկվում է քրեական իրավունքի գիտության կողմից։ Հնարավոր է առանձնացնել այս հարցի կապակցությամբ արտահայտված երեքտեսակետ՝- միջանկյալ քրեական օրենքը հետադարձ ուժ չունի [8, 9], - միջանկյալ քրեական օրենքը հետադարձ ուժ չունի, սակայն այնուամենայնիվ,թողնում է ազդեցություն [10],- միջանկյալ քրեական օրենքը հետադարձ ուժ ունի, եթե այն ավելի մեղմ էգործող օրենքի համեմատությամբ [11, 12, 13]։ Առաջին տեսակետի ներկայացուցիչները գտնում են, որ միջանկյալ քրեականօրենքը չի կարող կիրառվել, քանի որ այն չի գործել ո՛չ հանցանքի կատարմանպահին, ո՛չ էլ իրավակիրառ մարմնի կողմից որոշում կայացնելիս։ Այս մոտեցումը,սակայն, արդարացված չէ. միջազգային ակտերը այլ բան են պահանջում։ Մասնավորապես՝ Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգայինդաշնագրի 3-րդ մասի հոդված 15-ի համաձայն՝ «1. Ոչ ոք չի կարող հանցագործությանհամար մեղավոր ճանաչվել, եթե գործողության կամ անգործության պահին գործողներպետական կամ միջազգային իրավունքի համաձայն դա հանցագործություն չիհամարվել։ Նմանապես չի կարող նշանակվել ավելի ծանր պատիժ, քան այն, որըկիրառման էր ենթակա հանցագործության կատարման պահին։ Եթե հանցագործությունը կատարելուց հետո օրենքով ավելի մեղմ պատիժ է սահմանվում, այդ օրենքիգործողությունը տարածվում է տվյալ հանցանքի վրա [14]։ Երկրորդ տեսակետի կողմնակիցները գտնում են, որ միջանկյալ քրեականօրենքը հետադարձ ուժ չունի, բայց որոշակի ազդեցություն ունի. պատիժ նշանակելուժամանակ դատարանը չի կարող դուրս գալ միջանկյալ քրեական օրենքով նախատեսված առավելագույն սահմանից։ Մ. Բլումը և Ա. Տիլլեն գրում են՝ «Հանցանքըորակվում է հանցավոր արարքի կատարման պահին գործող օրենքով, սակայնպատժի նշանակման ժամանակ դրա վերին չափը սահմանափակվում է ավելի մեղմմիջանկյալ քրեական օրենքով նախատեսված առավելագույն սահմանով՝ վերջինիսհղում կատարելով» [15]։ Այս մոտեցումը, սակայն, հակասական է. սկզբում նրանքգրում են, որ միջանկյալ քրեական օրենքը այլևս գոյություն չունի, ուստի ենթակա չէկիրառման, իսկ շարունակությունում նշում, որ պատժի վերին սահմանը չի կարողգերազանցել միջանկյալ քրեական օրենքով նախատեսված առավելագույն չափը։ Հիմք ընդունելով Մ. Բլումի և Ա. Տիլլեի՝ սկզբում արտահայտված տեսակետը՝ ստացվում է, որ պետք է հղում կատարել գոյություն չունեցող օրենքին, ինչը տրամաբանական չէ։ Ներկայումս գիտնականների մեծ մասի կողմից ընդունվում է երրորդ տեսակետը։ Այս դիրքորոշման կողմնակիցները շեշտը դնում են այն հանգամանքի վրա, որպետք է կիրառվի հաջորդող օրենքներից ցանկացածը, որն ավելի մեղմ է, և որմեղավորի ճակատագիրը չպետք է կախված լինի պետական իշխանության մարմինների գործունեության «օպերատիվությունից»։ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդված 13-ի 1-ին և 3-րդ մասերին համապա-տասխանողմիջանկյալ քրեական օրենքը հետադարձ ուժով ենթակա է կիրառման [16]։ Ինչևէ, այսհարցը իր օրենսդրական լուծումը կստանա ՀՀ նոր քր. օր.-ի նախագիծը ուժի մեջմտնելուց հետո, որի 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է՝ «Արարքի հանցավորությունը լրիվ կամ մասնակիորեն վերացնող, պատիժը մեղմացնող կամ հանցանքկատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող միջանկյալ օրենքը հետադարձ ուժունի»։ Նույն հոդվածի 4-րդ մասը բովանդակում է միջանկյալ քրեական օրենքիհասկացությունը. «Միջանկյալ քրեական օրենքը անձի կողմից հանցանք կատարելուցհետո ուժի մեջ մտած, սակայն մինչև իրավասու մարմնի կողմից անձին քրեականպատասխանատվության ենթարկելը կամ դատարանի կողմից դատավճիռ կամդատական այլ ակտը կայացնելը ուժը կորցրած քրեական օրենքն է»։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում քրեական օրենքի հետադարձուժի կիրառության հարցը, երբ փոխվում է իրավունքի այլ ճյուղին պատկանողնորմատիվ ակտը։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդված 13-ի 1-ին մասը սահմանում է՝«Արարքի հանցավորությունը վերացնող, պատիժը մեղմացնող կամ հանցանքկատարած անձի վիճակն այլ կերպ բարելավող օրենքը հետադարձ ուժ ունի,այսինքն՝ տարածվում է մինչև այդ օրենքն ուժի մեջ մտնելը համապատասխանարարք կատարած անձանց վրա, այդ թվում այն անձանց, ովքեր կրում են պատիժըկամ կրել են դա, սակայն ունեն դատվածություն»։ Իսկ քրեական օրենսգրքի 5-րդհոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Արարքի հանցավորությունը, դրա պատժելիությունըև քրեաիրավական այլ հետևանքները որոշվում են միայն քրեական օրենքով»։ Քրեական օրենսգրքի տառացի մեկնաբանման դեպքում ստացվում է, որ իրավունքիայլ ճյուղի նորմատիվ ակտի փոփոխությունը չի կարող հիմք լինել քրեական օրենքիկիրառման համար։ Սակայն փոփոխություն կատարելով իրավունքի այլ ճյուղինպատկանող նորմատիվ ակտում՝ օրենսդիրը ուղղակի կամ անուղղակի կերպովլուծում է քրեաիրավական խնդիրներ. չէ՞ որ քրեական իրավունքը իրավունքիմիասնական համակարգի տարր է։ Իսկ իրավունքի համակարգի ցանկացած տարրիփոփոխություն, ինչպես հայտնի է, հանգեցնում է մյուս տարրերի փոփոխության։ Այսխնդրի լուծման համար, թերևս, հիմնարար նշանակություն կարող է ունենալ ՀՀՍահմանադրության 73-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, համաձայն որի՝ «Անձի իրավականվիճակը բարելավող օրենքները և այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ ունեն»։ Պրոֆեսոր Պիկուրովը մանրակրկիտ ուսումնասիրության է ենթարկել քրեականիրավունքի կապը իրավունքի այլ ճյուղերի հետ։ Նա բավականին զգուշորեն էանդրադառնում քրեական օրենքի հետադարձ ուժի կիրառմանը՝ պայմանավորվածիրավունքի այլ ճյուղերի նորմատիվ ակտերի փոփոխմամբ։ Նա գրում է՝ «Օրենքիհետադարձ ուժի կիրառման հարցի պատասխանը կախված է այն հանգամանքից, թեինչպիսի բնույթ ունի այդ ակտերի և քրեական օրենքի միջև առկա կապը, ինչպիսինէ այդ կապի իրավաբանական էությունը։ Այսպես, տեխնիկաիրավական նորմերիառանձնահատկությունը այն է, որ դրանք ունեն անմիջական գործունեություն և,որպես կանոն, չեն կարող ունենալ հետադարձ ուժ։ Օրինակ՝ ճանապարհայիներթևեկության կանոնների փոփոխությունը չի ազդում այն խախտումների գնահատման վրա, որոնք կատարվել են նախկին կանոնների գործողության ժամանակ։ Սովորաբար հետադարձ ուժ չունեն ընթացակարգային նորմերը, քանի որ նրանքկոչված են կանոնակարգելու իրավունքի սուբյեկտների վարքագիծը խիստ որոշակիժամանակային շրջանակներում։ Մնացած բոլոր կանոններին, որոնք մանրամասնումեն հանցակազմի հատկանիշները, կարող է տրվել հետադարձ ուժ, միայն այնդեպքում, եթե դա առաջ է բերում կատարված արարքի հանրային վտանգավորությանաստիճանի և բնույթի գնահատականի փոփոխություն։ Իսկ եթե կանոններիխախտման հետևանքով իրական վնաս է պատճառվել քրեական օրենքովպաշտպանվող շահերին, և կանոնների հետագա փոփոխությունները չեն նվազեցնումարարքի ո՛չ հանրային վտանգավորության աստիճանը, ո՛չ էլ բնույթը, ապա չկա որևէհիմք հանցագործությունների վերաորակման գործընթացում դրանց հետադարձ ուժտալու» [17]։ ՀՀ քր. օր.-ի հոդված 15-ի 1-ին մասը սահմանում է՝ «ՀՀ տարածքից դուրսհանցանք կատարած ՀՀ քաղաքացիները, ինչպես նաև ՀՀ-ում մշտապես բնակվող,քաղաքացիություն չունեցող անձինք ենթակա են պատասխանատվության ՀՀքրեական օրենսգրքով, եթե նրանց կատարած արարքը ճանաչվածէհանցագործություն դրա կատարման վայրի պետության օրենսդրությամբ, և եթենրանք չեն դատապարտվել այլ պետությունում։ Նշված անձանց դատապարտելիսպատիժը չի կարող գերազանցել օտարերկրյա այն պետության օրենքով նախատեսված պատժի վերին սահմանը, որի տարածքում կատարվել է հանցանքը»։ Այսպարագայում հարց է առաջանում՝ կարո՞ղ է արդյոք հանցանքի կատարման վայրիպետության օրենքի վերին սահմանի իջեցումը հիմք հանդիսանալ այն անձի պատժաչափը նվազեցնելու համար, որը քրեական պատասխանատվության է ենթարկվելայդ պետության՝ հանցանքի կատարման պահին գործող օրենքի վերին սահմանիչափով։ Այսպես, ՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդված 13-ը ոչ մի նշում չի պարունակումառ այն, որ հետադարձ ուժ ունի միայն ՀՀ օրենքը, որը համարվում է արարքիհանցավորությունը վերացնող, պատիժը մեղմացնող կամ հանցանք կատարած անձիվիճակն այլ կերպ բարելավող։ Նշված հարցի վերաբերյալ չկա ո՛չ միջազգային, ո՛չ էլներպետական իրավական կարգավորում։ Սակայն, ելնելով ընդհանուր իրավաբանական տրամաբանությունից՝ կարելի է ենթադրել, որ հանցանքի կատարման վայրիպետության քրեական օրենքի վերին սահմանի իջեցումը կարող է հետադարձ ուժունենալ այդ պետության տարածքում հանցանք կատարած և ՀՀ-ում քրեականպատասխանատվության ենթարկված անձի նկատմամբ։ ՀՀ քր. օր.-ի հոդված 13-ի 2-րդ մասում ամրագրված է միջազգային իրավունքինորմերից և ՀՀ Սահմանադրությունից բխող հետևյալ կարևոր դրույթը՝ «Արարքիհանցավորությունը սահմանող, պատիժը խստացնող կամ հանցանք կատարած անձիվիճակն այլ կերպ վատթարացնող օրենքը հետադարձ ուժ չունի»։ Այսպիսին կարող էհամարվել, օրինակ, ՀՀ քրեական օրենսգրքի «Համակարգչային տեղեկատվությանանվտանգության դեմ ուղղված հանցագործություններ» գլուխը։ Քրեական օրենսգրքի13-րդ հոդվածի 2-րդ մասի իմաստով՝ հանցանք կատարած անձի վիճակն այլ կերպվատթարացնող օրենքն այն է, որը քրեական պատասխանատվության և պատժինշանակման, քրեական պատասխանատվությունից կամ պատժից ազատելու կարգիու պայմանների հետ կապված ոչ նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում հանցանքկատարած անձի համար [18]։ Վերոգրյալը հնարավորություն է տալիս հավաստելու, որ քրեական օրենքիհետադարձ ուժը արտացոլում է և՛ մարդասիրության, և՛ արդարության սկզբունքները։ Ոստի, ամեն անգամ քրեական օրենքին հետադարձ ուժ տալու ընթացքում անձիիրավունքների հնարավոր խախտումները բացառելու համար անհրաժեշտ է անշեղորեն պահպանել քրեական օրենքի հետադարձ ուժի կանոնները, որոնք առկա ենսահմանադրաիրավական կարգավորումներում, միջազգային իրավական ակտերում,ՀՀ քրեական օրենսգրքում, ինչպես նաև ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի իրավականդիրքորոշումներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆМосква, 1994, сс. 112-6(cid։ 0)[4] ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի 2013 թ.-ի հոկտեմբերի 18-ի որոշումը՝ թիվԵԷԴ/0008/15/13 քրեական գործով, կետ 19-րդ։ [16] ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի 2007 թվականի հուլիսի 13-ի որոշումը՝ թիվ ՎԲ-136/07քրեական գործով։ [18] ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի 2012 թվականի դեկտեմբերի 5-ի որոշումը՝ԵԿԴ/0030/01/12 գործի վերաբերյալ, կետ 17-րդ։ Բարսեղյան ԳևորգՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՀԵՏԱԴԱՐՁ ՈՒԺԸԲանալի բառեր` քրեական օրենք, քրեական օրենքի հետադարձ ուժ, պատժիմեղմացում, միջանկյալ քրեական օրենք, միջանկյալ քրեական օրենքի հետադարձուժ, քրեական օրենքի կիրառումը այլ ճյուղերի նորմատիվ իրավական ակտերիփոփոխության դեպքում։

example1950

example1950

Առաքել Սյունեցին ԺԴ դարի վերջի և ԺԵ դարի առաջին տասնամյակների ամենանշանավոր հայ գործիչներից մեկն է, որ անուրանալի վաստակ ունի ոչ միայն քերթողական արվեստի, այլև գիտության ու մշակույթի բազում այլ ասպարեզներում։ Թերևս, չկա մշակույթի որևէ բնագավառ, ուր ուժերը փորձած չլինի Սյունեցին. բանաստեղծություն, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, երաժշտություն, քերականություն, գրչության արվեստ, մանկավարժության տեսություն։ Որքան հարուստ ու բազմաբնույթ է Սյունեցու գիտական և գեղարվեստական ժառանգությունը, նույնքան աղքատիկ են նրա անձին և գործին վերաբերող տեղեկությունները։ Այս հոդվածում մենք փորձել ենք մեր համեստ ներդրումն ունենալ այս երախտավոր հայի կենսագրությանը լույս սփռելու ազնիվ գործում։

ՈՒENDԱՐԿԵԼ ԲՆԱԳԱԳԻՏԱԿԱՆ ՎԵԵՐԸ ՍՅՈՒՆԵԹՆԵՐԻ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ Դարերը հայ ժողովրդի կյանքում առանձնացել են իրենց ողբերգությամբ և դաժանությամբ։ Այս դարերի ընթացքում էր, որ Հայաստանը անընդհատ արշավանքների էր ենթարկվում։ Theավթիչները արևելքից շտապող վայրեն ցեղեր էին ՝ պատերազմի և արյան կարոտ։ Thամանակի բուռն իրադարձությունների մասին ժամանակի գրողները և գրիչները թողել են հազարավոր վկայություններ։ Սարգիսը, Գրիգոր Թաթացու «Հարցումների գիրքը» գրողը 1401 թվականին Իր հուշերում նա գրում է. «Մենք կարող ենք ինչ-որ բան գրել քարտի կամ քարտի վրա, բայց մենք կարող ենք միայն վշտանալ և հառաչել, երբ տեսնենք, թե ինչպես են ծնողներս լալիս և ասում.« Երանի ձեզ, ովքեր արյուն չեն ծնում, ովքեր չեն սնվում է »։ Նման դաժան ժամանակաշրջան ապրեց և ստեղծեց Առաքել Սյունեցին ՝ միջնադարյան հայկական մշակույթի ականավոր դեմքերից մեկը։ Վերջինս ականատես եղավ Լենկ-Թեմուրիայի ապստամբություններին և իր հուշերից մեկում գրեց այդ մասին. «Նա կաթվածահար էր և թույլ։ Նա ուներ ութ հարյուր հազարանոց բանակ։ Իմ աշխարհը ուժեղ էր, ոչ ոք նրա դեմ չէր։ Նա մեկ ամսվա ընթացքում գերեվարեց շատ երկրներ։ Նրանք հեռու մնացին աշխարհից և չտեսան իրենց հայրենիքը։ Բայց նույնիսկ այդպիսի մղձավանջային օրերին անհրաժեշտ էր ապրել։ Անհրաժեշտ էր ապրել մի ժողովուրդ, որի մեջ դեռ թարմ էր սեփական պետության հիշողությունը, որը շարունակում էր երազել այդ պետականությունը վերադարձնելու մասին։ Արշակ Մադոյանն այս հարցում դատական ​​որոշում է կայացնում ՝ նշելով. «Բայց փառավոր անցյալից ավելին ՝ մարդիկ շրջապատված էին իրենց նախնիների հարուստ մատենագիտությամբ, հատկապես Կիլիկյան շրջանում ստեղծված հայրենասիրական բանաստեղծությամբ ՝ Ներսես Շնորհալու բանաստեղծական ժառանգությամբ» 3։ Եթե ​​պետականության վերականգնումը դյուրին չէր, ապա ստեղծագործ հայ ժողովուրդը պետք է կիրառեր երկար ժամանակ փորձած բալասան ՝ գրքի և գրականության մոգական ուժով վերակենդանացնելու ժողովրդին, սեփական ուժով հավատ ներշնչելու ժողովրդին։ , Եվ ահա հորիզոնում ամենամեծ վերապրածը ՝ Առաքել Սյունեցին։ Մենք քիչ տեղեկություն ունենք ամենակիրթ բանաստեղծ, աստվածաբան-փիլիսոփա, երաժիշտ-կոմպոզիտոր, քերականագետ Առաքել Սյունեցու կենսագրության մասին։ M.իշտ է ասում Մ. Պոտուրյանի զայրույթը։ «Առաքել Սյունեցին, որքան էլ նա հայտնի բարձրաստիճան եկեղեցական մեղավոր է և բեղմնավոր մատենագիր ու գրող, ներկայացված չէ նրա որոշ դեմքերում, ոչ մեր դարում, ոչ էլ նախորդներում»։ 1 Խաչիկյան Լ., 17-րդ դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր, մաս Ա, Երեւան, 1955, էջ 5։ 2 Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռագիր 83, 99 ա։ 3 Մադոյան Ա., Բանաստեղծ Առաքել Սյունեցին, Երեւան, 1987, էջ. 20 4 Պոտուրյան Մ., Առաքել Սյունեցին և նրա բանաստեղծությունները, Վենետիկ, 1914, էջ Ե. Մենք նույնիսկ չգիտենք Սյունեցու ծննդյան կամ մահվան ճշգրիտ ժամանակը։ Փորձենք վերականգնել բանաստեղծ-փիլիսոփայի կենսագրությունը `համաձայն Առաքելի հուշերի։ Այսպիսով, Սյունեցու հեղինակած «Ադամի գրքից» հայտնի է դառնում, որ նրա հայրը Դավիթն էր, մայրը `Մելիքը, տատը` Մարիամը, եղբայրը `Բարսեղը։ «Ես աղաչում եմ քեզ, սուրբ ընթերցող։ Եվ նախանձելի օրինակներ. Հիշիր իմ հայր Դավթին, քո սուրբ աղոթքում` քո արցունքներով։ Բայց նաև Բարսեղ եղբայրս ՝ սուրբ քահանա և հանճար, որովհետև նա անմեղ է մահացել, արցունքներով հիշիր աղոթքս։ Բայց նաև իմ քրոջը ՝ Մելքիսեդեկին և Մերիին, ի բարօրություն ինձ։ Հանգուցյալներ և ողջեր, Հիշեք ձեր թանկագին աղոթքները Նույն հուշագրությունից հասկանում ենք, որ սյունեցի տղամարդը Գրիգոր Թաթացու ուսանող էր, սովորում էր Թաթ համալսարանում. «Մեծ վարդապետը իմ դասընկերն էր, Գրիգորն ինձ պատճառաբանեց հարազատներ »2։ Այս Գրիգորի Սյունեցին նկարագրում է նրան որպես «պայծառախոհ», «հանճար», «զգոն արցունք պահող», «հոգով մաքուր», «բնույթով անմեղ», «մեծ հռետորը ամեն ինչում համեղ է» 3։ Հատկանշական է, որ մեկ այլ հուշագրության մեջ Սյունեցին նշում է, որ «Ադամգիրք» -ի ձեռագիրը իրեն է հանձնել Տատացին. «Վերակացուն ըստ իմ հոգու ըստ խորհուրդների։ Նա ասաց, որ գրի ըստ կարգի, հիշեմ Յաղագի նախնիներին։ Ադամի և Եվայի պատճառով, ի դեմս օձի և սատանայի։ Ռաբբի, շատ փառահեղ, հատոր տուր ինձ ծովի իմաստից։ Ինչ ստացա նույն շնորհից, ես գրեցի իմ Աստծուն։ »4 Սա խոստովանություն է, որը բարձրացնում է սյունեցի մարդու տեսակը ՝ չթերագնահատելով նրա աշխատանքի արժեքը։ Երախտագետ գիտնական և փիլիսոփա Գրիգոր Տատացու համալսարանի վկայություններից պարզ է դառնում նաև, որ Սյունյաց Առաքյալը նրա մտերիմներից էր. Այստեղ, բանասիրության առաջ, այլ հարց է առաջանում. Ինչպե՞ս հասկանալ «զարմիկ» բառը ՝ զարմիկ կամ զարմուհի։ Մեզ հետաքրքրում է այս հարցը, քանի որ դրա հիման վրա պետք է փորձենք պարզել Սյունեցու ծննդյան մոտավոր ամսաթիվը։ Այսպիսով, հայագետ Մ.Պոտուրյանը, հիմնվելով առկա նյութերի վրա, գրում է Սյունեցու մասին։ «Ենթադրվում է, որ ազնվական ընտանիքի զավակ է։ Նրա հայրը` Դավիթը, պետք է որ Սիսակ աշխարհի Վայոց ձորի գավառից լիներ, քանի որ Ա. Սյունեցին Ա., Ադամգիրքը հրատարակել է Մ. Պոտուրյան, Վենետիկ, 1907, էջ 229։ 2 Նույն տեղում։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 230։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 324։ 5 Խաչիկյան Լ., Էջ 73։ քանի որ նա ամուսնացած է Գրիգոր Տաթեւացի Մելիքի քրոջ հետ։ Եվ Գրիգորի պահվածքից մենք գիտենք, որ երբ Սարգիս Արճեշը գաղթել է, եկել է Վայոց Ձոր և բնակվում այնտեղ, որտեղ ծնվել են ինքն ու իր դուստրը ՝ Մելիքը, որոնք հետագայում կամուսնանան Դավթի հետ, որը կլինի Առաքելի ծննդավայրը։ Մ. Օրմանյանը ավելի հավանական է համարում, որ Առաքելը լինի Թաթացու հորեղբոր որդին։ Այս երկու տեսանկյունից մենք հակված ենք վստահել առաջինին, քանի որ այն հիմնված է փաստերի վրա։ Հուշագրության մեջ նշվում է, որ Թաթացինը քույր ունի ՝ Մելիք անունով։ Երկրորդ տեսակետը գիտականորեն անընդունելի է, քանի որ հիմնված է միայն ենթադրության վրա։ Հավատալով Պոտուրյանին ՝ եկեք շարունակենք հետևել նրա հետքերով։ Վերջինս, Սյունեցու ծննդյան մոտավոր ամսաթիվը որոշելու համար, հաշվի է առնում Գրիգոր Թաթացու մոտավոր ծնունդը 1340 թվականին (ենթադրվում է, որ Թաթացացին ծնվել է 1940-ականների կեսերին) և գալիս է հետևյալ եզրակացության. «Բնականաբար, Առաքելը, լինելով Գրիգոր ուսանող, պետք է լիներ առնվազն տասը տարեկան, ուստի մենք չենք կարող հաշվի առնել նրա ծնունդը մինչև 1350 թվականը»։ 3 Այսպիսով, Սյունեցու ծննդյան մոտավոր ամսաթիվը համարում ենք 1350 թվականը։ Հիմա փորձենք պարզել, թե ե՞րբ է սյունեցին ձեռնադրվել եպիսկոպոս։ Ինչպես տեսանք, վերոհիշյալ հուշագրության մեջ Գրիգոր Թաթացին համարում է իր զարմիկը ՝ Սյունիքը, այսինքն ՝ մայրաքաղաքի արքեպիսկոպոսը։ Այդ հուշագրությունը գրվել է 1407 թվականին։ Դրա հիման վրա Al. Ալիշանը 1407 թվականից հաշվում է արքեպիսկոպոս դառնալը։ Այնուամենայնիվ, Ալիշանն անտեսեց երկու փաստ։ Առաջինն այն է, որ երբ 1401-1403 թվականներին Սյունեցին գրում էր «Ադամգիրք», նա արդեն իրեն անվանում էր «Տեր Առաքել»։ 1403 թվականին Բացիդրանից Սյունիքի հովիվը, որպես Սյունիքի հովիվ, Աստծուն խնդրում է. Այս փաստերը, կարծես, հիմք են տալիս ենթադրելու, որ Սյունեցին 1401 թ. Նա արդեն եպիսկոպոս էր, բայց Լ. Խաչիկյանը, ուսումնասիրելով Թաթացու կյանքը, կարծում է, որ ինքը կարող էր լինել Սյունիքի եպիսկոպոս 1408 թ.-ից ոչ շուտ, Գրիգոր Տատացու Մեծոփա վանք մեկնելուց հետո 6։ Այստեղ կրկին մեզ օգնության է գալիս Լ. Խաչիկյանը, ով նշում է, որ Սյունիքի եպիսկոպոսները իրենց կենդանության օրոք հաճախ ունեցել են «փոխարինող եպիսկոպոսներ» 7։ Այսպիսով, նշված փաստերից կարելի է եզրակացնել, որ 1401-1407 թվականներին Սյունիքը եղել է «եպիսկոպոսի տեղակալ», իսկ 1408 թվականից ՝ եպիսկոպոս։ Սյունիքի մասին այլ կենսագրական փաստեր չունենք։ Ինչպես ասում է Մ. Պոտուրյան. «Մյուս պատմություններն ու հուշերը մեզ համար լուռ են. Սյունիքի այս« սուրբ փիլիսոփա »եպիսկոպոսը լուռ մեռնում է»։ Ե՞րբ եկավ վերջը։ Սրա մասին Պ.Պոտուրյանը լռում է։ Վերջինիս միայն հայտնի է, որ 1422 թվականին Սյունիքն այլևս եպիսկոպոսական գահին չէր։ «Որտեղ է նա մահացել, անհայտ չէ։ «Քանի որ այս նշանավոր անձի անունը կրող ոչ մի մեկը չի հայտնաբերվել Տաթո Նորավանում կամ Սիսակի աշխարհի այլուր նույն նշանավոր առաջնորդների գերեզմանների մոտ», 9 նա աքսորված է։ Արսեն hazազիկյանը, ով գիտեր, թե որտեղ է թաղված Սյունիքը, գալիս է լրացնելու Պոտուրյանի բացը։ Սյունեցիները ուշադրություն չեն դարձրել «Ադամգրքի» 1717 թ. Փաստի վրա։ Հրապարակման մեջ, որը խմբագրել է հրատարակիչը ՝ Բաղդասար Դպիրը, ուղղելով վերնագրի էջի սխալը, ասվում է., Բայց ՝ 1 Բոտուրյան Մ., Էջ Տ , 2 Օրմանյան Մ., Ազգապատումում, հատոր Բ, մաս Ա, Բեյրութ, 1960, էջ 2080։ 3 Botourian M., Առաքել Սյունեցին և նրա շերտերը, Վենետիկ, 1914, էջ 14։ 4 Տե՛ս Jond Alishan, Sisak, Venice, 1893, p. 21 5 Սյունեցի Ա., Էջ. 271։ 6 Տե՛ս «Բանբեր մատենադարան», հատոր 9, Երևան, 1969, էջ 194։ 7 Տե՛ս նույն տեղում։ 8 Բոդուրյան Մ., Էջ 17։ 9 Նույն տեղում, Պ. Սյունեցիները, ով սուրբ որդի Գրիգոր Տատացուի զարմիկն է։ Ում սրբազան գերեզմանն այժմ Բարձրյալի անապատում է, որպեսզի փառավորվի մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի փառքի մեջ »1։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ Սյունեցու հուղարկավորության վայրը մեզ բոլորովին անհայտ չէ։ Նա պետք է թաղված լիներ Շատիվանքի շքամուտքում, որտեղ այսօր, ցավոք, հողով լցվելու պատճառով ոչինչ չի նկատվում։ Ն. Տեր-Ներսեսյանը, ուսումնասիրելով Երևանը 3713 ձեռագրերի հուշագրության մեջ նշվում է, որ սյունեցիները 1422 թ. Անգեղակոթի անապատում էր, որտեղ ընդօրինակեց Ավետարանը և ստորագրեց այն։ «Սյունյաց Տեր Առաքել» 2։ Բանասերը մեզ ներկայացնում է մեկ այլ ուշագրավ փաստ եւս. Խոսքը Ձագավանքի իմիտացիայի հուշերից մեկի մասին է, որտեղ նշվում է Առաքել Սյունեցու մահը։ «Հիմա աղաչում եմ բոլորիդ, որ հանդիպեք կարդալով կամ պատճենելով սա ՝ հիշելու ձեր օրհնված ռաբբի սուրբ և մաքուր մաքրության մեջ, որը կոչվում է լորդ Առաքել, հանգուցյալ Քրիստոս, որը մեծ աշխատանքով ստեղծեց հիշարժան քերականությունը ՝ ի հիշատակ նրա." Դժբախտաբար, այս հուշագրությունն անթիվ է, բայց Խաչիկյանը այն դրել է 1945 թ. Ցուցակում մի հուշագրությամբ, որը նույն գրիչով մեզ է հասել 1425 թ.-ին ․։ Այստեղից Ն. Տեր-Ներսեսյանը գալիս է հետևյալ եզրակացության. «Այդ դեպքում մենք Առաքելի մահը կտեղադրենք 1422-1425 թվականներին ՝ մոտ 70 տարեկան հասակում» 4։ Գուցե մենք այս հարցի քննարկումն այստեղ էլ ավարտեինք, եթե մենք պատահաբար չանդրադառնայինք «Բանբեր մատենադարան» ամսագրի 15-րդ հատորում, որը գալիս է հերքելու Սյունեցումի ժամանակի վերաբերյալ այս բոլոր կարծիքները։ Վրեժ Ներսիսյանը, ուսումնասիրելով Լոնդոնի Welcom ինստիտուտի գրադարանի ձեռագրերը, այնտեղ գտնում է 15 հայկական ձեռագիր։ Այս ձեռագրերի մեջ մենք գտնում ենք մի ժողովածու, որը պարունակում է սյունեցի տղամարդու գրած գովաբանությունը. «Փառք Սբ. Մարիամին, Սյունյաց Առաքելական եպիսկոպոսի հոգևոր վարպետ և շնորհալի քահանան» 5։ Վերոհիշյալ գործին կցված է հետևյալ բովանդակությամբ հուշագիր. «Իմ խոսքը հարմարեցված էր մեր Աստծո Քրիստոսի և Հայտնության Փրկչի ՝ Հիսուսի և գովելի Սուրբ Աստվածածնի ՝ բազմաբնույթ Առաքյալի ծնվելուն ՝ նորակառույց անապատը ՝ Սուրբ Աստվածածին և Johnոն Կարապետին, Հայ եկեղեցի »։ Խոսեց մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի ՝ մեր Աստծո շնորհը, որը օրհնված է հավիտյանս հավիտենից։ »6 Ահա այս հուշագրությունը, որն ապացուցում է, որ 1431 թվականին Սյունեցիները դեռ կենդանի էին ու ստեղծագործում։ Այսքանը Սյունիքի կենսագրության համար։ Հիշենք միայն, որ «Սյունիքի Օրբելյանների Բուրթելյան մասնաճյուղը» շահավետ հոդվածում Լ. Ամփոփելով առկա փաստերը, Խաչիկյանը եզրակացնում է, որ Սյունիքի 14-17-րդ դարերի մյուս մայրաքաղաքների նման, Առաքել Սյունեցին նույնպես կապված էր Օրբելյան-Բուրթելյանների հետ 7։ Սրանով Լ.Խաչիկյանը կարծես հաստատում է վերոհիշյալ ենթադրությունը, որ Պոտուրյանը «ազնվական ընտանիքի զավակ է» Սյունիքից։ Հասմիկ Սարգսյան ԲԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՎԵISԵՐ ՍՅՈՒՆԵԹՆԵՐԻ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ Հիմնաբառեր. Աստվածաբան-փիլիսոփա, բանաստեղծ, քերականություն, Թաթ համալսարան, զարմիկ, զարմիկ կամ զարմիկ, արքեպիսկոպոս ։

example2368

example2368

Միջնադարյան հարուստ մատենագրությունը, վիմագրական ու պատմական աղբյուրները վկայում են, որ միջնադարյան ավատատիրական հասարակարգում ստեղծվել և վարվել է կադաստրային համակարգի նախատիպ։ Այդ մասին են փաստում տվյալ ժամանակաշրջանի հողագույքային հարաբերությունների ուսումնասիրությունները։ Կադաստրային համակարգի նախատիպի գործունեության մասին առաջին հերթին վկայում են Տավուշի վանական համալիրներում զետեղված վիմագիր արձանագրությունները, որոնց միջոցով կարելի է գաղափար կազմել հողագույքային հարաբերությունների էության մասին։ Նպատակ ունենալով ցույց տալու, որ միջնադարյան Տավուշում գործել է կադաստրային համակարգի նախատիպ, աշխատանքում ներկայացվել են հողային իրավահարաբերությունների առարկայի, մասնակիցների, իրականացված գործարքների, դրանց իրավական կարգավորման ու իրականացման ձևերի հետազոտության արդյունքները։

Անշարժ գույքի գործարքներ միջնադարյան Տավուշում Կադաստրային համակարգը բնական պաշարների ինժեներական օբյեկտների վերաբերյալ տվյալներ է, որոնք անցել են զարգացման դարավոր պատմություն։ ՀՀ տարածքում հայտնաբերված վիմագրական արձանագրությունները, պատմական աղբյուրները և հարուստ մատենագիտությունը ապացուցում են, որ միջնադարյան Տավուշում կադաստրային համակարգի նախատիպ կար։ Կադաստրային համակարգի նախատիպի վերաբերյալ տեղեկատվության մեծ մասը ամփոփված է վիմագրական արձանագրություններով։ Դրանք ներառում են անշարժ գույքի հետ կապված միջնադարյան տարբեր հարաբերություններ ՝ նկարագրելով դրանց էությունը, իրականացման ձևերը և իրավական հիմքերը։ Արձանագրությունները հիմնականում արվել են Տավուշի վանական համալիրների, հարակից շենքերի պատերի և խաչքարերի վրա։ Այս արձանագրությունները բավարար չափով արտացոլում են քաղաքական, տնտեսական, ռազմական և հոգատար կյանքը։ Խոսքը մասնավորապես վերաբերում է 12-13-րդ դարերում օգտագործված կադաստրային համակարգի նախատիպին։ Վերոնշյալ համակարգը հիմնված էր նաև իրավական հիմքի վրա, որը, ըստ էության, M Գոշ «Դատաստանի գիրք»։ Ահա որոշ հոդվածներ անշարժ գույքի որոշ տեսակների և նրանց իրավահարաբերությունների վերաբերյալ։ Մասնավորապես, հողային և գույքային հարաբերությունների ոլորտում այն ​​կարգավորել է ժառանգության, սեփականության, օտարման, հողօգտագործման, շինարարության, հարկային պարտավորությունների սահմանման, սահմանների փոփոխման, դադարեցման, սահմանազատման հարաբերությունները ՝ սահմանելով դրանց իրավական հիմքերը։ Այս ժամանակներում իրավական դաշտը հիմնված էր մի շարք սոցիալ-մշակութային առանձնահատկությունների վրա, պարունակում էր ինչպես կադաստրային, այնպես էլ սոցիալ-մշակութային կյանքը համակարգող նորմեր և կանոններ։ Մինչ զարգացած ֆեոդալիզմի հաստատումը, երբ Հայաստանը գտնվում էր Արաբական խալիֆայության ենթակայության տակ, հայկական հողերի ժառանգության իրավունքները պայմանական էին։ Խախտվել է հայ հողատերերի ժառանգության իրավունքը, հողը պատկանում է մասնավոր ժառանգությանը, իսկ Արաբական խալիֆայությունը համարվում է հող ու ջրի հիմնական տիրապետող, ինչպես նաև Հայաստանի բնական հարստության բնական տեր։ Այնուամենայնիվ, VIII դարի վերջին, հատկապես IX դարի սկզբին, Արաբական խալիֆայության թուլացման հետ, պայմանական ժառանգական հողը վերացվեց և ստեղծվեց մեծ ժառանգական հողի սեփականությունը։ IX-X դարերի առաջին քառորդում մի կողմից տեղի ունեցավ հողերի վերաբաշխում գրավատների և նրանց ճյուղերի միջև, մյուս կողմից ՝ հայկական վանքերը սկսեցին ձեռք բերել մեծ հողատարածքներ [1]։ IX-XIV դարերում, երբ Հայաստանը թեւակոխեց զարգացած ֆեոդալիզմի շրջան, որակական փոփոխություններ գրանցվեցին հողի սեփականության ոլորտում։ Նախարարական համակարգի փլուզումից հետո հողը նախարարական սեփականությունից վերածվեց անհատական ​​սեփականատերերի ժառանգական մասնավոր սեփականության։ Եթե ​​մինչ միապետության հաստատումը հողի սեփականության իրավունքը պատկանում էր միայն ազնվականին, որը տիրում էր այդ հողին ամբողջ տոհմի անունից, ապա հաստատվելուց հետո տոհմի կրտսեր անդամները, «իշխանները» ազնվականների պես անկախ հողատեր էին, իրենց տիրույթներում իրականացնելով տնտեսական և քաղաքական ինքնավարություն։ Պատմական և վիմագրական աղբյուրներում նշվում է, որ միջնադարյան Ավատադիր շրջանում ստեղծվել են ֆեոդալական կալվածքներ և եկեղեցական կալվածքներ, որոնք նոր երեւույթներ էին ինչպես միջնադարյան Տավուշում, այնպես էլ ամբողջ Հայաստանում։ Այլ կերպ ասած, հողը բաժանվեց երկու խոշոր տերերի ՝ եկեղեցու «տերերի» միջեւ։ Այս տեսանկյունից հարկ է նշել, որ ֆեոդալական կալվածքները հարկման օբյեկտ էին։ Հողի հարկը հիմնականում վճարում էին գյուղացիները ՝ ոռոգվող հողերի 1/5-ի և ոռոգվող հողերի 1/10-ի չափով։ Այդ հարկը վճարվում էր հողատիրոջը, որն էլ իր հերթին հարկի մի մասը վճարում էր պետական ​​գանձարան։ Այլ կերպ ասած, պետական ​​հարկը և հողի վարձավճարը միաձուլվել են։ Ինչ վերաբերում է եկեղեցական կալվածքներին, ապա դրանք ազատված էին պետական ​​հարկերից։ Չնայած այն հանգամանքին, որ հողի սեփականության միջնադարյան շրջանը շերտերի առաջացրեց հողի սեփականության ոլորտում, գյուղական համայնքները շարունակում էին պահպանել ամուր տնտեսական և իրավական հիմքը և պայքարել հողի, արոտավայրերի և խոտհարքների ստորաբաժանումների դեմ։ վանականների կողմից։ Գյուղական համայնքը հանդես էր գալիս որպես տվյալ հողային ֆոնդի հիմնական մասի սեփականատեր։ Համայնքի ենթակայության տակ գտնվող վարելահողերն ու արոտավայրերը համարվում էին համայնքի մի մաս ՝ անկախ նրանից, թե ով ուներ դրա օգտագործման իրավունքը։ Հողօգտագործման իրավունքի օտարման ժամանակ պահանջվում էր գյուղական համայնքի միասնական կամք և ցանկություն։ Սակայն այս փաստը չի նշանակում, որ գյուղի բոլոր հողերն անխտիր գտնվել են գյուղական համայնքի իրավասության ներքո։ Ընդհակառակը, գյուղական համայնքներում հողերը բաժանվում էին վարելահողերի և արոտավայրերի, մասնավոր հողերի, գյուղացիներին պատկանող հողերի, վանքերի կողմից օգտագործված կամ նրանց պատկանող հողերի և անմշակ ու անպտուղ հողերի։ Գյուղական համայնքի բոլոր անդամներին պատկանող և հողերի կանոնավոր ստորաբաժանման ենթակա հողային ֆոնդից բացի, գյուղում կային նաև հողեր, որոնք սեփականաշնորհվել էին այս կամ այն ​​ընտանիքի կողմից կամ գտնվում էին մասնավորեցման փուլում։ Համայնքները վերականգնեցին իրենց իրավունքները արդեն օտարված անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականատերերի մահվան դեպքում, երբ նրանք ոչ մի ժառանգ կամ կտակ չեն թողել։ Ընդհանրացնելով Տավուշի մարզի XII-XIII դդ. Սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի նկարագրությունը `պարզ է դառնում, որ զարգացած ավատադիրիայի շրջանում տնտեսությունն ամբողջությամբ ինտեգրված էր քաղաքականության մեջ։ Տեղական կենտրոնների պատասխանատու մարմինները խոշորագույն հողատերերն էին ՝ նրանց կալվածքների լիակատար տերերը։ Նախկինում այս պաշտոնը զբաղեցնում էին միայն հասարակության ազնվական դասի անդամները, միջնադարի այս զարգացած հասարակությունում ՝ ֆինանսական միջոցների, երբեմն նույնիսկ աննշան ծագման մարդիկ։ Անդրադառնալով Տավուշի մարզում հայտնաբերված վիմագրական արձանագրություններին ՝ կարելի է մանրակրկիտ պատկերացում կազմել անցած հազարամյակում անշարժ գույքի հետ կապված բազմաթիվ գործընթացների, դրանց բնույթի և իրականացման եղանակների մասին։ Մեսրոպատար վիմագրական արձանագրությունները հայտնվել են V դարի կեսերին ՝ տառերի գյուտից տասնամյակներ անց։ Հայկական միջնադարյան վիմագրերը փորագրված էին գրաբարի, միջին հայերենի, գրաբարով և տեղական բարբառներով խառնված բարբառով։ Ըստ բովանդակության ՝ հայկական վիմագրությունը բաժանված է վեց տեսակի ՝ հուշագրություն, շինարարություն, նվիրատվություն, իրավական-կանոնական, կրոնական-բարոյական, խառը։ Դրանցից միայն չորսն ունեն արժեք անշարժ գույքի գործարքներում. 1 նվիրատվություն, 2 ․ շինարարություն, 3 ․ օրինական, 4 խառնված [3]։ Տավուշի մարզի ukուխտակի վանքի, Մաթոսավանքի, Դեղձուտի վանքում, Հաղարծինում, Գոշավանքում, Մակարավանում, Մորո Ձորոյում, Սրվեղ եղի Առաքյալների վանքերում ուսումնասիրված գույագրական հարաբերություններին վերաբերող վիմագրությունների մի մեծ մասի նվիրատվական-շինարարական բովանդակություն։ Իրավաբանական վիմագրությունները հազվադեպ են լինում։ Կան խառն վիմագրական արձանագրություններ, որոնք, ըստ էության, շինարարության և նվիրատվության գործարքների արդյունք են։ Նվիրաբերված բովանդակությամբ վիմագրական արձանագրություններում հատուկ նշված են գործարքի ժամանակը, նվիրատուների անունները, նվիրատվության նպատակը, անշարժ գույքի անվանումը և վկաները։ Նվիրատուն բարոյական փոխհատուցում է ստանում իր նվիրատվության համար ՝ հույս ունենալով, որ հիշատակվելու է պատարագներում ՝ հոգու փրկության համար։ Նվիրատուի խնդրանքով եկեղեցու հայրերը որոշում են պատարագի օրերի քանակը։ Լիտոգրաֆիկ արձանագրություններ Բազմաթիվ վկայություններ կան հողերի, այգիների (ամբողջությամբ կամ մասամբ), ջրաղացների, ձիթենու պուրակների, կրպակների և խանութների նվիրատվությունների մասին։ Երկրի ռազմական անկայունության պատճառով իշխանությունները հաճախ իրենց ունեցվածքը նվիրում էին իրենց ընտանիքին ծառայող եկեղեցուն ՝ այդպիսով փորձելով ապահովագրել իրենց ունեցվածքը օտար նվաճումներից, քանի որ եկեղեցու գույքը, համարվելով սրբավայր, հազվադեպ էր հարձակման ենթարկվում։ Օրինակ ՝ Նոր Գետիկ վանքի կողմից նվիրաբերված մի քանի արձանագրություններ նման բովանդակություն ունեն։ Աստվածածին եկեղեցու ներսում 13 տողանոց արձանագրության մեջ նշվում է, որ Աթասեպ անունով մի իշխան եկեղեցուն նվիրել է «Թագավարակացի» կոչվող հողամասի կեսը։ Նվիրատվության արձանագրություններում նշվում են այն հարկերն ու տուրքերը, որոնցից կազատվեն նոր սեփականատերերը։ Դա է վկայում Նեկնեկի թողած արձանագրությունը, համաձայն որի ՝ այգու նոր սեփականատեր Նոր Գետիկ վանքը ազատվում է հարկային պարտավորություններից։ [2] Ինչ վերաբերում է շինարարական վիմագրերին, ապա դրանցում արտացոլված էր այս կամ այն ​​կառույցի կառուցման փաստը (եկեղեցի, մատուռ, գավիթ և այլն)։ Որպես կանոն, այս արձանագրություններում նշվում են շինարարների, նրանց հարազատների, օգնականների, վկաների, աջակիցների, շինարարության և ավարտման ժամկետների անունները և շենքի անվանումը։ Օրինակ ՝ Նոր Գետիկ վանական համալիրի մաս կազմող Աստվածածին եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ արձանագրությունն ընդգծում է բոլոր աջակիցների անունները։ [2] Ընդունված է օգտագործել «ավարտված շինարարություն», «կառուցված», «ավարտված» և «կառուցված» ձևանմուշների բանաձևերը [3]։ Երբեմն «կառուցված» և «կառուցված» բանաձևերն օգտագործվում էին հին կամ վնասված կառույցները վերականգնելու համար։ Նման դեպքում պետք է հասկանալ վերանորոգման, վերակառուցման, վերականգնման իմաստները։ Նման վիմագրական արձանագրության օրինակ է Գոշավանք վանական համալիրի շինարարական արձանագրություններից մեկը։ Արձանագրությունը, որը պատկանում է arարին `ժամանակի մեծահարուստ իշխան Ումեկիի որդուն, պարունակում է եկեղեցու նորոգման վկայություններ։ Ըստ արձանագրության ՝ եկեղեցին վերանորոգել է ուսուցիչը և Իգնատիոսը ցարի օգնությամբ։ Իրավական բնույթի պայմանագրերը կամ համաձայնագրերը կազմվում են նվիրատվության արձանագրությունների նմանությամբ, որոնք փորագրված են տաճարների, տաճարային շենքերի կամ առանձին հուշարձանների վրա։ Փաստաթուղթը ստորագրվել է ինչպես կողմերի, այնպես էլ վաճառքին մասնակցող վկաների կողմից, գործարքը վավերացնող ստորագրություններով և կնիքով։ Թագավորը կամ ազնվականը իրավական ակտը ստորագրեցին իրենց թագավորական կամիշխան մատանիների միջոցով, իսկ մյուսները պարզապես «օղակվեցին», այսինքն ՝ մատով դրոշմվեցին փաստաթղթի վրա։ Մենք ստացել ենք ջրօգտագործման (ջրօգտագործման իրավունք), ջրաղացներ ամբողջությամբ կամ մասամբ նվիրելու, գյուղերի սահմանները (սահմանային կամ սահմանային անցումներով) որոշելու, հարկերն ու տուրքերը հաստատելու, դրանք նվազեցնելու կամ վերացնելու բազմաթիվ օրինական փաստաթղթեր։ և լուծել բազմաթիվ վեճեր ջրի և հողի շուրջ։ Վիմագրերում կան մի շարք ապացույցներ այն մասին, որ հաշվի առնելով մարդկանց սոցիալական ծանր վիճակը, երկրի բարձրագույն իշխանությունները և տեղական գրավատները իջեցրել կամ սպառել են բնակչությունից գանձվող հարկերն ու տուրքերը։ Այս մարդասիրական գործողություններն իրականացվել են աշխարհիկ աշխարհի հետ ՝ աշխարհիկ առաջնորդների համաձայնությամբ և համատեղ ջանքերով։ Օրինակ ՝ Հաղարծնի վանքի առաջնորդ Հովհաննես Արմանեցին, ելնելով մարդկանց սոցիալական պայմաններից, ազատում է Գետիկ վանքը և նրա ժողովրդին հարկային պարտավորություններից։ [2] Հողային հարաբերությունների հետ կապված խառն բովանդակությունը կոչվում է վիմագրական արձանագրություններ, որոնցում առկա են շինարարության, նվիրատվության, իրավական-կանոնական բնույթի ապացույցներ, որոնք ի հայտ են գալիս տրամաբանական սերտ կապով ՝ կազմելով ինքնատիպ ամբողջություն։ Այս տեսակի վիմագրերը իրականացնում և վարում են գործարքներ, որոնք պարունակում էին մի քանի գործարքների համադրություն, ինչպիսիք են գույքի, շինարարության կամ նվիրատվությունների գնման գործարքների ամբողջությունը։ Նման օրինակները հաճախ հանդիպում են միջնադարյան կադաստրային մոդելում։ Նրանցից մեկը նշում է, որ Կարինից ներգաղթյալ պարոն Ումեկինը Zakաքարյան իշխաններից գնել է Գետիկ նոր վանական համալիրը, վանական գյուղերն ու այգիները և նվիրել եկեղեցուն։ Նորգետիկ վանքի համանման բովանդակությամբ նվիրատվության արձանագրություններից մեկը պատկանում է իշխան Նեկնեքին։ Ըստ Նեկնեկի արձանագրության, նա Առինջ գյուղում այգի է գնել և նվիրել վանական համալիրին։ Խառը վիմագրական արձանագրությունները համեմատաբար ընդարձակ են ՝ փորագրված հիմնականում վանական վանքերի և տոհմական եկեղեցիների պատերի տեսանելի մասերի վրա։ Հարուստ պատմական ժառանգությունը, վիմագրական արձանագրությունների զգալի հիմքը, հայ մատենագրությունն ու իրավական հիմքերը միջնադարյան Տավուշում ցույց են տալիս, որ միջնադարում անշարժ գույքի հետ կապված գործարքներ իրականացվել են ՝ 1. ժառանգական հարաբերություններ (կամքի համաձայն և ըստ օրենք), 2. նվիրատվության հարաբերություններ, 3. շինարարական հարաբերություններ, 4. բազմաքայլ գործարքներ, 5. վարձակալության հարաբերություններ, 6. առք և վաճառքի հարաբերություններ, 7. հարկումը, հարկերի իջեցումը և դադարեցումը, 8. սահմանների տարանջատումը տեղադրում սահմանները Heառանգական հարաբերությունների վերաբերյալ բազմաթիվ փաստարկներ մեզ են հասել միջնադարյան պատմագրության միջոցով։ Կիրակոս Գանձակեցին իր «Հայոց պատմություն» աշխատությունում փաստարկներ է ներկայացրել միջնադարյան Տավուշի եւ Հայաստանի ժառանգական հարաբերությունների մասին։ Դրանք հիմնականում վերաբերում են հայրական ժառանգության փոխանցմանը։ Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում է օրենքով փոխանցված ժառանգությանը։ Գանձակեցու կողմից տրամադրված տեղեկատվության համաձայն, իշխան Zakաքարեի մահից հետո նրա ժառանգությունը փոխանցվեց նրա միակ որդուն `Շահնշահին։ Որդու փոքր հասակի պատճառով նրա ժառանգական գույքը ժամանակավորապես ղեկավարում էր նրա եղբայր Իվանը, ով եղբոր խնամակալությունը ստանձնեց եղբոր մահից հետո։ Մեծանալով ՝ տղան ժառանգեց իր հոր «հայրենի իշխանությունը»։ Թագավորությունը հորից որդուն անցնելու վերաբերյալ պահպանվել են ժառանգական հարաբերությունների ապացույցներ։ Ըստ այդմ, Կյուրիկյանների օրոք Տաշիր Ձորագետը ժառանգեց ժառանգությունը անմիջապես հորից որդուն։ Թագավորության հիմնադիր Գագիկ թագավորի մահից հետո գահը ժառանգեց նրա ավագ որդին ՝ Դավիթը, իսկ հետո ՝ Դավիթը ՝ Կյուրիկե I- ը [8]։ Նվիրատվության գործարքների մասին մենք իմանում ենք միջնադարյան Տավուշում հիմնականում վիմագրական գրառումներից։ Նվիրատվության արձանագրություններում հիմնականում նշվում էին նվիրատուի (անունների) անունները (անունները), գործարքի կողմնակիցների վկաների անունները, գործարքի տարին, նվիրատվության նպատակը, անշարժ գույքի անվանումը (ոչ բոլոր դեպքերը)։ Միջնադարյան Տավուշի վիմագրական աղբյուրներում կան զգալի թվով նվիրատվությունների արձանագրություններ, որոնք հիմնականում վերաբերում են պետական ​​տների կողմից վանական համալիրներին կատարված նվիրատվություններին։ Տավուշի վանական համալիրների վիմագրական աղբյուրներում պահպանվել են նվիրատվության տարբեր գործարքներ ամրագրող վիմագրական արձանագրություններ։ Օրինակ ՝ Նոր Գետիկ վանքի Գոհար Խաթուտ վանքում պահվող նվիրատվության գրառումներից մեկը վկայում է, որ նա aագոմ գյուղի վանական համալիրին պարտեզ է նվիրել ՝ ազատ գյուղացի։ Գյուղացիներին օտարման փաստը բազմիցս կարելի է գտնել նվիրատվության արձանագրություններում, ինչը, ըստ երեւույթին, պայմանավորված է ստրկատիրական համակարգի ստեղծմամբ։ Նվիրատվության արձանագրությունների շարքում մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում որպես շինարարություն գրանցված վիմագրերը։ Նման տարրեր պարունակող վիմագրերը պահպանվել են Հաղարծնի վանքում և ukուխտակի վանքում։ Ukուխտակի վանքի նույն բովանդակությունն արտահայտող երկու վիմագրերը ցույց են տալիս, որ միջնադարում դոնորները կարող էին իրենց նվիրատվությունները կատարել այնպես, կարծես գնել են արդեն կառուցված շենքերի առանձին մասեր։ Սարգիս հայրենիքը, վճարելով Աստվածածին եկեղեցու հարավային և հյուսիսային հանքավայրերի մոտավոր արժեքը, գործարքները կնքեց որպես շինարարական օգնություն։ [2] Այլ կերպ ասած, նվիրատուները գնեցին չմշակված անշարժ գույքը և նվիրատվություն արեցին։ Արդյունքում, նվիրաբերված բովանդակության գործարքը դարձավ շինարարական ՝ առանց այն իրականում արտահայտելու։ Դրանից կարելի է եզրակացնել, որ գործարքների գրանցման այս փաստը կապված էր սոցիալ-տնտեսական կամ իրավական հանգամանքների հետ։ Միջնադարյան Տավուշի շինարարական հարաբերությունների հիմնական վկայությունները պահպանված են վանական համալիրներում տեղադրված շինարարական արձանագրություններում։ Այս արձանագրությունները, որպես կանոն, պարունակում էին տեղեկություններ շինարարության, դրա իրականացման ամսաթվի, իրականացնողների, երբեմն նաև քաղաքական իրադարձության տնտեսական իրավիճակի մասին։ Կան մի քանի տասնյակ այդպիսի արձանագրություններ, որոնք հիմնականում փաստագրում են այդ ժամանակաշրջանի ապարանքների կառուցած եկեղեցիները և դրանց սպասարկման համար անհրաժեշտ օժանդակ ստորաբաժանումները։ 1247 թվականին Մատոսավանքում արված արձանագրության համաձայն, Հորդանան անունով մի հարուստ մարդ եկեղեցի է կառուցել Սուրբ Մաթոսավանքում։ Աստվածածին եկեղեցի։ Մեկ այլ արձանագրության համաձայն ՝ Խաչատուր վարդապետ Տարոնացու ղեկավարության օրոք Խալտը կառուցել է Սբ Հաղարծինը։ Կաթոլիկ եկեղեցի։ Դրա վերակառուցման ապացույցները պահպանվել են վիմագրական աղբյուրներում։ 1681 թվականին Հաղարծինում արված արձանագրության համաձայն, Թիֆլիսում բնակվող itիտաղայանները Խոջգյուլը նորոգել են Պահրապետից մինչև Սուրբ Գրիգոր և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները։ Կիրակոս Գանձակեցին վկայում է միջնադարյան Տավուշում այդ հողօգտագործման ձիու մասին։ Պահպանվել է վարձակալության հարաբերությունների մասին նրա «Հայոց պատմություն» աշխատությունը։ Ըստ այդմ, Արճեշ քաղաքի բնակիչ Աստվածատուրը, որը հարուստ և բարի մարդ էր, վարձում էր իր խանութները ՝ հասույթը օգտագործելու համար բարեգործական նպատակներով (գառների մորթիներ գնել, կտոր կարել և նրանցից հագուստ բաժանել աղքատներին)։ Միջնադարյան Տավուշում անշարժ գույքի վաճառքի միջոցով օտարման ապացույցները պահպանվել են վանական համալիրներում տեղադրված վիմագրություններում։ Գոշավանքի արձանագրություններից մեկը, որը գրվել է մոնղոլ կայսր Արղուն Իլխանի (1283 / 4–1291) և վրացական Դեմետրիոս II (1275–1289 / 91) օրոք, որը մանրամասնորեն կազմվել է 6-րդ հատորի կազմողների կողմից Հայ վիմագրության դիվանը վկայում է Նոր Գետիկ վանքի մասին անշարժ գույքի առք ու վաճառքի մասին։ Ըստ «Հայ վիմագրության դիվանի» 6-րդ համարի կազմողների, հայտնի հարուստ պարոն Ումեկի որդու ՝ Tsարի այս արձանագրությունը միակ աղբյուրն է, որը հայտնում է Ն. Գետիկ վանքը, վանքին պատկանող գյուղերը, իրենց կալվածքները Karinաքարյան իշխանների կողմից Կարինից գաղթած Ումեկինին վաճառելու մասին։ «Իմ հայրը ՝ Ումեկը, կարմիր դքսություն է գնել Գետիկի Խր-ում (40 000)», - գրում է arարը։ Հաշվի առնելով ժամանակի այս գումարի հսկայական արժեքը, պետք է ենթադրել, որ Ումեկը վանքը ձեռք է բերել Zakաքարյանների, ինչպես նաև մյուս գյուղերի և կալվածքների սահմաններում, որոնք հետագայում դարձել են վանքի սեփականությունը։ Ն. Գետիկ վանքի այս առքուվաճառքը 1242–1250 թվականներին։ Դա արվել է Zakաքարյան Ավագի «Ումեկ» -ի միջեւ։ Ինչ վերաբերում է Ամիրսպասալարի ՝ Աթաբեկ Ավագ Zakաքարյանի (1213–1250թթ. ․) իրավունքներին Նոր Գետիկ վանքի նկատմամբ, որը վաճառքի հանեց այդ կրոնական հաստատությունը, պատասխանը գտնում ենք Կիրակոս Գանձակեցիում։ Ըստ պատմաբանի, վանքի կառուցման տարածքը Տանձուտ կոչվող կիրճում հատկացրել է մեծ իշխան Իվանե Zakաքարյանը ՝ ավագ հայրը [2, 7]։ Ավելի ուշ ՝ 1283 թվականին, վանական համալիրն իր կալվածքներով (4000 դուկատով) գնեց Ումեկի որդին ՝ arարը, ապա նվիրեց Սբ Գոշավանքին։ Աստվածածին եկեղեցի։ Սահմանազատման սկզբունքն օգտագործվել է ինչպես անշարժ գույքը, այնպես էլ գույքի սահմանները նկարագրելու համար, մասնավորապես `վանական հաստատությանը պատկանող գույքի սահմանազատումը։ Հայ պատմագրության մեջ Տավուշի մարզի սահմանների վերաբերյալ առավել ամբողջական փաստաթուղթը Նոր Գետիկ վանքի շրջակայքի սահմանների փաստաթուղթն է, որը վիմագրության միջոցով հասել է մեր օրերին։ Գոշավանքի ամբողջական սահմանները նկարագրող վիմագրական արձանագրությունը նույն գրությունն է, որը նկարագրում է Գոշավանքի առք ու վաճառքը։ Այն նաև ներկայացնում է վանական համալիրի համար Zakաքարյան իշխանների կողմից սահմանված սահմանների նկարագրությունը. «Եվ նրանք առաջարկեցին եկեղեցու սահմանը սարից սար» [2]։ Ավելի ուշ, իշխանների և հարուստ հողատերերի նվիրատվությունների շնորհիվ, վանական համալիրի սահմաններն ընդլայնվեցին ՝ այն դարձնելով այդ ժամանակաշրջանի խոշոր հողատեր։ Հարկային հարաբերությունների մասին հիշատակումները պահպանվել են «պատմական աղբյուրներում» և վիմագրերում, ինչպես նաև դրանց սահմանման, հավաքագրման և դադարեցման վերաբերյալ իրավական կարգավորումների վերաբերյալ։ Գոշում «Դատաստանի գիրքը»։ Ս. Խաչիկյանի «Հայաստանի գյուղական համայնքների մասին» աշխատությունը հայտնում է, որ գյուղական համայնքներում, հողատերերին պատկանող տարածքներում, հարկերը սահմանվում, իջեցվում և դադարեցվում են հողատերերի կողմից։ Հարկահավաքները տանտերերի, աղախնիների կողմից նշանակված պաշտոնյաներ էին, որոնք ազդեցիկ ընտանիքների անդամներ էին։ Այս ֆեոդալական կախված պաշտոնյաները հարկադիր օբյեկտներ էին պարտադրում իրենց ենթակա գյուղերում կամ թաղամասերում, որոշում էին հարկի չափը և վերահսկում հարկման գործընթացը։ Պատմական և վիմագրական աղբյուրներում հարկերի կրճատման կամ նվազեցման մասին վկայություններ են պահպանվել։ Օրինակ, Նոր Գետիկիվանքի գրառումներից մեկը, որը պատկանում է Հովհաննես Արմանեցուն, Հաղարծնի նի Գոշավանքի զգույշ առաջնորդին, նշում է, որ 1260 թվականին նա ազատել է ՆորԳետիկ վանքի բնակիչներին իրեն պատկանող գյուղացիների պարտավորություններից։ Վիմագրական արձանագրությունից դժվար է հասկանալ, թե ինչ հարկի մասին է խոսքը, բայց ենթադրվում է, որ խոսքը վերաբերում է աշխարհիկ հարկին, որը Գոնզա Խաթունին (Zakաքարյաններին) վճարել են աշխարհիկ, վարչական հարկը գյուղացիները։ «Աստծո կողմից, ես ՝ TR Յովանես Արմանեցին, ազատորեն գրեցի Գետկայի բնակիչներին, որ նրանք գահը տան Կոնակոսվարդապետի խնդրանքով իշխանության Գոնցա Խաթունին ...» [2]։ Ավելի հավանական է կարծել, որ վերացված հարկը վերաբերում էր եկեղեցուն վճարվող եկեղեցական հարկին, քանի որ դրա վերացման հիմքերը կապված են եկեղեցու ջանասեր առաջնորդի հետ։ Որպես կանոն, դոնորներն անշարժ գույքի միավորներ նվիրելիս ազատվում էին հարկային պարտավորություններից։ Նրանք երբեմն հրաժարվում էին իրենցից օտարված գույքի նոր տիրոջ հարկային պարտավորություններից (հիմնականում նվիրատվությունների միջոցով)։ Դա են վկայում վիմագրական աղբյուրները։ Նոր Գետիկ վանքի արձանագրություններից մեկի համաձայն ՝ տեղի իշխան Վասակի որդին ՝ Նեկնեկը, մի այգի է գնել և նվիրել եկեղեցուն ՝ հետագա մշակման համար։ Նույն վանքի մեկ այլ արձանագրության մեջ նշվում է, որ Դսեղ Մամիկոնյանների հայտնի ներկայացուցիչ Մարփսանիշխանը և նրա չորս որդիները ՝ Ասլանբեկը, Գրիգորը, Ամիրան-Սարգիսը, Ողջաբերդ գյուղում պարտեզ-հերկելու հող են նվիրել ՆորԳետիկ վանքին ՝ վերացնելով հարկերը։ գանձվել է այդ գույքի վրա։ Միջնադարյան Տավուշի հողային հարաբերությունների ոլորտում բազմաքայլ գործարքների էությունը, բովանդակությունը, իրականացման կարգը և օգտագործման փաստը մատնանշվում են վանական համալիրներում պահպանված խառը բնույթի վիմագրական արձանագրություններով։ Ըստ էության, այդ գործարքները հողային հարաբերությունների մի քանի ձևերի համադրություն են, կարծես իրավական ամբողջություն։ Նման գործարքներ իրականացվում էին մեկ իրավական հիմքի վրա տարբեր հարաբերությունները վավերացնելու համար։ Մենք ստացել ենք բազմաթիվ օրինակներ, որոնք ապացուցում են, որ այդ գործարքները կատարվել են։ Ըստ 1206 թ. Խալթի ՝ Հաղարծինի վիմագիրներից մեկի որդին, Քանաքեռում մի հողամաս գնեց և վանքին հող նվիրեց։ Նմանապես 1201 թվականին Սկեսրայրը գնեց և նվիրեց gardenուխտակի վանքին պարտեզ կամ հողամաս, որի նախնական անունը չի պահպանվել։ Պատմական աղբյուրների ուսումնասիրությունները, վիմագրությունը և միջնադարյան Տավուշի մատենագիտությունը ապացուցում են, որ կադաստրային համակարգի պատմության հիմքերը կապված են այդ ժամանակաշրջանի հետ։ Առաջին հերթին, կադաստրային համակարգի նախատիպային գործունեության մասին վկայում են արձանագրային արձանագրությունները, որոնք համապարփակ ներկայացնում են միջնադարյան Տավուշում տեղի ունեցած հողային և գույքային հարաբերությունները ՝ նկարագրելով դրանց իրականացման կարգը, գործարքի առարկան, մասնակից կողմերը։ գործարքը, նրանց իրավունքներն ու պարտականությունները, նրանց իրավական հիմքերը։ Գրառումների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակահատվածում գերակշռել են շինարարության և նվիրատվության կապերը։ Կազմել այլ իրավական գործարքներ, որոնցից մեկը հարկային հարաբերությունների իրականացումն է։ Ինչ վերաբերում է նվիրատվության հարաբերություններին, կարելի է ասել, որ դա պայմանավորված էր ոչ այնքան զարգացած հասարակությամբ, որքան քրիստոնեական հավատալիքների և գույքի ապահովագրության միտումների ազդեցությամբ։ Ինչպես տեսանք, բռնակալության այս շրջանը բովանդակային կայունության տարրեր է պարունակում ինչպես սոցիալ-տնտեսական, այնպես էլ ռազմական առումով։ Հողատերերի նոր համակարգի ի հայտ գալը հասարակության մեջ առաջացրեց շերտեր, ինչը պայմանավորեց սոցիալ-տնտեսական անկայունությունը, իսկ արտաքին թշնամին `ռազմական անկայունություն։ Այս անկայուն իրավիճակները պետք է պայմանավորված լինեին հասարակության բարձր խավերի հսկայական նվիրատվություններով։ Այս գործարքների մյուս կողմում միշտ կանգնած էին վանական համալիրները, ինչը բացատրվում է ինչպես քրիստոնեական հավատալիքների ազդեցությամբ, այնպես էլ ավետարանական համալիրների ՝ որպես երկրպագության վայրի սեփականության «անձեռնմխելիությամբ»։ Սա է պատճառը, որ ավատադիր համակարգի հաստատման շրջանում մեծ ֆեոդալների կողքին եկեղեցական գույքն աճում ու ընդլայնվում էր։ Այս գործընթացների շնորհիվ հողի սեփականությունը բաժանվեց երկու հիմնական, աշխարհիկ, հոգատար ճյուղերի։ Թագավորը և նրա ընտանիքը հանդիսանում էին աշխարհիկ ճյուղի գույքի հպատակները, ավատատերերը ՝ իրենց տոհմերով, iիրենցից կախված ավատարներն ու ֆինանսական հնարավորություններով քաղաքացիները։ Եկեղեցու մենաշնորհը տարածվեց ուժեղ ճյուղում։ Ինչ վերաբերում է այդ հարաբերությունների իրավական հիմնավորմանը, դա ապացույց է, որ Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրքը» հիմք է հանդիսացել այդ ժամանակաշրջանի օրենսդրական կարգավորումների համար։ Գոշի աշխատանքը կարգավորում է հասարակության սոցիալ-տնտեսական, կրոնական, մշակութային, ընտանեկան և այլ հարաբերությունները։ Հողային հարաբերությունների տեսանկյունից այն կարգավորել է այնպիսի հարաբերություններ, ինչպիսիք են գույքային իրավունքները, նվիրատվությունները, շինարարությունը, առք ու վաճառքը, ժառանգությունը, վարձակալությունը, գրավը, սահմանների որոշումը և սահմանների տեղադրումը և այլն։ Բոլոր անշարժ գույքի գործարքները միջնադարյան Տավուշում իրականացվել են այդ իրավական հիմքի վրա։ Ամփոփելով հետազոտական ​​աշխատանքները ՝ եկանք այն եզրակացության, որ միջնադարյան Տավուշում գործում էր կադաստրային համակարգի նախատիպ, որը, ըստ էության, հիմնված էր իրավական հիմքերի վրա։ Այս համակարգի գործունեության մասին լավագույնս վկայում են վիմագրական արձանագրությունները, պատմական աղբյուրները և հարուստ միջնադարյան մատենագիտությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Առաքելյան Բ. Ն., Աղայան J.., Գալոյան Գ.Ա., Երեմյան Ս .թ., Խաչիկյան Լ.Ս., Հակոբյան Ա.Մ., Ներսիսյան Մ.Գ., Հայ ժողովրդի պատմություն, 3-րդ հատոր, ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմության ինստիտուտ , Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1976, էջ 14-7։ [2] Ավագյան Ս.Ա., Janանփոլադյան Հ.Մ., Հայ վիմագրության դիվան, Պրակ 6, ՀՍՍՀ ԳԱ, Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, Երեւան, 1977, էջ 44, 645, 67, 71, 74, 76, 82 , 105։ [3] Գրիգորյան Գ.Մ., Հայկական վիմագրություն, Երեւան, 2000, ՀՀ ԳԱԱ հրատարակչություն, էջ 67-78։ [4] Գանձակեցի Կ Հայոց, Հայոց պատմություն, Թիֆլիս (Վրաստան), 1909, էջ 171-3, 175-6։ [5] Խաչիկյան Լ. Ս., XIV-XV դարերի հայկական գյուղական համայնքների մասին, Երեւան, 1958, Պատմա-բանասիրական հանդես, էջ 9-10, 12-4, 131-33։ [6] Մանուչարյան Ա.Գ., Վիմագրությունները ՝ որպես Հայաստանի քաղաքական պատմության աղբյուր, Երեւան, 2015, էջ. 5 [7] Մանուչարյան Ա.Գ., XIII դարի վանքերի առք ու վաճառքի դեպքեր, Պատմա-բանասիրական հանդես № 2, էջ 15, 153-65։ [8] Շահնազարյան Ա., Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորության առաջացման ամրապնդումը, Պատմա-բանասիրական հանդես, № 2-3, Երեւան, 2009, էջ 1-10։ [9] Սուքիասյան Ա. Գ ․, Մխիթար Գոշ և «Հայ դասագիրքը», Երևան, 1965, էջ 105-7։ Մնացականյան Անշարժ գույքի գործարքներ միջնադարյան Տավուշում Հիմնաբառեր. Վիմագրական արձանագրություններ, կադաստր, գույք, իրավական հիմք, գույքային իրավահարաբերություններ։

example1946

example1946

Սույն աշխատանքի նպատակը Ն. Ադոնցի կողմից հայկական հնագույն տեղանունների տարակողմ քննությունն է «Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում» երկում։ Ամբողջ աշխատությունը հեղինակը բաժանում է երեք մասերի՝ Արևմտյան Հայաստան, Արևելյան Հայաստան և Նախարարության ծագումը, բայց մեր հետաքրքրության կենտրոնում հատկապես առաջին երկուսն են, որոնցում հեղինակը համապատասխանաբար քննում է բոլոր տեղանունները՝ ընդգծելով մի կողմից նրանց աշխարհագրական դիրքը, մյուս կողմից՝ ստուգաբանական մանրակրկիտ աշխատանք կատարելով դրանց վերաբերյալ։ Հատկանշական է, որ որքան էլ մեծարժեք ու անփոխարինելի է այս աշխատանքը, այդուհանդերձ կան ստուգաբանական որոշակի մութ անկյուններ, որոնք պետք է լուսավորվեն։

