Datasets:

Yeva

/

armSum

like 0

example1280

example1280

Տարածքների սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վերլուծության ժամանակ կարևոր նշանակություն է տրվում բնակչության կենսամակարդակի որակն արտացոլող ցուցանիշներին՝ կրթական մակարդակին, զբաղվածությանը, ենթակառուցվածքների զարգացվածությանը, բնակարանային պայմաններին, կրթություն ստանալու հնարավորությանը, էկոլոգիական իրավիճակին, հանցավորության մակարդակին և այլն։ Կյանքի ցածր որակը տարածքների տնտեսական զարգացման, բարձրորակ աշխատուժի ներհոսքի և ժամանակակից արտադրություններ ծավալելու էական խոչընդոտ է։

Մարդահամարի արդյունքները պարունակում են հետաքրքիր և հետաքրքիր տեղեկություններ բնակչության վարչատարածքային բաշխման, զբաղվածության, աշխատուժի որակական կազմի, այլ սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի վերաբերյալ։ արդարացնել գնահատումները և վերջապես գնահատել տարածքային զարգացման ներուժը մարդկային կապիտալի տեսանկյունից։ Ուսումնասիրություններն իրականացվել են 2001 և 2011 թվականների վերջին երկու տարիներին։ Մարդահամարի արդյունքների և համեմատական ​​վերլուծության համեմատության հիման վրա։ Այսպիսով, 15 և 15 տարեկան տնտեսապես ակտիվ մշտական ​​բնակչության կրթական մակարդակը բնութագրող ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հետբուհական մասնագիտական ​​և բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթություն ունեցողների 59% -ը ապրում է Երևանում (աղյուսակ 1, 2)։ Բնակչության 30,7% -ն ունի գիտական ​​աստիճան, հետբուհական մասնագիտական ​​և բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթություն։ Աղյուսակ 1 Հայաստանի Հանրապետության 15 և տարեց բնակչության կրթական մակարդակը ըստ վարչական-տնտեսական բաժանման 2011 3 d մարդահամարի տվյալների r։ ա մ։ զ։ ժ։ ժ։ ե։ մ։ ա դ։ Հ։ զ։ ա ճ։ ի։ տ։ ա n։ ա k։ ա տ։ ի։ և գ։ ա n։ ա մ։ ա k։ ա ժ։ ւ։ բ։ տ։ ե։ ժ։ տ։ ի։ գ։ ա n։ ա մ։ յ։ ւ։ գ։ ա r։ ձ։ ա բ։ յ։ ւ։ թ։ ւ։ թ։ Մարզեր HERJanAragatsotnAraratArmavirGegharkunikLoriKotayk ShirakSyunikVayots DzorTavush ա k։ Տոկոսային ընդհանուր ժ։ ի։ մ։ և n։ յ։ ւ։ գ։ ա r։ ձ։ ա բ։ ի։ ե։ ի։ գ։ ա n։ ա մ։ թ։ տ։ ի։ գ։ ա n։ ա մ։ ա n։ ժ։ ի։ մ։ ւ։ ա ժ։ դ։ ժ։ ա k։ ա տ։ ա k։ ա r։ ա տ։ ւ։ ա ժ։ դ։ ժ։ ա k։ ա r։ ա տ։ ի։ ւ։ ա k։ ա n։ խ։ ա N։ ա k։ ա տ։ ի։ գ։ ա n։ ա մ։ ա n։ մ։ ի։ ժ։ ւ։ ա ժ։ դ։ ժ։ գ։ ա k։ գ։ ա k։ ա n։ ժ։ ի։ մ։ ւ։ ա ժ։ դ։ Հ։ ա k։ ա n։ մ։ ի։ ժ։ ւ։ ա ժ։ դ։ Հ։ ա k։ ա r։ ա տ։ ւ։ ա ժ։ դ։ Հ։ ա k։ ա r։ ա տ։ ի։ ւ։ 3 Աղյուսակը կազմվել է 2011 թվականին։ Մարդահամարի արդյունքները հիմնված են վիճակագրական տեղեկատվության 3.1 աղյուսակների տվյալների վրա։ Երկու մարդահամարների միջեւ ցուցանիշը բարելավվել է 7,9 տոկոսային կետով։ Նշված որակավորում ունեցող մասնագետների մասնաբաժինը մարզերում մշտական ​​բնակչության շրջանում մոտ երեք անգամ պակաս է մայրաքաղաքի համապատասխան ցուցանիշից։ Մարզերում հետբուհական և հետբուհական կրթություն ունեցող մասնագետների թվի վերաբերյալ տեղեկատվություն չկա։ համեմատաբար բարձր է։ Աղյուսակ 2 Հայաստանի Հանրապետության 15 և տարեց բնակչության կրթական մակարդակը ըստ 2001 թվականի վարչա-տնտեսական բաժանման 4 տվյալների մարդահամարի տվյալների գ։ ա n։ ա մ։ ա k։ ա ժ։ ւ։ բ։ տ։ ե։ ժ։ յ։ թ։ ւ։ թ։ տ։ ի։ գ։ ա n։ ա մ։ յ։ ւ։ գ։ ա r։ ձ։ ա բ։ ժ։ ի։ մ։ և n։ յ։ ւ։ գ։ ա r։ ձ։ ա բ։ ի։ ե։ զ։ ա ճ։ ի։ տ։ ա n։ ա k։ ա տ։ ի։ դ։ ա մ։ զ։ ժ։ ժ։ ե։ մ։ ա դ։ Հ։ ա k։ ա տ։ ի։ գ։ ա n։ ա մ։ թ։ տ։ ի։ գ։ ա n։ ա մ։ ւ։ ա ժ։ դ։ ժ։ գ։ ա k։ ա n։ ժ։ ի։ մ։ ւ։ ա ժ։ դ։ ժ։ ա k։ ա r։ ա տ։ ւ։ ա ժ։ դ։ ժ։ ա k։ ա n։ մ։ ի։ ժ։ ա k։ ա r։ ա տ։ ի։ ւ։ ա k։ ա տ։ ի։ գ։ ա n։ ա մ։ ա k։ ա n։ խ։ ա N։ գ։ ա k։ ա n։ ժ։ ի։ մ։ ւ։ ա ժ։ դ։ Հ։ ա k։ ա n։ մ։ ի։ ժ։ ւ։ ա ժ։ դ։ Հ։ Տոկոսային ընդհանուր ա k։ ա r։ ա տ։ ւ։ ա ժ։ դ։ Հ։ ա k։ ա r։ ա տ։ ի։ ւ։ Մարզեր HERJanAragatsotnAraratArmavirGegharkunikLoriKotaykShirakSyunikVayots DzorTavush 4 Աղյուսակը կազմվել է 2001 թվականին։ Մարդահամարի արդյունքները հիմնված են վիճակագրական տեղեկատվության 3.1 աղյուսակների տվյալների վրա։ Բոլոր մարզերում, ներառյալ Երևանը, ընդհանուր միջնակարգ կրթություն ունեցողների մասնաբաժինը բավականին բարձր է, և այս ցուցանիշը ցույց է տալիս վերին միտում նախորդ մարդահամարի համեմատ։ Բնակչության կրթական մակարդակն արտացոլող ցուցանիշների համակարգում հաջորդ տպավորիչ խումբը թերի բարձրագույն, միջին մասնագիտական ​​կրթություն ունեցողներն են։ Ամեն դեպքում, եթե 2001-ին ընդհանուր միջին կրթություն և բարձրագույն կրթություն ունեցողները կազմում էին ՀՀ 15-ամյա մշտական ​​բնակչության 59.6% -ը, ապա 2011-ին այդ ցուցանիշը հասավ 71.1% -ի։ Եթե ​​հաշվի առնենք, որ ընդհանուր միջին կրթություն ունեցողները գտնվում էին հաջորդ մասնագիտական ​​բարձրագույն կրթություն ստանալու շեմին, ապա կարող ենք պնդել, որ մարդահամարին հաջորդող տարիներին մեր հասարակության կրթական մակարդակն էլ ավելի է առաջ գնացել։ Այսպիսով, 2012-2013 ուստարում հանրապետության համալսարաններում վերապատրաստվել է 24597 մասնագետ, իսկ ուսանողների թիվը `90145 մարդ 5։ Բոլոր մարզերում, առանց բացառության, ինչպես Երևանում, տարրական կրթություն չունեցողների մասնաբաժինը նվազել է։ Եթե ​​2001-ին մարդահամարով նախնական կրթություն չունեցողների ազգային միջին ցուցանիշը 1,4% էր, ապա ներկայումս այն կազմում է 0,5%։ Մենք կարծում ենք, որ սա ցուցանիշ է, որն արտացոլում է, եթե կարելի է այդպես ասել, անգրագիտության բնական մակարդակը։ Յուրաքանչյուր երկրում կան հասարակության սոցիալական խմբեր, որոնք տարբեր պատճառներով `բնական հաշմանդամություն, տարբեր ֆիզիոլոգիական շեղումներ, ի վիճակի չեն կրթություն ստանալու, ինչպես նաև մեծահասակներ, ովքեր նախկինում կրթություն ստանալու հնարավորություն չեն ունեցել։ Համեմատության համար նշենք, որ Թուրքիայում մեր հարևանը 2005 թ. Տարրական կրթություն չունեցողները կազմում էին 15 տարեկան բնակչության 11% -ը։ Միևնույն ժամանակ, 2013 թ.-ին։ ՄԱԿ-ի Progարգացման ծրագրերի շրջանակներում անցկացված փորձագետները նաև ցույց տվեցին, որ տարածաշրջանի հարևան երկրներում Հայաստանի Հանրապետությունը մարդկային զարգացման ցուցանիշով գերազանցել է միայն Թուրքիային (աղյուսակ 3)։ Մեր երկրում, հարևան երկրների համեմատ, կյանքի տևողության ցուցանիշը լավն է ՝ 74,4, և մարդկային 5 ՀՀ վիճակագրական տարեգիրք 2013, Երեւան, ԱՎSS 2014, էջ 135-136։ Վրաստան, Ադրբեջան, մյուս դեպքում ՝ Վրաստան, Թուրքիա։ Մարդկային զարգացման ցուցանիշները 2012 թվականին 6 Աղյուսակ 3 ղ։ ե։ տ։ ծ։ ա r։ ց։ ե։ ղ։ ա բ։ զ։ յ։ ի։ ա k։ դ։ ա M։ ա մ։ ց։ ա գ։ ա զ։ զ։ զ։ թ։ ա մ։ ա ժ։ Ադրբեջան ԹուրքիաՀայաստան Վրաստան n։ ի։ ա k։ դ։ ա M։ ա մ։ ց։ ա գ։ ա զ։ ժ։ զ։ ի։ թ։ ա մ։ ա ժ։ ի։ ա K։ յ։ ղ։ զ։ ա p։ յ։ ժ։ ւ։ թ։ ւ։ ղ։ և տ։ յ։ ա թ։ ւ։ թ։ ի։ ժ։ ի։ մ։ ի։ ե։ ի։ ա տ։ յ։ ժ։ ւ։ թ։ ւ։ ղ։ և տ։ յ։ ա թ։ ւ։ թ։ ի։ լ։ ե։ զ։ ա p։ յ։ ժ։ ւ։ թ։ ւ։ ղ։ և տ։ յ։ ե։ մ։ ա թ։ ւ։ ոչ k։ ա n։ Բ։ ղ։ ժ։ ի։ ոչ n։ շ։ ա N։ Հ։ Ինչ վերաբերում է բարձր որակավորում ունեցող մինչև 75 տարեկան աշխատուժի բաշխմանը զբաղված բնակչության շրջանում ըստ մարզերի, ապա, ինչպես վկայում են 4-րդ աղյուսակի տվյալները, այս դեպքում մայրաքաղաքն ունի ակնհայտ առավելություններ։ Երջանն ունի հանրապետության բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների 56.0% -ը, որոնցում առաջատար մասնագետների թիվը ժամանակակից, բարձր տեխնոլոգիաների (բնական ճարտարագիտություն, մաթեմատիկա, ճարտարագիտություն, կենսաբանական գիտություններ, առողջապահության մասնագետներ) առումով հասնում է 23136 մարդու։ Դա կազմում է Երևանում բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների ընդհանուր թվի 31,6% -ը։ Բնական ճարտարագիտության, կենսաբանական գիտությունների և առողջապահության ոլորտի մասնագետների հուսալի ներուժ կա. Շիրակում ՝ 1405, Կոտայքում ՝ 1943, Արմավիրում ՝ 1469, Արարատում ՝ 1162, Լոռիում ՝ 1161 մարդ։ Բոլոր մարզերում բարձրորակ մասնագետների ընդհանուր կառուցվածքն այն է, որ կրթության մասնագետների տեսանյութերի կշիռը բարձր է։ Ուսումնասիրված մասնագետների հինգ խմբերի շրջանում կրթության տեսակարար կշիռը մարզերի մեծ մասում, բացառությամբ Կոտայքի (45.6%), գերազանցում է 50% -ը, իսկ Գեղարքունիքում, Շիրակում և Լոռիում անցնում է ավելի քան 60% -ը։ Երեւանում այդ ցուցանիշը 31.1% էր։ Կարծում ենք, որ որդերը շատ հուսադրող ցուցանիշ են, որոնք արթնացնում են լավատեսական տրամադրությունները, եթե հաշվի առնենք, որ կրթության ոլորտի մասնագետները հիմնական պատասխանատուներն են «ցմահ կրթություն» գործընթացի, նոր մասնագետների պատրաստման, «վերարտադրության» համար։ Աղյուսակ 4 Հայաստանի Հանրապետության զբաղված բնակչության շրջանում մինչև 75 տարեկան բարձր որակավորում ունեցող աշխատուժի բաշխում ըստ մարզերի 7 օկուպացիոն մարզեր Հ։ ա և r։ Ե. n։ տ։ ծ։ ա գ։ ա r։ ա տ։ ա r։ ա r։ ա r։ ի։ զ։ ա մ։ ա q։ ի։ ւ։ ա ղ։ ե։ ի։ ռ։ յ։ ա տ։ ա r։ ի։ Շ։ ի։ ւ։ յ։ ձ։ ց։ ա V։ յ։ շ։ ւ։ զ։ ա T։ Ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի, ճարտարագիտության, կենսաբանության, առողջապահության, առողջապահության մասնագետների, կրթության մասնագետների, ֆինանսների, տնտեսագիտության, իրավունքի, սոցիալական գիտությունների, մշակույթի մասնագետներ, մասնագետներ։ Սակայն, նախորդ մարդահամարի համեմատ, կրթության ոլորտի բարձրակարգ մասնագետների թիվը Երևանում, Արարատում, 2011 թվականին կազմվել է Արմավի 7 աղյուսակը։ Մարդահամարի արդյունքները հիմնված են վիճակագրական տեղեկատվության 4.4-1 աղյուսակների տվյալների վրա։ Լոռիում, Գեղարքունիքում, Կոտայքում, Սյունիքում այն ​​նվազել է, իսկ Շիրակում աճել է 5.8% -ով, Արագածոտնում `11.1, Վայոց Ձորում` 2.9, իսկ Տավուշում `1.9%։ Տեղեկատվություն հեղինակի մասին Stateոյա Ա. Թաջոսյանի մասին - Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, Հայաստանի պետական ​​տնտեսագիտական ​​համալսարան, էլ. ։

example311

example311

Հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել Չարենցի քառյակները և դրանց հանգերը։ Չարենցը ոչ միայն հետևել է դասական բանաստեղծական կայուն ձևերին, այլ նաև օգտագործել տարբեր հանգեր (արական, իգական և այլ հանգեր)։ Բանաստեղծը բառեր ընտրելիս ուշադրություն է դարձնում և՛ ռիթմին, և՛ իմաստին։ Այս առանձնահատկություններն են, որ Չարենցի քառյակները դարձնում են առավել հետաքրքիր։

«Չարենցի տաղանդը նման էր ալեկոծ ծովի վրա տարուբերվող,բարձրացող նավին, որը, այնուամենայնիվ, տեսնում է հեռվից վառվողփարոսը, գնում է դեպի փափագած ափերը» [3],- այսպիսին է ՀրանտԹամրազյանի կարծիքը Եղիշե Չարենցի մասին։ Եվ իսկապես,հայկական պոեզիայի ամենակարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը՝Չարենցը, իր ստեղծագործություններում ներկայացրած թեմաներըերբեմն շոշափում է այնքան տարբեր տեսանկյուններից, որ դժվար էհավատալ, թե դրանց հեղինակը միևնույն բանաստեղծն է։ Չնայած դրան՝բանաստեղծի ձեռագիրը մատնում է իրեն, և Չարենցին հնարավոր չէշփոթել ուրիշի հետ։ Բանաստեղծի հախուռն խառնվածքը իրանդրադարձն է գտնում բանաստեղծություններում՝ առավել արտահայտված լինելով ինչպես թեմաների, այնպես էլ բանաստեղծականձևերի ու հանգավորման տեսակների բազմազանությամբ։ Աշխատանքինպատակն է ցույց տալ Չարենցի բանաստեղծությունների առանձնահատկությունները, հանգերի ու հանգավորումների հետաքրքիրընտրությունը։ Հոդվածը կարևոր է նրանով, որ հանգամանորենուսումնասիրվում են Չարենցի՝ կայուն ձևերով գրված բանաստեղծությունները հիմնականում տաղաչափական տեսանկյունից։ «Գիրք իմացության» շարքում առկա են մի շարք արևելյանբանաստեղծական ձևեր։ «Այս գրքում նա ի մի բերեց իր տաղաչափականբոլոր որոնումները և հասավ մի արդյունքի, որն անկրկնելի էր իրհարստությամբ, համադրականությամբ, բազմաշերտությամբ և միայն[2]։ Շարքը բացվում էՉարենցին բնորոշ ինքնատիպությամբ»քառյակներով, որոնք Չարենցը գլխագրել է«Ռուբայիներ»։ Այսքառյակները թվով քսանչորսն են և համարակալված են հայերենիմեծատառերով։ Թեմատիկ առումով քառյակներում կարելի է ներքինկապ նկատել։ Ա-ից մինչև ԺԵ քառյակները [4] իմաստուն լինելու մասինեն։ Չարենցը խոսում է երկրորդ դեմքով։ Ընդհանրապես, այսքառյակները ուղղված են ինչ-որ մեկին։ Բայց հարց է առաջանում՝ ու՞մ՝ընթերցողի՞ն, երևակայական ունկնդրի՞ն, թե՞ նույնիսկ Աստծուն։ Այսխնդրի լուծումը տալիս է Զ քառյակը, որից պարզ է դառնում, որ Չարենցըհենց ինքն իր հետ է խոսում․ԶԴու Տերյանից սովորեցիր լսել տրտունջը ոգու,Ա՛յն, որ մեր մեջ նվում է միշտ, գանգատվում ու մորմոքում․Բայց արդ՝ քո մեջ ծայր է առնում ա՛յլ մեղեդի մի անվերջ․Թումանյանի հուրն է անշեջ քո կրակը բորբոքում։ Չարենցը իր քառյակներում օգտագործել է a-a-b-a հանգավորում։ Բայց այս հանգավորումը Չարենցի մոտ ձեռք է բերում հետաքրքիրառանձնահատկություններ։ Դրանք առավել պարզ տեսնելու համարգրենք ԺԳ,ԺԴ,ԺԷ և ԺԹ քառյակների վերջին բառերը, որոնք«պատասխանատու» են հանգավորման համար․ԺԳ՝ անտես, բանտես, ոգուդ, կաշկանդես,ԺԴ՝ անձուկ, կանչում, հաճախ, խանձում,ԺԷ՝ հարազատ, բյուրհազար, քարոզում, գազան,ԺԹ՝ մեծ, կրկես, ահեղ, մեջ։ ԺԳքառյակիաչքիհանգավորումըորևէառանձնահատկություն չունի։ Տվյալ դեպքում այն գրել ենք մյուսքառյակների առանձնահատկությունները ընդգծելու համար։ ԺԳքառյակը ունի ճշգրիտ հանգ [5]։ Ուսումնասիրությունը հետաքրքրանումէ, երբ ուշադրություն ենք դարձնում մյուս քառյակներին և նրանցմոտավոր հանգերին [5]։ Մոտավոր հանգի դեպքում հանգ ստեղծելուընկնողհամար օգտագործվում են նմանություն ունեցող հնչյուններ կամ իրարիցտարբեր հնչյուններ, որոնք, դրվելով ձայնավորների կողքին, ստեղծումեն հանգը։ ԺԴ քառյակը ևս ունի a-a-b-a հանգավորում․ բայց ինչու՞, եթեպարզ երևում է, որ առաջին տողը ունի –ուկ վերջնավանկը, իսկ նրահետ հանգավորվող երկրորդ և չորրորդ տողերը՝ -ում։ Բանն այն է, որբանաստեղծությունը հանգավորելու համար առաջին հերթին պետք ենձայնավորներ։ Բաղաձայնները միայն լրացուցիչ գեղեցկություն ենհաղորդում և հանգաստեղծիչ գործառույթչեն իրականացնում։ Հետևաբար, ԺԴ քառյակում հանգ ստեղծելու բեռը իրենց վրա ենվերցնում ոչ թե բառավերջի -կ և -մ բաղաձայնները, այլ վերջին վանկերի-ու- ձայնավորը։ Պետք է նշել, որ այս դեպքում հեշտ է օգտագործել իրարնման հնչյուններ։ Օրինակ՝ ԺԷ քառյակում -տ, -ր, -ն հնչյուններըարտասանության հանգիստ տոնայնություն ունեն։ Այս տեսանկյունիցհետաքրքիր է ԺԹ քառյակում առաջին, երկրորդ և չորրորդ տողերիտողավերջին բառերի ընտրությունը՝ մեծ, կրկես, մեջ։ Իհարկե, առաջինհարցը, որ կարող է ծագել, այն է, որ -ծ, -ս և -ջ հնչյունները իրար ոչնչովնման չեն, և բանաստեղծությունը կարելի էր կառուցել՝ ընտրելով այլբառեր։ Սակայն այս հնչյունները իրար նման են ավելի, քան կարելի էպատկերացնել։ Բանն այն է, որ փոքր երեխաները ծ-ի փոխարեն հենց սկամ ջ են արտասանում։ Իսկ տաղանդավոր բանաստեղծը հնչյուններիայսորսալ։ Ուրեմն,բանաստեղծությունը տաղաչափական այս տեսանկյունիցլիովինհաջողված գործ է։ նրբություններըմիանգամիցկարողէՀնչյունների ընտրությունից բացի պետք է ուշադրություն դարձնելնաև հանգավորմանը, բառերին և դրանց իմաստներին, եթե գործ ունենքՉարենցի նման բանաստեղծի հետ։ Տվյալ դեպքում քառյակներըստացված են նաև նրա համար, որ բանաստեղծը մեկտեղել է մի քանիկարևոր հանգամանք։ Չարենցը համադրել է նման հնչյունները, ապագտել ամենաճշգրիտ բառը, որը ունի հանգի համար կարևոր հնչյուն ևմասնակցում է տողի ու ամբողջ քառյակի իմաստաստեղծմանը։ Չարենցի բանաստեղծություններում իրենց ուրույն տեղը ունենիգական հանգերը, որոնց պատճառով հանգավորման տեսակը որոշելըբարդանում է։ «Հանգն սկսվում է վերջին շեշտված ձայնավորից, ուստիվերջին անշեշտ ձայնավորով միայն կարելի չէ հանգ կազմել.»,- նմանդիրքորոշում ունի Մ. Աբեղյանը Թումանյանի բանաստեղծություններըվերլուծելիս,-Իրար հետ հանգակից չեն, ինչպես դրել է Թումանյանը,«շողերը-ձորը», «մութը-Դեբեդը»։ Դրանք նույնիսկ առձայնույթ չենկազմում։ Հանգերի համար պետք է լիներ շողերը-գիշերը կամ ձորըհորը, այսպես և՝ մութը գութը կամ Դեբեդը-հետը» [1]։ Ասվածը ավելիլավ պատկերացնելու համար տիպիկ օրինակ է «Ռուբայաթ» շարքիերկրորդ քառյակը.Քո ամեն ակնթարթը մի սերմ է,Որ կրում է իր մեջ իր մահը.Բայց հոգին քո - խնդուն ու անահ էԵվ մի՛շտ խանդավառ է ու ջերմ է։ Քառյակի տողերն ունեն միայն իգական հանգեր։ Կենտրոնանալովմիայն վերջին ձայնավորների վրա՝ կարող ենք ասել, որ քառյակը ունիկա՛մ a-b-a-a, կա՛մ a-a-a-a (հաշվի առնելով «ը» և «է» ձայնավորներիմիմյանց հետ հանգավորվելու ունակությունը) հանգավորում։ Սակայն,հետևելով Աբեղյանին, հանգավորումը որոշելու համար ուշադրությանկենտրոնում պետք է պահել նաև նախավերջին վանկի ձայնավորները,որովհետև հենց դրանք են շեշտվում։ Տողերի նախավերջին և վերջինձայնավորները հետևյալն են՝Առաջին տող՝ ե, է,Երկրորդ տող՝ ա, ը,Երրորդ տող՝ ա, է,Չորրորդ տող՝ ե, է։ Բացի ձայնավորներից՝ օգնության են գալիս նաև տողավերջինբառերը և բաղաձայնները։ Ինչպես Էդ. Ջրբաշյանն է նշում, կարևորվումէ հանգի ոչ միայն արտասանական, այլ նաև իմաստային կողմը. «Հանգըհաճախ իմաստային զգալի դեր է խաղում։ Բանաստեղծները ձգտում ենտողերի վերջում դնել և հանգավորել կարևոր բառերը, որոնք կրկնվողհնչյունների շնորհիվ ավելի մեծ ուշադրություն են գրավում» [6]։ Առաջինև չորրորդ տողերի «սերմ է» և «ջերմ է» բառերը արտասանությամբհամարյա նույնն են (բացառությամբ միայն առաջին բաղաձայնների) ևհանգավորվում են իրար հետ։ Չնայած երրորդ տողը վերջանում է նույնձայնավորով, ինչ առաջինը ևչորրորդը, այնուամենայնիվ այնհանգավորվում է ոչ թե վերջիններիս, այլ երկրորդ տողի հետ։ Նախ՝երկու տողերի նախավերջին ձայնավորները նույնն են, և երկրորդ՝տողավերջին «մահը» և «անահ է» բառերը արտասանությամբ իրարավելի մոտ են կանգնած։ Ստացվում է, որ քառյակը ունի a-b-b-a օղակաձև հանգավորում։ Այսպիսով՝ իգական և մոտավոր հանգերիմիահյուսման դեպքում տողերը, եթե նույնիսկ վերջին վանկում ունենմիևնույն ձայնավորը, կարող են չհանգավորվել իրար հետ։ 1926 թվականին գրված «Ռուբայաթ» շարքում կա քառասունչորսքառյակ։ Շարքը կոչվում է «Ռուբայաթ», ինչը ռուբայի (քառյակ) [7] բառիհոգնակի ձևն է և նշանակում է քառյակներ։ Առաջին առանձնահատկությունը, որ միանգամից աչքի է զարնում, տողերի ծավալն է։ Այսշարքում կան և՛ կարճ, և՛ երկար տողերով գրված քառյակներ։ Երկրորդից մինչև տասնչորսերորդ և քսանյոթերորդ քառյակները կարճտողերով են գրված, իսկ մնացածը՝ երկար։ Կարճ տողերով գրված քառյակները տողերում ունեն ութից տասըվանկ։ Երկար տողերով քառյակների տողերում վանկերի թիվըտատանվում է տասներեքից քսանի մեջ։ Այս քառյակների թերևսամենակարևոր առանձնահատկությունը այն է, որ առկա են իգականհանգեր [5]։ Նման հանգեր կան և՛ կարճ, և՛ երկար տողեր ունեցողքառյակներում։ Չարենցի քառյակները, գրված լինելով արական ուիգական հանգերը ճշգրիտ և մոտավոր հանգերի հետ համադրելումիջոցով, ունեն յուրահատուկ հանգավորումներ։ Այսպիսով՝ II քառյակըունի a-a-a-a հանգավորում, և բոլոր տողերը վերջանում են իգականհանգով (սերմ է, մահը, անմահ է, ջերմ է)։ VII քառյակում գործում էօղակաձև հանգավորումը, և տողերից միայն երկրորդն ու երրորդը ունենիգական հանգ (հատնումը, գտնում է)։ Իսկ ահա XVII քառյակը, որ թեևդարձյալ ունի a-a-b-a հանգավորում, բայց միայն հանգավորվողառաջին, երկրորդ, չորրորդ տողերն ունեն իգական հանգ։ Այս քառյակիմյուս կարևոր առաձնահատկությունն այն է, որ նշված տողերումիգական հանգը միևնույն բառի օգտագործման միջոցով է ստեղծվում։ Նա գնաց ու կրկին եկավ – երեկվա իմ սիրած սիրեկանը,Բայց տեսա, որ արդեն չկա – երեկվա իմ սիրած սիրեկանը։ Կանգնած է մի երրո՛րդը դեմս․- այդ նա չէ՛ այլևս, նա չէ՛․Եկած է – ու կարծես չեկած – երեկվա իմ սիրած սիրեկանը։ Ճշգրիտ և մոտավոր հանգերով գրված որոշ քառյակներիհանգավորումը կարելի է միանգամից երկու տեսակի մեջ տեղավորել։ Օրինակ՝ կարելի է ընդունել, որ երրորդ քառյակը, որը կարճ տողերով էգրված, ունի և՛ a-a-a-a, և՛ a-b-a-b հանգավորում.Նա թե՛ կյանք է, թե՛ մահ․- ակնթարթը․Անհատնում հատնում է, վառք է․Եվ այսպես՝ մշտատև է աշխարհքը․Անդադար թարթում է – ու անթարթ է։ Նախ՝ աչքի է զարնում այն փաստը, որ առաջին տողը երրորդի հետունի նույն հանգը, իսկ երկրորդ տողը հանգավորվում է չորրորդի հետ։ Այս տեսանկյունից նայելով՝ կասենք, որ քառյակը ունի a-b-a-bհանգավորում։ Բայց ավելի մանրամասն ուսումնասիրությունը կարող էայլ հորիզոն բացել։ Պատճառն այն է, որ քառյակի բոլոր տողերը իրարհետ կապված են մոտավոր հանգերով, և դրանք ստեղծվում ենարտասանությամբ իրար նման ը և է ձայնավորների օգնությամբ։ Ուշադրություն դարձնելով սրան՝ առանց երկմտելու կարող ենք ասել, որքառյակը ունի նաև a-a-a-a հանգավորում։ Իգական և արական հանգերը կիրառելու որևէ սկզբունք չի ընտրելՉարենցը։ Այսպես՝ տասներկուերորդ քառյակում միայն երրորդ տողնունի իգական հանգ, յոթերորդ քառյակի՝ երկրորդ և երրորդ, վեցերորդի՝առաջին և երրորդ, երրորդի՝ բոլոր տողերը, տասներորդի՝ երկրորդ ևերրորդ, տասնմեկերորդի՝ առաջին տողը։ Որոշ քառյակներում, որոնքունեն a-a-b-a հանգավորում, Չարենցը հանգավորվող տողերն ավարտելէ իգական հանգով։ Այդպիսին է XXXIII քառյակը։ Իսկ ահա XXIX, XXX,XXXI, XXXII, XXXIV, XXXV, XXVI քառյակների բոլոր տողերն ունենիգական հանգեր։ Չարենցի մի շարք քառյակներ վերջանում են ռեֆրենով [5]։ Այդպիսին են երկար տողերով գրված համարյա բոլոր քառյակները։ Կաննաև որոշ քառյակներ, որտեղ ոչ միայն տողի վերջնամասն է կրկնվում,այլ նաև որոշ տողեր կարող են սկսվել նույն բառով։ Այդպիսին ենXXXVII և XXXV քառյակները։ Դեռ երեկ քո միտքը խավար էր, - իմաստուն ես արդեն հիմա դու․Դու տեսար վիթխարի այս արարը, - իմաստուն ես արդեն հիմա դու․Դու տեսար պատմության խոհանոցը, մխացիր ճենճերում դու նրաԵվ գիտես, թե ո՛վ է խոհարարը․․․ Իմաստուն ես արդեն հիմա դու։ Եթե տողերի վերջնամասում կրկնվող բառերն ու արտահայտությունները սերտորեն կապված են հանգավորման հետ (օրինակ՝ a-a-b-aհանգավորում ունեցող քառյակներում կրկնվող բառեր և արտահայ երկրորդ և չորրորդտություններ կան հանգավորվող առաջին,տողերում), ապա սկզբում գրված կրկնվողբառերի դեպքումօրինաչափություն չի նկատվում։ Ինչպես տեսնում ենք, վերոնշյալքառյակի վերջնամասում կրկնվող նախադասությունը համընկնում էհանգավորվող տողերի հետ, իսկ տողերի սկզբում առկա «դու տեսար»նախադասությունը հանգավորման հետ ներքին կապի մեջ չէ։ a-a-b-aհանգավորում ունեցող այլ քառյակներում այս երևույթը հանդիպում է միքանի անգամ․ XXXVIII առաջին և երրորդ տողերը սկսվում են «քեզ»բառով, XXXIX երկրորդ և երրորդ տողերը՝ «դրանով» բառով, XL երկրորդև երրորդ տողերը՝ «որ» բառով։ ԵթեդրանգումարենքԵզրահանգում։ Չարենցը լավ գիտեր հայերենի տված ռիթմիկառանձնահատկությունները։ նաևհանգաստեղծման և թեմատիկ ընտրություն կատարելու տաղանդը,ապա դժվար չի լինի կռահել, թե ինչու են Չարենցի բանաստեղծությունները մշտապես հետաքրքրություն առաջացնում վերլուծողներիշրջանում։ Քառյակներում յուրահատուկ ձևով միահյուսված են տարբերհանգեր, որոնց շնորհիվ և՛ հետաքրքիր, և՛ բարդ է դառնումհանգավորման տեսակը որոշելը։ Չարենցի քառյակներում կիրառությունունեն նաև մոտավոր հանգերը։ Բանաստեղծը մոտավոր հանգստեղծելիս օգտվում է ոչ միայն հնչյունների արտասանությանհնարավորությունից, այլ նաև ընտրում այնպիսի բառեր, որոնքիմաստային առումով լրացնում են իրար։ Չարենցը կարողացել էյուրացնել տարբերդրանքհարմարեցնել հայոց լեզվի տված հնարավորություններին՝ այսպիսովհարստացնելով և՛ հայ, և՛ համաշխարհային պոեզիան։

example579

example579

Աշխատանքը նվիրված է ներկայումս բուռն զարգացում ապրող ոլորտներց մեկի` էլեկտրոնային առևտրի իրավական կարգավորմանը Հայաստանի Հանրապետությունում։ Հեղինակը ուսումնասիրել է նաև էլեկտրոնային ստորագրության իրավական կարգավորումը։ Վերհանվել են էլեկտրոնային առևտրի և էլեկտրոնային ստորագրության հետ կապված իրավական խնդիրները և առաջարկվել են հնարավոր լուծումներ։ Հեղինակն առաջարկում է ընդունել ՀՀ օրենք «Էլեկտրոնային առևտրի մասին», որը կկարգավորի էլեկտրոնային առևտրի հետ կապված հասարակական հարաբերությունները։ Միևնույն ժամանակ, առաջարկվում է ուժը կորցրած ճանաչել ՀՀ օրենքը «Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» և ընդունել նոր օրենք «Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային ստորագրության մասին», որը կկարգավորի ոչ միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրության, այլև էլեկտրոնային ստորագրության այլ ձևերի հետ կապված հասարակական հարաբերությունները։

ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՆերկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում և այլ երկրներում քաղաքացիական իրավունքի սուբյեկտների կողմից իրականացվում է էլեկտրոնային եղանակովառևտուր, սակայն հասարակական այն հարաբերությունները, որոնց մեջ մտնում եննշված սուբյեկտները, չեն կարգավորվում այնպիսի իրավական ակտով, որը կարող էապահովել տվյալ հարաբերությունների բնականոն ձևավորումը, զարգացումը ևավարտը։ Ուսումնասիրելով էլեկտրոնային առևտրի իրականացման շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները և ՀՀ օրենսդրական դաշտը՝ տեսնում ենք, որ այսիրավական հարաբերություններն օրենսդրական բացերի լրացման և թերություններիուղղման կարիք ունեն։ Էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունների իրավական կարգավորման բացերը և թերությունները կառաջացնեն բազմաթիվ խնդիրներ այն սուբյեկտների համար, որոնքկմտնեն այդպիսի իրավահարաբերությունների մեջ։ Էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները, մասնավորապես` պայմանագրի կնքման ընդհանուրդրույթները կարգավորվում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով։ Պետք է նշել, որ ՀՀքաղաքացիական օրենսգիրքը կարգավորում է էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակ պայմանագրի մի կողմից մյուս կողմին բանակցություններիմեջ մտնելու (պայմանագիր կնքելու առաջարկություն անելու՝ օֆերտա) շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները։ Ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի451-րդ հոդվածի՝ օֆերտան մեկ կամ մի քանի կոնկրետ անձանց հասցեագրվածառաջարկ է, որը որոշակիորեն արտահայտում է առաջարկողի մտադրությունը` պայմանագիրը կնքված համարելու առաջարկն ընդունած հասցեատիրոջ հետ։ Երբ էլեկտրոնային եղանակով առևտուր իրականացնելու նպատակով վաճառողի կողմից վաճառվող ապրանքների վերաբերյալ տեղեկատվությունը տեղադրվում էհամապատասխան կայքում, դրանով իսկ վաճառողը գնորդի հետ էլեկտրոնային պայմանագիր կնքելու օֆերտա է անում, այսինքն` վաճառողը որոշակիորեն արտահայտում է առաջարկն ընդունած հասցեատիրոջ հետ պայմանագիրը կնքված համարելումտադրությունը։ Համապատասխան առաջարկն (օֆերտան) ընդունելու գնորդի պատասխանը ակցեպտն է, որը նույնպես սահմանված է Քաղաքացիական օրենսգրքով։ Էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակ ակցեպտը հիմնականում արվում է էլեկտրոնային ստորագրությամբ, որը կարող է արտահայտվել էլեկտրոնային ստորագրության ձևերից ցանկացածով։ Եթե Ա-ն ցանկանում է amazon.comկայքի միջոցով վաճառել իր ապրանքը, նա տեղադրում է համապատասխան ապրանքի վերաբերյալ տեղեկատվություն amazon.com կայքում։ Այսպիսով, տեսնում ենք, որարդեն առկա են համապատասխան իրավահարաբերության սուբյեկտներից երկուսը՝վաճառողը կամ, ինչպես էլ. առևտրի նմուշային օրենքում է նշվում, «տվյալների հաղորդագրություն կազմող անձ»-ը և Amazon.com, Inc.-ը, որը հանդիսանում է «տվյալների հաղորդագրության նկատմամբ միջնորդ»-ը։ Վաճառողը համապատասխան տեղեկատվությամբ պայմանագիր կնքելու առաջարկ (օֆերտա) է անում գնորդին՝«տվյալների հաղորդագրության հասցեատիրոջը», ով հանդիսանում է համապատասխան իրավահարաբերության սուբյեկտներից մեկը։ Անձը, տեսնելով համապատասխան տեղեկատվությունը, ցանկություն է հայտնում ձեռք բերել համապատասխանապրանքը և օֆերտան ընդունելու պատասխան է տալիս, այսինքն` ակցեպտ, որը արտահայտվում է էլեկտրոնային ստորագրությամբ, տվյալ դեպքում՝ գաղտնագրայինէլեկտրոնային ստորագրություն դնելու միջոցով էլեկտրոնային պայմանագիր կնքելով։ Այս գործողություններն իրականացնելով՝ այդ անձը (արդեն գնորդը) դառնում է տվյալիրավահարաբերության երրորդ սուբյեկտը։ Օֆերտան պետք է պարունակի պայմանագրի էական պայմանները։ Օֆերտանկաշկանդում է ուղարկող անձին` այն հասցեատիրոջ կողմից ստանալու պահից։ ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 448-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանվում է, որ պայմանագիրը կնքվում է կողմերից մեկի օֆերտան (պայմանագիր կնքելու առաջարկը)ուղարկելու և մյուս կողմի դրա ակցեպտի (առաջարկը ընդունելու) միջոցով։ Իսկ ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 449-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է, որ պայմանագիրը կնքված է համարվում օֆերտա ուղարկած անձի կողմից այդ իսկ պահից։ Էլեկտրոնային եղանակով կարող է արվել նաև օֆերտա անելու հրավեր կամհրապարակային օֆերտա։ Ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 453-րդ հոդվածի 1-ին կետի՝ գովազդը ևանձանց անորոշ շրջանակին հասցեագրված այլ առաջարկները համարվում են օֆերտա անելու հրավեր, եթե ուղղակիորեն այլ բան նշված չէ առաջարկում, իսկ ըստ նույնհոդվածի 2-րդ կետի՝ պայմանագրի բոլոր էական պայմանները պարունակող առաջարկը, որից հետևում է առաջարկում նշված պայմաններով յուրաքանչյուր արձագանքողի հետ պայմանագիր կնքելու առաջարկ անողի կամքը, համարվում է հրապարակային օֆերտա։ Պետք է նշել, որ էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակկնքվող առուվաճառքի պայմանագրի նկատմամբ գործում են ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 31-րդ գլխում («Առուվաճառք») սահմանված նորմերը, իսկ այն դեպքում,երբ կնքվում է ծառայությունների վճարովի մատուցման կամ կապալի պայմանագիր,կիրառվում են 37-րդ և 39-րդ գլուխներում սահմանված նորմերը։ Որոշ տեսաբաններ կարծում են, որ էլեկտրոնային եղանակով իրականացվողառևտրի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերություններն ամբողջությամբկարգավորվում են Քաղաքացիական օրենսգրքով, և հարկավոր չէ որևէ այլ իրավական ակտ ընդունել, սակայն նրանք սխալվում են, քանի որ ՀՀ քաղաքացիականօրենսգիրքը չի պարունակում որոշակի նորմեր, որոնք անհրաժեշտ են էլեկտրոնայինեղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերություններն ամբողջական կարգավորելու համար։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի պարունակում. • էլեկտրոնային առևտուր հասկացությունը, • էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունների սուբյեկտների հասկացությունները, • նրանց իրավունքները և պարտականությունները, • էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ընթացքում կնքվող պայմանագրի կնքման ձևը և պայմանները։ ՀՀ օրենսդրությունն ուսումնասիրելիս տեսնում ենք, որ էլեկտրոնային առևտրիշուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները որոշ չափով կարգավորող միայնմեկ ակտ գոյություն ունի՝ «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվայինստորագրության մասին ՀՀ օրենք»-ը։ Այս օրենքը կարգավորում է էլեկտրոնայինփաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրությունների կիրառման ընթացքում ծագող հասարակական հարաբերությունները1։ Այս օրենքը չի կարգավորումանձի ձեռագիր ստորագրության էլեկտրոնային փոխակերպումների և նման օրինակների, ինչպես նաև դրանց միջոցով ստորագրված փաստաթղթերի օգտագործմանհետ կապված հարաբերությունները2։ Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասինՀՀ օրենք»-ում տրվում են հետևյալ սահմանումները`• էլեկտրոնային փաստաթուղթ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրություն, • էլեկտրոնային փաստաթուղթը ստորագրող անձ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծման տվյալներ,• էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստուգման տվյալներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծման միջոցներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստուգման միջոցներ, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության ստեղծման միջոցների անվանում, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության իսկություն, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավաստագիր, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավաստագրման կենտրոն, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավատարմագրված հավաստագրմանկենտրոն, • էլեկտրոնային թվային ստորագրության տեղեկատվական համակարգ, • էլեկտրոնային կրիչ• շահագրգիռ անձ3։ Էլեկտրոնային ստորագրության հիմնական տեսակները երեքն են՝ էլեկտրոնայինթվային ստորագրություն, էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրություն և էլեկտրոնային գաղտնագրային (ծածկագրային) ստորագրություն։ Սակայն, ըստ «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքի1-ին հոդվածի, օրենքը կարգավորում է էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրությունների կիրառման ընթացքում ծագող հարաբերությունները։ Այսինքն, էլեկտրոնային գաղտնագրային և էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրությունների շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները չեն ենթարկվում կարգավորման ՀՀ օրենսդրությամբ։ Այստեղից եզրակացնում ենք, որ եթետեղի ունենա էլեկտրոնային գաղտնագրային կամ էլեկտրոնային կենսաչափականստորագրություններով էլեկտրոնային եղանակով առևտուր, այդ հարաբերություննիրավական կարգավորման չի ենթարկվի։ Բացի այդ, «Էլեկտրոնային փաստաթղթերիև էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը հարմարեցված չէ, որպեսզի էլեկտրոնային առևտրի իրականացման ընթացքում օգտագործվող էլեկտրոնային թվային ստորագրության շուրջ ծագող հասարակական հարաբերություններըպատշաճ կարգավորվեն։ Այն մի շարք համալիր փոփոխությունների և լրացումներիկարիք ունի։ ՀՀ օրենսդրությունում առկա է ևս մեկ իրավական ակտ՝ «Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին» ՀՀ օրենքը, որը որոշ չափով պետք է պարունակի նորմեր, որոնք կկարգավորեն էլեկտրոնային առևտուրը, սակայն օրենքի 3-րդ հոդվածում1 Տե՛ս «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենք,հոդված 1։ 2 Տե՛ս նույն տեղում։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, հոդված 2։ նշվում է, որ օրենքով սահմանվում են վերջնական օգտագործողների, հանրայինէլեկտրոնային հաղորդակցության ցանցերի օպերատորների, հանրային էլեկտրոնային հաղորդակցության ծառայություններ մատուցողների, մասնավոր էլեկտրոնայինհաղորդակցության ցանցերի օպերատորների և պետական մարմինների իրավունքները, պարտականությունները և պատասխանատվությունը էլեկտրոնային հաղորդակցության ոլորտի կարգավորման, էլեկտրոնային հաղորդակցության ցանցերի ստեղծման, զարգացման, շահագործման և էլեկտրոնային հաղորդակցության ծառայությունների մատուցման առնչությամբ, ինչպես նաև պետական հսկողությունը և վերահսկողությունն այնպիսի սահմանափակ ռեսուրսների տրամադրման և օգտագործմաննկատմամբ, ինչպիսիք են ռադիոհաճախականությունները, արբանյակային ուղեծրիհատվածները և համարները։ Այսինքն, օրենքը որևէ կերպ չի կարգավորում էլեկտրոնային առևտուրը։ Պրակտիկայում բազմիցս հանդիպում են դեպքեր, երբ էլեկտրոնային եղանակովիրականացվող առևտրի շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունում առկա էօտարերկրյա տարր։ Այսինքն, երբեմն տվյալ հասարակական հարաբերությունը կարող է հանդիսանալ միջազգային մասնավոր իրավունքի օբյեկտ, քանի որ տվյալ իրավահարաբերությունը կողմերի հավասարության վրա հիմնված գույքային հարաբերություն է, որում առկա է օտարերկրյա տարր1։ Ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի1253-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ օտարերկրյա քաղաքացիների` ներառյալ անհատձեռնարկատերերի, օտարերկրյա իրավաբանական անձանց և օտարերկրյա իրավունքին համապատասխան իրավաբանական անձ չհամարվող կազմակերպությունների,քաղաքացիություն չունեցող անձանց մասնակցությամբ, ինչպես նաև այն դեպքերում,երբ քաղաքացիական իրավունքների օբյեկտը գտնվում է արտասահմանում, քաղաքացիական իրավական հարաբերությունների նկատմամբ դատարանի կողմից կիրառվելիք իրավունքը որոշվում է սույն օրենսգրքի, ՀՀ այլ օրենքների, ՀՀ միջազգայինպայմանագրերի ու ՀՀ կողմից ճանաչված միջազգային սովորույթների հիման վրա։ Ըստ 2-րդ մասի՝ եթե սույն հոդվածի 1-ին կետին համապատասխան անհնար է որոշելկիրառվելիք իրավունքը, ապա կիրառվում է օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբքաղաքացիական-իրավական հարաբերությունների հետ առավել սերտ կապվածիրավունքը։ Այսինքն, այն դեպքերում, երբ 1253-րդ հոդվածի 1-ին կետին համապատասխան անհնար է որոշել կիրառվելիք իրավունքը, և օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ (օտարերկրյա տարրով) քաղաքացիաիրավական հարաբերություննավելի սերտ է կապված ՀՀ իրավունքին, ապա իրավահարաբերությունները պետք էկարգավորվեն ՀՀ օրենսդրությամբ։ Սակայն, ինչպես տեսնում ենք, դա չի կարող իրականանալ, քանի որ էլեկտրոնային առևտուրը կարգավորող բավարար նորմերը ՀՀօրենսդրության մեջ բացակայում են։ Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը, ինչպես նշել ենք, կարգավորում է էլեկտրոնային ստորագրություններից միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրության շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները, այսինքն` էլեկտրոնային այլ ստորագրությունների (էլեկտրոնայինգաղտնագրային ստորագրություն, էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրություն)շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները չեն կարգավորվում այդ իրավական ակտով։ Այս օրենքը հարմարեցված չէ նաև էլեկտրոնային առևտրի շուրջ ծագողհասարակական հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով կիրառելուն։ Էլեկտրոնային եղանակով երկու կողմերի միջև չի կարող գործարք կնքվել, եթեայդ կողմերից մեկը տիրապետում է ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրված1 Տե՛ս Հայկյանց Ա., Միջազգային մասնավոր իրավունք, Երևան, 2003, էջ 9։ էլեկտրոնային ստորագրության հավաստագրին, իսկ մյուս կողմը՝ ոչ։ Այդ դեպքերըկարող են հանդիպել, երբ գործարքի մի կողմը ՀՀ քաղաքացի է, իսկ մյուս կողմը՝որևէ այլ երկրի քաղաքացի։ Օրինակ, կան երկու կողմեր, որոնցից մեկը ՀՀ, մյուս կողմը՝ ԳԴՀ քաղաքացի է։ Նրանք ցանկանում են կնքել գործարք էլեկտրոնային եղանակով, որի ընթացքում ցանկանում են կիրառել էլեկտրոնային թվային ստորագրություն։ ՀՀ քաղաքացին տիրապետում է ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրված էլեկտրոնային ստորագրության հավաստագրին, իսկ ԳԴՀ քաղաքացին՝ ոչ։ Այս դեպքում նրանք ուղղակիորեն չեն կարող վավերացնել գործարքը էլեկտրոնայինթվային ստորագրությամբ, քանի որ դրա իրականացման համար անհրաժեշտ է, որԳԴՀ քաղաքացին տիրապետի ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրվածէլեկտրոնային ստորագրության հավաստագրին։ Պետք է նշել, որ ԳԴՀ քաղաքացինկարող է տիրապետել ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրված էլեկտրոնայինստորագրության հավաստագրին միայն այն դեպքում, երբ ներկայացնի կացությանքարտ և սոցիալական քարտ կամ հանրային ծառայության համարանիշի տեղեկանք1։ Այսպիսով, տեսնում ենք, որ այս հանգամանքը խոչընդոտում է, որ էլեկտրոնային եղանակով առևտուր իրականացվի ՀՀ և արտասահմանյան երկրների ֆիզիկական ևիրավաբանական անձանց միջև, քանի որ օրինակում նշված ԳԴՀ քաղաքացին, եթեչունենա վերը նշված փաստաթղթերը, չի կարող տիրապետել ՀՀ հավաստագրմանկենտրոնից տրամադրված էլեկտրոնային ստորագրության հավաստագրին և դրապատճառով չի կարող հանդիսանալ գործարքի կողմ։ Սակայն պետք է նշել, որ էլ. առևտրի դիրեկտիվի2 7-րդ հոդվածում («Միջազգային հայեցակետերը») սահմանվում է, որ անդամ պետություններն ապահովում են երրորդ երկրում հիմնադրված հավաստագրման ծառայություններ մատուցողի կողմիցհանրությանը տրամադրվող ստուգված հավաստագրերի ճանաչումը՝ որպես միևնույնիրավական ուժն ունեցող, ինչպես Համայնքի ներսում հիմնադրված հավաստագրմանծառայություններ մատուցողի կողմից տրված հավաստագրերը։ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենքի 54-րդ հոդվածի («Գրավոր ապացույցները») 1-ին կետը սահմանում է, որ գրավոր ապացույցներ են գործի համար նշանակություն ունեցող հանգամանքների մասին տեղեկություններ պարունակող ակտերը, պայմանագրերը, տեղեկանքները, գործարար թղթակցությունը, այլ փաստաթղթերը և նյութերը, այդ թվում` էլեկտրոնային կամ կապի այլ միջոցով կամ փաստաթղթերի իսկությունը հաստատելու հնարավորություն ընձեռող այլ եղանակով ստացվածապացույցները։ Սակայն մշակված չէ էլեկտրոնային փաստաթղթերի` դատարաններում որպես ապացույց ներկայացնելու մեխանիզմը, ինչը խոչընդոտ է հանդիսանում,մասնավորապես՝ էլեկտրոնային փաստաթղթերի փոխանակմամբ պայմանագրերկնքելուն։ Էլ. ստորագրության դիրեկտիվում սահմանվում է, որ անդամ պետություններնապահովում են դատական վարույթի շրջանակներում էլեկտրոնային ստորագրությանիրավական նշանակությունը և որպես ապացույց դրա օգտագործումը չմերժելը հետևյալ հիմքերից մեկով.• էլեկտրոնային ձևաչափ ունի, • հիմնված չէ ստուգված հավաստագրի վրա, • հիմնված չէ հավատարմագրված հավաստագրման ծառայություններ մատուցողի կողմից տրված ստուգված հավաստագրի վրա, • ստեղծված չէ ստորագրության ստեղծման անվտանգ միջոցով3։ 1 Տե’ս http։ 3 Տե’ս Directive 1999/93/EC of the European Parliament and of the Council, հոդված 5։ Այսպիսով, առաջարկում ենք ընդունել օրենք «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի ևէլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքն ուժը կորցրած ճանաչելումասին, և ընդունել «Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ նոր օրենք։ Այս նորիրավական ակտը մշակելիս օրենսդիրը պետք է առաջնորդվի էլ. ստորագրությաննմուշային օրենքով, էլ. ստորագրության դիրեկտիվով, էլ. առևտրի դիրեկտիվով, էլ.առևտրի նմուշային օրենքով և արտասահմանյան երկրների օրենսդրական կարգավորման փորձով։ «Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը պետք է բաղկացած լինի երկու մասից՝ ընդհանուր և հատուկ։ Ընդհանուր մասը պետք է պարունակի հասկացություններ, սկզբունքներ և հիմնարար ելակետային դրույթներ, իսկ հատուկ մասը՝ էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակ կնքվողգործարքների շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերություններն ըստ էությանկարգավորող նորմեր։ Ընդհանուր մասը պետք է պարունակի հետևյալ հասկացությունները.1. «Էլեկտրոնային ստորագրություն»՝ էլեկտրոնային ձևաչափով տվյալներ,որոնք կցված կամ տրամաբանորեն համակցված են էլեկտրոնային այլ տվյալների հետ և ծառայում են որպես իսկության հաստատման ձև։ 2. «Բարելավված էլեկտրոնային ստորագրություն»՝ էլեկտրոնային ստորագրություն, որը բավարարում է հետևյալ պահանջները.• բացառապես կապված է ստորագրողի հետ, • դրա միջոցով կարելի է նույնականացնել ստորագրողին, • ստեղծված է այնպիսի միջոցների կիրառմամբ, որոնք ստորագրողը կարող է պահել իր բացառիկ հսկողության ներքո,• կապված է այն տվյալների հետ, որոնց առնչվում է այն եղանակով, որդրանց հետագա ցանկացած փոփոխություն հնարավոր լինի հետագծել։ 3. «Ստորագրող»՝ այն անձը, ով տիրապետում է ստորագրության ստեղծման միջոցներին և գործում է կա՛մ իր անունից, կա՛մ այն ֆիզիկական/իրավաբանական անձի անունից, որին ինքը ներկայացնում է։ 4. «Ստորագրության ստեղծման տվյալներ»՝ այն եզակի տվյալները, օրինակ՝պայմանանշանները կամ մասնավոր գաղտնաբառ բանալիները, որոնք ստորագրողն օգտագործում է էլեկտրոնային ստորագրությունը ստեղծելիս։ 5. «Ստորագրության ստեղծման միջոցներ»՝ ծրագրաշարային կամ սարքաշարային այնպիսի միջոցներ, որոնք օգտագործվում են ստորագրության ստեղծման տվյալների կիրարկման համար։ 6. «Անվտանգ ստորագրության ստեղծման միջոցներ»՝ ստորագրության ստեղծման այնպիսի միջոցներ, որոնք բավարարում են 3-րդ հավելվածով սահմանված պահանջները։ 7. «Ստորագրության ստուգման տվյալներ»՝ այնպիսի տվյալներ (պայմանանշաններ կամ հանրային գաղտնաբառ բանալիներ), որոնք օգտագործվում ենէլեկտրոնային ստորագրությունը ստուգելու նպատակով։ 8. «Ստորագրության ստուգման միջոցներ»՝ ծրագրաշարային կամ սարքաշարային այնպիսի միջոցներ, որոնք օգտագործվում են ստորագրության ստուգմանտվյալները կիրարկելու համար։ 9. «Հավաստագիր»՝ էլեկտրոնային հավաստում, որը կապում է ստորագրությանստուգման տվյալներն անձի հետ և հաստատում անձի ինքնությունը։ 10. «Ստուգված հավաստագիր»՝ հավաստագիր, որը բավարարում է 1-ին հավելվածով սահմանված պահանջները և տրամադրված է 2-րդ հավելվածով սահմանված պահանջները բավարարող հավաստագրման ծառայություններ մատուցողի կողմից։ 11. «Հավաստագրման ծառայություններ մատուցող»՝ սուբյեկտ կամ իրավաբանական/ֆիզիկական անձ, որը տրամադրում է հավաստագրեր կամ մատուցում էլեկտրոնային ստորագրություններին առնչվող այլ ծառայություններ։ 12. «Էլեկտրոնային ստորագրության արտադրանք»՝ ծրագրաշար, սարքաշարկամ դրանց համապատասխան բաղադրիչներ, որոնք նախատեսված են հավաստագրման ծառայություններ մատուցողի կողմից էլեկտրոնային ստորագրության ծառայությունների մատուցման, էլեկտրոնային ստորագրությունների ստեղծման կամ ստուգման նպատակով օգտագործվելու համար.13. «Կամավոր հավատարմագրում»՝ ցանկացած թույլտվություն, իրավունքների,պարտավորությունների սահմանում, որը հատկանշական է հավաստագրմանծառայությունների մատուցմանը և տրամադրվում է հավաստագրման ծառայություն մատուցողի դիմումի համաձայն՝ այդ իրավունքների ու պարտավորությունների մշակման և դրանց հետ համապատասխանությունն ապահովելու համար պատասխանատու պետական կամ մասնավոր մարմնի կողմից՝պայմանով, որ նախքան նշված մարմնի կողմից համապատասխան որոշմանընդունումը հավաստագրման ծառայություն մատուցողն այդ թույլտվությունից բխող իրավունքները կիրառելու իրավունք չունի։ Ինչպես տեսանք, մեր կողմից առաջարկվող նոր օրենքը «Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» անգամ վերնագրում չի պարունակում «էլեկտրոնային թվային ստորագրություն» բառակապակցությունը։ Օրենքը պետք է կարգավորի ոչ միայն էլեկտրոնային թվային ստորագրության, այլև լեկտրոնային ստորագրության մյուս ձևերիշուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները։ ՀՀ նոր օրենքը պետք է պարունակի նորմեր, որոնք հնարավորություն կտան օտարերկրյա քաղաքացիներինձեռք բերել ՀՀ հավաստագրման կենտրոնից տրամադրված էլեկտրոնային ստորագրության հավաստագիր՝ առանց կացության քարտի և սոցիալական քարտի կամհանրային ծառայության համարանիշի տեղեկանքի։ Այս դեպքում այն օտարերկրյաքաղաքացիները, որոնք չունեն կացության քարտ և սոցիալական քարտ կամ հանրային ծառայության համարանիշի տեղեկանք, ՀՀ քաղաքացիների հետ էլեկտրոնայինեղանակով գործարքներ կնքելու հնարավորություն կունենան (որոնց ընթացքում կիրառվում է էլեկտրոնային ստորագրություն)։ «Էլեկտրոնային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքը, ի տարբերություն ներկայիս«Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին»ՀՀ օրենքի, կկարգավորի էլեկտրոնային եղանակով իրականացվող առևտրի ժամանակ կնքվող պայմանագրերի ընթացքում կիրառվող էլեկտրոնային ստորագրությունների շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները։ «Էլեկտրոնային առևտրի մասին» ՀՀ օրենքը պետք է կարգավորի էլեկտրոնայինառևտրի շուրջ ծագող հասարակական հարաբերությունները։ Այս իրավական ակտըմշակելիս պետք է առաջնորդվել էլ. առևտրի նմուշային օրենքով, էլ. առևտրի դիրեկտիվով, տիպային ակտով և արտասահմանյան երկրների օրենսդրական կարգավորման փորձով։ Այլ երկրների օրենսդրական փորձի կիրառումը կնպաստի էլեկտրոնային առևտրի պատշաճ կարգավորմանը, և Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների սուբյեկտները չեն հանդիպի այնպիսիխնդիրների, որոնց նախկինում հանդիպել են օտար երկրներում։ Առաջարկում ենք կատարել լրացում նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարությանօրենսգրքում։ Այդ նորմերը կկարգավորեն էլեկտրոնային ստորագրությունը որպեսապացույց դատարան ներկայացնելու մեխանիզմը։ Սրանով նաև էլեկտրոնային ստորագրությամբ գործարքներ կնքող կողմերի իրավունքները պաշտպանված կլինեն, ևդա կնպաստի որոշակի ռիսկերից խուսափելուն։ Վարդան ԽաչատրյանԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ էլեկտրոնային առևտուր, էլեկտրոնային ստորագրություն, էլեկտրոնայինթվային ստորագրություն, էլ. առևտրի դիրեկտիվ, էլեկտրոնային փաստաթուղթ,հրապարակային օֆերտա, էլեկտրոնային գաղտնագրային ստորագրություն, էլեկտրոնային կենսաչափական ստորագրություն։

example2013

example2013

Հոդվածում Խոջալուի հիմնախնդրի համատեքստում ներկայացվում է Ադրբեջանի և Հայաստանի կողմից տեղեկատվական քարոզչության ոլորտում կիրառվող մեթոդաբանության առանձնահատկությունները։ Ներկայացվում է Խոջալու քաղաքում 1992 թվականի փետրվարին տեղի ունեցած դեպքերի լուսաբանումը թե´ հայկական, և թե´ ադրբեջանական աղբյուրներում։ Այնուհետև անդրադարձ է կատարվում մշտադիտարկման արդյունքում ի հայտ եկած ադրբեջանական և հայկական կողմի համացանցային ռեսուրսներին։ Ներկայացվում է հայկական կողմից տրվող համարժեք պատասխանները, մեթոդները, թե ինչպիսի քայլեր է ձեռնարկվում Ադրբեջանի հակահայկական քաղաքականության դեմ, ինչքանով է հայկական կողմը պատրաստ դիմագրավելու տվյալ կեղծիքներին, և ինչպիսի ռեսուրսների միջոցով է փորձում չեզոքացնել իր դեմ տարվող տեղեկատվական պատերազմը։

ԱԴՐԲԵJԱՆԻԻ ՀԱԿԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀԱԿԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԽՈALԱԼՈՒ ԽՆԴԻՐԸ ԻՆՏԵՐՆԵՏՈՒՄ 21-րդ դարը բաց է, հասարակությունը դարձել է տեղեկատվության սպառող, արագորեն կլանում է ցանկացած տեղեկատվություն, իսկ ժամանակակից աշխարհում տեղեկատվությունը դառնում է շահելու հիմնական զենքերից մեկը։ Այժմ հնարավոր է ոչ միայն ամբողջությամբ տիրապետել դրան, այլ նաև օգտագործել այն տարբեր հարթություններում։ Խնդիր, որը կարող է առաջին հայացքից աննշան տեղեկատվությունը վերածել վախեցնող իրականության։ Հոդվածում Խոջալուի խնդրի համատեքստում մենք կանդրադառնանք Ադրբեջանի հակահայկական տեղեկատվական քաղաքականության համակարգին։ Համեմատություն կկատարենք հայկական կողմի կողմից իրականացվող հակաքարոզչության հետ, կներկայացնենք երկու կողմերի խնդիրները, քարոզչության մեթոդները, բացթողումները և առավելությունները։ Ներկայումս հակամարտությունը գտնվում է «սառեցված» փուլում, սակայն փոխհրաձգությունը շարունակվում է ոչ միայն թշնամու հետ շփման գոտում, այլև վիրտուալ դաշտում ՝ վերածվելով քարոզչական լուրջ բախման։ Մի երեւույթ, որն օրեցօր նոր զարգացումներ է ստանում ՝ նոր մարտահրավերներ բերելով Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության ազգային անվտանգության համար։ Խոջալուի խնդրի հրատապությունն այն է, որ Ադրբեջանը շարունակում է պետական ​​մակարդակով լայնամասշտաբ քարոզչություն իրականացնել Խոջալուի դեպքերի վերաբերյալ 1 ՝ դրանք աշխարհին ներկայացնելով որպես հայերի կողմից իրականացված ցեղասպանություն։ Հազարավոր բազմալեզու տպագիր գրքեր, կայքեր, հոդվածներ, հիմնադրամներ փորձում են հակահայկական մտածողություն սերմանել ոչ միայն ադրբեջանցիների, այլև աշխարհի, մասնավորապես ՝ Մինսկի հանձնաժողովի երկրների գիտակցության մեջ։ Ադրբեջանի արտաքին քաղաքական գերակայությունը եղել է Լեռնային Karabakhարաբաղում իր գերակայության հաստատումը, որի բաղադրիչներից մեկը Խոջալուի աղավաղված իրադարձությունների նկատմամբ լայնածավալ քարոզչությունն է։ Արդեն երկու տասնամյակ ադրբեջանական քարոզչությունը փորձում է համոզել համաշխարհային հանրությանը, որ հայերը Խոջալուում իրականացրել են ադրբեջանցիների ցեղասպանություն։ Ավելին, ամեն փետրվարի 28-ին Ադրբեջանն ու Թուրքիան նշում են «ադրբեջանական ցեղասպանության» օրը, մինչ Խոջալուի հարձակումը սկսվում էր փետրվարի 25-ին, ժամը 23։ 00-ին։ 00 վելն ավարտվեց փետրվարի 26-ին, առավոտյան 4-ին, 2-ին։ «Նպատակը մեկն է հավասարեցնել անցյալ դարի սկզբին Օսմանյան Թուրքիայում հայերի կոտորածները, իսկ հետագայում Սումգայիթում, Բաքվում, Կիրովաբադում և ադրբեջանական այլ բնակավայրերում հայ բնակչության նկատմամբ ադրբեջանցի հրոսակների կոտորածի, բռնության և տեղահանման հետ։ « Այլ կերպ ասած, պարզ է դառնում, որ գործ ունենք Հայաստանի դեմ ագրեսիվ ու ինտենսիվ քարոզչության հետ։ 19-րդ դարի սկզբին Լ NKՀ համար օրակարգի առաջին հարցը հանրապետության գյուղերում տեղակայված ռազմաբազաների վրա ճնշումն էր, որոնք Խորհրդային Միության վերջին տարիներին դարձել էին ադրբեջանական։ Օրվա ընթացքում ռմբակոծվում էին շրջակա հայկական գյուղերն ու քաղաքները։ Խոջալուի բնակավայրը այդպիսի հենակետերից մեկն էր։ Խոջալուից ամիսներ շարունակ «Գրադ» և «Ալազան» տիպի հրթիռային կայանները օր ու գիշեր գնդակոծում էին մայրաքաղաք Ստեփանակերտը և հարակից բնակավայրերը։ 1992-ին Խոջալուն ունեցավ նշանակալի ռազմական նշանակություն։ Խոջալուն, Շուշի-Աղդամ ճանապարհի հենց մեջտեղում, հարմար ռազմակայան էր ՝ մի կողմից Ասկերանը գրավելու, մյուս կողմից ՝ Ստեփանակերտը գրավելու համար։ Միևնույն ժամանակ, Բաքվի իշխանությունները համոզվեցին, որ Խոջալուն հարձակողական զենքի մեծ պաշար ունի։ ՕՄՕՆ-ի զորքերը տեղակայված էին Խոջալուում, բայց իրենց բնույթով նրանք անօրինական խմբեր էին։ Այդ ժամանակ հանցագործներին արագորեն ազատեցին ադրբեջանական բանտերից, կազմեցին ջոկատներ, զենք բաժանեցին, համազգեստ հագան և ուղարկեցին Karabakhարաբաղ։ Բաքուն մշակել է հետևյալ ռազմավարությունը. Ասկերանի ուղղությամբ պետք է կազմակերպվեին միաժամանակյա հարձակումներ Աղդամից և Խոջալուից, իսկ Ասկերանը գրավելուց հետո Ստեփանակերտի պաշարումը պետք է սկսվեր Շուշիից և Janան-Հասանից անդադար գնդակոծության տակ։ Այս սպառնալիքը չեզոքացնելու միակ միջոցը Խոջալուի գրավումն էր։ Ադրբեջանը Խոջալուում կենտրոնացնում էր զենք, զինամթերք, միևնույն ժամանակ լուրջ մարդկային ռեսուրսներ։ 2 Մանասյան Ա., Ondոնդյան Ա., Լեռնային արաբաղ, ինչպես դա տեղի ունեցավ, Երեւան, 2010, էջ. 37 բազմաթիվ կեղծիքներով ու աղավաղումներով։ Ադրբեջանը կեղծիքները տարածում է բոլոր հնարավոր եղանակներով, նրանք նշում են հատուկ միջոցներ, տեղեկատվական աղբյուրներ, որոնք իբրև աղբյուր աղբյուր են տրամադրում համապատասխան տեղեկատվություն Խոջալուի դեպքերի վերաբերյալ։ Վերջին տարիներին հայաստանյան իրականության մեջ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների աճող պատկերը հանգեցրեց այն փաստի, որ գիտական-գիտական ​​տպագիր ուսումնասիրությունները թեմայի վերաբերյալ, տեսանյութերը կապվել են ինտերնետի հետ, ինչը լուրջ հակասություն էր ադրբեջանական կեղծիքներին։ Այնուամենայնիվ, դեռ շատ անելիքներ կան, հայկական կողմը պետք է օգտագործի բոլոր հնարավոր միջոցները, ռեսուրսները, որպեսզի կարողանա ճշմարիտ և հիմնավորված փաստերով հակադրվել կեղծիքին։ Փորձագետների կարծիքով, կեղծիքը չեզոքացնելու, իրական փաստերը միջազգային հանրությանը ներկայացնելու միակ միջոցը փաստերի ճշգրտությունն է, և այդ առումով կարող ենք վստահորեն ասել, որ մենք արդեն շահել ենք։ Եվ եթե Բաքուն Խոջալուի դեպքերը գնահատում է որպես ցեղասպանություն, ապա հիմնվելով այսքան տարիների ուսումնասիրությունների արդյունքների, փաստերի և տվյալների վրա, միանշանակ կարող ենք ասել, որ դա «ցեղասպանություն» էր։ 1994-ին հայ-ադրբեջանական կողմերի միջև հրադադարի կնքումից ի վեր տեղեկատվական քաղաքականությունը, մնալով հակամարտության շփման տրամաբանության մեջ, մտել է հետպատերազմյան նոր ժամանակաշրջան։ 1988 թվականը Լեռնային conflictարաբաղի հակամարտությունից ի վեր, ինչպես ադրբեջանական, այնպես էլ հայկական կողմերը տարատեսակ քարոզչություն և հակաքարոզչություն են իրականացնում։ Ադրբեջանա-թուրքական քարոզչությունն ակտիվորեն օգտագործում է ինտերնետային ռեսուրսները `իրենց շահերն առաջ տանելու, Հայաստանին ու հայերին վարկաբեկելու համար։ Հարևան երկրները զգալի մարդկային և ֆինանսական ռեսուրսներ են ծախսում իրենց քարոզչության վրա։ Խնդիր, որը դժվար մրցակցություն էր մի քանի տարի առաջ հաղթահարելու համար 2։ Անցած տարիներին երկու երկրների կողմից մղված «քարոզչական պատերազմների» արդյունքների նախնական ուսումնասիրությունը բերում է այն եզրակացության, որ ադրբեջանական կողմը այս ոլորտում ունի քիչ թե շատ մշակված մոտեցում, այնուամենայնիվ չի կարողանում լիարժեք ձևակերպել իր տեսակետները, չնայած քարոզչական աշխատանքի ինտենսիվությունը և պետական ​​հովանավորությունը։ , Ակնհայտ է, որ տեղեկատվական մարտահրավերները և մեր հասարակության առջև ծառացած խնդիրները չեն սահմանափակվում միայն ադրբեջանական գործոնով։ Պետք է շեշտել, որ ինչպես Լ NKՀ զինված հակամարտությունում, այնպես էլ ներկայիս տեղեկատվական պատերազմում Ադրբեջանը պահպանել է ագրեսորի իր կարգավիճակը։ Չնայած տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը Ադրբեջանին հնարավորություն տվեց ընդլայնել տեղեկատվության տարածման ուղիները, թարմացնել տեղեկատվական «զինանոցը», մեծացնել ազդեցության լսարանը, այնուամենայնիվ, նրանց սպասելիքները դեռ արդարացված չեն։ Ադրբեջանում տեղեկատվական գործողությունների ռազմավարական մեթոդների ակտիվ որոնումը սկսվել է հատկապես 1998-2002 թվականներին։ Մասնավորապես, Խոջալուի դեպքերի ընթացքում ադրբեջանցի և թուրք մեսխեթցի զոհերի թիվը կրկնապատկվեց, և շրջանառության մեջ դրվեց 613 թիվը 3։ Այնուհետև 1998 թ. Մարտին Հ. Ալին հրամանագիր ստորագրեց «Ադրբեջանցիների ցեղասպանության մասին»։ Այդ ընթացքում հայկական կողմը թերահավատորեն էր վերաբերվում ադրբեջանցիների ձեռնարկած քայլերին, թերագնահատեց թշնամուն այնքան ժամանակ, քանի դեռ իրավիճակը չէր հասել իր գագաթնակետին, մինչ զգացվեց իրական վտանգը։ Բացի այդ, հակահայկականություն սերմանող տեքստերը հստակ տեղ ունեն Ադրբեջանի դպրոցական դասագրքերում։ Ալի հիմնադրամը կազմակերպում է շարադրությունների կամ կերպարվեստի կանոնավոր մրցույթներ ՝ «Խոջալուն երեխաների աչքերով» խորագրով, իսկ հաղթող երեխաները ստանում են խրախուսական մրցանակներ և մրցանակներ։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ըստ վիճակագրության, որոնման համակարգից օգտվողների մեծ մասը դադարեցնում է որոնումը հետազոտության առաջին էջի արդյունքներից 4, մենք վերահսկել ենք մի շարք որոնիչների (google.com, google.am, google.az, google)։ ru, bing.com, mail.ru, yandex.com, yahoo.com, youtube.com) առաջին էջի ներսում։ Ստացվում է, որ հայկական կողմը լրջորեն զիջում է ադրբեջանական կողմին. Խոջալուի 1 դեպքը Ուլուբաբյան Բ., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, Երևան, 1994, էջ 350-352։ 2 Մարտիրոսյան Ս., Հայաստանի Հանրապետության տեղեկատվական անվտանգության որոշ հարցեր, 21-րդ ԴԱՐ, 2 (16), 2007, http։ //www.noravank.am/upload/pdf/248_am.pdf. 3 Ոչ պաշտոնական քարոզչական գործի ընթացքում զոհերի թիվը հասնում է հազարների։ 4 Հովհաննիսյան Մ., Պատմություն և մշակույթ, Հայագիտական ​​հանդես, Ա., Երևան, 2011, էջ։ 7 հարցի վերաբերյալ իրենց սեփական կարծիքը տրամադրելու տեսանկյունից, քանի որ հարցման արդյունքում հակառակորդ կողմի ներկայացրած նյութերն ավելի շատ են։ Google.com1- ում և google.am որոնողական համակարգում որոնելով ռուսական բառը Ходжалы, մենք ստանում ենք հետևյալ պատկերը։ այսինքն ՝ 12 արդյունք, որից 9-ը հակահայկական բովանդակություն ունեն, որոնցից 3-ը ՝ հայկական։ Գրեթե նույն արդյունքն ենք ստանում google.ru2, yahoo.com3, yandex.ru4, mail.ru5, bing.com6, google.az7, youtube.com8 համակարգերում։ Մոնիտորինգի արդյունքում առաջին 10-12 էջի արդյունքները առաջարկում են նույն կայքերը գրեթե բոլոր որոնիչներում։ Բոլոր որոնիչների առաջին կամ երկրորդ տեղում «Վիքիպեդիա» բաց հանրագիտարանի էջը (որը կարող է խմբագրել ցանկացած այցելու, որի հետ կապված ժամանակի ընթացքում փոխվում է այդ էջի բովանդակությունը), իրադարձությունների ռուսական տարբերակն էր Խոջալուում, որը հակահայկական բովանդակություն ունի։ Xocali.net և sumgait.info կայքերն արդեն գտնվում են տարբեր վայրերում, որոնք ստեղծվել են հայերի կողմից ղարաբաղյան հակամարտությունը լուսաբանելու համար, որպեսզի ճշմարտությունը մատչելի լինի ինտերնետ օգտագործողների մեծամասնության համար ՝ խուսափելու համար ապակողմնորոշելուց։ Բացի ռուսալեզու ադրբեջանամետ կայքերից, հակառակորդը մեծ ջանքեր է գործադրում անգլերեն գրականությունն ընդլայնելու ուղղությամբ։ Ադրբեջանական ՀԿ-ները, արտերկրում բնակվող ադրբեջանցիները և այլ թուրքախոս միգրանտներ `թուրքական համայնքների միությունների հետ միասին, համակարգված տեղեկատվական ցանց են ստեղծում ժողովրդական դիվանագիտության միջոցով Հայաստանի հայերի դեմ իրականացվող տեղեկատվական քաղաքականության վերաբերյալ։ Այս ցանցը ոչ միայն ապահովում է ցանկալի տեղեկատվական հոսքերը, այլ նաև կազմակերպում է «քաղաքացիական գործողություններ» ՝ այդպիսով փորձելով ազդել միջազգային կարծիքի ձևավորման վրա։ Այս ոլորտում Ադրբեջանը օգտագործում է և´ դիվանագիտական ​​ուղիները, իր համայնքային ռեսուրսները և երկրում նպատակային ՀԿ-ները։ Միջազգային քաղաքական ոլորտում իրականացվող գործողություններից մեկը տարբեր ձևերով օտարերկրյա դիվանագետների ներգրավումն է ադրբեջանամետ դիրքերում, ինչպես նաև աջակցել տարբեր երկրների քաղաքական ասպարեզներում հակահայկական գործունեության մեջ նշանավորների առաջխաղացմանը։ Օտարալեզու ռեսուրսների ուսումնասիրության արդյունքում մենք կարող ենք հստակ փաստել, որ Թուրքիան չի համարվում չեզոք կողմ, բայց չի կարելի անտեսել այն փաստը, որ Թուրքիան ջանասիրաբար օգնում է իր եղբայրներին և ստանում համապատասխան աջակցություն ՝ թե ժխտման համար։ Հայոց ցեղասպանություն և Karabakhարաբաղի, մասնավորապես Խոջալուի հետ կապված ցանկացած իրադարձություն հայերին վերագրելու համար 9։ Ի տարբերություն Խոջալուի դեպքերի վերաբերյալ ռուսերենով ստացված արդյունքների, անգլերենի պարագայում հակառակ կողմի առավելությունն ակնհայտ է։ Եթե ​​ռուսերենի դեպքում 10-ից 2 կայք ենք հանդիպել հայկական ուղղությամբ, ապա անգլերենով որոնման դեպքում հայկական կողմից տրամադրված կայքեր կամ նյութեր գրեթե չկան։ Կրկին նույն որոնիչներում, բայց այս անգամ Xocali, Xojaly անգլերեն բառերը որոնելիս մենք ստանում ենք հետևյալ արդյունքները. Google.com-Google.am10, Google.ru11, Google.az12, Yahoo.com13, Yandex.ru14, Bing.com15, Mail.ru16։ Այստեղ, լավագույն դեպքում, մենք կարող ենք հանդիպել հայկական բովանդակությամբ մեկ կամ երկու արդյունքի։ Կրկին առավելությունը ադրբեջանամետ կայքերի համար է։ //bit.ly/28ObD0r.9 Մելքոնյան Ա., Պատմության կեղծիքի թուրք-ադրբեջանական մեթոդաբանական հիմքը, Երեւան, 2011, էջ. 84 10 Google.am, https։ //urla.ru/10000dod Ադրբեջանական քարոզչության ամենակարևոր բաղադրիչներից մեկը հայ ժողովրդի պատմության կեղծումն է, պատմական, նյութական և մշակութային արժեքների ոչնչացումը, նրանց նախապատմության կեղծումը, արհեստականորեն ոչ գիտական ​​հայացքների խթանումը , օտարերկրյա վարձկանների ներգրավումը։ Օրինակներ են գրանցվել, երբ հայկական պատմական հուշարձանների ինքնությունը կեղծվում է համակարգչային պարզ գրաֆիկական ծրագրերի միջոցով, և այդպիսով դրանք արդեն տեղադրվում են պետության կողմից հովանավորվող գրքերում 1։ Քաղաքական հայտարարությունների, համաշխարհային ցանցը ողողած հրապարակումների, հազարավոր կեղծված գրականության, ադրբեջանական սփյուռքի կողմից կազմակերպված միջոցառումների և այլ միջոցների միջոցով Ադրբեջանը արդեն հասցրել է միակողմանի տեղեկատվություն ներկայացնել stagesարաբաղի խնդրի վերաբերյալ բազմաթիվ բեմերում։ Տեղեկատվական պատերազմում մեր հակառակորդի կողմից օգտագործված նոր մարտավարության էական առանձնահատկությունը դրա բովանդակության բացահայտ ֆաշիզմն է, որն արտացոլվում է պետության առաջին դեմքի կողմից օգտագործվող քարոզչական հնարքներում։ Շատերը զարմանում են, թե ինչու է Ադրբեջանի նախագահ Ի. Ալին անընդհատ կրկնում իր սովորական պատրանքները ՝ Karabakhարաբաղը «պատմական ադրբեջանական երկիր», իսկ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունը հայտարարում է «Ադրբեջանի պատմական տարածքներում» պետություն։ Ի վերջո, ոչ Ի. Ալին, ոչ էլ նրան լսողները ապուշ չեն։ Բոլոր նրանք, ովքեր գիտեն տարածաշրջանի պատմությունը, գիտեն, որ 1918 թ. Խոսել մի պետության «պատմական տարածքների» մասին, որը նախկինում չի եղել աշխարհի քարտեզներում, առնվազն կեղծիք է։ Բայց արի ու տես, որ Ի. Ալին շարունակում է նույն երգն էլ ավելի մեծ համառությամբ ու համառությամբ երգել։ Այս ամենը հանրային կարծիքը ապակողմնորոշելու քարոզչական տեխնոլոգիան կրկնօրինակելու փորձ է, որը հայտնի է նացիստական ​​Գերմանիայի քարոզիչ Գեբելսի ժամանակներից։ Քանի որ միջազգային հանրությունը, տարբեր կազմակերպություններ, պատմությունից անտեղյակ օտարերկրացիներ ներկայումս գտնվում են մի իրավիճակում, երբ ամեն օր նրանց տրվում է միայն ադրբեջանական մեկնաբանությունը։ Հետևաբար, որքան էլ պատմականորեն հիմնավորված լինի Ադրբեջանի ղեկավարի պնդումները, այդպիսի հիմար համառությունը սկսում է ընկալվել որպես իր իրավունքների համար պայքարող երկրի վերաբերմունք ՝ իրավազրկված։ Իհարկե, հայկական քարոզչությունը բավարար հնարավորություններ չունի պատասխանելու Ադրբեջանի կողմից արձակված յուրաքանչյուր հերյուրանքին, բայց մեր պետության վարկանիշը պետք է համարել ամենակարևոր կետը այս ամբողջ քարոզչական պայքարում։ Մենք չենք կարող այդքան գումար ծախսել տեղեկատվության ոլորտում, բայց կարող ենք հակառակորդին պատասխանել նրա «զենքով», այսինքն ՝ ինտերնետում տեղադրված յուրաքանչյուր կեղծիքի դեմ մեկնաբանությունների միջոցով։ Comparisonանկացած համեմատություն, նույնիսկ ամենա մակերեսայինը, կարող է բացահայտել ամբողջ ճշմարտությունը, քանի որ մեր հակառակորդը գործում է առանց կեղծիքի միջոցների խտրականության։ Խոջալուի իրադարձությունների հետ կապված հայկական քարոզչական արշավի խնդիրն այն է, որ մենք իրականությունն ու իրականությունը ներկայացնում ենք հիմնականում միայն մեր մայրենի լեզվով, մինչդեռ ապացուցելու բան չունենք, մենք պետք է քարոզչական հարձակումը տեղափոխենք արտաքին դաշտ, պետք է միջոցներ ստեղծենք։ հասանելի է արտաքին ընթերցողին, որպեսզի նրանք կարծիք չլինեն ՝ հիմնված միայն ապատեղեկատվության վրա։ Միջազգային քարոզչություն իրականացնելու համար բավարար ռեսուրսներ ունենալը հնարավոր հանգամանք է, բայց այստեղ էլ կա հավանական խնդիր։ Պարզապես շատ փող ունենալը դեռ գերակշռելու միջոց չէ, հատկապես սուտ տարածելով։ Շատ կարևոր է արդյունավետ աշխատանք կատարելը, մենք միշտ փորձել ենք որակն առաջին հերթին դնել, և միայն դրանից հետո ապահովել քանակի խնդիր։ Երբեմն մեր այս քայլը բերում է իր անդառնալի հետեւանքների։ Ինչպես ցույց է տալիս փորձը, մեր հարևանների դեպքում հակառակ տրամաբանությունն աշխատում է, դա որոշակիորեն տալիս է իր արդյունքը։ Հայկական կողմը, ունենալով հիմնավոր պատմական և իրավական ապացույցներ, համակարգված չի աշխատում հակաքարոզչության վրա։ Խնդիրն այն է, որ միջազգային հանրությունը չի ձգտում հասնել ճշմարտությանը, այն վերցնում է պատրաստի տեղեկատվություն, որը հիմնականում տրամադրում է ադրբեջանական կողմը ՝ մոռանալով պատմական ճշմարտության մասին։ Այսպիսով, Ադրբեջանում մի ամբողջ սերունդ դաստիարակվեց կեղծ տեսությամբ, որ նրանք Կովկասի ամենատարեց, խելացի և մշակույթով հարուստ մարդիկ են։ Եվ այսօր `կապված Հայաստանում տեղեկատվական հակաքարոզչության 1 Աթանեսյան Ա., Հայոց պատմության ժամանակակից ադրբեջանական կեղծիքների խնդրի հետ։ Պատմություն շակ Մշակույթ. Կեղծիքի և հետապնդումների դեմ հանրապետական ​​խորհրդաժողովի սկզբունքները, Երևան, 2011, էջ։ 9 հարց է առաջանում. Արդյո՞ք Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը բավականաչափ ջանքեր է գործադրում ՝ կասեցնելու Ադրբեջանի ագրեսիվ քարոզչությունը։ Դիվանագետներն ասում են, որ ինչ-որ բան արվում է, բայց ամեն ինչ չէ, որ բարձրաձայնվում է։ Ամենայն հավանականությամբ, դա իսկապես այդպես է, եթե հաշվի առնենք, որ ադրբեջանական քարոզչությունն ակնկալում էր միայն հակառակ արդյունքը։ Այս ամենը հասկանում են ադրբեջանաթուրք մտավորականները, որոնց համար իրենց շահերը առաջնային չեն ստեր տարածելու համար, ովքեր փորձում են իրենց ղեկավարման կացնային ոճին հակադրել համամարդկային արժեքներով։ Ամենակարևոր հանգամանքներից մեկն այն է, որ հետևելով հայկական քարոզչությանը ՝ վստահորեն կարող ենք ասել, որ հայկական կողմը միշտ գործել է համընդհանուր դիրքից ՝ այդպիսով ադրբեջանական քարոզչությունը դնելով «խաղից դուրս» դիրքի։ Եվ այս ամենը ստիպել է Բաքվի իշխանություններին ավելի ու ավելի կորցնել համամասնության զգացումը ՝ ապացուցելու համար, որ արժեք չկա։ Moneyանկացած փող, որով կարելի է գնել պատմություն և հեղինակություն։ Այսպիսով, եթե փորձենք ընդհանուր առմամբ վերլուծել իրադարձությունները, «ադրբեջանական կողմի զայրույթը» ստացած արդյունքները, կարելի է նշել մի փաստ, որ ադրբեջանական աղբյուրները համառորեն ուռճացնում են Խոջալուի դեպքերը, տարածում հակահայկական հիստերիա ՝ նպատակ ունենալով ներկայացնել կեղծված դեպքերը ՝ որպես բացարձակ ճշմարտություն, վարկաբեկում են հայ ժողովրդին։ Այսքան փաստերից հետո Խոջալուի դեպքերը, որոնք խաղաղ բնակիչների մահվան պատճառ դարձան, բացառապես Ադրբեջանում քաղաքական ինտրիգների և իշխանության համար մղվող պայքարի արդյունք են։ Իրական պատճառներն ավելի համոզիչ կերպով ներկայացված են ինչպես իրադարձությունների ադրբեջանցի մասնակիցների ականատեսների պատմություններում, այնպես էլ նրանց ցուցմունքներում, ովքեր տեղյակ էին իրենց ենթապաստառի մասին Բաքվում։ Հետևաբար, ադրբեջանական քարոզչությանը այլ բան չի մնում, քան գումար վաստակել ամբողջ աշխարհում «հայկական վայրագությունների» մասին, սարսափելի տեսարաններ հեռարձակել, պղծված դիակներով լի դաշտ, որպեսզի իր ժողովրդի կողմից կատարված «ինքնասպանության» փաստը դառնա։ մեղադրվում է հայերի վրա։ Այսօր էլ Ադրբեջանի պաշտոնական քարոզչությունը շարունակում է շահարկել Խոջալուի թեման տարբեր անհամապատասխան միջազգային ֆորումներում և հանդիպումներում։ Եվ դա սպասելի է և հասկանալի։ Դա պարզ է, քանի որ Ադրբեջանը ստիպված է հարձակողական մարտավարության դիմել ՝ իր մեղքերից պաշտպանվելու համար։ Այսօր Ադրբեջանի ներկայիս կառավարությունը պարտավոր է հորինել, իրականի փոխարեն ներկայացնել ցանկալիը, որ շատ ցավալի է հավատալ նույն հերյուրանքին ... Ասել, թե մեկընդմիշտ հրաժարվել արդարությունից, որդեգրել բարոյական անկման ուղին ... պատերազմ, Լեռնային Karabakhարաբաղի հիմնախնդիր, Խոջալուի խնդիր, ապատեղեկատվություն, Խոջալու, Սումգայիթ, Բաքու, Կիրովաբադ, ինտերնետ որոնիչներ։

example1075

example1075

Այսօր հանրակրթական դպրոցում մեծ կիրառություն ունեն փոխներգործուն գրատախտակները (ՓԳ), ինչի օգտագործումը նպաստում է կրթական գործընթացի արդյունավետության բարձրացմանը։ Փոխներգործուն գրատախտակի կիրառումն ամբողջությամբ փոխակերպում է դասագործընթացը, որակն ու արդյունավետությունը, բնույթն ու բովանդակությունը, էությունն ու կառուցվածքը։ ՓԳ-ի ակտիվ կիրառումը ենթադրում է նաև ժամանակակից մանկավարժական այլ տեխնոլոգիաների, մեթոդների ու միջոցների համադրում։ Փոխներգործուն գրատախտակի հետ դիդակտիկական հիմնարար սկզբունքների վրա հիմնված աշխատանքն էապես փոխում է դասի նկատմամբ սովորողի և ուսուցչի մոտեցումները։

ԿՐԹԱԿԱՆ ԳՈՐԾՆԹԱՑԻ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄՓՈԽՆԵՐԳՈՐԾՈՒՆ «SMART» ԳՐԱՏԱԽՏԱԿԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՄԲ 2015-2016 թթ. ընթացքում հանրակրթական մի շարք դպրոցներում իրականացրած մեր դիտարկումներն ու հարցումները ցույց են տալիս, որ դպրոցների զգալի մասըապահովված են փոխներգործուն գրատախտակներով և դասավանդման գործընթացում ներկայումս արմատավորվել են փոխներգործուն հաղորդակցման հնարավորություններով օժտված գրատախտակներ։ Տեխնիկական հնարավորությունները լիովին համապատասխանում են դպրոցական բոլոր առարկաների դասավանդման պահանջներին։ Աշխարհագրության դասավանդման համար այս միջոցներից ամենահարմարը փոխներգործուն «SMART» գրատախտակներն են, որոնք մեզանում ստացելեն «խելացի գրատախտակ» անվանումը։ Այսօր տեխնիկական առումով դրանց միջոցով դասագործընթացի իրականացումն էական դժվարություններ չի ներկայացնում։ ՀՀ դպրոցների մեծ մասում նմանատիպ գրատախտակներ տեղակայված են, ևարդեն ձևավորվել է օգտագործման անհատական որոշակի փորձ։ Դրական արդյունքներ կան նաև համացանցային ծածկույթի ապահովվման բնագավառում։ Այսհանգամանքը խիստ կարևոր է հատկապես դասաժամին հաղորդակցական ծրագրերի օգտագործման գործընթացում։ «SMART» գրատախտակների և «SMART Notebook»ծրագրային փաթեթի օգտագործմումը դպրոցի աշխարհագրության դասագործընթացում ակնկալում է պատկերային անհրաժեշտ նյութերի առկայություն։ Ծրագրայինփաթեթում և համացանցում կան տիպային նյութերի գրադարաններ, որոնց օգտագործումը զգալիորեն թեթևացնում է ուսուցչի աշխատանքը։ Ներկայումս հեռուստացույց + համակարգիչ + մոնիտոր + գրատախտակտեխնիկական նոր լուծումներ են առաջարկվում, որը «խելացի գրատախտակ»-իզարգացումն է։ Այս սարքերն ունեն պայծառության կառավարելի համակարգ և կարողեն օգտագործվել լուսավոր դասարանում` ապահովելով գունային հստակ վերարտադրություն։ Մոնիտորի մակերեսին կարելի է գրել համապատասխան գրիչներով և միաժամանակ համադրել ցուցադրվող նյութի հետ։ Ձեռքի շարժումները համաձայնեցնելով մոնիտորի հրահանգներին՝ կարելի է խնայել ժամանակը։ Նշված միջոցների ևփաթեթների հերթագայված կիրառմամբ հնարավոր է դասարանը դարձնել մեկմիասնական աշխատանքային տարածք` սովորողներից յուրաքանչյուրի աշխատանքը ներկայացնելով համընդհանուր քննարկման [3]։ Աշխարհագրության դասագործընթացում փոխներգործուն ուսուցման և հաղորդակցման ծրագրային փաթեթների և տեխնիկական միջոցների կիրառումը ուսուցչինհնարավորություն է տալիս ցուցադրությունից մեկնաբանություն արագ անցումներկատարել՝ ուղղել հարցադրումներ, ստանալ պատասխաններ, տալ դրանց արտապատկերումը գրատախտակի վրա։ Բացի այդ, խնդիրների լուծման ժամանակ հնարավոր է դառնում առավել պատկերավոր ներկայացնել առաջադրանքը` խթանելովսովորողների երևակայությունն ու պատկերավոր մտածողությունը, սովորողներինառաջադրելու ինչպես տրամաբանական, այնպես էլ ստեղծագործական լուծումներ[1]։ Պատրաստի վեկտորային պատկերները, որոնք ձևափոխվում են ըստ լուծմանփուլերի, նպաստում են թեմայի արագ յուրացմանը, խնդրի լուծման արդյունավետության բարձրացմանը։ Պատկերային արտահայտմամբ լուծումներն ավելի արագ ենմտապահվում։ Ուստի դասագործընթացում աշխարհագրության ուսուցիչը պարտավոր է համադրել ոչ միայն ՏՀՏ-ներն ու ուսուցման փոխներգործուն մեթոդները, այլևաշխարհագրական գիտելիքների յուրացման առավել նպաստավոր պայմաններիստեղծման նպատակով պետք է դրանց զուգադրվեն նաև ժամանակակից մանկավարժական այլ տեխնոլոգիաներ, իհարկե, ելնելով ստեղծված մանկավարժականիրավիճակից։ «Աշխարհագրություն» առարկայի դասագործընթացում փոխներգործուն գրատախտակների ներդնումը, նորագույն տեխնիկական զարգացումների շարունակական բնույթը և դրանց ծրագրային փաթեթների զինումն առօրյա կիրառման այլ սարքերի (հեռախոս, հեռուստացույց և այլն) հրամանաշարքերի և այլ բաղադրիչներինմանակմամբ հիմք է տալիս ենթադրելու կրթական գործնթացում նրանց լայնամասշտաբ օգտագործման մասին [2]։ Ասվածը ենթադրում է կրթական գործընթացիհիմքում փոխներգործուն գրատախտակը տեսնել որպես պատկերավորման, մոդելավորման, ինչպես նաև ուսուցման ավանդական միջոցների կիրառման հիմնականմիջոց։ Փոխներգործուն գրատախտակի օգտագործմամբ կրթական գործնթացի արդյունավետության հիմնավորման նպատակով մենք տվել ենք փոխներգործուն գրատախտակի և ուսուցման ավանդական միջոցների կիրառմամբ կազմակերպվող դասագործընթացների համեմատական բնութագիրը (Աղյուսակ 1)։ Դասի փուլերըՏնային աշխատանքիստուգումՆոր նյութիհաղորդումԴասագործնթացըփոխներգործունԴասագործնթացավանդական եղանակգրատախտակի կիրառմամբՏնային աշխատանքը կատարված է համակարգչի կիրառմամբ, ապա այններկայացվում է ՓԳ-ի վրա։ Նոր նյութի հաղորդման ընթացքումտեղեկատվական լրացուցիչ այլնյութերի կիրառում։ Սովորողն աշխատանքը ներկայացնում է տետրով,ստուգումը պահանջում էզգալի ժամանակ։ Դասագրքում բացակայող կարևոր տեղեկություններնուսուցիչը լրացնում էխոսքային ավանդականմեթոդներով։ Հաղորդվող նյութինախնականամրապնդումՆյութի ամրապնդում ինքնուրույնաշխատանքովՏնային աշխատանքիհանձնարարումԲանավորաշխատանքԽնդիրներիլուծումԴասի ամփոփումԹեմայի վերավերյալ տեղեկատվությունը չի սահմանափակվումՈւսումնական նյութը սահմանափակված է կրթությանծրագրի նյութերով։ բովանդակությամբ։ Սովորողները լուծում են խնդիրներ,աշխատում ուրվագծային քարտեզիվրա, կազմում աղյուսակներ,տրամագրեր՝ անմիջապես արտապատկերելով էկրանին։ Տնային աշխատանքն ամբողջ դասարանի համար կարող էներկայացվել ՓԳ-ի վրա։ Դասն անցնում է հարց ու պատասխանի ձևով, բանավեճիծավալման պայմաններում,փոխներգործուն միջավայրում։ Վեկտորական պատրաստի գծագրերի օգնությամբ առաջադրված խնդիրների լուծման գործընթացն առավել արդյունավետ է։ ՓԳ-ի կիրառմամբ իրացված դասիտեղեկատվությունը պահպանվում է,և օգտվելով նման առավելությունից՝Ուսուցման ավանդականմեթոդներն ու միջոցներն ունենվերարտադրական բնույթ։ Տնային աշխատանքը հանձնարարվում է բացառապեսդասագրքից։ Առաջադրանքը գրատախտակին գրվում է նախապես,լուծման ընթացքը չիպահպանվում և կրկնվում։ Խնդիրների լուծման ավանդական եղանակները ենթադրում են միայն գրատախտակի,կավճի, խնդ-րագրքի կամդասագրքի և առարկայականտետրի գործածում։ Ավանդական դասագործընթացում դասի ամփոփմանարդյունավետությունն ապահովվում է առանցքայինուսուցիչը կարող է անդրադառնալհարցերի վերաբերյալ առկահաղորդված նյութի ցանկացածպաստառների, թղթայինհատվածին։ քարտեզների և այլ դիդակտիկավանդական պարագաներիառկայությամբ։ Աղյուսակ 1. Փոխներգործուն գրատախտակի օգտագործմամբ և ուսուցման ավանդականմիջոցների կիրառմամբ կազմակերպվող դասագործընթացների համեմատականբնութագիրըԻնչպես երևում է ներկայացված աղյուսակում կատարված համեմատություններից, ի տարբերություն դասագործընթացում կիրառվող ավանդական միջոցների ումեթոդների, փոխներգործուն գրատախտակի (ՓԳ) կիրառումն ամբողջությամբ փոխակերպում է դասագործընթացը, որակն ու արդյունավետությունը, բնույթն ու բովանդակությունը, էությունն ու կառուցվածքը։ ՓԳ լրացուցիչ առավելություններ ունեն.բացակայած կամ նյութը վատյուրացրած սովորողը կարող է ինքնուրույն, համակարգչով կրկնել ՓԳ-ի կիրառմամբ կայացած դասի ամողջ ընթացքը՝ ավելիլավ յուրացնելով դասանյութը։ Եվ դա դեռ ամենը չէ, քանզի ՓԳ-ի ակտիվ կիրառումըենթադրում է նաև ժամանակակից մանկավարժական այլ տեխնոլոգիաների, մեթոդների ու միջոցների համադրում։ Նշենք դրանցից մի քանիսը։ Բացատրական-պատկերային մեթոդ, երբ՝ պատկերային նյութերը առավել խոսուն են, ունեն բարձրակարգ տեսք և որակ,պատկերային նյութը շարժուն է, կառավարվող, գրավիչ ու ներգործուն,նման նյութերի առկայությամբ ուսուցչի իրականացրած բացատրական աշխատանքները համառոտ են, սակայն՝ համոզիչ, պատկերավոր և արդյունավետ։ Հետազոտական-որոնողական մեթոդ, երբ` դասագործընթացում ՏՀՏ-ների միջոցով իրացվող որոնողական աշխատանքները մեծապես նպաստում են սովորողների հետազոտական մշակույթի ձևավորմանը,դասագործընթացի ներառական (ինտեգրացված) բնույթը ծառայեցվում է միջառարկայական և ներառարկայական կապերի ամրապնդմանը, այդ համակարգում նոր կապերի որոնմանն ու դրանց բացահայտմանը,դասագործընթացի փոխներգործուն միջավայրում խթանվում է սովորողներիիմացական, ճանաչողական և ստեղծագործական ակտիվությունը, ստեղծվումեն կուտակված ստեղծարար էներգիայի իրացման բազմապիսի հնարավորություններ,փոխներգործուն կամ, ինչպես նաև ընդունված է ասել, «խելացի» գրատախտակի կիրառմամբ ու պատկերային նյութի օգնությամբ բնական երևույթներիկառուցողական ուսումնասիրումը նպաստում է աշխարհագրական հետազոտական մտքի ձևավորմանն ու զարգացմանը,ՓԳ-ի հետ մեկտեղ լրացուցիչ սարքերի (սկաներ, լուսանկարչական և տեսանկարահանման սարքեր, թվայնացնող և ստուգող ծրագրեր և այլն) համաժամանակյա օգտագործումը երաշխավորում է ընկալման որակը և համակարգչայինգրագիտության զարգացումը,դասագործընթացի տեխնոլոգիականությունը հանգեցնում է կրթական տարատեսակ պաշարների հայտնաբերման, դրանց արդյունավետ կիրառման, հիմնարար դիդակտիկ սկզբունքները նոր բովանդակությամբ հագեցնելու և հարստացնելու անսպառ հնարավորությունների բացահայտմանը։ ՓԳ-ի և տեղեկատվական-հաղորդակցական այլ տեխնոլոգիաների կիրառմանպայմաններում աշխարհագրության դասագործընթացի բարձր արդյունավետություննու իրացման պատշաճ մակարդակի ապահովումը ենթադրում է նաև սովորողներիլրացուցիչ պատրաստվածություն, որի արդյունքում նրանք պետք է` իմանան ՓԳ-ի և նրա ծրագրային գործիքների կիրառման իմաստը,կարողանան նպատակային կիրառել ամբողջ գործիքակազմը, մարկերներն ուստեղնաշարը,տիրապետեն նյութի, գործիքների և ծրագրային հնարավորությունների համաժամանակյա կիրառման հմտությանը։ Ամփոփելով կարող ենք հիմնավորել, որ փոխներգործուն գրատախտակի հետդիդակտիկական հիմնարար սկզբունքների վրա հիմնված աշխատանքն էապես փոխում է դասի նկատմամբ սովորողի և ուսուցչի մոտեցումները։ Ուստի, ուսուցմանբարձր արդյունավետությամբ յուրաքանչյուր դասագործընթաց մեկ քայլ առաջ է մղումհանրակրթության ամբողջ համակարգի բարելավման և դինամիկ զարգացման ընթացքը, որը ենթադրում է ժամանակակից կրթական համակարգի կառուցվածքայինսկզբունքների և դասական ու տեղեկատվական (փոխներգործուն) դիդակտիկականմոտեցումների փոխկապակցվածություն։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ասատրյանի Լ. Թ., Էկոլոգիական կրթության համակարգի կառավարման հիմնախնդիրը (դոկտորական ատենախոսություն), Երևան, 2006, էջ 410։ [2] Մանուկյանի Ա. Մ., Պրոբլեմային իրավիճակներում մանկավարժական խնդիրների լուծման և ուսուցչի մասնագիտական գործիմացության տեխնոլոգիաներ,Երևան, 2013, էջ 362։ [3] Մանուկյան Ս. Պ., Ընդհանուր մանկավարժագիտություն, Նոր դասընթաց,Երևան, 2007, էջ 335։ Աջամօղլյան ԱրմենԿՐԹԱԿԱՆ ԳՈՐԾՆԹԱՑԻ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄՓՈԽՆԵՐԳՈՐԾՈՒՆ «SMART» ԳՐԱՏԱԽՏԱԿԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՄԲ Բանալի բառեր՝ փոխներգործուն գրատախտակ, համացանց, մանկավարժականտեխնոլոգիա, մեթոդներ ու միջոցներ։

example412

example412

Առցանց ուսուցման ծրագրերում իրականացված սոցիալական հարցումները վկայում են, որ ուսանողները ավանդական ուսումնական ծրագրերին համեմատ, առավել հաճախ են ընդհատում հեռավար ուսումնառությունը, համարելով այն դժվար, ակադեմիական առավել դժվարություններով ուղեկցվող, եւ անգամ` ձանձրալի։ [1] Հետեւաբար, ներկայումս խնդիր է առաջանում առցանց ուսուցման մոդուլները նախագծելիս ստեղծել այնպիսի ակադեմիական միջավայր, որը հնարավորինս կապահովի համալսարանական կրթության ավանդույթները, ուսուցման ինտերակտիվությունը, ուսումնառության ինքնակազմակերպման բարձր աստիճանը, եւ որ ոչ պակաս կարեւոր է` ի վերջո կձեւավորի ուսանողակենտրոն ուսուցում։