" For a time, in which the Fragments of the Fragments are best, we will not be able to swallow riches "1 (for a period when the beginning they are partial, no one should believe in revealing the truth alone). We are especially interested in this work from a philological point of view. N. Adonts' remarkable etymologies and deep knowledge of toponymy can undoubtedly become a large-scale study material, however, in this article we will focus on the toponymic side of his research, exploring the ancient Armenian toponyms in the mentioned era. While N. Passing to the toponymic analysis of Adonts, let us mention that by saying "The Age of Justinian", N. Adonts means not only the years of the reign of Justinian, but also the period of transition from ancient statehood to medieval statehood in general. Studying this period, the scholar first of all had the importance of the latter for Armenian history. Ն. Adonts divided his work into three main parts։ WESTERN ARMENIA-EAST ARMENIA 1. Autonomous authoritiesAshtianeneBalaviteneSopeneենop1. Ayrarat 2. Nerkin HaykKhorjianenePaghnatunMundzurDaranaghiEkeleseneAghyunMaghiDerjanKarinShagagomSper2. Touruberan 1 Adonts N., Armenia in the Age of Justinian, Yerevan, 1987, p. 10. BasenGabegheankAbegheankHawunikArsharunikBagrevandTsaghkotnVanandKhoytAspakunikTarawnArshamunikMardaghiDasnaworkTuaratsatapDalarShirakAragatsotnNigKogovit (Kogihovit) Realm HayotsUrtsadzor (Urtsidzor) AratsSharurHarkVarazhnunikBznunikErevarkAghiovitApahunikKogiKhorkhorunik 3. Small HaykOrbaliseneHaytulaneHayretikeOrseneSinervaAzirisVarsapaOrsa etc. 3. Vaspurakan II series I series III seriesRshtunikTospBogunikMedicineArnoyotAndsatikTrpatunikAkeMets AghbakAndzakh valleyArtsikhakovitAperiranGarni to We will post Adonts' testimonies on the principle of choice. The Empire in Western Armenia was divided into three regions of lands, depending on the degree of their subordination to the imperial power։ autonomous authorities, Inner Armenia և Lesser Armenia. The first ones were located in the south of Armenia, across the Euphrates of the Tigris. To distinguish it from Greater or Inner Armenia, Justinian gave them the name Other Armenians. Thus, Ashtianene և Balavitene are the Armenian Hashtyank and Balahovit. Balahovit in Armenian means cherry valley from the words cherry valley. It follows that the place name is indeed Balu, which is preceded by Palu's sexual և. Terև Ashti-ane will connect with Ashti-shat. Next is the area called Sopene, Anzitene և Sopane, as it is called Angelene, which in ancient times, according to the scientist, was known by the common name Sopene. Armenian Tsopk is now called Goljek in Turkish, as N. Adonts proves it. It is a small alpine lake, not far from Harput. According to N. Adonts' Hore berd can probably be compared to Khar-berd. Harput was located in Anzitene, in the Hallelujah field. This is where Shamushat is located. Hallelujah field, according to N. Adonts, corresponds to the field that the ancient authors called Geghetsik, where the city of Arsamosat was located. Ն. Adonts mentions that the Kharberd valley deserves that short name, which even his, N. In Adonts's time it was also distinguished by its fertility and population density. In Turkish it is called Oluova, meaning Great Plain, but it is obvious that Olu comes from the name of the old Hallelujah, which was simply interpreted by the Turkish language. Shahunyats Tsopk, according to Pavstos, was located between Anzitene "Muzur". In the world map, Tsopk is the province that lies "west of Paghnatun և Balahovit, that is, it corresponds to Shahunyats Tsopk. It is interesting that Ptolemy, when he says Sophia, understands only Little Sophia ”1. According to N. Adonts։ Tsopk was known as Supani long before our era. The pre-Armenian place name Supani was passed to the Armenian language by Tsopk dz, in which the last q is the simple equivalent of ani, which was the plural sign in the language of the natives living in that country before the Armenians. Supani name, N. According to Adonts, it is closely preserved in the Assyrian Sofan-aje egg. Part of Sophanene was called Angelene. Ն. Adonts thinks that its origin dates back to the period after the split of Sopene, it originated from the Great Tsopk, just like Anzitene, which did not split from Sopene. Ն. According to Adonts, part of the former Arshakuni estates, which bypassed the upper Euphrates and later became the heritage of the Roman Empire, formed the Greater or Inner Armenia. Paghnatun got its name from Paghin or Paghanglkhavor city from its provinces. Next to Paghin, N. According to Adonts, there was the province of Muzur, to the north of which, on the Euphrates, lay side by side Daranagh և the province of the Church. Daranagh occupied the valley of the Kyomur River, and the province of Ekeghyats occupied the neighboring plain. The name of Derjan has been preserved in the name of Tadjik Terjan kaza, the capital of which is Mamakhatun. Aghiun is known in Armenian literature only from the World Map, and in several readings Leo is read. According to N. Apart from Adonts, Shatgom, the other names are of pre-Armenian origin. Strabo, as N. Adonts mentions that Achilles placed it on the left bank of the Euphrates. In its composition ak-ilis-ene is related to daran-ali, man-ali, mard-ali, that is, it consists of Ake և 1 Adonts N., page 50. from ali։ * ake-salt. In Greek ilis dz, the last s corresponds to either the Armenian ts, resp. to the pre-literal sex scene, or to the claimant sex scene. According to Adonts, a number of geographical toponyms have the suffix ali. Among them is Aghun, like ib Analibna, Analiba or Analibla. Ն. Adonts thinks that in the last part of An-alibna's one should not miss the Armenian aghin, where v is the softening of the initial b. And what does ali-s mean? According to Hovhannes Yerznkatsi, Daran-aghi came from the salt caves in that province, but N. Adonts, thinking that it is a folk etymology, considers it unlikely that alis originated from the Armenian word for salt. According to him, it is more correct that the adjective * ali suffix has a pre-literary origin և is equivalent to the Grabarian -gh. According to that, Mardagh simply means Mardyan, Man-aghi means Manyan, Ak-ilisene means Akiya. It is more accurate that the adjective * ali suffix has a pre-literary origin և is equivalent to the Georgian eli and the ograbar gh. According to that, Mard-aghi simply means Mard-yan (province), Man-aghi means Manyan, Ak-ilisene means Akiyan. Derjan has been preserved by the present-day Terjan իմDersim։ . A small district of Dersim is called Koghlijan. Ն. According to Adonts, Dersim and Koghlijan are the Arab-Persian parts of the Armenian Derjan Church, as well as of the medieval Keltsen (* from Eke-les-akan, followed by Yerzinjan * Yerizakan). The Armenian lands on the west bank of the Euphrates have been called Little Armenia since ancient times. Ն. According to Adonts, the mines in the town of Orsa in Little Armenia were mistakenly brought closer to Orsdara. The scholar considers it possible that one of the Byzantine dioceses, Kharsian-on, owed his name to Orsene, which was named after the fortress of Kharsian in the same diocese. Ն. Adonts adds that the exact position of the latter is not known, և an attempt was made to bring it closer to Karissa, Garsi, which is not far from Amasia. According to N. Adonts։ Ayrarat, Taruberan, Vaspurakan. In Ayrarat the World Map counts 16 subdivisions or provinces, which are given in the table. Of these, Shirak occupied the valley of the Akhuryan River, between Vanand and Ayrarat. During the time of Adonts, it was already called Shoragyal, in Armenian, after Shirak-gavar or Shirak-avan. Basian, later called Basen, spread near the origins of Araks, up to the village of Salkora, that is, as N. Adonts notices, almost to the Russian-Turkish border. The second central state, Taruberan, according to the World Map, also consists of 16 provinces, of which the most important due to its antiquity and significance, according to N. Adontsi, Tarone, which was adjacent to Arshamunik և Aspakunik provinces. The name of the first originated from Arsham, which, in all probability, is connected with the founder of the city of Arshamashat. Like Arshamunik, Aspakunik also has only a geographical significance և In the world map it is also called Aspakuneats gorge. Aspakunik is one of the mountain valleys adjacent to Khoyt, which lies on the left side of the Karasu River (ancient Meghraget) in the Khandosh Mountains, in front of Sasun. Apahunik is located at the foot of Masik big mountain. The settlement of Aghyorsk was located here. According to N. The city of Adonts, Aghiorsk, is used in the old sense, a fenced place for hunting. In Pavstos it is called Aghoy-valley, and in Ashkharhatsuyts it is called Aghitovit. From Aghiorsk to the west, N. According to Adonts, Bznunik was spreading in the direction of the lake layer. The curved province is a part of Bznunik, just like Aghiovit is a part of Apahunik. Below Manazkert, on the left, the Korsu river flows into Aratsani, which starts from Bulamapokrik lake. Ն. Adonts supposes that the old Core was right there. Of the other provinces, Erqark was located on the southern shore of the lake, near Aghdznik. Mardagh occupied the origins of Araks on the northern slopes of Bingյl. To the east of it, above Varajnunik և Hark,, came Dasnavor, Tavaratatsatap և Dalar, which extended to the Aratsan River. The third central state, the Vaspurakan world, according to the World Map, consisted of 35 provinces, or there, according to N. Adonts, only the names of 32 are given, and only 18 are described. In describing these provinces, the World Map follows a certain principle։ the enumeration begins from south to north in three rows. The place of these provinces is mostly known to the scientist. Rshtunik, with Vostan in the center, is the southeastern shores of Lake Van, Tosp is in the Vanishurkaq district, and Archishakovit is located north of Van, in the Marmetget region of Lake Artchak, which flows next to it. Archishakovit - N. The name of the Adonts period is Archak, which is the old Archishak - in short, the minimum egg of Archesh. Archesh is a city located in the northern corner of Lake Van. In ancient times, that part of the lake was called Archesh Bay, and then the whole lake. Ն. Adonts considers it probable that Archesh, in the language of the population that existed before the Armenians, generally meant a lake. The provinces at the beginning of the second row, Buzhunik և Andzatsik, lay on the upper reaches of the Bohtan or Ar-Alyan Tigris River. To the south of Andzatsik were Buzhunik և Arnoyotn, and to the north, on the upper course of the Khoshab River, the valley of which was called Hayots Dzor, Trpatuniq և Yervandunik, and from Lake Artchak to Artaz Mardastan extended. The third row of provinces extends from the sources of Zav river to Araks. These are Aghbak, which is the present-day Aghbak Kazan with the town of Bashkala, Ake to the south, Andzakhidzor to the north, Kotur with the town of the same name on the old Kotor river, and Kotur-to-west, Tonravan, next to it. `Nkan, N. Naga castle of Adonts time. Here is another historic fortress, Sean, which stood in the Limbi gorge. Summing up N. We rightly mention Adonts' testimonies about the ancient Armenian toponyms. A. The song "Armenia in the Age of Justinian" is an irreplaceable toponymic database. All surnames simply became toponyms, first of all, large natural - the name of the world or province, which was the cradle of the given dynasty, then from the natural were born և small natural surnames of the same name - fortresses, dogs, settlements, monasteries there, in parallel - large physical-geographical The names of units - mountains, which are a symbol of high power - inviolability, lakes - rivers, which were the guarantor of the economic power - protection of the given dynasty, and at the end, directly or with the addition of suffixes - the names of valleys, plains, mountain passes - tributaries, ie the eponymous toponym It was a root for the formation of new toponyms with suffixes and words in ancient times. B. When we look at the special historical documents, which are called throne lists և military letters, they are ministerial lists, which indicate the pillow of the given dynasty, the position, in the state-government hierarchy, the number of its troops, the cavalry և in general, we see that they are all are the names of indiscriminate geographical units fixed on maps of different times. The author of the detailed research of those throne և military letters N. In this work, Adonts shows the mirror connection of the ministerial names, the names of the lands belonging to them, on the basis of which he restores the traces of the ministerial dynasties that disappeared during the time he examined, according to the preserved toponyms1. The human offspring can disappear, be assimilated by larger, more efficient, warlike nations, but the toponyms derived from their names are more durable, so it is possible to outline the local ethnography of the area, for example, in ancient Armenian literature - the name of the province, the territory of which in the 5th century belonged to the Mandakunyats ministerial dynasty, but N. Adonts supposes that this place name derives from the surname Arsham, which is most probably connected with the founder of the city of Arshamashat near Kharberd. An inscription mentions King Arsham near Mount Nemrut, west of Taron. According to some sources, he 1 Adonts N., pp. 266- 432. He was the brother of Tigran II. Connecting these facts, N. Adonts concludes. "According to ancient times, the Arshamunyats ruling dynasty existed in the Euphrates valley. their successors at the foot of Bingյl, that is, in the place which bears their name, have continued their existence for a relatively long time. ”1 He was of the same opinion. Ghapantsyan, who went further, restoring not only the abolished ministerial surname, but also their national roots on the basis of the preserved toponym. Based on the time of their establishment in Armenia, the sources of reference, the sound structure, he considers the Mandakunis, Slkunis, and Arshamunis to be Armenianized Hittite settlers who settled in the areas northwest of Taron2. Գ. If the beggars after the surname or surname are not convincing, one should look for combinations with the names of the gods of the mythology of the time, because at that stage a serious factor for naming was the heavenly protection, the role of supernatural forces. It should be noted that in the case of large natural beings, such as country names, province names, etc., the name of the founding race is more decisive than that of the gods. D. The etymological system of the ancient Armenian toponyms by N. Adonts is very solid and clear, nevertheless we find disputable the author's observation regarding the Achilles tendon that the adjective suffix * ali (ali) has a prepositional origin, is equivalent to the Grabarian suffix. At first glance, this approach is correct, as long as the author does not bring examples. According to him, Mard-ali with the above-mentioned regularity, that is, having an adjective -ali suffix, is equivalent to Mard-yan, Man-ali is equivalent to Man-yan. In our opinion, the Grabarian -gh, showing that there are many features, cannot be equivalent to the adjective -yan. Then N. The * ali (ali) mentioned by Adonts is either not equivalent to the Grabarian -gh, or being equivalent, the equivalents of the above-mentioned Mard-ali տեղ Man-ali toponyms should be not Mard-yan-Man-y, but Man-egh և Man-egh. E. Ն. Adonts calls the same place name in both cases Munzur in one case and Muzur in the other. Considering the infrequent transition to Armenian, which also appeared in these two, we think that the plaintiff of the Old Armenian's personal pronoun, zis, arose not from the direct, as mentioned in the Old Armenian textbooks, but from the tragic me, whose became a petitioner for me. With the addition of the past participle f to the latter, with the progressive adaptation, the last f became s։

example315

example315

Սույն աշխատանքը նվիրված է քրեական իրավունքի խնդրահարույց ինստիտուտներից մեկին՝ էքսցեսին՝ հանցակցի սահմանազանցմանը։ Ներկայացված են սահմանազանցման էությունը, տեսակները, վերլուծված են Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի՝ սույն թեմային առնչվող որոշումները։ Ներկայացված են նաև սահմանազանցմամբ ուղեկցվող հանցագործությունների որակման որոշ խնդիրներ, և առաջարկված են դրանց հնարավոր օրեսդրական լուծումները։

Քրեական իրավունքի տեսությունում ամենաբարդինստիտուտներից մեկնէ համարվում հանցակցությունը, որիտարաբնույթ հիմնախնդիրների ուսումնասիրությանն էլ նվիրված ենբազմաթիվ աշխատություններ։ Նշված հիմնախնդիրների շարքումկարևորվում է հանցակցի սահմանազանցման հարցը։ մեջՏեսականգրականությանկա՛մդիտարկվում է հանցակցության ընդհանուր կոնտեքստում, կա՛մ էլուշադրություն է դարձվում կատարողի սահմանազանցմանը։ Այլհանցակիցների(կազմակերպչի, դրդչի, օժանդակողի) սահմանազանցման վերաբերյալ գիտական հետազոտություններ գրեթե չկան, իսկեղածներն էլ չեն բովանդակում համալիր հետազոտություն։ սահմանազանցումըԽմբի կողմից իրականացվող հանցագործություններում ընդհանուրդիտավորությունից շեղման դեպքերը հաճախ են հանդիպում։ 20082019թթ. ՀՀ դատարանների առջև 39 անգամ տարբեր գործերովէ(հիմնականում՝եղել հանցակցիբարձրացվածկատարողի)սահմանազանցման հարցը։ Նշված գործերից 22-ում դատարանըհաստատել է հանցակցի սահմանազանցման առկայությունը, ընդ որում՝դրանցից 17-ում արձանագվել է քանակական սահմանազանցում, իսկ 5-ում՝ որակական։ Մնացած գործերով դատարանը սահմանազանցումչի արձանագրել։ դեպքումսահմանազանցմանը,Սահմանազանցումը, ինչպես և հանցակցության ինստիտուտի հետկապված ցանկացած երևույթ, բավականին բարդ է, և խնդրահարույց ենայնպիսի հարցեր, որոնք վերաբերում են, օրինակ, միջնորդավորվածկատարմանսահմանազանցմանյուրաքանչյուրի քրեական պատասխադեպքում հանցակիցներիցնատվության շրջանակի հստակեցմանը և այլն։ Առավել խնդրահարույցէ այն, որ ՀՀ գործող քրեական օրենսդրությունը, թեև տվել էսահմանզանցմանհստակեցրելսահմանազանցման դեպքում հանցակիցների արարքների որակմանառանձնահատկությունները։ Թեև ներկայացված հարցին պատասխան էփորձում տալ քրեական իրավունքի դոկտրինան, սակայն այնիրավակիրառողի համար պարտադիր նշանակություն չունի։ Ակնհայտէ, որ ներկայացված խնդիրները վկայում են ընտրված թեմայիկարևորության և արդիականության մասին։ հասկացությունը,սակայնչի(էքսցեսի)հանցակցիսահմանազանցմանՀանցակիցների պատասխանատվության հետ է առնչվում, այսպեսկոչված,խնդիրը։ Սահմանազանցումը իրավիճակ է, որի դեպքում հանցակիցը հանցանքիկատարման ընթացքում դուրս է եկել հանցակիցների ընդհանուրմտադրության սահմաններից և կատարել հանցանք, որի վերաբերյալհանցակիցները պայմանավորվածություն ձեռք չէին բերել։ ՀՀ քրեականօրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է. «Հանցակցիսահմանազանցում է համարվում անձի կողմից այնպիսի հանցանքկատարելը, որը չի ընդգրկվում մյուս հանցակիցների դիտավորությամբ»։ Լատիներենից թարգմանաբար՝ «էքսցես» բառը նշանակում է ինչ-որբանի սահմաննների անցում, տվյալ դեպքում՝ հանցավոր պլանիսահմաննների անցում։ Քանզի մյուս հանցակիցները չեն ունեցել նմանհանցանք կատարելու դիտավորություն, ոչնչով չեն աջակցել հանցանքիկատարմանը և անգամչեն իմացել դրա մասին, պատասխանատվություն չեն կրում։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի 2-րդմասն ամրագրում է. «Հանցակցի սահմանազանցման համար մյուսհանցակիցները պատասխանատվությունչեն կրում»։ Համանմանիրավակարգավորումներ է պարունակում նաև Նախագիծը։ Նախագծի50-րդ հոդվածը ամրագրում է. «1.Հանցակցի սահմանազանցում էհամարվում հանցակցի կողմից այնպիսի հանցանք կատարելը, որնընդգրկվածչի եղել մյուս հանցակիցների դիտավորության մեջ։ 2.Հանցակցի սահմանազանցման համար մյուս հանցակիցները ենթակաչեն քրեական պատասխանատվության …»։ Հարկ է նշել, որ ՀԽՍՀ 1961թվականի քրեական օրենսգիրքը հանցակցի սահմանազանցմանվերաբերյալ որևէ իրավակարգավորում չէր բովանդակում։ «Էքսցես» բառըլեզվաբանական իմաստովհամապատասխանում է այն դեպքերին, երբ խմբի կողմից կատարվողհանցանքի մասնակիցը դուրսէ գալիս մյուս հանցակիցներիդիտավորության սահմաններից։ Որոշ տեսաբաններ, այդ թվում՝Պոզնիշևը [1], հենց այսպես են մեկնաբանում սահմանազանցումը։ Մյուսներն այս տերմինը օգտագործում են ոչ դրա ուղղակիիմասստով և սահմանազանցման շարքին են դասում նաև այն դեպքերը,երբ արդյունքում կատարվում է այլ հանցանք, քան այն, ինչը ցանկանումէին հանցակիցները։ Այսպես են մեկնաբանում, օրինակ, Կոլոկովը [2],Տագանցևը։ Երկրորդ տեսակետի ընդարձակության, բազմաբովանդակությանշնորհիվ մենք ևս սահմանազանցում տերմինը կօգտագործենք ոչուղղակի իմաստով և դրան կվերագրենք բոլոր այն դեպքերը, երբհանցակցի արարքների արդյունքը չի համապատասխանում մյուսհանցակիցների մտադրությանը։ Քրեական իրավունքի տեսության մեջ հանցակցի սահմանազանցման վերաբերյալ գործում է Ալբերտ Բերների տեսակետը՝արտահայտվածաշխատությունում [3]։ Նա առանձնացնում է երկու զուգակցություն. Երբ կատարողի արարքը միաբնույթ չէ այն արարքին, որիկատարումը պլանավորված էր։  Երբ կատարողի արարքը միաբնույթ է այն արարքին, որիկատարումը պլանավորված էր։ Առաջին դեպքը, այսպես կոչված, որակական սահմանազանցումնէ։ Օրինակ, եթե Ա-ն դրդել է Բ-ին՝ կատարելու գողություն, սակայն Բ-նկատարում է բռնաբարություն, ապա Բ-ի արարքը՝ բռնաբարությունը, Աին չի մեղսագրվում։ Որակական սահմանազանցումը առկա է այնդեպքում, երբ կատարվում է բնույթով այլ հանցագործություն, քանպլանավորել էին հանցակիցները։ Որակական սահմանազանցումը բնութագրվում է նրանով, որկատարողը իրականացնում է պայմանավորված հանցագործությունիցիր բնույթով բոլորովին այլ հանցանք կամ էլ պայմանավորվածից բացիկատարում է ևս մեկ այլ հանցանք։ Օրինակ՝ հանցակիցներըպայմանավորվում են տուժողի առողջությանը վնաս հասցնել, բայցկատարողը սպանում է նրան կամ պայմանավորված գողությունից բացիբռնաբարություն է կատարում և այլն [4]։ Որոշակիորեն հարաբերակցվում են որակական սահմանազանցումը և, այսպես կոչված, չհաջողված հանցակցությունը1 1։ Այսպես,եթե հանցակիցը պայմանավորվածի փոխարեն իրականացնում է իրբնույթով բոլորովին այլ հանցանք, և եթե այդ արարքը հանցակիցներիդիտավորության մեջ ընդգրկված հանցանքի բաղկացուցիչ մասը չէ և չիկլանվում կատարված հանցագործությամբ, ապա առկա է չհաջողվածհանցակցություն։ Հանցացկի որակական սահմանազանցման դեպքումհանցակցությունը, ըստ էության, չի սատցվում, քանի որ պատճառականկապը մասնակիցների արարքների և կատարողի իրականացրածհանցագործության միջև կա՛մ բացակայում է, կա՛մ էլ կրում է ձևականբնույթ։ Քանակական սահմանազանցման դեպքում կատարողը վնաս էպատճառում այն օբյեկտին, որը, պայմանավորվածության համաձայն,ընդգրկված էր հանցակիցների դիտավորության մեջ, սակայն հասցվածվնասը պայմանավորվածից ավելի մեծ է լինում, կամ կատարողըիրականացնում է ոչ թե պայմանավորված հանցանքը, այլ դրանմիաբնույթ մեկ այլ հանցանք։ Քանակական սահմանազանցումը կարողէ վերաբերել նաև ծարացնող հանգամանքներին։ Հանցակցի սահմանազանցման հարցը քննարկման առարկա էդարձել նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանում։ Վերլուծելով այս ինստիտուտիառանձնահատկությունները՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը արտահայտել էհետևյալ դիրքորոշումը. «Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ թեևհանցագործությանը երկու կամ ավելի անձանց դիտավորյալ համատեղմասնակցության դեպքում հանցակիցներից յուրաքանչյուրը պետք էգիտակցի ոչ միայն իր, այլ նաև մյուս հանցակիցների վարքագծին11ՀՀ քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 5-րդ մասը սահմանումէ.«Եթե կազմակերպչի, դրդիչիկամ օժանդակողի գործողությունները չեն հաջողվում իրենցից անկախ հանգամանքներով, ապաայդ անձանց պատասխանատվությունը վրա է հասնում համապատասխան հանցագործությաննախապատրաստության համար»։ Նման դեպքերը քրեական իրավունքի տեսության մեջանվանվում են չհաջողված հանցակցություն։ քրեականչարամտորեն խուսափելը»)վերաբերող հանգամանքները, այդուհանդերձ, դա չի նշանակում, որհանցակիցըօրենսգրքի համապատասխան հոդվածիդիսպոզիցիայի հատկանիշների ճշտությամբ պետք է բնութագրի այնհանցագործությունը, որի կատարմանը նա մասնակցում է։ Օրինակ` ՀՀքրեական օրենսգրքի 205-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության («Հարկերը, տուրքերը կամ պարտադիր այլ վճարումներըվճարելուցէհանցագործության օբյեկտիվ կողմի իրականացումը հեշտացնելունպատակով միջոցներ տրամադրել կատարողին, որպեսզի նահնարավորություն ստանա չարամտորեն խուսափել հարկերը, տուրքերըկամ պարտադիր այլ վճարումները վճարելուց, սակայն օժանդակողըկարող է չիմանալ նշված հանցագործության կատարման կոնկրետտեղը, ժամանակը, եղանակը կամ այն վնասի չափը, որը կարող էպատճառվել պետությանը։ Նման դեպքում օժանդակողը պատասխանատվության պետք է ենթարկվի փաստացի կատարված հանցագործությանը հանցակցելու համար։ օժանդակողը կարողՎճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ հանցակցի սահմանազանցմանհարցը քննարկելիս իրավակիրառողը հանցակցության օբյեկտիվ ևսուբյեկտիվ հատկանիշները պետք է գնահատի ոչ միայն առանձինառանձին` երկու և ավելի անձանց դիտավորյալ համատեղմասնակցությամբ դիտավորյալ հանցագործություն կատարելու փաստըհաստատելու համար, այլև իրենց օրգանական ամբողջության մեջ,որպեսզի լիարժեք լուծի նշված անձանց պատասխանատվության ևպատժի հարցը։ չէ այնդեպքում,սահմանազանցում առկաՎերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որհանցակցիերբհանցակցության օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հատկանիշներն օրգանականամբողջության մեջ գնահատելու արդյունքում կպարզվի, որ՝ա) միևնույն հանցանքը կատարող երկու կամ ավելի անձինքփոխադարձաբար տեղյակ են եղել, որ իրենց արարքները գտնվումեն պատճառական կապի մեջ (համատեղ են) և ուղղված են միևնույնհանցագործության կատարմանը,յուրաքանչյուր հանցակից նախատեսել է հանցագործության՝հանրության համար վտանգավոր հետևանքների առաջացմանհնարավորությունը և ցանկացել կամ գիտակցաբար թույլ է տվելդրանց առաջացումը։ բ)Հանցակցի սահմանազանցման առումով քննարկենք հետևյալօրինակը. Ա-ն և Բ-ն պայմանավորվում են Գ-ին պատկանող խանութիպահեստարանից գողության եղանակով հափշտակություն կատարել։ Պայմանավորվածության համաձայն՝ Ա-ն և Բ-ն մուտք են գործումպահեստարան, սակայն տարբեր մուտքերից։ Հափշտակությանիրականցման ժամանակ պահեստարանում գտնվող պահակ Դ-ննկատում է Բ-ին։ Բ-ն, նկատելով Դ-ին, վերցնում է արդեն ձեռք բերվածըև դիմում փախուստի։ Հանդիպելով Ա-ին՝ Բ-ն պատմում է կատարվածիմասին։ Այս ժամանակահատվածում Դ-ն միացնում է անվտագությանազդանշանը, ինչի արդյունքում Ա-ն և Բ-ն դիմում են փախուստի։ Սակայն ելքի մոտ անվտանգության աշխատակիցները բռնում են և՛ Ա-ին, և՛ Բ-ին։ Գտնում ենք, որ բերված օրինակում Ա-ն և Բ-ն ենթական ենքրեական պատասխանատվության՝ մի խումբ անձանց կողմիցպահեստարան մուտք գործելով կողոպուտի փորձի համար։ Հետևաբարառաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածը լրացնել 3-րդմասով՝ հետևյալ բովանդակությամբ. «Համակատարողի (համակատարողների) կողմից սահմանազանցում թույլ տալու դեպքում արարքըպետք է որակել մի խումբ անձանց կողմից կատարված, եթե մյուսհամակատարողը (համակատարողները) միացել է(են) սահմանազանցում թույլ տված համակատարողի (համակատարողների)սահմանազանցում համարվող արարքին»։ Որոշ առանձնահատկություններմիջնորդավորվածկատարման դեպքում հոգեկան հիվանդությամբ տառապող անձի կամքրեական պատասխանատվության տարիքիչհասած անձի կամանզգուշությամբ գործողի սահմանազանցումը, այսինքն՝ միջնորդավորված կատարողի դիտավորության սահմններից դուրս գալը։ Մերկարծիքով՝ միջնորդավորված կատարողը պետք է պատասխանատվություն կրի վերը թվարկված անձանց այն բոլոր արաքներիհամար, որոնց վերաբերյալ կհաստատվի, որ միջնորդավորվածկատարողը գիտեր կամ նախատեսել էր և գիտակցաբար թույլ է տվելհնարավոր շեղումներ «կենդանի գործիքի» արարքներում։ ունիՎերը շարադրվածի հաշվառմամբ՝ առաջարկում է ՀՀ քրեականօրենսգքիհետևյալբովանդակությամբ. «Միջնորդավորված կատարողը պատասխանատվություն է կրում հանցանքը փաստացի կատարող անձիհոդվածըլրացնել40-րդ4-րդմասով՝սհամնազանցում համարվող այն արարաքների համար, որոնքմիջնորդավորված կատարաողը կարող էր նախատեսել»։ Եզրակացություն։ Ամբողջացնելով վերը շարադրվածը՝ հանգումենք եզրակացության առ այն, որ՝1. Հանցակցի սահմանազանցման հարցը քննարկելիս իրավակիրառողըհանցակցության օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հատկանիշները պետք էգնահատի ոչ միայն առանձին-առանձին` երկու և ավելի անձանցդիտավորյալ համատեղ մասնակցությամբ դիտավորյալ հանցագործություն կատարելու փաստը հաստատելու համար, այլև իրենցօրգանական ամբողջության մեջ, որպեսզի լիարժեք լուծի նշվածանձանց պատասխանատվության և պատժի հարցը։ 2. Հանցակցի սահմանազանցում առկաչէ այն դեպքում, երբհանցակցության օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հատկանիշներն օրգանական ամբողջության մեջ գնահատելու արդյունքում կպարզվի, որ՝ա) միևնույն հանցանքը կատարող երկու կամ ավելի անձինքփոխադարձաբար տեղյակ են եղել, որ իրենց արարքները գտնվումեն պատճառական կապի մեջ (համատեղ են) և ուղղված են միևնույնհանցագործության կատարմանը, յուրաքանչյուր հանցակից նախատեսել է հանցագործության՝հանրության համար վտանգավոր հետևանքների առաջացմանհնարավորությունը և ցանկացել կամ գիտակցաբար թույլ է տվելդրանց առաջացումը։ բ)3. Անհրաժեշտ է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածը լրացնել 3-րդմասով՝ հետևյալ բովանդակությամբ. «Համակատարողի (համակատարողների) կողմից սահմանազանցում թույլ տալու դեպքումարարքը պետք է որակել մի խումբ անձանց կողմից կատարված, եթեմյուսէ(են)սահմանազանցում թույլ տված(համակահամակատարողիտարողների) սահմանազանցում համարվող արարքին»։ (համակատարողները)համակատարողըմիացել4. ՀՀ քրեական օրենսգքի 40-րդ հոդվածը լրացնել 4-րդ մասով՝ հետևյալբովանդակությամբ.«միջնորդավորված կատարողը պատասխանատվություն է կրում հանցանքը փաստացի կատարող անձիսհամնազանցում համարվող այն արարաքների համար, որոնքմիջնորդավորված կատարաողը կարող էր նախատեսել»։ Հոդվածը ներկայացվել է ՇՊՀ-ի 29.09.2020թ.-ի ուսանողականգիտաժողովին։

example1644

example1644

Գրավոր աղբյուրների համադրմամբ փորձ է արվել վերականգնելու Գրիգոր Լուսավորչի կենսագրությունը։ Գրիգոր Պարթեւը (Լուսավորիչը) ծնվել է մոտ 259/60 թ. Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառի Թիլ կամ Թորդան ավանում՝ արքայական տոհմի ընտանիքներից մեկում։ Մանկությունը եւ պատանեկությունը անցել է ընտանիքի հետ՝ Կապադովկիայի Կեսարիա (Մաժաք) քաղաքի հայ-հունական խառը միջավայրում, որտեղ եւ ուսում է առել, ապա մկրտվել, իսկ 80-ականներին ձեռնադրվել է քահանա։ 287/ 8թ. վերադարձել է Բարձր Հայքի Չրմես քաղաք, իսկ 293/4 թ. հաստատվել Արտաշատ մայրաքաղաքում՝ երկու տեղում էլ ծառայելով որպես արքունի քարտուղար։ 80-90ական թվականներին եղել է քրիստոնեության շրջիկ-քարոզիչ՝ ագաթանգեղոսություն անելով Մեծ Հայքում, ինչի շնորհիվ ձեռք է բերել «Ագաթանգեղոս» մականունը։ 298/9 թ. 368քրիստոնեության պետականացման արդյունքում դարձել է Մեծ Հայքի եկեղեցապետ, հնարավոր է, առաջին անգամ կոչվելով կաթողիկոս։ Գրիգորը Տրդատ III-ի օգնությամբ երկիրը դարձրեց քրիստոնյա ոչ միայն անվանապես, այլեւ իրապես՝ հաստատելով եկեղեցական ամենօրյա սպասարկում՝ տեղական եւ հրավիրյալ կադրերով, միասնական տոնակարգ, ծիսակարգ, կանոնակարգ, հունարեն եւ ասորերեն դպրոցների ցանց, Ս. Գրքի ընթերցման հետերոէպիկ եղանակ եւ այլն։ Պաշտոնավարման տարիներին հունարեն գրել է կանոններ, թղթեր՝ ուղղված եկեղեցական կյանքի կարգավորմանը եւ ժողովրդի լուսավորմանը։ Հետագայում թղթերի հիման վրա կազմվել է մի հունարեն ժողովածու (πολλοί λόγοι =Ճառք յաճախապատումք), որը, V դ. առաջին քառորդում թարգմանվելով եւ խմբագրվելով Մաշտոցի կողմից, փրկվել է կորստից եւ մեզ է հասել նույնությամբ։ Ծերության բերումով 325 թ. կաթողիկոսի պաշտոնը զիջել է իր երկու որդիներից կրտսերին՝ Արիստակեսին, ինքը անցել հայեցողական կյանքի։ Վախճանվել է հավանաբար 20ականների վերջերին՝ ապրելով մոտ 70 տարի։ Թաղվել է տոհմական դամբարանում։ IV-V դդ. սահմանին Սահակ Պարթեւի կողմից նա կանոնացվեց իբրեւ հայ եկեղեցու սուրբ, իսկ դարի վերջերից կոչվեց Լուսավորիչ։

Ագաթանգեղոսի «Պատմության» մեջ, Անակ Պարթեւի դավադրությունից հետո, մահապատիժ է սահմանվում նրա ու նրա ընտանիքի նկատմամբ։ Ընտանիքի դայակը առեւանգում է Անակի երկու կրտսեր որդիներից մեկին ՝ ապագա Գրիգորին, հարեւան Կապադովկիա ՝ փրկելով նրան վրեժխնդրությունից Արշակունի Խոսրով թագավորի սպանության համար ([1], էջ 32)։ Որպեսզի Գրիգոր Պարթեւը մանկան տարիներին վտարվի Մեծ Հայքից ՝ իր գրկում, նա պետք է որ ծնված լիներ 259-260թթ. Վերին Հայաստանի եկեղեցական գավառում Արշակունիների թագավորական տոհմից սերված ընտանիքներից մեկում։ Ընտանիքը հայտնի չէ, և եղբոր անունն իբր Սուրեն էր ([2 [; [3], էջ 64 (հմմ. [4], էջ 145-146)), ինչը պարթեւական առանձնահատկություն է, բացառությամբ իհարկե նա եղբայր ուներ։ , իսկ եթե վերջինս չի հայտնվել երկվորյակների առասպելի համաձայն։ Բայց քանի որ եղբոր անվան միակ ապացույցը գալիս է ավելի ուշ բանավոր աղբյուրից, ավելի ճիշտ է կարծել, որ «Սուրենը» հայտնվել է Պատմաբան Խորենացու ազդեցության տակ, իբր պարթեւական տոհմից ստացված ([5], էջ 145 -146)։ 259/60 թվին, երբ Պարսկաստանը նվաճեց ամբողջ Հայաստանը, ներառյալ ՝ Վերին Հայաստանը, շատ իշխող ընտանիքներ տեղափոխվեցին Փոքր Հայք և Կապադովկիա, իսկ Գրիգորի ընտանիքը գաղթեց Վերին Հայաստանից Կեսարիա, որտեղ նա մկրտվեց և անվանվեց Գրիգոր ավազան։ վերահսկել, թքել, վերահսկել լույսը, արթնացնել. այս իմաստային դաշտից կարծես ստացվել է հայկական մականունը (Լուսավորիչ)։ Ավելի ուշ, ըստ իր հունական «Վարքի», ձեռնադրվել է քահանա։ Դատելով հունական «Ագաթանգեղոս» (ավետարանչ) մականունից ՝ Գրիգորը, հավանաբար Կեսարիայից, այցելել է ավետարանական հայացքներ ունեցող տարբեր նահանգներ, այդ թվում ՝ Բարձր Հայք, երբ վերջինս ազատագրվել է պարսիկներից, ինչպես նաև կենտրոնական Հայք, երբ 293/4։ այն անցնում է Մեծ Տրդատի իշխանությանը։ Չի բացառվում, որ նա, որպես համարձակ քարոզիչ, Ագաթանգեղոս է արել Մեծ Հայքում նույնիսկ վերջինիս անկախացումից առաջ ՝ պարսից տիրապետության տարիներին։ 287 թվին, երբ Տրդատ III- ը Դիոկղետիանոս կայսեր օգնությամբ վերականգնեց հայոց գահը Հռոմեացիների գերակշռող Փոքր և Բարձր Հայաստանում, Գրիգոր քահանան վերադարձավ իր ծննդավայրը ՝ դատարանում որպես քարտուղար աշխատելու (Chrmes?)։ Հետաքրքիր է, որ Ագաթանգեղոսի նախաբանի համաձայն ՝ ինքը ՝ Ագաթանգեղոսը, նույնպես թագավորի քարտուղարն էր, ինչը նույնպես ապացուցում է, որ Գրիգորն ու Ագաթանգեղոսը նույն անձն են։ Կարիք չկա որևէ ապացույցի, որ Տրդատ արքան նախապես կարող էր իմանալ, որ իր զարմիկը քրիստոնյա է, և ավելին, որ նա քահանա էր և շրջիկ քարոզիչ (ագաթանգեղոս), մանավանդ 287-ից և դրան հաջորդած տարիներին։ , Քրիստոնյաները ստիպված չէին գաղտնի կամ կիսագաղտնի կյանքով ապրել։ Հետևաբար, Ագաթանգեղոսի պատմության այն դրվագը, որ Տրդատ Գ-ն իմացել է Գրիգոր դավանանքի մասին, Երիզայում Անահիտ դիցուհուն զոհաբերելիս, պետք է համարվի որպես տեղեկատվություն, որը ներկայացվել է վարքային ժանրի պահանջով։ Փաստորեն, բնական էր, որ Տրդատ թագավորը շփվում էր քրիստոնյաների հետ, ծառայում էր բանակում, պաշտոններ էր զբաղեցնում և, վերջապես, կրոնի ազգայնացումից հետո, իր քրիստոնյա զարմիկին նշանակում էր Հայ եկեղեցու ղեկավար։ Հասկանալի է, որ դրանում դեր են խաղացել ոչ միայն այն փաստը, որ իր զարմիկը քրիստոնյա էր, քահանա և ագաթանգեղոս, սրանք, ի դեպ, կարող են վկայել նրա ժողովրդականության և համբավի մասին, այլ նաև Գրիգոր հմուտ և հմուտ լինելու փաստը։ պաշտոնական և ներքին հարաբերություններում։ Առաջացած խոչընդոտներն ու խնդիրները լուծելիս, ինչպես երեւում է «Հաճախականության» ցուցումներից։ Գրիգորը, որպես եկեղեցու առաջնորդ, կաթողիկոս պետք է ձեռնադրվեր մոտակա եկեղեցում, տվյալ դեպքում ՝ Կեսարիայում, որը իրեն հարազատ էր մանկությունից և պատանեկությունից։ Ահա թե ինչու, թագավորական պատվով, իշխանների ուղեկցությամբ (298-99), նրան գործուղեցին Կեսարիա ՝ Փոքր Հայքի վրայով, որտեղից նա հրավիրեց հոգևորականների և եկեղեցու կազմակերպիչների, որոնք շատ անհրաժեշտ էին սկզբնական շրջանի համար։ Գրիգոր Լուսավորիչը կարողացավ առանց սուր բախումների բռնել եկեղեցու կողքին գտնվող հայ հոգևորականության ներկայացուցիչներին, ովքեր 363-ին տեղի վաղ քրիստոնեական համայնքների հոգևորականների հետ միասին միացան առաջին եպիսկոպոսական դասին։ Եվ եթե դրան գումարենք Գրիգորի կողմից ստանձնած դպրոցներում վերապատրաստված հոգևորականները, ապա նոր կրոնի կադրային ծառայության պահանջը կարելի է բավարարված համարել։ Եվ իրոք, միայն վերը նշված չորս աղբյուրներից հոգևոր սպասավորներ հավաքագրելով հնարավոր էր եկեղեցական կյանք ապահովել Հայաստանի բոլոր գավառներն ու քաղաքները։ Հայտնի է, որ Ն. Ադոնցը, ամփոփելով սահմանափակ ապացույցները, պնդում է, որ ի սկզբանե Գրիգոր Լուսավորչի գործակիցները եկեղեցական կյանքի կազմակերպման և ղեկավարման 12 եպիսկոպոսներ էին, որոնք աստիճանաբար աճում էին ՝ ընդօրինակելով Մեծ Հայքի նախարարական վարչական կառուցվածքը եկեղեցական կառույցում ([ 6], էջ 360)։ Այսպիսով, մոտ քառասուն տարեկան հասակում ստանձնելով հայկական եկեղեցու ղեկը ՝ Գրիգոր Պարթեւ կաթողիկոսին հաջողվեց իր թագավորության ընթացքում կատարել մի շարք կարևոր բաներ։ ա Սահմանել մշտական ​​երկրպագության, պատարագի, մկրտության և այլ հաղորդությունների կանոններ։ բ Ստեղծեք դպրոցներ հունական և ասորական լեզուներով. S. Heteroepic (տե՛ս heteroepic (= այլ լեզուներով) ընթերցանություն [7], էջ 227-228) թարգմանելու մեթոդը ներմուծելու և լայնորեն օգտագործելու համար ՝ գրքին տիրապետելով։ գ Ստեղծել նոր սրբավայրերի ցանց ամբողջ երկրում ՝ նախաքրիստոնեական հիմունքներով կամ նոր ձևով։ դ Ստեղծեք համահայկական քրիստոնեական տոնական կյանք `համաձայն Երուսաղեմի օրացույցի և քրիստոնեական Easterատկի։ ե. Ընդունեք քրիստոնեական ժողովների կանոնները և լրացրեք դրանք տեղական կանոններով։ զ. Հրահանգներ և ուսուցողական նամակներ ուղարկեք բոլոր թեմերին `պարզելու առաջացած հարցերն ու խնդիրները։ Վերջինիս պարտական ​​ենք նշված ոլորտին Գրիգոր կաթողիկոսի գործունեության մեջ ՝ «Ելույթների հաճախականություն» ստեղծելու համար։ Մեծ վարդապետը, իր աշխատություններում գրված թղթերով պատասխանելով այս ու այն հարցին, մտադրություն ու ցանկություն չուներ ստեղծելու վերոհիշյալ ժողովածուն։ Այս նամակները, չնայած գրված էին հունարեն, բայց այնքան տարածված և հեղինակավոր էին, որ հավանաբար դրանք հավաքվել և հնարավորինս հավաքվել են Ներսես Մեծի օրոք, կամ նրա հրամանով, պայմանական վերնագրով հավաքածու ստեղծելու համար. Greek logo pala 364 sioi (= «Հաճախականություն» «խոսք», որը նշանակում է բազմակի, բազմակի, շատ ելույթներ, և ոչ մի կապ չունի հաճախ ընթերցվելու կամ պատմելու հետ։ Հաճախականություն IV դ. Դա 19-րդ դարի սկզբին ստեղծված արտասահմանյան հայ գրականության ամենավառ արտահայտությունն է, որի շնորհիվ մեծ վարդապետի կյանքն ու գործը, մտքերն ու խոսքերը կենդանանում ու շնչում են։ Պետք է ասել, որ իր մեծությանը արժանի Գրիգոր Պարթևը ստացավ նաև մեծ մարդու `Տրդատի Մեծի համընդհանուր աջակցությունը` եկեղեցաշինության մեծ գործը հաջողությամբ պսակելու և հայ հասարակության մեջ նոր կրոնը ներմուծելու համար։ Բնական է, որ եթե չլիներ Տրդատ Գ-ի նոր քաղաքական-կրոնական կուրսը, Հայաստանը չէր դառնար առաջին քրիստոնեական պետությունը, Գրիգորը չէր լինի եկեղեցու առաջնորդ, և քրիստոնեությունը Հայաստանում դանդաղ ու աստիճանաբար ծաղկելու էր, ինչպես այլ վայրերում և հարևանող Փոքր Հայքում և Կեսարիայում։ Քրիստոնեայ ականաւոր դէմքերէն մէկը, թերեւս նաեւ առաջին հայ աստուածաբան հայրը։ Ուստի հարկ է նշել, որ նա իր Հաճախականությամբ ներկայացավ որպես Հայ եկեղեցու բարոյական ուղեցույց ՝ հիմնականում քրիստոնեության ազգայնացման շնորհիվ։ Բայց սա չի նշանակում, որ Տրդատի և Գրիգորի միջև տարաձայնություններ չեն եղել, մանավանդ այդքան լուրջ գործի կազմակերպման շուրջ, հատկապես այդքան երկար կառավարման ընթացքում (մոտ քառորդ դար)։ Եթե ​​հաշվի առնենք, որ Տրդատ արքան քրիստոնեություն է ընդունել ոչ թե հավատքի ուժով, այլ քաղաքական հաշվարկով, իսկ Գրիգորը մանկուց դաստիարակվել է որպես քրիստոնյա, ապա նրանց միջև տարաձայնություններն անխուսափելի են, գոնե այն պատճառով, որ Տրդատը պաշտոնապես վերաբերվի այս հարցին։ և Գրիգորը ՝ համոզմունքներից դրդված։ Նույն կերպ, արքայի պահվածքը կարող էին ընդօրինակել այն իշխանները, ովքեր «դիվանագիտորեն» քրիստոնեություն էին ընդունել և կրկին բախվել էին բարոյագետ Գրիգորին և այլ հայրերին։ Սա է պատճառը, որ դատվում է «Հաճախականության» մի փոքր մասը, որը հետազոտողների մեծամասնության կողմից անարդարացիորեն վերագրվեց Մաշտոցի գրիչին (V դար)։ «Եվ սա հայտնի է, որ Աստծուն փառաբանում է ոչ թե տոհմը, այլ առաքինության առաքինությունը։ Քանզի Հայաստանում չկա ավելի մեծ բան, քան Պարսկաստանում, քան Արշակունյաց ժողովրդի մեջ և Աբրահամի սերունդների մեջ, որոնք Աբրահամից սերվեցին, և նա, և բոլոր ազգերը, երկրի թագավորներ, ըստ բոլորի անպարտելի տիրոջ։ Բայց եթե նրանք լավ չեն արթնանա, ավելի շատ տառապելու են Տիրոջ կողմից. Եվ Աստծուն հաճելի նրանց ծառաները, արքաները փառավորվում են Տիրոջ մեջ, և նրանք, ովքեր պատասխանատու են իրենց մեղքերի համար, պատժվում են արդար արդարությամբ »([8], էջ 238)։ Մեջբերումը ցույց է տալիս, որ հեղինակը արքային կոչ է անում բարոյապես զգոն լինել քրիստոնյաների օրենքի համաձայն ապրելու համար, որպեսզի Աստծուց պատուհաս չստանա։ Այստեղ ոչ թե «Հաճախականության» թարգմանիչ-խմբագիր Մաշտոցն է, ով միջամտեց 420-ական թվականներին Արտաշես թագավորին դիմելու համար, ինչպես կարծում են որոշ հայտնի հայագետներ, բայց, ինչպես իր «Մաշտոց» գրքում նշել է Ա. , Մարտիրոսյանը, Գրիգոր Պարթեւն անուղղակիորեն դիմում են Տրդատին, քանի որ Արշակունիները ապրել են V դարում։ Նրանք արդեն գտնվում էին Սասանյանների ստվերում և չէին տարբեր ազգերի թագավորներ։ 19-րդ դարի սկզբին նրանք դեռ հայտնի թագավորական ընտանիքի համբավ ունեին Պարսկաստանում, Հայաստանում և այլ ազգերում ([9], էջ 116)։ Բացի այդ, Ս. Աբրահամին որպես Արշակունիների նախահայր վերաբերող գրքին հղումը չի բխում հայկական ավանդույթից, այլ ավելի լայն Մերձավոր Արևելքի և Իրանական գաղափարներից, որոնք ձևավորվել են Սասանյան հեղափոխությունից առաջ, մ.թ. I- III դարեր, Իրանի պարթեւական Արշակունիների իշխանության տարիներին, հավանաբար հրեա ռաբբիների, վաճառականների կամ քրիստոնյա գաղթականների կողմից, որոնք դիվանագիտորեն գերադասում էին պարթեւ թագավորներին։ Այսպիսով, Տրդատ թագավորի կողքին, Գրիգոր կաթողիկոսի դերը նաև մեծ էր նախաքրիստոնեական պաշտամունքներն ու նախապաշարմունքները հաղթահարելու և Հայաստանում քրիստոնեությունը արմատախիլ անելու հարցում գրեթե անարյուն և առանց սոցիալական ցնցումների։ Այնուամենայնիվ, XIX-XX դարերից մինչև այսօր նրանք չեն դադարում քննադատել Գրիգոր Լուսավորչին հեթանոսական մշակույթը ոչնչացնելու մեղադրանքով։ Սակայն պարզվում է, որ Գրիգոր Ագաթանգեղոսը և Մեծ Տրդատը հիմնականում մասնակցում էին հին տաճարների և մշակութային արժեքների ոչնչացման գործին։ III դար Քսաներորդ դարի երկրորդ կեսին այս տխրահռչակ գործի հեղինակները պարսիկ իշխաններն էին, ովքեր փորձում էին պաշտոնական զրադաշտականությունը ներմուծել ամբողջ Հայաստանում 1։ Միայն այն փաստը, որ Բագավան տաճարի տեղում կառուցվել է ատրուշան, և Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի հիմքում հայտնաբերվել է կավե վառարան, բավական է ասել, որ պարսիկները ոչնչացնում էին oroրադաշտական ​​սրբավայրի նախկին սրբարանը, և քրիստոնյաները ծածկում էին նախկինը ՝ նոր կրոնի սրբարանը կառուցելու համար։ Եթե ​​քրիստոնյաները քանդեին տաճարը և գիրքը, ապա Գառնիի տաճարը չէր փրկվի, նույնիսկ եթե դա հրաշքով լիներ կամ անհայտ պատճառով։ Այս հարցին մենք կանդրադառնանք մեկ այլ հոդվածում։ Նա 366 ro- ով փրկվեց պարսիկներից, ինչը նշանակում է, որ հարցը դեռ պետք է քննվի։ Առայժմ կարող ենք ասել, որ Գառնիի տաճարը չի տեղավորվում մեր վերականգնված պատմաքաղաքական և մշակութային համատեքստում։ Այն կամ պետք է քանդվեր, կամ չկառուցվեր։ Որպես վարկած ՝ մենք կարող ենք առաջ քաշել այն դրույթը, որ տաճարը կառուցվել է Պարսկական Ներսեհից Հելիոս-Տրդատ Մեծ Հայքի իշխանության փոխանցումից հետո։ Այսինքն ՝ արևապաշտ Աուրելիանի կողմից պսակված Տրդատին հաջողվեց ավարտել Հելիոս-Միհրի տաճարի շինարարությունը նախքան քրիստոնեության ազգայնացումը, այսինքն ՝ 393-99 թվականների միջև, մոտավորապես այնքան տարի, որքան պահանջվում էր Աղթամարի տաճարի համար, 915 -921։ Քրիստոնեությունից հետո Գառնիի տաճարի տարածքը պարսպապատ և մարդկանցից մեկուսացված իր լոգարաններով, պալատով և այլ կենդանի ենթակառուցվածքներով դարձավ արքայադուստր Խոսրովիդուխտի հանգստավայր և դամբարան, ինչպես հստակ գրում է պատմիչ Խորենացին (տե՛ս [5], էջ 241-242)։ ևս մեկ անգամ հաստատում է նրա հուսալիությունը։ Հասկանալի է, որ նման զարգացումների արդյունքում կարելի էր փրկել միայն հեթանոսական տաճարը, ավելին ՝ արդարացված կլիներ, որ կառույցի որոշ մասեր, ձևավորման որոշ հատվածներ թերի կամ թերի թողնեին, որովհետև քրիստոնեության ազգայնացման ակտը 299-ը տեղի էր ունեցել։ և Գրիգոր Պարթևի եկեղեցաշինական գործունեությունը։ Համաձայն օրենսգրքի, նախքան կաթողիկոս դառնալը, Գրիգոր քահանան ամուսնացած էր Կեսարիացի քրիստոնյա Դավթի դստեր ՝ Մարիամի հետ, ուներ երկու որդի ՝ ավագը ՝ Վրթանեսը, իսկ կրտսերը ՝ Արիստակեսը։ Չի հիշվում ՝ նրանք այլ երեխաներ ունեցե՞լ են, բայց այս երկուսը ՝ նախ կրտսերը, ապա ՝ ավագը, իրենց հորից հետո Հայոց կաթողիկոսի իրավահաջորդներն էին։ Հասկանալի է, որ Վրթանեսին անվանել են տոհմական անունով, միգուցե Գրիգորի հայրը կոչվել է Վարդան, իսկ նրա կրտսեր որդուն ՝ հունական քրիստոնեական անուն։ Վրթանեսը նույնն արեց իր երկու որդիներին, Հուսիկ անունով տոհմին և Քրիստոնյա Գրիգորիսին պապի անունով անվանակոչելիս։ Ի դեպ, հնարավոր է, որ Հուսիկը եղել է իր պապի Գրիգոր աշխարհիկ անունը։ Նույն կերպ Հուսիկը, որը իր որդիներից մեկին կոչում էր Պապ ազգանունով, մյուսը ՝ Աթանագիններ (հուն. ՝ անմահ), հավանաբար Աթանասի պատվին Ս. Այնուհետև Գրիգոր Լուսավորչի տոհմը շարունակեց մեկ երեխա ՝ Ներսեսը Աթանացի քաղաքից, Սահակը ՝ սրանից, որի միակ դուստրը Սահականուշն էր։ Ըստ անորոշ տեղեկատվության, Ս. Աթանասը Գրիգորի կնոջ եղբայրն էր կամ հարազատը ՝ 367, որը նահատակվեց Կեսարիայում Դեկոսի (ոչ թե Դիոկղետիանոս) հետապնդումների ժամանակ, և, հավանաբար, դրա համար էլ սրբադասվեց։ Ինչ վերաբերում է Հուսիկի մյուս որդուն ՝ Պապիին, որին անզավակ էր թողել իր պաշտոնական կինը, պետք է ասել, որ ըստ Փավստոս Բուզանդի ՝ նա Տարոնի Հացիկ գյուղի հարճից ունեցել է ապօրինի ժառանգ ՝ Վրիկ անունով։ Վերջինս համեմատելի է Կորյունի «Վարք Մաշտոցում» հիշատակված օրհնված Վարդան Կարճազատի հետ, որը Նա Մաշտոցի հայրն է ([10], էջ 79; [11], էջ 38)։ Եթե ​​Վարդանը Վրիկն է, ապա Մաշտոցն ու Սահակ Պարթևը երկու եղբայրների թոռներ են, այսինքն ՝ բավականին մոտ ազգականներ, ինչը իր հերթին կարող է նպաստել նրանց սերտ գործընկերությանը։ «Ագաթանգեղայի պատմությունից» ([12], էջ 452) հայտնի է, որ Գրիգոր Պարթևը իր կյանքի վերջին շրջանում դարձել է ճգնավոր հայրենի լեռներում (Սեպուհի Մանյա այրք կոչվող ճգնավորքում, ըստ ժողովրդական բանավոր խոսքի ավանդույթ) (No. [13])։ Իհարկե, հայկական շատ գավառներում նրանք ցանկանում էին, որ ազգային սուրբը տառապեր և մեռներ իրենց սարերում, և այն փաստը, որ Սեպուհն այդքան սարերից ընդունելի դարձավ, մեկ անգամ ևս ցույց է տալիս, որ Սուրբ Գրիգոր Մեծը հայ էր։ Գրիգոր Պարթևը թագավորեց շուրջ 30 տարի և թաղվեց իր ընտանեկան դամբարանում։ Նա IV դ. Երկրորդ կեսում նա արդեն համարվում էր սուրբ զանգվածների շրջանում, բայց Սահակ Պարթեւի կողմից սրբադասվեց։

example59

example59

Հոդվածում նկարագրված է թեստերի մշակման կարևոր բաղադրիչները և դրանց ներկայացվող պահանջները, որոնք բարձրացնում են գիտելիքների գնահատման գործընթացի արդյունավետությունը, գիտելիքների ստուգման այլ ձևերի նման բացահայտում են բացերը և խրախուսում ուսուցումը, ինչպես նաև ապահովում հետադարձ կապ ուսուցման որակի հետ։

Ցանկացած ուսումնադաստիարակչական գործընթացի արդյունավետությունը պայմանավորված է առաջին հերթին գիտելիքների որակի ստուգմամբ ևգնահատմամբ։ Էլեկտրոնային և առցանց (օնլայն) ուսուցման պարագայում լայնորենօգտագործվում է գիտելիքների ավտոմատացված ստուգումը, որն ապահովում էստուգման ճկուն և զարգացած ձևերի կիրառում։ Գիտելիքների ավտոմատացված ստուգումը հիմնված է մանկավարժական թեստերի օգտագործման վրա, որոնց կազմումը գիտատար ու աշխատատար խնդիր է և հիմնված է համապատասխան փորձառության ու հոգեֆիզիոլոգիական բնույթի բանական մոտեցումների վրա։ Մանկավարժական թեստերի ստեղծման ուղղությամբ կատարվում ենբազմաթիվ հետազոտություններ, որոնք նպատակաուղղված են թեստավորմանգործընթացի ավտոմատացմանը և նրա ճշտության բարձրացման հարցերին[1,17 էջ]։ Կրթական համակարգում, կիրառելով թեստավորման համակարգչայինտեխնոլոգիաները, թեստերն օգտագործվում են ընդունելության քննությունների, գիտելիքների ընթացիկ ստուգման, կիսամյակային ստուգումների, հեռաուսուցման և քննությունների անցկացման գործընթացներում։ Քննությունների համակարգչային թեստավորման ձևը թույլ է տալիսստուգել տվյալ առարկայից ունեցած գիտելիքները, ապահովում է գնահատականի օբյեկտիվությունը, ազատում է ուսուցչին գրավոր աշխատանքների աշխատատար ստուգումներից։ Անհրաժեշտ է նշել, որ համակարգչային թեստավորման և գիտելիքների գնահատման օբյեկտիվությունը մեծապես կախված էթեստերի բովանդակությունից և որակից։ Թեստերի մշակումը ուսուցիչների ևդասախոսների գիտամեթոդական աշխատանքների ուղղություններից մեկն է։ Սույն հոդվածում դիտարկված են մանկավարժական թեստերի մշակմանկարևոր բաղադրիչները և դրանց ներկայացվող հիմնական պահանջները։ Թեստերի կազմման գործընթացում գոյություն ունեն ճանաչողականչորս մակարդակներ։ Առաջին մակարդակում տեղի են ունենում ինֆորմացիայի ընկալում,ծանոթացում առարկային։ Նրա նպատակն է /կամ խնդիրն է/ օբյեկտների,երևույթների ճանաչումը։ Երկրորդ մակարդակում կատարվում է ոչ միայն ինֆորմացիայի ընկալումը, այլև նրա մեխանիկական արտապատկերումը, որի նպատակն է /կամխնդիրն է/ ստացված ինֆորմացիայի փոխանցումը, վերապատմումը։ Երրորդ մակարդակում ինֆորմացիան ընկալվում, արտապատկերվում,վերլուծվում, գիտակցվում է և դրա հիման վրա ընդունվում։ Երրորդ մակարդակի նպատակն է /կամ խնդիրն է/ ստացված գիտելիքների գործնական կիրառումը զանազան իրավիճակներում։ Չորրորդ մակարդակում ստացված գիտելիքները ոչ միայն կիրառվումեն, այլև դրանց հիման վրա ստեղծվում են նորերը։ Չորրորդ մակարդակի բնորոշհայտանիշը նոր գիտելիքի ստեղծագործական վերարտադրումն է։ Ճանաչողական գործունեության մակարդակներին համապատասխան՝կարելի է առանձնացնել ստուգիչ առաջադրանքների չորս տեսակ։ Առաջին տեսակին պատկանում են այն առաջադրանքները, որոնք օժանդակում են ինֆորմացիայի յուրացումը ծանոթության մակարդակում։ Օրինակ,արտադրանքը պահելու երաշխիքային ժամկետը, պահումների սահմանայիննորմերը և այլն։ Երկրորդ տեսակին պատկանում են այն առաջադրանքները, որոնք ենթադրում են սովորողի կողմից ինֆորմացիայի յուրացումը և վերարտադրումըպարզ տրամաբանական գործողությունների մակարդակով։ Երրորդ տեսակին պատկանում են այն առաջադրանքները, որոնք ինֆորմացիայի յուրացման համար ապահանջում են համեմատաբար բարդ տրամաբանական գործողություններ և ոչ ստանդարտ դրույթներում գործելու ունակություն։ Ըստ բովանդակության՝ այդպիսի առաջադրանքները հիմնականումպրոբլեմային են և ենթադրում են մեկնաբանության, փաստարկման և գնահատման գործողություններ։ Չորրորդ տեսակը պրոբլեմային առաջադրանքներն են, որոնք զարգացնում են արդյունավետությունը, ստեղծագործական գործունեությունը, այդթվում` բարդ իրավիճակների վերլուծության, էվրիստիկական որոնման, պրոբլեմային հարցերի ձևավորման առաջադրանքները։ Այդպիսի առաջադրանքներըկարող են լինել մի քանի սկզբունքորեն ճիշտ և չափանմուշից չնչին տարբերվողպատասխաններ։ Դրանից բացի, շատ կարևոր է իմանալ, թե սովորողը ինչպեսէ հանգել այս կամ այն լուծմանը, պարզել նրա դատողությունների ընթացքը,ծանոթանալ նրա հաշվարկներին և կատարած ենթադրություններին։ Այսպիսիպրոբլեմային առաջադրանքների կատարման և գնահատման համար օգտագործում են հիմնականում գրավոր աշխատանքներ։ Պրոբլեմային առաջադրանքների թեստային ձևով մշակումը և սովորողների ունակությունների ստուգման ավտոմատացումը բարդ գիտամեթոդականպրոբլեմ են, որի լուծման ճանապարհներից մեկը համակարգչային իմիտացիոնգործարար խաղերի օգտագործումն է [2, 107էջ]։ Իսկ ինչպիսի՞ն պետք է լինեն թեստային առաջադրանքները։ Գրավոր և բանավոր ստուգարքների և քննությունների ժամանակ օգտագործվող ավանդական հարցերը և խնդիրները, որպես կանոն, չեն կարող առանցփոփոխության կիրառվել թեստերի մեջ։ Դրանց համար մշակվում են հատուկառաջադրանքներ թեստային ձևով։ Այդ աշխատանքը, ըստ աշխատատարության, դժվարության և կարևորության, կարելի է համեմատել ուսումնական նորառարկայի դասագրքի փուլ առ փուլ մշակման հետ։ Փորձը ցույց է տալիս 2, որկազմված առաջադրանքների մի զգալի մասը բազմակի վերամշակվում և խմբագրվում է։ Սովորողների տարբեր խմբերի վրա ստուգումների արդյունքում հանվում են ամենահասարակ, ամենաբարդ և վատ ձևակերպված առաջադրանքները։ Ըստ սովորողի կողմից կատարվող գործողությունների բովանդակության՝ առաջադրանքները կարելի է բաժանել հետևյալ խմբերի.• մեկ պատասխանի ընտրության,• մի քանի պատասխանի ընտրության,• երկու բազմությունների տարրերի միջև համապատասխանության հաստատման որոնման,• առաջարկվող տարրերի շարքում ճիշտ հերթականության հաստատման,• առաջարկվող տարրերի նպատակային դասավորման,• բացթողումների լրացման,• տեղադրման,• պատասխանը կազմելու,• պատասխանը հաշվելու։ Թեստային առաջադրանքները կարող են լինել հարցական, հաստատողական, տեքստային, աղյուսակային, գրաֆիկական և այլն։ Թեստային առաջադրանքի ձևի ընտրությունը կախված է ուսումնականառարկայից, թեստի նշանակումից գիտելիքների ընթացիկ ստուգման, քննությունների ընդունման, ստուգող – ուսուցանող և այլն, հաստատված սովորույթներից, ուսանողների մասնագիտացումից, համակարգչային թեստավորմանհնարավորություններից և այլն 3։ Ըստ անվանման՝ միևնույն ուսումնական առարկան օրինակ, «Ինֆորմատիկայի հիմունքները» տարբեր մասնագիտության ուսանողների համարօրինակ, հաշվապահներ, ֆինանսիստներ, մենեջերներ և այլն անցնում ենտարբեր ծավալներով։ Դրանից էլ կախված է նրանց համար թեստային տարբերառաջադրանքներ մշակելու հարցը։ Սովորաբար առավելություն են տալիսառաջադրանքների այն ձևերին, որոնց մեջ ճիշտ պատասխանը գուշակելուհավանականությունը մոտ է կամ հավասար է զրոյի։ Քիչ հավանական է հաշվումներ պահանջող առաջադրանքների ճիշտ պատասխանների գուշակումը։ Բավականին դժվար է նաև համապատասխանության հաստատման, ճիշտ հաջորդականության, ըստ ինչ-որ հայտանիշի դասավորման և լրացման առաջադրանքների ճիշտ պատասխանները միանգամից գուշակելը [3, 24 էջ]։ Ամեն դեպքում մշակված թեստային առաջադրանքները պետք է ապահովեն սովորողների գիտելիքների գնահատման օբյեկտիվությունը և հուսալիությունը 3 ։ Թեստային առաջադրանքները պետք է բավարարեն հետևյալ պահանջները՝• «առարկայական մաքրություն» ուսումնական առարկաների չհատվելուպահանջը, այսինքն՝ առաջադրանքը պետք է պարունակի միայն տվյալուսումնական առարկային վերաբերող հարցեր,• բովանդակության տրամաբանական ճշտություն,• լոկալ անկախություն,• արդյունավետություն և այլն։ Թեստային առաջադրանքները գնահատվում են կոնկրետությամբ և վերացականությամբ, ընդհանրացման խորությամբ և գիտելիքների լրիվությամբ։ Առաջադրանքը պետք է լինի հասկանալի, միարժեք և հնարավորինս կարճ։ Առանց փորձնական ստուգման առաջադրանքը չի կարող լինել թեստային։ Խորհուրդ չի տրվում ոչ միարժեք պատասխան պահանջող հարցերը մտցնել թեստիմեջ։ Առաջադրանքի դժվարությունը բարդությունը հիմնականում կախված էնրա բովանդակությունից և ձևից։ Առաջադրանքի բարդությունը կարելի է որոշելսխալ պատասխանների մասով սխալ պատասխանների հարաբերությունըպատասխանների ընդհանուր թվին։ Թեստային առաջադրանքներում կարող են լինել տարբեր քանակությամբ ևհարաբերությամբ ճիշտ և սխալ պատասխաններ։ Խորհուրդ չի տրվում բերելբացահայտ ոչ ճիշտ պատասխաններ, որոնք սովորողը միանգամից կճանաչի։ Պատասխանների ոչ ճիշտ տարբերակները պետք է լինեն ճշմարտանման։ Լավագույն է համարվում մեկ տող զբաղեցնող կարճ պատասխանը։ Երկու-երեքտողից ավել պատասխանի տարբերակ խորհուրդ չի տրվում մեծ տեքստըդժվար է կարդացվում։ Առաջադրանքում բառերի տողադարձ նույնպես խորհուրդ չի տրվում դա դժվարացնում է կարդալը։ Թեստային առաջադրանքներին ներկայացվող պահանջներից մեկը պատասխանի համար անհրաժեշտ ինֆորմացիայի նվազագույն ծավալն է` առանցիմաստի կորստի։ Ավելորդ մանրամասնումը, ավելորդ բառերը, նիշերը սովորողի ուշադրությունը շեղում են հիմնականն ընկալելուց։ Տեքստի տարրերիվատ դասավորությունը, անխնամ պատկերազարդումը, համընդհանուր ճանաչում չունեցող հապավումների օգտագործումը դժվարացնում են ինֆորմացիայիընկալումը։ Գիտելիքների ավտոմատացված ստուգման առաջադրանքներըկազմվում են՝ հաշվի առնելով էկրանի և համակարգչային թեստավորման համակարգի սահմանափակումները։ Կարճ պատասխանները տեղավորում են էկրանի կենտրոնում։ Պատասխանների տարբերակները էկրանի վրա իրարիցառանձնացնում են մեկ կամ երկու դատարկ տողերով։ Հնարավոր է տեքստիտառատպային և գունային նշումը, սակայն դա չպետք է շեղի սովորողի ուշադրությունը առաջադրանքի բովանդակությունից։ Թեստային առաջադրանքներիբովանդակությունը պետք է համապատասխանի կարդացած դասախոսությունների նյութերին, առաջարկվող դասագրքերին, սովորողներին հասու ուսումնամեթոդական նյութերին։ Թեստեր մշակելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել ուսումնական նյութի բովանդակության ընտրության հետևյալ սկզբունքները.• գիտելիքների առավել կարևոր, հիմնական տարրերի ընտրությունը,• գիտական արժանահավատությունը խորհուրդ չի տրվում թեստի մեջմտցնել վիճելի տեսակետներ,• բովանդակության լրիվությունը և ստուգման համար բավարար լինելը,• թեստի բովանդակության փոփոխման հնարավորությունը՝ կապված ուսումնական առարկայի բովանդակության փոփոխությունների հետ,• աճող դժվարությունը թեթև առաջադրանքներից, որոնք ճիշտ կատարում էսովորողների մեծ մասը, մինչև ամենադժվարները։ Հայտնի է, որ անհնարին է միևնույն թեստով ճիշտ որոշել տարբեր պատրաստվածության աստիճան ունեցող սովորողների գիտելիքները։ Դրա համարէլ հաճախ թեստերը մշակում են պատրաստվածության միջին մակարդակունեցող սովորողների գիտելիքները ստուգելու համար։ Այսպիսով, կրթական համակարգում, կիրառելով թեստավորման համակարգչային տեխնոլոգիաները, կարող ենք ասել, որ դրանք բարձրացնում ենգիտելիքների գնահատման գործընթացի արդյունավետությունը, գիտելիքներիստուգման այլ ձևերի նման բացահայտում են բացերը և խրախուսում ուսուցումը, ինչպես նաև ապահովում հետադարձ կապ ուսուցման որակի հետ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Միքայելյան Օ․Ս․ Ընթացիկ գնահատման նոր համակարգը՝ որպես կրթությանորակի բարելավման խթան։ Ուսուցչի ձեռնարկ / Օ.Ս. Միքայելյան, Ս.Օ.Միքայելյան.Եր.։ ՀՀ ԿԳ Կրթության ազգային ինստիտուտ, 2010, 80 էջ։ ИздՏեղեկություններ հեղինակների մասինՀակոբյան Մամիկոն Զալիբեկի - տ.գ.թ., դոցենտ, ՀՊՄՀ-ի մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի ևինֆորմատիկայի ֆակուլտետի, ինֆորմատիկայի և դրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, E-mail։ hmamik@seua.amԿիրակոսյան Ալվարդ Գևորգի - կ.գ.թ., դոցենտ, ՀՊՄՀ-ի կենսաբանության, քիմիայի և աշխարհագրության ֆակուլտետի, կենսաբանության և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, E-mail։ kalvard@yandex.ruՄանուկյան Վարդուհի Արամայիսի - ՀՊՄՀ-ի մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի և ինֆորմատիկայիֆակուլտետի, ինֆորմատիկայի և դրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի մասնագետ, Email։

example1462

example1462

Հոդվածն անդրադառնում է 1960-ական թվականների խորհրդահայ իրականության դեռևս չուսումնասիրված կողմերից մեկին՝ կանանց նկատմամբ ՀԽՍՀ ժողովրդական դատարանի մեղադրական նյութերի միջոցով փորձ է արվում հիմնական առանձնահատկությունները և պատճառները։

Նախաբան Ընտանեկան բռնության խնդիրը հայտնվել է «մնացած» գիտությունների ուշադրության կենտրոնում։ Այս հարցը նախկինում չի արծարծվել հայ պատմագրության մեջ, բայց ընտանեկան հետազոտությունների բռնության պրակտիկան, որն այժմ ԽՍՀՄ առօրյա կյանքի պատմության գլխավոր խնդիրներից է, տարածված էր Հայաստանում 1960-ականներին։ Բնական է, որ իշխանությունները լռում էին որսի մասին, ժամանակի մամուլը լուռ էր, այդ խնդիրները նույնպես նշվում էին պետական ​​կուսակցական մարմինների տարբեր զեկույցներում և զեկույցներում։ Լավագույն դեպքում ընտանեկան բռնությունը դիտարկվում է համատեքստում ՝ անտեսելով այն առաջ բերող սոցիալ-հոգեբանական առանձնահատուկ ներուժը և անհերքելիորեն քրեականացնելով այդ հանցագործությունները փաստացի համատեքստում։ Լռության պատճառները. Այս պատճառների ուսումնասիրությանը նվիրված հոդվածը, որում փորձեցինք ընտանեկան բռնությունը դիտել որպես 1960-ականների սովետահայ իրականության սոցիալական երեւույթ։ Հետազոտական ​​նյութը հիմնականում Խորհրդային Հայաստանի People'sողովրդական դատարանի մեղադրական եզրակացության նյութերն էին, որոնցում ուշագրավ մանրամասներ էին չարաշահումների դրդապատճառների և դրանց հետ կապված հասարակության ընկալումների մասին։ Մենք նաև անդրադարձանք ընտանիքին վերաբերող հարցերում խորհրդային իշխանությունների որդեգրած քաղաքականությանը և ընտանեկան բռնության կանխարգելման վրա այդ քաղաքականության հետևանքներին։ Սոցիալ-հոգեբանական վարքի, մտածելակերպի և գաղափարների ընդհանուր մոդելները տարածված էին 1950-60-ականների ընտանեկան հարաբերություններում։ Նշված ժամանակահատվածում ընտանեկան բռնության դեպքերը հիմնականում խանդի դրսևորումներ էին։ Ավելին, խանդը ոչ միայն բռնության գործադրման հզոր հոգեբանական շարժառիթ էր, այլև ընտանեկան մտածելակերպի, ընտանեկան հարաբերություններում նահապետական ​​ընկալումների արտահայտում։ Օրինակ ՝ 1966-ին Կամոյի շրջանի Գեղարքունիք գյուղում ամուսինը դանակով սպանեց կնոջը ՝ սպանելով նրա նորածին երեխային ՝ կասկածելով, որ երեխան իրենը չէ։ Իրավապահ մարմիններին տված ցուցմունքում նա ասաց, որ եթե կասկածում է կնոջ հավատարմության մեջ, ապա ինքը մեղավոր չէ նրա սպանության մեջ [4, p. 19]։ Իրականում, հանցագործի համար նախանձը ոչ թե մեղմացնող հանգամանք էր, այլ բացառող հանգամանք, նա իրեն համարում էր բոլորովին անմեղ ՝ հիմնվելով կանանց բարոյականության վերաբերյալ իր ավանդական տեսակետների վրա։ Մյուս դեպքը տեղի է ունեցել 1969 թ. Ամուսիններն ապրում էին Էջմիածնի շրջանի Փարաքար գյուղում ՝ ամուսնու եղբոր տանը։ Որոշ ժամանակ զույգը կասկածում էր կնոջը եղբոր հետ մտերիմ հարաբերությունների մեջ պահելու մեջ, նրան տարել էր Երևան և հատուկ դաժանությամբ սպանել նրան Հրազդանի կիրճի հարակից տարածքում ՝ մարմինը նետելով ջրանցքը [5, p. 66-69]։ Հետաքրքիրն այն է, որ սպանությունից հետո նա գնացել է իր հարազատների մոտ ՝ հանցագործությունը պատմելու իր մյուս եղբայրներին։ Եղբայրներից մեկը նույնիսկ օգնեց նրան կոծկել հանցագործության հետքերը։ Այս դեպքը բավականին հետաքրքիր է այն առումով, որ հանցագործի ագրեսիվ վերաբերմունքը դրսեւորվում էր բացառապես կնոջ նկատմամբ, և այն եղբայրության հետ, որով նա կասկածում էր կնոջը, իրականում նա էր մեղավոր։ Այստեղ, փաստորեն, հայրապետական ​​ավանդույթը արգելում էր եղբորը բռնաբարել, բայց չէր կանխում «անբարոյական կնոջ» սպանությունը։ Կնոջը սպանելուց հետո Կամոյի շրջանի Լանջաղբյուր գյուղի բնակիչներից մեկը ստիպված է եղել դիմել իր հարազատներին ՝ պաշտպանություն ստանալու համար, բայց այս դեպքում նրան չեն օգնել ոչ քույրը, ոչ էլ հայրը։ Վերջինս նույնիսկ ասաց նրան, որ մարդասպանը չի ընդունելու իր տանը, և որ նա անմիջապես պետք է ոստիկանության աշխատակիցներին զեկուցի իր խոստովանությունը, որը նա արել է [2, 83-88]։ չի աշխատում. Սպանություն Կրասնոսելսկի շրջանի Վերին mbամբարակ գյուղի բնակիչներից մեկը 1964 թ. Նա սպանել էր իր նախկին կնոջը և երեխաներին։ Դեռևս իրենց ընտանիքում 1955 թվականից ի վեր, ամուսնու անհիմն խանդի հողի վրա ծագած վեճերը, ի վերջո, բերում են հրեշավոր հանցագործության, որը չի տեղավորվում նրա մարդկային դաժանության մեջ։ Բազմիցս կնոջից բաժանվելուց հետո Ռուսաստանում թափառելուց հետո ամուսինը վերադառնում է հայրենի գյուղ, որտեղ ամեն օր բնակություն է հաստատում։ Երբ նա աշխատանքից տուն է գալիս, իր հետ բերում է կոնյակ ու խմում մինչեւ գիշերվա ժամը 3-4-ը։ Երբ կինը խնդրում է իրեն անջատել ռադիոն, նա պատասխանում է, որ դա այլեւս իմաստ չունի, քանի որ շուտով նա կսպանի բոլորին։ Շուտով նա իրագործեց իր հրեշավոր մտադրությունը ՝ որսորդական հրացանով նախ կրակելով կնոջ, ապա վեց և չորս տարեկան որդիների վրա (հայրը կասկածում էր, որ այդ տղաներն իրենը չեն, կինը դրանք ուրիշ տղամարդուց էր վերցրել)։ Բոլոր երեքին սպանելուց հետո նա հանձնվեց իրավապահ մարմիններին։ Կա նաև նույն հոգեբանական վերաբերմունքը սեփական արարքի նկատմամբ, այսինքն ՝ զղջման իսպառ բացակայությունը, սեփական խանդի ընդունումը որպես մեղավորությունն արդարացնող հանգամանք։ Երբ նա հանցագործություն է կատարում, դեռ վիրավոր կինը (կինը չի արթնանում, որպեսզի երեխաները 1) Մի հրապարակեք որոշ տեղեկություններ `կապված հոդվածում նկարագրված իրադարձությունների հետ, դեպքի օրը մարդկանց անունները դեպքի մեջ ներգրավված անձանց էթիկական պատճառներով։ մահանում է հիվանդանոցում տեղի ունեցած հարվածներից) պատգարակով դուրս է բերվում սենյակից, տղամարդը նույնիսկ օգնում է պատգարակի դռան դուռը բացել ՝ կատարելով հետևյալ արտահայտությունը. «Unfortunatelyավոք, շունը չի մահացել» [3, 83-84 ] միջև նման ճանաչելի հակամարտություններին ծանոթ միջամտությունը հիմնականում բացատրվում է ավանդականի միջոցով։ Հարազատները փորձում էին կարգավորել նրանց։ Դիտարկվում է չհրապարակել, չթաքցնել հակամարտությունները ընտանիքի ներսում, չմտածել, որպեսզի խուսափեն այսպես կոչված «խայտառակությունից» հարազատների մտքում։ Մեր ուսումնասիրած բոլոր դեպքերում զոհերի անմեղությունը հաստատվել է հարազատների և ընկերների ցուցմունքներով։ Չնայած որոշ բացառություններին, կանայք հիմնականում հավատարիմ էին ամուսնական ավանդական արժեքներին։ Ի տարբերություն դրա, առօրյա կյանքում տղամարդկանց ցածր սոցիալական և բարոյական պատասխանատվությունն առավել ընդգծված է։ Դրա օրինակը 1966-ին տեղի ունեցած դեպքն է. Ուրախ։ Theույգը գրանցեց ամուսնալուծությունը, հաջորդ երեկոյան ամուսինն ու իր սիրուհին այցելեցին նրա բնակարան, որտեղ նա բնակվում էր ՝ իր նախկինին։ Կնոջ և սիրուհու միջև վեճ է ծագել այն բանից հետո, երբ կինը նախատել է ամուսնու տիրուհուն հետևյալ արտահայտությամբ. «Երեկ մենք ամուսնալուծվելու ենք հուղարկավորության միջոցով, դեռ հնարավոր է միանալ։ Ինչու եք եկել և ոչնչացրել ուրիշի ընտանիքը։ » Ամուսինը միջամտեց վեճին, հարվածեց նախկին կնոջը, նրա մայրը կեր ընկերուհուն ՝ սպանելով բոլորին [4, p. 22]։ Հանցագործություններից կարելի է եզրակացնել, որ տղամարդկանց շրջանում ընտանիքի նկատմամբ անպատասխանատու վերաբերմունքն ավելի հաճախակի էր, ինչը հաճախ արտահայտվում էր ֆիզիկական վրեժխնդրության դեպքում։ Օրինակ ՝ 1963 թ. Մարտունիավանում, Մարտունու շրջանում, այն բանից հետո, երբ կինը փորձեց կանխել նրա մեկնումը Վրաստան, ամուսինը հարվածեց կնոջ գլխին ՝ պատճառելով լուրջ անհամատեղելի մարմնական վնասվածքներ։ Կնոջը թողնելով անօգնական ՝ նա մեկնում է Վրաստան և նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հարազատները հեռագրում էին նրան մահամերձ վիճակի մասին, նա այլևս չէր վերադառնում։ Այնտեղ նա երկրորդ անգամ ամուսնացավ մաքուր խղճի մտոք. Վերադառնալուց հետո մեծ ատելություն ունենալով իր առաջին կնոջից ունեցած երեխաների հանդեպ, վերջապես նա սպանեց նրանց իր երկրորդ կնոջ հետ միասին [4, p. 1-9]։ Մյուս դեպքը տեղի է ունեցել Կիրովականի մարզի Կոլագերան գյուղում։ Չնայած պատկառելի պատմությանը ՝ ամուսինը մտերիմ հարաբերությունների մեջ է եղել շատ այլ կանանց հետ, օրինական կնոջ բազմաթիվ նկատողություններից հետո նա որոշել է մեկընդմիշտ ազատվել նրանից։ Նա այդ մտադրությունը կյանքի է կոչել 1958 թվականին ՝ կնոջ դաժան սպանությամբ։ Նախ նա ցած նետեց պատշգամբից, ապա սկսեց խեղդել նրան, իսկ հետո, տեսնելով, որ վերջինս չի մահացել, ուրախ հարվածներով խոշտանգեց նրան մինչև մահ [1, p. 1] մասին. Մեղադրական եզրակացությունները, ուսումնասիրված նյութերը ցույց են տալիս, որ բռնության ենթարկված կանայք հնարավորություն չեն ունեցել պաշտպանել իրենց երեխաներին։ Սա հատկապես այն դեպքն է, երբ նշված հանցագործությունները գրանցվում են իրենց սոցիալական և իրավական պաշտպանության շրջանակներում, դրանք ցույց են տալիս, որ տեղական իշխանությունները ոչ մի արդյունավետ քայլ չեն ձեռնարկել այդ հանցագործությունները կանխելու համար։ Մենք չենք տեսնում դեպք, երբ կինը դիմի ոստիկանություն, բողոք ներկայացնի ամուսնուց, մենք չտեսնենք տեղական կանխարգելիչ աշխատանք նման խնդիրներ ունեցող ընտանիքների հետ, արդյունավետ կրթական ազդեցություն չենք տեսնում հակասոցիալական վարք ունեցող տղամարդկանց վրա։ Նման պահվածքը դեկլարատիվ բնույթ ունի, քննադատվում է քարոզչական հայտարարություններում։ Ներկայացված բոլոր դեպքերում կանանց նկատմամբ ատելությունը կատաղության նույն զարգացումն ուներ ՝ կասկածից մինչ սպանություն։ Հարկ է նշել, որ այդ հանցագործությունների առանձնահատուկ դաժանությունը պայմանավորված չէ հանցագործների սադիստական ​​հակումներով։ Բոլոր մեղադրական եզրակացություններում պարունակվող դատաբժշկական փորձաքննությունների եզրակացությունն այն է, որ այդ տղամարդիկ հոգեկան սթափ վիճակում են, տեղյակ են իրենց արարքների մասին միայն ընդհանուր հոգեկան խնդիրների և իշխանությունների ներկայացուցիչների հրապարակումների ծանրության մասին։ Սպանությունները կատարվել են հիմնականում ալկոհոլի ազդեցության տակ, բայց դատելով գործողությունների հանգամանքներից ՝ նրանք ոգելից խմիչք են օգտագործել քաջություն ստանալու համար, և հանցագործությունը կատարվել է սթափ վիճակում։ Սպանությունները նախանձից կամ անցանկալիից ազատվելու մտադրությունից ծնված հանցագործություններ էին։ Այս հանգամանքը մեզ հնարավորություն է տալիս եզրակացնելու, որ նրանց նկատմամբ ատելության պատճառներն ավելի խորն էին և պայմանավորված էին ամուսնական խնդիրների ավանդական մոտեցումներով։ [7] Տղամարդկանց բռնակալությունը այս պարագայում կարելի է համարել արձագանք հասարակության նահապետական ​​ավանդույթին 2, այս ընտանիքների մշտական ​​ուղեկիցները եղել են խանդի, բռնության տեսարաններ։ Գյուղական հասարակություններում կանանց նկատմամբ վերաբերմունքը հիմնված էր նրանց սոցիալական կարգավիճակի ավանդական հասկացության, ընտանեկան իրավունքից զուրկ, ընտանեկան պարտականությունների վրա։ Նման իրավիճակը կնոջ լիազորությունները սահմանափակեց կենցաղային պարտականությունների մակարդակով և, իհարկե, նրան խոցելի դարձրեց տղամարդու կողմից հաճախ խեղաթյուրված ներկայացվածների առջև։ Պետությունը գործում էր միայն հետընթաց ՝ դատելով հանցագործներին ՝ հիմնականում կիրառելով առավելագույն պատիժներ, բայց իրականում դա ոչ մի ազդեցություն չի ունեցել հանցագործությունների պատճառների վրա։ Սա ուներ իր պատճառները, որոնք հիմնականում պայմանավորված էին կանանց խնդիրների վերաբերյալ խորհրդային իշխանությունների վարած քաղաքականությամբ։ Եկեք քննարկենք այդ քաղաքականության որոշ ասպեկտներ։ Մասնավորապես, ընտանիքի հոգեբան Իվան Գերոնիմուսն իր հոդվածում, անդրադառնալով հետխորհրդային և հետհեղափոխական Ռուսաստանում ընտանեկան բռնություններին, իր պատճառները դասակարգելու հարցում առանցքային դեր է խաղում պատրիարքական մշակույթին։ Մեր ուսումնասիրած նյութերը, ընդհանուր առմամբ, թույլ են տալիս հետազոտության նման վարկածը ընդունելի համարել սովետական ​​հետազոտության դեպքում։ Այսպիսով, եթե 1920-ականներին բոլշևիկները, ոգևորված հին բուրժուական հասարակության վերացումով և նոր, սոցիալիստական ​​«պետության գաղափարախոսությամբ», վերանայվում էին մոտեցումները։ Խորհրդային տերությունները աստիճանաբար հրաժարվեցին կանանց կողմից հռչակված «սոցիալական ակտիվության» և այսպես կոչված «կյանքի հեղափոխության» սկզբունքներից `ի տարբերություն 1930-ականների պետության առջև ծառացած մարտահրավերների։ 1930-ական թվականներին կանանց սոցիալական ակտիվությունը սկսեց բացասական ազդեցություն ունենալ ծնելիության վրա, և երկիրը, հաշվի առնելով լարված միջազգային իրավիճակը, կարիք ունեցավ զինվորների։ Ստալինյան սահմանադրության համաձայն, աբորտները արգելվել են 1936 թվականին, պետությունը սկսել է ավելի մեծ դեր ունենալ ընտանեկան հարաբերություններում, և ազատ ամուսնական հարաբերություններն այլևս չեն խրախուսվում։ 1944 թ. Հուլիսի 8-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի հրամանագրով պետությունը ճանաչեց ամուսինների իրավունքներն ու պարտականությունները միայն գրանցված ամուսնության դեպքում, իսկ չգրանցված ընտանիքները զրկվեցին պետության աջակցությունից։ Հետագա մյուս հրամանագրերը պետության համար շատ դժվարացնում էին ամուսնալուծությունները խրախուսելը, ինչը համարվում էր խորհրդային քաղաքացու բարոյական անկայունության խորհրդանիշ։ Դժվար չէ տեսնել, որ այս փոփոխությունները կանանց խոցելի են դարձրել շատ հարցերում։ Նախ `կենցաղային պարտականությունների հնարավորությունների բացակայությունը, տղամարդկանցից տնտեսական կախվածությունը, երեխաների բնականոն դաստիարակությունը և նրանց աշխատանքը խորացնելու դժվարությունը։ 3« Կենցաղային հեղափոխության »սկզբունքն էր ՝ ազատել կանանց տնային աշխատանքից ՝ ծառայությունների ոլորտի զարգացման միջոցով։ , Սնունդը մատուցելու էին ճաշարաններ, լվացքատներ, երեխաների կրթություն, մանկապարտեզներ, դպրոցներ։ Փաստորեն, ընտանիքում հնարավոր էր միայն ծայրը ծայրին հասցնել, քանի որ նրանք չէին ցանկանում կորցնել իրենց ապրուստը։ Նրանք խուսափում էին ամուսնալուծությունից, ինչը, ի դեպ, հանրային սկանդալ էր։ Բնական է, որ այս դեպքում ընտանիքում ծնված կոնֆլիկտները կամ կարգավորվել են կանանց ինքնազոհաբերման հաշվին, կամ էլ հանգեցրել են նրանց նկատմամբ բռնության։ Եթե ​​սրան գումարենք ընտանիքի ավանդական նահապետական ​​պատկերացումները, որոնք բնութագրվում էին ընտանիքի հարաբերություններում տղամարդկանց թելադրելու և ուղղորդելու բացառիկ մենաշնորհով, պարզ է դառնում, որ 1960-ականներին Խորհրդային Հայաստանում կանանց իրավունքների պաշտպանության և նրանց հասարակական դերի բարձրացման հասկացությունները չի աշխատում Ընտանեկան խնդիրը հարաբերությունների մեջ, բռնությունը Վերջապես, հավելենք, որ այս հոդվածը, իհարկե, սպառիչ չէ, և դրա համար անհրաժեշտ է համապարփակ, խորը հետագա վերլուծություն ՝ հաշվի առնելով Հայաստանում հետազոտության ցածր մակարդակը։ Հետևաբար, թեմայի հետագա ուսումնասիրության համար մենք համարում ենք աղբյուրների առավել համապարփակ օգտագործումը, ինչպես նաև հարցի քննարկումը սովորական իրավունքի տեսանկյունից։ Սովետահայ իրողությունների հիմքը 1960-ականներին։

example2130

example2130

Նշված աշխատությունում ուսումնասիրվել են փոխառության պայմանագրի գրավոր ձևը չպահպանելու հետևանքները ՀՀ-ում, փոխառության պայմանագրում տոկոսների չափն ու հաշվարկման կարգն ամրագրելու հիմնախնդիրը, փոխառության պայմանագրի հատուցելի կամ անհատույց լինելու կանխավարկածը օրենսգրքում, տարբեր տեսաբանների մոտեցումները։ Անդրադարձ է կատարվել փոխառության պայմանագրի գրավոր ձևը չպահպանելու դեպքում անհիմն հարստացման ինստիտուտի կիրառման հետևանքներին։ Փորձ է արվել հիմնավորելու, որ փոխառության պայմանագրի գրավոր ձևը չպահպանելը չպետք է հանգեցնի պայմանագրի անվավերությանը, և, որ պայմանագիրը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով պետք է համարվի անտոկոս, քանի դեռ կողմերն այլ բան չեն նախատեսել պայմանագրով։ Նշված ուսումնասիրությամբ նպատակ ենք հետապնդում վեր հանելու ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում առկա թերությունները։

ՎԱՐԿԱՅԻՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻ ԵՎ ՓՈԽՀԱՏՈՒՄԱՆ ԳՐԱ FOR ՁԵՎԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Վարկի պայմանագիրը աշխարհում ամենատարածված Jամայկայի համաձայնագրերից մեկն է։ Այն դեռ գոյություն ուներ հռոմեական դարաշրջանում ՝ բուռնության անվան տակ։ Սկզբնապես, այս պայմանագրային ձուն բանավոր գործարքի ձու էր `հատուկ ընթացակարգով, որը կոչվում էր« nexum »1։ «Nexum» - ը «mancipatio» - ի («manus» - ձեռքի, «capio» - վերցնել)) սեփականության իրավունքի փոխանցման ձև է 2։ Հին ժամանակներում, երբ մետաղադրամներ չէին հատվում, պայմանագիրը կազմվում էր պղնձե կտորներից և կշեռքներից առնվազն 5 վկաների ներկայությամբ։ Կշեռքի պահապանը ՝ Libripens- ը, ականատեսների ներկայությամբ կշռեց պղնձի կտորները և հանձնեց պարտապանին։ Այնուհետև հատուկ արարողությամբ փոխատուն հայտարարեց, որ վարկառուն պարտավոր է վճարել որոշակի քանակությամբ պղինձ, և վարկառուն երդվեց վերադարձնել այն։ Հետագայում, մետաղադրամների ստեղծումից հետո, «nexum» - ի պայմանագիրը կնքվեց նույն ընթացակարգով, միայն այն տարբերությամբ, որ մետաղադրամը փոխանցվեց։ Ինչպես Հռոմեական օրենսդրությունում, այնպես էլ ժամանակակից երկրների մեծ մասի օրենսդրություններում, ներառյալ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը 3 (այսուհետ `ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք կամ քաղաքացիական օրենսգիրք), վարկային պայմանագրի ձևը ենթակա է հատուկ կարգավորման։ Այս մասին է վկայում ՀՀ քաղ. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 878-րդ հոդվածը, Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքի 808-րդ հոդվածը, ԳԴՀ-ի Քաղաքացիական օրենսգրքի 492-494-ը, Ֆրանսիայի Հանրապետության Քաղաքացիական օրենսգրքի 1907-րդ հոդվածը և այլն։ Վարկի պայմանագրի կնքումը որոշակի ձևով նախատեսվում է ապացուցել, որ պայմանագիրը կնքված է, քանի որ այս պայմանագիրը հիմնականում դասակարգվում է որպես 1 Տե՛ս Новицкий И., Римское право, М., 2002, էջ։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 72։ 3 Ընդունված է 05.05.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ., Տե՛ս ARPA 1998.08.10 / 17 (50)։ Իրական պայմանագրերի պարագայում, որոնք, ինչպես գիտենք, համարվում են կնքված գույքի փոխանցման պահից, պայմանագրի «գրավոր ձևը» ոչ այլ ինչ է, քան «կողմերի» միջև տրված պայմանագիրը կատարելու համաձայնության ապացույց։ գործողություններ Տարբեր երկրներում օրենսդրությունը այլ կերպ է վերաբերվել պայմանագրային հարցերին։ Այն հիմնականում նախատեսված է դրոշմելու, բայց տարբեր երկրներում այդ պահանջը չկատարելու հետևանքները։ Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքի 808-րդ հոդվածի համաձայն, քաղաքացիների միջեւ վարկային պայմանագիրը պետք է կնքվի գրավոր, եթե գումարը գերազանցում է նվազագույն աշխատավարձի տասնապատիկը։ Վարկային պայմանագիրը հաստատելու համար կարող է ներկայացվել վարկառուի կողմից տրված անդորրագիր կամ այլ փաստաթուղթ։ Ընդհանուր և հատուկ մասի համադրության պատճառով Ռուսաստանում վարկային պայմանագրի գրավոր ձևի չպահպանումը կողմերին զրկում է վկաների ցուցմունքները վկայակոչելու գործարքի պայմանների հետ կապված 4։ ՀՀ քաղաք. Համաձայն Քրեական դատավարության օրենսգրքի 878-րդ հոդվածի `վարկի պայմանագիրը կնքվում է գրավոր։ Պայմանագիրը համարվում է գրավոր կնքված, երբ կա վարկառուի կողմից տրված անդորրագիր կամ վարկառուի կողմից որոշակի գումար կամ որոշակի գույքի չափը հավաստող մեկ այլ փաստաթուղթ։ Իհարկե, խոսքը միայն այն դեպքերի մասին է, երբ որոշակի գումարի կամ գույքի որոշակի քանակի գույքի փոխանցումը հաստատող փաստաթղթերը փոխառուի կողմից տրված անդորրագիրը, որը փոխառուին փոխանցվել է որպես գործարք։ Այսինքն, անդորրագիրը կամ այլ փաստաթուղթը կարող է հաստատել պայմանագրի կնքումը, եթե այն ուղղակիորեն նշում է, որ գումարը փոխանցվել է կամ գույքը փոխանցվել է որպես վարկ։ Այս մասին է վկայում ՀՀ քաղ. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 878-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, որը նշում է, որ վերոհիշյալ փաստաթղթերը կարող են ներկայացվել `որպես վարկային պայմանագրի հաստատում։ Միայն փողի կամ գույքի փոխանցումը չի ենթադրում վարկի տրամադրում, քանի որ իրականում հնարավոր է, որ գույքը փոխանցվի այլ նպատակներով (օրինակ ՝ վարկը մարելու, գնված ապրանքները ստանալու համար)։ ՀՀքաղ. Համաձայն Քրեական դատավարության օրենսգրքի 878-րդ հոդվածի `վարկի պայմանագիրը չպահպանելը հանգեցնում է դրա անվավերության, այդպիսի պայման 4 Տե՛ս БАРИНОВ Н. А., БЕВЗЮК Е. А., БЕЛЯЕВ М. А., БИРЮКОВА Т. А., БАРЫШЕВ С. Ա., Ռուսաստանի Դաշնության օրենսգիրք։ Часть երկրորդ рая (потетейный) Նամակները անօգուտ են։ Այստեղ, մեր կարծիքով, օրենսգիրքն ունի զգալի թերություն, քանի որ վարկային պայմանագրի գրավոր ձևի չպահպանումը չպետք է հանգեցնի դրա անկապության։ Քաղաքացիական օրենսգրքի 878-րդ հոդվածը չի բխում իրական պայմանագրի բնույթից կամ իմաստից։ Հայաստանի Հանրապետությունում վարկային պայմանագիրը իրական պայմանագիր է, այն համարվում է կնքված գույքի փոխանցման պահից։ Սա ուղղակիորեն ամրագրված է Քաղաքացիական օրենսգրքի 877-րդ հոդվածում։ Ի վերջո, իրական պայմանագրի և համաձայնեցված պայմանագրի տարբերությունը դրանց կնքման պահին է։ Համաձայնեցված համաձայնագրերը համարվում են կնքված համաձայնության գալու պահից։ Ակնհայտ է, որ համաձայնությունը ձեռք է բերվում պայմանագրի միջոցով, և հենց այդպիսի պայմանագրի միջոցով են իրավունքներ և պարտականություններ առաջանում նրանց միջև։ Իրական պայմանագրերը համարվում են կնքված գույքի փոխանցման պահից, այսինքն `այդ պահից կողմերի համար առաջանում են իրավունքներ և պարտականություններ։ Իր բնույթից ելնելով ՝ իրական պայմանագիրը պետք է ունենա ավելի քիչ անձնական սահմանափակումներ։ Վարկի պայմանագրի դեպքում այն ​​պետք է համարվի կնքված ՝ անկախ նրանից ՝ կազմվել է գրավոր պայմանագիր, թե ոչ։ Իսկ Հայաստանում վարկի պայմանագրի գործողությունը որպես իրական պայմանագիր կախված է պայմանագրի առկայությունից։ Քաղաքացիական օրենսգրքի 878-րդ հոդվածը հակասում է վարկի բուն էությանը։ Քաղաքացիական օրենսգրքի 877-րդ հոդվածի համաձայն `վարկառուն գույք կամ դրամ է փոխանցում փոխատուի գույքին, և վարկառուն պարտավոր է վերադարձնել նույն գումարը, նույն տեսակը, նույն որակի գույքը կամ նույնքան գումար։ Այսինքն ՝ գույքը կամ գումարը հանձնելուց հետո վարկառուն իրական հնարավորություն ունի դրանք իրականում տիրելու, կառավարելու, օգտագործելու և ծառայելու իր նպատակների համար։ Տրամաբանական է, որ վարկի պայմանագիրը կնքվում է վարկառուի առաջարկով `իր նպատակները կատարելու համար, եթե գործարքն իրականում կատարվի, վարկառուն հասել է իր նպատակին, պայմանագիրը անվավեր է, քանի որ Քաղաքացիական օրենսգրքի 304-րդ հոդվածի համաձայն Կոդ `գործարքի անվավերության դեպքում Կողմերից յուրաքանչյուրը պարտավոր է մյուս կողմին վերադարձնել գործարքի ամբողջ հասույթը, իսկ 877-րդ հոդվածը պարտավորեցնում է վարկառուին վերադարձնել նույն քանակությամբ նույն որակի գույք։ Վարկի պայմանագրի առարկա կարող է լինել դրամական գումարը կամ տեսակը որոշվող գույքը, այնպես որ «նույն գումարի վերադարձը» կամ «նույն գումարը կամ գույքը վերադարձնելը փոխառուից ստացված գույքին վերադարձնելու» տերմինների միջև առկա տարբերությունը։ չարժե նշել։ Երկու դեպքում էլ վարկառուն կամ անվավեր գործարքի կողմը պարտավոր է վերադարձնել ստացված գույքը կամ գումարը, այսինքն `վարկային պայմանագիրը, որը ամրագրվում է անկախ գրությամբ, իրականում կատարվում է, և, ինչպես նշեցինք, իմաստ չունի դիտարկել գործարքն անվավեր է, հատկապես, երբ կողմերը ընդունում են, որ գործարքը վարկ է։ Վարկային պայմանագրի գրավոր ձևը ոչ այլ ինչ է, քան ապացույց է, որ պայմանագրի պայմանները կնքվել են։ «Վարկային պայմանագրի գրավոր ձևը անհրաժեշտ է ապացուցելու համար, այլ ոչ թե վարկային պայմանագրի գործողության իրավունքի, որը կարող է կնքվել շատ ավելի շուտ, քան նրան գրավոր ձև տալը, իսկ վարկային պայմանագիրն ինքնին կնքվում է գումար կամ այլ գույք փոխանցելու միջոցով։ վարկատուին վարկառուին »։ , Ֆ. Շերշենչ Նշված հարցի վերաբերյալ իր հեղինակավոր կարծիքը հայտնեց Դ. I. Մեյեր «Իհարկե, իրավական կյանքում շատ վարկեր կան, որոնք հաստատվում են ոչ թե գրավոր պայմանագրերով, այլ անդորրագրերով կամ այլ փաստաթղթերով։ Բայց ստացականները կամ այլ փաստաթղթերը միայն պայմանագրի կնքման վկայությունն են, այլ ոչ թե պայմանագրի գրավոր ձևը։ Նույնիսկ շատ դեպքերում վարկը տրվում է բանավոր, առանց որևէ գրության։ Մի կողմը որպես վարկ վերցնում է փող կամ գույք, որը որոշվել է մյուս կողմի կողմից, և պայմանագրի հետք չի մնում։ Այնուամենայնիվ, եթե պայմանագրի կնքումը ապացուցվում է վարկառուի անձնական վկայությամբ, ապա նա պետք է պարտավոր լինի բավարարել վարկատուի պահանջները։ Դատարանն իրավունք չունի հայցը անհիմն ճանաչել միայն այն պատճառով, որ հայցվորի պահանջները չեն հաստատվում գրավոր պայմանագրով։ Այս ամենը հանգեցնում է այն եզրակացության, որ վարկային պայմանագրի գրավոր ձևը վարկային պայմանագրի պարտադիր մաս չէ, բայց վարկային պայմանագիրը գոյություն ունի որպես անկախ սուբյեկտ, բայց սահմանվում է գրավոր ձևով 6 »։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ գործող կանոնակարգերով վարկային պայմանագրի գրավոր ձևը չպահպանելու դեպքում վարկատուն կարող է հետ պահանջել իր ունեցվածքը կամ գումարը միայն անարդար հարստացումով։ 5 Տե՛ս Shershenevich GF, Course of Russian Քաղաքացիական իրավունքներ, էջ. 485 թ. 6 Տե՛ս Meyer DI, Russian Civil Law, v. 604։ ուրիշի հաշվին ձեռք բերված կամ խնայված գույքը վերադարձնելու հիմքով։ ՀՀ քաղաք. Համաձայն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1093 հոդվածի։ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 61-րդ գլխի կանոնները (անարդար հարստացումից բխող պարտավորություններ) ենթակա են անվավեր գործարքով կատարվածի վերադարձման պահանջներին։ Եվ ըստ նույն գլխի, անհիմն գույք ստացողը մյուսի հաշվին պետք է տուժողին վերադարձնի կամ փոխհատուցի ամբողջ եկամուտը, որը նա ստացել է կամ կարող էր ստանալ այն օրվանից, երբ նա գիտեր կամ պետք է իմանար անհիմն հարստացման մասին 1097-րդ հոդվածը, մաս 1), իսկ դրամական գումարի առկայության դեպքում ՝ դրա վրա ենթակա է լրացում ՝ ուրիշի փողերն օգտագործելու համար։ օր 411-րդ հոդվածով սահմանված շահերը `սկսած այն օրվանից, երբ նա գիտեր կամ պետք է իմանար հարստացման անհիմն լինելու մասին (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 1097, 2-րդ մաս)։ Ստեղծվում է մի իրավիճակ, երբ բանավոր ստորագրված, անտոկոս վարկի դեպքում վարկատուն կարող է վարկառուից եկամուտ և տոկոս պահանջել անարդար հարստացման հիմքով, ինչը վարկառուի իրավունքների խախտում է, գույքի կոպիտ խախտում։ իր սահմանադրությամբ պաշտպանված իրավունք։ Թիվ 3-33 / ՎԴ 7 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշում է. «411-րդ հոդվածով նախատեսված տոկոսները վճարելու պարտավորությունը ոչ թե գործարքի անվավերության հետևանք է, այլ գործարքի չկատարման, այսինքն` պայմանագրով վճարված գումարի չվերադարձման արդյունքում առաջացող պարտավորություն։ Ուստի բանկի տոկոսները պետք է հաշվարկվեն գումարը վերադարձնելու պարտավորության պահից։ » ՀՀ քաղաք. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 878-րդ հոդվածը սահմանում է, որ վարկային պայմանագիրը չպահպանելու դեպքում այն ​​անվավեր է, և նույն օրենսգրքի 304-րդ հոդվածի համաձայն `անվավեր պայմանագրերն անվավեր են` անկախ դատարանի կողմից ճանաչվելուց։ դա որպես այդպիսին, այսինքն `ստորագրման պահից։ Ուստի 411 հոդվածի տոկոսները հաշվարկվում են վարկառուի կողմից գումարի տրամադրման օրվանից, քանի որ այն ի սկզբանե համարվում է անվավեր։ Վարկի պայմանագրի գրավոր ձևը չպահպանելը չի ​​հանգեցնում դրա անկապության, որպեսզի կողմը կարողանա ապացուցել, որ վարկային պայմանագիրը և (կամ) կատարվել է։ Հաշվի առնելով այս ամենը, չցանկանալով նվաստացնել գրավոր կապալառուին, կցանկանայինք նշել, որ վարկային պայմանագրի լավագույն ապացույցը կարող է լինել միայն գրավոր պայմանագիրը կամ 7 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի վճիռների ժողովածու, 2007, էջ։ //www.court.am/files/news/582_am.pdf այլ փաստաթուղթ։ Բարդություններից խուսափելու համար անհրաժեշտ է, որ վարկային պայմանագիրը ստորագրվի գրավոր, բայց եթե այն գրավոր չի կնքվում, վարկառուի համար իր կողմից տրված գումարը վերադարձնելու համար այլ դժվարություններ ստեղծելու իմաստ չունի։ Ի վերջո, որպես բացասական հետևանք, ապացուցելը, որ վարկային պայմանագիրը ստորագրվել է, արդեն նրա վրա է։ Մենք առաջարկում ենք, որ ՀՀ քաղ. 3-րդ կետը պետք է հանվի Քրեական դատավարության օրենսգրքի 878-րդ հոդվածից, այն պետք է ունենա հետևյալ տեսքը. «1. Վարկի պայմանագիրը ստորագրվում է գրավոր։ 2. Վարկի պայմանագրի պայմանների ստացման և դրա պայմանների ստացման դեպքում կարող է ներկայացվել վարկառուի կամ վարկատուին հավաստող այլ փաստաթղթի կողմից անշարժ գույք `որոշակի գումար կամ որոշակի գույք փոխառուին տալուն։ Այս դեպքում գրավոր ձևը կդիտարկվի որպես վարկային պայմանագրի մի մաս։ Չպահպանելու դեպքում կգործի Քաղաքացիական օրենսգրքի 298 1 1-ին հոդվածի դրույթը. Վարկի պայմանագրի գրավոր ձևը պահելու խնդրի հետ անմիջականորեն կապված է վարկառուի `վարկի գումարի տոկոսագումար ստանալու կամ պայմանագրում ամրագրվող պայմանագրի տոկոսագումարների իրավունքը։ ՀՀ քաղաք. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 89-րդ հոդվածը վերաբերում է վարկային պայմանագրի տոկոսագումարներին։ Ըստ այդ հոդվածի, փոխատուն իրավունք ունի վարկառուի կողմից տոկոսներ ստանալու վարկառուի կողմից, եթե պայմանագրով այլ բան նախատեսված չէ։ Այլ կերպ ասած, վարկային պայմանագրից տոկոս ստանալը վարկատուի իրավունքն է, հետեւաբար, վարկատուն կարող է չօգտագործել այդ իրավունքը։ Այստեղ մենք գործ ունենք փոխառության պայմանագրի փոխհատուցման և անհատույց բնույթի հետ։ ՀՀ քաղաք. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 879-րդ հոդվածի 1-ին մասը իրավաբանորեն սահմանում է վարկատուի այդ իրավունքի իրացման, իրավունքի իրականացման կարգը `նշելով, որ տոկոսագումարի չափը և հաշվարկման կարգը պետք է հստակ սահմանված լինեն պայմանագրում։ Վերոնշյալ 8-ից Կարծում ենք ՀՀ քաղ. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 879-րդ հոդվածի առաջին նախադասությունը կարող է սխալ մեկնաբանվել և կարող է սխալ մեկնաբանությունների տեղիք տալ։ Առաջին հայացքից կարելի է հասկանալ, որ վարկային բոլոր պայմանագրերի համաձայն `վարկառուն իրավունք ունի տոկոսներ ստանալու, անկախ այդպիսի պայմանի հաստատումից։ Այնուամենայնիվ, օրենսդիրն այս նախադասությունը ամրագրել է որպես ընդհանուր նորմ։ Կարծում ենք, որ տրված նախադասությունը պետք է ձևակերպվի հետևյալ ձևով. «Վարկատուն իրավունք ունի վարկի գումարի տոկոսները ստանալու վարկառուից, եթե դա նախատեսված է վարկային պայմանագրով»։ Դրանից բխում է, որ անձը իրավունք չունի տոկոսներ ստանալու `առանց նշված կարգը պահպանելու։ Ավելին ՝ ՀՀ քաղաք։ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 448-րդ հոդվածի համաձայն `պայմանագիրը համարվում է կնքված, եթե կողմերի էական պայմանների վերաբերյալ համաձայնություն է ձեռք բերվել օրենքով սահմանված կարգով։ Նույն հոդվածի համաձայն `էական են համարվում տվյալ տեսակի պայմանագրի էական պայմանները։ ՀՀ քաղաք. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 879-րդ հոդվածից բխում է, որ տոկոսագումարների չափը հաշվարկման կարգը համարվում է մարվող վարկային պայմանագրի հիմնական պայման, եթե կողմերը պետք է դրա շուրջ համաձայնության գան, հակառակ դեպքում `համաձայնագիրը։ եզրակացրեց. ՀՀ քաղաք. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 879-րդ հոդվածի 3-րդ մասը նախատեսում է երկու դեպք, երբ վարկային պայմանագիրը ենթադրվում է անտոկոս, եթե դրանում այլ բան նախատեսված չէ այլ կերպ։ Քաղաքացիների միջեւ վարկային պայմանագիրը կնքվում է նվազագույն աշխատավարձի հիսունապատիկը գերազանցող գումարով, այն կապված չէ կողմերից որևէ մեկի բիզնեսի գործունեության հետ։ Վարկի պայմանագրով ոչ թե գույքը, այլ տեսակի բնութագրերով որոշված ​​այլ գույք է փոխանցվել։ Ի տարբերություն 2-րդ կետի, 1-ին կետում ամեն ինչ այնքան էլ պարզ չէ։ 1-ին կետի համաձայն `պայմանագիրը անտոկոս համարելու համար այն պետք է կնքվի քաղաքացիների, ֆիզիկական անձանց միջև, այսինքն` իրավաբանական անձանց կամ նրանց «քաղաքացիների» միջեւ կնքված պայմանագրերը ենթադրվում են տոկոսային հարաբերակցությամբ, եթե այլ բան նախատեսված չէ պայմանագիր Ենթադրվում է, որ քաղաքացիների շրջանում կնքված ոչ բոլոր պայմանագրերն են, որ անտոկոս են։ Քաղաքացիներին վերաբերող պայմանից բացի, 1-ին կետում սահմանվել են միաժամանակ գործող երկու պայմաններ, որոնց դեպքում պայմանագիրը կհամարվի անտոկոս։ Դրանք են ՝ պայմանագիրը կնքվել է 50 000 դրամը չգերազանցող գումարով, այն կապված չէ կողմերից որևէ մեկի բիզնեսի գործունեության հետ։ Այս պայմաններից որևէ մեկի բացակայության դեպքում պայմանագիրը ենթադրվում է որպես տոկոս։ Այսինքն ՝ այս պայմանների բացակայության դեպքում, եթե հետաքրքրության հարցը պայմանագրում չի արծարծվել, ապա պայմանագիրը կհամարվի չստորագրված, քանի որ էական պայմանի վերաբերյալ համաձայնություն ձեռք չի բերվել։ Մեր կարծիքով, օրենսգիրքն այստեղ թերություն ունի։ Քաղաքացիական օրենսգրքի 879-րդ հոդվածը հակասում է 878-րդ հոդվածի 2-րդ մասին։ «Պայմանագրի» տոկոսադրույքի և հաշվարկման կարգի միջև կապն առավել արտահայտիչ էր այն դեպքում, երբ այս առաջարկով, ըստ մեր առաջարկի, վարկային պայմանագիրը ստորագրվեց բանավոր, այսինքն `ՀՀ քաղաք։ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 879-րդ հոդվածի համաձայն `տոկոսներ չեն ենթադրվում։ Հասկանալի է, որ այս դեպքերում տոկոսագումարի պայմանը գրավոր չի ամրագրվի, եթե պայմանագիրը համարվի չստորագրված։ Նույն իրավիճակն է առաջանում նաև վարկի հավաստագրված վարկային պայմանագրի դեպքում։ Ինչպես գիտենք, անդորրագիրը հաստատում է, որ վարկառուն որպես գույք կամ գումար է ստացել որպես վարկ, այն չի նշում տոկոսները։ Ստացականը պարտապանի փաստաթուղթ է, որը թողարկվում է պարտապանի կողմից `որպես պարտավորության հաստատում, որով պարտապանն ընդունում է պարտքը պարտատիրոջ առջև։ Ստացում տալը պարտական ​​անձի կողմից պարտքի ճանաչումը հաստատող գործողություն է, որի առկայության դեպքում ոչ թե այն փաստն է, ում ներկայությամբ կամ որտեղ է կատարվել գործողությունը, այլ այն է, որ պարտապանն իր պարտքն ընդունել է (ճանաչել)։ , պարտատիրոջը 9. Այլ կերպ ասած, գոյություն ունեցող իրավական կարգավորումը նվազեցնում է անդորրագրի կամ այլ փաստաթղթերի դերը, որոնք կհաստատեն գույքի կամ գումարի փոխանցումը վարկառուին։ Քանի որ դրանք կարող են կնքվել միայն քաղաքացիների շրջանում. Վարկային պայմանագրեր, որոնք չեն առնչվում կողմերից որևէ մեկի բիզնեսի գործունեության հետ, որը չի գերազանցում 50,000 ՀՀ դրամը, երբ տեսականիով որոշված ​​գույքը փոխանցվել է Մենք ընդունում ենք, որ անվճար վարկային պայմանագրերը պետք է կնքվեն գույքի կամ գումարի փոխառուին փոխանցումը հաստատող փաստաթղթերով `բանավոր խոսքերով, ստացականից, բայց այդպիսի պայմանագրերի շրջանակը չպետք է նեղացվի` պայմանագրի առարկայի առարկայից, պայմանագիրը չպետք է համարվի անապահով։ պայմանի բացակայության պայմաններում։ Նման իրավական կարգավորումը չի բխում պայմանագրերի ազատության սկզբունքից։ Այս սկզբունքի էությունն այն է, որ կողմերը կարող են ինքնուրույն որոշել պայմանագրի պայմանները, ինչպես նաև պայմանագիր կնքել, թե ոչ։ Այս դեպքում վարկառուի `վարկային պայմանագրի տոկոսներ ստանալու իրավունքը պետք է զուգորդվի կողմերի` վարկային պայմանագիր կնքելու իրավունքի հետ։ ակնհայտ է դառնում, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 879-րդ հոդվածը հակասում է պայմանագրի ազատության էությանը։ Այսպիսով, ՀՀ քաղ. Համաձայն Քրեական դատավարության օրենսգրքի 879-րդ հոդվածի `օրենսդիրն ընդունում է վարկի պայմանագրի փոխհատուցվող ենթադրությունը, ելնելով պայմանագրերի առարկայից, կողմերի սուբյեկտներից։ 9 Տե՛ս Թորոսյան Գ.Գ., ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի գործնական մեկնաբանություններ, 2013, էջ։ 845 թ. պարտավորվում է անդրադառնալ պայմանագրի վերաբերյալ հետաքրքրության խնդրին և գրառում կատարել պայմանագրում։ Եվ քանի որ չարտացոլումը հանգեցնում է պայմանագրի չկնքմանը, դա հակասում է անձի `վարկային պայմանագիր կնքելու իրավունքին` դրանով իսկ հակասելով պայմանագրի ազատության էությանը։ Մենք ընդունում ենք, որ պայմանագրային ազատության սկզբունքը բացարձակ չէ. այն պետք է համապատասխանի օրենքին, բայց միևնույն ժամանակ մենք պնդում ենք, որ դա պետք է բխի կողմերի շահերից։ Վարկի պայմանագիրը ունի դավաճանական բնույթ, շատ դեպքերում կողմերը չեն անդրադառնում փոխհատուցման խնդրին, նրանց միջեւ կնքվում է վարկային պայմանագիր։ Եթե ​​այդ կապալառուն մտնի ՀՀ քաղաք։ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 879-րդ հոդվածի 3-րդ մասում նշված դեպքերում այդ պայմանագիրը համարվում է չկայացած։ անհիմն հարստացման ինստիտուտը պետք է անհարկի կիրառվի այդ հարաբերությունների վրա։ Վարկի պայմանագրի մարման վերաբերյալ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը 809-րդ հոդվածի տեսքով նման է Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիական օրենսգրքին, բայց այստեղ այդ խնդիրը լուծված է։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 879-րդ հոդվածի 3-րդ մասի դրույթը հավասարապես ամրագրված է վերոհիշյալ հոդվածի 3-րդ մասում։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքի 809-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, եթե տոկոսադրույքի հաշվարկման կարգը կամ չափը սահմանված չէ վարկային պայմանագրում, ապա այն հաշվարկվում է վարկառուի բնակության կամ գտնվելու վայրի բանկային տոկոսադրույքով։ Այսինքն ՝ նույնիսկ փոխհատուցվող պայմանագրի դեպքում, եթե դրանք չեն նախատեսում տոկոսագումարի չափը կամ հաշվարկման կարգը, պայմանագիրը շարունակում է գործել, քանի որ օրենսգիրքը սահմանել է մեկուսացման հաշվարկման կարգ։ Ինչպես պարզվեց, Հայաստանում այս հարցը լուծված չէ, մենք այս հարցի լուծումը տեսնում ենք հետեւյալ կերպ. Վարկի պայմանագիրը օրենսգրքում պետք է դիտվի որպես անհատույց պայմանագիր, եթե պայմանագրով կողմերը այլ բան չեն նախատեսում։ Այս դեպքում անդորրագրերը, փոխառու գույքի կամ գումարի փոխանցումը հավաստող այլ փաստաթղթեր, բանավոր կնքված պայմանագրերը ուժի մեջ կլինեն բոլոր դեպքերում, քանի դեռ կողմերը չեն նախատեսել վերադարձելի վարկի պայմանագիր, իսկ տրամադրման դեպքում պետք է գրավոր գրանցեն դրանց գումարի չափը։ տոկոսները և հաշվարկման կարգը։ Այս եղանակով օրինական կլիներ արդարացնել տոկոսների չափը, պարտավորեցնել այն անձին, ով ցանկանում է մարել վարկի պայմանագիր, կնքել պայմանագրում հաշվարկման կարգը։ Այսպիսով, մենք առաջարկում ենք, որ ՀՀ քաղ. Քրեական դատավարության օրենսգրքի 879-րդ հոդվածը ունի հետևյալ ձևը. «1. Վարկատուն իրավունք ունի վարկի գումարի տոկոսները ստանալու վարկառուից, եթե դա նախատեսված է վարկի պայմանագրով։ Տոկոսագումարի չափի հաշվարկման կարգը պետք է հստակ սահմանվի մարվող վարկային պայմանագրում։ Վարկի պայմանագրի կնքման պահին տոկոսադրույքը չի կարող գերազանցել ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից սահմանված բանկային տոկոսադրույքի կրկնապատիկը։ 2. Տոկոսագումարը վճարվում է ամեն ամիս, եթե վարկի պայմանագրով այլ բան նախատեսված չէ։ 3. Վարկի պայմանագիրը ենթադրվում է անտոկոս, եթե դրանում այլ բան նախատեսված չէ։ » Սեյրան Սահակյան ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՓՈԽԱՆԱԿՄԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻ ԵՎ ՓՈԽՀԱՏՈՒՈՒՄՆԵՐԻ ԳՐՎԱ ՁԵՎ Բանալի բառեր. , ։

example1736

example1736

Չորրորդային ամոնիումային աղերը սովորաբար ստացվում են բևեռային լուծիչներում երրորդային ամինների հետ ալկիլհալոգենիդների փոխազդեցությունից։ Չորրորդային ամոնիումային աղերի սինթեզը իրականացվել է ջրաէմուլսիոն միջավայրում, ինտենսիվ խառնմամբ՝ ռեակցիոն միջավայր 10 % ստացվող աղից ավելացնելով։ Ստացված աղերը նստեցվել են Նոյեմբերյանի հանքից բերված ցեոլիտի վրա։ Պարզվել է, որ դոդեցիլտիմեթիլամոնիում բրոմիդը գրեթե քանակապես նստել է ցեոլիտի վրա։

Չորրորդ ամոնիումի աղերի սինթեզ և իրավիճակ և դրանց կարգավորում անօրգանական փոխադրողների վրա Արձագանքը հայտնաբերվել է N. By Menshutkin- ում 1890 թվականին [1, 3]։ Արձագանքի արագությունը կախված է ազոտից և ալկիլից։ (ալկենիլ, ալկինիլ) հալոգենում հալոգեն ածխաջրածինների փոխարինիչների բնույթից։ Ռեակցիայի արագությունը նվազում է փոխարինող նյութերի ծավալը մեծացնելով. CH3> C2H5> բարձր մոլեկուլային քաշով հագեցած ածխաջրածիններ> iso-C3H7 ոնի ամոնիումի աղ հետևյալ հերթականությամբ. I> Br> Cl. Արձագանքի արագությունը մեծանում է, երբ ալկիլային փոխարինողը փոխարինվում է ալկենիլային և ալկինիլային խմբերով։ Երրորդային բուտիլհալոիդները դժվար է առաջացնել չորրորդական ամոնիում։ Անուշաբույր ջրածնի հալոգենները, ինչպիսիք են դինիտրոքլորոբենզոլը, 2,4- (NO2) 2C6H3Hal, ընդունակ են այդպիսի կապակցման արոմատիկ հալոգեններից։ Մենշուտկինի արձագանքը ալկիլհալոիդների հետ իրականացվում է SN2 նուկլեոֆիլային նստվածքի դասական մեխանիզմով։ Բեռների լուծիչները մեծացնում են գործընթացի արագությունը։ Նման լուծիչները մինուսներով շատ առավելություններ ունեն. Հրդեհի վտանգ կամ թունավորություն։ Այս ռեակցիան իրականացվել է ջրի էմուլսիայի միջավայրում `ինտենսիվ խառնուրդով` բացառելով մեծ քանակությամբ լուծիչների օգտագործումը։ Նախկինում մենք գտել ենք [2], որ չորրորդական ամոնիումի աղերի սինթեզը արագանում է ՝ արձագանքող միջավայրի 10% ջրային էմուլսիայի միջավայրին ավելացնելով։ -Րային էմուլսիայի միջավայրի ստեղծումն ավելի հեշտ է դարձնում նուկլեոֆիլային փոխարինման ռեակցիայի գործընթացը։ Ռեակցիոն միջավայրում ներմուծված ամոնիումի աղը դառնում է պատասխանատու լավ լուծարված երրորդային ամինի օրգանական մաս տեղափոխման համար, որտեղ գերակշռում է առկա ալկիլհալիդը։ Սա մեծացնում է ալկիլ հալոգանի փոխարինման ռեակցիայի արագությունը։ Ռեակցիայի արդյունքում ստացված չորրորդական ամոնիումի աղը շարունակում է խաղալ էմուլգատոր։ Ընդհանուր առմամբ, գործընթացն իրականացվում է միջֆազային կատալիզին համապատասխանող մեխանիզմի միջոցով, որտեղ ավելացված չոր ամոնիումի աղը NR1R2R3 + R4XNR1R2R3R4X գործում է որպես միջֆազային կատալիզատոր։ Այս հոդվածը ուսումնասիրում է ամոնիումի աղերի սինթեզը `հիմնվելով dimethylbenzyl-, dimethyldodecyl- և trimethylaminium- ի վրա։ Այս ամինների ալկիլացումը կատարվել է երկար ածխաջրածնային շղթայով, դոդեցիլ բրոմիդով, մեթիլքլորիդով և բրոմով պարունակվող ալկիլհալոգանիդով, որի արդյունքում առաջացել են հետևյալ NSAID– ներ. 1. Բենզիլտրիմեթիլամոնիումի բրոմիդ, 2. բրոմիդ Սինթեզված չորրորդական ամոնիումի agherCHAA է karutsvatskayinbanadzeveElk,% / MRT հեկտոլիտր, ˚С LutseliutyuneJur, beverayinorganakanlutsichnerJur, beverayinorganakanlutsichnerJur, beverayinorganakanlutsichnerJur, beverayinorganakanlutsichnerAghyusak 1.Artakinteske, kayunutyuneSpitakbyureghner, hygroscopic yenSpitakbyureghner, hygroscopic yenSpitakbyureghner, hygroscopic փոշի yenSpitakbyureghayin սովորաբար kayunBnakan tseolitnere, որը գտնվում է klinoptilolite, [4] պայմանավորված իրենց յուրահատուկ հատկությունների ՝ կլանման, կատալիզացիայի և այլնի նկատմամբ, լայն կիրառություն են գտել. դրանք համարվում են հիմնականում էժան հումք ՝ համեմատած սորբենտների մյուս շարքերի հետ։ Չորրորդային ամոնիումի աղերով ակտիվացված չորրորդականներն օգտագործվում են ինչպես ալկիլացման ռեակցիաների ժամանակ, այնպես էլ բնապահպանական նպատակներով ջրային լուծույթներից նավթային յուղեր կլանելու համար։ Փորձարարական մաս։ Չորրորդական ամոնիումի աղերի սինթեզն իրականացվել է ինտերֆազային կատալիզի երկֆազ համակարգում, որտեղ որպես ԿԱ emԱԳՈՐՈ used օգտագործվել է համապատասխան ԿԱԱ-ն, ինչպես նշված է վերևում։ Ռեակցիան իրականացվել է եռակողմ շշով, որը հագեցած է խառնիչով, սառնարանով և կաթիլային ձագարով։ Նախ, շշի մեջ ավելացվում է երրորդային ամին (0,1 մոլ) և 10% (0,01 մոլ) նախատեսված աղ։ Դրանից հետո ալկիլհալոդը ավելացվում է սենյակային ջերմաստիճանում։ Ռեակցիայի խառնուրդը տաքացվում է մինչև 60 ° C մինչև գործընթացի հնարավոր ավարտը, որը սովորաբար տևում է 10-20 ժամ։ Ռեակցիայի արդյունքը 75% է (ավելին (Աղյուսակ 1)։ Փորձնականորեն հաստատվել է, որ մեխանիկական խառնիչի հեղափոխությունների օպտիմալ քանակը 700-800 պտ / վ է։ Փոխազդեցող ալկիլհալիդի քանակը որոշվում է քլորի (բրոմի) անիոնի տիտրմամբ ՝ ամեն ժամ մեկ արձագանքման միջավայրից վերցված նմուշում։ Me3NCH2C6H5BrMe3NCH2C6H5ClBrMe3NC12H25BrMe2N (C12H25) 2 չորրորդական ամոնիումի աղերի նստեցում ցեոլիտի վրա։ 100 գ նախնական մշակված ցեոլիտը (կլինոպտիլոլիտ Նոյեմբերյանի շրջանից) լցվում է վերոնշյալ ջրհորի մեջ, և խառնուրդի պայմաններում դրան ավելացնում է 31 գ (0,1 մոլ) դոդեցիլտրիմեթիլամոնիումի բրոմիդ ՝ լուծված 50 մլ մեթանոլի մեջ։ Ռեակտիվի խառնուրդը խառնվել է սենյակային ջերմաստիճանում 6 ժամ, այնուհետև մնացել 48 ժամ։ Արձագանքի խառնուրդը հետագայում թորվեց ջրի պոմպով։ Արձագանքի խառնուրդից ստացված մեթանոլը հավաքվել է Dewar- ի սառեցնող կծիկի մեջ։ Եռակի շիշով քաշով հայտնաբերվել է 132 գ պինդ մնացորդ։ Վերջինիս տեղադրեցին MgSO4 պարունակող չորացման սարքում և թողեցին մեկ շաբաթ։ Շիշը կրկին կշռվեց։ Կոլբայում հայտնաբերվել է 131,2 գ նյութ։ CHA- ով ստացված ցեոլիտի խառնուրդը 2 ժամ տաքացվում է 200 ° C ջերմաստիճանում, որից հետո ներծծված աղի քանակը որոշվում է բրոմի անիոնի տիտրմամբ, ինչպես նաև սպեկտրոսկոպիայի մեթոդով։ Եզրակացություն Օգտագործվել է Նոյեմբերյանի շրջանի կլինոպտիլոլիտ։ Պարզվել է, որ դոդեցիլտրիմեթիլամոնիումի բրոմիդը լավ ներծծվում է ցեոլիտի մակերեսին։ Թորման աշխատանքների հավաքածուում չկա նյութի կուտակում, որը կրկին խոսում է ցեոլիտի վրա նստած CHA- ի ՝ լավ ցեոլիտի հետ կապված լինելու մասին։ Գրականություն Արտաշես Արիստակեսյան, Արամայիս Երիցյան, Գագիկ Թորոսյան ՉՈՐՐՈՐԴ ԱՄՈՆԻՈՒՄԱՅԻՆ ԱՍՏԻ ԵՎ ՆՐԱՆ SET ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵ ։

example456

example456

Հոդվածում քննարկվում է «դասավանդողի հեղինակության»՝ որպես ուսումնական գործընթացի արդյունավետության բարձրացման միջոցի դերը։ Դասավանդողի հեղինակությունը մեծ ներգործություն ունի ուսումնական նյութը ներկայացնելիս, հեշտացնում է սովորողների կողմից ուսումնական նյութի ընկալումը, նպաստում է լսարանի արդյունավետ կառավարմանը, շտկում է միջանձնային հարաբերությունները, ուսումնական գործընթացում կարեւորում է դասավանդողի դերը եւ միջոց է հանդիսանում լուծելու մանկավարժական բարդ խնդիրները։

Հասարակական կյանքի սոցիալական կարգավորման գործընթացում մեծ դեր ունի կառավարում իրականացնող սուբյեկտների հեղինակությունը։ Հեղինակությունն ընդհանուր իմաստով նշանակում է անձի կամ կազմակերպության համընդհանուր ներգործությունը հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտների վրա՝ հիմնված գիտելիքների, բարոյական արժեքների, փորձի վրա, իսկ նեղ իմաստով՝ իշխանության իրականացման ձեւերից մեկն է [1, ст. 17]։ Ուսումնական գործընթացի կառավարման արդյունավետությունը պայմանավորող գործոնների շարքում իր ուրույն տեղն ունի մանկավարժական հեղինակությունը, որի միջոցով հեղինակության սուբյեկտը կարողանում է ներգործել եւ՛ անձանց վարքագծի, եւ՛ ուսումնառության ընթացքի վրա։ Մանկավարժական հեղինակությունը սոցիալական կարգավիճակի հետ չկապված, մանկավարժի ունակությունն է հարկադրանքի եւ 464ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ փոխհատուցման միջոցով ներգործելու սովորողների մտքերի, զգացմունքների եւ վարքագծի վրա [2]։ Դասավանդողը դասավանդման գործընթացում հանդես է գալիս որպես ինֆորմացիա փոխանցող եւ դասավանդման գործընթացի հաջողությունը պայմանավորված է ոչ միայն փոխանցվող ինֆորմացիայի պարզությամբ եւ արժեքավորությամբ, այլ նաեւ ինֆորմացիան փոխանցող անձով։ Դասավանդման միջավայրում դասավանդողի նշանակության բարձրացմանը նպաստում են դասավանդողի անձնային եւ պրոֆեսիոնալ գործոնները, որոնց միջոցով էլ նա հիմնականում իրականացնում է իր ներգործությունը դասավանդման գործընթացի վրա։ Այս գործընթացում տեղի է ունենում երկու կողմերի արժեհամակարգերի հանդիպում. սովորողը դասավանդողին անցկացնում է իր արժեքային կողմնորոշումների պրիզմայի միջով եւ իր համար ձեւավորում հեղինակավոր դասախոսին։ Հեղինակավոր դասավանդողից սովորողն ակնկալում է իր համար նշանակալի վարքագիծ, այդ թվում եւ խոսքի եւ գործի համապատասխանություն։ Միջանձնային հարաբերություններում հեղինակության ներգործության արդյունավետությունը բարձրանում է, եթե հեղինակություն վայելող դասավանդողն ընդունում է սովորողների համար նշանակալի, նպաստավոր եւ հիմնավորված որոշումներ։ Դասավանդողի հեղինակության ձեւավորման համար հիմք են հանդիսանում համակրանքը, հարգանքը եւ վստահությունը։ Համակրանքը (որն առաջացել է հունարեն sympatheia բառից, որը նշանակում է հակում, ձգտում, դրական տրամադրվածություն) կայուն, դրական վերաբերմունքն է ինչ-որ մեկի հանդեպ՝ արտահայտված սիրալիրությամբ, բարի կամեցողությամբ, հիացմունքով, շփվելու, ուշադրություն եւ օգնություն ցուցաբերելու հակվածությամբ։ [3, ст. 297] Հարգանքը անհատի գործունեության կամ շրջապատողների կողմից նրա անձնային որակների վերաբերյալ առանց ձեւականության բարձր գնահատականն է, որը կախված չէ կարգավիճակից կամ վարկից։ [4] Վստահությունը, որպես հոգեբանական հարաբերություն, իր մեջ ներառում է. 465ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ 1. հետաքրքրությունը եւ հարգանքը օբյեկտի կամ գործընկերոջ նկատմամբ 2. այն պահանջմունքների վերաբերյալ պատկերացումը, որոնք կարող են բավարարվել վերջինիս հետ փոխներգործության ընթացքում 3. պահանջմունքների կանխավայելման զգացողությունը եւ գործընկերոջ դրական զգացմունքային գնահատականը 4. թուլությունը եւ բարի կամք դրսեւորելու առանց պայմանների պատրաստակամությունը 5. կատարելու որոշակի գործողություններ, որոնք կնպաստեն հաջող փոխներգործությանը [5, ст. 45]։ Սովորողների մոտ կանխավ ձեւավորված վստահությունը նպաստում է, որպեսզի էլ ավելի ամրապնդվեն նրանցում արդեն իսկ առկա հարգանքն ու համակրանքը։ Այս զգացողությունները նպաստում են փոխանցվող նյութի հեշտ հասանելիությանը եւ ներգործության ընթացքում համոզման ուժի ավելացմանը։ Համակրանքի եւ հարգանքի զգացողությունները ծնում են գնահատողական դատողություններ եւ անվերապահ վստահություն դասավանդողի անձի եւ նրա գործողությունների նկատմամբ։ Յուրաքանչյուր հեղինակավոր դասախոս սովորողների համար հանդես է գալիս որպես պահանջված ինֆորմացիայի աղբյուր։ Հենվելով իր հեղինակության վրա՝ դասավանդողն արդյունավետ կերպով բավարարում է սովորողների իմացական պահանջմունքները։ Պայմանավորված գիտատեխնիկական առաջընթացով, սոցիալական կյանքի զարգացմամբ եւ փոփոխություններով՝ ժամանակի հետ զուգընթաց փոխվում են նաեւ սովորողների իմացական պահանջմունքները եւ որոշակիորեն նվազում է վստահությունը դասավանդողի նկատմամբ։ Սովորողը ինֆորմացիայի վստահելի աղբյուր է ընկալում ոչ թե դասախոսին, այլ՝ համացանցը։ Համացանցից ստացված գիտելիքը սովորողն ընկալում է առանց ֆիլտրելու եւ ավելի արագ, քանի որ դասավանդողից տեղեկատվությունը ստանում է ուշացումով, բայց զտված (մաքուր) տեսքով, այսինքն՝ փոխանցվում է հավաստի ինֆորմացիա։ Այս պայմաններում տեղեկատվության վերաբերյալ նախապատվությունները չեն համընկնում սովորողի եւ դասավանդողի մոտ։ Բարձրանում է վստահությունը համացանցի նկատմամբ։ Վերոթվարկյալ հանգա466ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ մանքներով պայմանավորված՝ դասավանդողի կերպարի կարեւորման անհրաժեշտություն է առաջանում։ Պայմանավորված տեխնոլոգիական առաջընթացով, ինֆորմացիայի աղբյուրների հասանելիությամբ եւ բազմազանությամբ՝ նվազում է վստահությունը դասավանդողի նկատմամբ։ Հեղինակությունը մատուցվող նյութի ճշմարտացիության նկատմամբ վստահության աստիճանի բարձրացման միջոց է։ Վստահության աստիճանը պայմանավորված է նաեւ նրանով, թե սովորողն ինչպիսի ինֆորմացիա է ակնկալում հեղինակություն ունեցող դասախոսից։ Հեղինակությունն ունի իր տեւողությունը։ Եթե հեղինակության ձեւավորման փուլերն անցած անձի հայացքները, արժեքները չեն համապատասխանում ժամանակի պահանջներին, ապա նրա հեղինակությունը կարող է ամբողջովին մարել։ Հասարակության զարգացման պահանջներին համապատասխան արժեհամակարգի դեպքում, հեղինակությունը նպաստում է հին կողմնորոշումների տարածման արգելափակմանը եւ ձեւավորում է նոր կողմնորոշումներ։ Մանկավարժական ներգործությունը հեղինակության միջոցով՝ ենթադրում է նաեւ իշխանության առկայություն։ Օգտվելով իր հեղինակությունից՝ դասավանդողը կառավարում է ուսումնական գործընթացը, ակնհայտորեն չցուցադրելով իր իշխանությունը, սակայն հենվելով դրա վրա։ Այդ ընթացքում սովորողներն առանց տատանվելու, վստահությամբ ներշնչված, կատարում են հեղինակության իշխանություն ունեցող դասավանդողի պահանջները։ Պահանջկոտությունը նպաստում է դասավանդող-սովորող կապի ամրապնդմանը, փոխըմբռնման ձեւավորմանը, աշխատանքային հարաբերությունների ստեղծմանը։ Այս շրջանակներում միջանձնային փոխներգործությունը տեղի է ունենում հուզական կապի հիման վրա, երբ սովորողներն իրենց սեփականությունն են դարձնում դասավանդողի հայացքները, կարծիքներն ու արժեքները։ Հեղինակությունն իրականացվում է՝ պայմանավորված ներգործության ենթակա անձանց ընկալումներով՝ քանի որ նրանց ընկալման մակարդակով եւ արժեհամակարգով է պայմանավորված հեղինակավոր անձի հայացքների, կարծիքների եւ արժեքների գնահատումը։ Հեղինակության միջոցով ներգործության ընթացքում մեծանում է ներգործության սուբյեկտների զգայական ընկալունակությունը, վստահու467ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ թյունը ստացված տեղեկատվության վերաբերյալ, վերանում են փոխադարձ շփման արգելքները։ Դասախոս-ուսանող փոխադարձ ներգործության արդյունավետությունը պայմանավորված է հեղինակության վրա հիմնված հարաբերությունների կառուցմամբ։ Հեղինակության վրա հիմնված հարաբերությունների առկայությունը կապված է դասավանդողի տարատեսակ իրավասությունների հետ, որոնք նրան անհրաժեշտ են մասնագիտական խնդիրներ լուծելու համար։ Այն բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, որտեղ ուսուցման հետ մեկտեղ իրականացվում է նաեւ ծառայություն (կապված իշխանական լիազորությունների իրականացման հետ), հեղինակության ձեւավորման վրա ազդում է նաեւ զբաղեցրած պաշտոնը, կոչումը, աշխատելաոճը, ենթակայական հարաբերությունները եւ ծառայողական կարգապահությունը։ Հարկ է նկատել, որ նման միջավայրում հեղինակությունը կապված է իշխանական լիազորությունների իրականացման հետ՝ ոչ թե «իշխանության հեղինակության» հիմքով, այլ՝ «հեղինակության իշխանության»։ Այսինքն, իրական հեղինակությունը ներգործում է՝ զերծ մնալով բռնություններից, այն հիմնվում է միայն փոխըմբռնման վրա, ինչն էլ նվազեցնում է նմանատիպ հարաբերություններում միջանձնային բարդույթները։ Ձեւավորելով առանց բարդույթների հարաբերություններ եւ օգտագործելով հեղինակության ուժը՝ դասավանդողը կարողանում է լսարանում իրականացնել արդյունավետ կառավարում։ Օգտագործելով իր հեղինակությունը եւ չընդգծելով իր գերադասելիությունը՝ դասավանդողը ինքնաներկայացման միջոցով հասնում է ուսումնական գործընթացի մանկավարժական խնդիրների արդյունավետ լուծմանը։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում հանգեցինք այն եզրակացությանը, որ «հեղինակություն» եզրույթը ուսումնական գործընթացի վրա ազդում է հետեւյալ կերպ. 1. բարձրացնում է դասավանդողի նկատմամբ վստահության աստիճանը 2. ստեղծում է փոխանցվող նյութի հեշտ ընկալման զգացողություն 3. նպաստում է նոր կողմնորոշումների ձեւավորմանը եւ կանխում է հին կողմնորոշումների տարածումը 468ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ 4. ամրապնդում է դասախոս-սովորող կապը եւ վերացնում շփման արգելքները 5. լսարանի կառավարումը դարձնում է ավելի արդյունավետ 6. հեղինակության միջոցով լուծվում են առավել բարդ մանկավարժական խնդիրներ։ Հետեւաբար, ժամանակակից պայմաններում, հեղինակության ձեւավորմանը պետք է հասնել դասավանդման կուլտուրայի ստեղծագործ մակարդակին ձգտելով, խիստ արտահայտված անհատականություն դրսեւորելով եւ մանկավարժական վարպետության տեխնոլոգիական բոլոր հնարքներով ներգործություն իրականացնելով։

example1837

example1837

Ինչպես ցանկացած կազմակերպության, այնպես էլ հարկային մարմնի, գործունեության արդյունավետությունը ուղղակիորեն կապված է նրա կերպարի հետ։ Ահա թե ինչու, կարեւորելով կառավարչական վարքագծի դերը հարկային մարմնի կերպարի ձեւավորման գործում, ուսումնասիրվել է ՀՀ հարկային համակարգում գործող վարքագծային մոդելը։ Մասնավորապես ուսումնասիրվել են, թե ինչպիսի վարքագծի կանոններ են սահմանված ՀՀ հարկային համակարգում եւ ինչպիսի ազդեցություն ունեն այդ կանոնները հարկային ծառայողների ստերիոտիպերի ձեւավորման գործում։ Եվ չնայած, որ ՀՀ հարկային համակարգում սահմանված են հարկային ծառայողի վարքագծի կանոններ, սակայն կառավարչական վարքագծի մոդելի դերը քիչ թե շատ անտեսված է։ Դրա վառ ապացույցը այն է, որ հարկային ծառայողը իր գործառույթների կատարման ժամանակ շատ հաճախ հանդես է գալիս որպես կատարող։ Նման պայմաններում որպես արդյունք հարկահավաքման գործառույթների իրականացումը շատ հաճախ ձեւականացվում է, որակական արդյունքների փոխարեն կարեւորություն են ստանում քանակական ցուցանիշները, իսկ գործունեության արդյունավետությունը՝ նվազում։