21-րդ դարի համալսարանական կրթական համակարգում նկատվում է առցանց ուսուցման ակտիվացում։ Եվ պատճառը միայն տեղեկատվական տեխնոլոգիաների աննախադեպ զարգացումը չէ, այլ նաեւ ավանդական կրթական համակարգի «ճգնաժամը», որը նկատելի է դառնում մեր օրերում։ Մի կողմից, տեղեկատվական հասարակությունում առցանց ուսուցման պահանջի աճ է նկատվում, մյուս կողմից, դեռեւս համալսարանական կրթական համակարգում իրենց ամբողջական լուծումները չեն ստանում հեռավար դասավանդման նախագըծման հիմնախնդիրները։ Այս առումով, ներկայումս կրթական էլեկտրոնային տեխնոլոգիաները բարելավման փուլում են եւ գտնում ենք, որ 69ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ հնարավորինս պետք է հաշվի առնվեն ոչ միայն ավանդական դասավանդման առավելությունները, այլ նաեւ առցանց ուսուցման ժամանակակից տեխնոլոգիաների առաջանցիկ հնարավորությունները։ Այս միտումները նկատվում են առցանց ուսուցման մոդուլներին մասնակցած ուսանողության շրջանում կատարված հարցումներոմ, երբ հարցվողների 60%-ը նախընտրում է հեռավար կրթություն ստանալ, ընդհանրապես առանց համալսարան այցելելու, իսկ 22%-ը BLENDED (ավանդական եւ առցանց ուսուցման համակցման) տարբերակով դասերին մասնակցելու։ Հետեւաբար, ներկայումս հիմնախնդիր է հանդիսանում ավանդական համալսարանական ուսուցման էլեկտրոնային միջավայր փոխադրման կրթական նորագույն գործիքների կիրառումը այնպես, որ համալսարանական ավանդական միջավայրում հեռավար ուսուցման ծրագրերում ընդգրկված անհատը հնարավորինս իրեն ուսանող զգա, ուսումնառությունը համարի գրավիչ եւ հետաքրքիր, արժեւորի իր ներկայությունը բուհական համակարգում, բայց եւ այնպես, կրթություն ստանա տեղեկատվական հասարակարգի պահանջներին համապատասխան եւ աշխատաշուկայում ներկայանա որպես մրցունակ շրջանավարտ։ Համալսարանական ավանդական ուսուցման “ճգնաժամը” Համալսարանական ավանդական ուսուցումը թերեւս վեցդարյա պատմություն ունենալով, ներկայումս կիրառությունն է գտնում որոշակի անփոփոխ բաղադրիչներով։ Մինչեւ այսօր էր ուսանողները կանոնավոր խմբերով ըստ սահմանված դասացուցակի հաճախում են համալսարաններ, մասնակցում դասախոսությունների եւ գործնական աշխատանքների` իրենց ժամանակի զգալի մասը ծախսելով համալսարանական միջավայրում։ Ինչպես անցյալում, ներկայում նույնպես չափազանց արժեւորվում են ուսանողների անմիջական շփումները պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմի հետ, որոնք ունեն ոչ միայն ուսուցողական, այլեւ դաստիարակչական նշանակություն։ Համալսարանում տիրող ակադեմիական միջավայրը միշտ էլ “հղկել է” ուսանողին, տալով նրան մտավորականին հարիր վարքագիծ, մարդ քաղաքացուն բնորոշ որակներ, մարդասիրական մկրտումներ։ Այս առումով, համալսարան հաճախելը դեռեւս միջին դարերից մինչեւ մեր օրերը` պատվաբեր է եւ ակադեմիական հպարտություն` յու70ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րաքանչյուր անհատի համար։ Սակայն դրան զուգահեռ, մեր օրերում բուհ հաճախելու այդ միտմանը հակադարձում է առցանց ուսուցումը, որը ուսանողին տալով մասնագիտական որակներ, կարծես հեռացնում է նրան ակադեմիական միջավայրում կենդանի շփումներից եւ կրթությունը փոխադրում է համացանց, իսկ դասընթացները` էլեկտրոնային ոլորտ։ Եվ ստացվում է այնպես, որ ավանդական համալսարանական կրթությունը, վերոնշյալ իր առավելությունների հետ մեկտեղ, ներկայումս կարծես «ճգնաժամ» է ապրում, քանի որ մոլորակի վրա տարեց տարի աճում է հեռավար ուսուցման ծրագրերում ընդգրկվող ուսանողների թիվը, որոնք համեմատաբար պասիվ հաճախումներ են ունենում բուհեր եւ նախընտրում են ուսուցանվել էեկտրոնային միջավայրում։ Մեր կարծիքով, համալսարանական ավանդական ուսուցման ներկայիս “ճգնաժամը” ունի մի շարք պատճառներ։ Նախ, եթե նախկինում համալսարանը հանդիսանում էր որպես գիտելիքի աղբյուր եւ իմացաբանության դարբնոց, հիմա արդեն այդ դերը բուհը աստիճանաբար զիջում է համացանցին։ Եթե նախկինում, ուսանողների համալսարան հաճախելու առանցքային շարժառիքը գիտելիք ձեռքբերումն էր, հիմա դա հնարավոր է առավել լայնամասշտաբ եւ արագընթաց ճանապարհով ստանալ համացանցից, որտեղ ի դեպ, տարեց տարի կտրուկ ավելանում է ինչպես տեսական, այնպես էլ կիրառական տեղեկատվության շրջանակը։ Եվ պատահական չէ, որ ժամանակակաից պայմաններում պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմը զանգվածային գիտելիքահենք տեղեկատվության տրամադրության առումով չի կարող «մրցել» առցանցի հետ։ Բացի այդ, տեղեկատվական հասարակության դարաշրջանում ձեւավորված գիտելիքները առավել արագորեն են հնանում, քան ոչ վաղ անցյալում։ Եվ եթե ինդուստրիալ հասարակությունում համալսարանական ուսումնառության չորս-հինգ տարիների ընթացքում ձեռք բերված գիտելիքները շրջանավարտները օգտագործում էին տասնյակ տարիներ, ապա ներկայումս` դեռեւս բուհը չավարտած, ուսումնառության իմացաբանական տեղեկատվությունը հաճախակիորեն սկսում է հնանալ եւ չհամապատասխանել աշխատաշուկայի պահաջների դինամիկ փոփոխություններին։ Եվ ստացվում է այնպես, որ համալսարան հաճախելը եւ տարիներով սովորելը «արագորեն հնացող գիտելիքնե71ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րի» ձեռքբերման որոշակի ռիսկեր է պարունակում, ուստի բուհում անհատի ներկայության պահանջը հենց այդ առումներով դառնում է ոչ արդիական։ Անհատի սոցիալական մեկուսացումը, որը առավել ցցուն դարձավ տեղեկատվական հասարակարգում, նույնպես նպաստում է համալսարանական ավանդական ուսուցման ճգնաժամի խորացմանը։ Ներկայումս, երիտասարդները իրենց ժամանցի զգալի մասը անցակացնում են համացանցում, մասամբ նախընտրելով էլեկտրոնային, եւ ոչ թե կենդանի ընկերային շփումները։ Բնականաբար, սոցիալական մեկուսացման ձեւավորված իրավիճակը որոշակիորեն գրավիչ է դարձնում ոչ թե ավանդական, այլ համացանցային ուսուցումը։ Եվ ի վերջո, համալսարանական ավանդական կրթության նկատմամբ առցանց ուսուցումը շահեկան է նաեւ կրթության կազմակերպման ժամանակային ռեսուրսախնայողության առումով։ Հեռավար կրթական ծրագրերում ուսանողները ժամանակ չեն կորցնում համալսարան հաճախելու ճանապարհներին, կարողանում են ճկուն մոտեցում ցուցաբերել առցանց ուսումնական գործընթացին միանալիս եւ այնտեղից դուրս գալիս, իրենք են կառուցում ուսումնառության ժամանակաընթացը, ցուցաբերում են ինքնակազմակերպման բարձր աստիճան, որոնք որոշակիորեն սահմանափակված են ավանդական ուսումնառության ժամանակ (դասացուցակով համալսարան հաճախումներ, «վերեւից սահմանված» կոշտ ժամանակացույցով ակադեմիական պարապմունքներ եւ այլն)։ Առցանց ուսուցման բարելավման մեթոդաբանական մարտահրավերները Այնուհանդերձ, առցանց ուսուցումը մեթոդաբանական առումներով նույնպես կատարյալ չէ. որը բազմիցս նշվում է մասնագիտական գրականությունում։ Այսպես, որպես հեռավար ուսուցման թերությունների շարքում նշվում է, որ  բացակայում է սովորողի եւ դասախոսի միջեւ անմիջական հաղորդակցումը,  դժվար է ստեղծվում ստեղծագործական մթնոլորտ սովորողների խմբում, իսկ երբ սովորողի կողքին չկա մեկը, որը կարող է ոգեւորել նրան, դա կարող է խիստ բացասաբար ազդել ուսուցման գործընթացի վրա, 72ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  բարձր պահանջներ է ներկայացվում ուսուցման գործընթացի կազմակերպմանն ու կառավարմանը, բավական բարդ է ունկնդիրներին շահադրդելու խնդիրը,  անհրաժեշտ են մի շարք անհատական եւ հոգեբանական պայմաններ, նաեւ խիստ ինքնակարգապահություն, իսկ դա ուղղակիորեն կախված է սովորողի ինքնուրույնությունից եւ ինքնագիտակցությունից։  մասնագիտական որոշակի գործնական հմտություններ կարելի է ձեռք բերել միայն իրականում (բայց ոչ վիրտուալ) գործնական եւ լաբորատոր աշխատանքներ կատարելով։  հաղորդակցման տեխնոլոգիաներով դասավանդումը հանգեցնում է սովորողների մեկուսացման, նվազում է հսկողությունը դասախոսի կողմից։  միշտ չէ, որ սովորողները պատրաստ են լարված, արդյունավետ ինքնուրույն աշխատանքի, ինքնակազմակերպվելու, իզորու են անձնապես պլանավորելու ակադեմիական աշխատանքը, բացակայում է ինքնակարգապահությունը։ [2] Առցանց ուսուցման թվարկած թերությունները անուղղակիորեն կարելի է վերագրել նաեւ ավանդական ուսուցման կազմակերպմանը, սակայն ակադեմիական վերոնշյալ բացթողումները առավել ցցուն են դրսեւորվում հեռավար դասավանդման ընթացքում եւ անհրաժեշտ է այս դեպքում մոդուլների նախագծման գործընթացը կազմակերպել այնպես, որ հնարավորինս մեղմվեն ուսումնառության արդյունավետության անկման ռիսկերը։ Այս առումով, մեր կողմից առաջարկվում են առցանց ուսուցման մոդուլի նախագծման առանցքային սկզբունքներ, որոնք որոնք փոխկապակցված են եւ պետք է գործեն միաժամանակ՝ մոդուլի դասավանդման ամբողջ ժամանակահատվածում (տես գծապատկեր 1)։ 73ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գծապատկեր 1 Առցանց ուսուցման մոդուլի նախագծման առանցքային սկզբունքները 1 հետադաձ կապի խթանում առաջնորդող դասախոսություններ սոցիալական ինքնամեկուսացման կանխարգելում շահադրդում՝ մուլտիմեդիա գործիքներով ինքնակազմակերպման խթանում Չունենալով հնարավորություն մասնակցելու լսարանային դասընթացներին եւ մնալով «միայնակ» դեմ հանդիման համակարգչի հետ, հեռավար դասընթացին ուսանողը առաջին հերթին ակադեմիական վարքագծի կազմակերպման ուղղորդման կարիք ունի։ Այս առումով, ցանակացած մոդուլ նախագծելիս, պետք է լսելի լինի դասախոսի խոսքը, երբ վիդիո ուղերձով դասավանդողը ունկընդրին ներկայացնում է դասավանդման նպատակը, խնդիրները ակնկալվող ուսումնառության վերջնարդյունքները «գիտելիք-հմտություններ-կարողություններ» կտրվածքով։ Այնուհետեւ ուսանողին հասցեագրված վիդիո ուղերցով պետք է ներկայացվեն սովորողի ուսումնառության եղանակները, գնահատման մոտեցումները եւ դասընթացին առնչվող կազմակերպչական այլ խորհուրդներ եւ ուղղորդումներ։ Կազմված է հեղինակների կողմից։ 74ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կարեւորվում է նաեւ առաջնորդող դասախոսությունների շարքը, որը հնարավորության դեպքում պետք է լինի տեսաձայնագրված, հակառակ դեպքում` PDF տեքստային ձեւաչափով։ Ունենալով համացանցից ստանալու իմացաբանական տեղեկատվության լայն հնարավորություններ, այնուամենայնիվ, առանց ուղղորդող դասախոսությունների` ուսանողը կխճճվի «տեղեկատվական սարդոստայնում»։ Այս առումով, հեռավար ուսուցման ժամանակ պարտադիր տրամադրվում են թեմատիկ եւ թիրախավորված դասախոսություններ, որոնք ուղղորդում են ուսանողին ճիշտ կողմնորոշվել ուսումնառությանը առնչվող համացանում առկա այլընտրանքային տեղեկատվության ընտրության հարցում։ Հետեւաբար, ռաջնորդող դասախոսությունների առկայությունը պարտադիր սկզբունք է առցանց մոդուլի նախագծման գործընթացում (տես գծապատկեր 1)։ Հեռավար ուսուցմանը հատուկ է «ձանձրույթի սիմպտոմի» ձեւավորման ռիսկը, սակայն որը հաղթահարելի է ակտիվ մուլտիմեդիա գործիքակազմով ակտիվ ուսումնառության շահադրդման կիրառման դեպքում (տես գծապատկեր 1)։ Հայտնվելով «էլեկտրոնային» միջավայրում եւ չզգալով ակադեմիական կենդանի լսարանի ջերմությունը, ունկընդրելով հեռավար դասախոսությունների շարք, միայնակ կատարելով էլեկտրոնային վարժանքներ, չվայլելով իրեն հասցեագրված դասախոսի կամ դասընկերների գովասանքը, ուսանողի համար հեռաուսուցումը պարզապես դառնում է ձանձրալի։ Հենց այստեղ է, որ դասավանդման մոդուլը նախագծելիս պետք է կիրառվեն շահադրդիչ ազդակներ, որոնք աշխուժություն կհաղորդեն ուսումնառությանը։ Դրանք կարող են լինել հեռաուսուցմամբ մոդուլում ընդգրկված ուսանողական խմբի գնահատման վարկանիշային սանդղակում` սովորող անձի առաջադիմության դիրքի պարբերաբար ներկայացումներ, էլեկտրոնային վարժանքները ճիշտ լուծելիս էմոցիոնալ պատկերային նշանների վաստակումներ, մուլտիմեդիա ձեւաչափով խրախուսանքի արժանացումներ եւ այլն։ Ինքնակազմակերպման խթանումը նույնպես կարեւորագույն սկզբունք է առցանց ուսուցման նախագծման գործընթացում։ Կրթական ոլորտում ինքնակազմակերպումը առավել հաջող է ստացվում հասուն տարիքային խմբերում, իսկ երիտասարդների մոտ այն առավել ռիսկային է։ Հետեւաբար, հեռավար ուսուցմամբ ցանկացած մոդուլ 75ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ պետք է ուղեկցվի հատուկ հրահանգավորմամբ, մանրամասն ներկայացնելով էլեկտրոնային թեսթերի, վարժանքների ընթացիկ եւ ամփոփիչ քննությունների ժամանակացույցը, վեբինարների օրերը, on-line խմբային բանավիճային ակումբների կազմակերպման ժամերը։ Հատկանշական են նաեւ համացանցում ուսանողի ներկայության ժամային առավելագույն եւ նվազագույն սահմանաչափերի պահանջները յուրաքանչյուր մոդուլի գծով։ Ուսանողը չպետք է պասիվ դիրք գրավվի վեբինարների, առցանց բանավեճերի դեպքում, որը հնարավոր է մոնիտորինգի ենթարկել ուսումնառության այդ գործընթացներում համացանցում նրա փաստացի ժամային ներկայությամբ։ Մյուս կողմից, ուսանողներին ներկայացվում են համացանցում գտնվելու առավելագույն սահմանաչափեր` թեսթերը, էլեկտրոնային վարժանքները կամ քննական հարցերը լուծելիս։ Բնակաբար, առցանց ուսուցման ժամային նման սահմանափակումները կստիպեն ուսանողին ինքնակազմակերպվելու եւ իրականացնելու արդյունարար ժամային կառավարում։ Ուսանողի սոցիալական ինքնամեկուսացման ռիսկերի կանխարգելումը նույնպես հաշվի է առնվում առցանց ուսուցման մոդուլի նախագծման ժամանակ։ Այս առումով մոդուլը դասավանդելիս պետք է հնարավորինս օգտագործվել տեսանկարահանված դասախոսական նյութեր, վեբինարներ, ուսանողական բանավիճային on-line ֆորումներ, խմբային առաջադրանքներ եւ ծրագրեր, որոնք դասավանդման պրոցեսին կհաղորդեն խմբավարություն եւ հեռավար ուսուցումը չեն տանի անհատի ինքնամեկուսացման ճանապարհով (տես գծապատկեր 1)։ Առցանց ուսուցման մոդուլի նախագծման վերոնշյալ սկզբունքների կիրառման տրամաբանական շղթայի կարեւորագույն օղակ է հանդիսանում հետադարձ կապի ապահովումը «ուսանող-դասախոս», «ուսանող-ուսանող», «ուսանող-էլեկտրոնային դեկանատ» կոմունիկացիոն ուղիներում։ Հեռավար դասավանդման արդյունավետ կազմակերպումը մեծապես կախված է հետադարձ հաղորդացման ուղիների անխափան գործունեությունից, որով ավանդական ուսուցումը կարողանում է սահուն անցում կատարել էլեկտրոնային ուսումնառության միջավայր` մշտական կապ հաստատելով կրթական գործընթացի հիմ76ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ նական շահառուների հետ (պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմ, ուսանողական խմբեր, համալսարանի վարչակազմ եւ այլն)։

example1559

example1559

Հոդվածում ներկայացված է անձի առողջ hոգեկան զարգացման հիմնախնդիրը, որն, ինչպես առհասարակ, այնպես էլ ներկայումս հասարակության կարեւորագույն խնդիրներից է։ Առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում դեպրիվացիան, որի հետ անձը բախվում է վաղ տարիքում, որի հետեւանքները կարող են դրսեւորվել հասուն ժամանակ։ Աշխատանքի նպատակն է բացահայտել դեպրիվացիայի հետեւանքները եւ կանխման ուղիները։ Առավելագուjն արդյունավետություն ստանալու համար անհրաժեշտ է խմբային աշխատանք տանել, համագործակցել մի շարք մասնագետների հետ` մանկաբույժ, մանկական հոգեբույժ, հոգեբան, սոցիալական աշխատող, մանկավարժ, նյարդաբան եւ այլն։ Պետք է հաշվի առնել այն, որ դեպրիվացիայի ժամանակին բացահայտումից է կախված թերապեւտիկ եւ վերականգնողական միջոցառումների արդյունավերտությունը։

Հաճախ մեծահասակների առողջ մտավոր զարգացումը կախված է այնպիսի երեւույթներից, ինչպիսիք են մանկության զրկելը։ Այդ պատճառով հոգեբանական զրկանքները մեծ տեղ են գրավում մանկական հոգեբանաբանության և դպրոցական կրթության մեջ։ Depրկելը հոգեկան վիճակ է, որը տեղի է ունենում կյանքի պայմաններում, երբ մարդը որոշակի ժամանակահատվածում չի կարողացել բավարար չափով բավարարել իր հիմնական մտավոր կարիքները։ Մասնագետների կարծիքով ՝ երեխան պետք է դաստիարակվի վաղ տարիքում ՝ սիրո և հոգատարության ջերմ մթնոլորտում։ Իրադարձությունները, երբ երեխան տառապում է այդ հուզական կապի պակասից, հանգեցնում են մի շարք հոգեկան առողջության խանգարումների [2, էջ 67-78]։ Depriրկման ֆենոմենը հատկապես սուր է այն երեխաների մոտ, ովքեր ներգրավված են սոցիալական օգնության տարբեր կազմակերպություններում։ Շատ հետազոտողներ, դասական ժամանակաշրջանից ի վեր, ենթադրել են, որ զրկանքների հետևանքների միայն մեկ պատկեր կա։ Նրանք խոսեցին հոսպիտալացման, վերլուծական դեպրեսիայի, հոգեբուժության կամ պարզապես «զրկանքների համախտանիշի» մասին [1, 25 էջ]։ Սակայն բազմաթիվ ուսումնասիրությունների արդյունքում այդ ենթադրությունները չեն հաստատվել։ Վաղ տարիքից նույն հաստատություններում բնակվող երեխաներն ունեն տարբեր անձնական զարգացում, նույնիսկ որոշակի մտավոր գործընթացների զարգացման մեջ։ Տարբերությունն առավել ցայտուն է այն երեխաների մոտ, որոնք զրկվել են տարբեր տարիքում, տարբեր պատճառներով ՝ տարբեր տեսակի զրկանքների արդյունքում։ Depriրկման հետևանքները կարող են դրսեւորվել փոքր տարօրինակություններով, որոնք չեն անցնում նորմալ հուզական պատկերից ՝ ի վնաս շատ խորը մտածողության և բնավորության զարգացման։ Դրանք կարող են լինել նյարդային, մտավոր և նույնիսկ սոմատիկ խանգարումներ։ Մենք հետազոտություն ենք անցկացրել ՝ պարզելու, թե զրկանքն ինչ ազդեցություն և ազդեցություն ունի մարդու վրա և՛ մանկության, և՛ մեծահասակների շրջանում։ Depriրկման հետևանքների ուսումնասիրության փորձ Հոգեբանական ախտորոշիչ մեթոդաբանության մշակմամբ այժմ ավելի հեշտ է կատարել երեխայի խորը ուսումնասիրություն ՝ ծնողներին կամ այլ խնամակալներին քննելիս գնահատման սանդղակի, ծրագրի թեստերի և հարցաթերթիկների միջոցով կամ ընտանիքը զննելով։ միջավայր 267 ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ կարող է օգտագործվել `որոշելու երեխայի վերաբերմունքը ծնողների նկատմամբ և հակառակը։ Փորձ է արվել էմպիրիկ կերպով զննել զրկանքային խնդիրներ ունեցող երեխաներին։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՕՖ «Երեխաների աջակցության կենտրոն» հիմնադրամում ՝ 20 երեխաների հետ։ Օգտագործվել են հոգեբանական զրույցի, դիտարկման, թեստերի («գոյություն չունեցող կենդանու» թեստ) և գծագրության եղանակը։ Inուգահեռաբար, նույն մեթոդներն օգտագործվել են նույն քանակի երեխաների ուսումնասիրության համար ՝ վերահսկիչ խմբից տվյալներ ստանալու համար։ Նկարների աշխատանքը բացահայտեց հետաքրքիր տվյալներ ՝ կապված երեխաների հոգեկան վիճակի, մասնավորապես ՝ երեխաների կյանքում սիրո, ջերմության, ծնողական խնամքի կարոտի հետ։ Հոգեբանական զրույցների ընթացքում մենք նկատեցինք մի շատ հետաքրքիր երեւույթ։ Հաստատությունում երեխաները խոսքի զարգացման հետաձգումներ ունեցան։ Կախված զրկանքների հետևանքների մակարդակից, երեխաները տարբերություններ են նկատում զրույց սկսելու և վարելու իրենց ցանկության մեջ։ Սոցիալապես գերակտիվ երեխաները բղավում են, շատ արագ ու բարձր խոսում, այսինքն ՝ փորձում են ամեն կերպ ուշադրություն գրավել։ Այն երեխաները, ովքեր ավելի շատ նյութական հետաքրքրություններ ունեն, ավելի քիչ շատախոս են։ Խոսքի զարգացումը հետաձգելուց բացի, ընկճված երեխան ունի նաև սոցիալական և հիգիենիկ հմտությունների ուշացում։ Դրանք, օրինակ, մարմնի մաքրության, սեփական ցանկությունների արտահայտման մոնիտորինգ են, որոնց զարգացման համար երեխան մեծահասակի հետ մշտական ​​կապի կարիք ունի։ Հետագայում զրկանքների հետևանքներից խուսափելու համար շատ կարևոր է դեպրեսիվ երեխայի հետ աշխատանքը գրագետ կազմակերպելը և թերապիայի ճիշտ ուղի ընտրելը։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ որքան խորն ենք մենք ճանաչում երեխային, այնքան խորն է ունենալու ուղղիչ աշխատանքը, ինչպես նաև այն փաստը, որ որքան շատ ձեռնարկենք այն, այնքան ավելի մեծ հույսեր կան հաջողության հասնելու համար։ Depriրկման ազդեցությունը կարելի է բաժանել 4 մակարդակի։ ապաակտիվացում, 268 հոգեբանություն մանկավարժական կրթություն, երկակի մեթոդներ, ապասոցիալականացում։ 1. Եթե վաղ զրկելը խանգարումներ է առաջացրել մտավոր պրոցեսների ակտիվացման մակարդակում, անհրաժեշտ է շրջակա միջավայրից ապահովել բավարար թվով մոտիվացիաներ։ Մեթոդական տեսանկյունից, սոցիալական-հոգեբանական հարմարվողական թերապիան այստեղ տեղին կլիներ։ 2. depriրկանքի որոշ հետևանքներից հնարավոր է ազատվել հատուկ ուղղիչ նպատակներով դասավանդելու միջոցով, այսինքն ՝ նորից դասավանդելով։ Երեխան ստանում է ցանկալի վարքը հաստատող չափավոր դրդապատճառներ։ Այլ կերպ ասած, խոսքը հին, անօգուտ, զրկված հմտությունների փոխարեն նոր, ավելի նպատակահարմար գիտելիքներ ստեղծելու մասին է։ 3. Որոշ խանգարումներ հնարավոր է շտկել, առաջին հերթին, երեխայի հարաբերությունների համար անհրաժեշտ սոցիալական միջավայր ապահովելով։ Մեթոդական տեսանկյունից այնտեղ կարող է օգտագործվել հոգեթերապիա, քանի որ անհրաժեշտ է վերականգնել երեխայի անձնական հատկությունները ՝ պայմաններ ապահովելով նրա հոգեբանական հասունության համար։ 4. Բարձրագույն մակարդակում անհրաժեշտ է ներառել երեխային սոցիալական միջավայրում և թույլ տալ, որ այնտեղ որոշակի դերեր ստանձնի։ Սոցիալական միջավայրում և սոցիալական միջավայրի շնորհիվ երեխան ազատվում է զրկանքների հետևանքներից և ստեղծում նոր, հաջող հարաբերություններ։ Երբ մենք ուսումնասիրում ենք զրկված երեխաներին, հատկապես հաստատություններում, տեսնում ենք, որ նրանք զրկանքի տարբեր մակարդակներում են, և նրանց հետ աշխատելիս անհրաժեշտ է օգտագործել տարբեր մեթոդներ։ Օրինակ ՝ շատ ուժեղ սոցիալական հետաքրքրություն ունեցող երեխաները իրենց չեն պահում ագրեսիվ, սադրիչ և մակերեսորեն չեն մասնակցում սոցիալական իրադարձություններին, նրանց հատուկ ակտիվացման կարիք չի լինի, այլ գործոնները, որոնք նրանց գործունեությունը կդարձնեն իմաստալից։ Խնդիրն այնտեղ ոչ թե կապ հաստատելն է, այլ հարաբերությունները խորացնելը մինչև երեխան հուզականորեն հասունանա և կարողանա զբաղվել լուռ սոցիալական գործողություններով. Այստեղ տեղին կլինեն հոգեթերապիան և սոցիոթերապիան։ Մեր նպատակն էր նաև պարզել, թե արդյոք զրկելը կարող է որոշակի բացասական փոփոխություններ առաջացնել մարդու մոտ, մասնավորապես `անհանգստության բարձր մակարդակ։ Այդ պատճառով մենք հետազոտություն ենք անցկացրել նաև մեծահասակների շրջանում։ Հետազոտությանը մասնակցել է 40 մարդ, քսանչորսը կին են, տասնվեց տղամարդ։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ զրկանքների փաստի և անձնական անհանգստության մակարդակի միջև որևէ պատճառահետեւանքային կապ չկա։ Դա կարող է թվալ որպես պարադոքսալ արդյունք, բայց խոսակցական մեթոդի օգտագործումը մեզ թույլ տվեց արդյունքները մեկնաբանել ՝ ելնելով որոշակի գործոններից։ Քանի որ մարդը կյանքի ընթացքում պետք է բախվի բազմաթիվ դժվարությունների, նրան օգնության են գալիս հոգեբանական պաշտպանության բազմաթիվ մեխանիզմներ։ Depriրկված անձանց դեպքում փոխհատուցման մեխանիզմն այնքան քրտնաջան աշխատեց, որ նրանց օգնեց հարմարվել կյանքի պայմաններին։ Depրկելը ճակատագիր չէ, և դրա հետևանքները պարտադիր չէ, որ շատ խորը լինեն մարդու մեջ։ Վերոնշյալի շնորհիվ անձնական հոգեկան վիճակը բարելավելու համար կարող են օգտագործվել այլ մեխանիզմներ։ Չնայած դեպրեսիայի մեջ գտնվող անձինք անձնական անհանգստության ցածր մակարդակ ունեին, նրանք դեռ ունեն անհանգստություն և նույնիսկ վախեր կյանքի որոշակի ոլորտների, ընտանեկան կյանքի հետ կապված։ Չունենալով ընտանիքի ամբողջական մոդել ՝ նրանք մտահոգություններ ունեին ամուսին-կնոջ, ծնող-երեխա հարաբերությունների հետ կապված։ Vationրկելու մասին դասական աշխատանքները գալիս են բավականին հոռետեսական եզրակացության [3, էջեր 25-30]։ Այսինքն ՝ 270 հոգեբանության վաղ տարիքում երկարատև հոգեբանական զրկանքների հետևանքները շատ խորն են, դրանք մշտական ​​են և գրեթե անփոփոխ մինչև հասունություն։ Այնուամենայնիվ, հետագա աշխատանքը ցույց է տալիս, որ նախորդ նկատառումները լիովին հիմնավորված չեն։ Պարզվում է, որ առաջընթացը նկատվում է արդեն երիտասարդության և վաղ հասուն տարիքում `մտավոր փոխհատուցման մեխանիզմների ակտիվ աշխատանքի շնորհիվ։ Եթե ​​կարծիքներն ընդհանրացնենք, ապա կարող ենք ասել, որ ծանր և շարունակական զրկանքները խորը փոփոխություններ են թողնում երեխայի հոգեկան կառուցվածքում, որոնք կարող են լինել մշտական։ Որքան փոքր է երեխան, և որքան երկար է տևում զրկելը, այնքան պակաս հույս կա զրկելու հետևանքները շտկելու համար։ Ջ. Բոուլբին նշում է, որ զրկանքների նույնիսկ շատ կարճ փորձը, որն անցնում է առանց ակնհայտ էֆեկտների, թողնում է առնվազն մեկ թաքնված հետևանք, այսինքն ՝ բարձր «խոցելիություն» նման փորձի կրկնության կամ այլ անբարենպաստ իրավիճակի դեպքում։ Քանի որ դեռ որոշված ​​չէ այն տարիքը, երբ երեխան ենթակա է զրկանքների, անհնար է նաև պարզել, թե որքանով է անիմաստ լինելու զրկելու հետևանքների շտկումը կամ մեղմացումը [1, 124 էջ]։ Հետազոտական ​​աշխատանքների արդյունքում մենք եկանք այն եզրակացության, որ չպետք է սպասել զրկանքների հետևանքների ի հայտ գալուն, այլ խնդիրը դիտարկել նախաձեռնող ձևով։ Դրանից բխում է, որ բոլոր ջանքերը պետք է գործադրվեն հնարավորինս շուտ կանխարգելել զրկանքը և դրա սկզբնական փուլում շտկումներ կատարելու համար, քանի որ դա ավելի արդյունավետ կլինի, քան արդեն զրկված անձի հետ կատարված ցանկացած ուղղիչ աշխատանք։

example648

example648

Բջջային հեռախոսը, որպես գլոբալ մեդիա, անհաղթահարելի ֆենոմեն է։ Բջջային հեռախոսն արմատականորեն և անդառնալիորեն ներթափանցել է մեր կյանք` միաժամանակ հեշտացնելով կենցաղը և կախվածության մեջ գցելով։ Այն համաշխարհային շուկայում տեխնոլոգիական ամենասպառվող ապրանքն է, որոշ երկրների համար՝ նաև տնտեսական դիրքերը բարելավելու գործոն և այլն։ Բջջային հեռախոսը, որպես գլոբալ մեդիա, անսպառ նյութ է հետազոտողների համար։ Այս աշխատանքում ներկայացնում ենք բջջային հեռախոսի սոցիալական համատեքստը։ Ներկայացվում են արևմտյան սոցիոլոգների տեսություններից մի քանիսը և մեր կատարած ուսումնասիրության ամփոփ վերլուծությունը։

ԲՋՋԱՅԻՆ ՀԵՌԱԽՈՍԸ ՈՐՊԵՍ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹԴժվար է պատկերացնել մեր կյանքն առանց բջջային հեռախոսի։ Եթե նախկինում այն միայն ֆինանսական հնարավորությունների ցուցանիշ էր, ապա այժմ բջջային հեռախոս ունեն գրեթե բոլորը։ Բջջային հեռախոսի մուտքը մեր կենցաղ այնքանարմատական է, որ թվում է, թե այն միշտ է եղել։ Իրականում բջջային հեռախոսն ունիշուրջ 60 տարվա պատմություն։ Բջջային հեռախոսային կապի ստեղծման գաղափարը ծագել է AT&T Bell Labs ընկերությունում։ 1946 թ. ստեղծվել է առաջին ռադիոալիքային հեռախոսը, որը հեռախոսի և ռադիոյի հիբրիդ էր։ Մեքենայի մեջ տեղադրվածռադիոհաղորդիչի միջոցով հնարավոր էր ազդանշան փոխանցել ավտոմատ հեռախոսային համակարգին (АТС) և կատարել հեռախոսազանգ։ Այդ սարքերը բավականծանր էին` 30-40 կգ, և անհնար էր պատկերացնել, որ դրանք նաև շարժական կլինեն։ Մինչև 1960-ական թթ. սկիզբը բազմաթիվ ընկերություններ հրաժարվում էինբջջային կապի ստեղծման համար հետազոտություններ կատարել, քանի որ բոլորն էլհանգել էի այն մտքին, որ հնարավոր չէ ստեղծել փոքր չափերով բջջային հեռախոսային սարք։ Պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ AT&T Bell Labs ընկերությունը 1947 թ.Նյու-Յորքից Բոստոն երթևեկող գործարարներին և վարորդներին առաջարկեց «ճանապարհային ծառայություն»։ Անհաջող լինելու և հաճախորդների սակավությանպատճառով 5 տարի անց այդ ծառայությունը փակվում է։ Ռադիոհեռախոսների ցանցեր ստեղծվել էին ԱՄՆ մի շարք քաղաքներում, սակայն շատ դեպքերում կոմերցիոնհաջողության չէին հասել։ Այդ տարիներին Mօtօrola ընկերությունը հայտնի էր իր շարժական ռադիոկայաններով և բջջային կապի մասին պատկերացում անգամ չուներ։ 1954 թ. այդ ընկերությունում աշխատանքի է անցնում Մարտին Կուպերը։ Նա սովորական աշխատակիցէր և զբաղվում էր շարժական նոր սարքերի մշակմամբ։ 1967 թ. նրա ղեկավարածբաժինը Չիկագոյի ոստիկանության համար ստեղծեց առաջին շարժական ռացիաները։ Mօtօrola ընկերությունում շուրջ 20 տարի աշխատելուց հետո Մ. Կուպերը հասկացավ, որ կարող է ստեղծել համեմատաբար փոքր բջջային հեռախոս։ Այդ նախագծիհամար նա ծախսել է 15 տարի և 100 մլն դոլար։ Շուրջ մեկ տարի ընթանում էին առաջին կոմպակտ բջջային հեռախոսը ստեղծելու աշխատանքները, և միաժամանակ ընկերությունը փորձում էր համոզել Հաղորդակցության դաշնային հանձնաժողովին (FCC), որ մասնավոր ընկերություններին անհրաժեշտ են լինելու ազատ հաճախականություններ՝ բջջային կապը ներդնելու համար։ Նոր հաճախություն տրամադրելու առաջարկը միանգամից բախվեց թերահավատության ալիքի, քանի որ AT&T Bell Labs փորձագետները պնդում էին կոմպակտհեռախոս ստեղծելու անհնարինությունը։ Ի վերջո, Mօtօrola-ին հնարավորությունտրվեց ցուցադրելու փոքր բջջային հեռախոս ստեղծելու հավանականությունը։ Շտապ սկսեցին նախապատրաստվել դաշտային փորձարկումների, որոնք նշանակված էին 1973 թ. ապրիլի 3-ին։ Այդ օրը Նյու-Յորքի Alliance Capital Building 50 հարկանու բարձունքին տեղադրված էր առաջին բազային կայանը։ Բջջային հեռախոսիառաջին նախատիպը կարող էր սպասարկել մինչև 30 բաժանորդի՝ միացնելով նրանցերկրային կապի այլ գծերին։ Այն կոչվում էր Motorola Dyna-Tac՝ 1,15 կգ քաշով և22.5x12.5x3.75 սմ չափի մի լսափող։ Վահանակի վրա կար 12 կոճակ` 10 թվանշան և2 կոճակ` զանգ ուղարկելու և զանգն ընդհատելու համար, ու ոչ մի այլ գործառույթ։ Մարտկոցն ընդամենը 35 րոպե շփման հնարավորություն ուներ, բայց այն կրկին լիցքավորելու համար անհրաժեշտ էր 10 ժամ։ Հենց այսպիսի հեռախոսով էլ 1973 թ.ապրիլի 3-ին Մ. Կուպերը հավաքեց Ջոյլ Էնգելի` Bell Labs-ի հետազոտություններիբաժնի պետի հեռաոսահամարը։ Դա Մ. Կուպերի և Motorоla-ի հաղթանակն էր։ Նրանք հաղորդակցության ոլորտում հեղափոխության հեղինակ դարձան։ Bell Labs-իկողմից գնահատված լինելը նախագիծն իրականացնողների համար հաջողությանամենամեծ երաշխիքն էր։ Տարիներ անց Bell Labs-ի ծրագրային բաժնի ղեկավարՌիչարդ Ֆրենկելը Dyna-Tac հեռախոսի մասին ասել է. «Դա իսկական հաղթանակ էր։ Այդ ժամանակ մենք մեքենաների մեջ օգտագործում էինք 14 կգ հեռախոսներ։ Դրանցհնարք` ողջ անհրաժեշտը տեղավորել 1 կգ-ի մեջ, բեկումնային առաջընթաց էր»1։ Սակայն առաջին կոմերցիոն բջջային հեռախոսը հայտնվել է շուկայում 10 տարիանց` 1983 թ. մարտի 6-ին։ Այն իր նախատիպից զգալիորեն թեթև էր` 800 գր, մարտկոցը՝ 8 ժամ աշխատելու հնարավորությամբ, և արժեր 3995 դոլար։ Motorola-ն առաջինը սկսեց բջջային հեռախոսների զանգվածային թողարկումը ևերկար ժամանակ աշխարհում անլար կապի նորաձևություն թելադրողն էր։ Բջջայինհեռախոսի հաջողությունը շլացնող էր։ Հեռախոսային ընկերությունները չէին կարողանում բոլոր ցանկացողներին տրամադրել բջջային կապ, քանի որ սահմանափակէին հաճախությունները, ԱՀՀ-ի ծանրաբեռնվածությունը, բջջային հեռախոսների քանակը և այլն։ Օրինակ, Bell System ընկերությունը, որը բջջային հեռախոսի իր մոդելնստեղծեց Matarola-ից կես տարի անց` 1978 թ., Նյու-Յորքում ուներ 545 հաճախորդ ևդեռ 3700 հոգի էլ հեռախոս գնելու հերթագրվածներ։ ԱՄՆ ողջ տարածքում Bell System-ի հեռախոսներ գնելու հերթի էր սպասում 20 հազար մարդ, բայց նրանց հայտնելէին, որ իրենց հերթին կարող են սպասել 5-10 տարի։ 1983 թ. աշխարհում հաշվվում էր 1 մլն, իսկ 1990 թ.՝ 11 մլն բաժանորդ։ Բջջայինտենոլոգիաների տարածումն այդ ծառայությունն ավելի մատչելի, որակյալ և հասանելի դարձրեց։ International Telecommunication Union-ի տվյալներով 1995 թ. աշխարհում հաշվվել է 90, 7 մլն բջջային հեռախոս ունեցող, հաջորդ 6 տարվա ընթացքումնրանց թիվն աճել է ավելի քան 10 անգամ` դառնալով 956, 4 մլն։ 2003 թ. այդ թիվըհասել է 1,174 մլրդ, իսկ 2010 թ.՝ 4 մլրդ2։ Ըստ Ericsson ընկերության կատարած հետազոտության արդյունքների՝ 2011 թ.բջջային հեռախոս ունի 6 մլրդ բաժանորդ` մարդկության 70 %-ը։ Սակայն ընկերության ներկայացուցիչը հայտարարել է, որ չնայած բջջային կապից օգտվողների ֆորմալ թիվը 6 մլրդ է, այնուամենայնիվ փաստացի բջջային կապից օգտվողների թիվը 4մլրդ է, քանի որ շատերը միաժամանակ մի քանի օպերատորների բաժանորդներ են։ Ըստ ընկերության վիճակագրության՝ նախորդ տարիների ընթացքում բջջային հեռախոսակապ օգտագործողների թիվը միջինում աճել է 13 %-ով։ 180 հազար նոր բաժանորդների 35 %-ը Հնդկաստանի և Չինաստանի բնակիչներ են։ Օգտվողների 75 %-նօգտագործում է GSM (Global System for Mobile Communications) և 15 %-ը 3G/HSPA(High Speed Packet Access) համակարգերը։ 2011 թ. վաճառված հեռախոսների 30 %ը սմարթֆոններ են։ Բջջային ձայնային կապից օգտվողների թիվը շարունակում էաճել մեծ արագությամբ, հատկապես՝ ասիական զարգացող երկրներում3։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Նույն տեղում։ Global mobile Suppliers Association (GSA) համաշխարհային ասոցիացիայի տվյալներով՝ 2013 թ. բջջային կապի բաժանորդների թիվը կազմում է 6,78 մլրդ` մեկ տարվա ընթացքում աճելով 6,25 %-ով։ Երրորդ սերնդի (3G) բջջային կապից օգտվողներիթիվն անցած տարվա ընթացքում ավելացել է 279 մլն-ով և դարձել 1,47 մլրդ, իսկչորրորդ սերնդի (4G/LTE) կապից օգտվողների թիվն աճել է 125 մլն-ով և կազմել200,1 մլն։ GSA-ի տվյալներով աշխարհում 274 բջջային օպերատորներ 101 երկրումշահագործման են թողարկել չորրորդ սերնդի բջջային կապ։ Փորձագետները կանխատեսում են, որ մինչև 2014 թ. ավարտը բազմաթիվ երկրներում ևս կներմուծվի LongTerm Evolution (LTE) ցանցը1։ Երկիր մոլորակի բնակչությունն, ըստ պաշտոնական տվյալների, կազմում է 7,2մլրդ մարդ։ Փաստորեն, բջջային կապի բաժանորդների թիվը գրեթե հավասարվում էերկրի բնակչության թվին։ Բջջային հեռախոսի տեսականու բազմազանության ծավալը պատկերացնելուհամար ներկայացնենք բջջային հեռախոսի համաշխարհային շուկան։ Գոյությունունեն բջջային հեռախոսի 447 մակնիշներ, դրանցից յուրաքանչյուրն իր հերթին թողարկում է հեռախոսի բազմաթիվ մոդելներ։ Matarola ընկերությունը, օրինակ, թողարկել է բջջային հեռախոսի 18 սերիա, Nokia ընկերությունը՝ 17 սերիա, որոնցից միայնմեկում՝ 10-20 մոդել։ Եթե փորձենք հաշվել աշխարհի բոլոր մակնիշների բոլոր մոդելները, գործ կունենանք հազարյակների հետ։ Դժվար է նշել որևէ այլ տեխնոլոգիա, որնայսչափ բազմազան է և նույնքան էլ միօրինակ։ Համաշխարհային շուկա բջջային հեռախոս հիմնական ներմուծողներն են այս 6ընկերությունները` Motorola, Nokia, Samsung, Sony Ericsson, Siemens, LG։ Այժմ այսցուցակը որոշակի փոփոխությունների է ենթարկվում` կախված շուկայական մրցակցությունից։ Ամբողջ աշխարհում աճում են թե՛ ֆիքսված և թե՛ բջջային կապի բաժանորդագրությունները (բջջային հեռախոսինը՝ ավելի արագ)։ Աճի տեմպերը երկրների միջևտարբերվում են` կախված տնտեսական պայմաններից, սակայն և՛ աղքատ, և՛հարուստ երկրներում այդ գործընթացը շարունակվում է։ Անլար հեռախոսի ներթափանցման ալիքը տարբեր երկրներում տարբեր պատճառներ ունի, օրինակ՝ ֆիքսված կապի ոչ զարգացած ենթակառուցվածք ունեցողերկրներում բջջայինը փոխարինում է ֆիքսված կապի գծերին, զարգացած ենթակառուցվածք ունեցող երկրներում` բջջայինին անցումը տնտեսական գործոնով է պայմանավորված։ NIC-ի (network interface controller) երկրների համար, ինչպիսին է Հարավային Կորեան, տեխնոլոգիական սարքավորումների և ծրագրերի ապահովումըորոշիչ դեր է խաղացել երկրի ֆինանսական կայունության գործում։ Արևմտյան սոցիոլոգների վիճակագրությունները վկայում են, որ բջջային հեռախոսի ամենաբարձր և արագ կլանում ցուցաբերել են եվրոպական երկրները, որոնցհաջորդում են Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան մի քանի երկրներ` Հարավային Կորեա,Ճապոնիա, Հոնքոնգ, Չինաստան և ԱՄՆ։ Ի դեպ, ԱՄՆ-ն բջջային ինտերնետի կլանման առաջատարն է։ Ցուցանիշները վկայում են, որ աճի բարձր տեմպեր ունեցողերկրներում բնակչության թվի հետ բջջային տեխնոլոգիաներին առնչվողների թիվըկարող է ունենալ ցածր համամասնություն։ Մ. Կաստելսը նշում է. «Մենք հայտնաբերել ենք անլար կապի ընդունման տեմպերի տարբերությունն ամբողջ աշխարհում բացատրող որոշ փաստեր՝ ներառյալ ՀՆԱ-ն,ֆիքսված գծերի առկա ենթակառուցվածքները, շուկայի կառուցվածքը և պետականքաղաքականությունը։ Անլար հեռախոսի և անլար հասանելիության մասին տվյալների ուսումնասիրությունը օգնում է եզրակացնել, որ բջջային տեխնոլոգիաների ներթա1 Տե՛ս http։ փանցման տեմպերը չեն զարգանում աշխարհագրական և տարածաշրջանային սահմաններին համապատասխան։ Ի դեպ, Հարավայի Ամերիկան միակ տարածաշրջաննէ, որտեղ բջջայինի ներթափանցման տեմպերը համաչափ են բաշխված»1։ Գլոբալ արդիականացմանը համընթաց բջջային հեռախոսը դարձել է առօրյակյանքի անբաժանելի մասը։ Որպես գլոբալ մեդիա` բջջային հեռախոսն անհաղթահարելի ֆենոմեն է, որը վկայում է տեղական ուրվագծի նշանակությունը գլոբալ ապրանքների ու տեխնոլոգիաների ձևավորման և հարմարվելու մեջ։ 1980-ական թթ.գործարարի սոցիալական կարգավիճակի և դասի երբեմնի խորհրդանիշը` բջջայինհեռախոսը, զարգացել է ընդհուպ մինչև տարբեր դերերի և գործառույթների, հաճախպարադոքսային, անհատական, սոցիալ-մշակութային, անդրազգային և գլոբալ մակարդակներում2։ Բջջային հեռախոսի հարմարվողականությունն ու օգտագործումըխորհրդանշական բնույթ են կրում։ Դրանք կարելի է ընկալել որպես օգտագործողիապրելաոճ, ինքնության արտահայտում և այլն։ Ամերիկյան սոցիոլոգ Մ. Կաստելսը նշում է, որ բջջային սարքավորումների հաճախակի օգտագործումն ընկալվում և մեկնաբանվում է որպես սպառողականությանֆունկցիա։ Բջջային հեռախոսն օգտագործվում է բոլոր տեսակի նպատակների համար` մասնագիտական գործունեությունը, ընտանիքի առօրյան, կյանքը կազմակերպելու, շփման ուղիներ հաստատելու, կոմերցիոն գործարքների, տեղեկատվությանհավաքման և տարածման, երաժշտության տարածման, պատկերներ ստեղծելու ևտարածելու, հասարակական-քաղաքական մոբիլության համար։ Մ. Կաստելսը բջջային հեռախոսը համեմատում է մեքենայի հետ` ասելով, որ այն ոչ ավելին է, քան ավտոմեքենան, և սպառման կախվածություն կամ կարգավիճակ ձեռք բերելու ձգտում է։ Բջջային հեռախոսի համար էլ, ինչպես ավտոմեքենայի համար, ձևավորումն ու կարգավորումները կարևոր են։ Երիտասարդների պարագայում անհատական ինքնության նշանները (գույն, զանգի ազդանշան, ձևավորում), ինչպես նաև սարքավորմաննորաձև միտումները տեխնոլոգիական սարքավորման օգտագործման հարթություններից են։ Որպես առօրյա կյանքի մաս, բջջային հեռախոսն օգտագործողին տալիս է բազմաթիվ տարամետ իմաստներ սոցիալական համակարգման փորձառության մեջ։ Որպես մշակութային արտեֆակտ, բջջային հեռախոսը հնարավորությունների «խնջույքիսեղան է», սեփականատիրոջ ճաշակի, արժեքների, ինքնության համակարգի ազդանշան, ինչպիսիք են դասը, սեռը և մշակութային ծագումը3։ Ներկայացնենք մեր կատարած ուսումնասիրությունը։ Բջջային հեռախոսի սոցիալական նշանակությունը պարզելու համար անցկացրել ենք սոցհարցում ուսանողների շրջանում։ Ընտրանքը կանգ առավ 17-21 տարեկան ուսանողների վրա, քանի որայս տարիքում տեղի է ունենում անհատի ակտիվ սոցիալականացում` կրելով ռեֆերենտ խմբերի համեմատաբար ուժեղ ազդեցությունը։ Մեր կազմած հարցաթերթիկներում ընդգրկել ենք 9 հարց։ Հարցման նպատակն է պարզել բջջային հեռախոսի դերըուսանողի համար, հեռախոսի արտաքին նշանակությունը, գործառույթների, մակնիշիկարևորությունը, օգտագործման հաճախակիությունն ու նպատակը, հեռախոսը փոխելու հաճախությունը։ Հարցմանը մասնակցել է 140 ուսանող` 29 տղա և 111 աղջիկ։ Հարցվածների կեսից ավելին` 58 %-ը, բջջային հեռախոսը համարում է հաղորդակցվելու միջոց, 36 %-ը՝ խիստ անհրաժեշտություն, սակայն հաճախ մասնակիցներըպնդում էին, որ այս երկու տարբերակները նույնն են, այսինքն` բջջայինը հաղորդակցվելու միջոց է, առանց որի կյանքը անհնար է պատկերացնել։ Մենք համաձայն չենք1 Castells M., Mobile Communication and Society։ Routledge, 2009, p. 1.3 Նույն տեղում։ այս տեսակետին։ Հաղորդակցության միջոցները բազմազան են, ուստի հաղորդակցությունը, շփումը շարունակում է հասանելի մնալ նաև առանց բջջային հեռախոսի։ Միայն 3 %-ի համար է բջջային հեռախոսը զբաղմունք և իմիջի մաս։ Սակայն բավական է ուշադրություն դարձնել հասարակական տրանսպորտում երիտասարդներին.ակնհայտ է, որ մեծ մասը զբաղված են բջջայինով խաղեր խաղալով կամ երաժշտություն լսելով, իսկ բջջայինի աքսեսուարների համապատասխանությունը հագուստինփաստում է, որ հեռախոսը մասնակիորեն լրացնում է անհատի կերպարը։ Բացի այդ,նույն հարցաթերթիկի մեկ այլ հարցին` «Ի՞նչ գույնի բջջային հեռախոս եք նախընտրում», ընդամենը 23 %-ն է պատասխանել «ինձ համար մեկ է». մեծամասնությունըհստակ նախասիրություններ ունի` 69 %-ը՝ սև, 31 %-ը՝ սպիտակ, 10 %-ը՝ այլ գույն։ Ուսանողների համար բջջային հեռախոսի առավել նախընտրելի մակնիշներըNokia-ն և Samsung-ն են, iPhone-ը, այնուհետև հաճախ նշվել են ոչ թե մակնիշներ, այլօպերացիոն համակարգ` անդրոիդ։ Հարցված ուսանողների 86 %-ը նախընտրում էդասական մոդելները, 46 %-ը` սլայդերները, իսկ ծալվող կորպուսով բջջայիններն արդեն նորաձև չեն, դրանք օգտագործում է հարցվածների 2 %։ Այս հարցի պատասխաններն ազատ կարող են տարածվել ողջ ուսանողության վրա, քանի որ անզեն աչքով էլ երևում է մեր ուսումնասիրության արդյունքների համապատասխանությունըզանգվածային սպառմանը։ Հաջորդ հարցը` «Ո՞ր ֆունկցիաներն են Ձեզ համար ավելի կարևոր», մեզ թույլ էտալիս ենթադրություններ անել հեռախոսի զարգացածության մասին։ Եթե կազմապերպիչ (հաշվիչ, օրացույց, ժամացույց և այլն) գործառույթն ունեն բոլոր բջջայինները, ապա ֆոտոխցիկ, MP3-նվագարկիչ, GPS-կողմնացույց և ինտերնետի հնարավորություն ունեն ավելի թանկ և զարգացած մոդելները։ Հարցման մեր արդյունքներնայսպիսին են` ինտերնետի հնարավորություն գերադասում են 29 %-ը, MP3-նվագարկիչ` 25 %, ֆոտոխցիկ` 24 %, կազմակերպիչ և ռադիո` 8-ական %, խաղեր` 3 %, GPSկողմնացույց` 4 %։ Վերջինի քիչ կիրառումը պարզ է փոքր բնակավայրում ապրողիհամար։ Բջջային հեռախոսի օգտագործման հաճախությունը 1-5 սանդղակով 45 %-ըգնահատել է 5, 31 %-ը` 4, 19 %-ը` 3, 4 %-ը` 2, 1 %-ը` 1։ Ընդ որում՝ հաջորդ հարցինպատասխանելիս մասնակիցների 67 %-ը նշել է, որ զանգեր է ստանում, 37 %-ը` զանգեր կատարում։ Այս երկու հարցերի արդյունքները կասկածի տեղիք են տալիս. եթեմեծամասնությունը զանգեր ստանում է, ապա դժվար է կանխատեսել դրանցից յուրաքանչյուրի կարևորությունը, ուստի բջջային հեռախոսի կարևորությունը ևս կասկածելի է դառնում հաղորդակցման առումով։ Գուցե այն կարևոր է ժամանցի համար։ Տարեկան մի քանի անգամ հեռախոսը փոխելու հնարավորություն ունի հարցվածների 4 %-ը, ամեն տարի նոր հեռախոս ունենալու հնարավորություն ունի 14 %-ը,և 82 %-ը հեռախոսը ավելի հազվադեպ է փոխում։ Այս ցուցանիշը, կարծում ենք,խոսում է ավելի շատ տնտեսական դրության մասին։ Ընդհանուր առմամբ մեր ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս պատկերացումկազմել ուսանողի համար բջջային հեռախոսի դերի մասին։ Բջջային հեռախոսի ուղերձները, մեր պատկերացմամբ, հիմնականում երկուսն են` «Ես ձեզնից մեկն եմ» և«Ես տարբերվում եմ բոլորից», այսինքն` բջջային հեռախոսը, ամենալայնատարածհաղորդակցական տեխնոլոգիան լինելով, ցուցիչ է այն օգտագործողների սոցիալական նույն միջավայրից լինելու, նույն դասին պատկանելու մասին։ Սակայն բջջայինհեռախոսի բազմազանությունը, դրա արտաքին ձևը, զարգացվածությունը և մի շարքայլ հատկանիշներ օգտագործողին հնարավորություն են տալիս դրսևորել սեփականճաշակը, ինքնությունը և այլն, այսինքն` տարբերվել մյուսներից։ Բջջային հեռախոսի սոցիալական նշանակության, սոցիալականացման դերի վերաբերյալ ուսումնասիրությունները դեռևս քիչ են, առավել ևս՝ մեր տարածաշրջանիառանձնահատկությունների վերաբերյալ։ Աստղիկ ԱվետիքյանԲՋՋԱՅԻՆ ՀԵՌԱԽՈՍԸ ՈՐՊԵՍ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹԲանալի բառեր` բջջային հեռախոս, անլար կապ, բաժանորդագրություն, սոցիալական ցուցիչ։

example1511

example1511

Աշխատանքը նվիրված է ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում գրեթե չդիտարկվող Դիրիխլեի ֆիզիկական սկզբունքի հնարավոր կիրառությունների վերհանմանը։ Աշխատանքում հակիրճ նշված է Դիրիխլեի ֆիզիկական սկզբունքի էության մասին, որից հետո քննարկված են ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում դիտարկվող տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման համար առաջարկված են Դիրիխլեի սկզբունքից բխող նոր մոտեցումներ։

1. Նախաբան. Դիրիխլեի ֆիզիկական սկզբունքի վրա։ Ինչպես հայտնի է, եթե միայն պահպանողական ուժերը գործում են մեխանիկական համակարգում, ապա դրա պոտենցիալ էներգիայի նվազագույն վիճակը կայուն հավասարակշռության վիճակ է։ Այլ կերպ ասած, մեխանիկական համակարգը հակված է լինել նվազագույն պոտենցիալ էներգիայի վիճակում։ Սա արտահայտում է պոտենցիալ էներգիայի նվազագույնի կամ նույն Դիրիխլեի ֆիզիկական սկզբունքը [1, 19]։ Ստացվում է, որ վերջինս կարող է օգտագործվել որոշ ստատիկ խնդիրներ լուծելու համար։ Դիրիխլեի սկզբունքի վավերությունը հեշտությամբ կարելի է պարզել ՝ հակասական ենթադրություն անելով։ Իրոք, ենթադրենք, որ համակարգը կարող է շարժվել պոտենցիալ էներգիայի վիճակից նվազագույն էներգիայի հետ, ապա ձեռք բերել կինետիկ էներգիա։ Արդյունքում, մեխանիկական համակարգի «կինետիկ» պոտենցիալ էներգիաները կմեծանան, ուստի «մեխանիկական» էներգիան կավելանա։ Վերջինը հնարավոր չէ, քանի որ պահպանվում է միայն պոտենցիալ ուժերի հետ փոխազդող մարմինների համակարգի ամբողջական մեխանիկական էներգիան։ Արդյունքում առաջացած հակասությունն ապացուցում է, որ մեր նախնական ենթադրությունը սխալ էր. Համակարգը չի կարող ինքնակամ դուրս գալ պոտենցիալ էներգիայի նվազագույն մակարդակից։ Այսպիսով, վերջինս կայուն հավասարակշռության վիճակ է։ 2. Սկզբունքի կիրառման օրինակներ։ Եկեք այժմ դիտարկենք ֆիզիկայի դպրոցի դասընթացում հանդիպած մի շարք անտիպ խնդիրներ, որոնց լուծման համար մենք կկիրառենք առաջարկվող Դիրիքլեֆիզիկական սկզբունքը։ Եկեք քննարկենք ստորև մի հարց, որը O. Ya. Դա Սավչենկոյի հայտնի խնդրագրի համապատասխան հարցի ընդհանրացում է [2, 94]։ Խնդիր 1։ Roանր գավազանը թեքվում է անկյան տակ և ազատորեն կախված է մի ծայրից (նկ. 1)։ Ձողի վերին և ստորին մասերի երկարությունները համապատասխանաբար։ Ձողի վերին մասը ուղղահայացով ի՞նչ անկյուն է կազմելու։ և լուծում։ Եթե ​​միավորի զանգվածը (գծային խտությունը) նշենք գավազանի երկարության միավորով, ընտրենք կասեցման կետով անցնող հորիզոնական մակարդակը (նկ. 1), ապա ձողի կշռի ուժով պայմանավորված հնարավոր էներգիան կորոշվի հետևյալ բանաձևով. զրո էներգիա Ըստ նվազագույն պոտենցիալ էներգիայի կամ Դիրիխլեի սկզբունքի, բևեռը կընդունի գավազանի կայուն հավասարակշռության վիճակում գտնվող նվազագույն արժեքը։ Արդյունքում, խնդիրը որոշվում է այն անկյունի արժեքով, որի դեպքում էներգիայի ֆունկցիան վերցնում է նվազագույն արժեքը։ Եռանկյունաչափական ֆունկցիայի նվազագույն արժեքը օժանդակ անկյուններով որոշելը հանրահաշվի դպրոցում ստանդարտ քայլ է [3, 171], որի արդյունքում ստացվում է հետևյալ արտահայտությունը ՝ 090 abcoscossin։ 22abWagbga22cossinfaabbf Իհարկե, այս խնդիրը կարելի է լուծել ավանդական վիճակագրական մեթոդներով։ Օրինակ ՝ հնարավոր է հաշվի առնել ձողի մասերի վրա գործող ծանրության ուժերը ՝ գծային հարթությունից կախվածության կետով անցնող պահի հարթությանը ուղղահայաց գիծ գրելով։ (Նկ. 1)։ Դրանից հետո, հաշվի առնելով «Խնդիր 2» -ը։ Նավը շարժական միջնորմով բաժանվում է երկու հավասար մասերի։ Սկզբում նավի երիկամի միջնապատը լցվում է հավասար չափի հեղուկով (նկ. 2)։ Որքա՞ն կտեղափոխվի բաժանումը այն բաց թողնելուց հետո։ Անտեսեք հաղորդակցությունը։ Հաշվի առեք, որ երբ անոթից հեղուկ է հոսում, միջնապատը չի թեքվում [հեղինակ]։ պրոցեսոր Լուծում։ Դիրիխլեի սկզբունքի համաձայն, հավասարակշռության պայմաններում բաժանումը կզբաղեցնի այնպիսի դիրք, երբ հեղուկ համակարգի պոտենցիալ էներգիան նվազագույնի է հասցվում։ Անոթի հատակով հորիզոնական անցնող ընտրելով զրոյական մակարդակը, հեղուկների ընդհանուր պոտենցիալ էներգիան կկազմի. - հեղուկների զանգվածները բեկումնո՞վ են, և - և դրանց բարձրությունները (նկ. 3)։ 2 2btgaabsincossin, 22ababmgmgaambmab; , abmamb2ah1221x1122,22mghmghW1m2m121h2h Հաշվի առնելով, որ հնարավոր էներգիայի համար մենք ստանում ենք։ որտեղ - նավի լայնությունն է։ Եթե ​​համակարգի պոտենցիալ էներգիան ամենացածր արժեքն է, դրա ածանցյալը հավասար է զրոյի։ Դա գործառույթ է,. Այս դեպքում վերջինս գրվում է հետևյալ պարզ ձևով. Ապա, հաշվի առնելով բարդ մաթեմատիկական պայմանները, մխոցը շարժելով, փոփոխությունները կարող են որոշվել։ մեթոդ Հարկ է նշել, որ 10-րդ դասարանի 2-րդ խնդիրը կարող է լուծվել միայն կրկնությունների ընդհանրացման ժամանակ, երբ աշակերտները արդեն ծանոթ են մաթեմատիկայի դասընթացից ածանցյալի գաղափարին, հնարավոր է դառնում քննարկել դիտարկված խնդրի մեր առաջին լուծումը։ օգտագործելով Դիրիխլեի սկզբունքը։ Այն օգտակար է ոչ միայն մոտեցման ինքնատիպության, այլ նաև միջառարկայական կապերի արտահայտման և զարգացման տեսանկյունից։ Բացի այդ, դասավանդման փորձը ցույց է տալիս, որ չնայած այս պարագայում լուծման ավանդական մեթոդի ռացիոնալությանը, շատ սովորողներ կոպիտ սխալ են թույլ տալիս `1, haxha2, haxha2212,2gWhalaxax Xxlxx120։ 22ghghlhlh1, haxha2, haxhax ճնշման ուժերի հավասարության փոխարեն համարում են ճնշումների հավասարությունը։ Խնդիր 3։ Նույն երկարության միատեսակ բարակ թելերից օդում կախված երկու նույնական գնդակներ, որոնք ամրացված են մեկ կետում։ Գնդակներից յուրաքանչյուրին լիցք հաղորդելուց հետո նրանք բաժանվեցին։ Որոշեք գնդիկավոր յուրաքանչյուր զանգվածը, եթե շղթաները հավասարակշռության մեջ անկյուն են կազմում [4, 114]։ Լուծում Եթե ​​մենք ընտրենք թելիկների կասեցման կետով հորիզոնական անցնող պոտենցիալ էներգիայի զրոյական մակարդակը, գնդիկավոր համակարգի ծանրության պատճառով պոտենցիալ էներգիան որոշվելու է բանաձևով (նկ. 4)։ Լիցքավորված գնդերի էլեկտրաստատիկ փոխազդեցության շնորհիվ հնարավոր էներգիայի համար մենք ունենք բանաձև, որտեղ հեռավորությունն է գնդերի կենտրոններից, էներգիայի պոտենցիալ արտահայտությունը (նկ. 4)։ Այսպիսով, համակարգի լիարժեք վիճակում, ըստ Դիրիխլեի, հավասարակշռության վիճակում, նրա պոտենցիալ էներգիան պետք է վերցնի նվազագույն արժեքը։ Վերջինը կբավարարվի, եթե պոտենցիալ էներգիայի ածանցյալը անկյան տակ հավասար է զրոյի, այն համակարգային սկզբունքը, որից ստանում ենք. Վերջին արտահայտությունը կարող է օգտագործվել նաև գնդիկների զանգվածը որոշելու համար. 0.2 qWmglkr22cos0, qmglkr322 սին։ cos4kqlmg կգ. Ինչպես տեսանք, խնդիրը լուծվեց առանց հավասարակշռության վիճակի ուժային վերլուծության։ Այս խնդիրն, իհարկե, ավանդաբար լուծվում է սովորական «ուժի» մեթոդով։ Նման մոտեցումը պատկերում է ոլորտներից մեկի վրա գործող բոլոր ուժերը (նկ. 4)։ Վերջինս այնուհետև նախագծում է որոշման գնդերի որոնման զանգվածը `ստացված հավասարումների և հորիզոնական-ուղղահայաց առանցքների մաթեմատիկական տարրական փոխակերպումների արդյունքում։ 3. Եզրակացություն։ Ամփոփելով, առաջարկվող մոտեցումը հնարավորություն է տալիս կիրառել նոր մոտեցում ֆիզիկայի դպրոցում դիտարկվող ստատիկայի բաժանմունքի տարբեր անտիպ խնդիրների լուծման հարցում `խուսափելով ուժի հայտնի մեթոդի կիրառումից, որը աշխատանքի հիմնական գիտամեթոդական նորությունն է։ , Փաստորեն, Դիրիխլեի ֆիզիկական սկզբունքը, ձևակերպման պարզությամբ, կարող է շատ արդյունավետ «գործիք» հանդիսանալ ուսանողների համար տարբեր ֆիզիկական խնդիրներ լուծելու գործում։ Կարծում ենք, որ աշխատանքը կհետաքրքրի ինչպես ուսանողներին, այնպես էլ ֆիզիկայով հետաքրքրվողներին, քանի որ այն կնպաստի ուսանողների տրամաբանական և ստեղծագործական մտածողության զարգացմանը, ընդհանուր առմամբ ՝ դասավանդման արդյունավետության բարձրացմանը։

example1928

example1928

Հոդվածում քննության են ենթարկվել ղեկավարի հաղորդակցման առանձնահատկությունները։ Վերլուծել ենք, թե ինչպիսի որակներ և հատկանիշներ պետք է ունենա ղեկավարը, որ գործոնները պետք է հաշվի առնի ղեկավարումն իրականացնելիս։ Միայն այդ ամենի իմացությունն է բերում առողջ և բարենպաստ աշխատանքային հարաբերությունների ձևավորմանը, որն էլ արդեն իր հերթին կազմակերպության առաջանցիկ զարգացման հիմք է դառնում։

ԿԱՌԱՎԱՐԻՉԻ ԿԱՊԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Մարդկային ռեսուրսների կառավարումը համապարփակ համակարգ է, որի միջոցով կազմակերպության աշխատանքային ռեսուրսներին հաջողվում է արդյունավետորեն հասնել կազմակերպության նպատակներին։ Կառավարիչը և կառավարիչը մեծ դեր ունեն յուրաքանչյուր կառույցի զարգացման գործում։ Այս աշխատանքում մենք կներկայացնենք առաջնորդի հաղորդակցության առանձնահատկությունները, բայց մինչ այդ մենք կխոսենք առաջնորդների, դրանց տեսակների մասին։ Ո՞վ է առաջնորդը Նա կազմակերպության զարգացման ծրագրի մշակողն է, որի իրականացումը կառավարչի գործառույթն է։ Ըստ անհատականության տեսության առաջնորդները բաժանվում են 2 խմբի։ Առաջին խմբի անդամները եսակենտրոն են, խելացի, չեն սիրում քննադատությունը, մինչդեռ երկրորդ խմբի ղեկավարները համեստ են, թույլ են մասնագիտական ​​հմտություններում։ Արթուր Օփսը տարբերակում է լավ և վատ առաջնորդներին։ Լավ մենեջերները հաշվի են առնում կոլեգաների մտածելակերպը, կարծիքը, զգացմունքները աշխատողների նկատմամբ, պաշտպանում են նրանց, գնահատում և պահպանում են աշխատակիցներին, բարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտ են ստեղծում աշխատանքային թիմում, դրականորեն գնահատում են ոչ միայն իրենց, այլև մյուսներին։ հասնելով ծրագրերի, ամեն ինչի։ Նրանք դա անում են բացահայտ։ Վատ առաջնորդները փչացնում են հաստատության տեսքը, չեն վստահում մարդկանց, համարում են նրանց ոչ կոմպետենտ, անվստահ, հետևում են նրանց ամբողջ ուժով, գաղտնի պահում ամեն ինչ, չունեն ստեղծագործ միտք։ Մենեջերներից շատերը իրենց ոլորտի մասնագետներ են, բայց աշխատակազմի հարաբերությունների հոգեբանության մասին քիչ տեղեկություններ ունեն։ ուստի նրանք գալիս են որպես ցածր ղեկավարներ։ Մարդու և մարդու հարաբերությունների հոգեբանության վերաբերյալ հիմնական գիտելիքների բացակայությունը մենեջերների, անձնակազմի ղեկավարների, անձնակազմի հետ աշխատանքի ղեկավարների խնդիրներից մեկն է, քանի որ դրանք այս կառույցում անձնակազմի արտահոսքի պատճառներից մեկն են։ Յուրաքանչյուր ղեկավար պետք է կարողանա ճիշտ հարաբերություններ հաստատել իր աշխատակիցների հետ, հաշվի առնել իր աշխատակիցների ուժեղ և թույլ կողմերը ՝ ծառայելով նրանց կազմակերպության բարգավաճման համար։ Եթե ​​կարծում եք, որ առաջնորդը միայն պաշտոն է, ապա դուք միայն մասամբ եք ճիշտ։ Առաջնորդը ոչ միայն պաշտոն է, այլ նաև հոգեբանություն, կենսակերպ, մտածողություն։ Մարդը կարող է զբաղեցնել բարձր պաշտոններ, բայց չլինել այնպիսի ղեկավար, որին բոլորը հարգում են, լսում և հաշվի են առնում։ Կառավարիչը պետք է տարբերվի պատվեր կատարողից, ամենակարևոր բնութագրիչ `պատասխանատվություն կրող մասնագետից։ Եթե ​​պատվերների կատարողը կատարում է իրեն հանձնարարված հրամաններն ու առաջադրանքները, կատարողը պատասխանատու է իրեն հանձնարարված խնդիրների կատարման համար, եթե մասնագետը պատասխանատու է իր ոլորտում կատարված աշխատանքների որակի համար, պատասխանատուն պետք է պատասխանատու լինի իր կատարած բոլոր աշխատանքներն ու գործողությունները։ Կազմակերպությունում աշխատանքների ավարտից հետո ղեկավարը պարտավորվում է ամփոփել կատարված աշխատանքը ՝ թե՛ գովեստի խոսքեր ասելով, թե՛ մատնանշելով թերություններն ու սխալները, որպեսզի հետագայում աշխատակիցները խուսափեն նմանատիպ սխալների կրկնությունից։ Այս ամենը արդյունավետ կազմակերպելու համար մենեջերը պետք է ունենա հաղորդակցության բարձր մշակույթ, կարողանա բոլորին ճիշտ մոտեցում ցուցաբերել։ Լավ առաջնորդը նախ պետք է ունկնդրելու ունակություն ունենա։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ շատ մարդիկ այդ ունակությունը չունեն։ Տասը րոպեանոց ելույթ ունկնդրելով `մարդը հասկանում է, հիշում է դրա միայն կեսը։ Երկու օր անց նա մոռանում է իր հիշած մասը։ Այլ կերպ ասած, կարելի է հիշել մի քանի օր առաջ ասվածի միայն քառորդ մասը։ Իսկ ո՞րն է չլսելու պատճառը։ Որոշ դեպքերում պատճառներն ակնհայտ են. Ունկնդիրը (այս դեպքում կառավարիչը կամ ենթական) մտահոգված է ինչ-որ բանով, ունկնդիրը չի հետաքրքրվում թեմայով կամ չի ուզում լսել։ Այնուամենայնիվ, կան պատճառներ, որոնք այնքան էլ ակնհայտ չեն։ Օրինակ, երբ ենթակաները և քննարկում են մի թեմա, նրանցից յուրաքանչյուրը կենտրոնանում է իր խոսքերի վրա, ինքնաբերաբար չի ուշադրություն դարձնում դիմացինի արտահայտած մտքերին։ Պատճառներից մեկն այն է, որ առաջնորդը, օրինակ, ոգեշնչված իր առաջարկած ծրագրից, չի ցանկանում քննադատություն լսել այդ թեմայի շուրջ, քանի որ կարծում է, որ դրանք կարող են խանգարել իր նպատակներին։ Լռելը դեռ չի նշանակում լսել։ Լսելու գործընթացը ակտիվ գործընթաց է, որը պահանջում է մեծ ջանք և կենտրոնացում։ Իսկ ղեկավարը, որպես տվյալ կառույցի ղեկավար, պարտավոր է լսել յուրաքանչյուրի կարծիքը, քանի որ արտահայտված մտքերի մեջ կարող է թաքնված լինել տվյալ կառույցի հաջողության բանալին։ Բայց պարզապես լսելը բավարար չէ, դուք պետք է խրախուսեք դիմացինին արտահայտել իր մտքերը։ Դրա համար երբեմն հնարավոր է սկսել պատասխանները լակոնիկացնել։ Չեզոք պատասխաններ (այո, ինչպե՞ս ես հասկանում եմ ձեզ) Թույլ տվեք բանախոսին շարունակել խոսակցությունը ժամանակ, միևնույն ժամանակ թույլ տվեք դիմացինին ավելի ազատ և ազատ արտահայտվել։ Այն, ինչ դիմացինն ուզում է ասել, կարելի է հասկանալ ժեստերի, շարժումների և դեմքի արտահայտությունների միջոցով։ Այս պարագայում դիմացինի հետ կարող եք խոսել հետևյալ արտահայտությունների օգնությամբ. Դու երջանիկ մարդու տեսք ունե՞ս, մտահոգու՞մ ես, ինչ-որ բան պատահե՞լ է։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ պարզ, չեզոք պատասխանները կամ գլխի դրական շարժումները խրախուսում են խոսակցին շարունակել իր խոսքը։ Այնուամենայնիվ, մենեջեր-աշխատակից հաղորդակցության ընթացքում կարող են լինել որոշ բարդություններ։ Դրանցից են .1. Բառերի մեծ մասի բազմազանություն։ Այս խնդրի պատճառով հաճախ դժվար է դիմացինին հասկանալ, քանի որ չգիտեք, թե որն է բառի հիմնական իմաստը նրա համար։ Նույն բառը ունկնդրի և խոսողի համար կարող է ունենալ տարբեր իմաստներ, ուստի անհրաժեշտ է ուշադիր լսել դիմացինին, որպեսզի հասկանա օգտագործված բառի հատուկ նշանակությունը։ 2. Արտահայտված մտքերի կոդավորում։ Այն, ինչ մենք հայտնում ենք դիմացինին, մեզ համար որոշակի իմաստ ունի։ Հաղորդակցվելիս մենք մեր մտքերն արտահայտում ենք բառերի միջոցով, ուստի որոշ չափով տեղի է ունենում կոդավորում։ Հետեւաբար, որպեսզի դիմացինը հասկանա, թե ինչ է ասվում, նա պետք է ուշադիր լսի ամբողջ միտքը։ 3. Ազատ ինքնարտահայտման խնդիրներ։ Դա տեղի է ունենում, երբ տվյալ կազմի մեջ ընդունվում է ձևականության որոշակի մակարդակ, ինչը թույլ չի տալիս խոսողին ազատ արտահայտվել։ դա ստիպում է նրան սկսել նախաբանից։ Թոմաս Գորդոնը, երկար աշխատանքային տարիներին հաղորդակցման արվեստը ուսումնասիրելով, առանձնացրեց խոչընդոտների 12 խումբ, որոնք կարող են խոչընդոտել պատշաճ հաղորդակցությանը։ 1. հրաման, ցուցում, 2. նախազգուշացում, սպառնալիք, խոստում, 3. կարգապահություն, 4. խորհուրդ, առաջարկ կամ որոշում, 5. բարոյականություն, տրամաբանական փաստարկ, 6. դատապարտում, քննադատություն, անհամաձայնություն, մեղադրանք, 7. գովաբանություն, համաձայնություն, 8. վիրավորանք , նվաստացում, 9. Մեկնաբանություն, վերլուծություն, ախտորոշում, 10. կարեկցանք, սփոփանք, 11. հարցաքննություն, 12. Խուսափեք խնդիրներից, շեղումից, հումորից։ Այս կետերը սովորաբար խանգարում են զրուցակցին և խախտում են մտքերի ճիշտ դասավորությունը։ Դրանց օգտագործումը նշանակում է, որ առաջնորդը ցանկանում է փոխել առարկայի մտքերի ընթացքը, ուստի դրանց օգտագործումը դիմացինին ստիպում է ինքնապաշտպանվել։ Այս ամենի արդյունքում ստորադասը, աշխատողը չեն արտահայտում իրենց տեսակետը, նրանք թաքցնում են իրենց մտքերը։ Հաղորդակցության ընթացքում ղեկավարը կարող է հետևել այս հրահանգներին. Ուշադրության արդյունքում մի ընդունեք լռությունը։ , Մի ձեւացրու, թե լսում ես։ , Մի անհանգստացեք անհարկի։ , Մի շտապեք եզրակացություններ անել։ , Մի վիճեք , Չափից շատ հարցեր մի տվեք։ , Մի տրվեք զգացմունքներին։ Եվ ի՞նչ է անհրաժեշտ մենեջեր-աշխատակից կապի արդյունավետությունն ապահովելու համար։ Նա պետք է ստեղծի համապատասխան միջավայր ցանկացած թեմայի քննարկման համար։ Եթե ​​աշխատանքն այդքան հաջող չէր, միևնույն է, քննարկման համար պետք է ստեղծել դրական միջավայր։ Առաջնորդը կարող է առաջարկել, որ հանդիպմանը ներկա անձնակազմի յուրաքանչյուր անդամ իր երախտագիտությունը հայտնի նրանց, ովքեր օգնել են թիմի կառուցմանը։ Ավելի ճիշտ կլիներ, եթե առաջնորդն ինքը առաջինը շնորհակալություն հայտներ միմյանց ՝ միաժամանակ ներկայացնելով, թե կոնկրետ ինչի համար։ Անցյալի մասին բացասական խոսք ասելով ՝ նա պետք է առաջարկի նոր լուծումներ։ Rsեկավարները հաճախ սիրում են անընդհատ խոսել և թերություններն ընդգծել։ Դա ավելի արդյունավետ կլինի, եթե բացասական արդյունքը ներկայացնեք որպես փաստ և անցնեք խնդրի նոր լուծումների։ Հնարավոր է ձևակերպումների հստակություն, առանձնահատկություն և պարզություն։ Քննարկման ընթացքում հնարավոր է, որ աշխատակիցներից մեկը մյուսին մեղադրի իր աշխատանքի թերբավարար աշխատանքի մեջ։ Այս պարագայում ղեկավարը պետք է խնդրի, որ ներկայացնի տվյալ մարդկանց և նրանց խոսելու հնարավորություն տա։ Կառավարիչը կարող է առաջարկել, որ աշխատողը առաջարկի խնդրի իր լուծումը։ Ավարտեք դրական գրությամբ։ Leaderանկալի է, որ առաջնորդը քննարկումն ավարտի նման բառերով։ «Լավ է, որ համատեղ աշխատանք է տարվում, մենք իրար հասկանում ենք, պատրաստ ենք լսել ու աջակցել միմյանց»։ Ոչ վերբալ հաղորդակցությունը հնարավոր է նաև մենեջեր-աշխատակից հաղորդակցության ընթացքում։ Ոչ վերբալ հաղորդակցությունը, որը հայտնի է որպես ժեստերի լեզու, ներառում է ինքնարտահայտման ոչ վերբալ միջոցներ։ Ոչ վերբալ հաղորդակցության լեզուն հասկանալու մի քանի պատճառ կա։ 1. Միայն փաստացի գիտելիքները կարող են արտահայտվել բառերով, բայց բառերը հաճախ բավարար չեն հույզեր արտահայտելու համար։ Դրանք հաճախ արտահայտվում են ոչ վերբալ լեզվով։ 2. Ոչ վերբալ հաղորդակցության լեզվին տիրապետելը թույլ է տալիս հասկանալ, թե որքանով ենք մենք ինքներս ճանաչում։ Ոչ բանավոր լեզուն մեզ կասի, թե մարդիկ իրականում ինչ են մտածում մեր մասին։ 3. Ոչ վերբալ հաղորդակցությունն այնքան կարևոր է, որ արտահայտվում է անգիտակցաբար։ Այդ պատճառով, չնայած մարդիկ փորձում են խորը մտածել նախքան խոսելը, նրանց հույզերը հաճախ արտահայտվում են դեմքի արտահայտությունների, ժեստերի, ինտոնացիայի և ձայնի երանգի միջոցով։ Այս ոչ վերբալ տարրերի իմացությունը կարող է օգնել մեզ պարզելու, թե որքանով է իրական բառերով արտահայտված միտքը։ Միմիկա Դեմքի արտահայտությունը հույզերի արտահայտման հիմնական գործոնն է։ Հատկապես դրական հույզերը ՝ ուրախությունը, սերը, զարմանքը, հեշտությամբ են ընկալվում։ Ավելի դժվար է կանխատեսել զայրույթը, տխրությունն ու զզվանքը։ Emգացմունքներն ու դեմքի արտահայտություններն արտահայտվում են հետևյալ ձևով. ձգվածը կարող է մի փոքր բաց լինել։ • Anայրույթ - հոնքերի անկում, ճակատի կնճիռներ, նեղ աչքեր, շրթունքների սեղմում, ատամների սեղմում, աչքեր։ Որոշ դեպքերում շրթունքների արտաքին եզրերն իջնում ​​են, • երջանկությունը ՝ հանգիստ աչքեր, շրթունքների ծայրերը քաշվում են հետ քաշված։ Տեսողական շփումը հաղորդակցության ամենակարևոր մասն է։ Բանախոսին նայելը ոչ միայն հետաքրքիր է, այլ նաև օգնում է կենտրոնանալ զրույցի նյութի վրա։ Հաճելի թեմաների շուրջ խոսելիս հեշտ է պահպանել տեսողական շփումը։ հակառակ դեպքում մենք խուսափում ենք դրանից։ Հաճախ մարդիկ խուսափում են տեսողական շփումից, երբ նրանք մրցակցում են դիմացինի հետ։ Ձայնի տոնը և տեմբրը։ Լսողն ավելին է լսում, քան բառերը։ նա լսում է նկատում է ձայնի ծավալն ու տոնուսը, արտահայտությունների թերիությունը, հաճախակի դադարները։ Ձայնի տոնը բանախոսն է `խոսողի զգացմունքները հասկանալու համար։ Այս եղանակով հեշտ է կանխատեսել բարկությունն ու տխրությունը։ Volավալն ու ծավալը նույնպես կարևոր ազդակներ են դիմացինի խոսքի վերլուծության գործընթացում։ Որոշ հույզեր, ինչպիսիք են խանդավառությունը, ուրախությունը կամ անվստահությունը, սովորաբար բարձրաձայն են փոխանցվում։ Anայրույթն ու վախը նույնպես արտահայտվում են բարձր ձայնով, բայց ավելի լայն տոնով։ Խոսքի արագությամբ կարելի է գուշակել նաև դիմացինի զգացմունքները։ Մարդիկ արագ են խոսում, երբ հուզվում են կամ ինչ-որ բանից անհանգստանում են։ Արագ են խոսում նաև նրանք, ովքեր փորձում են համոզել դիմացինին։ Դանդաղ ելույթը սովորաբար վկայում է բարձր կարծիքի, տխրության կամ հոգնածության մասին։ Դիրք և ժեստ։ Մարդու դիրքից և ժեստերից կարելի է գուշակել նրա կյանքի մասին։ Եթե ​​նա խոսելու ընթացքում թեքվում է դեպի ձեզ, ապա նրան հետաքրքրում է զրույցի թեման, ընդհակառակը։ Խաչված ձեռքերը վկայում են թերահավատության, պաշտպանական գործառույթների մասին։ Երբ ձեռքը դունչի տակ է, դա արտացոլման նշան է, իսկ երբ գլխի հետեւում ՝ հիացմունք։ Geեստերի ակտիվ օգտագործումը հաճախ խոսում է դրական հույզերի մասին, բայց դրանց չարաշահումն արդեն ենթադրում է անհանգստություն, անվստահություն։ Միջանձնային հեռավորությունը։ Հաղորդակցման մեկ այլ կարևոր գործոն, որը կառավարիչը պետք է իմանա և կիրառի, միջանձնային հեռավորությունն է։ Կան միջանձնային հեռավորությունների մի քանի տեսակներ. • Ինտիմ հեռավորությունը հասնում է մինչև 0,5 մետրի, որը բնորոշ է ինտիմ կապերին։ • Միջանձնային հեռավորությունը 05.-1.2 մետր է։ Նախատեսված է ընկերական շփման համար։ • Սոցիալական հեռավորությունը 1,2 մետրից 7 3,7 մետր։ Այս հեռավորության վրա տեղի են ունենում ոչ պաշտոնական սոցիալական և գործնական հանդիպումներ։ • Հանրային հեռավորությունը համարվում է ավելի քան 3.7 մետր։ Կառավարիչը պետք է քաջատեղյակ լինի բիզնեսի միջավայրում առկա սոցիալական հեռավորության մասին և պահպանի սոցիալական հեռավորությունը, քանի որ չափազանց մոտ կամ չափազանց հեռու լինելը կարող է բացասաբար ազդել հաղորդակցության վրա։ Հաճախ կարելի է հանդիպել մարդկային ռեսուրսների թուլության կամ վատ կառավարման, ինչը հանգեցնում է անձնակազմի արտահոսքի։ Ահա այս նշանները. • Պարտավորության բացակայություն և հավատարմություն ինչպես ղեկավարության, այնպես էլ գործընկերների համար, • Կառավարչի ցածր կազմակերպչական հմտություններ, մենեջերի ցածր հեղինակություն, մարդկային հոգեբանության մասին գիտելիքների պակաս, • աշխատակազմերից շատերը թույլ թիմ են։ Կան բամբասանքներ, հաճախակի բախումներ, • երիտասարդ աշխատողներ, որտեղ բոլորը նույն տարիքի են։ հաճախ աշխատանքը տուժում է կարգապահության բացակայության, բիզնեսի էթիկայի բացակայության, • աշխատանքի ընդունման սխալ մեթոդների, • աշխատողների ցածր բարոյականության, նրանց անորոշ նպատակների և արժեքների, որոնք զարգացման և վերապատրաստման կարիք ունեն։ Այս գործոնները կապված են ինչպես մարդկային հարաբերությունների հոգեբանության, այնպես էլ մարդկային ռեսուրսների կառավարման հոգեբանության հետ։ Հետեւաբար, առաջնորդի համար շատ կարեւոր է մարդ-մարդ հարաբերությունների հիմնական գիտելիքների իմացությունը։ Եվ որո՞նք են դրանք։ Կարելի է տարբերակել աշխատակիցներին ըստ իրենց խառնվածքի, այսինքն `հասկանալ, թե ով է խոլերիկ, ով` սանգվինիկ, ով `ֆլեգմատիկ կամ մելանխոլիկ։ Խառնվածքը մարդու բնածին, ժառանգական, անփոփոխ, անվիճելի բնական վիճակն է, որից կախված են մարդու աշխարհայացքն ու միտքը, նրա դիմադրողականությունն ու դիմացկունությունը ֆիզիոլոգիական բեռին։ Խառնվածքը կարելի է առանձնացնել բնավորության գծերով ՝ վարք, բարձրություն, համբերություն, բռնկում։ Խոլերան ռեակտիվ է, անկառավարելի, անհամբեր, կրակոտ, արագաշարժ։ Սանգվինները արագաշարժ են, եռանդուն, կարգապահ, հավասարակշռված, կենսուրախ։ Ֆլեգմատիկան դանդաղաշարժ է, հավասարակշռված, համբերատար, զուսպ, համառ։ Մելանխոլիկ մարդիկ ունեն բարձր զգայունություն, ցածր ռեակտիվություն, երկչոտ են, ամաչկոտ, արագ հոգնած։ Եվ ինչու՞ է պետք իմանալ այս ամենը։ անհրաժեշտ է, որ կառավարիչը կարողանա պատշաճ կերպով բաշխել պաշտոններն ու պարտականությունները։ Խոլերիկին չպետք է տրվի այնպիսի աշխատանք, ինչպիսին է մենեջերի աշխատանքը։ Այս դեպքում դուք ստիպված կլինեք սպասել, պարապ նստել մեքենայի մեջ, մինչ մենեջերը կավարտի խորհրդակցությունը կամ հանդիպումը։ Նա երկար չի տեւի այս աշխատանքը, քանի որ նրա խառնվածքին բնորոշ է ակտիվ, ակտիվ աշխատանքը։ Բայց մելանխոլիկը հեշտությամբ կդիմանա նման միօրինակ աշխատանքին։ Սանգվիններն ու մելամաղձիկները ավելի հավասարակշռված ու տանելի բնույթ ունեն։ Առաջնորդը պետք է հաշվի առնի այդ առանձնահատկությունները, քանի որ դրանք անհրաժեշտ են արդյունավետ համագործակցության, կոնֆլիկտային իրավիճակների նվազեցման, ինչպես նաև հնարավոր սթրեսներից խուսափելու համար։ Ավելի լավ կամ վատ խառնվածք չկա։ Ուստի մարդկանց հետ շփվելիս պետք է ջանքեր գործադրել ոչ թե դրանք շտկելու, այլ խառը ռասայի օգուտները խելամիտ կերպով օգտագործելու համար։ Այս ամենից բացի, նախ պետք է իմանալ աշխատակիցների հաղորդակցման մակարդակը, փառասիրությունն ու սթրեսը։ Հաղորդակցությունը նույնը չէ, ինչ բամբասելը։ Շփվելով գործարար հարաբերություններում ՝ պետք է հասկանալ մտքերի հստակ արտահայտումը, դրանք ուրիշներին փոխանցելը, ճիշտ փաստարկներով բանակցություններ վարելը։ Լավ է հավակնություններ չունենալը Վատ է, երբ մարդը հավակնոտ չէ կամ չափազանց հավակնոտ է։ Երբ մարդը առողջ հավակնություններ ունի, լավ է, քանի որ նա կարող է պաշտպանել իր տեսակետները վեճերի միջոցով կամ սխալներ ընդունել ՝ լսելով դիմացինի փաստարկները։ Սթրեսային դիմադրությունը նույնպես կարևոր է, քանի որ այն ներառում է տարբեր անհատականությունների մարդկանց հետ շատ կարճ ժամանակում աշխատելու ունակություն։ Դա ենթադրում է դիմացկունություն քննադատությունների, նկատողությունների և բախումային իրավիճակների պայմաններում։ Հաշվապահական հաշվառման այս կետերի իմացությունը նպաստում է կադրային ճիշտ քաղաքականության իրականացմանը `աշխատողների հետ հարաբերությունների ճիշտ ձևավորմանը։ Էլեն Չավուշյան Կապի առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. Մարդկային ռեսուրսների կառավարում, մենեջեր, կառավարում, մենեջեր, ղեկավարություն, ենթակա, ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցություն։

example405

example405

Արդի աշխարհաքաղաքական բավական բարդ ժամանակաշրջանում կերպափոխվող հասարակություններում սկիզբ առած բարեփոխումների տարաբնույթ ռազմավարական քաղաքականությունն աչքի է ընկնում որոշակի արդյունավետությամբ եւ առաջխաղացմամբ, ինչն էլ մեծապես պայմանավորված է միջպետական հարաբերությունների զարգացման հնարավորություններով։ Այդ համատեքստում հատուկ կարեւորություն ունի ՀՀ-ԵՄ փոխհարաբերությունների զարգացումը եւ դրա ազդեցությունը հայաստանյան հանրային ինստիտուտների եւ կառույցների կայացման եւ կատարելագործման վրա։ Այդ առումով` ՀՀ-ն, որդեգրելով եվրոպական բարձր արժեհամակարգին ինտեգրվելու գերնպատակ, խնդիր է ստանձնել ժողովրդավարական արժեքային բազմաչափությանը համարժեք հասարակության կերտման ուղղությամբ գործունեություն ծավալել, ինչը մեծապես հնարավոր է ՀՀ-ում եվրոպական լավագույն փորձի ընտրության հիման վրա տրիպարտիստական ինստիտուտի ներդրման արդյունքում։

Եվրոպական ժողովրդավարական արժեքների արդյունավետ քաղաքականության իրականացման եւ ամրապնդման համար արդի աշխարհակարգում պետության մեջ նշանակալի դեր ունի տրիպարտիզմի ինստիտուտի կայացումը, ինչը միտված է «պետություն–բիզնես-հասարակություն» եռավեկտոր երկխոսության ձեւավորմանն ու դրանց փոխգործակցության հիմնմանը։ Այն առավելապես կարեւորվում է նաեւ եվրոպական մեծ ընտանիքի բազմակողմանի ինտեգրման հարացույցում կարեւորագույն չափանիշի ձեռքբերման համատեքստում։ 340ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Տրիպարտիստական համակարգի կայացման համար նախապայման կարող են լինել բիզնեսի եւ արհմիությունների միջեւ պակտերի կնքումը, համալիր խորհրդի ստեղծումը, որտեղ ներկայացված կլինեն երեք վեկտորները, արհմիությունների զարգացումը, ինչպես նաեւ սոցիալ-հոգեբանական ասպեկտի ուսումնասիրումը, որոնց առկայությունը կկանխի տրիպարտիզմի վերաճմանը բիպարտիզմի։ Տրիպարտիստական համակարգը, որն ընկալվում է որպես ժողովրդավարության անբաժանելի բաղադրիչ, իսկ եվրոպական աշխարհում՝ իբրեւ ժողովրդավարական կառավարման կարեւորագույն կատեգորիա, առավել արդյունավետ եւ արդարամետ քաղաքականության իրականացման հզոր ռեսուրս է, որն ընդգրկում է կայուն աճի ու զարգացման հիմնական ավանդ, հիմնովին միտված լինելով հզոր հասարակության (իր ողջ բազմազանությամբ հանդերձ) կերտմանը։ Այն «բիզնես-հասարակություն-պետություն» եռավեկտոր երկխոսության եւ փոխգործակցության ձեւ է, որ միտված է պետական մարմիններում ձեռներեցությունն ու հասարակության շահերը ներկայացնելուն եւ, ըստ այդմ էլ` հակադարձ կապի ապահովմանը, այսինքն՝ կոնկրետ վերաբերմունքի արժանացմանը։ Վերոնշյալ համակարգը բավական լայն տարածում ունի Արեւմուտքի, հատկապես` Կոնտինենտալ Եվրոպական ընտանիքի մաս կազմող երկրներում (Գերմանիա, Ֆրանսիա եւ այլն), որտեղ հանրային հարաբերությունների (Public Affairs) եւ կառավարության հետ հարաբերությունների (Governmental Relations) ոլորտում այն, որպես առանձին գիտաուսումնական ուղղություն, սկսվեց դիտարկվել 1940-ականներից սկսած։ Եվրոպական երկրներում սկզբում այն հաճախ հանգեցնում էր կորպորատիվիզմի, որտեղ տրիպարտիզմը վերածվում է բիզնես- աշխատավորներ կամ կառավարություն–բիզնես–աշխատավորներ հարաբերությունների բնական բաղկացուցչի [1, P 170-172]։ Այն հետագայում վերածվեց նեոկորպորոտիվիզմի, որը, ի տարբերություն կորպորոտիվիզմի, մասնավոր բիզնեսի եւ կառավարության հետ նրա հարաբերությունների ամրապնդմանն է միտված, այլ ոչ թե թուլացմանը եւ դրանց ապաքաղաքականացմանը։ Ռ.Ա. Դալն իր «Պոլիարխիա. մասնակցություն եւ ընդդիմություն» գրքում ներկայացնում է քաղաքականություն-հասարակություն-տնտեսություն առկա կապը՝ նշելով, որ դրանք փոխկապակցված են, եւ մեկի 341ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ որպիսությունը պայմանավորում է մյուսի առկայությունը։ Նա պոլիարխիկ պետության գոյությունը պայմանավորում է մրցակցային քաղաքականության, պլյուրալ հասարակության համակարգի եւ ապակենտրոնացված տնտեսության առկայությամբ, ընդ որում, այսպիսի պետություններում մրցակցային քաղաքականություն կարելի է իրականացնել միայն պլյուրալ հասարակության առկայության դեպքում, իսկ վերջինիս գոյությունը պայմանավորված է ապակենտրոնացված տնտեսության առկայությամբ։ Հետեւաբար ազատական եւ ժողովրդավարական երկիր կերտելու համար տրիպարտիստական համակարգի կայացմանն ուղղված գործողությունները պետք է նախ եւ առաջ հիմնված լինեն աքսիոմետրիկ մոտեցումների վրա {2, С 70-74}, որտեղ մեծապես կարեւորվում է քաղաքական համակարգի եւ սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակի միջեւ առկա փոխկապակցվածությունը։ Այս համակարգը PR եւ GR տիրույթներում դիտարկելով՝ նշենք, որ երկրում մրցակցային քաղաքական վարչակարգի առկայությունը պայմանավորված է լինում նրանով, թե որքանով են հասարակությունը եւ տնտեսությունը «մրցակցային քաղաքականություն-պլյուրալ հասարակության համակարգ-ապակենտրոնացված տնտեսություն» մոդելով առաջնորդվում. 1. գրագիտություն, կրթություն ու հաղորդակցման հմտություններ ցուցաբերում, 2. կենտրոնացված կառավարմամբ ոչ հասարակական համակարգի փոխարեն պլյուրալ հասարակության համակարգ ստեղծում, 3. քաղաքական առումով հասարակության առավել նշանակալի հատվածի մեջ անհավասարության ծայրահեղ ձեւերի առաջացումը կանխում։ «Ժողովրդավարական անցում – համախմբում» համատեքստում դիտարկելով տրիպարտիստական համակարգը ԵՄ-ում՝ հարկ է նշել, որ նման փոխհարաբերությունների ստեղծմանը նպաստել են մի շարք հանգամանքներ [3, P.6-10]։ Այդ առումով, Հայաստանում, ինչպես եւ շատ այլ երկրներում, որոնք ժողովրդավարական անցում-համախմբում տիրույթներում են, սոցիալական երկխոսության զարգացման համար նախադրյալներ ստեղծեց մի կողմից ընդհանուր զարգացման համատեքստում սոցիալական գործընկերների ինքնահոս զարգացումը, մյուս կողմից` սոցիալական երկխոսության բնագավառում եվրոպական 342ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ զարգացած երկրների հաջող փորձն ու Աշխատանքի միջազգային կազմակերպությանն (ILO) անդամակցումը, ինչպես նաեւ մի շարք միջազգային ֆինանսական ինստիտուտների կողմից մակրոտնտեսական կայունության ապահովմանն ու բարեփոխումների իրականացմանն ուղղված ֆինանսական եւ կազմակերպական աջակցությունը։ Հայաստանի Հանրապետությունում եռավեկտոր երկխոսության վեկտորներ են համարվում պետական հատվածում ՀՀ աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարությունը, գործատուների ոլորտում՝ Հայաստանի գործատուների ընդհանուր միությունը, իսկ աշխատավորների հատվածում՝ Հայաստանի արհմիությունների կոնֆեդերացիան։ Այս համակարգի հիմքը դրվել է 1990-ականների սկզբին, սակայն համակարգը դեռեւս կայացման փուլում է։ Ճիշտ է, վերոնշյալ վեկտորներն իրենց իսկ իրավասությունների շրջանակներում որոշակի գործառույթներ են իրականացնում՝ ապահովելով եռավեկտոր միասնության առանձին վեկտորներից որեւէ մեկի շահերը, սակայն համալիր կերպով նրանց գործունեությունն ընկալել, անշուշտ, չի կարելի։ Այստեղ կարելի է մեջբերել միջազգային մի շարք երկրների փորձը, որտեղ գործում է եռավեկտոր համակարգի առանձին վեկտորների շահերը ներկայացնող համալիր մարմին։ Այդպիսի համալիր մարմին, օրինակ, գործում է Լյուքսեմբուրգում, Նիդերլանդներում, որի կազմի մեջ ներառված են նաեւ անկախ փորձագետներ, եւ որի ղեկավարությունը ստանձնում է տվյալ մարմնի կազմից` Կառավարության կողմից նշանակվող անձը, Իտալիայում, որտեղ Տնտեսական եւ աշխատավորական հարցերով խորհուրդն ընդգրկում է տարբեր շահեր հետապնդող խմբերի լայն շրջանակներ, Ֆրանսիայում, որի Տնտեսական եւ սոցիալական հարցերով խորհուրդը մեկտեղում է տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային շահեր արտահայտող շահային եւ սոցիալական խմբերի ներկայացուցիչների առկայությունը մեկ համալիր մարմնի կազմում։ Այսինքն, կարող ենք փաստել, որ ՀՀ-ում հարկ է խնդրին անդրադառնալ համակարգային մոտեցմամբ՝ շեշտը դնելով համալիր զարգացման, այլ ոչ թե առանձին թեւերի մեկուսի զարգացման վրա։ Վերջին տասնամյակում եվրոպական երկրներում տրիպարտիստական համակարգի կայացման համար նախադրյալ է նաեւ հանդիսացել ազգային սոցիալական պակտերի կնքումը։ Սույն պակտերը կնքվում են գործատուների եւ արհմիությունների միջեւ, որտեղ տարբեր 343ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ եղանակներով իր ներկայությունն է ապահովում նաեւ կառավարությունը։ Այն միտված է գործազրկության կրճատմանը, դրամային քաղաքականության արդիականացմանը, սոցիալական ապահովության ոլորտի բարեփոխմանը եւ ընդհանրապես բարեկեցիկ երկրի վերաիմաստավորմանն ու արդիականացմանը։ Այսպիսով, այսօրինակ պակտերը նույնպես կիրառելի են համակարգի զարգացումն ապահովելու համար եւ կարող են հայ իրականության մեջ նաեւ պակտերի կնքման նախատիպ լինել։ Տրիպարտիզմի կայացման մեջ առանձին վեկտոր հանդիսացող աշխատավորների շահերն արտահայտող կառույցի (արհմիությունների) զարգացումը նույնպես կարեւոր է։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո հետխորհրդային երկրներում անկում ապրեցին արհմիությունները, որոնք չէին կատարում իրենց հիմնական գործառույթը, այն է՝ աշխատավորների շահերի պաշտպանությունն ու սոցիալական երաշխիքների ապահովումը, ինչը պայմանավորված է երկրներում ֆինանսական անկայուն իրավիճակով, ինչպես նաեւ նախկին գաղափարականացված արհմիություններից ձերբազատվելու մոլուցքով։ Խնդիրը հիմնականում կայանում է նրանում, որ գաղափարական պայքար է սկսվում նախկին եւ նոր արհմիությունների միջեւ, քանի որ եթե նախկինում արհմիության շահերն համընկնում էին պետական շահերի հետ, ապա ներկայիս քաղաքական համակարգում դրանք պետք է հիմնովին հենվեն աշխատավորների շահերի վրա։ Արեւելյան Եվրոպայի երկրների մեծ մասում խնդիրը լուծվեց արհմիությունների համագործակցության շրջանակներում, իսկ որոշ դեպքերում դրանց գործունեությունը թուլացավ՝ պայմանավորված կառավարող օլիգարխիկ իշխանություններին նրանց ենթակայությամբ։ Արդյունքում, «բանվոր», «արհմիություն», «սոցիալական արդարություն» եւ նման եզրույթները հետադիմական համարվեցին, մինչդեռ աշխատելու իրավունքը՝ որպես մարդու իրավունքների հաստատմամբ եւ այդ երկրների սահմանադրությամբ ամրագրված իրավունք, զանգվածային գործազրկության պայմաններում գրեթե թվացյալ իրավունք դարձավ։ Նշյալ իրավիճակն էապես փոփոխության չի ենթարկվել, շատ երկրներում արհմիությունները դեռեւս մնում են թերզարգացած՝ դադարելով լինել սոցիալական էներգիայի պարպման հիմնական վայր։ Հայաստանի Հանրապետության պարագայում այն կապված է օրենսդրական բացթողման հետ, որտեղ, ըստ «Արհեստակցա344ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան միությունների մասին» ՀՀ օրենքի [4], ֆինանսական միջոցները տրվում են կոլեկտիվ պայմանագրի հիման վրա, այսինքն՝ այս դեպքում պետությունը օրենքով չի սահմանում միջոցների հստակ չափաբաժին, իսկ արհմիություններն իրենց գործունեությունը շարունակելու համար սկսում են ֆինանսական կախյալ վիճակում գտնվել գործատուներից։ Դեռեւս անցում-համախմբում տիրույթներում գտնվող երկրներում տրիպարտիստական համակարգի կայացման համար խոչընդոտ է նաեւ քաղաքական եւ բիզնես էլիտաների սերտաճումը. այսինքն՝ քաղաքական գործընթացները սկսում են վերաճել քաղաքական բիզնեսի, իսկ նման շահերի բախման գոտում եռավեկտոր երկխոսությունը վերափոխվում է երկվեկտորի՝ ի ցույց դնելով եռավեկտորի հայելային արտացոլում։ Բիզնես էլիտաները փորձում են իրենց շահերը ոչ թե պատվիրակված, այլ անձնապես ներկայացնել ներկայացուցչական մարմնում, ինչը սկսում է խոչընդոտ դառնալ մանր ու միջին բիզնեսի զարգացման համար՝ հակված չլինելով աշխատավորների շահերի արտահայտմանը նշյալ մարմնում։ Համակարգի կայացման հաջորդ հանգուցակետը կարելի է համարել մենաշնորհային ու ստվերային տնտեսության առկայությունը երկրում։ Այս պարագայում համակարգի կայացումը հանգուցվում է մրցակցային դաշտի ստեղծման, հետեւաբար եւ աշխատավորների համար բարեկարգ պայմանների ստեղծման համար անբարենպաստ ոլորտում տնտեսությունը կերպափոխվում է «գորշ տնտեսության», իսկ աշխատավորները՝ «սեւ աշխատավորների» {5, С. 134}, այսինքն՝ խախտվում է ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքով սահմանված մի շարք նորմեր, ինչն էլ հանգեցնում է ժողովրդի մեջ սոցիալական դժգոհության աճին։ Վերոնշյալ խնդիրներից բխում է, որ ՀՀ-ում եվրոպական փորձի հիման վրա տրիպարտիստական համակարգի կայացմանը մեծապես խոչընդոտում են տեղեկատվական հասարկության կայացման հիմնախնդիրները, որոնք առաջին հերթին պայմանավորված են տեղեկատվական եւ սոցիալ-հոգեբանական առանձնահատկություններով. դրանք էլ հենց խոչընդոտում են պետություն - բիզնես - հասարակություն եռավեկտոր միասնության մեջ GR (Government Relations) տեխնոլոգիաների արդյունավետ կիրառմանը։ Սույն բացը կարելի է լրացնել PR տեխնոլոգիաների միջոցով՝ հասարակությանն արհմիությունների եւ ձեռնարկատիրական կազմակերպությունների միջեւ կանոնավոր 345ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ խորհրդատվությունների գործընթացի վերաբերյալ իրազեկմամբ, այսինքն՝ համակարգի արդիականացման շրջանակներում, բացի GR տեխնոլոգիաների կիրառման խնդիրներից, վերհանվում են նաեւ PR խնդիրները, ընդ որում, PR տեխնոլոգիաների պատշաճ կիրառումը եւ հասարակությանն անհրաժեշտ տեղեկատվությամբ ապահովումը կհանգեցնեն նաեւ GR գործընթացների զարգացմանը։ Ելնելով վերոնշյալ հանգամանքներից՝ կարող ենք փաստել, որ Հայաստանի Հանրապետությունում տրիպարտիստական համակարգի կայացման գործում թերացումներն օրենսդրական հենք չունեն, այլ մեծապես սոցիալ-հոգեբանական հիմնավորում ունեն (մրցակցության բացակայություն, իրավական ակտերի դրույթների իրազեկության պակաս եւ այլն) եւ ինստիտուցիոնալ թերացումներով են պայմանավորված, իսկ քաղաքական էլիտան իր հերթին բավարար կամք չի ցուցաբերում՝ ձեռնամուխ լինելու անհրաժեշտ բարեփոխումների իրականացմանը եւ սահմանադրականության ու իրավաօրինական նորմերի պահպանմանը։ Այսպիսով, ուսումնասիրելով ՀՀ հանրային ինսիտուտների արդիականացման հեռանկարներն ու մարտահրավերները, համեմատելով եւ վերլուծելով դրանք եվրոպական փորձի շրջանակներում, եւ դատելով վերոնշյալ հանգամանքներից՝ կարող ենք փաստել, որ ՀՀ-ում ժողովրդավարական համախմբման անբաժանելի բաղադրիչ է տրիպարտիստական համակարգի կայացումը, որը ‹‹բիզնես-հասարակություն-պետություն›› եռավեկտոր փոխգործակցության ձեւ է՝ միտված պետական մարմիններում ձեռներեցության ու հասարակության շահերի ներկայացմանը եւ եվրոինտեգրման ճանապարհին կարեւորագույն գործոնի ամրապնդմանը։ Ի վերջո, ՀՀ-ում տրիպարտիստական համակարգի արդյունավետ գործառման նկատառումներով կարեւորվում է այն հանգամանքը, որ պատասխանատվության կոլեկտիվ սուբյեկտները պետք է իրականացնեն նպատակամետ ինստիտուցիոնալացված համախմբում։ Տրիպարտիստական համակարգը դիտարկվում է որպես ժողովրդավարական համախմբման միջոցով ազգային պետության կերտման հզոր ռեսուրս, որի ներդրումը ՀՀ-ում` հիմնված եվրոպական փորձի արժեքային բազմաչափության վրա, ըստ երեւույթին, կհանգեցնի ՀՀում հանրային ինստիտուտների կայացման եւ արդիականացման գոր346ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ծում արդյունավետության բարձրացմանն ու զարգացման նոր հնարավորությունների ստեղծմանը, ինչն էլ իր հերթին ՀՀ-ի եվրոինտեգրման այդ ճանապարհին կարեւորագույն ազդակ եւ հիմնարար արժեշահային ուղղություն կհանդիսանա ռազմավարական խնդիրների արդյունավետ հաղթահարման համատեքստում։

example663

example663

Հոդվածում ներկայացված է համակախվածության երևույթը, դրա պատճառները, կլինիկական պատկերը և հետևանքները։ Աշխատանքում տեղ են գտել նաև համակախվածության սահմանումներն ու բացատրությունները տարբեր հեղինակների կողմից։ Չնայած հոդվածը լուսաբանում է համակախվածությանը վերաբերող խնդիրները, այնուամենայնիվ, անհնար է որոշակիորեն չանդրադառնալ քիմիական կախվածություններին։ Տեղեկատվական մեծ պաշարով հագեցած այս նյութը թույլ է տալիս հասկանալ թմրամոլների և ալկոհոլամոլների վարքային առանձնահատկությունները, որոնք պայմանավորված են հենց իրենց հարազատների համակախված վարքով, որը կարող է հզոր գործոն հանդիսանալ քիմիական կախվածություն ունեցողների վերականգնողական թերապիայի խափանման համար և վտանգի տակ դնել հենց համակախվածություն ունեցողների հոգեբանական առողջությունը։

ՀԱՄԱԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆ. ՊԱՏՃԱՌՆԵՐ, ԿԼԻՆԻԿԱ ԵՎ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԿախվածության տեսակները տարբեր տեսանկյուններից քննարկելիս մոռացության են մատնվում կախվածություն ունեցող անձանց շրջապատը, հարազատները,մասնավորապես՝ նրանց հետ կատարվող հոգեբանական և անձնային փոփոխությունները։ Տվյալ բացը որոշ չափով կարելի է լրացնել համակախվածության երևույթիուսումնասիրությամբ և քննարկմամբ։ Համակախվածություն հասկացությունը դեռևս այդքան էլ հայտնի չէ գիտականաշխարհին։ Պետք է նշել, որ տվյալ եզրույթը ծագել է քիմիական կախվածությանուսումնասիրման հիման վրա, երբ բացահայտվեցին թմրամոլի կախվածության մեխանիզմները թմրանյութից և շրջապատի կախվածությունը թմրամոլից, ինչն էլ դիտվեց որպես համակախվածություն1։ Իհարկե, տվյալ երևույթը դիտվում է ցանկացածհարաբերություններում, սակայն պետք չէ լայն իմաստով հասկանալ այն, քանի որհամակախվածություն եզրույթը կիրառվում է միայն այն իրավիճակներում, որոնքունեն ախտաբանական գծեր և վտանգ են ներկայացնում կախվածություն ունեցողմարդու համար՝ նպաստելով նրա կյանքի որակի վատթարացմանը։ Այս խանգարման սահմանումները գրականության մեջ բավականին տարբեր են,սակայն հեղինակները դուրս չեն գալիս հիմնական իմաստային շրջանակից։ Օրինակ,ըստ Շ. Կրուզի՝ համակախվածությունը սպեցիֆիկ վիճակ է, որը բնութագրվում էուժեղ տարվածությամբ և մտահոգությամբ, ինչպես նաև ծայրաստիճան կապվածությամբ (հուզական, սոցիալական, երբեմն նաև ֆիզիկական) որևէ մարդուց կամ առարկայից2։ Վ. Մոսկալենկոն համակախվածությունը սահմանում է հետևյալ կերպ.«Համակախված է այն մարդը, ով ամբողջովին տարված է նրանով, թե ինչպես վերահսկի ուրիշի վարքը, և բոլորովին չի մտածում սեփական կենսական կարևոր պահանջմունքները բավարարելու մասին»3։ Համակախվածության երևույթի ուսումնասիրման ամենահայտնի մասնագետներից մեկը՝ Մ. Բիտին, տալիս է համակախվածության հետևյալ սահմանումը. «Համակախված է այն մարդը, ով թույլ է տալիս, որ մյուսմարդու վարքն ազդի իր վրա, բացի դրանից՝ նա տարված է այլ մարդու գործողությունները կառավարելով։ Այլ մարդու դերում կարող են հանդես գալ երեխան, մեծահասակը, սիրեկանը, ամուսինը, հայրը, մայրը, քույրը, լավագույն ընկերը, տատիկը,պապիկը, հաճախորդը, դա կարող է լինել հարբեցողությամբ, թմրամոլությամբ տառապողը, մտավոր և ֆիզիկական խնդիրներ ունեցողը, նորմալ զարգացում ունեցողմարդը, ով պարբերաբար տխրության զգացում է վերապրում…»4։ Ինչպես նշում է Օ.Շորոխովան, բոլոր համակախված մարդկանց մոտ դիտվում են այնպիսի նմանատիպներհոգեկան երևույթներ, ինչպիսիք են ցածր ինքնագնահատականը, խղճի զգացու1 Москаленко В., Созависимость։ характеристики и практика преодоления. Лекции по наркологии, 2-е изд.,մը, ապատիան, սուիցիդալ մտքերը, անվերահսկելի ագրեսիան, ճնշումը, կպչուն վիճակները և մտքերը, ատելությունը սեփական անձի նկատմամբ, վերահսկողությունըամեն ինչի նկատմամբ, ճնշող զայրույթը, կպչուն օգնությունը, կենտրոնացվածությունը ուրիշների վրա, սեփական պահանջմունքների անտեսումը, հաղորդակցման խընդիրները, ինքնամփոփությունը, լալկանությունը, սեռական կյանքի խնդիրները, դեպրեսիվ վարքը և, ի վերջո, հոգեմարմնական խանգարումները1։ Պետք է նշել, որ Մ. Բիտին համակախվածությունը դիտարկում է որպես ինքնապաշտպանության յուրօրինակ ձև, քանի որ համակախվածություն ունեցողներից շատերի վարքը ենթարկվում էփոփոխության այն ժամանակ, երբ նրանք փորձում են գոյատևել՝ հոգեբանորեն ծանրիրավիճակներում բավարարելով սեփական պահանջմունքները։ Համակախվածություն առաջացնող պատճառները բազմաթիվ են, սակայն, որոշակիորեն ընդհանրացնելով, կարելի է նշել հիմնական պատճառներից կարևորը՝ անբարենպաստ (դիսֆունկցիոնալ) ընտանիքը։ Դաստիարակությունը դիսֆունկցոնալընտանիքում բարենպաստ հիմք է ստեղծում համակախվածության ձևավորման համար2։ Նման ընտանիքում մեծացող երեխան, ամենայն հավանականությամբ, կարող էենթարկվել համակախվածություն ունենալու վտանգին իր հետագա կյանքում կամ էլհենց ծնողական ընտանիքում գտնվելու ժամանակահատվածում։ Նկարագրելով դիսֆունկցիոնալ ընտանիքը՝ կարելի է նշել, որ տվյալ ընտանիքում դիտվում են կոնֆլիկտային հարաբերություններ, յուրաքանչյուր անդամի Ես-ը տարբերակված չէ մնացածանդամներից (այսինքն՝ սեփական Ես-ի սահմանները հստակեցված չեն), նկատվում էվերահսկողության բարձր մակարդակ ընտանիքի մնացած անդամների նկատմամբ,ժխտվում է խնդիրների առկայությունն ընտանիքում և գերակայում են պատրանքները (այսինքն` ենթադրվում է, որ, ոչ մի գործողություն չիրականացնելով, իրավիճակըկունենա բարենպաստ ելք, ամեն ինչ կկարգավորվի՝ չունենալով այդպես կարծելուռացիոնալ հիմք), դատողություններն և զգացմունքները ծայրահեղական բնույթ ունեն, ինչպես նաև տվյալ ընտանիքի ադամների միջև հաղորդակցումն անուղղակի է,իսկ զգացմունքներն արտահայտելը չի խրախուսվում3։ Հիմնականում համակախվածության նախատրամադրվածություն է նկատվում այն երեխաների մոտ, որոնք ունեցել են դժվար մանկություն, ծնողներից մեկը բացակայել է կամ ունեցել քիմիականկախվածություն, և որտեղ երեխան ենթարկվել է բռնության։ Անբարենպաստ ընտանիքից զատ հարկ է նշել, որ համակախվածությունը կարող է ձևավորվել նաև մանկական տրավմաներից, ընդ որում՝ ոչ միայն ընտանիքում, այլև հասակակիցներից,ուսուցիչներից, բակում, դպրոցում ստացված։ Համակախվախություն են ունենումնաև սեռական, ֆիզիկական, հոգեբանական բռնության ենթարկված երեխաները4։ Բացի այդ, պետք է նշել, որ նշված բոլոր իրավիճակներում տեղ գտած ամոթն ու մեղքի զգացումն այն հույզերն են, որոնց վրա էլ հենց հիմնված է համակախվածությունը,և որոնք խոչընդոտում են նորմալ անկախ հարաբերությունների կառուցմանը։ Ուայնխոլդները համակախվածության առաջացման պատճառները բացատրում էվաղ մանկության ընթացքում ծագած խնդիրներով. «Ծնվելու պահից մինչև երկուերեք տարեկանը երեխան ավարտում է իր զարգացման մի շարք խնդիրներ լուծելուգործընթացը։ Այդ փուլի կաևորագույն հոգեբանական խնդիրներից մեկն է համարվում մոր և մանկան միջև վստահության հաստատումը։ Եթե այդ բազային վստահությունը կամ կապը հաջող կերպով է ավարտվում, ապա երեխան իրեն բավարարանվտանգության մեջ է զգում, որպեսզի զբաղվի արտաքին աշխարհի ուսումնասիրու3 Նույն տեղում, էջ 2։ թյամբ, և հետագայում՝ այդ տարիքային փուլի ավարտին, նշում է իր, այսպես կոչված,երկրորդ կամ հոգեբանական ծնունդը»1։ Հոգեբանական ծնունդի իմաստն է երեխայիհոգեբանական անկախությունը մորից։ Այս փուլի կարևորագույն ձեռքբերումներից էներքին հնարավորությունների և ուժի վրա հույս դնելու կարողությունը։ Երեխանինքն է սովորում կառավարել վարքը։ Եթե այս փուլը մինչև վերջ ավարտված չէ, երեխան դառնում է հոգեբանորեն կախված մյուսներից և չի ձևավորում իր հստակ Ես-ը։ Համակախվածության հիմնական ախտանշաններից են այլ մարդկանցից կախվածության զգացումը, ցածր ինքնագնահատականը, հոգեբանական սահմաններիանորոշությունը, զանազան արտաքին խթանիչներից պահանջմունքները և այլն2։ Այսխանգարման ախտանշաններից են նաև մոլորությունը, պրոբլեմների ժխտումը, ինքնախաբեությունը, կպչուն գործողությունները, սառեցված զգացմունքները և սթրեսովպայմանավորված առողջության խնդիրները3։ Համակախվածություն ունեցողների մոտ նկատվում է հուզական ոլորտի ևս մեկբնութագրական առանձնահատկություն՝ զգացմունքների օբնուբիլյացիա կամ զգացմունքների մերժում։ Ընտանիքում, կախված նրանից, թե սթրեսային իրավիճակն ինչտևողություն կունենա, համակախվածություն ունեցողների մոտ հուզական ցավիվերապրման և բացասական հույզերի նկատմամբ հանդուրժողականության աճ էնկատվում, ինչը և բերում է զգացմունքների բթացմանը4։ Հոգեթերապևտ Վ. Մոսկալենկոն նշում է. «Ցածր ինքնագնահատականը համակախվածության հիմնական բնութագիրն է, որի վրա էլ հիմնվում են մնացած բոլորը։ Այստեղից է բխում համակախվածություն ունեցողների ուղղվածությունը դեպի դուրս։ Համակախվածություն ունեցողները ամբողջությամբ կախված են արտաքին գնահատականներից, այլ մարդկանց հետ փոխհարաբերություններից, չնայած որ թյուրպատկերացում ունեն այն մասին, թե մյուսներն ինչպես պետք է իրենց վերաբերվեն։ Ցածր ինքնագնահատականի պատճառով նրանք անընդհատ կարող են քննադատելիրենք իրենց, բայց չեն հանդուրժի, եթե դա անի մեկ ուրիշը…։ Համակախվածությունունեցողները չեն կարողանում հաճոյախոսություններն ու խրախուսանքը պատշաճկերպով ընդունել, դա կարող է նույնիսկ ուժեղացնել նրանց մոտ խղճի զգացումը…»5։ Բժիշկ Զ. Կորոբկինան գրում է. «Հոգեկան ոլորտում քիմիական կախվածությանհիմնական դրսևորումներից են գիտակցության ենթակայությունը կախվածությանառարկայից, ինքնավերահսկողության կորուստը, կախվածության փաստի ժխտումը։ Մասնագետների կարծիքով համակախվածությունը կախվածության հայելային պատկերն է, քանի որ այստեղ նույնպես դիտվում են վերոգրյալ բոլոր ախտանշանները»6։ «Համաձայն հետազոտությունների, համակախվածություն ունեցողների հարազատների մոտ, որպես կանոն, դրսևորվում են թմրամոլներին և հարբեցողներին բնորոշ ախտանշաններ՝ հաճախակի դիտվող գլխացավեր, դեպրեսիա, ստամոքսի ևտասներկումատյա աղիքի խոցային հիվանդություններ, սրտանոթային համակարգիհիվանդություններ։ Միակ բացառությունը այն է, որ համակախվածությունը չի բերումլյարդի ցիռոզի», - գրում է Օ. Շորոխովան7։ Վ. Մոսկալենկոյի նախաձեռնած հետազոտության ընթացքում պարզվել է, որ համակախվածություն ունեցողների մոտ դիտվողհոգեմարմնական հիվանդություններից են նաև ասթման, զարկերակային հիպերտոնիան, նեյրոցիրկուլյար դիստոնիան, գաստրիտը, ցեֆալգիաները, կոլիտը և այլն։ Այս2 Նույն տեղում, էջ 4։ 5 Նույն տեղում, էջ 3։ 7 Նույն տեղում, էջ 4։ հիվանդները փորձում են վերահսկել այն, ինչ չի ենթարկվում վերահսկողության՝ծախսելով իրենց ուժերը ոչ թե ապրելու, այլ գոյատևելու վրա։ Այստեղից էլ առաջանում են հոգեմարմնական հիվանդությունները, որոնք էլ իրենց հերթին վկայում ենհամակախվածության պրոգրեսիվ ընթացքի մասին։ Վ. Մոսկալենկոն գրում է. «Անուշադրության մատնված համակախվածությունը կարող է առաջ բերել մահ հոգեսոմատիկ հիվանդությունից, սեփական խնդիրների հանդեպ անուշադիր լինելուց։ Այսպիսով, համակախվածությունը կարող է տարբեր դրսևորումներ ունենալ։ Դա վերաբերում է մարդու հոգեկան գործունեության բոլոր կողմերին, աշխարհայացքին, մարդուվարքին, հավատալիքների համակարգին և արժեքներին, ինչպես նաև ֆիզիկականառողջությանը»1։ Համեմատելով հոր կախվածությունը և մոր համակախվածությունը՝ Օ. Շորոխովան եկավ այն եզրակացության, որ թմրամոլն ու հարբեցողը չեն կարող լինել լիարժեք հայրեր ընտանիքներում, ինչպես նաև թմրամոլների ու հարբեցողների կանայքնույնպես չեն կարող լինել լիարժեք մայրեր դիսթրեսի և անլուծելի նյարդային լարվածության երկարատև ազդեցության արդյունքում2։ Համակախվածությամբ անձնավորությունը մշտապես դիմացինին օգնելու փորձեր է կատարում և եթե նա չկարողանա տարբերակել, թե երբ պետք է իրապես հանդես գա փրկարարի դերում, ապա իրեն զոհի կարգավիճակ տեղափոխելու հնարավորությունը կստանձնեն ուրիշները։ Սրանից ելնելով՝ կարելի է եզրակացնել, որ հենցհամակախվածություն ունեցողները կարող են դառնալ իրենց սեփական վիկտիմիզացիայի անմիջական մասնակիցները։ Այս ամենը տեղի է ունենում Ս. Կարպմանի եռանկյունու սխեմայով3։ Ս. Կարպմանի եռանկյունին տրանզակցիոն վերլուծության մեջգործող մարդկանց միջև փոխհարաբերությունների հոգեբանական և սոցիալականմոդել է։ Եռանկյունու յուրաքանչյուր անկյունում բաշխված է մեկական դեր (փրկակար, զոհ, հետապնդող), որը ստանձնում է համակախվածություն ունեցողը։ Վ. Մոսկալենկոն գրում է, որ եռանկյունու մեջ դերերի տեղաշարժն ուղեկցվում է հույզերիբավականին ինտենսիվ փոփոխությամբ։ Համակախվածություն ունեցող մարդու՝ մեկդերում մնալու տևողությունը կազմում է մի քանի վայրկյանից մինչև մի քանի տարի,մեկ օրում կարելի է քսան անգամ անդադար փոխ առ փոխ լինել փրկարար–հետապնդող–զոհ դերերում։ Տվյալ դեպքում հոգեթերապիայի նպատակն է համարվումսովորեցնել համակախվածություն ունեցողներին տարբերակել այդ դերերը և գիտակցաբար հրաժարվել փրկարարի դերից։ Ե. Եմելյանովան համակախվածության մասին իր աշխատության մեջ տալիս էհամակախվածություն ունեցող մարդկանց մի շարք հոգեբանական պատկերներ։ Չնայած յուրաքանչյուր տիպաբանություն պայմանական է, սակայն օգնում է ավելիճշգրիտ պատկերացում կազմել համակախվածություն ունեցող մարդու ներհոգեկանգործընթացների մասին։ Դասակարգման մեջ համակախված անձնավորության յուրաքանչյուր տիպ հանդիսանում է համապատասխան բարդույթ կրողը, և ամեն միբարդույթ իր հերթին ենթադրում է տվյալ անձնավորության Ես-ի լրացման որոշակիմիջոց։ Բարդույթները հետևյալն են՝ ինքնանվաստացում, չարչարանք, սադիստականհակումներ, նարցիսիզմ և սիրո անհագ ծարավ4։ Համակախվածության երևույթի դասակարգման մեկ ուրիշ տարբերակ է առաջարկել Ի. Վիկտորովան։ Նա համակախվածությամբ տառապող անձանց բաժանում էհետևյալ պայմանական խմբերի. «Տառապյալ. սա համակախվածության տիպիկ դըրսևորումներից է։ Տառապյալների վարքի հիմքում ընկած է հպարտությունը։ Նրանքմեծ հաճույք են ստանում անհարմարություններին, հիասթափությանը և նույնիսկ ցավին համակերպվելու իրենց կարողությունից։ Տվյալ տեսակի մոտ ինքնագնահատականի աղբյուր է հանդիսանում պայքարելու կարողությունը, չնայած հաղթանակներինև պարտություններին։ Տառապյալների համար կարևոր է լինել առաջինը, իսկ արդյունավետությունը մղվում է երկրորդ պլան։ Քիմիական կախվածություն ունեցողներիցշատերը նույնպես այսպիսի վարք են ցուցաբերում՝ ցանկանալով միայնակ լուծել սեփական խնդիրները։ Հետևաբար շրջապատող մարդկանցից նրանք սպասում են, որիրենց վեհանձն վարքն արժանանա հարգանքի և բարձր գնահատականի։ Տառապյալները, այլընտրանքային ելք չգտնելով, շարունակում են զոհ գնալ իրավիճակին՝հույս ունենալով, որ մի օր իրենց ներդրումը շատ բաներ կփոխի տվյալ իրավիճակում։ Հետապնդող. այս տիպը տառապյալի հակապատկերն է։ Հետապնդողը վերապրում է այն զայրույթն ու դառնությունը, որը տառապյալը երբեք իրեն թույլ չի տա վերապրել։ Իրենց վարքը հաճախակի դուրս է գալիս ընդունվածի սահմաններից, չնայածդրան, նրանք կենտրոնացած են ուրիշների սխալների վրա։ Սեփական անհաջողությունների և դժբախտությունների մեջ մեղադրում են ուրիշներին։ Ե՛վ տառապյալները, և՛ հետապնդողները գերագնահատում են իրենց ազդեցության բնույթը շրջապատող մարդկանց վրա՝ չգիտակցելով, թե ինչն իրականում կարող են վերահսկել, իսկինչը՝ ոչ։ Այդուհանդերձ, տարբերվում է տառապյալների և հետապնդողների մանիպուլյատիվ կարողությունների բնույթը։ Տառապյալները մանիպուլյացիայի են ենթարկում իրենց «լավը» լինելով, իսկ հետապնդողները շարունակում են մանիպուլյացիայիենթարկել մարդկանց՝ ներշնչելով խղճի զգացում և զայրույթ։ Դավադրության գործընկեր. քիմիական կախվածություն ունեցողի ընտանիքիանդամների անձնային որակները հետզհետե ենթարկվում են փոփոխությունների։ Սեփական անձնային որակները փոփոխության ենթարկելու փոխարեն համակախվածություն ունեցողը դառնում է դավադրության գործընկեր և հրահրող։ Խրախուսական վերաբերմունքի ամենածայրահեղ դրսևորումներից է հենց քիմիական կախվածության փաստի ժխտումը։ Ընդ որում, այդ ժխտումը կարող է այնքան ուժեղ լինել, որկշարունակվի նույնիսկ քիմիական կախվածություն ունեցողի բուժումից հետո։ Տվյալխմբի անձինք հստակ գիտակցում են քիմիական կախվածության բացասական բնույթը, սակայն հրաժարվում են ընդունել դա իրենց ընտանիքում։ Տվյալ խմբին պատկանող համակախված մարդկանց վարքի հիմնական նկարագիրն է խնդրի ժխտումը։ Բաժակակից. ինչպես նշված էր վերևում, հավանականություն կա, որ համակախվածություն ունեցողները հենց իրենք կարող են դառնալ քիմիական նյութերից կախված։ Նրանց ապրելակերպը, աշխարհայացքն արդեն իսկ համընկնում են կախվածություն ունեցողների դիրքորոշումների հետ, և համակախված անձնավորությունիցկախվածություն ունեցողի՝ նրանց կարգավիճակի անցումը կարող է շատ հեշտ իրականանալ։ Բացի այդ, համակախվածություն ունեցողներից շատերը հավատում են, որքիմիական կախվածություն ունեցողի հետ կապը պահպանելու միակ միջոցն ընկերակցելն է։ Այս խմբի համակախվածություն ունեցող մարդիկ երբեմն հասկանում են,որ այլևս չեն կարող դիմանալ կախվածություն ունեցողի կողմից առաջադրած չափաբաժիններին։ Սակայն համակախվածություն ունեցողներն իրավիճակը վերահսկելուև բարենպաստ ելք տալու փոխարեն ուղղակի քչացնում են իրենց չափաբաժինը։ Ապատիկ համակախված անձնավորություն. համակախվածություն ունեցողներիայս խումբը անտարբեր է դառնում ամեն ինչի նկատմամբ։ Նրանք այնքան բարոյալքված են որ հուզական ընդարմացման մեջ են ընկնում։ Ապատիան, որոշակի խաղաղություն ու հանգստություն տալով, զրկում է տվյալ մարդուն կյանքի իմաստի և հույսի զգացումից։ Թերապևտիկ տեսանկյունից սա ամենաբարդ իրավիճակն է, որովհետև թերապևտը չի կարող ասել համակախվածություն ունեցողին, որ խնդրի լուծումըցավը վերացնելու մեջ է, քանի որ տվյալ անձնավորությունը այլևս ցավ չի զգում»1։ Ինչպես նշվեց, համակախվածությունը չի կարելի վերագրել միևնույն իրավիճակում գտնվող բոլոր մարդկանց։ Լինում են դեպքեր, երբ անհատը կարողանում է միանգամից ռացիոնալ ելք գտնել տվյալ խնդրից։ Այս առումով Մ. Բիտին իր աշխատության մեջ գրում է. «Ինչպես ասում է Էռնի Լարսենը, եթե համակախվածություն ունեցողներն իրենց խնդիրը սահմանում են որպես «հարբեցողի հետ համատեղ կյանք»,ապա խնդրի լուծումը կլինի հարբեցողի հետ չապրելը։ Մասամբ այդ դիրքորոշումըկարող է ճիշտ համարվել, սակայն իրենց՝ որպես համակախվածություն ունեցողներիիրական խնդիրը հենց իրենց բնույթն է, այսինքն՝ համակախված վարքը»2։ Է. Լարսենը հստակեցնում է, որ քիմիական կախվածություն ունեցողի ընտանիքի անդամ լինելը նպաստում է ընտանիքի մնացած անդամների մոտ համակախվածության ձևավորմանը, սակայն միևնույն ժամանակ դա հարաբերական բնույթ է կրում և կախված էկոնկրետ աձնավորության անձնային որակներից, նախադրյալներից և համակախվածության հանդեպ դիմադրողականության աստիճանից։ Թմրամոլության և հարբեցողության լայնածավալ տարածման հետ կապված իհայտ են եկել որոշ բուժական և վերականգնողական ավանդական մեթոդների անօգտակարության ու անարդյունավետության մասին վկայող փաստեր։ Ըստ հոգեթերապևտ Գ. Լուգովկինայի՝ այդ երևույթը բացատրվում է նրանով, որ քիմիական կախվածություն ունեցողները վերականգնողական թերապիայից հետո հայտնվում են այննույն ընտանեկան միջավայրում, որում գտնվում էին կախվածության մեջ լինելու ժամանակ, այլ կերպ ասած՝ նրանք վերադառնում են այն միջավայրը, որից դուրս էինեկել կախվածությունից բուժվելու նպատակով։ Իսկ երբ թմրամոլությամբ կամ հարբեցողությամբ տառապողի ընտանիքի անդամներից որևէ մեկի մոտ դիտվում է համակախվածության երևույթը, անկասկած, դա ռիսկի տակ է դնում թերապիայի օգնությամբ ստացված բարենպաստ արդյունքի շարունակական կայունությունը և կարող էխթանել կախվածություն ունեցողի հիվանդության ռեցիդիվի (վերադարձի) առաջացմանը3։ Բացի այդ, մեծ հավանականություն կա, որ համակախվածություն ունեցողհարազատը հենց ինքը կարող է ձեռք բերել որևիցե քիմիական կախվածություն։ Ծանոթանալով համակախվածության խնդիրներին՝ կարևոր ենք համարում նշել,որ համապատասխան վերականգնողական կենտրոններում անհրաժեշտ է հոգեբանական օգնություն տրամադրել նաև համակախվածություն ունեցող անձանց և՛ որպես առաջնային պրոֆիլակտիկա, և՛ որպես հոգեկանի անվտանգության ապահովման միջոց։ ловушки с самого детства”, 2013, сл. 16-20.Անահիտ ՀայկազունիՀԱՄԱԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆ. ՊԱՏՃԱՌՆԵՐ, ԿԼԻՆԻԿԱ ԵՎ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԲանալի բառեր՝ համակախվածություն, քիմիական կախվածություն, ցածրինքնագնահատական, սուիցիդալ մտքեր, հոգեմարմնական խանգարումներ, սթրեսայինխանգարումներ, թմրամոլություն և հարբեցողություն, փրկարար, զոհ, հետապնդող ։

example506

example506

Ներկայացվում է ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանի շրջակա միջավայրի վրա գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցության գնահատականը, մասնավորապես հաշվարկվել են 2009-2012 թթ. գյուղատնտեսության ոլորտից (անասնապահություն և բուսաբուծություն) շրջակա միջավայր ներթափանցած ազոտի, ֆոսֆորի ու ջերմոցային գազերի պարունակությունները, և գնահատվել է դրանց հնարավոր ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա։

ՀՀ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ԱՄԱՍԻԱՅԻ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԻ ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸՆերածություն։ Շրջակա միջավայրում տեղի ունեցող փոփոխությունները նորերևույթներ չեն, այլ տեղի են ունենում միլիարդավոր տարիներ, ու ներկայումս մարդու և այլ կենդանի օրգանիզմների միջամտութամբ այդ փոփոխությունները շարունակվում են ավելի արագացված տեմպերով ու մեծ ծավալներով։ Խախտելով էկոհամակարգերի բնական վիճակը` այս ամենը լուրջ սպառնալիք է հանդիսանում հասարակության համար [6]։ Վերջին տասնամյակներում մարդածին գործոնի ազդեցությամբ պայմանավորված էկոհամակարգերի բնական հավասարակշռության խախտման և շրջակա միջավայրի աղտոտման հետևանքով առաջ են քաշվել մի շարք բնապահպանականխնդիրներ [5]։ Շրջակա միջավայրի վրա ներգործող մարդկային գործունեության կարևոր բնագավառներից է գյուղատնտեսական գործունեությունը։ Գնահատվել է, որ Երկրի տարածքի մոտ 38 %-ն օգտագործվում է գյուղատնտեսական նպատակով, ինչն էլ սննդիաղբյուր է հանդիսանում մարդկության համար [8]։ Գյուղատնտեսական գործունեությունը հանդիսանում է նաև շրջակա միջավայրիաղտոտման աղբյուր։ Ստորգետնյա ջրերը, որոնք խմելու ջրի աղբյուր են հանդիսանում երկրագնդի բնակչության ավելի քան 50 %-ի, այդ թվում՝ գյուղական համայնքների բնակչության 100 %-ի համար, ենթարկվում են գյուղատնտեսական պարարտանյութերի, պեստիցիդների և այլ քիմիկատների անմիջական ազդեցությանը, ինչը պոտենցիալ վտանգ է հանդիսանում մարդու առողջության համար [10]։ Երկրագնդի բնակչության թվաքանակի նման տեմպերով աճման դեպքում կանխատեսվում է, որ մինչև 2050 թ. այն կհասնի մոտ 9 միլիարդի։ Այս ամենին զուգընթաց կբարձրանա նաև մարդկության պահանջարկը գյուղատնտեսական արտադրանքի նկատմամբ, իսկ գյուղատնտեսության զարգացումն իր հերթին կարող է առաջքաշել բնապահպանական մի շարք խնդիրներ [7]։ ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանում բնակչության հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է, ինչն էլ հանդիսանում է նաև շրջակա միջավայրի աղտոտման հիմնական աղբյուր։ Այս տարածաշրջանում գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագիտացած է բուսաբուծության (մասնավորապես հացահատիկայինմշակաբույսերի արտադրություն) և անասնաբուծության (խոշոր և մանր եղջերավորանասունների բուծում) մեջ [1]։ Ուսումնասիրության նպատակն է ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանիշրջակա միջավայրի վրա գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցության գնահատումը։ Նյութեր և մեթոդներ։ Հետազոտության օբյեկտ է հանդիսացել ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի տարածաշրջանը։ Ուսումնասիրություններն իրականացվել են 20092012 թթ.։ Մարդու գյուղատնտեսական (անասնապահություն) գործունեության հետևանքով շրջակա միջավայր ներմուծված ազոտի ու ֆոսֆորի պարունակությունները ևարոտավայրերի բեռնվածությունը որոշվել են ըստ Ռ. Վոլենվեյդերի (1970)։ Ըստ Ռ. Վոլենվեյդերի (1970)` խոշոր եղջերավոր անասունների 1000 կգ կենդանիքաշից տարեկան արտաթորանքի միջոցով շրջակա միջավայր է ներմուծվում 156 կգազոտ և 17 կգ ֆոսֆոր, իսկ մանր եղջերավոր անասունների դեպքում` համապատասխանաբար 119 կգ և 20 կգ։ Ընդունելով Ամասիայի տարածաշրջանում խոշորեղջերավոր անասունների միջին քաշը 450 կգ, իսկ մանր եղջերավոր անասուններինը`50 կգ, ապա` Nխ = 450 x Nստ.խ/1000 (1), Pխ = 450 x Pստ.խ/1000 (3), Nմ = 50 x Nստ.մ/1000 (2), Pմ = 50 x Pստ.մ/1000 (4),որտեղ Nխ, Pխ և Nմ, Pմ -ն համապատասխանաբար մեկ խոշոր և մեկ մանր եղջերավորանասունների արտաթորանքից շրջակա միջավայր անցած ազոտի և ֆոսֆորի պարունակություններն են, իսկ Nստ.խ, Pստ.խ և Nստ.մ, Pստ.մ -ն` համապատասխանաբարխոշոր և մանր եղջերավոր անասունների 1000 կգ կենդանի քաշի արտաթորանքիցշրջակա միջավայր ներմուծված ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունները։ Ըստ Ռ. Վոլենվեյդերի (1970)` միջին ծանրաբեռնվածությամբ 1 հա արոտավայրում տարեկան հող է ներմուծվում 10 գ/մ2 ազոտ և 1,45 գ/մ2 ֆոսֆոր։ Հետևաբար,ստացվում է, որ 1 հա-ում կարելի է արածեցնել 1,4 գլուխ խոշոր կամ 14,5 գլուխմանր եղջերավոր անասուն [12]։ Սստացվում է, որ 10,4 պայմանական գլուխ մանրեղջերավոր անասունին անհրաժեշտ է մեկ պայմանական գլուխ խոշոր եղջերավորանասունի համար պահանջվող արոտավայր։ Աղյուսակ 1-ում ներկայացված հաստատունների միջոցով հաշվարկվել են 20092012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում հացահատիկային հիմնական մշակաբույսերի` ցորենի և գարու բերքահավաքից գոյացած մնացորդների (ծղոտ) այրման հետևանքով մթնոլորտ արտանետված ջերմոցային գազերի` մասնավորապես ածխածնիերկօքսիդի (CO2), շմոլ գազի (CO), ազոտի ենթօքսիդի (N2O) և ազոտի օքսիդների(NOx) պարունակությունները [4]։ Այրված բուսական մնացորդներում (ծղոտ) ածխածնի և ազոտի զանգվածից ջերմոցայինԱղյուսակ 1.գազերի զանգվածի փոխանցման գործակիցներըԸնդհանուր C-ում և NՋերմոցայինում ջերմոցայինգազերէֆեկտով գազերի C-իև N-ի բաժնեմաս, %NՕxՋերմոցային էֆեկտով գազերի Cի և N-ի զանգվածից ջերմոցայինգազերի զանգվածի փոխանցմանգործակիցԱրդյունքներ և քննարկում։ Համաձայն Ռ. Վոլենվեյդերի (1970)` հաշվարկվել ենԱմասիայի տարածաշրջանում 2009-2012 թթ. անասնապահության հետևանքովշրջակա միջավայր անցած ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունները, որոնք բերվածեն աղյուսակ 3-ում։ Շիրակի մարզի վիճակագրության գործակալության տվյալներից և անասնապահության ոլորտում կատարված հաշվարկներից պարզվել է, որ 2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում նկատվել է անասնագլխաքանակի աճ, ինչն էլ նպաստել էտարածաշրջանում անասնապահության ոլորտից շրջակա միջավայր ներմուծվողազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունների ավելացմանը (աղ. 2, 3)։ Ըստ Գ. Ռասպլետինսի և Բ. Տուսակովի՝ խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների արտաթորանքիմիջոցով հող մտած ֆոսֆորի պարունակության 1,5 %-ը, իսկ ազոտի պարունակության` 10-20 %-ն անցնում են մակերևութային և գրունտային ջրեր, հետևաբար անասնապահության ոլորտից շրջակա միջավայր ներմուծվող ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունների ավելացման շարունակական բնույթն առանց համապատասխանբնապահպանական միջոցառումների ձեռնարկման կարող է բացասական ազդեցություն թողնել շրջակա միջավայրի` մասնավորապես ջրային պաշարների վրա` հանգեցնելով ջրաէկոհամակարգերի՝ կենսածին տարրերով ծանրաբեռնվածությանը։ Աղյուսակ 2.Ամասիայի տարածաշրջանում արոտավայրերի տարածքը և խոշոր ու մանր եղջերավորանասունների գլխաքանակը 2009-2012 թթ.Խոշոր եղջերավորՄանր եղջերավորանասուն*անասուն*Արոտավայր*, հաՏարի2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ. *ըստ Շիրակի մարզի վիճակագրության գործակալության տվյալների **ըստ Շիրակի մարզպետարանի տվյալներիԱղյուսակ 3.Ամասիայի տարածաշրջանում խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների արտաթորանքիմիջոցով շրջակա միջավայր ներմուծված ազոտի (N) և ֆոսֆորի (P) պարունակությունները (տ/տարի)Խոշոր եղջերավորՄանր եղջերավորՏարիանասունանասունԸնդամենըԱզոտ (N) Ֆոսֆոր (P) Ազոտ (N) Ֆոսֆոր (P)Ազոտ (N) Ֆոսֆոր (P)2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Օգտագործելով Ամասիայի տարածաշրջանում եղջերավոր անասունների գլխաքանակի և արոտավայրերի ընդհանուր տարածքի տվյալները, ըստ Վոլենվեյդերի(1970), հաշվարկել ենք նաև արոտավայրերի ծանրաբեռնվածությունը և անասնագլխաքանակի աճի հնարավորությունը, որոնք ներկայացված են աղյուսակ 4-ում։ Աղյուսակից երևում է, որ այս տարածաշրջանում արոտավայրերի բեռնվածությունըշատ ցածր է եղել, սակայն անասնապահության զարգացումն առանց համապատասխան բնապահպանական միջոցառումների ձեռնարկման իր հերթին կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ ջրաէկոհամակարգերի վրա` նպաստելով կենսածինտարրերով վերջիններիս աղտոտմանը։ Աղյուսակ 4.Ամասիայի տարածաշրջանում արոտավայրերի բեռնվածությունը և անասնագլխաքանակի աճի հնարավորությունը 2009-2012 թթ.ՏարեթիվԱրոտավայրերի բեռնվածություն, %Անասնագլխաքանակի աճի հնարավորությունը մեկ պայմանական գլուխ խոշորեղջերավոր անասունի հաշվով2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Ամասիայի տարածաշրջանում գյուղատնտեսական նշանակության հողերը` հիմնականում օգտագործվում են որպես արոտավայրեր, վարելահողեր և խոտհարքներպայմանավորված խստաշունչ կլիմայական պայմաններով։ Վարելահողերում աճեցվում են հիմնականում բազմամյա խոտաբույսեր և քիչ քանակությամբ հացահատիկային մշակաբույսեր (հիմնականում ցորեն և գարի)։ Ըստ մեր կողմից կատարված դիտարկումների` տարածաշրջանում 1 հա ցորենիդաշտում բերքահավաքից հետո մնում է մոտ 2,5 տ ծղոտ, իսկ 1 հա գարու դաշտում`1,9 տ։ Վերջիններիս կազմության 90 %-ը կազմում է չոր նյութը։ Այս տարածաշրջաննաչքի է ընկնում խոտհարքների և արոտավայրերի առատությամբ, որի հետևանքովծղոտը հիմնականում չի օգտագործվում որպես անասնակեր և գրեթե ամբողջությամբ(մոտ 90 %) այրվում է։ Շրջակա միջավայրի վրա գյուղատնտեսական գործունեության ազդեցություննարտահայտվում է նաև ջերմոցային գազերի արտանետմամբ դեպի մթնոլորտ` պայմանավորված գյուղատնտեսական մնացորդների այրմամբ և հողերի գերպարարտացմամբ [2, 9, 11]։ 2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում հացահատիկային հիմնականմշակաբույսերի ցանքատարածությունները և ցորենի ու գարու այրված ծղոտիքանակական տվյալները ներկայացված են աղյուսակներ 5-ում և 6-ում։ Ըստ [3]-ի` այրված ծղոտի 47,1 %-ը կազմում է ածխածին, իսկ 0,66 %-ը` ազոտ։ Աղյուսակ 5.Ամասիայի տարածաշրջանում հացահատիկային հիմնական մշակաբույսերի ցանքայինտարածությունները (հա) 2009-2012 թթ. ըստ Շիրակի մարզի վիճակագրությանգործակալության տվյալներիՏարի2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Ցորեն Գարի Աղյուսակ 6.Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի և գարու այրված ծղոտի զանգվածը (տ/տարի) 2009-2012 թթ.Տարի2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Ցորեն Գարի Ընդամենը 2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի և գարու այրված ծղոտիընդհանուր զանգվածում ածխածնի և ազոտի բաժնեմասը տրված է աղյուսակ 7-ում։ Աղյուսակ 7.2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի և գարու այրված ծղոտիընդհանուր զանգվածում ածխածնի և ազոտի բաժնեմասը (տ/տարի)ՏարիԱծխածին (C)Ազոտ (N)2009 թ.2010 թ.2011 թ.2012 թ.Աղյուսակ 1-ում ներկայացված հաստատունների միջոցով հաշվարկվել են 20092012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում հացահատիկային հիմնական մշակաբույսերի` ցորենի և գարու բերքահավաքից գոյացած մնացորդների (ծղոտ) այրմանհետևանքով մթնոլորտ արտանետված ջերմոցային գազերի` մասնավորապեսածխածնի երկօքսիդի (CO2), շմոլ գազի (CO), ազոտի ենթօքսիդի (N2O) և ազոտիօքսիդների (NOx) պարունակությունները, որոնք բերված են աղյուսակ 8-ում։ Աղյուսակ 8.2009-2012 թթ. Ամասիայի տարածաշրջանում ցորենի և գարու ծղոտի այրման հետևանքովմթնոլորտ արտանետված ջերմոցային գազերի և դրանցում ածխածնի ու ազոտիպարունակություններըՋերմոցայինգազերԱրտանետված ջերմոցային էֆեկտովԱրտանետված ջերմոցային գազերիգազերի C-ի և N-ի զանգված, տզանգված, տ2009 թ. 2010 թ. 2011 թ. 2012 թ. 2009 թ. 2010 թ. 2011 թ. 2012 թ.Եզրակացություններ։ Հաշվի առնելով Ամասիայի տարածաշրջանի սոցիալտնտեսական պայմանները` կարելի է փաստել, որ այս տարածաշրջանում անասնապահության հետևանքով գոյացող ազոտի և ֆոսֆորի պարունակությունները կարողեն ներթափանցել ջրաէկոհամակարգեր` աղտոտելով դրանք։ Տարածաշրջանումանասնապահության հետևանքով ջրային պաշարների հնարավոր աղտոտումըկանխելու նպատակով անհրաժեշտ է կառուցել գոմաղբի կուտակման վայրեր, ստեղծել բուֆերային գոտիներ արոտավայրերի ու ջրային էկոհամակարգերի միջև և իրականացնել անասունների կանոնակարգված արածեցում։ Ամասիայի տարածաշրջանում գյուղատնտեսական գործունեությունից գոյացածբուսական մնացորդների (ծղոտ) այրմամբ մարդը նպաստում է ջերմոցային գազերիմթնոլորտ արտանետմանը։ Այս ամենը նպաստում է նաև ածխածնի և ազոտիբնական շրջանառության խախտմանը, քանի որ ածխածնի և ազոտի մեծ պարունակությունները գազային միացությունների ձևով հողից անցնում են մթնոլորտ։ Ուստի բուսական մնացորդների այրման բացասական հետևանքներից խուսափելուհամար առաջարկվում է դրանք օգտագործել որպես անասնակեր` անկախ տարածաշրջանում խոտհարքերի և արոտավայրերի առատությանը։ Գրականություն1. Մանասյան Մ., Գրիգորյան Ա., Պոտոսյան Ա., Շիրակի մարզ (բնությունը, բնակչությունը,տնտեսությունը), Երևան, 2002, 132 էջ։ A review // TheԱնիտա Վարագյան, Գոռ Գևորգյան, Կարինե ԳրիգորյանՀՀ ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ԱՄԱՍԻԱՅԻ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԻ ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ Ամասիայի տարածաշրջան, գյուղատնտեսական գործունեություն, կենսածինտարրեր, ջերմոցային գազեր, աղտոտում։

example236

example236

Աշխատանքում ներկայացվում են տեսողության խանգարումներ ունեցող իրականացվող տարածական կողմնորոշման կարողությունների ձևավորման տեսական և հիմնական մոտեցումները։

Գիտամեթոդական գրականության վերլուծությունը և արդիպրակտիկան վկայում են այն, որ զարգացման հապաղումովերեխաների, այդ թվում՝ տեսողության խանգարումներ ունեցողնախադպրոցականներիգործընթացի խնդիրների լուծման հարցում կարևոր դեր է խաղում ընտանիքը։ Հատկապես չտեսնող և թույլ տեսողությամբ երեխաների տարածականկողմնորոշման ձևավորման և զարգացման գործընթացում (Վ. Ա.Ֆեոկտիսովա՝ 1993, Վ. Վ. Տկալովա՝ 1998, Ե. Մաստյուկովա, Ա. Տ.Մոսկովկինա՝ 2004, Ռ. Ն. Ազարյան՝ 2008 և այլք)։ կրթադաստիարակչականբազմաթիվՎերջին տարիների թե՛ մանկավարժների, թե՛ հոգեբանների, թե՛սոցիոլոգներինպաստեցինզարգացման հապաղումով երեխաների, այդ թվում՝ տեսողությանխանգարումներ ունեցող նախադպրոցականների հետ ընտանեկանպայմաններում իրականացված կրթադաստիարակչական խնդիրներիարդյունավետ լուծմանը։ ուսումնասիրություններըՏեսողության խանգարումներ ունեցող երեխաների ուսուցման ևդաստիարակության գործընթացում ծնողների կողմից իրականացվողմասնագիտացվածտարածականկողմնորոշման կարողությունների և հմտությունների ձևավորման ուզարգացման հարցում, ամբողջանում է անցկացվող համակարգված շտկողական զարգացնող միջոցառումներով։ օգնությունը,թվում՝այդՍակայնոչինչպեսենմիջոցներինգրականությանհամապատասխանևպակասըհմտություններին,նվազեցնումլիարժեքմշակվածությունը և այն հանգամանքը, որ իրենց երեխաներին օգնելու ևօժանդակելու հարցում ծնողները ինքնուրույն չեն տիրապետում բոլորանհրաժեշտնաևընտանեկանիրազեկվածությանպայմաններում չտեսնողների և թույլ տեսողություն ունեցող երեխաներիտարածական կողմնորոշման կարողությունների և հմտություններիձևավորմանը միտված աշխատանքների արդյունավետությունը։ երեխաներիհետընտանեկան պայմաններումիրականացվող աշխատանքներիարդյունավետության ապահովման համար անհրաժեշտ է ծնողներինզինել այնպիսի տեսականգործնականշնորհիվ ընտանիքում կստեղծվենառաջադրանքներով, որոնցբարենպաստ պայմաններնախադպրոցականների տարածականկողմնորոշման կարողությունների ձևավորման և զարգացման համար։ Տեսողության խանգարումներգիտելիքներովևունեցողԱռաջին հերթին այս աշխատանքները կազմակերպելիս կամանցկացնելիս անհրաժեշտ է տեսողության խանգարումներ ունեցողնախադպրոցական տարիքի երեխաների մեջ մշակել տարածությունիցչվախենալու կարողություն։ Կարևոր է նաև ուշադրություն դարձնելլսողության տեղաշարժման ժամանակ ճանապարհի կողմնորոշիչները ևառարկաները հիշելու և դրանց վրա կենտրոնանալու կարողությունների Այս գործընթացում կարևոր էձևավորման և զարգացման վրա։ երեխաների՝ ծնողներիտարածությանձևավորմանգործընթացին, անշուշտ,հրահանգների,հիշողության, շարժողական զգացողությունների վրա, հասկանալով«աջ», «ձախ», «առջևից», «հետևից» բառերի իմաստը և այլն։ ևկողմնորոշվելուհիմնվելովիրենցկարողությանբանավորձգտումըմեջմասնակցություննԱյսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ տեսողության խանգարումներունեցողկողմնորոշմանկարողությունների ձևավորմանն ու զարգացմանը միտված միջոցների,մեթոդների և մանկավարժական մոտեցումների մշակումն անհրաժեշտնախադպրոցականների տարածականէ՝ ծնողներին օգնելու, որպեսզի մեթոդապես ճիշտ աշխատեն իրենցերեխաների հետ։ Ընտանեկան պայմաններում տեսողության խանգարումներունեցող երեխաների հետ իրականացվող այս աշխատանքի հիմքըծնողներին տեսական գիտելիքներով ու անհրաժեշտ գործնականհմտություններով զինելն է։ Ընդ որում՝ այդ աշխատանքի գլխավոր ուղղություններն են՝ծնողների համար նախատեսված մանկավարժական մոտեցումներիմշակում, որը կօգնի նրանց ճիշտ կազմակերպելու տեսողությանխանգարումներ ունեցող նախադպրոցականների տարածականկողմնորոշումն ընտանիքում։ Մշակել արդյունավետ միջոցներ, մեթոդներ և դրանց կիրառմանպայմաններ, որոնք կօգնեն տեսողության խանգարումներ ունեցողերեխաներին՝ ընտանեկան պայմաններում կողմնորոշվելու միկրո ևմակրո տարածության մեջ։ Այս հիմնախնդիրների լուծումները մշակելիս մենք հաշվի ենքառել մի շարք խնդիրներ։ Ընտանիքում տեսողության խանգարումներունեցողկողմնորոշմանկարողությունների և հմտությունների ձևավորման և զարգացմանաշխատանքում հիմնական խնդիրներն են՝ նախադպրոցականների տարածական1. կանխարգելել այն վնասակար սովորությունների ձևավորումը,որոնք տեսողական պաթոլոգիայի հետևանք են և բացասաբար ենանդրադառնումկողմնորոշմանկարողության ձևավորման և զարգացման վրա։ Օրինակ՝ գլուխըչափազանց հետ թեքելը, առաջ կամ կողքի տանելը, թեքված՝ ոչուղիղ քայլելը, քայլքի ժամանակ ձեռքերը ձգելը, ոտքերով աղմկոտձայներ արձակելը և այլն,երեխաների տարածական2. ձևավորել և զարգացնել գլխի, իրանի, պարանոցի, ոտքերի դիրքի,ձեռքերի ճիշտ շարժումները ամպլիտուդայի ճիշտ պահպանումը,որոնք կարևոր դեր ունեն տարածության մեջ կողմնորոշվելուհամար,3. ճիշտ կողմնորոշվել «աջ», «ձախ», «առաջ», «ետ» և նման այլառաջադրանքների կատարման ժամանակ,4. ձևավորել միկրո և մակրո տարածության մեջցուցումներով,հիշողությամբ,ուշադրությամբ,բանավորներբանայինշոշափելիքով,կարողություններ,ձայնայինկողմնորոշիչներովկողմնորոշվելու5. ձևավորել տեղաշարժման ընթացքում տարբեր պայմաններում(ուղիղ գծով, դեպի վերելք, իջնել և բարձրանալ աստիճաններով ևայլն) կողմնորոշվելու կարողություններ։ Այս նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է կիրառել համակարգված հոգեբանամանկավարժական մոտեցումներ, այսինքն՝տարածական կողմնորոշման խնդիրը պետք է լուծվի տեսողությանխանգարումներ ունեցող երեխաների խոսքային, ձայնային ընկալման,հիշողության, ներբանային շոշափելիքի ձևավորման և զարգացման հետհամատեղ։ Ելնելով վերը նշվածից՝ ակնհայտ է դառնում, որ ընտանեկանպայմաններում տեսողության խանգարումներնախադպրոցականների տարածական կողմնորոշման կարողություններիձևավորմանն ու զարգացմանը միտված աշխատանքների արդյունավետիրականացման համար ծնողները պիտի ունենան համապատասխանգիտելիքներ և գործնական կարողություններ ու հմտություններ։ ունեցողեն,որՄերկողմիցունեցողվկայումիրականացվածուսումնասիրություններիընտանիքում տեսողությանարդյունքներըխանգարումներնախադպրոցականների տարածականկողմնորոշման կարողությունների ձևավորմանը միտված աշխատանքները միշտ չէ, որ արդյունավետ են ընթանում, իսկ հաճախ էլ չենիրականացվում ընդհանրապես։ Այս գործընթացի դժվարություններըհիմնականում պայմանավորված են ոչ միայն նշված երեխաներիտեսողության խանգարումների տեսակով, հոգեբանաֆիզիկական ևտարիքային զարգացման առանձնահատկություններով, այլև ծնողների՝այդ հարցերի մասին տեղեկացվածության նվազ մակարդակով ունրանց՝ ընտանեկան պայմաններում այդ աշխատանքի կազմակերպմանև անցկացման գործնական հմտությունների պակասով։ Այս խնդիրների լուծմանն ուղղված հատուկ գիտամեթոդականգրականության վերլուծությունը վկայում է նաև այս հարցի ոչ լիարժեքտեսական և գործնական վերամշակման մասին։ Հաճախբացակայումմոտեցումները,փորձարարությամբ վերամշակված և հիմնավորված միջոցներընախադպրոցականներիտեսողության խանգարումներտարածականկողմնորոշմանզարգացումըկազմակերպելու համար, ծնողներին օգնող մեթոդներն ու գործնականունեցողձևավորումնտեսականենուուղիները։ Իսկ ընտանիքներում նման աշխատանքը, որպես կանոն,իրականացվում է ծնողների սեփական փորձի և գիտելիքների հիմանվրա։ Ներկայացնում ենք տեսողության խանգարումներ ունեցողնախադպրոցականների տարածական կողմնորոշման կարողությունների՝ ընտանեկան պայմաններում ձևավորման և զարգացմանկազմակերպման նպատակովծնողների համար նախատեսված օրինակելի համալիր, որն իր մեջ ներառում էաշխատանքների«Տեսականև հմտություններ» հիմնական բաժինները։ կարողություններգիտելիքներ»,«Գործնական1. «Տեսական գիտելիքներ» բաժնում ներառել ենք այնպիսի կարևորթեմաներ, ինչպիսիք են «Չտեսնող և թույլ տեսողություն ունեցողնախադպրոցականների հոգեբանական, ֆիզիկական և տարիքայինզարգացման առանձնահատկությունները», «Վնասակար սովորություններ, որոնք բացասաբար են ազդում տարածականկողմնորոշման կարողությունների և հմտությունների զարգացմանվրա», «Տեղաշարժման և ճիշտ կեցվածքի պահպանմանը միտվածկանոններ և պահանջներ», «Տեսողության խանգարումներ ունեցողկողմնորոշման առանձնահատերեխաների տարածականկությունները՝հրահանգներով,հիշողությամբ,շոշափելիքով և այլն», ինչպես նաև նշվածներբանայինկարողությունների կիրառումը գործնականում։ բանավորևբնույթը,զարգացմանբացասաբար2. Կարողանալ հաշվի առնել երեխայի տեսողության խանգարմաներկրորդականաստիճանըխանգարումների դրսևորման ձևերը տարածական կողմնորոշմանվարժությունների և առաջադրանքների կատարման ժամանակ,բարենպաստ պայմաններ ստեղծել դրանց կազմակերպման ևանցկացման համար, շտկել բոլոր վնասակար սովորությունները,որոնքեն անդրադառնում տարածականկողմնորոշման կարողությունների և հմտությունների ձևավորմանու զարգացման վրա (նկար 1) ։ Մեծ տեղ ենք հատկացնում բանավոր ցուցումների, հիշողության,ներբանային շոշափելիքի, լսողության ընկալման միջոցով երեխաների՝միկրո և մակրո տարածության մեջ կողմնորոշվելու կարողությանձևավորմանը միտված հատուկ վարժությունների, առաջադրանքների ևխաղերի՝ ծնողների կողմից ընտրության ձևերին և իրականացմանմեթոդներին։ Մենք կարևորում ենք նաև տեսողության խանգարումներնախադպրոցականների՝ տարածությանունեցողմեջ տարբերպայմաններում կողմնորոշվելու կարողության ձևավորման ուղղությամբծնողների գիտելիքները և հմտությունները (ուղիղ գծով, աստիճաններովիջնել և բարձրանալ՝ հենվելով ներբանային շոշափելիքի վրա,կողմնորոշվել տարածության մեջ դիմացից եկող քայլերի հիման վրա,բռնելով բռնատեղից, լսելով մեծահասակի բանավոր հրահանգները,ցուցումները և այլն)։ Տեսողության խանգարումներ ունեցող նախադպրոցականներինախատեսված տարածական կողմնորոշմանզարգացմանը միտված մերծնողների համարկարողությունների ձևավորման ևցուցումները նախատեսված է այնպես, որ նրանք կարողանանաստիճանաբար տիրապետել տեսական գիտելիքներին և, այնուհետև, դրանք իրականացնել գործնական կարողություններում։ Այսծնողներիհացերումկարողությունների աստիճանըստուգելու և ինքնաստուգման համար մենք առանձնացրել ենքտեսական գիտելիքների և գործնական կարողությունների այնհամալիրը, որին պետք է տիրապետի ծնողը։ Օրինակ՝ «Տեսական գիտելիքներ» բաժնից ծնողները պետք էիմանան՝• տեսողության խանգարումներ ունեցող նախադպրոցականներիզարգացմանհոգեբանական,ֆիզիկականտարիքային,առանձնահատկությունները.• վնասակար սովորությունները (գլուխը չափազանց հետ կամառաջ ուղղված լինելը, կողքի թեքված քայլքը, ձեռքերը առաջպարզելը, անհամաչափ քայլվածքը և այլն), որոնք բացասաբարեն անդրադառնում տեսողության խանգարումներ ունեցողնախադպրոցականներիկողմնորոշմանկարողության ձևավորման և զարգացման վրա.տարածական• ստեղծել բարենպաստ պայմաններ չտեսող և թույլ տեսողությունունեցող երեխաների անվտանգ տեղաշարժման համար. տալհստակ և ամբողջական բանավոր ցուցում, տեղաշարժմանբոլոր ավելորդ առարկաները,ճանապարհից ազատելերևույթները,բացատրելևերեխաներինառարկաների դասավորվածությունը, օգտագործել ձայնայինկողմնորոշիչներ և այլն.ներկայացնել• գլխի և իրանի ճիշտ դիրքը, քայլելիս ոտնաթաթի դրվածքը, ձեռքիշարժումների ամպլիտուդայի պահպանումը.և խաղեր,• վարժություններ, առաջադրանքներեն տեսողության խանգարումորոնքնախատեսվածունեցողնախադպրոցական տարիքի երեխաների՝ միկրո տարածությանմեջ, մոտակա շրջակայքում, մակրո տարածության մեջ, տարբերպայմաններում՝վերելքի, վայրէջքի ժամանակ և այլն տարածական կողմնորոշմանզարգացման համար։ գծով, աստիճաններով,ուղիղԲացի վերը նշված գիտելիքներից, փորձարկման վերջումծնողները պետք է ձեռք բերեն նաև մի շարք կարևոր գործնականկարողություններ։ Նրանք պետք է կարողանան՝ • հաշվի առնել երեխայի տեսողության խանգարման աստիճանը ևբնույթը, • երեխաների մոտ առկա երկրորդական խանգարումներիառանձնահատկությունները,• տարածականկողմնորոշմանձևավորմանժամանակ պահպանել պարապմունքների կանոնակարգը ևռեժիմը, գիտենալ որոշակի վարժությունների հակացուցվածլինելը և այլն։ կարողությանԱյսպիսով,միտվածենտեսողությանխանգարումներունեցողնախադպրոցականների տարածական կողմնորոշման կարողությունների ձևավորումը և զարգացումը կազմակերպելու և անցկացնելուհամար ներկայացված տեսական մոտեցումները, տեսանկյունները ևգործնականկատարելագործելու այդաշխատանքը ընտանիքում։ Տեսողության խանգարում ունեցողնախադպրոցականների տարածական կողմնորոշման կարողությունների ձևավորումն ու զարգացումն ընտանիքում միայն այսպայմաններում հնարավոր կլինի հասցնել դրական արդյունքի։

example1914

example1914

Աշխատանքում ներկայացված են Ջավախքի սեյսմածին գոտիների առանձնահատկությունները՝ 1962-2014 թթ. ժամանակահատվածի սեյսմիկ տվյալների բազայի հիման վրա։ Առանձնացրել ենք հետաքրքրություն ներկայացնող 3 գոտիներ, որոնք գործիքային ժամանակահատվածում գրեթե միշտ աչքի են ընկնում էպիկենտրոնների զգալի կուտակումներով։ Վերլուծելով առանձին գոտիները՝ պարզ է դառնում, որ որևէ ուժգին երկրաշարժից առաջ Ջավախքի ամբողջ գոտով դիտվում է սեյսմիկ անդորր։ Անկախ նրանից, թե մեր կողմից առանձնացված Ջավախքի որ սեյսմիկ գոտում է տեղի ունենում ուժգին երկրաշարժը, այն նախապատրաստվում է Ջավախքի ամբողջ սեյսմիկ գոտում՝ արտահայտվելով տևական սեյսմիկ անդորրով։ Դա թույլ է տալիս եզրակացնել, որ Ջավախքի սեյսմածին գոտիների միջև գոյություն ունի որոշակի կապ (արտահայտված սեյսմիկ դրսևորումներով), որը մասնակիորեն պայմանավորված է երկրաբանական խորքային կառուցվածքի առանձնահատկություններով և, քանի որ Ախալքալակ-Լենինական սեյսմիկ ակտիվ գոտում առկա է բախման գոտի (համաձայն Լ. Վարդանյանցի կողմից առաջարկված սեյսմոտեկտոնական մոդելի), ապա ենթադրվում է, որ այդ սեյսմածին գոտիների միջև կապը ստեղծվում է հենց այդ բախման սահմանի միջոցով։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Սպիտակի երկրաշարժի հետցնցումները քանակական տեսակետից բավականին շատ են եղել, երկրաշարժերի կրկնելիության գրաֆիկը ցույց է տալիս, որ այդ գոտում 1989-2014 թթ. ժամանակահատվածի համար կա M=5.0 մագնիտուդով երկրաշարժի դեֆիցիտ։

AԱՎԱԽՔԻ Սեյսմիկ գոտիների առանձնահատկությունները, պայմանական սպիտակ 1988-ի ԵՐԿՐԱՇԱՐ CONավախքի լեռնաշխարհը Հարավային Կովկասի ամենաակտիվ սեյսմիկ գոտիներից մեկն է։ Ուժեղ, երբեմն աղետալի երկրաշարժերը բնորոշ են կովկասյան խզվածքներին։ Սպիտակի ուժեղ երկրաշարժը, որը ցնցեց ամբողջ տարածքը, ուղղակիորեն կապված է Javավախքի սեյսմիկ գոտու հետ։ Մեր ուսումնասիրությունների համար առանձնացված տարածքում կան ակտիվ խզվածքների առանձին հատվածներ Javավախքում, Փամբակ-Սան-Սյունիքում և Գառնիում։ Kավախքի մեղքը հայտնաբերվել է Կարախանյան և Բաղդասարյանի կողմից 2007 թ.-ին։ dդրանից հետո այն համատեղ ուսումնասիրվել է հայ-վրացական խմբի կողմից։ Խզվածքի հարավային մասը գտնվում է Հայաստանում, իսկ հյուսիսայինը ՝ Վրաստանի տարածքում (Նկար 1)։ Խզվածքի ընդհանուր տարածման ուղղությունը հյուսիս-հյուսիս-արևմուտք է, այն բաղկացած է երեք հատվածներից. 44 կմ երկարությամբ JaF1, 44 կմ երկարությամբ JaF2 2 33 կմ երկարությամբ JaF3։ Նախկինում ուժեղ երկրաշարժերի արդյունքում առաջացած մակերեսային խզվածքների նշաններն արձանագրվում են Javավախքի խզվածքի բոլոր հատվածների երկայնքով։ 20-րդ դարի ընթացքում տեղի են ունեցել ավելի քան 40 երկրաշարժեր ՝ 4,5-ից մինչև 5,7 բալ ուժգնությամբ և բազմիցս թույլ դեպքերով (Նկար 2)։ GPS- ի չափումները, որոնք համատեղ կատարել են GEORISK ՓԲԸ-ն և Ֆրանսիայի Մոնպելյե համալսարանի համալսարանը, ցույց են տալիս, որ շարժման ամենաբարձր արագությունները գրանցվում են Javավախքի խզվածքի տարածքում։ հյուսիս-հարավ »սեղմման արագությամբ [13]։ Փամբակ-Շան-Սյունիքի խզվածք (PSSF) ունի ընդհանուր 490 կմ երկարություն և տարածվում է Արփիլջից (հյուսիս-արևմտյան Հայաստան) մինչև հարավ-արևելք, հայ-իրանական սահմանին գտնվող Արաքս գետի հովիտ։ Հայաստանում գործող խզվածքների մեջ այն ունի ամենաերկար երկարությունը, շարժման արագությունները, և դրա հետ կապված են ամենաուժեղ երկրաշարժերը [1, 3,5]։ Խզվածքը բնութագրվում է զգալի սեյսմիկ ակտիվությամբ։ Արփի-Վանաձոր և Վանաձոր-Արտանիշ հատվածներն ունեն համապատասխանաբար 50 ± 5 կմ և 75 ± 5 կմ երկարություն։ Արփի-Վանաձոր (PSSF1) ից Վանաձոր-Արտանիշ (PSSF2) հատվածների հանգույցից դեպի արևմուտք կապված PSSF գոտին միանում է Գառնիի ակտիվ խզվածքին (GF)։ Հանգույցում ձեւավորվում է բազմաթիվ երիտասարդ ճեղքերով կառուցվածք։ Գառնիի խզումը բաղկացած է 5 հատվածներից։ Իր բարձր տեկտոնական ակտիվությունից (0,3-0,2 սմ / տարի) հետևելով ՝ Գառնիի խզումը բազմիցս ցուցադրել է բարձր սեյսմիկ ակտիվություն։ 1988 թ. Սպիտակի երկրաշարժը տեղի ունեցավ Գառնիի խզվածքի հյուսիսային մասում `ստեղծելով 37 կմ երկարությամբ սեյսմիկ խզվածք։ Սպիտակ (GF1) հատվածն ունի 56 կմ երկարություն (նկ. 3)։ GPS տվյալների համաձայն, GF1 հատվածի տեղաշարժման արագությունը 2 մմ է / տարի [6,7]։ Սպիտակի երկրաշարժը բարդ սեյսմիկ իրադարձություն էր, որն ուղեկցվում էր տարբեր կինեմատիկական շարժումներով [8,10]։ Ըստ սեյսմոլոգիական տվյալների ՝ ցնցման հիմնական գոտին գտնվում էր Սպիտակ քաղաքից հյուսիս, իսկ շարժումն էպիկենտրոնում ուներ ինտերնետի սայթաքման մեխանիզմ։ Նկար 1. Javավախքի խզվածքի գոտի Նկար 2. Փամբակ-Շան-Սյունիքի խզվածքային գոտի Լուսանկար 3. Գառնիի խզվածքային գոտի (JaF) Արփի-Վանաձոր (PSSF1) և Սպիտակ հատված (GFI) Վանաձոր-Արտանիշ (PSSF2) հատվածներ։ Սեյսմիկ իրադարձությունների քանակի տարածական բաշխումը նկարագրելու և վերլուծելու համար մենք օգտագործել ենք ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության ազգային կատալոգի տվյալները, այլ նաև Հայաստանի Հանրապետությունում տեղադրված 14 թվային սեյսմիկ կայանների տվյալները։ Թայվանի Սինիկա համալսարանի համատեղ հետազոտական ​​ծրագրի։ Այդ նախաձեռնությամբ 2010-ին տեղադրվեց սեյսմիկ առաջին կայանը։ Բյուրականում, այնուհետև Գեղարդում (2011), Նոր Եդեսիայում (2011), arinարինջայում (2012), Ալավերդիում (2012), apափաթաղում (2012), Արզականում (2012), Բավրայում։ (2012), Լճաշեն (2012), Նավուր (2013), Կեչուտ (2014), Գավառ քաղաքում (2014), որոնք ընդգրկում են Հանրապետության տարածքի հյուսիսային և կենտրոնական մասերը, ամբողջությամբ ընդգրկելով մեր ուսումնասիրությունների համար ընտրված մասը։ Յուրաքանչյուր սեյսմակայանում տեղադրված է Guralp-6TD երեք բաղադրիչ թվային սեյսմոմետր։ Այս կայանների կողմից գրանցված երկրաշարժերը մշակվել և վերլուծվել են հետևյալ համակարգչային ծրագրերի միջոցով. Ընտրված գոտու սեյսմիկ իրավիճակը բնութագրող հիմնական պարամետրերը որոշվել և մեկնաբանվել են արդյունքում կազմված երկրաշարժերի կատալոգի միջոցով։ ժամանակահատվածի համար։ Երկրաշարժերի ժամանակային բաշխման բնութագրերն ուսումնասիրվել են Zmap6 համակարգչային փաթեթի միջոցով։ Վերոհիշյալ կատալոգների տվյալների համաձայն, Javավախքի սեյսմիկ գոտում 1962-2014թթ. Երկրաշարժերի էպիկենտրոնների բաշխումը ներկայացված է Նկար 4-ում, որտեղ մենք ուսումնասիրության համար առանձնացրել ենք հետաքրքրության 3 ոլորտներ, որոնք գործիքային շրջանում գրեթե միշտ առանձնանում են էպիկենտրոնների զգալի կուտակումներով։ Եթե ​​այդ 3 գոտիները դիտարկենք առանձին, ապա պարզ կդառնա, որ մինչև Սպիտակ 1988 թվականը։ Երկրաշարժը դիտվում է սեյսմիկ անդորրով բոլոր 3 գոտիներում։ Գոտի 1։ Սպիտակի երկրաշարժին նախորդած 25 տարիների ընթացքում գրանցվել է շուրջ 870 երկրաշարժ ՝ 2,5 <M <5,0 բալ ուժգնությամբ, որի հիպոկենտրոնները տեղակայված են մինչև 5 կմ խորության վրա։ Սպիտակի երկրաշարժից հետո այս գոտում գրանցվել է 530 երկրաշարժ, որի հիպոկենտրոնների խորքերը հասնում են 30 կմ-ի (Նկար 5.6, Աղյուսակ 1)։ Գծապատկեր 4. Javավախքի սեյսմիկ գոտիների էպիկենտրոնների քարտեզը (1962-2014) Աղյուսակ 1. Գոտի 1-ին գոտում դիտված վիճակագրություն 1 Մ (ուժգնություն) Հ (խորություն) N (քանակ) 1988 թ. Սպիտակի երկրաշարժից առաջ 1988 թ. Սպիտակի երկրաշարժից հետո Հ <5 կմ Հ <30 կմ Նկար 5. Մագնիտուդների արժեքների բաշխում 1-ին գոտում 1980-1990 թվականներին։ Նկար 6. Հիպոկենտրոնների բաշխումը 1-ին գոտում ըստ խորության գոտու 2-ի։ Դա համեմատաբար ավելի մեծ տարածք ընդգրկող գոտի է, որն իր մեջ ներառում է akhավախքի ակտիվ խզվածքը։ Չնայած Սպիտակի երկրաշարժից առաջ այստեղ սեյսմիկ անդորր էր նկատվում, այնուամենայնիվ, մինչև 1988 թվականը։ Հիպոկենտրոններով մինչև 35 կմ խորությամբ բազմաթիվ երկրաշարժեր են տեղի ունեցել (Նկար 7.8, Աղյուսակ 2)։ Աղյուսակ 2. Վիճակագրություն գոտու 2-ում Գոտի 2M (մեծություն) H (խորություն) N (քանակ) Մինչև 1988 թ. Սպիտակի երկրաշարժ 1988 թ. Սպիտակի երկրաշարժից հետո H <35 կմ H <35 կմ Նկար 7. Մեծության արժեքների բաշխում 2-րդ գոտում 1980 թ. - 1990 թ. Նկար 8. Հիպոկենտրոնների բաշխումը 2-րդ գոտում ըստ խորության գոտու 3-ի։ Այն տեղի է ունեցել 1988 թվականին։ Սպիտակի M = 7.0 երկրաշարժ։ Նախորդ տասնամյակում շատ քիչ երկրաշարժեր էին գրանցվել ՝ M = 3,5 միջին ուժգնությամբ։ 1988-ի դեկտեմբերի 7-ին գրանցվեց M = 7.0 երկրաշարժ, որին հաջորդեցին M> 4.0 մագնիտուդով բազմաթիվ հետցնցումներ։ Ինչպես ցույց են տալիս տվյալները, 1988 թ. Այդ ժամանակ այդ հատվածում մոտ 9 անգամ ավելի շատ երկրաշարժեր էին գրանցվել, քան նախկինում, նույն ժամանակահատվածի համար (25 տարի) (Նկարներ 9,10, Աղյուսակ 3)։ Աղյուսակ 3. Վիճակագրություն գոտու 3-ում Գոտի 3M (մեծություն) H (խորություն) N (քանակ) Մինչև 1988 թ. Սպիտակի երկրաշարժ 1988 թ. Սպիտակի երկրաշարժից հետո H <5 կմ H <35 կմ Նկար 9. Մագնիտուդների արժեքների բաշխում 3-րդ գոտում 1980 թ. - 1990 թ. Գծապատկեր 10. հիպոկենտրոնների խորքային բաշխում 3-րդ գոտում։ Ինչպես ցույց է տալիս 1988 թ. Ստացված տվյալները։ Սպիտակի երկրաշարժից հետո 1 և 2 գոտիներում գրանցվում է գրանցված երկրաշարժերի քանակի նվազում (հաշվարկներն արվել են 25 ժամանակահատվածների համար)։ իտ Սպիտակի երկրաշարժից տարիներ առաջ), իսկ 3-րդ գոտում ՝ կտրուկ աճ (9 անգամ ավելի)։ Սա ցույց է տալիս, որ Սպիտակի երկրաշարժից հետո, էներգիայի արտանետման պատճառով (գոտի 3), 1 և 2 գոտիներում նկատվում է սեյսմիկ լարվածության նվազում, փոխարենը `3 գոտում նկատվում է շատ սուր սեյսմիկ ակտիվացում։ Հավաքելով Javավախքի սեյսմիկ գոտու սեյսմիկ տվյալները, ինչպես նաև դրանք ստանալ դրսից առանձնացված գոտիներում մինչև 1988 թվականը։ Սպիտակի երկրաշարժը սեյսմիկության պատկերն է, կարելի է եզրակացնել, որ seավախքի այդ մեկուսացված գոտիներում սեյսմիկ պատկերը ունի որոշակի օրինաչափություն։ Սպիտակ 1988 Ուժեղ երկրաշարժից առաջ seավախքի ողջ գոտում սեյսմիկ անդորր է նկատվում։ Հատկանշական է, որ անկախ այն բանից, որ ուժեղ երկրաշարժ է գրանցվել Javավախքի որսորդական սեյսմիկ գոտում (առանձին գոտիներում), դրան պատրաստվում է seավախքի ամբողջ սեյսմիկ գոտին ՝ արտահայտվելով տեղական սեյսմիկ հանգստությամբ ՝ հսկայական էներգիայի կուտակումով , Հայտնի է, որ սեյսմիկ հանգստության առաջացումը բնորոշ է ուժեղ երկրաշարժերին։ Տարածաշրջանում ուժեղ երկրաշարժերի վերլուծությունները (Չալդրան 1976 (M = 7.0), Նորմանդ 1983 (Մ = 6.7), Սպիտակ 1988 (Մ = 7.0), Ռաչա 1991 (Մ = 7.0), Բարիսախո 1992 (Մ = 6.4) ցույց են տալիս, որ սեյսմիկ նախկինում նկատվում էր հանգստություն, որի ուժգնությունը, կախված նախապատրաստվող երկրաշարժերի ուժգնությունից, տարբեր էր [1]։ Այն փաստը, որ Սպիտակի երկրաշարժի էպիկենտրոնային գոտում (գոտի 3) մինչև 1988 թվականը։ Երկրաշարժը համարվել է սեյսմիկ հանդարտ, դա գիտականորեն հիմնավորված փաստ է [1]։ Այնուամենայնիվ, այն փաստը, որ նույն ժամանակահատվածում seավախքի 1 և 2 մեկուսացված գոտիներում նկատվել է սեյսմիկ անդորր, հուշում է, որ Javավախքի մեկուսացված սեյսմիկ գոտիները որոշակի ընդհանրություններ ունեն երկրաբանական խորքային կառուցվածքի մեջ։ Տարբեր հեղինակների կողմից ուսումնասիրվել և վերլուծվել է Կովկասում սեյսմիկության և խորը երկրաբանական կառուցվածքի կապը [4,12]։ Լ.Ա. Վարդանյանցն առաջարկել է Ախալքալաք-Լենին սեյսմիկ ակտիվ գոտու սեյսմոտեկտոնական մոդելը [12], ըստ որի ՝ կա բախման գոտի։ Այսպիսով, connectionավախքի սեյսմիկ գոտիների միջև կա որոշակի կապ (արտահայտված սեյսմիկ ելքերով), ինչը պայմանավորված է նաև երկրաբանական խորը կառուցվածքի առանձնահատկություններով։ , Չնայած այն հանգամանքին, որ Սպիտակի երկրաշարժի հետցնցումները քանակական առումով բավականին մեծ էին, երկրաշարժերի կրկնության գծապատկերը ցույց է տալիս, որ այդ գոտում 1989-2014թթ. Նշված ժամանակահատվածի համար կա երկրաշարժի դեֆիցիտ ՝ M = 5.0 բալ ուժգնությամբ (Նկար 11)։ Գծապատկեր 11. -201ավախքի գոտում 1989-2014 թվականների երկրաշարժերի կրկնության գծապատկերը։ Ամփոփելով ՝ մենք կարող ենք անել հետևյալ եզրակացությունները. Երում Սեյսմիկ գոտիներում մեր կողմից առանձնացված ուսումնասիրությունների համար մինչև Սպիտակ 1988 թվականը։ Երկրաշարժը համարվում է «սեյսմիկ հանդարտ»։ Հատկանշական է, որ վերջինս նկատվել է ոչ միայն Սպիտակի երկրաշարժի էպիկենտրոնում, այլ ամբողջ Javավախքի սեյսմիկ գոտում, ինչը թույլ է տալիս ենթադրել, որ Javավախքի սեյսմիկ գոտին ամբողջական է։ Javավախքի սեյսմիկ գոտիների միջեւ գոյություն ունի որոշակի կապ (արտահայտված սեյսմիկ պեղումներով), ինչը պայմանավորված է խորը երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններով։ Մյուս կողմից, համաձայն Վարդանյանցի կողմից առաջարկված Ախալքալակ-Լենինայի սեյսմիկ ակտիվ գոտու սեյսմոտեկտոնական մոդելի, այստեղ բախման գոտի է։ Ուստի ենթադրվում է, որ մեր կողմից առանձնացված սեյսմիկ գոտիների միջեւ գոյություն ունի խոր երկրաբանական կապ, որն ստեղծվում է հենց այդ սահմանի միջով։  Չնայած այն հանգամանքին, որ Սպիտակի երկրաշարժի հետցնցումները քանակական առումով բավականին մեծ էին, երկրաշարժերի կրկնության գծապատկերը ցույց է տալիս, որ այդ գոտում 1989-2014թթ. Նշված ժամանակահատվածի համար կա երկրաշարժի դեֆիցիտ ՝ M = 5.0 բալ ուժգնությամբ։ , Ստացված տվյալները բավականին արդիական են Javավախքի սեյսմիկ իրավիճակը գնահատելու տեսանկյունից ՝ դրա առանձին սեյսմիկ գոտիները համարելով մեկ ամբողջական սեյսմիկ գոտի։ Ստացված արդյունքները կարող են ներառվել հետագա ավելի մանրամասն հետազոտությունների մեջ, մասնավորապես `սեյսմիկության կապը խորը երկրաբանական կառուցվածքի ուսումնասիրությունների հետ։ Գրականություն 1. «Երկրաշարժի սցենարը Գյումրի քաղաքի համար, ներառյալ սեյսմիկ ռիսկի գնահատում», նախագիծ # ՀՀ 10-0000002912, Վերջնական զեկույց, Երեւան, 2011, 202 էջ։ 2. Դուրգարյան Ռ., Կովկասում ուժեղ երկրաշարժերի «Սեյսմիկ հանդարտ» նշանի առանձնահատկությունները, Ատենախոսություն, Երեւան, 2006, 148 էջ։ 6. Դավթյան Վ., Հայաստանի ակտիվ խզվածքներ։ սայթաքման տեմպի գնահատում GPS- ի, պալեոսեիզմոլոգիական և մորֆուսուցվածքային 11։ Karakhanian A. et al., Հայկական լեռնաշխարհի ակտիվ խզվածքներ և ուժեղ երկրաշարժեր։ Ներսում Iardիարդինի, Դ., Բալասանյան Էլյա Սահակյան Aավախքի սեյսմիկ գոտիների առանձնահատկությունները համաձայնեցված են սպիտակ 1988 երկրաշարժի հիմնաբառեր. Wordsավախքի սեյսմիկ գոտի, երկրաշարժ, սեյսմիկ անդորր, սեյսմիկ էներգիա, էպիկենտրոն, մեծություն, հիպոկենտրոնների խորություն, երկրաշարժի պակասություն։

example1286

example1286

Որպես առանձին վարչական միավոր` Դարաշամբի մահալը առաջացել է XV դ.՝ թուրքմենական քոչվոր ցեղերի տիրապետության շրջանում։ Այն համապատասխանում էր Մեծ Հայքի Վասպուրական ու Սյունիք նահանգների՝ Նախճավան ու Ճահուկ գավառներին։ XVII-XVIII դդ. Դարաշամբի մահալում հաշվվում էր 33-80 բնակավայր։ Մահալի բնակավայրերին բնորոշ էր գծային տարաբնակեցումը, երբ գյուղերն ու քաղաքները դասավորված են Նախիջևան գետի և նրա վտակների ավազանների երկարությամբ։ Հայկական ձեռագիր ու տպագիր սկզբնաղբյուրների և օտար հեղինակների հաղորդած տեղեկությունների հիման վրա ներկայացրել ենք այն բնակավայրերի տեղանունները և դրանց դիրքը, որոնք մինչ այդ անհայտ կամ սակավ հայտնի են եղել հայ պատմագրության մեջ։ Հնարավորության սահմաններում, ստուգաբանել ենք մի շարք բնակավայրերի տեղանուններ, հատուկ ընդգծելով դրանց հայկական ծագումը։ Մի շարք բնակատեղիներ հիմնադրեցին XVIII դ. ընթացքում մահալի տարածք ներթափանցած քոչվոր մահմեդականները։

Մահալի բնական սահմանները հատում էին Երնջակ գետը արեւելքում, հյուսիսում ՝ Վայոց Ձորի լեռնաշղթան, արեւմուտքում ՝ Արփա գետը, հարավում ՝ Արաքս գետը։ Սահմանակից էր Ազատ-iranիրանի արևելքից, հյուսիսից ՝ Դարալագյազին, իսկ արևմուտքում ՝ Երևանին։ XVII-XVIII դդ. Դարաշամբի մահալում կար 33-80 բնակավայր։ Մահալը տուժեց 1605 թ.-ին։ Շահ Աբբաս I- ի կազմակերպած տեղահանությունից (1587-1629) տասնյակ բնակավայրեր ավերվեցին, բայց մի քանի տասնամյակ անց հայ բնակչության մի փոքր մասը վերադարձավ և հաստատվեց իր հայրենի գյուղերում։ Նախիջեւան քաղաք։ Նախիջեւան քաղաքը համանուն շրջանի մայրաքաղաքն էր և վարչական կենտրոնը ՝ Թուման-է Նախիջևանի կառավարման նստավայրը։ Քաղաքը գտնվում է Արաքս գետից 8,5 կմ հյուսիս-արեւմուտք, Նախիջեւան գետի աջ ափին, ,արաչուղ լեռան ստորոտին։ Քաղաքը հնագույն ժամանակներից մեծ դեր է ունեցել հայ ժողովրդի քաղաքական, տնտեսական, վարչական, սոցիալական և մշակութային կյանքում։ Հայկական լեգենդը Նախիջևան տեղանունը կապում է Նոյի նախահայրը վայր դնելու առաջին վայրի հետ։ Այս լեգենդի մասին ամենահին տեղեկությունները կարելի է գտնել առաջին դարի հրեա պատմաբան Josephոզեֆոս Պլավիոսում։ «Նոկոսը (նախահայր Նոյ, Հ.Պ.), թողնելով իր ընտանիքը, զոհեր մատուցեց Աստծուն և իր ընտանիքի անդամների հետ հյուրասիրություն կազմակերպեց։ Հայերը դեռ այդ վայրն իջնելու տեղ են անվանում »[12, էջ. 54]։ Այս լեգենդը արտացոլվել է միջնադարյան հայ և օտարազգի հեղինակների մեջ։ Այսպիսով, hazազար ahահկեցին գրում է. «Նույն լեգենդը պատմում է եվրոպացի ճանապարհորդ, միսիոներ Նալիանը, ով աշխարհը կառուցեց մեր թվագրությունից 1539 թվականին»։ «Theրհեղեղից հետո Նախիջեւան նախկին քաղաքը հայկական էր, քանի որ Նոյի որդիների նախկին հետնորդները կամ Նոյի նախկին հետնորդները, քանի որ նրանք մնացած աշխարհի հետ այնտեղ չէին մեկնել, ասացին, որ նրանք գտնվում են Նոյի գերեզմանում»։ Նախիջևանի տեղանունը տարբեր կերպ է մեկնաբանում ճիզվիտ քարոզիչ Ուիլոդը, ով, ըստ Նոյի, չափեց այս տարածքը անունով և քաղաք կառուցեց, այդ պատճառով էլ այն անվանվեց Նախչուան [2, էջ 496-497]։ Մեր մատենագրության մեջ V-XIII դդ. Նախիջեւան տեղանունը հաճախ հանդիպում է Նախչավան, Նախչուան, Նախչըվան անուններով։ Նշված տեղանունների ստուգաբանությունը չի հղվել հայագիտության մեջ։ Միայն գերմանացի հայագետ Հյուբշմանը վերևում նշված վայրերից Նախախավան անվան ստուգաբանությանը թռուցիկ հղում արեց։ «Նախիչ կամ Նախուճ յտկ. Անուն + ավան = նախորդի կամ նախորդի քաղաք ...» [13, էջ 385]։ Մեր կարծիքով ՝ Նախճավան տեղանունը խոսակցական հայ ժողովրդի ամենատարածված տեղանուններից մեկն էր, ինչպիսին են Նախչուան կամ Նախչըվան անունները։ Նախչավանը նաև նշանակում էր իջնել. Նախ, առաջին հերթին ՝ բնակավայր, բնակավայր, այնպես որ մեզ համար բոլոր անուններն ընդունելի և ծանոթ են։ Նախիջևանը տեղանունը տարբեր անուններ ուներ օտար ժողովուրդների շրջանում. Հույները այն անվանում էին Նախսուանա, արաբները ՝ Նեշի, Նեշու, պարսիկները ՝ Նախուա, Նախչիվան, Նաշուա, Նագշիջահան, թուրքերը դա անվանում էին Նագշիիհան [2, p. 497]։ Julուլֆա Julուղան ՝ Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից մեկը, 17-րդ դարի սկզբին ուներ 2000 տուն կամ 10 000 հայ [25, էջ. 74]։ 1605 թվականին Շահ Աբբաս I- ի տեղահանության ժամանակ այն ամբողջությամբ ավերվեց, իսկ բնակչությունը տարագրվեց Պարսկաստան։ Ըստ Շարդենի ՝ ֆրանսիացի ճանապարհորդ, որը 73ուլֆա էր այցելել 1673 թվականի ապրիլի 13-ին, այս իրադարձություններից 68 տարի անց, քաղաքն ուներ 30 ընտանիք, բոլորը հայեր [26, p. 303]։ Jugուղա տեղանունը հայ պատմագրության մեջ հիշատակվում է որպես Jugուղա, Tsողա, Jugուղա և XVII դարի սկզբից Հին Jugուղա (այն տարբերելու համար Սպահանում հիմնադրված Նոր Julուղայից)։ Արտասահմանյան պատմաբաններն ու ճանապարհորդները այն անվանեցին էջ 410]։ Jugուղայեցիներն իրենց բնակության վայրի անունը ստուգում էին հետևյալ ձևով. Անին սկսեց ավերվել, և ծաղկեց Julուղան, որը համարվում էր նրա միմաները կամ ճյուղը, այսինքն ՝ ճյուղ-ա Jugուղան [23, էջ. 173]։ Իհարկե, դա չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ Jugուղա անունն առաջին անգամ հիշատակվում է պատմաբան Մովսես Խորենացու կողմից V դարում։ [22, էջ 84-85]։ Ըստ hazազար Չախեցու, Անի քաղաքի ավերումից հետո «բնակչության կեսը գնաց Jugուղա ...» [16, p. 633]։ Ամենայն հավանականությամբ, Անիի անկումից հետո նրա բնակչության մի մասը բնակություն հաստատեց Julուղայում ՝ հսկայական դերակատարություն ունենալով XV-XVII դարերում։ Տնտեսական և մշակութային կյանքում, հատկապես այս շրջանը համընկավ Անիի անկման և Julուղայի զարգացման ժամանակաշրջանի հետ։ Այս առիթով Լեոնգրում։ «Մի շարք կողմնակի հանգամանքներ խոսում են այս ավանդույթի օգտին։ Առաջին հերթին, ջուղայեցիները ստեղծեցին միանգամայն առանձին ազգագրական խումբ ՝ իրենց բարբառով։ Էլ չենք ասում այն ​​մասին, որ Jugուղան իր առեւտրային համբավը չի բերել հնագույն ժամանակներից, բայց միայն Անիի վերջնական կործանումից հետո անմարդաբնակ դարձավ (XIII-XIV դդ.)։ Վերջապես, մի ​​բան, որը Jugուղայի բնակիչներին իրավունք է տալիս համարվել Անեցիի ժառանգներ, դա նրա արվեստն է, որը նրան կրկին տալիս է Արաքսի կիրճում կղզու նման պատկեր։ Այդ արվեստի հուշարձանները Jugուղայի խաչքարերն են, որոնք զարդանախշի անհուն շքեղություն են ներկայացնում։ Գեղարվեստական ​​այդքան նուրբ ճաշակը, ստեղծագործական երեւակայության այդպիսի թռիչքները կարող էին ի հայտ գալ որպես արվեստի զարգացում, որի դասական հայրենիքը Շիրակն էր »[8, էջ 236-237]։ Ksուղա քաղաքը գտնվում էր Արաքս գետի ձախ ափին, ավելի քան 2 կմ երկարությամբ, արևելքից արևմուտք, Արաքսից մինչև մոտակա լեռները, 400500 մ լայնությամբ։ Լեռնաշղթաների միջև հիմնված Jugուղայի թաղամասերը ներառում էին նաև Արաքսի ափամերձ դաշտերը, որտեղ երեւում էին քաղաքային շենքերի փլատակներն ու հետքերը, ինչպիսիք են կամուրջը, քարավանատունը, Անդրեորդիի եկեղեցին, գերեզմանոցը և այլ կառույցներ։ Արաքս գետի ձախ ափը, որտեղ հիմնադրվել է Jugուղան, բավականին խորը և երկար նեղ կիրճ է, որին ջուղայեցիներն անվանում էին Tsակուտայի ​​կիրճ ՝ akակուտ։ Մաղարդայի լեռնաշղթան թեքվում է southուղայից հարավ-արևելք, իսկ Jugուղայի լեռնաշղթան, որը կոչվում է Թափի լեռ, Հազարան, Ձորուտ լեռներ, ձգվում է դեպի հյուսիս մինչ Երնջակ գետի վերին հոսքը։ Այս դիրքի շնորհիվ փոքր բլուրներով ու բլուրներով փոքրիկ հարթավայր հայտնվեց akակուտայի ​​կիրճում, որտեղ տարածված էր Jugուղան [3, էջ 5-6]։ Julուղայի մասին հնագույն տեղեկությունները պատկանում են Մովսես Խորենացուն։ «... zeris avans Khram and zughay and z Khoshakunis ...» [22, էջ. 177]։ Julուղայի միջնադարյան ճարտարապետական ​​հուշարձաններից էին Ամենափրկիչ վանքը, Սուրբ Աստվածածինը, Սուրբ Գորգը, Սուրբ Մինասը, Սուրբ Հովհաննեսը, Սուրբ Հակոբը, Սուրբ Երրորդությունը կամ Վերին Կատանը, Անդրեորդը, Պոմբլոս ժամ եկեղեցիները, քաղաքային գերեզմանատունը, որոնք կառուցվել է 1648 թվականին։ Ըստ տվյալների ՝ այն ուներ 10 հազար լավ պահպանված խաչքարեր, 1903-1904 թվականներին ՝ 5 հազար, 1929 թվականին ՝ 3 հազար, իսկ 1973 թվականին ՝ 2707 [3, էջեր 24, 34]։ 2005-ի դեկտեմբերին Ադրբեջանի իշխանությունների թույլտվությամբ բարբարոսաբար ոչնչացվեցին Julուղայի վերջին խաչքարերը։ Նախիջևանի շրջանի հայտնի քաղաք Jugուղա քաղաքը հսկայական դեր խաղաց միջնադարյան Հայաստանի տնտեսական և մշակութային կյանքում ՝ մեծ համբավ ձեռք բերելով ոչ միայն մեր հայրենիքում, այլ նաև արտերկրում ՝ Հնդկաստանից Եվրոպա, բայց, ցավոք, 1605 թ.-ին։ Շահ Աբբաս I- ի կազմակերպած տեղահանության պատճառով «աստվածավախ գյուղի» զարգացող տնտեսական և մշակութային կյանքը խաթարվեց և այլևս չվերականգնվեց։ Մենք կսկսենք Դարաշամբի մահալլա գյուղերի նկարագրությունը արևելքից, այն բնակավայրերից, որոնք գտնվում են Երնջակ գետի աջ ափին ՝ աստիճանաբար շարժվելով դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Երնջակ գետի աջ ափին ՝ 500 մետր հեռավորության վրա, գտնվում է Ապրակունիք կամ Ապրակունիս գյուղը [14, էջ 35-36]։ Բնակավայրի մասին ամենավաղ հիշատակումը հանդիպում ենք 1379 թվականին։ ձեռագիր ձեռագիր։ «... No PI (1379) գրված էր.« Igeoghs Aprakuneats, Սուրբ Սարգսի դռան վրա, ճգնավոր Մալաքիայի օրերին ... »[6, էջ 532]։ Ապրակունյաց վանքի դպրոցում դասավանդում էին միջնադարյան Հայաստանի երկու ամենամեծ մտածողները ՝ Հովհան Որոտնեցին և Գրիգոր Թաթացին։ 1379 Հովհան Որոտնեցին տեղափոխվեց Ապրակունյաց վանք համալսարան ելուց Երկու տարի դասավանդելուց հետո նա բնակություն հաստատեց Թաթում ՝ իր հանճարեղ աշակերտ Գրիգոր Թաթացուն վստահելով Ապրակունյաց վանքի դպրոցի ուսմունքը։ Նախիջեւանում ժամանակավոր բնակության նպատակը կաթոլիկական քարոզչության դեմ պայքարն էր։ Ապրակունիսից 1 կմ հյուսիս-արևելք, Երնջակ գետի ափին, գտնվում էր Ապարաններ գյուղը։ XVII դար 19-րդ դարի սկզբին Նախիջեւան քաղաքից այստեղ տեղափոխվեց Հայ կաթոլիկների առաջնորդ-եպիսկոպոսի նստավայրը։ Ապարանի կաթոլիկ հայ բնակչությունը մահմեդականացավ 18-րդ դարի կեսերին, իսկ բնակավայրը վերանվանվեց Bananear [14, էջ 80-81]։ Kuznut և Arazinyughs- ը գտնվում էին Ապարանից 4 կմ հարավ-արևմուտք [24, p. 152]։ Սալթաղ գյուղը գտնվում էր Ապարաներ գյուղից 500 մ հյուսիս։ Այս բնակավայրը կառուցվել է XV-XVI դարերում։ Ապարանը գյուղի թաղամաս էր, այն կառուցվել է Օձասար լեռան ստորոտի սալերի վրա, ուստի այն ստացել է Սալ-ի-թաղամաս անվանումը։ Վերջինիս բնակիչները կաթոլիկ հայեր են, որոնք հետագայում իսլամ են ընդունել [14, էջ 67։ Alամալդին և Կիզիլջա գյուղերը գտնվում էին Երնջակ գետի ձախ ափին, իսկ Արավսյակի գյուղերը գետի հոսանքն ի վեր էին [24, էջ 153-158]։ Նորաշեն և Գյալջարաջուր գյուղերը տեղակայված են Օձասար լեռան հյուսիս-արևմտյան լանջին ՝ Երնջակ գետի միջին հունում։ Վերջինիս ավերակները, որոնք դեռ տեսանելի են 19-րդ դարում, ապացուցում են, որ այն թվագրվում է 17-18-րդ դարերում։ Այն ուներ 700 ծխական բնակչություն [24, էջ 156-157]։ Նորաշենի բնակչության մի մասը կաթոլիկ հայեր էին, մյուս մասը ՝ առաքելական։ Արիստակես վարդապետ Սեդրակյանը նշում է, որ Նորաշեն անունը ցույց է տալիս, որ դա նորաստեղծ բնակավայր է, բայց նրա դիտարկումը սխալ է, քանի որ բնակավայրն առաջին անգամ հիշատակվում է 1665 թվականին։ ձեռագրերի հուշագրության մեջ։ «... Երնջակայի երկրից, գյուղից ՝ Նորաշեն ասելու համար ...» [20]։ Նա սխալվեց ՝ կարծելով, որ Նորաշենը ahահկեցու կողմից հիշատակված Շահբունիս գյուղն է [14, էջ 82-83]։ Սակայն Շահբունիսը գտնվում էր Նախիջեւան գետի վերին հոսանքում, նրա աջ ափին։ Խոշկաշենգյուղը գտնվում էր Օձասար լեռան հյուսիս-արևմտյան ստորոտում, որտեղ բնակչության մեծ մասը հայ կաթոլիկներ էին։ XVIII դար 19-րդ դարի կեսերին գյուղի հայ բնակչության մի մասը մահմեդականացավ, մյուս մասը արտագաղթեց Իզմիր և Եվրոպա [2, p. 367]։ Բնակավայրի հին հիշատակությանը հանդիպում ենք Մովսես Խորենացու հետ։ «... Խրամ և զ Ջ ուղա և Խոշակունիների զրոյական առաջխաղացումը ...» [22, էջ. 85]։ Շահկերտ (zanազանչի *) գյուղը գտնվում էր Երնջակ գետի աջ ափին ՝ Մեղացորի վեմլերայի ստորոտում։ Նրա անունը գտնվում էր շահի աշակերտի հսկողության տակ, հավանաբար հայտարարվեց Խաս և նա հարկերը վճարեց ուղղակի շահի արքունիք։ XVIII դար կեսերին շահկերտցիները գաղթել են Շուշի, որտեղ հիմնել են hazազանչեցոց թաղամասը և Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին (hazազանչեցոց) [2, էջ 5։ Այժմ մենք կներկայացնենք Նախիջեւան գետի ավազանի երկայնքով տեղակայված բնակավայրերը։ Նախիջեւան քաղաքից 12 կմ հարավ ՝ Նախիջեւան գետի ձախ ափին, գտնվում էր շրջանի ամենահայտնի բնակավայրերից մեկը ՝ Աստապատ [7, p. 46]։ Աստապատ անվան մասին հետևյալ լեգենդը Նախիջևանի հայերի մեջ գոյություն ուներ 451 թվականին։ Ավարայրի ճակատամարտից հետո հայ հրամանատար Վարդան Մամիկոնյանը և իր հետ զոհված զինվորների մարմինները բերեց ժողովրդին այս բնակավայրի վանքում ( հետագայում կոչվեց Սուրբ Վարդան) Ast epatel (պատի մեջ) [4, էջ. 59]։ Աստապատը առաջին անգամ հիշատակվում է Թովմա Արծրունու մոտակա գրավոր աղբյուրներում ՝ Խրամ գյուղը տեղակայելիս. «... Խրամի անունով, որը գտնվում է Աստապատի վանքի տակ ...» [5, էջ. 179]։ 1605 թվականին Շահ Աբբաս I- ի տեղահանության ժամանակ նրա ամբողջ բնակչությունը տեղափոխվեց Պարսկաստան։ Ավելի ուշ բնակչության մի մասին հաջողվեց վերադառնալ հայրենի բնակավայր։ 1736 Աբրահամ Կրետեցի կաթողիկոսը գալիս է Աստապատ և նկարագրում գյուղի անմխիթար վիճակը։ «Եվ հետո ես իջա օրհնված Աստապատ գյուղ ... գ թեև գոնե բայց ամայի, անմարդաբնակ, անմարդաբնակ, որ որոշ աղքատ մարդիկ գտան ...» [1, էջ. 78]։ XIX դար 19-րդ դարի սկզբին Պարսկաստանի գահաժառանգ Աբբաս Միրզան արտաքսեց Աստապատի բնակչությանը և տեղափոխեց այն գյուղից, որը գտնվում է նոր հիմնադրված Թազաքեանդ գյուղից (Թազագյուղի HP) 3 կմ հյուսիս։ Աբասաբադ ամրոցը կառուցվել է Աստապատի տեղում, որը կառուցվել է 1827 թվականին։ Այն հուլիսին գրավել էին ռուսական զորքերը։ Նեհրամը, Կոշա-Դիզան, Կարախամբբեգլին, Բադաշխանը, հայ-մահմեդական խառը բնակչություն ունեցող գյուղեր էին գտնվում այս բերդի շրջակայքում [24, p. 132]։ Աստապատից 3 կմ հարավ-արևելք գտնվում էր Շամբուի կիրճի բնակավայրը, որը գտնվում էր պատմական Խրամ գյուղի տեղում։ Սկզբնաղբյուրներում, մինչև 1650 թվականը, հայտնի էր որպես Դարաշամբ [11, p. 627], իսկ 1675-ին ՝ Շամբուդզոր։ «... Նախչավանի գավառում, որը Շամբի կիրճի կիրճն է ...» [21, էջ. 141]։ Նախիջեւան քաղաքից 8 կմ հարավ-արևելք, Արաքսի ձախ ափին, գտնվում էր Ghaարաղուշ գյուղը [7, էջ. 44], որոնց հայ բնակչությունը կաթոլիկ էր, ինչպես իրենց հավատակիցները 18-րդ դարում։ Նա իսլամ է ընդունել 19-րդ դարի կեսերին։ Նախիջեւան քաղաքից 4 կմ արևմուտք, Նախիջևան գետի աջ ափին, գտնվում էր Տամբատ գյուղը [2, p. 504] (հետագայում ՝ Թմբուլի բնակավայր HP)։ Բնակավայրի մասին ամենավաղ վկայությունը հայտնաբերվել է Մովսես Խորենացու մեջ։ «... մինչեւ Գողթանի սահմանը, որոնք Տամբատն են ...» [22, էջ. 85]։ Տամբաթից 2 կմ հարավ-արևելք գտնվում էր Յամխանա գյուղը։ Բուլգան գյուղը գտնվում էր Յամխանից 1 կմ հարավ [25, p. 133]։ Յարմջագյուղը գտնվում էր Նախիջեւան քաղաքից 3 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Ahահուկ գետի աջ ափին գտնվում էր Շմրթան գյուղը (հետագայում ՝ Շախմահմուտ բնակավայր HP) [7, էջ 45, 58, 62]։ Ahահուկ գյուղը գտնվում էր Շմրթամից 3 կմ հյուսիս ՝ Չահուկ գետի ափին։ Աղբյուրներում նշվում է 1640 թվականից։ «... ROH- ի տարում մենք սկսեցինք կառուցել Chahka եկեղեցին, որը Սբ. Հովհաննես, Հարության Տիրոջ ապրիլի 5 (5) օրը» [10, էջ 789 ] Խալիլի, Ուզունոբա, Հասան-աղա, Քերիմ-բեկ-դիզա, Կուլի-բեկ-դիզա, Նազարաբադ փոքր մահմեդական գյուղերը գտնվում էին Շմրթան և ahահուկ գյուղերի միջև։ Նախիջևան քաղաքից 3 կմ հյուսիս-արևելք գտնվում է Կուլտապա գյուղը, սրանից 1 կմ հյուսիս, Նախիջևանի ձախ ափի երկայնքով գտնվում են Մարմարզա-դիզան, Օրուչ-դիզան, Դիդվարը, Սուրաբը, Խալխալին, Սալասուստը, Թիրքեշը, Շադան։ , Ուրաբուն, Կուրաբուն, Կուրաբուն, Կյուլուս գյուղերը։ Նախիջևան քաղաքից 8 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվում են մահմեդական և խառը բնակչությամբ 8 գյուղեր, ուստի Չահուկ գյուղից 3 կմ արևմուտք գտնվում է Սուստգյուղը, որից հյուսիս գտնվում են Նագաջիր և Խանջափ գյուղերը։ Չահուկ գետի աջ ափին, նրա վերին հոսանքներում, կան Բզգով, Իտկրան, Գյարմաչատախ, Janանիկենտ գյուղերը, իսկ ձախ ափին ՝ Սուլթան-Բեկ գյուղերը։ Խոկ գյուղը գտնվում է Չահուկ գյուղից 4 կմ արևմուտք, Շախտախտ Ղ rabարաբաքլար գյուղերից 2 կմ հյուսիս-արևմուտք, դրանցից հյուսիս-արևմուտք գտնվում են Հուրարխ, Յուրչի հիրդոսար, Թանանամ գյուղերը [24, էջ 136-146]։ Մահալից արևմուտք ՝ Վայք լեռնաշղթայի հարավային լանջին, Նախիջևան քաղաքից 35 կմ հյուսիս-արևմուտք, գտնվում էր Ազնաբերդ գյուղը [2, p. 505]։ Բնակավայրը սկիզբ է առել XIX դարում։ Դիտարկված ավերակները վկայում են, որ XVII-XVIII դարերի վերջերին։ Այն ուներ 700 հայ բնակիչ [24, էջ 132-133]։ Ազնաբերդից 3 կմ հարավ գտնվում էր Յաղբին գյուղը, նրանից 2 կմ արևելք գտնվում էր Խարցգյուղը [9, էջ 10, 64]։ Մանլ գյուղը գտնվում էր Խարցից 3 կմ հարավ-արևմուտք։ Շահապունիկ գետի ստորին հոսանքներում ՝ նրա ձախ ափին, գտնվում էր Շահապունիկ գյուղը։ Բնակավայրը տարածված էր բավականին խոր կիրճի երկայնքով, որի արեւելյան կողմում գտնվում էր հսկայական ժայռը Shahapunikqamots [4, p. 271]։ Նորս գյուղը գտնվում էր Շահապունիկից 3 կմ արեւելք։ Ածոպի Օցոպ գյուղը (հետագայում ՝ Բադամլու բնակավայր HP) գտնվում էր Շահապունիկ գետի աջ ափին։ Բնակավայրի մասին առաջին անգամ հիշատակվում է 1292. թվին ՝ գրավոր ձեռագրի հուշագրության մեջ։ «... և Աստծո տառը գրվեց Շահապունյաց գավառում, այն վանքում, որը կողքին է ամենաօրհնյալ« Աստծո վախկոտ գյուղը, որը կոչվում է Օցոպ ... »[21, էջ 132]։ Կուկի գյուղը գտնվում էր Նախիջեւան գետի վտակ Կուկի լեռան աջ ափին ՝ Կուկի լեռան հարավային լանջին։ 1471 Ձեռագրի հուշագրությունը վկայում է. «Հայերի մեջ 11-րդ տարում Սուրբ Հազարբուրի և Սուրբ Կաթուղիկեի հովանավորության ներքո գտնվող Կուկի կոչվող գյուղի Շահապունեաց դաշտավայրում մի գիրք գրվեց. Կույսի և Սբ. Ստեփանոս և Գեղամիս. Գրիգոր և Ս. Նշանիս և այլ միավորված Վարդանաց Ս. Նածակացս ... »[15, էջ 148]։ Հուշագրությունը վկայում է, որ Քուքը XV դարում։ Դա բավականին մեծ քաղաք էր։ Արմավաշեն գյուղը գտնվում էր Կուկի գետի աջ ափին ՝ կիրճում, Կուկի գյուղից 10 կմ հարավ։ Կուկի գետի աջ ափին ՝ կիրճում, գտնվում էր Ակորի գյուղը։ Բջնաղգյուղ քաղաքը գտնվում էր Նախիջեւան գետի վերին հոսքում։ Բջնաղից 4 կմ հարավ ՝ Նախիջեւան գետի ձախ ափին, գտնվում էր Եզատունք գյուղը։ Խնձորակ գյուղը գտնվում էր Բջնաղից 2 կմ հարավ ՝ Նախիջեւան գետի աջ ափին։ Գոմեր, Քաջաձոր և Բաբունք գյուղերը գտնվում են Նախիջևան գետի ձախ ափին։ Տիգեն գյուղը գտնվում էր Նախիջեւան գետի աջ ափին։ Ագարակ գյուղը գտնվում էր Շահբուզ գետի աջ ափին։ Այն առաջին անգամ նշվում է 1604 թվականին։ aաղկած ձեռագրում. «... Ես իմ այս գիրքը կապեցի Համիտ Արգսայի մայրաքաղաքին» (9, էջ 135)։ Քրթ և Թաթերք գյուղերը գտնվում էին մի փոքր հեռու։ Այս գյուղերից 2 կմ արևելք, բավականին ժայռոտ տեղում, գտնվում էր Քարաքափ գյուղը։ Այսպիսով, ավերվել են Նախիջևանի շրջանի Դարաշամբի մահալլա բնակավայրերը, որոնք տեղակայված էին լեռների լանջերին, գետերի ափերին, ձորերի հարթավայրերում, գոյատևելով հին ժամանակներից մինչև XVII-XVIII դդ., լքված ու ամայի։ Մահալիի գյուղերի մեծ մասը քաղաքային բնակավայրեր էին, հին հայկական բնակավայրեր, մշակութային և գրական կենտրոններ։ Մահալի բնակավայրերից հայաթափման խթանը Պարսկաստանի կողմից հայերին հետապնդելու քաղաքականությունն էր, որի արդյունքում XVIII դ. 19-րդ դարի կեսերին հայ բնակչության զանգվածային արտագաղթը վերսկսվեց նոր թափով։ Մահալի բնակավայրերից շատերը ոչնչացվեցին, մնացածը, զրկվեց հայ բնակչությունից և բնակեցվեց փոքրաթիվ մահմեդական քոչվորների կողմից, ամայացավ, տեղանուններից ոմանք աղավաղվեցին։ Գրականություն 1. Կրետական ​​Աբրահամի պատմագրությունը Աբրահամ կաթողիկոսի կողմից Պարսկաստանից անցած իր սեփական Յունատր-Շահինի միջով, Վաղարշապատ, 1870, տպ. ս Էջմիածին, 129 էջ։ 2. Ալիշան,., Սիսակ, Վենետիկ, 1893, հեղինակ ՝ Մխիթարյան Վանս, Ի IS Lazազար, 1893, 522 էջ։ 3. Այվազյան Ա., Jugուղա, Ե., 1984, «Սովետական ​​գրող» հրատարակչություն, 50 էջ։ 4. Այվազյան Ա., Նյութեր Նախիջեւանի հայկական պատմական հուշարձանների մասին, ՊԲՀ, N 2, 1971, էջ 271-277։ 5. Այվազյան Ա., Նախիջեւանի պատմաճարտարապետական ​​հուշարձանները, Ե., 1978, «Հայաստան» հրատարակչություն, 131 էջ։ 6. Ածականների գիրք, որը կոչ է անում ցանկալի դրախտ, որը կազմված է arազարոս Ածբան Վարդապետ Չախեցիի կողմից։ Ի փառս Սուրբ Էջմիածնի, Կ. Պոլիս, 1735,704 էջ։ 7. Թովմա վարդապետ Արծրունու պատմությունը Արծրունյաց տանը, Թիֆլիս, Վրաստան, 1910, «Աղանյանց» հրատարակչություն, 529 էջ։ 8. XIV դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր, կազմ. Լ. Խաչիկյան, Ե., 1950, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., 757 էջ։ 9. Լալայան Ե., Նախիջևանի կամ Նախիջևանի ոստիկանության շրջան, Թիֆլիս (Վրաստան), 1906, Վերատպված «Ազգագրական հանդես» -ից, 70 էջ։ 10. Առյուծ, Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. Գ, Ե., 1973, «Հայաստան» հրատարակչություն, 511 էջ։ 11. Հայկական ձեռագրերի 17-րդ դարի հուշեր (1601-1620), հ. Ա, կազմ. Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Ե., 1974, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 828 էջ։ 12. 17-րդ դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր (1621-1640), հ. Բ, կազմ. Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Ե., 1978, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 940 էջ։ 13. Հայկական ձեռագրերի 17-րդ դարի հուշեր (1641-1660), հ. Գ, կազմ. ՝ Վ. Հակոբյան, Ե., 1984, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1015 էջ։ 14. Հին հունական աղբյուրներ, Ա., Josephոզեֆուս Պլավիոս, Դիոն Կասիուս, թարգմանություն բնօրինակից, նախաբանի աբ ծանոթագրություններ. Ս. Կրկյաշարյան, Ե., 1976, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 267 էջ։ 15. Հին հայկական վայրի անունները, հայոց աշխարհի պատմական տեղագրության մասին, հետազոտություններով, գրել է Հյուբշմանը, թարգմանել է Հ.Պիլեզիկջյանը, Մխիթը։ Ուխտից, Վիեննա, 1907, հեղինակ ՝ Մխիթարյան Վանս, Սբ Lazազար, 450 էջ։ 16. Երնջակ գավառում Հայրենիքի հնությունները, Արիստակեսվարդապետ Սեդրակյանի աշխատությունը, Վաղարշապատ, 1872, էջմիածնի Սուրբ կաթողիկոսի տպարանում, 176 էջ։ 17. Հովսեփյան Գ., Խաղբակյանքը կամ Պռոշյանը հայոց պատմության մեջ, մաս 3, Նյու Յորք, 1942/43, 305 էջ։ 18. Մատենադարան, ձեռագիր N 4521։ 19. Մատենադարան, ձեռագիր N 3468։ 20. Մատենադարան, ձեռագիր N 4497։ 21. Մատենադարան, ձեռագիր N 148։ 22. Սմբատյան Մ., Նկարագրություն Սուրբ Կարապետ վանքից Երնջակայ և նրա շրջակայքը, Տփղիս, 1904, տպարան Մովսես Վարդանյան, 608 էջ։ 23. Մեր սրբազան հայր Մովսիս Խորենացու հայոց պատմությունը (այսուհետ `Մովսես Խորենացի), Թիֆլիս (Վրաստան), 1910,« Աղանյանց »հրատարակչություն, 430 էջ։ 24. Vruyr A., ​​Jugha, PBH, N 4, 1967, էջ 170-180։ Տեղեկատվություն հեղինակի ՝ Հրաչյա Երանի Փանոսյանի մասին - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի դիմորդ, էլ. ։

example1844

example1844

Հաշվի առնելով արտասահմանյան երկրների իրավակիրառ փորձը քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում՝ նախատեսվեց առանձին տեսակի վարույթների իրականացման կարգ, որը նորամուծություն է։ Աշխատանքում ուսումնասիրվել է «համագործակցության վարույթ» կոչվող դատավարական ինստիտուտը։ Դրա՝ որպես առանձին տեսակի վարույթի էությունը բացահայտելու համար ուշադրություն ենք դարձրել հասկացությանը, հասկացության մեջ առկա տերմինաբանությանը, համառոտ անդրադարձ ենք կատարել պատմական զարգացմանը և արտասահմանյան փորձին։ Աշխատանքում քննարկվել է հետևյալ խնդիրը՝ համագործակցության վերաբերյալ մինչդատական համաձայնագիր կնքելու միջնորդությունը բավարարելու մասին որոշում կայացնելու դեպքում դատախազը քննիչի, մեղադրյալի և նրա պաշտպանի մասնակցությամբ կազմում է համագործակցության վերաբերյալ մինչդատական համաձայնագիր։ Աշխատանքում մենք ներկայացրել ենք այս համաձայնագրի որոշ կողմեր և առաջարկել դրա լուծման ուղիներ։

ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԸ ՔՐԵԱԿԱՆ ՔԱEDԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ Նոր օրենսգիրք է կազմում Քրեական ոլորտը զերծ չի մնացել փոփոխություններից։ Ներկայումս Հայաստանում ընթանում է քրեական արդարադատության բարեփոխումների ակտիվ գործընթաց։ 2011-2012 թվականներին մշակվել է Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծը, որը ներառում է մի շարք հիմնարար նորամուծություններ `ուղղված ներկայիս քրեական դատավարության համակարգի էական բարելավմանը և արդարադատության իրականացման արդյունավետության բարձրացմանը։ Հաշվի առնելով ՀՀ Սահմանադրության պահանջները, Հայաստանի Հանրապետության կողմից միջազգային ստանձնած պարտավորությունները, Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի մշակումը (այսուհետ `նախագիծ) պետք է հիմնված լինի երկու հիմնական չափանիշ. համարձակ նորարարություն և չափավոր պահանջարկ։ Առաջին հերթին դա ընկալվում է որպես գաղափարների և ինստիտուտների փորձարարական միջոց, որոնք կօգտագործվեն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսդրության մշակման հաջորդ փուլում։ Այս առումով, նախագծի մշակումը դիտվում է որպես ՀՀ քրեական դատավարության օրենսդրության բնականոն զարգացման եզակի փուլ, որը պետք է թույլ տա խուսափել ցատկերից, ապահովել համեմատաբար ավելի սահուն անցում մի համակարգից մյուսին 1։ Րագրի նորամուծություններից մեկը առանձին ընթացակարգերի տրամադրումն է։ Որպես վարույթի առանձին տեսակներ, նախատեսվում են մասնավոր դատախազության վարույթներ, հաշտության վարույթներ, նախաքննական համագործակցության համաձայնագիր (համագործակցության վարույթներ)։ Ներկայումս օտարերկրյա շատ երկրներ որդեգրել են օպտիմալացման ուղի, դատավարությունից հետո քրեական դատավարություն, որը թույլ է տալիս կրճատել մինչդատական ​​վարույթը ՝ խնայելով զգալի ռեսուրսներ։ Դատական ​​գործընթացի պարզեցումը ուղղված է ինչպես հանցագործություններին ավելի արագ և օպերատիվ արձագանքելուն, այնպես էլ առավելագույն տնտեսության պայմաններում գործերն ավելի արագ և արդյունավետ լուծելուն։ 2 Անհրաժեշտ ենք համարում հատուկ ուշադրություն դարձնել, այսպես կոչված, «համագործակցության վարույթներին» 1 Տե՛ս «ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի հայեցակարգ», Երևան, 2011։ 2 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., Մելքոնյան Դ., Տարբերակված դատավարությունը և դրա առանձնահատկությունները, «Պետություն և իրավունք», № 1, 2007, էջ 33-34։ ինստիտուտին։ Որպես դատական ​​ինստիտուտ համագործակցության վարույթի էությունը պարզելու համար նշենք, որ այն դասակարգվում է որպես վարույթի առանձին տեսակ։ Նախագիծը, որպես վարույթի առանձին տեսակ, ներառում է մասնավոր մեղադրանքների, հաշտության դատավարության, համագործակցության գործընթացների վերաբերյալ վարույթներ։ Անհրաժեշտ է տարբերակել համագործակցության ընթացակարգերը պայմանագրի ընթացակարգերից, որոնց մենք կանդրադառնանք ավելի ուշ։ Հարկ է նշել, որ համագործակցությունը պարզեցված դատական ​​գործընթաց է, որի արդյունավետությունը վիճարկվում է տեսաբանների կողմից։ Փորձարկման ձիի տարբերակման որոշ փաստաբաններ խստորեն քննադատել են դատավարության ձիու պարզեցման գաղափարը ՝ այն խոցելի համարելով ճշմարտությունը բացահայտելու, լիարժեք, օբյեկտիվ, համապարփակ հետաքննություն ապահովելու և դատավարության մասնակիցների իրավունքները պաշտպանելու տեսանկյունից։ Վերջինիս խոսքով ՝ դատական ​​ձիու տարբերակումը պետք է ուղղված լինի բարդությունների ՝ հանցագործությունների որոշակի կատեգորիաների դեպքերում լրացուցիչ երաշխիքների տրամադրմանը։ Մյուս կողմից, ըստ ոմանց, դատական ​​գործընթացի պարզեցումը տեսական մոտեցումներում օբյեկտիվորեն հասուն խնդիր է `պայմանավորված պրակտիկայի պահանջներով 1։ Համագործակցության վարույթի էությունը բացահայտելու համար անհրաժեշտ ենք համարում վերլուծել դրա իմաստը `հայեցակարգում պարունակվող տերմիններից ելնելով։ Այն տեսականորեն ընդունվում է որպես «համագործակցության համաձայնագիր»։ Ուշադրություն դարձնելով տերմինաբանությանը ՝ մենք տեսնում ենք, որ կա նոր իրավական գործընթաց, որը կոչվում է համաձայնություն կողմերի միջև։ «Համաձայնագիր» տերմինն օգտագործվում է ոչ միայն քրեական ոլորտում, այլ նաև քաղաքացիական, վարչական, արբիտրաժային, աշխատանքային և այլ իրավունքի ճյուղերի կողմից, իսկ «հաշտության պայմանագիր» տերմինը օգտագործվում է քաղաքացիական դատավարության և արբիտրաժային դատավարություններում։ Հատուկ հայեցակարգ գոյություն չունի, բայց իրավական դոկտրինի մեկնաբանությունների հիման վրա կարելի է ասել, որ դա կողմերի համաձայնություն է, որը լուծում է առկա վեճը։ Ըստ Շաքարյանի, դա կողմերի միջև հաշտեցման գործարք է փոխադարձ իրավունքների և պարտականությունների փոխզիջման շուրջ, որը դատավորի կողմից հաստատված լուծում է առկա վեճը `իրավահարաբերությունները։ Այսպիսով, պայմանագիր տերմինը նշանակում է. 1. Ընդհանուր համաձայնություն, փոխադարձ համաձայնություն, 2. Համաձայնագիր, որը կկարգավորի առկա իրավական հարաբերությունները ցանկացած պայմանով 2։ Քրեական դատավարության տեսությունը տալիս է նախնական համագործակցության համաձայնագրի հայեցակարգ, որը սահմանվում է որպես «համաձայնություն մեղադրող կողմի միջև», որտեղ կողմերը համաձայնության են գալիս մեղադրյալի պատասխանատվության ժամկետների վերաբերյալ քրեական գործ հարուցելուց կամ մեղադրական եզրակացություն ներկայացնելուց հետո։ Իրավական սահմանում տալով ՝ մենք տեսնում ենք, որ կա քրեական դատավարության մասնակիցների իրավունքների և պարտականությունների ընդլայնում, մասնավորապես ՝ դատախազի դեպքում, որը կարող է համագործակցության համաձայնագիր կնքել, որոշում կայացնել մեղմացման առկա հնարավորությունների վերաբերյալ 1 Տե՛ս Ukուկասյան Հ., Դ. Մելքոնյան, էջ. 33 2 Տե՛ս http։ ստեղծել Ստեղծել քրեական արդարադատության նոր հաստատություն `համագործակցության մասին որոշում 1։ Ընդհանուր առմամբ, համագործակցության պայմանագիրը հետևյալն է. Մեղադրյալը ակտիվորեն նպաստում է արդարադատության իրականացմանը, ինչը քրեական պատասխանատվության մեղմացում է ակնկալում։ Վերջերս համագործակցության համաձայնագիրը քրեական իրավունքի և պրակտիկայում քրեական և դատավարության ամենահեռանկարային և հակասական վեպերից մեկն է 2։ Ներկայացված համաձայնագիրը լայնորեն կիրառվում է օտարերկրյա պետությունների քրեական պրակտիկայում, որի նպատակն է բացահայտել դեպքեր, երբ մեղսակիցները հրաժարվում են միմյանց դեմ ցուցմունք տալուց։ Գործընկերության պայմանագիրը կամ, այսպես կոչված, «Արդարության գործարք» -ը կիրառելի է միջնադարյան անգլիական իրավապահ պրակտիկայում։ Սակայն դա դատապարտելի արարք էր, քանի որ անձը ցուցմունք էր տալիս իր հարազատների դեմ։ Այն ժամանակ հայտնի էր որպես «մեղավորի գործի վերանայում»։ Այնուամենայնիվ, աղբյուրների ուսումնասիրությունները պարզ են դարձնում, որ այս ինստիտուտի արմատները գալիս են հռոմեական օրենսդրությունից։ Ըստ Տուշինի, պարզեցված դատավարությունը դեռ բխում է Հռոմեական իրավունքից ՝ որպես գոյություն ունեցող աղբյուր վկայակոչելով տասներկու աղյուսակների օրենքը 3։ Արդարադատության գործարք կոչվող հաստատությունը լայն տարածում ունի ԱՄՆ-ում։ Այս ինստիտուտն ամրագրված է նահանգի օրենսդիր մարմնում, որը այլապես կոչվում է «աղաչման գործարք»։ Միացյալ Նահանգներում գործերի շուրջ 90% -ը կատարվում է մեղավոր ճանաչելու մասին գործարքի միջոցով։ Սրա էությունն այն է, որ մեղավորությունը ընդունելու դեպքում դատախազը մեղադրանքի մի մասը հանում է մեղադրանքից կամ վերադասակարգում է առավել խիստ պատժված հանցագործությունն ավելի մեղմով 4։ Գործարքը զգալիորեն կրճատում է գործի տևողությունը։ Այն իրականացվում է երկու փուլով, եթե մեղադրյալն ընդունել է իր մեղքը, ապա ներկայացվում է մեղադրական եզրակացությունը, և կայացվում է դատավճիռ։ Անգլո-ամերիկյան համակարգում, ինչպես գերիշխող պրակտիկան, այնպես էլ իրավապահ մարմինների գործելակերպը հիմնված է այն մոտեցման վրա, որ քրեական դատավարությունը վեճեր է հանցագործության փաստի վերաբերյալ, որի մեջ մեղավոր է անձը. , Անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգին բնորոշ այս հաստատությունը ժամանակի ընթացքում կիրառելի դարձավ մայրցամաքային իրավական համակարգերի կողմից, մասնավորապես, համագործակցության ընթացակարգերը նախատեսված են Ռուսաստանի, Վրաստանի, Մոլդովայի, Ֆրանսիայի և այլ երկրների օրենսդրություններում և նրանց փորձի ուսումնասիրությամբ։ վկայում է այս հաստատության օգտագործման անհրաժեշտության մասին։ Ռուսաստանում 2009 թ. Քրեական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ նախատեսելու նախաձեռնությունը դաշնային օրենքի ձև ստացավ։ Քրեական դատավարության նոր օրենսգիրքը նախատեսում է «Դատախազություն և պաշտպանական կողմեր ​​1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս նույն տեղում։ 3 Տե՛ս Foinitsky I., Course in basic Judicial Production, 3rd ed., SPb., 1910։ 4 Տե՛ս Սիմոնյան Գ., Քրեական օրենսգրքի նախագծում Համագործակցության վարույթի ինստիտուտ, «Պետություն և իրավունք», № 1, 2013, էջ։ 160 5 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., Մելքոնյան Դ., Էջ 34։ Այսպես կոչված «նախաքննական պայմանագիրը», որը մեղադրյալներին թույլ էր տալիս մեղմացնել հանցագործություն կատարած անձանց պատիժը ՝ վկայություն տալով նրանց հանցակիցների դեմ։ Ռուսաստանի Դաշնության քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն ՝ նախաքննական համագործակցության պայմանագիրը գործարք է «պաշտպանական» կողմերի միջև, երբ կողմերը համաձայնության են գալիս կասկածյալի կամ մեղադրյալի պատասխանատվության վերաբերյալ ՝ քրեական գործ հարուցելուց կամ հարուցելուց հետո նրա գործողությունների պատճառով։ մեղադրանքները 1. Ուսումնասիրելով «Համագործակցության վարույթներ» հասկացությունը, տեսության մեջ առկա կարծիքները, օգտագործելով այս ինստիտուտի պատմական զարգացումը և օտարերկրյա իրավունքի փորձը համառոտ հղում կատարելով, կարող ենք ասել, որ այդպիսի ինստիտուտի նախատեսումը նոր Քրեական օրենսգրքում։ Ընթացակարգի օրենսգիրք, որը կբարձրացնի արդարադատության արդյունավետությունը։ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը պետք է նախատեսի առավելագույն պաշտպանություն անձանց իրավունքների, ազատությունների և «օրինական շահերի» `քրեական դատավարության արդյունավետ իրականացմանը հասնելու համար 2։ Ուսումնասիրելով Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը, մենք կտեսնենք, որ 15-րդ բաժինը նվիրված է անդրսահմանային դատավարության վարման առանձնահատկություններին, ինչպես, ինչպես վերը նշվեց, որպես վարույթի առանձին տեսակ, նախագիծը ներառում է մասնավոր մեղադրանքներով վարույթներ, հաշտության գործընթացներ և համագործակցության ընթացակարգեր։ Ուսումնասիրելով վերոգրյալը, մենք կտեսնենք, որ համակարգման և համագործակցության վարույթի միջև նմանություններ կան, և հարցը դրվում է դրանց տարբերակման անհրաժեշտության մասին, քանի որ նշված հաստատությունների նմանությունները ակնհայտ են։ Նախագծի 506-րդ հոդվածը նշում է համագործակցության վարույթների կիրառման հիմքերը։ Նշվում է, որ համագործակցության վարույթ կարող է հարուցվել միայն մեղադրյալի կողմից քննության օրինականությունը վերահսկող դատախազին ուղղված նախնական համագործակցության պայմանագիր կնքելու վերաբերյալ գրավոր միջնորդություն ներկայացնելու դեպքում, և միջնորդությունը պետք է ստորագրվի։ ամբաստանյալի կամ նրա պաշտպանի կողմից։ 499-րդ հոդվածը սահմանում է հաշտեցման վարույթի կիրառման հիմքերը, ըստ որի դատարանը հաշտության վարույթ է վարում մեղադրյալի կողմից փոքր կամ միջին ծանրության հանցագործությունների համար ներկայացված միջնորդության հիման վրա, իսկ 500-րդ հոդվածում նշվում է, որ դատարանը բավարարում է հաշտության միջնորդությունը։ , Վերոգրյալից հետեւում է, որ համագործակցության գործընթացներում միջնորդությունն ուղղված է դատախազին, իսկ հաշտության գործընթացում ՝ դատարանին։ Հարկ է նշել, որ համագործակցության վարույթում չի նշվում, թե որ հանցագործությունների համար է այն կիրառվում, հետևաբար կիրառելի է անչափահաս, միջին ծանրության և ծանր, հատկապես ծանր հանցագործությունների աջակցման մեջ մեղադրվող անձի կողմից համագործակցության համաձայնագիր ներկայացնելու դեպքում։ Կա նաև տարբերություն դատավարության փուլերի միջև, որն ակնհայտ է։ Կարող ենք նշել, որ եթե համագործակցության դատավարության նպատակը մեղադրյալից հանցագործության մասին տեղեկատվություն ստանալն է, ապա համաձայնագիրը 1 Տե՛ս Simonyan G., p. 162։ 2 Տե՛ս http։ Գործի վարույթը հիմնված է ամբաստանյալի մեղավորության ընդունման վրա 1։ Նորմերը պարունակում են մի շարք երաշխիքներ մեղադրյալի շահերի պաշտպանության համար։ Մասնավորապես, միջնորդագրում նշվում է, թե ինչ է համագործակցելու մեղադրյալը հետաքննության ընթացքում, ինչպես նաև այն գործողությունները, որոնք մեղադրյալը պարտավորվում է կատարել հանցագործության արդյունքում ձեռք բերված գույքը հայտնաբերելու, հետաքննելու, բացահայտելու կամ օգնելու համար։ Որպես երաշխիք, քննիչի կողմից փաստաբանի նշանակում կամ կանչում, եթե միջնորդության պահին մեղադրյալը փաստաբան չունի, և հնարավորություն է տալիս փաստաբանի հետ քննարկել միջնորդությունը։ Միջնորդությունը ստանալուն պես դատախազը կայացնում է հետևյալ որոշումներից մեկը. 1. նախաքննական համագործակցության պայմանագիր կնքելու միջնորդությունը մերժելու մասին. 2. նախաքննական համագործակցության պայմանագիր կնքելու միջնորդությունը բավարարելու մասին։ Երաշխիք է նաև միջնորդությունը մերժելու դեպքում վերադաս դատարան դիմելու հնարավորությունը։ Նախագծի 509-րդ հոդվածը մանրամասնորեն սահմանում է, թե ինչ պետք է ներառի նախաքննական համագործակցության պայմանագիրը։ 512-րդ հոդվածը սահմանում է նաև համագործակցության ընթացակարգերի հատուկ ընթացակարգ կիրառելու կարգը։ Հետևյալ դրույթը երաշխիք է, համաձայն որի դատավարությունը կարող է անցկացվել դռնփակ ՝ մեղադրյալի, նրա հարազատի կամ հարակից այլ անձի անվտանգությունն ապահովելու համար։ Դատարանը, ուսումնասիրված ապացույցների հիման վրա, ամբաստանյալը պատշաճ կերպով պահպանում է պայմանագրի պայմանները, դրանում ստանձնած իր պարտավորությունների կատարումը, ինչպես նաև համագործակցության նպատակի իրագործումը, ամբաստանյալին մեղավոր դատավճիռ է կայացնում ՝ ավելի մեղմ պատիժ նշանակելով։ քան օրենքը, Նշենք, որ, ըստ նախագծի, քննիչը միջնորդությունը ներկայացնում է դատախազին մեղադրյալի և պաշտպանի կողմից ստորագրված միջնորդությունն ստանալու պահից երեք օրվա ընթացքում `կցելով իր կարծիքը դրա բավարարման կամ մերժման մասին 2։ Այս դրույթի հետ կապված անհրաժեշտ ենք համարում համեմատել ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի հետ, որում ասվում է, որ միջնորդությունը գրավոր ներկայացվում է դատախազին քննիչի միջոցով։ այն պետք է պարունակի տեղեկություններ այն գործողությունների մասին, որոնք կասկածյալը կամ մեղադրյալը նախաձեռնել են հետաքննել, բացահայտել այլ հանցակիցներին։ օգտագործել Քրեական հետապնդման նպատակով ՝ հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքի խուզարկություն։ Նշված պայմանագիրը պետք է ստորագրվի պաշտպանի կողմից։ Քննիչը կարող է միջնորդությունը ներկայացնել դատախազին կամ որոշում կայացնել միջնորդությունը մերժելու մասին, այսինքն ՝ քննիչը իրավունք ունի մերժել միջնորդությունը, ինչը տարաձայնությունների տեղիք է տալիս։ 1 Տե՛ս Simonyan G., p. 162։ 2 Տե՛ս «Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծ», Երևան, 2012։ լիս 1 Նախագիծը Ռուսաստանի Դաշնության քրեական դատավարության օրենսդրության հետ համեմատելով ՝ մենք տեսանք, որ քննիչի լիազորությունների մեջ էական տարբերություն կա։ Նախագծում քննիչի լիազորությունների սահմանափակումը, ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքում նշված լիազորությունների չտրամադրումը արդարացված են։ ում քննչական շահերի բախում, ինչը կհանգեցնի անբարենպաստ հետևանքների։ Մենք հարկ չենք գտնում առանձնացնել քննիչին նման լիազորություններով օժտելը որպես ծրագրի տվյալ ինստիտուտի առավելություն։ Նախագծում նշվում է, որ նախաքննական համագործակցության պայմանագիր կնքելու միջնորդությունը բավարարելու մասին որոշում կայացնելու դեպքում դատախազը նախաքննության համագործակցության պայմանագիր է կազմում `քննիչի, մեղադրյալի և նրա փաստաբանի մասնակցությամբ։ Նշված չէ, թե երբ է որոշումը կայացվելու, ինչը կարող է հանգեցնել ողջամիտ ժամկետի չարաշահման։ Ամփոփելով մեր աշխատանքը ՝ մենք եկել ենք հետևյալ եզրակացությունների .1. Քրեական դատավարության իրավունքի տեսության տարբերությունները ցույց են տալիս, որ վերոհիշյալ դատական ​​ինստիտուտը զարգացման լայն հեռանկար ունի, որը պետք է խորապես ուսումնասիրել։ 2. Համառոտ ուսումնասիրելով օտարերկրյա պրակտիկան, դրանք համեմատելով միմյանց հետ, մենք նկատեցինք, որ տարբեր երկրներում համագործակցության վարույթի ինստիտուտը նախատեսվում է որոշակի առանձնահատկություններով, ինչը և վկայում է այս ինստիտուտի զարգացման հեռանկարների մասին։ 3. Ուսումնասիրելով Քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծի գլուխը `նվիրված համագործակցության վարույթներին, մենք նկատեցինք, որ այն ներառում է մեղադրյալի և օրինական շահերի պաշտպանության բազմաթիվ երաշխիքներ։ Վերադառնալով նախաքննական համագործակցության պայմանագիր կազմելու ընթացակարգին `նշենք, որ դատախազը, ի սկզբանե տեղյակ լինելով գործի հանգամանքներին, արդեն բավարարելով մեղադրյալի և նրա պաշտպանի համագործակցության միջնորդությունը, պետք է կազմի համագործակցության պայմանագիր հատուկ ժամանակահատվածում, հակառակ դեպքում մեղադրյալի իրավունքները կխախտվեն։ Դա նաև մեղադրյալի նկատմամբ կիրառվող պատժի մեղմացման փաստ է (ամբաստանյալը կունենա նիհիլիստական ​​վերաբերմունք օրենքի և իրավապահ մարմինների գործողությունների նկատմամբ), քանի որ, ինչպես գիտենք, մեղադրյալը «խոցելի» սուբյեկտ է։ դատավարությունում։ Մեկնաբանելով առկա խնդիրը մեկ այլ տեսանկյունից ՝ մենք կկանգնենք փաստի առաջ։ Ենթադրենք, որ մեղադրող կողմի և դատախազության միջև բանակցությունների արդյունքում պայմանավորվածություն կա, դատախազը տեղեկություններ է ստացել հանցագործության մասին, և միևնույն ժամանակ պարզվում է մեղադրյալի նկատմամբ կիրառված պատժի մեղմացման հարցը, որի դեպքում դատախազը համագործակցության պայմանագիր չի կնքում։ Այստեղ, ըստ էության, խնդիր կա. Անհրաժեշտություն կա հստակեցնել այն ժամկետը, որով դատախազը կաշկանդվի։ Իհարկե, մենք չենք կարող անտեսել ժամկետի սահմանափակման գաղափարը։ 1 Տե՛ս Բեզլեպկին Բ., ՌԴ վարքական օրենսգրքի մեկնաբանություն (Փոստ), 9-րդ հրատարակություն, Մոսկվա. Ժամկետի գաղափարը, եթե դատախազը ներկայացնի հիմնավոր փաստեր նշված ժամկետում համաձայնագիրը չկնքելու համար։ Ուսումնասիրելով առկա իրավիճակը, կարող ենք նշել, որ նախագծի 509-րդ հոդվածի 1-ին կետը պետք է լրացվի `ստանալով հետևյալ վերջնական տեսքը։ «Նախաքննական համագործակցության պայմանագիր կնքելու միջնորդությունը բավարարելու մասին որոշում կայացնելու դեպքում դատախազը քննիչի, մեղադրյալի և նրա փաստաբանի մասնակցությամբ եռօրյա ժամկետում կազմում է նախաքննական համագործակցության պայմանագիր, եթե նա ներկայացրել է համաձայնագիրը խոչընդոտող լուրջ հանգամանքներ »։ Առնաք Հախվերդյան ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ՔՐԵԱԿԱՆ ՔԱ PROԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐՈՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ Բանալի բառեր. Համագործակցության գործընթացներ, հաշտեցման վարույթներ, արդարադատության գործարք. ։

example1826

example1826

Հոդվածը նվիրված է քաղաքացիական ծառայության համակարգում էթիկական վարքի ձևավորման և պահպանման հիմնախնդիրների լուսաբանմանը էթիկական քաղաքականության ինստիտուցիոնալիզացիայի միջոցով։ Թեմայի արդիականությունն այն է, որ այսօր բազմաթիվ երկրներում քաղաքացիական ծառայության բարեփոխման հիմնական ուղղություններից մեկը էթիկական ղեկավարման համակարգի ձևավորումն է։ Հոդվածում հիմնական շեշտադրումը կատարվել է էթիկական քաղաքականության ինստիտուցիոնալիզացիայի ժամանակ առանձնացվող բարոյաարժեքային հիմքերի, բարոյական նորմերի իրավական ամրագրման և համապատասխան պատժամիջոցների սահմանման վրա։

ԷԹԻԿԸ ՔԱIVԱՔԱԻԱԿԱՆ ԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ Այսօր շատ երկրներում քաղաքացիական ծառայության հիմնական ուղղություններից մեկը էթիկայի կառավարման համակարգի զարգացումն է։ Պաշտոնական պարտականությունների կատարման ընթացքում էթիկայի կանոնների խախտումը նշանակում է վերահսկողության հատուկ ընթացակարգ, որը սահմանվում է էթիկայի կանոնագրքով։ Ի տարբերություն վարչական-նորմատիվ ակտի, էթիկայի օրենսգիրքը չունի հարկադրական ուժ, դրա իրականացման աստիճանը կախված է տվյալ կառույցի մշակութային-արժեքային համակարգից։ Այդ կառուցվածքում գործող անհատների արժեքային համակարգի դերը մեծ է, քանի որ երբեմն հակասությունները ծագում են անհատ-կառուցվածքային արժեքային նորմերի տարբերությունից։ «Կազմակերպության ստվերում» աշխատելը, ինչպես ասաց Ռոբերտ Դենհարդը (1991 թ.), Ի վերջո կարող է մարտահրավեր նետել անհատների բարոյական ինքնավարությանը `նրանց տարանջատելով մարդկությունից։ Նման հնարավոր խնդիրները, որոնք կարող են հանգեցնել հոգեբանական ներքին և արտաքին բախումների, աշխատողների մոտիվացիայի բացակայության վրա, էապես ազդում են աշխատանքային վարքի վրա։ Այսօր ցանկացած ղեկավար մարմին իր գործունեության ընթացքում բախվում է անձնակազմի ցանկալի վարքագիծ ապահովելու, շարժառիթներ տրամադրելու, կազմակերպության շահերը հնարավորինս սպասարկելու խնդրի հետ։ Մոտիվացիան մարդու ազդեցության մի տեսակ է, որի նպատակն է որոշակի խթանների միջոցով որոշակի գործողություններ դրդել։ Իսկ որո՞նք են ճիշտ խթանները։ Հանրային ծառայության մարմիններում էթիկական քննարկումների ոլորտում մարմնի պարգևների հաջողության կամ ձախողման համար պատասխանատվության ենթարկելը կառավարիչներին զգալիորեն կրճատվում է։ Այս բացասական կողմնորոշումը, կարելի է ասել, մեծ բաց է էթիկայի ուսումնասիրության ոլորտում։ Այնուամենայնիվ, խրախուսանքներն ու պատժամիջոցները որպես կիրառելի, արդյունավետ գործիքներ ընդունելու համար անհրաժեշտ է խորը ուսումնասիրություն ՝ պարզելու, թե ինչպես են նրանց վարքը որպես էթիկական խթաններ ազդում մարդկանց բարոյական դրդապատճառների վրա։ Էթիկական կառավարումը ավանդաբար կենտրոնանում է հնազանդության և պատժամիջոցների կանոնների վրա 2։ Այնուամենայնիվ, էթիկայի ոլորտում պատժամիջոցների կիրառումը, ինչպես վկայում է իրավական նորմերի առկայությունը, աճում է. 1 Տե՛ս Demmke Ch., Moilanen T., Public-Service Ethics and Good կառավարման արդյունավետությունը Կենտրոնական Admi p. 183 թ. 2 Տե՛ս Klebe / Trevino / Weaver, Կազմակերպություններում պատժի վերաբերյալ հետազոտությունների առաջխաղացումը։ Նկարագրական և նորմատիվային հեռանկարները. Մարշալ Շիմանկե (խմբ.), Կառավարչական էթիկա, էջ. 198 թ. Պարգևատրումների և խրախուսանքների քննարկումները, որոնք աջակցում են էթիկական վարքին, դեռ բացակայում են։ Ոչ ոք լրացուցիչ չի վճարվում էթիկական առաջնորդության կամ օրինակելի վարքի համար։ Դեռ պարզ չէ, թե որ պարգևատրման մեթոդներն են առավելագույնս համապատասխանում հաշվետու պատասխանատու վարքագծին աջակցելու համար։ Շատ հանրային ծառայություններ օգտագործում են տարբեր պատժամիջոցներ պաշտոնեական դիրքի չարաշահման, վատ վարքի կամ անբարեխիղճ վարքի համար։ Պետական ​​պաշտոնատար անձի պաշտոնանկության համար կարգապահական տույժի ամեն դասական օրինակն օգտագործվում է միայն լուրջ խախտումների դեպքում։ Այնուամենայնիվ, հարցականի տակ է ՝ արդյո՞ք այդ գործիքը արդյունավետ է էթիկայի ոլորտում։ Սոցիալ-կազմակերպչական արդարադատության գրականությունը ենթադրում է, որ պատժամիջոցներին մենեջերների պատասխանը հիմնված է արդարադատության զարգացման հետևյալ տեսակների վրա։ 1. Բաշխիչ արդարադատություն, որը նշանակում է ռեսուրսների հավասար բաշխում աշխատողների միջև 2 2. Դատավարական արդարադատություն, որն ապահովում է արդյունքների վերաբերյալ որոշումների կայացումը, 3. Ինտերակտիվ արդարադատություն `միջանձնային հարաբերությունների կարգավորման ապահովում։ Արդարադատության զարգացման այս տեսակները չափազանց կարևոր են աշխատողների արձագանքման համար։ Արդյունավետ վարվելակերպի կառավարման հիմնական խնդիրն է բացահայտել գործոնները, որոնք ազդում են անձնակազմի մոտիվացիայի և կատարողականի վրա `ինչպես աշխատավայրում, այնպես էլ դրսում։ Ոչ էթիկական վարքի պատճառները կարող են լինել խրախուսանքի բացակայությունը, նպատակների անորոշ սահմանումը, նպատակների վատ կառավարումը, գործընկերների ոչ էթիկական պահվածքը, աշխատանքային ակնկալիքների և աշխատանքային առաջադրանքների անհամապատասխանությունը և այլն։ Այդ դեպքում լավ առաջնորդը պետք է կարողանա բացահայտել պատճառները, քննարկել դրանք տվյալ անձի հետ ՝ հասկանալու, թե ինչպես նա կարող է բարելավել իրավիճակը։ Հաճախ շփումը և ուսուցումը կարող են օգտակար լինել իրավիճակը շտկելու համար։ Կառավարիչները պետք է շատ զգայուն լինեն այլ գործոնների նկատմամբ, ինչպիսիք են դեպրեսիան, հարաբերությունների խնդիրները և ֆինանսական դժվարությունները։ Չնայած կառավարիչները չեն կարող լուծել բոլոր խնդիրները, այնուամենայնիվ, նրանք կարող են խնդիրների լուծման մակարդակը հասցնել առավելագույն ընդունելի մակարդակի։ Կարևոր է նաև գիտակցել, որ էթիկական վարքի պատճառները հաճախ կարող են անհասկանալի լինել։ Միևնույն ժամանակ զարգանում է անարդյունավետ աշխատանքի, դրդապատճառների և մեթոդների պատճառները 1։ Հոգեբանական հաճախ Շատ հաճախ դրսից անտեսանելի խնդիրները մեծ ազդեցություն ունեն աշխատանքային վարքի վրա։ Անարդյունավետ աշխատանքային վարքի և ոչ էթիկական վարքի հիմնական պատճառները պատշաճ կերպով լուծելու անկարողությունը մեծ խոչընդոտ է բազմաթիվ կառավարական և ոչ պետական ​​մարմինների ղեկավարների համար։ Այս փաստի վկայությունն է, որ ղեկավարները հաճախ ի վիճակի չեն ընտրելու համարժեք պատժամիջոց վարքի կամ գնահատման համար։ 1 Տե՛ս Menzel D., Ethics Moments in Կառավարությունը, դեպքեր և հակասություններ; Հանրային կառավարման ամերիկյան հասարակություն, 2010, էջ. 69 Համակարգի կառուցվածքային թերությունների պատճառով աշխատակիցները ստանում են ոչ ճշգրիտ տեղեկատվություն թույլատրելի կամ անընդունելի վարքի մասին։ Unfortunatelyավոք, քիչ բան է հայտնի էթիկայի հանձնաժողովների կառուցվածքի, գործառույթների և լիազորությունների մասին։ Օրինակ ՝ ԵՄ անդամ երկրները էթիկայի մարմիններին խորհրդատվական գործառույթներ են տրամադրում, բայց շատերը կարող են պատժամիջոցներ կիրառել։ Քիչ վկայություններ կան նրանց ներքին գործերի, բյուջեի կամ կանոնակարգերի, աշխատաոճի մասին։ Միացյալ Նահանգներում օրենսդիր մարմինը և դատական ​​համակարգը ունեն տարբեր էթիկական հանձնաժողովներ։ Բացի այդ, 36 նահանգների գործադիր մարմիններն ունեն էթիկայի հանձնաժողովներ, որոնք մեծապես տարբերվում են չափերով և գործունեության առանձնահատկություններով։ Բյուջեները տատանվում են 5000 ԱՄՆ դոլարի սահմաններում ՝ Միչիգանում, մինչև 7 միլիոն դոլար Կալիֆոռնիայում։ Եվրոպայում ամենահայտնի էթիկայի հանձնաժողովներից մեկը Մեծ Բրիտանիայում հանրային չափանիշների արտոնությունների կոմիտեն է։ Սբ. Մարտինի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ էթիկայի հանձնաժողովներն ավելի հզոր են ԱՄՆ-ում, քան Կանադայում կամ Միացյալ Թագավորությունում։ Այնուամենայնիվ, այդ մարմինների մասին մակերեսային տեղեկատվության շնորհիվ դրանց գործառույթների ավելի հաճախ ներկայացման պակաս կա։ Շատ երկրներ գոհ են հակակոռուպցիոն քաղաքականության ինստիտուցիոնալացումից `էթիկական քաղաքականության կառավարման համակարգման համար։ Օրինակ ՝ Պորտուգալիան ստեղծել է Հակակոռուպցիոն խորհուրդ (ՊԿԿ)։ ԵՄ անդամ երկրները չեն տալիս էթիկայի ոլորտում պետական ​​կառավարման մեջ էթիկական հարցերի լուծման բանալին. Էթիկական հարցերի ինստիտուցիոնալ ինստիտուտների ձևավորում կենտրոնացված համակարգմամբ։ Հիմնականում ինստիտուցիոնալացման առումով անդամ երկրները բաժանվում են 2 խմբի։ Առաջին խումբը ներկայացնում է այն երկրները, որտեղ նախարարները, պետական ​​մարմինները կամ հաստատությունները պատասխանատվություն են սահմանել էթիկայի ոլորտում։ Դրանք են Նիդեռլանդները (ՆԳՆ և BIOS - Հիմնական մուտքային / ելքային համակարգ), Եվրահանձնաժողովը, Լատվիան (KNAB, որը պետական ​​մարմին է Լատվիայի նախարարների պատասխանատվության ներքո. Հիմնական գործառույթը կոռուպցիայի դեմ պայքարն է) 2 և Բելգիա Երկրորդ խումբը ներառում է երկրներ (Դանիա, Չեխիա, Իտալիա, Ֆինլանդիա), որոնք դեռ չունեն էթիկական մարմիններ 3։ Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ էթիկական քաղաքականության արդյունավետության ապահովման հիմնական ձևը դրանց ինստիտուցիոնալացումն է, հատուկ գործառույթներով, պարտականություններով և լիազորություններով մարմինների ստեղծումը `անկախ առանձին երկրների սոցիալ-քաղաքական և վարչական մշակույթից։ 1 Տե՛ս Menzel D., Ethics management for public administrates, p. 135 2 Տե՛ս www.knab.gov։ Կնաբի կարգավիճակ։ 3 Տե՛ս Menzel D., Ethics Moments in Government, p. 84 Լիլիթ Շամբարյան ԷԹԻԿԱ ՔԱILԱՔԱԻԱԿԱՆ VԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Էթիկա, քաղաքացիական ծառայություն, էթիկայի քաղաքականություն, էթիկայի ինստիտուցիոնալացում, անձնակազմի մոտիվացիա, էթիկայի հանձնաժողովներ, արդյունավետ կառավարում։

example1568

example1568

Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսական զարգացման վրա բացահայտելու համար հոդվածի շրջանակներում կատարվել են արտասահմանյան ներդրումների կառուցվածքի եւ դինամիկայի վերլուծություն՝ ըստ ոլորտների եւ ըստ երկրների։ Վիճակագրական ցուցանիշների ուսումնասիրությունների արդյունքում բացահայտվել են մի շարք բացասական միտումներ՝ կապված ոչ խելամիտ եւ անհեռանկարային ներդրումային քաղաքականության, ներդրումային հոսքերի եւ տնտեսական աճի կրճատման հետ, հիմնավորվել են ՕՈՒՆ-երի կրճատման պատճառները։ Հոդվածի շրջանակներում կատարվել են առաջարկություններ՝ արդյունավետ ներդրումային քաղաքականության եւ ՀՀ տնտեսական զարգացման ուղղությամբ։

Համաշխարհային տնտեսության մեջ ներդրումների դինամիկան և վարկային հարաբերություններին երկրների մասնակցության ցուցանիշները հաճախ անկանխատեսելի են։ Ուղղակի օտարերկրյա ներդրումները (ՕՈՒՆ) մշտապես գտնվում են արտաքին գործոնների ազդեցության տակ։ Հետևաբար, ուղղակի ներդրումների աճի կամ անկման պատճառները և դրանց հետևանքները տնտեսական զարգացման վրա խելամիտ որոշելը և խելամիտ որոշումներ կայացնելը արդյունավետ ներդրման քաղաքականության հիմնական պայմանն է։ 2016-ին համաշխարհային տնտեսություն ներմուծվող օտարերկրյա հոսքերը, նախորդ տարվա համեմատ, նվազել են 13% -ով և կազմել $ 1,52 տրիլիոն։ Այս անկումը հանգեցրել է տնտեսական ակտիվության գլոբալ անկման, իսկ պատճառները որոշ երկրներում ներդրումների հոսքերի կրճատման հետ են կապված։ Հատկանշական է, որ անցումային երկրներում 2016-ին նախորդ տարվա համեմատ աճել է 30% -ով (+52 մլրդ դոլար), զարգացող երկրներում նվազել 20% -ով (-600 մլրդ դոլար), իսկ զարգացած երկրներում `9% -ով (-872 մլն դոլար) 1. Անցումային երկրներում ներդրումների ակտիվացման այս միտումների համատեքստում փորձենք գնահատել Հայաստանում ներդրումային միջավայրը և տնտեսական զարգացման ներկա վիճակը։ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների համաձայն ՝ 2017-ին ՀՀ տնտեսության իրական հատվածում 126 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ (օտարերկրյա ներդրումների մուտքերի և մարումների տարբերություն) 2016 թ. Առաջին կիսամյակում կազմել է -1 188,3 մլն դրամ, ինչը մոտ 5% -ով պակաս է 2-ով և գրեթե 44% -ով ցածր, քան 2015-ի նույն ցուցանիշի գրանցված ցուցանիշից։ 2015-ին այն կազմել է 30,701,7 մլն դրամ 3։ 2015 թվականը Հայաստանում զուտ ներդրումային հոսքերի ծավալը համեմատաբար բարձր էր, ինչը, սակայն, 2014-ի համեմատ ցածր է նույն ցուցանիշից։ 2011 թվականից ի վեր ցուցանիշը անկում է ապրում։ Խոսելով 2012 և 2013 թվականների ներդրումների բարձր մակարդակի մասին ՝ հարկ է նշել, որ նույն ժամանակահատվածում Հայաստանը դասվել է ԱՊՀ երկրների շարքում ՝ ամենացածր օտարերկրյա ներդրումներ կատարող օդի ցուցանիշով, 500 միլիոն դոլար և ավելի քիչ ներդրումային հոսքերով 4։ 2017 Հունվար-հունիս ամիսներին ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների զուտ ներհոսքի մեծ մասը ՝ 31,6 մլրդ դրամ, ուղղվել է լեռնահանքային արդյունաբերության ոլորտ։ Միևնույն ժամանակ, խոշոր ներդրումներ են կատարվել անշարժ գույքի գործարքների (3,8 մլրդ դրամ) և հիմնական մետաղների արտադրության մեջ (3,7 մլրդ դրամ)։ Ընդհակառակը, 2017-ին առաջին կիսամյակում, նախորդ տարվա համեմատ, ներդրումների հոսքերի կտրուկ անկում է գրանցվել հեռահաղորդակցության (-17,9 մլրդ դրամ) և ըմպելիքների արտադրության (-9,5 մլրդ դրամ) ոլորտներում։ 2017 թվականի առաջին կիսամյակում օտարերկրյա ներդրումների ամենամեծ աղբյուրը erseyերսի կղզին էր (աշխարհի ամենահայտնի օֆշորային գոտիներից մեկը), որից կապիտալ ռեսուրսների զուտ ներհոսքը կազմել է շուրջ 31,6 մլրդ դրամ։ Այս միջոցներն ամբողջությամբ ուղղվում էին միայն լեռնահանքային արդյունաբերությանը և հարակից ոլորտներին։ ՕՈՒՆ-ի զուտ ներհոսքի տեսանկյունից Jերսիին հաջորդեցին Լյուքսեմբուրգը (2.4 միլիարդ դրամ) և Կիպրոսը (1.8 միլիարդ դրամ), որոնք նույնպես խոշոր օֆշորային գոտիներ են։ 2016 թվականը Իրական հատվածում օտարերկրյա ներդրումների զուտ ներհոսքի ծավալը 2017-ի հունվար-դեկտեմբերին (ՀՀ արտաքին սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2017-ի հունվար-հունիս ամիսներին, էջ 103, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_07_17a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը ՝ 22.09.2017 ՀՀ սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2016 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին, էջ 99, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_07_16a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը ՝ 22.09.2017 127 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ (ներդրումների մուտքերի և մարումների տարբերություն) կազմել է 81 581,3 մլն դրամ, որից ուղղակի ներդրումների ծավալը կազմել է 62 679.3 մլն դրամ։ Fուտ օտարերկրյա ներդրումների հոսքերի ծավալը 2016-ին նախորդ տարվա համեմատ նվազել է 6,747,5 մլն դրամով (9,7%)։ ՕՈՒՆ-ի դինամիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ նույն ժամանակահատվածում ցուցանիշը նվազել է գրեթե բոլոր երկրներում (բացառությամբ մի քանի երկրների), ինչը պայմանավորված էր այդ երկրի նկատմամբ ստանձնած պարտավորությունների մարմամբ։ Indicatorsուցանիշների անկման վրա ազդել են մարումները և ներդրումների կրճատումը։ Գծապատկեր 1. Օտարերկրյա ներդրումների ուղղակի ծավալներն ըստ երկրների 2015-2016 թվականներին։ (Միլիոն դրամ) 5 Դիտարկվող ժամանակահատվածում ներկայացված երկրների շարքում առավել ուշագրավը, ըստ ծավալի, Ռուսաստանից ներդրումային հոսքերի կրճատումն էր, Կիպրոսից ներդրումների աճը։ Իրանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2017-ի հունվար-փետրվար ամիսներին, էջ 87, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_02_17a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը ՝ 22.09.2017 128 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Իսլամական հանրապետությունից ներդրումային հոսքերի փոխարեն գրանցվել է մարում, իսկ Վրաստանից աննշան ներդրումային հոսքեր ՝ 133,7 մլն դրամի չափով , Ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալներով ՝ 2014-ին առաջին կիսամյակում ռուսական ներդրումների մակարդակը կազմել է 36,434,8 մլն դրամ, 2015-ին ՝ 3,432,6 մլն դրամ, այսինքն ՝ նվազել է գրեթե տասն անգամ։ 2016-ի ցուցանիշը կազմել է -5 686.9 մլն դրամ, այսինքն `մարումը գերազանցել է անդորրագիրը, իսկ 2017-ին` տարվա առաջին կիսամյակում `-12 298.0 մլն դրամ 6։ Էլեկտրաէներգիայի արտադրության ոլորտում ռուսական ներդրումների նվազումը -8,100.6 մլն դրամից -13,995.5 մլն դրամ նույն ժամանակահատվածում նշանակալի է, այսինքն ՝ գրեթե 73% -ով։ 2011 թվականը Ռուսաստանի կողմից այլ երկրներից կատարված ներդրումների կառուցվածքում Հայաստանին ուղղված ներդրումների ծավալը կազմել է 1 370 մլն դոլար, ինչը կազմում է ներդրումների ընդհանուր ծավալի 1,7% -ը 7։ Հարկ է նշել, որ չնայած Հայաստանը ԵԱՏՄ անդամ է, սակայն ներդրումային հարաբերություններում դեռևս էական առաջընթաց չկա նրա անդամներից որևէ մեկի հետ, հաշվի առնելով, որ այն չպետք է սահմանափակվի մաքսային միության ստեղծմամբ, այլ պետք է ապահովի ավելի մեծ տնտեսական ինտեգրում։ անդամ պետությունների։ լայն հնարավորություններ։ Ընդհակառակը, եթե մինչ Հայաստանը դառնում էր ԵԱՏՄ անդամ, Ռուսաստանից ներդրումները կազմում էին 42,646.5 մլն դրամ (2014 թ.), Ապա 2015-ին այդ ցուցանիշը նվազեց `կազմելով 35.983.3 մլն դրամ։ 2014-2017թթ. Առաջին կիսամյակում ռուսական ներդրումների զուտ ներհոսքի դինամիկայի ուսումնասիրությունը մեկ անգամ ևս ապացուցում է ԵԱՏՄ շրջանակներում Հայաստան-Ռուսաստան տնտեսական համագործակցության դեռ ցածր մակարդակը, եթե ոչ այդ համագործակցության անհասկանալի բնույթը և ոչ խոստումնալից հեռանկար։ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2017-ի հունվար-հունիս ամիսներին, էջ 102, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_07_17a_420.pdf, մուտքագրման ամսաթիվը ՝ 22.09.2017 129 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 2. ՕՈՒՆ զուտ հոսքերի ծավալներն ըստ ոլորտների 2015-2016 թվականների դրությամբ (միլիոն դրամ) 8, ամենամեծ ճյուղերը Հայաստանում ՕՈՒՆ-ներով հանքարդյունաբերության և ըմպելիքների արտադրությունն է, բացառությամբ հանքարդյունաբերության, այլ ոլորտներում դիտարկվող ժամանակահատվածում անկում է գրանցվել։ 2016-ին լեռնահանքային արդյունաբերությունում ներդրումների 73% -ը (30,5 մլրդ դրամ) պատկանում էր Միացյալ Թագավորությանը, 24% -ը (10,2 մլրդ դրամ) բրիտանական erseyերսի կղզուն (որը հայտնի օֆշորային գոտի է) և 3% -ը ( 1.2%)։ միլիարդ դրամ) Ռուսաստանի Դաշնությանը։ 2015-2016թթ. Ամուլսարի ոսկու հանքը շահագործող «Լիդիան Արմենիա» ընկերությունը, որը 100% -ով պատկանում է բրիտանական Lydian International Limited օֆշորային ընկերությանը և գրանցված է Բրիտանական Britishերսի կղզու օֆշորային գոտում, բավականին ակտիվ է։ Այս հանգամանքը բացատրում է erseyերսիից Հայաստան ուղարկված ՕՈՒՆ-ի միջինից բարձր մասնաբաժինը ոլորտում ներդրված օտարերկրյա կապիտալի ընդհանուր ծավալի մեջ։ Նշենք, որ Jերսիից 2015-ին ներդրումների հոսքեր չեն գրանցվել, և մեկ տարում Մեծ Բրիտանիայից ներդրումների զուտ հոսքը գրեթե տասն անգամ աճել է։ Սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը Հայաստանում 2017-ի հունվար-փետրվար ամիսներին, էջ. 78, http։ //www.armstat.am/file/article/sv_02_17a_420.pdf, մուտքի ամսաթիվը ՝ 22.09.2017 130 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ 3.4 միլիարդ դրամից դարձել է 30.5 միլիոն դրամ։ 2014 Մեծ Բրիտանիայից ներդրումների զուտ հոսքը կազմել է 2.7 միլիարդ դրամ։ 2017 Առաջին եռամսյակում բրիտանական ներդրումների մակարդակը կազմել է ավելի քան մեկ միլիարդ դրամ, ինչը հնգապատիկ աճ է ունեցել նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ։ Քանի որ շատ օֆշորային ընկերություններ գրանցման երկրից դուրս գործունեություն ծավալելիս այդ երկրում հարկեր չեն վճարում, և արտարժույթի վերադարձը, ներառյալ ներդրումային շահույթը, այդ երկրի վերահսկողության տակ չէ, միջոցների փոխանցում պետական ​​բյուջե և ներդրումային-տնտեսական զարգացումը դառնում է դեպք։ անիրատեսական են։ 2016-ին, նախորդ տարվա համեմատ, խմիչքների արտադրության մեջ ներդրված օտարերկրյա կապիտալը նվազել է 2.7 մլրդ դրամով (26% -ով)։ Չնայած ցուցանիշը նվազել է, պահպանվել է ոլորտում ըստ երկրների ներդրված կապիտալի բաշխման մասնաբաժինը։ Ֆրանսիական ներդրումների ամենամեծ մասնաբաժինը ՝ 79% (6,2 մլրդ դրամ), բրիտանացիները ՝ 15,5% (1,2 մլրդ դրամ), իսկ մնացած 5,5% -ը (422,8 մլն դրամ) պատկանում է Լյուքսեմբուրգին։ Ուսումնասիրվող ցուցանիշների թվում թերևս ամենանշանակալին սննդի արդյունաբերության մեջ ներդրումների բացասական միտումներն են։ Մասնավորապես, 2015 և 2016 թվականներին ներդրումների հոսքեր չեն եղել, համապատասխանաբար ՝ 340,1 մլն դրամ և -1 386,0 մլն դրամ, մինչդեռ 2015 թվականին այն կազմել է 129,5 մլն դրամ։ Հայաստանում ներկայումս ֆինանսավորվում են տարբեր ոլորտների տասնյակ ներդրումային ծրագրեր, որոնց արդյունքները կարելի է գնահատել տարիներ անց `արդյունավետությունը չափելով աշխատատեղերի ստեղծմամբ, ՀՆԱ աճով, շուկայի մասնաբաժնի ավելացմամբ, դիրքերի ամրապնդմամբ, երկրի վարկանիշի բարձրացմամբ։ զբաղեցնում է հիմնադիր կոմերցիոն տարածքը ՝ բազմաֆունկցիոնալ 4000 ք.մ. Արմենիա »ՍՊԸ համալիր Ալյուր, գինի, օղի, կոնյակ և հրուշակեղենի արտադրության ոլորտ գ. Երեւան ԳՐՈՒՊ »ՍՊԸ-ն հայկական ձեռնարկություն է, որը հիմնադրվել է 2001 թվականին։ 2007 Ընկերության անվանումը Դաշտ և նկարագրություն http։ //www.investmentprojects.am, հասանելիության ամսաթիվը ՝ 30.09.2017 132 ԷԿՈՆՈՄԻՔՍ ՍՊԸ-ն հիմնադրել է «Աստաֆյան» գինու կոնյակի գործարան Ոսկու արդյունահանող ընկերությունը, որը զբաղվում է թանկարժեք մետաղների արդյունահանմամբ, արդյունահանմամբ, վերամշակմամբ և վերամշակմամբ։ Ընկերությունը ստեղծվել է Ռուսաստանում բնակվող հայերի ներդրումներով և Հայաստանում գործում է 2010 թվականից. $ 45,000% Սյունիքի մարզ, geանգեզուրի լեռնահանքային արդյունաբերության կենտրոնական մասում, զբաղեցնում է 1800 հա ՍՊԸ Ոսկու և արծաթի արդյունահանման ընկերություն 5,500,0 $ - Լոռու մարզ, զբաղեցնում է 60 հա տարածք «Քարակերտի լեռնահարստացման կոմբինատ» ԲԲԸ Քարի արդյունահանման և վերամշակման ընկերությունը, որը հիմնադրվել է 1973 թվականին, վերաբացվել է 1992 թվականին։ 5,000,0 00 ԱՄՆ դոլար - Արմավիրի մարզը զբաղեցնում է 20 հա տարածք «Սլովակիա» ՍՊԸ Տավուշի հանքային ջուր Գործարանը, որը հիմնադրվել է 2014 թ.-ին։ Տավուշի մարզը զբաղեցնում է 10,000 քմ տարածք։ Այս և այլ ընդհանուր 66 ներդրումային ծրագրերի շրջանակներում այն ​​նախատեսվում է մինչև 2017 թվականը։ Մինչև տարեվերջ ներդրումները կկազմեն 492,8 միլիոն ԱՄՆ դոլար, ինչը կստեղծի շուրջ 7300 նոր աշխատատեղ 10։ Խոսելով նախորդ տարիների ներդրումների ձեռքբերումների կամ ձախողումների մասին ՝ զբաղվածության խթանման և արտագաղթը կանխելու հարցում դեռ լուրջ առաջընթաց չկա, քանի որ մեքենաշինության, վերամշակման, տեքստիլի և քիմիական արդյունաբերության ավանդույթները դիտվում են որպես երկրի տնտեսության ողնաշար։ գրավադրումը, Հայաստանում շարունակում է մնալ ոչ միայն թերզարգացած, այլև պետական ​​հոգածությունից և ուշադրությունից դուրս։ Բացի այդ ճյուղերից, անհրաժեշտ է զարգացնել ռազմական արդյունաբերությունը որպես բացարձակապես նոր ուղղություն, որի համար տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարությունը, http։ //www.mineconomy.am, մուտքի ամսաթիվը ՝ 28.09.2017 133 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Համակարգային փոփոխություններ և մոտեցումներ են անհրաժեշտ սփյուռքի ներդրումների ներհոսքը մեծացնելու համար։ Ռազմարդյունաբերությունը կդառնա տնտեսության զարգացման լավագույն խթաններից մեկը։ Չնայած արտոնյալ մաքսային ռեժիմների հաստատումը համարվում է կարևոր քայլ ներդրումների խթանման առումով, այդ արտոնությունը խիստ հարաբերական է և սուբյեկտիվ, ինչը կարող է շատ թույլ ազդեցություն ունենալ բիզնեսի խթանման վրա։ 2011 թ.-ից ՀՀ կառավարության որոշմամբ ներդրումային ծրագրերի շրջանակներում 200 միլիոն դրամը գերազանցող ապրանքների ներմուծման դեպքում մաքսային մարմինների կողմից հաշվարկված ԱԱՀ-ի վճարման ժամկետը կարող է հետաձգվել մինչև 3 տարի։ Նշեք երեք հիմնական կետ։ Նախ ՝ կառավարությունը որոշում է այդ ընկերությունների կամ անհատ ձեռնարկատերերի ցուցակը, այսինքն ՝ ընտրություն է կատարվում։ Հետո 3 տարի ժամկետով հարկերից ազատում չկա, այլ միայն հարկի վճարման ժամկետների հետաձգում է, մինչդեռ 3 տարին շատ կարճ ժամանակահատված է սկսնակ ընկերությունների ստեղծման համար։ Հաջորդ կարևոր նկատառումը հետևյալն է. Խոսքը գնում է նման ներդրումների ծավալի մասին (ներմուծվող արդյունաբերական ապրանքներ, հումք, սարքավորումներ), որոնք հիմնականում վերաբերում են միջին և խոշոր բիզնեսին։ Հետեւաբար, այս արտոնությունը չի կարող գործնականում էական խթան հանդիսանալ փոքր բիզնեսի զարգացման համար։ ՀՀ կառավարության զեկույցում նշվում է, որ 2017-ին առաջին 8 ամիսների ընթացքում Հայաստանում ներդրվել է 376 մլն ԱՄՆ դոլար, որից ուղղակի ներդրումները `328 մլն ԱՄՆ դոլար։ դոլար Մասնավոր հատվածից ստացված ներդրումային ծրագրերից 28-ի համար սահմանվել են մաքսատուրքերից ազատման արտոնություններ, 19-ի համար `ԱԱՀ-ի հետաձգման արտոնություններ։ Պետք է նշել, որ դա մեծ թիվ չէ, բացի այդ, միայն որոշակի ընկերություններ են օգտվում արտոնությունից։ Օրինակ ՝ ՀՀ կառավարության որոշմամբ Ամուլսարի ոսկու հանքավայրը շահագործող «Լիդիան Արմենիա» ընկերության 26,7 մլրդ դրամի սարքավորումների ներմուծման համար աշխատող ԱԱՀ վճարումը հետաձգվեց 3 տարով։ Այս պարագայում օֆշորային այդպիսի խոշոր ընկերությանը հարկային արտոնություն տալը զերծ է տնտեսական որևէ հիմնավորումից և չի բխում Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական զարգացման և տնտեսական անվտանգության հայեցակարգից։ Տնտեսական և ազգային անվտանգության նկատառումներից ելնելով ՝ պետք չէ ոգևորությամբ ընդունել արտերկրյա օֆշորային ընկերությունների կողմից հանքարդյունաբերության ոլորտում կատարված ներդրումների մեծ ծավալը և դրանց աճը և ոգևորվել արտահանման կառուցվածքում առկա մեծ քանակությամբ ապրանքների, ինչպես այս դեպքում ՝ ազգային հարստությունը և արդյունքը պատկանում են օֆշորային ընկերություններին։ Հանքերը հաճախ շահագործվում են `խախտելով բնապահպանական հիմնական նորմերը։ Արդյունքում, փաստորեն, գործ ունենք ՀՀ բնական և մարդկային ռեսուրսների օգտագործման շատ անարդյունավետ մոդելի հետ, որը ՀՀ կառավարությունը տարիներ շարունակ անտեսում է։ Ներդրումներն ու մեր ռեսուրսները (ներառյալ գիտական) պետք է ուղղվեն հատկապես գիտական ​​ոլորտներին, քանի որ աշխարհում աճում են գիտական ​​արտադրանքի այն ծավալները, որոնք ունակ են կերպար ստեղծել, փոխել երկրների դեմքն ու հեղինակությունը։ Հայաստանում կան բավականին հեռանկարային ոլորտներ, որտեղ ներդրումների բազմակի աճ բերելու կարողությունն ավելի տեսանելի է։ Ի լրումն ՏՏ-ի և զբոսաշրջության զարգացման (որոնք գերակա ուղղություններ են հայտարարված), պետական ​​ներդրումների քաղաքականությունը պետք է աշխատի հանուն էկոլոգիապես մաքուր արդյունաբերության (այլընտրանքային էներգիա, օրգանական սննդի արտադրություն և այլն) զարգացման, այլ ոչ թե կարճաժամկետ արդյունահանման։ 2017 Այսօրվա դրությամբ Հայաստանում գործում են ավելի քան 70 հանքարդյունաբերական ընկերություններ, որոնց մեծ մասը օտարերկրյա կապիտալով է, որի արդյունքը կազմում է ՀՆԱ-ի հազիվ 2,2% (2015-2016 թվականների միջին ցուցանիշը) և արտահանման 31% -ը (2015 թ.)։ Ըստ միջազգային վարկանիշային կազմակերպությունների, որոնք հաշվի են առնում երկրի զարգացման մի քանի կարևոր ուղղություններ, Հայաստանը աշխարհի տարբեր երկրների շարքում ունի տարբեր վարկանիշային դիրքեր։ 135 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 Հայաստանի դիրքը միջազգային վարկանիշային աղյուսակում ըստ Համաշխարհային բանկի 11 դիրքը երկրների շարքում (2017 թ.) Փոփոխություն նախորդ տարվա համեմատ Գործարարություն վարել (ընդհանուր առմամբ) 38 +5 Բիզնես սկսել 9 մնացել է նույնը Շինարարության թույլտվություններ 81 -3 Գույք գրանցումը 13 մնաց նույնը Վարկի անդորրագիր 20 +22 Ներդրողների պաշտպանություն 53 -2 Հարկի վճարում 88 Մնացել է նույն տնտեսական ազատությունը 33 +21 Մարդկային զարգացման ինդեքս 85 +2 Ուղղություններ Հիմնվելով Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլի գնահատման վրա, որ 2016 թվականին Հայաստանը 173 երկրների շարքում զբաղեցրել է 113-րդ տեղը Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը տեղում էր 12։ Դա, հավանաբար, դիտարկված ցուցանիշներից ամենավատն է։ Նման իրավիճակում անհեթեթ է խոսել գրավիչ ներդրումային միջավայրի մասին։ Նշենք, որ տարբեր վարկանիշային գործակալություններ տարբեր վարկանիշային միավորներ են շնորհում։ Օրինակ ՝ 2016 թվականին «Fitch» կազմակերպությունը մեր երկրի միջազգային վարկն է http։ //www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/armenia, մուտքի ամսաթիվ ՝ 30.09.2017 https։ //www.transparency.org/news/feature/corruption_percepts_index_2016, հասանելի է 07.10.2017 136 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ գնահատել է կայուն համարվող B + և «Moody's» Ba3, որը համարվում է բացասական։ 13 Հայաստանի Հանրապետությունում ՕՈՒՆ-ի կազմի և կառուցվածքի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ 2016-ը վերջին մի քանի տարիների ընթացքում ներդրումների առումով ամենաանհաջող տարին էր։ Պատճառները հիմնականում ունեն քաղաքական բնույթ. Ապրիլյան քառօրյա, հուլիսյան ներքաղաքական իրադարձություններ, նոր կառավարության ձևավորում, 2017 թ. Խորհրդարանական ընտրություններ, որոնք չէին կարող չառաջացնել սպասումներ և լրացուցիչ ռիսկեր առկա և հավանական ներդրողների շրջանում։ Հաջորդ գործոնը տնտեսությունն է. Հայաստանի փոքր շուկան, արտահանման հետ կապված խնդիրները, պետական ​​պարտքը, ներմուծման մենաշնորհացումը և շուկայի կենտրոնացումը։ Ազդեցություն ունեն նաև ժողովրդագրական գործոնները, ինչպիսիք են արտագաղթի աճը։ Բազմաթիվ ներդրողներ կան, որոնք Հայաստանը գրավիչ երկիր չեն համարում պարզապես բյուրոկրատական ​​քաշքշուկների, կոռուպցիայի, գրպանների և գրանցման ընթացակարգերը բարդացնող մասնակցության պատճառով, որոնք իսկապես լուրջ խոչընդոտներ են, օրինակ ՝ սփյուռքահայ գործարարների ֆինանսական ներուժը ազգային տնտեսության մեջ ներդնելու համար։ , Մենք ավելի հստակ պատկեր կունենանք ներդրումների հոսքերի կրճատման արդյունքում տնտեսական իրավիճակի փոփոխության մասին, եթե դա դիտարկենք տնտեսական աճի ցուցանիշների համատեքստում։ Ըստ ԱՎSS-ի և Կենտրոնական բանկի տվյալների ՝ 2014-ին տնտեսական աճը կազմել է 3,4%, 2015-ին ՝ 3%, իսկ 2016-ին ՝ 0,2%, կանխատեսվում է 2.2% -ի համեմատ։ Արտասահմանյան ֆինանսական ռեսուրսների ներդրման ուղղություններն ու միտումները գնահատելու արդյունքում անհրաժեշտ է նկատել մեկ այլ փաստ։ Հայաստանի Հանրապետության իրական հատվածում հիմնական գործընկեր պետության ՝ Ռուսաստանի ներդրումների ծավալի անկման փաստը չի տեղավորվում ԵՏՄ շրջանակներում համագործակցության և դրան հաջորդող տնտեսական և գործարար միջավայրի տրամաբանության մեջ։ Http է ստացել բրիտանական և այլ օֆշորային ընկերություններից։ //www.amcham.am/img/Investment_guide_Armenia.pdf, գրանցման ամսաթիվը ՝ 07.10.2017 137 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ներդրումային ռեսուրսների աճը, մասնավորապես հանքարդյունաբերության ոլորտում, ապացուցում է, որ ներդրումների և արտահանման ոլորտում առաջատար ոլորտը դեռ հանքարդյունաբերությունն է։ արդյունաբերություն, բայց անարդյունավետ ՝ գործարար միջավայրի, տնտեսական զարգացման, զբաղվածության և անիմացիայի տեսանկյունից։ Այս հանգամանքը եւս մեկ ապացույց է այն փաստի, որ այն համաշխարհային շուկայում հումքի կցում է։ Հետևաբար, ներդրումների խթանումը չպետք է լինի դեկլարատիվ կամ ինքնանպատակ և չպետք է լուծի կարճաժամկետ խնդիր, այլ հիմնված լինի երկրի ռազմավարական զարգացման, մարդկանց կենսամակարդակի բարձրացման և արտագաղթը կանխող հասկացությունների վրա։

example1435

example1435

Հոդվածում որպես մեքենայական ուսուցման կիրառություն դիտարկվում է պատվերների բաշխման կանխատեսումը և դրա հիման վրա պլանավորումը։ Կանխատեսման շնորհիվ կարելի է իրականացնել տաքսիների օպտիմալ տեղաբաշխում աշխարհագրական կոորդինատներով,ինչը կհանգեցնի ժամանակի և ռեսուրների օպտիմալ օգտագործման։ Հոդվածում ներկացված է կանխատեսման ինտելեկտուալ ծրագրային համակարգի ալգորիթմը և իրականացումը։

Նախաբան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արագ զարգացման պայմաններում արհեստական ​​բանականության համակարգերը լայնորեն կիրառվում են տնտեսության մեջ։ Դասական տեղեկատվական համակարգեր։ Արհեստական ​​բանականության համակարգերն ակնհայտ առավելություններ ունեն կառավարման ավտոմատացված համակարգերի նկատմամբ, մասնավորապես `մտավոր խնդիրներ լուծելու ունակություն, անցյալ փորձից սովորելու ունակություն, տվյալների շտեմարան, գիտելիքների բազա կառուցելու ունակություն։ Նման համակարգեր նախագծելիս կարևոր է ընտրել գործիքակազմը `կառուցվածքային-մեթոդաբանական ճարտարապետության գիտելիքների վրա հիմնված խնդիրների լուծման մեթոդաբանության համար։ Տաքսի ծառայության համակարգում տաքսի ծառայության համակարգում գործող տաքսի ընկերություններն առաջարկում են մեծ տվյալներ, արհեստական ​​բանականություն, արհեստական ​​բանականություն, Taxiամանակակից է համարվում տաքսի ծառայության լայնորեն կիրառվող ծրագրային համակարգում մեքենայական ուսուցման մեթոդների օգտագործումը։ Հոդվածում դիտվում են պատվերների բաշխման կանխատեսումը և դրա հիման վրա օպտիմալ երթուղու պլանավորումը ՝ որպես մեքենայական ուսուցման կիրառում։ Կանխատեսման շնորհիվ հնարավոր է իրականացնել տաքսիների օպտիմալ տեղաբաշխում `նվազագույն աշխարհագրական կորուստներով։ Հոդվածում ներկայացված է մտավոր կանխատեսման ծրագրային համակարգի նախագծման խնդիրը։ կոորդինատների հետ. Chամանակագրական ծառայություն Խնդրի կարգավորում։ Խնդիր է դրված մշակել տաքսիների պատվերների բաշխումը կանխատեսող մեթոդ և ծրագրային ապահովման համակարգի լուծում։ Պատվերների բաշխման կանխատեսումը նախատեսված է տվյալ աշխարհագրական կոորդինատներով տարածքի համար ՝ տվյալ ժամանակահատվածի համար։ Խնդրի վերլուծության համար առաջարկվում է օգտագործել մեքենայական ուսուցման մեթոդներ `հիմնվելով առկա տվյալների վերլուծության վրա։ Ուսումնասիրության օբյեկտը իրական ժամանակի կարգն է, որն ունի 1-ին աղյուսակում ներկայացված բնութագրերը։ Աղյուսակ 1։ «Կարգի» օբյեկտ բնութագրիչների tsankeBnutagrichTvyalneritipNkaragrutyunYurakanchyur patveriezaki nuynatsutsichePatvere սկիզբը zhamanakePatvere skselukoordinate (երկայնությունը) Order skselukoordinate (լայնության) Order սկսած hastsenPatvere avartelukoordinate (երկայնությունը) Order avartelukoordinate (լայնության) Order avarteluzhamanakePatvere ամբողջական hastsenUghevorneri հայտնի է որպես patviroghiashkharhagrakan պատվիրելու zhamanakeYurakanchyur կարգը kanakeVarordin trvatsgnahatakanePatveri arzhekeTaksi երկուսն կարգը անգամ։ Ըստ աշխարհագրական կոորդինատների, մ շրջաններն առանձնացված են։ Ուսումնասիրության համար հատկացված է k (24) ժամանակային ընդմիջում 1 ժամ ընդմիջումներով (1-00)։ 00-00-ին։ Ներկայացնենք առաջարկվող մաթեմատիկական նկարագիրը։ Ենթադրենք, որ մենք ունենք Y պատվերներ որոշակի ժամանակահատվածի համար (n օր) `ըստ նախապես սահմանված տարածաշրջանի և ըստ k ժամանակի ընդմիջումների` խնդրի։ Պահանջվող (n + 1) - երկու օրվա ընթացքում և 1-k ժամանակային ընդմիջումներում պատվերների քանակը, որտեղ j = 1, 𝑚 - կանխատեսվում է տարածաշրջանի համարը, t = 1, 𝑘 - ժամանակահատվածի համարը տրված օրվա մակարդակը, T = {ti}, M = 𝑚 mi}, որտեղ i = 1,։ Այսպիսով, n օրվա համար (մ մարզ և k ժամանակային ընդմիջում) մենք ստանում ենք. Խնդիրների լուծման միջակայքերը (ժամանակային, և տարածաշրջանային) կախված են ոչ միայն ժամանակից և տարածաշրջանից, այլ նաև մի շարք այլ դիսկրետ պարամետրերից, ինչպիսիք են մեթոդը։ Որտեղ առանձնանում է X1- ը, շաբաթվա օրերի ամբողջությունն է։ որտեղ X2- ը օրվա տիպերի բազմություն է (1` նախատոնական, 2 արձակուրդային, 3 հետտոնական, 4 աշխատանքային)։ որտեղ X3- ը օդի ջերմաստիճանի միջակայքերի ամբողջություն է (1։ -10 ° C ցածր, 2։ 10 ° C -20 ° C, 5 20 ° C և բարձր)։ որտեղ X4- ը տեղումների տեսակների ամբողջություն է (1 - առանց տեղումների, 2 - տեղումներ անձրևի տեսքով, 3 - տեղումներ ձյան տեսքով)։ որտեղ X5- ը եղանակների ամբողջություն է (1` գարուն, 2` ամառ, 3` աշուն, 4` ձմեռ)։ Հաշվի առնելով ((3) - (7)), մենք ունենք ուսումնասիրության համար, որը կարող է լինել (T, M) = fj (T, M, X1, X2, X3, X4, X5), որտեղ - մակարդակի վրա տրված օրը Հաջորդ ձևով առանձնացված գործառույթները ներկայացնելու քանի պարամետր է ժամանակահատվածի համարը։ - տարածաշրջանի համարն է, t = Անհրաժեշտ է կանխատեսել (n + 1) - օրական սպասվող պատվերների քանակը `հաշվի առնելով վերը նշվածը. N + 1 = fj (n + 1, X +, X2, X3, X4, X5)։ Հաշվի առնելով, որ յուրաքանչյուր պարամետր տարբեր չափով ազդում է ելքային ֆունկցիայի արժեքի վրա, կարող է նաև ներառվել քաշի գործոնը։ Այսպիսով, կանխատեսված գործառույթի համար մենք ստանում ենք հետևյալ արտահայտությունը. Որտեղ դիսկրետ ինդեքսները, W = {wk}, k = {1,5} - քաշի գործակիցները [2] = {1,5} Տեղական կանխատեսման գործառույթները հետևյալն են. Այսպիսով, օրվա համար սպասվող պատվերների քանակի կանխատեսումը (n + 1) օրվա համար բերում է կշռման գործակիցների օպտիմալացմանը (wi)։ Տրված խնդիրը կարող է լուծվել ինչպես փորձագետների կողմից `հաշվի առնելով անհատական ​​դիսկրետ պարամետրայնության աստիճանը (քաշի գործակիցների արժեքը), այնպես էլ մեխանիկականորեն օգտագործելով արհեստական ​​նեյրոնային ցանցի մոդելը, ընտրելով հավանականության սխալի ֆունկցիան` հաշվի առնելով կանխատեսվող գործառույթը Յժ, տ. Աշխատանքի մեջ քաշի գործակիցները գտնելու ալգորիթմն իրականացվել է մեքենայական ուսուցման հիման վրա։ Դասընթացի շնորհիվ ենթադրենք, որ մենք ունենք պիտակների հետևյալ խմբաքանակը ՝ f1,…, fn։ (f1 (x),…, fn (x)), վեկտորը կոչվում է x ∈ X օբյեկտի նկարագրական նկարագրություն։ Բոլոր ընտրված Xl օբյեկտների նկարագրական նկարագրությունը, որոնք կարող են ներկայացվել որպես al × n մատրիցա, կոչվում է օբյեկտի մատրիցա [1]։ Ուսուցման փուլում μ մեթոդը, համաձայն Xl = (xi, yi) li = 1 ընտրության, ստանում է al = a (Xl) ալգորիթմ։ Դասընթացը հաջող է։ Տվյալները կարելի է կանխատեսել (9) բանաձևի միջոցով, բայց արված կանխատեսումները, բնականաբար, կարող են ունենալ որոշ սխալի արժեքներ։ Softwareրագրային համակարգի մշակում։ Https- ն օգտագործվել է ծրագրակազմի ներդրման համար։ Նյու Յորքի տաքսի ծառայությունների տվյալների շտեմարան //www.kaggle.com կայքում [3]։ Python- ն ընտրվեց որպես ծրագրավորման լեզու, որն ունի ներկառուցված մեքենայական ուսուցման գրադարաններ և մեծ տվյալների մշակման գործիքներ։ Ստորև ներկայացված է ծրագրաշարի կոդի հատվածը ՝ def plot_on_map (df, BB, nyc_map, s = 10, alpha = 0.2)։ Եզրակացություն Հոդվածում առաջարկված մեքենայական ուսուցման հիման վրա պատվերների բաշխման կանխատեսման ալգորիթմը. Softwareրագրակազմի լուծումը թույլ կտա ընկերությանը ծառայություն մատուցել `բարձրացնելով աշխատանքի արտադրողականությունը` նախորդ փորձարկումներից ստացված տվյալների հիման վրա, ժամանակի նվազագույն կորստով։

example1777

example1777

Հոդվածում ուսումնասիրել ենք հանգի դրսևորումները Համո Սահյանի պոեզիայում։ Անդրադարձել ենք հանգի տեսակներին՝ կից, օղակաձև, խաչաձև, ներքին հանգին, արական, իգական հանգերին, սպիտակ ոտանավորին, ճշգրիտ և մոտավոր հանգերին և ընդգծել դրանց դերը Սահյանի չափածոյում։ Բնագրային օրինակների օգնությամբ վերհանել ենք Սահյանի հանգավորման համակարգի ինքնատիպությունը պայմանավորող հատկանիշները։

ՀԱՄՈ ՍԱՀՅԱՆԻ ՉԱՓՈՒՄԸ Համո Սահյանի համարը բնութագրվում է քերականական առանձնահատկություններով, նուրբ ձայնային ընկալմամբ, եզակի հանգավորմամբ, երաժշտությամբ, որի շնորհիվ հնարավոր է ձիու և բովանդակության մեջ ներդաշնակություն ձեռք բերել։ Լինելով հնչյունների կրկնությունների հիմնական ձևերից մեկը ՝ հանգը հատուկ տեղ է գրավում Հ. Սահյանի ստեղծագործական ժառանգության մեջ ՝ հաճախ հանդես գալով ոչ միայն իր ուղղակի հնչյունային դերում, այլև ստանձնելով կառուցվածքային, բովանդակային, սյուժետային, ոճական դեր։ դրանք ավելի պարզ են դառնում հատկապես այն ժամանակ, երբ մենք համարում ենք, թե ինչ դեր է խաղում տողի վերջավորությունը չափածո ստեղծագործություններում։ Հ.Սահյանի հռետորական համակարգը բանաստեղծական բառը դարձնում է հարթ, հնչեղ, նպաստում բնական երեւույթների զգայական ընկալմանը, ստեղծում է ձայնային պատրանք, շեշտում այս կամ այն ​​տրամադրությունը։ «Համար Սահյանի ստեղծագործության մեջ յուրօրինակ կերպով արտացոլված են ձեր համարյա բոլոր բանաստեղծությունները, որոնք բնորոշ են հայկական չափածոյին»։ Տոնը, ռիթմը, մեղեդին գալիս են չափածոյի ժանրային առանձնահատկություններից։ Մեղեդիկ, մեղեդային բանաստեղծությունը բնորոշ է հայ մտքին միջնադարից մինչև մեր օրերը։ Բանահյուսության մեջ մարմնավորված ոտանավորը, ինչպես հանգի բոլոր մյուս ձևերը, աստիճանաբար ներթափանցեց առանձին գրողների գործեր ՝ դառնալով չափավոր ստեղծագործության անբաժանելի տարրերից մեկը 3։ Տոնը հնչյունի ձայնային կազմավորման հիմնական կողմերից է։ Այն ավելի ճկուն է դարձնում բառը, դա գեղարվեստական ​​արտահայտման եզակի միջոց է, օգնում է ուժեղացնել հուզական ազդեցությունը, ստեղծում է արտահայտման որոշակի երանգ։ Հանգը այն երեւույթն է, երբ բանաստեղծության երկու կամ ավելի տողերն ունեն այսպիսի (բաղաձայն) ավարտ։ Օրինակ ՝ այսպիսին կանգնեք իմ շուրջը, մի պատվեր ինձ քարկոծեն բ և ընկերներ լինեմ բոլորիդ, բոլոր սերունդների պես ձեզ նման 4։ b Հանգի ամենակարևոր դերն այն է, որ տողերի վերջում հայտնվելով ՝ այն ավելի է շեշտում տողը, կարծես թե ինքը բանաստեղծության հիմնական ռիթմիկ միավորն է 1 Եզեկյան Լ., Ոճաբանության ուղեցույց, Երեւան, 2007, էջ , 49 2 Պապոյան Ա., Բանաստեղծության լեզվական արվեստը, Երեւան, 1976, էջ։ 22 3 Հմմտ Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի խառնաշփոթություն, Երեւան, 1933, էջ։ 412 թ. 4 Սահյան Հ., Քարե Պատարագ, Բ, Երեւան, 2004 թ., Էջ 50 (այսուհետ `ԿՊ, փակագծերում նշվելու է մեջբերումից հետո)։ պայման Տոնը կարծես ազդանշան է, որը մեզ հիշեցնում է տողի վերջը։ Դրանով նա ուժեղացնում է չափածոյի ռիթմը։ Բացի այդ, հանգը բանաստեղծական խոսքն ավելի ներդաշնակ ու երաժշտական ​​է դարձնում։ Հնչյունական մակարդակի այլ արտահայտություններին անդրադառնալիս անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել հանգավորմանը և դրա տեսակներին։ Հանգի դերը քնարերգության մեջ, ընդհանուր առմամբ, հսկայական է, և Հ. Հանգը Սահյանի քնարերգության մեջ ունի հետաքրքիր և ուշագրավ դրսևորումներ։ Նա դարձել է հանգի գերը, և բովանդակությունը երբեք չի տառապում հանգի պատճառով, բայց և չի մերժել հանգավոր բանաստեղծությունը։ Հ.Սահյանը ստեղծեց եզակի ձայնային համակարգ։ Ես ծառա չեմ։ Նրանք իմ ծառաներն են։ (ներ, 183) Արտաքին հանգի բոլոր տեսակները հանդիպում են Հ. Սահյանի դեպքերում։ ա) հարակից հանգ (հարակից տողերը հանգով են միացված) - աաբբ. ես կթողնեի, կթողնեի, կմոռանայի, կմոռանայի։ Իմ մտքի ձեռքից ծովը կընկնեի, Աղբյուրներից և ափերից ես գետի պես փախա։ Դառն ու աննկատելի ջրերումս կկորցնեի ընտանիքս և անունս։ (ներ, 14) Այստեղ, բացի հարակից հանգավորումից, հանգավորվում են նաև 3-րդ և 6-րդ տողերը։ բ) Խաչաձեւ ոտանավոր (տարօրինակ գծերը միացված են ոտանավորով, զույգերը կապված են միմյանց հետ) - abab. Ամեն ինչ երազ էր, խառն ու խանգարված երազ։ Ես արցունք չեմ թափել, Դու չես ծիծաղել ինձ վրա։ (ներ, 155) Swիծեռնակները երկինք են նետվում, Երկինքը ճեղքում է երկինքը, Երկնքից մի ոտք են հանում, Երեխային բերանում բերում։ (ներ, 159) flowersաղիկների ջրհեղեղը փրփրում է անտառի աչքերի առաջ։ Նա փնտրում է բաց թողած ականջը։ Awարթոնքի փոշոտ մռնչյուն։ (ներ, 48) Ինձ կանչեցին, նրանք ինձ նորից տարան Սյունյաց բարձրակարգ կատարողների մոտ, Թել թել, պարան-պարան Իմ մանկության ուղիները 1։ Աստծո մաքուր արցունքներով Իմ վերքերը լվացվեցին, Իզուր իմ խոստովանությունները խոստովանեցին իմ մեղքերը։ (ներ) Հ. Սահյանի աշխատություններում գերակշռում է խաչելությունը։ Ուսումնասիրված բանաստեղծությունների 53% -ը գրված է խաչաձեւ հանգավորմամբ (206 բանաստեղծությունից 109-ը)։ գ) օղակ-հանգ (հանգները միացված են առաջին-չորրորդ տողերին, իսկ միջին գծերը միմյանց) - աբբա։ Ի՞նչ կարող եմ ասել, անտառ, քո ականջին, ա Որ քամիները չոր չփչեն քո շնչից, բ Որ առվակը չի անցնում քո սրտի միջով բ Եվ երբեք չի սպառնում քո ավանդին։ a (CP, 87) Հ. Սահյանը նույնպես անհանգիստ գործեր ունի (սպիտակ համար)։ Ոչ մեկը… Ոչ դու, ոչ էլ քամին, Յոթ աշխարհ մեզ բաժանեցին ն Ինչ տարիներ բերեցին, ավաղ, տանջանքի հոտ, ցավի հոտ 2։ Ոչ մի բիծ չի մնա ձեր դավաճանության աստիճանին և դառնությանը։ Հոգու թռիչք, սրտաճմլիկ։ Սերը դողում է դեպի Հայաստան։ (նտ, 138) Նա շատ արյուն ու ցավ է տեսել, Ի՞նչ է լինելու այսուհետ - Բարի աչքով նայեք, Աստված, այս բուռ Հայաստանի վրա։ (ներ, 139) Ներքին հանգը օժտված է ոճական մեծ հնարավորություններով, որոնք հայտնվում են նույն գծի ներսում կամ հարակից գծերի մեջտեղում։ Հ.Սահյանը, ըստ հարկի պահանջի, այն օգտագործում է բավականին հաճախ `մյուզիքլը համատեղելով հույզերի և զգացմունքների հետ։ Ներքին հանգը բաղկացած է հիմնականում նմանատիպ բառերից և արտահայտություններից։ Նկատելի է, որ դրանք հաճախ պարզություն են հաղորդում բանաստեղծության կառուցվածքին ՝ այն հետ պահելով չափազանց բարդ լինելուց, բացի այդ ՝ գրությանը տալիս են հետաքրքիր հնչյունական հատկություններ։ Այս հանցավոր աշխարհին, Ուշ աշխարհին, աղքատ ու հզոր աշխարհին, ի՞նչ կարող եմ ասել, որ նա հասկանա։ Տեր և անտեր աշխարհ, Այս անհամբեր աշխարհին, Այս անտարբեր աշխարհին Ի՞նչ կարող եմ ասել, որպեսզի նա հասկանա 3։ 1 Սահյան Հ., Մի կարոտիր ինձ, Երեւան, էջ. 28 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Սահյան Հ., Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 1, Երեւան, 1975, էջ 143։ Քանի որ հայերենում բառերի մեծ մասն ունի վերջնական շեշտադրություն, մեր քնարերգության մեջ գերակշռում է առնական հանգավորումը։ Հայերենում կան շատ ավելի քիչ կանացի ժամանակներ, որոնցում ընդգծված է տողի նախավերջին վանկը։ Հ.Սահյանը հատկապես օգտագործում է կանացի երանգներ։ Իգական հանգի հնչյունը խիստ տարբերվում է մեր լեզվի համար սովորական արական ոտանավորներից։ Այս եղանակով ավելի հեշտ է փակել գիծը կամ կես գիծը ներսում և ավարտել այն։ Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստանը, դու իմ տան ճրագն ես, դու իմ տան ծուխն ես։ Քոնը իմն էր, իմն իմն էր հավերժ, Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստանը։ Դու էիր իմ կայսրությունը, դու իմ երկիրն էիր, դու էիր լրիվությունն ու լրիվությունը, դու էիր ճակատագիրը, և դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստանը։ Դու իմ կյանքի գինն էիր, Դու էիր իմ Wayիր Կաթինը Եվ դու իմ բաժինն ես, դու իմ աստվածուհին ես, Դու խառնվել ես իմ շնչում, իմ էության մեջ ... Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստանը։ (ՔՊ, 153) Նրա ստեղծագործություններում շատ տարածված է, երբ խոսքի ներսում կանացի հանգը հանդես է գալիս որպես կայուն և մշտական ​​ներքին հանգ, ամրապնդելով հատվածի ռիթմիկ իմաստը և եզրակացության հետ նմանությամբ տպավորություն է ստեղծվում, որ տողը բաժանված է սիմետրիկ և հավասար կեսերի։ , Իմ կյանքը / խառն ու երկար էր,… .. ա ..... բ Նա ըմբոստ էր / ամեն քայլ,… .. բ… .. ա Թշնամին չար էր, / երկինքը քար էր,… .. ա…։ b հեռու, հեռու / աստղերի փայլը։ B .. բ… .. ա Կիսաշերտ և հանգավոր ռիթմերի սխեմայից պարզ է չափման նվազագույն միավորի `կիսագիծ, համաչափ և ներդաշնակ դասավորության կարգը։ Նման դեպքերում նա երբեմն ձգտում է հարստացնել և հարստացնել բաղաձայնը `խորացնելով համահունչ բառերը աջակցող նմանատիպ հնչյունների քանակը։ Նման բանաստեղծությունները ենթադրում են շարահյուսական, տոնային և ծավալային հատվածների համընկնում, և դա արվում է ենթագիտակցական միջադասության տարբեր բաղադրիչների միաժամանակ բաժանման և ձևավորման միջոցով։ Ձայների համապատասխանությունը տոնով կարող է լինել ամբողջական կամ մասնակի։ Երբ տողի վերջի հնչյունները նույն տողում կրկնվում են մեկ այլ տողով, այդպիսի հանգույցը կոչվում է ճշգրիտ (ցեգին-հոգի, արյունոտ-ճզմված, սարեր-օրեր)։ Մոտավոր տոնով, նման հնչյունների կողքին կան նաև մեծ կամ փոքր շեղումներ կամ ակնհայտորեն տարբեր հնչյուններ (ձայնավոր ձայնային բաղաձայններ)։ Օրինակ ՝ երեխա անողոք, թալան-մթություն, վիշտ անհեթեթ, մահ-առայժմ, անթիվ-անհամար, դեպի անդեմ, բարձրանալ-զրոյից, կրակով գրված, փախչող-տխուր, առանց այնտեղ և այլն։ Մոտավոր հանգավորմամբ կրկնվում են ոչ թե նույնը, այլ նմանատիպ, հիշեցնող հնչյունները կամ հանգավոր հնչյունների միայն մի մասը (խաղաղարար, առջևի հագուստով, գլխարկի գլուխ, վարդի ընթերցանություն, անիրական ընկեր)։ Մոտավոր ոտանավորները կոչվում են ռեզոնանսային ոտանավորներ։ Օրինակ ՝ Դուք վերցրել եք «հաջողություն», «կարոտ», Եվ իմ կյանքը սերնդեսերունդ է անցել, Եվ ինձանից խլածի փոխարեն ՝ հոգսեր ու ցավեր եք տվել 1։ Հ.Սահյանի ոտանավորը գերակշռում է ճշգրիտ ոտանավորներով։ Հայրենիքի հեռավոր հովտում քարեր են հոսում երկնքից։ (նտ, 64) Ամեն ինչ իսկական հրաշք է, կիրճում իսկական հրաշք է, մանկությունից մանկությունը հոսում է ծառերից - ձևերով ՝ ծաղիկ և ծիածան 2։ ... Եվ արժե՞ր գալ աշխարհ։ Տուն, գլուխ պահելու, gainամանակավոր մեկի անմահություն ձեռք բերելու համար։ Արժեր, որ այդքան կորուստներ կրեր։ Արժե ջախջախել այդքան շատ ժայռեր ՝ քարքարոտ անկողին հասնելու համար, կրկնելու համար մի պարզ ու ինքնատիպ Մեկ ճշմարտություն, գտնելու մի բուռ ինքնություն։ Արժեր, որ այդքան փրփրեր։ Արժե՞ր, որ դու այդքան որոտես, Եվ արժե՞ր, որ դու աշխարհ գաս։ (CP, 6) Առաջին և վերջին տողերը հանգավորվում են բանաստեղծության մեջ, և կան տողեր, որոնք հանգավորվում են նույն բառի (համարի) հետ։ Ամեն ինչ երազ էր, խառն ու խռովված երազ։ Ես արցունք չեմ թափել, Դու չես ծիծաղել ինձ վրա։ (ՔՊ, 157) «Եզը» բանաստեղծության մեջ Հ. Սահյանը միջանցքի հանգը օգտագործում է այնպես, որ յուրաքանչյուր քառապատիկ տուն հենվի նույն հանգի վրա։ Բազմազավակ ընտանիք հույս ուներ նրան։ Հատկանշական է նաև հետևյալ օրինակը, որում ոտանավորը ոչ միայն ձևավորում է, գործիքավորում է բանաստեղծությունը, ոչ միայն դառնում է նրա տոնային-կառուցվածքային բաղադրիչը, այլև դառնում է բանաստեղծության հիմնական բովանդակությունը։ Հոգսերով, հույսերով ու սիրով 1 Սահյան Հ., Քարավանների երգը, Երեւան, 1968, էջ։ , 2 Նույն տեղում, Բանաստեղծություններ, Երեւան, 1969, էջ։ 3 Նույն տեղում, Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 2, Երեւան, 1976, էջ 110։ Avyանր, Ornibun Միշտ գաղտնի, Հրաժարվում է, անհամբեր, այրվում է, այրվում Up Պահիր ջահերը, Երիտասարդ Իմ սիրտը դեռ 1 է։ Հ.Սահյանը բանաստեղծությունը կառուցում է `կրկնելով նմանատիպ բառեր, արտահայտություններ, խոսքի նմանատիպ կառուցվածքներ` առանձին-առանձին ռիթմիկ միավորների `կեսերի, գծերի, տների նույն հաճախականությամբ։ Հ. Սահյանի չափածո ռիթմերը հարուստ և ուժեղ են իրենց ճնշող մեծամասնությամբ։ Բացի այդ, ոտանավորը նպաստում է բանաստեղծության պատկերագրական համակարգի ձայնային գործիքավորմանը առավել հստակ կերպով։ Սահյանի պոեզիայում երաժշտական ​​զգացողությունը միշտ էլ նախորդում է պատկերավոր մտածողությանը առաջին ռիթմիկ պարբերությունից հետո, այդ զգացողության հիման վրա բառի ռիթմը նախապես ձեւավորվում է ենթագիտակցության մեջ։ Հավասար հոսքի ընթացքում ձեւավորվում է նվազագույն չափման միավոր ՝ գիծ կամ կես գիծ, ​​այնուհետև այդ հավասարաչափ ծավալային կապը ամրապնդվում է ձայնային կայուն վայրերում ՝ ձայնային բարձրությամբ (ներքին հանգ, վերջավորություն), որոնք և դառնում են խոսքի ծավալային հոսքը կարգավորող գործոններ։ Այս վերջին կետի համար հարկ է նշել երկու կարծիք։ «Հանգավորության գաղափարը պետք է վերագրվի հնչյունական կրկնության ամեն տեսակ, որը կազմակերպում է գործառույթ բանաստեղծության ծավալային կոմպոզիցիայում», - գրում է Վ. Irmիրմունսկին 2։ Դա այն է, ինչ նա մտածում է։ Տոմաշկի։ «... մնացածը ոչ թե բանաստեղծության« հոդակապման »զարդ է, այլ ՝ չափավորող կազմակերպող գործոն։ Տոնն ստեղծում է ոչ միայն հնչյունների նմանությունը, որը դրա մի մասն է, այլև խոսքը բաժանում է դրանով շրջապատված լարերի »3։ Բանաստեղծության ծավալային բաժանումների ուժեղ հնչյունական դաշնամուրով Հ. Սահյանի առանձնահատկությունը այն դարձնում է խոսքի ընդհանուր ռիթմը ձևավորող հիմնական հատկանիշ։ Հ.Սահյանի խոսքը կազմվում է հնչյունական կրկնօրինակներով և ընթացքի մեջ է մտնում այդ կրկնօրինակների նախնական դասավորության հետ։ Ինչպես ասաց Լ. Օզերովը, հանգը բանաստեղծի առաջին օգնականն է, այն ստեղծում է միավորումներ։ Սահյանի համար նույն տոնայնության ռիթմիկ զգացողությունը պատկերի համադրությունների հիմքն է, սա շատ կարևոր է նրա աշխատանքում։ 1 Սահյան Հ., Բանաստեղծությունների ժողովածու, հ. 1, էջ 396։ Հմտորեն կիրառելով հանգի տարբեր տեսակներ ՝ Հ.Սահյանը վերահաստատում է իր հեղինակային անհատականությունը, ոճի ինքնատիպությունը։ Հնչյուններ կազմելով հնչյուններ, Հ. Սահյանի ստեղծագործություններում դրանք ձեռք են բերում ոճական, գեղագիտական, գունազարդման արժեք, նպաստում բառի հույզերի արտահայտչությանը, ձայնային պատկերավորությանը։ Ի դեպ, Պ. Ձին Հ. Նա Սահյանին համարում էր ոտանավորի ամենահմուտ և նուրբ վարպետներից մեկը 1։ Իր վերջին հարցազրույցներից մեկում Հ.Սահյանը վկայեց բանաստեղծության մեջ շարժիչ ուժի դերի մասին, որն առաջին հերթին սահմանում է նրա ստեղծագործական աշխարհը։ «Երբ բանաստեղծություն ես կարդում, ոտանավորները չպետք է ուշադրություն գրավեն։ Likeիշտ այնպես, ինչպես ինքնաթիռի պտուտակը թռիչքի ժամանակ չի հնչում։ Լավ բանաստեղծության մեջ մեղեդիները նման են բարձրացող ինքնաթիռի պտուտակների։ »2 Հասմիկ Գրիգորյան ՀԱՆԳՈ ՍԱՀՅԱՆԻ ՉԱՓՈՒՄԸ Հիմնաբառեր. ։

example2220

example2220

19-րդ դարի երկրորդ կեսին Արևմտյան Հայաստանում հայ շատ քաղաքական և հասարակական գործիչներ քաջածանոթ էին մասոնական գաղափարախոսությանը։ Նրանցից ոմանք հանդիսանում էին եվրոպական երկրներում գործող մասոնական օթյակների անդամներ։ Մասոնական գաղափարները նրանք իրենց հետ բերեցին հայրենիք, որտեղ ձևավորեցին մի քանի օթյակներ։ Դրանց թվին է պատկանում «Սեր» մասոնական օթյակը, որը հիմնադրվել է 1866 թ. Կոստանդնուպոլսում։