Անհերքելի ճշմարտություն է, որ ցանկացած կազմակերպության շարժիչ ուժը այդ կազմակերպությունում աշխատող անձն է, որի աշխատանքից կախված են ինչպես կազմակերպության հաջողությունները, այնպես էլ կազմակերպության կառավարման արդյունավետությունը։ Ավելին, կազմակերպության իմիջը և հեղինակությունը սկսում են ձևավորվել այն կարծիքից, թե ով է այդ կազմակերպությունում աշխատող անձը և ինչպիսին է նրա սոցիալ-մշակութային միջավայրը։ Այլ կերպ ասած, կազմակերպության իմիջը որոշվում է դրանում աշխատող մարդկանց վարքագծով, որի ձևավորման գործում կարևոր դեր է խաղում կազմակերպության ղեկավար վարքը։ Կառավարչական վարքագիծը նույնպես կարևոր գործոն է հարկային մարմնի կառավարման համակարգում։ Դա կախված է կառավարման վարքագծի մոդելից, թե հարկատու մարմնի «աչքում» ինչպիսին է հարկային մարմնի պատկերը, ինչը հարկ է վճարում նրանց պատրաստակամության համար։ ՀՀ հարկային համակարգում կառավարման վարքագծի մոդելի ուսումնասիրությունը և արդյունավետ մոդելի ներդրումը կարևոր խնդիր է, քանի որ հարկային մարմնի կերպարը կախված է վարքագծի մոդելից, և հետևաբար `հարկերի հավաքագրման արդյունավետությունից։ գործառույթները։ Այդ պատճառով խնդրի լուծումների որոնումը գերակա խնդիր է, ինչը հանդիսանում է խնդրի հրատապության և հրատապության պատճառը։ Հասկանալի է, որ հարկային եկամուտների ապահովման գաղտնիքը հարկային մարմնի կերպարի մեջ է։ Պատկեր, որն ուղղակիորեն կախված է հարկային մարմնի կառավարման համակարգում կառավարման վարքի մոդելից։ Եվ որպեսզի կառավարման վարքագծի մոդելը արդյունավետ լինի, որը հաշվի է առնում հարկային պաշտոնյաների բոլոր կարծրատիպերը, անհրաժեշտ է իրականացնել հարկային մարմնի գործառույթների օբյեկտիվ և արդարացի գնահատում։ Գործառույթների գնահատման արդյունքում հնարավոր կլինի պարզել դրանց կատարման արդյունքում առաջացած թերությունները և մշակել վարքի կանոններ, որոնք արդյունավետ կդարձնեն կառավարման վարքագծի մոդելը։ Ընդհանրապես, ղեկավար վարք ասելիս նախ պետք է հասկանալ կազմակերպության մեջ ձևավորված սոցիալական նորմերը, արժեքային կողմնորոշումները, բարոյական հայացքները, սոցիալական սպասումներն ու գնահատականները, վարքի ձևերն ու օրինաչափությունները, ստեղծագործական մթնոլորտը, աշխատողների կարողությունները, մենեջերի անձնական ոճերը և այլն , Աշխատող անձի համար կարևոր է իմանալ, թե կազմակերպությունն ինչպիսի սոցիալական-մշակութային վարքագծի օրինակներ է առաջ քաշում `լուծելով կազմակերպության աշխատողների համար կարևոր համարվող այլընտրանքը` անձը աշխատանքի համար կամ աշխատանքը անձի համար։ Առաջին դեպքում կատարողը կարևոր է կազմակերպության համար, իսկ երկրորդ դեպքում `նախաձեռնողը։ Կախված կազմակերպության կողմից ընտրված այլընտրանքներից `այն ստանում է իր համապատասխան դրսևորումը աշխատակիցների կողմից նրանց գործառույթների իրականացման գործում։ Այս համատեքստում, եթե դիտարկենք հարկային մարմինը, որի ամենակարևոր առաքելություններից մեկը հարկային եկամուտների ապահովումն է, ապա պարզ է դառնում, որ դրա կառավարման վարքագիծը որոշիչ դեր է խաղում հարկային մարմնի կառավարման համակարգում։ Հարկային մարմնի կառավարման վարքագիծը որոշում է հարկահավաքի գործառույթն իրականացնող հարկային սպայի դերը, հետեւաբար `վերջինիս կատարած աշխատանքի արդյունավետությունը։ Մասնավորապես, կախված այն բանից, թե հարկային աշխատողը համարվում է կատարող կամ նախաձեռնող, այն իր համապատասխան արձագանքն է գտնում ինչպես հարկային ծառայողի գործառույթների իրականացման, այնպես էլ հարկային մարմնի կերպարի ձևավորման մեջ։ Պատկեր, որն առաջին հերթին ամփոփում է հարկ վճարողների պատկերացումները հարկային մարմնի վերաբերյալ, և որից հարկ վճարողն արտահայտում է իր պահվածքը և ցույց տալիս հարկային համապատասխան կարգապահություն։ Սա անվերջ շղթա է, որի կապող օղակը հարկային մարմնի կառավարման համակարգում օգտագործվող կառավարման վարքն է։ Այդ պատճառով հարկային մարմինը, որը զբաղվում է հարկային եկամուտների ապահովմամբ, պետք է առաջին հերթին ուշադրություն դարձնի կառավարման վարքագծի մոդելին։ Վարքի տեսակետից ՀՀ հարկային համակարգում ձևավորվում են հարկային ծառայողների վարքագծի կանոնները, որոնք հաստատվում են Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի որոշմամբ 12։ Ըստ այդ որոշման, վարքագծի կանոնները հարկային ծառայության համար պարտադիր են իրենց պարտականությունների կատարման ընթացքում, նրանք կոչված են ուղղորդելու հարկային ծառայողներին Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2002 թվականի հոկտեմբերի 10-ի N 1624-Ն որոշման մեջ։ , 125 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ, ինչպես նաև հարկ վճարողների տեղեկատվություն այն մասին, թե ինչպիսի վարք պետք է ակնկալել հարկային պաշտոնյաներից իրենց աշխատանքի ընթացքում։ Մասնավորապես, վերոհիշյալ որոշումը սահմանում է հարկային ծառայողների վարքագծի հետևյալ կանոնները.  Անպայման հավատարմություն և նվիրվածություն ցուցաբերել Հայաստանի Հանրապետությանը, հարգել Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​խորհրդանիշը (դրոշ, զինանշան, հիմն) և պետական ​​լեզուն։  համապատասխանել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության, օրենքների և այլ իրավական ակտերի պահանջներին։ Չհրապարակել պետական ​​մարմինների և պաշտոնատար անձանց կողմից վարվող քաղաքականությանը։ Ձեռնպահ մնալ գործողություններից, որոնք կարող են խոչընդոտել պետական ​​մարմնի աշխատանքին կամ վարկաբեկել և վարկաբեկել վերջինիս կամ հարկային ծառայության վարկանիշը, հարկային ծառայողի կոչումն ու հեղինակությունը.  առաջնորդվել բարոյական նորմերով ՝ հիմնված մարդկության, արդարության և ազնվության սկզբունքների վրա։  Հարգել մարդու արժանապատվությունը ՝ անկախ ազգությունից, ռասայից, սեռից, լեզվից, դավանանքից, քաղաքական կամ այլ տեսակետներից, սոցիալական ծագումից, պաշտոնական դիրքը, գույքը կամ այլ կարգավիճակ; Be Լինել անկողմնակալ, անկողմնակալ, զուսպ ու օրինակելի։ Արկին անհարկի շեշտեց իր պաշտոնական դիրքը։ Չ ցույց տալ վախկոտություն կամ անհարկի զգայունություն ոչ ստանդարտ կամ արտակարգ իրավիճակներում, եղեք հավասարակշռված։  լինել կարգապահ, ճշտապահ, հասարակության և պետության շահերը վեր դասել անձնականից, ամբողջովին նվիրված լինել գործին։ Նպաստ Նպաստել հասարակության համոզմունքի ձևավորմանը և պահպանմանը, որ հարկային ծառայությունը հիմնված է անաչառության, ազնվության և արդյունավետության գաղափարի վրա։  Քաղաքավարի լինել հարկատուների, գործընկերների, ենթակաների և կառավարման նկատմամբ։  Խուսափեք ցանկացած տեսակի հովանավորությունից, միջնորդությունից, աջակցությունից, խորհրդատվությունից; որի արդյունքում հարկային օրենսդրության պահանջների կատարումը կարող է խոչընդոտվել `ծառայության ընթացքում օգտագործել միայն բարոյական միջոցներ` նպատակին հասնելու համար. Չեք ձեր վարքով կախվածության մեջ դնում որևէ անձի։ Էլ խուսափել ավելորդ խոստումներից, գիտակցել իր խոսքի արժեքն ու կարևորությունը, տվյալ խոստման հնարավոր բացասական հետևանքները։  Ապահովել մարդու և քաղաքացու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը։ Իր իրավասության սահմաններում և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ժամանակին և պատշաճ կերպով ուսումնասիրել հարկ վճարողների (քաղաքացիների) առաջարկությունները, դիմումները և բողոքները։ Կազմակերպել Կազմակերպել իր իրավասության շրջանակներում քաղաքացիների ընդունելությունը և տրամադրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն, տալ ցուցումներ և պարզաբանումներ։  Ապահովել մարդու և քաղաքացու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը։ Իր իրավասության սահմաններում և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ժամանակին և պատշաճ կերպով ուսումնասիրել հարկ վճարողների (քաղաքացիների) առաջարկները, դիմումները և բողոքները։ Կազմակերպել Կազմակերպել իր իրավասության շրջանակներում քաղաքացիների ընդունելությունը և տրամադրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն, տալ ցուցումներ և պարզաբանումներ։  Ապահովել մարդու և քաղաքացու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը։ Իր իրավասության սահմաններում և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ժամանակին և պատշաճ կերպով ուսումնասիրել հարկ վճարողների (քաղաքացիների) առաջարկները, դիմումները և բողոքները։ Կազմակերպել Կազմակերպել իր իրավասության շրջանակներում քաղաքացիների ընդունելությունը և տրամադրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն, տալ ցուցումներ և պարզաբանումներ։ Հարկային աշխատողի վարքի վերոնշյալ կանոնները, որոնք առաջին հայացքից կատարյալ են թվում, չեն լրացնում հարկային մարմնի կառավարման վարքագիծը և հստակ պատկերացում չեն տալիս հարկային մարմնի կառավարման վարքագծի մոդելի մասին։ Նախևառաջ, չնայած այն բանին, որ վարվելակերպի այս կանոնները հրապարակվում են հարկային մարմնի պաշտոնական կայքում, վստահորեն կարելի է ասել, որ 127 Կառավարության շատ հարկատուներ ավելի քիչ տեղեկացված են վարվելակարգի մասին։ Դա հիմնականում բացատրվում է նրանով, որ Հայաստանի Հանրապետությունում հաշվառված հարկ վճարողների մեծ մասը փոքր և միջին հարկատուներ են, ովքեր ընդհանրապես հետաքրքրված չեն հարկային աշխատողի վարքագծի կանոններով։ Այս տեսանկյունից փաստ է, որ հարկ վճարողների ընկալումները հարկային մարմնի կերպարի վրա հիմնված չեն վերոնշյալ վարքագծի կանոնների վրա, հատկապես, երբ վարվելակերպի սահմանված կանոնները հաճախ չեն համապատասխանում իրականությանը։ Երկրորդ, հարկային պաշտոնատար անձանց վարքի վերոնշյալ կանոնները առավել զսպող մեխանիզմներ են, որոնց միջոցով հարկային մարմինը խիստ տեխնիկական հսկողություն է սահմանում հարկային պաշտոնատար անձանց նկատմամբ։ Արդյունքում, հարկային ծառայողն ավտոմատ կերպով բարձրանում է կատարող, որի պահանջները և վարքի խիստ կանոնները աշխատողին ստիպում են պաշտոնապես ձեւակերպել ինչպես գործառույթների կատարումը, այնպես էլ գործառույթների կատարումից բխող աշխատանքի արդյունքները։ Ընդհանուր առմամբ, ստեղծված իրավիճակում հարկային ծառայողը, որպես կատարող, զարգացնում է վարքագիծ, որը խեղաթյուրում է հարկատուի կերպարը հարկատու-հարկային սպա հարաբերությունների արդյունքում։ Արդյունքում, հարկ վճարողը նախընտրում է մնալ ստվերում, հատկապես, երբ օրենսդրության մեջ կան սխալ մեկնաբանություններ և բացեր։ Երրորդ, հարկային պաշտոնատար անձանց վարքի վերոնշյալ կանոնները գաղափար չեն տալիս հարկային համակարգում աշխատող մարդկանց կարծրատիպերի մասին։ Մասնավորապես, հարկային ծառայության վարքագծի կանոնները ոչ մի ընդհանուր բան չունեն կառավարման վարքագծի 4 հիմնական կարծրատիպերի `տնտեսական-մարդկային, տեխնիկական-մարդկային, հոգեբանական-մարդկային և բարոյական-մարդկային։ Ավելին, հարկային մարմնի կառավարման համակարգում գոյություն չունի կառավարման վարքի հստակ սահմանված մոդել, որը կսահմանի վարքի նորմեր այդ համակարգում աշխատող մարդկանց տարբեր կարծրատիպերի համար։ Տնտեսական-մարդկային կարծրատիպը մարդու վարքի դրսեւորում է, որը սերտորեն կապված է տնտեսական շահերի հետ։ Այլ կերպ ասած, մարդկանց վարքագիծը աշխատավարձերում, տնտեսական 128 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ այլ դրդապատճառների և շահերի առկայության դեպքում, որոնց միջոցով մարդիկ վճռական են աշխատել։ Այնուամենայնիվ, քանի որ աշխատավարձերը հարկային համակարգում համեմատաբար ցածր են, պարգևատրման համակարգը անհամաչափ է, մի կողմից ՝ հարկային պաշտոնատար անձանց գործառույթները գնահատելու արդար և օբյեկտիվ համակարգի բացակայություն, մյուս կողմից ՝ լրացուցիչ և անկանխատեսելի ծախսեր, որոնք կրում են հարկային մարմինները թուլացնում են տնտեսական կարծրատիպի դերը։ , Արդյունքում աշխատանքը կատարելու պատրաստակամությունը նվազում է։ «Չկա տնտեսական շահ, չկա աշխատանք կատարելու պատրաստակամություն»։ Հետեւաբար, այս պայմաններում անիմաստ է խոսել նույնիսկ աշխատանքի արտադրողականության և կառավարման արդյունավետության մասին։ Աշխատանքի տրամադրությունն էլ ավելի է նվազում, հատկապես տեխնիկական-մարդկային կարծրատիպի շրջանակներում վարքի կանոնների խստացման արդյունքում։ Անկասկած, հարկային աշխատողի վարվելակերպի վերոնշյալ կանոնները տեխնիկական հսկողության գործիքներ են, որոնց գումարվում են աշխատանքի կատարման խիստ վերահսկողությունը, աշխատանքը սահմանված ձևերով և ժամկետներում ներկայացնելու պահանջը, տույժերը չկատարված աշխատանք Այս դեպքում, հատկապես հաշվի առնելով այն փաստը, որ աշխատանքում թերություններն անխուսափելի են, և աշխատողը կարող է ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության ՝ թերության համար, որի դեպքում աշխատողը կարող է ամիսներով զրկվել տնտեսական խթանից, կարելի է հստակ պնդել, որ աշխատանքի նկատմամբ տրամադրությունը նվազում է։ միտում ունի. Ավելին, նման իրավիճակում հարկայինի վարքագիծը ամբողջությամբ տեղափոխվում է ճնշող հատված, որը լի է հոգեբանական խնդիրներով, որի առավել ցայտուն դրսևորումն այն է, որ հարկայինը դառնում է «կատարող ռոբոտ», որը կարող է պարգևատրվել լավ գործ է. Այս պարագայում հոգեբանական-մարդկային և բարոյական-մարդկային կարծրատիպերը լիովին անտեսվում են, քանի որ չկան վարքագծի նորմեր, որոնք հաշվի կառնեն հարկային սպայի հոգեբանությունը և բարոյական կառավարման արժեքները։ Հատկապես, բացառությամբ շատ քիչ հատուկ դեպքերի, չկան վարքագծի ստանդարտներ և կանոններ, որոնք հուսահատության դաշտ կստեղծեն հարկային ծառայողների համար և նրանց թույլ կտան օգտագործել բարոյական-մարդկային կարծրատիպը ՝ որպես նախաձեռնող հանդես գալու համար։ Դրա ապացույցը հարկային մարմնի կառավարման համակարգում մի շարք ստորաբաժանումների առկայությունն է, ինչպիսիք են Ներքին անվտանգության վարչությունը, Ներքին աուդիտի վարչությունը, Կազմակերպության և վերահսկողության վարչությունը։ Սա վկայում է այն մասին, որ հարկային աշխատողի աշխատանքն այնքան անվստահելի է, որ մի քանի ստորաբաժանումներ վերահսկում են նրա աշխատանքը։ Ուստի հարկ չկա հարկայինի աշխատակցի նախաձեռնության մասին խոսել։ Արդյունքում, հարկային աշխատակցին այլ բան չի մնում, քան կատարել որպես կատարող։ Այս դեպքում շատ հաճախ աշխատուժի ցուցանիշների ապահովմամբ տարված հարկային աշխատակիցը ինքնաբերաբար վարվում է այնպես, որ ոչ միայն չի նպատակաուղղվում ստվերային տնտեսության կրճատմանը, այլ նաև ստեղծում է ստվերային տնտեսության աճի նախադրյալներ։ Organizationանկացած կազմակերպության, ինչպես նաև հարկային մարմնի գործունեության արդյունավետությունն անմիջականորեն կապված է նրա պատկերի հետ։ Այդ պատճառով, կարևորելով կառավարման վարքի դերը հարկային մարմնի կերպարի ձևավորման գործում, ուսումնասիրվել է ՀՀ հարկային համակարգում գործող վարքագծային մոդելը։ Մասնավորապես, նրանք ուսումնասիրել են ՀՀ հարկային համակարգում սահմանված վարքագծի կանոնները և թե ինչ ազդեցություն են ունենում այդ կանոնները հարկային ծառայողների կարծրատիպերի ձևավորման վրա։ Եվ չնայած հարկային ծառայողի վարքագծի կանոնները սահմանված են Հայաստանի Հանրապետության հարկային համակարգում, կառավարման վարքագծի մոդելի դերը քիչ թե շատ անտեսվում է։ Դրա ապացույցն այն փաստն է, որ հարկային ծառայողը շատ հաճախ իր գործառույթների կատարման ժամանակ հանդես է գալիս որպես կատարող։ Նման պայմաններում, որպես արդյունք, հարկերի հավաքագրման գործառույթների իրականացումը հաճախ ձևակերպվում է, որակական արդյունքների փոխարեն կարևոր են քանակական ցուցանիշները, իսկ գործունեության արդյունավետությունը ՝ իջեցված։

example109

example109

Ժամանակակից հասարակության մեջ տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, նրանց կիրառման սահմանները գնալով ավելի ու ավելի ընդլայնվում են։ Եվ այս համատեքստում պատահական չէ այն փաստը, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառումը համարվում է կրթական գործընթացի կատարելագործման և բարեփոխման անհրաժեշտ գործոններից մեկը։ Մասնավորապես, համակարգչային աջակցությունն ուսումնական գործընթացին՝ հնարավորություն է տալիս բարձրացնելու կրթության հասանելիության մակարդակը, որն էլ իր հերթին նպաստում է անձնային և մասնագիտական կոմպետենցիաների զարգացմանը։

Հասարակության մեջ տեղի ունեցող արմատական փոփոխություններնինքնին ստիպում են նպատակաուղղված բարեփոխումներ իրականացնելկրթական համակարգում, մշակել ապագա մասնագետների պատրաստմանռազմավարական ծրագրեր, արդյունավետ ուղիներ և մեթոդներ։ Հիրավի, անհրաժեշտ է կառուցել այնպիսի կրթական համակարգ, որն ընդունակ լինի միկողմից՝ իրականացնելու ուսանողների պահանջմունքները, նպաստի անձնային զարգացմանը կամ, այլ կերպ ասած, մասնագիտական ես-կոնցեպցիայիձևավորմանը, մյուս կողմից էլ բավարարի հասարակության կողմից պահանջվող` գրագիտության բարձր աստիճանով, մարդասիրական կողմնորոշումներով մասնագետների առկայությունը։ Այս իմաստով պատահական չէ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման անհրաժեշտության մասին խոսելը,քանի որ ներկայումս դրանք կենտրոնական տեղ են զբաղեցնում հասարակության մտավորականացման, կրթության և մշակույթի զարգացման գործընթացում։ Մյուս կողմից՝ հասարակության զարգացման նոր փուլում փոփոխվում ենուսուցման գործընթացի հանդեպ ձևավորվող նպատակների բնույթը, ուղղվածությունը։ Իսկապես, եթե ուսուցում ասելով հասկանում ենք ոչ միայն մարդկության կուտակած փորձի մատուցում ու յուրացում, այլև անմիջապես ուսուցմանգործընթացում նոր ինքնուրույն գիտելիքների ձեռքբերում։ Ժամանակակից ուսումնադաստիարակչական գործընթացն ուղղված էուսումնական գործունեության սուբյեկտների միջև հումանիստական հարաբերությունների հաստատմանը, սոցիալ-տնտեսական շրջանակներին ուսումնառողների հարմարվողականության ապահովմանը, ինքնահաստատմանը և անհատի անձնային որակների և մասնագիտական հնարավորությունների բացահայտմանը։ Դա իր հերթին պահանջում է ուսումնական նորարարական տեխնոլոգիաների մշակում, որ ենթադրում է անհատի զարգացման և նրա մասնագիտական կայացման վրա դրականորեն ազդելու համար ժամանակակիցտեղեկատվական և հաղորդակցման տեխնոլոգիաների կիրառում։ Ուսումնադաստիարակչական գործընթացի բոլոր սուբյեկտների ուշադրության կենտրոնում հայտնվում են ուսումնառող անհատը, ուսուցման բոլոր փուլերում՝ նրաստեղծագործական և մտավոր կարողությունների բացահայտումն ու զարգացումը։ Այսպիսով, ուսուցման ժամանակակից բոլոր տեխնոլոգիաների, մասնավորապես, ՏՀՏ-ի կիրառման հիմնական գործառույթն է՝ հնարավորությունընձեռել գիտական տարբեր ոլորտներում, տարբեր մակարդակի և ուղղվածության ուսուցողական ծրագրերի միջոցով գիտելիքների ձեռքբերման և կատարելագործման համար։ Եվ այս գործընթացում կարևոր է սովորողին դիտել իբրևուսումնական գործունեության սուբյեկտ, իսկ նրա անհատական, անձնայինկոմպետենցիաների զարգացումը՝ ուսումնական գործունեության կարևորնպատակներից մեկը։ Գաղտնիք չէ, որ զարգացման և արդյունավետ իրագործման ամենակարևոր պայմանը մանկավարժի մասնագիտական կոմպետենցիաների բարձր մակարդակն է, քանի որ մանկավարժն է համարվում տեղեկատվության աղբյուրը,առարկայական բովանդակության կրողը, ուսումնական տեխնոլոգիաներիստեղծողը, ուսումնաճանաչողական գործունեության կառավարողը և այլն։ Մանկավարժն ինքն է դասավանդման ֆունկցիոնալ մոդելը լցնում կոնկրետ բովանդակությամբ՝ կախված նրանից, թե որ մոդելով է նա աշխատելու։ Դրա հետմեկտեղ մանկավարժը պատասխանում է մի շարք հարցերի՝ ինչպիսի՞ն պետք էլինի ուսանողի կրթվածության և հոգեբանական պատրաստվածության աստիճանը, որպեսզի ենթադրյալ գործունեությունն իրականանա, ինչպե՞ս պարզելայդ աստիճանը, ինչպիսի՞ նպատակ պետք է դնեն իրենց առջև սովորողները,ինչպե՞ս կազմակերպի իր գործունեությունը, ինչպե՞ս են տեղի ունենալու հսկողությունը և արդյունքների գնահատումը, ի՞նչ չափանիշներով և այլն։ Ահա այսև այլ խնդիրների օպտիմալ լուծման համար առաջին պլան պետք է մղվի այնպիսի անհետաձգելի պայմանների ստեղծումը, որոնց դեպքում մանկավարժական անձնակազմը կստանա համապատասխան որակավորում։ Իհարկե, բավական չէ այս կամ այն տեղեկատվական տեխնոլոգիան միայնյուրացնել, պետք է նաև առանձնացնել և հնարավորինս արդյունավետ օգտագործել նրա այն առանձնահատկությունները և հնարավորությունները, որոնքինչ-որ չափով կարող են ապահովել վերը նշված խնդիրների լուծումը։ Այսինքն՝նպատակների և խնդիրների համակարգը, դրանց բնույթը, տեղեկատվությանկառուցման միջոցները և մատուցման ձևը, հսկման և գնահատման համակարգը, չափանիշները և այլ հարցեր պետք է համահունչ լինեն ուսուցման նպատակներին [2, էջ 3-5]։ ՏՀՏ–ի հարստագույն հնարավորությունները պետք է վերլուծվեն հոգեբանության և դիդակտիկայի տեսանկյունից և օգտագործվեն, երբ դա անհրաժեշտ էուսումնական գործունեության տեսանկյունից։ Այն հարցը, թե որքան արդյունավետ է ուսուցողական ծրագիրը, կարող է լուծվել միայն այն փորձարկելուց հետո։ Այնուամենայնիվ, կարելի է առանձնացնել հոգեբանամանկավարժական միշարք պահանջներ, որոնց պետք է բավարարի ուսուցողական ծրագիրը[7,24-38]։ Ուսուցողական ծրագիրը պետք է.• Թույլ տա կառուցել ուսումնական գործունեության բովանդակությունը՝հաշվի առնելով մանկավարժական հոգեբանության և դիդակտիկայիհիմնական սկզբունքները։ • Հնարավորություն տա իրականացնելու դասավանդման գործընթացիկառավարման ցանկացած մեթոդ, որի ընտրությունը պայմանավորվածէ մի կողմից՝ ուսուցանող ծրագրի հեղինակների տեսական պատկերացումներով, մյուս կողմից՝ ուսուցման նպատակներով։ • Խրախուսի ուսանողների ճանաչողական ակտիվության ցանկացած տեսակ՝ անհրաժեշտ ուսուցողական հիմնական նպատակներին հասնելուհամար։ • Խթանի ուսուցման հանդեպ ուսանողների մեջ ուժեղ դրդապատճառներիգրեթե մշտական առկայությունը, ոչ թե համակարգչի հանդեպ հետաքրքրության շնորհիվ, այլ խրախուսելով ուսումնական շարժառիթները,ուսանողների հետաքրքրությունը ճանաչողության հանդեպ։ • Ապահովի երկխոսություն՝ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին՝ հաշվիառնելով երկխոսության մի քանի կարևոր գործառույթներ։ Դրանք են՝ սովորողներին ներգրավելով դատողությունների մեջ՝ ակտիվացնել նրանցճանաչողական գործընթացների զարգացումը, մոդելավորել միասնական (սուբյեկտ-սուբյեկտ) գործունեություն և այլն։ • Ուսումնական առարկայի բովանդակությունը, խնդիրների բարդությանաստիճանը պետք է կառուցվեն ու համապատասխանեն ուսանողներիտարիքային հնարավորություններին, անհատական ընդունակություններին։ • Հետադարձ կապը պետք է լինի մանկավարժականորեն արդարացված,պետք է տեղեկացնի թույլ տրված սխալների մասին, պարունակի ինֆորմացիա, որը բավական է այդ սխալները վերացնելու համար։ • Չպահանջի հատուկ գիտելիքներ պատասխանը ներմուծելու համար,նվազագույնի հասցնել պատասխանը ներմուծելու սովորական, ձանձրալի գործողությունները։ • Աջակցի ուսումնական հարցերը լուծելու գործում։ • Տեղեկացնի ուսանողին ուսուցման նպատակի մասին, նրան հաղորդել՝ինչքան է առաջ գնացել դեպի այդ նպատակը, որոնք են նրա հիմնականբացթողումները, անընդհատ կրկնվող սխալների բնույթը։ • Ապահովի ուսուցման անհատականացում՝ հնարավորություն տալով ուսանողին, որոշում կայացնելու ուսուցման ռազմավարության, օգնությանբնույթի մասին և այլն։ Այսպիսով, ուսուցման տեղեկատվական դաշտում, այսպես կոչված,մանկավարժական հաղորդակցություն է տեղի ունենում, որում մասնակցում են՝ մանկավարժ-համակարգիչ, ուսանող-համակարգիչ, մանկավարժ-համակարգիչ-ուսանող և այլն։ Իհարկե, նման հաղորդկացումն իրականանում է համակարգչային ծրագրերի մանկավարժական սցենարներով, տարբեր ուսուցողական նշանակություն ունեցող համակարգչային ծրագրերով, ուղեցույցներով։ Իդեպ, մանկավարժական սցենարն իրենից ներկայացնում է դասավանդման մոդելի նկարագրման ձև, որը ներառում է գիտելիքների ուսուցողական բազա (համակարգված և որոշակի կերպով կազմակերպված ուսուցողական, տեղեկատվական նյութ), ուսուցողական հանձնարարությունների բանկ (տարբեր մակարդակների առաջադրանքներ), ուսուցումը կառավարելու ալգորիթմ (հարցերիպատասխաններ, ուսանողների պատասխաններին, նրանց օգնության, աջակցության խնդրանքներին տրվող հուշումներ և մեկնաբանություններ) [ 3, 74- 77]։ Ուսուցողական ծրագրերի մշակումն, ի տարբերություն մանկավարժիպրակտիկ գործունեության, անհամեմատ դժվար է։ Ուսուցողական ծրագրիմշակման ժամանակ պետք է ստեղծել համակարգչի աշխատանքի ալգորիթմ,որն ամենևին չի կրկնօրինակում մանկավարժի աշխատանքը, դեռ ավելին, մանկավարժին ներկայացվող միևնույն գործառույթներն այլ կերպ է իրականացնում։ Բացի այդ, ուսուցողական ծրագրերի մշակումը պահանջում է ոչ միայն գիտելիքներ որոշակի առարկայական ոլորտում, այլև համապարփակ գիտելիքներ՝դասավանդման պրոցեսի և ուսանողների մասին։ Բազմաթիվ վերլուծությունները ցույց են տվել, որ նույնիսկ փորձառու, գործնական մանկավարժները, ովքեր անցել են հատուկ պատրաստվածություն, երբեմն կազմում են բավականինթույլ ուսուցողական ծրագրեր, որոնք տալիս են ավելի ցածր արդյունքներ, քանուսուցման ավանդական մեթոդները, այնպես որ ծրագրերի կազմումը պահանջում է խորը գիտելիքներ և մանկավարժական տաղանդ։ Մյուս կողմից էլ ծրագրավորողի համար լուրջ վտանգ է ներկայացնումուսուցողական ծրագրերի վրա ծրագրային փաթեթների կազմման հիմնականսկզբունքների մեխանիկական գործածումը։ Չպետք է մոռանալ, որ այս ծրագրերը կառավարում են մարդկանց գործունեությունը, ովքեր ունեն հուզակամայինորակներ, դրդապատճառներ, հետաքրքրություններ, որոնք մեծ ազդեցությունեն ունենում ուսուցման գործընթացի վրա [4, 23-29]։ Ահա այս համատեքստումէլ հարկ է նշել այն փաստը, որ համակարգչի արդյունավետ կիրառումը ուսումնական գործընթացում պայմանավորված չէ միայն տեղադրված հրահանգներով, այլ անհրաժեշտ է նախագծել, մշակել այնպիսի ուսումնական պայմաններ,որոնց դեպքում սովորողը կցանկանա հետևել այդ հրահանգներին և ոչ թե դրանցհակառակ գնալ։ Խոսելով համակարգչային ուսուցողական ծրագրերի և էլեկտրոնայինթեստավորման մասին՝ նշենք, որ այսօր բնագավառում էլեկտրոնային առաջադրանքների, թեստերի պատրաստման և անցկացման համար հարյուրավործրագրային միջոցներ են առկա, սակայն մենք կանդրադառնանք «HotPotatoes6»ծրագրային փաթեթին, որը մեթոդական օգնության հնարավորություն է տալիսցանկացած մասնագետի՝ անկախ համակարգչային գիտելիքների իմացությանաստիճանից, ինքնուրույն կազմել ինտերակտիվ առաջադրանքներ, թեստեր ևդրանք կիրառել ուսուցման գործընթացում [6, 1-5]։ Ընդ որում, սովորողներինանհրաժեշտ չէ այդ ծրագրային փաթեթի իմացությունը, այլ միայն դասավանդողին, ով պետք է կազմի, խմբագրի համապատասխան առաջադրանքներ, վարժություններ ամենատարբեր դասընթացների շրջանակում։ Մասնավորապես,մենք կանգ ենք առել «Հոգեբանության պատմություն» դասընթացի գործնականառաջադրանքների կազմման վրա, քանի որ սա իր բնույթով տեսական դասընթաց է, որի գաղափարների, հիմնական տեսական հայեցակետերի յուրացմանու ամրապնդման նպատակով նպատակահարմար է կիրառել «HotPotatoes6»ծրագրային փաթեթի հնարավորությունները։ Այսպես, ընտրելով կոնկրետ դասանյութ, կազմում ենք դրա գործնական առաջադրանքը՝ «Վիկտորինայի» տեսքով։ Յուրաքանչյուր առաջադրանք ներառում է հնարավոր պատասխանների,ինչպես նաև այլ մեկնաբանությունների դաշտեր (նկ. 1 և 2)։ Մենյուի տողԲազմաթիվ ընտրություն Կարճ պատասխանԽառը Մի քանի ճիշտպատասխանների ընտրություն Նկ. 1Հերթական հարցիհամարըՆշել ճիշտ պատասխանըԱռաջադրանքի անվան տողՀարցի մուտքագրման տողՀնարավորպատասխաններիներմուծման դաշտերՆկ. 2ՄեկնաբանություններիդաշտերԻնչպես արդեն նշել էինք, «HotPotatoes6» ծրագիրը հնարավորություն էընձեռում նաև թեստային առաջադրանքների կազմման համար, որում հավաքձևով ներկայացվում են առաջադրանքի նկարագրությունը, առաջադրանքիտեքստը և այլն (նկ. 3), որն ինքնին հեշտացնում է սովորողների կողմից առաջադրանքի լուծման գործընթացը։ Այսպիսով, ներկայացված ծրագրում դասավանդողից չի պահանջվումծրագրավորման բնագավառից խորքային գիտելիքներ, բավական է ունենալհամակարգչային գրագիտության անհրաժեշտ ու բավարար մակարդակ։ Ահահենց այս հանգամանքն էլ առավել արդարացի է դարձնում նշված ծրագրով աշխատելու ցանկությունը։ Մյուս կողմից էլ, ինչպես գիտենք, ցանկացած համակարգչային ծրագիր՝ կազմված լինելով ուսուցողական և մեթոդական գործիքակազմից, իրականացնում է հետևյալ հիմնական գործառույթները, որոնք էլ անմիջականորեն ազդում են անձի ուսուցման ու զարգացման վրա։ Այդ գործառույթներն են՝• տեղեկատվության տրամադրում ուսանողին ընկալման հարմար ձևով, • ուսանողի անձնային ու մասնագիտական կոմպետենցիաների զարգացմանհնարավորության ընձեռում,• ուսանողների գիտելիքների օպերատիվ հսկողության իրականացում, հուզակամային, դրդապատճառային ոլորտի ապահովում, • ուսանողների ուսուցողական-ճանաչողական գործունեության կառավարում,• ինքնազարգացման և ինքնակատարելագործման պահանջի ձևավորում և այլն։ Այսպիսով, տեսական և փորձարարական բազմաթիվ տվյալները թույլ ենտալիս հավաստել, որ ուսումնական գործունեության մեջ ՏՀՏ-ի կիրառմանանհրաժեշտությունը, ինչպես նաև ծրագրային ու մեթոդաբանության մշակումը պետք է առավելապես միտված լինեն ապագա մանկավարժի անձնային ումասնագիտական կոմպետենցիաների զարգացմանը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ванию։

example256

example256

Հոդվածում ուսումնասիրվում են նարեկացիական նորաբանությունների դերը պատկերավորման միջոցներում և դրանց ոճական արժեքը։ «Մատյան ողբերգության» պոեմի լեզվում պատկերավորման միջոցները բանաստեղծի ոճը հատկանշող լեզվական միավորներ են, որոնք ծառայում են գեղարվեստական որոշակի խնդիրների լուծմանը։ Նարեկացու բառապաշարի նորաբանությունների ուսումնասիրման չափանիշը ոչ միայն դրանց կազմության ճշտությունն է, այլև բառապաշարում ունեցած գեղարվեստական-ոճական գործառության և արժեքի գնահատումը։

Նարեկացի,չափազանցություն,նորաբանություն,օքսիմորոն,մակդիր,լեզվաոճական,Եւ թէպէտ վախճան ընկալայց իբր զմահացու, Այլ յարակայութեամբ բանի այսր սոփերի Գրեցա՛յց կենդանի։ (Բան ՁԸ, (բ) 512)Ու թեպետ որպես մի մահկանացու՝ պիտի վախճանվեմ, Բայց այսմատյանի հարակայությամբ կմնամ անմահ։ (Բան ՁԸ, (բ) 527)Այս մատյանի «հավիտենական արյուն» լինելու գաղտնիքներիցմեկն էլ լեզուն է։ Արիստոտելը հայտնի«…Պոետըպատմաբանից տարբերվում է նրանով, որ մեկը պատմում է իրապեսկատարվածի, իսկ մյուսը՝ ամեն հնարավորի մասին։ «Պոետիկայում» գրում է.Դրա համար էլ պոեզիան պատմությունից ավելի փիլիսոփայականէ և խոր…» [2]։ Այս տրամաբանությունից ելնելով ենք անդրադառնում«Մատյան ողբերգության» պոեմիՆարեկացուլեզվի քննությանըհեղինակային նորաբանությունների ոճական կիրառության առումով՝նկատի առնելով այս «հրաշակերտի» առանձնահատկությունը։ Այնմիայն գեղարվեստական երկ չէ, և նրա մյուս արժանիքներն ուառանձնահատկություններըգեղարվեստականյուրահատկություններին՝գեղարվեստականգրականության և պատմության փիլիսոփայությունը։ Եվ այս հարցումանգնահատելի է պատկերավոր խոսքի դերը։ ենբերելովգումարվումմիիեթեմեկը,Եթե գրողի լեզվի, առհասարակ գեղարվեստական լեզվի հիմնականյուրահատկություններիցոչ ամենահիմնականը,անհատականությունն է, ապա այն սկիզբ է առնում հենց բառերիգործածությունից, պատկերների ստեղծումից։ Լեզուն ունի պատկերստեղծելու բազմաթիվ միջոցներ։ «Պատկերի ստեղծման հիմքում ընկածէ առարկայի, գործողության, հատկության անմիջական, ուղղակիանվանման փոխարեն կողմնակի, ոչ անմիջական միջոցների,անվանումների օգագործումը», - իրավացիորեն նկատում է լեզվաբանը[3]։ Հայտնի է, որ պատկերավորությունը գեղարվեստական խոսքի,մասնավորապես՝ բանաստեղծական խոսքի ամենաբնորոշ կողմն է,գեղարվեստական լեզվի հիմնական առանձնահատկությունը։ Գրողըխոսում-պատմում է պատկերներով, և այս հիմքի վրա ստեղծվում էպատկերավորման միջոցների մի ամբողջական համակարգ, որ մյուսոճերին բնորոշ չէ կամ քիչ է բնորոշ։ Պատկերավորության միջոցներիճաշակով ընտրությունը, վարպետ գործածությունը գրողի խոսքըդարձնում են գեղեցիկ, հուզական, ազդեցիկ, նպատակասլաց։ Կատարյալ պատկերներ ստեղծելու համար անհրաժեշտ են վառերևակայություն, ինքնատիպ լեզվազգացողություն։ Մեզ հետաքրքրեց Հ. Հարությունյանի ուշագրավ վերլուծությունը Մարկեսի վկայությանվերաբերյալ. «Պատկերը։ Հիմքում միշտ կա մի պատկեր…Պետք է ասեմ,որ պատկերների մի հսկայական շտեմարան ունեմ, որոնք սկսել են,այսպես ասած, իմաստավորվել ու թանձրանալ…», և ապաեզրակացնում, «թե պոեզիան պատկերավոր մտածողություն է» [3]։ Այսբնութագրումը միանգամայն բնորոշ է Նարեկացու գեղարվեստականխոսքին։ Այո՛,«Նարեկը»ոճերիբազմազանությամբ,նարեկացիականեղանակով, գույնով, ձայնով, արտահայտչական նոր ձևերի ուիրականությունը տեսնելուբարձր արվեստով,լեզվականպատկերավորման միջոցների թարմությամբ արժևորվող գեղարվեստական երկ է։ Գևորգ Ջահուկյանի գրքում կարդում ենք, որ դեռևսհնդեվրոպական շրջանում լեզվի բառապաշարը տարբերակված է եղել,նաև հարուստ՝ պատկերավորման միջոցներով [4], հետևաբար հարցըգալիս է պատմությունից։ Նաև նշենք, որ 5-րդ դարում առաջին անգամկատարվելներքինբովանդակությունը Հր. Աճառյանը համարում է լեզվի ճոխությունը,ասելիքիառատությունը,քերականականդարձվածքներիվայելչությունը և այլն։ հոմանիշներիմիօրինակությունը,կանոնավորությունը,կանոններիէոճաբանականդասակարգում,որիԱյս համատեքստում էլ առանձնանում են հատկապես լեզվիբառապաշարի մեջ անընդհատ ստեղծվող նոր բառերը, որոնք լեզվիզարգացման տվյալ փուլում կոչվում են նորաբանություններ։ Գիտենք,որ նոր բառերի ու իմաստների առաջացումը կատարվում է երկուեղանակով՝ բառային և իմաստային։ Նոր բառեր կազմելու հայերենիգրեթե անսպառ հնարավորությունները առանձին կենսունակությամբդրսևորվել են հայ հին ու նոր շրջանի գեղարվեստական գրականությանմեջ։ Անհատական նորաբանությունները մեծ հետաքրքրություն եններկայացնում լեզվաոճական քննության առումով և առավելագույնս ենարտահայտումաշխարհազգացողությունը,աշխարհընկալումն ու ճանաչումը, նաև վերաբերմունքն այդ ամենիհանդեպ։ հեղինակայինբառերինՏվյալ դեպքում խոսքը Նարեկացու կերտածէվերաբերում, որոնք առանձնացված և մատնանշված են ՎարագԱռաքելյանի՝ Գր. Նարեկացու լեզվին ու ոճին նվիրված աշխատությանմեջ [1]։ Ըստ հեղինակի, որը նշում է, որ Նարեկացին 700-750 նոր բառ էկերտել, դրանց նորակազմություն լինելը հաստատված է «Հայկազյանբառարանի» տվյալներով։ Մենք օգտվել ենք լեզվաբանի տվյալներից՝ելնելով մեր նպատակից՝ անդրադառնալ այդ բառերի ոճական դերին,քանի որ հեղինակը բանաստեղծի կերտած բառերի աննախադեպառատությունը բացատրում է ոճական շարժառիթով։ Նարեկացու բանաստեղծական լեզվի հարստությունն են կազմումլեզվի պատկերավորության կարևորդիպուկ մակդիրները, որգործոններից են։ Ինչպես հայտնի է, մակդիրը ոճական այնպիսի հնարքէ, որի միջոցով տրվում է առարկայի, երևույթի կամ գործողության ոչ թեհիմնական ուբնորոշ հատկանիշը, այլ նրա գեղագիտականբնութագրությունը՝ զուգորդված հեղինակի կամային-վերաբերականնրբերանգներով։ Մակդիրը բնորոշում է առարկան կամ գործողությունըև նրանցում ընդգծում է ինչ-որ էական հատկություն, որակ։ Մակդիրիոճական դերը նրա գեղարվեստական արտահայտչականությունն է։ Այլբնորոշմամբ՝«մակդիրը առարկան կամ երևույթը գեղագիտորոնբնութագրող որոշիչ է, որի հիմքում ընկած է փոխաբերական իմաստ»[5]։ Սա ճշմարիտ է, սակայն դիտարկենք գործածություններ, որոնցումբացահայտվում է մեծի բառակերտության դրդապատճառը՝ ոճաստեղծդերը, ինչպես՝Այլ հոտոտեսցի՛ս, հայեսցի՛ս, գթած,Քան ի պատարագն բոլորապտուղ,Մատուցեալ ծխոյն բարդութեան։ Ընկա՛լ զսակաւամասնեայ յաւդուածս բանիցՔեզ ի հաճութիւն և մի՛ ի բարկութիւն։ (Բան Ա, 7)Աշխարհաբարյան հատվածում ևս բառի տարողունակությունըխիստ զգալի է։ Սակայն կնայես նրան, ո՜վ գթած,Ու կհոտոտես ավելի սիրով,Քան պատարագն այն բոլորանվեր,Որ մատուցվում էր ծխով թանձրաբարդ…(Բան Ա, 5-6)Նկատենք, որ բոլորապտուղ նորակերտըառումով խիստ տարողունակթարգմանական տարբերակում։ Դա պահպանվումբովանդակայինէ նաև Գրգեալ տրտնջող, փափկացեալ փախստական,Սեղանանենգ սարտուցեալ, անպատասխանի վնասապարտ,Քաղցրասնոյց հայհոյիչ, զաւակ հայրատեաց,Կտակարանացն մատնիչ, Մովսեսի չարախաւսՏմարդի յղփացեալ, բազմավրէպ հանճարեղ։ (Բան ԽԸ (բ) 269-270)Առանձնապես հետաքրքրական է օրինակը, որտեղ օգտագործվածքաղցրասնոյց մակդիրը նաև դիտվումօքսիմորոն՝շարակցվելով հայհոյիչ բառին։ Իսկ սեղանանենգ բառը կարող էփոխարինել մի ողջ նկարագրության։ է որպեսՈճական հնարքների կուտակումը առավել արտահայտիչ էդարձնում խոսքը և բնավ չի ծանրաբեռնում։ Մակդիրների իմաստըշեշտվում է նաև հակադրությամբ՝ արջնատես ագռաւ և սպիտականիշաղաւնի (Բան ԼԱ (դ), 183)։ Վերոհիշյալօրինակներում արջնատեսսպիտականիշնորաբանությունները ոչ միայն նկարագրում են ագռավի և աղավնուփետրավորումը, այլև բնութագրում են նրանց. ագռավը արջնատես է(մութ), այսինքն՝ չար, իսկ աղավնին՝ սպիտականիշ, այսինքն՝ բարի։ ևխոսքիկարևորմիջոցներիցԼեզվի խնայողության օրենքով՝ Նարեկացին մի քանի բառովիմաստային-բովանդակային ծավալուն հարցեր է լուծում։ Նարեկացուգեղարվեստականէլհամեմատությունն է։ «Համեմատությունը ոճական դարձույթ է, որըերկու առարկաների կամ երևույթների համադրման միջոցով մեկըբնորոշում է մյուսի օգնությամբ՝ նրանց նմանության կամ տարբերությանհիման վրա» [5]։ Նարեկացու պոեմի լեզվում համեմատությունների կազմությանըգործուն մասնակցություն են ունենում հեղինակային նորաբանությունները։ Համեմատությունը խոսքին պատկերավորությունհաղորդում է, եթե թարմ է, նոր է, ուշագրավ, ինչպես՝մեկն…Վասն որոյ, ընդ առաջանումն միշտ փաղաքշեալ,Հանապազ խնդայ սատանայ,Իսկ երկրորդաւն, ըստ նմանութեան լափլիզող,դժոխորովայն գազանի,Իբր կերակրով՝ արեամբ պարարի։ (Բան Ժ(ա), 56-57)էԱյս օրինակում ներկայացվումչարը՝ սատանան. այնդժոխորովայն գազան է, որը հագենում է արյամբ՝ իբրև կերակուր։ Դժոխորովայն նորակերտը բովանդակային-ոճական առումով ոչ միայննոր, այլև շատ տարողունակ և պատկերավոր է, իսկ համեմատությանկազմում նրա առաջացրած վերաբերմունքը պարզապես անզուգական է,ազդու, տպավորիչ։ Նարեկացու պոեմում չափազանցությունը և նվազաբանությունըլայն գործածություն չունեն, բայց քիչ կիրառությունների դեպքում էլդրանք հանդես են գալիս որպես տրամադրություններ ու ապրումներանդրադարձնող ոճական կարևոր հնարքներ։ Չափազանցությանամենադիպուկ տեսակը դեռևս սահմանազանցումն է(գրոտեսկ)։ Հայտնի է, որ ոճական այս հնարքը չափազանցության ծայրահեղաստիճաննևչափազանցական թռիչքով ստեղծած հատվածը, որի մեջ նորակերտբառը խիստ բնորոշ արժեք ունի։ Ահա Նարեկացու՝երևակայությամբմեծԵւ արդ, զի՞նչ արժանաւոր ըստ քեզբամբասանս շարագրեցիցԻ կտակ մաղթանաց մատենիայսր ողբերգութեան,Ո՛վ անձն իմ թշուառ, ամենապատկառԵւ առ պատասխանիս բանից անբարբառ,Անպիտան Աստուծոյ եւՍրբոցն մասնակցութեան։ (Բան Թ (ա), 51)էզուգորդմամբՎ. Գևորգյանը թարգմանում է իսպառ-անպատկառ։ Նարեկացու խոսքը հարուստ է նաև հակադրություններով։ Գիտենք, որ հակադրությունը իմաստով հակադիր բառերի կամոճականարտահայտություններիբանադարձում[5]։ Գեղարվեսատական խոսքի այս միջոցըՆարեկացին օգտագործում է ամենալայն չափերով։ Բարդ հոգեկանվերելքներն ու փլվածքները, դառնագին իրականության և իր ձգտմանտարբերություններըէ այնպիսիհակադրություններով, որոնք իրականության երևույթները բացահայտում են իրենց բոլոր նրբություններով, թանձրությամբ. դրանքմիաժամանակ հուզիչ են, վարակիչ իրենց հարուցած ողբերգականապրումներով։ բանաստեղծն արտահայտելստեղծվողէ,որԴաքանիհասկանալիմիջոցովներկայացվում են հակադիր առարկաներ, երևույթներ, հատկանիշներ,հոգեվիճակներ՝ ուժեղացնելով և ավելի ցայտուն դարձնելով դրանք։ Ահա ամենաազդեցիկ հակադրություններից մեկը ընդհանրապեսգրականությունների պատմության մեջ։ հակադրությանԸմպանակք երկու յերկոսին ձեռին,Մինն՝ արեամբ, եւ միւսն՝ կաթամբ,Երկու բուրանոցք կայծակնաւորք,Մինն՝ խնկով, եւ միւսն՝ ճենճերիւ,Սկաւառակք կրկին կրաւորականք համոց,Մինն՝ քաղցու, եւ միւսն՝ դառնութեամբ…(Բան Լ (գ), 174)Ինչպես նկատում ենք, բերված օրինակում նորակերտ բառերչկան, սակայն հակադրվող եզրերը, զուգորդումներ են բոլորովին նոր ուանակնկալ։ Սրանքշարահյուսականնորաբանություններ, որոնք ոճական-բովանդակային առումով անչափտպավորիչ են ու պատկերավոր։ համարելկարելիէԵրբ խոսքի տարբեր եզրերն են իրար հակադրվում, նկարագրվողերևույթները առավել ցայտուն են հանդես գալիս իրենց բոլոր կողմերով,նրբություններով։ Ավելի ցայտուն է, երբ դա կազմվում է որևէհակադրական բառով։ Օրինակ՝ Խոնարհութիւն՝ յամբարհաւաճութեան,ճշմարտութիւն՝ ի ստութեան, Միամտութիւն՝ ի մանկութեան,Անբծութիւն՝չարութեան,Պարկեշտութիւն՝ ի լկտութեան… (Բան ԼԱ, 184)յայլամտութեան, Բարաւրություն՝իՆարեկացին փնտրում է խոսքի սուր հակադրություններ, որոնքանսպասելի և հանկարծակիլինեն, որովհետև զգացմունքներիհակասությունը հնարավոր է միայն խոսքի այս տիպի հակադրությամբարտահայտել, այսինքն՝ հակադրությունը ստեղծվում է ոչ թե տարբերառարկաների ու երևույթների միջև, այլ հակադրություն միևնույն անձիտարբեր վիճակների միջև, և այդ ամբողջը համարյա միաժամանակ էհանդես գալիս։ Ստեղծվում է մի տեսակ օքսիմորոն, որտեղ հակադիրհատկանիշները հայտնվում են միևնույն անձի կամ երևույթի մեջ։ Այսդեպքերում էլ առաջանում են շարահյուսական նորաբանություններ,որոնք շատ դիպուկ ու պատկերավոր են դարձնում խոսքը, ինչպես՝ Մի՛ լիցի ինձ երկնել, եւ ոչ ծնանել,Ողբալ, եւ ոչ արտասուել,Խորհել, եւ ոչ հառաչել,Ամպել, եւ ոչ անձրեւել,Ընթանալ, եւ ոչ հասանել,Ինձ ձայնել, եւ քեզ ոչ լսել,Պաղատիլ, եւ անտես մնալ,Կողկողիլ, եւ ոչ ողորմիլ,Աղաչել, եւ ոչ ինձ աւգտելԶոհել, եւ ոչ ճենճերել,Զքեզ տեսանել, եւ դատարկ ելանել։ (Բան Բ(գ), 15)Դեպի Բարձրյալը ձգտելու, նրան ձուլվելու անձնական ևհամամարդկային տվայտանքները, համայն մարդկությանը ծառայելու ևնրանից երբեքչհրաժարվելու պատրաստակամությունը ներքինբախումների ավելի ցնցող դրսևորում չունի գեղարվեստական խոսքիորևէ այլ հորինվածքում։ Ընդհանրապես Նարեկացու պոեմի լեզվումպատկերավորման միջոցները ծառայում են գեղարվեստական որոշակիխնդիրների լուսաբանմանը և բանաստեղծի ոճը հատկանշող լեզվականմիավորներ են։

example391

example391

Ինչպես ցանկացած կազմակերպության, այնպես էլ հարկային մարմնի, գործունեության արդյունավետությունը ուղղակիորեն կապված է նրա կերպարի հետ։ Ահա թե ինչու, կարեւորելով կառավարչական վարքագծի դերը հարկային մարմնի կերպարի ձեւավորման գործում, ուսումնասիրվել է ՀՀ հարկային համակարգում գործող վարքագծային մոդելը։ Մասնավորապես ուսումնասիրվել են, թե ինչպիսի վարքագծի կանոններ են սահմանված ՀՀ հարկային համակարգում եւ ինչպիսի ազդեցություն ունեն այդ կանոնները հարկային ծառայողների ստերիոտիպերի ձեւավորման գործում։ Եվ չնայած, որ ՀՀ հարկային համակարգում սահմանված են հարկային ծառայողի վարքագծի կանոններ, սակայն կառավարչական վարքագծի մոդելի դերը քիչ թե շատ անտեսված է։ Դրա վառ ապացույցը այն է, որ հարկային ծառայողը իր գործառույթների կատարման ժամանակ շատ հաճախ հանդես է գալիս որպես կատարող։ Նման պայմաններում որպես արդյունք հարկահավաքման գործառույթների իրականացումը շատ հաճախ ձեւականացվում է, որակական արդյունքների փոխարեն կարեւորություն են ստանում քանակական ցուցանիշները, իսկ գործունեության արդյունավետությունը՝ նվազում։

Անհերքելի ճշմարտություն է, որ ցանկացած կազմակերպության շաժիչ ուժը այդ կազմակերպությունում աշխատող մարդն է, որի աշխատանքից են կախված ինչպես կազմակերպության հաջողությունները, այնպես էլ կազմակերպության կառավարման արդյունավետությունը։ Դեռ ավելին,կազմակերպության կերպարն ու հեղինակությունը սկսվում է ձեւավորվել այն կարծիքից, թե ո՞վ է կազմակերպությունում աշխատող մարդը, եւ ինչպիսի՞ն է նրա սոցիալ-մշակութային շրջապա123ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ տը։ Այլ կերպ ասած կազմակերպության կերպարը որոշվում է նրանում աշխատող մարդկանց վարքագծով, որի ձեւավորման հարցում կարեւոր դերակատարում ունի կազմակերպության կառավարչական վարքագիծը։ Կառավարչական վարքագիծը կարեւոր գործոն է նաեւ հարկային մարմնի կառավարման համակարգում։ Կառավարչական վարքագծի մոդելից է կախված, թե ինչպիսին է հարկային մարմնի կերպարը հարկ վճարողների «աչքերում», ինչով էլ պայմանավորված է վերջիններիս հարկեր վճարելու պատրաստակամությունը։ ՀՀ հարկային համակարգում կառավարչական վարքագծի մոդելի ուսումնասիրությունն ու արդյունավետ մոդելի ներդրումը կարեւորագույն հիմնախնդիր է, քանի որ վարքագծի մոդելից է կախված հարկային մարմնի կերպարը, հետեւաբար նաեւ հարկահավաքման գործառույթների իրականացման արդյունավետությունը։ Ահա թե ինչու հիմնախնդրի լուծման տարբերակների որոնումը առաջնահերթություն է, որով էլ պայմանավորված է հիմնախնդրի այժմեականությունն ու հրատապությունը։ Պարզ հասկանալի է, որ հարկային եկամուտների ապահովման գաղտնիքը հարկային մարմնի կերպարի մեջ է։ Կերպար, որը ուղղակիորեն կախված է հարկային մարմնի կառավարման համակարգում առկա կառավարչական վարքագծի մոդելից։ Իսկ որպեսզի կառավարչական վարքագծի մոդելը լինի արդյունավետ, որը հաշվի կառնի հարկային ծառայողների բոլոր ստերիոտիպերը, անհրաժեշտ է իրականացնել հարկային մարմնի գործառույթների օբյեկտիվ եւ արդարացի գնահատում։ Գործառույթների գնահատման արդյունքում հնարավոր կլինի բացահայտել դրանց կատարման արդյունքում առաջացած թերություններն ու մշակել վարքագծի այնպիսի կանոններ, որոնք կառավարչական վարքագծի մոդելը կդարձնեն արդյունավետ։ Ընդհանուր առմամբ կառավարչական վարքագիծ ասելով՝ նախ եւ առաջ պետք է հասկանալ կազմակերպությունում ձեւավորված սոցիալական նորմերը, արժեքային կողմնորոշիչները, բարոյական հայացքները, սոցիալական սպասումները եւ գնահատականները, վարքագծի օրինակներն ու նմուշները, ստեղծագործական մթնոլորտը, աշխատողների իրավասությունները, ղեկավարի անհատական ոճերը եւ այլն։ Աշխատող մարդուն կարեւոր է իմանալ, թե ինչ սոցիալ-մշակութային վարքագծի օրինակներ է առաջադրում կազմակերպությունը՝ լուծելով կազ124ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մակերպության աշխատողների համար կարեւոր համարվող այլընտրանքը՝ մարդը գործի համար, թե գործը մարդու համար։ Առաջին դեպքում կազմակերպության համար կարեւորվում է կատարողը, իսկ երկրորդ դեպքում՝ նախաձեռնողը։ Կախված նրանից, թե այլընտրանքներից որ տարբերակն է ընտրում կազմակերպությունը, այն իր համապատասխան դրսեւորումն է ստանում աշխատողների կողմից իրենց գործառույթների իրականացման մեջ։ Այս համատեքստում, եթե դիտարկենք հարկային մարմինը, որի կարեւորագույն առաքելություններից է հարկային եկամուտների ապահովումը, պարզ է դառնում, որ հարկային մարմնի կառավարման համակարգում որոշիչ դեր ունի նրա կառավարչական վարքագիծը։ Հարկային մարմնի կառավարչական վարքագծով է որոշվում հարկահավաքման գործառույթ կատարող հարկային ծառայողի դերը, ուստի նաեւ վերջինիս կատարած աշխատանքի արդյունավետությունը։ Մասնավորապես, կախված այն հանգամանքից, հարկային ծառայողը դիտարկվում է կատարող, թե նախաձեռնող, այն իր համապատասխան արձագանքն է գտնում ինչպես հարկային ծառայողների գործառույթների իրականացման մեջ, այնպես էլ հարկային մարմնի կերպարի ձեւավորման գործում։ Կերպար, որն իր մեջ առաջնահերթ ամփոփում է հարկ վճարողների պատկերացումները հարկային մարմնի վերաբերյալ եւ որից ելնելով էլ հարկ վճարողը դրսեւորում է իր վարքն ու ցուցաբերում համապատասխան հարկային կարգապահություն։ Սա անվերջանալի մի շղթա է, որի կապող օղակը հարկային մարմնի կառավարման համակարգում կիրառվող կառավարչական վարքագիծն է։ Ահա թե ինչու, հարկային եկամուտների ապահովմամբ մտահոգված հարկային մարմինը առաջնահերթ պետք է ուշադրություն դարձնի նաեւ կառավարչական վարքագծի մոդելի վրա։ Վարքագծի տեսանկյունից ՀՀ հարկային համակարգում ձեւավորված են հարկային ծառայողների վարքագծի կանոնները, որոնք հաստատված են ՀՀ վարչապետի որոշմամբ 12 ։ Համաձայն այդ որոշման վարքագծի սահմանված կանոնները պարտադիր են հարկային ծառայողների կողմից իրենց պարտականությունների կատարման ընթացքում, կոչված են ուղղորդելու հարկային ծառայողներին իրենց վարվեՀայաստանի Հանրապետության կառավարության 2002 թվականի հոկտեմբերի 10-ի N 1624-Ն որոշում։ 125ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ լակերպում, ինչպես նաեւ դրանք տեղեկություն են հարկ վճարողների համար, թե ինչպիսի վարքագիծ պետք է ակնկալել հարկային ծառայողներից իրենց աշխատանքային գործունեության ընթացքում։ Մասնավորապես վերոնշյալ որոշմամբ սահմանված են հարկային ծառայողների վարքագծի հետեւյալ կանոնները.  ցուցաբերել անմնացորդ հավատարմություն եւ նվիրվածություն Հայաստանի Հանրապետությանը, հարգել Հայաստանի Հանրապետության պետական խորհրդանիշը (դրոշը, զինանշանը, օրհներգը) եւ պետական լեզուն.  կատարել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության, օրենքների եւ այլ իրավական ակտերի պահանջները.  հրապարակայնորեն չընդդիմանալ պետական մարմինների եւ պաշտոնատար անձանց կողմից վարվող քաղաքականությանը.  զերծ մնալ այնպիսի գործողություններից, որոնք կարող են խոչընդոտել պետական մարմնի աշխատանքները կամ վարկաբեկել եւ հեղինակազրկել վերջինիս կամ հարկային ծառայության վարկանիշը, հարկային ծառայողի կոչումն ու համբավը.  ղեկավարվել մարդասիրության, արդարության եւ ազնվության սկզբունքների վրա հիմնված բարոյական նորմերով.  հարգել մարդու արժանապատվությունը` անկախ նրա ազգությունից, ռասսայից, սեռից, լեզվից, դավանանքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, սոցիալական ծագումից, պաշտոնական դիրքից, գույքային կամ այլ դրությունից.  լինել անաչառ, անկողմնակալ, զուսպ եւ օրինակելի.  անհարկի չընդգծել իր պաշտոնական դիրքը.  ստեղծված ոչ ստանդարտ կամ արտակարգ իրավիճակներում չցուցաբերել երկչոտություն կամ անհարկի զգացմունքայնություն, լինել հավասարակշռված.  լինել կարգապահ, ճշտախոս, հասարակության եւ պետության շահերը բարձր դասել անձնականից, անմնացորդ կերպով նվիրվել աշխատանքին.  իր վարքով նպաստել հասարակության այն համոզմունքի եւ հավատի ձեւավորմանն ու պահպանմանը, որ հարկային ծառայու126ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ թյունը հիմնված է անկողմնակալության, ազնվության ու արդյունավետության գաղափարի վրա.  լինել քաղաքավարի հարկատուների, գործընկերների, ենթակա անձանց եւ ղեկավարության հետ.  խուսափել ցանկացած տեսակի հովանավորչությունից, միջնորդությունից, աջակցությունից,խորհրդատվությունից, որոնց արդյունքում կարող է խոչընդոտվել հարկային օրենսդրության պահանջների կատարումը, ծառայության ընթացքում օգտագործել միայն բարոյական միջոցներ` նպատակին հասնելու համար.  իր վարքով իրեն կախվածության մեջ չդնել որեւէ անձից.  խուսափել անհարկի խոստումներից, գիտակցել իր խոսքի արժեքն ու կարեւորությունը, տրված խոստման հնարավոր բացասական հետեւանքները.  ապահովել մարդու եւ քաղաքացու իրավունքների ու oրինական շահերի պաշտպանությունը.  իր իրավասության սահմաններում եւ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ժամանակին ու պատշաճ կարգով անկողմնակալորեն քննության առնել հարկատուների (քաղաքացիների) առաջարկությունները, դիմումներն ու բողոքները.  իր իրավասությունների սահմաններում կազմակերպել քաղաքացիների ընդունելություն եւ տրամադրել անհրաժեշտ տեղեկություններ, տալ ցուցումներ ու պարզաբանումներ.  պահպանել բարոյական նորմերով սահմանված էթիկայի այլ կանոններ` ղեկավարվելով պատվի, խղճի եւ արժանապատվության զգացումներով։ Առաջին հայացքից կատարյալ թվացող հարկային ծառայողի վարքագծի վերոնշյալ կանոնները չեն ամբողջացնում հարկային մարմնի կառավարչական վարքագիծը եւ հստակ պատկերացում չեն տալիս հարկային մարմնի կառավարչական վարքագծի մոդելի վերաբերյալ։ Նախ առաջին հերթին, չնայած այն հանգամանքին, որ վարքագծի այս կանոնները հրապարակված են հարկային մարմնի պաշտոնական կայքում, այնուամենայնիվ, վստահաբար կարելի է պնդել, որ հարկային ծառայողի վարքագծի կանոնների վերաբերյալ տեղեկացված են շատ 127ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ քիչ հարկ վճարողներ։ Դա հիմնականում բացատրվում է նրանով, որ ՀՀ-ում գրանցված հարկ վճարողների գերակշիռ մասը հանդիսանում են փոքր եւ միջին հարկ վճարողներ, որոնց ընդհանրապես չի հետաքրքրում հարկային ծառայողի վարքի կանոնները։ Այս տեսանկյունից, փաստ է, որ հարկային մարմնի կերպարի վերաբերյալ պատկերացումները հարկ վճարողների մոտ հիմնված չէ վերոնշյալ վարքի կանոնների վրա, հատկապես, երբ շատ հաճախ վարքագծի սահմանված կանոնները չեն համապատասխանում իրականությանը։ Երկրորդ, հարկային ծառայողների վարքագծի վերոնշյալ կանոնները ավելի շատ զսպող մեխանիզմներ են, որոնց միջոցով հարկային մարմինը խիստ տեխնիկական հսկողություն է սահմանում հարկային ծառայողների նկատմամբ։ Արդյունքում, հարկային ծառայողը ավտոմատ վեր է ածվում կատարողի, որին ներկայացվող պահանջներն ու վարքագծի խիստ կանոնները, ծառայողին ստիպում են ձեւականացնել ինչպես գործառույթների կատարումը, այնպես էլ գործառույթների կատարման արդյունքում ստացվող աշխատանքի արդյունքները։ Ընդհանուր առմամբ, ստեղծված իրավիճակում, հարկային ծառայողի մոտ՝ որպես կատարողի, ձեւավորվում է այնպիսի վարքագիծ, որը հարկ վճարող - հարկային ծառայող հարաբերությունների արդյունքում աղավաղում է հարկային մարմնի կերպարը։ Իսկ որպես հետեւանք, հարկ վճարողը գերադասում է մնալ ստվերում, հատկապես, երբ օրենսդրության մեջ առկա են տարընթերցումներ ու սողանցքներ։ Երրորդ, հարկային ծառայողների վարքագծի վերոնշյալ կանոնները պատկերացում չեն տալիս հարկային համակարգում աշխատող մարդկանց ստերիոտիպերի վերաբերյալ։ Մասնավորապես, հարկային ծառայողի վարքագծի կանոնները ոչ մի առնչություն չունեն կառավարչական վարքագծի 4 հիմնական ստերիոտիպերի՝ տնտեսական-մարդ, տեխնիկական-մարդ, հոգեբանական-մարդ եւ բարոյական-մարդ, հետ։ Դեռ ավելին, հարկային մարմնի կառավարման համակարգում բացակայում է կառավարչական վարքագծի հստակ սահմանված մոդել, որը վարքագծային նորմեր կսահմաներ այդ համակարգում աշխատող մարդկանց տարբեր ստերիոտիպերի համար։ Տնտեսական-մարդ ստերիոտիպը մարդկանց վարքի այն դրսեւորումն է, որը սերտորեն կապված է տնտեսական շահի հետ։ Այլ կերպ ասած մարդկանց վարքը աշխատանքի վարձատրության, տնտեսա128ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կան այլ մոտիվների ու շահերի առկայության պարագայում, որոնց միջոցով էլ որոշվում է մարդկանց տրամադրվածությունը աշխատանքին։ Սակայն քանի որ հարկային համակարգում, աշխատանքի վարձատրությունը համեմատաբար քիչ է, պարգեւատրման համակարգը անհամաչափ, ապա մի կողմից հարկային ծառայողների գործառույթների արդարացի ու օբյեկտիվ գնահատման համակարգի բացակայությունը, մյուս կողմից աշխատանքի ընթացքում հարկային ծառայողների կողմից կատարվող լրացուցիչ ու անկանխատեսելի ծախսերը թուլացնում են տնտեսական-մարդ ստորիոտիպի դերը աշխատողների վարքագծում։ Արդյունքում նվազում է աշխատանքը կատարելու տրամադրվածությունը. «Չկա տնտեսական շահ, չկա տրամադրվածություն աշխատանքը կատարելու»։ Ուստի այս պայմաններում անիմաստ է անգամ խոսել աշխատանքի արտադրողականության եւ կառավարման արդյունավետության մասին։ Աշխատանքի տրամադրվածությունը էլ ավելի է նվազում հատկապես տեխնիկական-մարդ ստորիոտիպի շրջանակներում վարքագծի կանոնների խստացման արդյունքում։ Անկասկած հարկային ծառայողի վարքագծի վերոնշյալ կանոնները տեխնիկական հսկողության գործիքներ են, որոնց գումարվում է աշխատանքի կատարման նկատմամբ խիստ հսկողությունը, աշխատանքը սահմանված ձեւերով ու ժամկետներում ներակայացնելու պահանջը, չկատարած աշխատանքի դիմաց տույժերը։ Այս պարագայում, հատկապես հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ աշխատանքի ընթացքում թերությունները անխուսափելի են, իսկ կատարված թերության համար աշխատողը կարող է ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության, որի դեպքում աշխատողը կարող է ամիսներով զրկվել տնտեսական խթանից՝ պարգեւատրումից, ապա կարելի է հստակ պնդել, որ աշխատանքի նկատմամբ տրամադրվածությունը նվազման միտում ունի։ Դեռ ավելին, նմանատիպ իրավիճակում հարկային ծառայողի վարքագիծը ամբողջությամբ տեղափոխվում է պրեսինգային հատված, որը լի է հոգեբանական խնդիրներով, ինչի ամենավառ դրսեւորումը այն է, որ հարկային ծառայողը վեր է ածվում «կատարող ռոբոտի», որին լավ աշխատանքի համար կարելի է պարգեւատրել։ Այս պարագայում ամբողջությամբ անտեսվում են հոգեբանական-մարդ ու բարոյական-մարդ ստերիոտիպերը, քանի որ բացակայում են վարքի այնպիսի նորմեր, որոնք հաշվի կառնեն հարկային ծառայողի հոգեբանությունն ու բարոյական 129ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ արժեքները։ Հատկապես, բացառությամբ շատ քիչ մասնավոր դեպքերի, չկան այնպիսի չափանիշներ ու վարքի կանոններ, որոնք վսհատության դաշտ կստեղծեն հարկային ծառայողների համար եւ թույլ կտան նրանց, օգտագործելով բարոյական-մարդ ստերիոտիպը, հանդես գալ նախաձեռնողի դերում։ Ասվածի վառ ապացույցը հարկային մարմնի կառավարման համակարգում հարկային ծառայողների աշխատանքը վերահսկող մի շարք ստորաբաժանումների առկայությունն է՝ ինչպիսիք են ներքին անվտանգության վարչությունը, ներքին աուդիտի վարչությունը, կազմակերպման եւ հսկողության վարչությունը։ Սա վկայում է այն մասին, որ հարկային ծառայողի աշխատանքը այնքան անվստահելի է, որ նրա աշխատանքի նկատմամբ հսկողություն են իրականացնում մի քանի ստորաբաժանումներ։ Ուստի ավելորդ է խոսել հարկային ծառայողի նախաձեռնության մասին։ Արդյունքում հարկային ծառայողին այլ բան չի մնում, քան հանդես գալ որպես կատարող։ Այս պարագայում, շատ հաճախ հարկային ծառայողը, աշխատանքային ցուցանիշների ապահովումով տարված, ինքնաբերաբար ցուցաբերում է այնպիսի վարքագիծ, որը ոչ միայն միտված չէ ստվերի կրճատմանը, այլեւ նախադրյալներ է ստեղծում ստվերային տնտեսության աճի համար։ Ինչպես ցանկացած կազմակերպության, այնպես էլ հարկային մարմնի, գործունեության արդյունավետությունը ուղղակիորեն կապված է նրա կերպարի հետ։ Ահա թե ինչու, կարեւորելով կառավարչական վարքագծի դերը հարկային մարմնի կերպարի ձեւավորման գործում, ուսումնասիրվել է ՀՀ հարկային համակարգում գործող վարքագծային մոդելը։ Մասնավորապես, ուսումնասիրվել են, թե ինչպիսի վարքագծի կանոններ են սահմանված ՀՀ հարկային համակարգում եւ ինչպիսի ազդեցություն ունեն այդ կանոնները հարկային ծառայողների ստերիոտիպերի ձեւավորման գործում։ Եվ չնայած, որ ՀՀ հարկային համակարգում սահմանված են հարկային ծառայողի վարքագծի կանոններ, սակայն կառավարչական վարքագծի մոդելի դերը քիչ թե շատ անտեսված է։ Դրա վառ ապացույցը այն է, որ հարկային ծառայողը իր գործառույթների կատարման ժամանակ շատ հաճախ հանդես է գալիս որպես կատարող։ Նման պայմաններում որպես արդյունք հարկահավաքման գործառույթների իրականացումը շատ հաճախ ձեւականացվում է, որակական արդյունքների փոխարեն կարեւորություն են ստա130ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ նում քանակական ցուցանիշները, իսկ գործունեության արդյունավետությունը՝ նվազում։

example281

example281

Սույն հոդվածում անդրադարձ է կատարվում լեզուների տիպաբանական դասակարգմանը, մասնավորապես՝ ձևաբանական տիպաբանության պատմական զարգացմանը, որի համատեքստում փորձ է արվում արժևորել Է. Սեպիրի առաջարկած հասկացական տիպաբանությունը ինչպես էլ լեզվաբանության զարգացման վրա ունեցած մեծագույն ազդեցության տեսանկյունից, ցույց է տրվում հասկացական տիպաբանության արդիականությունը։ Ներկայացվում և քննվում են Է. Սեպիրի տեսության վրա հիմնվող որոշ ժամանակակից տեսություններ լեզուների տիպաբանական և պատմական ձևաբանության ոլորտում։

Լեզվաբանականէ աշխարհիուսումնասիրումտիպաբանություննուդասակարգումնրանցկառուցվածքային ընդհանրությունների ու առանձնահատկություններիվրա։ Տիպաբանական դասակարգումներն արվում են հնչույթի(հնչյունաբանական և հնչութաբանական տիպաբանություն), բառի(ձևաբանական տիպաբանություն) և նախադասության(շարահյուսական տիպաբանություն) մակարդակներում։ լեզուները՝հիմնվելովԺամանակակից լեզվաբանության մեջ հաճախ առանձնացնում եննաև վերշարահյուսական մակարդակի՝ տեքստի և տրամասությանտիպաբանություն։ որ ավանդաբար տիպաբանականՔանիդասակարգումները կենտրոնացել են բառի վրա, ձևաբանականտիպաբանությունն առավել զարգացած է և ունի առավել ամբողջականդասակարգումներ։ Այսուհանդերձ, ինչպես իր«Լեզու. խոսքիուսումնասիրության ներածություն» աշխատությունում ասում է ԷդվարդՍեպիրը. «…անհնար է որոշել տիպերի սահմանափակ քանակ, որնարդարացված կլինի երկրի երեսին խոսվող հազարավոր լեզուների ուբարբառների առանձնահատկությունների հանդեպ»1։ Մեզ մոտ, ցավոք,դեռևսլեզուների տիպաբանական դասակարգման մասինժամանակակից գիտելիքի ամբողջացման փորձ։ Այս հոդվածումփորձելու ենք ներկայացնել լեզուների ձևաբանական տիպաբանությանպատմական զարգացման ընդհանուր ուղեծիրը, ցույց տալ Է.Սեպիրիառաջարկածկարևորությունըլեզուների տիպաբանական դասակարգման ոլորտում, ինչպես նաևդրան հետևած որոշ տեսություններ ու մոտեցումներ՝ հասկացականտիպաբանության ունեցած նշանակության համատեքստում։ հասկացական տիպաբանությանչկաՁևաբանականդեռևսառաջինդասակարգումներումառանձնացվում էին թեքականության ու կցականության գաղափարները։ Ֆրիդրիխ Շլեգելը, առաջին անգամ անդրադառնալով այս խնդրին,լեզուները բաժանել է երկու խմբի՝ թեքական և ոչ թեքական։ Լինելովդասական կրթությամբ գերմանացի մտավորական՝ Շլեգելը թեքականլեզուները համարել«օրգականական», իսկ ոչթեքականները՝ անկատար ու «անօրգանական»։ Ավգյուստ Շլեգելըառանձնացրեց նաև անձև լեզուներ, իսկ թեքականների համար մտցրեցնաև համադրական և վերլուծական կառույցների տարբերությունը։ իմաստներնՀամադրականարտահայտվումտարատեսակփոփոխությունների միջոցով, իսկ վերլուծականի դեպքում՝ օժանդակբառերի, բառերի դասավորության և հնչերանգի միջոցով։ քերականականէ կատարյալ,կառույցիդեպքումներսումձևիենբառիԻրենց ժամանակակից անվանումներով այս տարատեսակներնառանձնացրեց Վ. ֆոն Հումբոլտը, ընդ որում՝ նա առանձնացրեցբազմահամադրական լեզուները, որոնք համարում էր կցականի տեսակ։ Հետագա ուսումնասիրողները ավելացրին տիպերի թիվը՝ ավելի ուավելի ճշգրիտ պատկեր ստանալու համար։ Սրանց թվում նշանակալի1 հմմտ. ―…we know in advance that it is impossible to set up a limited number of types thatE. Sapir, Language։ An Introduction to the Study of Speech, NY, 1921, p. 59են Շտայնթալի, Շլայխերի, Միստելիի, Ֆորտունովի դասակարգումները։ Շտայնթալը լեզուների տիպաբանության հիմքում վերցնում էր ոչ միայնբառը, այլև նախադասությունը։ Նա է ձևային և անձև լեզուներիտարաբաժանման հեղինակը։ Բառի ներքին փոփոխություններ չունեցողլեզուները նա անվանում էր միավորող։ Այսպիսի լեզուների շարքումանձև էին համարվում, օրինակ, ինդոնեզական լեզուները, ձևային՝չինարենը։ Բառի ներքին փոփոխության ձև ունեցողլեզուներըՇտայնթալը դասակարգում էր որպես փոփոխական անձև։ Անձևփոփոխությունը, ըստ նրա, տեղի է ունենում կրկնությունների ունախածանցների, ինչպես նաև ներմարմնավորման միջոցով։ Փոփոխվողձևային լեզուներում քերականական իմաստը փոխվում է տարրերիավելացման միջոցով, ինչպես, օրինակ, եգիպտերենում։ է տարբերակել,Միստելին զարգացրեց Շտանթալի՝ ձևային և անձև լեզուներիտարաբաժանումը, ինչպես նաև տարբերակեց անբառ, կեղծ-բառային ևճշմարիտբառային լեզուներ։ Անբառ էին համարվում այն լեզուները,որոնցում չկան հայտնի իմաստով բառեր. այդպիսիք են եգիպտերենը,բանտուական լեզուները և այլն [4]։ Կեղծ-բառային լեզուներում բառերկարելիչենհամապատասխանում բառի նկարագրին։ Այդպիսի լեզուներ են ուգրաֆիննական, թյուրքական, մոնղոլական լեզուները։ Ճշմարիտ բառայինլեզուները, որոնց թվին են պատկանում հնդեվրոպական ու սեմականլեզուները, առանձնանում ենբառերի առկայությամբ։ Բազմահամադրական լեզուները Միստելին առանձնացնում էր որպեսանձև լեզուներ, քանի որ դրանցում նախադասությունն ու բառը մեկամբողջություն են։ լիարժեքորենլիարժեքբայցդրանքԷ. Սեպիրն իր՝ 1921 թվականին լույս տեսած «Լեզու. խոսքիուսումնասիրության ներածություն» աշխատության մեջ անդրադառնումէլեզվի գրեթե բոլոր դիտանկյուններին՝ դրա սահմանումից ուհնչութաբանությունից մինչև կառուցվածքն ու տիպաբանությունը։ պիտիարտահայտենԷ. Սեպիրը քննադատում է այն ըմբռնումը, ըստ որի՝ կան «ձևային»և «անձև» լեզուներ։ Նա նշում է, որ աշխարհի բոլոր լեզուները կարող ենևշարահյուսականհարաբերություններ, անգամ եթե դրանցում նույնիսկ մեկ ածանց չկա։ Գոյություն չունեն իրապես անձև լեզուներ, ու թեև կարելի է խոսելձևական առումով«անձևության» մասին, սա մնում է խիստմակերեսային ըմբռնում։ Սրանով նա մերժում է նաև շտայնթալյանընկալումն այն մասին, որ գոյություն ունի «ներքին ձև» այնքանով,հիմնարարորքանով այն ենթադրումէ դուալիստական տարաբաժանում՝ընդունելով «ներքին անձևության» հնարավորությունը։ Նա նշում է, որառավել բնական կլիներ ֆորմալ գործընթացների վրա հիմնվածտարաբաժանումը։ Սեպիրը չի հրաժարվում «վերլուծական», «համադրական» և«բազմահամադրական» հասկացություններից, սակայն առաջարկում էդրանք կիրառել ոչ թե բացարձակ կերպով, այլ հաշվի առնելով լեզունորպես ամբողջականություն և դիտարկելով այն բազմակողմանիորեն։ Այսպես, վերլուծական են կոչվում այն լեզուները, որոնցում բառերըկապվում են ոչ թե բառափոխության, այլ սպասարկու բառերի և բառերիհերթականության շնորհիվ։ Այսպիսի լեզուներում հասկացույթները կամչեն միավորվում մեկ բառի մեջ առհասարակ, ինչպես չինարենում է, կամէլ շատ քիչ են օգտվում դրանից, ինչպես ֆրանսերենում է։ Համադրական լեզուներում, ընդհակառակը, բառի փոփոխություններնեն քերականական իմաստ փոխում և կապում բառերն իրար։ Այսպիսինեն, օրինակ,լատիներենն ու արաբերենը։ Բազմահամադրականլեզուները, ինչպես Է. Սեպիրն է ձևակերպում, էլ ավելի համադրականեն [նույն տեղում]։ Դրանք նույնքան կապված են համադրականլեզուներին, որքան համադրական լեզուներն են կապված վերլուծականանգլերենին։ Այս բոլոր նկատառումներից ելնելով՝ Է. Սեպիրը ստեղծումէ ձևաբանական տիպաբանության մի նոր համակարգ, որովկարողանում է միավորել նախորդ տիպաբանությունների տարբերսկզբունքները և ցույց տալ այն նրբությունները, որոնք այդբացարձակացնող տարաբաժանումներով համոզիչ կերպովչենհամակարգվել։ Է. Սեպիրի առաջարկած ձևաբանական դասակարգման եղանակըկոչվում է հասկացական դասակարգում։ Այս դասակարգման հիմքումնա դնում է երեք չափանիշ՝ ա) արտահայտված հասկացույթների տիպերը, բ) հարաբերությունների արտահայտման տեխնիկան, գ) սինթեզի աստիճանը քերականության մեջ։ [4] Այսպիսով, հասկացույթների արտահայտման տեսանկյունիցՍեպիրն առանձնացնում է չորս տիպի լեզուներ.• Պարզ մաքուր-ռելյացիոն լեզուներ• Բարդ մաքուր-ռելյացիոն լեզուներ• Պարզ խառը-ռելյացիոն լեզուներ• Բարդ խառը-ռելյացիոն լեզուներՊարզ մաքուր ռելյացիոն են այն լեզուները, որոնցում առհասարակգոյություն չունի մասնիկավորում, և հիմնական հասկացություններնարտահայտվում են առանձին բառերով։ Բարդ մաքուր-ռելյացիոնլեզուներում, ընդհակառակը,քերականական փոփոխություններըկատարվում են մասնիկավորման և բառի ներքին փոփոխություններիմիջոցով։ Պարզ խառը-ռելյացիոն լեզուներումշարահյուսականհարաբերություններն արտահայտված են անհրաժետ կապի մեջայնպիսի հասկացույթների հետ, որոնք ամբողջովին զուրկ չեն հստակնշանակությունից, սակայն որոնք չեն կարող մասնիկների կամ ներքինփոփոխությունների միջոցով փոխել իրենց արմատական տարրերինշանակությունը։ Բարդ խառը-ռելյացիոն լեզուների մեջ են մտնումամենից հայտնի՝ թեքական լեզուները, ինչպես նաև մեծ քանակությամբկցական լեզուներ, որոշ համադրական, որոշ բազմահամադրականլեզուներ։ Հարաբերությունների արտահայտման տեխնիկայի տեսանկյունիցլեզվական բոլոր միջոցները խմբավորվում ենչորս հիմնականկատեգորիաներում՝ անջատում, կցում, ֆուզիա (ձուլում)/թեքում ևխորհրդանշայնացում։ Հասկացույթների արտահայտման տեսանկյունիցառանձնացված չորս տիպերից յուրաքանչյուրը բաժանվում է երեքհիմնական խմբի՝ թեքական, կցական և խորհրդանշային։ Պարզ մաքուրռելյացիոն լեզուների պարագայում տարբերակվում է նաև անջատականխումբը։ Ի վերջո, քերականության մեջ սինթեզի աստիճանի տեսանկյունիցևեն վերլուծական, համադրականլեզուներըբազմահամադրական տեսակների։ բաժանվումՀարկ է նկատի առնել, որ այդ համակարգում հաշվի են առնվում ոչմիայն այս հիմանական խմբերը, այլև դրանց տարատեսակները. միլեզուն, օրինակ, կարող է միաժամանակլինել և՛ թեքական, և՛խորհրդանշանային՝ առավել թեքական լինելով։ Աղյուսակ 1. Սեպիրի՝ լեզուների տիպաբանական դասակարգումըՀիմնականտիպըՊարզմաքուրռելյացիոնՏեխնիկաՍինթեզՕրինակներանջատականվերլուծականչինարեն,աննամերենանջատական(թույլ կցական)վերլուծականէվե (Գվինեա)կցական(չափավորկցականթեքական)վերլուծականարդիտիբեթերենկցականանջատականվերլուծականպոլինեզիականլեզուներԲարդմաքուրռելյացիոնկցականանջատականթեքականանջատականբազմահամադրականհայիդավերլուծականկամբոջերենկցականհամադրականթուրքերենկցական(խորհրդանշային երանգ)թեքականկցական(խորհրդանշային երանգ)կցականթեքականբազմահամադրականյանա (Հս.Կալիֆոռնիա)համադրական(չափավոր)դասականտիբեթերենհամադրական(չափավորբազմահամադրական)սիութեքականհամադրականսալինանխորհրդանշայինկցականվերլուծականհամադրականվերլուծական(չափավորհամադրական)սիլլուկ (ՎերինՆեղոս)բանտուֆրանսերենթեքականկցական(խորհրդանշային երանգ)բազմահամադրականնուտկաթեքականկցականբազմահամադրական (չափավոր)չինուկթեքականբազմահամադրականալգոնկինթեքականվերլուծականանգլերենՊարզխառըռելյացիոնԲարդխառըռելյացիոնթեքական(խորհրդանշային երանգ)թեքական(խիստխորհրդանշային)Խորհրդանշայինթեքականհամադրականլատիներեն,հունարեն,սանսկրիտհամադրականտակելմահամադրականարաբերեն,եբրայերենԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ. անջատման գիծը նշանակում է, որ տվյալգործընթացը թույլ է զարգացած։ Հարկ է նշել, որ a, b, c, d համապատասխանաբար ցույց են տալիսանջատման, կցման, ֆուզիայի/թեքման և խորհրդանշայնացմանգործընթացները։ Երբ մեկից ավելի տեխնիկա է առկա, աղյուսակումդրանք դասավորված են ըստ կարևորության աստիճանի։ II, III, IV սյունակները հղվում են հետևյալ հասկացութային խմբերին.II - ածանցողական, օրինակ՝ նվազական ձևերըIII - խառը/կոնկրետ ռացիոնալ, օրինակ՝ թվի համաձայնությունըIV - մաքուր ռելյացիոն, օրինակ՝ ենթակայի նշանակումըուղղական հոլովովՀասկացական տիպաբանությունըներկայացնելով՝ Սեպիրըհաջողությամբ դասակարգում է մի շարք լեզուներ, ինչպես նաևկարողանում է ցույց տալ քերականական հատկանիշների այնպիսիհատման կետեր, որոնք անցյալում չէին նկատվել լեզվաբաններիլավագույն դեպքում, պատշաճ ուշադրության չէինկողմից, կամ,արժանացել։ Այսքանով հանդերձ՝ այս դասակարգումը զերծչէթերություններից։ Սեպիրն ինքն է սա ընդունում ՝ նշելով, որ որոշլեզուների դեպքում սահմանը դժվար է գծել տիպերի միջև, ինչպես նաևիրավացիորեն նկատելով, որ լեզուները բարդ պատմական կառույցներեն, ուստի, թերևս, դրանց դասակարգման որևէ փորձ եթեդատապարտված չէ սխալվելու, ապա առնվազն կանգնում է դրա մեծվտանգի առաջ յուրաքանչյուր քայլափոխի։ Է. Սեպիրի հասկացական տիպաբանությունն իր ժամանակիամենաառաջադիմական և ամբողջական դասակարգումն է։ Հետո եկածգիտնականները մեծապես ազդվել են նրանից։ Այս համատեքստումհատկապես կարևոր է հիշատակել Ջ. Գրինբերգին, որի տեսությունըհիմնվում է Սեպիրի հասկացական տիպաբանության վրա։ Գրինբերգիտիպաբանությունը կոչվում է քանակական տիպաբանություն և իրարտահայտությունն է գտել գիտնականի «Քանակական մոտեցումլեզուների ձևաբանական դասակարգմանը» աշխատությունում։ Ի տարբերություն Է. Սեպիրի՝ Ջ. Գրինբերգն իր դասակարգմանհիմքում դնում է հինգ չափանիշ և տալիս է մեկ կամ ավելի ինդեքսներիցբաղկացած շարք, որով որոշվում է լեզուների տեղն այդ չափանիշներիցյուրաքանչյուրի համեմատ։ Այս մեթոդը, անշուշտ, առավել ճշգրիտ է,քանի որ քանակական հաշվարկների հետ գործ ունենալով՝ կարողանումէ առավել ստույգ ցույց տալ լեզուների տեղը։ [7]Ինչպես Նոամ Չոմսկին, Գրինբերգը ևս փորձում էր գտնել այնհամընդհանուր կառույցները, որոնց վրա հիմնվում է մարդկային լեզուն,սակայն ի տարբերություն ֆորմալիստական մեթոդով առաջնորդվողՉոմսկու՝ Գրինբերգը մեթոդական առումով ֆունկցիոնալիստ էր։ Գրինբերգն է ձևակերպել իմպլիկացիոն ունիվերսալների գաղափարը,որը մինչ օրսլեզվական ընդհանրույթների որոշման համարկենտրոնական նշանակություն ունի։ Հենվելով Սեպիրի մոտեցումների վրա՝ Գրինբերգը նաև խորապեսուսումնասիրում ու ներկայացնում է հնչութային ընդհանրույթներըհամաժամանակյա տեսանկյունից, ինչպես նաև տեսական հիմք է տալիսընդհանրույթներիտարաժամանակյահայեցակարգերի համար [6]։ համաժամանակյաևՀարկ է նշել, որ առաջարկվում են այլ մոդելներ ևս, որոնքհիմնականում հենվում են այն քննադատության վրա, որ վերըներկայացված դասակարգումները ցույց չեն տալիս քերականականկատեգորիաների միջև այն բոլոր բարդ տրամախաչումները, որոնքգոյություն ունեն լեզվում։ Այսպես, Ջենիֆեր Գարլանդը բերում էսինհալա լեզվի օրինակը՝ ցույց տալով, որ թեև դրա ածանցները,կլիտիկներն ու հետադրությունները պիտի, ըստ ավանդականընկալման, ընդունվեին որպես կցման դեպք, դրանք չափազանցսերտաճած են արմատին, բայց այդ լեզվի դասակարգումը որպեսթեքական ևս խիստ սխալ է։ [3]լեզուներըզարգանումդեպիՑիկլիկ էվոլյուցիայի տեսության կողմնակիցները կարծում են, որդեպիսովորաբարվերլուծականներ,ևկցականներից կրկին թեքականներ։ Ռ. Մ. Վ. Դիքսոնն այս գործընթացըհամեմատում է ժամացույցի սլաքի ընթացքի հետ և նշում, որ, օրինակ,հին չինարենը մոտավորապես կհամապասխաներ ժամը 3։ 00-ին,են թեքականներիցվերլուծականներիցկցականներայսինքն՝ կլիներ մեծ մասամբ վերլուծական՝ որոշ թեքական տարրերով։ Եգիպտերենը, լինելով հազարամյակների գրավոր պատմությամբ լեզու,ըստ Դիքսոնի, անցել է ամբողջ շրջանը [2]։ Նմանատիպ տեսություններառաջարկվել են նաև հետագայում։ Այսպես, Էլլի վան Գելդերենը լեզվիփոփոխությունների օրինաչափությունները ներկայացնում է որպեսշրջապտույտ [5]։ Սրա օրինակ է քերականացումը (grammaticalization)։ Սա այն երևույթն է, երբ բառային միավորները վերածվում ենքերականական նշանակիչների, իսկ հետագայում նորլեզվականմիավորներ են գալիս դրանց փոխարինելու։ Քարլթոն Հոջն առաջարկումէ եգիպտերենի զարգացման հետևյալ շրջապտույտը. Աֆրասիական նախալեզու—վերլուծական Հին եգիպտերեն—համադրական Ուշ եգիպտերեն—վերլուծական Ղպտիերեն—համադրական [8]նորհանդերձ,սակայն,ԻրթերություններովոլորտիիրապեսՍեպիրիտիպաբանությունը հեղափոխական նշանակություն ունեցավ, ևհետագա դասակարգումներն ու ածանցվող տեսական ըմբռնումներըինչ-որ կերպ առնչվում են Սեպիրի համակարգային մոտեցմանը։ Կարելի է ասել, որ թեև հետագա տեսությունները լրացրել ու ճշգրտել ենայն, անդրադարձել որոշ լեզուների սխալ դասակարգումների կամմատնանշելօրինաչափություններ, Սեպիրի առաջարկածդասակարգումը սկզբունքորեն ճիշտ է մնում, իսկ նրա «Լեզուն»ձևաբանական տիպաբանությանկապիտալաշխատություն է։ Սեպիրը դասակարգման հիմքում դնում է բառերիքերականական հարաբերությունները՝ դրանք քննելով երեք տարբերտեսանկյուններից, առանձնացնում խմբեր, որոնց միջոցով ստեղծում էմի կառույց, որում լեզուները ոչ թե ուղղակիորեն դասակարգվում են այսկամ այն հատկանիշից ելնելով, այլ այդ խմբերի ու տիպերիհամադրմամբ.լեզվաբանականտիպաբանության ընթացքը՝ ընդլայնելով դրա հնարավորությունները։ Սեպիրը, ընդ որում, կարողանում է ոչ միայնլեզվաբանորենհիմնավորել իր դասակարգումը, այլև փիլիսոփայորեն քննադատել իրնախորդների մոտեցումները և անդրադառնալ քերականությանհոգեբանական ասպեկտներին՝ մի ամբողջ ոլորտի ճանապարհ բացելով։ լեզուներ՝ որոշՍեպիրը ճշգրտորեն դասակարգում է մի շարքպարագաներումդրանցքերականության բազում նրբությունների։ Այս ամենը թույլ է տալիսուղղակիորեն փոխելանդրադառնալովսաէմանրամասնորենՍեպիրի հասկացական տիպաբանությունն արդարացիորեն համարելայս ոլորտում ամենահիմնավոր ու կարևոր խոսքերից մեկը։ արվողամբողջականխոսքնէժամանակակիցհետազոտություններիԼեզուների տիպաբանական դասակարգման պատմությանը գցվածհայացքը ոչ միայն հնարավորություն է տալիս համակարգված կերպովներկայացնել լեզուների դասակարգման հետ կապված հարցերը, այլևցույց է տալիս դրանում հասկացական տիպաբանության կարևորագույնդերը։ Սեպիրի առաջարկած համակարգը հիմք է ծառայում այսոլորտումևտեսությունների համար։ Ջ. Գրինբերգի դասակարգումն այսօր, թերևս,ամենահիմնավորտիպաբանական Ժամանակի հեռավորությունից գնահատելովդասակարգման մեջ։ հասկացական տիպաբանությունն ու դրա ազդեցությունը՝ տեսնում ենքդրալեզուների տիպաբանականդասակարգման հարցում։ Ռ. Մ. Վ. Դիքսոնի, Ջ. Գարլանդի և այլոցտեսական համակարգերը, ըստ էության, կառուցվում են սեպիրյանհամակողմանի մոտեցման վրա։ Սրանց կիրառումը հայոցլեզվիուսումնասիրության մեջ կարող է մեզ լեզվի պատմության ու կառույցիմասինլիովին նոր, հիմնավոր գիտելիք տալ։ Հասկացականմեծապեստիպաբանությաննվերաբերումդասակարգմանդժվարություններին կամ անհնարինությանը, սակայն այս մոտեցմանհիմավոր, համակարգային քննադատություն, կարելի է ասել, այսօր չկա։

example245

example245

Ժամանակակից գիտատեխնիկական զարգացումներին զուգընթաց՝ արդի կարևոր մեթոդական խնդիր է հանդիսանում երիտասարդի կիրառական հաշվարկային խնդիրների լուծման, մոտավորությունների, կիրառման հմտությունների ձևավորումն ու զարգացումը՝ դպրոցական տարիքից սկսած։ Սկսած դպրոցական միջին տարիքից՝ անհրաժեշտություն է ներկայացնում մոտավոր հաշվումների գաղափարի ներմուծումը՝ բնական թվերի, կոտորակային թվերի, այնուհետև տասնորդական կոտորակների, գումարման և հանման, բազմապատկման և բաժանման գործողություններին համապատասխան, գծային պարզ հավասարումների, պարզագույն երկրաչափական խնդիրների ուսուցմանը զուգընթաց։ Այս աշխատանքն ամբողջությամբ նվիրված է մոտավոր մեթոդների փուլային ներմուծմանը դպրոցական դասընթացի 5-6-րդ դասարաններում՝ առանձնացնելով հաշվարկային խնդիրներ և կիրառություններ։ Մեր հիմնական նպատակն է մոտավոր հաշվարկային խնդիրների կարևորության և կիրառությունների վրա առանձնակի ուշադրության սևեռումը, որն այնուհետև հետևողական զարգացում է պահանջում տարիքային մյուս փուլերում։

Աշակերտի հաշվողական հմտությունների ձևավորումը խիստանհրաժեշտ է նրան հետագա իրական կյանքին նախապատրաստելուհամար։ Այս խնդիրն այնքան հին է, որքան մարդկությունը, միևնույնժամանակ այն մնում է այնքան ակտուալ և ժամանակակից, որքանգիտության և տեխնիկայի միջոցների զարգացումը։ Հաշվողականմշակույթի ձևավորմանն անդրադարձել են բազմաթիվ հայտնիմեթոդիստներ, ինչպիսիք են Յու. Մ. Կալյագինը [3], Վ. Մ. Բրադիսը [2],Ն.Յա.Վիլենկինը [5], Ա. Դ. Ալեքսանդրովը [4] և այլք։ Ալեքսանդրովըմաթեմատիկայի ուսուցման նպատակը որոշելիս [4] առանձնացրել է 2ուղղություն. «Առաջինն առարկայի գործնական կիրառումն է, այնգիտելիքների ու հմտությունների կիրառումը, որոնք մարդուն պետքկլինեն ողջ կյանքի ընթացքում։ Երկրորդը՝ առարկայի տեղըհանրակրթության մեջ... Ակնհայտ է դպրոցական մաթեմատիկայիբաժինների մեծ մասի գործնական նշանակությունը. յուրաքանչյուր ոքպետք է կարողանա առանց դժվարության հաշվել և լուծել պարզագույնկիրառական խնդիրներ»։ բոլորՎիլենկինի կարծիքով «Գիտության և տեխնիկայի բոլոր ոլորտներիմաթեմատիկականացումը, համակարգչային տեխնոլոգիաների արագզարգացումը, համակարգիչների և միկրոպրոցեսորների ներդրումնարտադրությանմեջ,կառավարման և նույնիսկ առօրյա կյանքում, անհրաժեշտություն էառաջացնում համակողմանիորեն կատարելագործել սովորողներիմաթեմատիկականմաթեմատիկայիներկայիս պահանջներին...դպրոցականԴպրոցականների՝ունակությանզարգացման խնդիրը դառնում է հիմնական, աշխարհայացքային [5]»։ մերձեցնելովմաթեմատիկանոլորտներում, տնտեսագիտությանպատրաստվածությունը՝կիրառելուկուրսըԿիրառական խնդիրների և մոտավոր մեթոդների ուսուցումնառավել կայուն և լայնամասշտաբ ձևով սկսվում է տարիքային միջինդպրոցական փուլում, սակայն նախնական պատկերացում պետք էսերմանել նաև տարրական դպրոցում։ իրական5-6-րդ դասարաններում դիտարկվող խնդիրները լինեն պրակտիկկիրառական, թե տեքստային բնույթի, պետք է սերտ առնչությունունենանբազմությունների,թվաբանական գործողությունների, մաս և տոկոսի, կոտորակայինթվերի, տասնորդական կոտորակների, պարզագույն հավասարումների դասավանդմանը զուգընթաց՝ խիստ կարևորություն է ներկայացնում ոչմիայնմաթեմատիկականկիրառություններիհետ։ Թվայինապահովումըկյանքիխնդիրներում, այլ նաև պրակտիկ, կյանքից վերցրած խնդիրներիդիտարկումը, մոտավոր հաշվարկների կարողությունը, ստացվածարդյունքերի վերլուծությունը, սխալանքի գնահատումը։ 5-6-րդ դասարաններում կիրառական խնդիրների, մոտավորմեթոդների կիրառումն անհրաժեշտ է իրականացնել դասավանդմանընդհանուրուսուցման փուլերինզուգընթաց․համապատասխան՝ծրագրինԲնական թվերի ուսուցմանը զուգընթաց մոտավոր հաշվումների ևկիրառական խնդիրների ներդրման մեթոդիկան։ Բնական թվերի ուսուցման ժամանակ հաշվարկային կիրառականխնդիրների և մոտավոր հաշվումների բնույթը կարող է լինել կլորացում,թույլատրելի կլորացում, փոքր և մեծ կլորացում, կլորացում մինչևտասնավոր (հարյուրավոր և այլն) գաղափարների ձևավորումը։ Օրինակ 1։ Հարցում է անցկացվել բնակչության ճշգրիտ քանակիորոշման համար, և գրանցված մարդկանց քանակը ստացվել է 64.372։ հաշվի առնելով, որ այն կարող է լինել փոփոխական տարբեր օբյեկտիվև սուբյեկտիվ պատճառներով, կարելիէ ասել, որ քաղաքիբնակչությունը մոտ 64․000 է և նշել, որ կլորացումը կատարվել է միչևհազարյակի ճշտությամբ։ Բնական թվերի գումարման և հանման գործողությունների հետկապված մոտավոր մեթոդների և կիրառական խնդիրների ներդրմանմեթոդիկան։ Բավականին պարզ և կենցաղային խնդիրների միջոցովկարելի է արագ բերել աշակերտներին կիրառական ոլորտ։ Այս փուլումկարևոր է նաև, որ երեխաներին հանձնարարվի կազմել իրենց սեփականհաշվարկային խնդիրները։ Օրինակ 2։ Աննայի անձնական օգտագործման ձայնապնակն ունի60 մբ հիշողություն, և նա ուզում է հավաքել երգերի հավաքածու,որոնցից մեկն զբաղեցնում է 5,2 մբ. ծավալ, երեքը՝ 5 մբ ծավալ, մյուսերեքը՝ 5,3 մբ ծավալ, և հինգը՝ 5,4 մբ ծավալ։ Արդյո՞ք Աննան կարող է այդձայնապնակի վրա հավաքել ուզած երգերի հավաքածուն։ Քանի որ 1+3+3+5=12 երգեր ունեն 5 կամ ավելի մբ ծավալ, մոտավոր հաշվարկներով պարզ է, որ 12·5=60, հետևաբար Աննան ոչբոլոր երգերը կկարողանա հավաքել այդ ձայնապնակի վրա։ Բնականթվերիբաժանմանգործողությունների հետ կապված մոտավոր մեթոդների և կիրառականխնդիրների ներդրման մեթոդիկան։ Բնական թվերի բազմապատկման ևբաժանման գործողությունների հետ կապված մոտավոր կիրառականբազմապատկմանևխնդիրների դիտարկումն ունի տարիքային խմբին համապատասխանկարևոր նշանակություն։ մոդելավորման,Այս փուլում արդեն կարելի է հետևողականորեն զարգացնելպրակտիկ-կիրառական խնդիրներիմոտավորհաշվումների, կլորացման հմտությունները, զարգացնել սխալանքիգնահատման կարողությունները, թե արդյո՞ք այդ սխալանքըթույլատրելի է տվյալ պրակտիկ խնդրի շրջանակներում (անվտանգսխալանք), թե՞ ոչ(վտանգավոր սխալանք)։ Պրակտիկ, կյանքից բերվածբազմաթիվ կենցաղային խնդիրների միջոցով, առավել մատչելի կերպով,ձևավերվում է սխալանքի գնահատման անհրաժեշտ հիմքերը։ Օրվա ընթացքում քանի՞ զարկ է անում մարդու սիրտը,եթե մեկ րոպեում կատարում է մոտավորապես 70 զարկ։ Նախ 24·60=1440ր և 1 րոպեում 70 զարկի դեպքում՝70·1440=100800։ Ապա պետք է դիտարկել 70-ին մոտ տարբեր արժեքներ․72·1440=103600։ Պատասխանի արժեքը կախվածէ առաջին արտադրիչից,հետևաբար շատ կոպիտ գնահատելով՝ կարող ենք ասել մոտ 100000զարկ օրվա ընթացքում։ Պարզ երկրաչափական խնդիրների,խնդիրներիգնահատականների հմտությունների ձևավորումը։ կիրառական խնդիրներիմիջոցովչափողական պրակտիկմոտավորևնպաստումՉափողական պրակտիկ խնդիրները (գործնական աշխատանքներիկազմակերպումը) խիստգործընթացին։ Երկրաչափական խնդիրներում հաշվարկային մեթոդների (ճշգրիտ ևմոտավոր)գնահատականներ տալը(թույլատրելի և ոչ թույլատրելի) տարիքային այս փուլում լուրջ կապ ենապահովում իրական կյանքի և մաթեմատիկան հմտություններիընկալման գործում։ կիրառումը,սխալանքիեն այսԱյս տարիքային փուլից սկսած՝ հաշվողական-կիրառականխնդիրները ունենում են մաթեմատիկական գիտելիքների գրագետձևավորման և կիրառման նշանակություն։ Այս փուլում կարևոր է չափումներ կատարելու հմտությունների ևկարողությունների ձևավորումը՝ հատվածի երկարություն, անկյանմեծություն, պարագիծ, մակերես։ Նրանց չափման համապատասխանգործիքների հետ ծանոթացումը, չափման սխալանքի գնահատումը։ Այսբնագավառում առավել կարևոր է աշակերտին սովորեցնել, թե ինչպեսեն տարբերվում իդեալական երկրաչափության խնդիրները պրակտիկերկրաչափության խնդիրներից, որ վերջիններիս լուծման ընթացքումանպայման անհրաժեշտ է գնահատել սխալանքը և նրա սահմանները։ լուծել խնդիրըԱյս փուլում կարելի է աշակերտներին հանձնարարել այնպիսիկիրառական խնդիրների լուծում, որտեղ բաց են թողնված անհրաժեշտտվյալները, և աշակերտը պետք է ինքնուրույն կարողանա լրացնելբացակայող տվյալները և(կատարի անհրաժեշտչափումներ, եթե խնդիրը երկրաչափական է, հավաքի տվյալներ, եթեվիճակագրական է և այլն)։ Տվյալների ներմուծման պրոցեսում նակբախվիսխալանքիգնահատման խնդիրներին և օգտագործելով ստացած գիտելիքները՝կկարողանա լուծել այդ խնդիրները և, ամենակարևորը, նա կզգա այդգիտելիքներինրանցկարևորությունը։ մոտավորությունների,անհրաժեշտությունըկլորացումների,ևկհասկանաՕրինակ 4։ Չափել դպրոցի միջանցքի երկարությունը և լայնությունը։ Հաշվի առնելով, որ 1 հախճասալիկն ունի 30 սմ կողմովքառակուսու տեսք, պարզել, թե քանի ՞ հախճասալիկ անհրաժեշտ կլինիմիջանցքը սալիկապատելու համար։ Այս տիպի բազմաթիվ տարաբնույթ խնդիրների դիտարկումըպարզապես անհրաժեշտություն է այս փուլում իրականացնելը։ Այսբնույթի խնդիրները նպաստում են նաև երկրաչափության ապագադասընթացի նկատմամբ հետաքրքրությունների ձևավորմանը։ Սովորական և տասնորդական կոտորակային թվերի ուսուցմանըզուգընթաց մոտավոր հաշվումների և կիրառական խնդիրներիներդրման մեթոդիկան։ Սովորական և տասնորդական կոտորակային թվերի ներմուծմանըհամապատասխան մոտավոր մեթոդների և կիրառական պրակտիկխնդիրների դիտարկումն այս տարիքային փուլում անհրաժեշտ էիրականացնել առավել զգուշորեն։ Այս խնդիրների դիտարկումն այսփուլում առավել ծառայում է ոչ թե կիրառական կոնկրետ խնդրիլուծմանձևավորմանը, այլ պրակտիկ այդհմտությունների կիրառմանը՝ կոտորակային թվերի, նրանց նկատմամբգործողությունների ուսուցումն առավել մատչելի կերպով իրակացնելուհամար։ Նախ այս խնդիրների քնննարկումը, անխզելի կիրառումը,մշտապեսնկատմամբգործողությունների ուսուցման անհրաժեշտությունը և կարևորությունը։ է այդ թվերի,հմտություններիհիմնավորումնրանցՕրինակ 5։ Արմենը պետք է գնի 200 գրամ սուրճ և 100 գրամ շաքարավազ։ Սուրճի 1 կգ-ն արժե 3000 դրամ, իսկ շաքարավազի 1 կգ-նարժե 400 դրամ։ Վաճառողը փորձում է կատարել Արմենի պահանջը,սակայն այնքան էլ ճշգրիտլցնել անհրաժեշտքանակությունը և կշռում է 202 գ սուրճ և 99 գրամ շաքարավազ։ Որքա ՞նպետք է վճարի Արմենը գնումների համար։ Հաշվի առնել, որ պետք էվճարի դրամով։ չի կարողանումՄաս և տոկոս թեմաների դասավանդմանը զուգահեռ մոտավորհաշվումների և կիրառական խնդիրների ներդրման մեթոդիկան։ Մաս և տոկոս թեմաների դասավանդմանը զուգահեռ մոտավորհաշվարկային խնդիրների դիտարկումն ունի խիստ անհրաժեշտկիրառական բնույթ։ Այն կարող է ունենալ առավելապես ֆինանսականձևակերպում՝բաղադրիչինհամապատասխան։ ֆինանսականներմուծվածԽանութում 21 % զեղչի դեպքում որքա՞ն պետք է վճարել 2550 դրամարժողությամբ ապրանքի համար։ Օրինակ 6։ Այստեղ կարելի է դիտարկել օրինակ 4-ը՝ դիտարկելովլրացուցիչ պայման, որ սալիկապատման ժամանակ հնարավոր է 5 %- իչափ կորուստ։ Պարզագույն հավասարումների ուսուցումը և կիրառականպրակտիկ մոտավոր հաշվարկների հմտությունների ձևավորումըթեմայի շրջանակում։ Պարզագույն հավասարումների ուսուցումը և կիրառականպրակտիկ մոտավոր հաշվարկների հմտությունների ձևավորումըկարևոր նշանակություն ունեն հավասարումների, նրանց լուծումների(ճշգրիտ և մոտավոր), ստացված արդյունքների վերլուծությանմշակույթը ձևավորելու գործում։ 6-րդ դասարանում աշակերտներըծանոթանում են դիագրամների կամ աղյուսակների տեսքով տվյալներիներկայացման հետ։ Հիմք է դրվում վիճակագրական տվյալներըտեսանելիհետմիաժամանակ կարողանանք բանաձև տալ երեխային՝ պարզագույնհավասարման տեսքով, և պահանջենք հասկանալ, թե ի՞նչ իմաստ ունիանհայտ անդամը, ապա կկարողանանք այլ տեսանկյունից ներկայացնելհավասարումների լուծման անհրաժեշտությունը։ ներկայացնելուն։ Եթե,դիագրամիօրինակ,Օրինակ 7։ Ստեփանը փորձում է բացել իր սեփական բիզնեսը։ Նաորոշել է արտադրել յուրօրինակ լամպեր և կատարում է բիզնեսպլանավորում։ Նախնական ծախսերը կազմում են մոտ 1000$, ապահաշվարկեց միավոր լամպի ինքնարժեքը(նրա համար պահանջվողնյութերի ծախսը)՝ 8$։ Ապա կազմեց հետևյալ հավասարումը.։ Առաջադրել հետևյալ հարցերը.ձևավորմանհաշվումներիհմտությունների1. Ի՞նչ է նշանակում այս հավասարման մեջ 13 թիվը։ 2. Ի՞նչ է նշանակում փոփոխականը։ 3. Հավասարումը լուծելով՝ ի՞նչ կգտնենք։ 4. Ի՞նչ է պատկերված գծապատկերում…Եզրակացություն։ Այսպիսով, կիրառական պրակտիկ խնդիրներիմոտավորորպեսնախնական փուլ համարվում են դպրոցական դասընթացի 5-6-րդդասարանները։ Այս փուլում առավել կարևոր է կյանքից, կենցաղից, միփոքր տնտեսագիտական և այլ խնդիրների քննարկումը, նրանց ճշգրիտմաթեմատիկական և մոտավոր հաշվարկների իրականացումը,սխալանքի թույլատրելի սահմանների գնահատումը։ Հաշվարկային այսկուլտուրայի ձևավորումը չափազանց կարևոր նշանակություն ունիդպրոցական հետագա փուլերում մաթեմատիկայի կիրառությունների,միջառարկայական կապերի, պրակտիկ խնդիրների լուծման մշակույթիզարգացման համար։ Այս փուլում կիրառական խնդիրներն առավելբազմազան և կենցաղայինեն կրում և ոչ միայնմաթեմատիկական գիտելիքների վրա են բևեռացնում աշակերտներիուշադրությունը, այլև կոնկրետ կիրառական հմտություններ ենապահովում և նպաստում են աշխարհայացքի ու կիրառականհմտություններիՀաշվարկայինկիրառական խնդիրներիդասարաններիդպրոցական դասընթացում կարելի է նաև իրականացնել ֆակուլտատիվձեռնարկի օգնությամբ, որի օգտագործումը կնպաստի կիրառական,պրակտիկ խնդիրների առավել լայն դասի ուսուցմանը և գործնականհսկայական փորձի ձևավորմանը։ ձևավորմանն ուզարգացմանը։

example298

example298

Փիլիսոփայական իմաստավորման հիմնախնդիրը էքսպերիմենտալ գիտության համատեքստում քննարկելով՝ հոդվածում ցույց է տրվել փիլիսոփայական նշանակությունը էքսպերիմենտալ գիտության պատմության ընթացքում արձանագրված մի շարք կարևոր գիտական նվաճումների ու բացահայտումների օրինակներով։ Հոդվածում քննարկվել է իմաստավորման հիմնախնդիրը հանգեցվելիության, պատճառականության ու այլ հիմնախնդիրների առնչությամբ՝ ցույց տալով դրանց կապը ժամանակակից էքսպերիմենտալ գիտության նվաճումների ու բացահայտումների հետ։ Քննարկվածի արդյունքում եզրակացվեց, որ 20-րդ և հատկապես 21-րդ դարում փիլիսոփայական իմաստավորումը ոչ միայն չի կորցրել իր դերն ու նշանակությունը, այլև այսօր ստացել է շատ ավելի մեծ ու կարևոր առաքելություն՝ լուսավորելու ու հասկանալի դարձնելու ժամանակակից էքսպերիմենտալ գիտության նվաճումներն ու բացահայտումները։

Փիլիսոփայության պատմության ողջ ընթացքում ձևավորվածբազմապիսի ուղղությունները, հոսանքները և դրանց կողմից առաջքաշված յուրատեսակ տեսություններն ու համակարգերը նպատակունեին ոչ միայն լուծելու տվյալ գիտելիքների համակարգից կամժամանակաշրջանից բխող մտքի հակասություններն ու խնդիրները, այլնաև իրագործելու բոլոր ժամանակների մարդկային մտքի հիմնարար ուխնդրահարույց առաքելություններից մեկը՝ փիլիսոփայական իմաստավորումը։ որնՓիլիսոփայականիմաստավորումը,է մարդ-աշխարհփոխհարաբերության արդյունքում ձևավորված աշխարհի սուբյեկտիվ ևօբյեկտիվ պատկերներում արձանագրվող գործընթացների, իրադարձությունների և երևույթների՝ հասկացման տիրույթ ներքաշելը, առկա էեղել փիլիսոփայական մտքի զարգացման ողջ տևականությանընթացքում՝ սկսած նայիվ մատերիալիզմի շրջանակներում աշխարհիգոյաբանական ու միանշանակ հիմքին պարզ և զուտ մատերիականորակական բնութագրի վերագրումից, մինչև հետպոզիտիվիզմի և արդիփիլիսոփայության համատեքստում գիտական գիտելիքի նկատմամբֆալիբիլիստականԻսկ ահաէքսպերիմենտալ գիտությունը, որը տվյալ քննարկման շրջանակներումհետաքրքրում է առավելլայն ըմբռնմամբ՝ սահմանվելով որպեսորոշակի մեթոդներով գիտական վարկածների կամ տեսությունների՝արդեն հայտնի իրողություններով և փաստերով ստուգման ևհետազոտման գործընթացների ամբողջություն, մշտապես եղել էփիլիսոփայությանգործառույթիանօտարելի մաս [2]։ իմաստավորմանցուցաբերումը1 մոտեցմանվերջինիսև[1]։ ուցուցաբերվածմոտեցումներնիմաստավորվող առարկայիՓիլիսոփայական իմաստավորման ողջ պատմության ընթացքումփոփոխվել է ինչպես փիլիսոփայական իմաստավորման առարկան՝ իրգոյաբանական հիմքը ստանալով ժամանակի մարդկային մտքիտեսական և էմպիրիկ փորձառությունից, այնպես էլ առարկայիիմաստավորմաննկատմամբ«գործիքները»՝ տալովնկատմամբդիտարկման բազում սպեկտրներ։ Բացառապես տեսական փորձառությունը հիմք ընդունելու պարագայում կարող է ի հայտ գալվերացարկված և իրականության հետ ընդհանրություն չունեցող մտայինկառույցների և համակարգերի ձևավորման մտավախությունը, որոնքհիմք կարող են ծառայել զուտ սպեկուլյատիվ ու մենտալ մակարդակումդիտարկումներ իրականացնող ուղղությունների և հոսանքներիառաջացման համար։ Սակայն նման միտումները փիլիսոփայությանպատմության ողջ ընթացքում մշտապես եղել են փորձարարական ևօբյեկտիվհիմնվածդիտարկումներիիրականությանվրա6Ֆալիբիլիզմը հետպոզիտիվիստական ուղղություն է, ըստ որի՝ ցանկացած գիտականգիտելիք սկզբունքորեն վերջնական չէ և ճշմարիտ է միայն տվյալ ու որոշակիմեկնաբանության շրջանակներում, որն էլ իր հերիթն կարող է տիրապետող լինելմինչև նոր և ավելի հստակ մեկբանության ի հայտ գալը (Տե՛ս՝Hetherington S. Fallibilism// The Internet Encyclopedia Philosophy. ISSN 2161-0002.)։ փիլիսոփայությունների քննադատության թիրախում ի դեմս ԻմանուիլԿանտի՝ հետզհետե պակաս մրցունակ դառնալով կամ առհասարակդուրս մղվելով համաշխարհային փիլիսոփայության թատերաբեմից [3]։ Միևնույնժամանակփիլիսոփայականիմաստավորմանհիմնախնդրի համատեքստում ժամանակի էքսպերիմենտալ գիտությանտվյալները ոչ միայն դուրս չեն մղվել փիլիսոփայության դիտարկման«առարկայացանկից», այլ նաև դարձել են մարդկային մտքի ևփիլիսոփայության հետագա զարգացումը հնարավոր դարձնող ուորոշող անկյունաքարային գործոններից մեկը։ Այսպես, 2-րդ դարում տիեզերքի՝ Կլավդիոս Պտղոմեոսի կողմիցառաջարկված երկրակենտրոն մոդելը, որը համապատասխանում էրԵրկրից իրականացված պարզ ու անմիջական դիտարկումներիարդյունքներին, համապատասխանում էր այդ ժամանակաշրջանիմարդու թե՛ աշխարհիկ և թե՛ հոգևոր հենքի վրա գոյացածպատկերացումներին։ Երկնային մարմինների շրջանաձև ու իդեալականպտույտները, տիեզերքի կենտրոնում Երկրի գտնվելը ընդունելիիրողություններ էին եկեղեցու համար, և չնայած նման մոդելից բխող միշարք այլ ինքնակնհայտ խնդիրների՝ տիեզերքի երկրակենտրոն մոդելըտիրապետող եղավ մինչև 16-րդ դարը [4]։ Սակայն հենց այդ շրջանումլեհական ծագմամբ գերմանացի աստղագետ Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը դեմհանդես եկավ տիեզերքի պտղոմեոսյան երկրակենտրոն մոդելին ևառաջարկեց շատ ավելի պարզ մոդել, համաձայն որի՝ տիեզերքիկենտրոնում գտնվում է Արեգակը, իսկ Երկիրը մնացած մոլորակներիհետ շրջանաձև շարժումով պտտվում է վերջինիս շուրջը։ Տիրապետողպատկերացումների և եկեղեցու դեմ նման հանդուգն քայլով հանդեսգալը չէր կարող անմիջապես ընդունվել՝ հատկապես այն դեպքում, երբերկնային մարմինների՝ կոպեռնիկոսյան մոդելից բխող հետագծերը չէինհամապատասխանում Երկրից արված անմիջական դիտարկումներին։ Սակայն արդեն ավելի ուշ շրջանում, երբ 1609 թվականին ԳալիլեոԳալիլեյի երկնային դիտարկումները ցույց տվեցին, որ Յուպիտերիշուրջը կան պտտվող այլ մարմիններ, իսկ Կեպլերը արձանագրեց, որերկնային մարմինները պտտվում են ոչ թե շրջանաձև, այլ էլիպտիկհետագծով, Կոպեռնիկոսի արեգակնակենտրոն մոդելն այդ ժամանակստացավ իր օգտին խոսող առաջին էմպիրիկ փաստերը, որոնք հիմնվածէին ճշգրիտ դիտարկումների վրա [4]։ Տիեզերքի կառուցվածքի նկարագրմանն ուղղված կոպեռնիկոսյանմոդելը, հենց այսպես հետզհետե հիմնավորվելով, կարճ ժամանակ անցդարձավ պտղոմեոսյան մոդելը բացասող այլընտրանք, որը ոչ միայնփոխեց երկնային ֆիզիկական իրականության, աշխարհի կարգի ևդրանում մարդու ունեցած դերի մասին եղած պատկերացումները, այլնաևհամար՝փիլիսոփայական իմաստավորման տեսանկյունից դառնալով աշխարհիգիտական պատկերի և գիտության փիլիսոփայության կողմիցնկարագրվող գործընթացների նոր հարացույց [5]։ հեղափոխությանգիտականդարձավհիմքՓիլիսոփայական իմաստավորման հիմնախնդրի համատեքստումէքսպերիմենտալ գիտության արդյունքների և դրա փիլիսոփայականմեկնաբանության ու իմաստավորման մեկ այլ օրինակ է գերմանականդասական փիլիսոփայության ներկայացուցիչ Իմանուիլ Կանտիկոսմոգոնիական վարկածը, որի ստեղծման համար հիմք ենհանդիսացել ժամանակի էքսպերիմենտալ գիտության նվաճումներն ուբացահայտումները՝ ի դեմս նյուտոնյան դասական մեխանիկայի [6]։ Կանտի տիեզերածնական վարկածը զգալիորեն մոտենում էարեգակնային համակարգի առաջացման ժամանակակից տեսություններին ու մոդելներին։ Համաձայն Կանտի վարկածի՝ տիեզերքիառաջացման հիմքում ընկած է նախնական նյութական ակտիվմասնիկներից կազմված վիթխարի «ամպի» ներքին փոխազդեցությունը։ Արդեն Կանտի ժամանակ հայտնի էր Նյուտոնի կողմից առաջ քաշվածմեխանիկայի համաշխարհային ձգողականության մասին օրենքները,որոնք էլ էմպիրիկ հիմք հանդիսացան տիեզերքի կանտյան առաջացմանհամար, որտեղ տիեզերական տարատեսակ մարմիններն առաջանումեն մասնիկների վանողական և ձգողական ուժերի փոխադարձներգործության հետևանքով։ Դժվարչէ նկատել, որ տիեզերքիառաջացման կանտյան մեկնաբանությունում խոսք է գնում բացառապեսֆիզիկական մակարդակում տեղի ունեցող գործընթացների մասին,որոնց ներսում տեղի ունեցող փոխազդեցություններն ու առհասարակշարժման հնարավոր ձևերն ունեն մեխանիկական բնույթ՝ բխելովֆիզիկական իրականության նկարագրմանն ուղղված ժամանակիպատկերացման՝ աշխարհի մեխանիկական պատկերի ըմբռնումից [7]։ ևդրանիցԴասականմեխանիկայիվարկածի փիլիսոփայականկանտյանիմաստավորումըկոսմոգոնիականսկզբունքային նշանակություն ունեցավ մի շարք այլ հիմնախնդիրներիհամար ևս, որոնք վերը քննարկված տեսությունների և վարկածներիհետ ունեն ինչպես անմիջական, այնպես էլ միջնորդավորվածընդհանրություններ։ Կանտի վարկածը նախևառաջ թույլ է տալիս խոսելսերողտիեզերքի մասին որպես նյութական սկիզբ ունեցող մի իրողություն,որտեղ ֆիզիկական իրականության առաջացման, ձևավորման ևզարգացման համար նյութական աշխարհի ֆիզիկական գործընթացներնու օրենքները ոչ միայն անհրաժեշտ են, այլև անգամ բավարար ենտիեզերքի կարգի բացատրման համար։ Հետևապես այստեղից բխում է,որ նախնական նյութից տիեզերքի առաջացման գործընթացում այլպատճառների,կարիքըսկզբունքորեն կարելի է բացառել։ Այս առիթով Կանտը նշում է. «Տվեքինձ մատերիա, և ես դրանից կկառուցեմ աշխարհը» [6, էջ 123]։ Կանտյանայսպիսի մեկնաբանությունը յուրօրինակ կերպով շարունակում է տվյալժամանակի գիտության և փիլիսոփայության այն ընդհանրականմարդկայինմիտումներիիրականությանևդիտարկումներից։ մասնավորապես Աստծուուսումնասիրություններիցզարգացումը,որոնքգաղափարիէքսպերիմենտալգոյանումենԱվելի ուշ՝ 19-րդ դարում, կենսաբանության մեջ հեղափոխականդեր ունեցավ Չարլզ Դարվինի Էվոլյուցիոն տեսությունը, որըտեսակների ու կենսաբանական համակարգերի առաջացման ևզարգացման համար սկզբունքորեն նոր ըմբռնում ու տեսակետ էրառաջարկում։ Համաձայն Դարվինի՝ կենսաբանական բազմազանությանսերնդափոխության գործընթացումյուրաքանչյուր հաջորդ սերունդվերցնում է նախորդ սերնդի ընդհանուր որակական բնութագիրը,հատկություններն ու բնորոշ գծերը, սակայն յուրաքանչյուր հաջորդսերնդի մոտ դրանք չեն փոխանցվում բացարձակ նույն կերպ, այլ առաջկարող են գալ այս կամ այն հնարավոր տարբերությունների՝մուտացիաների տեսքով։ Հետևաբար պարզից բարդ տեսակներիանցման գործընթացը տեղի է ունենում էվոլյուցիայի համարանհրաժեշտ մի շարք այլ գործընթացների՝ բնական ընտրության,բնութագրի պատահականգոյության պայքարի ու որակականփոփոխությունների`միջոցով[8]։ Դարվինյանըմբռնմամբ՝ մուտացիաներն անբացատրելի գործընթացներ են, որոնցգոյությունն անգամ գիտնականը հաճախ փորձում էր բացատրել՝կենսաբանական գործընթացներում հրաշքի կամ աստծո առկայությունըփնտրելով։ Սակայն էվոլյուցիոն տեսության ձևավորումից և գիտականպատկերում հաստատվելուց արդեն անմիջապես հետո տեսությանշրջանակներում իրականացված էմպիրիկ հետազոտության և դրանցարդյունքների փիլիսոփայական իմաստավորման ու մեկնաբանմանխնդիրը դարձավ խիստ արդիական՝ ժամանակի մտածողների կողմիցմուտացիաներիստանալով տարատեսակ մեկնաբանություններ, որոնք շատ դեպքերումկանխորոշեցին գիտության և փիլիսոփայության զարգացման հետագահեռանկարը։ Ի տարբերություն Դարվինի՝Այս առնչությամբ փիլիսոփայական իմաստավորման հիմնախնդրիհամատեքստում հատկանշական է էվոլյուցիոն տեսության բերգսոնյանմեկնաբանությունը։ ֆրանսիացիփիլիսոփա Անրի Բերգսոնը բնական, էվոլյուցիոն գործընթացըդիտարկում է որպես աշխարհի առաջադիմության և զարգացմանհիմքում ընկած մի ստեղծարար ուժ, որը վերջինիս կողմից սահմանվումէ կենարար պոռթկում հասկացությամբ։ Ըստ Բերգսոնի՝ կենդանիաշխարհը, ի դեմս կենսաբազմազանության և դրանում տեղի ունեցողգործընթացների, անշունչ, մատերիական աշխարհից տարբերվում էնրանով, որ կենսաբանական մակարդակում կենդանի առանձնյակներնօժտված ենյուրահատուկ կենարար ուժով, որն էլ հնարավոր էդարձնում նրանց գոյությունը։ Հենց նման բնական ուժի շնորհիվ է, որբնության մեջ կա մշտական զարգացում և ավելի պարզ ձևերից ավելիբարդ ձևերի առաջացման անընդհատ գործընթաց [9]։ Կենսաբանականիրականության բերգսոնյան մեկնաբանությունը ոչ միայն պարունակումէր նախորդ տեսությունների կողմից չհաղթահարված խոչընդոտներիլուծումները, այլ նաև ճանապարհ էր հարթում էվոլյուցիոն տեսության ևվերջինիսբերգսոնյան մեկնաբանության հետ անմիջական ումիջնորդավորված կապ ունեցող հիմնախնդիրների, մասնավորապես՝հանգեցվելիության և պատճառականության վերաիմաստավորմանհամար։ ուհիմնարարկազմավորումներիևէհնարավորիրականության առավելՀանգեցվելիության հիմնախնդրի հիմնական հարցադրումներն են,թե արդյոքբարդկազմավորումների և մակարդակների նկարագրությանն ուղղվածտեսությունները սկզբունքորեն հանգեցնել իրականության առավելպարզմակարդակներինկարագրությանն ուղղված տեսություններին և թե կարելի է արդյոքկենսաբանական աշխարհը բացատրել մատերիական իրականությանօրենքներով և առավել ընդհանուր օրինաչափություններով։ Մինչևէվոլյուցիոն տեսությանբերգսոնյանմեկնաբանության ի հայտ գալը հանգեցվելիության հիմնախնդիրն ուներհստակ պատասխան՝ հիմնվելով 17-19-րդ դարերում տիրապետողտեսության՝ նյուտոնյան դասական մեխանիկայի վրա։ Ըստ դասականմեխանիկայի՝ իրականությունում գործող պատճառահետևանքայինձևավորման և վերջինիսդրավրա ազդողուժերըսկզբունքորենհնարավորցանկացածգործընթացկապերը խիստ միանշանակ են։ Միանշանակ դետերմինիզմ անվանումըստացած այս տեսակետը ենթադրում է, որ իրականությունում տեղիունեցողէկանխատեսել, եթե հայտնի են տվյալ գործընթացի ելակետային վիճակըև[10]։ Նշված տիրապետողպատկերացումներին հակադարձելով՝ Դարվինը և ապա Բերգսոնըկարծում էին, որ իրականությունում կան գործընթացներ, որոնք ունենպատահական բնույթ և չեն կարող միանշանակորեն որոշվել։ Դասականմեխանիկայից ևէվոլյուցիոնիստական տեսությունից ու դրաբերգսոնյան մեկնաբանությունից բխող փաստարկների փիլիսոփայական իմաստավորման արդյունքում ակնհայտ է դառնում, որմիանշանակ դետերմինիզմըիրադարձությունների զարգացման միակ տարբերակը չէ՝ հետզհետե վերածվելովպատճառականությանկոչվողտեսակետի հակադիր բևեռը [10, էջ 72]։ Ինչ վերաբերում է հանգեցվելիության հիմնախնդրին, ապա այս պարագայում ստացվում է, որկենսաբանական իրականությունում կան գործընթացներ, որոնքսկզբունքորեն կանխատեսելի չեն և ունեն պատահական բնույթ, ինչից էլբխում է, որ ֆիզիկական հիմնարար օրենքները չեն կարող տարածվելկենսաբանական համակարգերի վրա այն տարբերակով, ինչպես դրանքգործում են ֆիզիկական աշխարհում։ Հետևապես առավել բարդ ևկենսաբանականուղղվածտեսությունները սկզբունքորեն հանգեցվելի չեն առավել պարզ ուհիմնարար համակարգերի նկարագրությանն ուղղված տեսություններին [10, էջ 123]։ հիմնախնդրում ինդետերմինիզմնկարագրությաննհամակարգերիհիմնախնդրիներսում20-21-րդ դարի էքսպերիմենտալ գիտության նվաճումներն ուբացահայտումներն իրենց անշրջելի հետքը թողեցին ինչպես աշխարհիժամանակակից գիտական պատկերի, այնպես էլ նորագույն շրջանիփիլիսոփայության ձևավորման և դրա կողմից առաջ քաշված ուքննարկման արժանացած հիմնախնդիրների վրա։ Անգնահատելի էաշխարհի ժամանակակից գիտական պատկերում իրենց հիմնարարազդեցությունն ու հետքը թողած տեսությունների, մասնավորապես՝հարաբերականությանքվանտայինմեխանիկայի շրջանակներում իրականացված էքսպերիմենտների ևդրանց փիլիսոփայական մեկնաբանության ու իմաստավորման դերն ունշանակությունը աշխարհի ընթացիկ գիտական պատկերի ձևավորմանգործում։ Սակայն հաշվի առնելով վերոնշյալ տեսությունների և դրանցընդհանուր տեսությանևառնչությամբ իրականացած քննարկումներիլայնածավալ բնույթը՝հետագա քննարկման ընթացքում կդիտարկվեն 20-21-րդ դարերիհամանման հնչեղություն և կարևորություն ունեցող գիտական այլորոնք փիլիսոփայականնվաճումներնիմաստավորմանկարևորնշանակություն։ բացահայտումները,հիմնախնդրիուհամարունեն խիստիրականությանԱյսպես, արտերկրայինու առհասարակտիեզերքին ուղղված ուսումնասիրությունները, պայմանավորված 20-րդդարի գիտատեխնիկական ու էքսպերիմենտալ գիտության աննախադեպհաջողություններով, որակական նոր մակարդակի հասան։ 1929թվականին Էդվին Հաբլի դիտարկումները ցույց տվեցին, որ տիեզերքումհեռավոր գալակտիկաները, անկախ այն բանից, թե վերջիններս որտեղեն գտնվում, ստատիկ չեն և մեր նկատմամբ (Երկրից դիտողի) հեռանումեն շատ մեծ արագությամբ։ Կատարված դիտարկումների հիման վրաձևակերպված Հաբլի օրենքն առաջին էմպիրիկ ու էքսպերիմենտալգիտության կողմից առաջարկված փաստն էր այն մասին, որ տիեզերքնընդլայնվում է [4, էջ 15]։ Փիլիսոփայական իմաստավորման տեսանկյունից նման փորձարարական տվյալներն ունեն առանձնակիկարևորություն։ Եթե գալակտիկաները իրարից անընդհատ հեռանումեն, և սա արդյունք է տիեզերքի ընդլայնման, ապա ենթադրաբարտևականության ինչ-որ պահի եղել է մի վիճակ, որից սկսած՝ տիեզերքնընդլայնվել է։ Գիտության մեջ պայմանականորեն «Մեծ Պայթյուն»անվանումը ստացած պահը համարվում է այն զրոյական կետը, որըհնարավոր դարձրեց տիեզերքն ու դարձավ վերջինիս գոյաբանականմեկնակետը։ Նման տեսակետն այսօր ընդունված է գիտական առավելլայն հանրության կողմից՝ ամրագրելով մինչև 20-րդ դարը ստատիկտիեզերքի հարացույցի փոխարինումը դինամիկ և առաջացող տիեզերքիհարացույցով։ Իհարկե, մինչև Հաբլը ժամանակին փիլիսոփայության ևգիտության պատմության մեջ նույնպես անդրադարձել են քննարկվողխնդրին՝ ի դեմս Կանտի, որը կարծում էր, որ տիեզերքի առաջացմանհարցը պարունակում է մտքի հակասություն՝ միևնույն ժամանակունենալով թեզիս և անտիթեզիս, և հնարավոր չէ խնդրին ռացիոնալմակարդակում տալ պատասխան։ Այնինչ իրավիճակը փոխվեցէքսպերիմենտալ գիտության արդյունքների իմաստավորման և նորլույսի ներքո դրանց հասկացման արդյունքում, որը ճանապարհ հարթեցնաև տիեզերքի որակական և քանակական բնույթների հասկացմանհամար։ Անվանի գիտնականի համանուն աստղադիտակի կողմից արվածդիտարկումները ընդարձակվող տիեզերքի մոդելի ձևավորումից կարճժամանակ անց տվեցին տիեզերքի «նյութի»2 կառուցվածքի մասինհիմնարար ու սկզբունքորեն նոր պատկերացումներ։ Համաձայն«Պլանկի» անվան աստղադիտակի դիտարկումների՝ «սովորական» կամբարիոնային նյութը, որից կազմված են աստղերը, գալակտիկաները,միջգալակտիկական գերխիտ փոշին և մատերիական իրականությանցանկացած այլ դրսևորում, կազմում է ողջ տիեզերքի «նյութի» ընդամենը4.9%-ը։ Տիեզերքի մնացած հատվածը կազմված է, այսպես կոչված, մութնյութից և մութ էներգիայից՝ համապատասխանաբար 26.8% և 68.3%-ով։ Մութ նյութն ու մութ էներգիան անմիջականորեն էքսպերիմենտալճանապարհով հայտնաբերել չի հաջողվում, սակայն մենք դրանց մասինիմանում ենք վերջիններիս՝ սովորական նյութի հետ ունեցած ձգողականփոխազդեցության արդյունքում։ Հետևապես տիեզերքի մնացած 95.1%-նուղղակիորեն դուրս է արտաերկրային իրականության մասին մերունեցած պատկերացումներից ու բոլոր հնարավոր անմիջականդիտարկումներից, որոնք մինչ այժմ իրականացվել են մարդկությանպատմության ողջ ընթացքում [11]։ Վերը քննարկվածից պարզ է դառնում, որ իրականությունը որպեսայդպիսին միատարր չէ և կազմված է նյութի տարբեր դրսևորումներից։ Հետևապես մեր իրականութունն ու տիեզերքն առհասարակ կազմողմատերիայի մասին խոսելիս կիրառել հասկացության այն իմաստները,որոնք տիրապետող են եղել նաիվ մատերիալիզմի և դրանից ի վերփիլիսոփայության ողջ պատմության ընթացքում, կլինի ոչ կոռեկտ ուկարող է առաջ բերել թյուրըմբռնում։ Գիտության զարգացումը ու դրակողմից մշակված արդյունքների փիլիսոփայական իմաստավորումըենթադրում է ոչ միայն աշխարհի գիտական պատկերի և դրա տարրերիներքին փոփոխություններ, այլ նաև հասկացութային ապարատիփոփոխման գործընթաց, ինչը մարդկային մտքի զարգացման ողջընթացքում հատուկ է եղել թե՛ փիլիսոփայությանը, և թե՛ գիտությաննառանձին վերցրած։ Իսկ ահա այսօր, երբ 21-րդ դարում տեղի ունեցողէքսպերիմենտալ գիտության բացահայտման և նոր նվաճումներիիրականացման արդյունքում ի հայտ են գալիս առավել մեծ թվով27«Նյութ» հասկացությունն այստեղ կիրառվել է տիեզերքի որակական և քանակականբնութագրերի առավել առարկայական պատկերը տալու համար, որտեղ «նյութ»հասկացության ծավալի մեջ պետք է հասկանալ տիեզերքը կազմող մատերիական կամոչ մատերիական հնարավոր բոլոր դրսևորումներն առհասարակ։ չտեսնված ու սկզբունքորեն նոր իրողություններ՝ ի դեմս ամղկահարույցայն իրադաձության, երբ աշխարհում առաջին անգամ ծնվեցգենետիկական մակարդակում արհեստական միջամտությամբ ստացածերեխա, հարկ է առաջանում նման իրողությունների ոչ միայնփիլիսոփայական օբյեկտիվ իմաստավորման կատարման, այլ նաևդրանցընկալմանվերաձևակերպման։ հասկացություններինկատմամբմերուողջվերջինիսընթացքում՝համատեքստում փիլիսոփայականԱյսպիսով, ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ էքսպերիմենտալգիտությանիմաստավորմանհիմնախնդիրը չի կորցնում իր արդիականությունն ու անօտարելիանհրաժեշտությունը գիտության էքսպերիմենտալ գործունեությանկողմիցպատմությանմշակվածարդյունքներին տալով տվյալհամապատասխանհասկացման, իմաստավորման, ըմբռնման և դիտարկման սպեկտրներ։ Ավելին, նոր և հատկապես նորագույն գիտության էքսպերիմենտալտվյալներն ունեն պակաս հասկանալիություն և հաճախ դուրս են մնումտարատեսակ փիլիսոփայականհիմնախնդիրների առնչությամբծավալվող դիսկուրսներից։ Հետևապես էքսպերիմենտալ գիտության ևէմպիրիկ արդյունքների նման միտումները կանխելու համարանհարժեշտ է դրանց հնարավոր մեկնաբանությունների կողքինառանձնակի կարևորել փիլիսոփայական իմաստավորման դերն ունշանակությունը։

example325

example325

Մասնագիտական գրականության մեջ և իրավակիրառ պրակտիկայում հաճախ կարելի է հանդիպել «կաշառակերություն» եզրույթի գործածմանը, որն ի տարբերություն մյուս պաշտոնեական հանցագործությունների, առանձնանում է իր առավել բարձր հանրային վտանգավորությամբ։ Իրավաբանական գրականության մեջ առկա չէ «կաշառակերության» միասնական հասկացություն, որ հանգեցնում է ինչպես տեսական բանավեճերի, այնպես էլ իրավակիրառ պրակտիկայում բարդությունների։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի վերլուծությունից բխում է, որ «կաշառքի» միասնական հասկացություն ևս առկա չէ, ինչը դժվարություններ է առաջացնում քրեական օրենքի կիրառման հարցում և կարող է հանգեցնել հանցանք կատարած անձանց կողմից քրեական պատասխանատվությունից խուսափելուն (օրինակ, երբ անթույլատրելի ապացույց ճանաչվեն կաշառք տալու կամ կաշառք ստանալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները ապօրինի վարձատրություն ստացած պաշտոնատար անձ չհանդիսացող հանրային ծառայողին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը լուծելիս)։