ԿԱՍՏԱՆԴՈՊՈԼԻՍԻ «ՍԻՐ» ՕԹՅՈՆ Համաձայն մասոնականության ծագման մասին արևմտյան պատմագրության տարածված կարծիքի, 1600 թվականին Անգլիայում պաշտոնապես ստեղծվել է որպես եզակի միություն։ 17-րդ դարի Անգլիան ապրում էր անհանգիստ ժամանակներում. Քաղաքացիական պատերազմներ, գահի տապալում, կաթոլիկ բողոքական եկեղեցիների պայքար, բարոյականության կտրուկ անկում, զանգվածների անվերջ տառապանքներ, նոր սոցիալական խավեր և այլն։ Անհրաժեշտ է փոխել առկա իրավիճակը ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական ոլորտում, այլև կյանքի հոգևոր, մշակութային և բարոյական ոլորտներում։ 17-րդ դար 1717-ի սկզբին ծնվել են համերաշխություն և եղբայրական սեր տարածող փոքր խմբեր, իսկ ավելի ուշ ՝ 1717 թվականը։ 1944-ի հունիսի 24-ին Լոնդոնի չորս մասոնական օթյակները միավորվեցին և կազմեցին Անգլիայի Մեծ օթյակը։ 17-18-րդ դարեր Անգլիայի մասոնական օթյակները զբաղված էին բարեգործական, բարոյական, փիլիսոփայական և հաճախ գիտական ​​հարցերով և քիչ էին հետաքրքրվում քաղաքականությամբ։ Իսպանիայում, Բելգիայում, Իտալիայում և Ֆրանսիայում, այս խնդիրներից բացի, օթյակները զբաղվում էին նաև քաղաքացիական և հասարակական գործերով ՝ նրանց քաղաքական երանգ հաղորդելով։ Մասոնականության պրակտիկայում այս տարբերությունը հատկապես ակնհայտ էր ֆրանսիական «Մեծ Արևելք» օթյակում, որը հետապնդում էր ազգային-քաղաքական խնդիրներ։ Որքան էլ որ մասոնականությունը պաշտոնապես զերծ լիներ ցանկացած քաղաքական գունավորումից, Ֆրանսիայում այն ​​հաճախ կրում էր հանրապետական ​​բնույթ։ Ֆրանսիական որմնադրությունն ու նրա կենտրոնական օթյակը ՝ Մեծ հնագիտությունը, հերքեցին հոգևորականության դերը նոր ժամանակներում ՝ 18-րդ դարում հռչակելով ազատության, հավասարության և եղբայրության գաղափարը։ Դա ֆրանսիական հեղափոխության կարգախոսն էր։ Այս կարգախոսի գաղափարական ազդեցության տակ եվրոպական մի շարք երկրներում 1848-1852թթ. Տեղի ունեցան հեղափոխական, ազգային-ազատագրական շարժումներ, որոնք խոր հետք թողեցին մի խումբ առաջադեմ լիբերալ-հայ մտավորականների մեջ։ Նրանցից մեկը ՝ Ստեփան Ոսկանյանը, մահացավ 1848 թվականին։ Փետրվարին Ֆրանսիացի ուսանող հեղափոխականներից առաջինը, ով մուտք գործեց Թուիլերի պալատ։ 1850-1860 Արևմտահայ առաջադեմ գործիչներից ոմանք նայում էին եվրոպական առաջատար երկրներին ՝ երազելով հասնել արևմտահայերի ազատագրմանը, նրանց սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և մշակութային առաջընթացին։ 1860-ականներ 19-րդ դարի սկզբին Դանուբի իշխանություններում իրականություն դարձավ միավորված ազգային պետություն ստեղծելու գաղափարը, և տեղի ունեցավ Իտալիայի և Գերմանիայի քաղաքական միավորումը։ Լեհերը և հույները պայքարում էին ազգային անկախության և անկախության համար։ Այս ամենը տեղի էր ունենում եվրոպական մասոնների ամենաակտիվ մասնակցության շնորհիվ։ Եվրոպական մամուլը անընդհատ գրում էր Իտալիայի ազատագրական պայքարի առաջնորդներ ՝ մասոններ Gar. Գարիբալդի, Կ. Կավուրի, Maz. Մացինիի գործունեության մասին 4։ Մասոնական համերաշխության շնորհիվ նրանք միավորեցին ազգային դրոշի ներքո առանձին գործող գաղտնի խմբերն ու կազմակերպությունները։ Հայ մտավորականները, հատկապես հայ մասոնները, գիտեին, որ Գարիբալդին հայտարարել էր ազատագրական պայքարը սկսելուց առաջ։ «Առաջին միությունը և համերաշխությունը, ապա միայն ազատությունը»։ Հայ-հասարակական հասարակական և քաղաքական գործիչների մի խումբ, հրապարակախոսներ և մտավորականներ քաջատեղյակ էին Եվրոպայում տեղի ունեցող քաղաքական իրադարձություններին և մասոնականությանը նրանց մասնակցությանը։ Նրանցից ոմանք սովորել կամ ապրել են եվրոպական տարբեր երկրներում, մոտիկից ճանաչել են մասոնականությունը և նույնիսկ դարձել են մասոնական օթյակների անդամներ։ Այսպիսով, Ստեփան Ոսկանյանը դարձավ իտալական «Լիբերտա» օթյակի անդամ, Սերոբվե Ազնավուրը ՝ Լոնդոնի «Հորդանան» օթյակի անդամ, Սրապիոն Հեքիմյանը, Միքայել Ալիշանը ՝ «Արևելքից», Հարություն Սվաչյանը և Սերոբվե Թագորյանը ՝ «GrandOrient» - ից Մատթեոս Մամուրյանը, Գրիգոր Չիլինկիրյանը ես Մեսրոպ Նուպարյանը Tigranմյուռնիայում հիմնադրված «Տիգրան» անգլո-հայկական օթյակի անդամներն էին։ Ստամբուլահայ մի շարք գործիչներ միացել էին ֆրանսիական «Le Union de Orient» օթյակին 1։ Այս թվերը պատկանում էին «Տիեզերական եղբայրություն» կատեգորիայի ՝ կապված հավատարմության երդման հետ։ Սա վկայում է, որ Օսմանյան կայսրությունում ներկայիս գրաքննության պայմաններում նրանք չէին կարող բացահայտորեն գտնել մասոնական գաղափարներ կամ տարածել դրանք։ Այնուամենայնիվ, 1860-ական թթ. Ոչ միայն զուտ ազգային գաղափարական հայացքները ներգրավված էին արևմտահայերի հասարակական կյանքում, այլ նաև մասոնական համընդհանուր բարոյականության փիլիսոփայական դրսևորումները։ 1860 թվականից ի վեր Պոլսի և yrմյուռնիայի հայերը ակտիվորեն հետաքրքրվում են մասոնական սկզբունքներով Թուրքիայում ապրող ոչ մի ազգային փոքրամասնություն, բացի հույներից և հայերից, չի հետապնդել իրենց մայրենի լեզվով օթյակ հիմնելու խնդիրը։ Հայաստանի հայերն այդ տարիներին մշակութային և կրթական վերածնունդ էին ապրում, առևտրային կապեր ունեին Փոքր Ասիայի և Եվրոպայի հետ, ինչը նպաստեց հայկական մասոնական օթյակների հիմնադրմանը։ Ապրելով թուրքական տիրապետության տակ ՝ հայերը շարունակում էին իրենց հասարակական-քաղաքական գործունեությունը։ Հայաստանի հայերը գաղափար ունեին մասոնականության մասին, իսկ առաջադեմ հայ գործիչների համար մասոնականների եղբայրական միությունը նրանց գործունեության միջոցները մշակելու միջոց էր։ Մի ամբողջ քառորդ դար Պոլսի մասոնականությունը փորձեց կատարելագործել, մեղմացնել հայ հասարակական բարքերը, ամրապնդել մարդ-ազգային բարի զգացմունքներն ու համերաշխությունը, տարածել համբերատարության գաղափարը։ Նրանք փորձեցին հետևել մասոնականության կողմից հռչակված երեք հիմնական սկզբունքներին ՝ ազատություն, հավասարություն և եղբայրություն։ Ըստ հայ-հայկական օթյակների, այս սկզբունքներն իրականացնելու համար առաջընթացի միջոցով պետք է հասնել կրթության, գիտության, արվեստի և, ընդհանուր առմամբ, հայ-հայկական հասարակության զարգացմանը։ Հայ առաջադեմ գործիչներից շատերը վաղուց մասոնական էին ՝ եվրոպական հեղափոխական, ազգային-ազատագրական շարժումների գաղափարախոսությանը համակրող, ձգտելով գնալ ֆրանսիական լուսավորության հետքերով։ Հայ-առաջադեմ հայ մտավորականությունը, հետևելով ամերիկացի լուսավորիչ, մեծ Մեյսոն Բենջամին Ֆրանկլինի `« Մասոնի պարտքն է պայքարել բռնության դեմ »ուղերձին, փորձում էր ընդդիմանալ բռնապետական ​​դրսևորումներին և հասնել զգույշ ազատության։ Նպատակի միասնությունը ենթադրում էր գործունեության միասնություն։ Այդ նպատակով արեւմտահայ իրականության մեջ ստեղծվեցին մասոնական օթյակներ, որոնք պետք է լուծեին մի շարք խնդիրներ։ 1860-ական թվականներ Հայ մասոնական գործիչները, որոնք գործել են միմյանցից անջատ, հասկացել են, որ նախ պետք է միավորվեն, ստեղծեն հայկական օթյակ, ամրապնդեն և տարածեն ազգային միությունը այդ եղբայրական կազմակերպության միջոցով, կապեն այն տիեզերական որմնադրությանը `տալով մեծ, կայուն բարոյական սնունդ ազգի առաջընթացի համար։ Օթյակի հիմնադիրների առաջադրանքը դրվեց։ Եվրոպական ո՞ր երկիրն ընդունեց Մեծ օթյակի հովանավորությունը ՝ Անգլիա՞ն, թե՞ Ֆրանսիան։ Այս հարցն այնքան կարևոր էր, որ հայկական օթյակը չէր կարող գործել Օսմանյան կայսրությունում առանց այդ երկրների որևէ Մեծ օթյակից մեկի հովանավորության։ Այդ պատճառով Թուրքիայում ստեղծված զուտ հայկական օթյակները գործում էին Անգլիայի Մեծ օթյակի և Ֆրանսիայի «Մեծ Արևելքի» հովանու ներքո։ «Տիգրան N1014» հայկական մասոնական առաջին օթյակը հիմնադրվել է yrմյուռնիայում 1864 թվականի ապրիլի 29-ին Անգլիայի Մայր օթյակի հովանու ներքո։ Այն գործել է մինչև 1894 թվականը։ Հունիսի 6-ը։ Ի սկզբանե օթյակի աշխատանքը կատարվում էր անգլերենով, քանի որ անգլիացիները մեծամասնություն էին կազմում։ Երբ օթյակում հայերի թիվն ավելացավ, այն սկսեց գործել որպես հայկական օթյակ։ Այս պալատի երջանիկ անդամների թվում էին Մատթեոս Մամուրյանը, Մեսրոպ Նուբարյանը և այլք 2։ 65ուտ հայկական օթյակի ստեղծման հետ կապված ՝ մի խումբ հայ մտավորականներ 1865 թվականների կեսերից մինչև 1866 թվականներ։ Մայիսին տեղի ունեցան բազմաթիվ հանդիպումներ և քննարկումներ։ Օթյակը ստեղծելու և հովանավորելու հարցի շուրջ քննարկումներն անցկացվել են Ստամբուլի ճարտարապետ Սերոբվե Ազնավուրի բնակարանում։ Սկզբնապես, քննարկումների ժամանակ, Ազնավուրը և Միքայել Ալիշանը կողմ էին, որ օթյակը ստանա անգլիական հովանավորություն։ Նրանք դա հիմնավորեցին այն փաստով, որ անգլիական օթյակի անդամ եղբայրները միմյանց հետ ավելի միասնական են։ Իորդանյան Հ., Իորդանյան Վ., Հայ մասոնականության պատմությունից, Երեւան, 2014, էջ 30, 50, 60։ 2 «Կյանք և արվեստ», Փարիզ, 1935, էջ 73։ Անգլիան մեծ ազդեցություն ունեցավ Օսմանյան կայսրության վրա։ Ուստի կայսրության հայկական օթյակը լիակատար ազատություն է վայելելու։ Այս պատճառները չհամոզեցին Հ. Սվաճյանին, Ա. Հեքիմյանին, Ա. Թագվորյանին և այլոց, ովքեր պնդում էին, որ ազգային հեռանկարների տեսանկյունից պետք է ընդունվի «Մեծ Արևելք» օթյակի հովանավորությունը Ֆրանսիայում։ Ըստ նրանց ՝ Անգլիան միշտ եղել է Օսմանյան կայսրության պաշտպան, և այդ փաստը երբեք չի աշխատել հօգուտ կայսրության ոչ թուրք հպատակների։ Բացի այդ, Անգլիան վտարեց բոլոր քաղաքական երեւույթները մասոնական օթյակից, ուստի, ընդունելով անգլիական հովանավորությունը, հայերը ստիպված եղան զերծ մնալ օթյակում քաղաքական գաղափարներ արտահայտելուց։ Երկար քննարկումներից հետո որոշվեց կապ հաստատել անգլո-ֆրանսիական որմնադրությանը, քանի որ նրանց կանոնադրության մեջ էական տարբերություն չկար։ 1866 Տնակի հիմնադիր ժողովը տեղի ունեցավ մայիսի 7-ին (կիրակի), ժամը 7-ին, Պոլսի Գյուլե Գաբու թաղամասում գտնվող Յազիչի փողոցի թիվ 21 տան ձեղնահարկում։ Չնայած նախատեսվում էր հանդիպումը գաղտնի պահել, բայց հիմնադիր անդամները հաջողության չհասան։ Օթյակի հիմնադրման մասին լուրերը տպագրվել են Ստամբուլահայ մամուլում։ Օթյակի բացման արարողությանը մասնակցում էին 18 տարեց հայեր, որոնք մասոնական այլ օթյակների անդամ էին։ Հիմնադիրների թվում էին ճարտարապետ Սիրաբվե Ազնավուրը, որը տարիներ շարունակ ռահվիրա էր խոստացել Անգլիայում. և այլոց։ Timeիշտ ժամանակին ներկաները սկսեցին ընդունել անգլիական, ֆրանսիական և իտալական մասոնական օթյակների նախագահներին և անդամներին։ Տնակի հիմնադիր անդամները հոգ տարան, որ Ս. Ազնավուրի բնակարանի վերին հարկը նման լինի գործող մասոնական օթյակի։ Ձեղնահարկի դահլիճը երկար էր, արևելյան կողմում սեղան էր։ Դա օթյակի ժամանակավոր տիրոջ ՝ Ս. Ազնավուրի տեղն էր։ Սեղանի վրա կար Աստվածաշունչ, կշեռք, ուղղանկյուն, անկյուն, փոքրիկ մուրճ, ծեփոն, որոնք մասոնական իրեր էին 1։ Ս. Ազնավուրի երկու կողմերում նստած օտարերկրյա հյուրեր։ Նախագահի սեղանից ոչ հեռու գտնվում էր եղբայր հռետորի սեղանը, իսկ աջից `գործավարուհու սեղանը։ Դռնապանն ու երկու պահակները դահլիճում էին։ Ներկաները իրենց պարանոցին կապույտ ժապավեն էին կրում ՝ օթյակի առաջին փուլը կամ կապույտ որմնադրությունը խորհրդանշելու համար։ Դահլիճի չորս անկյուններից կախված էին չորս գլխարկներ, որոնք ներկայացնում էին մասոնականության չորս հիմնական առաքելությունները ՝ ժուժկալություն, խոհեմություն, քաջություն, արդարություն։ Նախագահ Ս. Ազնավուրը ոտքի կանգնեց և ֆրանսերենով բարձրաձայն կարդաց «Մեծ Արսելք» օթյակի լիցենզիան և հաստատման վկայականը։ Ապա, «Ազատ որմնադրությանը» օթյակի անդամների անունից, նա շնորհակալություն հայտնեց օտարազգի հյուրերին, ֆրանսիական, անգլիական և իտալական մասոնական օթյակների մեծ հարգանք վայելող վարպետներին։ Որոշվեց հայկական մասոնական օթյակը անվանել «Սեր»։ Տնակին տրված արտոնագիրը ստորագրել է ֆրանսիական Grand Orient օթյակը `Սերոբվե Ազնավուրը, առաջին վերահսկող Իսկենդերը, երկրորդը` վերահսկող Գամալիկը։ Պոլսում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոսը ներկա էր հայկական առաջին մասոնական օթյակի հիմնադիր ժողովին, որը հյուրերի անունից շնորհավորեց Ստամբուլահայ օթյակի անդամներին հայերենով գործող «Սիրո» առաջին օթյակի հիմնադրման կապակցությամբ։ Ֆրանսիայի դեսպանության քարտուղարը մասնակցեց ընկերության առաջին հանդիպմանը։ Նիստում խոսակցությունը սկզբում անգլերեն և ֆրանսերեն էր, և դեսպանների հեռանալուց հետո անցում կատարվեց հայերենի։ Օտարերկրյա եղբայրների հեռանալուց հետո պաշտոնները բաշխվեցին ընտրությունների միջոցով։ Կար մի սպիտակ տուփ, որի մեջ եղբայրներից յուրաքանչյուրը դնում էր իր նախընտրած թեկնածուի անունը։ Ընտրությունների արդյունքում Սերոբվե Ազնավուրը ընտրվեց «Սեր» օթյակի տիրակալ։ Ընտրություններից հետո օթյակի անդամներին հրավիրում էին տան նկուղ ՝ մասնակցելու կազմակերպված ընդունելությանը։ Նիստը փակվեց հանդիսավոր ձվով ՝ պայմանով, որ օթյակի անդամները կհանդիպեն ամսական երկու անգամ ՝ ամսվա առաջին և երրորդ կիրակիներին։ Ընդունելության ընթացքում հնչեցին կենացներ, որոնցից առաջինը վերաբերում էր Տիեզերական եղբայրությանը, մյուսները `« Սիրո »օթյակի հաջողությանը, հայ ազգի բարեկեցությանը։ Տերն ու եղբայրները այնուհետև անդրադարձան Պոլսի օթյակի հիմնադրման պատճառներին և անհրաժեշտությանը։ Ըստ նրանց ՝ հայ հասարակությունը խեղդվում է գարշահոտության մեջ; օթյակը պետք է դառնար անձրև, որը պետք է մաքրեր հայ հասարակությունը և 1 Iordanyan H., Iordanyan V., p. 31 ապահովել դրա հետագա զարգացումը։ «Սեր» օթյակի կարգախոսն էր «Միություն»։ Օթյակի սրահում դրոշ էր կախված, որի վրա ասեղնագործված էին «միություն, սեր, լուսավորություն, աշխատանք, ազատություն» բառերը։ Օթյակի օրհներգը հայ անվանի բանաստեղծ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի «Տո՛ւր ինձ քո ձեռքը, թող եղբայր լինենք» բանաստեղծությունն էր։ Առաջին անգամ լսվեց Պեշիկթաշլյանի եղբայր դառնալու օրը։ Նա ձեռնադրվել է «Սեր» օթյակի անդամ ՝ 1867 թվականին։ 21 մարտի 2։ Հին մասոնական ծեսերի համաձայն, օթյակում օծումը կատարվել է հետևյալ կերպ. Թեկնածուին օթյակ են բերում փակ աչքերով, քանի որ նա դեռ եղբայր չէ, ուստի պետք է անտեղյակ լինի իրադարձություններից։ Տասնմեկից նրան ուղեկցում են երկու եղբայրներ։ Իրեն աջ ձեռքը մերկ ՝ որպես հավատարմության նշան, իսկ ձախ կրծքը կիսաբաց ՝ իր անկեղծությունն ու սեռը ցույց տալու համար, ձեռնադրման վայր բերվեց, որովհետև այն ժամանակ մասոնականության կարգի համաձայն, ոչ մի կին չէր կարող մուտք գործել։ մասոնական բույնը։ Թեկնածուի ձախ հորթը ենթարկվում է ի նշան խոհեմության և հնազանդության։ Եղբայրական ծիսակարգի համաձայն, դահլիճում թեկնածուն պետք է անցներ խորհրդանշական երեք ճանապարհ։ Առաջինը խորհրդանշում էր նրա կյանքի սկիզբը, երբ նա հոգեպես և հուզականորեն կույր էր։ Երկրորդը կյանքի և բնության օրենքներն ուսումնասիրելու ժամանակաշրջանն էր, իսկ երրորդը ՝ հասունության ժամանակահատվածը, երբ մարդը պատրաստ է հասկանալու մասոնականության ոգին ՝ մարդկային կյանքի խորհուրդը։ Աշխատել հանուն մարդկային կատարելության և երջանկության ՝ հանուն Տիեզերական եղբայրության փառքի։ Երդման արարողությունից հետո թեկնածուի աչքերը բացվեցին, որպեսզի նա կարողանա ստանալ մասոնական լույսը։ Մյուս եղբայրները սրերով շրջապատեցին ձեռնադրված մարդուն, բայց այդ թուրերն ուղղված էին ոչ թե նրա, այլ նրանց դեմ, ովքեր կփորձեին վնասել նրան։ Այժմ նոր ձեռնադրվածը նրանց համար ոչ թե օտար է, այլ եղբայր։ Հայտարարում էր «Սեր» օթյակի գերհարգված վարպետը. «Իմ կողմից լիազորված Ֆրանսիական Մեծ օթյակի կողմից մենք տիեզերական եղբայրության պատվին եղբայր ենք ճանաչվում։ Եվ այդ ամենից հետո աշխարհի բոլոր մասոնական եղբայրները քեզ ճանաչում են որպես իրենց եղբայր։ « «Սիրո» օթյակում հաստատված կարգի համաձայն ՝ Տիեզերական Եղբայրության անդամները պետք է ազատորեն պահպանեին ազատության այն սկզբունքները, որոնց վրա հիմնված է Ուխտը։ Մասոնը պետք է լիներ ողջամիտ, շիտակ և բարոյական, որպեսզի օրինակ ծառայեր հասարակության համար։ Եղբայրը պետք է հասուն տարիքում լիներ, որպեսզի կարողանար ամբողջ սրտով և ողջամտորեն գնահատել եղբայրությունը։ «Համերաշխության» և «Միության» գաղափարները հայերի մեջ օգտագործվել են երկար տարիներ, բայց դրանք երբեք չեն թողել իրենց իրական հետքերը ՝ առանց հույս ու հավատ ներշնչելու։ Եղբայրության, ազգային համերաշխության և համբերատարության գաղափարները կարողացան զարգանալ ժողովրդի մեջ, բայց ինչպես մյուս գաղափարներն ու զգացմունքները, դրանք նույնպես դուրս չեկան իրենց վերացական ձևից այն ժամանակվա հայերի լայն շերտերի շրջանում։ Հայ որմնադիրների նպատակը Պոլսից մյուս գավառներ ստեղծող ցանց էր, որի աշխատանքի միջոցով հնարավոր կլիներ բարոյական նոր մթնոլորտ ստեղծել։ Ստամբուլահայ «Սիրո» օթյակում 1860-ականներին Գերակշռում էր բարոյականությունը, ներառյալ օգնություն, բարեգործություն, եղբայրություն, համերաշխություն, ինքնակատարելագործում և լուսավորություն հասկացությունները։ Նրանց մեջ գերակշռում էր հետևյալ գաղափարը. Ազատ լինել, այսինքն ՝ զերծ մնալ նախապաշարմունքներից, աղանդներից և ստրկությունից։ «Սիրո» օթյակը հիմնադրման օրվանից 8-9 ամսվա ընթացքում միավորում է հայտնի պոլսահայ հայտնի խմբին։ Ի սկզբանե օթյակի անդամների թիվը չէր գերազանցում 40-ը։ Նրանք «միություն» գաղափարի շուրջ հավաքված մտավորականներ էին։ Օթյակի անդամներն ընտրվում էին ՝ ելնելով անդամակցել ցանկացողների բարոյականության աստիճանից։ Օթյակի հին եղբայրները ՝ նոր ձեռնադրված, չնայած նրանք շատ հաճախ քաղաքական-ազգային հարցերի վերաբերյալ նույն դիրքորոշումը չունեին, բայց, ըստ էության, «առաջադեմ», «լուսավոր» գաղափարների կողմնակիցներ էին։ 1868 Օթյակը ուներ 64 անդամ, իսկ 1869 թ.-ին անդամների թիվը հասավ 80 3-ի։ «Սեր» օթյակը իր երեսուն տարվա գոյության ընթացքում ունեցել է ընդամենը 168 անդամ, որոնցից 162-ը հայեր են, 5 թուրք և մեկ հնդիկ։ Անդամների մեծամասնությունը բնիկ պոլսահայեր էին, մյուսները ՝ մտավորականներ այլ վայրերից (Կարին, Կեսարիա, Smմյուռնիա և այլն)։ Ավելի ուշ նրանցից 35-ը հաստատվեց Պոլսում։ Անդամների մեջ, բացի մտավորականներից, կային վաճառականներ, վաշխառուներ, ապա ավելի շատ 1 Berberyan R., էջ 84։ 2 Նույն տեղում, Պ. Իորդանյան Հ., Իորդանյան Վ., Էջ 32։ 3 Բերբերյան Ռ., Էջ 32։ Շատ արհեստավորներ լաց էին լինում. Ոսկերիչներ, ժամագործներ, 24 բժիշկ, 2 զինվորական, 4 փաստաբան, 21 վարչական պաշտոնյա, 1 ուսուցիչ, 1 դատավոր, 1 լրագրող և այլք։ «Սիրո» օթյակի անդամների թվում էին բազմաթիվ հայտնի գործիչներ, ովքեր մեծ դեր են խաղացել Ստամբուլի հայ համայնքի ազգային, մշակութային, սոցիալական և քաղաքական կյանքում։ Նրանց թվում էին Նահապետ Ռուսինյանը և Ներսես Պեյ Տատյանը, ովքեր Ազգային Սահմանադրություն պատրաստող խմբի անդամներ էին։ Գրողներ Հովսեփ Շիշմանյանը (seերենց), Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը, դրամատուրգ Սրապիոն Հեքիմյանը գործիչներ էին մշակութային կյանքի արթնացման շրջանում, իսկ Գաբրիել Նորատունկյանը, Հակոբիկ Նորատունկյանը, նկարիչ Ռոմանոս Սեթեֆջյանը զգալի ջանքեր գործադրեցին հայկական հարցը լուծելու համար։ «Սեր» օթյակի անդամներն անկեղծորեն ձգտում էին բարելավել արևմտահայերի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական, մշակութային և մշակութային կյանքը։ 1867, 1945 թ.-ի հունիսի 24-ին «Սիրո» օթյակի շարքերը լցվեցին հայտնի հարուստ մարդով, Օսմանյան պատերազմի և ծովային գործերի նախարարությունների պաշտոնական մատակարար Սիմոն Մաքսութ բեյ 1-ով։ Նրանք կտրված լինելով գավառից ՝ նրանք ամենից լավ չգիտեին մարդկանց վիճակը, նրանք գոհ էին գրավոր բողոքներում պարունակվող անորոշ փաստերից կամ ականատեսների վկայություններից։ Հայ-հայկական գավառը բառացիորեն թափառում էր խավարի ու տգիտության մեջ ՝ ոչ մի օգնություն չստանալով ոչ գաղութներից, ոչ էլ արևելահայերից 2։ Այնուամենայնիվ, հայ-հայկական մասոնական գործիչները ամեն ինչ արեցին ժողովրդին օգնելու համար ՝ նույնիսկ փրկության հույս գտնելով օտարների գաղափարախոսության մեջ։ «Սեր» օթյակի գործունեությունը պաշտոնապես դադարեցվեց 1894 թվականին։ Սեպտեմբերի 17-ի ժողովի որոշմամբ։ Օթյակի արձանագրության մեջ ասվում էր, որ նախկին հարգարժան վարպետ Հարություն Նորատունկյանը, ներկայիս գերագույն հարգարժան վարպետ Հարություն Մերհեմգալին, հռետոր Յուսուֆյանը, քարտուղար Հակոբ laելաշենը հավաքվել են Պոլսի Գալաթա շրջանի Լաթիֆ խանում և նկատել, որ հնարավոր չէ իրականացնել։ գործունեությունը, հետևաբար, այս հայտարարությամբ որոշվեց «պարբերաբար դադարեցնել աշխատանքը սիրային այս օթյակում»։ 3 Մեր օրերում աշխարհի տարբեր երկրներում կան հայկական մասոնական օթյակներ։ Տարիներ առաջ հայ քաղաքական գործիչները որոշեցին Հայաստանում ստեղծել Գերագույն օթյակ, որը պետք է կենտրոնացնի հայ մասոններին և գործի հայրենի հողում։ Նրանց ջանքերով ստեղծվեց Հայաստանի Գերագույն օթյակը, որը հիմնադրվել է 2002 թվականին ՝ ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից։ Մարտի 5-ի որոշմամբ գրանցվել է որպես հասարակական կազմակերպություն։ Սկզբում այն ​​կոչվում էր «Ազատ ընդունված որմնանկարներ», իսկ 2002 թ.-ին։ 1945 թ.-ի հունիսի 10-ին այն վերանվանվեց «Ազատ ընդունված փամփուշտների բարձրագույն հայկական օթյակ»։ Այս օթյակի ստեղծման մասին համաձայնեցվել էին Կոլումբիա նահանգի Գերագույն օթյակը (ԱՄՆ), Ֆրանսիայի ազգային գերագույն օթյակը և Ռուսաստանի Գերագույն օթյակը։ Anahit Sahakyan ՊԱՀԱՆՆԵՐԻ «LOVE» LODGE Հիմնաբառեր. Անվճար մասոններ, մասոնականություն, օթյակ, մտավորականություն, Պոլիս, Սիրո տնակ , ։

example1836

example1836

Կազմակերպությունները շուկայում գոյատեւելու եւ մրցունակությունը պահպանելու համար պետք է ժամանակ առ ժամանակ փոփոխություններ կատարեն իրենց տնտեսական գործունեության մեջ։ Ավելին, փոփոխություններ կատարելու պահանջմունքն ի հայտ է գալիս այնքան հաճախ, որ դրանց ազդեցությունը կազմակերպության կենսական փուլի վրա արդեն չի դիտարկվում որպես բացառիկ երեւույթ։ Փոփոխությունների պահանջմունքները ի հայտ են գալիս ինչպես կազմակերպության ներսում՝ աշխատողների ակնկալիքների եւ պահանջմունքների տեսքով, այնպես էլ կազմակերպությունից դուրս՝ ուժգնացող մրցակցության, տեխնոլոգիական ինովացիաների, նոր օրենսդրության, սոցիալական գոծոնների ճնշմամբ։

Փոփոխությունը երեւույթների շարժման և փոխազդեցության գործընթացն է, նոր առանձնահատկությունների, կապերի, հարաբերությունների ձևավորումը և հինը վերացնելը։ Կազմակերպություններում փոփոխությունները կարող են լինել հիմնական կառուցվածքի, խնդիրների և գործունեության, կիրառական տեխնոլոգիայի, կառավարման գործընթացի, կազմակերպական գործառույթների, աշխատուժի կառավարման, արդյունավետ աշխատանքի կազմակերպման և այլնի մեջ։ Փոփոխությունների կառավարման հիմնական խնդիրներից մեկը դիմադրությունը հաղթահարելն է։ Ինքնին հասկանալի է, որ 117 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ պայմաններում աշխատանքային բարենպաստ պայմաններն ու ամենաարդյունավետ սարքավորումները, նույնիսկ ամենախելացի մեքենաներն անզոր են առանց տղամարդու արդյունավետ օգտագործել։ Նույնը վերաբերում է փոփոխություններին։ Մարդկային վարքագծի փոփոխությունները չպետք է դիտարկվեն որպես կազմակերպչական նպատակների, տեխնոլոգիայի կամ կառուցվածքային փոփոխությունների սոսկ ածանցյալ։ Այս մտածողությունը կազմակերպության ղեկավարների համար հաճախ փակուղի է բերում։ Մարդկային գործոնի թերագնահատումը խոր արմատներ ունի։ Արիստոտելը սահմանում էր աշխատանքի հիմնական առարկան ՝ ստրուկը, որպես խոսող գործիք ՝ տարբերվելով միայն անկենդան գործիքներից և անխոս կենդանիներից։ Ֆ.Թեյլորը կրկնում էր նույն աշխարհայացքային սխալը։ Թեյլորը բացառեց բանվորների կամավոր մասնակցությունը բարեփոխումներին, քանի որ, նրա կարծիքով, միայն մեթոդների հարկադիր ստանդարտացման, լավագույն գործիքների և աշխատանքային պայմանների հարկադիր օգտագործման և հարկադիր համագործակցության միջոցով հնարավոր էր արագացնել աշխատանքի ընդհանուր տեմպը։ Ներկայումս տեխնոկրատական ​​պրակտիկան նույնպես շատ տարածված է ինչպես ընդհանուր առմամբ կառավարման, այնպես էլ մասնավորապես փոփոխությունների իրականացման գործում։ Modernամանակակից հասարակություններում գործադուլները, դիվերսիաները, տարբեր տեսակի բողոքները, քաղաքացիական անհնազանդության դրսևորումները արդյունք են մարդկանց հասարակության թերի գրանցման ՝ ամբողջ հասարակության կամ դրա առանձին ոլորտների փոփոխությունների նկատմամբ, փոփոխությունների թերի մեկնաբանություն, դրանց կառավարման ռազմավարական և մարտավարական բացթողումներ։ Փոփոխությունների համար գլխավոր պատասխանատուն, այնուամենայնիվ, առաջնորդն է, և նա պետք է կարողանա կամք, հետևողականություն, պահանջատիրություն ցուցաբերել `ապահովելու համար նախատեսված փոփոխությունների իրականացումը։ Կազմակերպության ռազմավարությունն իրականացնելու, փոփոխությունները հասկանալու համար անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչու են մարդիկ 118 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ դեմ փոփոխություններին։ Հաճախ կազմակերպություններում աշխատողները դեմ են փոփոխություններին։ Ընդհանուր պատճառներից մեկը պահպանողական մտածելակերպի առկայությունն է, որը խանգարում է մեզ տեսնել նորարարության և նույնիսկ օգուտի անհրաժեշտությունը։ Փոփոխության օրինակը, որքան էլ ճնշող է, այն է, որ մարդկանց մեծ մասը դեռ նախընտրում է գոյություն ունեցողը, սովորականին, սովորելուն (հաճախ, որքան ավելի առաջադեմ է այս կամ այն ​​նախագիծը, այնքան դժվար է հաղթահարել պահպանողականության խարսխված դիմադրությունը)։ Փոփոխություններին դիմակայելու պատճառները կարող են տարբեր լինել, բայց ամենատարածվածը պահպանողական մտածելակերպն է, ապագայի վերաբերյալ անորոշությունը, անձնական շահը, հասկացողության և վստահության պակասը, տարբեր գնահատականներն ու նպատակները։ Անհրաժեշտ է պարզել փոփոխություններին դեմ լինելու հատուկ պատճառը և ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ։ Պատմությունը ցույց է տվել, որ ամենակոշտ բարեփոխումներից շատերը ձախողվել են գաղափարական խոցելի կողմերի պատճառով։ Առանց այս կամավոր փոփոխության (հատկապես փոփոխությունը, որն ընդգրկում է ամբողջ համակարգը), տեսական-աշխարհայացքային ըմբռնումը, նպատակների և միջոցների հիմնավորումը, ցանկալի հեռանկարի համոզիչ հստակեցումը, այս փոփոխությունը չի կարող արդյունավետ և ներդաշնակ լինել։ Գաղափարական հիմնավորումը էապես նվազեցնում է առկա և սպասվող սոցիալական լարվածությունը և, նույնիսկ հմտորեն օգտագործելու դեպքում, ստեղծում է եզակի հակաքայլ, փոփոխություններ կատարելու պատրաստակամություն։ Մարդկանց գաղափարական համոզմունքը, ներքին մղումը, վստահությունն ու ոգևորությունը փոփոխության հզոր գործիքներ են։ Եվ յուրաքանչյուր փոփոխության վերջնական արդյունքը հիմնականում պայմանավորված է նրանով, թե ինչպես են մարդիկ ընկալում այդ փոփոխությունը, ինչպես են ուզում տեսնել այն և որքան ջանք ու եռանդ են ներդնում այն ​​իրականացնելու համար։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Փոփոխություններին դիմակայելու մեկ այլ պատճառ էլ ապագայի անորոշությունն է։ Անորոշությունը ապագա իրադարձությունների վերաբերյալ տեղեկատվության բացակայությունն է, անհայտի վախը։ Անորոշությունը հատկապես բացասաբար է ընկալվում այն ​​աշխատողների կողմից, ովքեր խիստ զգայուն են փոփոխությունների նկատմամբ, վախենում են ինչ-որ նորից և անսովորից։ Նրանք համոզված չեն փոփոխությունների դրական բնույթի մասին։ Կարո՞ղ են դրանք բավարարել նոր ընթացակարգի կամ տեխնոլոգիայի պահանջները։ Յուրաքանչյուր փոփոխություն պարունակում է անորոշություն, քանի որ փոփոխության իրականացումը միշտ, բուն նպատակի իրագործման հետ մեկտեղ, սկզբնական փուլում հանգեցնում է նաև անկանխատեսելի (և նույնիսկ հիմնովին անկանխատեսելի) հետևանքների։ Սա յուրաքանչյուր առաջընթացի անձեռնմխելի օրենք է։ Բարեփոխիչները սկսում են փոփոխությունների գործընթացը ՝ տեսնելով ապագայի որոշակիությունը և ձգտելով իրականացնել այն, իսկ բողոքողները շեշտը դնում են անորոշության վրա ՝ չափազանցնելով դրա նշանակությունը փոփոխությունների ամբողջ շրջանակներում։ Այս իրավիճակում անձը, ընդհանուր առմամբ, գոհ է, իրեն համեմատաբար ապահով է զգում, բայց փոփոխության շունչն արդեն ի վիճակի է առաջին պլան բերելու անվտանգության անհրաժեշտությունը, և անձը դատում է ՝ ելնելով առաջին հերթին այդ կարիքը բավարարելու մտահոգությունից։ Արդյունքում, պահպանողականությունը, անորոշությունը, անհանգստությունը կազմում են դրամական պատճառ ՝ փոփոխությունների անվստահություն։ Մարդիկ հաճախ արդարացնում են փոփոխությունների նկատմամբ իրենց բացասական վերաբերմունքը, մասնավորապես, նրանք փորձում են համոզել իրենց և մյուսներին, որ փոփոխություններն ավելի շատ վնաս կտան, քան օգուտ, և որ ընդհանրապես ոչինչ փոխելու անհրաժեշտություն չկա և այլն։ Եվ դա մնում է ոչ միայն բացասական, բայց ոչ ակտիվ դիրքի տեսքով, այլ նաև արտահայտվում է որոշակի ընդդիմադիր գործողությունների տեսքով։ Դա տեղի ունեցավ գիտական ​​կառավարման փորձի տարածման ժամանակ, երբ Թեյլորի նորարարական ձևակերպումներին դեմ էին ոչ միայն բանվորներն ու արհմիությունները, այլև կապիտալիստները։ Թեյլորը բազմիցս շեշտում է, որ գիտական ​​կառավարման հաջողությունը ենթադրում է «մենթալիտետի լիակատար հեղափոխություն» ոչ միայն մենեջերների, այլ նաև կառավարվողների մոտ, և որ այդ փոխադարձ պատրաստակամությունը նախապայման է գիտական ​​կառավարման արմատական ​​փոփոխության համար։ Ընկերության ղեկավարությունը հաճախ թերահավատորեն է ընդունում թիմի նորարարական առաջարկները և դրանք պետք է հաստատվեն [12]։ Հնարավոր է նաև, որ ղեկավարներն ու աշխատակիցները, ովքեր ներգրավված չեն նորարարության գործընթացում, հավանեն այս դասավորությունը։ Եթե ​​աշխատակիցները լավ հիմքեր ունեն փոփոխություններին դիմակայելու համար, ղեկավարները պետք է փորձեն հասկանալ դա, ինչը մեծապես կնպաստի նորարարության գործընթացին։ Փոփոխություններին դիմակայելու կարևոր պատճառը անձնական շահն է։ Աշխատողների դիմադրությունը փոփոխություններին հաճախ բացատրվում է աշխատողների համոզմամբ, որ տեխնոլոգիաների կամ կառուցվածքների առաջարկվող փոփոխությունները բացասաբար կանդրադառնան նրանց դիրքի վրա (էներգիայի վատնում, ընկերության շահույթի կորուստ կամ սեփական աշխատավարձ)։ Ինքնակորուստի վախը կարող է լինել լրջագույն խոչընդոտը կազմակերպական փոփոխությունների ճանապարհին։ Փոփոխություններին դիմակայելու մեկ այլ պատճառ էլ հասկացողության և վստահության պակասն է։ Աշխատողները դժվար թե հավատան փոփոխությունների կողմնակիցների արդյունավետ առաջարկներին, եթե նրանք չեն հասկանում վերակառուցման և բարեփոխումների հիմնական նպատակները։ Դիմադրությունը ծագում է այն ժամանակ, երբ աշխատակիցներն ունեն նորարարների հետ փոխգործակցության բացասական փորձ։ Ամերիկյան ընկերություններից մեկի գլխավոր տնօրենը սովորություն ուներ ամեն տարի արմատապես փոխել ֆինանսական հաշվետվությունների համակարգը։ Մեկ այլ փոփոխությունից հետո աշխատակիցները հրաժարվեցին կատարել նրա ցուցումները, քանի որ չէին վստահում կառավարչին և նրա մտադրություններին։ Փոփոխություններին դիմակայելու պատճառներից մեկը իրավիճակի և տարբեր նպատակների տարբերակված գնահատականն է։ P 121 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Փոփոխություններին դիմադրությունը կարող է պայմանավորված լինել այն փաստով, որ ընկերության աշխատակիցները այլ կերպ են գնահատում առկա իրավիճակը, քան գաղափարի կողմնակիցները։ Առաջարկվող փոփոխությունների դեմ բերվում են լուրջ փաստարկներ։ Տարբեր գերատեսչությունների ղեկավարները տարբեր նպատակներ ունեն, և նորամուծության ներդրումը հաճախ նվազեցնում է դրանց իրականացման հավանականությունը։ Օրինակ ՝ նոր անհրաժեշտ սպառողական արտադրանքի արտադրություն սկսելու որոշումն անխուսափելիորեն կհանգեցնի լրացուցիչ ծախսերի, որի դեմ արտադրության բաժնի պետը շատ կտրուկ կխոսի։ Մյուս կողմից, դիմադրությունը ուշադրություն կդարձնի նորարարության հետ կապված հարցերի վրա։ Աշխատակիցների տեսանկյունից փոփոխությունների տհաճության պատճառները հասկանալի են։ Այս իրավիճակում առաջնորդից պահանջվում է ոչ թե անտեսել դիմադրությունը, այլ պարզել դրա պատճառները և մշակել փոփոխությունների հակառակորդներին շահելու ռազմավարություն, որը ներառում է երկու հիմնական մոտեցում. Ուժային դաշտի վերլուծություն և հաղթահարման մարտավարություն դիմադրություն Փոփոխությունները հաղթահարելու համար չկան համընդհանուր կանոններ։ Շատ ղեկավարներ հաշվի չեն առնում, թե ինչպես անհատներն ու թիմերը կարձագանքեն փոփոխություններին։ Կամ ինչ դրական ազդեցություն կունենան փոփոխությունները այդ մարդկանց վրա։ Այնուամենայնիվ, գոյություն ունեն փոփոխությունների դիմադրությունը հաղթահարելու ընդհանուր մեթոդներ։ Դիմադրությունը հաղթահարելու ամենատարածված ձևը նախապես մարդկանց տեղեկացնելն է սպասվող փոփոխությունների մասին։ Եթե ​​մարդիկ տեղեկացված են, նրանք նույնպես զգում են փոփոխությունների անհրաժեշտությունը։ Տեղեկատվական գործընթացը կարող է լինել առերես երկխոսություն, թիմային սեմինարներ և զեկույցներ։ Գործնականում բարձր մակարդակի ղեկավարները սկսում են երկխոսություն ցածր մակարդակի ղեկավարների հետ։ Երբեմն նման սեմինարները կարող են ամիսներ տևել։ Այս ծրագիրը պահանջում է շատ ժամանակ և աշխատանք, հատկապես, երբ մեծ թվով մարդիկ ներգրավված են այս բիզնեսում։ Երբ փոփոխությունների գործընթացի անմիջական մասնակիցները և դիմադրության այլ ուժեր վերակազմավորման վերաբերյալ մեծ քանակությամբ տեղեկատվություն են պահանջում, ղեկավարները դիմում են կապի և ուսուցման ծրագրերի։ Վերջիններս ավելի կարևոր են այն դեպքերում, երբ փոփոխության ներդրումը ենթադրում է նոր տեխնիկական գիտելիքների օգտագործում աշխատողների կողմից, կամ օգտվողները ծանոթ չեն վերակազմակերպման գաղափարին։ Երբ հակառակորդները ներգրավված են ռազմավարական պլանավորման գործընթացում, նրանք հաճախ խուսափում են դիմադրությունից, այսինքն ՝ մասնակցությունը ենթադրում է օգտագործողների և հավանական հակառակորդների ներգրավում փոփոխությունների իրականացման գործընթացում։ Ռազմավարական փոփոխություններ կատարելիս նրանց նախաձեռնողները հաշվի են առնում աշխատակիցների կարծիքները և օգտագործում են նրանց խորհուրդները։ Շատ մենեջերներ անձնակազմի ներգրավվածությունը շատ լուրջ են ընդունում ռազմավարության իրականացման գործում։ Երբեմն դա հանգեցնում է դրական արդյունքի, երբեմն `բացասական։ Որոշ մենեջերներ կարծում են, որ գործընթացում աշխատողների մասնակցությունը պարտադիր է, իսկ մյուսները կարծում են, որ դա սխալ է։ Այս երկու ձևերն էլ առաջնորդների համար հանգեցնում են մի շարք խնդիրների, քանի որ ոչ մի տեսակետ իդեալական չէ։ Աշխատակիցների աջակցությունը տրամադրվում է հետևյալ ձևով. Նրանց տրվում է ազատ ժամանակ ՝ նոր հմտություններ սովորելու համար, լսվում է նրանց կարծիքը, նրանք ստանում են հուզական աջակցություն։ Օգնությունն ու աջակցությունը հատկապես անհրաժեշտ են, երբ դիմադրությունը հիմնված է վախի և անհանգստության վրա։ Այնուամենայնիվ, այս մոտեցման թերությունն այն է, որ այն պահանջում է մեծ քանակությամբ ժամանակ, հետևաբար դա թանկ գործընթաց է և, այնուամենայնիվ, հաճախ հանգեցնում է ձախողման։ Եվ եթե չունեք անհրաժեշտ գումար, ժամանակ և համբերություն, դա նշանակում է, որ աջակցության մեթոդների օգտագործումն անիմաստ է։ Աշխատակազմի մասնակցությունը փոփոխություններին կառավարչին հնարավորություն է տալիս անհապաղ բացահայտել 123 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ՝ հնարավոր խնդիրները հայտնաբերելու, փոփոխությունների տարբերություններն ու ընկալումը գիտակցելու համար։ Դիմադրության դեմ պայքարի միջոցներից մեկն այն է, որ դիմադրության ակտիվ կամ հավանական հակառակորդները ստանում են տարբեր խթանիչներ։ Օրինակ, կառավարիչը կարող է աշխատողին առաջարկել բարձր աշխատավարձ, փոխարենը նա կարող է փոխել աշխատանքի նշանակումը։ Բանակցությունները տեղի են ունենում այն ​​ժամանակ, երբ պարզ է, որ ինչ-որ մեկը պարտվում է փոփոխության արդյունքում, և այդ պատճառով նա ուժեղ դիմադրություն է ցույց տալիս։ Բանակցությունների ընթացքում գործարք է կնքվում, և կողմերը համաձայնվում են ցանկալի փոփոխության ընդունման և հաստատման հարցում։ Դիմադրությունը հաղթահարելու համար անհրաժեշտ է երկու կողմերի միջեւ համաձայնության գալ, չնայած այս մեթոդը կարող է շատ թանկ նստել։ Որոշ դեպքերում առաջնորդները փորձում են տարբեր հնարքներ թաքցնել իրենց իրական մտադրությունները։ Այդ ժամանակ մարդիկ կարող են մտածել, որ իրենց խաբում են, ինչը կհանգեցնի նրանց բացասական կարծիքին և, բացի այդ, ղեկավարը վատ համբավ ձեռք կբերի։ Leadեկավարները հաճախ փորձում են ուժով հաղթահարել դիմադրությունը։ Նրանք սովորաբար ստիպում են աշխատակիցներին հաշտվել ռազմավարական փոփոխությունների հետ ՝ թաքնված կամ բացահայտ սպառնալիքների միջոցով (ահաբեկում, աշխատանքից հեռացում, աշխատանքից հեռացում և այլն)։ Սպառնալիքի մեթոդը ռիսկային է, քանի որ մարդիկ դիմադրում են փոփոխություններին։ Կան իրավիճակներ, երբ անհրաժեշտ է շատ արագ փոփոխություններ կիրառել, այդ դեպքում, անկախ ամեն ինչից, հարկադրանքի մեթոդը մենեջերի համար դառնում է միակը։ Փաստորեն, կարելի է եզրակացնել, որ փոփոխությունները արդյունավետ կլինեն և աշխատակիցները չեն դիմադրի, եթե աշխատակիցները տեղեկանան։ Իրոք, մարդիկ հաճախ դեմ են փոփոխություններին ՝ տգիտության կամ զարմանքի պատճառով։ Երբ անձնակազմը տեղյակ է կատարվելիք փոփոխության մասին, աշխատակիցներին մանրամասն բացատրվում է դրա էությունը, անհրաժեշտությունն ու կառավարման ոլորտը։ Նրանք իրենց աշխատանքով հեշտությամբ ընդունում են փոփոխությունը և նպաստում փոփոխությանը։ Փոփոխություններն արդյունավետ են նաև այն դեպքում, երբ աշխատակիցները փոփոխություններին ծանոթանում են բանակցությունների, համատեղ քննարկումների, նրանց կարծիքի, առաջարկությունների, հիմնավորումների միջոցով և ոչ թե պարզապես տեղեկացվում են, թե ինչ է կատարվելու։ Աշխատակիցները ոչ միայն պետք է մասնակցեն փոփոխությունների պլանավորմանը, կազմակերպմանը և վերահսկմանը, այլ նաև որոշ բարոյական և նյութական խրախուսանքներ ստանան ղեկավարությունից։

example549

example549

Ուսումնասիրելով նորակազմությունները Առաքել Սյունեցու «Ադամգիրք»-ում` փորձել ենք ցույց տալ, թե որքան հարուստ բառապաշար ունի հեղինակը. միայն նորակազմությունները բավական են՝ Առաքել Սյունեցու հանրագիտարանային գիտելիքները և մեծ աշխարհայացքը ցույց տալու համար։ Հավարտ արձանագրենք, որ Առաքել Սյունեցին նորակազմությունների մեծագույն վարպետ և մեծագույն սիրահար է։ Իր կազմած բոլոր բառերը հեղինակը գործածել է պատեհ և նրբին` հարստացնելով ոչ միայն իր, այլև ողջ հայ գրականության բառապաշարը։

ՆՈՐԱԿԱԶՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՌԱՔԵԼ ՍՅՈՒՆԵՑՈՒ «ԱԴԱՄԳՐՔՈՒՄ»Առաքել Սյունեցին 14-րդ դ. վերջի և 15-րդ դ. առաջին տասնամյակների ամենանշանավոր հայ գործիչներից է, ում վաստակն անգնահատելի է հայ մշակույթի պատմության մեջ թե՛ բանաստեղծական արվեստի, թե՛ գիտության և արվեստի բնագավառներում։ Սակայն, պետք է նշել, որ գիտական և հատկապես գեղարվեստականբազմաբովանդակ ժառանգություն թողած այս հեղինակի մասին կենսագրական տեղեկություններ մեզ գրեթե չեն հասել։ Ենթադրվում է, որ նա ծնվել է 14-րդ դ. վեցերորդ տասնամյակում և վախճանվել1425 թ.։ Սակայն, ինչպես Առաքել Սյունեցու «Ադամգրքի» քննական բնագրերը կազմած և հրապարակած Ա. Մադոյանն է նշում, Առաքել Սյունեցու` աշխարհով մեկսփռված ձեռագրերի նյութը դեռևս ամբողջությամբ չի դրվել շրջանառության մեջ, ևնրա թողած մեծ ժառանգությունը պետք է հանգամանորեն ուսումնասիրել1։ Նման հետազոտությունները բնականաբար կնպաստեն Առաքել Սյունեցու կենսագրականփաստերի բացահայտմանը։ Այսպես` հույժ կարևոր մի փաստ առկա է Լոնդոնի` Վիլքոմ հաստատության գրադարանի` 1693 թ. գրված ձեռագիր ժողովածուում, որումընդգրկված են Առաքել Սյունեցու երկերը («Գովեստ ներբողեան ի սուրբ Աստուածածինն և ի ծնունդն Քրիստոսի աստծոյ մերոյ, ի տէր Առաքել վարդապետէ» - թղ. 201ա208բ և «Գովեստ ոտանաւոր ի սուրբ Աստուածածին կոյսն Մարիամ, ոգեալ ի տէրԱռաքելոյ Սիւնեաց եպիսկոպոսի և շնորհալից վարդապետի»- թղ. 209ա-217ա)։ Բանաստեղծը փոքրիկ հիշատակարանում գրում է. «Յարմարեցաւ ճառս ծննդեան Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ և յայտնութեան փրկչին Յիսուսի և Գովեստ տիրամայր սուրբԱստուածածնին ի բազմամեղ Առաքել վարդապետէ, ի Նորաշէն յանապատիս, զորյանուն սրբուհւոյ Աստուածածնին և Յովհաննու Կարապետին, ի թուաբերութեանսհայոց ութ հարիւր ութսուն (1431)։ Ասացաւ շնորհօք տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսիաստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան»2։ Այս փաստն ապացուցում է, որ ԱռաքելՍյունեցին 1431 թ. գտնվում էր Նորավանքում և ստեղծագործում, հետևաբար Առաքել Սյունեցու մահվան թվականը չի կարող լինել 1425 թ., և այն պետք է վերանայվի։ Առաքել Սյունեցին ստացել է ժամանակի ամենաբարձր կրթությունը. սովորել էՏաթևի համալսարանում` իր քեռու` Գրիգոր Տաթևացու մահվանից հետո դառնալովուսուցչապետ։ Թերևս չգտնվի մշակութային որևէ բնագավառ, որտեղ Առաքել Սյունեցին ստեղծագործական և գիտական լուրջ աշխատություններով չի փայլել։ Նա բանաստեղծ էր, փիլիսոփա, աստվածաբան, քերական ու մանկավարժ։ Հրատարակված են«Լուծմունք յաղագս Սահմանաց Դաւթի Անյաղթ փիլիսոփայի», «Դրախտագիրք»,«Մեկնութիւն քերականին», «Սահմանադրութիւն դաստիարակութեան նորածնեալմանկանացն» և այլ գրքեր։ 1 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, Ադամգիրք, աշխ.՝ Ա. Մադոյանի, Երևան, 1989, էջ 3-4։ 2 Ներսիսյան Վ., Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Լոնդոնի Վիլքոմ ինստիտուտի գրադարանի, «ԲանբերՄատենադարանի», թ. 15, Երևան, 1986, էջ 325 (մեջբերումը` ըստ Ա. Մադոյանի)։ Առաքել Սյունեցու ծովածավալ ժառանգության մեջ մենք առանձնացրել ենք նրագեղարվեստական երկերը։ Նա հեղինակել է քնարական, ուսուցողական և խրատական պոեմներ, ներբողյաններ։ Այս ստեղծագործություններում հեղինակը աստվածաշնչյան և կրոնական թեմաների միջոցով անդրադարձել է իր ժամանակի բարոյականև հասարակական երևույթներին։ Մեր ուսումնասիրած «Ադամգիրք» քերթվածը իր բերած նորություններով` գեղեցիկ և ճկուն լեզվով, յուրօրինակ ոճով և, իհարկե, բովանդակությամբ կենտրոնականդիրք ունի Առաքել Սյունեցու գրական ժառանգության մեջ։ Այս գործում ամենից ավելի է երևում հեղինակի` մարդկային հոգեբանության խորքերը թափանցելու բացառիկկարողությունը։ Նկատի ունենալով Հին կտակարանի Ծննդոց գրքի` մարդկային առաջին զույգի և առաջին մեղքի ավանդազրույցը, օգտվելով աստվածաբանական գրականությունից և ժողովրդական հավատքի և բանահյուսության տարրերից` ԱռաքելՍյունեցին յուրովի հյուսել է Ադամի և Եվայի պատմությունը, նրանց ներաշխարհիզարգացումները և, ի վերջո, ապրած ողբերգության հանգուցալուծումը։ Այս գիրքը,որը հայտնի է իր երեք խմբագրություններով (պայմանականորեն` Ա, Բ, Գ), իսկապեսգլուխգործոց է, Առաքել Սյունեցու «Երգ երգոցը», որի շատ հատվածներ երգվել են։ Ըստ Ա. Մադոյանի` հիշյալ երեք տարբերակներից լավագույնը «Ադամգիրք» Ա-ն է,որով Առաքել Սյունեցին ընդլայնել է միջնադարյան հայ գրականության ժանրայինտեսակների և հարաբերությունների շրջանակները։ Հեղինակն այս գործում կնոջն ուսերը պատկերել է մի նոր տեսանկյունից` հաղթահարելով ավանդական կաղապարները։ Նրա կերտած Եվան կնոջ ներաշխարհի համակողմանի ընկալման յուրատիպփորձ է1։ «Ադամգիրք»-ը Առաքել Սյունեցու գեղարվեստական մտքի բարձրակետն է,ձևի և բովանդակության ներդաշնակ միաձուլման գեղեցկագույն երկ։ Նյութի բովանդակային և գեղարվեստական այս բարձր արժեքով էլ պայմանավորված է «Ադամգրքի» բառապաշարի յուրօրինակությունն և հարստությունը։ Սույն հոդվածում մենք քննել ենք Առաքել Սյունեցու «Ադամգրքի» նորակազմությունները` փորձելով վեր հանել հեղինակի բառապաշարի հզորությունը, ճկունությունն ու կատարելությունը։ Ա. Մարտիրոսյանը, իր «Արդի հայերենի նորաբանությունների բառակազմականկաղապարները» աշխատության մեջ ամփոփելով լեզվաբանության մեջ նորաբանությունների մասին առկա տարբեր ըմբռնումները, «նորաբանություն» է անվանումլեզվում գործառող նոր երևույթները, ինչպես` հին բառերին նոր որակներ հաղորդելը(1. բառի տերմինացում, 2. բառարաններում «հնց.», «մսնգ.» հղումով բառերի թարմացումը կամ անցումը մեկ այլ տերմինահամակարգի, 3. բառերի` խոսակցական շերտիցանցումը ոճական չեզոք շերտ կամ հակառակը), բառակերտման նոր միջոցները (1.անցումը բայական բառույթի վերլուծական կազմություններից համադրականի, 2. բառակապակցության բառայնացում, 3. բառակապակցության կրճատում, 4. բայականբառակապակցությունից գոյականի ստեղծում, 5. բառահատում), բառակազմականառկա կաղապարներով նոր բառերի ստեղծումը (1. ածանցում, 2. բառաբարդում, 3.հապավում), փոխառությունն և պատճենահանումը2։ Այսպիսով` ինչպես Լ. Եզեկյաննէ նշում, նորակազմությունները բառային այն միավորներն են, նոր բառերը, որոնքլեզվի զարգացման տվյալ փուլում գիտակցվում են որպես նոր իրողություններ, դեռևսչեն մտել գործուն բառապաշարի մեջ, չունեն ընդհանուր տարածում, իսկ առանձինդեպքերում անգամ չեն արձանագրվել տվյալ լեզվի համապատասխան բառա1 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, էջ 8։ 2 Տե՛ս Մարտիրոսյան Ա., Արդի հայերենի նորաբանությունների բառակազմական կաղապարները,Երևան, 2007, էջ 37-38։ րաններում, այսինքն` նորաբանությունները տվյալ լեզվի բառապաշարին դեռևս չձուլված բառերն են1։ Նորակազմությունների առանձին տեսակ են կազմում խոսքայինկամ անհատական նորաբանությունները, որոնք կարելի է անվանել նաև հեղինակային նորակազմություններ, որովհետև ունեն անհատական բնույթ և ծագումովպատկանում են միայն այդ հեղինակին։ Նշված բառերը, որոնք ստեղծվում են տվյալլեզվում առկա բառակազմական միջոցներով, խոսքին պատկերավորություն, արտահայտչականություն են հաղորդում` իհարկե, նպաստելով նաև գրական լեզվի բառապաշարի հարստացմանը։ Անցում կատարելով Առաքել Սյունեցու «Ադամգիրք» քերթվածում առկա հեղինակային նորակազմությունների բուն քննությանը` նշենք, որ նորակազմ ձևերը համեմատել ենք «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի», «Առձեռն բառարան հայկազեան լեզուի», Հ. Ավետիսյանի, Ռ. Ղազարյանի «Նորայայտ բառեր գրաբարում», Լ. Հովհաննիսյանի «Գրաբարի բառարան. Նոր հայկազյան բառարանում չվկայված բառեր», ինչպես նաև Ռ. Ղազարյանի, Հ. Ավետիսյանի «Միջին հայերենի բառարան» աշխատությունների բառագանձի հետ։ Ըստ այդմ` պետք է պայմանականորեն առանձնացնենքնորաբանությունների 2 խումբ, որոնցից առաջինը կկազմեն այն նորաբանությունները, որոնք վկայված չեն վերը նշված բառարաններից և ոչ մեկում կամ առկա ենմիայն ՄՀԲ-ում Առաքել Սյունցու վկայակոչմամբ, իսկ երկրորդ խմբում այն նորակազմձևերն են, որոնք առկա են միայն ՄՀԲ-ում այլ հեղինակների վկայակոչմամբ։ Առաջին խմբին պատկանող 47 նորակազմություններն աչքի են ընկնում իրենցհետաքրքիր կառուցվածքով և ոճական բարձր արժեքով։ 1. Ադամգիր2։ Գոյական է, որը չի հանդիպում գրաբարյան և միջինհայերենյանոչ մի բառարանում, ունի «գիրք, որը պատմում է Ադամի մասին» նշանակությունը։ Եթե հույն հերոս Ոդիսևսի անունը ծնում է «ոդիսական» գոյականը,ապա Առաքել Սյունեցին ստեղծում է «ադամգիրք» բառը, փաստորեն` Ադամի ոդիսականը։ 2. Աթենակոյս (130)։ Գոյականն ունի «աթենացի կույս, Աթենքի կույս» նշանակությունը։ 3. Անճառակերպ (83)։ ՆՀԲ-ում վկայված է «անճառ» ածականը, որի հոմանիշնէլ հենց պետք է համարել անճառակերպ գեղեցիկ նորակազմությունը` «անճառ, անճառելի, անպատմելի» նշանակություններով։ «Ադամգրքում» գործածված է հոգնակի թվով։ 4. Անուշալի (80)։ ՆՀԲ-ում տրված են անուշ և անոյշ ածականները` «քաղցր,համեղ, անուշահոտ, չունօղ զկծուութիւն կամ զդառնութիւն, լայնաբար` լաւ,հաճոյական, ախորժ, ազնիւ» իմաստներով։ Անուշալի-ն ՆՀԲ-ում վկայվածների հետ կազմում է հոմանշային շարք։ 5. Անուշիմ (213)։ ՆՀԲ-ում առկա է այս ածականի նույնարմատ հականիշը`ուշիմ-ը։ 6. Այլևայլել (52)։ ՆՀԲ-ում առկա է միայն այլ և այլ ածականը` «զանազան,պէսպէս, տարբեր» նշանակություններով։ Բայը նորակազմ է` «տարբերել,զանազանել» իմաստներով։ 7. Գեհենակուր (52)։ ՆՀԲ-ում հանդիպում են գեհեն («դժոխք») և կուր («կերակուր գազանաց») բառերը, որոնց միակցումով էլ Առաքել Սյունեցին ստեղծելէ գեհենակուր ածականը` «դժոխքի բաժին դարձած» նշանակությամբ։ 1 Տե՛ս Եզեկյան Լ., Հայոց լեզվի ոճագիտություն, Երևան, 2007, էջ 132։ 2 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, էջ 13։ Մնացած օրինակների դեպքում էջը կնշենք օրինակի կողքին` փակագծերում։ 8. Դառնագին (83)։ Հոմանիշն է ՆՀԲ-ում վկայված «դառնալի» ածականին, որըունի «լի դառնութեամբ» իմաստը։ 9. Դառնամրուր (88)։ «Դառն» և «մրուր» արմատներով կազմված այս ածականը չկա գրաբարյան և միջինհայերենյան և ոչ մի բառարանում։ Այն ունի«դառնաթանձրուկ, դառը թանձրուկով լի» նշանակությունները։ 10. Դժնային (63)։ ՆՀԲ-ում տրված են դժնեայ//դժնդակ ածականը` «դաժան,խիստ, սաստիկ, դառն, չար» նշանակություններով։ «Դժնային»-ը նրա հոմանիշ նորակազմ ձևն է։ 11. Դժպահակ (196)։ Ա. Մադոյանը այս նորաբանությանը տալիս է «անըմբռնելի, դժվարըմբռնելի» նշանակությունները1։ Մեր կարծիքով` ունի «անվերահսկելի, անմեկնելի» իմաստները։ 12. Դիւրահաճ (165)։ Նորակազմ ածականը գրքում գործածված է «հեշտությամբ դուր եկող, գրավիչ» իմաստներով։ 13. Եօթնապատկել (77)։ ՄՀԲ-ում վկայված է եօթնապատիկ մակբայը, իսկբայական տարբերակը մաքուր նորաբանություն է` «յոթ անգամ ավելացնել,յոթնապատիկ դարձնել» նշանակություններով։ 14. Զուարթագեղ (216)։ Այս ածականը ունի «զվարթ գեղեցկությամբ լեցուն,խայտագեղ, ցնծագեղ» նշանակությունները։ 15. Ժանգանման (136)։ Ածական է` «ժանգի գույն ունեցող» նշանակությամբ։ 16. Լուսափայլուն (14)։ ՆՀԲ-ում տրված են լուսափայլ և լուսափայլեան հոմանիշ ածականները` «լուսով կամ որպէս զլոյս փայլեալ, լուսապայծառ, շողշողեալ, պայծառ, մաքուր, հստակ, պարզ» նշանակություններով։ Առաքել Սյունեցին հարստացնում է հոմանշային այս շարքը` ստեղծելով լուսափայլունտարբերակը։ 17. Լուսաթափանց (224)։ Նորաբան ածականը ունի «պայծառ, լուսավոր, լուսապայծառ» նշանակությունները։ 18. Խալբալենալ (32)։ ՄՀԲ-ում առկա է խալբալել բայը` «ոչնչացնել, փչացնել»նշանակություններով։ Հեղինակը կազմել է վերջինիս հոմանիշ սոսկածանցավոր տարբերակը։ 19. Խայտագրել (213)։ Այս բայն ունի «ուրախությամբ, բերկրությամբ գրել»իմաստը։ 20. Խեռային (102)։ ՄՀԲ-ում վկայված է խեռական տարբերակը` «անսանձ»,«ըմբոստ» նշանակություններով, իսկ -ային ածանցով կազմվածը նորաբանություն է։ 21. Կիսատել (94)։ ՆՀԲ-ում հանդիպում է կիսատ ածականը` «կիսահատ, կրճատեալ, անկատար» իմաստներով։ Վերոնշյալ ածականից կազմված բայըունի «կրճատել, կիսել» նշանակությունները։ 22. Հառաչալիք (86)։ Նորակազմ ածականը Առաքել Սյունեցու «Ադամգրքում»գործածված է միայն հայցական հոլովով` հառաչալիս ձևով։ Ունի «տառապագին, տանջալից» իմաստները։ 23. Հառաչաձայն (28)։ Մակբայական նորակազմությունը ունի «հառաչալիցձայնով» նշանակությունը։ 24. Հարցաբանումն (219)։ Այս գոյականը առկա է միայն ՄՀԲ-ում։ Հեղինակայինվկայությունը հենց Առաքել Սյունեցունն է։ Նշանակում է «հարցուպատասխան»։ 1 Տե՛ս Առաքել Սյունեցի, էջ 413։ 25. Հրաշագին (58)։ Հոմանիշն է գրաբարյան բառարաններով վկայված հրաշալի ածականի։ 26. Հրաշափայլիմ (25)։ ՆՀԲ-ում առկա են հրաշափայլ ածականը («գերափայլ,պայծառափայլմամբ») և հրաշափայլութիւն գոյականը («հրաշալի փայլումն,գերապայծառութիւն»), սակայն բայը նորակազմ է` «գերափայլել, պայծառափայլել» իմաստներով։ 27. Հրճուաձայն (82)։ Խոսքիմասային պատկանելությամբ այս նորակազմությունն ածական է` «զվարթաբարբառ» նշանակությամբ։ 28. Ձանձրախորհուրդ (213)։ Նորակազմությունը վկայված չէ գրաբարյանբառարաններում։ Ունի «տաղտկամիտ, ծանրամիտ» նշանակությունները։ 29. Ձանձրամիտ (164)։ Նույնն է` Ձանձրախորհուրդ։ 30. Մաղձաժայթքել (84)։ ՄՀԲ-ում առկա է միայն մաղձաժայթքող ենթակայական դերբայը` «թույնը հեղող» նշանակությամբ։ Բայը նորակազմ է և ունի«թույն թափել» իմաստը։ 31. Մատնահարիմ (130)։ ՆՀԲ-ում տրված է մատնահար//մատանեհար//մատանահար գոյականը` «մատանի, որ հարկանէ, դրոշմէ զկնիք, կնիք մատանւոյ»իմաստները։ Բայը նշանակում է «դրոշմել, կնքել»։ 32. Մարանապան (108)։ ՄՀԲ-ում վկայված է մառնապան գոյականը, որն ունի«մառանի պետ» իմաստը։ 33. Յուսացուցիչ (184)։ ՆՀԲ-ում հիշատակված է միայն յուսացուցանել բայը(«տալ յուսալ, վստահացուցանել»)։ Ածականը նորակազմ է և ունի «հուսադրող, վստահեցնող» նշանակությունները։ 34. Ողոքագին (144)։ ՆՀԲ-ում առկա են միայն ողոք և ողոքական ածականները` «աղերսական, փաղաքշական, համոզական» նշանակություններով։ Ողոքագին-ը համալրում է հոմանշային շարքը։ 35. Ոտանաւորաբար (166)։ Ածական է ` երկակի իմաստով գործածված։ Ունի«բանաստեղծորեն» և «չափածո ձևով, ոչ արձակ» նշանակությունները։ 36. Չարուբարի (95)։ Բառարաններում չհանդիպող այս ածականը ունի «իր մեջև՛ չարը, և՛ բարին կրող» իմաստը։ 37. Չարչար (46)։ Նորակազմ մակբայը ունի «հույժ չար» նշանակությունը։ Գրքում գործածված է ք հոգնակերտով։ 38. Չքնաղացեղ (216)։ Նորաբան ածականը նշանակում է «չքնաղատեսակ,յուրատեսակ»։ 39. Պայծառասքանչ (81)։ Նորաբանությունը ածական է և նշանակում է «հույժսքանչելի»։ Այն առկա է միայն ՄՀԲ-ում` հենց Սյունեցու վկայակոչմամբ։ 40. Պարակցում։ ՆՀԲ-ում վկայված են պարակցություն գոյականը` «պարակիցնլինել, դասակցութիւն» նշանակություններով։ Սյունեցին ստեղծել է վերջինիսհոմանիշ ձևը`պարակցում-ը։ 41. Պղնձահոտ (136)։ Ածական է` «պղնձի հոտ ունեցող» իմաստով։ 42. Վերաբուրիմ (159)։ Նորակազմությունն ունի «դարձյալ բուրել» իմաստը։ 43. Վերջաբանութիւն (159)։ Նշանակում է «վերջաբան», «ավարտ»։ 44. Տանջանարան (46)։ ՆՀԲ-ում վկայված է հոմանիշ ձևը` տանջարան-ը։ Գրքում հանդիպում են և՛ եզակի, և՛ հոգնակի թվով գործածության օրինակներ։ 45. Քակտակիմ (36)։ ՆՀԲ-ում տրված են քակտեմ բայը («քակելով քակել, քանդել, խախտել, աւերել, եղծանել, լուծանել»), քակտական//քակտելի ածականները («որ կարէ կամ ունի քակտիլ, լուծանելի, բաժանելի` որպէս զբաղադրեալ»)։ Ըստ երևույթին, Սյունեցին քակտեմ բայի այս հոմանիշ ձևը կազմել էարմատ+ածանց+բայական վերջավորություն կաղապարով` քակտ+ակ+իմ։ 46. Օձատիպ (147)։ Ածականը երկիմաստ է։ Նշանակում է «օձանման», «օձաբարո»։ 47. Օրհներգաբան (82)։ «Օրհներգ երգող» իմաստով ածական է։ Ներկայացնենք նաև այն բառերի շարքը, որոնք վկայված են միայն ՄՀԲ-ում։ Դրանք ընդամենը 6-ն են։ 1. Աղծրութիւն (36) - Գոյական, որն ունի «աղիություն, տհաճություն» իմաստները։ 2. Դասասաց (163) - Բայանուն գոյական`«ուսուցիչ» նշանակությամբ։ 3. Լուսահոսան (19) - Ածական` «լույս արձակող» նշանակությամբ։ 4. Կսկծամահ (200) - ՄՀԲ-ում վկայված է միայն «կսկծամահ լինել» հարադրության մեջ։ Գրքում այն ունի ածականական արժեք։ 5. Պայծառամիտ (163) - Ածական `«պայծառ միտք ունեցող, հանճարեղ»իմաստներով։ 6. Պատուտիմ (190) - ՄՀԲ-ում վկայված այս բայը նշանակում է «պարուրել»։ Ըստ այսմ` «Ադամգիրք» քերթվածում Առաքել Սյունեցին գործածել է 53 նորակազմություններ, որոնց ընդհանուր բնութագիրը տալուց հետո ներկայացնենք նաևայն եզրակացությունները, որոնց հանգել ենք։ 1. Բառաստեղծման գործընթացում հեղինակը գործածել է բառակազմական միշարք կաղապարներ` դիմելով բառաբարդման և ածանցման եղանակներին։ Հապավական եղանակով կազմված նորաբանություններ գրքում չեն հանդիպում, քանզի հապավական բարդությունները աչքի չեն ընկնում իրենց ոճական արժեքով։ Բառաբարդման կաղապարներից ամենակենսունակը գոյական+գոյական կաղապարն է,որով կազմված են 7 բառեր` 2 գոյական (ադամգիրք, աթենակոյս), 3 ածական(պղնձահոտ, օձատիպ, կսկծամահ) և 1 մակբայ (հառաչաձայն)։ Պետք է նկատել, որսույն կաղապարը հիմնականում հանդես է գալիս գոյական+հոդակապ+գոյական մասնակաղապարով։ Ըստ կենսունակության` հաջորդը գոյական+բայ//բայարմատ կաղապարն է` գոյական+հոդակապ+բայ//բայարմատ մասնակաղապարի հետ միասին (երկու ածական` լուսաթափանց, գեհենակուր, երկու գոյական` դասասաց, մարանապան,երկու բայ` մաղձաժայթքել, խայտագրել)։ Առկա են նաև ածական +հոդակապ+բայահիմք(զուարթագեղ, ձանձրամիտ, պայծառասքանչ, պայծառամիտ, դիւրահաճ),ածական+հոդակապ+գոյական (4 ածականներ` չքնաղացեղ, դառնամրուր, ձանձրախորհուրդ, անճառակերպ), ածական+ածական (1 մակբայ` չարչար), գոյական+հոդակապ+ածական (1 ածական` ժանգանման), բայարմատ+հոդակապ+գոյական (1 ածական` հրճուաձայն) երկարմատ կաղապարներով և մասնակաղապարներով կազմվածնորակազմություններ։ Ամբողջ գրքում հանդիպում են բարդությամբ կազմված եռարմատ նորակազմության ընդամենը երկու օրինակներ, որոնք ունեն բայարմատ+գոյական+հոդակապ+գոյական (օրհներգաբան) և ածական+շաղկապ+ածական (բաղհյուսական բարդություն` չարուբարի) կաղապարները։ Թեև բառաբարդման եղանակովկազմված նորակազմությունները ոճականորեն ավելի ակտիվ են, քան ածանցմանեղանակով կազմվածները, բայց Սյունեցու երկում մեծաթիվ են նաև ածանցման եղանակով կազմված նորակազմությունները։ Պետք է նշել, որ այս եղանակով նորակազմությունների ճնշող մեծամասնությունը ունի վերջածանցավոր կաղապարներ։ Այսպես` «Ադամգիրք» քերթվածում հանդիպում են վերոնշյալ եղանակով կազմված21 նորակազմ կառույցներ (անուշալի, այլևայլել, դառնագին, դժնային, լուսափայլուն,խեռային, կիսատել, հառաչալիք, հրաշագին, հրաշափայլիմ, մատնահարիմ, յուսացուցիչ, ողոքագին, ոտանաւորաբար, տանջանարան, քակտակիմ, աղծրութիւն, պատուտիմ, պարակցում, խալբալենալ, եօթնապատկել)։ Նախածանցավոր կաղապարովկազմված նորակազմությունները ընդամենը երեքն են (անուշիմ, դժպահակ, վերաբուրիմ)։ «Ադամգրքում» առկա են նաև այնպիսի նորակազմություններ, որոնք կազմվելեն միաժամանակ և՛ բարդությամբ, և՛ ածանցմամբ։ Այսպես` Առաքել Սյունեցին արմատ+հոդակապ+արմատ+ածանց կաղապարով կերտել է 3 նորակազմություններ` լուսահոսան, հարցաբանումն, վերջաբանություն։ 2. Կազմված նորակազմությունների ճնշող մեծամասնությունը ածականներ են(31)։ Խոսքիմասային պատկանելությամբ երկրորդ տեղում բայն է (11), երրորդում` գոյականը (9)։ Նորակազմություններից ընդամենը 2-ն են մակբայ։ 3. Նորակազմ ձևերը հիմնականում ունեն ընդգծված ոճական արժեք, այն է`ստեղծագործությանը հաղորդում են պատկերավորություն, հուզականություն, արտահայտչականություն, կենդանի շունչ, շարժում։ Հաճախ հեղինակը նորակազմ ձևը գործածում է լեզվի գործուն բառապաշարումառկա հոմանշի հետ կողք կողքի վերջինիս նշանակությունը ընդգծելու համար։ Օրինակ` Այնքան հրաշք, որ անդ կային Անճառակերպք ու անքնին… «Անճառակերպ» նորակազմության գործածությունը «անքնին» ածականի կողքին լավագույնս ցույց է տալիս հրաշքի անքնին, անպատմելի լինելը։ Կամ մեկ այլդեպքում «հանճարեղ» ածականի հետ միասին Առաքել Սյունեցին գործածում է «պայծառամիտ» նորակազմությունը։ Այս հնարանքը հեղինակին հնարավորություն է տալիս ընթերցողի վրա ավելի մեծ տպավորություն թողնել, ընդգծել ասվածի կարևորությունը, թանձրացնել գործուն բառապաշարի հոմանշի իմաստը։ 4. Նորակազմ ձևերը գործածված են ոչ միայն ոճական նպատակներով, այլևնպաստում են հանգակազմությանը։ Բերենք համապատասխան օրինակներ։ Մարդս պատկեր է արարչինՏիպ և նման յոյժ հրաշագին…Այն ի՜նչ զարթոնք էր հրճուաձայնՔաղցրանուագ, օրհներգաբան…Հիւթ կերակրոյն էր զուարթագեղԵվ ցանկալի չքնաղացեղ…Զոր այդ հոգոցդ գործեցան, Պղնձահոտ, ժանգանման… 5. Բերված օրինակներից էլ պարզ է դառնում, որ Առաքել Սյունեցին հաճախստեղծում է նորակազմությունների կուտակում-շարքեր, որոնք ոչ միայն չեն խճողումխոսքը, այլև դարձնում են ավելի մեղեդային և դյուրին հիշվող։ Չմոռանանք, որ այսստեղծագործության շատ հատվածներ երգվել և երգվում են։ 6. Առաքել Սյունեցին նորակազմությունների կերտման մեծագույն վարպետ է։ Ասվածի լավագույն ապացույցն այն է, որ վերջինս «տաղտկամիտ, ծանրամիտ» իմաստները մի դեպքում արտահայտել է «ձանձրախորհուրդ» նորակազմությամբ, մեկ այլդեպքում` «ձանձրամիտ»` ստեղծելով նորակազմ հոմանշային զույգ։ Գրքում չենքգտնի չպատճառաբանված, արհեստական կամ դիպվածային որևէ նորակազմություն։ 7. Հեղինակը ոչ միայն նորակազմությունների մեծագույն վարպետ է, այլև մեծագույն սիրահար, Գրիգոր Նարեկացու բառաստեղծական ավանդույթի կրողը։ Բավական է նշել, որ անգամ գրքի վերտառությունը նորակազմ ձև է` «Ադամգիրք»։ Այս նորակազմությունը իրավամբ կարող ենք համարել նորաբանություն` նոր հասկացություն նոր անվամբ։ 8. Առաքել Սյունեցու բառային նորակազմությունները նպաստել են ոչ միայն իրժամանակի բանաստեղծական լեզվի հղկմանը և կատարելագործմանը, այլև գրականլեզվի ընդհանուր բառապաշարի հարստացմանը։ Դրանց էական մասն այսօր էլ գրական արևելահայերենի բառապաշարի գործուն մասն են կազմում։ Սաթենիկ ՂազարյանՆՈՐԱԿԱԶՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՌԱՔԵԼ ՍՅՈՒՆԵՑՈՒ «ԱԴԱՄԳՐՔՈՒՄ»Բանալի բառեր՝ Առաքել Սյունեցի, Ադամգիրք, նորակազմություն, նորաբանություն,բառաբարդում, ածանցում, կաղապար։

example1858

example1858

Հոդվածը նվիրված է Գարեգին Ա Ամենայն հայոց հայրապետի էկումենիկ գործունեությանը։ Ներկայացված են Վեհափառ հայրապետի կողմից իրականացված կարևոր ձեռնարկումներն էկումենիկ շարժման ծավալման և զարգացման գործում։ Գարեգին Ա-ն իր էկումենիկ գործունեությունն սկսել է դեռևս սարկավագության տարիներին և շարունակել իր ողջ հոգևոր ծառայության ընթացքում։ ԵՀԽ-ում վարել է մի շարք պատասխանատու պաշտոններ։ 1968 թ. Գարեգին եպիսկոպոսն ընտրվել է ԵՀԽ կենտրոնական և գործադիր կոմիտեների անդամ, իսկ 1975 թ.՝ փոխատենապետ։ Հեղինակել է մի շարք հոդվածներ և էսսեներ, որոնցում արծարծում է էկումենիկ շարժման հետ կապված բազմաթիվ հարցեր։

ԿԱՐԵԿԻՆ Ա. ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐ AՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ «Դուք էկումենիկ շարժման առաջամարտիկներից եք»։ Այսպես է նկարագրել Հովհաննես Պողոս Երկրորդ պապը Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ ,այրագույն Պատրիարք և Կաթողիկոսի էկումենիկ գործունեությունը 2։ Իրոք, Գարեգին Ա պատրիարքին պետք է գնահատել ոչ միայն Հայ եկեղեցու էկումենիկ կապերի ակտիվացման, այլև ընդհանրապես էկումենիկ շարժման զարգացման համար։ Երբ 1940-1950թթ. Էկումենիզմը սկսեց ընդլայնվել, ներառյալ նոր քրիստոնեական եկեղեցիները, և ապագա պատրիարքը ներգրավվեց շարժման մեջ։ Դեռ ուսանող լինելով Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության թեմում, էկումենիզմի գաղափարները հրապուրում էին երիտասարդ հոգևորականներին։ «Ես էկումենիկ շարժման մեջ մտա իմ սարկավագության առաջին իսկ օրերից, երբ դեռ ուսանող էի, հետևեցի էկումենիզմի հոգատար կյանքին, երբ այն սկիզբ առավ Լիոնում, օրինակ ՝ Abba Couturier J.- ի կողմից», - ասում է Գարեգին Առաջինը։ Նրա խոսքերով, նրա էկումենիկ գործունեության վրա մեծապես ազդել են մոնսինյոր Վիլեբրանդսի խոսքերը, երբ վերջինս ժամանեց Անթիլիաս ՝ բանակցելու areարեհ Ա կաթողիկոսի հետ։ համաձա՞յն եք նրանց իննսունինը »։ «Բայց, ցավոք, մենք ավելի հաճախ ենք խոսում այն ​​միակ կետի մասին, որի շուրջ մեր կարծիքը տարբերվում է ՝ մոռանալով, թե որքան ընդհանուր բան կա, որը կարող է միավորել մեզ»։ Նշված հանդիպումից հետո Գարեգին Ա-ն ասում է. «Ես իմացա, որ այսօր մենք, ընդհակառակը, պետք է ուշադրություն դարձնենք այն բանին, ինչը մեզ միավորում է։ Ինձ համար սա էկումենիզմի իրական ռազմավարությունն է, այսպես ասած, որը օգնականը պետք է օգնի մեզ մուտք գործել երրորդ հազարամյակ »4։ Կիլիկիո Աթոռը դեռ չէր դարձել ԵՀԽ անդամ, երբ հայր Գարեգինն արդեն մասնակցում էր միջեկեղեցական մի շարք համագումարների։ Առաջինը մասնակցեց Մերձավոր Արևելքում քրիստոնեական ուսանողական շարժումների առաջնորդների տիեզերական հանդիպմանը (Բեյրութ, 1955) 5։ Օքսֆորդում ուսման տարիները (1957-1959) բացառիկ հնարավորություն ընձեռեցին ավելի սերտ ծանոթանալու էկումենիզմի գաղափարախոսությանը, կապեր հաստատելու այլ քրիստոնեական եկեղեցիների ներկայացուցիչների հետ։ Էկումենիկ շարժման սկզբունքն է նախ լուծել եկեղեցիների միջեւ առկա տարաձայնություններն ու խնդիրները, ապա միավորել դրանք։ Տե՛ս «Քրիստոնեական Հայաստան» հանրագիտարան, Երեւան, 2002, էջ։ 358 թ. 2 «Էջմիածին», 1996, 12, էջ 29։ 3 Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա., Conրույցներ Giիովանի Գուայտայի հետ, Էջմիածին, 2001, էջ. 229։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 22։ 229-230թթ. 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 229։ հետ։ Համալսարանական տարիներին հայր Գարեգինը, իր մի շարք զեկույցներում, խոսում էր էկումենիկ խնդիրների մասին, օրինակ ՝ ինչո՞վ է պայմանավորված եկեղեցու խափանումը։ Աստվածաբանական դոգմա՞ն, թե՞ պատմական իրադարձություններ։ «Հիմա մենք պետք է դիմագրավենք մեր« էկումենիկ խնդիրները »և հասկանանք, թե իրականում ինչն է մեզ բաժանում»։ Գարեգին Ա-ն իր «Էկումենիկ խնդիրը քրիստոնեական արևելքում» (1959) էսսեում հասնում է եկեղեցական բաժանման գագաթնակետին ՝ քաղկեդոնական ժողովին։ Նրա խոսքով ՝ առկա խնդիրները հնարավոր է լուծել անցյալի խոչընդոտները վերանայելու միջոցով։ «Վերամիավորման խնդիրը իրական է, ինչպես Արևելքում, այնպես էլ Արևմուտքում։ Վերամիավորումը հնարավոր չէ լիովին հասկանալ Արևելք-Արևմուտք միջնորդի միջոցով, քանի դեռ նրանք առաջին հերթին չեն միավորվել »։ ԵՀԽ Նոր Դելի (Հնդկաստան) 1961 19-րդ դարի սկզբից Գարեգին սրբազանը սկսեց մասնակցել խորհրդի խորհրդաժողովներին, նախ որպես դիտորդ, ապա, երբ Կիլիկիո կաթողիկոսությունը դարձավ Եվրոպայի խորհրդի անդամ (1962 թ. Օգոստոս, «նվիրված էկումենիստի» երեք ջանքերով)։ Կիլիկիո կաթողիկոսության էկումենիկ կապերը զարգացնելու համար նա կազմակերպեց Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսի այցերը Եվրոպայի խորհուրդ, Հունաստանի արքեպիսկոպոս, Հովհաննես Պողոս Երկրորդ պապ, Քենթերբերիի արքեպիսկոպոս և այլն։ Որպես դիտորդ ՝ Գարեգին արքեպիսկոպոսը մասնակցել է Վատիկանի երկրորդ խորհրդի (1963-1965) և Անգլական եկեղեցու Լամբեթի համաժողովի (1968) երեք անընդմեջ նստաշրջաններին 4։ Հանդիպումից վերադառնալուց հետո նա գրեց իր արժեքավոր հոդվածներից մեկը. «Արչելյան եկեղեցու դիտորդ-տեղակալի որոշ դիտարկումներ Վատիկանի երկրորդ հանդիպմանը»։ Նա կարևոր դեր է խաղացել Եթովպիայի Ադիս Աբեբա քաղաքում Ուղղափառ եկեղեցու Ուղղափառ քույր եկեղեցիների ղեկավարների համաժողովի կազմակերպման գործում (1965), ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքի եկեղեցիների համաժողովի հիմնադրման գործում 5։ Նա «Հավատքի կարգ» համաշխարհային համաժողովի անդամ էր (1963) 6։ 1960-ականներին Գարեգին վարդապետը մի շարք պատասխանատու պաշտոններ է զբաղեցրել ԵՀԽ-ում։ 1968 Շվեդիայի Ուփսալա քաղաքում կայացած խորհրդաժողովում Գարեգին եպիսկոպոսն ընտրվեց ԵՀԽ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի անդամ 7։ Գարեգին Ա-ն իր «Էկումենիկ միտումները հայկական եկեղեցում» հոդվածում հակիրճ ներկայացնում է Հայ եկեղեցու անցած ուղին քաղկեդոնական ժողովից մինչև 20-րդ դար։ Նա փորձում է ցույց տալ, որ Հայ եկեղեցին չունի ոչ էկումենիկ ոգի, քանի որ քրիստոնեական աշխարհում իշխել է ցանկացած կարծիք։ Հյուսիսային Ամերիկայի և Կանադայի թեմի նախագահության ընթացքում (1973-1977) Գարեգին արքեպիսկոպոսը շարունակեց էկումենիկ կապեր հաստատել այլ եկեղեցիների ներկայացուցիչների հետ։ Ինչպես 2 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. 3 Այսպես է անվանակոչվել Գարեգին Ա կաթողիկոսը նրա մահվան կապակցությամբ ԵՀԽ ցավակցական հեռագրում։ Տե՛ս «Էջմիածին», 1999, Ե, էջ 171։ 4 Նույն տեղում, Պ. 5 «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, էջ 199։ 6 «Էջմիածին», 1999, Ե, էջ 171-172։ 7 Տե՛ս նույն տեղում, էջ. 171-172թթ. 8 Տե՛ս Գարեգին Ա, էջ 253-267։ նա ասում է. «Որպես հայ եպիսկոպոս, ես հիմնականում ապրում էի Միացյալ Նահանգներում ՝ որպես Հայ եկեղեցու անդամ։ Միևնույն ժամանակ, ես ամուր կապեր եմ պահում ամերիկյան եկեղեցական կազմակերպությունների հետ, ինչպիսիք են ԱՄՆ Եկեղեցիների ազգային խորհուրդը, ինչպես նաև էկումենիկ ., Կաթոլիկ, ուղղափառ այլ բողոքական այլ շրջանակների հետ »1։ Գնահատելով նրա էկումենիկ գործունեությունը և նվիրվածությունը շարժմանը, 1975 թ. Քենիայի Նայրոբիում գումարված ԵՀԽ 5-րդ համաժողովում արքեպիսկոպոս Գարեգինն ընտրվեց ԵՀԽ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի փոխնախագահ ՝ մինչև 1983 թվականը։ Աջակցել է Մերձավոր Արևելքի եկեղեցիների խորհրդի (ԵՀԽ) ստեղծմանը։ Երբ ավարտվում է Եվրախորհրդի նախագահությունը, ապագա պատրիարքին տրվում է «պատվավոր նախագահի» պատիվ 3։ Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության էկումենիկ գործունեությունն էլ ավելի ընդլայնվեց, երբ Գարեգին Սարգսյանը նախ ընտրվեց Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս (1977-1983), ապա Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս ՝ Գարեգին Բ-ի անունով (1983 -1995)։ 1995 Ապրիլի 4-ին Ազգային-եկեղեցական ժողովը նրան ընտրեց Ամենայն հայոց կաթողիկոս։ Նորընտիր պատրիարքն իր էներգետիկ էկումենիկ գործունեությունը տեղափոխում է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին։ Էջմիածին 4։ Ապահով է ասել, որ Գարեգին Ա-ն իսկապես օժտված էր էկումենիկով։ Մեկ հիշարժան գործ, որը նա անգնահատելի է կատարել Հայոց պատրիարքի էկումենիկ ժառանգության մեջ։ Նրա ջանքերի արդյունքում երկու կաթողիկոսությունները, երկար ժամանակ բաժանվելով միմյանցից, վերջապես սերտ եղբայրական կապեր հաստատեցին Կիլիկիայի և Էջմիածնի միջև։ Գարեգին Ա-ն Մայր Աթոռում կաթողիկոսի պաշտոնը ստանձնելուց առաջ մի շարք այցելություններ կատարեց Էջմիածին Վազգեն Ա-ի օրոք (իհարկե, նրա դերը այս հարցում չպետք է թերագնահատել)։ «Վազգեն կաթողիկոսի հետ իմ անձնական հարաբերությունները միշտ եղել են բարեկամական։ Հիշում եմ, կարծես երեկ էր. 1956 թ. Նրա այցը Անթիլիաս `Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսի ընտրության կապակցությամբ։ Այդ ժամանակ ես դեռ նոր ուսուցիչ էի։ Տեառնընդառաջի տոնին ՝ փետրվարի 14-ին, ես պատարագ մատուցեցի և, մեր ծիսակարգի համաձայն, Պատարագի ավարտին ես նրան առաջարկեցի մասունք։ Նա հարցրեց, թե ինչ է իմ անունը։ Նա շնորհավորեց ինձ Գարեգին վարդապետի անվան կապակցությամբ ՝ ի պատիվ Գարեգին Հովսեփյան կաթողիկոսի։ Ավելի ուշ նա ասաց, որ ինձ դուր է գալիս հենց առաջին հանդիպումից։ Ես միշտ մեծ հարգանքով եմ վերաբերվել նրան ... »5։ 1988 Այս ամառ երկու կաթողիկոսները երկրորդ անգամ հանդիպում են Մոսկվայում `ռուսական մկրտության հազարամյակի տոնակատարության ժամանակ։ Վազգեն Առաջինը նրան հրավիրում է Էջմիածին։ Երկու պատվիրակություններ (Էջմիածնից և Անթիլիասից) ստեղծվեցին երկու աթոռների տարբերությունները ուսումնասիրելու համար։ 1988 թ. Դեկտեմբերին Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակ Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն այցելեց Հայաստան։ Նա շրջաբերական նամակ է ուղարկել Կիլիկիայի Աթոռի բոլոր թեմերին `օգնություն խնդրելով։ Կիլիկիայի եպիսկոպոսներից շատերը գնացին Հայաստան, 1 Գարեգին Ա, էջ 65-66։ 2 «Էջմիածին», 1999, Ե, էջ 171-172։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 172։ 4 Մայր Աթոռը ԵՀԽ անդամ դարձավ 1962 թ.-ին Վազգեն Առաջինի օրոք։ Օգոստոսի 11-ին։ 5 Գարեգին Ա, էջ 116-117։ իրենց համերաշխությունը հայտնելու Ամենայն Հայոց Հայրապետին։ Այս ամենը միաժամանակ բարենպաստ մթնոլորտ ստեղծեց երկու ամբիոնների խնդիրների լուծման համար։ Գարեգին Ա-ի պաշտոնավարման ընթացքում Մայր Աթոռն ուներ իր մշտական ​​ներկայացուցիչները ԵՀԽ բոլոր տարեկան նստաշրջաններում։ Նշանակալից է Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ա-ի այցը ԵՀԽ կենտրոն (ծնված Շվեյցարիայում, 1996 թ. Հունիսի 10-ին)։ Մեկօրյա այցի ընթացքում Նորին Սրբությունը հանդիպում է ԵՀՄ Գլխավոր քարտուղար դոկտոր Քոնրատ Ռայզերի, ԵՏՄ (Եկեղեցիների եվրոպական համաժողով) գլխավոր քարտուղար Jeanան Ֆիշեր Ռ Շվեյցարիայի բողոքական եկեղեցիների օգնության բաժնի ղեկավար Ռուդոլֆ Ռենֆերի 1։ Իր հերթին, 1996 թ. Ապրիլի 19-23-ը Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Էջմիածին այցելում է ԵՀԽ գլխավոր քարտուղար Քոնրատ Ռայզերը։ Միջեկեղեցական հարաբերությունների կարգավորման համար Պատրիարքի բազմաթիվ այցելությունների թվում են այցելությունները Վատիկան (1996 դեկտեմբեր), Ֆրանսիա (1997 հունվար), Ավստրալիա (1972 փետրվար)։ 1997 թ. Հունիսի 23-29-ը Ավստրիայի Գրաց քաղաքում տեղի է ունենում Եվրոպական եկեղեցիների խորհրդի և Կաթոլիկ եպիսկոպոսների եվրոպական խորհրդի կողմից կազմակերպված Եվրոպական 2-րդ էկումենիկ համաժողովը։ Երկրորդ լիագումար նիստը ելույթ է ունենում Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ա. Նորին Սրբության ելույթի թեման էր «Դեմ առ դեմ ինքներս մեզ» 3։ Գարեգին Ա-ի օրոք Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Էջմիածինը միշտ ունեցել է իր ներկայացուցիչները ԵՀԽ կենտրոնական կոմիտեում։ Սպիտակի երկրաշարժի 10-րդ տարելիցին ԵՀԽ 8-րդ համաժողովում (1998 թ. Դեկտեմբեր, Հարարե, Zիմբաբվե) համատեղ աղոթք կատարվեց երկրաշարժի զոհերի խաղաղության և Հայաստանի վերականգնման համար 4։ 1997 Ստեղծվեց ԵՀԽ հայ միջեկեղեցական կլոր սեղան բարեգործական հիմնադրամը։ Երկրի տնտեսական ծանր վիճակը հաղթահարելու համար, Գարեգին Ա կաթողիկոսի ղեկավարությամբ, Կլոր սեղանի գրասենյակը նախաձեռնում է գյուղական վարկային ծրագրի իրականացումը։ Նորին Սրբությունը դիմում է «Եկեղեցական վարկի էկումենիկ ֆոնդ» (ԵՏՄ, կենտրոն ՝ գեներալ) հայաստանյան ԵՏՄ-ն ԵՏՄ ընտանիքում ընդգրկելու համար։ 1999 թ.-ի հունվարի 26-31-ը Սլովակիայի մայրաքաղաք Բրատիսլավայում կայացած ԵՏՄ նիստում քննարկվեց Առաքելական եկեղեցու կիրառման հարցը և տրվեց դրական պատասխան։ Որոշում է ընդունվում ֆինանսավորել Կլոր սեղանի վարկային ծրագրերը առաջիկա երեք տարիների համար 5։ Եվրոպայի խորհրդի հիմնադրման 50-ամյակի և Հայաստանում քրիստոնեությունը որպես պաշտոնական կրոն հռչակման 1700-ամյակի առթիվ Նյու Յորքում լույս է տեսնում Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ. Գարեգին Ա Հայոց Պատրիարքի էսսեների անգլերեն հավաքածու «... Եվ նավը օրորվում է ալիքների վրա»։ Այս ժողովածուն ներառում է Նորին Սրբության հոգատարության ընթացքում հեղինակած հոդվածները, որոնցում Գարեգին Ա-ն բարձրաձայնում է մի շարք էկումենիկ խնդիրներ և տալիս դրանց լուծման ուղիներ։ Ուշադրություն դարձնելով գրքի ենթավերնագրին. «Էջմիածին», 1996,,, էջ 66-79։ Տե՛ս նաև «NSOTT Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Ա-ի երկամյա տեղեկատվությունը», Մոնրեալ, 1997, էջ 11։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. 3 «Էջմիածին», 1997, EԵ, էջ 28-49։ 4 «Էջմիածին», 1998, 12, էջ 104-107։ 5 «Էջմիածին», 1999, Ա, էջ 109-110։ Տիեզերական ճանապարհորդության ընթացքում արված նամակներ », պարզ է դառնում, որ հավաքածուն ներառում է էկումենիկ մտածողությունը, որն առաջացել է Նորին Սրբության էկումենիկ ուղու ընթացքում 1։ Արփի Ալեքսանյան. ԳԱՐԵԳԻՆ Ա., ՀԱՅ ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Հիմնաբառեր. Էկումենիզմ, Էկումենիկ շարժում, ԵՀԽ - Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդ, Աստվածաբանական դոգմա, Քաղկեդոնի ժողով։

example2017

example2017

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում գենդերային դիրքորոշումների ձևավորման վրա ազդող գործոններին, ներկայացվում են մի շարք տեսությունները, որոնք մեկնաբանում են նշված հիմնահարցը։ Հիմք ընդունելով իրականացված հետազոտության արդյունքները՝ ներկայացվում է հայաստանյան իրականությանը վերաբերող մի շարք եզրահանգումներ, համաձայն որոնց աղջիկների մեծամասնությունն ունի էգալիտար գենդերային պատկերացումներ, սակայն ընտրում են ավանդական ընտանեկան ոճը, աշխատանքում նախընտրում են բարեկեցությունը, տղաների մեծամասնությունն ունի ավանդական գենդերային պատկերացումներ, ընտրում են ավանդական ընտանեկան ոճը, աշխատանքում նախընտրում են ինքնակատարելագործման ռազմավարությունը։ Էգալիտար գենդերային պատկերացումներ ունեցող անձանց մոտ գերակշռում է կյանքի հանկարծակի փոփոխություններին պատրաստ լինելու ռազմավարությունը։

Երիտասարդ երեխաների կյանքի ռազմավարության և գենդերային դիրքերի փոխակերպման բնութագրերը։ Վերջերս հասարակության կողմից ակտիվ քննարկման առարկա են դարձել սեռերի հոգեբանական առանձնահատկություններին վերաբերող խնդիրները։ Կանանց և տղամարդկանց հոգեբանության ուսումնասիրությունը մեծապես կարևոր է հասարակության համար, քանի որ այն թույլ է տալիս հասկանալ հասարակության զարգացման անհատական ​​զարգացման օրինաչափությունները։ Հասարակության մեջ տեղի ունեցող դինամիկ փոփոխությունների պատճառով տղամարդկանց և կանանց վերաբերյալ սոցիալական ընկալումները փոխվել են, և պատճառներից մեկը նրանց ստանձնած դերերի վերափոխումն է։ Modernամանակակից աշխարհը, մի կողմից, տալիս է ինքնաիրացման մեծ հնարավորություններ, մյուս կողմից `մեզ ստիպում է վերարտադրել տղամարդու և կնոջ դերերը սոցիալականացման ընթացքում մշակույթով սահմանված։ Հայ հասարակությունը նույնպես զերծ չէ որոշակի արժեքային փոփոխություններից։ Դրանք, անշուշտ, ազդում են նաև գենդերային հայացքների, երիտասարդների վերաիմաստավորման և վերարտադրման վրա, ուստի անհրաժեշտություն կա հասկանալու, թե ինչպես են այդ փոփոխություններն ազդում երիտասարդների ապագայի պլանավորման վրա։ Նրանց հատկապես հետաքրքրում են աշխատանքի, ընտանիքի, ապագայի ընդհանուր պլանավորման վերաբերյալ իրենց պատկերացումները, ինչը թույլ կտա նրանց հասկանալ, թե ինչ դեր և նշանակություն են տալիս իրենց, ապագայում ինչ հեռանկարներ ունեն, ինչպիսի վերաբերմունքով են առաջնորդվում, ինչ ռազմավարությամբ են նրանք ընտրեք հասնել։ Այս ամենը մեզ թույլ է տալիս կանխատեսել, թե ապագայում ինչից է կախված մեր երկրի տնտեսական և մշակութային զարգացումը, ինչը արդի խնդիրներից է։ Չնայած շատ տեսաբաններ անդրադարձել են կյանքի ռազմավարությանը, սեռի հասկացություններին, դրանց տարբերակմանը, այս երկու ուղղությունների միջև փոխհարաբերությունների վերաբերյալ ուսումնասիրությունները շատ քիչ են, ինչպես արտերկրում, այնպես էլ մեր երկրում։ Հետևաբար, ես մտածում եմ ՝ կա՞ արդյոք այդպիսի կապ, եթե այո, ապա ինչպե՞ս են դրանք դրսևորվում, ի՞նչ տարբերություններ կան տղաների և աղջիկների կյանքի կողմնորոշման մեջ, կյանքի ոճի ընտրության հարցում։ Ենթադրվում է, որ տղամարդու և կնոջ դերի վերաբերյալ գենդերային ընկալումները որոշում են կյանքի ռազմավարության ընտրության առանձնահատկությունները։ Սեռը հոգեբանության մեջ սոցիոբիոլոգիական բնութագիր է, որի օգնությամբ մարդիկ սահմանում են կնոջ և տղամարդու հասկացությունները, նրանցից ակնկալվող դերերը, սպասումները, պահվածքը 1։ Կարծում եմ ՝ հայ հասարակությանը բնորոշ է գենդերային տարբերությունների կեղծ ստանդարտ ընկալումը։ Մենք գիտակցում ենք ինքներս մեզ ՝ որպես տղամարդիկ և կանայք, ըստ մշակութային նկարագրերի։ «Մշակութային կարծրատիպը ստանդարտացված, կոլեկտիվ փորձ է, որը ներշնչվում է անհատի կողմից ուսման և հաղորդակցման գործընթացում, որն օգնում է նրան կողմնորոշվել կյանքում, կարգավորում վարքը համապատասխան նորմերով և կանոններով։ Հետագայում անհատը, ինքնաբերաբար, վերարտադրում է տվյալ սոցիալական խմբին բնորոշ դիրքերը »2։ Modernամանակակից սոցիալական տեսության մեջ, գենդեր հասկացության հետ մեկտեղ, արմատավորվել է նաև գենդերային ինքնություն հասկացությունը, որը բնութագրվում է որպես սեփական ինքնագիտակցություն ՝ առնականության և կանացիության մշակութային սահմանումների և նկարագրությունների հետ կապված։ Այս հասկացությունը ներառում է սուբյեկտիվ փորձ, քանի որ այն ենթադրում է միջանձնային փոխազդեցությունների ընթացքում տղամարդ-կանացի հատկությունների մարմնացում։ Gende 1 Տե՛ս Bern Sh., Gender Psychology. Տղամարդկանց և կանանց վարքի օրենքներ, Սանկտ Պետերբուրգ, 2008, էջ. 21 2 Kon I., Мужчина в меняющемся мире, Москва, 2009, (հասանելի է psyfactor.org/lib/male-female.htm) էջում։ Ռասայական ինքնությունը սոցիալական ինքնության հիմնական բաղադրիչներից մեկն է։ Սոցիալական ինքնությունը հայեցակարգի մի մասն է, այն ձեւավորվում է սոցիալական խմբին անդամակցելու գիտակցությունից, դրան տրված արժեքային-հուզական իմաստից։ Գենդերային ինքնություն ասելով ՝ մենք միշտ նկատի ունենք ինքնորոշումը։ Գենդերային ինքնության սուբյեկտիվ կողմը պայմանավորված է անհատի դիրքով `դասակարգելով նրան որպես գենդերային խումբ։ Այս պարագայում մենք խոսում ենք անձնական գենդերային ինքնության մասին, որը ենթադրում է կայուն պատկեր, որը սուբյեկտիվորեն ընկալվում է անհատի կողմից։ Գենդերային ինքնության օբյեկտիվ կողմը պայմանավորված է մեզ ՝ որպես տվյալ խմբի ներկայացուցչի, հասարակության ընկալմամբ ՝ համապատասխան մշակույթում ընդունելի ծածկագրերով։ Սա 1-ին է վերագրված գենդերային ինքնությունը։ Ս. Գենդերային ինքնության համաձայն փուլ նշանակում է վարք, որը ամրապնդվում կամ խրախուսվում է այս սեռի համար այս կամ այն ​​մշակույթում ՝ կախված երեխայի սխեմաներից 2։ Նա զարգացնում է գենդերային ոսպնյակների տեսությունը։ Նա գենդերային ոսպնյակները համարում է գենդերի հիմնական դրույթները, որոնք առկա են մշակութային դիսկուրսում, սոցիալական հաստատություններում, մարդկանց գիտակցության մեջ։ Ըստ Բեմի, այդ ոսպնյակները ոչ միայն ուղղություն են տալիս աշխարհի ընկալմանը, իրականության իմաստին, այլև սոցիալական իրականության ձևավորմանը 3։ Շ. Բեռնը առանձնացնում է մարդկային գենդերային նորմերի երեք տեսակ ՝ զիջում, ինտրոսպեկտ, նույնականացում։ Փոխզիջումը սոցիալական նորմերին հնազանդվելու միջոց է, երբ մարդը չի ընդունում դրանք, բայց հարմարեցնում է իր վարքը պատժից խուսափելու համար։ Ինտրոսկոպիայի դեպքում անձը լիովին ընդունում է գենդերային նորմերը։ Նույնականացման դեպքում անձը կրկնում է դերային մոդելի գործողությունները 4։ Բայրն ուրվագծում է գենդերային ինքնության ձևավորման չորս փուլերը. • Գենդերային նույնականացում, երբ երեխան իրեն վերագրում է այս կամ այն ​​սեռին։ • Գենդերային կայունություն, երբ երեխան գիտակցում է, որ սեռը մնայուն է. անհնար է փոխել; • Տարբերակված իմիտացիա - լավագույն աղջիկ ցանկություն կամ տղա, • Գենդերային ինքնակարգավորում, երբ երեխան ի վիճակի է կարգավորել իր վարքը `համաձայն գենդերային նորմերի։ Որոշ հեղինակներ առանձնացնում են գենդերային ինտենսիվացման փուլը, երբ սեռական տարբերությունները սաստկանում են։ Գրոտերի խոսքով ՝ սեռական ինթիզացիայի պատճառներից մեկը ծնողների պահվածքն է։ Մայրը ավելի շատ շփվում է աղջկա հետ, հայրը `տղայի հետ։ Հասակակիցների ազդեցությունն ավելի ուժեղ է։ Օրինակ ՝ դեռահասները սկսում են արտահայտվել սեռական նորմերին համապատասխան ՝ հակառակ սեռի հավանությունը ստանալու համար։ Տղաները սկսում են ընդգծել իրենց առնական հատկությունները, իսկ աղջիկները ՝ կանացի։ Ֆրեյդացիները օգտագործում են հույզերի իմիտացիայի դերը գենդերային նույնականացման գործընթացում։ Այս մոտեցման կողմնակիցները ենթադրում են, որ երեխան անգիտակցաբար ընդօրինակում է հակառակ սեռի ներկայացուցիչների, առաջին հերթին հակառակ սեռի ծնողի վարքը, ով ցանկանում է զբաղեցնել իր տեղը։ Համաձայն սոցիալական տեսության, երեխայի մեջ մուտքի ուժեղացումը մոդելավորելը կախված է ծնողների վարքագծային մոդելներից, նույնականացում կանանց և տղամարդկանց պատկերների հետ։ Ընդհանուր առմամբ, երեխայի համար արդիական է դառնում ոչ թե ընդօրինակվող անձի սեռը, այլ այն տեղեկատվությունը, որ անձի վարքը համապատասխանում է այդ սեռին։ Սեռական տիպաբանության համաձայն ՝ ծնողները խրախուսում են տղամարդկանց վարքը տղաների մոտ, իսկ կանայք ՝ աղջիկների։ Ըստ ճանաչողական զարգացման տեսության, երեխան ծնողից տեղեկատվություն է ստանում սեռական վարքի մասին, ապա սկսում է հասկանալ իր սեռը սեռի անդառնալիությունը սեռից։ Սկզբում նա հասկանում է, թե ինչ է նշանակում լինել կին, ապա որոշում է, թե ով է ինքը, իսկ հետո հարմարեցնում է իր պահվածքը իր գաղափարներին։ Սեռը նույնականացնելը այստեղ դիտարկվում է որպես երեխայի զարգացման հիմնական ասպեկտ։ Ըստ Կոլբերգի գենդերային ինքնության ճանաչողական տեսության, գենդերային դերերի զարգացումը կախված է ատամներից 1 Տե՛ս Khachatryan N., Gender Social Psychology. դասագիրք, Երեւան, 2007, էջ. 124։ 2 Տե՛ս Ilyin E., Paul and Gender, St. Petersburg, 2010, p. 111 3 Տե՛ս Khachatryan N., 2007, p. 111 4 Տե՛ս Ilyin E., 2010, p. 116։ Aարգացման տեսանկյունից երեխաները սեռական նույնականացման են գալիս նախքան սոցիալական փորձ ձեռք բերելը, որից հետո անցնում են ակտիվ սոցիալականացման 1։ Գենդերային սխեմաների տեսությունը սոցիալական ուսուցման և ճանաչողական զարգացման տեսությունների համադրություն է։ Ըստ այս տեսության, գենդերային սխեմաները մի շարք սպասումներ և համոզմունքներ են, որոնք վերագրվում են երկու սեռերին `ազդելով իրենց ընկալած տեղեկատվության մշակման և պահպանման վրա։ Ն. Չոդորուն կարծում է, որ երեխայի վերաբերմունքն իր աշխարհի նկատմամբ պայմանավորված է վաղ հարաբերությունների փորձով։ Մի կողմից, երեխան ցանկանում է միասնություն պահպանել մոր հետ, մյուս կողմից `նա զգում է իր զարգացման հնարավորությունը` բաժանվելով այդ կապից։ Տղաների և աղջիկների վաղ տարիքում մայրական խնամքը կանանց նկատմամբ առաջացնում է որոշակի գիտակցված և անգիտակցական վերաբերմունք։ տղամարդիկ Կնոջից զոհաբերություն և հոգատարություն է սպասվում, ինչպես անօգնականության վախը կապված է կնոջ հետ։ Երեխաների ընկալումներում տղամարդը կապված է իդեալականացված կերպարների և անձնական աճի հնարավորությունների հետ 2։ E. Իր հոգեսեռական զարգացման ութ փուլերում Էրիքսոնը ինքնության ձեռքբերումը համարում է պատանեկության հիմնական խնդիրը։ Աղջիկն անորոշության մեջ պահպանում է իր ինքնությունը, քանի դեռ չի առաջացել մտերմության զգացողության հաջորդ փուլը, քանի որ կնոջ ինքնաճանաչումը սերտորեն կապված է սերտ հարաբերությունների հաստատման հետ։ Տղաների հետ մտերմության զգացումը հետևում է ինքնության ձեռքբերմանը 3։ Ջ. Միլերի մոտեցումը կոչվում է հարաբերությունների կենտրոնացված մոդել, որտեղ նա զարգացնում է հետևյալ հիմնական թեմաները ՝ մշակութային միջավայր, հարաբերություններ, անձնական աճի ձևեր։ Մշակութային միջավայրը սահմանափակում է կանանց գործունեությունը։ Մշակութային միջավայրը, անձնական աճը խթանելու փոխարեն, ստեղծում է հարաբերություններ հաստատելու վախ։ Միևնույն ժամանակ, մարդկանց միջև տարբերությունները հասկանալը միջանձնային հարաբերությունների անձի զարգացման կարևորագույն ձևերից մեկն է։ Կնոջ կյանքի հիմնական շարժիչ ուժը հաղորդակցության ցանկությունն է, փոխադարձությունը, որը նրա ներքին Ես-ի հիմքն է։ Մարդկային հարաբերությունների հիմքում ընկած է կարեկցանքը և վստահությունը։ Միլլերը նշում է, որ կախվածության գաղափարը պետք է վերանայվի։ Ուրիշներից կախված լինելը մեկնաբանվում է որպես մանկական վարքի ձև, քանի որ կախվածությունն ավելի շատ կանանց է վերագրվում։ Մինչդեռ այն պետք է համարել անհրաժեշտ որակ հոգեբանական առողջության և անձնական աճի զարգացման համար։ Այս ամենը հաշվի առնելը կօգնի ավելի խորը հասկանալ կնոջ հոգեբանությունը 4։ Գենդերային դերը մարդու գենդերային սոցիալականացման մեխանիզմներից մեկն է։ Գենդերային դեր ասելով `մենք նկատի ունենք վարքի որոշակի ձև` համապատասխան սոցիալական նորմերին, սպասումներին, վերագրումներին, որոնք ընդունվում և ձուլվում են սեռերի կողմից։ Սեռային դերերը կապված են գենդերային կարծրատիպերի հետ, որոնք կանացի տղամարդկային վարքի և բնավորության գծերի ստանդարտացված հասկացություններ են, որոնք իրենց հերթին կարող են ընդհանրացվել և սխալ լինել։ Շատ սոցիալական հոգեբաններ կարծում են, որ գենդերային ավանդական դերերը սահմանափակում են մարդու զարգացումը և հանգեցնում սոցիալական անհավասարության։ Կանանց և տղամարդկանց ավանդական դերերը լրացնում են միմյանց և կապված են նրանց կենսաբանական տարբերությունների հետ։ Շատերը կարծում են, որ կանայք կարգավիճակով, աշխատավարձով, սոցիալական կարգավիճակով կամ հզորությամբ հավասար չեն տղամարդկանց։ Այս կերպ կանանց դերը սահմանափակ է, նրանք ավելի հաճախ ենթարկվում են սեռական բռնության։ Այն փաստը, որ հասարակության մեջ կանայք գնահատվում են միայն իրենց երիտասարդության, լավ արտաքինի, հմայքի համար, շատ կանանց ստիպում է զգալ իրենց ստորություն, ցածր ինքնագնահատական։ Գենդերային կարծրատիպերը հանդիպում են կանանց և տղամարդկանց կողմից տարբեր գործունեության ոլորտներում խաղացած դերերում։ Առաջինը ընտանիքում հայտնվող դերերն են։ Կինը կարևոր է տնային տնտեսուհու և իսկապես մոր դերում, իսկ տղամարդը `ընտանիքը ֆինանսապես ապահովելու, մասնագիտական ​​հաջողությունների հասնելու գործում։ Երկրորդը `դերերն են, որոնք հայտնվում են մասնագիտական ​​գործունեության մեջ։ Կանայք նշանակվում են գործադիր ծառայության գործունեություն (կրթություն, առողջապահություն, առևտուր, սոցիալական), իսկ տղամարդիկ 1 Տե՛ս Ильин Е., 2010, էջ 127-128։ 2 Տե՛ս Chodorou N., Material Production. Գենդերային հոգեվերլուծություն և սոցիոլոգիա (հասանելի է www.koob.ru/chodorow/motherhood կայքում)։ 3 Տե՛ս Kraig G., Bokum D., Development Psychology (հասանելի է www.koob.ru/kraig_bokum_1/kraig_bokum_psihologia_razvitija կայքում)։ 4 Տե՛ս Фрейдже, р Р., Фэйдимен Д., Личность։ Տեսություններ, կառավարում, փորձեր, 2004։ Գործիքային ոլորտի, տեխնիկայի, ստեղծագործական-կազմակերպչական, կառավարման, ֆիզիկական աշխատանքի գործունեություն։ Երրորդ ՝ քաղաքական գործունեություն, որտեղ, մեծամասնության կարծիքով, կանայք անելիք չունեն։ Ըստ Ֆ. Jamesեյմսի գենդերային կարծրատիպերի ամրապնդումը նպաստում է տղամարդկանց գերակայությանը, իսկ կանայք ՝ խտրականությանը։ Բացի այդ, կան նոր տեսակետներ, որ գենդերային ավանդական դերերը սահմանափակում են ոչ միայն կանանց, այլև տղամարդկանց։ Դրանք հոգեկան լարվածության աղբյուր են։ Կանայք և տղամարդիկ, ովքեր չեն նահանջում, չեն ընդունում կարծրատիպերը, ենթարկվում են հասարակության քննադատության։ Այնուամենայնիվ, պետք է խոստովանել, որ դրանք հաճախ աղավաղում են իրականության պատկերը 1։ Գենդերային հասկացությունները սոցիալական համատեքստով պայմանավորված տեսակետներ են, բացատրություններ տղամարդկանց կարգավիճակի վերաբերյալ `հասարակության մեջ դերերի և կանանց ակտիվ բաշխման վերաբերյալ։ Գենդերային ընկալումը գիտելիք է այն մասին, թե ինչ դեր պետք է ունենան կանայք և տղամարդիկ հատուկ սոցիալական ենթատեքստերում, որն է դրանց կարևորությունը և ինչպիսի օրինակելի օրինակներ նրանք պետք է օգտագործեն միջավայրում։ Նման գիտելիքները ձեռք են բերվում մարդկանց հետ շփման և փոխազդեցության գործընթացում։ Գենդերային ընկալումները հասարակության մեջ գենդերային գաղափարախոսության արդյունք են 2։ Գենդերային գաղափարախոսությունը կանանց հայացքների և կանանց սոցիալական տղամարդկանց սոցիալական կարգավիճակի և դերային բովանդակության համաձայնեցված տեսակետների համաձայնեցված համակարգ է, որը պետք է հետապնդվի որպես հասարակության անդամ 3։ Գենդերային գաղափարախոսությունը սեռերի միջև հարաբերությունների հաստատված մոդելների պահպանումն է, այն նաև սոցիալական կազմակերպության մեխանիզմ է։ Նրանք գաղափարները համարում են ըստ գենդերային գաղափարախոսության տեսակների։ Աչքի են ընկնում ավանդական seեգալիտար հասկացությունները։ Ըստ հավասարության հասկացությունների ՝ տղամարդիկ և կանայք, որպես տվյալ սոցիալական խմբի ներկայացուցիչներ, նման են միմյանց։ Այս նմանությունը վերաբերում է նաև նրանց հոգեբանական առանձնահատկություններին, անձնական հատկություններին, որոնք անհրաժեշտ են սոցիալական դերեր ստանձնելիս։ Հետեւաբար, կանանց և տղամարդկանց տարբերակելու որևէ հիմք չկա, քանի որ նրանք իրար նման են և փոխարինելի։ Սեռային տարբերությունները և հասարակության մեջ գոյություն ունեցողները կենսաբանորեն արդարացված չեն, բայց դրանք սոցիալական կառուցվածքի արդյունք են 4։ Ավանդական հասկացությունների համաձայն, տղամարդկանց և կանանց միջև տարբերություններ կան որոշ անձնական հատկությունների և սոցիալական դերերի մեջ։ դրանք հակասում են միմյանց։ Կենսաբանական գենդերային տարբերությունները տեղափոխվում են սոցիալական ոլորտ։ Դրա հիման վրա առանձնանում են տղամարդկանց և կանանց հատուկ դերերը։ Ըստ հավասարության գենդերային պատկերացումների ՝ տղամարդկանց և կանանց կարգավիճակները չպետք է դասավորվեն հիերարխիկ ձևով, այլ պետք է հաստատվեն հավասար իրավունքների և հնարավորությունների ոլորտում։ Ավանդական հասկացությունների համաձայն, տղամարդիկ պետք է ձեռք բերեն առաջնորդի կարգավիճակ, գերիշխող լինեն տարբեր սոցիալական կազմակերպություններում, հասարակական կազմակերպություններում։ Տղամարդիկ պետք է բարձր դիրքեր զբաղեցնեն, քանի որ նրանք, կանանց համեմատ, անձնական առումով կատարյալ են։ Ըստ հավասարության սեռային պատկերացումների ՝ յուրաքանչյուր սեռի կենսաբանական հատկությունները չեն կարող գենդերային անհավասարության պատճառ հանդիսանալ։ Գենդերային մոտեցման մեջ կարելի է կատարել սոցիալ-մշակութային գնահատականներ. Մեկնաբանություններ, ինչպիսիք են հիմնական համակարգի փոփոխությունները։ Ավանդական հասկացությունների համաձայն, կանանց և տղամարդկանց կենսաբանական տարբերությունները հիմնարար են, ուստի տղամարդկանց գերակայությունը բնական, բնական երևույթ է 5։ Գենդերային կողմնակալությունը բացասական վերաբերմունք է հակառակ սեռի ներկայացուցիչների նկատմամբ։ Դրանք վերագրվում են նրանց, ովքեր խախտում են տղամարդկանց և կանանց ավանդական դերային վարքը 6։ Ելնելով մեր նպատակներից և խնդիրներից ՝ 2013 թ. Փետրվար-մարտ ամիսներին անցկացվել է հարցում։ Նմուշը հիմնված էր մի քանի չափանիշների վրա. Սեռ, da 1 Տե՛ս Ильин Е., 2010, էջ 79։ 2 Տե՛ս Gender Psychology, Practicum, 2nd ed. (խմբ. I. Klecina), Սանկտ Պետերբուրգ, 2009, էջ. 318 թ. 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 318։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 319։ 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ. 320-322թթ. 6 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 324։ ընտանիքի կարգավիճակ, կրթություն, զբաղվածություն։ Ներառված է 100 հարցված ՝ 50 կին, 50 տղամարդ ՝ 2035 տարիքային սահմաններում։ Իրականացնելով հետազոտական ​​վերլուծություն ՝ եկանք այն եզրակացության, որ աղջիկների «տղաների» միջև կան տարաձայնություններ, գենդերային դիրքերի նմանություններ, կյանքի պլանավորման ռազմավարության ընտրության հարցում։ Աղջիկների մեծամասնությունն ունի ոչ ավանդական գենդերային դիրք, ընդ որում ՝ չամուսնացած աղջիկներ, իսկ տղաների մեծամասնությունը ՝ ավանդական գենդերային դիրք։ Աղջիկներն ու տղաները օգտագործում են կյանքի պլանավորման ճկուն ռազմավարություն ՝ միշտ պատրաստ լինելու հանկարծակի փոփոխությունների։ Սոցիալական և տնտեսական կտրուկ փոփոխությունները ստիպում են ժամանակակից երիտասարդներին չպլանավորել ապագան հստակ, կանոնավոր կերպով, քանի որ եթե ապագայի նկատմամբ վստահություն չկա, ապագայի հստակ հեռանկարներ կան, ավելի լավ է պլանավորել առաջիկա տարիները կամ ընդհանրապես խուսափել ծրագրելուց։ , միշտ պատրաստ եղեք հանկարծակի փոփոխությունների, որոնք լարվածություն են առաջացնում երիտասարդների շրջանում։ Աղջիկներն օգտագործում են ռազմավարություն ՝ արժանապատիվ կյանք վարելու համար, իսկ տղաները ՝ ինքնակատարելագործման, իրենց հետաքրքրություններն ու գաղափարները կիսող մարդկանց հետ հաղորդակցվելու ռազմավարություններ։ Աղջիկներն ու տղաները արժեք են տալիս ընտանիքին ՝ ընտանիքը դիտելով որպես ավանդույթները հարատևելու և ավանդույթները պահպանելու միջոց։ Ավելին, թվում է, որ ընտանիքի նկատմամբ գիտակցված մոտեցումն այնքան էլ արտահայտված չէ։ Աղջիկները, ունենալով ոչ ավանդական գենդերային դիրքորոշում, ընտրում են ընտանեկան ավանդական ռազմավարությունը։ Նման հակասությունները աղջիկների մեջ ներքին հակասություններ են առաջացնում։ Հաշվի առնելով կյանքի ռազմավարության մեջ գենդերային ռազմավարության փոխկախվածությունը ՝ եզրակացություն արվեց, որ հավասարության սեռի ընկալումներ ունեցող մարդիկ ավելի հավանական է, որ ունեն կյանքի կտրուկ փոփոխություններին պատրաստ լինելու ռազմավարություն։ Ոչ ավանդական և ավանդական գենդերային կողմնակալություն ունեցող մարդիկ ունեն կյանքի հստակ ծրագիր և հանգստի ռազմավարություն ունենալու ռազմավարություն։ Հավասարաչափ գենդերային նախապաշարումներ ունեցող մարդկանց մեջ գերակշռում են ապագայի ճկուն պլանավորման, աշխատանքում հաղորդակցության, ինքնակատարելագործման ռազմավարությունները։ Անժելա Աֆյան ԿՅԱՆՔԻ ՌԱRՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ և Գենդերային դիրքեր Բնութագրեր. Հիմնաբառեր ։

example999

example999

Հոդվածը ներկայացնում է պառլամենտի ինստիտուտի գործառության հիմնախնդիրները կառավարման ժողովրդավարական մոդելի կայացման համատեքստում։ Պետության կառավարման ժողովրդավարական մոդելի հիմքում ընկած իշխանությունների բաժանման համակարգը ներկայացվում է օրենսդիր իշխանության առաջատարության սկզբունքի միջոցով, որն ուղղված է ոչ միայն օրենքների ստեղծմանը, այլև իշխանության ճյուղերի և մարմինների գործունեության հստակեցմանն ու կարգավորմանը։ Արդի հասարակություններում կառավարման ժողովրդավարական մոդելի կայացման գործընթացները մեկնաբանվում են քաղաքական գիտության դասականների հայացքների ներկայացման ու պառլամենտի ինստիտուտի արժևորման միջոցով։

ՊԱՌԼԱՄԵՆՏԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԸ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԻ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Մարդկային հասարակության քաղաքական և պետական կազմակերպման արդի պատկերը իշխանության մասին պատկերացումների էվոլյուցիայիարդյունք է, իշխանության մարմինների իրավասությունների աստիճանականհղկման, տարանջատման ու գործառության պատմականորեն և հասարակայնորեն պայմանավորված բարդ գործընթաց։ Պետության կառավարման ժողովրդավարական մոդելի հիմքում ընկած իշխանությունների բաժանման սկզբունքը ներկայացնում է օրենսդիր իշխանության առաջատար գործառությունը, որն ուղղված է ոչ միայն օրենքների ստեղծմանը, այլև իշխանության ճյուղերի և մարմինների գործունեության հստակեցմանն ու կարգավորմանը։ Թեպետ օրենսդիր իշխանության գործառության վերաբերյալ հիշատակումները հանդիպում են պետությունների ձևավորման ու քաղաքական մտքիզարգացման վաղ շրջանից, այդուհանդերձ պառլամենտների՝ որպես օրենսդիրև ներկայացուցչական մարմնի առանձնացումը ուրվագծվել է Ջոն Լոքի, ՇարլԼոի Մոնտեսքյոյի, Ժան Ժակ Ռուսոյի, Թոմաս Հոբսի, Իմանոիլ Կանտի և այլոցտեսափիլիսոփայական և քաղաքագիտական աշխատություններում։ Ջ. Լոքը ներմուծել է օրենսդիր ու գործադիր ճյուղերի գաղափարը պետական իշխանության համակարգում և մատնանշել առաջինի գերակայությունըգործադիրի նկատմամբ։ Համապատասխանաբար, գործադիրը հաշվետու էօրենսդիր մարմնին և ենթակա է փոփոխման կամ վերակառուցման՝ ըստօրենսդիր մարմնի որոշումների1։ Շ. Մոնտեսքյոն, բնութագրելով ժողովրդիքաղաքական ազատությունը օրենքի սահմաններում, հանգել է այն եզրակացության, որ քաղաքական ազատության պահպանման երաշխիքը հակազդումների միջոցով գործող պետական իշխանության եռամաս բաժանումն է2։ Ժ.Ռուսսոն և Թ.Հոբսը զարգացրին հասարակական համաձայնագրի տեսությունը, որն ընդհանուր, հասարակական կամքի ձևավորման հիմքն է և պետականկազմակերպության առաջացման պայմանը։ Այդ կամքը ստանում է օրենքի ձևու նշանակություն, ինչը իրագործվում է օրենսդիր մարմնի ստեղծմամբ ու գործառությամբ3։ Իշխանության մյուս երկու ճյուղերի նկատմամբ օրենսդիր իշխանության գերակայության գաղափարը առաջ էր քաշել նաև գերմանացիփիլիսոփա Ի. Կանտը՝ հիմնավորելով օրենսդրի անհրաժեշտությունը միայնժողովրդի միասնական կամքի դրսևորման հնարավորությամբ4։ Քաղաքական գիտության դասականների հայացքները շարունակում ենմնալ արդիական նաև ժամանակակակից աշխարհում։ Պետական իշխանության ճյուղավորումը՝ օրենսդիր ճյուղի առաջնահերթության սկզբունքով, այժմշատ քաղաքագետներ ներկայացնում են որպես օրենսդիր մարմնի վերահսկման գործառույթ։ Վ. Օրլանդոյի կարծիքով՝ այդ գործառույթը արտահայտվումէ պառլամենտի կողմից կառավարության ողջ ենթակառուցվածքի գործունեության դիտարկման ու քննադատության միջոցով5։ Պառլամենտական վերահսկման տեսության հայեցակարգային հարցադրումներին են անդրադարձել նաևՍ. Կոտլյարևսկին և Կ. Արանովսկին6։ Նրանք պառլամենտական վերահսկումըդասում են ժողովրդաիշխանության կատեգորիային՝ արտահայտելով «պառլամենտի ինստիտուտի» հասկացության միջոցով։ Կ. Արանովսկին, մասնավորապես, մատնանշում է ժողովրդաիշխանության ձևերի բազմազանությունը։ Ժողովրդաիշխանությունը թեև կարող է ունենալ անմիջական կամ միջնորդավորված արտահայտություններ, այնուամենայնիվ ամրագրվում է սահմանադրության պրեամբուլայում, որից հետևում են պետական կառուցվածքի հիմքերն ունպատակները7։ Այսպիսով՝ ժողովրդաիշխանության սկզբունքը դրվում է պառլամենտի ինստիտուտի հիմքում։ Պառլամենտի ինստիտուտի կոմպլեքսայինվերլուծությունը բացահայտում է օրենսդիր իշխանության էությունը և արտահայտության յուրահատուկ ձևերը, ուստի հակիրճ ներկայացնենք պառլամենտական համակարգի կառուցվածքը և դրսևորման առանձնահատկությունները։ Պառլամենտը (անգլերեն՝ parliament, ֆրանսերեն՝ parlement, parler – խոսել) պետական իշխանության բարձրագույն ներկայացուցչական և օրենսդիրմարմին է8։ Մ. Զելենկովը «պառլամենտ» եզրույթը բնորոշում է որպես բազմանդամ կազմ ունեցող ընտրովի մարմին, որն ինքնուրույն է իշխանությանմյուս մարմինների նկատմամբ, և որի անդամները ունեն հավասար կարգավիճակ9։ Պառլամենտական համակարգի հայրենիքը համարվում է Մեծ Բրիտանիան, որտեղ պառլամենտը՝ որպես դասային ներկայացուցչական մարմին իհայտ եկավ 17-18-րդ դդ. սահմանագլխին։ Գաղութային քաղաքականությանընդլայնման հետ մեկտեղ պառլամենտական համակարգը մուտք գործեց նաևистории и философии». -СПб.։ Издательство «Лань», 2001, էջ 264; Арановский К.В., Государ9 Նույն տեղում, էջ 61։ Անգլիայի գաղութները՝ Կանադա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա, Իռլանդիա,Կարիբյան կղզիներ և այլն։ Դրան հետևեց բուրժոական հեղափոխություններիալիքը, որը նույնպես նպաստեց պառլամենտական համակարգի ամրակայմանը եվրոպական մի շարք երկրներում։ Թեև պառլամենտական համակարգը ամենամեծ տարածումն է գտել Եվրոպայում, Ասիայի որոշ երկրներ նույնպեսհետևում են պետական իշխանության պառլամենտական ձևին։ Հանդիպումեն նաև երկրներ, որտեղ պետական կառավարման նման ձևը ուղեկցվում էսահմանադրական միապետության հետ՝ ստանալով պառլամենտական միապետության ձևաչափը։ Որպես ներկայացուցչական ինստիտուտ՝ պառլամենտական համակարգը տարբեր երկրներում արտահայտվում է բազմազան անվանումներով՝ ԱՄՆ-ոմ և Լատինական Ամերիկայում՝ կոնգրես, Շվեդիայում՝ռիգստագ, Ֆինլանդիայում՝ սեյմ, ՌԴ-ոմ՝ ֆեդերատիվ ժողով և այլն։ Այն պետական կառուցվածքներում, որտեղ պառլամենտը հանդես է գալիս որպեստվյալ պետության օրինաստեղծ մարմին, որպես կանոն, խոսվում է «պառլամենտի ինստիտուտի» եզրույթի մասին։ Պառլամենտի ինստիտուտը պետականաշինության այնպիսի համակարգէ, որը բնութագրվում է օրենսդիր և գործադիր գործառույթների հստակ տարբերակումով՝ օրենսդիր մարմնի՝ ի դեմս պառլամենտի, մյուս պետական մարմինների նկատմամբ առաջնահերթության սկզբունքով10։ Ընդհանուր առմամբ,պառլամենտի ինստիտուտը ներկայանում է երեք հիմնարար սկզբունքներով՝ Ներկայացուցչական մարմնի՝ պառլամենտի կենտրոնական դիրքը արտահայտվում է պետության ներքին և արտաքին քաղաքականության ուղենշման մեջ։  Կառավարությունը ձևավորվում է ղեկավարող քաղաքական կուսակցության կամ կոալիցիայի միջոցով, որը պառլամենտում կազմում է մեծամասնությունը։  Կառավարությունը պատասխանատվություն է կրում պառլամենտիառջև։ Կառավարության անբավարար գործունեության պարագայում պառլամենտը կարող է անվստահություն հայտնել ամբողջ կառավարությանը կամ որևէ նախարարի և պահանջելով նրա հրաժարականը11։ Ինչպես վերը նշվեց, պառլամենտի ինստիտուտի գործառության պարագայում առկա է օրենսդիր և գործադիր մարմինների հստակ տարանջատում։ Կառավարությունը կազմավորվում է պառլամենտի կողմից և պատասխանատու է նրա առջև։ Պառլամենտի ինստիտուտի կայացումը շատ երկրներում տեղի է ունեցել19-րդ դարում։ Օրինակ՝ Ֆրանսիայում այն վերջնական հաստատվեց 19-րդդարի 70-ական թվականներին։ 19-րդ դարի վերջին քառորդում նույնը տեղի10 Общая и прикладная политология։ Учебное пособие / Под ред.В.И.Жукова, Б. И. Краснова. –ունեցավ Գերմանիայում, Շվեյցարիայում, Իսպանիայում, Պորտուգալիայում,Իտալիայում, Ավստրո-Հունգարիայում, Բելգիայում։ Երկրորդ համաշխարհայինպատերազմի ավարտից հետո պառլամենտի ինստիտուտը կարիք ուներ վերակազմավորման ու ամրակայման, ուստի մի շարք երկրներում, օրինակ՝ Գերմանիայում, ներմուծվեց կառավարության հրաժարականի այնպիսի մեխանիզմ,երբ անվստահություն հայտնելու դեպքում կառավարությունը հրաժարականէր տալիս միայն նոր կազմը հաստատելուց հետո։ Ռուսաստանում պառլամենտի ինստիտուտի երևույթն ի հայտ եկավ1906-1907 թվականներին և կապված էր Պետական դումայի գործառությանհետ։ Այդ համակարգը իշխանության եկած բոլշևիկների կուսակցության կողմից դիտվում էր որպես «բուրժուական ժողովրդավարության» դրսևորում ևշուտով դուրս մղվեց պետական կառավարման համակարգից։ Այն սկսեց գործառվել միայն Խորհրդային Միության փլուզման ժամանակաշրջանից՝ 1990ական թվականներից և դիտվեց ոչ միայն որպես կառավարման պառլամենտական ձև, այլև որպես անկախ, օրենսդիր իշխանության գործառության համակարգ։ Հետխորհրդային անկախ պետականության ստեղծման այս փուլին էլշուտով հաջորդեց նախագահական կառավարման ձևը։ Հայաստանի Հանրապետության հետխորհրդային պետականաշինությանընթացքը նույնպես հանգեցնում է պետական իշխանության եռամաս տարանջատմանը՝ ըստ «պառլամենտ-կառավարություն-դատարան» փոխկապված ուփոխադարձ հավասարակշռող պետական կառույցների։ Հայաստանի Հանրապետությունում պառլամենտի գործունեության հիմնարար սկզբունքներն ամրագրված են 1995 թ. ընդունված Սահմանադրության մեջ, որոնք որոշակի փոփոխությունների են ենթարկվել 2005 թ. սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում12։ ՀՀ Սահմանադրությունում ամրագրված են պառլամենտի հիմնական լիազորությունները, որոնք կազմում են պառլամենտի սահմանադրական կարգավիճակի հիմքը և նպաստում պառլամենտական ժողովրդավարության հաստատմանը, պառլամենտի ինստիտուտի ամրապնդմանը։ Հ. Հակոբյանը փաստում է ՀՀ պառլամենտի սահմանադրական կարգավիճակի հետևյալ կետերը.1. այն առավելություն չունի իշխանության մյուս թևերի նկատմամբ,պառլամենտն իշխանության մի մասն է, գործում է անկախ և իրականացնում սահմանադրորեն ամրագրված իր գործառույթները՝ օրենսդրական լիազորությունները,չի կարող պետությանը, հասարակությանը վերաբերող ցանկացածհարց քննարկել և որոշում կայացնել,12 ՀՀ Սահմանադրություն, 1995 թ., 62-84-րդ հոդվածներ։ 3. վերահսկողություն է իրականացնում կառավարության նկատմամբ ևորոշակի առումով հակակշիռ դառնում նրան,4. ընտրությունների միջոցով ձևավորված, մշտական գործող, պրոֆեսիոնալ մարմին է13։ Հեղինակը իրավամբ նշում է, որ պառլամենտը գործող ինստիտուտ է դառնում, եթե օրենքների ընդունման բացառիկ իրավունքը պատկանում է պառլամենտին, եթե այն ձևավորում է կառավարություն կամ մասնակցում վարչապետի նշանակմանը, եթե կառավարությունը սահմանադրական, քաղաքականպատասխանատվություն է կրում պառլամենտի առջև։ Այն՝ որպես համակարգ,լիովին կարող է գործել, եթե իշխանությունների տարանջատման սկզբունքիհիման վրա հավասարակշռության և հակակշիռների կառուցակարգերի պայմաններում համաչափ գործում են իշխանության երեք ճյուղերը։ 14Պառլամենտն իր գործառույթների իրագործման նպատակով լիազորվումէ անհրաժեշտ իրավասություններով, որոնց համալիր ամբողջությունը կազմում են պառլամենտի կոմպետենտության շրջանակները։ Ըստ կոմպետենտության ծավալի՝ պառլամենտները կարելի է բաժանել երեք խմբի.1. Բացարձակ որոշակի կոմպետենտություն ունեցող պառլամենտներ.բնութագրական են ֆեդերատիվ և ապակենտրոնացված ունիտար պետությունների համար։ Այդ պետություններում կենտրոնական իշխանությունըսահմանադրորեն սահմանափակված է ֆեդերացիայի սուբյեկտների իրավունքներով։ Նման պառլամենտների օրինակներն են՝ ԱՄՆ-ը, Ֆրանսիան ևԻսպանիան։ 2. Բացարձակ անորոշ կոմպետենտություն ունեցող պառլամենտներ,որոնք իրավունք ունեն օրենքներ ընդունելու ցանկացած հարցի շուրջ։ Այսխմբի լավագույն օրինակն է Մեծ Բրիտանիայի պառլամենտը։ Դեռ 12-րդ դարում հաստատվել է Անգլիայի՝ որպես բարձրագույն օրենսդիր մարմնի պառլամենտի գերակայության սկզբունքը։ Պառլամենտը իրավունք ուներ ընդունելուկամ փոփոխելու ցանկացած օրենք, և իշխանության որևէ այլ մարմին չէր կարող չեղյալ համարել այն։ Պառլամենտների տվյալ խմբին դասվում են նաև ՆորԶելանդիայի, Ճապոնիայի, Իտալիայի և Իռլանդիայի պառլամենտները։ 3. Համեմատաբար որոշակի կոմպետենտություն ունեցող պառլամենտներ, որոնց իրավասությունների սահմանները ավելի ճկուն են, քան նախորդերկու խմբերի մոտ։ Այսպես՝ Շվեյցարիայի Սահմանադրությունը չի պարունակում պառլամենտի և կառավարության իրավասությունների հստակ տարանջատումը։ Սահմանադրության տարբեր հոդվածներ աննշան տարբերություն13 Հակոբյան Հ., Պառլամենտը և պառլամենտարիզմը Հայաստանի Հանրապետությունում,Երևան, 2007, էջ 48։ 14 Նույն տեղում, էջ 67։ ներով նմանատիպ իրավասություններ են վերագրում թե´ Ֆեդերատիվ ժողովին և թե´ Ֆեդերատիվ խորհրդին15։ Այժմ դիտարկենք պառլամենտների հիմնական իրավասությունները։ Օրենսդիր իրավասությունները կազմում են պառլամենտների կոմպետենտության հիմնական մասը։ Այդ իրավասությունների իրագործումը պառլամենտների գործունեության հիմքն են կազմում։ Օրենսդիր իշխանությունը արտահայտվում է ներկայացուցչական մարմնի՝ պառլամենտի միջոցով։ Պառլամենտի ինստիտուտի կայացման փուլում օրենսդիր իրավասության առկայությունը իշխանությունների բաժանման տեսության գլխավոր ապացույցն էր,սակայն ներկայիս հասարակություններում պառլամետին չի կարելի միանշանակ վերագրել օրենսդիր իշխանության գործառույթը, քանի որ երկրների գերակշռող մասը ցուցադրում է պառլամենտի գործունեության այնպիսի պատկեր, երբ պառլամենտները չեն պահպանել օրինաստեղծ գործառույթի բացարձակ իրավունքը։ Պառլամենտի բացառիկ իրավասություն է դիտվում օրինաստեղծ ակտերի ընդունումը։ Այն կա՛մ գործառվում է պառլամենտին հատուկ իրավասությունների շնորհիվ, կա՛մ ուղղվում է նրան օրենսդիր իշխանությանկողմից, ուստի այժմ դժվար է խոսել իշխանությունների բացարձակ բաժանման մասին։ Ընդհանուր առմամբ, պառլամենտի՝ սահմանադրությամբ ամրագրվածօրենսդիր իրավասություններն են՝1. օրինաստեղծ նախաձեռնության իրավունքը,2. օրինագծերի ընդունումը,3. բյուջեի ընդունումն ու ֆինանսական այլ իրավասությունները16։ Պառլամենտի վերահսկողական իրավասությունը սովորաբար վերաբերում է գործադիր իշխանությանը, սակայն կարող է տարածվել և դատականիշխանության կամ զինված ուժերի վրա17։ Գործադիր իշխանության վերահսկողությունը կրում է քաղաքական բնույթ, թեև իրագործվում է իրավաբանական լծակներով։ Այլ խոսքերով՝ պառլամենտի հիմնական վերահսկողությանառարկան է կառավարության քաղաքական գործունեությունը։ 18Այսպիսով՝ Սահմանադրությամբ, օրենքներով և իրավական այլ ակտերովամրագրված են պետական իշխանության մարմինների գործունեության սկզբունքները, կազմակերպման ձևերը, փոխհարաբերությունները։ Հ. Հակոբյանըառանձնահատուկ կարևորում է պետական իշխանության մարմինների կազմակերպման ձևերի և գործունեության սկզբունքների գիտատեսական վերլուծության ընթացքում երկրի զարգացման պատմական պայմանների, սոցիալտնտեսական զարգացման մակարդակի, մշակութային առանձնահատկությունների, ավանդույթների, սովորույթների, պառլամենտական գործունեու16 Նույն տեղում, էջ 71-73։ 18 Նույն տեղում, էջ 111-112։ թյան փորձի, ժողովրդավարության զարգացման աստիճանի և պառլամենտիինստիտուտի կայացման ընթացքի ուսումնասիրումը։ 19Յու. Դմիտրիևը և Ե. Չերկաշինը պառլամենտի զարգացման մասին խոսելիս նույնպես մատնանշում են ավանդույթների կարևորությունը։ Պատմական ավանդույթները քաղաքական մշակույթի մաս են կազմում։ Դրանք, մասնավորապես, կապված են լինում պառլամենտարիզմի զարգացման առանձնահատկությունների հետ։ Այլ խոսքով՝ երկրի օրենսդիր մարմնի կազմավորմանև զարգացման կոնկրետ պայմանները ձևավորվում են պատմական որոշակիիրողությունների ազդեցության տակ և ամրակայվում են քաղաքական մշակույթի համալիր կառուցվածքում20։ Հ. Հակոբյանի համոզմամբ՝ պառլամենտի ինստիտուտը լոկ ներկայացուցչական մարմնի առկայություն կամ օրինաստեղծ աշխատանքի տեխնոլոգիանչէ։ Այն հասարակական փոխհամաձայնության մշակույթ է և ենթադրում էպառլամենտական ժողովրդավարության անհրաժեշտ և բավարար միջավայրի առկայություն։ Պառլամենտի ինստիտուտը իր hերթին ներկայացնում է քաղաքական ուժերի իրավական, ժողովրդավարական փոխհարաբերությունների մի համակարգ, երբ առկա է օրինական ընտրությունների արդյունքում ձևավորված պառլամենտ, որտեղ թե´ քաղաքական մեծամասնությունը և թե՛ քաղաքական փոքրամասնությունն օբյեկտիվ անհրաժեշտություն են և գործումեն սահմանադրական հստակ իրավասությունների շրջանակում՝ իրականացնելով ժողովրդից պատվիրակված իշխանական լիազորություններ21։ Այսպիսով՝ պառլամենտի ինստիտուտը սահմանվում է որպես պետական,քաղաքական կառավարման համակարգ իշխանությունների տարանջատման,ժողովրդավարական ռեժիմի պայմաններում։ Այն ժողովրդի, բնակչության շահերն արտահայտող ժողովրդավարական, իրավական կառուցակարգի, սահմանադրաիրավական նորմերով երաշխավորված բազմակուսակցական քաղաքական համակարգի մաս է, որտեղ գործադիր իշխանությունը սահմանադրական և քաղաքական պատասխանատվություն է կրում պառլամենտի առջև,ժողովրդի ներկայացուցիչների միջոցով կարող է վերահսկողություն սահմանելկառավարության նկատմամբ, երաշխավորում և ապահովում է քաղաքացիների, իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց իրավունքները, ազատություններն ու օրինական շահերը22։ 19 Հակոբյան Հ., Պառլամենտը և պառլամենտարիզմը Հայաստանի Հանրապետությունում,Երևան, 2007, էջ 67։ 21 Հակոբյան Հ., Պառլամենտը և պառլամենտարիզմը Հայաստանի Հանրապետությունում,Երևան, 2007, էջ 68-69։ 22 Հակոբյան Հ., Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի հիմնախնդիրների շուրջ,Երևան, 2005, էջ 9։ Բագրատ ԲագրատյանՊԱՌԼԱՄԵՆՏԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԸ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԻԿԱՅԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Բանալի բառեր՝ Պառլամենտ, օրենսդիր իշխանություն, վերահսկման գործառույթ, ներկայացուցչական մարմին, պառլամենտի կոմպետենտության շրջանակներԱմփոփում։

example82

example82

Հոդվածում կարևորել ենք ժամանակակից բազմաժանր գրող Գուրգեն Խանջյանի դրամատուրգիայի բովանդակության ու գեղարվեստական համակարգի գլխավոր առանձնահատկությունները։ Գրողի «Թատրոն 301» [1] ժողովածուի պիեսներում գոյապաշտական որոշ սկզբունքների, ինչպես նաև ժամանակակից դրամատուրգիայի մի շարք հնարանքների օգտագործմամբ ստեղծվել է ժամանակակից կյանքի գեղարվեստական յուրօրինակ համապատկեր։ Այդ պիեսները տպավորիչ են դարձել հատկապես ռեալիզմի, միֆակիրառման, աբսուրդի դրամայի գեղարվեստական արտահայտչամիջոցներն ինքնատիպ օգտագործելու շնորհիվ։ Գ.Խանջյանն արդիական թեմաներով պիեսներում գործող անձանց նկարագիրն ու նրանց փոխհարաբերությունները գնահատում է համամարդկային գեղագիտական իդեալների և ազգային բարոյականության արժեհամակարգի դիտանկյուններից։

Ժամանակակից հայ գրականության գործընթացներում կարևոր տեղ էգրավում Գ. Խանջյանի ստեղծած բազմաժանր գրականությունը։ Նա կարծեսհավասար չափով է ստեղծագործում և՛ արձակի, և՛ դրամատուրգիայի բնագավառներում։ Բայց և այնպես, թվում է, թե գրողի պիեսներում մեր իրականությանուսումնասիրությունն ու վերլուծությունն ավելի առարկայական, տեսանելի ուարտահայտիչ գեղարվեստական միջավայրում են կատարվում, իսկ գործող անձինք էլ իրենց մարդկային նկարագրով ավելի տպավորիչ են ու համոզիչ։ Ստեղծագործական արդյունավետ ճանապարհ անցած գրողի դրամատուրգիան իրբովանդակությամբ ու գեղարվեստական հնարանքների, պայմանականությունների բազմազանությամբ ամենասերտ առնչությունների մեջ է ժամանակակիցդրամատուրգիայի օրինաչափությունների և ազգային կյանքի դրսևորումներիհետ։ Հեղինակի աշխարհընկալումների, գեղագիտական մոտեցումների մեջնկատելիորեն զգացնել է տալիս գոյապաշտական (էկզիստենցիալիստական)պատկերացումների մի հայեցակարգ, որն ուրույն կերպով է բացահայտումարդի ազգային, ներքաղաքական, բարոյահոգեբանական երևույթների հանդեպդրամատուրգի հայացքն ու վերաբերմունքը։ Բայց և այնպես, Գ.Խանջյանն իր«Թատրոն 301» [1] ժողովածուի պիեսներում կենսական երևույթները իմաստավորում է՝ օգտվելով նաև ազգային մշակույթում ձևավորված արժեհամակարգի և համամարդկային գեղագիտական իդեալների տիրույթներից։ Մեր հոդվածներից մեկում [2] ցույց ենք տվել Գ. Խանջյանի դրամատուրգիայի մի քանի առանձնահատկությունները՝ վերլուծելով պատմական թեմատիկա ունեցող «Թատրոն 301» և արդիական թեմայով գրված «Սատանի տարի»պիեսները։ Այս հոդվածում ուսումնասիրվել են դրամատուրգի՝ «Թատրոն 301»[1] ժողովածուի ժամանակակից կյանքը պատկերող մյուս պիեսները։ Այդ պիեսներում գրողին հետևողականորեն հետաքրքրում են վերջին տասնամյակներիընթացքում մեր իրականության մեջ կատարված քաղաքական, բարոյահոգեբանական ներքին տեղաշարժերը, ժողովրդավարության անվան տակ կատարվողքաղաքական զանազան ինտրիգները, նախագահական ընտրություններում հաջողության հասնելու համար գործադրվող օրինական ու անօրինական /հատկապես անօրինական/ ջանքերը։ Ժանրի հնարավորությունների շրջանակում ևռեալիստական կերպավորման որոշ սկզբունքների կիրառմամբ է ստեղծվել «Քեզնից պրծում չկա» կատակերգությունը։ Ռադիոհաղորդավար Տիգրանին ինչ-որ մի կուսակցության ղեկավար, որի անունը Գալուստ է, առաջարկում էիրենց կուսակցության կողմից հանրապետության նախագահի թեկնածուգրանցվել՝ խոստանալով ֆինանսական և ամեն տեսակի աջակցություն։ Տիգրանը, սակայն, ընտրվելուց հետո պետք է գործեր նրա թելադրանքով։ Գալուստիցանկախ՝ հանցագործ աշխարհի ներկայացուցիչ Շխոն իր հերթին է ջանումՏիգրանին աջակցել այն պայմանով, որ նա պարտավորվի կատարել հանցագործաշխարհի շահերից բխող որոշումները։ Տիգրանին և նրա կնոջը՝ Թամարին, անսովոր այս առաջարկությունները գրավիչ են դառնում, քանի որ ընտրարշավինմասնակցելու համար նրանց զգալի գումար են տալիս և՛ Գալուստը, և՛ Շխոն։ Այսորոշ չափով անհավանական, որոշ չափով հավանական թվացող պատմությանմիջոցով մերկացվում են ժողովրդավարական քաղաքականության իրավականսկզբունքներն իրենց կուսակիցների կամ հանցագործ աշխարհի շահերինծառայեցնելու համար չարաշահողների ձեռնարկները։ Կատակերգության մեջ ուշագրավ է այն, որ Տիգրանը յուրովի է բացահայտում իր պատկերացումները տեղի ունեցող իրադարձությունների կապակցությամբ, հանդես բերում «հնարամտություն», ուրույն մեկնաբանություն տալիսընտրարշավին մասնակցելու իրեն ընձեռված հնարավորությանը։ Քաղաքականհարցերի նկատմամբ նրա մեջ դրսևորված ցինիզմն, օրինակ, արտահայտվում էիր հայեցողությամբ «ժողովրդավարություն» հասկացության իմաստը մեկնաբանելիս, որն, ըստ նրա, նշանակում է պարզապես «ժողովրդին վարել»։ Ինչ խոսք,քաղաքական արկածախնդրության մեջ մտնելուն թերևս նպաստում է նաև իշխանության վերին շերտերի հետ կապեր ունեցողներից ստացած տեղեկությունները։ Այսպես, օրինակ, հանցագործ աշխարհը ներկայացնող Շխոն Տիգրանինասում է. «Հենց նախարարները կամ վարչապետը, կարծում ես, մեր հետ կապչունեն»[1, էջ 254]։ Դրամատուրգը երկխոսությունների միջոցով բավականին դիպուկ բացահայտում է քաղաքական նորօրյա կյանքի վայրիվերումներով պայմանավորված խեղաթյուրումները, հատկապես նախագահական ընտրությունների հետկապված անարժան թեկնածուների և նրանց հովանավորողների, նրանց թիկնապահ ուղեկիցների բարձր պաշտոններ զբաղեցնելու ակնկալությունները։ Այսվերջին երևույթը պիեսում ներկայացված են Գալուստի թիկնապահներ Սաքոյիու Կարոյի միջոցով։ Բացի այս, նախագահ ընտրվելու դեպքում Տիգրանին (փորձելով գայթակղել) այցելում են հոմոսեքսուալիստների, մարմնավաճառներիներկայացուցիչները ևս, իրենց տեղը ապագա հանրապետության նախագահիաջակցությամբ հասարակական կյանքում ամրապնդելու համար։ Ուշագրավ կերպարանափոխություն է տեղի ունենում Տիգրանի ու Թամարի մեջ։ Ձեռք բերված գումարները խթանում են նրանց մեջ ոչ միայն բարեկեցիկ ապրելու հեռանկարի մասին պատկերացումները, այլև հատկապես սնափառությունն ու իշխանատենչությունը։ Հանրապետության նախագահի իշխանություն ու իրավունքներ ունենալու հեռապատկերն ավելի շատ Տիգրանին էոգևորում։ Այդպիսի կանխազգացումը նրա մեջ արթնացնում է, նախ և առաջ, քաջնազարականությանը բնորոշ չափազանցված ինքնամեծարման զգացողություններ, իր ընդունակությունների ու հնարավորությունների մասին ուռճացված պատկերացումներ։ Ահա թե ինչպիսի դատողություններ է անում նա իրենուղղված առաջարկի կապակցությամբ. «Էլ չմտածես։ Ինձ շանս է տրված, և ոչայս մարդուկների կողմից, ոչ, այլ Վերին նախախնամության, Նա է սահմանել,թագավորներին աստվածներն են ընտրում։ Ես դեռ մանկուց գիտեի, որ ընտրյալեմ, ես համեստորեն սպասում էի իմ ժամին, ես գիտեի, որ իմ ժամը գալու է։ Այնպես որ՝ ոչ մի նվնվոց, ոչ մի զղջում» [1, էջ 270]։ Այսպես ահա, նախկին ռադիոհաղորդավարը, վերոհիշյալ և այլ կասկածելի հաջողություն խոստացող առաջարկությունները հիմք ընդունելով, գիտակցաբար, ապա նաև մեծամտորենիրեն լիովին արժանի է համարում նախագահի թեկնածու լինելու համար։ Եվմտնելով խաղի մեջ՝ հայտնվում է զավեշտաողբերգական իրավիճակներում։ Բանն հասնում է այնտեղ, որ նա, իր բնակարանում բռնկված հրդեհից եսասիրաբար ձգտելով մեկ հակագազով փրկվել, այդ արհավիրքը ևս ուզում է օգտագործել իր քարոզարշավի համար։ «ՏԻԳՐԱՆ – Ընտրությունների նախօրյակինհրդեհը կարող է լավ դեր խաղալ. ինչպես ասում են՝ չկա չարիք, առանց բարիքի։ Երեկոյան թերթերը, ռադիոն, հեռուստատեսությունը կհրապարակեն՝ նախագահության թեկնածու Տիգրան Հայկի Հայկազյանի տունը ընտրությունների նախօրյակին հրդեհվել է անհայտ անձանց կողմից, հրշեջները մի կերպ փրկել ենթեկնածուի և նրա հարազատների կյանքը, հրդեհի պատճառները հետաքննվումեն, ահաբեկչությունը չի բացառվում» [1, էջ 284]։ Իսկ հրդեհի առիթով Տիգրանի՝հաղթանա՜կ, հաղթանա՜կ, հաղթանա՜կ բացականչությունները, դժբախտությունը սրբապղծորեն հաղթանակ ներկայացնելու արարքն ակամա մղում են ընդհանրություն տեսնել նրա և Ե. Օտյանի նշանավոր Փանջունու կերպարի ներքինէությունների միջև։ Հոգեհարազատությունը հավասար չափով նողկալի է դարձնում երկուսին էլ։ Տիգրանը կատակերգության տիրույթում նախ՝ Քաջ Նազարի,ապա՝ Փանջունու հոգեորդին է։ Կատակերգության գեղարվեստական իրականության շրջանակում ժամանակակից հայ մարդու մեջ բարոյահոգեբանական բարձր արժեքի առկայության մասին պատկերացումը դրսևորվել է Տիգրանի հոր կերպարում։ Պարզվումէ՝ վերջինս կռվել է Արցախյան ազատամարտի ժամանակ, վիրավորվել, այժմգամված է հաշմանդամի շարժական աթոռին, համր է։ Նրա հայրը լսում և հասկանում է, սակայն չի կարողանում խոսել։ Տանը տեղի ունեցող իրադարձություններին նա իր վերաբերմունքն արտահայտում է շարժումների լեզվով։ Այդ մասինդրամատուրգն ընթերցողին հայտնում է ռեմարկների միջոցով։ Հայրը հասկացելէ, որ տղան ընդունել է ապօրինի ձևով նախագահական ընտրություններին մասնակցելու խաղի կանոնները, նույնիսկ շանտաժի ենթարկվել քարոզարշավը ֆինանսավորող Գալուստի կողմից և վերջինիս բացակայությամբ սպառնում էնրանից վրեժ լուծել։ Հեղինակը ռեմարկի միջոցով որդուն դատապարտող նրավերաբերմունքը ներկայացնում է հետևյալ կերպ. «Հայրիկը փորձում է հասկացնել, թե էս ի՞նչ ես անում, էս ո՞ւր ես խրվել, ա՛յ տղա»[1, էջ 263]։ Հեղինակայինակնհայտ միտումնավորություն կա այն դրվագում, երբ ռադիոյով հաղորդավարՏիգրան Հայկազյանի ընթերցմամբ հնչում է նաև նարեկացիական հետևյալ միտքը, որը կրկին ներկայացվում է ռեմարկով. «Սկսվում է ընթերցումը Մատյանի՝ԲԱՆ Ե, գլուխ Գ, «…Հիմարի նման շենքս շինեցի ավազի վրա…» տողից սկսած»[1, էջ 264]։ Այսպիսի նախազգուշացման հանդեպ Տիգրանը անտարբեր էգտնվում՝ ասելով՝ հին ձայնագրություն է։ Ի վերջո, Տիգրանի նման նախագահի թեկնածուի նկատմամբ հեղինակային վերաբերմունք է արտահայտված նաև Թամարին հեռախոսով հրշեջներիտված արհամարհական խոսքի միջոցով, որը կարելի է համարել նաև ժողովրդիմեջ հեղինակություն և ճանաչում չունեցող թեկնածուի հանդեպ վերաբերմունք։ «Սա մահափորձ է, - ասում է Թամարը, - տեռոր, իմ ամուսինը նախագահությանթեկնածու է։ Ի՞նչ, թքած ունե՞ք…» [1, էջ 284]։ Կատակերգության մեջ ամեն միգործող անձ ներկայացված է երգիծանքի տարբեր գեղագիտական-գրական յուրահատուկ հնարանքներով. այստեղ կրկին օգտագործված են հումորը, հեգնանքը, սատիրան, ծաղրը։ Սպանիչ ծաղրը պիեսում համադրված է դաժան հետևանքներով հղի արարքներին, օրինակ՝ Տիգրանին, Գալուստի կողմից լրագրողի սպանության մեջ մեղադրելով, շանտաժ անելու դրվագում, Տիգրանի տունըհրդեհելու տեսարանում և այլն։ Կատակերգականին հետևաբար միահյուսված էառնվազն դրամատիկական լարվածությունը։ Այս ամենի գեղարվեստականմիահյուսումը կատարվել է մեծ հմտությամբ, որի շնորհիվ «Քեզնից պրծումչկա»-ն դրամատուրգի լավագույն երկերից մեկը պետք է համարել;Գ.Խանջյանի «Թատրոն 301» ժողովածուի մյուս պիեսներում առավելապես պատկերված են հասարակության միջին և ցածր խավի մարդկանց կյանքնու կենցաղը։ Սոցիալական, հոգեբանական սուր հարցադրումներ կատարելու ևարծարծելու համար դրամատուրգը օգտագործում է նույնիսկ ավստրիացի աշխարհահռչակ գրող Ֆ.Կաֆկայի «Դատավարություն» վեպը՝ ստեղծելով «Գործ NՖԿ-2» դրաման։ Իր գործող անձանց համար օգտագործելով աստվածաշնչյանկերպարների անուններ /Հովսեփ, Մարիամ, Պողոս, Պետրոս, Մարթա, Մարի,Մաթևոս, Սիմոն և այլն/, ինչպես նաև անանուն հերոսներին ներկայացնելովիրենց մասնագիտությամբ կամ պաշտոններով /Փաստաբան, Տեսուչ, Քննիչ,Խորհրդական, Տնօրեն, Քահանա և այլն/՝ հեղինակը, փաստորեն, լայն ընդհանրացման գնալով, սուր մերկացումների ու քննադատության ասպարեզ է դարձնում պետության մեջ գործող դատական համակարգը, որտեղ մարդուն մեղադրանքը քաղաքակիրթ կերպով չեն ներկայացնում, և ընդհանրապես, դատապարտվում է այն աշխարհակարգը, որտեղ չի հարգվում մարդու արժանապատվությունը։ Անմեղ մարդուն դատապարտելու, կաշառատվության, դատականհամակարգում ամենատարբեր կարգի ապօրինությունների պատկերումն ուրույն արձագանք էր նաև մեր իրականության համանման երևույթները տեսանելի դարձնելու և պախարակելու համար։ Մեր հանրային կյանք ներթափանցելու, անհատի ճակատագրի ներկապահի քանդակման, նրան որոշակի զարգացման մեջ պատկերելու յուրատիպսրատեսությամբ է օժտված Գ.Խանջյանը։ Նա իր հերոսների անհատական ուազգային յուրահատուկ մտածելակերպը հակված է պատկերելու սահմանայինիրադրություններում։ Այնտեղ, որտեղ մարդը փորձարկվում է՝ հայտնվելովտվյալ պահի արտաքին աշխարհի իրողությունների և իր մեջ թրթռացող հավերժական բարոյական արժեքների մասին պատկերացումների ու զգացողությունների միջև, այնտեղ, որտեղ կա անմարդկային, անհեթեթ հարաբերություններում կարգ ու կանոն հաստատելու ձգտում, ինչպես նաև գիտության ձեռքբերումների հանդեպ խոր անվստահություն։ Այս պատկերացումների տեսանկյունից քննենք «Գորդյան հանգույց» երկու գործողությամբ պիեսը։ Այստեղ ներկայացված է յուրօրինակ սահմանափակ միջավայր՝ մետաղյա ցանցապատ պատուհաններով շենք, այնուհետև «Ստորգետնյա անձավ կամ մեծ փոս, պատերին՝խորշեր», ուր տեղի են ունենում գործող կերպարների հարաբերություններն ուառնչությունները։ Գեղարվեստական պայմանականությամբ այն ներկայացնումէ մի փոքրաշխարհ, որը խորհրդանշում է մեծաշխարհի երևույթներն ու մարդկային բնավորությունները։ Իսկ պիեսի գործող անձինք հանդես են գալիս առանց հատուկ անունների, իրենց մասնագիտական, սեռային, ֆիզիկական հատկանիշներով /Տղա, Աղջիկ, Պրոֆեսոր, Սիրուհի, Սանիտար Ա, Սանիտար Բ,Հարբեցող, Կին, Քահանա, Միաչքանի, Պոետ, Ապուշ, Ձայն։ Նման մոտեցմամբնրանց ներկայացնելը ցույց է տալիս, որ նրանք հիմնականում զուրկ են մարդկային ամբողջական անհատկանությունից, կամ էլ նրանց զրկել են այդպիսինլինելու հնարավորությունից։ Բոլորը ծառայում են այդ հաստատության տնօրենին, որը պիեսում ներկայանում է միայն իր ձայնով։ Ինչևիցե. նրանց մեջ, այնուամենայնիվ, պահպանվել է համակրանք Տղայի ու Աղջկա նկատմամբ, ովքեր չենցանկացել հնազանդվել հիվանդանոցի տնօրենի ու Պրոֆեսորի պես ստրկացնողներին։ Նրանք չեն մատնում վերջիններիս հետապնդումից թաքնվող Տղայինու Աղջկան։ Ստորգետնյա անձավում հավաքված այս մարդկանց ապրելակերպը,կենցաղն ու վարքը դրամատուրգի ապրած միջավայրի ու ընդհանրապես մերիրականության հետ մի շարք զուգահեռներ ունեն։ Այս հանգամանքը բարձրացնում է երկի ճանաչողական նշանակությունը։ Պիեսում, ի վերջո, դատապարտվում են մարդու արժեզրկման, մասնավորապես մարդկային օրգանները նրանցկամքին հակառակ առևտուրի առարկա դարձնելու, հետևաբար մարդուն /անկախ սեռից/ ժամանակակից իրականության մեջ ստրկացնելու իրողությունները։ Անելանելի կացությունը (ինչը ընդհանրություններ ունի մեր իրականությանմեջ ապրողներիս համար ստեղծված սոցիալական, տնտեսական, բարոյահոգեբանական ծանր կեցության հետ) վերածվում է գորդյան հանգույցի։ Ստեղծվածիրավիճակից դուրս գալու ելքը գրողը, բանական մոտեցումներով կարգավորելու ոլորտում չտեսնելով /գիտության ներկայացուցիչը՝ Պրոֆեսորը, փաստորեն,դարձել էր հիվանդանոցի տնօրենի կամակատարը, հանցավոր արարքների գործակիցն ու իրականացնողը/, չի կարող նաև տանելի համարել մարդուն նվաստացնող, նրա ազատությունը սահմանափակող նման պայմանները։ Իռացիոնալ իրականության աբսուրդի դեմ ընդվզելու իրական ձևը դառնում է տարերային այն պոռթկումը, որը տեղի է ունենում համր Ապուշի մեջ, և վերջինս պայթեցնում է հիվանդանոցն ու ստորգետնյա անձավը՝ ինքն էլ զոհվելով պայթյունիհետևանքով։ Գ.Խանջյան դրամատուրգը, օգտագործելով թատերական, բեմական, դրամատուրգիական պայմանականությունները, ըստ էության, ամեն կերպ ստեղծում է իր ճանաչած միջավայրի և հանրության մեջ դրսևորվող մարդկայինբնավորությունների մասին իր պատկերացումները մարմնավորող հերոսներ։ Նրանցով ստեղծում է հետխորհրդային տարիների, ներկա ժամանակի մեր հանրության, ամբոխի, մարդկային ու ազգային տարբեր հավաքականության, խմբերի, առանձին անհատների մի խճանկար պատկեր, որը դառնում է նրա դրամատուրգիայի ստեղծագործական, գեղագիտական ու ընդհանրապես աշխարհայացքային պատկերացումների արտահայտման համար բնորոշ, ինքնատիպ գեղարվեստական միջավայր։ Նման համապատկեր է ներկայացնում նաև «Ճեպընթացը խավարի մեջ» պիեսը։ Այստեղ չկա սյուժե, պայմանական միջավայրըգնացքն է, որը խորհրդանշում է արդի ժամանակաշրջանը։ Պիեսում ներկայանում են տարբեր բնավորություններ, տարբեր տրամադրության մեջ գտնվողմարդիկ, որոնք անձնավորված են առանց անունների։ Հեղինակը կրկին ցուցադրում է մեր հանրության, ինչ-որ զանգվածի ներկայացուցիչների անդիմություննու անլիարժեքությունը։ Ազգային ու հանրային կյանքի մեծ շարժման ու ընթացքիմեջ մարդկային այսպիսի զանգվածը, հեղինակային ընկալմամբ, չի կարողգտնվել։ Նրանք պիեսի պայմանականության շրջանակում վերջին դրվագումդուրս են ընկնում գնացքից, քանզի ժամանակի մակաբույծներ են։ Դրամատուրգի՝ ժամանակակից կյանքն ու մարդկանց պատկերող պիեսների գեղագիտական արժևորումների մեջ երգիծանքի դրսևորումներից թերևսգերակայում է հեգնանքը։ Այն միջին դիրք է գրավում հումորի և սատիրայի միջևև օգտագործվում է՝ համադրվելով ըստ անհրաժեշտության։ «Արևային նավը»կատակերգության մեջ ակնհայտորեն հեգնանքով է ստեղծված նավապետ Աբգարի կերպարը։ Պաթետիկ ազգասիրության, հայրենասիրության, առաջնորդի,ղեկավարի մասին իր ըմբռնումներով նա անիրատեսական պատկերացումներունեցող հասարակական գործչի երգիծվող կերպար է։ Իրական-խորհրդանշական արևային նավի նավապետին, սահմանային իրավիճակում հայտնվելով, իվերջո, լքում են նրա նավի անձնակազմի բոլոր անդամները՝ նավավար Գոքորը,մեխանիկ Ցականը, խոհարար ու բուժքույր Շուշանը, որին սիրահարված էր նավապետը։ Վերջիններս հանդես են գալիս ժամանակակից մարդուն բնորոշպրագմատիկ մտածողությամբ, հաշվենկատորեն։ Նրանք չեն կիսում նավապետի վերամբարձ ոգևորությունը ազգային ու համաշխարհային արժեքներով,քանզի տեսնում են, որ նրա նավն ու գործունեության ծրագիրը իրական միջավայրի ու իրական հնարավորությունների հետ չեն կապված։ Ըստ գերմանացի էկզիստենցիալիստ փիլիսոփա Կ.Յասպերսի՝ «Մարդկային կեցությունը երկու կողմ ունի՝ «կեցությունն աշխարհում» և իսկական կեցություն /էկզիստենցիա/՝ ազատություն, մարդու բուն էություն, որը դրսևորվումէ միայն սահմանային իրավիճակներում /հիվանդություն, մահ և այլն/» [3, էջ415]։ Նման աշխարհայացքային ելակետի որոշ դրսևորումները նկատելի են նաևԳ. Խանջյանի դրամաներում։ Մեր կարծիքով, այսպիսի կենսափիլիսոփայությունը ընդհանրապես գեղարվեստական մտածողության համար խիստ արդյունավետ է։ Նման մոտեցումների տարբեր ուշագրավ արտահայտություններ ենքտեսնում դրամատուրգի նաև «Բոլերո», «Գերեզմանատան երգչախումբը», «Ճամփեզրի թատրոնը», «Կալանք», «Ավերակների պահակները», «Անտեր շներ»,«Պահմտոցի» երկերում։ «Ավերակների պահակները» պիեսում հետխորհրդայինտարիների կամ անկախության վաղ շրջանի դիմագիծը ներկայանում է սոցիալական կյանքի հատակում հայտնված մուրացկաններ Սիրակի, Լուսոյի, Մացիկի, Օրփեոսի, մարմնավաճառ Կնոջ կացության պատկերմամբ, նրանց ընկալումներով, պատկերացումներով։ Մուրացկանությունը, իրոք, նրանց համարսահմանային իրավիճակ է, որովհետև նրանք անցյալում եղել են հասարակության մեջ ներգրավված, որոշակի մասնագիտություն, ընտանիք ունեցող անձնավորություններ։ Տարբեր պատճառներով են նրանք հայտնվել նման ծայրահեղծանր վիճակում։ Դրան նպաստել են Խորհրդային Միության փլուզումը, երկրաշարժը, շուկայական նոր հարաբերությունների պայմաններում նյութական անապահովությունը և այլն։ Սահմանային իրավիճակը սրվում է նաև Պահակիսպառնալիքներով, որոնց հետևանքով նրանք իրենց տարիքին անհարիր զինվորական վարժություններ են կատարում։ Պիեսում ուշագրավն այն է, որ պայմանական ազատությունից՝ մուրացկանությունից, նրանք, այնուամենայնիվ, գերադասում են ինչ-որ չափով ներգրավված լինելը հասարակական կյանքի մեջ,ուստի Պահակի անսովոր, իրենց համար տհաճ ու պարտադրված վարժություններն անգամ ինքնակամորեն են գալիս կատարելու։ Նրանց մարդկային, մարդասիրական բնավորության գծերը միմյանց և իրենց հետ շփվողների նկատմամբ դրսևորվում են ինքնաբուխ կերպով, նույնիսկ վարժություններով իրենցչարչարող Պահակի հանդեպ։ Իսկ երբ Օրփեոսի շնորհիվ պարզվում է, որ Պահակն իբրև երկրապահ մասնակցել է Ղարաբաղյան ազատամարտին, ավելիսրտացավ են գտնվում նրա նկատմամբ։ Եվ ահա, Պահակի վիճակը վատանումէ, երբ մարտերի ժամանակ մարմնի մեջ մնացած բեկորը շարժվում է։ Մուրացկաններն ամեն կերպ ջանում են օգնել նրան։ Հիվանդանոցի ծախսը վճարել չկարողանալու պատճառով, երբ Պահակը չի ուզում բժիշկների օգնությանը դիմել,Լուսոն ասում է. «Չվախես, տղա՛ ջան, բա մենք մեռա՞ծ ենք, օր ու գիշեր կաշխատենք, փող կհավաքենք, կտանք հիվանդանոցին, չվախես»[1, էջ 230]։ Տպավորիչ է ստացվել նաև Պահակի կերպարը։ Նրա տարօրինակ, մեծահասակ մուրացկանների նկատմամբ դրսևորած կոպիտ վարքագիծը նախապես վանող է ևանբարյացակամ վերաբերմունք է առաջ բերում։ Աստիճանաբար, երբ որոշ չափով պարզվում է նաև դրա պատճառը, փոխվում է նրա նկատմամբ և՛ մուրացկանների, և՛ ընթերցողի կամ հանդիսատեսի վերաբերմունքը։ Ղարաբաղյանազատամարտին մասնակցած երկրապահն ունեցել է իրեն վստահված պահակակետ, որտեղ նա ինչ-որ հանգամանքներում ռումբի պայթյունի հետևանքովվիրավորվել է, ձեռք բերել նույնիսկ հոգեկան որոշ շեղում։ Նրա գիտակցությանմեջ, սակայն, սևեռվել, ամրագրվել է պահակակետն ամեն կերպ պաշտպանելուգաղափարը։ Փաստորեն, հանուն հայրենիքի, իրեն վստահված պարտականությունը կատարելուն նվիրված մարդկային բնավորություն է նա, մեր այն խիզախերիտասարդներից մեկը, ով իր կյանքի գնով է պաշտպանել հայրենի հողն իրենվստահված պահակակետում։ «Ճամփեզրի թատրոնը» պիեսում բեմական հաջող հնարքով ներկայացված է ավտովթարի ժամանակ մահամերձ կամ մահացած պետական ծառայողու գործարար Գրիգորի կերպարը երևակայական մի միջավայրում, ուր ասես թատերական ներկայացման մեջ հանդես են գալիս նաև այլ հերոսներ։ Այս միջավայրում է նաև այն աղջիկը, որին սիրել է Գրիգ-Գրիգորը։ Նա, խոստանալովամուսնանալ, կենակցել է աղջկա հետ, այնուհետև լքել։ Ռեժիսորը, ի դեմս Գրիգորի, ով պետական ծառայող է և գործարար, շարունակ մերկացնում է նրա խավի մարդկանց գործունեության բուն էությունը, կեղծիքն ու շահամոլությունը։ Առաջին դրվագներից մեկում, օրինակ, բացելով Գրիգորի խոսքերի ենթատեքստը՝ նա ասում է. «Դառնում ենք չինովնիկ, որ ինքներս մեր պաշտպանության ուհովանավորության տակ բիզնես բացենք» [1, էջ 166]։ Իսկ Գրիգորին արդեն ուղղակիորեն եսասիրության ու անպատասխանատվության, երդմնազանցությանմեջ է մեղադրում իր կողմից անցյալում խաբված ու լքված Աղջիկը, որը, ինչպեսպարզվում է, ինքնասպանություն է գործել։ Պիեսում նա ասում է. «Ո՛չ, էգոի՛ստմարդ, դու անկարող ես հիշել, ես չեմ ուզում, որ դու հիշես, դու օգտագործող ես.գործածող, գործածում ես՝ շպրտում, գործածում՝ շպրտում, ի՞նչ հիշել, մարդըքեզ համար ի՞նչ է որ, զրո, հատկապես՝ կինը, չէ՞» [1, էջ 169]։ Պիեսի պայմանականությունների ողջ համակարգը նկատի ունենալով՝ կարելի է ասել, որ կերպարների որոշ չափով անլիարժեքությունը, հրապարակախոսական արտահայտությունները թերևս պայմանավորված են պատրանքային, այնաշխարհային,երազային, անիրական միջավայրով։ Այստեղ կրկին աբսուրդայինն ու միֆականը մերվել, համատեղվել են ամբողջի հետ։ Հիմնականում ավանդական կենսադրվագներով է պատկերված «Կալանք» դրամայի կառուցվածքը։ Այստեղ կերպարներն ավելի կենսալի են, դրաննպաստում են նրանց կենցաղի, բնավորության, հոգեբանական կերտվածքի, բարոյական պատկերացումների մասին մանրամասների տեսանելի դրսևորումները։ Հեղինակն ընդհանուր առմամբ սովորականի գեղագիտությամբ առաջնորդվելով է ստեղծել Մարդոյի, Նազոյի, Թինայի տատի, Կուկուի, բժշկի էպիզոդիկ կերպարները՝ այս հասարակ մարդկանց կենցաղի մեջ տեսնելով և՛ առօրեականի, միապաղաղության դրսևորումների ձանձրույթը, և՛ աշխատավոր մարդու՝Մարդոյի ներքին եսի մեջ ինքնաբուխ գործող ստեղծագործական ջանքը, հանրօգուտ գործ կատարելու նվիրումը։ Սեփական նախաձեռնությամբ Հայաստանի բույսերի հերբարիում պատրաստելը և կենցաղային պայմաններում, կնոջհետ աններդաշնակ հարաբերությունների պատճառով այն ոչնչացնելը նրա հոգում գեղեցկի հանդեպ սերը տաղտկալի առօրեականի հետևանքով ճնշված լինելու մասին են վկայում։ Աշխատավոր մարդու հոգու գեղեցկության բացահայտումները, ներքին ազատության զգացողությունը նրա մեջ շարունակ ճնշված ենկենցաղի կոպիտ իրողությունների ազդեցության հետևանքով։ Սկզբունքորեն գրեթե նույնպիսի բարոյահոգեբանական ճնշում է իր վրազգում նաև անսպասելիորեն նրանց տուն եկած, հոգեբուժական հիվանդանոցիցփախած Տավրոսը։ Բժշկի հարցերին պատասխանելիս պարզվում է, որ նրաազատությունը կաշկանդում են միապաղաղ, միօրինակ առօրյան, հոգևորբարձր հետաքրքրությունների, ռոմանտիկ երազանքների պահանջի պակասըմարդկանց մեջ։ Այդպիսի պահանջների զգացողության խրախուսման պակասնա տեսնում է ոչ միայն Մարդոյենց ընտանիքում, այլև իրեն բուժող բժշկի պահվածքում և հիվանդների նկատմամբ վերաբերմունքում։ Փաստորեն, Տավրոսն իրհամար ստեղծված սահմանային վիճակում ավելի լիարժեք է դրսևորում իրմարդկային ազատության զգացողությունն ու գեղեցիկը գնահատելու ընդունակությունը, մարդկանց հետ անմիջականորեն, անշահախնդիր ու անկաշկանդշփվելու պատրաստակամությունը։ Այդ ամենի մասին վկայում է նրա պահվածքը Մարդոյենց տանը։ Այստեղ նա Թինային խորհուրդ է տալիս՝ նվագել ներքինազատությանը ինքնամոռաց տրվելով, ոգևորում է Մարդոյին հերբարիումիհավաքածուի նմուշները դիտելիս։ Մեր գրականագիտական վերլուծությունից կարելի է կատարել այսպիսիեզրակացություն։ Գ.Խանջյանի դրամատուրգիան իր գրական ինքնատիպ հնարանքներով ու կերպարներով, ռեալիզմի, աբսուրդի, միֆօգտագործման սկըզբունքների կիրառմամբ ստեղծում է արդի կյանքի գեղարվեստական համապատկերը և հարստացնում ժամանակակից հայ թատերագրության ասպարեզը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Խանջյան Գ., Թատրոն -301։ Պիեսներ, Եր., 2008, 495 էջ։ 2. Խաչիկյան Գ., Գուրգեն Խանջյանի դրամատուրգիայի մի քանի առանձնահատկությունները // Գիտական տեղեկագիր, Գյումրի, 2014, Պրակ Բ, N1, էջ17-25։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԽաչիկյան Գագիկ Վահեի – բան. գիտ. դոկտոր, դոցենտ, Գյումրու Մ.Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, հայ գրականության, նրա դասավանդման մեթոդիկայի և լրագրության ամբիոնի վարիչ, E-mail։

example414

example414

Էկոհամակարգային ծառայությունների վճարման խնդիրը այսօր դարձել է խիստ արդիական, որպես էկոհամակարգի կառավարման եւ տնտեսական խթանների կարեւորագույն գործիքներից մեկը։ Բնօգտագործման տնտեսագիտությունը փորձում է էկոհամակարգային ծառայությունները տեղավորել շուկայական մոդելի մեջ՝ հիմքում դնելով արդյունավետությունը։ Իսկ էկոլոգիական էկոնոմիկան` հակառակը, ձգտում է ադապտացնել տնտեսագիտական ինստիտուտները էկոհամակարգային ծառայությունների ֆիզիկական բնութագրիչներին՝ առավելություն տալով էկոլոգիական կայունությանը եւ արդարացի բաշխմանը։ Աշխատանքում փորձ է արվում ներկայացնել այս երկու մոտեցումների որոշակի սկզբունքները։

Բնական էկոհամակարգերի խախտման ժամանակակից պայմաններում, հասարակության կենսապայմաններն ապահովելու համար արդիական է անվերապահորեն պահպանել դեռեւս գոյություն ունեցող բնական լանդշաֆտներն ու էկոհամակարգերը եւ դրանց կողմից մատուցվող էկոհամակարգային ծառայությունները։ Հետեւաբար, Հայաստանի Հնարապետությունում եւ մասնավորապես բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգում, էկոհամակարգային ծառայությունների ապահովման խնդիրը կարեւորվում է նաեւ այն հանգամաքով, որ բուսական եւ կենդանական յուրաքանչյուր տեսակի եզակիությունը պայմանավորված է ոչ միայն գենոֆոնդով, այլեւ էկոհամակարգում դրանց ունեցած դերակատարությամբ։ Ներկայումս բնապահպանական հատուկ պահպանվող տարածքները դիտարկվում են որպես կայունության եւ էկոհամակարգային ծա92ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ռայությունների պահպանման եւ վերականգնման գոտիներ՝ տարածաշրջանային կենտրոններ, որոնց գործունեությունը միտված է ոչ միայն բնության հարստության պահպանմանը, այլեւ տեղական բնակչության բարեկեցության բարելավմանը, չքավորության նվազմանը եւ կայուն զարգացմանը։ Դա թույլ է տալիս ձեւավորել շրջակա միջավայրի ընկալման էկոհամակարգային համապարփակ մոդել, որի դեպքում բոլոր գործառույթները ուղղված են գործնական խնդիրների լուծմանը եւ համահունչ են երկրի սոցիալ-տնտեսական պայմաններին ու կարիքներին։ Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգում էկոհամակարգային ծառայություններից ստացված օգուտների բացահայտումը կարող է զգալիորեն նպաստել բնօգտագործման սահմանափակումներով պայմանավորված վեճերի մեղմացմանը՝ բնակչության համար ստեղծելով օրինական հիմունքներով բնական պաշարներից օգտվելու հնարավորություններ։ Ընդ որում, բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում էկոհամակարգային ծառայություններից ստացված օգուտներն անհրաժեշտ է արդարացի բաշխել՝ նպատակ ունենալով նպաստել համայնքների սոցիալական վիճակի բարելավմանը։ Մյուս կողմից, օգուտների բաշխման եւ փոխհատուցման մեխանիզմների ստեղծումը, ինչպես նաեւ ծախսեր կրող ու օգուտներ ստացող համայնքների եւ անհատների որոշումը բավականին դժվար խնդիր է, որը կարող է լուծվել միայն էկոհամակարգային ծառայությունների խորը հետազոտության միջոցով։ Էկոհամակարգերի կողմից տրամադրվող ծառայությունները հիմնականում ունեն ապահովող (սնունդ, մաքուր ջուր, թարմ օդ, վառելիք, հումք), կարգավորիչ (կլիմա, բնական աղետների եւ համաճարակների կանխում, ապաստաններ, կենսամիջավայր, էրոզիայի կանխում), մշակութային (գեղագիտական, կրոնական, գիտաճանաչողական, սոցիալական եւ հոգեւոր արժեքներ, ավանդույթների ձեւավորում, ռեկրացիոն ռեսուրսներ) եւ աջակցող (հողագոյացում, ֆոտոսինթեզ, ազոտի, ածխածնի, թթվածնի, ջրի շրջանառություն) նշանակություն։ Էկոհամակարգային ծառայությունները տնտեսական արժեք են ներկայացնում եւ պետք է ինտեգրվեն երկրի տնտեսության ընդհանուր համակարգում։ Դրանց տրամադրման կամ պահպանման համար նախատեսված փոխհատուցման վճարները նոր մոտեցումներ են բնա93ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ պահպանության ոլորտում, որոնք խրախուսում են լանդշաֆտների եւ կենսաբազմազանության պահպանությանն ուղղված ֆինանսական հավելյալ հոսքերի ստեղծումը։ Էկոհամակարգային ծառայությունների դիմաց կատարվող փոխհատուցման վճարների մեխանիզմի ձեւավորման ժամանակ պետք է հստակ նշվի էկոհամակարգային ծառայությունների տեսակը, սպառողների կողմից դրանց տրամադրվողներին ուղղվող միջոցների ծավալները, իրավական եւ ինստիտուցիոնալ հիմքերը՝ հաշվի առնելով տեղական առանձնահատկություններն ու սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը։ Հետեւաբար, էկոհամակարգային ծառայությունների տնտեսական երկարաժամկետ ռազմավարությունը պետք է նպատակամղվի էկոլոգիապես արդյունավետ, ռացիոնալ, սոցիալապես արդարացի եւ տնտեսապես շահավետ խնդիրների լուծմանը։ Տեսականորեն բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում էկոհամակարգային ծառայությունների պահպանման նպատակով ֆինանսական հիմնական աղբյուրներն են բնապահպանության ոլորտի պետական ծախսերը, աղտոտող կազմակերպությունների միջոցները, դոնոր կազմակերպությունները, բնօգտագործման վճարները, հողերի սեփականատերերը, հովանավորները եւ այլն։ Էկոհամակարգային ծառայությունների դիմաց կատարված վճարները հետագայում կարող են ձեւավորել վերարտադրվող էկոլոգիական հիմնադրամներ՝ նպաստելով բնության պահպանության համար միջոցների տրամադրմանը, փոխհատուցման ֆոնդերի ստեղծմանը եւ կանաչ էկոնոմիկայի հիմքերի ստեղծմանը։ Նշված մոտեցումները համահունչ են նաեւ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2013թ. ապրիլի 25-ի «Բնապահպանական ոլորտի նորարական ֆինանսատնտեսական մեխանիզմների ստեղծման հայեցակարգին հավանություն տալու մասին» No16 արձանագրային որոշմանը։ ՀՀ-ում կան կենսաբազմազանության ազգային ռազմավարության եւ գործողությունների ծրագրեր եւ նախնական ոլորտային ռազմավարություններ կենսաբանության եւ էկոհամակարգային ծառայությունների կառավարման համար։ Սակայն մինչ օրս դրանք չեն կարողանում դիմակայել տարբեր ոլորտների՝ անտառտնտեսության, արոտավայրերի տնտեսության, գյուղատնտեսության, բնապահպանության եւ զբոսաշրջության հակասական շահերից բխող մարտահրա94ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ վերներին։ Միաժամանակ չկան տարբեր պետական եւ ոչ պետական դերակատարների եւ բնակչության խմբերի (օրինակ հովիվների եւ ֆերմերների) միջեւ համակարգվածություն։ Բացի այդ գոյություն չունեն բավարար հավաստի տվյալներ տարբեր ոլորտների վերաբերյալ՝ պլանավորման եւ որոշումների կայացման գործընթացներին աջակցելու համար։ Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում ձեւավորվող էկոհամակարգային ծառայությունների համալիր նշանակությունը, հատկապես նրանց կողմից կենսապայմանների ապահովումը, դեռեւս չունի տնտեսական կոնկրետ գնահատում, ինչը հանգեցնում է էկոհամակարգերի խախտմանը եւ կենսաբազմազանության աղքատացմանը։ Ներկայումս էկոհամակարգային ծառայությունների տնտեսական գնահատման մեթոդներն առավելապես կիրառվում են հանքահումքային, անտառային եւ ջրային ռեսուրսների, ինչպես նաեւ էկոզբոսաշրջության ոլորտներում։ Էկոզբոսաշրջությունը բնութագրվում է բնական միջավայրի վրա համեմատաբար թույլ բացասական ազդեցությամբ՝ հանդիսանալով էկոլոգիական գիտելիքների եւ տեղեկատվության տարածման, բնապահպանական եւ սոցիալ-տնտեսական համակարգերի միջեւ լարվածության թուլացման ու ինտեգրմանը նպաստող արդյունավետ միջոց։ Այն ապահովում է բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարման համար միջոցների հավելյալ ներհոսք եւ ֆինանսական կայունության աճ։ Էկոզբոսաշրջությունը միաժամանակ տեղական բնակչության համար կայուն եկամուտներ ստանալու, կենսամակարդակի, զբաղվածության եւ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարման գործընթացներին մասնակցության աստիճանի բարձրացման գործուն եղանակ է։ Մենք ընդունում ենք այն մոտեցումը, որ էկոհամակարգային ծառայությունները պարտադիր են, անփոխարինելի են եւ ցավոք վատ ընկալելի եւ, որ կարեւոր է, նրանք ունեն իրական արժեք։ Ու նաեւ հասկանալի է, որ ոմանք պետք է վճարեն այդ ծախքերը։ Սակայն, վճարումները պետք է իրականացվեն շուկայական մեխանիզմի օգնությամբ եւ ամենակարեւորը՝ դրանք պետք է լինեն տնտեսապես հիմնավորված։ Խնդիրը բարդանում է նաեւ նրանով, որ շուկայական մեխանիզմները ոչ միշտ են լինում տնտեսապես հիմանվորված։ 95ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Հետեւաբար, տնտեսագիտության առջեւ խնդիր է դրվում նախանշել այն ունիֆիկացված շրջանակները, որոնք կարող են համարժեք հաշվի առնել առանձնահատկությունները։ Մասնավորապես մեր կողմից առանձնացվել են՝ 1. Գնահատումը Պետք է շարունակել մշակել էկոհամակարգային ծառայությունների գնահատման լավագույն մեթոդները եւ որոշել նրանց արժեքը տարբեր աստիճաններում։ Միաժամանակ մենք չենք կարող սպասել որոշակիության եւ հստակության առկայություն, որպեսզի գործենք։ Մենք պետք է սահուն շարունակենք գնահատման կատարելագործման գործընթացը, զարգացնելով այն օղակները, որոնք կարող են արդյունավետ օգտագործել այդ գնահատականները։ 2. Փոխկապակցվածությունը Զգալի էկոհամակարգային ծառայություններ հանդես են գալիս արտադրանքի, ապրանքի տեսքով համատեղ արտադրության գծով (կամ էլ հակառակը) եւ յուրաքանչյուր ծառայության տեսակարար ցուցանիշը փոփոխման է ենթարկվում մի համակարգից մյուս համակարգ, մի տեղանքից մյուսը։ Սակայն մենք պետք է դիտարկենք ծառայությունների ողջ շրջանակը եւ նրանց փոխկապակցվածության բնութագրիչները, որպեսի կանխարգելվի կեղծ խթանների ստեղծումը եւ առավելագույնս օգտագործվի հասարակության համար օգուտները։ 3. Մասշտաբների (չափերի) համաձայնեցումը Էկոհամակարգային ծառայությունների կառավարման համար տարածային եւ ժամանակավոր չափերը պետք է համաձայնեցվեն էկոհամակարգային ծառայությունների հետ։ Այդ նպատակով նպատակահարմար է փոխհամաձայնեցում տեղական, ռեգիոնալ եւ գլոբալ ինստիտուտների հետ կարճաժամկետ, միջին-ժամկետ գործունեության հետ։ Դրանց նպատակը պետք է լինի ստեղծել տեղեկատվական բազա բոլոր օղակների գծով, հաշվի առնելով բոլոր շահագրգիռ կողմերի ծախսերը, օգուտները եւ արդյունքները։ 4. Սեփականության իրավունքը Էկոհամակարգային ծառայությունների սեփականության իրավունքի համապատասխան ռեժիմի սահմանումը կարեւոր է այդ ծառայությունների արդյունավետ եւ արդարացի վճարման տեսանկյունից։ Սակայն, հաշվի առնելով հասարակական ապրանքների էությունը եւ 96ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ յուրահատկությունը զգալի թվով էկոհամակարգային ծառայությունների գծով մենք կարող ենք կիրառել կամ գործող կարգը մասնավոր սեփականության նկատմամբ՝ փոխելով սեփականության իրավունքի ձեւը, կամ էլ մշակել սեփականության իրավունքի համակարգ, որը կարող է կիրառվել էկոհամակարգային ծառայությունների գծով առանց մասնավորեցման։ Օրինակ, ընդհանուր օգտագործման ռեսուրսների լիազորագրման կառավարման մեխանիզմի կիրառումը ընդհանուր օգտագործման ռեսուրսների գծով դրա իրացման արդյունավետ ձեւերից մեկն է։ 5. Բաշխման խնդիրները Ծախսերի եւ օգուտների վերաբաշխումն անհրաժեշտ է մանրակրկիտ եւ խորությամբ հաշվի առնել։ Այս համակարգը պետք է պլանավորել այնպես, որ դրա մեջ ընդգրկվեն քիչ, թույլ ապահովվածները, քանի որ նրանք մեծ չափով կախված են ընդհանուր օգտագործման էկոհամակարգային ծառայություններից։ Մասնավորապես, հարուստ երկրները պետք է պաշտպանված լինեն անվճար մասնակիցների խնդրից, եւ դրա փոխարեն վճարեն այն ծառայությունների համար, որոնք ստանում են կենսաբազմազանության եւ էկոլոգիապես արդյունավետ էկոհամակարգերից առավել թույլ արդյունաբերական տեսանկյուններից զարգացած երկրներից։ 6. Կայուն ֆինանսավորում Կայունություն ապահովելու նպատակով արտադրողներին ծառայություններ մատուցելուց վճարելիս եւ մատուցվող ծառայությունները շարունակելիս, կամ էլ մասնավոր հողի սեփականատերերին վճարելիս, կարելի է ներգրավել ներդրումները։ 7. Կառավարման հարմարվողականությունը Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ միշտ էլ առկա է զգալի չափով էկոհամակարգային ծառայությունների անորոշություն։ Դա պայմանավորված է մոնիտորինգի, արժեքի որոշման եւ կառավարման ոլորտների որոշակի բացթողումներով։ Դա բավականին բարդ է, քանի որ անընդմեջ հավաքել անհրաժեշտ տեղեկատվությունը, այն ինտեգրացնել ուսումնասիրման եւ կատարելագործման նպատակով։ Այդ նպատակին հասնլու համար անհրաժեշտ է գնահատել առկա ազդեցության աստիճանը եւ մշակել նոր համակարգեր փորձարարության 97ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ նպատակով, որոնց օգնությամբ հնարավոր է առավել արդյունավետ քանակապես որոշել բոլոր ցուցանիշները։ 8. Քաղաքականությունը եւ կրթությունը Էկոհամակարգային ծառայությունների վճարման համակարգի իրացման սահմանափակման առանցքային երկու գործոններից մեկը դա ընդհանուր կրթությունն է, թե ինչպես է աշխատում համակարգը եւ քաղաքական կամքի առկայությունը։ Այս երկու սահմանափակումները կարելի է հաղթահարել նպատակասլաց կրթա-տեղեկատվական միջոցառումների օգնությամբ, հստակորեն տարածելով, տեղեկացնելով հաջողությունների եւ անհաջողությունների տվյալները, մատուցելով հասարակությանը եւ համապատասխան պետական կառույցներին։ 9. Մասնակցությունը Բոլոր շահագրգիռ կողմերը (տեղական, ռեգիոնալ, գլոբալ) պետք է իրենց մասնակցությունը ունենան էկոհամակարգային ծառայությունների վճարման մեխանիզմի մշակմանը եւ իրացմանը։ Շահագրգիռ կողմերի ամբողջական տեղեկացվածությունը եւ նրանց մասնակցությունը կնպաստեն կանոնների ճանաչման կայունությանը, որոնք էլ հենց որոշում են համապատասխան պատասխանատվությունը եւ այն կարող է արդյունավետ իրականացվել։ 10. Քաղաքականության հետեւողականությունը Էկոհամակարգային ծառայությունների համակարգն առավել արդյունավետ է, երբ նրանք կազմում են քաղաքական միջոցառումների միասնության համաձայնեցված բաղադրիչը, որը կիրառելի է համակարգի կառավարման տեսանկյունից։ Նրանք փոքր հավանականությամբ են աշխատում, երբ այլ քաղաքական գործիքները հակասական խթաններ են ներկայացնում։ Օրինակ, ջրի, էներգիայի օգտագործման սուբսիդավորումը, կամ էլ, երբ օրենսդրությունը, որը կարգավորում է վերաբաշխումը, ճկուն չէ։ Այսպիսով, ներկայացվեցին էկոհամակարգային ծառայությունների կարճ, սկզբունքային մոտեցումները։ Իհարկե, կան նաեւ այլ լրացուցիչ բնորոշումներ, չափորոշիչներ, որոնք բխում են տվյալ երկրի, ռեգիոնի էկոհամակարգային ծառայությունների առանձնահատկություններից։

example2151

example2151

Հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել ինքնիրացման գործընթացի բնույթը և մասնագիտական գործունեության մեջ դրա առանձնահատկությունները։ Խնդիրներն են` ինքնիրացման գործընթացի վերաբերյալ տեսությունների միջև համեմատական վերլուծության իրականացումը, մասնագիտական գործունեության դերի ուսումնասիրությունն անձի ինքնիրացման գործընթացում և մասնագիտական գործունեության մեջ անձի ինքնիրացմանը նպաստող գործոնների բացահայտումը։ Ինքնիրացումն անձի բոլոր կողմերի հավասարակշռված և ներդաշնակ բացահայտումն ու զարգացումն է, որը կարող է դրսևորվել նաև մասնագիտական գործունեության մեջ։ Ինքնիրացման վերաբերյալ տեսությունները տարբեր կողմերից են մեկնաբանում խնդիրը, սակայն երևույթը իր բովանդակային կողմով նույնատիպ է այդ մեկնաբանություններում։ Մասնագիտական գործունեությունում այն կապված է մասնագիտական գործունեությունում ներգրավված լինելու, աշխատանքից բավականություն ստանալու, դրանում առավելագույն ձեռքբերումներ ունենալու հանգամանքների հետ, որոնք նպաստում են անձնային և մասնագիտական աճին։

ԱՆԿԱԽ ԻՆՔՆՈՐՈՇՄԱՆ ԱՆՁԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄՆԵՐԸ ԵՎ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼԻMՄԻ ԳՈՒՅՔՈՒՄ Ինքնագիտակցումը յուրաքանչյուր մարդու հուզող հարց է ՝ անկախ այն ժամանակահատվածից, որի մասին խոսել են հոգեբանության տարբեր բնագավառների մի շարք ներկայացուցիչներ ՝ խնդիրը մեկնաբանելով այլ կերպ։ Դա նրա բոլոր ասպեկտների հավասարակշռված, ներդաշնակ բացահայտումն է, պահպանումն ու զարգացումը։ Այսօր ինքնաիրացման խնդիրը հատկապես արդիական է մասնագիտական ​​գործունեության մեջ։ Դա կապված է այն փաստի հետ, որ մեր օրերում մարդիկ ձգտում են ավելի ինքնուրույն լինել, կատարելագործվել, բացահայտել իրենց սեփական ունակությունները և իրականացնել դրանք, և այս ամենը արտահայտվում է հատկապես մասնագիտական ​​գործունեության մեջ։ Մասնագիտական ​​զարգացումը բարդ «երկար» գործընթաց է, որի ընթացքում ի հայտ են գալիս խոչընդոտներ, որոնց հաղթահարումը նպաստում է ոչ միայն մասնագիտական, այլև անձնական աճին, նպաստում է ինքնիրացմանը։ Այս աշխատանքում ուսումնասիրվում են ինքնաիրացման առանձնահատկությունները, դրան նպաստող գործոնները և մասնագիտական ​​գործունեության մեջ ինքնաիրացման գործընթացի բնույթն ու բովանդակությունը։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել ինքնաիրացման գործընթացի բնույթը, մասնագիտական ​​գործունեության մեջ ինքնաիրացման առանձնահատկությունները։ Ինքնագիտացման խնդրին անդրադարձել են հին ժամանակների Արևելք-Արևմուտք փիլիսոփաները։ Արևմուտքում ինքնաիրացման վարդապետությունը սկիզբ է առել Արիստոտելից։ Այս հարցին անդրադարձավ ինքը ՝ Պլատոնը, կատարելով ոչ միայն տեսական վերլուծություններ, այլև ինքնաիրացման գործնական ուղիներ։ Արիստոտելը և նրա հետևորդները կարծում էին, որ մարդու հատկությունները, որոնք կազմում են նրա բնությունը, ենթակա են ինքնաիրացման։ Ըստ հոգեբանական-հոգեվերլուծական բառարանի, «Ինքնալուծման բոլոր ասպեկտների հավասարակշռված և ներդաշնակ բացահայտումը գենետիկ և անձնական կարողությունների զարգացումն է»։ Դա գիտակցական տեսական գործունեություն է, դա ինքնիրականացման նախապայման է 2։ Ինքնահեռացումը գործնական գործողություն է, որն ունի նյութական ազդեցություն։ Այսինքն ՝ այն ուղղված է կյանքի պլանների իրականացմանը, խնդիրների լուծմանը 3։ Ինքնագիտացման խնդրի գիտական ​​մոտեցումները սկիզբ են առել 19-րդ դարի երկրորդ կեսից, երբ փիլիսոփայության կենտրոնական խնդիրը մարդու կյանքի ուսումնասիրությունն էր։ Մարդկային ուսումնասիրության նոր ուղղությունների հիմնադիրներն են Ս. Կիերկեգարը, Ա. Շոպենհաուերը, Ֆ. Նիցշեն և այլք 4։ Էքզիստենցիալ հոգեբանության պաշտոնական սկիզբը (1834) կապված է Ս. Կիերկեգորի հետ։ Որպես ինքնակազմակերպում տերմինը ՝ որպես օրգանիզմի տեսության պոստուլատներից մեկը, Քուրթ Գոլդշտեյնը ներմուծել է 1939 թվականին «Օրգանիզմ» –ում։ Կլինիկական պրակտիկայի առաջին փուլում Գոլդշտեյնը, ինքնիրականացում ասելով, նկատի ուներ օրգանիզմի որոշ ներքին ռեսուրսների ակտիվացում, որոնք առաջանում են վնասվածքի պատճառով։ Երկրորդ փուլում Գոլդշտեյնը փիլիսոփայորեն ներկայացնում է ինքնաիրացումը ՝ որպես կյանքի համընդհանուր սկզբունք ՝ գրելով «բարձրագույն ինքնաիրացման» մասին։ Նա օրգանիզմը դիտում է որպես ամբողջություն, այսինքն ՝ մասի փոփոխությունն ազդում է ամբողջ օրգանիզմի վրա։ Ըստ Գոլդշտեյնի, ինքնիրականացումը մարդու կյանքի հիմնական շարժառիթն է, դա գործողություն է, որն ուղղված է կարիքների բավարարմանը։ Ինքնակատարումը կարող է դրական կամ բացասական հետևանքներ ունենալ օրգանիզմի համար։ Դա երբեք չի պատահում առանց արտաքին աշխարհի հետ պայքարի։ Ինքնագիտակցումն իրականացվում է միայն կողմերից մեկի զիջման արդյունքում 5։ Գոլդշտեյնի հասկացություններն այնուհետև նպաստեցին ինքնաիրացման հոգեբանական տեսությունների առաջացմանն ու զարգացմանը։ Այն զարգացավ հատկապես հումանիստական ​​ուղղությամբ, որն առաջացավ 1960-ականներին։ Հումանիստական ​​հոգեբանության արմատները սկսվում են 1 Ամիրյան Ս., Անհատական ​​ինքնաիրացման խնդիրները։ Ուսումնական աջակցության ձեռնարկ, -Յեր. ԵՊՀ մամուլ, 2011,102 էջ։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. 3 Վախրոմով Ե., Մարդկային զարգացման հոգեբանական հասկացությունները։ ինքնահաստատման տեսություն, -M. Егорьвеск. Московский государственный гуманитарных университет, 2004, էջ 32-395 Vakhromov E., Մարդկային զարգացման հոգեբանական հասկացությունները։ ինքնահաստատման տեսություն, -M. Էքզիստենցիալ հոգեբանության մեջ հիմնական գաղափարը, որը հումանիտար գիտությունները վերցրել են այս ուղղությունից, կայացման հասկացությունն է։ Մարդը երբեք կայուն չէ, բայց միշտ գտնվում է ձևավորման գործընթացում։ Ք.Ռոջերսը իր տեսությունը ձևակերպեց հումանիտար գիտություններում 6։ Ըստ Ռոջերս և Գոլդշտեյնի, օրգանիզմը կենսաբանական ամբողջություն է, որը ձգտում է բարձրացնել լարվածությունը։ Այս կերպ Ռոջերս-Գոլդշտեյնը հակադրվում է հոմեոստատիկ տեսություններին։ Բացի այդ, նրանք կարծում են, որ ինքնաիրացումը օրգանիզմի միակ դրդապատճառային հակումն է, այսինքն ՝ նրանք մերժում են առանձին մոտիվացիայի առկայությունը 7։ Ռոջերսը, ինքնիրականացում ասելով, նշանակում է հայտնաբերել, զարգացնել և պահպանել մարդու լավագույն որակները։ Դա ակտիվ գործընթաց է, որն ապահովում է մարմնի ձգտումը տարբեր նպատակների, քանի որ այն մարդուն տանում է դեպի ինքնավարություն, ինքնաբավություն։ Ռոջերսը պնդում էր, որ սա կառուցողական կենսաբանական միտում էր, որը բնորոշ էր ոչ միայն մարդկանց, այլ ամբողջ կենդանական աշխարհին։ Անհատական ​​տեսանկյունից ինքնաիրականացման հակումն այն գործընթացն է, որը տեղի է ունենում մարդու կյանքի ընթացքում, որի նպատակն է գիտակցել իր ներուժը, դառնալ լիարժեք գործող անձ 8։ Երբեմն օրգանիզմի և անձի գիտակցումը տեղի է ունենում տարբեր ձևերով կամ նույնիսկ հակասական է (ոչ մրցակցային), ինչը բախման արդյունքում դառնում է նևրոզի պատճառ։ Ա. Գոլդշտեյնի գաղափարները հատուկ ազդեցություն ունեցան նաև Մասլոուի տեսության զարգացման վրա (նա հումանիտար գիտությունների ներկայացուցիչ էր)։ Մասլոուն կարծում էր, որ յուրաքանչյուր մարդ ունի դրական աճի և կատարելագործման բնածին ներուժ։ Նա ավելի շատ կենտրոնացավ հոգեկան առողջ մարդու վրա, քան պաթոլոգիականի վրա, այսինքն ՝ հոգեկան հիվանդությունները հնարավոր չէր բացատրել, եթե նախ չհասկանայինք հոգեկան առողջությունը, իսկ ինքնաիրացումը համարվում է առողջ մարդու բնութագիրը։ Ինքնակատարող անձը լիովին ձգտում է կատարելագործման, ինքնաիրացման, կարողությունների, տաղանդների բացահայտման, զարգացման, այսպես ասած ՝ իր առաքելության կատարման, անձնական ինտեգրման ձգտման, ինտեգրման։ Սա ներուժի զարգացման շարունակական գործընթացային դինամիկ գործընթաց է, որը բերում է անձնական աճի։ 6 Hell L., Ziegler D., Անհատականությունների տեսություններ։ Peter Press, 1997, 608 էջ 7 Լեոնտիև Դ., Մոտիվացիայի ժամանակակից հոգեբանություն։ М., Смысл 2002-343 с.8 Rogers C., Հաճախորդի վրա կենտրոնացված թերապիա։ Դրա ընթացիկ պրակտիկան, հետևանքները և տեսությունը։ Բոստոն Houghton9 Vakhromov E., «ինքնաիրացման» հայեցակարգը հոգեբանության մեջ։ Թուղթ.-Մ., 2000, 282 էջ։ Ըստ Մասլոուի ՝ պահանջներն ունեն հիերարխիկ կառուցվածք։ Նա առաջարկեց պահանջների բուրգ, որը բաղկացած է մի քանի մակարդակներից ՝ ըստ գերակայության սկզբունքի։ Ամենատարածված պահանջները բուրգի ներքևում են։ դրանք բնորոշ են կենդանիներին։ Մասլոուի առաջարկած կարիքները ֆիզիոլոգիական կարիքներն են, անվտանգության, պատկանելության, սիրո, ինքնագնահատականի պահանջները, բուրգի գագաթին ինքնաիրացման կարիքները։ Մասլոուն կարծում էր, որ որքան բարձր են մարդու կարիքները, այնքան նա ավելի առողջ է, այնքան արտահայտվում է նրա անհատականությունը։ Իր դիտարկումների արդյունքում Մասլոուն առանձնացրեց մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք ընդհանուր են բոլոր ինքնաիրականացվող մարդկանց համար, բայց նա նշեց, որ այդպիսի մարդիկ ունեն նաև թերություններ, նրանք կարող են ցուցաբերել ոչ կառուցողական վարք 10։ Հոգեվերլուծության դպրոցի ներկայացուցիչները, ինչպիսիք են Կ., Խոսեցին ինքնաիրացման մասին։ Յունգ, Ա. Ադլեր և այլք։ Ի տարբերություն ինքնաիրացման հումանիստական ​​դրույթների, որտեղ ինքնաիրացումը զարգացման հիմնական միտումն ու շարժիչ ուժն է, հոգեվերլուծական ուղղություններում այս երեւույթը հիմնականում նշվում է որպես որոշակի գործընթացների հետևանք։ Ըստ Կ.-ի ՝ Յունգի զարգացման նպատակը ինքնաիրացումն է, այսինքն ՝ ես-ի լիակատար իրականացումը։ Դա նշանակում է մարդու բոլոր ասպեկտների առավել ամբողջական, ամբողջական տարբերակը և ամբողջական համադրություն։ Յուրաքանչյուր անձի զարգացումը եզակի է, շարունակվում է ամբողջ կյանքի ընթացքում և ներառում է «անհատականացում» հասկացությունը։ Անհատականացումը հակադրվող անձնական ուժերի, հակումների ինտեգրման դինամիկ, զարգացող գործընթաց է, որին հասնելը հեշտ չէ։ Անհատականացումն իր վերջնական ձևերով ենթադրում է անձի բոլոր տարրերի գիտակցված զարգացում և արտահայտում։ Ստացվում է, որ Յունգը անհատականացման իրացումն անվանեց ինքնիրացում։ Նա նշեց, որ զարգացման այս վերջին փուլը հատուկ է միայն շնորհալի «շատ զարգացած» 11-ին։ Ա. Ադլերը ինքնաիրացումը կապում է անլիարժեքության բարդույթի և գերազանցության փոխհատուցման հետապնդման հետ։ Ըստ նրա տեսության ՝ մարդն ունի թերարժեքության զգացում, որը փորձում է փոխհատուցել ՝ անընդհատ ձգտելով կատարելության, աճի, զարգացման։ Մարդը կարող է ամբողջական համարվել միայն այն ժամանակ, երբ նա անընդհատ ձգտում է հասնել իր նպատակներին, և կյանքի այն նպատակները, որոնք մարդիկ ընտրում են, և այն եղանակը, որով նրանք ձգտում են դրանց հասնել, որոշել, թե որն է դրանց իմաստը 10 Maslow A., Motivation and personality, SPb , Եվրասիա, 1999, 479 էջ 11 Յանգ Կ., Հոգեբուժության կառուցվածքը և դինամիկան, Պեր. с англ, -М .` «Կոգիտո-կենտրոն», 2016, 480 էջ։ պլանավորել իրենց կյանքը։ Ադլերը ներմուծեց ստեղծագործական ես գաղափարը, որը փնտրում, մեկնաբանում է, նշանակում է օրգանիզմի փորձը, որը կնպաստի մարդու կենսակերպի իրացմանը։ Եթե ​​դա հնարավոր չէ գտնել, ես փորձում եմ ստեղծել այն 12։ Հոգեվերլուծության մեջ մարդը հիմնականում պայմանավորված է իր անցյալով, կարիքներով, կենսաբանական, սոցիալական սահմանափակումներով, ստացվում է, որ ինքնաիրացումը կատարվում է ինչ-որ գործոնով։ Այսինքն ՝ նշված տեսություններում մի դեպքում ինքնաիրացումը զարգացման արդյունք է, մյուս դեպքում ՝ անլիարժեքության բարդույթի փոխհատուցում։ Մինչդեռ հումանիստները դա համարում են որպես բնածին կարիք, շարժառիթ, որը առաջնորդում է մարդու վարքը։ Հետազոտողները, ընդհանուր առմամբ, հակված են ինքնազբաղվածության ուսումնասիրությանը ՝ անկախ ցանկացած գործունեությունից, բայց այդպիսի ընդհանրացումը հանգեցնում է նման հետազոտության գործնական կիրառելիության նվազմանը։ Մարդու կյանքի հիմնական գործողություններից մեկը մասնագիտական ​​ոլորտն է, ուստի մասնագիտության շրջանակներում շատ հնարավոր է դիտարկել մարդու ինքնաիրացման խնդիրը։ Մասնագիտությունը ոչ միայն նյութական կարիքները բավարարելու միջոց է, այլ նաև ավելի բարձր կարգապահական պահանջների հետ կապված։ Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ մասնագիտություն ընտրելիս մարդիկ սովորաբար հաշվի են առնում իրենց սեփական շահերը և հնարավորությունները 13։ Մասլոուն նշում է, որ մարդը կարող է ինքնաիրականացվել `իր գործը լավագույնս կատարելով։ Միևնույն ժամանակ, ինքնիրականացվող անձը կարող է հասնել որոշակի «տրանսցենդենտալ» մասնագիտական ​​հաջողության ՝ ի տարբերություն աշխատողի, որը պարզապես լավ է կատարում իր աշխատանքը։ Մեկ այլ ոչ պակաս կարևոր չափանիշ `աշխատանքից բավարարվածությունը` հնարավորությունները բացահայտելու հնարավորությունը 14։ Մասնագիտական ​​գործունեությունը մարդու կյանքի այն ոլորտներից մեկն է, որն ընդգրկում է երկար ժամանակահատված ՝ առավել հարմար ուսումնասիրությունների համար։ Բ.-ն կատարել է ուսումնասիրություններ մասնագիտական ​​ինքնաիրացման մասին։ Գ Աննա !ն։ Նա դրել է հումանիտար գիտությունների բնագավառում ինքնաիրացման ուսումնասիրության մեթոդաբանական հիմքը։ Անանի ուսմունքի մեջ մարդը ամբողջական է, զարգացող, ակտիվ։ Նա հատուկ ուշադրություն է դարձնում զարգացմանը։ Անանի խոսքով ՝ մարդը անհատական-հոգեբանական զարգացման արդյունք է։ Հաշվի առնելով մարդու կենսագործունեության ոլորտում մարդու ինքնաիրացման խնդիրը 12 Adler A., ​​Անհատական ​​հոգեբանության պրակտիկա և տեսություն։ Նյու Յորք, Նյու Յորք Routledge, 2014, 352 էջ։ Այս ոլորտում նա հատկապես շեշտում է ինքնազարգացման դերը։ Խոսելով այդ մասին, անհրաժեշտ է օգտագործել կենսական ուղու դերը անձի ինքնաիրացման գործում, քանի որ կենսական ուղին կապված է շրջակա միջավայրի հետ, այն ժամանակահատվածի, որում ապրում է մարդը։ Աննան կարծում է, որ մարդու հիմնական հատկություններից մեկը կենսական ուղղությունն է, որն արտահայտվում է «կենսական նպատակներով», «կատարված գործողություններով», որոնք արտահայտում են գործողությունների ոճը։ Այսինքն ՝ մարդը, լինելով ամբողջական և ունենալով նպատակներ, իրականացնում է դրանք և իրականացնում դրանք գործնականում։ Սա հենց ինքնաիրացման գործընթացն է 15։ Մի շարք սուբյեկտիվ-օբյեկտիվ գործոններ ազդում են մարդու ինքնաիրացման գործընթացի բովանդակության և դինամիկայի վրա։ Սուբյեկտիվ գործոնները կախված են անձից։ Դրանք ներառում են արժեքային կողմնորոշումներ, անձի ցանկությունն ու ինքն իր հետ աշխատելու կարողությունը, բարոյական հատկությունները, կամքը և այլն։ Այլ գործոններ, որոնք կախված են անձից, համարվում են օբյեկտիվ գործոններ, ինչպիսիք են երկրի սոցիալ-տնտեսական պայմանները, նյութական անվտանգությունը, massԼՄ-ների ազդեցությունը և այլն։ Շատ կարևոր է հասարակության մեջ սեփական ներգրավվածության զգացողություն ունենալը, ներդաշնակ հարաբերություններ ունենալը ինչպես ուրիշների, այնպես էլ բնության հետ։ Ինքնաբավ լինելու համար անձը պետք է ունենա որոշակի գիտելիքներ, հմտություններ, կարողություններ, որոնք նպաստում են այն գործողությունների իրականացմանը, որոնք նպաստում են մարդկանց միջև հարաբերությունների հաստատմանը 16։ Անձի ինքնազբաղացումը մասնագիտական ​​գործունեության մեջ կախված է նրանից, թե որքանով է անձը ընդունում իր մասնագիտական ​​գործունեությունը որպես անձի զարգացման պայման։ Դրական ինքնագնահատականը կապված է անձի մոտիվացիայի և աշխատանքային գործունեության մեջ պահվածքի հետ, էական ազդեցություն է ունենում ինքնագնահատականի, սեփական որակների, հնարավորությունների, կարողությունների իրազեկման վրա։ Selfածր ինքնագնահատական ​​ունեցող մարդիկ ավելի շատ ուշադրություն են դարձնում իրենց թերություններին, թույլ կողմերին, բացասական հատկություններին։ Ա. Կորմանան առաջարկեց մի մոդել, համաձայն որի աշխատանքի արդյունավետությունը և ներքին բավարարվածության առկայությունը աշխատողի ինքնագնահատականի գործառույթներն են։ Բարձր ինքնագնահատական ​​ունեցող աշխատողներն ավելի հավանական է, որ ավելի լավ կատարեն իրենց գործը, քանի որ նրանց մոտիվացիան ներքին է. 15 Ананьев Б., Человек как предмет насния։ Peter, 2011, 288 էջ։ Ի տարբերություն ցածր ինքնագնահատականի տեր մարդկանց։ Ինքնահաստատման գործընթացը կարելի է դիտարկել տարբեր գործողությունների նկատմամբ անձի վերաբերմունքի տեսանկյունից։ Օրինակ, ըստ Ա.Կ. Մարկովայի, մասնագիտության մեջ անձի ինքնաիրացումը հնարավոր է մասնագիտական ​​նորմերի իրացման միջոցով `սեփական կարողությունների գիտակցմամբ, գործունեության իրականացման անհատական ​​հնարավորություններով, անձնական հատկությունների գիտակցված ամրապնդմամբ, ամրապնդմամբ։ անհատական ​​ոճի, սեփական ունակությունների առավելագույն իրացում 17։ Ինքնագիտակցության հիմնական պայմանը զարգացած ինքնագիտակցությունն ու արտացոլումն է, որի օգնությամբ մարդը կարողանում է գիտակցել շրջապատող աշխարհը, իրական պոտենցիալ կարողություններն ու կարողությունները, հետաքրքրություններն ու արժեքները, անձնական և մասնագիտական ​​աճի հեռանկարները։ , Մասնագիտական ​​գործունեությունը կարող է ապահովել մասնագիտական ​​ինքնաիրացման երեք ասպեկտներ ՝ հոգեբանական, գործիքային, սոցիալ-մշակութային։ Հոգեբանական կողմը ենթադրում է մասնագիտական ​​գործունեության մեջ անձնական հնարավորությունների իրականացում և արտահայտում։ Գործիքային կողմը ենթադրում է ներուժի, ռեսուրսների, կարողությունների, հմտությունների, կարողությունների օգտագործում, իսկ սոցիալ-մշակութային ինքնաիրացումը նշանակում է անձի կողմից սեփական առաքելության իրականացում և արտահայտում, որը դրսևորվում է այլ մարդկանց, հասարակության, հասարակության նկատմամբ մասնագիտական ​​գործունեության միջոցով։ մարդկությունը Հնարավոր է, որ հենց սրանք են նպաստում մարդու մասնագիտական ​​ինքնաիրացմանը 18։ Շատ կարևոր է նաև անձի ընդհանուր մտավոր զարգացումը, ինչը նաև խթանում է մասնագիտական ​​գործունեության մակարդակի բարձրացումը։ Այն դրականորեն է ազդում մոտիվացիայի, հետաքրքրությունների, կարիքների ձևավորման վրա, որոնք նպաստում են նոր հմտությունների, կարողությունների զարգացմանը, պրոֆեսիոնալիզմի աճին 19։ Լ.Ա.Կորաստիլովան առանձնացնում է մասնագիտական ​​ինքնաիրացման մի քանի փուլեր, որոնք ունեն իրենց առանձնահատկությունները։ Առաջին փուլը մասնագիտական ​​ինքնորոշումն է, որտեղ գերակշռում է «ես ուզում եմ» բլոկը, քանի որ միայն այս կերպ, մոտիվացիոն-իմաստային-արժեքային կապերի միջոցով հնարավոր է իրականացնել մարդու մասնագիտական ​​հեռանկարը / http։ //econf.rae.ru/pdf/2010/11/1595af6435.pdf.19 Ամիրյան Ս., Անձնական ինքնաիրացման խնդիրները։ Ուսումնական աջակցության ձեռնարկ։ -Ս .. ԵՊՀ մամուլ, 2011, 102 էջ։ շինարարություն Երկրորդ փուլը մասնագիտական ​​զարգացման փուլն է, երբ մասնագիտությունն արդեն ընտրված է, յուրացվել են մասնագիտության մեթոդները, որոնց միջոցով ձեռք են բերվում հմտություններ։ Այստեղ գերակշռում է «Ես կարող եմ» բլոկը։ Երրորդը մասնագիտական ​​աճի և իրավասությունների զարգացման փուլն է, որում գերակշռում է «պետք» դաշինքը 20։ Նշված փուլերը պայմանականորեն առանձնացված են, դրանց տևողությունը տարբերվում է տարբեր մարդկանց մոտ։ Անձի մասնագիտացումը ներառում է անձի կյանքի ողջ աշխատանքային շրջանը։ Յուրաքանչյուր փուլում կա իր սեփական դրդապատճառներն ու արժեքները։ Մասնագիտացմանը զուգընթաց բարձրանում է ինքնագնահատականի հետ կապված ներքին մոտիվացիայի դերը, որը գալիս է ինքն իրեն որպես մասնագետ ընդունելուց 21։ Խոչընդոտների կարող են հանդիպել մասնագիտական ​​գործունեության նշված փուլերում։ Դրանք ներառում են ակտիվ կյանքի ներգրավվածության բացակայություն, մշակութային խիստ սահմանափակումներ, գիտակցության թերզարգացում, նեղ պրագմատիկ արժեքային համակարգ, թմրամոլություն, ալկոհոլիզմ, ինչպես նաև մասնագիտության ոչ պատշաճ ընտրություն և այլն։ Ամփոփելով, կան ինքնաիրացման բազմաթիվ տեսություններ, որոնք շատ ընդհանրություններ ունեն, բայց, այնուամենայնիվ, տարբեր հեղինակների կողմից տարբեր կերպ են բացատրվում ՝ կախված նրանց մոտեցումներից և այն դպրոցների գաղափարներից, որոնց նրանք պատկանում են։ Բոլոր դեպքերում կարող ենք ասել, որ ինքնաիրացումը մարդու կարողությունների հայտնաբերումն է, զարգացումը, ամբողջականության և ներդաշնակության ձեռքբերումը, ինչը նպաստում է անձնական աճին։ Տեսությունների տարբերությունները հիմնականում կապված են ինքնաիրացման մեխանիզմների հետ, բայց բովանդակությամբ դրանք նման են։ Մասնագիտական ​​ոլորտում ինքնաիրացումը, որպես գործընթաց և արդյունք, կապված է հասարակության համար օգտակար լինելու, սեփական գործը սիրելու, դրանում ամբողջությամբ ներգրավվելու, մասնագիտական ​​գործունեության մեջ առավելագույն նվաճումներ ունենալու հանգամանքների հետ, որոնք նպաստում են մարդու զգացողությանը։ լի, գոհ ու ներդաշնակ։ Մասնագիտական ​​ոլորտում ինքնաիրացումը ՝ ինչպես մասնագիտական ​​աճի, այնպես էլ անձնական աճի գործոն է։ Այսպիսով, անձի մասնագիտական ​​ինքնաիրացումը կախված է մի շարք գործոններից։ Ընդհանուր առմամբ, մենք կարող ենք ասել, որ սրանք ինքնագիտակցության զարգացման բարձր մակարդակ են, ներքին դրդապատճառներ 20 Կորոստիլևա Լ., Անձերի ինքնաիրացման հոգեբանություն։ Վերականգնում մասնագիտական ​​ոլորտում - STD։ Հրապարակված է «Բառ» -ում, 2005-222 էջ։ Կայունություն, բարձր ինքնագնահատական, սեփական կարողությունների, կարողությունների գիտակցում և դրանց կիրառում գործնական գործունեության մեջ, ինչպիսիք են նյութական անվտանգությունը, երկրի սոցիալ-տնտեսական պայմանները և այլն։ Անձի մասնագիտական ​​ոլորտում ինքնաիրացման գործընթացը պայմանականորեն բաժանված է փուլերի։ Ինքնագիտացումը տեղի է ունենում միայն այն ժամանակ, երբ մարդն ապրում է հասարակության և բնության հետ ներդաշնակ և գիտակցում է դրա կարիքը։ Ինչպես հասնել ինքնաիրացման, պետք է ունենալ նպատակներ, հաղթահարել դժվարությունները, իմաստ տեսնել դրա մեջ։ Անի Քարաքյան ԻՆՔՆԱԿԻՄԱՍՆԱՄԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄՆԵՐԸ ԵՎ ԱՆՁՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼ ԳՈՐՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. ։

example223

example223

Թուրքիայի դիրքորոշումը պաղեստինյան հարցի հանդեպ 1990ականների սկզբներին հիմնականում պայմանավորված էր իր դաշնակիցներ հանդիսացող ԱՄՆ-ի և Իսրայելի կողմից պաղեստինյան շարժման և այն ղեկավարող ՊԱԿ-ի նկատմամբ արձանագրված փոփոխություններով։ Դա էր պատճառը, որ Թուրքիայում ստեղծվեց Պաղեստինի հյուպատոսություն, իսկ Երուսաղեմում վերաբացվեց թուրքական հյուպատոսությունը։ Չնայած 1996թ. վարչապետ Էրբականը փորձ արեց վերանայել այդ հարաբերությունները, սակայն բանակն ու նախագահ Դեմիրելը կանխեցին այն։ Այս իրավիճակը պահպանվեց մինչև 2002 թ., երբ նախ՝ վարչապետ Էջեվիթը, ապա՝ նրան փոխարինած Էրդողանը իրենց գործողություններով որոշակի լարվածություն մտցրին թուրք-իսրայելական հարաբերություններում։