Մասնագիտական գրականության մեջ և իրավակիրառ պրակտիկայում հաճախ կարելի է հանդիպել «կաշառակերություն» եզրույթի գործածմանը, որն ի տարբերություն մյուս պաշտոնեական հանցագործությունների, առանձնանում է իր առավել բարձր հանրային վտանգավորությամբ։ Այն էականորեն հեղինակազրկում է պետական իշխանության մարմիններին, նսեմացնում նրանց գործունեության կարևորությունը և բովանդակությունը։ Այս երևույթի տարածվածությունը հասարակության մեջ առաջացնում է թերահավատություն առ այն, որ տարաբնույթ հարցեր հնարավոր չէ լուծել առանց կաշառքի` օրինական ճանապարհներով։ Հայաստանի Հանրապետությունը, լինելով Եվրոպայի խորհրդի անդամ, միջազգային պարտավորություններ է ստանձնել ընդունելու համարժեք օրենսդրական ակտեր թե՛ ակտիվ և թե՛ պասիվ կաշառակերության դեմ արդյունավետ պայքար ծավալելու ուղղությամբ` դրանց համար սահմանելով համապատասխան քրեական պատիժներ։ Դրա նպատակն է թույլ չտալ, որպեսզի պաշտոնյայի անհամաչափ գործողության կամ անգործության արդյունքում խտրական իրավիճակ ստեղծվի մարդկանց իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության հարցում։ Սա ավելին է, քան պարզապես պաշտոնական դիրքի չարաշահումը, որովհետև դրա հետևանքը հանգեցնում է իրավական պետության հիմնարար սկզբունքների ձևախեղմանը` ոչ միայն պաշտոնյան չի առաջնորդվում իրավունքի գերակայության սկզբունքով, այլև մասնավոր անձանց իրավունքների պաշտպանության հարցում խտրական իրավիճակ է ստեղծում։ Ելնելով հարցի կարևորությունից, իրավական պետության կայացման հրամայականներից` անհրաժեշտ է ապահովել կաշառակերության դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպումը, որը կնպաստի ՀՀ Սահմանադրության 1-ին հոդվածով հռչակված ժողովրդավարական և իրավական պետության ամրապնդմանը, մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությանը։ Չնայած հարցի հրատապությանն ու կարևորությանը, դեռևս մի շարք հարցեր մնում են վիճահարույց, որոնք հանգեցնում են ինչպես տեսական բանավեճերի, այնպես էլ իրավակիրառ պրակտիկայում բարդությունների առաջացմանը։ Մասնավորապես, իրավաբանական գրականության մեջ առկա չէ «կաշառակերության» միասնական հասկացություն, որով բնութագրվում են կոռուպցիոն երևույթների առավել բարձր հանրային վտանգավորություն ունեցող դրսևորումները։ Որպես ընդհանրացնող ու հավաքական հասկացություն կաշառակերությունն իր մեջ ներառում է կաշառքին վերաբերող հնարավոր բոլոր հանցագործությունները, հանցավոր գործունեությունը՝ կաշառք ստանալը, կաշառք տալը, կաշառքի համար միջնորդությունը և անգամ կաշառքի պրովոկացիան1։ Դիտարկվող բնագավառում ականավոր փորձագետ պրոֆեսոր Ս.Վ.Մաքսիմովը կաշա­ռակերությունը սահմանում է որպես պետական, մունիցիպալ կամ այլ հանրային ծառայողների/ այդ թվում` դատավորների և պատգամավորների/ կամ առևտրային և այլ կազմակերպությունների /այդ թվում` միջազգային/ ծառայողների կողմից իրենց կարգավիճակի օգտագործումը գույքի, նրա նկատմամբ իրավունքների, ծառայությունների կամ արտոնությունների անօրինական ձեռքբերման համար կամ նշված անձի կողմից նման գույքի, նրա նկատմամբ իրավունքների, ծառայությունների կամ արտոնությունների /այդ թվում` գույքային բնույթի/ տրամադրումը2։ Կաշառակերության հասկացության ավելի նեղ սահմանում է տվել Չուչաևը Ռուսաստանի Դաշնության քրեական օրենսգրքի մեկնաբանություններում` «դրա էությունն այն է, որ պաշտոնատար անձը այլ անձանցից ստանում է ապօրինի նյութական վարձատրություն իր պաշտոնեական լիազորությունների կամ պաշտոնական դիրքի համար»3։ Գտնում ենք, որ կաշառակերության հասկացության մեջ միայն կաշառք ստանալը ներառելը պատճառաբանված չէ և չի բխում դրա էությունից ու չի արտահայտում այդ երևույթի բարձր հանրային վտանգավորությունը։ Մեկ այլ տեսակետի համաձայն՝ կաշառակերությունը շահադիտական հանցագործություն է, որի էությունը կայանում է նրանում, որ պաշտոնատար անձը իր ծառայողական վարքագծի կամ զբաղեցրած պաշտոնի բերումով այլ անձանցից կամ կազմակերպությունից ստանում է անօրինական վարձատրություն4։ Տրայնինը նշում է, որ կաշառակերություն նշանակում է կաշառքի ստացում։ Դրա հետ մեկտեղ կաշառք տալը և կաշառքի միջնորդությունը վերջինս դիտում էր որպես կաշառակերության հատուկ հանցակցության ձև5։ Այս առնչությամբ այլ դիրքորոշում է արտահայտել Ն.Պ.Կուչերիավին։ Նա գտնում է, որ կաշառակերության մեջ կաշառքի ստացումը, կաշառք տալը և կաշառքի միջնորդությունը հատուկ եղանակով միևնույն հանցագործության կատարումն են6։ Ն.Դ.Դուրմանովը կաշառակերությունը դիտում է որպես միասնական հանցագործություն, որն իր մեջ միավորում է կաշառք ստանալը և կաշառք տալը։ Նա գրում է. «առավել ճիշտ կլինի կաշառքի ստանալը և կաշառք տալը դիտել ոչ որպես երկու ինքնուրույն հանցագործություններ, այլ մեկ բարդ հանցագործություն»7։ Բացի վերոնշյալ հիմնական մոտեցումներից կաշառակերության սահմանման հարցում որոշ հեղինակների գիտական աշխատանքներում տեղ են գտել առավել ճկուն և տարբերակված մոտեցումներ։ Այսպես, Բ.Վ. Զդրավոմիսլովը գտնում է, որ կաշառակերության համար հարկավոր է առանձնացել երկու հատկանիշ` կաշառակերություն լայն իմաստով և կաշառակերություն նեղ իմաստով։ Կաշառակերություն նեղ իմաստով նշանակում է կաշառք ստանալ, իսկ լայն իմաստով` բոլոր երեք հանցակազմերը` կաշառք ստանալը, կաշառք տալը և կաշառքի միջնորդությունը8։ Ինչպես նշում է Օ.Կաչմազովը՝ «չնայած կաշառք տալու և կաշառք ստանալու միջև գոյություն ունի սերտ կապ, այնուամենայնիվ, դրանք ինքնուրույն հանցագործություններ են, քանի որ միմյանց նկատմամբ ունեն հատուկ հարաբերակցություն հենց միայն դրանցում առկա նշաններով։ Մասնավորապես միայն հանցագործության սուբյեկտի տարբեր լինելը այնպիսի էական հանգամանք է, որը թույլ չի տալիս դրանք քննարկել որպես մեկ հանցագործություն»9։ ՈՒշադրության է արժանի այն փաստը, որ կաշառք ստանալը և կաշառք տալը ունեն տարբեր օբյեկտիվ կողմեր, սուբյեկտի բնութագրեր` հետաքրքրություններ, գործողությունների շարժառիթներ և նպատակներ։ Համաձայնվելով այն մոտեցման հետ, որ կաշառք ստանալը, տալը և կաշառքի միջնորդությունը տարբեր հանցագործություններ են, թեև պայմանավորված են մեկը մյուսով` նշենք, որ այն ունի նաև օրենսդրական հիմքեր։ Ինչպես ՀՀ քրեական գործող, այնպես էլ արտասահմանյան երկրների քրեական օրենսգրքերում և միջազգային իրավական ակտերում ուղղակիորեն առանձնացվում են տարբեր հոդվածներ կաշառք ստանալու, տալու, որոշ դեպքերում նաև միջնորդության համար։ Գտնում ենք, որ կաշառակերությունը կազմող հանցագործությունները փոխկապակցված են միմյանց հետ՝ ձևավորելով «անհրաժեշտ հանցակցություն», քանի որ, եթե չկա կաշառք տալու փաստը, չկա նաև կաշառք ստանալը և կաշառքի միջնորդությունը։ Համակարծիք ենք Ա.Յակովլևի այն տեսակետի հետ, որ չի կարող կաշառք ստանալու հանցակազմն ավարտված համարվել, եթե չի եղել դրա տալը։ Ճիշտ այդպես էլ` չի կարող ավարտված համարել կաշառք տալու հանցակազմը, եթե տեղի չի ունեցել կաշառքի առարկայի ստացում։ Այսինքն՝ հիշյալ հանցակազմերից յուրաքանչյուրը չի կարող կատարվել ինքնուրույն՝ առանց մյուսի հետ կապի10։ Այդպես է մեկնաբանում կաշառակերություն հասկացությունը նաև Գ.Բախտաձեն նշելով, որ կաշառք ստանալը և տալը համարվում են մեկ բարդ հանցագործություն։ Այն միշտ ենթադրում է տրամաբանորեն իրար հետ կապված երկու գործողությունների կատարում՝ կաշառք ստանալը և կաշառք տալը։ Առաջինը կատարում է տվողը, իսկ երկրորդը ստացող։ Տալը միշտ տրամաբանորեն նախորդում է ստանալուն, եթե չկա տվողը, ապա չի կարող լինել նաև ստացողը և հակառակը11։ Համաձայնելով ներկայացված տեսակետի հետ՝ գտնում ենք, որ կաշառք ստանալը և կաշառք տալը երկու միմյանց սերտորեն փոխկապակցված հանցավոր արարքներ են, որոնք չեն կարող ավարտին հասցվել ինքնուրույն։ Ստացվում է, որ կաշառք տվողը «օժանդակում է» կաշառք ստացողին, որպեսզի վերջինս ավարտին հասցնի հանրորեն վտանգավոր իր արարքը։ Այսպիսով, ամփոփելով վերոգրյալը, անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ կաշառակերությունն ընդգրկում է պետական ապարատի բնականոն գործու­նեության դեմ ուղղված, միմյանց փոխկապակցված և մեկ միասնական շղթայի մասը կազմող երեք ինքնուրույն հանցագործություններ, այն է` կաշառք ստանալը, կաշառք տալը և կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավական վեճերի տեղիք է տալիս նաև կաշառակերության առարկան կազմող «կաշառքի» հասկացությունը։ Կաշառքը լայն իմաստով նյութական ցանկացած օգուտն է, ներառյալ սեփականության իրավունքներն ու պարտականությունները, օրինակ, կաշառք ստացողն ազատվում է պարտքը վճարելուց, նախապես վերցված նյութական միջոցները վերադարձնելուց։ Շատ գիտնականներ կարծում են, որ կաշառակերության առարկան կաշառքն է12։ Մասնավորապես, Օ.Խ.Կաչմազովը ճիշտ է համարում հանցագործության առարկայի բնորոշումը որպես նյութական աշխարհի ցանկացած իրի, որի որոշակի հատկու­թյուններից ելնելով քրեական օրենքը կապում է հանցագործության կոնկրետ հանցակազմի հետ։ Դրանից ելնելով պնդում է, որ կաշառքի առարկան կարելի է հարաբերակցել հանցագործության առարկայի հետ, քանի որ այս դեպքում հասարակական հարաբերությունները կազմող օբյեկտը խախտվում է պաշտոնատար անձին կաշառելու միջոցով13։ Սակայն, հանցագործության առարկան մեկնաբանելով այս կերպ անհնար է դառնում տարանջատել այն հանցագործության կատարման միջոցներից։ Որոշ հեղինակներ, հակադարձելով նշված մոտեցմանը, նշում են, որ այն բավականաչափ բարդացնում է տվյալ հանցագործության տարրերի բացահայտումը և պահանջում է քրեաիրավական դոկտրինայի էական վերստուգում։ Այդ պատճառով առաջարկվում է մնալ հին ավանդական տեսակետին, առավել ևս երբ դատական պրակտիկայում կաշառքը անվանվում է հանցագործության առարկա14։ Քննարկվող հարցի վերաբերյալ առավել ընդունելի ենք համարում այն տեսակետը, համաձայն որի` կաշառքը համարվում է ոչ թե հանցագործության առարկա, այլ այն կատարելու միջոց, քանի որ առարկան օբյեկտի նյութական արտացոլանքն է, իսկ կաշառքը օբյեկտի հետ որևէ կապ չունի15։ Գտնում ենք, որ կաշառքի առարկան, ըստ էության, հանցագործության միջոց է, որի օգնությամբ կատարվում է հանրորեն վտանգավոր արարքը, մասնավորապես, դրա միջոցով ազդում է պաշտոնատար անձի վրա` կատարելու կաշառակերության նպատակը կազմող գործողությունները կամ ձեռնպահ մնալու դրանք կատարելուց։ Նրա առկայությունը կաշառք և՛ տալու և՛ ստանալու օբյեկտիվ կողմի պարտադիր հատկանիշ է համարվում։ Նշենք, որ 1961 թվականի ՀՀ քրեական օրենսգրքում օրենսդիրը որևէ կերպ չէր բացահայտել կաշառքի առարկայի էությունը։ Ի տարբերություն դրա` ՀՀ քրեական գործող օրենսգիրքը հստակեցրել է կաշառքի առարկայի հասկացությունը՝ այն սահմանելով որպես դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն։ Դրամի ներքո անհրաժեշտ է հասկանալ ինչպես հայկական դրամը, որը «ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն՝ թողարկվում և շրջանառության մեջ է դրվում թղթադրամի և մետաղադրամի, իսկ լուման՝ մետաղադրամի ձևով, այնպես էլ տարադրամը, այսինքն՝ արտասահմանյան երկրներում շրջանառության մեջ դրված թղթադրամը և մետաղադրամը։ Ինչ վերաբերում է շրջանառությունից հանված փողերին, ապա դրանք չեն համարվում կաշառք ստանալու կամ տալու առարկա այդ իմաստով և պետք է գնահատել որպես այլ ակտիվներ։ Արժեթղթերի էությունը բացահայտված է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 146-րդ հոդվածում, որի համաձայն՝ արժեթուղթը սահմանված ձևի և պարտադիր վավերապայմանների պահպանմամբ, գույքային իրավունքները հավաստող փաստաթուղթ է, որի իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն այն ներկայացնելիս։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 153-րդ հոդվածով թվարկված են արժեթղթերի տեսակները, որով արժեթղթերի թվին են դասվում` պարտատոմսը, չեկը, հասարակ մուրհակը, փոխանցելի մուրհակը (վճարագիրը), բաժնետոմսը, կոնոսամենտը, բանկային վկայագիրը (բանկային գրքույկ, բանկային սերտիֆիկատ), երկակի պահեստային վկայագիրը, հասարակ պահեստային վկայագիրը, ներդրումային ֆոնդի փայը և այլ փաստաթղթեր, որոնք արժեթղթերի մասին օրենքներով դասվում են արժեթղթերի թվին։ Այլ առավելության ներքո ընկալվում է ցանկացած գույքային կամ ոչ գույքային բնույթի օգուտները, օրինակ, բնակարանի կամ ավտոմեքենայի անվճար վերանորոգումը, տան կառուցում և այլն, ինչպես նաև պարտքի ներում, կաշառք ստացողի փոխարեն պարտքի վճարում, դատարան ներկայացված քաղաքացիական հայցից հրաժարումը, արտոնյալ պայմաններով վարկի տրամադրումը, ծառայո­ղական առաջխաղացման մեջ հովանավորչությունը և այլն16։ Նշված հարցին անդրադարձել է նաև Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումը` նշելով, որ գույքային օգուտների ներքո պետք է հասկանալ, մասնավորապես, վարձակալության վճարի նվազեցումը, վաճառվող ապրանքի գնի իջեցումը, բանկային վարկերի տոկոսադրույքի կրճատումը։ Վերը նշված գույքային օգուտները կաշառք ստացողի և կաշառք տվողի միջև ընթացող բանակցությունների ժամանակ պետք է ստանան կոնկրետ դրամական արժեք17։ Վերջինիս հստակ սահմա­նումը կարևոր նշանակություն ունի արարքի որակման համար։ Բացի այդ, ՄԱԿ-ի 2003 թվականին դեկտեմբերի 9-ին ընդունված «Կոռուպցիայի դեմ» Կոնվենցիան տալիս է «գույք» եզրույթի սահմանումը, որի 2-րդ հոդվածի համաձայն՝ «գույք» նշանակում է` ցանկացած արժեք` լինի նյութական կամ ոչ նյու­թա­կան, շարժական կամ անշարժ, իրերի կամ իրավունքների ձևով արտահայտված, ինչպեu նաև իրավաբանական փաuտաթղթեր կամ ակտեր, որոնք հաuտատում են այդպիuի արժեքների նկատմամբ uեփականության իրավունքը կամ դրանցում շահ ունենալը։ Նշվածից բխում է, որ պաշտոնատար անձին կատարած գործողությունների դիմաց անգամ դրական բնութագիր, գրախոսություն, կարծիք տալը այսօր որպես կաշառքի առարկա է դիտարկվում, քանի որ գործող քրեական օրենսդրության համաձայն` ներառում է այլ առավելություններ տրամադրելու հասկացության մեջ։ Այս կապակցությամբ միանշանակ է, որ ոչ գույքային առավելություններ տրամադրելը ևս ոչ պակաս հանրային վտանգավորությամբ է օժտված։ Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի վերլուծությունից բխում է, որ «կաշառքի» միասնական հասկացություն ևս առկա չէ, որպիսի հանգամանքը առաջացնում է քրեական օրենքի կիրառման խոչընդոտներ։ Օրենսդիրը, չպահ­պանելով «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի պահանջները, «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացություններին տվել է տարաբնույթ մեկնաբանություններ։ Նշված եզրահանգումը հիմնավորվում է հետևյալ պատճառաբանությամբ. 1. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ, ինչպես նաև 200-րդ հոդվածի իմաստով կաշառք ստանալը անձամբ կամ միջնորդի միջոցով իր կամ այլ անձի համար դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն ստանալն է կամ պահանջելը կամ ստանալու խոստումը կամ առաջարկն ընդունելը՝ կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին պաշտոնատար անձի կողմից իր լիազորությունների շրջանակում որևէ գործողություն կատարելու կամ չկատարելու կամ իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով այդպիսի գործողություն կատարելուն կամ չկատարելուն նպաստելու կամ ծառայության գծով հովանավորչության կամ թողտվության համար։ 2. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի 1-ին մասը քրեական պատասխանատվություն է նախատեսում թեկնածուներից որևէ մեկի օգտին կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանով թեկնածուներից անձամբ կամ միջնորդի միջոցով կաշառք ստանալու համար։ Այսինքն քննարկվող հոդվածի իմաստով կաշառք ստանալը սահմանափակվում է միայն կաշառքի առարկան կաշառք ստացողին փոխանցելով, քանի որ հոդվածի դիսպոզիցիայում հստակ նշված են այն գործողությունները որոնց կատարման դիմաց տրվում է կաշառքը։ Այսինքն՝ կաշառք ստանալու հասկացության մեջ ներառված չէ դրա կատարման նպատակը։ 3. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 201-րդ հոդվածի համաձայն՝ «(…) կաշառք ստանալը, այսինքն՝ այդ անձանց (օր.՝ մարզիկների, մրցավարների, մարզիչների, թիմերի ղեկավարների կամ արհեստավարժ մարզամրցումների մյուս մասնակիցների ու կազմակերպիչների, ինչպես նաև հանդիսավոր առևտրային մրցույթների կազմակերպիչների ու մրցանակաբաշխային հանձնաժողովի անդամների) կողմից անձամբ կամ միջնորդի միջոցով իրենց կամ այլ անձի համար դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն ստանալը կամ պահանջելը կամ ստանալու խոստումը կամ առաջարկն ընդունելը։ Նշված դրույթի տառացի մեկնաբանությունից բխում է, որ կաշառք ստանալու հասկացության մեջ զետեղված չէ նաև դրա կատարման նպատակը, օրինակ՝ մրցումների կամ մրցույթների արդյունքների վրա ազդելը։ Գտնում ենք, որ նշված դեպքում նպատակի չամրագրումը պարզապես բացթողում է, քանի որ օրենսդիրն այն ուղղակիորեն նախատեսել է մատնանշված հոդվածի 1-ին մասում՝ նշված անձանց կաշառք տալու համար քրեական պատասխանատվություն սահմանելիս։ Վերոգրյալի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ օրենսդիրը միևնույն եզրույթով, այն է՝ կաշառք ստանալով, բնորոշել է տարբեր բովանդակություն ունեցող հասկացություններ։ Դեռ ավելին, որպես կաշառք ստանալ չի բնորոշել համապատասխան բովանդակությունն ունեցող հասկացությունը, այն է՝ պաշտոնատար անձ չհանդիսացող հանրային ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալը։ Օրենսդրի կողմից վերոնշյալ տարբերակված մոտեցումները իրավակիրառ պրակտիկայում առաջացնում են իրավական վեճեր և հակասություններ, որոնք կարող են հանգեցնել հանցանք կատարած անձանց կողմից քրեական պատասխանատվությունից խուսափելուն (օրինակ՝ երբ անթույլատրելի ապացույց ճանաչվեն կաշառք տալու կամ կաշառք ստանալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները ապօրինի վարձատրություն ստացած պաշտոնատար անձ չհանդիսացող հանրային ծառայողին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը լուծելիս)։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասում սահմանել «կաշառքի» հասկացությունը, որը տված կամ ստացած անձանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը կլուծվի ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի համապատսխան հոդվածներով։ Մասնավորապես, առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասում շարադրել դրույթ հետևյալ խմբագրությամբ՝ «անձամբ կամ միջնորդի միջոցով կաշառք ստացողի կամ այլ անձի համար նախատեսված դրամը, գույքը, գույքի նկատմամբ իրավունքը, արժեթղթերը կամ որևէ այլ առավելությունը՝ կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին որևէ գործողություն կատարելու կամ այն կատարելուց ձեռնպահ մնալու համար»։ Սույն դրույթի նախատեսումը կազատի ՀՀ քրեական օրենսգիրքը միևնույն հասկացության սահմանումը յուրաքանչյուր դեպքում կրկնելուց, ինչպես նաև կապահովի դրա միասնական ընկալումն ու կիրառությունը։ Այն դեպքում, երբ պաշտոնատար անձը, իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով, կնպաստի մեկ այլ պաշտոնատար անձի կողմից գործողություններ կատարելուն կամ դրանք կատարելուց ձեռնպահ մնալուն, ապա նրա գործողությունները կորակվեն օժանդակություն կամ կաշառքի միջնորդություն՝ կախված գործի փաստական հանգամանքներից։ Ինչ վերաբերում է կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նպատակը կազմող մյուս գործողություններին՝ թողտվությանը կամ հովանավորչությանը, ապա դրանք իրենց բնույթով ենթադրում են կամ որոշակի գործողությունների կատարում (օրինակ՝ պաշտոնի բարձրացում), կամ որոշակի գործողությունների կատարումից ձեռնպահ մնալ (օրինակ՝ կարգապահական տույժի չենթարկել), ուստի ներառվում են կաշառքի հասկացության մեջ։ Ուստի գտնում ենք, որ նպատակահարմար չէ լրացուցիչ ընդգծել թողտվությունն ու հովանավորչությունը որպես անձի կողմից կատարվող գործողության (անգործության) տարատեսակ այն դեպքում, երբ դրանց համար նախատեսված է միևնույն քրեական պատասխանատվությունը։

example2152

example2152

Սույն հոդվածում դիտարկվում են միջանձնային ընկալման օրինաչափությունները կազմակերպությունում նոր աշխատակցի հարմարման ընթացքում։ Ուսումնասիրվել են հարմարման գործընթացի կազմակերպման առանձնահատկությունները, փուլերը և տեսակները։ Հոդվածում ներկայացված են միջանձնային ընկալման մեխանիզմների և կոնֆլիկտային իրավիճակների առաջացման միջև կապը, կազմակերպչական կոնֆլիկտների էությունը, ծագման պատճառները, կոնֆլիկտների առաջացմանը նպաստող սուբյեկտիվ գործոնները, ինչպես նաև դիտարկվում են հարմարման գործընթացի կազմակերպման մի քանի գործիքներ, որոնք նպաստում են աշխատանքի արդյունավետության բարձրացմանը, նոր աշխատակցի դյուրին հարմարմանը կազմակերպության կանոններին և նորմերին։

ԱՇԽԱՏԱԿԱՄԻ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԳՈՐCԸՆԹԱՈՒՄ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԸՆԿԱԼՄԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐԸ Միջանձնային ընկալումը, հանդիսանալով ժամանակակից սոցիալական հոգեբանության խնդիր, ունի իր դրսեւորումները աշխատանքային գործունեության մեջ։ Աշխատանքային կոլեկտիվում, ինչպես և այլ փոքր սոցիալական խմբերում, բացահայտվում են երևույթներ, որոնք ենթակա են միջանձնային ընկալման օրինաչափություններին։ Սակայն, որպես արդյունք, անձնակազմում միջանձնային ընկալման դրսևորումները պայմանավորում են աշխատողների հարմարվողականության գործընթացը, որն անմիջականորեն կապված է մասնագիտական ​​զարգացման և աշխատանքի արդյունավետության հետ։ Կարգավորման գործընթացը թույլ է տալիս խուսափել մի շարք խնդիրներից, որոնք առաջանում են, երբ նոր աշխատող է մտնում կազմակերպություն։ Խնդիրների մեծ մասն առաջանում է կազմակերպության մասին անհրաժեշտ տեղեկատվության բացակայության կամ անբավարարության պատճառով։ Կազմակերպության մասին տեղեկատվությունը ներառում է ներքին կանոնակարգի, աշխատանքային պայմանների, կազմակերպության քաղաքականության առանձնահատկությունները, որոնց վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրումը թույլ է տալիս նվազեցնել նոր աշխատողների սխալներ թույլ տալու հավանականությունը։ Հնարավոր խոչընդոտների թվում են մասնագիտական ​​որակների, հմտությունների անբավարար մակարդակը, կորպորատիվ մշակույթի գիտելիքների պակասը։ Հարմարվողականության այս գործընթացը հնարավորություն է տալիս նոր աշխատակցին ամրապնդել աշխատանքի նկատմամբ հետաքրքրությունը, կուտակել աշխատանքային փորձ, անձնակազմի հետ գործարար-անձնական կապեր հաստատել 1։ Աշխատակազմի հարմարվողականությունը ենթադրում է կազմակերպության աշխատողներին նոր աշխատողների ինտենսիվ ծանոթացման գործընթաց, որը փոխում է սեփական վարքագիծը կազմակերպության պայմաններին համապատասխան 2։ Այսպիսով, աշխատանքի հարմարեցումը նոր աշխատողի կազմակերպության արժեքների, նորմերի և կանոնների փոխանակում է և համաձայնվում է 1 Տե՛ս Petrosyan M., Javadyan A., Amiryan D., Person & Position, Yerevan, State Service P հրատարակչություն, 2013, p , 344։ 2 Տե՛ս «Անձնակազմի կառավարում» ենթակետ։ ԼԱՎ. T.. Базарова, Б. Լ. Երեմիա - 2-е изд., Перераб։ կռապաշտ - М. Janանիիթի, 2002, 560 էջ։ շոուն է։ Այնուամենայնիվ, մի շարք հեղինակներ նկարագրում են այս գործընթացը որպես փոխազդեցություն անձի և կազմակերպության միջև, ինչը ենթադրում է, որ հարմարվելու ընթացքում կա նաև սոցիալական միջավայրի հարմարեցում անձին 3։ Այս փաստի մասին է վկայում այն ​​փաստը, որ յուրաքանչյուր նոր աշխատակից կազմակերպություն է մտնում արդեն հաստատված արժեքների, նորմերի, նպատակների համակարգ ՝ այն կյանքի կոչելու մտադրությամբ։ Գոյություն ունեն հարմարվողության հետևյալ տեսակները. 4. • Մասնագիտական, որը ենթադրում է տվյալ մասնագիտության անհրաժեշտ գիտելիքների, հմտությունների, նրբությունների ակտիվացման գործընթաց. Կառավարման համակարգում իր աշխատողի դերի, գործառույթների, դիրքի մասին տեղեկատվության յուրացում։ Բացի այդ, կա առաջնային հարմարեցում երիտասարդ մասնագետների համար, ովքեր չունեն աշխատանքային փորձ, և երկրորդային հարմարեցում `որոշակի մասնագիտական ​​փորձ ունեցող աշխատողների համար 3։ 5 Հարմարվելու գործընթացում մի քանի փուլ պայմանականորեն առանձնացված են։ Նորեկի պատրաստության մակարդակի որոշումը թույլ է տալիս մշակել հարմարեցված անհատականացված ծրագիր, որը կհամապատասխանի աշխատողի գիտելիքներին և հմտություններին, քանի որ հաշվի կառնվի նման կառույցում աշխատելու նախկին փորձը։ Հաջորդ փուլը հարմարվելու գործընթացն է, այսպես կոչված, կողմնորոշումը։ Կողմնորոշման գործընթացի երկու տեսակ կա. Ընդհանուր և հատուկ 6։ Ընդհանուր կողմնորոշումը ներառում է հետևյալ տեղեկատվությունը. • Կազմակերպության կառուցվածքը, կանոնակարգերը, արտադրական կազմակերպությունը, կադրային քաղաքականությունը, • Աշխատանքի վարձատրությունը, • Աշխատանքի պայմանները, 3 Տե՛ս Дейнека А. Վ., Կառավարման անձնակազմի կազմակերպություններ - Մ. Հրատարակչություն և կորպորացիա 4 Տե՛ս Vesni VR, Գործնական կառավարման անձնակազմ։ Անձնակազմի հատուկ հմտություններ, Մ., 5 Տե՛ս Vesnin VR, note work. • արտոնությունների առկայություն, • անվտանգություն, • հիերարխիկ կառավարման համակարգ։ Հատուկ կողմնորոշումն իր հերթին ներառում է տեղեկատվություն տվյալների բաժանման գործառույթի, աշխատանքի կազմակերպման, յուրաքանչյուր աշխատողի յուրաքանչյուր գործառույթի պարտականությունների վերաբերյալ։ Այս փուլում ներկայացվում են թիմի, կորպորատիվ մշակույթի, կազմակերպության արժեքները։ Վերջնական փուլը բնութագրվում է որպես գործողության փուլ, որի ընթացքում նոր աշխատակիցը հարմարվում է աշխատանքային պայմաններին, կատարում է իրեն վերապահված աշխատանքային պարտականությունները, անձնակազմի հետ միջանձնային հարաբերություններ հաստատում 7։ Այս փուլում հնարավոր են նոր աշխատողի «անձնակազմի ընկալման» դիրքերը միջանձնային հարաբերությունների մի շարք ասպեկտների վերաբերյալ։ Համաձայնությունները կամ տարաձայնությունները որոշիչ դեր են խաղում նրանց հարաբերությունների ձևավորման գործում։ Անհատների և խմբերի միջև հակամարտությունները կարող են լարվածության աղբյուր դառնալ, մինչդեռ հետևողական ընկալումները նպաստում են հոգեբանորեն առողջ միջավայրի ստեղծմանը։ Ընդհակառակը, անձնակազմի անառողջ մթնոլորտը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում հակամարտությունների զարգացման համար։ Մի շարք հեղինակների կարծիքով, հակամարտության առկայությունը վկայում են միմյանց դեմ երկու կողմերի հակասական գործողությունները։ Հակառակ այս տեսակետի, կազմակերպություններում առկա հակամարտությունը կարող է լինել բացահայտ կամ քողարկված։ Այս հանգամանքը պայմանավորված է հակամարտության դինամիկայով, որի սկզբնական փուլը լատենտ փուլն է, երբ առաջանում է խնդրահարույց իրավիճակ 8։ Հակամարտության հետագա զարգացումը կախված է հակամարտություն առաջացնող գործողություններից, որոնք նպաստում են հակամարտության ծագմանը և զարգացմանը։ Այսպիսով, հակամարտության առկայության համար անհատի և նպատակների բախումը բավարար է, ինչը կարող է պայման դառնալ հակամարտության զարգացման համար, եթե այն ժամանակին չկառավարվի կամ կանխարգելիչ աշխատանք չձեռնարկվի։ Յուրաքանչյուր կոնֆլիկտ հանգեցնում է որոշակի սոցիալական հետևանքների, ըստ որոնց ՝ բախումները դասակարգվում են որպես կառուցողական և կործանարար։ Կառուցողական բախումները հիմնված են օբյեկտիվ հակասությունների վրա և նպաստում են կազմակերպության գործունեության բարելավմանը։ Ընդհակառակը, կործանարար բախումներ են առաջանում, տես 7 տե՛ս «Անձնակազմի կառավարում» ենթակետ։ ԼԱՎ. T.. Базарова, Б. Լ. Երեմիա - 2-е изд., Перераб։ и8 Տե՛ս Анцупов А. ., Шипилов А. Ի., Հակամարտաբանություն։ Դասագիրք վուզովի համար։ Մ. ЮНИТИ-ДАНА- ը, սուբյեկտիվ պատճառներից ելնելով, նույնպես նպաստում է թիմում լարվածության բարձրացմանը `կազմակերպության գործունեության վատթարացման համար 9։ Հակամարտությունների կառուցողական կամ ապակառուցողական բնույթը պայմանավորված է նրանով, որ հակամարտության իրավիճակը կկարգավորվի, մասնակիցների կողմից վարքի ինչպիսի ռազմավարություն կընտրվի։ Այսպիսով, հակամարտության կառավարումը ենթադրում է միջոցառումների իրականացում, որոնք կամ կհանգեցնեն հակամարտության իրավիճակի ամբողջական վերացմանը, կամ կնպաստեն կառուցողական հակամարտության զարգացմանը։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ապակառուցողական բախումները հիմնականում պայմանավորված են սուբյեկտիվ գործոններով, այսինքն ՝ միջանձնային ընկալման ձևավորման մեխանիզմներով, անդրադառնանք դրանց առանձնահատկություններին, մասնավորապես ՝ հարմարվողականության գործընթացում։ Սոցիալական միջավայրը, որում տեղի է ունենում միջանձնային ընկալման գործընթացը, զգալի ազդեցություն ունի աշխատողների միջանձնային հարաբերությունների կառուցման վրա։ Հայտնվելով նոր իրավիճակում, հարմարվելով ներկայացված պայմաններին, կազմակերպության նորմերին `պատշաճ է, որ անձը փոխի իր սեփական նորմերը` հարմարվի պահանջներին։ Միջանձնային ընկալման գործոնները, ինչպիսիք են կարծրատիպերը, վերաբերմունքը, սպասումները, դերակատարման սպասումները և այլ մեխանիզմներ, որոնք դրսեւորվում են ինչպես նոր աշխատողի, այնպես էլ աշխատակազմի անդամների մեջ, շատ կարևոր են այս գործընթացում։ Պաշտոնները հիմնականում վերաբերում են տարիքային և աշխատանքային փորձի տարբերություններին։ Այսպիսով, անձնակազմի անդամները կարող են թերահավատորեն վերաբերվել նոր աշխատողի աշխատանքային մեթոդներին կամ նախորդ աշխատանքային փորձին։ Իր հերթին, նոր աշխատողը պատրաստ չէ կիրառել կազմակերպությունում ընդունված մեթոդները, կանոնները, նորմերը։ Հարկ է նշել, որ հակամարտության իրավիճակի գոյության և smek ցուցանիշի մասին, այսինքն `սոցիալական իրավիճակը որպես հակամարտություն ընկալելը։ Գտնվելով որոշակի սոցիալական իրավիճակում ՝ անձը դա համեմատում է իր սոցիալական փորձի ընթացքում ձևավորված կոնֆլիկտային իրավիճակների օրինակների հետ, քանի որ նա ներքին վարքը համեմատում է հակասական վարքի օրինակների հետ, տվյալ իրավիճակը բնութագրում է որպես բախում կամ ոչ բախում։ 10 Այլ կերպ ասած, կոնֆլիկտային իրավիճակի ընկալման և ճանաչման գործընթացում գործում է դասակարգման մեխանիզմ, որը թույլ է տալիս սահմանել ել `մեկնաբանել տվյալ սոցիալական իրավիճակը որպես բախում։ Բացի այդ, հակամարտության կառավարման մեջ անհրաժեշտ է հաշվի առնել հակամարտությունը 9 Տե՛ս Шейнов В. P., Conflicts of Management, SPb., Peter, 2014, 576 p.10 Տե՛ս Grishina IV, Conflict of Psychology, SPb., Peter, 2007, 464 p. Հակամարտության իրավիճակում գտնվող անհատների ընկալումները, քանի որ դրանք որոշիչ դեր են խաղում հակամարտության կառուցողական կամ կործանարար բնույթում։ Հայտնի է, որ կոնֆլիկտային իրավիճակում ընկալման նեղացում կա, ինչը նպաստում է առկա հակամարտության սրմանը։ Ընկալման նեղացումը տեղի է ունենում կոնֆլիկտային իրավիճակներում արտահայտված մի շարք գործոնների պատճառով։ Սրանք հուզական գործոններն են, մասնավորապես ՝ զայրույթի, անվստահության, հիասթափության, արհամարհանքի, նախանձի, այլոց հանդեպ կասկածի զգացողությունները, ինչպես նաև ճանաչողական գործընթացները, որոնք ներառում են կարծրատիպերի մեխանիզմ, գնահատումներ, վերաբերմունք և միջանձնային ընկալման այլ մեխանիզմներ 11։ Կարծրատիպերի մեխանիզմը հակամարտության զարգացմանը նպաստող գերակա գործոններից մեկն է։ Այն հիմնված է շրջապատի մարդկանց գաղափարների, տեսակետների և գնահատականների վրա։ Մարդկանց մեծ մասը հակված է մերժել տեղեկատվությունը, որը չի համապատասխանում իրենց չափանիշներին և կարծրատիպերին։ Այսպիսով, կազմակերպության նոր աշխատակիցը ստիպված է բախվել անձնակազմի մեջ ձևավորված կարծրատիպերին, որոնք կարող են ներառել գաղափարներ ինչպես աշխատողի մեթոդների, այնպես էլ նոր աշխատողի վարքագծի վերաբերյալ։ Իրենց հերթին, նոր աշխատողի գաղափարները կարող են չհամընկնել նրանց հետ, նորեկի պահվածքը չի համապատասխանի անձնակազմի սպասումներին։ Այնուամենայնիվ, կարծրատիպերը առկա են նոր աշխատողի մեջ և կարող են վերաբերել, մասնավորապես, աշխատանքի մեթոդների օգտագործմանը, աշխատավայրում միջանձնային հարաբերությունների հաստատմանը և այլն։ Թիմում կարող է առաջանալ նոր աշխատողի նկատմամբ դժգոհություն, ինչը հակամարտությունների նախապայման կլինի։ Հարմարվողականության տեսակների և փուլ առ փուլ ՝ հարմարվողականության ընթացքում առաջացող հակամարտությունների բնույթը և պատճառները։ Այնուամենայնիվ, փաստը մնում է փաստ, որ կազմակերպական բախումներն ունեն օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ պատճառներ։ Կազմակերպչական բախումների հիմնական պատճառները հարմարվողականության բախումների հիմքում են։ Կարգավորման ընթացքում բախումների առաջացմանը նպաստում են հետևյալ գործոնները. • Կազմակերպության կառավարման համակարգի և կառուցվածքի անկատարություն։ Աշխատողների իրավունքների և պարտականությունների անհամաչափ բաշխումը կարող է հանգեցնել լարվածության առաջացմանը նոր աշխատողի և աշխատակազմի միջև։ Օբյեկտիվ գործոնների այս ենթաբազմությունը ներառում է. 11 Տե՛ս Mitchell CR, Միջազգային բախումների կառուցվածքը։ - Նյու Յորք. St Martin's Press, 1989. Աշխատանքային պայմանագրում ներառված գործառույթների պահանջներին չհամապատասխանելը, ինչը կարող է հանգեցնել ուղղահայաց բախման։ Անբավարար աշխատանքի կազմակերպումը, այսինքն `աշխատանքային ռեժիմի խախտումը, աշխատանքային խնդիրների, հանձնարարականների, աշխատանքային անբարենպաստ պայմանների հստակեցումը խոչընդոտներ են աշխատողի հոգեբանական և ֆիզիոլոգիական հարմարվողականության բնականոն գործընթացին։ Սա իր հերթին հանգեցնում է նոր աշխատողի դժգոհությանը աշխատանքային պայմաններից, բարենպաստ միջավայր է ստեղծում կոնֆլիկտային իրավիճակ ստեղծելու համար։ Կազմակերպչական գործոններից են աշխատանքի դիմաց վարձատրության բացակայությունը, պարգևատրման համակարգի բացակայությունը։ • Մասնագիտական ​​գործոնները, մասնավորապես նոր աշխատակազմի և առկա անձնակազմի տարբեր մասնագիտական ​​մակարդակները հանգեցնում են աշխատանքային խնդիրների ոչ լիարժեք լուծմանը և նվազեցնում աշխատանքի արդյունավետությունը։ Գործոնների այս խումբը ներառում է անձնակազմի հավաքագրման և բաշխման գործընթացը, որի իրականացումը լարվածություն է առաջացնում աշխատողների շրջանում, ինչը վատթարանում է աշխատանքային պարտականությունների կատարումը։ Ուղղահայաց բախումների առաջացման համար նախապայման կարող է լինել նաև մասնագիտական ​​զարգացման վերաբերյալ անբավարար տեղեկատվությունը։ • Հակամարտությունների ծագմանը նպաստող սուբյեկտիվ գործոնները ներառում են միջանձնային ընկալման առանձնահատկությունները, նպատակների, արժեքների, կարծիքների և գաղափարների, վարքագծի, հետաքրքրությունների և կարիքների և կարիքների միջև եղած հակասությունները։ Ակնհայտ է, որ նոր աշխատողի `անձնակազմի անդամների ընկալումները կարող են էապես տարբերվել` տարբեր գործոնների պատճառով։ Սուբյեկտիվ գործոններից մեկը մասնագիտական ​​փորձի առկայությունն է, ինչպես նոր աշխատողի, այնպես էլ թիմի անդամների համբերությունը։ Ըստ մի շարք հեղինակների ՝ հարմարվողականության արդյունավետ կազմակերպումը ենթադրում է որոշակի գործիքների օգտագործում ՝ նոր աշխատողների սթրեսը նվազեցնելու համար։ Դրանցից մեկը աշխատանքային հրահանգն է, որը ենթադրում է աշխատանքային գործառույթների կատարման մեթոդների նկարագրություն, որի կիրառումը թույլ է տալիս նոր աշխատակցին կատարել իր աշխատանքային պարտականությունները ՝ առանց այլ աշխատակիցների գործունեությունը խաթարելու 12։ Հարմարվողականության գործընթացում ամենակարևոր գործիքը ուսուցչի կցումն է նոր աշխատակցին, որի հիմնական գործառույթը նրա գիտելիքների նոր աշխատակցին փոխանցումն է ՝ հաշվի առնելով պաշտոնը 12 Տե՛ս Ձեռնարկությունների պահպանման կառավարում։ Այն տրամադրում է անհրաժեշտ տեղեկատվություն աշխատանքային գործառույթների, աշխատանքի նրբությունների վերաբերյալ։ Ուսուցիչը նոր աշխատակցին ուղղորդում է իր գործառույթների ճշգրիտ կատարման, կազմակերպությունում ընդունված նորմերի և կանոնների փոխանակման, աշխատանքային պայմաններին հարմարվելու գործընթացում։ Ուսումնասիրության արդյունքում մենք եկել ենք այն եզրակացության, որ կազմակերպությունում նոր աշխատողի հարմարվողականությունը ենթակա է միջանձնային ընկալման մեխանիզմների դրսեւորման օրինաչափություններին։ Հարմարեցման գործընթացը կազմակերպելիս վերը նշված գործոնները հաշվի առնելով և համապատասխան աշխատանքների իրականացումը նպատակ ունի առավել արդյունավետ դարձնել նշված գործընթացը։ Հարմարեցման գործընթացի կառավարումը, անհրաժեշտ գործիքների օգտագործումը նպաստում է նոր աշխատողի և թիմի անդամների միջև կառուցողական հարաբերությունների ձևավորմանը, ինչը, իր հերթին, նպաստում է աշխատանքի արդյունավետության բարձրացմանը։ Սա թույլ է տալիս խուսափել ճշգրտման գործընթացում ծագող մի շարք խնդիրներից, ներառյալ կործանարար բախումները։ Կառուցվածքային բախումների խրախուսումը, որոնք կարող են ախտորոշվել `պարզելով հակամարտության իրավիճակների արմատական ​​պատճառները, արդյունավետ է կարգավորման գործընթացը կազմակերպելու գործում։ Անուշ Ստեփանյան Աշխատակազմի անհատական ​​ընկալման ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Հիմնաբառեր. ։

example949

example949

Թթու դրած բանջարեղենից մեկուսացվել են հակամանրէային ակտիվությամբ օժտված 3 կաթնաթթվային բակտերիաներ։ Շտամների հակամանրէային ակտիվությունը դիտվում է 18 ժամ աճեցումից հետո ՄՌՇ սննդամիջավայրում։ Նվազագույն արգելակող ակտիվություն է դիտվել 1։ 4 նոսրացման դեպքում։ Հակաբակտերիական նյութերը ջերմակայուն են, սակայն զգայուն են pH-ի փոփոխությանը։ Պարզաբանվել է, որ հակաբակտերիական ակտիվությունը պայմանավորված է ոչ միայն սպիտակուցային բնույթի նյութերով։ Lactobacillus sp. 1.9 և Leuconostoc sp. 2.V շտամները կայուն են 0.3% ֆենոլի, իսկ Leuconostoc sp. 2.X՝ տարբեր հակաբիոտիկների նկատմամբ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԹԹՈՒ ԴՐԱԾ ԲԱՆՋԱՐԵՂԵՆԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾԿԱԹՆԱԹԹՎԱՅԻՆ ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐԻ ՀԱԿԱԲԱԿՏԵՐԻԱԿԱՆԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՄԲ ՕԺՏՎԱԾ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ՈՐՈՇՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆՎերջին տարիներին ավանդական հակաբիոտիկների անբավարարությանպատճառով մեծացել է ուշադրությունը նոր հակամանրէային ներուժ ունեցողնյութերի նկատմամբ։ Այդպիսի նյութերի արտադրիչներ են պրոբիոտիկ մանրէները։ Կաթնաթթվային բակտերիաները (ԿԹԲ), բիֆիդոբակտերիաները, խմորասնկերը, աղիքային ցուպիկը և ստրեպտոկոկերը համարվում են իրականթերապևտիկ միջոցներ, որոնք կարող են ընտրողաբար վերահսկել մեր օրգանիզմ ներթափանցած ոչ ցանկալի մանրէների քանակը։ Պրոբիոտիկ բակտերիաների հակագոնիստական ակտիվությունը պայմանավորված է յուրահատուկազդեցությամբ օժտված հակաբակտերիական նյութերի՝ օրգանական թթուների, կարճ շղթա ունեցող ճարպաթթուների, ջրածնի պերօքսիդի արտադրությամբ [6]։ Այս նյութերի հետ մեկտեղ կաթնաթթվային բակտերիաները սինթեզում են նաև բակտերիացիններ [1, 4, 5]։ Բակտերիացինների սինթեզը շտամմենահատուկ առանձնահատկություն է։ Դրանք մարդու համար անվտանգ ենև պրոբիոտիկ բակտերիաների հետ մեկտեղ ներկայացնում են մեծ հետաքրքրություն հատկապես սննարդյունաբերության համար։ Բակտերացինները,սինթեզվելով ռիբոսոմներում, ենթարկվում են հետտրանսլյացիոն ձևափոխումների, որի հետևանքով մոլեկուլին կարող են միացվել ճարպաթթուներ,ածխաջրեր կամ այլ միացություններ։ Սովորաբար ունեն փոքր մոլեկուլայինզանգված՝ 2-6 կԴալտոն [8]։ Բակտերիացինների ազդեցության մեխանիզմըտարբեր է՝ քայքայում են բջջապատը, արգելակում են բջջապատի կենսասինթեզի կամ ածխաջրերի յուրացման ֆերմենտները։ Բաժանվում են 2 խմբի՝լանթիբիոտիկներ և որոնք իրենց կազմում ունեն յուրահատուկ ամինաթթուներ՝ լանթիոնին և β-մեթիլլանթիոնին ոչ լանթիբիոտիկներ [7, 9, 10]։ Ընդհանուր առմամբ պրոբիոտիկ մանրէները չեն կարող լիովին փոխարինել հակաբիոտիկներին։ Միևնույն ժամանակ այդ մանրէներն անփոխարինելիեն աղիքային միկրոբիոտան կարգավորելու համար [3]։ Այս աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Հայաստանի տարբեր մարզերի թթու դրած բանջարեղենից մեկուսացված ԿԹԲ-ի հակամանրէային ակտիվությունը, դրանց վրա տարբեր գործոնների ազդեցությունը, ինչպես նաևայդ ակտիվությամբ օժտված նյութերի քիմիական բնույթը։ ՆՅՈՒԹԵՐ ԵՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐՀետազոտման օբյեկտներ են ծառայել Lactobacillus sp. 1.9, Leuconostocsp. 2.V և Leuconostoc sp.2.X ԿԹԲ շտամները, որոնք մեկուսացվել են Հայաստանի տարբեր շրջանների փոքր տնտեսությունների թթու դրած բանջարեղենի նմուշներից։ ԿԹԲ մաքուր կուլտուրաները մեկուսացվել են մեկ գաղութից,որոնք առաջացել էին թթու դրած նմուշների հաջորդական նոսրացումներիցանքից, հիդրոլիզացված կաթի սննդամիջավայրերում։ Բոլոր մեկուսացվածշտամները պահպանվել են -32 oC պայմանում, 20 % գլիցերինի առկայությամբ։ Անհրաժեշտության դեպքում շտամներն ակտիվացվել են 10 % յուղազրկված կաթում, որը պարունակել է 0.1 % պեպտոն, 0.1 % խմորասնկայինլուծամզվածք, pH 7.0։ Կուլտուրային հեղուկի օպտիկական խտությունը չափվել է սպեկտրալուսաչափական եղանակով (λ=595 նմ) (Thermo Scientific, GENESYS 10S UV-VIS,ԱՄՆ), սննդամիջավայրի pH-ի փոփոխությունը չափվել է պոտենցիաչափականմեթոդով «Knick 766» pH-չափիչով (Գերմանիա)։ Ուսումնասիրվող մանրէներիհակամանրէային ակտիվության կախվածությունը թափահարման ուժգնությունից (լուծելի թթվածնի քանակությունից) որոշվել է մանրէները աճեցնելով20-22 ժ ՄՌՇ (Ման, Ռագոզա, Շարփ) սննդամիջավայրում, 37°C ջերմաստիճանային պայմաններում, ակտիվ թափահարմամբ (80 պտույտ/րոպեում),առանց թափահարման և վազելինի շերտի տակ, ստորև բերված եղանակով։ Հակաբակտերիական ակտիվության ուսումնասիրություն։ Մեկուսացվածմաքուր կուլտուրաների հակաբակտերիական հատկությունների որոշումը կատարվել է ագարում դիֆուզիայի մեթոդով։ Որպես թեստ-օրգանիզմ օգտագործվել են միկրոօրգանիզմների տարբեր խմբերի ներկայացուցիչներ`WDCM-5233, Bacillus subtilis WT-A1։ ԿԹԲ-ները կուլտիվացվել են մինչև 48 ժև ուսումնասիրվել է հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված բաղադրիչների սինթեզը կախված աճեցման փուլից։ Այնուհետև Պետրիի թասերըպահվել են սենյակային ջերմաստիճանում 30 րոպե, ագարում դիֆուզիայինպատակով։ Թեստ-օրգանիզմի աճի համար օպտիմալ ջերմաստիճանայինպայմաններում 24 ժ աճեցնելուց հետո չափվել են աճի բացակայության գոտիները։ Ուսումնասիրվել է սննդամիջավայրի կազմի ազդեցությունը հակամանրէային ակտիվության վրա։ ԿԹԲ-ները աճեցվել են ՄՌՇ և 10% յուղազրկվածկաթում 24 ժամ 37°C ջերմաստիճանային պայմաններում, այնուհետև ուսումնասիրվել է հակաբակտերիական ակտիվությունը։ Նվազագույն արգելակիչխտությունը (ՆԱԽ) որոշվել է վերը նշված մեթոդով [2]։ Նմուշը նոսրացվել է0.5, 1, 2, 2.5, 3, 3.5 և 4 անգամ մանրէազերծված ֆոսֆատային բուֆերով (20մՄ, pH 6.5)։ 100 մկլ յուրաքանչյուր նոսրացումից կաթեցվել է Պետրիի թասերում ցանված թեստ-օրգանիզմի գազոնի վրա։ Բոլոր հետագա քայլերը նմանէին վերևում նշված հակաբակտերիական ակտիվության ուսումնասիրման մեթոդին։ ՆԱԽ է համարվել հետազոտվող կուլտուրային հեղուկի այն քանակությունը, որը առաջացրել էր առնվազն 2 մմ աճի բացակայության գոտի։ Հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութերի արտազատվելուկամ բջջաթաղանթի հետ կապվածության ունակությունը ուսումնասիրվել է բջջազերծ կուլտուրային հեղուկում և բջջային լուծամզվածքում մնացորդայինակտիվության որոշման միջոցով։ Բջջային լուծամզվածքը ստացվել է ուլտրաձայնի ազդեցությամբ (40 րոպե, 20 կՀց ձայնի հաճախականություն և 300 Վտհզորություն) մշակելուց հետո (Labsonic 2000, B. Braun, Գերմանիա) կամ ապակե գնդիկներով թափահարելով 20 րոպե, 5000 պտույտ/րոպե։ pH-ի փոփոխության ազդեցությունը ԿԹԲ հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված բաղադրիչների վրա որոշվել է ՄՌՇ սննդամիջավայրում 24 ժ37°C ջերմաստիճանային պայմաններում ԿԹԲ շտամները աճեցնելով և հետագա pH-ի տիտրմամբ է մինչև 6.5 և/կամ 8 արժեքի NaOH-ի 10 Մ լուծույթով։ Հակաբակտերիական նյութի ջերմակայունությունը որոշվել է կուլտուրային հեղուկը 15 ր 40°C-ից մինչև 85°C տիրույթում ջրային բաղնիքում պահելով։ Հակաբակտերիական նյութերի մնացորդային ակտիվությունը ուսումնասիրվել էդիֆուզիայի եղանակով։ Շտամների կայունությունը ֆենոլի նկատմամբ ուսումնասիրվել է ցանքկատարելով 10% յուղազրկված կաթում, որը պարունակում էր 0.1, 0.3, 0.5 և0.7 % տիտրված ֆենոլ։ Վերջինիս 1 Մ Տրիս HCl-ի լուծույթով (pH 8) տիտրվելէ մինչև pH 7։ Հակաբիոտիկների նկատմամբ շտամների կայունությունը ուսումնասիրվելէ սկավառակ-դիֆուզիայի մեթոդով. օգտագործվել են դոկսացիկլինի (30 մկգ),գենտամիցինի (10 մկգ), ցիպրոֆլոկսացինի (5 մկգ), կանամիցինի (30 մկգ), բացիտրացինի (4 մկգ), լևոմիցետինի (30 մկգ), բենզիլպենիցիլինի (10 մկգ), ցեֆազոլինի (30 մկգ), ամոկսացիկլինի (20/10 մկգ), ամպիցիլինի (10 մկգ), մոկսիֆլոկսացինի (5 մկգ), ֆուրազոլիդոնի (50 մկգ) սկավառակները։ Հակաբակտերիական նյութի քիմիական բնույթի պարզաբանումը իրականացվել է ԿԹԲ շտամները աճեցնելով 10 % յուղազրկված կաթի կամ ՄՌՇ սննդամիջավայրի մեջ 24ժ 37°C ջերմաստիճանում։ Այնուհետև 100 մկլ կուլտուրային հեղուկին ավելացվել է 2 մկլ 1 մգ/մլ պրոտեինազ K (BioUltra, 30 միավոր/մգ Sigma-Aldrich, USA)։ Հակաբակտերիական նյութի մնացորդային ակտիվությունը ուսումնասիրվել է վերը նշված եղանակով։ Ստացված արդյունքները երեք անկախ փորձերի միջինացված տվյալներն են։ ԱՐԴՅՈՒՆՔԵՐ ԵՎ ՔՆՆԱՐԿՈՒՄԱռավելագույն հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված ԿԹԲ-իհայտնաբերման նպատակով ԵՊՀ մանրէաբանության, բուսերի և մանրէներիկենսատեխնոլոգիայի ամբիոնում պահպանող բոլոր 28 շտամները ուսումնասիրվել են ըստ դրանց հակագոնիստական ակտիվության դրսևորման։ ՄՌՇսննդամիջավայրում աճեցնելիս ԿԹԲ դրսևորում էին ավելի բարձր հակագոնիստական ակտիվություն, քան կաթում։ Բոլոր ուսումնասիրված շտամներըչէին դրսևորում հակամանրէային ակտիվություն Candida guilliermondii HM-12նկատմամբ։ Բոլոր շտամների առավելագույն հակամանրէային ակտիվությունըդիտվում է 18 ժամ աճեցնելուց հետո (նկար 1)։ օպտիկականխտությունաճի ճնշմանգոտիներՆկար 1. ԿԹԲ-ների աճի, թթվառաջացման և հակաբակտերիական ակտիվության կախվածությունը ժամանակիցԱռավելագույն հակաբակտերիական ակտիվության դրսևորման վրաթթվածնի ազդեցության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ շտամների հակաբակտերիական ակտիվության դրսևորումը կախված չէ թթվածնի առկայությունից, բացառությամբ Leuconostoc sp. 2.X-ի, որի հակաբակտերիական ակտիվությունը ճնշվում է անաերոբ պայմաններում աճեցնելիս (աղյուսակ 1)։ Լուծելի թթվածնի քանակության ազդեցությունը հակամանրէային նյութի առաջացման վրաԱղյուսակ 1 ՇտամներՆմուշԹափահարմամբԹեստ-օրգանիզմների աճի ճնշման գոտիներ (Ø մմ)Առանց թափահարմանԱնաերոբՆվազագույն արգելակման խտության պարզաբանման փորձերը ցույց ենտվել, որ կուլտուրային կախույթի 4 անգամյա նոսրացումը համապատասխանում է Leuconostoc sp. 2.V շտամի ՆԱԽ-յանը S. aureus և M. luteus բակտերիաների նկատմամբ, իսկ E. coli-ի աճը չի արգելակվում, նույնիսկ ¼ նոսրացնելիս։ Նմանատիպ տվյալներ ստացվել են Lactobacillus sp. 1.9 շտամի համար։ Leuconostoc sp. 2.X շտամի կուլտուրային հեղուկը ինքնին կազմում է ՆԱԽ,քանի որ նույնիսկ ¼ նոսրացնելիս, այն կորցնում է հակագոնիստական ակտիվությունը։ Հակաբակտերիական նյութի արտազատվելու ունակության ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ ուսումնասիրված ԿԹԲ-ի հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութերը արտաբջջային են (աղյուսակ 2)։ Աղյուսակ 2.Հակաբակտերիական նյութի արտազատվելու ունակությունըՇտամներԹեստ-օրգանիզմների աճի ճնշման գոտիները (Øմմ)ՆմուշներՄՌՇՎերնստվածքՆստվածքՈՒՁՈՒՁ վերնստվածքՈՒՁ նստվածքՎերնստվածքում ակտիվության մասնակի նվազումը կարելի է բացատրելկենտրոնախուսման ընթացքում ջերմաստիճանի բարձրացմամբ։ Նմանատիպփորձեր կատարվել են նաև Ա. Բաբայանի և համահեղինակների կողմից [2]։ Իտարբերություն մեր ստացված տվյալների, L. rhamnosus INA-5.1, INA-201021.1 և L. delbrueckii subsp. bulgaricus INRA-2010-5.2 շտամների հակաբակտերիական ակտիվությունը կապված է մանրէների բջջապատի հետ [2]։ Քանի որ ԿԹԲ-ների հակաբակտերիական ակտիվությունը կարող է պայմանավորված լինել առաջնային նյութափոխանակության արգասիքներից մեկի՝ կաթնաթթվի հետ, հետազոտվել է ԿԹԲ-ների հակաբակտերիական ակտիվությունը pH-ը 6.5 և 8-ում։ Դա համապատասխանում է աղիներում առկապայմաններին։ Ընդհանրացված տվյալները ներկայացված են աղյուսակ 3-ում։ Աղյուսակում բերված տվյալները վկայում են, որ թույլ հիմնային pH-ի պայմաններում շտամները մասնակիորեն պահպանում են իրենց հակաբակտերիականակտիվությունը։ Ստացված տվյալները վկայում են այն մասին, որ ԿԹԲ շտամների հակաբակտերիական հատկությունը պայմանավորված չէ կաթնաթթվով։ Աղյուսակ 3.ԿԹԲ հակաբակտերիական ակտիվության կախվածությունը pH-իցՇտամԹեստ-օրգանիզմների աճի ճնշման գոտիները (Øմմ)ՆմուշԿաթԿաթ H 6.5Կաթ pH 8ՄՌՇՄՌՇ pH6.5ՄՌՇ pH 8Հակաբակտերիական նյութի ջերմակայունության ուսումնասիրությունըցույց է տվել, որ Leuconostoc sp. 2.X և Leuconostoc sp. 2.V շտամները պահպանում է հակաբակտերիական ակտիվությունը 55°C-ում E. coli VKPM M17-ինկատմամբ, իսկ Lactobacillus sp. 1.9 շտամը` 60°C-ում 15 րոպե մշակելիս։ Մինչ դեռ S. aureus 5233-ի դեմ` Leuconostoc sp. 2.X-ը դրսևորում է ակտիվության կեսը 55°C-ով մշակելիս, Leuconostoc sp. 2.V` 65°C, իսկ Lactobacillus sp.1.9՝ 70°C-ով մշակելիս։ Անհրաժեշտ է նշել, որ ուսումնասիրված շտամներիցմիայն Lactobacillus sp. 1.9 շտամը պահպանում է իր ակտիվությունը 90°C-ովմշակելիս M. luteus WT-ի դեմ։ Հետագա ջերմաստիճանի բարձրացումը հանգեցնում է բաղադրամասերի ակտիվության կորստի (նկար 2)։ յ յ ն ա թ ւ ո ա կ ա ց ա բ ի ճ Ա մ մ ի տ ո գ Ջերմաստիճան, ˚CՆկար 2. Կաթնաթթվային բակտերիաների հակաբակտերիական ակտիվության կախվածությունը ջերմաստիճանիցՀետաքրքիր է նշել, որ հակաբակտերիական ակտիվության կախվածությունը ջերմաստիճանից ուսումնասիրելիս, կարևոր է թեստ-օրգանիզմի ճիշտընտրությունը։ Բաբայանը և համահեղինակները նշում են, որ L. rhamnosusINA-5.1, INA-2010-21.1 և L. delbrueckii subsp. bulgaricus INRA-2010-5.2 շտամների հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութերը զգայուն են ջերմաստիճանի փոփոխության և կայուն են pH-ի փոփոխության նկատմամբ [2]։ Ֆենոլ և հակաբիոտիկ կայունության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել,որ Leuconostoc 2.X և Leuconostoc sp. 2.V կայուն են ֆենոլի 0.3% նկատմամբ։ Նշված շտամները կայուն են կանամիցին, բացիտրացին և մոկսիֆլոկսացինհակաբիոտիկների նկատմամբ։ Leuconostoc sp. 2.X և Lactobacillus sp. 1.9 կայուն են նաև գենտամիցինի և ֆուրազոլինի նկատմամբ։ Առավել կայուն շտամըLeuconostoc sp. 2.X է, որը կայուն է ցեֆազոլինի և ամպիցիլինի նկատմամբ(աղյուսակ 4)։ Աղյուսակ 4․ Կաթնաթթվային բակտերիաների հակաբիոտիկ կայունությունըՀակաբիոտիկներՇտամների աճի ճնշման գոտիները (Øմմ)դոկսացիկլինգենտամիցինցիպրոֆլոկսացինկանամիցինբացիտրացինլևոմիցետինբենզիլպենիցիլինցեֆազոլինամոկսացիկլինամպիցիլինմոկսիֆլոկսացինֆուրազոլիդոնՀակաբակտերիական նյութի բնույթի պարզաբանումը ցույց տվեց, որպրոտեինազ K ավելացնելուց հետո հակաբակտերիական ակտիվությունը մասամբ պահպանվում է բոլոր շտամների մոտ։ Ստացված տվյալները վկայում ենայն մասին, որ ուսումնասիրված ԿԹԲ-ների մոտ հակաբակտերիական ակտիվությամբ օժտված նյութն ունի ոչ միայն սպիտակուցային բնույթ (նկար 3)։ Նկար 3. Կաթնաթթվային բակտերիաների մնացորդային հակաբակտերիական ակտիվությունը պրոտեինազ K-ով մշակելուց հետոԱյսպիսով՝ բոլոր ուսումնասիրված շտամները հեռանկարային են և կարողեն օգտագործվել ոչ միայն սննդարդյունաբերությունում՝ որպես մերանայինկուլտուրաներ, այլ նաև որպես պրոբիոտիկներ։ Գրականությունisolated from Algerian traditional fermented milk/ “Raib”. Afr. J. Biotechnol. 2008, 7։ 477-501.Վերդյան Ա., Բազուկյան Ի., Թռչունյան Ա.ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԹԹՈՒ ԴՐԱԾ ԲԱՆՋԱՐԵՂԵՆԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ ԿԱԹՆԱԹԹՎԱՅԻՆԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐԻ ՀԱԿԱԲԱԿՏԵՐԻԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՄԲ ՕԺՏՎԱԾ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ՈՐՈՇ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ԿԹԲ, հակամանրէային ակտիվություն, ֆենոլկայունություն, բաղադրիչների բնույթԱմփոփում։

example163

example163

Աշխատանքում դասակարգված և ներկայացված են համաչափության վերականգնման և լրացման եղանակները։ Նշված մեթոդի կիրառմամբ վերլուծված են ֆիզիկայի մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ։

Ներածություն։ Ինչպես հայտնի է, եթե ֆիզիկական խնդրում առկա է համաչափություն, ապա շատ դեպքերում խնդրի լուծման համար այդ համաչափությունից օգտվելը անհրաժեշտություն է, և հակառակ պարագայում խնդիրըգործնականում հնարավոր չէ լուծել։ Համաչափության նկատումն ու կիրառումնունեն ոչ միայն գործնական, այլև իմացական և գեղագիտական կարևոր նշանակություն։ Ֆիզիկայի դասընթացի տարբեր խնդրագրքերում և առաջադրանքներիժողովածուներում սակայն հանդիպում ենք բազմաթիվ խնդիրների, որոնցումֆիզիկական օբյեկտի կամ պրոցեսի ընթացքի համաչափությունը թերի է կամմասամբ խախտված։ Առանց համաչափության նկատառումների այդպիսիխնդիրների լուծման ուղիղ ստանդարտ մոտեցումները բախվում են լուրջ մաթեմատիկական դժվարությունների։ Նման խնդիրները լուծելու համար սովորաբար ինչ-որ ձևով անհրաժեշտ է լրացնել ու վերականգնել «կորսված» համաչափությունը։ Որպես նորույթ սույն աշխատանքում փորձել ենք համակարգել ևմեթոդական ցուցումների ու օրինակ-խնդիրների վերլուծմամբ պարզաբանելհամաչափության վերականգնման որոշ կարևոր հիմնական մոտեցումները։ Կարծում ենք՝ տեղեկատվական այս հեղեղի պայմաններում խիստ արդիականէ տեղեկույթի, այս պարագայում խնդիրների և դրանց լուծումների դասակարգումն ու համակարգումը։ Բացի այդ, համաչափի և գեղեցիկի ընկալումը, որոնումը, վեր հանումն ու կիրառումը անգնահատելի դեր ունեն անձի մտածողության և արժեհամակարգի ձևավորման մեջ։ Անցնենք համաչափության վերականգնման որոշ տարատեսակների ներկայացմանը.1. Այս մոտեցման էությունն այն է, որ մտովի վերականգնում են խնդրումդիտարկվող օբյեկտի խախտված համաչափությունը, և որպեսզի խնդրի պայմանները չփոխվեն, մտցնում են այնպիսի լրացուցիչ օբյեկտ, որը համաչափօբյեկտի հետ լրիվ համարժեք լինի սկզբնական օբյեկտին։ Նման փոխարինումիցհետո, օգտվելով վերադրման սկզբունքից, խնդիրը հեշտությամբ լուծվում է, եթեհամաչափ ու լրացուցիչ օբյեկտի համար լուծումները հայտնի են [1]։ Հարկ է նշել,որ քննարկվող խնդիրներում նշված լրացուցիչ օբյեկտը նույնպես լինում էհամաչափ։ Դիտարկենք մի խնդիր.Խնդիր 1. R շառավղով համասեռ բարակ սկավառակից նկար 1 - ում պատկերված ձևով կտրված էքառակուսի։ Որոշել նման կտրվածքով սկավառակիզանգվածի կենտրոնը [2]։ նկ. 1Լուծում 1։ Կտրվածքի բացակայության դեպքումհամասեռ սկավառակը համաչափ մարմին է, և նրազանգվածի կենտրոնը գտնվում է O երկրաչափականկենտրոնում։ Քառակուսաձև կտրվածքը մտովի լրացնելով՝ մենք ստանում ենք լրիվ սկավառակ` վերականգնելով մարմնի համաչափությունը։ Սկզբնական մարմնինհամարժեք մարմին ստանալու համար կտրվածքի տեղում դիտարկում ենք լրացուցիչ բացասական զանգվածով մարմին։ Այսպիսով, սկզբնական ոչ համաչափ մարմինը փոխարինեցինք իրեն համարժեք երկու համաչափ մարմիններով, որոնցզանգվածների կենտրոնները հայտնի են (նկ. 2)։ Համաչափության նկատառումներից ակնհայտ է, որ դրանց զանգվածների C կենտրոնը գտնվում է սկավառակի և քառակուսաձև կտրվածքի կենտրոնները միացնող ուղիղի վրա։ C կետիհեռավորությունը սկավառակի O կենտրոնից նշանակենք x - ով, հոծ սկավա0m - ով, իսկ լրացուցիչ մասինը` m - ով։ Այժմ արդեն որոնելիռակի զանգվածը`x հեռավորությունը կարելի է որոշել՝ օգտվելով մոմենտների կանոնից`նկ. 2։ Հաշվի առնելով, որ, որտեղ  - ն բարակ համասեռ սկավառակի միավոր մակերեսի զանգվածն է, այդ հավասարությունիցգտնում ենք. և։ 2. Նկարագրենք նմանօրինակ խնդիրների լուծման հնարավոր երկրորդմոտեցումը։ Այս դեպքում էլ դիտարկվող ոչ համաչափ օբյեկտից մտովի հեռացվում է նրա մի մասը, որը համաչափ է դասավորված օբյեկտի համաչափությունըխախտող բացակայող մասին։ Արդյունքում ստանում ենք երկու համաչափմարմիններ և օգտվելով վերադրման սկզբունքից՝ լուծում ենք խնդիրը։ Վերջինսհնարավոր է, եթե մի մասի հեռացման արդյունքում ստացված համաչափ մարմնի և այդ մասի լուծումները հայտնի են։ Նկարագրված այս եղանակում, ի տարբերություն նախորդի, մարմինը ներկայացվում է որպես նրա մասերի համակարգ և չի ներմուծվում լրացուցիչ մարմին։ Այս մոտեցման ընկալումը սովորողներից պահանջում է ավելի քիչ վերացական մտածողություն, սակայն նախորդիհամեմատ այն ունի ավելի նեղ կիրառելիության սահմաններ։ Բանն այն է, որառաջին դեպքում «վերականգնված» մարմինն ունի ավելի բարձր համաչափության աստիճան, քան մի մասի հեռացման արդյունքում ստացված մարմինը։ Ներկայացնենք խնդիր 1 - ի լուծումը երկրորդ մոտեցմամբ։ Լուծում 2։ Սկավառակից մտովի առանձնացնենք նրա O կենտրոնինկատմամբ բացակայող մասին համաչափորեն դասավորված m զանգվածովքառակուսաձև կտորը (նկ. 3)։ Առանց այդ մասի` երկու համաչափ կտրվածքներունեցող սկավառակն արդեն O կենտրոնով անցնող ուղղաձիգ ուղիղի նկատմամբ համաչափ է, և ակնհայտ է, որ նրա զանգվածի կենտրոնը գտնվում է O կետում։ Այսպիսով, սկզբնական ոչհամաչափ մարմինը փոխարինեցինք իրեն համարժեքերկու համաչափ մարմիններով, որոնց զանգվածներիկենտրոնները հայտնի են (նկ. 3)։ Սկզբնական մեկ կտրվածքով սկավառակի զանգվածը նշանակելով m - ով,մոմենտների կանոնից ստանում ենքև հաշվի առնելով, որ, կրկին գտնում ենք.նկ. 3 և։ 3. Որպես համաչափության վերականգնման եղանակի երրորդ տարատեսակ՝ կարող ենք դիտարկել բոլոր այն խնդիրները, որտեղ ֆիզիկականօբյեկտի կամ մարմնի ընդհանուր շարժման մի մասի սիմետրիկ ձևափոխությանարդյունքում վերականգնվում է ամբողջի համաչափությունը, իսկ որոնելի ֆիզիկական մեծությունը դրանից չի փոխվում։ Արդյունքում ի սկզբանե անհամաչափդրվածքով խնդիրը ձեռք է բերում համաչափություն և հեշտությամբ լուծվում է։ Բերենք մեկ օրինակ.Խնդիր 2. Մարմինը նետել են հորիզոնի նկատմամբտակմ/վ սկզբնական արագությամբ։ Թռիչքի ժամանակ այն հարվածում է ուղղաձիգ պատին,որը տեղավորված է գնդիկի շարժման հետագծիհարթությանն ուղղահայաց և նետման կետից հեռու էմ - ով (նկ. 4)։ Հարվածը համարելովբացարձակ առաձգական` որոշել, թե պատից ի՛նչհեռավորության վրա կընկնի գնդիկը [3]։ անկյաննկ. 4Լուծում։ Պատին հարվածող գնդիկի ABC հետագիծը օժտված չէ համաչափությամբ։ Սակայն հարվածի բացարձակ առաձգական լինելու հետևանքովհարվածից հետո և հարվածի բացակայության դեպքում շարժումները ուղղաձիգպատի նկատմամբ կունենան հայելային համաչափություն (նկ. 5)։ Իրոք, առաձգականհարվածի արդյունքում գնդիկի արագությանվեկտորի մոդուլը մնում է անփոփոխ) և պատից անդրադառնում է նույն անկյունով, ինչով որ հարվածել էր։ Այժմարդեն որոնելի l - ը գտնելու համար բավական է «հեռացնել պատը» և դիտարկել անկյան տակ նետված մարմնի համաչափշարժումը, որի հասողության համար կունենանք.նկ. 5որտեղից էլ ստանում ենքմ։ Հավելենք, որ համաչափության նկատառումներից չօգտվելու դեպքում խնդրի լուծումը դառնում է բավականին աշխատատար և անհրապույր։ 4. Կան ֆիզիկական խնդիրներ, որոնց լուծման համար բացակայող համաչափությունը լրացնելուց հետո ստացված համաչափ խնդրի լուծումից հեշտությամբ կարելի է ստանալ նախնական անհամաչափ խնդրի լուծումը։ Քննարկենք այս հնարքի կիրառմամբ լուծվող մի խնդիր, որը դրվածքով համանման է2009թ.-ին ֆիզիկայի հանրապետական օլիմպիադայի եզրափակիչ փուլումառաջադրված էլեկտրաստատիկայի խնդրին [4]։ Խնդիր 3. Հարթ կոնդենսատորի շրջադիրները R շառավղով շրջանի քառորդ մասեր կազմող թիթեղներ են, որոնց միջև d հեռավորությունը շատ փոքրէ դրանց չափսերից (նկ. 6)։ Կոնդենսատորիլիցքը q է։ Որոշել դաշտի լարվածությունը թիթեղների A և B գագաթները միացնող հատվածի միջնակետում, եթե թիթեղներն իրար զուգահեռ են, իսկ AB հատվածն ուղղահայաց է թիթեղների հարթությանը։ Ընդունել, որ կոնդենսատորի թիթեղների վրա էլեկտրական լիցքերը բաշխված են հավասարաչափ։ նկ. 6Լուծում։ Դիտարկենք վերևի դրականապես լիցքավորված թիթեղի վրաերկու a և a՛ հավասարամեծ մակերեսների վրա գտնվող լիցքեր, որոնք համաչափեն դասավորված այդ շրջադիրի կիսորդի նկատմամբ։ AB հատվածի միջնակետում այդ լիցքերը ստեղծում են սեկտորների կիսորդներով կազմված հարթությունում գտնվող էլեկտրական դաշտի լարվածություն (նկ. 7)։ Ներքևի (բացասական լիցքով) թիթեղի` դրանց համապատասխան b և b՛ մակերեսների լից լարվաքերի ստեղծած դաշտիծությունը համաչափ է վերևի թիթեղիստեղծած դաշտի լարվածությանը AB ուղղի նկատմամբ (նկ. 7)։ Ուստի AB հատվածի միջնակետում ինչպես այդչորս լիցքերով ստեղծված E  դաշտիլարվածությունը, այնպես էլ լրիվ թիթեղների ստեղծած դաշտի E թյունը ուղղված կլինեն AB հատվածի երկայնքով։ լարվածունկ. 7Այժմ AB - ի նկատմամբ լիցքերի համաչափբաշխում ստանալու նպատակով «լրացնենք»համակարգը` մեկը մյուսին կից տեղադրելով ևսերեք զույգ ուղղանկյուն գագաթով սեկտորաձևնկ. 8նույն լիցքը կրող թիթեղներ։ Քանի որ լիցքավորված թիթեղների այդ բոլոր զույգերի լարումները համուղղված են և մոդուլով հավասար, ապա շրջանաձև կոն և նույնպես ուղղված կլինի AB - իդենսատորի ներսում լարումը կլինիերկայնքով (նկ. 8)։ Օգտվելով հարթ կոնդենսատորի հայտնի բանաձևերից [5].որոնելի լարվածության համար ստանում ենք`։ 4. Ամփոփում։ Այսպիսով, աշխատանքում վեր հանեցինք և փորձեցինքդասակարգել ֆիզիկայի խնդիրներում համաչափության վերականգնման տարբեր եղանակներն ու հնարքները։ Հարկ է նշել, որ խնդիրների վերոհիշյալ դասերը չեն սահմանափակվում բերված օրինակներով, և կան բազմաթիվ այլ խնդիրներ, որոնք հեշտությամբ կարելի է լուծել համանման մոտեցումներով։ Դրանցթվին կարելի է դասել էլեկտրաստատիկ արտապատկերումների մեթոդով կետային լիցքի և անվերջ հարթության փոխազդեցության ուժի որոշումը, երբ հարթությունն ու իր մակերևույթին մակածված լիցքերը «փոխարինում են» համարժեք լիցքով, որը կետային լիցքի հետ համաչափ է դասավորված հարթությաննկատմամբ։ Արդյունքում խնդիրը փոխարինվում է լիովին համաչափ դրվածքովտարրական խնդրի և հեշտությամբ լուծվում։ Բոլոր այս խնդիրների լուծմանհամար ներկայացված մոտեցումները միտված են ոչ միայն և ոչ այնքան հեշտ ուարագ արդյունք ստանալուն, այլև աշակերտների՝ համաչափի և գեղեցիկիընկալմանն ու ստեղծագործական կարողությունների խթանմանն ու զարգացմանը։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետականկոմիտեի տրամադրած ֆինանսավորմամբ` 18T‐5C287 ծածկագրով գիտականթեմայի շրջանակներում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ղազարյան Է.Մ., Դպրոցական ֆիզիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ընտրովի հարցեր։ (Գիտա և ուսումնամեթոդական հոդվածների ժողովածու)։ «Էդիթ Պրինտ»։ 2009.308 էջ։ Дрофа, 2000. 672 с.3. Դավթյան Ա.Մ., Ֆիզիկայի խնդիրների լուծման մեթոդական ձեռնարկ, Կինեմատիկա։ 4. Գրիգորյան Գ., Յուզբաշյան Է. Ֆիզիկայի հանրապետական օլիմպիադաներ։ Եզրափակիչ փուլ։ «Էդիթ Պրինտ»։ 5. Գրիգորյան Գ.Վ., Փախչանյան Բ.Ա. Ֆիզիկայի հանրապետական օլիմպիադաներ (1983-2003)։ «Էդիթ Պրինտ»։

example872

example872

Սույն հոդվածի հիմնական շեշտադրումը վերաբերում էր նրան, թե Դովեղ գյուղում ընդհանրապես ինչպես է կազմակերպվում տոնական կյանքը, մասնավորապես՝ Ամանորը՝ որպես մի կողմից ընտանեկան, իսկ մյուս կողմից՝ համայնքային տոն, ինչպես են Ամանորի հիմնական սիմվոլները պահպանվում ու վերարտադրվում։ Դիտարկեցինք նաև, թե ինչպես է պատերազմի ու սահմանամերձության ֆենոմենն ազդում տոնի բոլոր հիմնական բաղադրիչների ու գործողությունների վրա։ Այսինքն՝ Ամանորը դիտարկվեց ոչ միայն որպես ինքնին տոն, այլ այնպիսի տոն, որի բովանդակության ու որի շուրջ կառուցվող գործողությունների վրա էապես ազդում են սահմանամերձությամբ պայմանավորված բազմաթիվ իրողություններ։ Այս ամենը ապացույց է այն բանի, որ համայնքը կա, գոյություն ունի՝ անկախ սահմանային վեճերից ու հակամարտություններից։

ՍԱՀՄԱՆԱՄԵՐՁ ԴՈՎԵՂ ԳՅՈՒՂՈՒՄ ԱՄԱՆՈՐԻ ԱՆՑԿԱՑՄԱՆԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՎերջին մի քանի տասնամյակում հակամարտությունները, այդ թվում՝ էթնիկ հակամարտությունները, տարբեր գիտակարգերի հետազոտողների ուշադրության կենտոնում են։ Ազգագրությունը ևս բավականին ակտիվ հետաքրքրվում է պատերազմների և էթնիկ հակամարտությունների ազգագրական առումներով՝ փորձելով պարզել, թե ինչպես է հանրույթն արձագանքում նոր իրողություններին, ինչպես է կազմակերպվում ու ինքնակազմակերպվում, ինչպեսէ վերանայում հարևանների մասին պատկերացումներն ու հարաբերությունները և այսպես շարունակ։ Վերոնշյալ հիմնական հարցադրումները հայտնվել են նաև հայ հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։ Հրապարակվել են առանձին հոդվածներու մենագրություններ (Ա. Դաբաղյան, Մ. Գաբրիելյան և ուրիշներ), որոնցումհեղինակները պատերազմն ու հակասությունները դիտարկում են որպես առօրեականություն կառուցարկող ու միաժամանակ այդ առօրեականությամբ կառուցարկվող իրողություններ։ Հոդվածում այս բոլոր իրողությունները դիտարկելու ենք ՀՀ Տավուշի մարզի Դովեղ սահմանամերձ գյուղի օրինակով՝ հիմնվելով վերջին մեկ-երկու տարվա ընթացքում մեր գրառած ազգագրական նյութերի վրա։ Հիմնական շեշտադրումը վերաբերելու է նրան, թե գյուղում ընդհանրապես ինչպես է կազմակերպվում տոնական կյանքը, մասնավորապես՝ Ամանորը որպես մի կողմից ընտանեկան, իսկ մյուս կողմից՝ համայնքային տոն, ինչպես են Ամանորի հիմնական սիմվոլները պահպանվում ու վերարտադրվում (ինչպես, օրինակ՝ խոզմորթելն ու դրան ուղեկցող գործողությունները), և ինչպես են ի հայտ գալիսնորերը (օրինակ՝ թիվ գրելը)։ Դիտարկելու ենք նաև, թե ինչպես է պատերազմիու սահմանամերձության ֆենոմենն ազդում տոնի բոլոր հիմնական բաղադրիչների ու գործողությունների վրա։ Այսինքն՝ Ամանորը դիտարկվելու է ոչ միայնորպես ինքնին տոն, այլ այնպիսի տոն, որի բովանդակության ու որի շուրջ կառոցվող գործողությունների վրա էապես ազդում են սահմանամերձությամբպայմանավորված բազմաթիվ իրողություններ։ Հոդվածի նպատակն է ներկայացնել Դովեղ գյուղում կատարվող ամանորյա սովորույթները և առհասարակ գյուղը ճանաչելի դարձնել հասարակության համար։ Դովեղ գյուղը գտնվում է ՀՀ Տավուշի մարզի հյուսիսարևելյանսահմանագլխին։ Արևելքից 15 կմ երկարությամբ անմիջապես սահմանակից էԱդրբեջանին։ Հեռավորությունը սահմանից 1,5 կմ է։ 1 Գյուղը բավականին հինբնակավայրերից է և դարավոր պատմություն ունի։ Որպես պատմամշակութային կոթող՝ հայտնի է Սբ. Սարգիս եկեղեցին։ Ինչպես բոլոր սահմանամերձգյուղերում, այնպես էլ Դովեղում առաջին հերթին կարևորվում են գոյության,բնակության անվտանգության խնդիրները։ Այստեղ ևս նույնիսկ թեթև լարվածությունը բնակչությանը ակտիվ տեղաշարժերի է մղում։ Սահմանամերձ գյուղերի բնակչությունը, վտանգավորությունն առաջին պլան մղելով, կարևորում էնաև պաշտպանվածությունը, որը հանգեցնում է ոչ միայն միջազգային կազմակերպությունների ծրագրերի իրագործմանը, այլև առաջին հերթին պետական միջամտությանն ու աջակցությանը։ Պետական միջամտությունը կարևորվում է սահմանամերձ գյուղերի պաշտպանվածության և նրանց զարգացմաննառնչվող հարցերում2։ Սահմանին այդքան մոտ լինելու հանգամանքն անգամ չի խանգարում դովեղեցիներին նշելու ամենասպասված տոներից մեկը՝ Ամանորը։ Ինչպես ասում են, սահմանը՝ սահման, տոնն էլ՝ տոն։ Հակառակորդի ներկայությունը Դովեղ գյուղում սովորական է, ինչպես պատմում են դովեղեցիները, գյուղը վատագույնն է տեսել։ 1990-ական թթ. նախատոնական օրերին այստեղ ոչ թետոնական, այլ ռազմական «հրավառություն» է եղել։ 3 Այժմ անդրադառնանք Դովեղ գյուղում կատարվող ամենահետաքրքիր ամանորյա նախապատրաստական աշխատանքներից մի քանիսին։ Խոզի միսը դովեղեցիների ամանորյա ուտեստների ամենակարևոր բաղադրիչն է։ Խոզի մսից կերակրատեսակները շատ բազմազան են, որոնցում օգտագործվում են խոզի միսը, ենթամթերքը (ոտուգլուխ, սիրտ, թոքեր, փայծաղ,լյարդ (ջիգար), աղիքներ), կաշին։ Ամանորի նախապատրաստություններից մեկը խոզ մորթելու գործընթացն է։ Գյուղացիները հիմնականում խոզը մորթումեն Ամանորից մի քանի օր կամ առավելագույնը մեկ շաբաթ առաջ։ Հատկապես ամանորյա տոների հետ կապված՝ գյուղում խոզ մորթելու գործընթացըայլ կերպ է կազմակերպվում։ Խոզին մորթելուց հետո կաշին, ինչպես գյուղացիներն են ասում, «խանձում են», հետո քերթում (կաշին խանձելուց հետո հաճախ կարիք չի լինում քերթելու, քանի որ տաքանալուց հետո այն հեշտությամբ պոկվում է), ապա համտեսում և հյուրասիրում ներկաներին։ Այս համեղսննդի (օժանդակ սննդի) սիրահարները շատ են։ Կաշվի մշակման այդ ձևը1 Հոդվածը գրվել է 2015-2016 թթ. Դովեղ գյուղում կատարած դաշտային ազգագրական նյութերի (այսուհետ՝ ԴԱՆ) հիման վրա։ 2 Տե՛ս Դաբաղյան Ա., «Սահմանը» և «սահմանամերձը» Տավուշի մարզում (պատմությունը ևներկան), Տավուշ նյութական և հոգևոր ժառանգություն, Երևան, 2009, էջ 72։ 3 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2015։ շատ հատուկ է Տավուշի մարզին։ Դժվար թե գտնվի մի տավուշեցի, որին կաշվի մշակման այս տարբերակը անծանոթ կլինի։ Այդ գործընթացին տեղյակ ենպահում բարեկամներին, որպեսզի գան կաշի և խորոված ուտելու։ Գյուղումընդունված է՝ այն բարեկամները, որոնք ներկա չեն եղել նշված գործընթացին,նրանց համար անպայման «մի կտոր» կաշի են ուղարկում։ Որպես կանոն՝ խոզը մորթելուց հետո վառվում է խորովածի կրակը ու հյուրերի համար հյուրասիրություն է կազմակերպվում4։ Խոզը մորթում և ենթամթերքի մշակումն ուպատրաստումը իրականացնում են բացառապես տղամարդիկ5։ Ստացվածմիսն էլ ամբողջ Նոր տարվա մսի հարցն է լուծում։ Գյուղացիներից շատերն էլհաճախ մսի մի մասը վաճառում են և ստացված գումարն օգտագործում ամանորյա մյուս գնումների համար։ Եվ, ինչպես իրենք են նշում «այդ կերպ գոնեծախսի մի մասը դուրս ա գալիս»6։ Գյուղում ամանորի հետ կապված բավական հետաքրքիր սովորույթներկան, որոնցից հատկապես կցանկանայնք առանձնացնել, ինչպես գյուղացիներն են ասում, «թիվը գրելու» սովորույթը։ Ամենամյա սովորույթ է դարձելգյուղի բարձրադիր սարի լանջին՝ «Կտուց Քարին», ժամը 24։ 00-ին գալիքտարվա տարեթիվը գրելը7։ 66-ամյա Վանիկ Գորգինյանը այդ օրը շատ լավ էհիշում. «1965 թ. էր, մի քանի ջահելներով որոշեցինք Կտուց քարում կրակ վառել։ Սովորույթի սկզբնավորողներից մեկն էլ ես եմ եղել»։ Սակայն տարիներիընթացքում կրակը վառելու սովորույթը կատարելագործվել է։ Ինչպես հիշում էՎանիկը. «դրանից արդեն 10-11 տարի հետո՝ 1976 թ., սկսեցին այդ տարվաթիվը գրելը»։ Այսինքն, թիվ գրելու սովորույթը շուրջ 40 տարի Ամանորի գիշերը անխախտ կատարվում է։ Թիվ գրելու այդ որոշումը, իհարկե, երիտասարդների մտահղացումն է եղել, որը գյուղի համար նշանակալի արարողություն էդարձել։ Համագյուղացիներից շատերն են հիշում, թե ովքեր են եղել առաջին «թիվ գրողները»։ Դովեղեցիներն այդ մասին առանձնակի հպարտությամբ ենխոսում, քանի որ մարզում միակ գյուղն է, որ Ամանորի հետ կապված նման գեղեցիկ սովորույթ ունի։ Այդ պատճառով երիտասարդներին աջակցում են՝ ինչովհնարավոր է՝ այն ամեն գնով պահպանելու համար8։ Արարողությունը ինքնին շատ պարզ է։ Այն իր մեջ կարծես ոգեշնչող ու միաժամանակ գալիք տարվա սկիզբն ազդարարող խորհուրդ է պարունակում։ Թիվը գրելուն պատրաստվում են դեռ դեկտեմբերի սկզբից։ Որպես կանոն` այնգրում են այդ տարվա շրջանավարտ տղաները, իհարկե, անպակաս չէ նրանց4 Նույն տեղում։ 5 Տե՛ս Ծատուրյան Ռ., Խոզի միսը Տավուշի մարզի հայերի ուտեստի համակարգում, Տավուշ ոչնյութական և հոգևոր ժառանգություն, Երևան, 2009, էջ 122։ 6 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2015։ 7 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2015։ 8 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2016։ ավագ ու փորձառու ընկերների օգնությունը։ Նրանք համագյուղացիներից հավաքում են հնամաշ և ոչ պիտանի անվադողեր, ինչպես նաև թե՛ իրենց տներից, թե՛ սահմանապահներից հավաքում են թիթեղյա բանկաներ և այդ ամենըդիզվառելիքի հետ միասին սար են բարձրացնում համապատասխան տեխնիկայի օգնությամբ, որը տրամադրում է գյուղապետարանը։ Տղաները մոտ մեկշաբաթ առաջ բարձրանում են Կտուց քար, տարածքը մաքրում և հարթեցնումցաքիներից ու տարատեսակ մոլախոտերից։ Հաջորդ փուլում արդեն թիթեղյաբանկաների մեջ են լցնում մոխիր և դիզվառելիք, ապա այն դասավորում նախօրոք չափագրված թվերին համապատասխան։ Այս աշխատանքները ավարտին են հասցվում դեկտեմբերի 30-ին։ Արդեն դեկտեմբերի 31-ին՝ ժամը 24-00ից րոպներ առաջ, սկսում են ըստ հաջորդականության վառել թիթեղյա բանկաների պարունակությունը, այնպես, որ ուղիղ 24-00-ին վառվող տարեթիվըպատրաստ լինի դովեղեցիների համար։ Ամբողջ գործընթացը տևում է 10-15րոպե9։ Գյուղացիները այդ մի քանի րոպեներն անց են կացնում իրենց պատշգամբներում, իսկ եթե տան դիրքը հնարավորություն չի տալիս տեսնելու վառվող թիվը, իջնում են գյուղամեջ՝ այն պարտադիր տեսնելու համար։ Ու կարծեսհեռվում վառվող այդ լուսավոր թիվը մի քանի րոպեով կտրում է բոլորին հոգսերից ու տանում հեռու-հեռու՝ դեպի իրենց լուսավոր իղձերի, ազատության իրականացում։ Դե, իհարկե, այս ամենի անբաժան մասն են կազմում համագյուղացիների հրավառությունները։ Այս ամենից հետո տղաները, անվադողերիկրակից ծխահարված, սարից իջնում են գյուղի հանդիսությունների սրահ, որտեղ նրանց է սպասում ամանորյա սեղանը (գյուղապետարանի հովանավորությամբ) և նույն ոգևորությամբ շարունակում են իրենց ուրախությունը մինչև ուշ գիշեր10։ Չեն մոռանում՝ մի քանի րոպեով մտնել իրենց հարազատ օջախ,բաժակ բարձրացնել ընտանիքի անդամների հետ և կրկին միանալ իրենց ընկերներին։ Այսպիսով՝ թիվ գրելը՝ որպես համեմատաբար նոր իրողություն,ձեռք է բերել լրացուցիչ գործառույթ, քանի որ այն կարելի է դիտարկել ոչ միայն որպես համայնքի կենսունակության ցուցիչ, այլ նաև որպես հարևան՝ ադրբեջանական համայնքներին ուղղված սիմվոլիկ նշան, որը ցույց է տալիս, որհամայնքը կա՝ անկախ սահմանային վեճերից ու հակամարտությունից։ Կեսգիշերից հետո սկսում են այցելությունները ամենամոտ հարազատների տները, որոնք շարունակվում են նաև հունվար 1-ին։ Վաղ առավոտից բոլորի տներում առատ սեղանները սպասում են իրենց հյուրերին։ Այցելություններն ամբողջությամբ ավարտվում են հունվարի 3-ին կամ 4-ին։ Այցելում ենհարազատ-բարեկամների տները, ընկերներին, դասընկերներին (բոլորին պար9 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2016։ 10 Գորգինյան Օ., ԴԱՆ, Դովեղ, 2016։ տադիր) և այլն։ Գալիս են հյուրերը, մի-մի բաժակ բարձրացնում, շնորհավորում բոլորի Նոր տարին և հաջողություններով լի տարի մաղթում։ Առաջին կենացը՝ որպես կանոն, «Բոլորի նոր տարին շնորհավոր»։ Ինչպես իր կենացումնշեց Սամվել Գորգինյանը, «Բոլորին հաջողություն, սահմաններին՝ խաղաղություն, զինվորներին՝ բարի ծառայություն։ Մենք սահմանապահ գյուղ ենք ումեր կարգավիճակով տարբերվում ենք մյուս գյուղերից։ Կրակոցները, եթե անգամ լինում են, մեր տրամադրության վրա չեն ազդում, մեր դուխը միշտ տեղնա»։ 11 Արդեն մի քանի տարի է, ինչ համայնքի ղեկավարը Ամանորի գիշերը հագնում է զինվորական համազգեստ և բարձրանում առաջնագիծ, գյուղի անվտանգությունն ապահովող զինվորների կողքին լինելու, նրանց տոնը շնորհավորելու համար։ Հակառակորդի նշանառության տակ ապրող ու արարող գյուղացիներըհույսով սպասում են, որ մի օր իսկապես հաստատվելու է այդքան սպասվածխաղաղությունը, ինչը կլինի տարիներ շարունակ սահմանին ապրող մարդումիակ երազանքը. այն կարելի է ամփոփել մեկ բաժակ գինով. «Ուզում ենք խաղաղություն լինի»...։ Օքսաննա ԳորգինյանՍԱՀՄԱՆԱՄԵՐՁ ԴՈՎԵՂ ԳՅՈՒՂՈՒՄ ԱՄԱՆՈՐԻ ԱՆՑԿԱՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր` Դովեղ, գյուղ, Էթնիկ հակամարտություն, Ամանոր, սահմանամերձությանֆենոմեն, խոզ մորթել, թիվ գրել, Կտուց քար, վառվող տարեթիվ, սահմանային վեճեր, ԱմփոփումԱյսպիսով, ինչպես վերը նշվեց, վերջին մի քանի տասնամյակներում էթնիկ հակամար։

example1886

example1886

Մինչև 20-րդ դարը տարածության և ժամանակի մասին կային երկու տարբեր մոտեցումներ։ Առաջին տեսակետի` սուբստանցիոնալիզմի համաձայն՝ տարածությունն ու ժամանակը սուբստանցիաներ են։ Դրանք ինչ-որ դատարկություն են, որտեղ տեղակայված է մատերիական աշխարհը։ Երկրորդ տեսակետը` ատրիբուտիվիզմը, տարածությունն ու ժամանակը ներկայացնում է որպես մատերիայի հատկություններ, ատրիբուտներ։ Այս տեսակետների շուրջ բանավեճ էր ծավալվել Կլարկի և Լայբնիցի միջև, որոնք հետաքրքիր փաստարկներ են ներկայացնում միմյանց։ Իհարկե, այդ փաստարկներում մի շարք թերություններ կան, բայց այդ նամակագրությունն անմիջական ազդեցություն է թողել հիմնահարցի քննարկման հետագա զարգացման վրա։

Քլարկ-Լայբնիցի տարածության և ժամանակի համապատասխանության վերլուծություն Տիեզերական ժամանակի խնդիրը փիլիսոփայության հավերժական խնդիրներից մեկն է։ Այն փիլիսոփայության և գիտության պատմության մեջ բազմաթիվ բանավեճերի և քննարկումների տեղիք է տվել և ստացել տարբեր պատասխաններ։ Այս քննարկումների արժեքը հասկանալու համար բավական է թվարկել այն մարդկանց անունները, ովքեր հետաքրքրված էին դրանով։ Դեմոկրիտոսը, Պարմենիդը, enoենոնը, Արիստոտելը, հին հունական փիլիսոփայության հայտնի ներկայացուցիչներ և նոր շրջանի փիլիսոփաներ Ռ., Արտահայտել են իրենց փիլիսոփայական տեսակետները տարածության և ժամանակի վերաբերյալ։ Դեկարտը, Գ. Լայբնիցը, ամենամեծ գիտնականները ՝ Ն. Նյուտոնը, Max. Մաքսվելը, Հ. Լորենցը, Է. Էնշտեյնը և այլք։ Սույն հոդվածում քննարկվում է Քլարկ-Լայբնից նամակագրական քննարկումը, որը տարածության և ժամանակի հարց է, որը գիտության և փիլիսոփայության պատմության հետաքրքիր էջերից մեկն է։ Այս բանավեճը մեզ գիտելիքներ է տալիս 17-րդ դարի տարածքի և ժամանակի վերաբերյալ մեր պատկերացումների մասին։ Հարցը, որի շուրջ քննարկում էր Քլարկի Լայբնիցը, արդյո՞ք տարածությունն ու ժամանակը գոյություն ունեն անկախ նյութական աշխարհից, դրանք բացարձակ էակներ են, թե՞ դրանք պարզապես նյութի հատկություններ են։ Վերոնշյալ խնդրի վերաբերյալ կար երկու հակադիր մոտեցում։ Առաջին տեսակետի համաձայն ՝ տարածությունն ու ժամանակը բացարձակ էակներ են, նրանք գոյություն ունեն անկախ այլ նյութական օբյեկտներից։ Տիեզերքը հասկացվում էր որպես մաքուր, մաքուր ձգում, իսկ ժամանակը ՝ մաքուր դատարկություն։ Այլ կերպ ասած, դրանք «դատարկություն» են, որտեղ գտնվում է նյութական աշխարհը 1։ Այս տեսակետը մասնագիտական ​​գրականության մեջ հայտնի է որպես նյութապաշտականություն, որին հաջորդեց Նյուտոնի ուսանող Քլարկը։ Երկրորդ տեսակետի համաձայն, ատրիբուտիվիզմի տարածությունն ու ժամանակը նյութի հատկություններ են։ Դրանք գոյություն չունեն նյութական աշխարհից անկախ, նյութեր չեն։ Ըստ ատրիբուտիվիզմի ՝ տարածքն ընկալվում է որպես իրերի զուտ դասավորություն, իսկ ժամանակը ՝ որպես իրերի հաջորդականություն։ Այս տեսակետի կողմնակիցներից էր Դեկարտը կողմնակից Լայբնիցը։ Ա. Ըստ Այնշտայնի, եթե մենք հանենք բոլոր իրերը, ի՞նչ կմնա ՝ դատարկություն, թե՞ ոչինչ։ 2 Նույն տեղում։ Այս հարցը փորձեցին պարզաբանել երկու ժամանակակից մտածողներ ՝ Լայբնիցը և Նյուտոնը։ Նամակներում Նյուտոնի տեսակետը ներկայացնում է նրա ուսանողը ՝ Քլարկը։ Ինչպես հայտնի է, ժամանակակից փիլիսոփայության հիմնադիրներից մեկը ՝ Լայբնիցը, դենտուկտիվ եղանակով ներկայացնում է գոյաբանական և իմացաբանական տեսակետները, այս դեպքում ընդհանուր դատողությունից բխում են այլ դատողություններ։ Նա որպես ընդհանուր բացարձակ ճշմարտություն ընդունում է բավարար հիմքի սկզբունքը, որը նրա իմացաբանական փիլիսոփայության հիմնաքարն է։ Ըստ այդ սկզբունքի ՝ աշխարհում ոչինչ չի պատահում առանց բավարար հիմնավորման։ Ինչո՞ւ հակառակը չէ։ Տիեզերական ժամանակի մասին խոսելիս ելակետը բավարար հիմքի սկզբունքն է։ Լայբնիցի հիմնական փաստարկը, որից բխում են մյուս փաստարկները, կարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ. Եթե տարածությունը բացարձակ է, ապա այն միատարր է, բայց քանի որ աշխարհում ոչինչ չի պատահում առանց բավարար արդարացման, ապա տարածությունը չի կարող լինել բացարձակ, որովհետև այն հնարավոր չէր պատճառ գտնել, թե ինչու է պահպանվում այս կարգը։ Այսպիսով, ըստ Լայբնիցի, բավարար հիմք չկա պնդելու, որ տարածքը բացարձակ է։ Տարածքը միատարր է։ Եթե ​​դա ազատվի իր մեջ եղած ամեն ինչից, ապա դրա ոչ մի կետ չի տարբերվի մյուսներից։ Հետևաբար, եթե տարածքը համարում ենք բացարձակ, անհնար է գտնել մի պատճառ, թե ինչու է Աստված պահպանում մարմինների այս դասավորությունը կամ ինչու է դրանք դասավորել այս և ոչ այլ կերպ 1։ Այս փաստարկով Լայբնիցը հարց է բարձրացնում, թե ինչու է աշխարհն այսպիսին, և ոչ մի այլ կերպ։ Փաստարկն ավելի լավ հասկանալու համար պատկերացրեք մի իրավիճակ, երբ փոխվել են արեւելքն ու արեւմուտքը։ Ըստ Լայբնիցի տրամաբանության ՝ տարածությունն ու ժամանակը նյութեր են, որոնք գոյություն ունեն նյութից անկախ, ապա աշխարհը պետք է ունենար բոլորովին այլ կառուցվածք։ Բայց եթե տարածքը լիներ ընդամենը մարմինների դիրքերի կարգավորում կամ հարաբերություն, ապա ոչ մի բան չէր փոխվի արևելքի և արևմուտքի շարժումից, դրանց տարբերությունը կախված կլիներ միայն մեր հաշվարկման համակարգից։ Աշխարհը կլիներ այն, ինչ կա այսօր։ Այսինքն ՝ բավարար արդարացում աշխարհի այս ձիու համար. Տարածությունը իրերի դասավորություն է, այլ ոչ թե ինքնուրույն գոյություն։ Նույն կերպ նա ժխտում է ժամանակի բացարձակության գաղափարը։ Դարձյալ դառնալով Աստծո ստեղծման փաստին ՝ նա հարցնում է, թե ինչու Աստված ամեն ինչ չստեղծեց մեկ տարի շուտ։ Նման հարցի դեպքում արդարացում գտնելն «անհնար է»։ Այնուամենայնիվ, ինքը ՝ Լայբնիցը, արդարացիորեն նշում է, որ այս հարցը իմաստուն է միայն բացարձակ ժամանակի դեպքում 2։ Բայց քանի որ այդպիսի պատասխան չկա, Աստված առանց արդարացման ոչինչ չի ստեղծում, ուստի ժամանակը ոչ թե բացարձակ գոյություն է իրերից դուրս, այլ միայն իրերի հաջորդականություն է։ Հետաքրքրության տեսանկյունից Լայբնիցի փաստարկը չի զիջում Քլարկի փաստաբանին։ Նա ընդունում է Լայբնիցի այն միտքը, որ առանց բավարար արդարացման ոչինչ իսկապես չկա, բայց Լայբնիցի վերը նշված հարցը մնում է անպատասխան նույնիսկ այն դեպքում, երբ մենք ընդունում ենք տարածությունն ու ժամանակը 2 Նույն տեղում, էջ 443։ Դա նաև նյութի հատկություն է։ Այսինքն, եթե մենք ընդունենք, որ տարածությունը պարզապես իրերի դասավորում է, ապա, ինչպես և վերևում, տարբերություն չի լինի, թե արդյոք նյութի մասերը դասավորված կլինեն միմյանց նկատմամբ ՝ A, B, C կամ այլ հաջորդականություններով։ Այս դեպքում հարց կառաջանա, թե ինչու է պահպանվում այս կանոնակարգը։ Դրա համար «անհնար է» գտնել։ Որպեսզի դա ավելի ակնհայտ դառնա, Քլարկն ինձ մի օրինակ է բերում։ Ենթադրենք, Երկիրը, Ար և և Լուսինը, պահպանելով իրենց դասավորությունը միմյանցից հեռավորության վրա, տեղադրվել են նույն տեղում։ Այդ դեպքում կպարզվեր, որ նրանք կլինեին այլ վայրում, բայց միևնույն է, նրանք այլ տեղում չէին լինի, քանի որ տարածությունն այդ մարմիններից անկախ չէ։ Այլ կերպ ասած, Քլարկը պնդում է, որ եթե տարածքը միայն նյութի հատկություն է, ապա երբ իրերը տեղափոխում ենք, մենք միևնույն է, դրանք չենք տեղափոխում։ նա սա ակնհայտ հակասություն է համարում։ Նույն կերպ, խոսելով ժամանակի մասին, Քլարկը պնդում է, որ եթե Աստված ցանկացած արագությամբ նյութի աշխարհը տեղափոխեր մի տեղից մյուսը, ապա այն միշտ կմնար նույն տեղում, ցանկացած պահի, ոչ մի շարժում չէր զգացվի։ Այսինքն ՝ նա տեսնում է նույն հակասությունը, երբ ժամանակը դիտում է որպես իրերի կարգ։ Առաջին հայացքից թվում է, որ երկու մտածողներն էլ միմյանց հիմնավոր փաստարկներ են ներկայացնում։ Բայց երկուսն էլ ունեն որոշակի թերություններ իրենց փաստարկներում, ինչը նրանց խոցելի է դարձնում։ Օրինակ, Լայբնիցի փաստարկը կարելի է հերքել դրա բավարար հիմքի սկզբունքի օգնությամբ։ Երբ նա պնդում է, որ Աստված առանց արդարացման ոչինչ չի ստեղծում կամ չի անում, հարց է առաջանում, բայց ո՞րն է դրա հիմքը, ինչու՞ Աստված առանց արդարացման ոչինչ չի ստեղծում։ Այսինքն ՝ նման պնդումը ներքին հակասություն ունի, քանի որ ամեն ինչի համար արդարացում գտնելու խնդիրը ծագում է արդարացում գտնելու խնդրից։ Եվ իհարկե Քլարկի դեպքում նրա փաստարկը բավականին գեղեցիկ հակափաստարկ է Լայբնիցի համար, բայց զերծ չէ թերություններից։ Քլարկը բերում է տրամաբանական շրջանի սխալի փաստարկը։ Նա ասում է, որ իրերը տեղափոխելիս նրանց տեղը փոխվում է, բայց տարածության բացարձակությունը ժխտելու դեպքում ենթադրվում է, որ դրանք մնում են նույն տեղում։ Մենք տեղափոխում ենք առարկան, բայց այն չի տեղափոխվում։ Նա հակասում է այն բանին, որ իրերը տեղափոխվում են կամ չեն տեղափոխվում, դա նույնն է, ինչ տարածքի սուբստանտիվիստական-ատրիբուտիվիստական ​​հայացքները, երկրորդի սխալի հետևանքով այն դեպքում, երբ առաջինի իսկությունը չի ապացուցվել։ Փաստարկների մյուս հանգամանքը, որի շուրջ ծավալվում է բանավեճը, տարածքի միատարրությունն է։ Եթե ​​Լայբնիցը տարածքի ատրիբուտը բխում է տարածության միատարրությունից, ապա Քլարկը տարածության բացարձակությունը բերում է նույն հանգամանքից։ Լայբնիցը պնդում է, որ միատարր տարածությունների և մյուսների միջև տարբերություն չկա, ուստի դրանք բոլորը նույնն են, նրանք պարզապես ներկայանում են տարբեր անուններով։ Որպես այս պնդման ապացույց այն գաղափարն է, համաձայն որի աշխարհում անհնար է գտնել երկու նման բան։ «Նույնիսկ մանրադիտակի տակ ջրի կաթիլներին նայելիս տեսնում ենք, որ դրանք այնքան նման չեն, որքան թվում է»։ Քլարկի դրան հակափաստարկն ավելի շատ ընդդիմության է նման։ նա պարզապես ասում է, որ եթե երկու կետերը նման են, դա չի նշանակում, որ դրանք նույնն են, չկա որևէ հիմք պնդելու, որ աշխարհում ընդհանրապես անհնար է գտնել երկու ճիշտ նման բան։ Եթե ​​մենք բոլոր իրերը տարածությունից հանենք, ըստ նյութաբանների, դատարկություն կլինի։ Բայց այդ դատարկությունը, ըստ Լայբնիցի, կդառնա հատկանիշ առանց առարկայի։ Graիշտ այնպես, ինչպես ձգողականությունը պահանջում է առարկաներ, որոնք առնչվում են ձգողականության հետ, այնպես էլ դատարկությունը պետք է ունենա առարկա, որպեսզի լինի բացարձակ հատկանիշ։ Ի պատասխան ՝ Քլարկը փորձում է փոխել Լայբնիցի դատարկության տեսակետը։ Ըստ նրա ՝ տարածությունն առանց առարկայի հատկանիշ չէ, քանի որ դա նշանակում է տարածք ՝ ոչ թե ամեն ինչից բաժանված, այլ մարմիններից անջատ։ Ուսումնասիրելով այս հարցը նյութական աշխարհի հետ կապված ՝ նկատում ենք, որ դրանում հակասություն կա։ Եթե ​​տարածությունն ու ժամանակը բացարձակ են, ապա դրանք անսահման են։ հավերժական. Նյութական աշխարհը վերջավոր և ժամանակավոր է, և Աստված և հավերժական և անսահման։ Այս դեպքում, եթե ընդունենք Քլարկի փաստարկը, որ դատարկությունը կամ բացարձակ տարածությունը հատկանիշ է, ոչ թե առանց առարկայի, այլ մարմիններից անջատ, ապա պարզվում է, որ դա Աստծո հատկանիշ է, քանի որ տիեզերքում նրանցից բացի այլ բան չկա։ , Այնուամենայնիվ, այս պատճառաբանությունը կտրուկ հակադրվում է երկու մտածողների կողմից որդեգրված թեիստական ​​մոտեցմանը, քանի որ Աստված այլևս միակ կատարյալ էակը չէ։ Այս հանգամանքի մասին նշում է նաև Լայբնիցը։ Ըստ նրա, եթե տարածությունը իրական բացարձակ գոյություն է, ապա այն պետք է լինի հավերժ ու անսահման։ Եթե ​​այո, ապա դա կա՛մ Արարչի հատկանիշն է, կա՛մ ինքը Արարիչը։ Բայց քանի որ տարածությունն ունի մասեր, այն մասնատված է, ուստի անհամատեղելի է Աստծո գաղափարի հետ 1։ Տարածությունն ու ժամանակը հարաբերական են ինչ-որ բանի հետ։ Տիեզերքն իրերի դիրքային կարգն է, ժամանակը `հաջորդականության կարգը։ Երբ միասին տեսնում ենք շատ բաներ, մենք գիտակցում ենք, թե ինչ կարգով են իրերը վերաբերվում միմյանց։ Քլարկը դրան պատասխանում է ՝ ասելով, որ տարածությունը հավերժական չէ անսահման, այլ անվերջ և հավերժական էության կամ դրա հատկության գոյություն։ Անսահման տարածությունն անչափելի է, և անչափելիը Աստված չէ, հետեւաբար տարածությունն էլ Աստված չէ 2։ Այս փաստարկին չի կարելի հակադրել, քանի որ այն արդեն հիմնված է Աստծո էության ըմբռնման վրա, բայց վիճաբանության շարունակության մեջ Քլարկը օգտագործում է մի հետաքրքիր հնարք։ Հերքելով տարածության մասնատումը ՝ նա ասում է, որ բացարձակ տարածությունն ըստ էության անբաժանելի է, քանի որ, եթե տարածքը համարում ենք բաժանարար, ապա պետք է հիշել, որ բաժանարարը պահանջում է անբաժանելի մասնիկներ, ինչպիսիք են ատոմները։ Քլարկը եզրակացնում է, որ այս դեպքում տարածքը միաժամանակ կդառնա մասնատելի և անբաժանելի։ Հատկանշական է, որ Լայբնիցի փաստարկի այս հերքումն ավելի շատ նման է սոֆիստական ​​հնարքի, որն առավել արտահայտիչ է Արիստոտելի օրինակի անալոգիայի մեջ ներկայացնելիս։ Միևնույն ժամանակ, մաշկը սպիտակ է, քանի որ մաշկը սպիտակ է, և ատամները սպիտակ են, կամ 5-ը միաժամանակ տարօրինակ են, քանի որ այն հավասար է 2 և 33-ի գումարին։ 2 Նույն տեղում, Պ. Ներկայացված փաստարկներից և դրանց վերլուծությունից թվում է, որ այս բանավեճում կշեռքը թեքվում է դեպի Լայբնից, բայց Լայբնիցն իր հերթին սխալվում է տրամաբանական շրջանի մեջ։ Եթե ​​մենք աթեիստ չենք, չենք կարող չհամաձայնել փաստարկի առաջին երկու փաստարկների հետ։ Բայց նա շարունակում է ասել, որ եթե տարածքը մասեր ունի, այն մասնատված է, ապա այն անհամատեղելի է Աստծո գաղափարի հետ։ Սա ենթադրում է, որ նա արդեն փաստարկը հիմնավորում է տարածքի ատրիբուտիվիստական ​​ընկալման վրա, ինչը նա փորձում է ապացուցել։ Ավելի պարզեցված տարբերակում նրա փաստարկը հնչում է հետևյալ կերպ. Եթե տարածությունը բացարձակ է, այն պետք է համատեղելի լինի Աստծո գաղափարի հետ, բայց քանի որ այն բացարձակ չէ, ուստի անհամատեղելի է Աստծո գաղափարի հետ։ Այլ կերպ ասած, տարածությունը բացարձակ չէ, քանի որ այն բացարձակ չէ։ Վերոհիշյալ բոլոր փաստերն ու դրանց հերքումները անմիջապես բխում են այդ մտածողների ապրած դարաշրջանի մտածելակերպից և փիլիսոփայական հայացքներից։ Երկու հեղինակներին էլ կարելի է հակադրել ՝ դուրս գալով իրենց փիլիսոփայական համակարգերից։ Լայբնիցի դեպքում նրա ամենամեծ թերությունն այն է, որ իր սկզբունքը անհիմն է։ Որպես աքսիոմ նա տեսնում է բավարար սկզբունք, որը լիովին ապացուցված չէ որևէ այլ տեղ։ Իսկ Քլարկը, ինչպես նշում է Ա. Բարսեղյանը, կարծես, կարողացավ գիտականորեն հիմնավորել իր կամ Նյուտոնի տեսակետը, այս դեպքում դասական մեխանիկայի դեպքում, բայց ամբողջ հեգնանքն այն է, որ Նյուտոնյան ֆիզիկան չի բերում տարածության ժամանակի բացարձակ կամ ոչ բացարձակ բնույթը։ Այսպիսով, Քլարկի և Լայբնիցի միջև ծագած վեճում երկու հեղինակները փորձում են լուծում գտնել այն հարցի վերաբերյալ, թե որոնք են տարածությունն ու ժամանակը։ Նրանցից յուրաքանչյուրը մի տեսակետի կողմնակից է և փորձում է հաստատել իր տեսակետը ՝ հերքելով մյուսը։ Իհարկե, Էյնշտեյնի հարաբերականության տեսությունը հետագայում շրջեց մարդկանց ընկալումը այս երկու հասկացությունների վերաբերյալ, բայց, այնուամենայնիվ, այս բանավեճը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում 21-րդ դարի մարդու կողմից Նոր դարաշրջանը ուսումնասիրող և հերմենեվտիզացնելու տեսանկյունից։ Մարիամ Ասատրյան ՔԼԱՐԿ-ԼԻԲՆԻSԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒ SPՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԻՏԱԻ ԵՎ TԱՄԱՆԱԿԻՆ. Հիմնաբառեր. Տարածություն և ժամանակ, նյութականություն, հատկություն, դատարկություն, նյութական աշխարհ, բավարար հիմքի սկզբունք։

example1983

example1983

Հոդվածը նվիրված է քաղաքացիական իրավունքում, մասնավորապես, պայմանագրային պատասխանատվությունում «մեղք» հասկացության բացահայտմանը, ինչպես նաև ըստ մեղքի, իսկ ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում առանց մեղքի պատասխանատվության առանձնահատկություններին։ Նրանում առաջարկվում է մեղքի նոր` ավելի հստակ ու լիարժեք սահմանում։ Հոդվածում առաջարկվում է նաև ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում պարտավորությունների դասակարգում և պարտավորության տեսակի վրա հիմնված պատասխանատվության նոր մոդել։

ՄԵIL ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼՈՒ ՄԵIL ՍՏՈՐԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՄԵ Ավելին, սա վերաբերում է ինչպես պայմանագրային, այնպես էլ արտապայմանագրային (խոշտանգման) պատասխանատվությանը։ Պայմանագրային պարտավորությունների խախտման համար պատասխանատվության ընդհանուր դրույթները նախատեսված են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1-ին գլխում (այսուհետ `Քրեական օրենսգիրք), որի 417 հոդվածը վերաբերում է մեղքին։ Նշված հոդվածի 1-ին կետը սահմանում է պատասխանատվությունն ըստ մեղքի, իսկ 3-րդ կետը սահմանում է պատասխանատվություն առանց մեղքի 2-ի։ Այսպիսով, 417-րդ հոդվածի 1-ին պարբերության համաձայն, պարտապանը պատասխանատվություն է կրում պարտավորությունը չկատարելու համար և / կամ մեղավորության դեպքում ոչ պատշաճ կատարման համար, եթե օրենքով կամ պայմանագրով այլ բան նախատեսված չէ 3։ Այս նորմայի բառացի մեկնաբանությունից պարզ է, որ, ըստ ընդհանուր կանոնի, մեղավորությունը պայմանական պատասխանատվության համար անհրաժեշտ պայման է։ Այս նորմում մեղքի որևէ սահմանում չկա, բայց 2-րդ պարբերությունը պարունակում է անմեղ վարքի սահմանում։ Պարտապանը անմեղ է ճանաչվում, եթե ապացուցի, որ պարտավորության պատշաճ կատարման համար նա վերցրել է պարտապանից կախված բոլոր միջոցները։ Ինչպես տեսնում ենք, այս նորմը ենթադրում է մեղքի կանխավարկած, և պարտապանը պարտավոր է ապացուցել, որ ինքը վերցրել է պարտապանից կախված բոլոր միջոցները `պարտավորությունը պատշաճ կերպով կատարելու համար։ Այս դեպքում քաղաքացիական իրավունքը հետևում է մասնավոր իրավունքի միավորման գլոբալ զարգացման միտումներին, քանի որ այն մեղավորությունը քննարկում է օբյեկտիվ, վարքային մոտեցմամբ։ Ինչպես նշվում է գրականության մեջ, մեղքի ՝ որպես հանցագործի հոգեբանական վերաբերմունքը հանցագործի պահվածքն իր վարքի և հետևանքների նկատմամբ գործնականում անիմաստ է։ Վիտյանսկին նշում է, որ մեղքի հասկացության նման փոփոխությունը վկայում է նախկինում քաղաքացիական իրավունքի գիտության մեջ ամրագրված մեղքի հանցավոր գաղափարի մերժման մասին 4։ Պարզապես ժամանակակից քաղաքացիական իրավունքի գիտության մեջ մեղքի հոգեբանական տեսությունը շարունակում է գոյություն ունենալ, որը փոխառված է սովետական ​​քաղաքացիական գիտությունից քրեական իրավունքի գիտության կողմից։ Այսպիսով, քաղաքացիական օրենսդրության մեջ մեղավորության խնդրի վերաբերյալ վերջերս արված մասնագիտական ​​մենագրություններից մեկում հեղինակներ Փաշենց և Գարամիտան հարցումներ են կատարել, որոնք մեղքը ներկայացնում են որպես հանցագործի հանցավոր հոգեբանական վերաբերմունք իր հետևանքների նկատմամբ, որն արտահայտվում է որպես հակապետական, պետական, հակապետական, հակապետական։ վարքի ընտրությամբ։ Վերոհիշյալ հեղինակները սուբյեկտիվորեն քննարկել են մեղքը, որի արդյունքում նշել են, որ անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուր կոնկրետ անձ օրինական իրավիճակ հաստատի տվյալ իրավիճակում։ 1 Տե՛ս ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, թիվ HO-239, ընդունված 05.05. 1998 թ. 2 Հարկ է նշել, որ այս հոդվածում օրենսդիրը սխալ է թույլ տվել։ Ի տարբերություն նախորդ օրենսդրության, որը մեղավորությունը համարում է պատասխանատվության պայման, նոր օրենսգիրքը դա համարում է պատասխանատվության հիմք (417-րդ հոդվածը վերնագրված է «Պատասխանության հիմքերը պարտավորության խախտման համար»)։ Հարկ է նշել, որ նման մոտեցումը չի կարող ողջամիտ համարվել, քանի որ հիմքերի բացակայությունը բացառում է պատասխանատվությունը, և նույն հոդվածի 3-րդ պարբերությունը նախատեսում է պատասխանատվություն առանց մեղքի։ Մեղքը պատասխանատվության պայման է, բայց ոչ միակը։ 3 Պետք է նշել, որ 417 հոդվածի 1-ին կետում օրենսդիրը սխալ է թույլ տվել։ Մասնավորապես, առաջին պարբերությունը խոսում է պարտավորությունը չկատարելու մասին և (կամ) ոչ պատշաճ կատարման մասին, այսինքն ՝ «և» կապը օգտագործվում է «կամ» հղման հետ, մինչդեռ անհեթեթ է պատկերացնել, որ պարտապանը, որը չի կատարել կատարած պարտավորությունը կարող է միաժամանակ կատարել այն ոչ պատշաճ կերպով։ 4 Տե՛ս Braginski M., Vitanyan V., Պայմանագրային իրավունք։ ընդհանուր դիրքը։ Մոսկվա, 1997, էջ. 582 թ. վարքի արտահայտման հնարավորության իր սեփական սահմանները, սահմանները, որոնց շրջանակներում նրա ազատ կամքը թույլ կտա խուսափել անբարենպաստ գույքային հետևանքներից 1։ Մեղավորությունը, քանի որ հանցագործի հոգեբանական վերաբերմունքը նրա վարքի նկատմամբ, քննարկվել է խորհրդային մեծ թվով հայտնի քաղաքակիրթների կողմից։ Մեղքի հանդեպ նման մոտեցումը, սակայն, ընդունելի չէ։ Մեղքի և անմեղության խնդրի լուծումը պետք է որոշվի `վերլուծելով մարդու վերաբերմունքը իր գործողությունների և պարտականությունների նկատմամբ։ Եթե ​​նա ցուցաբերում է անհրաժեշտ զգոնություն, հոգատարություն, որը կարող էր պահանջվել նրանից, հաշվի առնելով իրավիճակի բնույթը, որում նա գործում էր, ապա այդպիսի անձը պետք է ճանաչվի անմեղ պարտականությունը խախտելու դեպքում։ Սա վերաբերում է միայն այն դեպքին, երբ խոսքը վերաբերում է անզգուշությանը։ Եթե ​​անփութության դեպքում անձը չի ցուցաբերում անհրաժեշտ պատշաճ ջանասիրություն տվյալ իրավիճակում պահանջվող խնամքի նկատմամբ, ապացուցված մեղքի ձուն արտահայտվում է գիտակցված գործողությամբ կամ անգործությամբ, որը գույքային վնաս է պատճառում մեկ այլ անձի 2։ Իր վարքային մոտեցմամբ մեղքի սահմանումը արտացոլվել է նաև օտարերկրյա պետությունների քաղաքացիական օրենսգրքերում։ Այսպիսով, Ավստրիայի քրեական օրենսգրքի 3 1297 հոդվածի համաձայն, յուրաքանչյուր ողջամիտ մարդ պետք է օգտագործի ջանասիրության և ուշադրության միջոցներ, որոնք հնարավոր են նորմալ պայմաններում։ Գերմանիայի քրեական օրենսգրքի 4 276-րդ հոդվածի համաձայն, անհրաժեշտ զգոնություն չկիրառող անձը անփույթ է գործում։ Իտալական օրենսգրքի 5 1176 հոդվածի համաձայն `պարտապանը պետք է գործի ողջ խելամիտ առարկայի բավարար խնամքով` իր պարտավորությունը կատարելիս։ Այլ կերպ ասած, այս երկրների քաղաքացիական օրենսգրքերը արտացոլում են այն մոտեցումը, որը հասարակությունը թելադրում է քաղաքացիական իրավական հարաբերությունների բոլոր մասնակիցներին խելամիտ վարքի չափանիշներով, որ շուկայի մասնակիցները պետք է վստահ լինեն, որ իրենց գործընկերները պետք է գործեն խելամիտ և ընդհանուր պահանջներին համապատասխան։ խոհեմ վարք։ Այս մոտեցումը արտացոլված է նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքում, որում մասնավորապես ասվում է, որ պատասխանատվությունից ազատվելու համար հանցագործը չպետք է բացատրի իր հոգեբանական վերաբերմունքը պարտավորության կատարման նկատմամբ, այլ այն, որ նա ձեռնարկել է բոլոր անհրաժեշտ միջոցները պատշաճ կերպով կատարել պարտավորությունը։ Այլ կերպ ասած, խոսքը իրավախախտման նկատմամբ հոգեբանական վերաբերմունքի, այլ պարտավորություններ չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարման խոչընդոտները գիտակցելու, դրանք հաղթահարելու հնարավորություններ փնտրելու մասին չէ։ Մյուս կողմից, պետք է նշել, որ անարդարացի է պարտատիրոջ իրավունքը արդարացի փոխհատուցում ստանալու պայմանագրի խախտման արդյունքում կախված դարձնել որոշակի պարտապանի հատուկ, անկանխատեսելի «կամքից» `իր սեփական սահմաններից ելնելով։ հարաբերություններում օրինական վարքի դրսեւորում »։ Պատասխանատվության նման անհատականացումը անհրաժեշտ է քրեական օրենսդրությունում, բայց քաղաքացիական օրենսդրությունում դա կարող է հանգեցնել անորոշության քաղաքացիական շրջանառության մեջ։ Միևնույն ժամանակ, պետք է ընդգծել, որ Քրեական օրենսգրքի մոտեցումն անընդունելի է, որը պատասխանատվությունից ազատվելու հիմք է համարում ցանկացած նախազգուշական միջոց, խնամք, դրանից կախված բոլոր միջոցառումների կիրառում։ Հատուկ պարտատերը և ամբողջ հասարակությունն իրավունք ունի յուրաքանչյուր պարտապանից ակնկալել պատշաճ վարք, որը կհամապատասխանի բոլորի կողմից ընդունված սոցիալական պահանջներին, պարտավորության բնույթին, շրջանառության ժամկետներին, այսինքն `խնամքի պատշաճ մակարդակին և խնամքին։ պարտավորությունների կատարում։ Այս տեսանկյունից է, որ պետք է քննարկվի կոնկրետ պարտապանի վարքագիծը որոշակի իրավիճակում։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 417 հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն `իր պարտավորությունը չկատարած կամ ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելիս ոչ պատշաճ կատարած անձը պատասխանատվություն է կրում, եթե չի ապացուցում, որ անհաղթահարելի ուժի պատճառով պատշաճ կատարումն անհնարին է, այսինքն ՝ արտառոց և անխուսափելի հանգամանքների պատճառով։ ., Գարամիտա Վ., Գինին քաղաքացիական արտադրության մեջ։ Մոսկվա, 2010, էջ 67, 117։ 2 Տե՛ս Քաղաքացիական իրավունք, 4 հատոր։ / տողի տակ։ EA Sukhanova /, Մոսկվա, 2006, էջ։ 4, Պարտադիր օրենք, էջ 634, 635։ 3 Ավստրիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է http։ 4 Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է http։ 5 Իտալիայի Քաղաքացիական օրենսգիրք, հասանելի է http։ // www. //www.altalex.eu/content/italian-cilil-cod-translated-english. ոչ թե օրենքով կամ պայմանագրով։ Օրենսդիրը նաև սահմանում է, որ նման հանգամանքները չեն, մասնավորապես, պարտապանի գործընկերների կողմից պարտավորությունների խախտում, շուկայում անհրաժեշտ ապրանքների պակաս կամ պարտապանի անհրաժեշտ միջոցներ։ Այս դեպքում, փաստորեն, օրենսդիրը պատասխանատվություն է սահմանել առանց մեղքի։ Պրոֆեսոր Բարսեղյանը գտնում է, որ այս հոդվածը նախատեսում է ոչ թե պատասխանատվություն առանց մեղքի, այլ պատասխանատվություն ՝ անկախ մեղավորությունից, որի դեպքում առաջնահերթը մեղքի բացահայտումը չէ, այլ պատճառված վնասի պարտադիր հատուցման սկզբունքի կիրառումը 1։ Այնուամենայնիվ, Քրեական օրենսգրքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս ընդհանուր դրույթից շատ բացառություններ կան (հոդվածներ 547,691, 775, 866 և այլն)։ Ստեղծված իրավիճակին լուծում գտնելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել օտարերկրյա պետությունների միջազգային քրեական օրենսգրքի պարտավորությունների չկատարման կամ ոչ պատշաճ կատարման համար պատասխանատվությունը կարգավորող նորմերը `համատեղելով համեմատական ​​իրավունքի մեթոդը քանակական մեթոդի հետ։ վերլուծություն Ֆրանսիական քաղաքացիական օրենսդրության մեջ մեղավորությունն ավանդաբար ստացել է կարևոր դեր ՝ որպես պայմանագրային պատասխանատվության հիմք։ Մեղքի նշանակությունը, որպես պայմանագրային պատասխանատվության հիմնական պայման, գալիս է Pottier և Tomato- ի հայտնի ֆրանսիացի քաղաքացիական անձանցից, որոնց գաղափարներից շատերը Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի հիմքն էին։ Այնուամենայնիվ, այն չի տալիս «մեղքի» իրավական սահմանում։ Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի 1147-րդ հոդվածի համաձայն `հիմքերի առկայության դեպքում պարտապանը պարտավոր է ժամանակին փոխհատուցել ինչպես չկատարման, այնպես էլ չկատարման հետևանքով առաջացած վնասները, եթե չապացուցի, որ չկատարելը արտաքին պատճառներով էր պայմանավորված։ Այս նորմայի բառացի մեկնաբանությունից պարզ է, որ վնասի հատուցման հիմքը մեղավորությունը, պայմանագրի չկատարումը (չկատարումը) չէ։ Այս առումով հետաքրքիր է Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի 1137-րդ հոդվածը, ըստ որի իր գույքի խնամքի համար պատասխանատու անձը պարտավոր է դա անել անհրաժեշտ խնամքով և ուշադրությամբ։ Ինչպես նշում է Ռովան, հոդված 1137 Նախատեսված ողջամիտ և խոհեմ սուբյեկտի վարքից ենթադրվում է, որ մեղավորությունը հաշվի է առնվում նման վարքը գնահատելիս 2։ Առաջին հայացքից թվում է, որ 1147 և 1137 հոդվածներում կա հակասություն, քանի որ մի դեպքում պատասխանատվության հիմքը համարվում է պարտավորությունների չկատարումը, մյուս դեպքում ՝ մեղավորությունը։ Ռոուանի խոսքով ՝ Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի վերոնշյալ նորմերի միջեւ հակասությունը հաղթահարելու համար անհրաժեշտ է դասակարգել պայմանագրային պարտավորությունները։ Պայմանագրային պարտավորությունների դասակարգումը դարձավ հայեցակարգ, որը ներդրվեց 1920-ականներին։ Դեմոգն առաջարկեց ՝ հաշվի առնելով, որ պատասխանատվության չափանիշը կախված է պայմանագրային պարտավորությունների տեսակից։ Հեղինակը պարտավորությունները բաժանել է 2 խմբի. Պարտավորություններ, որոնք ուղղված են որոշակի նպատակի իրականացմանը (պարտավորություններ de resultat) և պարտավորություններ, որոնց կատարման համար անհրաժեշտ ջանքեր են գործադրվում (պարտավորություն de moyens) 3։ Առաջին տեսակի պարտավորությունների համար պատասխանատվությունը սահմանվում է 1147 հոդվածով, իսկ երկրորդ տեսակի պարտավորությունների համար `1137 հոդվածով։ Նշված տեսակի պարտավորությունների համար պատասխանատվության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ գոյություն ունի պարտավորության de moyens- ի համար պատասխանատվության մոդել և պարտավորության մոդել `առանց պատասխանատվության deultat- ի։ Հետաքրքիր է, որ պարտավորությունների վերոհիշյալ դասակարգումը Ֆրանսիայում օրենսդրության մեջ զարգանալու միտում ունի։ Այն ամրագրված է «Պարտավորությունների բարելավման մասին» օրենքի նախագծում 4։ Այսպիսով, ըստ նախագծի, պայմանագրային պատասխանատվության համար, եթե անձը պարտավորվել է հասնել որոշակի նպատակների, պատասխանատվության հիմքը պարտավորության չկատարումն է. միայն անհաղթահարելի ուժը համարվում է պատասխանատվությունից ազատման հիմք (հոդված 1349)։ Մյուս դեպքում, նախագիծը նախատեսում է պատասխանատվություն ՝ ըստ մեղքի, որովհետև այն դեպքում, երբ կողմը պարտավորվում է առավելագույն ջանքեր գործադրել, կա պարտավորություն 1 Լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե՛ս Բարսեղյան Թ., Սեփականության պատասխանատվության զարգացումը և արդի հիմնախնդիրները, 2006, էջ 278-302։ 2 Տե՛ս Rowan S., «Մեղքը և պայմանագրի խախտում Ֆրանսիայում և Անգլիայում»։ որոշ համեմատություններ, European Business Law Review, 2011, No.22 (4), էջ 467-485։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Տե՛ս Պարտավորությունների օրենքի և դեղատոմսի մասին օրենքի բարեփոխման առաջարկներ (Պիեռ Կատալա) / անգլերեն թարգմանություն ՝ J. Cartwightand S. S. Whittaker, Օքսֆորդ, 2007։ Նա կարող է պատասխանատվության ենթարկվել, եթե հանգամանքներում չի ցուցաբերել պատշաճ ջանասիրություն և խնամք (հոդվածներ 1149, 1364)։ Հետաքրքիր է, որ Միջազգային առևտրային համաձայնագրի սկզբունքների հոդվածը (PICC)։ 5.4. Եվ առանձնացնում է պարտավորությունները. Պարտավորության արդյունք և պարտավորություն դե մոյենս։ Այսպիսով, սույն հոդվածի 1-ին կետի համաձայն, այն դեպքում, երբ պարտավորված կողմը պարտավորվում է հասնել որոշակի նպատակների, նա պարտավոր է հասնել այդ նպատակին։ 2-րդ պարբերության ուժի համաձայն, եթե պարտավորված կողմը պարտավորվում է ամեն ջանք գործադրել իր պարտավորությունը կատարելու համար, այդ կողմը պարտավոր է բացառել այն անձինք, որոնք նա կարող էր բացառել նման հանգամանքներում։ Կոմարովն այս կապակցությամբ գրում է. «Հոդվածի այս երկու կետերը միասին վերցրած չափանիշ են ներկայացնում դատարանների արբիտրներին, որով կարելի է գնահատել պարտավորության պատշաճ կատարումը։ Այն դեպքում, երբ անհրաժեշտ է հասնել կոնկրետ արդյունքի, կողմը պարտավոր է հասնել խոստացված արդյունքին. Մյուս կողմից, պարտավորության չկատարումը, որը պահանջում է առավելագույն ջանք, ենթադրում է ավելի մեղմ պատասխանատվություն ՝ հիմնված նմանատիպ հանգամանքներում ջանքեր գործադրելու ողջամտության վրա։ Այս տարբերությունը նշանակում է, որ, հաշվի առնելով նրա փորձը, բարձր մասնագիտացված անձից ավելին կարելի է ակնկալել, քան քաղաքացիական իրավունքի շարքային մասնակցից։ »1 Beանկալի կլիներ, որ պայմանագրային պարտավորության այդպիսի տարբերակը ներառվեր HCO- ում `կապված բիզնեսի ոլորտում օգտագործվող պայմանագրերի հետ։ Ռուսաստանի Դաշնության դատական ​​պրակտիկայում պարտավորությունների նման դասակարգման միտում կա 2։ Ըստ այդմ, մենք առաջարկում ենք ՀՀ Քրեական օրենսգրքի 417-րդ հոդվածով սահմանված հետևյալ ձևակերպումը. «Անձը պատասխանատվություն է կրում մեղավորության դեպքում պարտավորությունը չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար, եթե օրենքով կամ պայմանագրով այլ բան նախատեսված չէ։ Մարդը համարվում է անմեղ, եթե նա պարտաճանաչության կատարման ընթացքում ցուցաբերել է պատշաճ ջանասիրություն կամ խնամք, այսինքն ՝ նա ձեռնարկել է բոլոր անհրաժեշտ միջոցները պարտավորության պատշաճ կատարման համար։ Մեղքի բացակայությունը ապացուցում է պարտավորությունը խախտած անձը։ Գործարար գործունեություն իրականացնելիս, եթե անձը պարտավոր է հասնել որոշակի արդյունքի, ապա նա պատասխանատվություն է կրում պարտավորությունը չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու դեպքում, եթե չի ապացուցում, որ կատարումը կամ պատշաճ կատարումը անհնար է։ ֆորս-մաժորի պատճառով, այսինքն ՝ արտակարգ կամ անխուսափելի հանգամանքների պատճառով։ օրենքով կամ պայմանագրով նախատեսված չէ։ Պարտավորությունը դիտավորյալ խախտելու համար պատասխանատվությունը վերացնելու կամ սահմանափակելու մասին նախապես կնքված համաձայնությունն անվավեր է։ » Առանց մեղքի ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվող անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու պատճառը այդ գործունեության այնպիսի առանձնահատկությունն է, ինչպիսին է տնտեսական հարաբերությունների ոլորտում նրա կարողության ռիսկը։ Ձեռնարկատերը, որպես տնտեսական հարաբերությունների փորձառու մասնակից, պարտավոր է միշտ ցուցաբերել խոհեմության և ուշադրության բարձրագույն աստիճան իր պարտավորությունների պատշաճ կատարման համար։ Անսահմանափակ պատասխանատվության գաղափարը յուրաքանչյուրից պահանջում է մինչև վերջ կատարել իր պարտավորությունը, ինչը թույլ չի տալիս պարտավորությունների չկատարումը խաթարել տնտեսական շրջանառության շղթան։ Այն արտացոլում է նաև պայմանագրի անձեռնմխելիության սկզբունքը։ Այնուամենայնիվ, ձեռնարկատիրական գործունեության մեջ պարտավորությունների չկատարման կամ ոչ պատշաճ կատարման համար պատասխանատվության անհամապատասխանությունը հաստատելը, ինչպես երեւում է հոդվածի վերոհիշյալ տեքստում, կապված է ոչ միայն այս գործունեության հետ, այլև պայմանագրի առարկայի, հասնել կոնկրետ արդյունքի։ Այս մոտեցումը հիմնավորելու համար դիտարկենք վճարովի ծառայությունների մատուցման պայմանագրի իրավական կարգավորման առանձնահատկությունները։ Այսպիսով, հոդված 777-ը, համաձայն 1-ին կետի, ծառայությունները վճարվում են 1 Տե՛ս Միջազգային առևտրային պայմանագրերի սկզբունքները UNIDRA 2010 / Per. с апгл. AS Komarova, Moscow, 2013, էջ 154155։ 2 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի ստեղծում, 23.01.2007 թ. N1-P, 24.01.2012 թ.-ից Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահության ստեղծում։ N11563 / 11 N A41-27081 / 10 բաժնի կողմից։ Մատակարարման պայմանագրով կապալառուն պարտավոր է հաճախորդի պահանջով ծառայություններ մատուցել (կատարել որոշակի գործողություններ կամ կատարել որոշակի գործողություններ), իսկ հաճախորդը պարտավոր է վճարել այդ ծառայությունների դիմաց։ Հոդվածը նախատեսում է մասնագիտական ​​ծառայությունների հետևյալ տեսակները. Կապի, բժշկական, անասնաբուժական, աուդիտորական, խորհրդատվական, տեղեկատվական, վերապատրաստման, զբոսաշրջության և այլ ծառայություններ։ Այսպիսով, մայրցամաքում (օրինակ, ֆրանսիական), ընդհանուր իրավունքի մեջ, մասնագիտական ​​ծառայության պարտավորությունները դասվում են որպես պարտավորություն de moyens, ըստ որի կատարողը պարտավոր չէ որոշակի արդյունքի հասնել, բայց պարտավոր է մատուցել ծառայությունը ողջամիտ խնամքով։ ողջամիտ խնամքով և հմտություններով)։ Այսպես է զարգանում ներքին օրենսդրությունը (արդյոք ծառայություն մատուցողը, որպես կանոն, ձեռնարկատեր է), քանի որ 779 3 3-րդ հոդվածի համաձայն, եթե կատարման անհնարինությունն առաջանար այն հանգամանքներից, որոնց համար կողմերից որևէ մեկը պատասխանատվություն չի կրում, հաճախորդը փոխհատուցում է գումարը։ կապալառուի կողմից իրական ծախսերը, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ վճարովի ծառայությունների պայմանագրով։ Փաստորեն, այս նորմը տարածում է հանցագործի վարքագծի չափանիշին, քանի որ պատահական հանգամանքների դեպքում խոչընդոտող պարտավորությունների կատարմանը, որոնք հնարավոր չէր կանխատեսել, կանխվել է խոհեմ վարքով, կատարողը պահպանում է կատարված ծախսերի փոխհատուցման իրավունքը։ Շատ ռուս հեղինակներ համաձայն չեն նման հատուկ կանոնին։ Այսպիսով, Կաբարովը նշում է. «Քանի որ կատարողի դերը ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվող անձն է, կարելի է ենթադրել, որ այն դեպքերում, երբ նա պատասխանատվության չի ենթարկվում կատարման անհնարինության համար, խախտումները կարող են ավելի հաճախակի դառնալ»։ Հատկապես հետաքրքրական է Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի մոտեցումը, որում մասնավորապես ասվում է. «… Ի վերջո, պայմանագրի այնպիսի էական մասում, ինչպիսին է դրա ենթատեքստը, օրենսդիրը չի ներառել վճարովի պայմանագրի համար արդյունքի հասնելը։ ծառայություններ, որոնց համար եզրակացվում է. Այս պայմանագրի առարկան որոշակի գործողությունների կատարումն է կամ որոշակի գործողությունների կատարումը, նույնիսկ նույն ծառայության արդյունքը, որի համար կնքվել է պայմանագիրը, յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում միշտ չէ, որ հնարավոր է, ավելին ՝ օբյեկտիվ պատճառների ուժով »։ 1 Գերագույն դատարանը հետագայում զարգացրեց այս մոտեցումը ՝ նշելով, որ վճարովի ծառայությունների առարկան որոշակի գործողությունների կատարումն է կամ որոշակի գործողությունների կատարումը։ Այնուամենայնիվ, քանի որ միևնույն ժամանակ ՍԴ-ն կողմերին թույլ է տալիս փոխադարձ համաձայնությամբ հաստատել օրենքին հակասող ցանկացած պայման, կողմերը կարող են պայմանագիր կնքել ոչ միայն որոշակի գործողությունների կամ գործողությունների, այլև որոշակի արդյունքի համար (գրավոր խորհրդակցություն , պայմանագրի նախագիծ և այլն)։ ) հետ կապված. Այս պարտավորությունները ներկայացնում են պատասխանատվության տարբեր աստիճաններ։ Եթե ​​առաջին դեպքում կատարողը երաշխավորում է առավելագույն ջանք, երկրորդ դեպքում `կոնկրետ արդյունք։ Վերջին դեպքում կիրառվում են պատասխանատվության ավելի խիստ ստանդարտներ 2։ Այս առումով առանձնանում է ACA- ի և PKTA- ի կատարման պայմանագիրը, որի թեման է կոնկրետ արդյունքը, բայց այն սահմանվում է ըստ մեղքի պատասխանատվության։ Նման հանգամանքը պայմանավորված է սույն պայմանագրի առարկայի առանձնահատկությամբ, որը ոչ միայն ստացված արդյունքների ստեղծագործական բնույթն է, այլ նաև այն փաստը, որ կողմերը ի վիճակի չեն նախապես ճշգրիտ և հստակ որոշել չափորոշիչները, դրան հասնելը։ Փաստորեն, այն մոտեցումը, որ քաղաքացիական օրենսդրությամբ սահմանված պարտավորությունները խախտելու մեջ մեղավորությունը պետք է ընկալվի ոչ թե որպես հանցագործի հոգեբանական վերաբերմունք իր վարքի և դրա հետևանքների նկատմամբ, այլ որպես անհրաժեշտ նախազգուշացում `խնամքից դուրս, ինչը ողջամտորեն ակնկալվում է անձից։ նմանատիպ հանգամանքներ։ 1 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրական դատարանի հիմնադրումը, 23.01.2007 թ. N1-P։ 2 Տես 24.01.2012 թ.-ից Նախագահության ստեղծում, ՁԵ ՌԴ։ N11563 / 11-ը `համաձայն N A41-27081 / 10 մասի։ Բացի այդ, գործարար գործունեություն իրականացնելիս պարտավորությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար պատասխանատվությունը պետք է պայմանավորված լինի ոչ միայն այս գործունեության բնույթով, այլև պայմանագրի առարկայով, այսինքն `կոնկրետ արդյունքի հասնելու համար։ Քրիստինե Ալեքսանյան Մեղքի հայեցակարգը պայմանագրային պատասխանատվության մեջ Հիմնաբառեր. Պայմանագրային պատասխանատվություն, մեղավորություն, պատշաճ աշխատասիրություն խնամք, բիզնես գործունեություն, պատասխանատվություն ՝ առանց մեղքի , ։

example1207

example1207

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում փիլիսոփայության և հետզհետե զարգացող ու ինքնուրույնության ձգտող առանձին գիտակարգերի և, առհասարակ, գիտության համագործակցության պատմությանը։ Պատմության համատեքստում դիտարկելով փիլիսոփայության և գիտության նման փոխհարաբերությունը՝ պարզ է դառնում, որ ժամանակի ընթացքում փոխվել են կողմերի միջև հավասարակշռությունը, որի արդյունքում այօսր փիլիսոփայությունը գիտության կողքին վերջինից կրում է շատ ավելի մեծ ազդեցություն, քան երբևէ։

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՐԿԿՈՂՄ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄՄարդկային մտքի զարգացման ամբողջ տևականության ընթացքում տեսականվերացարկումները և անմիջական փորձի ու դիտարկման արդյունքները մշտապեսեղել են փոխադարձ անցման և փոխլրացման դիալեկտիկական յուրահատուկ հարաբերության մեջ։ Անգամ անհիշելի ժամանակներում նյութի այրումն ու կրակի՝ մարդկային փորձում դրսևորվելը չէր դիտվի որպես հնարավոր այնկողմնային եղելիությամբ ու ծագումնաբանորեն արտաերկրայինով պայմանավորվող երևույթ, եթե կրակիի հայտ գալու ակտը չտրվեր նախամարդու անմիջական փորձում այս կամ այն բնական երևույթի դրսևորման արդյունքում և տեսքով։ Սկզբունքային ոչինչ չի փոխվել,ընդհուպ՝ այսօր։ Դեռ անտիկ Հունաստանում տեսական և ռացիոնալ հետզհետեձևավորվող փիլիսոփայական մտքին զուգահեռ զարգանում էին փորձնական ուանմիջական դիտարկումների վրա հիմնված գիտելիքի ձեռքբերման փորձառություննու դրա ստացման եղանակները [1]։ Տևականության այդ շրջանին բնորոշ փորձարարական դիտարկումները թույլ տվեցին իրականացնել մի շարք բացահայտումներաստղագիտության, արտաերկրային մարմինների շարժման, բժշկության և փորձնական ու հիմնարար գիտելիքների համակարգային այլ ոլորտներում։ Սակայն այս ամենի հիմքում իմպլիցիդ ձևով ընկած է մի կանխադրույթ, որը վերոնշյալ ժամանակներից ի վեր եղել է համանման քննարկումների անկյունաքարայինդրույթների շարքում։ Խոսքը «տեսական մտքի և փորձարարական գիտելիքներիհամակարգերի որոշակի փոխհարաբերության» մասին է, որտեղ հետագա քննարկումների ընթացքն ավելի հասկանալի և ըմբռնելի դարձնելու համար «տեսականմիտք» և «փորձարարական գիտելիքների համակարգեր» հասկացությունները կփոխարինենք համապատասխանաբար «փիլիսոփայություն» և «գիտություն»1 հասկացություններով։ Դրանք ճշգրիտորեն արտացոլում են մարդկային մտքի և փորձարա1 «Գիտություն» (լատ.՝ «scienta») հասկացությունն առավել լայն ըմբռնմամբ բնորոշվում է որպեսֆիզիկական ու բնական աշխարհի պրակտիկ ու ակտիվ ուսումնասիրման անընդhատ գործընթաց, որնարդի ժամանակներում չի կորցրել իր վերոնշյալ ելակետային իմաստն ու քննարկվող նյութում ունիհամարժեքություն «բնագիտություն», «բնական գիտություն» հասկացությունների հետ։ (Տե՛ս Oxfordadvanced learner’s dictionary, seventh edition, Oxford, 2005)։ րական փորձառության զարգացման ուշ շրջաններում դրանց առավել համակարգայնացվածության ու բովանդակային հստակեցման արձանագրված միտումները։ Առհասարակ, նման փոխհարաբերության հնարավոր դրսևորումները բազմազան են, և փիլիսոփայության ու փորձարարական գիտության զարգացմանը զուգընթաց դրանց քանակական ու որակական բնութագրերը փոխվել են՝ պայմանավորված ժամանակին այս կամ այն փիլիսոփայական դպրոցի, ուղղության կամ գիտակարգի ի հայտ գալով։ Փիլիսոփայական և գիտական արդի մտքի հիմքում ընկածմի շարք հոսանքների գոյաբանական մեկնակետերը սկիզբ են առնում հին հունականփիլիսոփայության ակունքներից և ձգվում մինչև առանձին գիտակարգերի ձևավորման շրջանը, որտեղ տևականության յուրաքանչյուր պահ իր կանոններն է հաստատել փիլիսոփայության և գիտության փոխհարաբերության հնարավոր զարգացումների վրա։ Հետևաբար, մարդկային մտքի պատմության այդ ամբողջ ընդգրկունշրջանի հիմքերում ամրագրված և մեզ հետաքրքրող բովանդակությունների վերհանման համար նպատակահարմար է կատարել հիմնական ու իրարամերժ երկու հարցադրումներ, որոնցից բխող հնարավոր պատասխանների ընտրանքը թույլ կտաստանալ երկու եզրերի փոխհարաբերության այն տեսանելի սպեկտրը, որն առավելընդհանրական է արտացոլում վերոնշյալ զարգացումների ընթացքը։ Արդյոք գիտությունը կարո՞ ղ է գոյությունունենալ առանց փիլիսոփայությանԱյոՉեն Արդյո՞ք գիտությունը կարող է գոյություն ունենալ առանց փիլիսոփայության, ևարդյո՞ք փիլիսոփայությունը կարող է գոյություն ունենալ առանց գիտության։ Նշվածհարցադրումների համարժեք-դրական պատասխանը կհանգեցնի այն տեսակետին,ըստ որի փիլիսոփայությունն ու գիտությունը չեն համագործակցում կամ գտնվում ենհամագործակցության ամբողջական բացակայության պայմանում։ Այս տեսակետիճշմարտացիությունը հակադարձ համեմատական է հարցադրումների համարժեք-բացասական պատասխանի որակական բնութագրին, որի արդյունքում սկզբունքորենկարելի է կողմերից մեկի ֆալսիֆիկացիայից հանգել մյուսի վերիֆիկացմանը ևհակառակը։ Նշված տեսակետի բնույթը ենթադրում է, որ վերջինիս ճշմարտացիությունն այնքան ժամանակ չի դրվի կասկածի տակ, քանի դեռ չկա ձևավորվածկարծիքին հակասող գոնե մեկ դեպք։ Ուստի այս տեսակետի բնույթից ելնելով՝հետագա քննարկումներում նպատակահարմար կլինի անդրադառնալ այն տեսակետներին, որոնք սկզբունքորեն տարբեր են քննարկվող տեսակետից և որոնցճշմարտացիությունն անմիջականորեն պայմանավորում է վերը քննարկված տեսակետի ճշմարտացիության արժեքը։ Եթե փիլիսոփայությունը կարող է գոյություն ունենալ առանց գիտության, իսկգիտությունը՝ ոչ, հետևաբար, մենք գործ ունենք սպեկուլյատիվ փիլիսոփայությանհետ, որը, մերժելով էմպիրիկ փորձը, իր ճշմարտությունների և ընդհանուր դրույթներիճշմարտացիությունն ապահովելու համար հիմք է ծառայեցնում զուտ բանականությանարգասիքը [2]։ Մարդկային իմացության նկատմամբ նման բևեռացված մոտեցումը,որտեղ էմպիրիկ փորձն ու մարդկային փորձառությունն առհասարակ դիտվում էպակաս ճշմարիտ և հաճախ կեղծ իմացության սկզբնաղբյուր, տալիս է իրականության և աշխարհի միայն տեսական պատկերի արտացոլումը՝ համեմված սուբյեկտիվիզմի, հեղինակի անձնական աշխարհընկալման և ապրումների չտարբերակվածտարրերով։ Նման փիլիսոփայությունների ու հոսանքների համար լավագույն բնորոշումը կարող է լինել հայտնի ալեգորիան, որտեղ սպեկուլյատիվ փիլիսոփաներըներկայացվում են որպես սարդեր, ովքեր իրենք իրենցից հյուսում են սարդոստայն ուխճճվում ենք իրենց իսկ ստեղծածի ամբողջության մեջ [3]։ Եթե փիլիսոփայությունը չի կարող գոյություն ունենալ առանց գիտության, իսկգիտությունը կարող է, ապա այդ դեպքում առաջ է գալիս պոզիտիվիստական գիտելիքը, որը գոյանում է փորձարարական հիմքի վրա, ստուգելի է և ունի զուտ պրակտիկնշանակություն։ Մերժելով մետաֆիզիկան և աբստրակցիայի ու վերացարկումներիմիջոցով ճշմարտության հասնելու սխոլաստիկական ապացուցողական ապարատը՝պոզիտիվիզմն առհասարակ հրաժարվում է ուսումնասիրել հիմքերի հիմքն ուԱրիստոտելյան ձևակերպմամբ «գիտությունների գիտության» առաջադրած պրոբլեմատիկայի ընդհանրական մի շարք հարցադրումները, քանի որ վերջիններս «անպտուղ» են, չունեն էմպիրիկ նշանակություն և չեն բխում մարդկային բնության փորձարարական բնույթից [4]։ Վերը քննարկված երկու հակադարձ տեսակետներն էլ արտացոլում են փիլիսոփայության և գիտության հնարավոր փոխհարաբերության այն բևեռացված մոտեցումները, որտեղ երկու եզրերից մեկն անհրաժեշտաբար բացասում և արմատապեսմերժում է մյուսը՝ անկյունաքարային կանխադրույթներն ու հասկացութային ապարատը զերծ պահելով իրենից սկզբունքորեն տարբեր և հակադարձող տեսակետիհամանման իրողություններից։ Ակնհայտ է, որ փոխհարաբերության նման ծայրահեղմոտեցումն արդեն իսկ հնարավորություն չի տալիս խոսելու նման երկու եզրերի միջևընկած անդունդ հիշեցնող բացազատության մասին, որը որպես փոխհարաբերությանհնարավոր ձև արդեն իսկ բնորոշվել է «համագործակցության ամբողջական բացակայություն» հասկացությամբ, որտեղ գիտությունն ու փիլիսոփայությունն առհասարակ զուրկ են փոխհամագործակցության ընդհանուր որևէ եզրից։ Սակայն փոխհարաբերության հաջորդ երկու և ծայրահեղ մոտեցումների քննարկումը տալիս է այն ինքնաակնհայտությունն ու պարզությունը, որն անհրաժեշտ է անհամագործակցությանանհնարինության հասկացման համար։ Մեզ համար հետաքրքիր և դրա շրջանակներից դուրս մի շարք այլ մոտեցումներն անժխտելիորեն եղել են տևականության ամբողջ ընթացքում մարդկային էության տեսական և փորձնական բնույթի արտացոլումներն այս կամ այն գիտելիքների համակարգերում։ Կախված ներքին և արտաքին միշարք դետերմինանտներից, դրանք ստացել են առավել մեղմ կամ խիստ (ծայրահեղ)որակական բնութագրեր։ Բայց ինչպես երևաց սպեկուլյատիվ փիլիսոփայության կամպոզիտիվիզմի պարագայում, անգամ խիստ մերժողական նախնական տրամադրվածության դեպքում նման մոտեցումները զուտ ինքնաբավ և խիստ անկախ համակարգեր չեն, քանի որ փոխբացասման դեպքում էլ դրանք իրենց կանխադրույթները մշակում և հարստացնում են ի հակադրություն և ի հակադարձում այն տեսակետի, որնարմատապես տարբեր է իրենց ելակետային տրամադրվածությունից և որն արտացոլում է հակադարձ «ճամբարի»՝ սեփականին հակառակ տեսակետների ամբողջությունը. չէ՞ որ ինչ-որ առարկա մեզ համար գեղեցիկ է մեկ այլ առարկայի կամ դրամասին ունեցած նախնական պատկերացումների հետ համեմատության մեջ, և ոչ անկախ գնահատականի տեսքով, որը չունի հիմք և համեմատության (այս դեպքում՝ համագործակցության) ընդհանուր որևէ եզր կամ հաշվարկման համակարգ։ Հետևաբար, նման բևեռացումն իր հերթին ենթադրում է հեռազդեցիկ և միջնորդավորվածորոշակի փոխհարաբերություն, որն էլ հիմք է դարձել մարդկային մտքի ամբողջ պատմության ընթացքում տարատեսակ ու իրարամերժ տեսությունների ու համակագրերիի հայտ գալու համար։ Հիմք ընդունելով փիլիսոփայության և գիտության փոխհարաբերության մասինվերը քննարկված տեսակետների ամբողջությունն՝ այլևս էմպիրիկ հիմքով կփորձենքխոսել համագործակցության մասին, որի գոյությունն առնվազն ենթադրվում է արդենիսկ կողմերի առկայությունից՝ անկախ դրանցից բխող և բևեռացված հնարավորդրսևորումների լինելու փաստից։ Սակայն տեսական և էմպիրիկ ոլորտներն արտացոլող նման գիտելիքների համակարգերի միջև փոխադարձ անցումները միշտ չէ, որեղել են խիստ հավասարակշռված, քանի որ տևականության ողջ ընթացքում, հատկապես պայմանավորված տեսական և փորձնական ճանաչողության նկատմամբ առկա հետաքրքրվածության և վստահելիության աստիճանով, հաճախ փոխվել ենդրանց, ինչպես աշխարհի գիտական պատկերում ունեցած դոմինանտության, այնպես էլ մեկը մյուսի վրա թողած ազդեցությունների շրջանները։ Խոսելով պատմության ընթացքում փիլիսոփայական համակարգերի, տեսությունների և առհասարակ տեսական մտքի՝ էմպիրիկ, փորձնական փորձառության ևառանձին գիտակարգերի ու լայն ըմբռնմամբ գիտության վրա թողած ազդեցությունից՝ անհրաժեշտաբար պետք է որոնումներն սկսել անտիկ հունական փիլիսոփայության շրջանից, որն իր անկյունքարային նշանակությունն ունեցավ մարդկային մտքիզարգացման ողջ ընթացքի վրա։ Հին հունական փիլիսոփայության առաջին ներկայացուցիչ և Միլեթյան դպրոցի հիմնադիր Թալեսի դիտարկումներն ուղղված էին աշխարհի, դրա գոյությունը հնարավոր դարձնող սկզբի և այլ գոյաբանական հիմնախնդիրներին, որոնց հիմքում ամենաընդհանրացված ձևով Թալեսն ընդունեց ջուրըորպես աշխարհի և իրերի հիմքում ընկած նախասկիզբ, սուբստանց [5]։ Այս քայլովԹալեսը հիմք նախապատրաստեց երեք հիմնական փիլիսոփայական գաղափարների համար, որոնք հետագայում իրենց արտահայտությունը ստացան նաև մեթոդի ևաշխարհի գիտական պատկերի ձևակերպման պրոբլեմներում։ Նախ այն ներառում էբոլոր իրերի նյութական պատճառի հարցը, քանի որ արտացոլում է աշխարհի նյութական հիմքի մասին գաղափարը, որն էլ սկիզբ դարձավ անտիկ շրջանի նայիվմատերիալիստական ուսմունքների համար։ Թալեսյան դրույթը ենթադրում է, որ այդհարցը պետք է ռացիոնալ պատասխան ստանա՝ առանց առասպելի կամ առասպելական պատերացումների որևէ հղման։ Եվ վերջապես, կարելի է ենթադրել, որ,այնուամենայնիվ, ամեն ինչ պետք է հնարավոր լինի ըմբռնել՝ ելնելով աշխարհի մեկմիատարր սկզբունքից [6]։ Աշխարհի նկատմամբ նման տրամաբանական և ռացիոնալ մոտեցումներըտիրապետող եղան գրեթե ողջ հունական փիլիսոփայության ժամանակաշրջանում։ Հերակլիտ Եփեսացու փիլիսոփայության մեջ առանցքային և էութենական նշանակություն ունի «կրակի» գաղափարը, որը և՛ նյութական, և՛ հոգևոր նախասկիզբ է հանդիսանում աշխարհի ու իրերի կարգի համար։ Ինչպես իրավացիորեն նկատել է գերմանացի ֆիզիկոս Հայզենբերգը. «Այստեղ ժամանակակից ֆիզիկան որոշակի իմաստովմոտենում է Հերակլիտի ուսմունքին։ Եթե «կրակ» բառը փոխարինենք «էներգիա»բառով, ապա Հերակլիտեսի պնդումները կարելի է տեսնել որպես մեր ժամանակակիցըմբռնումների արտահայտություն։ Էներգիան, իրոք այն հումքն է, որից կազմված ենտարրական բոլոր մասնիկները, բոլոր ատոմները, այն չի փոխում իր քանակն ուկարող է հանդես գալ որպես աշխարհում բոլոր փոխազդեցությունների պատճառ» [6]։ Դեպի ժամանակակից ֆիզիկա կատարած ամենամեծ քայլն, ըստ էության, տեղիունեցավ ատոմիստական տեսության մշակումից հետո, երբ Լևկիպոսն ու Դեմոկրիտնառաջ քաշեցին աշխարհի և իրերի հիմքում ընկած մեկ միասնական և անբաժանտարրի մասին գաղափարը (հուն.՝ ἄτομον), որն անջնջելի և հիմնարար նշանակություն ունեցավ ինչպես հետագայում ստեղծված ֆիզիկական տեսությունների,մասնավորապես՝ դասական մեխանիկայի և քվանտային տեսության, այնպես էլփիլիսոփայական և միջգիտական մի շարք նոր հարցադրումների առաջքաշման ևդրանց հասկացման համար։ «Ատոմի» հասկացության ի հայտ գալով՝ նախկին «գոյի»և «չգոյի» պատկերացումները վերաիմաստավորվեցին «լեցունի» և «դատարկության»գաղափարներով [7]։ Իրականության մեջ կան միայն ատոմներ, որոնք անբաժանելիեն, անվերջ են և ունեն վերջավոր չափեր։ Հենց չափի վերջավորությունն էլ թույլ էտալիս խոսել շարժման հնարավորության մասին, որը կարող է տեղի ունենալ միայնդատարկության գոյության ընդունմամբ։ Հետևաբար, այն հասկացութային ապարատն ու իրականության մասին պատկերացումները, որոնք ձևավորվեցին արդենանտիկ ատոմիստական տեսությունների շրջանակներում, թույլ տվեցին պլյուրալիստական ու բազմատարր աշխարհի կողքին տեսնել մեկ միասնական հիմքով ևսկզբունքորեն ընկալելի ռացիոնալ իրականության պատկերը։ Ժամանակի գիտական խճանկարի ձևավորման և դրանում առանձին գիտակարգերի ի հայտ գալու գործընթացն իր հետ բերեց ոչ միայն հետզհետե ձևավորվողինքնուրույն գիտակարգերին հատուկ խնդրակարգերի և տիրույթներ հստակեցմանպրոբլեմը, այլև վառ կերպով արտահայտվեց մեթոդական նոր գործիքակազմիստեղծման և նախկինում գերակշռող մեթոդաբանական սկզբունքների վերաիմաստավորման և փոխարինման հարցը։ Սրան ի պատասխան ֆրանսիացի փիլիսոփաՌենե Դեկարտը մարդկային մտքի թատերաբեմում հանդես եկավ իր «արմատականկասկածի սկզբունքով» [8]։ Մարդկային իմացությունը լիքն է ճշմարտանման և կեղծիմացություններից, որոնք սահմանափակում են մարդկային մտքի՝ հավերժական աշխարհում հնարավոր ճշմարտությունների վերհանմանն ուղղված որոնումները։ Հետևաբար, իմացության դաշտը մաքրելու համար անհրաժեշտ է կասկածել մեր իմացության վրա այնքան, քանի դեռ չենք հայտնաբերել մի բան, որն ինքնին կասկածելիչէ [9]։ Նման մոտեցման արդյունքում Դեկարտի համար ինքնակնհայտ և անկասկածճշմարտություն է դառնում «Կասկածում եմ» դրույթը, որից էլ նույն մեթոդաբանականսկզբունքի հիման վրա բխեցնում է «Մտածում եմ», «Մտածում եմ, հետևաբար գոյություն ունեմ» և մի շարք հիմնարար այլ ճշմարտություններ, որոնք հիմք դարձան ինչպեսԿարտեզյան գիտական համակարգի, այնպես էլ աշխարհի գիտական պատկերիկառուցմանն ուղղված այլ տեսություններ և համակարգերի համար որպես մեթոդաբանական հնարավոր կողմնորոշիչ։ Համագործակցության նման տարբերակում ազդեցության կրողը և տեսական ուէմպիրիկ մակարդակում եղած գիտամշակութային ժառանգության յուրացնողն,առաջին հերթին, արդեն 16-րդ դարից սկսած աշխարհի գիտական պատկերում իրենցտեղն ամրագրող առանձին գիտակարգերն ու առհասարակ գիտությունն է, որըհետևողականորեն օգտվել է գրեթե երկու հազարամյակի ընթացքում տիրապետողհամարվող փիլիսոփայական աշխարհայացքից և դրա մշակած հասկացութայինապարատից։ Սակայն այս գործընթացի ազդեցության աղբյուրն ու դրա կրող կողմըմիշտ չէ, որ եղել են հակադարձ բևեռների նույն մասում։ Նոր շրջանի գիտական մտքիզարգացման ու մի շարք գիտելիքների համակարգերի՝ որպես առանձին գիտակարգփիլիսոփայությունից առանձնալուց անմիջապես հետո սկսվեց սեփական գոյաբանական հիմքերի փնտրման ու դրանց ամրապնդման գործընթացը, որի համար սկզբունքային նշանակություն ունեցավ մինչ այդ փիլիսոփայության ստեղծած տեսական ուէմպիրիկ հարուստ ժառանգությունը։ Թերևս ժամանակակից կոսմոլոգիայի պատմության ու կոսմոգոնիականտեսությունների շարքում իր յուրահատուկ տեղն ունի գերմանական դասական փիլիսոփայության ներկայացուցիչ Իմանուիլ Կանտի «Կոսմոգոնիական հիպոթեզը» [10],որտեղ Կանտի տիեզերածնական վարկածը զարմանալիորեն մոտենում է արեգակնային համակարգի առաջացման ժամանակակից տեսություններին ու մոդելներին [11]։ Կանտը տիեզերքի առաջացումը դիտարկում է որպես նախնական նյութական ակտիվ մասնիկներից կազմված վիթխարի ամպի ներքին փոխազդեցություն,որտեղ մասնիկների վանողական և ձգողական ուժերի փոխադարձ ներգործությանհետևանքով գոյանում են տիեզերական մարմինները։ Նման վարկածը նախևառաջթույլ է տալիս խոսել տիեզերքի մասին որպես նյութական սկիզբ ունեցող մի իրողություն, որի բացատրման համար անհրաժեշտ չէ ներմուծել Աստծու մասին գաղափարը [12]։ Այստեղ նաև հիանալի կերպով տեղայնացված են դասական մեխանիկայիմի շարք սկզբունքներ, որոնք թույլ են տալիս խոսել գիտության տրամաբանական ևնախորդ ճշմարտությունների վրա հիմնված զարգացման ուղու մասին, որը նորհնարավորություն ընձեռեց տիեզերքին և աշխարհին առհասարակ ուղղված հետագաուսումնասիրությունների համար։ Հենց այդպիսի տրամաբանությամբ է առաջնորդվում 20-րդ դարի ֆրանսիացի փիլիսոփա Անրի Բերգսոնը, ով իր փիլիսոփայության ևդրա առանցքային արժեքների ստեղծման համար հիմք էր ընդունում այդ շրջանումարդեն իսկ գիտության մեջ ընդունված համարվող Էվոլյուցիոն տեսությունը։ Դարվինյան տեսությունից ոգևորված՝ Բերգսոնը բնական, էվոլյուցիոն շարժումն ընդունում էորպես աշխարհի առաջադիմության և զարգացման հիմքում ընկած մի ստեղծարարուժ, որը վերջինս սահմանում է որպես «Կենարար պոռթկում» (ֆր.՝ Élan vital) [13]։ Հենց նման բնական ուժի շնորհիվ է, որ բնության մեջ կա մշտական զարգացում ևավելի պարզ ձևերից ավելի բարդ ձևերի առաջացման անընդհատ գործընթաց։ Բերգսոնի փիլիսոփայությունը միակը չէ, որն որոշակի գիտական տեսությանկամ գիտակարգի վրա հիմնված կառուցվածք ունի։ 20-րդ դարում դասական ևհետդասական ֆիզիկայի կողքին հետզհետե զարգացող քվանտային մեխանիկանսկզբունքորեն նոր և աննախադեպ ուսումնասիրության տիրույթ է բացել մարդկության առջև։ Այստեղ հաճախ աշխարհի մասին դասական պատկերացումներն ուօրենքները կարող են չգործել այնպես, ինչպես դրանք նկարագրվել են նյուտոնյանմեխանիկայում կամ հարաբերականության ընդհանուր տեսության շրջանակներում։ Քվանտային մեխանիկան նախևառաջ հարված է հասցնում դետերմինիզմի մասինմինչև այդ եղած ավանդական պատկերացումներին, քանի որ, ինչպես ժամանակինցույց են տվել քվանտային մեխանիկայի շրջանակներում իրականացված մի շարքգիտափորձերը, քվանտային մակարդակում մասնիկների վարքը հնարավոր չէ որոշելխիստ դետերմինիստական տեսանկյունից, քանի որ վերջիններիս վարքն ունիվիճակագրական բնույթ [6]։ Նման աննախադեպ շրջադարձի արդյունքում փիլիսոփայության մեջ «խիստ դետերմինիզմի», «ինդետերմինիզմի» և «դուալիստականդետերմինիզմի» կողքին առաջացավ և «հավանական դետերմինիզմի» տեսակետը,որն այժմ բավական հիմնավորված և փաստարկված հիմքեր ունի ի դեմս քվանտայինտեսության [14]։ Ինչպես հավաստիացանք վերը քննարկվածում, գիտության և փիլիսոփայությանհամագործակցության դարավոր պատմության ընթացքում նման հարաբերության«ազդող» և «ազդվող» կողմերը հաճախ են փոփոխվել։ Սակայն պայմանավորված 1718-րդ դարերից սկսած գիտության որոշակի ինքնուրույնության ձեռքբերմամբ և ժամանակակից գիտատեխնիկական առաջընթացի գրանցած հաջողություններով՝ կողմերի փոխհարաբերության համատեքստում առավել մեծ ազդեցություն թողնելու տեսանկյունից այսօր դոմինանտության կրողը, որպես այդպիսին, գիտությունն է։ Անկախ գիտության և փիլիսոփայության փոխհարաբերության նման պատկերից՝ ժամանակակից փիլիսոփայական հայեցակարգերի և տեսությունների մշակման գործընթացն այսօր էլ ունի իր ընթացքը գիտության նորանոր նվաճումներին զուգահեռ, սակայն մաքուր փիլիսոփայական մտքի դրսևորման և գիտության կողքին փիլիսոփայական տեսություններին տեսական մտքի մրցունակ արգասիքի կարգավիճակհաղորդելու համար կան օբյեկտիվ մի շարք իրողություններ, որոնք միջնորդավորվածև անմիջականորեն խոչընդոտում են փիլիսոփայական մտքի ինքնուրույն և ամբողջական իրացման գործընթացին։ Նախևառաջ, խոսքը փիլիսոփայական ժամանակակից տեսություններում և հայեցակարգերում հին հասկացությունների կիրառմանխնդիրն է, որը թույլ չի տալիս ժամանակակից աշխարհի և նոր բացահայտված իրողությունների մասին խոսել առանց նախկին իմաստների և անցյալի հետապնդողստվերի բացակայության։ Տեսական մտքին զուգահեռ կա էմպիրիկ գիտություններիտիրույթը, որտեղ գիտատեխնիկական ժամանակակից նվաճումներով պայմանավորված՝ կան աշխարհի պատկերի օբյեկտիվ նկարագրությանն ուղղված մի շարք նորտեսություններ, որոնց տրամադրած էմպիրիկ տվյալներն ու փորձարարական հումքըհաճախ անտեսում են տեսական մտքի ջատագովները։ Սրա արդյունքում փիլիսոփայական միտքը կարող է վերածվել սպեկուլյատիվ մտածողության, ինչը վառ կերպովիր արտահայտությունն է գտել ինչպես 20-րդ դարում հարաբերականության ընդհանուր տեսությունից ազդված ռելյատիվիստական մի շարք ուղղություններում, այնպեսէլ այդ շրջանում էմպիրիկ տվյալները ոչ ճիշտ մեկնաբանող այլ հոսանքներում [15]։ Փիլիսոփայության և, առհասարակ, մարդկային աշխարհայացքի տեսական կողմի շուրջ արծարծված խնդիրների թերևս առավել պատկերավոր ու առարկայականարտացոլումը կարող է դառնալ տիեզերքի մասին մեր ունեցած պատկերացումների ևտիեզերքը կազմող «նյութի»2 հարաբերակցության մասին ժամանակակից մոտեցմանկարճ անդրադարձը։ Համաձայն «Պլանկի» անվան աստղադիտակի դիտարկումներիհիման վրա մշակված տվյալների՝ «սովորական նյութը», որից կազմված են աստղերը,գալակտիկաներն ու մատերիական ցանկացած այլ դրսևորում, կազմում է ողջտիեզերքի «նյութի» ընդամենը 4․9 %-ը։ Տիեզերքի մնացած հատվածը կազմված է,այսպես կոչված, «մութ նյութից» և «մութ էներգիայից», համապատասխանաբար՝26․8 % և 68.3 %-ով։ Հետևաբար՝ այսօր մեր իրականությունն ու տիեզերքն առհասարակ կազմող մատերիայի մասին խոսելիս, կիրառելով հասկացության այն իմաստները, որոնք տիրապետող են եղել նաև՛ մատերիալիզմի և դրանից ի վեր՝ փիլիսոփայության ողջ պատմության ընթացքում, մենք առնվազն կխախտենք արիստոտելյանտրամաբանության «նույնության կանոնը» [16], իսկ նշված արդյունքների սխալ կամոչ համարժեք մեկնաբանման արդյունքում փիլիսոփայական արդի միտքը կարող էբավականորեն հեռանալ թե՛ գիտության հետ համարժեք համագործակցությանընդհանուր հարթությունից, և թե՛ իրականության օբյեկտիվ պատկերի արտացոլմանիր հնարավոր պարտականության տիրույթներից։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ փիլիսոփայության և գիտությանդարավոր համագործակցությունն ինքնակնհայտ և երկու բևեռների գոյությունը պայմանավորող իրողություն է, որը, կախված փիլիսոփայության և գիտության անկախզարգացման ներքին միտումներից, ստացել է տարբեր դրսևորումներ, որի արդյունքում էլ այսօր փիլիսոփայությունը համագործակցության համատեքստում առավելքան ունի «ազդվողի» կարգավիճակ, քան գիտությունը։ Այստեղից էլ բխում են նորագույն շրջանի փիլիսոփայության առջև ծառացած խնդիրները, որոնց հաղթահարմանհամար անհրաժեշտ է վերաիմաստավորել ու նոր շունչ հաղորդել դասական և հինհասկացություններին, մաքրել դաշտը հնարավոր կեղծ իմացություններից և ընթանալգիտության ու դրա կողմից տրվող էմպիրիկ ժառանգության հետ հավասար հարթությամբ՝ օբյեկտիվորեն մեկնաբանելով նոր և առկա էմպիրիկ տվյալները։

example1384

example1384

Աշխատանքում փորձ է արվում տարածաժամանակային համաչափություններով պայմանավորված շարժման ինտեգրալների գոյությունը մեկուսացված մասնիկի համար հիմնավորել ալիքային պատկերացումների շրջանակում։

Ինչպես գիտենք, դասական մեխանիկայում ֆիզիկական համակարգի շարժման բոլոր ինտեգրալների շարքում հատկապես օգտագործվում են կինեմատիկական (ասիմպտոտիկ) ինտեգրալները։ Վերջիններս կապված են համակարգի նկարագրության անփոփոխության հետ `համաչափության յոթ պտույտի խմբի նկատմամբ (մեկ ժամանակային շարժում, երեք տարածական շարժում և երեք տարածական պտույտ)։ Այսպիսով, փակ համակարգերի համար կան յոթ պահպանված մեծություններ, որոնք համապատասխանում են տարածական-ժամանակային տատանումներին։ Մասնավորապես, ժամանակային շարժման նկատմամբ համաչափությունը համարժեք է էներգիայի ասիմպտոտիկորեն լրացնող ինտեգրալի առկայությանը։ Իզոտրոպիայի և իզոտոպիայի միատարր փոփոխությունները հանգեցնում են ճշգրիտ լրացման ուժի և իմպուլսի պահպանման օրենքների։ Պուասոնի քվանտային (դասական) փակագծերը ծառայում են որպես հարմար մաթեմատիկական սարք քվանտային (դասական) մեխանիկայում պահպանման օրենքներ հաստատելու համար։ Այնուամենայնիվ, ֆիզիկական պատկերը ավելի լիարժեք հասկանալու համար մեթոդաբանորեն հիմնավորված է անդրադառնալ տարածության ժամանակի համաչափության հատկություններին վերաբերող պահպանության օրենքների հիմնարար հարցերին ՝ մասնիկ-ալիքի երկակիության քվանտամեխանիկական տեսանկյունից։ Դասական ֆիզիկայում մասնիկ-ալիք հասկացությունների հիմքում ընդգծվում է դրանց կտրուկ հակադրության սկզբունքը, ըստ որի մասնիկներն ունեն ընդհատման բնորոշ նշաններ, իսկ ալիքները, ընդհակառակը, օժտված են շարունակականության սահմանումներով։ Այսպիսով, ընդհատման և շարունակականության կատեգորիաները առանցքային դեր են խաղում ֆիզիկական օբյեկտների մասնիկ-ալիքային կազմավորումների էությունը հասկանալու համար։ Վերջիններս, իրենց հերթին, համապատասխանաբար կապված են արժեքների անորոշության և որոշակիության իրողությունների հետ։ Այսպիսով, օրինակ, որպես կայուն օբյեկտ դիտարկվող ուժային դաշտը բնութագրվում է դաշտի յուրաքանչյուր կետում լարվածության որոշակի արժեքով, և, ընդհակառակը, ընդհատվող դիրքի շարժման անորոշությունը (անորոշության սկզբունքը) բնութագրում է մասնիկին։ Միևնույն ժամանակ, ուժային դաշտի (էլեկտրամագնիսական, գրավիտացիոն) օբյեկտիվ իրականության գաղափարն է, որ վճռական դեր է խաղում սուր մասնիկների ալիքի կտրուկ հակադրությունը հարթելու գործում ՝ ապացուցելով ընդհատվող դաշտի ֆիզիկական իրողությունների անքակտելի կապը աղբյուրներ (լիցք, զանգված)։ Այսպիսով, նույնիսկ դասական ֆիզիկայում ընդգծվում էր ընդհատման հակառակ իրողությունների, այսինքն ՝ մասնիկների, ալիքների, նրանց շարժումների խոր կապի առկայությունը, բայց, այնուամենայնիվ, նրանց միասնությունը դեռ հաստատված չէր։ Նման միասնության հասկացությունը քվանտային ֆիզիկայի նվաճումներից մեկն է, Դ De Bruyl պատ պատը։ Ո։ ԵԼ Բնական առարկաներում կորպուսուլյար կամ ծալքավոր հատկությունների տեսքը ստացվում է դրանց զանգվածի, արագության մեծությունների մեծությունից և, հետևաբար, կապված է հարաբերական հարաբերությունների տարբեր փոխազդեցությունների հետ։ Դա նշանակում է մասնիկի կամ ալիքի գաղափարները միևնույն ֆիզիկական օբյեկտի վրա կիրառելու հնարավորություն, որի վերջինս «նույնական» է և տարբեր ՝ միասնությունից և փոխանակելիությունից դուրս։ Այս առումով առանձնահատուկ հետաքրքրություն է առաջացնում ալիքային հասկացությունների շրջանակներում շարժման մեջ հիմնարար դեր խաղացող կորպուսկուլյար պարամետրերի (էներգիա, իմպուլս, իմպուլս) պահպանման օրենքները հիմնավորելու փորձը, որի հիմքը ընդհանուր տարածությունն է. ժամանակային համաչափություն ինչպես մասնիկների, այնպես էլ ալիքների համար։ 1. Էներգիա Մասնիկների շարժումը որպես ալիքային գործընթաց մեկնաբանելու հնարավորություն է հանդիսանում նյութի դիֆրակցիայի և միջամտության փորձնականորեն դիտարկված իրողությունը, որը բնութագրական է միայն ալիքի շարժմանը։ Էլեկտրոնային դիֆրակցիայի լայնորեն հայտնի փորձերն արձանագրում են միջամտության առավելագույն և նվազագույնի, տարածականորեն անփոփոխ, ցրված դիրքի միջամտությունների կառուցվածքային-կործանարար տիրույթներում ժամանակի կայուն հաջորդականություններ։ Մասնավորապես, ժամանակի ընթացքում միջամտության պատկերի կայունությունը անընդհատ, ժամանակից կախված տարբերություն է կրկնվող ալիքի գործընթացների փուլերի միջև, ինչը, իր հերթին, ապացուցում է Debroil ալիքի փուլային արագությունների բացակայությունը, հստակ կախվածություն ժամանակից։ Եվ դա կարելի է դիտարկել ժամանակի միատարրությամբ պայմանավորված համաչափությունից դուրս։ Ընդգծված իրականությունից ակնկալվող արդյունք ստանալու համար դիտարկենք Դեբրոիլի սահուն ներդաշնակ ալիքը, որը որոշակի «իմպուլսային» էներգիայով բնութագրում է ազատ շարժման պարտիզանական վիճակը։ Եկեք որպես ելակետային վարկած հանդես գանք հակասական ենթադրությամբ ՝ հաշվի առնելով, որ ալիքի (1) փուլային արագության ակնհայտ կախվածությունը ժամանակից կարող է պայմանավորված լինել միայն 𝜔 = 𝜔 (𝑡) կախվածությամբ։ Իրոք, պարզության համար հաշվի առեք, որ (1) ալիքը տարածվում է Ox առանցքի երկայնքով։ x - Կոորդինատային կետով փուլային հերթափոխի (փուլային արագություն) արագությունը որոշվելու է պայմանից։ Այսինքն ՝ «տարասեռ» ժամանակի (1) դեպքում արտահայտվելու է ալիքի փուլային արագությունը։ Phase Ֆազային արագության ակնհայտ ակնհայտ կախվածությունը ժամանակից արտահայտվում է երկրորդ եզրով (2) աջից։ Նման կախվածության բացառումը, որը ուղղակիորեն բխում է ժամանակավորությունից, հանգեցնում է այն բանի, որ ժամանակի ընթացքում պահվում է ազատ մասնիկի ընդհանուր էներգիան 𝐸 (𝑡) =։ եզրակացությանը։ Այսինքն ՝ ժամանակի ընթացքում պահվում է էներգիայի որոշակի E արժեք, որը բնորոշ է քվանտային համակարգի կայուն վիճակին (ազատ մասնիկ)։ Եկեք հիմա քննարկենք ոչ ստացիոնար պետությունների էներգիայի պահպանման հարցը ալիքի տեսանկյունից ՝ վերլուծելով պետության վերադարձի քվանտամեխանիկական սկզբունքի հետևանքները։ Այս դեպքում դա քննարկման օբյեկտի գործառույթով նկարագրված ոչ ստացիոնար վիճակն է, երբ Debroil հարթ ալիքի ստացիոնար վիճակում մասնիկը օժտված է համապատասխանաբար էներգիայի որոշակի շարժման քանակներով։ Այնուամենայնիվ, նույնը չի կարելի ասել ոչ ստացիոնար (3) գերադրված վիճակի մասին, երբ մասնիկի շարժումը չի որոշվում էներգիայի իմպուլսի որոշակի արժեքներով։ Մասնավորապես, ներկայումս = 0 𝜓 վիճակում և էներգիա և շարժում (5), չափումը կբացահայտի միայն հավանականությունները | 𝑎1 | 2, | 2 | 2,… [[2]։ Ներկայացրե՛ք գերադրված (3) վիճակի ալիքի ֆունկցիան հետևյալ տեսանկյունից. Որտեղ 𝑉𝑓1 = Կատարվել են հետևյալ նշանակումները. (4) Ալիքների փուլային արագություններն են և𝐶1 (𝑡) = 𝑎1𝑒 - 𝑖𝜔1𝑡, 2 (𝑡) = 𝑎2𝑒 - 𝑖𝜔2𝑡,։ (6) ներկայացուցչությունից պարզ է, որ եթե 𝑉𝑓1, 𝑉𝑓2,… փուլային արագությունների ժամանակային կախվածությունը բացառվում է ժամանակի միատարրությամբ, ապա (6) կլինի Ψ ալիքի ֆունկցիայի 𝑡 ուղղանկյուն 𝑒𝑖𝑘1𝑟, 𝑒𝑖𝑘2𝑟,… համակարգի վերլուծություն գործառույթների, որոնք (7) Գործակիցների մոդուլի քառակուսիները կունենան իմաստ moment վիճակում Ψ շարժման վիճակում և էներգետիկ արժեքների արժեքները հայտնաբերելու հավանականությունների չափման արդյունքում (5) , Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ on1, 2, կախված չեն ժամանակից։ Այսինքն ՝ ցանկացած պահի արժեքները հայտնաբերելու հավանականությունը (5) կայուն է չափման մեջ ՝ անկախ ժամանակից։ Բոլոր հնարավոր քվանտային (4) վիճակներում էներգիայի միջին արժեքը նույնն է։ Այսպիսով, քվանտային համակարգի կամայական վիճակում միջին էներգիայի վիճակի վիճակում կամայական արժեքը, ինչպես նաև էներգիայի որոշակի 𝐸𝑛 արժեքները չափելու հավանականությունը կախված չեն ժամանակից, որպես միատարրության ուղղակի հետևանք։ ժամանակի Էներգիայի պահպանման օրենքի մեկնաբանության դիտարկումը, մեր կարծիքով, խորհրդանշական բնույթ չունի, ի տարբերություն օպերատորի ներկայացուցչության կողմից ընդունված ձևակերպումների (Պուասոնի քվանտային փակագծերի միջոցով), չնայած դա համահունչ է վերջինիս , Debroil հարթ ներդաշնակ ալիք (1) արտահայտությունը, ինչպես գիտենք, առաջանում է մասնիկի կամայական արագությունների համար։ Այնուամենայնիվ, ռելյատիվիստական ​​արագությունների դեպքում մասնիկների փոխադարձ վերափոխումների ֆենոմենները հնարավոր են դառնում ՝ բերելով դրանց քանակի և տեսակի փոփոխություններ։ Պարզության համար, ցանկանալով սահմանափակվել միայն մեկ փոփոխական մասնիկի գործով, մնում է ենթադրել, որ այն շարժվում է ոչ ռելյատիվիստական ​​արագությամբ (𝑣 ≪.)։ Նման սահմանային դեպքում a ≈ 𝑚0𝑐2 + + մասնիկի համար = 𝐸0 + 𝐾, այսինքն, մենք գալիս ենք ակնհայտ եզրակացության, որ մասնիկի կինետիկ էներգիայի պահպանում [3]։ Արտաքին ստացիոնար դաշտերի առկայության դեպքում մասնիկի ոչ ռելյատիվիստական ​​շարժման վրա արտաքին միջին ազդեցությունը, ինչպես գիտենք, նկարագրվում է որպես 𝑈 =։ անընդհատ պոտենցիալ էներգիայի ներմուծմամբ։ Այսինքն ՝ մասնիկների ալիքային երկակիության գաղափարի համատեղելիությունը հնարավորություն է տալիս համընկնել 𝑈 ≠ 0 տիրույթում շարժվող մասնիկի հետ ցրման Debroylan հարթ ներդաշնակ ալիքի ′ ′ = օրենքով։ Նման ընդհանրացման օրինականությունը, ինչպես հայտնի է, բազմիցս ապացուցվել է փորձնականորեն։ Ավելին, այն կարող է որոշ չափով օգտագործվել սահուն փոփոխվող ներուժ ունեցող դաշտի դեպքում։ Ակնհայտ է, որ ժամանակի միատարրությունն այս դեպքում և բացառում է ակնհայտ կախվածության հնարավորությունը ժամանակից which = ′ ′ (𝑡), ինչը հանգեցնում է մասնիկի ամբողջական մեխանիկական էներգիայի պահպանման փաստին։ Այսինքն ՝ 2. Իմպուլս Տիեզերքում նյութական ալիքների միջամտության պատկերի փորձարարորեն դիտարկվող փոփոխվող դիրքը ցույց է տալիս փուլային արագության բացակայություն, տարածական կոորդինատներից հստակ կախվածություն։ Այս անգամ եկեք ենթադրենք 𝑘 = 𝑘 (𝑡) կախվածության հավանականությունը հակասական ենթադրությամբ, ինչը կհանգեցնի (ալիքի 0 = (- ալիքի ալիքի ֆազային կայունության) պայմանին `տարասեռ տարածության արտահայտման մեջ ( 1) ալիքի փուլային արագության։ Ակնհայտ է, որ տարածության կոորդինատներից բացահայտ բացահայտ կախվածության բացառումը, որը տարածվում է տարածության միատարրությունից, հանգեցնում է ազատ մասնիկների թափի պահպանմանը։ 3. Անկյունային պահ Միկրո մասնիկների միջամտության փորձերը, բացի տարածական-ժամանակային միատարրությունից, ցույց են տալիս տարածության պտույտներին ալիքի վերադարձի արդյունքների ակնհայտ անփոփոխությունը, ինչը տարածության իզոտոպիայի պատճառով սիմետրիայի հետևանք է։ Այսինքն ՝ մնում է տեսնել, թե ինչ պայմաններում բեկորային ալիքի փուլային արագության մեծությունը կախված չէ լիգնիտում ալիքի տարածման ուղղությունից (ալիքի վեկտոր) (ալիքի վեկտորի մեծության վրա փուլային արագության արագությունը որոշում է բեկորային ալիքների ցրումը նույնիսկ դատարկության մեջ)։ Այստեղ նշանակում է, որ մասնիկի ազատ շարժման վիճակները կարող են ներկայացվել կամ (1) հարթ ալիքներ կամ գնդաձեւ ալիքներ, քանի որ պոտենցիալ էներգիա ունեցող part (𝑟) = 0 ազատ մասնիկի դեպքը նույնպես կարող է համարվել օրինակ կենտրոնախույս խնդրի։ Այսպիսով, անկյունային ճիշտ պահի որոշակի մեծություն և կանխատեսում կարելի է վերագրել քննարկվող ազատ շարժման վիճակների մասնիկի։ (1) ալիքի ալիքի կետում, phase փուլային հերթափոխի պահին 𝑓 𝑓 = արագությունը (փուլային արագությունը) որոշվելու է պայմանից։ պր պր որտեղ Tsպր. - ալիքի վեկտորի պրոյեկցիան է `Ը-ի ուղղությամբ։ Չէ կախված չէ ալիքի տարածման ուղղությունից. 𝑉𝑓 (1 - 1) = 𝑉𝑓 (2 - 2), այսինքն ՝ այն անփոփոխ է 𝛿𝜑 → 0 անկյունով տարածական ռոտացիայի նկատմամբ, որտեղ 𝑘′⃑⃑⃑ = 𝑘⃑ + 𝛿𝑘⃑, 𝛿𝑘⃑ = [𝛿𝜑⃑ ∙ 𝑘⃑]։ Անսահման փոքր պտտման 𝛿𝜑⃑ վեկտորը ուղղվում է պտտման առանցքի երկայնքով սյուժեի հարթությանը ուղղահայաց։ Այսպիսով, հաշվի առնելով, թե որտեղ է երկրորդ եզրը աջ կողմում, ըստ վեկտորների ՝ 𝑓 𝑘⃑ 𝑘⃑, 𝛿𝜑⃑ 𝑘⃑ 𝑘⃑, մենք ստանում ենք. (𝑟 ∙ [𝛿𝜑⃑ ∙ 𝑘⃑]) = 0։ Ձախ մասը ենթարկել ցիկլային տեղաշարժի։ Քանի որ է-ն հաստատուն վեկտոր է, ապա𝐿⃑ = 0։ Այսինքն ՝ տարածության իզոտոպիան որոշում է ժամանակի ընթացքում շարժման թափի վեկտորի պահպանումը։

example1216

example1216

Հոդվածում համեմատվել են «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթի ուղիղ և միջնորդավորված թարգմանությունները։ Քննության նյութ է դարձել նախ բառապաշարը, ապա այն դեպքերը, երբ թարգմանիչը (մասնավորապես` Նորա Գալը) կատարել էր սուբյեկտիվ բնույթ կրող հավելումներ։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ ավելի արդյունավետ է կատարել ուղիղ թարգմանություն անմիջապես բնագրից, քան օգտվել միջնորդ լեզվից` թարգմանչական սխալներին, որ անխուսափելի են, գումարելով նաև միջնորդ լեզվի թարգմանչի սխալները։

ԱՆՏՈՒԱՆ ԴԸ ՍԵՆՏ-ԷՔԶՅՈՒՊԵՐԻԻ «ՓՈՔՐԻԿ ԻՇԽԱՆԸ» ՀԵՔԻԱԹԻՈՒՂՂԱԿԻ ԵՎ ՄԻՋՆՈՐԴԱՎՈՐՎԱԾ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՖրանսիացի գրող, բանաստեղծ և արհեստավարժ օդաչու Անտուան դը ՍենտԷքզյուպերիի բոլոր ստեղծագործությունները կապված են օդաչուի մասնագիտությանը և երկնքին։ Նրա ստեղծագործություններին բնորոշ է առհասարակ բացասական հերոսների բացակայությունը։ Ի վերջո, ինքն է իր գրականության հերոսը,որովհետև բոլոր գործերի մեջ խոսում է իր մասին։ Էքզյուպերիի ստեղծագործությունների կերպարները ժամանակակից մարդիկեն, ովքեր ունեն բնավորության հետաքրքիր գծեր։ Նրանք արտաքուստ համեստ են,պարտքի, պատասխանատվության մարդիկ են, ովքեր երբեք չեն ներկայանում իբրևհերոսներ։ Էքզյուպերիին համաշխարհային փառք բերեց «Փոքրիկ իշխանը» փիլիսոփայական հեքիաթը։ Գրողի ոճն իսկապես շատ բանաստեղծական է, և սա է պատճառը, որ արձակտեքստն ընկալվում է որպես բանաստեղծություն, որպես աղոթք։ Անտուան դը ՍենտԷքզյուպերին բացահայտում է իր` պատմողի` օդաչուի անհատականությունը, ով ցանկանում է պահպանել իր մանկական հոգին։ Իսկապես, հեքիաթի ոճը առաջին հայացքից շատ «պարզ» և «մանկական» է (դրական իմաստով)։ «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթ-վիպակը թարգմանվել է ավելի քան 250 լեզուներովև բարբառներով, այդ թվում՝ կույրերի համար նախատեսված Բրայլի այբուբենով։ Գիրքը թարգմանվել է նաև հայերեն, ընդ որում՝ ոչ մեկ անգամ։ Առաջին անգամ այնռուսերենի միջնորդությամբ հայերեն է թարգմանել Սաղաթել Հարությունյանը [1]։ Ավելի ուշ անմիջապես բնագրից թարգմանել են Նվարդ Վարդանյանը [2], ՍամվելԳասպարյանը [3] և ուրիշներ։ Այս աշխատանքի ուսումնասիրության նյութը Նվարդ Վարդանյանի, Նորա Գալի(ռուսերեն) և Սաղաթել Հարությունյանի թարգմանություններն են (որոշ դեպքերումկհամեմատենք նաև Ս. Գասպարյանի թարգմանության հետ)։ Թարգմանելու համար պետք է գտնել, ընտրել թարգմանող լեզվում համապատասխան արտահայտությունները (բառերը, բառակապակցությունները, քերականական կառույցները)։ Թարգմանական գործընթացը ենթադրում է բնագրի լեզվի ևթարգմանող լեզվի միջև գիտակցական կապի հաստատում [4]։ Միշտ չէ, որ որևէստեղծագործություն թարգմանում են անմիջապես բնագրից։ Այն դեպքերում, երբբնագրի լեզվին գերազանց տիրապետող չկա, դիմում են որևէ միջնորդ լեզվի օգնության և դրանից թարգմանում։ Հայերենի թարգմանությունների մի մասը կատարվել ենհենց ոչ թե անմիջապես բնագրից, այլ ռուսերենից։ Բնականաբար, ռուսերենի միջնորդությամբ կատարված թարգմանություններն ավելի են հեռանում բնագրից,շեղվում հեղինակի ոճից, պատկերավորման եղանակից։ «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթն առաջին անգամ հայերեն է թարգմանվել ռուսերենի միջնորդությամբ` չնայած այն հանգամանքին, որ ֆրանսերենի թարգմանիչներկային, այն էլ` բավականին շատ։ Շատ ավելի ուշ այն թարգմանվեց անմիջապեսֆրանսերենից։ Այժմ անցնենք հեքիաթի ուղիղ և միջնորդավորված թարգմանությունների քննությանը։ Հեքիաթի վերնագրում՝ «Le petit prince»-ում, prince բառը նշանակում է և՛ արքայորդի, և՛ իշխան։ Ռուսերենի թարգմանիչ Նորա Գալն ընտրել է принц՝ արքայորդիբառը՝ խուսափելով князь բառից, որ իշխան է նշանակում։ Այստեղ հետաքրքիր էռուսերենից հայերեն թարգմանության վերնագրի` իշխան բառի ընտրությունը արքայորդի բառի փոխարեն, քանի որ принц բառը իշխան իմաստը չունի։ Կարելի է ենթադրել, որ Սաղաթել Հարությունյանը հաշվի է առել նաև այն փաստը, որ Էքզյուպերինսերում է ազնվական տոհմից, իշխանազուն է։ Իսկ քանի որ Փոքրիկ իշխանի կերպարում թաքնված է հենց ինքը՝ Էքզյուպերին, սխալ կլիներ նրան վերագրել արքայորդուկոչումը։ Հաճախ ըստ նշանակության ծավալի՝ տարբեր լեզուների բառերը չեն համընկնում։ Ֆրանսերեն շատ բառեր ունեն լայն իմաստ, որն ընդգրկում է հայերեն միշարք բառերի իմաստը։ Նման դեպքում թարգմանության ընթացքում կարիք է լինումկոնկրետացնել բառի իմաստը, այդ նպատակով անհրաժեշտ է խորը ներթափանցելտեքստի մեջ, ընկալել իրավիճակը։ Այսպես, օրինակ, grandiose բառը նշանակում էհոյակապ, շքեղ, փառահեղ, տպավորիչ, մեծազդու. բերված նախադասության մեջայդ բառը լրացնում է նկար բառին.[5]։ Այս դեպքում թարգմանիչը պետք է հոմանիշների շարքից ընտրի այնպիսի բառ,որ հնարավորինս համապատասխանի բնագրին, և հայերենի համար «խորթ» կառույցչլինի։ Տեսնենք, թե ինչպես են վարվել թարգմանիչները.Ինչո՞ւ այս գրքում նույնքան փառահեղ նկարներ չկան, ինչպես բաոբաբներիննէ [2] (Ն. Վ.)։ баобабами? [6] (Ն.Գ.)։ Գուցե դուք հարցնեք, թե այս գրքում բաոբաբների նկարի պես ազդեցիկ նկարչկա այլևս [1] (Ս. Հ.)։ Ն. Վարդանյանը նկար բառի համար ընտրել է փառահեղ որոշիչը, որը, կարծում ենք, ճիշտ բառ չէ տվյալ պարագայում։ Հոմանշային շարքից կարող էր կիրառելտպավորիչ, ազդեցիկ, ածականները, կամ նույնիսկ հաջողված դերբայը։ Ֆրանսերեն grandiose բառի արմատը grand/e ածականն է, որ նշանակում էմեծ, խոշոր։ Այս ստուգաբանությունը հաշվի առնելով՝ հարկ ենք համարում անդրադառնալ հեքիաթի մեկ այլ ուղիղ թարգմանությանը (թարգմանիչ՝ Ս. Գասպարյան).Գուցե դուք ինքներդ ձեզ հարց տաք. այս գրքում, բաոբաբի նկարից բացի, ինչո՞ւուրիշ խոշոր նկարներ չկան [3] (Ս. Գ.)։ Այսպիսով, Ս. Գասպարյանն էլ բառի արմատի թարգմանությունից է օգտվել՝նկար բառի համար ընտրելով խոշոր որոշիչը։ Հաշվի առնելով Էքզյուպերիի գրելաոճին հատուկ պարզությունը՝ կարծում ենք՝ այս վերջին տարբերակն ավելի հարազատէ ընդհանուր տեքստին, քան փառահեղ ածականը։ Ռուսերեն տարբերակում внушительный - ազդեցիկ, տպավորիչ, խոշոր ածականն է, և թարգմանիչը, բնականաբար, հենց այդպես էլ թարգմանել է՝ ազդեցիկ։ Անդրադառնանք մեկ այլ օրինակի.Ça ne fait rien, c'est tellement petit, chez moi! (358)։ Ոչինչ, այն տեղը, ուր ես եմ ապրում, շատ փոքր է (22) (Ն. Վ.)ԼЭто ничего, ведь у меня там очень мало места (272) (Ն. Գ.)։ Դա սարսափելի չէ, ինձ մոտ տեղը շատ փոքր է (11) (Ս. Հ.)։ Ֆրանսերենում chez moi կապակցությունը գործածվում է իմ տունը, գտնվելուվայրը իմաստներով։ Ուղիղ թարգմանության մեջ թարգմանիչը օգտվել է նկարագրական մեթոդից, այսինքն՝ բացատրել է, թե ինչ է նշանակում տվյալ կապակցությունը՝խուսափելով բառացի թարգմանությունից։ Ռուսերենն այս առումով նման է ֆրանսերենին. у меня կառույցը նույնպես սովորական է ռուսերենում և հաճախադեպ կիրառություն ունի։ Սակայն անուղղակի թարգմանության մեջ Ս. Հարությունյանը դիմել էբառացի թարգմանության մեթոդին՝ գործածելով ինձ մոտ ռուսաբանությունը, որը մերլեզվի համար ոչ ճիշտ կառույց է, սակայն թարգմանիչների «շնորհիվ» արդեն լայնգործածություն է ձեռք բերել։ Ռուսաբանություններից և ռուսերենի ազդեցությամբ սխալ թարգմանություններից խոսելիս չենք կարող չանդրադառնալ un astronome turc բառակապակցությանը,որը նշանակում է թուրք աստղագետ, և բնականաբար, հենց այդպես էլ թարգմանել էՆ. Վարդանյանը։ Ռուսերենում դրա համարժեքը турецкий астроном-ն է։ Սակայնանհասկանալի է, թե ինչպես է Ս. Հարությունյանը դա թարգմանել թուրքական աստղագետ՝ չնկատելով ակնհայտ սխալը։ Ես լուրջ մարդ եմ։ Ճշգրիտ մարդ եմ (51) (Ն. Վ.)։ Я человек серьёзный, я люблю точность (292) (Ն. Գ.)։ Ես լուրջ մարդ եմ, ես սիրում եմ, որ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի (32) (Ս. Հ.)։ Précis ածականը նշանակում է ճիշտ, ճշգրիտ, հստակ, և եթե ֆրանսերենովկարող ենք ասել je suis précis, ապա հայերեն Ճշգրիտ մարդ եմ արտահայտությունըճիշտ չէ։ Ճշգրիտ բառը հայերենում գործածվում է միայն անշունչ առարկաների հետ,ինչպես՝ ճշգրիտ գիտություն, ճշգրիտ տվյալներ։ Թարգմանիչը կարող էր գրել՝ Ես ճշմարտություն եմ սիրում՝ կատարելով խոսքիմասային փոխանցում ածականիցգոյական։ Մասամբ հենց այդպես էլ վարվել է մյուս թարգմանիչը՝ Ս. Գասպարյանը,միայն ճշմարտություն բառի փոխարեն ընտրել է հստակություն բառը.Ես լուրջ մարդ եմ։ Ես հստակություն եմ սիրում (62) (Ս. Գ.)։ Այս հատվածում հեքիաթի հերոսներից մեկը՝ ձեռներեցը, Փոքրիկ իշխանինպատմում է, որ իրեն հիսունչորս տարվա ընթացքում երեք անգամ են խանգարել։ Առաջին անգամ մայիսյան բզեզն է պատճառ դարձել, երկրորդ անգամ՝ հոդացավինոպան, երրորդն էլ՝ հենց Փոքրիկ իշխանը։ Երկրորդ անգամ տասնմեկ տարի առաջ էր՝ հոդացավի սրման պատճառով (50)(Ն. Վ.)։ (291) (Ն. Գ.)։ Երկրորդ անգամ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ռևմատիզմի նոպա ունեցա՝նստակյաց կյանքից (31) (Ս. Հ.)։ Une crise de rhumatisme – հոդացավի նոպաՈւղիղ թարգմանության մեջ նոպա բառի փոխարեն գործածված է սրում գոյականը, որը էական փոփոխություն չէ, իմաստային որևէ խեղաթյուրում չի առաջացնում։ Միջնորդավորվածի մեջ թարգմանիչը կիրառել է ռևմատիզմ փոխառությունը, որիընտրությունը պայմանավորված է թարգմանության ժամանակով (1967թ). այդ շրջանում շատ էին կատարում ռուսերինից փոխառություններ չնայած նրան, որ բառարաններում որոշ բառերի հայերեն համարժեքները ամրագրված էին։ Բերենք մեկ այլօրինակ՝Quand tu as une idée le premier, tu la fais breveter։ Երբ առաջինը դու ես մի միտք հղանում, արտոնագրել ես տալիս, ուրեմն քոնն է(52) (Ն. Վ.)։ она твоя (32) (Ն. Գ.)։ Եթե առաջին անգամ քո գլխում մի միտք է ծագում, դու նրա համար պատենտես վերցնում, և այն քոնն է (32) (Ս. Հ.)։ Անդրադառնանք breveter- արտոնագրել, արտոնագիր տալ, վկայական տալբայի թարգմանություններին։ Ն. Վարդանյանը ընտրել է արտոնագրել տալ հարադիրբայը, ռուսերեն տարբերակում տեսնում ենք брать патент հարադիր բայը, միջնորդավորված թարգմանության մեջ` պատենտ վերցնել։ Այս օրինակում էլ Ս.Հարությունյանը գործածել է պատենտ բառը, ինչը ունի այն նույն պատճառաբանությունը, որ նշեցինք ռևմատիզմ բառի համար։ Այս նախադասության մեջ առկա avoir une idée-միտք, գաղափար ունենալ բառակապակցության թարգմանության մասին ևս կցանկանանք խոսել. ուղիղ թարգմանության մեջ ընտրված է միտք հղանալ հարադիր բայը, միջնորդավորվածի մեջ` միտքծագելը։ Հարկ ենք համարում այս առիթով ներկայացնել նաև Ս. Գասպարյանի տարբերակը.Եթե դու առաջինը մի գյուտ ես հորինում, դրա համար քեզ արտոնագիր են տալիս, դա քո գյուտն է (64)։ Ինչպես տեսնում ենք, միտք բառը փոխարինել է գյուտ բառով` հավանաբար հաշվի առնելով, որ արտոնագիր տալիս են ոչ թե սովորական մտքի համար, այլ գյուտի։ «Իսկ երբ գառնուկ են ուզում, գոյության ապագույց է», եթե այդպես ասեք, նրանքկթոթվեն ուսերը և ձեզ երեխայի տեղ դնեն (24) (Ն. Վ.)։ «…իսկ ով ուզում է գառնուկ ունենալ, նա անպայման գոյություն է ունեցել»։ Եթեայսպես ասես, նրանք միայն ուսերը կթոթվեն ու ձեզ կնայեն այնպես, ինչպես կնայեին մի անգետ մանկիկի վրա (12) (Ս. Հ.)։ Բնագրում Էքզյուպերին ամենևին էլ չի շեշտում, թե ինչպիսի երեխայի տեղկդնեն։ Երեխա լինել դեռ չի նշանակում լինել անհասկացող՝ несмышленный, կամ էլ՝անգետ։ Ուստի այս դեպքում ևս համամիտ չենք Նորա Գալի «ինքնագլուխ» բառահավելմանը, որից, բնականաբար, տուժել է միջնորդավորված թարգմանությունը ևս։ Հաջորդ օրինակում, որ կներկայացնենք, ևս բնագրից շեղվել է միջնորդավորված թարգմանությունը, սակայն այս անգամ ռուսերենի պատճառով չէ.et qui avait besoin d'un ami… (359-60)։ «Լինում է, չի լինում, մի Փոքրիկ իշխան է լինում, նա ապրում էր իրենից հազիվմի քիչ մեծ մոլորակում և շատ էր ուզում բարեկամ ունենալ…» (24) (Ն. Վ.)։ его самого, и ему очень не хватало друга…» (274) (Ն. Գ.)։ «Կար-չկար մի գեղեցիկ իշխան կար։ Նա ապրում էր մի մոլորակի վրա, որը իրենից քիչ էր մեծ, և նա սրտակից բարեկամ չուներ…» (13) (Ս. Հ.)։ Ֆրանսերեն qui avait besoin d'un ami արտահայտությունը նշանակում է` նա բարեկամի կարիք ուներ։ Նորա Գալի թարգմանությունը ևս իմաստով համապատասխանում է ֆրանսերենին, իսկ Ս. Հարությունյանի թարգմանությունը` նա սրտակիցբարեկամ չուներ, նշում է, որ Փոքրիկ իշխանը սրտակից բարեկամ չուներ, սակայն չիարտահայտում այն միտքը, որ բարեկամի կարիք ուներ, ուզում էր բարեկամ ունենալ։ Անհասկանալի է նաև Маленький (принц) որոշիչը գեղեցիկ (իշխան) թարգմանելը։ Այսպիսով, բոլոր օրինակները վկայում են, որ Ն. Վարդանյանը մեծ մասամբ կարողացել է ճիշտ բառընտրություն կատարել և պահպանել հեղինակի ստեղծած պատկերները, իսկ Նորա Գալն անհարկի շեղվել է բնագրից, փոփոխել այն և որոշ դեպքերում իր վերաբերմունքն արտահայտել։ Այդ պատճառով տուժել է նաև միջնորդավորված թարգմանությունը։ Ինչպես արդեն նշել ենք, Էքզյուպերիի լեզուն պարզ է, կոնկրետ, և թարգմանիչներից պահանջվում է հնարավորինս պահպանել նրա գրելաոճը։ Ամեն լեզու ունի իրպատկերավորման համակարգը, բնական է, որ հնարավոր չէ և նույնիսկ չի էլ խրախուսվում բառացի թարգմանությունը, քանի որ շատ դեպքերում կարող են դրա պատճառով իմաստային անճշտություններ առաջանալ։ Սակայն «Փոքրիկ իշխանի»թարգմանություններից կբերենք օրինակներ, երբ թարգմանիչը (մեծ մասամբ ՆորաԳալը) անհարկի հավելումներ է գործածել` արհեստականորեն «աճեցնելով» տեքստըև որոշ դեպքերում բավականին հեռանալով հեղինակի ոճից։ Չէի ուզենա, որ գիրքս իմիջիայլոց ընդունվեր։ Մեծ ցավ եմ զգում, երբ հիշումեմ Փոքրիկ իշխանին (24) (Ն. Վ.)։ больно вспомнить и нелегко мне об этом рассказывать (274) (Ն. Գ.)։ Եվ ես ամենևին էլ չեմ ուզում, որ իմ գիրքը կարդան միայն զվարճության համար։ Իմ սիրտը ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ փոքրիկ բարեկամին, և ինձ համար հեշտ չէնրա մասին պատմելը (13) (Ս. Հ.)։ Եթե փորձենք բառացի թարգմանել նշվածնախադասությունը, այն կունենա մոտավորապես այս տեսքը. Մեծ ցավ եմ զգում այդհուշերը պատմելիս։ Բնագրում նշված չէ, թե Փոքրիկ իշխանին հիշելիս է մեծ ցավ զգում հեղինակը,չնայած համատեքստից արդեն իսկ հասկանալի է, որ նրա մասին հիշողություններնեն ցավ պատճառում։ Ռուսերեն տարբերակն էլ կարող էր ունենալ այս տեսքը.Слишком больно мне рассказывать об этих воспоминаниях. Ինչպես տեսնում ենք,թարգմանիչը հուշեր հիշողություններ գոյականը թարգմանել է հիշել բայով` կատարելով խոսքիմասային անցում։ Նույնը նկատում ենք նաև Ն. Վարդանյանի թարգմանության մեջ։ Ս. Հարությունյանն իր թարգմանության մեջ слишком больно вспоминать արտահայտությունը թարգմանել է իմ սիրտը ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ փոքրիկբարեկամին նախադասությամբ։ Նախ նշենք, որ գործածել է սիրտը ճմլվել դարձվածքը, որը, ըստ էության, այդքան էլ վատ ընտրություն չէ։ Զարմանալի է, որ ո՛չ բնագրում, ո՛չ էլ ռուսերենում չկա Փոքրիկ իշխան (կամ փոքրիկ բարեկամ) բառակապակցությունը, սակայն հայերեն և' ուղիղ, և' միջնորդավորված թարգմանությունների մեջդա հայտնվել է։ Փոքրիկ իշխանը, չնայած իր սիրուն, շատ շուտով կասկածով համակվեց նրահանդեպ (37) (Ն. Վ.)։ но вскоре в душе его пробудились сомнения (282) (Ն. Գ.)։ Թեև Փոքրիկ իշխանը սիրեց սքանչելի ծաղիկը և շատ ուրախ էր նրանծառայելու համար, բայց շուտով նրա սիրտը կասկած ընկավ (22) (Ս. Հ.)։ Ռուսերեն թարգմանության մեջ կրկին արտահայտվել է թարգմանչի վերաբերմունքը. նախ Էքզյուպերին այս նախադասության մեջ չի գործածել ծաղիկ բառը, այլփոխարինել է սեր բառով, և հետո դրան նախորդող կամ հաջորդող ոչ մի հատվածումհեղինակը ծաղկին չի բնորոշում belle կամ magnifique ածականներով։ Թարգմանիչըծաղկի համար գործածել է прекрасный ածականը, որն էլ միջնորդավորված թարգմանության մեջ արտահայտվել է սքանչելի որոշիչով։ Եվ սա միակ օրինակը չէ, որՆորա Գալն (հետևաբար և Ս. Հարությունյանը) իր կողմից հավելել է այդ որոշիչը։ Այնբոլոր հատվածներում, որտեղ խոսք է գնում ծաղկի մասին, առկա է прекрасный սքանչելի ածականը։ Բնականաբար, այսքանով չեն սահմանափակվում «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթիռուսերեն և ոչ ուղղակի թարգմանություններում առկա հավելումները և թարգմանիչների միջամտությունները, սակայն այս աշխատանաքի մեջ բավարարվենքբերված օրինակներով։ Յուրաքանչյուր լեզու ունի իր քերականական կառուցվածքը, և շատ հաճախ անհնար է թարգմանության ժամանակ բնագրի լեզվի քերականական իրողություններընույնությամբ արտահայտելը թարգմանվող լեզվում։ Թարգմանելիս անխուսափելի ենխոսքիմասային անցումները, փոխակերպումները և այլն։ Թարգմանության ընթացքում քերականական փոխարինումները գործածվում են նույնքան հաճախ, որքան բառային փոխարինումները։ Միևնույն իմաստը կարող է արտահայտվել տարբեր խոսքի մասերի պատկանողբառերով։ Խոսքի չորս հիմանական մասերը` գոյականը, բայը, ածականը և մակբայըկարող են փոխարինել միմյանց` առանց որևէ իմաստային կորստի։ Օրինակ` La preuve que le petit prince a existé… (359)։ Փոքրիկ իշխանի գոյության ապացույցն այն է… (24) (Ն. Վ.)։ Ահա ձեզ ապացույցներ, որ, իրոք, Փոքրիկ իշխանը եղել է… (12) (Ս. Հ.)։ Exister (գոյություն ունենալ, լինել) բայն առաջին տարբերակում փոխարինվել էգոյություն գոյականով, որը հատկացուցչի պաշտոնն է զբաղեցրել` լրացնելով ապացույց բառին։ Ռուսերենում խոսքիմասային անցում չի կատարվել, բայը մնացել է բայ,միջնորդավորված թարգմանության մեջ էլ կրկին բայով է արտահայտված (լինել)։ Այստեղ ուշադրություն դարձնենք նաև la preuve - ապացույց գոյականի թվին։ Ինչպեստեսնում ենք, բնագրում եզակի թվով է գործածված, ռուսերենում այն դարձել է հոգնակի` доказательства, ռուսերենից կատարված հայերեն թարգմանության մեջ էլ` ապացույցներ։ Թարգմանության քերականական առանձնահատկություններից խոսելիս հարկենք համարում անդրադառնալ նաև ենթակայի (որոշ դեպքերում նաև լրացումների)դերում հանդես եկող դերանունների կիրառմանը։ Ընդհանուր լեզվաբանության մեջըստ ձևաբանական դասակարգման` լեզուները բաժանվում են 3 կարգի` անջատական, կցական, թեքական։ Ժամանակակից հայերենը կցական լեզու է, սակայն ունինաև թեքականության որոշ տարրեր (հատկապես բայ խոսքի մասի դեպքում) [7]։ Հայերենի բայի քերականական կարգերը (եղանակ, ժամանակ, թիվ, դեմք) արտահայտվում են կա'մ համապատասխան խոնարհման վերջավորությամբ, կամ էլ օժանդակբայով։ Հաճախ ավելորդ է լինում դերանունով արտահայտված ենթական ամեն անգամ գրելը։ Ֆրանսերենում դեմքի քերականական կարգը խոնարհված բայը որոշդեպքերում չի արտահայտում, հետևաբար, անհրաժեշտ է յուրաքանչուր բայի կողքինենթական գրել։ Ռուսերենում էլ պատկերը մի փոքր այլ է. եթե ներկա ժամանակովդրված բայը յուրաքանչյուր դեմքի համար ունի համապատասխան վերջավորությունները (пишу, пишешь, пишет (չնայած երրորդ դեմքում էլ սեռը չի արտահայտվում),пишем, пишете, пишут), ապա անցյալ ժամանակով դրված բայը եզակի երեք դեմքերի համար ունի -л/ла (писал/писала), հոգնակի երեք դեմքերի համար` -ли (писали)վերջավորությունները։ Այսինքն` պարտավոր ենք ենթական գրել, որպեսզի շփոթ չառաջանա։ Ասվածից հետևում է, որ թարգմանիչը պետք է լեզուների այս առանձնահատկությունները հաշվի առնի և ճիշտ տեղերում դերանունները գրի կամ բաց թողնի։ Բերենք«Փոքրիկ իշխանի» թարգմանություններից մի օրինակ, որտեղ հայերեն թարմանիչներից մեկին հաջողվել է խուսափել դերանունների կրկնություններից, մյուսին` ոչ։ Եվ այդպես, իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում ես բազմաթիվ լուրջ մարդկանց հանդիպեցի։ Շատ երկար ապրեցի մեծահասակների միջավայրում, մոտիկից շփվեցինրանց հետ, բայց դրանից կարծիքս այդքան էլ չփոխվեց (14) (Ն. Վ.)։ лучше (268) (Ն. Գ.)։ Իմ կյանքում ես շատ եմ հանդիպել զանազան լուրջ մարդկանց։ Մեծահասակների շրջանում ես շատ եմ ապրել։ Ես նրանց բոլորովին մոտիկից եմ տեսել, բայց այդբանն ինձ ամենևին էլ չի ստիպել, որ նրանց մասին ավելի մեծ կարծիք ունենամ (6)(Ս. Հ.)։ Բերված օրինակում նկատում ենք, որ Ն. Վարդանյանը ֆրանսերենից թարգմանելիս հաշվի է առել երկու լեզուների բայական համակարգերի տարբերությունները։ Եվ եթե ֆրանսերենում պարտադիր է յուրաքանչյուր ստորոգյալի կողքին ենթականնշելը, ինչպես և ռուսերենում, ապա հայերենում ամենևին էլ դրա կարիքը չկա։ Այսօրինակում գործածված երեք ենթակաների դիմաց անմիջական թարգմանության մեջտեսնում ենք մեկը, իսկ միջնորդավորվածի մեջ՝ կրկին երեքը։ Շատ են նաև դերանունով արտահայտված հատկացուցչի կիրառությունները։ Ուղիղ թարգմանության մեջ շատ դեպքերում թարգմանիչը դերանվան փոխարեն կիրառել է ստացական հոդեր, օրինակ` mon livre – գիրքս, mes ami – բարեկամներիս ևայլն, իսկ միջնորդավորվածի մեջ Ս. Հարությունյանը չի օգտագործել հայերենի այդառանձնահատկությունը և բոլոր դեպքերում գրել է հատկացուցչի դերում հանդեսեկող դերանունները, ինչպես` моя книга – իմ գիրքը, мои друзья – իմ բարեկամներըև այլն։ Այս բաժնում քննենք ևս մի քերականական առանձնահատկություն՝millions d'étoiles, ça sufit pour qu'il soit heureux quand il les regarde… (365)։ Եթե մեկը մի ծաղիկ է սիրում, որը միակն է միլիոն, միլիոն աստղերի մեջ, ապաայդքանը բավական է, որ երջանիկ զգա իրեն… (34) (Ն. Վ.)։ смотришь на небо и чувствуешь себя счастливым.(280) (Ն. Գ.)Եթե դու մի ծաղիկ ես սիրում` միակը, որի անունը միլիոնավոր աատղերից և ոչմեկի վրա չկա, դա արդեն բավական է։ Դու նայում ես երկնքին ու քեզ երջանիկ եսզգում (20) (Ս. Հ.)։ Բնագրում ենթական արտահայտված է quelqu'un անորոշ դերանունով, որ նշանակում է ինչ-որ մեկը, մեկը։ Թարգմանիչներից մեկը կիրառել է կրկին անորոշ դերանուն` մեկը, իսկ Նորա Գալը դարձրել է երկրորդ դեմքով անենթակա կառույց (еслилюбишь…смотришь…)։ Սակայն գաղտնիք չէ, որ երկրորդ դեմքը երբեմն ոչ թեկոնկրետ նշում է գործողության կատարողին, այլ կատարում է ընդհանրությանգործառույթ ինչպես ռուսերենում, այնպես էլ հայերենում։ Ե՛վ ռուսերենում են առկաերկրորդ դեմքով առած-ասացվածքներ, և՛ հայերենում։ Հիշենք յուրաքանչյուր լեզվիցմեկական օրինակ`Поспешишь – людей насмешишь (Տասը չափիր, մեկ կտրիր)։ Անդրադառնալով մեր օրինակին` նշենք, որ ռուսերենը ևս ունի quelqu'un անորոշդերանվան համարժեքը` кто-то։ Չնայած դրան` թարգմանիչը նախընտրել է կառույցը փոխել և այլ կերպ արտահայտել անորոշությունը։ Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ որոշ դեպքերում թարգմանիչների կատարած փոխակերպումները (թե՛ խոսքիմասային, թե՛ շարահյուսական) արդարացվում են` հաշվի առնելով լեզուների քերականական տարբերությունները։ Սակայնդրանց հետ մեկտեղ կային դեպքեր, երբ թարգմանիչն իր լեզվի քերականականառանձնահատկությունները և նույնիսկ առավելությունները չէր կարողացել ճիշտօգտագործել։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Սենտ-Էքզյուպերի Ա., Փոքրիկ իշխանը, Երևան, «Հայաստան», 1967, էջ 16,(այսուհետև բնագրից և թարգմանություններից բերված օրինակների էջերը կնշենքդրանց կողքին)։ [2] Սենտ-Էքզյուպերի Ա., Փոքրիկ իշխանը, Երևան, «Անտարես», 2011, էջ 28։ [3] Սենտ-Էքզյուպերի Ա., Փոքրիկ իշխանը, Երևան, «Արեգ», 2015, էջ 28։ [7] Աղայան Էդ., Լեզվաբանության հիմունքներ, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1987։ Ճաղարյան ԼուսինեԱՆՏՈՒԱՆ ԴԸ ՍԵՆՏ-ԷՔԶՅՈՒՊԵՐԻԻ «ՓՈՔՐԻԿ ԻՇԽԱՆԸ» ՀԵՔԻԱԹԻՈՒՂՂԱԿԻ ԵՎ ՄԻՋՆՈՐԴԱՎՈՐՎԱԾ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր` Էքզյուպերի, «Փոքրիկ իշխան», ուղիղ թարգմանություն ։