Հակամարտությունների լուծումը այսօր համարվում էհամաշխարհային հանրության առջև ծառացած գերխնդիրներից մեկը,որոնց լուծման ուղիների շուրջ առաջացած տարաձայնությունները ևքաղաքական ակտիվությունը կարելի է համարել համոզիչ փաստարկհօգուտ այն բանի, որ հակամարտությունները ոչ միայն տարաբնույթ ենև բազմակողմանի, այլև շոշափում են բազմաթիվ պետություններիշահերը [3]։ Առաջանալով 1947թ. որպես իսրայելա-պաղեստինյան խնդիր՝հակամարտությունըվերաճեց արաբաիսրայելականի՝ [4] իր ոլորտը ուղղակի կամ անուղղակի կերպովներառելով Մերձավոր Արևելքի գրեթե բոլոր երկրները, ինչպես նաևհետագա տարիներինունենորոնքգերտերությունները,համաշխարհայինիրենցռազմավարական շահերը այս տարածաշրջանում [5]։ Այս առումովբացառություն չէ նաև Թուրքիան՝ տարածաշրջանի հիմնական ազդեցիկուժերից մեկը, որը հավակնում է տարածաշրջանային գերտերությանկարգավիճակի։ Եվ քանի որ Իսրայելի հետ ցանկացած պետությանփոխհարաբերություն անհնար է պատկերացնել առանց պաղեստինյանհակամարտությանցուցաբերածդիրքորոշման, հետևաբար թուրք-իսրայելական հարաբերություններըմենք փորձել ենք դիտարկել հենց այդ պրիզմայով։ հադեպ տվյալ պետությաննախագահ ՆասերիԹուրքիայի և Իսրայելի միջև նոր որակի հարաբերություններիձևավորումը 1990-ականների սկզբներին պայմանավորված էր հետևյալհանգամանքներով։ Իսրայելիև Պաղեստինի ԱզատագրությանԿազմակերպության՝ ՊԱԿ [6]-ի միջև սկսված երկխոսությունը (խոսքըվերաբերում է պաղեստինյան մի քանի միավուրումների հիմքի վրա1964թ. մայիսին Արևելյան Երուսաղեմում Արաբական Լիգայի կողմից՝ԵգիպտոսիստեղծվածՊաղեստինի ազատագրության կազմակերպությանը։ ՊԱԿ-ի մեջ կային11 կազմակերպություններ, որոնցից ամենահայտնին Ֆաթհ-ն էր՝հիմնադրված 1958թ. Հորդանանում Յասեր Արաֆաթի կողմից) կարծեսթե երաշխիքներ էր ստեղծում տարածաշրջանում կայունություն ևխաղաղություն հաստատելու համար և տասնամյակներ տևած[12]։ Այսպիսիազգամիջյան հակամարտությանպայմաններում Թուրքիան,ձգտերբարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել արդեն երկուկողմերի հետ։ Դա կարելի է բացատրել նաև այն հանգամանքով, որԹուրքիան ստիպված էր հաշվի առնել ավագ գործընկերոջ՝ ԱՄՆ-ի ևտարածաշրջանում իր հիմնական դաշնակցի՝ Իսրայելի1 դիրքորոշումների փոփոխությունը։ Այս երկրները ճանաչեցին ՊԱԿ-ը, և վերջինսներգրավվեց բանակցությունների ֆորմատի մեջ[15]։ Թուրքիանականկալում էր նաև ԱՄՆ-ի հզոր հրեական լոբբիի աջակցությունը ոչմիայն ԱՄՆ-ում, այլև ԵՄ հետ հարաբերությունների կարգավորմանհարցում։ 1991թ. Թուրքիայում գործող Պաղեստինի ներկայացուցբնականաբար, պետքլուծման համարմտահաղացմամբէ1 Իսրայելի հետ Թուրքիայի համագործակցությունը ինչ-որ տեղ պարտադրված էր,քանի որԹուրքիայում գործող Քրդական բանվորական կուսակցությանը աջակցում էին հարևանԻրանը,Սիրիան,Իրաքը, բացի այդ, վերջին երկու երկրների հետ Թուրքիան ուներ լուրջտարաձայնություններ ջրային ռեսուրսների օգտագործման հարցում։ էրթուրք-իսրայելականչությունը բարձրացվեց հյուպատոսության աստիճանի, իսկ 1992 թ.վերաբացվեց Թուրքիայի հյուպատոսությունը Երուսաղեմում։ ԱՄՆ-ը,որը սկսել էր իրականացնել «ՌԱՆԴ» ընկերության կողմից2 մշակված կերտման ծրագիրը, ամեն կերպՆոր Մեծ Մերձավոր Արևելքիխրախուսումհարաբերություններիսերտացման գործընթացը։ 1996 թ. փետրվարի 23-ին երկու երկրներիմիջև ստորագրվեց պայմանագիր «ռազմատեխնիկական բնագավառումմասնագետների պատրաստման և համագործակցության մասին», իսկմի փոքր ուշ՝ «պայմանագիր ազատ առևտրի իրականացման մասին»։ Այս համաձայնագրերից կարևոր էր հատկապես առաջինը, որըհնարավորություն էր տալիս Իսրայելին օգտագործել Թուրքիայի օդայինտարածքը սեփական ռազմական ինքնաթիռների համար, կատարելագործել և նոր էլեկտրոնիկայով վերազինել թուրքական օդուժը,համատեղ արտադրել հրթիռներ։ «Ռեֆահ»՝Թուրքիայի քաղաքական որոշ շրջանակներ 1996 թ. Ամռանը [7],երբ իշխանության եկավ Էրբականի«Բարօրություն»կուսակցությունը, որն իսլամական արժեքներին հետևելու կողմնակիցէր,3 ավելի հակվեց Իսրայելի հետ համագործակցությանը որպեսհակակշիռ նոր վարչապետի՝ արտաքին քաղաքական հարցերում հնարավոր փոփոխության[13]։ Էրբականը պաշտոնական այցերկատարեց Իրան, Պակիստան, Լիբիա և այդ երկրների ղեկավարներինհավաստիացրեց, որ հավատարիմ է իսլամական արժեքներին և ատումէ սիոնիզմը որպես գաղափարախոսություն։ Բայց նախագահ Դեմիրելի ևբանակի ղեկավարության ճնշման ներքո նա 1997 թ. ապրիլին ստիպվածէր ընդունել Իսրայելի ԱԳՆ Դ. Լեվիին [21]։ Թուրքիայի ռազմականղեկավարությունը հանրային և մասնավոր մակարդակով սկսեց2 RAND կամ Research and Development, ամերիկյան ռազմավարական հետազոտություններիկենտրոն։ Զբաղվում է ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգության և ռազմավարական ծրագրավորմանհարցերով։ Ստեղծվել է 1948 թ. Սանտա Մոնիկայում ինքնաթիռների, հրթիռներիծրագրավորման համար։ Աշխատում է ամերիկյան կառավարության պետական պատվերով։ 3 Էրբականը քաղաքական արենա էր վերադարձել դեռևս 1987թ. և գլխավորել էր «Ռեֆահ»՝«Բարօրություն»ժամանակհայտարարել էր Իսրայելի հետ հարաբերությունների վերանայման, ՆԱՏՕ-ից դուրս գալու ևարաբական երկրների հետ հարաբերությունների բարելավման մասին։ Էրբականը առաջինուղղափառ մուսուլմանն էր, որը դարձավ Թուրքիայի վարչապետ։ Սակայն ավելի ուշ Թուրքիայի Սահմանադրականկուսակցությանըպետությունը իսլամացնելու մեջ՝ արգելեց վերջինիս գործունեությունը և Էրբականը ստիպվածէր հրաժարական տալ։ 1995թ. Նախընտրականկուսակցությունը։ քարոզչությանդատարանը,մեղադրելով«Ռեֆահ»արժեքըազգայինԻսրայելիերկրներիանվտանգությանբացատրել վարչապետ Էրբականին Իսրայելի հետ համագործակցությանապահովմանտեսանկյունից [22]։ Հավաստելու համար իրենց հավատարմությունըԻսրայելին՝ թուրքական բանակի գլխավոր շտաբի պետ գեներալՔարադայը 1997 թ. Փետրվարին այցելեց Թել-Ավիվ և հայտարարեց, որ«Թուրքիան այլ երկրների չի տրամադրի Իսրայելին առնչվող ռազմականտեղեկություններ և ռազմական տեխնոլոգիաներ» [23]։ Փոխադարձ այցիարդյունքում Անկարայում 1997 թ. հունիսի 11-13-ը Իսրայելի նախագահՎայցմանը կոչ արեց Թուրքիայի նախագահ Դեմիրելին չենթարկվելևճնշումների արաբականշարունակելհամագործակցությունըԷրբական-բանակհակամարտության արդյունքում Էրբականը ստիպված էր հրաժարականտալ ժամկետից շուտ։ Էրբականի դեմ հադես եկող թուրքականաշխարհիկ ուժերին ներքաղաքական աջակցություն ապահովելուհամարհետախուզականտեղեկություններ,«Մերկավ» տեսակի տանկեր, հակահրթիռայինհամակարգեր և օգնել Թուրքիային Իրանի և արաբական երկրների հետսահմանների ամրապնդման հարցում, անցկացվեցին համատեղծովային ռազմավարժանքներ [24]։ Արձագանքը իրեն ուշացնել չտվեց, ևԵգիպտոսի, Սիրիայի, Սաուդյան Արաբիայի, Լիբիայի, Իրանի ևՀունաստանի ներկայացուցիչները համատեղ հայտարարությամբ կոչարեցին Թուրքիային վերանայել իր դիրքորոշումը [24]։ Թուրքիան ոչմիայն չփոխեց իր դիրքորոշումը, այլև 1997 թ. վերջին նոր վարչապետՅլմազը հայտարարեց, որ սղաճի հետևանքների վերացման համարԹուրքիան ընտրում է իսրայելական տարբերակը [25]։ Իսրայելը խոստացավ տրամադրելկողմիցհետ։ Թուրք-իսրայելական հարաբերությունների զարգացման համարհատկապես արդյունավետ էր 1998 թ.։ Իսրայելը մեծ հետաքրքրությունցուցաբերեց Եփրատի վրա Թուրքիայի կողմից կառուցվող Աթաթուրքիանվան ամբարտակիշինարարության հանդեպ։ Այդ կառույցիշինարարությունը նպատակ էր հետապնդում արդիականացնել հարավարևելյան Անատոլիայի գյուղատնտեսությունը։ Գյուղատնտեսության ևոռոգման ոլորտում ժամանակակից տեխնոլոգիաների տիրապետողԻսրայելը պատրաստակամություն հայտնեց ոչ միայն իր փորձըփոխանցել Թուրքիային, այլև որոշում ընդունեց կառուցել Թուրքիայիհարավարևելյան շրջաններում կաթնավերամշակման ժամանակակիցգործարան։ որամբարտակի շինարարությունը ունի զուտ տնտեսական նշանահավաստիացումներին,երկկողմանիՉնայածկություն, Սիրիայում մեծ դժգոհություններ առաջ եկան, քանի որ այդդեպքում զգալիորեն նվազում էր Սիրիա մուտք գործող Եփրատի ջրերիքանակությունը [16]։ Թուրքիայում Իսրայելի գլխավոր հյուպատոսՇաքերիջրի ահագնացողպահանջների պայմաններում ամբարտակի կառուցումը և նորտեխնոլոգիաների օգտագործումը թույլ կտան խնայել ջուրը և օպտիմալօգագործել [17]։ կարծիքով Մերձավոր ԱրևելքումորըէրենթադրումԹուրք-իսրայելական հարաբերությունները ներդաշնակ էին նաևՎրաստանի և Ադրբեջանի հանդեպ վարվող քաղաքականությանհամատեքստում,ռազմատնտեսականհամագործակցություն անդրկովկասյան այդ երկու երկրների հետ։ Այդհամագործակցությունն ավելի ամրապնդվեց 1998 թ. ամռանից հետո,երբ Իրանը փորձարկեց «Շահաբ-3» հրթիռը, որը հնարավորությունուներ հարվածելու Թուրքիային, Իսրայելին և Սաուդյան Արաբիային։ Այն բանից հետո, երբ Պենտագոնը հայտարարեց, որ իրանական հրթիռիփորձարկումը պետք է ավելի շատ մտահոգի Թուրքիային, վերջինսավելի մեծ տեմպերով հակվեց Իսրայելի հետ համագործակցության։ Թել Ավիվում տեղի ունեցավ խորհրդակցություն «Թուրք-իսրայելականռազմական երկխոսություն» խորագրով, որի արդյունքում որոշվեցստեղծել թուրք-իսրայելական համատեղ հակահրթիռային պաշտպանության համակարգ։ հարցերով պատասխանատու Երկու երկրների միջև համագործակցության գագաթնակետհանդիսացավ Թուրքիայի վարչապես Մ. Յլմազի այցը Իսրայել,Պաղեստին, Հորդանան, որի արդյունքում ստորագրվեց տնտեսականբնույթի պայմանագիր, որը հնարավորություն էր տալիս Թուրքիայինօգտագործել իսրայելական Հայֆա նավահանգիստը։ Թուրքականկառավարությունում տնտեսականԻ. Չելեբին հայտարարեց, որ համաձայնագիրը նախօրոք հավանությանէ արժանացել ԱՄՆ-ի կողմից։ Յլմազը հադիպեց Իսրայելի վարչապետՆեթանյաուի և նախագահ Վեյցմանի հետ՝ շեշտելով, որ երկու երկրներիմիջև համագործակցությունը տարածաշրջանում խաղաղության ևկայունության երաշխիքն է։ Թուրք հայտնի քաղաքական մեկնաբան Ս. Քոհենի կարծիքով երկու երկրներին միավորում է պայքարըահաբեկչության դեմ, զենքի մատակարարումը Թուրքիային, սիրիականվտանգը և ԱՄՆ-ի դրական վերաբերմունքը այդ համագործակցությանը[14]։ Ամերիկյան հայտնի քաղաքագետ, Հարվարդի համալսարանիպրոֆեսոր Գ. Ֆուլլերի կարծիքով, որը 20 տարի աշխատել էր ԱՄՆ-իպետքարտուղարությունում, թուրք-իսրայելական համագործակցությանարդյունքում չնայած ստեղծվում է ռազմավարական նշանակությանմիություն, բայց մյուս կողմից նկատելիորեն վատանալու են թուրքարաբական, հատկապես՝ թուրք-սիրիական հարբերությունները, որն էլկարող է խանգարել խաղաղության գործընթացին Մերձավոր Արևելքում[18]։ 1998 թ. սեպտեմբերին Կահիրեում հրավիրված արաբականերկրների արտգործնախարարների գագաթաժողովը քննարկեց թուրքիսրայելական համագործակցության հարցը, բայց, որքան էլ տարօրինակթվա, չընդունեց Սիրիայի և Լիբանանի կողմից պատրաստած բանաձևը,որը դատապարտելու էր Թուրքիային[8]։ Հորդանանի, Օմանիներկայացուցիչները, ՊԱԿ-ի ղեկավար Յ. Արաֆաթը հայտարարեցին, որթուրք-իսրայելական համագործակցությունը ոչ միայն վտանգավոր չէարաբական երկրների համար, այլև այդ վտանգը չափազանցված է [1]։ Մեր կարծիքով Արաֆաթի և Հորդանանի նման դիրքորոշումըպայմանավորված էր նրանով, որ նույն թվականի հոկտեմբերի 22-ինԱՄՆ-ի ՈՒայ-Փլանթեյշն վայրում նախապատրաստվում էր ստորագրելհամաձայնագիր Իսրայելի և Պաղեստինյան ինքնավարության միջևԻսրայելի կողմից Պաղեստինին նոր տարածքներ և իրավասություններփոխանցելու մասին [11]։ Բացի այդ Թուրքիայի վարչապետը հասցրել էրբացատրական այցեր կազմակերպել որոշ արաբական երկրներ։ Բայցեղան նաև երկրներ, որոնք հանդես եկան խիստ քննադատությանդիրքերից։ 1998 թ. Թեհրանում տեղի ունեցած «Իսլամական Կոնֆերանս»կազմակերպության նիստում Սիրիայի, Եգիպտոսի, Լիբանանի ևՍաուդյան Արաբիայի«թուրք-իսրայելականԱնտանտը» որակեցին որպես կառույց, որի նպատակն է վերանայելՄերձավոր Արևելքի քաղաքական քարտեզը [9]։ Այդ մեղադրանքը ավելիարդիական հնչեց 2001 թ. սեպտեմբերի 11-ի դեպքերից հետո, երբթուրքական կողմից կոչ եղավ ԱՄՆ-ին պաշտպանել թուրքիսրայելական դաշինքը՝ որպես հենարան ահաբեկչության դեմտարվելիք պայքարի։ ներկայացուցիչներըԻրավիճակը լուրջ փոփոխությունների ենթարկվեց ոչ միայն թուրքիսրայելական հարաբերությունների առումով, այլև պաղեստինյանխնդրի վերաբերյալ Թուրքիայի ցուցաբերած դիրքորոշման մեջ 2000-ականների սկզբներից։ Այս երկու խնդիրները սերտորենփոխկապակցված են։ 2000 թ. հուլիսի 11-25-ը ԱՄՆ-ի նախագահ ԲիլՔլինթոնի կազմակերպած Քեմփդևիդյան գագաթաժողովըչլուծեցԻսրայելի և Պաղեստինյան ինքնավարության միջև առկա գլխավոր«Արդարություն ևխնդիրները՝ Արևելյան Երուսաղեմի կարգավիճակը, պաղեստինցիփախստականների կարգավիճակը և հրեականբնակավայրերիկառուցումը։ Ավելին, սեպտեմբերի վերջին և հոկտեմբերի սկզբինսկսվեցին բախումներ իսրայելական զորքերի և պաղեստինցիների միջև,որը որակվեց երկրորդ ինթիֆադա։ 4 Թուրքիայի դիրքորոշման մեջփոփոխություններ մտան 2002 թ. նոյեմբերից հետո, երբ այդ երկրումհաղթեցզարգացում» կուսակցությունը, որիառաջնորդ Էրդողանը հայտարարեց, որ Իսրայելի դիքորոշումըպաղեստինյան ժողովրդի նկատմամբ Թուրքիան դիտարկում է որպես«Շարոնի ահաբեկչություն» [2]։ Սակայն Թուրքիան չէր պատրաստվումառայժմէական փոփոխություններ մտցնել թուրք-իսրայելականհարաբերություններում։ Պատճառն այն էր, որ Թուրքիայի համարպաղեստինյան ժողովուրդն ու նրա պայքարը ղեկավարող ՊԱԿ-ըտարբեր հարթություններ են հադիսացել։ ՊԱԿ-ին համարելով քրդերի ևհայերի հետ համագործակցող ուժ՝ Թուրքիան մինչև 1979 թ. չէր ճանաչում այդ կառույցը։ Նույնիսկ 1988 թ. Թուրքիան, ճանաչելովՊաղեստինյան ինքնավարությունը, չէր համագործակցում ՊԱԿ-ի հետ։ Այս երկակիէր առաջին ինթիֆադայիտարիներին, երբ 1994 թ. Թուրքիայի վարչապետ Թ. Չիլլերը ԱրևելյանԵրուսաղեմում այցելեց պաղեստինյան ինքնավարության ներկայացուցիչներին և դատապարտեց Իսրայելի գործողությունները պաղեստինցիժողովրդի նկատմամբ։ Էջևիթի կառավարությունը և նախագահ Ա. Սեզերը խիստ քննադատեցին Իսրայելին երկրորդ ինթիֆադայիչափանիշները երևում4 26.1987թ. վերջին Հորդանանի Արևմտյան ափում և Ղազայի հատվածում սկսվեց արաբներիապստամբությունը, որը պատմության մեջ մտել է Ինթիֆադա անունով։ Այս ապստամբությունըտարօրինակ ընթացք ուներ և ինչ-որ տեղ նույնիսկ չէր համընկնում «ապստամբություն»տերմինի դասական պատկերացման հետ։ Ապստամբությունը ուղեկցվում էր ցույցերով,բախումներով, իսրայելական զինվորների և քաղաքացիների վրա քարեր նետելով։ Իսրայելականկառավարությունը դիմեց դաժան քայլերի, որոնք քննադատության առարկա դարձան ՄԱԿ-ի ևնույնիսկ ԱՄՆ-ի կողմից։ 1988թ. նոյեմբերի 15-ին Ալժիրում Պաղետինյան Ազգային Խորհուրդըընդունեց հռչակագիր Պաղեստինի անկախության վերաբերյալ։ Վերոհիշյալ հռչակագրում ՊԱԿ-ըՄԱԿ-իսկզբունքների,պահանջների, մարդու իրավունքների պահպանման հանդեպ, իսկ մյուս կողմիցհաստատում է իր պարտավորությունները մնալ Արաբական Լիգայի կազմում, կոորդինացնելկապերը արաբական երկրների հետ, ինչպես նաև ակտիվացնել ջանքերը Իսրայելի օկուպացիանվերջ տալու համար։ Միաժամանակ հռչակագրում շեշտվում է, որ Պաղեստինը խաղաղասերերկիր է և համաձայն է խաղաղ համագոյակցության սկզբունքին։ Փաստորեն անկախությանհռչակագիրը կարելի է համարել ինթիֆադայի բարձրակետը։ Այդ միտքը արտահայտված է նաևհռչակագրում։ պարտավորություններըհաստատումէիրմիկողմիցհայկականլոբբիիիժողովրդինգենոցիդի«պաղեստինյանեզրեր փնտրելժամանակ և նույնիսկ պաշտպանեցին ՄԱԿ-ում Իսրայելին քննադատողբանաձևը։ 2002 թ. ապրիլին Թուրքիայի վարչապես Էջևիթը քննադատեցԻսրայելինենթարկելուկապակցությամբ», որից հետո Իսրայելի ղեկավարությունը ոչ միայնանհապաղ բացատրություն պահանջեց, այլև ԱՄՆ-ի հրեական լոբբիիմիջոցովհետհամագործակցելու համար, որից ահաբեկված Էջևիթը հադես եկավպաշտոնական ներողությամբ։ Այդ ամենով հանդերձ՝ 2003 թ. գարնանը,երբ ԱՄՆ-ը սկսեց ռազմական գործողություններ Իրաքի նախագահՍադդամթուրքական հանդես եկավ ընդդեմ պատերազմի, իսկհասարակությունըթուրքական նոր ղեկավարությունը հրաժարվեց տարածք տրամադրելամերիկյան զինված ուժերին։ Իսրայելը հակառակ դիրքորոշումորդեգրեց, սակայն ԱՄՆ-ի կողմից Սադդամին տապալելուց հետոԹուրքիանձեռնարկեցինհարաբերությունների բարելավման ուղղությամբ։ ուղղությամբ,տապալելուևԻսրայելըորոշակիփորձերսկսեցՀուսեյնինԻնչպես Էրբականի կառավարության տարիներին, այս անգամ ևսԹուրքիայի ռազմական վերնախավը հայտարարեց Իսրայելի հետհամագործակցությունը շարունակելու օգտին, և 2003 թ. օգոստոսինանցկացվեցին համատեղ զորավարժություններ, որոնց մասնակցեց նաևԱՄՆ-ը, Թուրքիա այցելեց Իսրայելի նախագահ Մ. Կացավը։ 2004 թ.կեսերին թուրք-իսրայելական հարաբերությունները նորից վատացան՝կապված Իսրայելի կողմից պաղեստնյան ղեկավարների և ՀԱՄԱՍ-իդեմ իրականացրած ուժային միջոցառումների հետ։ Բացի այդ,ամերիկյան մամուլում լուրեր շրջանառվեցին, որ Իսրայելը քրդականզինված խմբեր է ստեղծում հյուսիսային Իրաքում [9]։ Իրավիճակնայնքան վատ էր, որ նույնիսկ 2004 թ. ամռանը Ստամբուլում կայացածՆԱՏՕ-ի գագաթաժողովի ժամանակ ԱՄՆ-ի նախագահ Բուշը ստիպվածէր որոշակի ճնչումներ գործադրել Թուրքիայի վարչապես Էրդողանիվրա Իսրայելի հետ հարաբերությունները բարելավելու համար [19]։ Թուրքիային հիշեցրին, որ երկու երկրների միջև առևտրաշրջանառությունը կազմում է 1.4 միլիարդ դոլար, և որ Թուրքիան 20 տարով 50միլիոն խորանարդ մետր ջրի մատակարարման պայմանագիր ունիԻսրայելի հետ։ Այնուամենայնիվ, Թուրքիան շարունակում էր իրաջակցությունը հայտնել պաղեստինյան ինքնավարությանը և 2004 թ.վերջին կնքեց պայմանագիր «Պաղեստինին անվերադարձ 1 միլիոնդոլարի ֆինանսական օգնության հատկացման մասին», իսկ Թուրքիայինախագահ Ա. Գյուլը հայտարարեց, որ այդ տիպի օգնություններ կլինեննաև հետագայում։ 2005թ.Աբասսի՝դառնալըև ԱՄՆ-իհունվարին Մահմուդվարչապետքարտեզի» առաջարկումըՊաղեստինյանկողմիցինքնավարությանհակամարտության«ճանապարհայինկարգավորման ուղղությամբ [20] նոր հնարավորություններ ստեղծեցպաղեստինյան հակամարտության կարգավորման համար, և Թուրքիանայս պարագայում նույնիսկ որոշակի միջնորդական գործառույթներիրականացրեց՝ տրամադրելով տարածք բանակցությունների համար։ Դա հնարավորություններ ընձեռեց նաև աշխատանքներ տանելհարաբերությունների կարգավորման համար։ Թուրքիան փորձեցհարաբերությունները Իսրայելի հետ կարգավորել նոր հիմքերով։ Թուրքիայի արտգործնախարարի այցը Իսրայել նշանակում էր, որհետայսու իսրայելա-թուրքական հարաբերությունները պայմանավորված են լինելու նաև պաղեստինյան հակամարտության ուղղությամբԻսրայելի թափած ջանքերի արդյունավետությամբ։ 2005 թ. կեսերինԹուրքիայի վարչապետ Էրդողանի՝ Իսրայել այցից առաջ հայտարարվեց,որ վերջինս Իսրայել«դիվանագիտականհաջողություններ ունենալով ճամպրուկում՝ կապված Պաղեստինյանհակամարտության կարգավորման հետ»։ է ուզում ժամանելԱյսպիսով, Թուրքիայի դիրքորոշումը պաղեստինյան հակամարտության հանդեպ կարելի է պայմանավորել հետևյալ գործոններով.1. ՊաղեստինյանհակամարտությաննկատմամբԱՄՆ-իցուցաբերած դիրքորոշման ազդեցությամբ,2. Իսրայելի հետ ռազմավարական և ռազմատեխնիկական դաշինքիառկայությամբ, որը հակակշիռ է Սիրիային, Իրանին,3. Պաղեստինի արաբժողովրդիինքնորոշմանիրավունքիճանաչմամբ և աջակցությամբ,4. Տարածաշրջանային գերտերության կարգավիճակ ստանալուձգտմամբ։

example346

example346

Այսպիսով, ակտիվների արժեթղթավորման ՀՀ-ում գործող օրենսդրական եւ ենթաօրենսդրական դաշտի վերլուծության հիման վրա մեր կողմից կատարվել են հետեւյալ եզրակացությունները։ Առաջին, օրենսդրությունը միտված է ֆինանսական ռիսկերի կանխարգելմանը, եւ ոչ թե ակտիվների արժեթղթավորման խթանմանը, ուստի հարկային օրենսգրքում եւ Կենտրոնական բանկի կանոնակարգային փաստաթղթերում արտոնություններ պետք է տրամադրվեն արժեթղթավորման գործընթացին, ՀՀ-ում այն ընդլայնելու եւ ատիվացնելու նպատակով։ Երկրորդ, արժեթղթավորման թափանցիկության ապահովմանն առավել ընդգրկուն օրենսդրական պահանջներ պետք է ներկայացվեն, այնպես, որ մի կողմից դրանք բավարարեն ներդրողների շահերը, եւ մյուս կողմից չխաթարեն նախաձեռնողների տեղեկատվական համակարգի անվտանգությունը ու վնասեն վերջիններիս մրցակցային դիրքավորմանը ֆինանսական շուկաներում։ Երրորդ, ՀՀ գործող օրնսդրությունը տարբերակիչ լծակներ չի առաջարկում ակտիվների տարբեր խմբերի արժեթղթավորումը կարգավորելիս։ Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում ձեռնարկելու օրենսդրական այնպիսի բարեփոխումներ, որոնք առանձնակի թիրախավորված կլինեն հիփոթեքային, ֆինանսական, եւ ապագա դրամական հոսքերի ատիվների արժեթղթավորմանը։

Ակտիվներով ապահովված արժեթղթավորումը աստիճանաբար արմատավորվում է ֆինանսական շուկաներում` ներկայանալով որպես ֆինանսավորման ինովացիոն գործիք։ Այն համարվելով ֆինանսական մի շարք ինստիտուցիոնալ կառույցների համակցված եւ փոխկապակցված գործունեություն, չի կարող արդյունավետ իրագործվել առանց պատշաճ օրենսդրական դաշտի առկայության։ Պատահական չէ, որ ԱՄՆ-ում, որը պատմականորեն համարվում է ակտիվների արժեթղթավորման բորսայական գործարքների զարգացման հայրենիքը, վերջին երեք տասնամյակում շուրջ քսան տասնյակը գերազանցող օրենսդրական բարեփոխումներ են իրականացվել, ուղղված հիփոթեքային ակտիվների արժեթղթավորմանը 1 ։ Եվ անգամ նման օրենսդրական միջոցառումները չկարողացան կանխարգելել 2008-2010 թթ. համաշխարհային ֆիանսատնտեսական ճգնաժամը, որն ի դեպ ծագեց հենց ԱՄՆ հիփոթեքային շուկայում եւ այնուհետեւ համակարգային բնույթ կրեց։ Սակայն, համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի դասերը նոր ազդակներ տվեցին ակտիվների արժեթղթավորման օրենսդրական բարեփոխումներին եւ հենց ԱՄՆ պարտքային շուկայում վերջին երեսուն տարիներին նկատվեց ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի թողարկման տեսակարար կշռի աճ (տես գծապատկեր 1)։ Միայն, ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ընթացքում այդ աճը փոքր ինչ դանդաղեց, սակայն հետճգնաժամային տարիներին պարտատոմսերի տեսակարար կշիռը պարտքային շուկայում նորից աճ գրանցեց` արդեն կազմելով շուրջ 40 %։ Բնականաբար, պարտատոմսերի նկատմամբ արժեթղթերի շուկայի նման վստահությունը էականորեն պայմանավորված էր գործող օրենսդրական նորմերի առկայությամբ։ 249ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Եվ միայն ԱՄՆ-ում չէր, որ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի նկատմամբ շուկան դրսեւորեց զգալի հետաքրքրություն։ Գծապատկեր 2-ում ներկայացվում են մի շարք երկրներ, որոնց համախառն ներքին արդյունքում արժեթղթավորված ակտիվներն ունեն զգալի տեսակար կշիռ, որը վկայում է այդ ուղղությամբ առկա բավարար օրենսդրական ամրագրումների մասին։ Գծապատկեր 1. Պարտատոմսերի տեսակարար կշիռի դինամիկան ԱՄՆ պարտքային շուկայում 2 Հայաստանի Հանրապետությունում վերջին տասնամյակում նույնպես օրենսդրական հիմքեր ստեղծվեցին ակտիվների արժեթղթավորման համար։ Ներկայումս, գործողության մեջ է «Ակտիվների արժեթղթավորման եւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենքը, որը կարգավորում է ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի թողարկման եւ այդ համալիր գործընթացի նկատմամբ վերահսկողության հետ կապված հարաբերությունները 3 ։ Սակայն, մինչ այդ, մեր հանրապետությունում արժեթղթավորումն իր արտացոլումն «Ակտիվների արժեթղթավորման եւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենք, 2008, հոդվ. 1 250ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ էր գտել ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքում, Արժեթղթերի շուկայի մասին ՀՀ օրենքում եւ ՀՀ կառավարության մի շարք որոշումներում։ Գծապատկեր 2 Ակտիվներով ապահովված արժեթղթեր/ՀՆԱ հարաբերությունը 2016 թվականին, տոկոսներով 4 Այսպես, ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքում նշվում է, որ արժեթուղթը գույքային իրավունքները հավաստող փաստաթուղթ է, որի իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն այն ներկայացնելիս 5 ։ Սակայն օրենսգրքում ներկայացնելով արժեթղթերի տեսակները, 6 ընդհանուր դրույթներում հատուկ չեն արձանագրվում ակտիվներով ապահովագրված արժեթղթերի բնութագրիչ գծերը։ Նույն սկզբունքով է ներկայացվում նաեւ «Պարտատոմսեր» հոդվածը, որտեղ արժեթուղթը բնութագրվում է որպես տիրապետողի իրավունքը հավաստող փաստաթուղթ, հստակեցված ժամկետներում պարտատոմս թողարկողից ստանալու արժեթղթի անվանական արժեքը կամ այլ գույքային համարժեք։ Փաստորեն, պարտատոմսի տիրապետողին իրավունք է վերապահվում ստանալու անվանական արժեքից տոկոս կամ գույքային իրավունքներ 7 ։ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգիրք, 1998 թ., հոդ, 146 Նույն տեղը, հոդվ. 151 Նույն տեղը, հոդվ. 154 251ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի 8-րդ գլուխը ամբողջոթյամբ նվիրված է արժեթղթերին եւ հիմնականում ընդգրկում է ընդհանուր դրույթներ, իսկ արժեթղթերի թողարկման եւ տեղաբաշխման գործընթացը մեր հանրապետությունում կարգավորվում է «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքով, որի հիմնական նպատակներն են «ներդրողների իրավունքների եւ օրինական շահերի պաշտպանությունը, արժեթղթերի շուկայի թափանցիկության, կայուն եւ արդյունավետ զարգացման ապահովումը, արժեթղթերի գնագոյացման համակարգի արժանահավատության ապահովումը, արժեթղթերի շուկայում համակարգային ռիսկերի նվազեցումը» 8 ։ Սակայն, այս օրենքում նույնպես ակտիվների արժեթղթավորման առումով հատուկ մեկնաբանություններ չեն տրվում։ Այսպես, օրենքի բաժին երրորդը ամբողջությամբ նվիրված է ներդրումային ծառայությունների մատուցման կարգավորմանը, եւ առավելապես թիրախավորված է ՀՀ Կենտրոնական բանկի կողմից ներդրումային գործըթացների վերահսկողությանը եւ ֆինանսական ռիսկերի կանխարգելմանը։ Օրենքում առավելապես իրենց մեկնաբանություններն են ստացել ներդրումային գործունեություն ծավալող կազմակերպությունների գրանցման եւ լիցենզավորման (հոդվածներ 33-46), մասնագիտական որակավորման պահանջները (հոդվածներ 50-53), ինչպես նաեւ ներդրումային ծառայություններ մատուցողների գործունեության նկատմամբ սահմանվող պահանջները (հոդվածներ 62-80)։ «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքում հատուկ կարգավորման առարկա է դառնում շուկայում տեղի ունեցող գործարքների թափանցիկությունը։ Մասնավորապես, պահանջ է ներկայացվում արժեթղթերը թողարկելիս եւ տեղաբաշխելիս հարապարակել ազդագիր, որը պետք է պարունակի թողարկողի եւ առաջարկվող արժեթղթերի վերաբերյալ ամբողջական տեղեկատվությունը, որը տիրապետողի համար բավարար կլինի արժեթղթերով ամրագրված իր իրավունքների վերաբերյալ հիմնավորված գնահատական կազմելու համար 9 ։ Ընդ որում, ազդագրի ձեւի ու բովանդակության նկատմամբ պահանջները սահմանվում են ՀՀ Կենտրոնական բանկի կողմից, երբ սահմանվում «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենք, 2007թ., հոդվ. 1 «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենք, 2007թ., հոդվ. 8, կետ 1 252ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ է ազդագրի ձեւի եւ բովանդակության նկատմամբ տարբեր պահանջներ՝ կախված առաջարկվող արժեթղթերի տեսակից 10 ։ Սակայն, դրան զուգահեռ, օրենքում պահանջներ չեն ներկայացվում արժեթղթերի, մասնավորապես ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի գծով ներկայացվող ազդագրերին ներկայացվող պահանջներին, որոնք կվերաբերեին ապահովագրության, կամ վարկանիշավորման առկայությանը։ Ավելին, համաձայն օրենքի, ՀՀ Կենտրոնական բանկը փաստացի պատասխանատվություն չի կրում ազդագրում ներառված տեղեկությունների ճշտության կամ հավաստիության գծով։ Այս առումով, օրենքում պահանջ է դրվում, որպեսզի ազդագիրը ներառի դրույթ այն մասին, որ Կենտրոնական բանկի կողմից դրա գրանցումը չի հավաստում ներդրման ապահովությունը, ներկայացված տեղեկության ճշտությունը կամ իսկությունը 11 ։ Թվում էր, թե վերը թվարկած օրենսդրական լրացումները պետք է տեղ գտնեին «Ակտիվների արժեթղթավորման եւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենքում, որի ընդունումը հաջորդեց «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքի գործունեությանը, սակայն մեր կարծիքով, դեռեւս այս օրենսդրական դաշտում նույնպես բարեփոխումների կարիք է զգացվում։ Այսպես, օրենքում արժեթղթավորվող ակտիվների խմբի միասեռության պահանջ չի դրվում եւ միայն շեշտադրում է կատարվում այն փաստին, որ արժեթղթավորման հիմնադրամին ակտիվների վաճառքի պահին այդ ակտիվները ծանրաբեռնված չեն լինելու դրանց նկատմամբ երրորդ անձանց իրավունքներով ու պահանջներով, եւ ազատ են լինելու որեւէ սահմանափակումից 12 ։ Սակայն կարծում ենք, որ միասեռության առկայությունը հատկապես օրենսդրական պահանջ պետք է լինի ակտիվների «փուլը» ձեւավորելիս, քանի որ դրամական նմանատիպ ներհոսքեր ապահովող ակտիվների համախումբը ֆինանսական կայուն պաշարներ է ձեւավորում պարտատոմսերի ժամանակին եւ ամբողջական մարման համար։ «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենք, 2007թ., հոդվ. 8, կետ 4 «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենք, 2007թ., հոդվ. 10, կետ 6 «Ակտիվների արժեթղթավորման եւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենք, 2008, հոդված 23 253ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընդ որում, սույն օրենքի հոդված 24-ի համաձայն` ՀՀ Կենտրոնական բանկն է ակտիվների խմբի գրանցումն իրականացնում, արժեթղթավորման հիմնադրամից պահանջելով անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկ։ Սակայն, փաստաթղթերի ներկայացման ցանկում առավելապես կարեւորվում է ներառված ակտիվների նկատմամբ արժեթղթավորման հիմնադրամին փոխանցված սահմանված սեփականության իրավունքը հավաստող փաստաթղթերը 13 ։ Մեր կարծիքով, դրան զուգահեռ, «Ակտիվների արժեթղթավորման եւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենքում անհրաժեշտ է առավել հստակեցնել արժեթղթավորման գրավչությունն ապահովող պայմանները։ Այսպես, հոդված 31-ի կետ 1-ով արժեթղթավորված ակտիվների հանրային գրավչության պահանջ չի դրվում, ընդամենը նշելով, որ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի գծով նախաձեռնողի կամ վաճառողի, ինչպես նաեւ այլ անձանց կողմից կարող են տրամադրվել վարկային գրավչության միջոցներ։ Բացի այդ, գրավչության միջոցների շրջանակին օրենքը անդրադառնում է ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի գծով վճարումների համար պահուստի ստեղծման, ակտիվների ապահովագրության, ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի գծով շուկայական պայմաններով վճարման պարտավորության կատարման երաշխիքների մասով, 14 սակայն, զուգահեռաբար, վաճառահանվող արժեթղթերի վարկանիշավորման օրենսդրական պահանջ չի դրվում։ Ընդհանուր առմամբ, գործող ՀՀ օրենսդրությունն անդրադառնում է արժեթղթերի գրավչության նշնակությանն ու ռիսկերին, նշելով, որ գրավչության միջոցը չպետք է վտանգի ներդրողների շահերը 15 , սակայն օրենքը չի պարզաբանում, թե որ դեպքերի պարագայում պետք է արձանագրել «ներդրողների շահերի վտանգում»։ Թերեւս, այդ հիմնախնդրին ընհանուր գծերով անդրադառնում է «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքը, որտեղ նշվում է, որ ազդագրում տեղեկությունների ներկայացումը էապես չպետք է վնասի թողարկողի օրինա«Ակտիվների արժեթղթավորման եւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենք, 2008, հոդված 24, կետ 2 «Ակտիվների արժեթղթավորման եւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենք, 2008, հոդված 31 «Ակտիվների արժեթղթավորման եւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենք, 2008, հոդված 32, կետ 2 254ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան շահերը, ինչպես նաեւ ապակողմնորոշի ներդրողներին՝ թողարկողի, տեղաբաշխողի, երաշխավորի (առկայության դեպքում) ներկա եւ ապագա ֆինանսական վիճակի կամ առաջարկվող արժեթղթերով ամրագրված իրավունքների վերաբերյալ գնահատական կազմելիս 16 ։ Մեր կարծիքով, այս պարագայում օրենքը տալիս է ներդրողների համար տեղեկատվության ապահովվածության համընդհանուր, բայց ոչ նրանց շահերին թիրախավորված պահանջներ։ Ակտիվների արժեթղթավորման գործընթացի կարգավորմանը որոշակիորեն անդրադարձ է կատարվում ՀՀ Կառավարության փաստաթղթերում։ Այսպես, ՀՀ կառավարությունը 2013 թվականին քննարկման առարկա դարձրեց տնտեսության իրական հատվածի համար ֆինանսական ռեսուրսների հասանելիության էական բարձրացման խնդիրը` նախատեսելով համապատասխան հայեցակարգի ընդունում 17 ։ Բացի այդ ՀՀ կառավարության 2013 թվականի նոյեմբերի 14-ի նիստի թիվ 47 արձանագրությամբ ամրագրվեց տնտեսության իրական հատվածի համար ֆինանսական ռեսուրսների հասանելիության բարձրացման հայեցակարգին եւ գործողությունների ծրագրին հավանություն տալու մասին որոշումը 18 ։ Այդ փաստաթղթի 10-րդ կետով նախատեսվում է տեղական ընկերությունների կողմից բաժնետոմսերի եւ պարտատոմսերի խրախուսման ուղղություն, իսկ 12-րդ կետը վերաբերում է հաջորդող գրավին առնչվող խնդիրների կանոնակարգմանը։ Գործնականում լրացուցիչ գույքային արժեքների բացակայության պայմաններում անհրաժեշտություն է առաջանում գրավադրել արդեն իսկ գրավադրված գույքը, որի համար ներկայումս գործող օրենսդրության համաձայն պարտադիր պայման է սկզբնական վարկատու կազմակերպության (գրավառուի) համաձայնությունը։ Օրենսդրական այս նորմը կիրառելի է նաեւ ակտիվների արժեթղթավորման պայմաններում։ Բայց քանի որ ՀՀ Կառավարության սույն որոշումը գործողությունների ծրագրին հավանություն տալու մասին է, ապա նրանում խորքային մեկնաբանու«Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենք, 2007թ., հոդված 8, կետ 5, ենթակետ 2 ՀՀ կառավարության 2013 թվ. հուլիսի 18-ի N 800-Ն որոշման N 2 հավելվածի 58-րդ կետ ՀՀ կառավարության 2013 թվականի 14 նոյեմբերի նիստի տնտեսության իրական հատվածի համար «Ֆինանսական ռեսուրսների հասանելիության բարձրացման հայեցակարգին եւ գործողությունների ծրագրին հավանություն տալու մասին որոշումը», թիվ 47 արձանագրություն 255ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյուններ չեն ստանում ակտիվների արժեթղթավորման գործընթացների ենթաօրենսդրական կարգավորումները։ ՀՀ օրենսդրությունը նաեւ տնտեսական խթաններ չի նախատեսում ակտիվների արժեթղթավորման գործընթացի նկատմամբ, այն դեպքում երբ օրինակ Ռուսաստանի Դաշնությունում հիփոթեքային արժեւորման 2030 թվականի ռազմավարությամբ նախատեսվում է արժեթղթերից ստացված շահույթի նկատմամբ կիրառել պրոգրեսիվ ։

example1089

example1089

Հանրակրթական դպրոցն այն հիմնական ոլորտներից է, որտեղ տեղի է ունենում սովորողի անձի ձևավորումը, զարգացումը։ Եվ այստեղ մեծ դեր ունի մանկավարժը, որը ոչ միայն պետք է տիրապետի մասնագիտական գիտելիքներին, կարողություններին, հմտություններին, ունենա համապատասխան փորձ, այլև պետք է լինի նորարար, ում մանկավարժական գործունեությունը պետք է կառուցվի ժամանակակից պահանջներին համընթաց, հիմնված լինի ժամանակակից տեխնոլոգիաների, մեթոդաբանության վրա, ինչպես նաև սովորողներին ուղղորդի հասարակության մեջ լիարժեք գործունեություն ծավալելուն, հասարակության ակտիվ անդամ դառնալուն։ Նորարար մանկավարժի գործունեությունը պետք է նպատակաուղղված լինի սովորողների ուսումնական, մասնագիտական, ակտիվ, ինքնուրույն ճանաչողական գիտական գործունեությանը։ Նա պետք է լինի սովորողի օգնականը, տեղեկատվության, խորհրդատվության աղբյուրը, նպաստի սովորողների ուսումնական մասնագիտական գործունեության արդյունավետության բարձրացմանը, արդյունքների լավարկմանը։ Հասարակության մեջ հանրակրթական դպրոցի դերի բարձրացման համար մանկավարժի նորարական գործունեությունը շատ անհրաժեշտ է և կարևոր։

Աբրահամյան ԱնահիտՄԱՆԿԱՎԱՐԺԻ ՆՈՐԱՐԱՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱԿՐԹԱԿԱՆԴՊՐՈՑՈՒՄ «Հանրակրթական դպրոցի գործունեության նպատակը սովորողների կողմիցհանրակրթության պետական չափորոշչի, առարկայական չափորոշիչների և ծրագրերի բովանդակության պարտադիր նվազագույնի յուրացումը, անհատի բազմակողմանի զարգացումը, նրա առողջության պահպանումը, ինչպես նաև ինքնակրթության ևլրացուցիչ կրթության պահանջմունքների բավարարման պայմանների ստեղծումնապահովելն է» [1]։ Հանրակրթության ոլորտում այս նպատակը լիարժեքորեն իրագործող գլխավոր սուբյեկտը մշտապես եղել և մնում է մանկավարժը։  Մանկավարժըերեխայի համար նույնն է, ինչ հողը դալար շիվի, որքան պարարտ եղավ, այնքանդալար շիվը հաստաբուն ծառ կդառնա և խոր արմատներ կգցի հողում։ Մանկավարժըսերունդներին կապող օղակն է, հասարակական-պատմական փորձի կրողն ու փոխանցողը։ Դարերի ընթացքում մանկավարժի մասնագիտության էությունը մնացել է նույնը,չնայած նրա գործունեության իրականացման բովանդակությունը, աշխատանքայինպայմանները, մանկավարժին ներկայացվող որակական չափանիշները փոխվել են։ Հանրակրթական դպրոցում մանկավարժի նորարարական գործունեությունըուսումնասիրելը ժամանակակից մանկավարժության կարևորագույն խնդիրներից է,քանի որ արդի դարաշրջանում, երբ օրեցօր նոր սերունդների առօրյա գործունեության մեջ մեծանում է համացանցի, համակարգիչների, սմարթ հեռախոսների դերը,երբ գիտելիքը պարզապես դադարել է նպատակ լինելուց, մանկավարժի դերը փոխվում է։ Հանրակրթական դպրոցի մանկավարժներին ժամանակաշրջանը ներկայացնում է նոր պահանջներ։ Արդի դարաշրջանը մանկավարժից պահանջում է նպատակաուղղված նորարարական գործունեություն, որը կխթանի սովորողների ստեղծագործականությունը, զարկ կտա երևակայությանը, համեմված կլինի արդի տեխնոլոգիաներով և հիմնվելով սովորողի տարիքային և անհատական առանձնահատկությունների վրա՝ միտված կլինի նրա մեջ տաղանդի բացահայտմանը։ Մանկավարժինորարարական գործունեությունը ոչ միայն նոր մանկավարժական փորձի ներմուծումէ, այլև ստեղծագործական գործընթաց՝ պլանավորելու և իրականացնելու մանկավարժական նորարարություններ՝ ուղղված կրթության որակի բարձրացմանը։ Այն սոցիալ-մանկավարժական ֆենոմեն է, որը արտացոլում է մանկավարժի ստեղծագործական ունակությունը։ Սա նշանակում է նոր նպատակներ, բովանդակություն, ուսուցման և դաստիարակության նոր մեթոդներ։ Մ. Վ. Կլարինը, օրինակ, նորարորությանհասկացությունը մեկնաբանում է հետևյալ կերպ՝ «Նորարարությունը վերաբերում է ոչմիայն նորամուծությունների ստեղծմանը, այլև փոխանակման, գործունեության ոլորտում մտածողության ոճի, տեսակի փոփոխմանը, որը այդ նորամուծությունների հետէ կապված [2]։ Հանրակրթական դպրոցում նորարարական գործունեության իրականացումը ոչմիայն ժամանակի պահանջը պետք է լինի, այլև մանկավարժի ձգտումը։ Կրթությանոլորտում կարևորագույն փոփոխություններ չեն կարող իրականանալ, եթե մանկավարժները նպատակ չդնեն կատարելագործելու իրենց մասնագիտական գործունեությունը։ Այս առումով մանկավարժի գործունեությունը պետք է լինի ոչ միայն զարգացնող, այլև զարգացող։ Մանկավարժը պետք է ստեղծի և մշտապես կա-տարելագործի իր մանկավարժական հմտությունները, վարժեցնի և, եթե պահանջվում է,մանկավարժական գործունեության համար ստեղծի նոր մեթոդներ։ Այստեղ մեծ դերէ խաղում մանկավարժի ինքնակրթությունը, որը պետք է միշտ ուղեկցի մանկավարժին իր ողջ գորուծնեության ընթացքում։ Մանկավարժի նորարարական գործունեությունը նախ և առաջ նպատակաուղղված է սեփական մանկավարժական գործունեության կատարելագործմանը, իսկ դրանից հետո՝ ամբողջ դպրոցի գործունեությանը։ Այնժամանակը և ջանքերը, որոնք անհրաժեշտ են, որպեսզի կրթության նոր գաղափարները և նոր միջոցները կիրառվեն գործնականում, մեծամասամբ կախված են մանկավարժների պատրաստվածության մակարդակից, պատրաստակամության աստիճանից, կարողություններից և ներդրած ջանքերից։ Մանկավարժի նորարարական գործունեությունը լիարժեք չէ, եթե այն կառուցվում է միայն աշխատանքի համար յուրացրած մեթոդների վերարտադրության վրա։ Այդպիսի գործունեությունը լիարժեք չէ,քանի որ այն չի նպաստում մանկավարժի անհատականության զարգացմանը։ Եվ,ինչպես ասում է Զագվյազինսկին՝ մանկավարժի անհատականություն գոյություն չունիառանց ստեղծագործականության, նորարարական գործունեության [3]։ Նորարարական գործունեության համար հարկավոր է ստեղծագործականություն։ Ստեղծագործականությունն այն գործունեությունն է, որն առաջ է բերում նոր, ոչթե նախկինում գոյություն ունեցող երևույթներ՝ հիմնված փորձի վերափոխման և գիտելիքների, հմտությունների, արտադրանքի նոր համադրությունների ձևավորմանվրա։ Ստեղծագործականությունը ունի տարբեր մակարդակներ։ Մի մակարդակի համար բնորոշ է գոյություն ունեցող գիտելիքների օգտագործումը և դրանց կիրառումը,մեկ այլ մակարդակում ստեղծվում է միանգամայն նոր մոտեցում, որը փոխում է սովորական տեսակետը օբյեկտի կամ գիտելիքի դաշտի վերաբերյալ [4]։ Լայն իմաստովստեղծագործականությունը մարդու գործնական կամ տեսական գործունեությունն է,որտեղ ստեղծվում են նոր արդյունքներ (նյութական ապրանքներ, գիտելիք, մեթոդներև այլն)։ Այդ արդյունքները կարող են լինել նորույթ միայն այդ մարդու համար կամնորամուծություն՝ շատերի համար։ Մանկավարժի ստեղծագործականությունըսկսվում է այն ամենի ներքնայնացումից, որն արդեն իսկ կուտակել են ուրիշները։ Մանկավարժական մտքի զարգացման դասականներին՝ Ա. Յա. Կոմենսկիին, Դ. Գ.Պեստալոցիին, Դ. Ուշինսկիին, Մ. Մոնտեսսորիին, Ա. Ս. Մակարենկոյին, Ս. Տ.Շացկիին, Վ. Ա. Սուխոմլինսկիին, Վ. Ֆ. Շատալովին միավորում է այն կարևոր միտքը, որ մանկավարժական գործին անհրաժեշտ է ստեղծագործական մոտեցում, նպատակաուղղվել՝ սովորողների համար մանակավարժական գործունեությունը որքանհնարավոր է բարենպաստ դարձնելու համար։ Սեփական գործունեության մեջ ստեղծագործական մոտեցում կիրառելը մանկավարժի ամենակարևոր առանձնահատկությունն է և պայման՝ մասնագիտական զարգացման համար։ Ինչպես նշում է Դավիդովը, անհատականություն և ստեղծագործականություն հասկացություններն անբաժան են միմյանցից [5]։ Այս տեսանկյունիցմանկավարժը, ով համարվում է մանկավարժական գործունեության սուբյեկտ, սակայն դադարում է աշխատել սեփական անձի զարգացման վրա և չի մասնակցում նորարարական գործունեությանը, անհատականությունը մահանում է նրա մեջ։ Մանկավարժը, ով գիտակցում է անհատականություն լինելու կարևոր նշանակությունը,մշտապես ձգտում է ստեղծել ինչ-որ նոր, անկրկնելի, դեռևս ուրիշների կողմից չստացած նորույթ և դրանով իսկ ընդգծում է իր անհատականությունը։ Հենց այստեղից էլպարզ է դառնում, որ նորարարական գործունեությունը կարող է իրականացնել միայնվառ անհատականությունը, ով ունի վառ ստեղծագործական երևակայություն։ Նորարար մանկավարժի համար դպրոցը նախ և առաջ հարթակ է անհրաժեշտգործնական նյութեր հավաքելու համար։ Նորարարական ուսուցիչը հանդես է գալիսորպես հեղինակ և նոր ուսումնական ծրագրի փորձարկող։ Այդ թվում նա նաև հետազոտող է, փորձարկվող և միաժամանակ մանկավարժական գործընթացում նորտեխնոլոգիաների կիրառմանը նպաստող։ Մանկավարժը իրականացնում է ընտրանքև գնահատական տալիս նոր գաղափարների ու մեթոդների օգտագործման հնարավորությանը, որոնք ներկայացվում են կոլեգաների կամ մանկավարժական գիտության կողմից։ Ներկա ժամանակաշրջանում նորարարական մանկավարժական գործունեության անհրաժեշտությունը մեծ է և այն աչքի է ընկնում հասարակության, մշակույթի,կյանքում տեղի ունեցող իրավիճակների զարգացման պայմաններում։ Մանկավարժըխնդիրը պետք է ընկալի տարբեր տեսանկյունից՝ չփոփոխելով խնդրի սեփականընկալումը։ Այդպիսի մանկավարժը կողմնորոշված է դեպի իրական ապագան, ոչ թեանցյալը։ Նա հաղթահարում է կրթական գործընթացում ստեղծված խոչընդոտները,պլանավորում է ապագան, ինչպես նաև իր բոլոր գործողություններն ու ձեռքբերումները։ Նրան հատուկ է արդարության զգացումը և նա գիտի կրթության և ուսուցմանբարձր արժեքը։ Նորարար մանկավարժը ստեղծագործող անհատականություն է ևնորարարական գործընթացի մի մասնիկն է մանկավարժության մեջ։ Նորարար մանկավարժի համար կարևոր է մանկավարժական առաջավոր փորձի մշտական ուսումնասիրությունը և կոլեգաների փորձի ընկալումը։ Որպեսզի մանկավարժը պատրաստ լինի նորարարական գործունեությանը,անհրաժեշտ է շարժառիթ, որն իմաստավորում է նրա գործունեությունը, դնում նորշարժառիթիբովանդակությունից՝նպատակներ։ Կախվածնորարարականգործունեությունը կարող է ունենալ տարբեր ուղղություններ և նպատակներ։ Նորարարական գործունեությունը, ինչպես յուրաքանչյուր գործունեություն, կարող է լինելտարբեր աստիճանների, մակարդակների և արդյունավետության։ Այն առանձնացվում է իր բովանդակությամբ և կառուցվածքով։ Մեր կարծիքով՝ նորարարական գործունեություն ծավալելով մանկավարժները լուծում են չորս խնդիրներ՝սեփական անձի և սովորողների ստեղծագործականության զարգացում,սեփական գործունեության մեջ նորամուծությունների ստեղծում,մանկավարժական գիտափորձի իրականացում,սեփական փորձի և գործունեության փոխանակում։ Հենց այս խնդիրների ամբողջականությունից է կախված նորարարական գործունեության արդյունավետությունը, նպատակաուղղվածությունը։ Մանկավարժներն իրենց նորարարական գործունեության ընթացքում կարողեն որոշել տարբեր բովանդակային հարցեր։ Ոմանք կարող են կենտրոնանալ միայնսեփական գործունեության կատարելագործման, իսկ մյուսները, այս ամենի հետմեկտեղ, ամբողջապես կարող են ակտիվորեն մասնակցել դպրոցի մանկավարժական գործընթացի զարգացմանը։ Մանկավարժի նորարարական կարողությունը ենթադրում է հետևյալ բաղադրիչները՝նորը բացահայտելու ունակություն, նոր գաղափարներ և մոտեցումներ ստեղծելու կարողություն, ինչպես նաև ծրագրել և մոդելավորել դրանք փորձարարական ձևերում,անհատականության պատրաստակամությունը նորամուծությանը, որը հիմնված է անձի հանդուրժողականության, մտածողության, ճկունության և համադրելու կարողության հետ,զարգացած նորարարական մտածողության, նորարարական գործունեությանարժեքը հասկանալու կարողություն, համատարած ավանդական նորարարական պահանջները նորարարության հետ համադրելու կարողություն։ պատրաստակամություն բարելավելու սեփական գործունեությունը [6]։ Այս բաղադրիչները համարվում են կարևորագույն ելակետ. դրանք հիմք ենսեփական գործունեությունն ավելի լիարժեք, արդյունավետ իրականացնելու համար։ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող Ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաներիձեռնարկությունների միության (ԻՏՁՄ) կողմից մշակված  «ՀՀ հանրակրթական համակարգում ինժեներական լաբորատորիաների ներդրման ծրագրի»  շրջանակներում նախաձեռնվել և 2014 թ.-ից իրականացվում է Հայաստանի կրթական համակարգումինժեներական լաբորատորիաների հիմնման ծրագիր, որի նպատակն է ուժեղացնելՀայաստանում տեխնիկական կրթության բազան, նպաստել դպրոցականների մասնագիտական կողմնորոշմանը, պատրաստել տեխնիկական կրթությամբ մասնագիտական աշխատուժ, որը կբավարարի աճող պահանջարկը, ինչպես նաև հնարավարություն կտա մանկավարժներին իրակականացնել նորարարական գործունեություն։ Ակնկալվում է, որ նմանատիպ կրթական համակարգը կհանգեցնի մտածելակերպային փոփոխության, կդաստիարակի նոր՝ ստեղծարար արժեքներ, որոնք սովորողների և մանկավարժների շրջանում կառողջացնեն սոցիալական արժեհամակարգը։ ԻՏՁՄ-ի նախաձեռնությամբ ստեղծված ինժեներական լաբորատորիաները կրում են«Արմաթ» անվանումը։   «Արմաթ» ինժեներական լաբորատորիան հարթակ է, որընպաստում է և´ սովորողների, և´ մանկավարժների զարգացմանը, ընդունակությունների դրսևորմանը։ «Արմաթ» ինժեներական լաբորատորիայում դասավանդողներնանընդհատ վերապատրաստվում են՝ ժամանակակից պահանջներին բավարարելունպատակով։ «Արմաթ» ինժեներական լաբորատորիաներում է, որ մենք հանդիպումենք մանկավարժի նորարարական գործունեությանը։ Այստեղ մանկավարժը կոչվումէ խմբակավար։ Նա միաժամանակ և´ ուսուցման գորժընթացի սուբյեկտ է, և´ օբյեկտ.այսինքն՝ նա աշակերտներին սովորեցնում է և միաժամանակ սովորում։ Կարելի էասել, որ ավելի շատ ուղղարդողի դեր է կատարում, ով օգնում է ԻՏՁՄ-ի կողմիցմշակված ուսումնական պլանները, տեսադասերը իրագործել և կատարել բոլոր առաջադրանքները, որոնց վերաբերյալ հետագայում հաշվետվություն է պատրաստում։ Ուսուցման գործընթացը այստեղ հիմնված է համագործակցության հիման վրա։ Սա Հայաստանի Հանրապետության` տեխոլոգիական ասպարեզում մանկավարժների նորարարական լիարժեք գործունեության իրականացման առաջին լուրջ ևմեծ տեսլական ունեցող քայլերն են։ Նորարական գործունեությանը պետք է լավ պատրաստվել։ Մանկավարժը, ովլավ պատրաստված է նորարական գործունեությանը`Տիրապետում է մանկավարժական նորարարության ընդհանուր սկզբունքներին,Արժևորում է նորարարական գործունեության տեղը և դերը կրթական հաստատությունում, դրա կապը ուսումնադաստիարակչական գործունեության հետ, Կարողանում է հետազոտել այլ ուսուցիչ-նորարարների փորձը,Կարողանում է քննադատորեն վերաբերել ուսումնադաստիարակչականգործընթացը կազմակերկելու միջոցներին,Կարողանում է մշակել և հիմնավորել կրթական գործընթացի կատարելագործման նորարական առաջարկները,Կարողանում է մշակել նորամուծությունների նախագծեր,Կարողանում է փորձնական աշխատանքի նպատակներ դնել և պլանավորելայն,Կարողանում է աշխատել ներգրավված նախագծերի աշխատանքային խմբերում և իրականացնել փորձեր,Կարողանում է վերլուծել և գնահատել դպրոցում իրականացվող նորարարական գործունեությունը,Կարողանում է վերլուծել և գնահատել իրեն՝ որպես նորարական գործընթացիսուբյեկտ։ Վ. Ա. Սլաստենինը և Լ. Ս. Պոդիմովան նորարարական գործունեության ձևավորումը բնորոշելիս առանձնացնում են 4 մակարդակ [6]՝Գծապատկեր 1. Նորարարական գործունեության ձևավորման մակարդակներըՄանկավարժի նորարարական գործունեության ադապտացիայի մակարդակը բնորոշվում է նորարարության նկատմամբ անկայունությամբ։ Նորի նկատմամբ անտարբեր վերաբերմունքը, գիտելիքների և պատրաստվածություն համակարգը ևնրանց օգտագործումը մանկավարժական անհրաժեշտ պայմաններում բացակայումեն։ Տեխնոլոգիական պատրաստվածությունը կապված է սեփական փորձի օգտագործմամբ։ Մանկավարժի մասնագիտական-մանկավարժական գործունեութ-յունըկառուցվում է նախօրոք մշակված ծրագրով, ալգորիթմով, իսկ ստեղծագործականակտիվությունը փորձնականորեն չի հայտնվում։ Մեր կարծիքով սա նորարարությաննախնական փուլն է և շատ կարևոր է ցանկացած մանկավարժի համար ադապտացիայի մակարդակը հաղթահարելը, որը հիմք է հետագա գործունեության համար։ Ադապտացիայի մակարդակը հաղթահարելն էական է այնքանով, որ չհարմարվելուկամ հիասթափվելու դեպքում առաջխաղացում չի լինի։ Վերարտադրության մակարդակը տարբերվում է առավել կայուն վերաբերմունքով նորարարական գործունեության նկատմամբ, ստեղծվում է ձգտում նորարար մանկավարժների հետ կապ հաստատելու համար, առանձնացվում է մանկավարժական գործունեությունից բավարարվածության ավելի բարձր մակարդակ։ Ստեղծագործական ակտիվություննառաջվա պես առաջանում է վերարտադրության շրջանակում, բայց նոր լուծումների փնտրման տարրերով։ Ձևավորվում է դրական ուղղվածություն այլընտրանքային մոտեցումներ սովորելու, կիրառելու նկատմամբ սովորողների ուսուցումը և դաստիարակությունը լիարժեք դարձնելու համար, կրկնօրինակումը ուղեկցվում է փոքր ինչփոփոխություններով։ Ըստ մեր տեսակետի՝ այս մակարդակում մանկավարժները կարևորում են կատարելագործման անհրաժեշտությունը։ Իհարկե, վերարտադրողական մակարդակից էվրիստիկ մակարդակին անցնելն այնքան էլ հեշտ չէ, քանի որայստեղ պետք է ցանկություն, ստեղծագործական մոտեցում, նպատակաուղղվածգործունեություն։ Վերարտադրության մակարդակը կարելի է բնորոշել նաև պատրաստակամության փուլ, քանի որ մանկավարժը ներքնայնացնելով այն ամենը, ինչկուտակվել է մանկավարժական մտքի զարգացման ընթացքում, փորձում է կիրառելայդ ամենը՝ ավելացնելով ինքնուրույն տարրեր, մասնիկներ։ Նորարարական գործընթացում էվրիստիկ մակարդակը բնորոշվում է ընդհանուր առմամբ նպատակաուղղվածությամբ, կայունությամբ։ Նկատելի փոփոխություններ իրականանում են տեխնոլոգիական բաղադրիչի կառուցվածքում։ Մանկավարժական տեխնոլոգիաներից օգտվող մանկավարժները մշտապեսպատրաստ են բացահայտել նորը, վերցնել նոր տեղեկատվություն այլ խմբերի հետշփումից։ Էվրիստիկ մակարդակը կարելի է բնորոշել նաև որպես նախանորարարական փուլ, քանի որ այս մակարդակին է բնորոշ նոր գաղափարների առաջացումըև դրանք կիրառության մեջ դնելու փորձերը։ Էվրիստիկ մակարդակում կարևոր էաշխատասիրությունը, մշտապես նորը ստեղծելու ձգտումը, հակառակ պարագայումկսկսվի ստեղծագործական լճացում։ Ստեղծագործական մակարդակում առանձնացվում է նորարարական գործընթացի արդյունավետությունը, նպատակաուղղվածությունը, նորի նկատմամբ ձգտումը, հարգանքը։ Այս մակարդակում մանկավարժինորարարական գործունեության մեջ կարևոր տեղ են զբաղեցնում ստեղծագործականությունը, մանկավարժական ինտուիցիան, ստեղծագործական երևակայությունը։ Անձի կառուցվածքում ներդաշնակվում են գիտական և մանկավարժական հետաքըրքրությունները, և բարձր մակարդակի ստեղծագործական ինքնուրույնությունըմանկավարժի հնարավորությունների արդյունավետ իրացման համար ստեղծում են պայմաններ։ Մանկավարժները նպատակաուղղված են նորի որոնմանը։ Նրանք հանդես են գալիս որպես նոր հեղինակային դպրոցների ստեղծողներ (Մոնտեսսորի,Ռուդոլֆ Շտայներ) և մանկավարժական նոր գաղափարների հեղինակներ (ՇարվաԱմոնաշվիլի)։ Նրանք մշտապես կիսվում են մանկավարժական փորձով, լավ տիրապետում են կոլեկտիվ բանավեճերի հմտություններին, կոնֆլիկտային իրավիճակների լուծմանը, մշտապես նպատակաուղղված են նորի ստեղծմանը և գործնականկիրառմանը։ Հենց այստեղից էլ սկսվում է մանկավարժի լիարժեք նորարարականգործունեությունը։ Այսպիսով, ուսումնասիրելով մանկավարժի նորարարական գործունեությունըհանրակրթական դպրոցում՝ հանգել ենք հետևյալ եզրակացություններին՝Դպրոցին և հասարակությանը պետք են ստեղծագործաբար մտածող մասնագետներ, որոնք ապահովում են ուսուցման արդյունավետությունը նոր մոտեցումների և նորարական գործունեության նկատմամբ։ Ելնելով ժամանակաշրջանի պահանջներից՝ մանկավարժի գործունեությունըպետք է լինի նորարարական, որպեսզի սովորողներին մղի ակտիվ ստեղծագործական գործունեության, նորի բացահայտման և ստեղծման։ Նորարարական գործունեության պատրաստվածությունը ժամանակակից պայմաններում կարևոր որակ է յուրաքանչյուր մասնագետ մանկավարժի համար,առանց որի հնարավոր չէ հասնել մանկավարժական վարպետության բարձրմակարդակի։ Նորարարական գործունեություն ասելով պետք է հասկանալ մանկավարժի որոշակի որակներ, որոնք ցույց են տալիս նրա նպատակաուղղվածությունը սեփական մանկավարժական գործունեությանը, դպրոցի ամբողջ գործունեությանզարգացմանը, ինչպես նաև արծարծելու սովորողների կրթության արդի խնդիրները, գտնել և իրականացնել արդյունավետ միջոցներ դրանք լուծելու համար։ Մանկավարժի նորարարական գործունեության բնույթը նախ և առաջ կախվածէ պետության կողմից դպրոցին տրվող սոցիալական պատվերից, ստեղծածպայմաններից, կրթական կոնկրետ հաստատության պահանջներից։ Յուրաքանչյուր մանկավարժ պետք է հասկանա, որ հանրակրթական դպրոցումսովորող յուրաքանչյուր աշակերտ բազում բարձունքների հասնելու համար մեծներուժ ունի և իր իրականացրած գործունեությունը պետք է հիմնվի աշակերտների մեջ նորի բացահայտմանը, նրանց մտածելակերպի զարգացմանը։ Եզրափակելով մեր աշխատանքը ցանկանում ենք անել մի կարևոր դիտարկում՝նորարար մանկավարժն այն մանկավարժը չէ, ով սովորեցնում է աշակերտին նյութիբաղադրությունը, կառուցվածքը։ Նորարար մանկավարժն այն մասնագետն է, ովաշակերտին տալիս է կյանքի այն լույսը, որով նա կստեղծի նոր գիտելիք, ուղիներ,որոնք կտանեն մարդկությունը լույսի ճանապարհով։ ԳՐԱԿԱՆՈւԹՅՈւՆ[1] «Հայաստանի Հանրապետության պետական հանրակրթական ուսումնական հաստատություն» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության oրինակելի կանոնադրություն, Ե-2002 թ.հուլիսի 25-ի N1392-Ն որոշում, հոդված 11, էջ 2։ инновационная деятельность,Աբրահամյան ԱնահիտՄԱՆԿԱՎԱՐԺԻ ՆՈՐԱՐԱՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱԿՐԹԱԿԱՆԴՊՐՈՑՈՒՄԲանալի բառեր՝ հանրակրթություն, մանկավարժի նորարարականփորձ։

example58

example58

Հոդվածը ներկայացնում է ժամանակի գրաքննադատության՝ Թումանյանի ստեղծագործության լեզվին տված գնահատությունները, որոնք բացահայտում են ոչ միայն Թումանյանի լեզվամտածողությունը, այլև ժամանակի գրական- քննադատական մտքի զարգացման միտումները։ Չնայած հնչած կարծիքները երբեմն աչքի էին ընկնում միակողմանիությամբ, այնուամենայնիվ Թումանյանի ստեղծագործությունների լեզուն, ժողովրդական կենդանի լեզվի խոր զգացողությունը և այն բարձր արվեստով գործածելու վարպետությունը արժևորվում են հայ գրականության պատմական զարգացման ընթացքի մեջ՝ ժամանակի գրաքննադատական մտքի կողմից որակվելով իբրև նոր երևույթ։

Հայ գրականագիտության մեջ Հ. Թումանյանին նվիրվել են բազմաթիվարժեքավոր աշխատություններ, հոդվածներ, սակայն Թումանյանի բանաստեղծական աշխարհի, մասնավորապես լեզվի համակողմանի բացահայտման,գնահատման ասպարեզում առանձին ուսումնասիրության նյութ չեն դարձելնրա կենդանության օրոք հնչած կարծիքները, որոնք բացահայտում են ոչ միայնԹումանյանի լեզվամտածողությունը, այլև ժամանակի գրական-քննադատական մտքի զարգացման միտումները։ Թումանյանի լեզվի զարգացման որակական փոփոխությունների հարցը դուրս է մեր ուսումնասիրության տիրույթից։ Մեր խնդիրն է պատմական հեռանկարի մեջ դիտարկել՝ ե՛րբ և ո՛ւմ կողմից էառաջադրվել բանաստեղծի երկերի լեզուն բնութագրող այս կամ այն հայեցակետը, ընդգծել ժամանակի քննությունն անցած տեսակետներն ու բացահայտումները, որոնք ոչ միայն պարզաբանել են լեզվին բնորոշ առանձնահատկությունները, այլև նախանշել Թումանյանի ստեղծագործությունների լեզվի տեղնու դերը արևելահայ գրական լեզվի զարգացման գործում։ Ուշագրավ է, որ Թումանյանի ստեղծագործության լեզվի առաջին գնահատողները եղել են «հնգյակի» անդամները, որոնք անուղղակիորեն դարձել եննրա առաջին «քննադատները»։ «1887 թվին ընկա ծանոթների մի շրջան, որոնքիմ լեզուն գտան գռեհիկ,- գրում է Թումանյանը,- և խորհուրդ տվին ձեռք վերցնելէդ վայրենի բարբառից ու գրական լեզու գործ ածել...»[5,421]։ Ժողովրդականլեզվի խոր զգացողություն ունեցող պատանին որոշակիորեն հետևում է շրջապատի խորհրդին։ Ա. Ղլտճյանը գրում է, որ ժամանակի ընթացքում Թումանյանըհաճախ է փոփոխել բանաստեղծությունները՝ բարբառային ազդեցությունիցազատվելու համար։ Հայտնի չէ՝ Ղ. Աղայանն ու Պ. Պռոշյանը, որ ծանոթ են եղել Թումանյանի առաջին ձեռագիր գործերին, ի՛նչ կարծիք են ունեցել դրանց լեզվիմասին։ «Կողմնակի փաստերից կարելի է եզրակացնել, որ նրանք միանգամայնդրական վերաբերմունքի են արժանացրել նաև պատանի բանաստեղծի լեզուն»[10,9],- գրում է Ս. Մելքոնյանը։ Ինչևէ, 1890թ. լույս է տեսնում «Բանաստեղծություններ» անդրանիկ ժողովածուն։ «Նոր-Դար»-ում տպագրվում է առաջին լուրջ գրախոսականը, որի հեղինակը՝ Մ.Աբեղյանը, ընդհանուր առմամբ բարձր է գնահատում բանաստեղծիլեզուն. «Թումանյանը չգիտե մեր ուրիշ բանաստեղծների նման իր գրվածքըխճողել ավելորդ բառերով և փքոցուռույց ու զարդարուն ոճով...»[16]։ Գրախոսնընդգծում է լեզվի աղերսը ժողովրդական կենդանի խոսքի հետ. «Այդ լեզունշնչում է ժողովրդական լեզվի կենդանությամբ, ինչպես որ հենց նյութն էլ ժողովրդական կյանքից է վերցրած։ Հազվագյուտ է մեր ոտանավորների մեջ տեսնելկանոնավոր լեզու, բայց սրա ոտանավորների լեզուն մեծ մասամբ կանոնավորէ, մանավանդ «Մեհրիի» լեզուն, որ շատ քիչ ունի անկանոնություններ»[16]։ Աբեղյանը արժևորում է Թումանյանի՝ պատկերակերտման կարողությունը՝նկատելով նաև որոշ «մութը դարձվածքներ»։ Այնուամենայնիվ, քննադատը խորատեսությամբ ընդգծում է այն առանձնահատկությունները, որոնք բնորոշ ենբանաստեղծի լեզվին և բարձր գնահատում ուղին, որով ընթանում է նա։ Լ. Մանվելյանը նույնպես, դրական գնահատելով պոեմների՝ անպաճույճ,հարուստ ու գեղեցիկ լեզվով նկարագրված տեսարանները, մատնանշում է որոշհնացած բառաձևերի կիրառությունը։ «Լեզուն բավականին կանոնավոր է ևհարուստ բառերով, բայց պատահում են շեղումներ այն ճանապարհից, որով ընթանում է մեր այժմյան գրականական լեզուն. օրինակ՝ նա գործ է ածում և այսպիսի ձևեր՝ «աչքես», «թողնուլ», «դուն», «կնանոնց», «հասանել»... և այլն» [14,99]։ Առաջին ժողովածուի մեջ ժամանակակիցները նկատում և ընդգծում ենկարևորը, նորն ու առանձնահատուկը, որ բնորոշ են նորահայտ բանաստեղծիքնարին։ Ստեղծագործությունները, դրանց լեզուն արժևորվում են հայ գրականության պատմական զարգացման ընթացքի մեջ՝ որակվելով իբրև նոր երևույթգրականության մեջ։ Ավելի ուշ՝ մինչև 1903թ. ժողովածուի լույսընծայումը, մամուլում, գրականհանդեսներում տպագրված գրախոսականները լեցուն էին բավական կարճ,երբեմն չհիմնավորված, հաճախ էլ հակասական որակումներով։ 1896 թ. «ԼոռեցիՍաքոն» պոեմի գրախոսականում Լեոն հայտնում է, որ գավառաբանությունները երբեմն «խՃողում են իստակ գրական լեզվով գրած տողերը»[11]։ Շիրվանզադեն, բարձր գնահատելով Թումանյանի լեզուն և ոճը, այնուամենայնիվ մատնանշում է բարբառների կիրառությունը, որ գուցե ընդունելի է արձակ ստեղծագործության մեջ, բայց ոչ չափածո գործերում։ «Նրա ոտանավորները բռնազբոսիկ չեն, հանգերը գրավիչ են և զերծ միատեսակությունից։ Միայն նա երբեմնժողովրդական բարբառը ի չարն է գործ ածում և շատ անգամ դիմում է այնպիսիբառերի օգնության, որ նուրբ լսողություն ունեցողի ականջին կարող են խորթհնչել» [17,257]։ Ակնհայտ է, որ Թումանյանի տաղանդն ու լեզվի պարզություննու խորությունը գնահատողներն ակնարկում են բարբառային որոշ բառերիգործածությունը՝ իբրև թերություն։ Ժամանակակիցների ուշադրությունից չի վրիպում 1903 թ. «Բանաստեղծություններ» 3-րդ ժողովածուն, որ բոլոր առումներով գեղարվեստական գրականության մի նոր աստիճան էր։ Հ. Լալայանը Թումանյանին գրած նամակումխոստովանում է. «Ես միշտ զգացել եմ, որ մեր աշխարհիկ լեզուն սիրուն է և բավական հարուստ... Բայց թե մեր աշխարհիկ գրական, բուն հայ լեզուն էլ այդպիսի գանձեր է թաքուցած եղել յուր մեջ, որպիսիք առատորեն բխում են Ձեր պոեմներից, այդ ես զգում էի, բայց չէի տեսել, այժմ տեսա և համոզվեցա»[6,298]։ Նամակագիրը միանգամայն համոզված է, որ «Նոր-Դարի», «Մշակի», «Լումայի»,«Մուրճի» լեզուն հայերեն չէ, քանի որ հեռու է հայ մարդու բերանից հնչող իրական, կենդանի լեզվից, չունի հոգի։ Խորթ, անհասկանալի, անմարսելի բառերովհեղեղված մամուլը ըստ էության ոչինչ չի տալիս հայ ընթերցողին։ «Ձեր տաղանդը մի փայլուն գոհար է,- գրում է Լալայանը,- իսկ լեզուն՝ մի ոսկե մատանի,որ, իբրև վայելուչ շրջանակ, զորեղացնում է գոհարի փայլուն շուքը։ Լեզուն էլբանաստեղծի բերնումն է լեզու. չէ՞ որ «խաչը տերը զորավոր կանի»» [6,299]։ 1904թ. «Մշակի» հմ. 2-ում խոսելով «Բանաստեղծությունների» նույն՝ 3-րդժողովածուի մասին, Լեոն արժևորում է Թումանյանի՝ պատկերակերտման, վառգույներով գեղեցիկ երգեր հյուսելու վարպետությունը միայն. «Դրանք արտաքինզարդարանքներ են, բայց բովանդակության գործողության մեջ լեռներ երգողբանաստեղծը մնում է միակողմանի, միամիտ»[12]։ Ի տարբերություն Լեոյի՝ Ավ.Ահարոնյանը «Մուրճ»-ում տպագրված ստվարածավալ հոդվածում, ի թիվս այլգործերի, «Անուշ» պոեմի գեղարվեստական բարձրարժեք հատվածներից էհամարում վշտից կիսախելագար Անուշի ողբը, որ աչքի է ընկնում «բառերիայնպիսի հաջող դասավորությամբ, որ ընթերցումն անգամ երգի տպավորություն է թողնում»[15,176]։ Ահարոնյանը անդրադառնում է նաև «Սասունցի Դավիթ» պոեմին՝ առաջքաշելով այն կարևոր միտքը, որ ժողովրդական բանարվեստի անգին գանձերըհանրության սեփականություն կարող են դառնալ միայն գրական մշակմանդեպքում։ «Պ. Թումանյան «Սասուցի Դավիթը» գրական լեզվի վերածելով՝ մերժողովրդական ընթերցանության գործին ահագին ծառայություն է մատուցել։ Շնորհիվ նրա՝ այժմ մեր միակ դյուցազներգությունը կարող է հաճույքով կարդալու հասկանալ յուրաքանչյուր հայ մարդ» [15,184]։ Նկատելի է, որ գրախոսիուշադրությունը բևեռվում է ոչ թե նյութին, այլ գրական մշակմանն ու ձևին. Ահարոնյանը, ձեռնպահ մնալով պոեմի մանրակրկիտ քննությունից, այլ տեսանկյունից է արժևորում՝ համեմատելով «Սասունցի Դավթի» տարբերակները և Թումանյանի մշակած համապատասխան հատվածները։ Գրախոսն ապացուցում է,որ Թումանյանը, խորապես ըմբռնելով բնագրի ոգին և հավատարիմ մնալովնյութին, մեծ վարպետությամբ, ժողովրդական ոգով ու ոճով զարդարում ուճոխացնում է նյութը։ Ի տարբերություն Ահարոնյանի՝ 1904 թ. փետրվարի 15-ին «Տարազ»-ումտպագրված մեկ այլ գրախոսության հեղինակ Ս. Մանդինյանը, բարձր գնահատելով հանդերձ Թումանյանի «կենսունակ» գրիչը, ժողովրդի ամենագեղեցիկ«հանքը»` «Սասունցի Դավիթը», անհաջող մշակում է համարում։ Աղերսներ տանելով Պուշկինի հետ՝ Մանդինյանը Թումանյանին մեղադրում է էպոսի տարբերակներին հավատարիմ մնալու, «ստրկանալու» մեջ։ Նկատելի է՝ պոեմիմասին հնչած կարծիքը զուրկ է բազմակողմանի, խոր վերլուծությունից, տեսական և սկզբունքային հիմնավորումից։ Մանդինյանը ուշադրության է արժանացնում «Այվազովսկու նկարիառջև» գործը՝ համարելով այն «բանաստեղծական գյուտ»։ Թվում է՝ ստեղծագործությունը գնահատվելու է ըստ արժանվույն, սակայն հաջորդող տողերը մեկանգամ ևս գալիս են ապացուցելու, որ XX դարասկզբին ամբողջովին ձևավորված չէր գեղարվեստական պատկերի գեղագիտական ընկալումը։ Մանդինյանը համոզմունքով նշում է, որ «բանը փչացնում է» «կանգնեցեք» բառը և անտեսելով բառի փոխաբերական կիրառության հնարավորությունը՝ պարզունակբացատրություններ է տալիս։ 1904 թ. «Լումա» հանդեսում տպագրվում է Գ. Ենգիբարյանի հոդվածը։ Գրախոսը նկատում է, որ երգերը «ինքնուրույն վերաբերմունքի նշան են դեպիժողովրդական բանաստեղծությունը, լեզուն և ոճը, որից նա տաղանդավոր կերպով օգտվում է»[8,230], իսկ «Սասունցի Դավթի» դեպքում ընդգծում այն մեծվարպետությունը, որով նա կերտել է պատմական ժամանակաշրջանի ոգին, ժողովրդի իդեալները և հայացքները. «...Նրա լեզուն պարզ է, մաքուր և քաղցրահնչյուն և հարուստ ժողովրդական լեզվի ձևերով ու ոճերով»[8,238]։ Թումանյանիոճի պարզությունը նկատում է նաև մեկ այլ հոդվածագիր՝ Հմայակ Համբարյանը։ Ըստ գրախոսի՝ բանաստեղծությունների լեզուն զերծ է խրթնաբանություններից,պերճաբանություններից, սակայն պոեմների դեպքում արձանագրում է՝ մյուսբանաստեղծների նման Թումանյանը ևս չունի այն հզոր ու կանոնավոր լեզուն,որ բանաստեղծության անհրաժեշտ զարդն է։ Ինչպես վերևում նկատեցինք, Թումանյանին երբեմն մեղադրում էին բարբառային բառերի գործածության մեջ։ 1910թ. «Հորիզոնում» տպագրված «Մինկատողություն» հոդվածում Մ.Ղազարյանը «Լուսաբեր» դասագրքում բարբառային որոշ տարրերի («էդպես», «էնպես») գործածությունը համարում է անընդունելի և կազմողներին առաջարկում փոխարինել դրանք գրական բառերով։ Իպատասխան մեղադրանքի՝ Թումանյանը ներկայացնում է մի շարք փաստարկումներ՝ արդարացնելու «էս, էդ, էն»-ի կիրառությունը. նախ նշում է հոգեբանական պատճառը, ըստ որի՝ այդ բառերն ավելի հարազատ ու անկեղծ են հնչում։ Ապա կարևորում այն, որ առավել ընդունելի պետք է համարել միլիոնավորմարդկանց կողմից գործածվող «էս, էդ»-ը, քան մի քանի հարյուր, նույնիսկհազար մարդկանց կիրառած «այս, այդ»-ը։ «Ես ժողովրդից եմ առնում իմ նյութերը և լեզուն ու նրա հետ էլ խոսում»[2,470],-գրում է Թումանյանը։ Ժամանակիհեռավորութունը թույլ է տալիս մեզ պնդել, որ ժողովրդական բանահյուսությաներկերի մշակումների գործում Թումանյանն իսկապես անմրցելի է։ Պատահական չէ, որ 1912 թ. «Քաջ Նազար»-ին վերաբերող գրախոսականում Ն. Աղբալյանը, անչափ բարձր գնահատելով հեքիաթի գրական մշակումը, ավելորդ է համարում Թումանյանի լեզվին անդրադառնալը՝ գրելով. «Նա ինքը հայ լեզվիստեղծողներից մեկն է. նա բանաստեղծ է, «ոտից մինչև գլուխ», ինչպես Լիրը՝ թագավոր, այսինքն՝ նա ստեղծում է մեր ազգային բանը, որ խոսք և իմաստ է նշանակում միանգամայն» [9]։ Աղբալյանի գրախոսականը անուղղակիորեն մատնանշում է՝ Թումանյանի մեծագույն հանճարը դրսևորվում է ոչ միայն «ի՞նչ»-ի,այլև «ինչպե՞ս»-ի միջոցով։ Այսպիսով՝ Թումանյանը միանգամայն համոզված էր, որ ինքը քայլում էլեզվի զարգացման բնական ճանապարհով։ «Ապա փորձեցեք,- ասում է նա,- տանը ձեր երեխաների հետ խոսել էն լեզվով, ինչ լեզվով որ գրում եք և կտեսնեք, որկեղծ է, ու կեղծիքից կզզվեք։ Մի գրականություն, որ իր ժողովրդի համար անհասկանալի լինի, ինչի՞ է պետք։ Հո չենք գրում, որ գրադարաններում դարսենք...»[4,625]։ Թումանյանն այն կարծիքին էր, որ գրականության լեզվի կենարար ու զորեղ աղբյուրը կենդանի ժողովրդի խոսքն է։ Սակայն լեզվի հարցերովմտահոգվողներից ոմանք այլ ուղի էին մատնանշում։ 1910 թ. «Լույս» շաբաթաթերթում տպագրվում է Ա. Մեղրյանի «Մեր մանկական գրականությունը և հայոցլեզուն» հոդվածը, որտեղ հեղինակը մտահոգություն է հայտնում, որ գրողներիցոմանք (Հ. Թումանյան, Ավ. Իսահակյան – Ա.Մ.) իրենց գրվածքներում գործածումեն հայերեն գավառական և օտար բառեր՝ դրանով խաթարելով մայրենիի անաղարտությունը։ Մեղրյանը պահանջում է գրել միայն մաքուր հայերենով։ Ծավալված բանավեճի ընթացքում Թումանյանն ապացուցում է՝ թե՛ գրական, թե՛ժողովրդական լեզվում փոխառությունները միշտ եղել են և կլինեն. կյանքը զարգանում է նաև արտաքին ազդեցությունների շնորհիվ, ուստի խուսափել փոխառություններից անհնար է և անիմաստ։ Փոխառությունը լեզվի զարգացման ուղիներից մեկն է։ Լեզուն մարդու իմացականության հիմքն է, հաղորդակցման հիմնական միջոցը, ուստի պետք է մատչելի լինի հասարակության յուրաքանչյուրանդամի։ Այդ դիրքից էլ Թումանյանն արդարացնում է ժողովրդական լեզվիխոսակցական ձևերի կիրառությունն իր ստեղծագործություններում։ Ինչևէ, Թումանյանի արվեստի արժևորումը շարունակվում էր։ 1912 թ.Մոսկվայի «Գարուն» ալմանախում տպագրվում է Պ.Մակինցյանի՝ «Դիմագծեր»մեծածավալ հոդվածը։ Գրախոսը հենց սկզբից մատնանշում է այն գիծը, որըբնորոշում է Թումանյանի գրական դեմքն ու գեղարվեստը. «Իսկապես որ նրաոճը, նրա modus dicendi-ն, արտահայտելու եղանակը- բնորոշում է նրա գրականդեմքը։ Հովհ. Թումանյանը ամեն ինչ պատմելու եղանակով է արտահայտում,անկախ նրանից, թե ի՛նչն է նրա ստեղծագործության նյութը՝ բնությունը, որևէհոգեկան ապրում, թե զրույց...»[1,249]։ Իսկ պատմել, բնության և հերոսների ներաշխարհն ու զգացմունքները բացել Թումանյանը կարողանում է «իր լեզվի, իրկատարյալ լեզվի շնորհիվ»։ Մանրակրկիտ ուսումնասիրելով բանաստեղծիերկերը՝ Մակինցյանը արտահայտում է տարատեսակ,երբեմն իրարամերժ կարծիքներ, որոնց մի մասը ժամանակի հեռավորությունից քննություն չի բռնում,սակայն լեզվի հարցում հոդվածագիրը հիմնականում դրսևորում է անփոփոխդիրքորոշում։ «Սասունցի Դավիթը» համարելով ամենահաջողված պոեմը՝ Մակինցյանը գրում է. «Հովհ. Թումանյանի հերոսները հայերեն են խոսում, և նրանցլեզուն՝ սահուն, ոճը վճիտ է, և ոչ մի խրթին համեմատություն, ոչ մի մթին պատկեր. անզարդ-հարազատ ժողովրդական լեզու, հստակ ու հնչեղ, որպես լեռնայինարծաթախոս վտակը»[1,299-300]։ Ուշագրավ է՝ նույնպիսի համեմատությանհանդիպում ենք Ավ. Իսահակյանի՝ «Գիքոր»-ին նվիրված փոքրիկ հոդվածում. «Հ.Թումանյանի լեզուն այնքան վճիտ է և, միևնույն ժամանակ այնքան պատկերավոր՝ նման լեռնային վտակին, որի հատակում շողշողում են նախշուն ավազահատիկները»[7, 131]։ «Գիքորը» բացառիկ գոհար է համարում նաև Մակինցյանը։ «Եվ որքա՜ն երկի արտաքինը, անպաճույճ լեզուն ու ոճը համապատասխանումեն բովանդակությանը,- գրում է Մակինցյանը՝ նկատի ունենալով վերջին դրվագը, երբ Համբոն, Գիքորի հագուստը ձեռքին, վերադառնում է գյուղ։ - Ոչ մի շախսեյ-վախսեյական բացականչություն, առանց կուրծք ծեծելու, առանց ախ ու վախի, վայնասունի, արտաքուստ հանգիստ ու հասարակ լեզվով զրուցում է բանաստեղծը և՛ հումորիստական, և՛ ողբերգական մոմենտները։ Բայցևայնպես դաստեղծագործության պրիմիտիվ եղանակ չէ. ոչ միայն մեծ շնորհք ու կիրթ ճաշակ, այլև մեծ աշխատանք է հարկավոր այդօրինակ կատարելության հասնելուհամար»[1,310-311]։ Նույն գրքում «Անցյալի մեծարանք» ուսումնասիրության մեջ հեղինակը՝Դ.Անանունը, փորձում է բացահայտել Թումանյանի բանաստեղծական աշխարհին բնորոշ առանձնահատկությունները՝ արվեստի հմայքի գաղտնիքներից մեկը համարելով նրա խոսքի ուժը և այն վարպետությունը, որ գործադրում է բանաստեղծը երևույթների էությունն ու խորությունն ըմբռնելու և առանց մանվածապատ խոսքերի այն ներկայացնելու։ «Անպաճույճ, պարզ լեզվով Սարոյի նանըպատմում է գարի գցողին իր երազը,- գրում է Անանունը։ - Թումանյանը ձեր աչքերին և հոգուն մատուցանում է իր անխարդախ գրչով քանդակած պատկերները՝ ձեզ թողնելով նրանց ընդունելու կամ մերժելու»[1,125]։ Թումանյանի մասին հնչած կարծիքների մեջ առանձնանում է Վ. Տերյանի«Հայ գրականության գալիք օրը» զեկուցումը։ Բարձր գնահատելով Թումանյանին՝ իբրև գեղարվեստագետի և ժողովրդական հոգու իմաստուն ու վսեմ թարգմանի՝ Տերյանը նշում է, որ «նա կանգնած է իր հատուկ ճանապարհի վրա, որ լիէ գեղարվեստական հրաշալիքներով, սակայն նա կմնա իբրև մի ունիկում...»/18,72-73/։ Տերյանի այս միտքը տարակարծությունների տեղիք է տվել, մեկնաբանությունները առավելապես կրել են մակերեսային բնույթ և երբեմն ընկալվել ենուղղակիորեն։ 1919թ. Թումանյանի 50-ամյակին նվիրված հոդվածում Հ.Սուրխաթյանը, սահմանագծելով բանաստեղծի տեղը հայ գրականության մեջ, մերժում է այս կարծիքը։ Նա արժևորում է ստեղծագործությունների ոչ միայն թեմատիկ-գաղափարական կողմը, որով դաստիարակվում է մատաղ սերունդը, «սովորում հայ լեզուն», այլև «իդեալական պարզության ու հստակության հասցվածգեղարվեստական լեզուն» [13]։ Տպավորությունն այն է, որ քննադատը, առանցնկատելու 5 տարի առաջ հնչած կարծիքի խորությունը, ժխտում է «ունիկումի»տեսության գաղափարը։ Վ. Պարտիզունու կարծիքով, ակնարկը վերաբերում էԹումանյանի լեզվին։ Այն, որ երկու բանաստեղծների լեզվական սկզբունքներըհակասել են միմյանց, հաստատում են նաև ժամանակակիցները։ Ն.Թումանյանը պատմում է, որ 1916թ. հունվարին Տերյանի մի այցելությունից հետո հայրըասել է հետևյալը. «Վահանը լիրիկ տրամադրության, մեղմ բնավորությանբանաստեղծ է։ Նա չի օգտվում ժողովրդական լեզվի անհուն գանձերից։ Միննասի, դու Ախալքալաք ես ապրել... քո երկրից խոսի, քո ժողովրդի լեզվով բանասա, նրա շունչը տուր, նրա ոճը բեր... Ես ոչ մի բանում էնպես համոզված չեմ,ինչպես լեզվի խնդրում։ Ճիշտը սա է- ժողովրդական կենդանի լեզվով պետք էգրել, որ ժողովուրդը կարդա, բան հասկանա»[3,140]։ Էդ. Ջրբաշյանը ուշագրավմեկնաբանություն է տալիս «ունիկումի» տեսությանը՝ մերժելով այն միակողմանի բացատրությունը, որ Թումանյանի եզակիության դրույթը հանգում է միայնլեզվի հարցին։ Կարծիքի հաստատուն վկայությունը տեսնում ենք զեկուցման IIմասում։ Խոսելով Թումանյանի լեզվի մասին՝ Տերյանը նկատում է՝ առաջինշրջանում Թումանյանն ստեղծագործել է բարբառով, սակայն աստիճանաբարզտել է, գնացել «դեպի բյուրեղացում՝ պահպանելով բարբառից իր լեզվի մեջմիայն այն, ինչ չկա գրական լեզվի մեջ, այսինքն՝ կանգնելով ուղիղ ճանապարհիվրա»[18,88]։ Տերյանը զուգահեռներ է տանում Պուշկինի հետ. «Այսօր Թումանյանը իր լեզուն հասցրել է այն բյուրեղանման պարզության, որը մոտեցնում էնրան ուղիղ Պուշկինին, և որը նրա գերագույն արժանիքներից մեկը պիտի համարվի»[18,89]։ Տերյանը անընդունելի ձևեր է համարում բանաստեղծի հռչակավոր «էս»-ն ու «էն»-ը և հույս հայտնում, որ շուտով դրանք էլ իրենց տեղը կզիջեն։ Ակնհայտ է՝ որքան էլ Տերյանը դեմ լիներ բարբառային որոշ ձևերին, միևնույննէ, համոզված մատնանշում է Թումանյանի՝ իբրև հայ ժողովրդի հոգու փայլունթարգմանի, ազգային և համամարդկային արժեքները գիտակցող բանաստեղծիեզակի և անկրկնելի լինելը։ Պատահական չէ, որ 1919թ. ի թիվս բազմաթիվ այլհոդվածների «Ալիք» գրական ժողովածուում տպագրված հոդվածում հեղինակԵ. Տեր-Մարտիրոսյանը նկատում է, որ հայ գրականության մեջ ստեղծվել է միդպրոց, որ, անշուշտ, կարելի է անվանել Թումանյան։ Այսպիսով՝ ժամանակի գրաքննադատությունը ընդհանուր առմամբ բարձրէ գնահատել Թումանյանի ստեղծագործության լեզուն, ժողովրդական կենդանիլեզվի ու ոգու խոր զգացողությունը և այն բարձր արվեստով գործածելու վարպետությունը, սակայն ամբողջապես չի բացահայտել այն անփոխարինելի դերն ունշանակությունը, որ ունեցել է Թումանյանի լեզուն հատկապես գեղարվեստական լեզվի զարգացման գործում։ Գրական լեզվի և բարբառային ձևերի միաձուլումը Թումանյանն անում էր միասնաբար, ստեղծագործաբար, հանճարեղ արվեստագետին բնորոշ վարպետությամբ և այն համոզմունքով, որ գրականությունը առանց կենդանի լեզվի իսկական գրականություն չէ. «Լեզուն միայն մի խորհուրդ ու մի իմաստ ունի՝ խոսել հայ մարդու, հայ ժողովրդի սրտին»[2,240]։ Ասվածի ամենացայտուն ապացույցն այն է, որ հայ գրականության հանճարեղ բանաստեղծների մեջ Թումանյանն այսօր էլ մնում է անմրցելի. ցանկացած թեմանրա գրչի տակ ներկայանում է այնքան պարզ, բայց և այնքան խոր, իմաստունկերպով. դրա գաղտնիքը նախևառաջ նրա պարզ, բոլորի սրտին հասկանալի ուհարազատ լեզուն է։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. «Գարուն» գրական-քննադատական ալմանախ, գիրք III, Մոսկվա, 1912, 449 էջ։ 2. Թումանյան Հ., ԵԼԺ, հտ. VI, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հրտ., 1994, 670 էջ։ 3. Թումանյան Ն., Հուշեր և զրույցներ, Երևան, «Լույս» հրտ., 1969, 334 էջ։ 4. Թումանյանը ժամանակակիցների հուշերում, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրտ.,1969,998 էջ։ 5. Թումանյան, Ուսումնասիրություններ և հրապարակումներ, հտ. II, Երևան,ՀՍՍՀ ԳԱ հրտ., 1969, 471 էջ։ 6. Թումանյան, Ուսումնասիրություններ և հրապարակումներ, հտ. V, Երևան, ՀՀԳԱԱ «Գիտություն» հրտ., 1998, 413 էջ։ 7. Իսահակյան Ավ., ԵԺ, հտ. V, Երևան, «Սովետական գրող» հրտ., 1977, 434 էջ։ 8. «Լումա», հմ. 2, Թիֆլիս, 1904, էջ 228-244։ 9. «Հորիզոն», հմ.հմ. 232, 233, Թիֆլիս, 1912։ 10. Մելքոնյան Ս., Հովհ. Թումանյանը և արևելահայ գեղարվեստական գրականության լեզուն, Երևան, «Լույս» հրտ., 1986, 317 էջ։ 11. «Մշակ», հմ. 57, Թիֆլիս, 1896։ 12. «Մշակ», հմ. 2, Թիֆլիս, 1904։ 13. «Մշակ», հմ. 40, Թիֆլիս, 1919։ 14. «Մուրճ», հմ. 1, Թիֆլիս, 1891, էջ 93-100։ 15. «Մուրճ», հմ. 1, Թիֆլիս, 1904, էջ 169-187։ 16. «Նոր-Դար», հմ. 197, Թիֆլիս, 1890։ 17. «Տարազ», հմ. 16, Թիֆլիս, 1896, էջ 257։ 18. Վահան Տերյան, ԵԺ, հտ. III, Երևան, «Հայաստան» հրտ., 1975, 415 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԵվա Ժորայի Մնացականյան – բան. գիտ. թեկն., դոցենտ, Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի Մայրենիի և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, E-mail։

example435

example435

Հոդվածում քննարկվում է օրենսդիր մարմնի կողմից ոստիկանության գործունեության նկատմամբ վերահսկողության դերի, ոստիկանության թափանցիկության ապահովման, կառույցի ներքին ու արտաքին հաշվետվողական մեխանիզմների, ինչպես նաեւ նորմատիվ իրավական եւ փաստացի վերահսկողության հիմնախնդիրները։ Անդրադարձ է կատարվում Եվրոպական միության որոշ երկրներում եւ Հայաստանի Հանրապետությունում խորհրդարանական վերահսկողության կազմակերպաիրավական հիմունքներին, ներկայացվում միջազգային փորձի իրավական վերլուծություն։

Ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողությունը հանդիսանում է անվտանգության ոլորտի կառավարման բաղադրիչներից մեկը։ Անվտանգության ոլորտի կառավարումը (SSG) համեմատաբար նոր եզրույթ է, որն իր լայն կիրառությունն ստացավ 20րդ դարի վերջին թե՛ քաղաքական, թե՛ իրավական տեսություններում։ Այն ընդլայնեց քաղաքացիառազմական հարաբերությունների նեղ շրջանակը՝ ընդգրկելով անվտանգության ոլորտն ամբողջությամբ։ Մասնավորապես՝ ոստիկանություն, զինված ուժեր, հետախուզական ծառայություններ, սահմանային անվտանգություն, մասնավոր անվտանգության ընկերություններ։ Հարկ է նշել, որ սույն թեմայի վերաբերյալ հետազոտությունները շատ չեն։ Այդուհանդերձ, պայմանավորված մի շարք երկրների ժողովրդավարացման գործընթացի հետ՝ ոչ միայն աճել է հետաքրքրասիրությունն այս թեմայի նկատմամբ, այլ նաեւ մեծացել է դրա շուրջ ուսումնասիրությունների ծավալը։ Այսպես, արեւմտյան իրավական հետազո155ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տությունների դաշտում առանձնակի ուշադրության են արժանի հետեւյալ աշխատությունները, մասնավորապես՝ Ժնեւի Զինված ուժերի ժողովրդավարական վերահսկողության կենտրոնի (DCAF) «Անվտանգության ոլորտի խորհրդարանական վերահսկողությունը, սկզբունքներ, մեխանիզմներ եւ պրակտիկա» practices) զեկույցը, «Խորհրդարանի դերը ոստիկանության կառավարման գործընթացում, դասեր քաղված Ասիայից եւ Եվրոպայից» (The Role of Parliament in Police Governance Lessons Learned from Asia and Europe) զեկույցը, Ռենատե Վեբերի «Ոստիկանության կազմակերպումն ու պատասխանատվությունը։ Համեմատական ուսումնասիրություն» (Police in organization and accountability. A comparative study) աշխատությունը, Կատարինա Ջոկիչի «Խորհրդարանական վերահսկողության դերը Սերբիայում ոստիկանության ամբողջականության կայացման գործում» (The role of parliamentary oversight in building police integrity in Serbia) գիտական հոդվածը, Ոստիկանության հաշվետվողականությունը Հայաստանի Հանրապետությունում ԵԱՀԿ-ի զեկույցը (Police accountability in the Republic of Armenia) եւ մի շարք այլ հետազոտություններ։ ՀՀ-ում ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտը կիրառելու վերաբերյալ նախադրյալները դրվել են 2020 թվականի Ոստիկանության բարեփոխումների ռազմավարության եւ դրանից բխող 2020-2022 թվականների գործողությունների ծրագրով։ Սույն աշխատության արդիականությունն անմիջանականորեն բխում է հենց այդ ծրագրից եւ գտնում եմ, որ ստորեւ ներկայացվող կարծիքներն ու առաջարկությունները կնպաստեն այդ ծրագրի բարելավմանը եւս։ Այսպես, անդրադառնալով խորհրդարանական վերահսկողության հասկացությանը, նշենք, որ այն իրենից ենթադրում է ոստիկանության գործունեության թափանցիկության եւ վերջինիս նկատմամբ հասարակության վստահության բարձրացում։ Ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության դերը խորհրդարանի նախանշած քաղաքականության իրականացման ստուգումն է ոստիկանության 156ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գործունեության մեջ։ Այս գործառույթը ներառում է օրենսդրի կողմից ոստիկանության պարտավորությունների կատարման մշտադիտարկում խորհրդարանական տարբեր գործիքների միջոցով։ Այդպիսի գործիքներ են՝ մասնագիտացված հանձնաժողովներն ու ենթահանձնաժողովները, լսումները, հարց ու պատասխանի ինստիտուտը (ինտերպելյացիան), խորհրդարանական հարցաքննությունը, խորհրդարանական հետաքննությունը, ոստիկանության վերահսկողությամբ զբաղվող անկախ օմբուդսմենը, արտաքին աուդիտը, բյուջեի կառավարումը։ Միջազգային խորհրդարանական միությունն օգտագործում է խորհրդարանական վերահսկողության հետեւյալ սահմանումը. «Կառավարության եւ հանրային մարմինների վերանայում, հսկողություն եւ վերահսկողություն, ներառյալ քաղաքականության եւ օրենսդրության կիրառություն» [9, էջ 9]։ Խորհրդարանական վերահսկողությունն առանձնահատուկ դեր ունի Եվրոպական միության մի շարք երկրներում՝ որպես բարձր ժողովրդավարության, իրավունքի գերակայության եւ պառլամենտարիզմի ցուցիչ։ Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետությունում խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտին, ապա այն գործարկվեց 2015 թվականին կատարված սահմանադրական փոփոխությունների արդյունքում։ Մասնավորապես՝ փոփոխությունների արդյունքում կատարվեց կառավարման ձեւի անցում կիսանախագահականից խորհրդարանականի, ինչը ենթադրեց խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի ձեւավորում։ Արդյունքում ոստիկանությունը, որը մինչեւ սահամադրական փոփոխությունները հանդիսանում էր կառավարությանն առընթեր մարմին, փոփոխություններից հետո վերաձեւավորվեց վարչապետին ենթակա մարմնի։ Նշված փոփոխությունն ամրագրվեց ՀՀ վարչապետի 2018 թվականի հունիսի 11-ի թիվ 751-Լ որոշմամբ, որի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանությունը Հայաստանի Հանրապետության վարչապետին ենթակա մարմին է [3]։ Փաստորեն, ՀՀ-ում ոստիկանությունն այսուհետ հաշվետու է միայն վարչապետին։ Նման պայմաններում ոստիկանությունը կարծես դուրս մնաց խորհրդարանական վերահսկողության գործընթացից։ Ընդ որում, ՀՀ-ում չի գործարկվում ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության առանձին ինստիտուտ, առկա չեն ոլորտը կարգավորող օրենքներ, ենթաօրենսդրական ակտեր, պատշաճ գործիքակազմ։ Մինչդեռ, ուսումնասիրելով Եվրոպա157ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան որոշ երկրների փորձը, կարելի է ենթադրել, որ ՀՀ օրենսդրական համակարգում նման իրավանորմի բացակայությունը կարող է հանգեցնել խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտի իրավակիրառ եւ իրավակարգավորող համակարգերի անլիարժեքության։ Հատկանշական է, որ անգամ զարգացած երկրներում բացակայում են տվյալ ոլորտը կարգավորող միատեսակ իրավական ակտեր եւ վերահսկողությունն ապահովող գործիքակազմ։ Ընդ որում, Եվրոպական տարբեր երկրներ որդեգրել են հարցի կարգավորման տարբեր ձեւաչափեր՝ ելնելով պետական կառավարման ձեւից, ոստիկանության կարգավիճակից եւ այլ գործոններից։ Այդ երկրների իրավական փորձը ցույց է տալիս, որ ոստիկանության նկատմամբ գործադիր մարմինների վերահսկողությունը կարգավորող իրավական ակտերը հստակորեն արձանագրում են մասնակիցների շրջանակը, վերահսկողության միջոցառումների անցկացման ժամկետները, հաջորդականությունն ու արդյունքները։ Մինչդեռ՝ խորհրդարանական վերահսկողության համակարգն այդպիսի հստակություն չունի։ Սահմանադրաիրավական համատեքստում ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանի ունեցած դերը վերլուծելու համար պետք է նախեւառաջ սկսել երկրի սահմանադրական կառուցվածքի, ինստիտուտների միջեւ գոյություն ունեցող կառուցվածքային հարաբերությունների եւ նրանց տրված լիազորությունների ուսումնասիրությունից։ Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ խորհրդարանական վերահսկողության իրականացման գործընթացում առանցքային է խորհրդարանական հանձնաժողովների դերը։ Խորհրդարանական հանձնաժողովների լիազորությունները սահմանված են օրենսդրության, խորհրդարանի մշտական կանոնների եւ երբեմն նույնիսկ սահմանադրության մեջ։ Այսպես, ՀՀ-ում խորհրդարանական վերահսկողությունը կարգավորվում է Սահմանադրության 106-108-րդ հոդվածներով։ ՀՀ Սահմանադրության նշված հոդվածների դրույթներով օրենսդիրն անդրադարձել է Ազգային ժողովի մշտական, ժամանակավոր եւ քննիչ հանձնաժողովներին ու սահմանել նրանց ստեղծման համար ներկայացվող պահանջները։ Մասնավորապես՝ ըստ ՀՀ Սահմանադրության 106-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Ազգային ժողովն օրենքների նախագծերի, իր իրավասության մեջ մտնող այլ հարցերի նախնական քննարկման եւ դրանց վերաբերյալ Ազգային ժողով եզրակացություններ ներ158ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կայացնելու, ինչպես նաեւ խորհրդարանական վերահսկողություն իրականացնելու համար ստեղծում է մշտական հանձնաժողովներ։ Ազգային ժողովում կարող է ստեղծվել ոչ ավելի, քան տասներկու մշտական հանձնաժողով։ Ըստ ՀՀ Սահմանադրության 107-րդ hոդվածի՝ «Առանձին օրենքների, Ազգային ժողովի որոշումների, հայտարարությունների եւ ուղերձների նախագծերի, ինչպես նաեւ պատգամավորական էթիկային առնչվող հարցերի քննարկման եւ դրանց վերաբերյալ Ազգային ժողով եզրակացություններ ներկայացնելու համար Ազգային ժողովի որոշմամբ կարող են ստեղծվել ժամանակավոր հանձնաժողովներ», իսկ 108-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է, որ «Պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ քառորդի պահանջով, Ազգային ժողովի իրավասության մեջ մտնող եւ հանրային հետաքրքրություն ներկայացնող հարցերին վերաբերող փաստերը պարզելու եւ դրանք Ազգային ժողով ներկայացնելու նպատակով, իրավունքի ուժով ստեղծվում է Ազգային ժողովի քննիչ հանձնաժողով» [4]։ Խորհրդարանական լիազորություններն անվտանգության ոլորտի կառավարման գործընթացում Զինված ուժերի ժողովրդավարական վերահսկողության Ժնեւի կենտրոնի զեկույցի համաձայն՝ խորհրդարանական հանձնաժողովն իրականացնում է տարբեր տեսակի վերահսկիչ գործառույթներ, սակայն դրանց բոլորի հիմքը խորհրդարանի՝ գործադիր իշխանությունից տեղեկատվություն ստանալու եւ, հետեւաբար, փաստաթղթեր ու զեկույցներ պահանջելու կամ գործադիր մարմինների պաշտոնյաներին իրենց գործողությունները մեկնաբանելու եւ հիմնավորելու համար հանձնաժողովների կողմից կազմակերպած ժողովներին կանչելու լիազորությունն է։ Վերոհիշյալ գործառույթներն իրենց տեսակով բաժանվում են երկու խմբի՝ ըստ իրենց տարբեր, բայց միմյանց լրացնող վերահսկողության ռազմավարությունների, այն է. 1. ակտիվ, որի պարագայում հանձնաժողովները ներգրավվում են ոտիկանության պարեկային գործունեության մեջ (վերահսկվող մարմնի հետ համատեղ), որն ունի կանոնավոր բնույթ եւ նախօրոք պլանավորված է. օրենսդրության կամ քաղաքականության վերջին զարգացումները քննարկելու նպատակով կազմակերպվող կանոնավոր ժողովներ, գործադիր մարմինների գործունեության վերաբերյալ կանոնավոր զեկույցներ, որոնք ներկայացվում են հանձնաժողովին, հանձնաժողովի այցելություններ զորքեր, ռազմական եւ քաղաքացիական 159ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ հաստատություններ ու գրասենյակներ եւ այլն։ Վերահսկողության այս տեսակը հիմնված է կանխարգելիչ մոտեցման վրա։ Դրա ժամանակ հանձնաժողովը երբեմն կիսում է իր վերանայած փոփոխությունների պատասխանատվությունը։ 2. Ռեակտիվ, որի դեպքում հանձնաժողովներն սկսում են գործել միայն «հրդեհի ահազանգ» ստանալուց հետո՝ կազմակերպելով լսումներ կամ հարցաքննություններ՝ խորհրդարանական բանավեճերի ժամանակ կամ լրատվամիջոցներում վեր հանված արարքները եւ ստացած բողոքները քննելու նպատակով։ Հանձնաժողովները լիազորված են նախարարներին, ռազմական կամ քաղաքացիական ծառայողներին, գործադիր մարմինների նախագահներին կամ անկախ փորձագետներին կանչել ժողովի՝ հանձնաժողովի հարցերին պատասխանելու եւ նույնիսկ նրանցից երդման տակ վկայություն վերցնելու համար, ինչպես արվում է դատարանում։ Հանձնաժողովները կարող են նաեւ պատասխանատու մարմիններին, օրինակ՝ ազգային աուդիտի գրասենյակին, կարգադրել ֆինանսական աուդիտ իրականացնելու բյուջեի կատարման նկատմամբ [1]։ Հարկ է նշել, որ թե՛ Եվրոպական միության երկրների եւ թե՛ ՀՀ ոստիկանության բյուջեի վերաբերյալ տեղեկատվություն ստանալն առավել բարդ գործընթաց է, քան մյուս պետական մարմինների դեպքում։ Նշվածը պայմանավորված է նրանով, որ ոստիկանության բյուջեի վերաբերյալ կիրառվում է գաղտնիության պաշտպանության սկզբունքը, ինչն էլ սահմանափակում է դրա վերաբերյալ հիմնական տեղեկատվության ստացումը։ Այդուհանդերձ, հարկ է տարբերել «գաղտնիության պաշտպանություն» եւ «հասարակական վերահսկողության բացակայություն» հասկացությունները։ Եվրոպական շատ երկրներ այդ հակասությունը լուծելու համար ընդունելում են օրենքներ, որոնցով հստակեցվում են մասնագիտացված կոմիտեներին գաղտնի տեղեկատվություն տրամադրելու գործընթացները։ Միաժամանակ Եվրոպական միության երկրներում գործում է խորհրդարանականներին գաղտնի տեղեկատվություն տրամադրելու երկու հիմնական եղանակ։ Այսպես, այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են՝ Գերմանիայի Դաշնությունը, Ֆրանսիայի, Լեհաստանի, Չեխիայի, Էստոնիայի, Բուլղարիայի եւ Ռումինիայի հանրապետությունները, խորհրդարանականներն օժտված են առանց որեւէ ստուգման գաղտնի տեղեկատվություն ստանալու լիազո160ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րությամբ։ Եվրոպական միության մի խումբ երկրներում՝ Նորվեգիայի, Սերբիայի, Մակեդոնիայի, Լատվիայի հանրապետություններում, խորհրդարաններում հանձնաժողովի անդամները կարող են գաղտնի տեղեկատվություն ձեռք բերել միայն համապատասխան թույլտվություն ստանալուց հետո, որը տրվում է կառավարական մարմնի կողմից՝ մի քանի ընդհանուր ստուգումներ անցնելուց հետո։ Ուսումնասիրելով Գերմանիայի Դաշնության փորձը՝ հարկ է նշել, որ գերմանական խորհրդարանները ոստիկանության գործունեության արդյունավետությունն ուսումնասիրելու հստակ խնդիր չունեն։ Այդուհանդերձ՝ այդ իրավասությունը նրանց վերապահված է օրենսդրությամբ։ Ավանդաբար, այն իրականացվում է խորհրդարանական հանձնաժողովների միջոցով, որոնք լուսաբանում են ոստիկանության գործունեությունը, ինչպես նաեւ կատարում ներքին գործերի ենթակայության ներքո իրականացվող այլ գործառույթներ։ Խորհրդարանական այդ հանձնաժողովներն ունեն առանձին բյուջե, որը հնարավորություն է տալիս նրանց աշխատանքի մեջ ներառել արտաքին փորձաքննություն իրականացնող համալսարանականների՝ ստուգելու ոստիկանության առկա վիճակը, վեր հանելու գոյություն ունեցող խնդիրները։ Հատկանշական է, որ Գերմանիայի Դաշնությունում ոստիկանության գործունեության կազմակերպումը, գլխավոր պաշտոնների նշանակումները, ինչպես նաեւ ոստիկանական գործունեության այլ առաջնահերթ տեսակներ են հանդիսանում կառավարության գործառույթները։ Այդուհանդերձ՝ խորհրդարանն իրավունք ունի տեղեկացված լինել կառավարության որոշումների մասին եւ քննարկել դրանք։ Նշվածն իրականացվում է ներքին գործերը քննող խորհրդարանական հանձնաժողովների միջոցով։ Խորհրդարանը նաեւ կարող է հատուկ հետաքննություն իրականացնել ոստիկանության նկատմամբ, եթե գտնում է, որ ոստիկանության գործունեության մեջ առկա են իրավական սխալներ։ Գերմանիայի Դաշնության Սահմանադրության 43-րդ հոդվածը սահմանում է, որ դաշնային խորհրդարանն իրավունք ունի խորհրդարան կանչել դաշնային կառավարության անդամներին [7]։ Գործնականում խորհրդարանական հանձնաժողովները կառավարությանը պարբերաբար դիմում են խորհրդարան հրավիրելու ոստիկանության բարձրաստիճան պաշտոնյաների՝ խորհրդարանի անդամների հարցերին պատասխանելու նպատակով։ Որպես կանոն այդ հրավերները կատարվում են խո161ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ շոր քաղաքական ցույցերից հետո կամ ոստիկանության աշխատանքներում տեղ գտած սխալներից հետո։ Նման դեպքերում, թեեւ կառավարությունը հիմնականում դրական պատասխան է տալիս խորհրդարանի առաջարկությանը, այդուհանդերձ՝ նույնիսկ հակառակ պարագայում խորհրդարանի անդամներն օրենսդրորեն իրավասու են պարտադրել ոստիկանության ծառայողներին արձագանքելու իրենց առաջադրած հարցապնդումներին։ Գերմանիայի Դաշնությունում խորհրդարանական հարցապնդման ինստիտուտի օրինակով համեմատական անցկացնելով ՀՀ-ում խորհրդարանական հարցապնդման ինստիտուտին՝ հարկ է նշել, որ 2015 թվականի փոփոխություններով ՀՀ Սահմանադրությունը եւ դրա հիման վրա ընդունված «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» ՀՀ սահմանադրական օրենքը նորովի են կարգավորել այս ինստիտուտը։ Մասնավորապես, էական տարբերություններ են նախատեսվել թե՛ դիմելու իրավասություն ունեցող սուբյեկտների շրջանակի, թե՛ քննարկման ընթացակարգի եւ ժամկետների, եւ թե՛ իրավական հետեւանքների առումով։ Վերը նշված նոր իրավակարգավորումներով, ի տարբերություն նախկին օրենսդրության, նախատեսվում են կառավարության կողմից պատասխան ներկայացնելու այլ ժամկետներ։ Եթե նախկինում այն կազմում էր 20 օր, ապա նախատեսվող ընթացակարգի համաձայն՝ կառավարության անդամները հարցապնդմանը պատասխանում են այն ստանալուց ոչ ուշ, քան 30 օրվա ընթացքում։ Հարցապնդումների պատասխանները ներկայացվում են ԱԺ նիստում եւ տեղադրվում ԱԺ պաշտոնական ինտերնետային կայքում [10, էջ 98]։ Ոստիկանությունը, սակայն չհանդիսանալով կառավարությանը ենթակա մարմին, դուրս է մնում վերոնշյալ ինստիտուտի կարգավորման շրջանակներից։ Կրկին անդրադառնալով Գերմանիայում ոստիկանության նկատմամբ վերահսկողության իստիտուտին, անհրաժեշտ է նշել, որ Գերմանիան ունի նաեւ կայացած աուդիտորական ինստիտուտ, որն աուդիտներ է իրականացնում ոչ միայն բյուջետային ծախսերի օրինական համապատասխանությունը, այլեւ պետական կառավարման մարմինների արդյունավետությունը ստուգելու համար։ Աուդիտորական ինստիտուտները սահմանադրորեն անկախ են։ Չնայած նշված կարգավորումներին՝ համարվում է, որ Գերմանիան ունի ոստիկանության անկախ վերահսկողության թույլ ավանդույթ՝ ի տարբերություն եվրոպա162ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան այլ երկրների, որոնք վերահսկողություններ են իրականացնում ոստիկանական հատուկ օմբուդսմենների եւ քաղաքացիների ներգրավվածությամբ վերահսկիչ հանձնաժողովների միջոցով։ Այդուհանդերձ՝ տեղին է նշել, որ վերջին տարիներին Գերմանիայի Դաշնության երեք նահանգներում արդեն գործարկվում են ոստիկանության հատուկ վերահսկողությամբ զբաղվող անկախ օմբուդսմենների կառույցներ։ Մասնավորապես՝ Ռայնլանդ-Պալատինատում՝ 2014 թվականից, Շլեսվիգ-Հոլշտեյնում եւ Բադեն-Վյուրթեմբերգում՝ 2016 թվականից [8]։ Անդրադառնալով եվրոպական մեկ այլ երկրում՝ Բելգիայի Թագավորությունում, ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողությանը՝ հարկ է նշել, հետեւյալը. Բելգիայի Դաշնային Խորհրդարանն ունի երկպալատային համակարգ։ Այն բաղկացած է Ներկայացուցիչների պալատից եւ Սենատից։ Սկսած 2001 թվականից Բելգիայում գործում է համակարգված ոստիկանական ծառայությունը, որն ունի կառուցվածքային երկու մակարդակ։ Այն է՝ 195 տեղային ոստիկանության ծառայություններ, եւ 1 դաշնային ոստիկանության ծառայություն։ Տեղային ոստիկանության համար պատասխանատու են քաղաքապետը եւ դատախազը, իսկ դաշնային ոստիկանության համար՝ ներքին գործերի եւ արդարադատության նախարարությունները։ Ոստիկանության գործողությունների վերաբերյալ Դաշնային խորհրդարանի յուրաքանչյուր անդամ ունի հարցեր ներկայացնելու իրավունք, ընդ որում՝ թե՛ տեղային, թե՛ դաշնային ոստիկանությանը։ Այս հարցերին պատասխանելու համար ներքին գործերի եւ (կամ) արդարադատության նախարարները խորհրդակցում են տեխնիկական-վարչական քարտուղարության հետ։ Այս քարտուղարությունները բաղկացած են եւ՛ դաշնային, եւ՛ տեղային ոստիկանության աշխատակիցներից, որոնք իրենց հերթին ապահովում են կապի մեխանիզմը ոստիկանության եւ ներքին գործերի, արդարադատության կաբինետների միջեւ։ Բելգիայի Խորհրդարանի Ներկայացուցիչների պալատի շրջանակներում գործում են 2 հանձնաժողովներ (կոմիտե), որոնք զբաղվում են ոստիկանության հարցերով։ Դրանք են՝ ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովը եւ հատուկ հանձնաժողովը, որը հատկապես զբաղվում է ոստիկանության վերահսկողությամբ։ Բացի այդ, Դաշնային խորհրդարանը իրավասու է ստեղծել հետաքննող հանձնաժողովներ, որոնք կարող են զբաղվել ոստիկանության գործունեությանն 163ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ առնչվող հատուկ հարցերով։ Ինչ վերաբերում է ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովին, ապա այն չի սահմանափակվում միայն ոստիկանության հարցերով, այլեւ զբաղվում է ներքին գործերին առնչվող բոլոր տեսակ հարցերով (ինչպես օրինակ՝ քաղաքացիական պաշտպանության հարցերով)։ Նշվածը ենթադրում է, որ բոլոր առաջարկները, որոնք առաջ են քաշվում խորհրդարանի անդամի կողմից, եւ օրինագծերը, որոնք առաջ են քաշվում կառավարության կողմից, ներկայացվում, քննարկվում, անհրաժեշտության դեպքում՝ փոփոխվում ու քվեարկվում են հանձնաժողովի անդամների կողմից։ Քննարկումների զեկույցը եւ հանձնաժողովի կողմից ընդունված տեքստը ներկայացվում են լիագումար նիստին։ Ինչպես մյուս հանձնաժողովները՝ Ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովը եւս իրավասություն ունի վերահսկողություն իրականացնելու նախարարների նկատմամբ (Բելգիայի Սահմանադրության 11-րդ հոդված), քանի որ նրանք պատասխանատու են համապատասխան վարչությունների համար [6]։ Վերահսկողությունը կարող է իրականացվել լսումներ եւ հարցումներ (գրավոր, բանավոր) կատարելու միջոցով։ Հանձնաժողովը կարող է հրավիրել ոստիկանության անդամներին՝ պարզաբանելու եւ մեկնաբանելու առաջադրված հարցերը։ Հարկ է նշել, որ հանձնաժողովը բաղկացած է 17 անդամներից։ Ընդ որում ամենամեծ քաղաքական կուսակցությունն ունենում է ամենամեծ ներկայացուցչությունն այս մշտական հանձնաժողովում։ Բելգիայի խորհրդարանի վերահսկողական գործառույթը ենթադրում է վերահսկողություն նաեւ ոստիկանության քաղաքականության եւ բյուջեյի նկատմամբ։ Հատկանշական է, որ օրենսդիր պալատին զեկուցվում է միայն Ազգային անվտանգության ծրագրի բովանդակությունը, ուստի Խորհրդարանի անդամներն, այնուամենայնիվ, չեն կարող հաստատել կամ մերժել ոստիկանության քաղաքականության ռազմավարական պլանը։ Խորհրդարանը չի կարող ամբողջ ծավալով իրացնել վերահսկելու իր իրավունքն այնպիսի կարեւոր փաստաթղթի նկատմամբ ինչպիսին է օրինակ՝ ոստիկանության անվտանգության չորս տարվա ռազմավարությունը ներկայացնող ծրագիրը։ Այն սահմանափակվում է միայն ծրագրի ընդհանուր քննարկմամբ եւ չի տալիս հստակ գնահատականներ կամ ձեւակերպում այլ առաջարկություններ։ Հատկանշական է, որ որոշ եվրոպական երկրների խորհրդարաններում հանձնաժողովներից զատ գործարկվում է ենթահանձնաժողով164ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ների ինստիտուտը, որի նպատակն է լիազորությունների մեծ շրջանակ ունեցող հանձնաժողովների աշխատանքների նեղ մասնագիտական բաժանումը։ Հանձնաժողովի բաժանումը ենթահանձնաժողովների կատարվում է ըստ գործառնական մոտեցման՝ կոնկրետ օրինագծի, քննության կամ լսման համար, կամ ըստ ինստիտուցիանալ մոտեցման՝ կոնկրետ ինստիտուտը կամ մարմինը վերահսկելու համար։ Ենթահանձնաժողովներ կարող են ստեղծվել նաեւ առանձին խնդիրների վրա աշխատող մի քանի հիմնական հանձնաժողովների աշխատանքը համակարգելու համար։ Բելգիայի ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանի, անկախ վերահսկողական մարմինների եւ քաղաքացիական վերահսկողության միջեւ եղած հարաբերությունները նկարագրելու համար անհրաժեշտ է ուշադրության արժանացնել նաեւ դաշնային օմբուդսմենի ինստիտուտը, Ոստիկանության նկատմամամբ վերահսկողության մշտական հանձնաժողովը (The Standing Police Monitoring Committee; ((Committee P)), դաշնային եւ տեղային ոստիկանության նկատմամբ դատախազական վերահսկողությունը, ներքին վերահսկողության ծառայությունը եւ քննիչ հանձնաժողովները [6]։ Համեմատության կարգով հարկ է նշել, որ ՀՀ-ում վերը նշված վերահսկողական ինստիտուտներից գործում են ոստիկանության նկատմամբ դատախազական վերահսկղություն եւ ներքին վերահսկողության ծառայությունը ի դեմս՝ ՀՀ ոստիկանության ներքին անվտանգության վարչության։ Այսպիսով, ուսումնասիրելով միջազգային փորձը՝ կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ ոստիկանության նկատմամբ վերահսկողության գործընթացում խորհրդարանը կատարում է կառավարման երեք հիմանական գործառույթներ. 1. օրենսդրական (օրինաստեղծ, օրինակիրառ), որն իր մեջ ներառում է՝ ոստիկանությանն առնչվող իրավական բազայի վերլուծություն, ոստիկանությանն առնչվող օրենքների ընդունում եւ փոփոխում, արտակարգ դրության, զանգվածային անկարգությունների ժամանակ հատուկ միջոցների կիրառման թույլտվություն, ոստիկանության իրավունքների ու պարտականությունների սահմանում եւ այլն։ 2. վերահսկողական, որն իր մեջ ներառում է անտանգության ոլորտի վերահսկողական գործունեության կանոնավոր կատարում՝ ներառ165ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ յալ լսումներ, տեսչական ստուգումներ, այցելություններ, ինպես նաեւ՝ հատուկ վերահսկողական գործառույթների կատարում՝ ներառյալ խորհրդարանական հարցումները։ 3. Բյուջեի կառավարման, որը ենթադրում է ոստիկանության բյուջեի կատարման առաջարկությունների վերանայում, ոստիկանության կողմից կատարված ծախսերի մանրամասն եւ բազմակողմանի ուսումնասիրում, ծախսատար ծրագրերի եւ գնումների ստուգում։ Միաժամանակ, հարկ է նշել, որ ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության ձեւերի մեծ մասը հրամայական չեն (չեն կրում իմպերատիվ բնույթ), այլ միայն որոշակի գործողություններ կատարելու առաջարկություններ են։ Այդուհանդերձ՝ խորհրդարանական վերահսկողությունը կարեւոր դեր է խաղում ոստիկանության գործունեության արդյունավետության բարձրացման, թափանցիկության ապահովման, մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցերում։ Ամփոփելով վերոգրյալը՝ գտնում եմ, որ ՀՀ-ում ոստիկանության գործունության արդյունավետությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է. 1. ներդնել ոստիկանության նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողության ինստիտուտ, 2. կատարել ոստիկանության մարմնի կարգավիճակային փոփոխություն՝ ոստիկանությունը վարչապետին ենթակա մարմնից վերաձեւավորել ներքին գործերի նախարարության՝ հիմք ընդունելով ԵՄ երկրների դրական փորձը, 3. կիրառել խորհրդարանական վերահսկողության նոր գործիքակազմեր՝ ի լրումն ներպետական օրենսդրության, 4. ըստ անհրաժեշտության կիրառել ոստիկանության գործերով օմբուդսմենի ինտիտուտը, 5. ներդնել արտաքին աուդիտի ինստիուտը՝ հիմք ընդունելով Գերմանիայի Դաշնության դրական փորձը, 6. ԵՄ երկրների դրական փորձը ՀՀ ոստիկանության նկատմամբ կիրառելու եւ ադապտացնելու համար ձեռնարկել այլ՝ անհրաժեշտ եւ արդյունավետ միջոցների համակարգ։

example1912

example1912

Հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտն ունի նաև իր էկոլոգիական դրսևորումները, և էկոլոգիական շանտաժը կոնֆլիկտի լուծման համար ընտրված գործիքներից մեկն է դարձել։ Սակայն հնչեցվող բոլոր մեղադրանքներին արդարացիորեն հակադարձելուն խանգարում են մի շարք գործոններ։ Դրանցից են մակերևութային ջրերի մոնիտորինգի միասնական համակարգի ու միասնական չափանիշների և սահմանամերձ հատվածում հատուկ լաբորատորիաների բացակայությունը։ Սակայն առավել կարևոր է ոչ թե հասնել աղտոտվածության որոշման, այլ աղտոտվածության նվազման համար միասնական քաղաքականության կիրառմանը և բավարար քաղաքական կամքի դրսևորմանը։

Խաչմերուկ գետերը ՝ որպես աշխարհաքաղաքական գործոն (ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵIԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿ) ՀՀ ջրային օրենսգրքի համաձայն, անդրսահմանային ջրային ռեսուրսները ընկնում են Հայաստանի Հանրապետության վրա։ 2001 ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարը նշել է. «Եթե մենք զգույշ չլինենք, ապագայում պատերազմները կընթանան ոչ թե նավթի, այլ ջրի համար»։ Qualityրի որակի վատթարացումը կամ անդրսահմանային ջրային ավազանում ջրի նվազումը այժմ հակված է սպառնալիք դառնալ տարածաշրջանային կայունությանը, հատկապես երբ մթնոլորտն արդեն լարված է։ Waterրի շուրջ վեճերի հիմքը հաճախ հանդիսանում են հետևյալ պատճառները. 1. asրի դիտարկումը որպես ռազմաքաղաքական արժեք կամ նպատակ (օրինակ ՝ Հորդանան գետի ավազանը Սիրիայի համար, Հորդանանի պետությունը ՝ Իսրայելի պետությունների համար); Consրի `որպես վեճերի կարգավորման լծակ համարելը (օրինակ` Եփրատ գետը Թուրքիայի համար, Սիրիան `Իրաքի համար), 3. ջրի ներհոսքի քանակը` անհրաժեշտ է վերաբաշխման անհրաժեշտություն, 4. ջրի ային ջրի համակարգերը որպես թիրախ դիտարկելը։ հակամարտության համար (օրինակ ՝ 20-րդ դարի վերջին Իրաքի կողմից Քուվեյթի ջրազերծման կայանի ոչնչացումը)։ Անցյալ դարի վերջին Լեռնային արաբաղի հակամարտության հետ կապված աշխարհաքաղաքական իրավիճակը սրվեց նաև Հարավային Կովկասում։ Մի ժամանակ Հայաստանն ու Ադրբեջանը կապող գետերը սանձազերծված պատերազմի արդյունքում փոխադարձ մեղադրանքների ու սպառնալիքների առարկա դարձան։ Այսօր Ադրբեջանը և Հայաստանը միմյանց մեղադրում են ջրի կանխամտածված աղտոտման մեջ։ Եթե ​​կարճ ժամանակում Ադրբեջանի և Վրաստանի, Ադրբեջանի և Իրանի, Վրաստանի և Հայաստանի, Հայաստանի և Իրանի միջև էկոլոգիական խնդիրները օպտիմալ լուծում գտնեն, ապա Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ղարաբաղյան հակամարտությունը դիվանագիտական ​​է։ Հարաբերությունների բացակայությունը թույլ չի տալիս լուծել այս ոլորտում առկա խնդիրները։ Ադրբեջանի իշխանությունները բազմիցս նշել են, որ Կուր-Արաքս գետերում ջրի աղտոտվածությունը անընդունելիորեն բարձր է, հատկապես պղնձի միացությունների և ֆենոլի հետ (հիդրոքսիլային խումբ պարունակող ֆենոլները անուշաբույր ածխաջրածիններ են, որոնցում հիդրօքսիլ խումբը ուղղակիորեն կցվում է հիդրօքսիլային խմբին։ Ֆենոլը անգույն, առանց հոտի բյուրեղային նյութ է)։ Ադրբեջանական կողմը Հայաստանը տեսնում է որպես աղտոտման հիմնական մեղավոր և պատասխանատու։ Երկրների մեծ մասում, մասնավորապես ԵՄ-ում, ֆենոլի խտությունը ենթակա չէ թվային նորմալացման։ Եվրոպական գետերում ֆենոլի նորմալացման համար հաստատվում են հոտառության զգայուն նորմեր, այլ կերպ ասած, ֆենոլի խտությունը համարվում է բարձր, երբ գետի ջուրը հստակորեն ֆենոլի հոտ ունի կամ ունի ֆենոլային համ։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ մակերևութային ջրերում ֆենոլների առկայությունը պայմանավորված է լայնածավալ օրգանական քիմիական արդյունաբերությամբ, նավթի վերամշակմամբ, անտառային տնտեսությամբ, հատկապես փայտանյութի, լայնամասշտաբ անասունների թափոնների մեծածավալ արտադրությամբ։ Հասկանալի է, որ նշված բոլոր գործոնները բացակայում են մեր Հանրապետությունում, այն ժամանակներում, երբ Հայաստանը կոչվում էր «Մեծ քիմիական հանրապետություն» [5] և Նաիրիտ քիմիական հետազոտական ​​և արտադրական կոմբինատ, որոնք նախկինում արտադրում էին շուրջ 100-150 հազար տոննա տարբեր քիմիական նյութեր։ , ավարտվել են։ 50-75 հազար տոննա քլորոպրենային կաուչուկ, հազարավոր տոննա ազոտական ​​պարարտանյութեր, պոլիվինիլացետատ, քիմիական նյութեր, ներառյալ հեղուկ քլորը, քլորոպրեն պր – ի սինթետիկ կաուչուկը, կանգ առան ԽՍՀՄ փլուզման նախօրեին։ Եվ արդեն վերագործարկումից հետո ՝ 2001-2005թթ. Ըստ տվյալների ՝ այստեղ արտադրվել է ընդամենը 4,0-7,7 հազար տոննա սինթետիկ կաուչուկ [6]։ Խորհրդային տարիներին Ալավերդու պղնձաձուլարանը շահագործում էր պղնձի վերամշակման գործարան ՝ արտադրելով ծծմբական թթու, պղնձամոլիբդենային կոմբինատն արտադրում էր 40 000 տոննա պղինձ, և ներկայումս այդ թիվը տատանվում է ընդամենը 7-9 000 տոննայի միջև։ Թվերն ավելին են, քան խոսուն, դրանք ապացուցում են, որ Հայաստանը պարզապես չունի բավարար հնարավորություններ Ադրբեջանը ֆենոլով «թունավորելու» համար։ Խնդիրն այլ է պղնձի, ծանր մետաղների և այլ աղտոտիչների դեպքում։ Որպեսզի պարզվեր, թե որքանով են արդարացված հետպատերազմյան տարիներին Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից ներկայացված բազմաթիվ մեղադրանքները և որքանով էին օրինաչափ հայկական հակափաստարկները, անհրաժեշտ էր ուսումնասիրել երկու երկրների պաշտոնական վերլուծությունները Կուրի աղտոտման վերաբերյալ։ -Արաքս գետի ավազան։ Արդյունքում պարզվեց, որ Հայաստանում ջրի որակի նմուշները վերցվում են 50 գետերից, 6 լճերից և ջրամբարներից։ Նմուշառման կետերի ընդհանուր քանակը 131 է, որից 107 կետերը տեղակայված են գետերի վրա։ Նմուշառման հաճախականությունը տատանվում է տարեկան 7-ից 12 անգամ և դիտարկման կետերի մեծ մասում նմուշառումն իրականացվում է ամեն ամիս։ Նմուշառման, փոխանցման, նախնական մշակման և փորձարկման ընթացակարգերի շուրջ 95% -ը կատարվում է ISO- ի և այլ միջազգային ստանդարտներին համապատասխան։ Ադրբեջանի տարածքում, որն ավելի քան չորս անգամ գերազանցում է Հայաստանի տարածքը, մակերեսային ջրերի մոնիտորինգի ծրագիրն իրականացվում է նմուշառման 50 կետերից, որից միայն 27-ը գտնվում են գետերի վրա։ Samplesրի նմուշները փորձարկվում են ջրի որակի ընտրված պարամետրերի համար։ Նմուշառման հաճախականությունը տատանվում է տարեկան 6-ից 12 անգամ `կախված նմուշառման կետի գտնվելու վայրից, իսկ ընտրանքի կետերի մեծ մասում նմուշառումը կատարվում է տարեկան 12 անգամ։ Այստեղ նմուշառման ընթացակարգերը ք հետագա քիմիական փորձարկումն իրականացվում է այլ ISO- ի [միջազգային ստանդարտներին [7] համաձայն։ Հարկ է նշել, որ ջրի որակի մոնիտորինգի գրեթե նույն պարամետրերը սահմանված են երկու երկրներում։ Theերմային պայմաններ. Ջրի ջերմաստիճան, թթվածնի ռեժիմ ՝ O2, թթվածնի հագեցվածություն, TCP 5, TCP Cr., Սննդանյութեր ՝ P ընդհանուր, PO4, NO3, N ընդհանուր, NH4, NO2, տեղումներ ՝ Cl-, կարբոնատներ, ածխաջրածիններ, լուծվող ընդհանուր մասնիկներ) , կարծրություն, հաղորդունակություն, թթվայնություն ՝ pH, այլ պարամետրեր ՝ լողացող մասնիկներ, գույն, ընդհանուր կասեցված մասնիկներ, սիլիկատ, Li, Na, K, Be, Mg, Ca, Sr, Ba, B, Se, F, Al, քլորացված թունաքիմիկատ ( Lindane, heptachlor, hexachlorocyclohexane, DDD, DDE, DDT), նավթամթերք, բենզին, ծանր մետաղներ. As, Cd, Pb, Mo, Ni, Cu, Zn Fe, Mn, Sb, Mo, V, Ti, Cr, Co, Bi, Sn, Ag, մանրէաբանական պարամետրեր ՝ ընդհանուր կոլիֆորմ մանրէներ, աղիքային enterococci, Escherichia coli [7]։ Ինչպես նշվեց, այս երկու երկրներում ջրի մոնիտորինգը կատարվում է նույն պարամետրերով, սակայն երկու երկրներին դիտարկող դիտակետերի քարտեզների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հայ-ադրբեջանական սահմանի մոտ դիտակետեր կան միայն Հայաստանի Հանրապետությունում։ Հայաստանը, իսկ Ադրբեջանում դիտակետերը հիմնականում տեղակայված են ներքին տարածքում։ սահմանից մեծ հեռավորության վրա։ Քարտեզ 1. Մակերևութային ջրերը Հայաստանում Քարտեզ 2. Մակերևութային ջրերի նմուշառման դիտակետերի տեղակայումը Ադրբեջանում Որակյալ նմուշառման դիտակետերի որակի տեղադրությունը Այս հանգամանքը մեծ նշանակություն չի ունենա միայն այն դեպքում, եթե Քուր-Արաքսի ավազանի գետերը լինեն պարզ կամ հազարավոր կիլոմետրեր պահվեն։ նույն հիդրոլոգիական օրինաչափությունը։ Բայց այս պարագայում պատկերն այլ է։ Գետերի հիդրոլոգիական պարամետրերի փոփոխությունները տեսանելի են միայն մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա։ Բացի վերը նշվածից, ստորև բերված է Աղստ գետի պղնձի, ալյումինի և մանգանի քանակի մեծ փոփոխությունը `Դիլիջան-Իջան հատվածում, համապատասխան դիտակետերում։ 1. Դիլիջան-Իջջան հատվածում գտնվող Աղստ գետի պղնձի, ալյումինի և մանգանի քանակի մեծ փոփոխություն (մգ / լ) Հարկ է նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունում անընդհատ քայլեր են ձեռնարկվում ջրային ավազանների մոնիտորինգը բարելավելու ուղղությամբ, մասնավորապես 2011 թ. ՀՀ կառավարության 2012 թ. հունվարի 27-ի որոշման համաձայն. «Կախված տեղանքի առանձնահատկություններից` յուրաքանչյուր ավազանի կառավարման տարածքի համար ջրի որակի նորմեր սահմանելու վերաբերյալ », կիրառվում են մակերևութային ջրերի որակի 5 դասեր։ Հայաստանում I (գերազանց), II (լավ), III (միջին), IV (անբավարար) և V (վատ)։ Ադրբեջանում մակերեսային ջրերի որակը դասակարգելու համար Ազգային մոնիտորինգի վարչությունը դեռ օգտագործում է նախկին ԽՍՀՄ դարաշրջանի մեթոդը։ Դասակարգման այս համակարգը հիմնված է ջրի որակի 6 պարամետրերի (լուծված թթվածին, TPC, ֆենոլ, Cu, նավթամթերքներ, NH4) տարեկան չափումների վրա։ Արդյունքում հաշվարկվում է «Աղտոտման ինդեքսը» (Ա NA)։ Աղտոտման ինդեքս = iCi / MAC i, որտեղ `n չափված պարամետրերի քանակն է (սովորաբար 6), Ci- ը որոշակի պարամետրի չափված արժեքն է, MAC i- ը` որոշակի պարամետրի առավելագույն թույլատրելի կոնցենտրացիան։ Այնուհետև Ա NA-ն համեմատվում է դասակարգման աղյուսակի հետ (աղյուսակ 1), որում առկա են պայմանների 7 կատեգորիաներ ՝ շատ մաքուր, մաքուր, թույլ աղտոտված, չափավոր աղտոտված, էապես կամ խիստ աղտոտված, ծայրաստիճան բարձր մակարդակի աղտոտված (վտանգավոր աղտոտվածություն) [7 ] Ինդեքս 0.3-ից 10.0-ից պակաս Կատեգորիա Այս ամսական տեղեկագրերը համառոտ վերլուծում են տվյալ ամսվա ջրի որակը ըստ առանձին գետային ավազանների։ Այս ամսական տեղեկագրերը տպագրվում են, ներկայացվում են ՀՀ բնապահպանության նախարարություն, իսկ ամսական տեղեկագրի էլեկտրոնային տարբերակը տեղադրվում է IARN- ում (www.armmonitoring.am) ում Բնապահպանության նախարարության պաշտոնական կայքում (www.mnp.am) և հասանելի է հանրության համար։ Վերլուծելով Armecommonitoring- ի կողմից տրամադրված տվյալները, կազմվել են գծապատկերներ, որոնք ցույց են տալիս դրա պղնձի պարունակության գերազանցումը (բազմապատիկ) հայ-ադրբեջանական սահմանին մոտ գտնվող Աղստ գետի չորս կետերում և դրա շարժը վեց տարվա ընթացքում։ Նկար 2. Փոխեք (գերազանցելով) պղնձի թույլատրելի քանակը (բազմապատիկ) Դիլիջան-Իջջան հատվածում գտնվող Աղստ գետում, համապատասխան դիտակետերում [9] Նկար 3. Գետիկ գետում պղնձի ավելցուկային (բազմակի) քանակի փոփոխություն գետաբերան [9] Եթե Հայաստանում առկա են մոնիտորինգի տվյալներ Ադրբեջանի դեպքում, պետական ​​արխիվներում պահվող տվյալների և տեղեկատվության պահուստի մեծ մասը էլեկտրոնային ձևաչափով չեն, իսկ օգտվողների համար, այդ թվում `հասարակության լայն զանգվածների, դժվար է մատչել։ կամ ընդհանրապես մատչելի չէ։ Ի վերջո, հավելենք, որ 2005 թվականին Հայաստանի և Իրանի համատեղ ջանքերով սահմանամերձ տարածքում ամեն ամիս մակերեսային ջրերից նմուշներ են վերցվում և ստուգվում լաբորատորիայում։ Արդյունքում, ինչպես իրանական, այնպես էլ հայկական կողմերը հայտարարում են, որ սահմանային ջրերի աղտոտումը չի գերազանցում թույլատրելի նորմերը։ Հայաստանի Հանրապետությունը պատրաստ է Ադրբեջանի հետ նման մոնիտորինգ անցկացնել սահմանային բոլոր ջրերի համար, սակայն ադրբեջանական կողմը Հայաստանին մեղադրելով էկոլոգիական շանտաժի մեջ `նախագահ Իլհամ Ալիի գլխավորությամբ, Դավոսի միջազգային տնտեսական համաժողովում պաշտոնապես հայտարարեց, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բնապահպանական համագործակցությունը հնարավոր է Ադրբեջանական հողերը դեռ օկուպացված են Հայաստանի կողմից։ Փաստորեն, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Jamesեյմս Ուորլիքը չի սխալվել այն հարցում, որ անդրսահմանային ջրերի դերը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ռազմաքաղաքական հակամարտությունում մեծ է։ Եթե ​​երկու երկրները կարողանային համաձայնության գալ ջրային ռեսուրսների համատեղ օգտագործման շուրջ, դա կլինի լուրջ պատմական քայլ։ լուծման համար։ Գրականություն 1. ՀՀ ջրային օրենսգիրք, ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր։ Թիվ 24. (199 / 10.0702012)։ AAG- ի 97-րդ տարեկան ժողովը։ 3. Աբրահամյան Հ. Եվ ուրիշներ, Հայաստանի Հանրապետությունում ջրային ռեսուրսների օգտագործման հեռանկարները, Երևան, 2012, էջ. 180 4. Բաղդասարյան Ա. Եվ ուրիշներ, Հայաստան, Երևան, 1963, էջ 163։ 5. Մելքումյան Ս., Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական աշխարհագրություն, Երեւան, 2005, էջ։ 6. ENPI | 2011 թ. | 281-959 գետի անդրսահմանային կառավարման III փուլ։ 7. ՀՀ շրջակա միջավայրի էկոլոգիական մոնիտորինգի արդյունքների մասին 2007 թ. 8. ՀՀ շրջակա միջավայրի էկոլոգիական մոնիտորինգի արդյունքների մասին. 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012 թվականների հաշվետվություններ։ Անի Հակոբյան խաչմերուկ գետերը ՝ որպես աշխարհաքաղաքական գործոն (ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵIԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿ) Հիմնաբառեր. Անդրսահմանային գետեր, դիտակետեր, ջրի նմուշառում, ֆենոլներ։

example2458

example2458

Հոդվածում համեմատվել են «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթի ուղիղ և միջնորդավորված թարգմանությունները։ Քննության նյութ է դարձել նախ բառապաշարը, ապա այն դեպքերը, երբ թարգմանիչը (մասնավորապես` Նորա Գալը) կատարել էր սուբյեկտիվ բնույթ կրող հավելումներ։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ ավելի արդյունավետ է կատարել ուղիղ թարգմանություն անմիջապես բնագրից, քան օգտվել միջնորդ լեզվից` թարգմանչական սխալներին, որ անխուսափելի են, գումարելով նաև միջնորդ լեզվի թարգմանչի սխալները։

ԱՆԹՈՆԻ ԴԵ ՍԵՆՏ ԷՔՍՈՒՊԵՐԻԻ «ՓՈՔՐԻԿ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆ» ԹԱՐԳՄԱՆՉԱԿԱՆ ԵՎ ՄԻIՆՈՐԴԱԿԱՆ Թարգմանություններ ֆրանսիացի գրող, բանաստեղծ և պրոֆեսիոնալ օդաչու։ Նրա աշխատանքներին բնորոշ է ընդհանրապես բացասական հերոսների բացակայությունը։ Ի վերջո, նա իր գրականության հերոսն է, քանի որ նա իր բոլոր ստեղծագործություններում խոսում է իր մասին։ Էքզյուպերիի ստեղծագործությունների հերոսները ժամանակակից մարդիկ են, որոնք ունեն հետաքրքիր բնավորության գծեր։ Նրանք արտաքուստ համեստ են, նրանք պարտականության և պատասխանատվության մարդիկ են, ովքեր երբեք իրենց չեն ներկայացնում որպես հերոսներ։ Էքզյուպերիին համաշխարհային հռչակ բերեց «Փոքրիկ իշխանը» փիլիսոփայական հեքիաթը։ Գրողի ոճը իսկապես շատ բանաստեղծական է, սա է պատճառը, որ արձակ տեքստը ընկալվում է որպես բանաստեղծություն, որպես աղոթք։ Անտուան ​​դը Սենտ-Էքզյուպերին բացահայտում է իր պատմողի ՝ օդաչուի անհատականությունը, ով ցանկանում է պահպանել իր մանկական հոգին։ Իրոք, հեքիաթի ոճը առաջին հայացքից շատ «պարզ» և «մանկամիտ» է (դրական իմաստով)։ «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթը թարգմանվել է ավելի քան 250 լեզուներով, ներառյալ կույրերի համար բրայլյան այբուբենը։ Գիրքը թարգմանվել է նաև հայերեն ՝ մեկից ավելի անգամ։ Սաղաթել Հարությունյանն առաջին անգամ հայերեն է թարգմանել Anyr Russian- ի միջնորդությամբ [1]։ Հետագայում Նվարդ Վարդանյանը [2], Սամվել Գասպարյանը [3] անմիջապես ուրիշներ թարգմանեցին անմիջապես բնօրինակից։ Այս աշխատանքի ուսումնասիրության նյութը Նվարդ Վարդանյանի, Նորա Գալիի (ռուսերեն) և Սաղաթել Հարությունյանի թարգմանություններն են (որոշ դեպքերում մենք այն համեմատելու ենք Ս. Գասպարյանի թարգմանության հետ)։ Թարգմանելու համար թարգմանչական լեզվով անհրաժեշտ է գտնել և ընտրել համապատասխան արտահայտություններ (բառեր, արտահայտություններ, քերականական կառուցվածքներ)։ Թարգմանության գործընթացը ենթադրում է գիտակցված կապի հաստատում «բնօրինակ լեզվի լեզվի» ​​[4] միջեւ։ Միշտ չէ, որ ստեղծագործությունը թարգմանվում է անմիջապես բնօրինակից։ Այն դեպքերում, երբ ոչ ոք չի տիրապետում բնագրի լեզվին, նրանք դիմում են միջնորդ լեզվի օգնությանը և թարգմանում այն։ Հայերեն որոշ թարգմանություններ արվել են ոչ թե անմիջապես բնօրինակից, այլ ռուսերենից։ Բնականաբար, ռուսերենով կատարված թարգմանությունները միջնորդում են ավելի շատ հեռու բնագրից, շեղվում հեղինակի ոճից, պատկերման ձևից։ «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթը առաջին անգամ հայերեն է թարգմանվել ռուսերենի միջոցով, չնայած այն բանին, որ շատ ֆրանսերեն թարգմանիչներ կային։ Հետագայում այն ​​թարգմանվեց անմիջապես ֆրանսերենից։ Այժմ դիմենք հեքիաթի ուղղակի և միջնորդավորված թարգմանությունների ուսումնասիրությանը։ Հեքիաթի վերնագրում ՝ «Le petit prince», իշխան բառը նշանակում է «իշխան», «իշխան»։ Ռուս թարգմանիչ Նորա Գալը ընտրեց իշխան բառը ՝ խուսափելով իշխան բառից, ինչը նշանակում է իշխան։ Այստեղ հետաքրքիր է ռուսերենից հայերեն թարգմանության վերնագրի ընտրությունը. Իշխան բառը ոչ թե իշխան բառի փոխարեն, քանի որ իշխան բառը չի նշանակում իշխան։ Կարելի է ենթադրել, որ Սաղաթել Հարությունյանը հաշվի է առել այն փաստը, որ նա Էքզյուպերինների ազնվական տոհմից է, նա իշխան է։ Եվ քանի որ ինքը ՝ Էքզյուպերին, թաքնված է Փոքր Իշխանի կերպարի մեջ, սխալ կլինի նրան վերագրել արքայազնի տիտղոսը։ Տարբեր լեզուներով բառերը հաճախ իմաստի չեն համընկնում։ Ֆրանսերենում շատ բառեր ունեն լայն իմաստ, որը ներառում է հայերեն բառերի շարքի իմաստը։ Նման դեպքում թարգմանության ընթացքում անհրաժեշտ է հստակեցնել բառի իմաստը, այդ նպատակով անհրաժեշտ է խորը ներթափանցել տեքստի մեջ, հասկանալ իրավիճակը։ Օրինակ ՝ grandiose բառը նշանակում է հոյակապ, շքեղ, փառահեղ, տպավորիչ, վեհ։ Տրված նախադասության մեջտեղում գտնվող բառը լրացնում է նկար բառը։ [5] Այս դեպքում թարգմանիչը պետք է հոմանիշների շարքից ընտրի այնպիսի բառ, որը հնարավորինս համապատասխանի բնագրին ՝ «լինել« օտար »հայերենին։ Տեսնենք, թե ինչպես են իրենց պահում թարգմանիչները։ Ինչո՞ւ այս գրքում այնքան փառահեղ նկար չկա, որքան բաոբաբում։ [2] բաոբաբամի [6] (ՆԳ) Կարող եք հարցնել, արդյոք կա այս գրքում Բաոբաբսի պես մեկ այլ ազդեցիկ նկարիչ [1] (SH)։ Ն. Վարդանյանը նկար բառի համար ընտրեց փառահեղ որոշիչը, որը, կարծում ենք, այս դեպքում ճիշտ բառը չէ։ Հոմանիշ շարքից նա կարող էր օգտագործել տպավորիչ, ազդեցիկ, ածականներ կամ նույնիսկ հաջող դերբի։ Ֆրանսիական grandiose բառի արմատը grand / e ածականն է, ինչը նշանակում է մեծ։ Հաշվի առնելով այս ստուգաբանությունը `անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ հեքիաթի մեկ այլ ուղղակի թարգմանության (թարգմանիչ` Ս. Գասպարյան)։ Միգուցե ինքներդ ձեզ հարց տաք. Այս գրքում, բացի բաոբաբի նկարից, ինչու այլ մեծ նկարներ չկան [3] (ԳՍ)։ Այսպիսով, Ս.Գասպարյանը օգտագործեց արմատ բառի թարգմանությունը `ընտրելով նկար բառի հիմնական որոշիչը։ Հաշվի առնելով Էքզյուպերիի գրելու ոճի պարզությունը ՝ մենք կարծում ենք, որ այս վերջին տարբերակը ավելի մոտ է ընդհանուր տեքստին, քան փառահեղ ածականը։ Ռուսական տարբերակում ածական բառը `ազդեցիկ, տպավորիչ, մեծ ածական է, և թարգմանիչը, իհարկե, այն հենց այդպես էլ թարգմանեց` ազդեցիկ։ Եկեք նայենք մեկ այլ օրինակ. Չա ne fait rien, c'est tellement petit, chez moi! (358)։ Ոչինչ, այն վայրը, որտեղ ես ապրում եմ, շատ փոքր է (22) (NV) Ես ոչինչ եմ, ես միայն փոքր տեղեր եմ տեսնում (272) (NG)։ Դա սարսափելի չէ, իմ տեղը շատ փոքր է (11) (SH)։ Ֆրանսերենում chez moi կապը օգտագործվում է իմ տունը, իմ գտնվելու վայրը նշանակելու համար։ Ուղղակի թարգմանության մեջ թարգմանիչը օգտագործում էր նկարագրական մեթոդը, այսինքն ՝ նա բացատրեց, թե ինչ է նշանակում կապը ՝ խուսափելով բառացի թարգմանությունից։ Ռուսերենն այս առումով նման է ֆրանսերենին։ у меня կառուցվածքը ռուսերենում նույնպես տարածված է հաճախակի օգտագործում ունի։ Սակայն անուղղակի թարգմանության մեջ Ս. Հարությունյանը դիմեց բառացի թարգմանության մեթոդին ՝ օգտագործելով իմ ռուսաց ուսումնասիրությունը, որը մեր լեզվի համար ճիշտ կառույց չէ, բայց թարգմանիչների «շնորհիվ», այն արդեն լայն կիրառություն է ստացել։ Ռուսերենի ազդեցության տակ սխալ ուսումնասիրությունների մասին խոսելիս չի կարելի չանդրադառնալ un astronome turc արտահայտությանը, որը նշանակում է թուրք աստղագետ։ Վարդանյան. Ռուսերենում դրա համարժեքը թուրք աստղագետն է։ Սակայն անհասկանալի է, թե ինչպես է Ս. Հարությունյանը այն թարգմանել թուրք աստղագետի կողմից ՝ չնկատելով ակնհայտ սխալը։ Ես լուրջ մարդ եմ։ Ես ճշգրիտ մարդ եմ (51) (NV)։ Ես լուրջ մարդ եմ, սիրում եմ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի (32) (SH)։ Précis ածականը նշանակում է ճիշտ, ճշգրիտ, հստակ, և եթե ֆրանսերեն կարող ենք ասել je suis précis, ապա հայերենում ես ճշգրիտ մարդ եմ արտահայտությունը ճիշտ չէ։ Accurateշգրիտ բառը հայերենում օգտագործվում է միայն անկենդան առարկաների հետ, ինչպիսիք են ճշգրիտ գիտությունը, ճշգրիտ տվյալները։ Թարգմանիչը կարող էր գրել. Ես սիրում եմ ճշմարտությունը ՝ ածականները գոյականների վերածելով։ Դա հենց այն է, ինչ արեց մյուս թարգմանիչը ՝ Ս. Գասպարյանը, միայն ճշմարտություն բառի փոխարեն ընտրեց պարզություն բառը։ Ես լուրջ մարդ եմ։ Ես սիրում եմ պարզություն (62) (SG)։ Երկրորդ անգամ դա տեղի ունեցավ, ապա մեկ առ մեկ, ռևմատիկ ճգնաժամով (374)։ Այս մասում հեքիաթի հերոսներից մեկը ՝ ձեռներեցը, փոքրիկ արքայազնին ասում է, որ հիսունչորս տարվա ընթացքում իրեն երեք անգամ խանգարել են։ Առաջին անգամ պատճառը մայիսյան բզեզն էր, երկրորդ անգամ ՝ արթրոլը, իսկ երրորդը ՝ Փոքր իշխանը։ Երկրորդ անգամ ՝ տասնմեկ տարի առաջ, արթրիտի (50) սրացման պատճառով (NV)։ (291) (ՆԳ) Երկրորդ անգամ ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ես ռևմատիկ գրոհեցի նստակյաց կյանքից (31) (ՇՀ)։ Une crise de rhumatisme - Հոդացավ Թարգմանիչը միջնորդության ժամանակ օգտագործում էր ռևմատիկ վարկը, որի ընտրությունը պայմանավորված է թարգմանության ժամանակով (1967)։ Այդ ժամանակ ռուսներից շատ փոխառություններ էին արվում, չնայած այն բանին, որ բառարաններում որոշ բառերի հայերեն համարժեքները ամրագրված էին։ Բերենք մեկ այլ օրինակ. Երբ գաղափար ունենաք պրեմիերայի մասին, փողը կստանաք։ Երբ առաջին անգամ գաղափար ես գալիս, տալիս ես նրան արտոնագիր, ապա դա քոնն է (52) (NV)։ Եթե ​​դուք առաջին հերթին հասնեք նպատակին, ինչպես կաքունը, ապա արտոնագիր չեք ստանա։ Ինչն է քոնը? (32) (ՆԳ) Եթե ​​ձեր գլխում առաջին անգամ միտք է ծագում, դրա համար արտոնագիր եք վերցնում և դա ձերն է (32) (SH)։ Եկեք խոսենք breveter լիցենզավորման, լիցենզավորման, վկայական talba թարգմանությունների մասին։ Ն. Վարդանյանը նախընտրել է արտոնագրել մակդիրը, ռուսերեն տարբերակում մենք տեսնում ենք брат բ патент ածականը ՝ միջնորդավորված թարգմանության մեջ, արտոնագիր վերցնելու համար։ Այս օրինակում Ս.Հարությունյանը օգտագործեց արտոնագիր բառը, որն ունի նույն պատճառաբանությունը, որը մենք նշեցինք ռևմատիզմ բառի համար։ Ir Մենք կցանկանայինք խոսել այս արտահայտության մեջ shman արտահայտության թարգմանության մասին Avir une idée մի. Ուղղակի թարգմանության մեջ ընտրվում է հարակից բայը հղիանալ, միջնորդավորվածում ՝ հղիանալը։ Անհրաժեշտ ենք համարում այս առիթով ներկայացնել Ս. Գասպարյանի վարկածը. Եթե դուք առաջին անգամ հայտնագործում եք գյուտ, դրա համար ձեզ արտոնագիր են տալիս, դա ձեր գյուտն է (64)։ Ինչպես տեսնում ենք, միտք բառը փոխարինվել է գյուտ բառով, հավանաբար հաշվի առնելով, որ դրանք արտոնագիր են տալիս ոչ թե սովորական մտքի, այլ գյուտի համար։ և դուք բուժում եք երեխաներին։ (359) «Եվ երբ նրանք գառ են ուզում, դա գոյության ապացույց է», եթե դու այդպես ես ասում, նրանք ուսերը բարձրացնում են և քեզ երեխայի տեղ են դնում (24) (NV)։ (NG) «Եվ ով ուզում է գառ ունենալ, նա հաստատ գոյություն է ունեցել»։ Եթե ​​այդպես եք ասում, նրանք միայն ուսերը կթոթեն և կնայեն ձեզ այնպես, ինչպես կտեսնեին անգրագետ երեխային (12) (SH)։ Բնօրինակում Էքզյուպերին ընդհանրապես չի շեշտում, թե ինչպիսի երեխա պետք է դնեն։ Երեխա լինել չի նշանակում ընկալվել կամ տգետ լինել։ Հետեւաբար, այս պարագայում մենք համաձայն չենք Նորա Գալի կողմից «ինքնաբավ» բառի ավելացման հետ, որից, բնականաբար, տուժել է միջնորդավորված թարգմանությունը։ Հաջորդ օրինակում, որը մենք կներկայացնենք, միջնորդավորված թարգմանությունը շեղվել է բնօրինակից, բայց այս անգամ դա ռուսերենի պատճառով չէ։ «Դա տեղի է ունենում, չի պատահում, կա մի փոքրիկ իշխան, նա ապրում էր իրենից մի փոքր ավելի մեծ մոլորակի վրա, և նա իսկապես ցանկանում էր ընկեր ունենալ» ((24) (NV)։ «Մի գեղեցիկ իշխան կար։ Նա ապրում էր իրենից մի փոքր ավելի մեծ մոլորակի վրա, սրտանց նա մտերիմ ընկերներ չուներ… »(13) (SH)։ Qui avait besoin d'un ami ֆրանսերեն արտահայտությունը նշանակում է, որ նա ընկերոջ կարիք ուներ։ Նորա Գոլի թարգմանությունը այս իմաստով համապատասխանում է ֆրանսերենին, և Ս. Ըստ Հարությունյանի, նա մտերիմ ընկեր չի ունեցել, նշում է, որ փոքրիկ իշխանը մտերիմ ընկեր չի ունեցել, բայց չի արտահայտել այն միտքը, որ ընկերոջ կարիք ունի։ , նա ուզում էր ընկեր ունենալ։ Անհասկանալի է թարգմանել վճռականը (Маленький (принц) գեղեցիկ (իշխան)։ Այսպիսով, բոլոր օրինակներն ապացուցում են, որ Ն. Վարդանյանը, մեծ մասամբ, կարողացավ ճիշտ ընտրություն կատարել, պահպանել հեղինակի ստեղծած պատկերները, և Նորա Գալն անհարկի շեղվեց բնագրից, փոխեց այն և որոշ դեպքերում արտահայտեց վերաբերմունք Այդ պատճառով տուժեց նաև միջնորդավորված թարգմանությունը։ Ինչպես արդեն նշեցինք, Էքզյուպերիի լեզուն պարզ է, հատուկ, և թարգմանիչներից պահանջվում է հնարավորինս պահպանել իր գրելու ոճը։ Յուրաքանչյուր լեզու ունի պատկերազարդման համակարգ, բնական է, որ դա հնարավոր չէ, նույնիսկ բանավոր թարգմանությունը չի խրախուսվում, քանի որ շատ դեպքերում դրա պատճառով կարող են առաջանալ իմաստային անճշտություններ։ Այնուամենայնիվ, մենք օրինակներ կբերենք «Փոքրիկ իշխան» -ի թարգմանություններից, երբ թարգմանիչը (հիմնականում ՝ ՆորաԳալ) օգտագործեց ավելորդ լրացումներ ՝ արհեստականորեն «աճեցնելով» տեքստը, որոշ դեպքերում բավականին հեռանալով հեղինակի ոճից։ raconter ces հուշանվերներ (360)։ Ես չէի ցանկանա, որ իմ գիրքն ի դեպ ընդունվեր։ Ես մեծ ցավ եմ զգում, երբ հիշում եմ Փոքր Իշխանին (24) (NV)։ Հիշելը ցավալի է, և ինձ համար հեշտ չէ խոսել այդ մասին (274) (NG)։ Եվ ես չեմ ուզում, որ բոլորը զվարճանալու համար կարդան իմ գիրքը։ Սիրտս կոտրվում է, երբ հիշում եմ իմ փոքրիկ ընկերոջը և ինձ համար հեշտ չէ պատմել նրա մասին (13) (SH)։ Եթե ​​փորձենք նշված նախադասությունը բառացիորեն թարգմանել, ապա այն նման կլինի մոտավորապես այսպես։ Ես մեծ ցավ եմ զգում այդ հուշերը պատմելիս։ Բնօրինակում չի նշվում, որ հեղինակը մեծ ցավ է զգում Փոքր իշխանին հիշելիս, չնայած ենթատեքստից արդեն պարզ է դառնում, որ նրա մասին հիշողությունները ցավ են պատճառում։ Ռուսական տարբերակը նույնպես կարող էր նման լինել. Իմ սիրելի հիվանդը պատմեց ինձ այս հիշողությունների մասին։ Ինչպես տեսնում ենք, թարգմանիչը գոյական հիշողությունները վերափոխեց բայի `կատարելով բայ-մասնակի անցում։ Նկատում ենք նույնը ՝ Վարդանյանի թարգմանության մեջ Ն. Ս. Իր թարգմանության մեջ Հարությունյանը թարգմանել է лшком больно вспоминать արտահայտությունը։ Սիրտս կոտրվում է, երբ նախադասությամբ հիշում եմ փոքրիկ ընկերոջս։ Նախ նշենք, որ նա արտահայտությունն օգտագործել է սիրտը ճզմելու համար, ինչը, ըստ էության, վատ ընտրություն չէ։ Surարմանալի է, որ ոչ բնագրում, ոչ էլ ռուսերենում չի հայտնաբերվել Փոքրիկ Իշխան (կամ Փոքրիկ ընկեր) արտահայտությունը, բայց այն հայերենում հայտնվել է ուղիղ և միջնորդավորված թարգմանություններում։ Փոքրիկ իշխանը, չնայած իր գեղեցկությանը, շուտով կասկածելի դարձավ (37) (NV)։ բայց շուտով կասկածը արթնացավ նրա հոգում (282) (NG)։ Որ փոքրիկ իշխանը սիրում էր գեղեցիկ ծաղիկը, նա շատ ուրախ էր ծառայել նրան, բայց շուտով նրա սիրտը կասկածելի դարձավ (22) (SH)։ Թարգմանչի վերաբերմունքը կրկին արտահայտվեց ռուսերեն թարգմանության մեջ։ Նախ, Էքզյուպերին այս նախադասության մեջ չօգտագործեց ծաղիկ բառը, բայց այն փոխարինեց սեր բառով, և ապա դրան նախորդող կամ դրան հաջորդող որևէ հատվածում հեղինակը չի նկարագրում ծաղիկը belle կամ magnifique ածականներով։ Թարգմանիչը ծաղկի համար օգտագործել է գեղեցիկ ածական, որը միջնորդավորված թարգմանության մեջ արտահայտվել է հիանալի որոշիչով։ Եվ սա միակ օրինակը չէ, որ Նորա Գալը (հետագայում ՝ Հարություն Ս. Հարությունյան) ավելացրեց այդ վճռական մասը։ Բոլոր հատվածներում, երբ խոսքը ծաղկի մասին է, կա մի հիանալի հիանալի ածական։ Բնականաբար, թարգմանիչների միջամտությունները չեն սահմանափակվում «Փոքրիկ իշխանի» ուղղաթիռով և անուղղակի թարգմանություններում ավելացումներով, բայց եկեք բավարարվենք այս աշխատության մեջ բերված օրինակներով։ Յուրաքանչյուր լեզու ունի իր քերականական կառուցվածքը, հաճախ թարգմանված լեզվով հաճախ անհնար է արտահայտել բնօրինակի քերականական իրողությունները։ Թարգմանելիս `անխուսափելի անցումներ, փոխակերպումներ և այլն։ Քերականական փոխարինումները թարգմանության մեջ օգտագործվում են նույնքան հաճախ, որքան բառերի փոխարինումները։ Նույն իմաստը կարող է արտահայտվել խոսքի տարբեր մասերին պատկանող բառերով։ Բառի չորս հիմնական մասերը ՝ գոյական, բայ, ածական, կարող են փոխարինել միմյանց ՝ առանց որևէ իմաստային կորստի։ Օրինակ ՝ La preuve que le petit prince a existé (359)։ Փոքր իշխանի գոյության ապացույցն է… (24) (NV)։ (NG) Ահա ապացույց, որ Փոքրիկ Իշխանը իսկապես եղել է… (12) (Շ.Հ.)։ Exister (գոյություն, լինել), բայց առաջին տարբերակում փոխարինվեց ego գոյականով, որը պահում էր տալողի դիրքը ՝ լրացնելով ապացույց բառը։ Ռուսերենում իդիոմատիկ անցում տեղի չի ունեցել, բայը մնացել է բայ, իսկ միջնորդավորված թարգմանության մեջ այն կրկին արտահայտվում է բայով (լինել)։ Այստեղ մենք ուշադրություն ենք դարձնում գոյական թվի la preuve - ապացույցին։ Ինչպես տեսնում ենք, բնօրինակում այն ​​օգտագործվում է եզակի թվով, ռուսերենում այն ​​դարձել է հոգնակի ՝ վկայություն, իսկ ռուսերենից հայերեն թարգմանության մեջ ՝ ապացույց։ Թարգմանության քերականական առանձնահատկությունների մասին խոսելիս պետք է հաշվի առնել դերանունների օգտագործումը ենթականի դերում (որոշ դեպքերում ՝ լրացումներ)։ Ըստ ընդհանուր լեզվական դասակարգման, լեզուները բաժանվում են 3 կատեգորիաների ՝ առանձին, հարակից, շեղ։ Armenianամանակակից հայերենը հարակից լեզու է, բայց ունի որոշ շեղման տարրեր (հատկապես բայական մասի դեպքում) [7]։ Հայերենի բայի քերականական կարգը (եղանակ, ժամանակ, թիվ, դեմք) արտահայտվում է կամ հոլովակի համապատասխան ավարտով, կամ օժանդակով։ Հաճախ ավելորդ է գրել ամեն անգամ, երբ առարկան արտասանվում է դերանունով։ Ֆրանսերենում դեմքի քերականական կարգը որոշ դեպքերում չի արտահայտում շեղված բայը, ուստի յուրաքանչյուր բայի կողքին անհրաժեշտ է գրել թեման։ Ռուսերեն լեզվով պատկերը մի փոքր այլ է։ Եթե ​​ներկա ժամանակի բայը յուրաքանչյուր մարդու համար ունի համապատասխան վերջավորություններ (пишу, пишешь, пишет (չնայած սեռը չի արտահայտվում նաև երրորդ դեմքով), пишем, пишете, пишут), ապա անցյալ ժամանակի բայը ունի -л / ла (писал /) երեք եզակի դեմքերի համար писала), երեք հոգնակի դեմքերի համար ՝ -ли (писали) վերջավորություններ։ Այսինքն ՝ մենք պարտավոր ենք թեմա գրել, որպեսզի խառնաշփոթ չլինի։ Կարիք չկա ասելու, որ թարգմանիչը պետք է հաշվի առնի լեզվի այս առանձնահատկությունները, ճիշտ տեղերում գրի կամ արտասանի դերանուններ։ Բերենք մի օրինակ «Փոքրիկ իշխանի» թարգմանություններից, որտեղ հայ նորոգողներից մեկին հաջողվեց խուսափել դերանունների կրկնությունից, մյուսը ՝ ոչ։ Եվ այսպես, իմ կյանքի ընթացքում ես հանդիպեցի շատ լուրջ մարդկանց։ Ես շատ երկար ապրել եմ մեծահասակների միջավայրում, նրանք կապվել են նրանց հետ, բայց իմ կարծիքը շատ չի փոխվել (14) (NV)։ Իմ կյանքում շատ լուրջ մարդկանց եմ հանդիպել։ Ես մեծահասակ շատ եմ ապրել։ Ես նրանց շատ մոտիկից եմ տեսել, բայց դա ինձ չի ստիպել ավելի մեծ կարծիք ունենալ նրանց մասին (6) (SH)։ Տրված օրինակում նկատում ենք, որ N. ֆրանսերենից թարգմանելիս Վարդանյանը հաշվի է առել երկու լեզուների բայական համակարգերի տարբերությունները։ Եվ եթե ֆրանսերեն յուրաքանչյուր տողատակի կողքին պարտադիր է ընդգծել, ինչպես ռուսերենում, ապա հայերենում ամեն ինչ պետք չէ։ Այս օրինակում մենք տեսնում ենք, որ մեկ ուղղակի թարգմանություն օգտագործվում է երեք ենթակաների առջև, և կրկին երեքը ՝ միջնորդավորվածի մեջ։ Ածական դերանունը շատ օգտագործումներ ունի։ Ուղղակի թարգմանության մեջ, շատ դեպքերում, թարգմանիչը դերանվան փոխարեն օգտագործել է փոխադարձ դրույթներ, օրինակ ՝ mon livre - իմ գիրքը, mes ami - իմ հարազատները ՝ Գայլը, իսկ միջանկյալում ՝ Ս. Հարությունյանը չի օգտագործել հայերենի և հայերենի այդ հատկությունը։ բոլոր դեպքերում նա գրում էր դերանունները ՝ հանդես գալով որպես տվող, օրինակ ՝ իմ գիրքը ՝ իմ գիրքը, իմ ընկերները ՝ իմ հարազատները և այլն։ Այս բաժնում մենք կքննարկենք քերականական առանձնահատկությունը `միլիոնավոր վարվելակարգեր, որոնք ածանց են ունենում նրանց համար, ովքեր հաշվի են առնում (365)։ Եթե ​​մեկը սիրում է մի ծաղիկ, որը միակն է միլիոնների մեջ, մեկ միլիոն աստղերի մեջ, դա բավական է նրան երջանիկ զգալու համար (34) (NV)։ միլիոն աստղ, - հերիք է դրան։ (280) (NG) Եթե դուք սիրում եք մի ծաղիկ, միակը, որի անունը չկա միլիոնավոր ծաղիկներից որևէ մեկի վրա, բավական է։ Դուք նայում եք երկնքին և ձեզ երջանիկ եք զգում (20) (SH)։ Բնօրինակում ենթական արտահայտվում է անորոշ դերանունով quelqu'un, ինչը նշանակում է ինչ-որ մեկը, ինչ-որ մեկը։ Թարգմանիչներից մեկը կրկին օգտագործեց անորոշ դերանուն ՝ մեկը, և Նորա Գալը այն վերածեց երկրորդ դեմքի ստորադաս կառույցի (еслилюбишь… смотришь.)։ Այնուամենայնիվ, գաղտնիք չէ, որ երկրորդ անձը երբեմն չի նշում հանցագործին, բայց ընդհանուր գործառույթ է կատարում ինչպես ռուսերեն, այնպես էլ հայերեն։ Եվ ասացվածքներ կան երկրորդ դեմքում ՝ ռուսերեն, հայերեն ՝ հայերեն։ Հիշենք յուրաքանչյուր լեզվից մեկ օրինակ. Поспешишь - людей насмешишь (Չափիր տասը, կտրիր մեկը)։ Անդրադառնալով մեր օրինակին ՝ նշենք, որ ռուսերենը և s- ն ունեն quelqu'un անորոշ դերանունի համարժեք - кто-то։ Չնայած դրան, թարգմանիչը նախընտրեց փոխել կառուցվածքը ՝ անորոշությունն այլ կերպ արտահայտելու համար։ Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ որոշ դեպքերում թարգմանիչների կողմից կատարված վերափոխումները (ինչպես քերականական, այնպես էլ շարահյուսական) արդարացված են ՝ հաշվի առնելով լեզուների քերականական տարբերությունները։ Այնուամենայնիվ, եղել են դեպքեր, երբ թարգմանիչը չի կարողացել ճիշտ օգտագործել քերականական հատկությունները և նույնիսկ իր լեզվի առավելությունները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Saint-Exupery A., The Little Prince, Երեւան, «Հայաստան», 1967, էջ. [2] Saint-Exupery A., The Little Prince, Երեւան, Անտարես, 2011, էջ. 28 [3] Saint-Exupery A., The Little Prince, Երեւան, Արեգ, 2015, էջ. 28 [7] Աղայան Էդ., Լեզվաբանության հիմունքներ, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1987։ Gաղարյան Լուսինեանտոան Անտուան ​​դը Սենտ-Էքզյուպերիի «ՓՈՔՐԻԿ ԻՇԽԱՆՔԸ» ԹԱՐԳՄԱՆՉԱԿԱՆ ԵՎ ՄԻIՆՈՐԴԱԿԱՆ ԹԱՐԳՄԱՆՉՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Բանալի բառեր. , ։

example1452

example1452

ՀՀ գյուղատնտեսությում առկա խնդիրները գյուղացիական տնտեսությունները միայնակ չեն կարող լուծել։ Ծառացած խնդիրների և խոչընդոտների մեկը Կոոպերատիվների գյուղատնտեսությունում ձևավորումը օգտագործման, շահեկան հնարաապրանքներ և վորությունների ստեղծման, իրացման գործընթացի բարելավման, արտահանման խթանման, շրջանառու միջոցների համալրման, գյուղատնտեսության արդյունավետ վարման հարցերը և այլն։ Կոոպերատիվներում իրականացվել է սոցիոլոգիական հարցում, որի ամփոփման արդյունքում կատարվել են առաջարկություններ կոոպերացիայի մատուցման, մասնագիտական ուսուցման, վարկավորման, ապահովագրության ներդրման, ստեղծման, պայմանագրային հարաբերությունների բարելավման ուղղություններով։

ՀՀ-ում հողային բարեփոխումներից հետո ստեղծված շուրջ 340 հազար գյուղացիական տնտեսություն, որոնց մեծ մասը փոքր է, սահմանափակում է ոլորտի կայուն զարգացումը և խոչընդոտում ոլորտում ինտենսիվ տեխնոլոգիաների ներդրմանը։ Գյուղատնտեսության գյուղատնտեսության կայուն զարգացման ուղին պետք է դիտարկել հողերի խոշորացման և համագործակցության զարգացման հետ, ինչը մեծացնելու հնարավորություն է։ Սույն հոդվածի նպատակն է լուծումներ տալ Հայաստանի Հանրապետության տարբեր մարզերում կոոպերատիվների զարգացմանը խոչընդոտող խնդիրներին և պատճառները վերացնելու եղանակներին։ Հոդվածի վերլուծության հիմքը արտադրական, սպառողական և գյուղատնտեսական կոոպերատիվների հետ հարցումների անցկացումն էր։ 2018-ի ընտրանքային հետազոտության տվյալների համաձայն `գրանցվում են կլոր արտադրական կոոպերատիվներ [1]։ Գյուղատնտեսական արտադրանքի ուսումնասիրության համար ընտրվել են 67 սպառողական, արտադրական և գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ, որոնցից 15-ը դադարել են գործել, 5-ը փոխել են ուղղությունը, չեն իրականացրել, և 16-ի հետ կապ հաստատել չի հաջողվել։ Արդյունքում, հարցմանը մասնակցել է 26 կոոպերատիվ։ Գյուղնախարարության գործունեությունը գրանցվել է ուժասպառ վիճակում, բայց 5-ը լավագույնն են։ ՀՀ գյուղատնտեսության մեջ առկա խնդիրները չեն կարող լուծվել միայն գյուղացիական տնտեսությունների միջոցով։ Մյուս խնդիրների խոչընդոտներից մեկը գյուղատնտեսության ոլորտում համագործակցությունն է։ Կոոպերատիվների ստեղծումը կլուծի ռեսուրսների ինտենսիվ օգտագործման, ապրանքների և ծառայությունների գնման, հնարավորությունների գործընթացի կատարելագործման, արտահանման խթանման, շրջանառու միջոցների համալրման, գյուղատնտեսության արդյունավետ կառավարման խնդիրները։ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող մի շարք սպառողական և սպառողական կոոպերատիվներում անցկացված հարցումներից պարզվել է առկա խնդիրները։ Հարցմանը մասնակցող կոոպերատիվների ցուցակը ներկայացված է աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 1. Կոոպերատիվների ցուցակ, որոնք մասնակցել են հարցմանը N / A տարածաշրջան Համայնք կոոպերատիվի անվանումը 1։ Արագածոտնի Բյուրական «ԲՅՈՒՐ-ԱԿՆ» Գ / Գ 2։ ԱրագածոտնԱրտենի 3. ԱրագածոտնԱրուխ 4. Արմավիր Այգեվան «Արթինի չորացրած մրգերի արտադրություն» Գյուղատնտեսական ԲԸ «Արուչ գյուղատնտեսական միավորում» ԲԲԸ «Խաղողի, մրգերի, բանջարեղենի վաճառք» «Այգեգործություն» ԲԲԸ «Լուկաշին գյուղատնտեսական 5. ԱրմավիրԼուկաշինասոցիացիա» սպառողական կոոպերատիվ 6. Արմավիր կոոպերատիվներ / Կ "Նորավանի գյուղատնտեսական 7. ԱրարատԱրալեզՍ / Կ" Արալեզ գյուղատնտեսական ասոցիացիա "Ս / Կ" Նոր-Քյանք գյուղատնտեսական 8. AraratNew Life Association "Սպառողների կոոպերատիվ" Դաշտավանի գյուղատնտեսական 9. ԱրարատԴաշտավանի ասոցիացիա "Սպառողական կոոպերատիվներ / K10. Գեղարքունիք Դպրաբակ » Հայաստանի Հանրապետությունում գործող գյուղատնտեսական, սպառողական, արտադրական կոոպերատիվները ստեղծվել են հիմնականում անդամների կամավոր մասնակցության և ժողովրդավարական վերահսկողության սկզբունքների հիման վրա։ Ըստ հետազոտության արդյունքների ՝ համագործակցությունն անհրաժեշտ է, քանի որ դրանք ստեղծում են նյութական բարիքներ, մարդկանց միավորում նույն գաղափարի շուրջ, ինչը հնարավորություն է տալիս լուծել սոցիալական խնդիրները։ Կոոպերատիվին միանալը դրական ազդեցություն է ունեցել ապրանքների ինքնարժեքի իջեցման և վաճառքի կազմակերպման գործընթացի վրա `ապահովելով ինչպես շուկա ազատ մուտք, այնպես էլ շուկայի նման ապրանքների համեմատ` հեշտացնելով վաճառքի գործընթացը։ Հիմնական արտադրանքները։ Հետազոտության արդյունքների համաձայն, կոոպերատիվներն իրենց արտադրանքը վաճառում են իրենց անդամների այլ գյուղացիական տնտեսություններին։ բանջարեղենային դեղձ, ծիրան, խաղող։ Նշված մրգերից մի քանիսը վաճառվում են ինչպես թարմ, այնպես էլ վերամշակված։ Կոոպերատիվների 84% -ը շուկայում, իսկ 16% -ը `արտահանում է Ռուսաստան, Ֆրանսիա և Բելգիա։ Կոոպերատիվների արդյունավետ կազմակերպման հիմնական խոչընդոտները ֆինանսական ռեսուրսների բացակայությունն է, ներքին և արտաքին ենթակառուցվածքների թերզարգացումը, սառնարանային տնտեսության բացակայությունը կամ դրանց օպտիմալ բաշխումը տարածաշրջանում։ Արդյունքում, մասնավորապես, կոոպերատիվներում արտադրվող ապրանքները փոքր չափերով են ՝ համապատասխան ներքին շուկայի կարողություններին։ Տող 1. Կոոպերատիվների ապրանքների արտահանում Հարցված կոոպերատիվների 58,3% -ը ունեն ոչ մասնագիտացված սեփական տրանսպորտային միջոցներ, ուստի ապրանքների վաճառքը կազմակերպվում է տեղում, և մեծածախ կամ Երևանի շուկաներ հասնելու համար նրանք օգտագործում են միջնորդ տրանսպորտի ծառայություններ։ ընկերություններ կամ փոխադրամիջոցներ վարձել։ Տող 2. Տրանսպորտային միջոցների օգտագործումը Բացի այդ, կոոպերատիվները որոշել են մրցակցությունը (փաթեթավորում, սերտիֆիկացում, որակ և այլն) որպես խոչընդոտ արտահանման համար, և համակարգված գործընթացի դեպքում փոխհատուցման մեխանիզմների բացակայություն։ Կոոպերատիվները շրջանառու միջոցների պակասը լրացնում են հիմնականում վարկերի և աշխատավարձերի ցուցակների միջոցով։ Հարցված կոոպերատիվների 75% -ը չի օգտագործում պետական ​​աջակցությունը, իսկ 58.30% -ը `33.30% -ը` 45.80% Սեփական տրանսպորտային միջոցը Վարձակալող փոխադրամիջոց Միջանկյալ տրանսպորտային ընկերությունների փոխադրման տեմպերը օգտագործում են «Գյուղատնտեսություն» ծրագրին տրամադրվող սուբսիդիայի վերաբերյալ տեղեկատվության մնացած 25% -ը։ Programsրագրերին չդիմելու հիմնական պատճառներն են `էկո-օպերատիվներում տեղեկատվության պակասը, համապատասխան կառույցների հետ գործ ունենալու դժվարությունը և ցուցադրված անտարբերությունը։ Եզրակացություններ. Տարբեր գյուղատնտեսական և էկոպերատիվների գործունեության անբավարար խոչընդոտ Ֆերմերային տնտեսությունների անբավարար հասանելիություն, ֆերմերային տնտեսություններում անբավարար տեղեկատվություն, տեղեկատվության խորհրդատվության ոչ լիարժեք համակարգ, ինչպես նաև ֆինանսավորման և համագործակցության գործընթաց Կոոպերատիվներին անհրաժեշտ է հետևյալ տեղեկատվությունը. Մատչելիություն, հասանելիության խոչընդոտ։ է • Համագործակցության գաղափարի հստակեցում, • Մասնագիտական ​​ուսուցում, • Իրավական ակտեր, • Դրամաշնորհներ, • Պետական ​​աջակցության ծրագրեր, • և այլն։ պետական ​​աջակցություն։ Այսպիսով, մինչև 2019 թվականը։ Պետական ​​աջակցության ծրագրերում չեն նշվել կոոպերատիվներին տրվող արտոնյալ պայմանները, և ընթացիկ տարվանից ծրագրերում կատարված փոփոխությունները և կոոպերատիվների արտոնյալ պայմանները ներկայացվել են ոլորտներին։ Միակ նպատակային աջակցությունը կոոպերատիվներին խորհրդատվություն տրամադրելն ու դասընթացներ կազմակերպելն էր։ ՀՀ կառավարություն 2018 Գյուղատնտեսության նախարարության «Գյուղատնտեսության ոլորտում համագործակցության խթանում» բաժնում և Գործողությունների ծրագրի գերակա նպատակների ծրագրի առաջնահերթ նպատակները նշվում է, որ «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների աջակցության պետական ​​ծրագիրը» հաստատելու մասին N 92-Ա հրամանը «մշակվել և հաստատվել է Գյուղատնտեսության նախարարության կողմից 2018 թվականին։ Ապրիլյան զեկույցի նախարարին վերաբերող թեմաների վերաբերյալ անցկացվել է 5 դասընթաց, որին մասնակցել է 35 շահառու, ինչը, սակայն, համարվել է բավարար, ինչը չի կարող արդյունք տալ։ Առաջարկություններ. «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների մասին» ՀՀ օրենքի պահանջներից մինչև կոոպերատիվի աջակցության իրականացման պետական ​​ծրագրի պատշաճ զարգացման ուղղությունները, որոնք նշված են վերոհիշյալ օրենքի 29-րդ հոդվածի 6-րդ պարբերությունում [2]։ Գյուղատնտեսական. - Կազմակերպել կանոնավոր դասընթաց ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության գյուղատնտեսական խորհրդատվության, նորարարության և մոնիտորինգի վարչության հետ `Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի հետ համատեղ, համագործակցության գաղափարի, ընդլայնման սկզբունքների, մարզպետարանների վերաբերյալ։ Կոոպերատիվների ներգրավումը - Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող ապահովագրությունը »Վայոց Ձորի մարզում Արարատի, Արմավիրի, Արագածոտնի, Տավուշի, Կոտայքի մարզերում կոոպերատիվների գույքի ապահովագրության փորձնական ներգրավում։ Րագրում կոոպերատիվի անդամներին պարտադիր է վարկեր տրամադրել «Գյուղատնտեսություն» ոլորտին տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքների տոկոսադրույքով։ «Սուբսիդավորում» ծրագիր. Վերամշակող ձեռնարկությունների ձեռնարկատիրական կոոպերատիվների ձեռնարկությունների միջև, «Գյուղատնտեսական հումքի ձեռքբերման համար ագրովերամշակման ոլորտին տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքների սուբսիդավորում» պայմանագիր, առավելագույն մարման ժամկետ `պայմանագիր կնքելու դեպքում բերք գնելը։

example1279

example1279

Շիրակի մարզում մեծ են սևահողերի տեսակարար կշիռը և նրանց դերը գյուղատնտեսական արտադրության մեջ։ Այս հոդվածում ներկայացվում են մարզի հողերի վատթարացման հիմնական պատճառներն ու հողաբարելավման խնդիրները, ինչպես նաև առաջարկվում են հողապահպանման ու արդյունավետ հողօգտագործման տարբեր միջոցառումներ։

Հողային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման խնդիրն անբաժանելի է բնապահպանական և էկոլոգիական խնդիրներից։ Հողերի պահպանման և արդյունավետ օգտագործման հողերը Շիրակի մարզում ունեն մի շարք ուղղություններ։ Հողի վատթարացման հիմնական պատճառներն են հողի էրոզիան, քարաթափումը, աղտոտումը, ֆիզիկական և աշխարհագրական արտաքին գործոնները։ Դրանց ինտենսիվությունը շատ դեպքերում կախված է տղամարդու գործունեությունից, որն արտահայտվում է հողերի կառավարման գործընթացում։ Մեր նպատակն է լուծումներ առաջարկել ռացիոնալ բնության օգտագործման, հողերի պաշտպանության համար, միջոցներ տրամադրել մարդու տնտեսական գործունեության պատճառով գյուղատնտեսական օգտագործման համար ոչ պիտանի հողերի վերականգնման համար։ Հողի էրոզիան դրա վատթարացման ամենատարածված և ազդեցիկ գործոններից մեկն է։ Շիրակի մարզում համեմատաբար երիտասարդ մակերեսը, փոքր մասնատվածությունը, արմատային ապարների ցածր ազդեցությունը, ցածր լանջերը, բավարար բուսականությունը հանգեցրել են բնական էրոզիայի թույլ արտահայտմանը [5]։ Բացառություն են կազմում Շիրակ-Փամբակ լեռնաշղթաների լանջերը, որտեղ ջրհեղեղների առկայությունը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում տարածական և գծային էրոզիայի համար։ Սակայն հարկ է նշել, որ Անիի, Արթիկի և Ախուրյանի տարածաշրջաններում հողերի անկանոն և մեծ օգտագործման պայմաններում էրոզիայի ֆենոմենը ստանում է արտահայտված արտահայտություն։ Ոռոգման էրոզիան որոշակի զարգացման է հասնում Շիրակի մարզում, ինչը հանգեցնում է հողի սննդային շերտի աղքատացմանը։ Չափավոր և իռացիոնալ ոռոգման դեպքում, ոռոգման էրոզիայի հետ մեկտեղ, տիղմի ֆրակցիաները մեծացնում են հողի մեխանիկական կազմը, էջի թափանցելիությունը վատթարանում է, կա ջրի լուծելի աղերի արագության աճ, հողի կլանման բարդույթի նվազում։ , կալցիումի պարունակության նվազում։ Այս ամենը հանգեցնում է հումուսի պարունակության նվազման և պտղաբերության մակարդակի նվազման։ Ոռոգման էրոզիայի դեմ պայքարելու համար ամենակարևորը բույսերի մշակման ագրոտեխնիկական կանոնների պահպանումն է։ Նախևառաջ, ոռոգման ընթացքում տրված ջրի ծախսերը պետք է պահպանվեն համապատասխան մակերևույթի թեքությանը։ Թեք լանջերին անհրաժեշտ է կարտոֆիլի, շաքարի ճակնդեղի և այլ լայն մշակաբույսերի տակ գտնվող հողերում բազմամյա բույսերի օգնությամբ ստեղծել բուֆերային (չեզոք) անվտանգ էրոզիայի դեմ շերտեր [6]։ Հատկապես նպատակահարմար է դրանք առանձնացնել լանջի ներքևում, դաշտի եզրին։ Կարտոֆիլ ցանելուց հետո անհրաժեշտ է ցորենի մշակման համար վարելահեր կատարել, որպեսզի հողը ամուր դառնա, բայց 5-6 տարի անընդմեջ հացահատիկ ցանելը կարող է կրկին վնասել հողը `առաջացնելով անցանկալի կարծրացում։ Հողի կարծրացումը նույնպես վատթարացման պատճառ հանդիսացող գործոն է, որը հանգեցնում է հողի ագրոֆիզիկական, հիդրոֆիզիկական հատկությունների վատթարացմանը, որոնք, ի վերջո, ազդում են դրա բերրիության մակարդակի վրա։ Հողի համախմբումը կապված է բազմամյա մշակաբույսերի տակ երկար ժամանակ մշակաբույսերի մշակման, անասունների մակերեսին հաճախակի շարժումների և սարքավորումների օգտագործման հետ։ Այս դեպքում պայքարի հիմնական միջոցը բերքի ռոտացիայի ճիշտ իրականացումն է, համապատասխան մշակաբույսերի ընտրությունը։ Ընդհանուր առմամբ, հողի վատթարացման պատճառներից մեկը հողերի գերխոնավացումն ու աղակալումն է։ Աշոցքի սարահարթի Վարդաղբյուր-Աշոցք ճանապարհի երկու կողմերում էլ նման խնդիր կա Շիրակում։ Գյումրի քաղաքից հարավ ՝ շուրջ 5000-6000 հա տարածք զբաղեցրած հողերում, ստորերկրյա ջրերի մակարդակը հասնում է 2 մ խորության։ Չափից ավելի խոնավանալու և աղակալելու տեսանկյունից Շիրակի դաշտի կլիմայական պայմաններում այս խորությունը վտանգավոր չէ։ Բայց այստեղ խնդիր է առաջանում։ Գյումրիից դեպի հարավ գտնվող ստորերկրյա ջրերը աղտոտված են քաղաքից հոսող ջրի կլանմամբ [4], ուստի դրանց օգտագործումը որպես հողի խոնավության աղբյուր չի թույլատրվում։ Վերջին տարիներին Շիրակում մեկ այլ խնդիր է առաջացել. Արապի-Քեթի համայնքների տարածքներում նկատվում է հողերի չորացում, ինչը կարող է անապատացման պատճառ դառնալ։ Շիրակի մարզում հողի աղտոտման դեմ պայքարի խնդիրը հրատապ է։ Աղտոտման աղբյուրը այստեղ վտանգավոր փոշին է, կեղտաջրերը, աղտոտված մակերևութային հոսքերը Գյումրիի, Արթիկի, Մարալիկի և այլ բնակավայրերի աղբանոցներից, այդ տարածքում բազմաթիվ քարհանքերի օգտագործման պատճառով։ Հետերկրաշարժյան վերականգնման աշխատանքների արդյունքում Գյումրու տարածքն ընդլայնվել է շուրջ 20 քառ. Կմ-ով, որի պատճառով քաղաքից հեռացված տարատեսակ վնասակար նյութերի քանակն ավելացել է։ 1987-ը [5] -ի համեմատ նվազել է 8% -ով։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ աղտոտման մակարդակն աստիճանաբար աճում է, ինչը պայմանավորված է քաղաքի սանիտարական վիճակի վատթարացմամբ։ Տեխնածին աղտոտվածությունը մեծ է քաղաքից դուրս եկող Գյումիգեթ, horորղոբա, Չերկեզի կիրճ գետերում, հատկապես ամռանը, երբ ջուրն ամբողջությամբ օգտագործվում է ոռոգման համար, և ոռոգման ջրի որակի ազդեցությունն անմիջապես արտացոլվում է հողի աղտոտման վրա։ Հողերի պաշտպանության և առհասարակ Արթիկ քաղաքի շրջակա միջավայրի խնդիրները սերտորեն կապված են տուֆի արդյունաբերության հետ։ Վերամշակված է արդյունահանվող ապարների զանգվածից առաջացած 75% թափոնների միայն 30% -ը։ Մնացած թափոնների 15% -ը թափվել է Գոմշաձոր-Մողրով հովիտներում։ Ոչ միայն այս հովիտներում, այլև քաղաքի ամբողջ տարածքում բուսականությունը շատ թույլ է։ Նման մակերեսները խոցելի են դարձել էրոզիայի գործընթացների համար։ Անիպեմզայի և շրջանի Պեմզաշեն քաղաքում մնացած մնացորդները հողի և շրջակա միջավայրի աղտոտման պատճառն են, որոնք, լինելով աղտոտման կենտրոններ, շահագործումից հետո պարզապես լքված են, մնում են չօգտագործված, նպաստում են հողերի դեգրադացիայի ակտիվացմանը։ Ներկայումս Շիրակի մարզում խախտվել է 1512 հա տարածք (Շիրակի մարզպետարանի գյուղատնտեսության վարչության տվյալների համաձայն), ինչը կարող է հիմք հանդիսանալ հնարավոր կանաչապատման համար։ Նման հողեր կան մարզի 40 համայնքներում, որոնք հատկապես մեծ տարածք են զբաղեցնում Արթիկ, Հառիճ, Բագրավան, Պեմզաշեն և Տուֆաշեն համայնքների սահմաններում։ Վերոհիշյալ և տեխնածին այլ պատճառներով լքված հողերի վերականգնումը, բնապահպանական մեծ կարևորություն ունեն [3] գյուղատնտեսական արտադրության բնագավառում վերամշակումը և միջոցառումներ ներառելը։ Բնապահպանական-հողային-բնապահպանական որոշակի խնդիրներ առաջանում են նաև արտաքին ֆիզիկական և աշխարհագրական գործոնների կողմից. Սողանքներ, սողանքներ, քարաթափումներ, սելավներ, ձորակներ և դրանց հետ կապված հողի էրոզիա։ Չնայած Շիրակում դրանք թույլ են, այդ գործոններից ազդում են վարելահողերի 0,1% -ը, խոտհարքների 0,2% -ը և այլ հողերի 4,2% -ը։ Մարզում քարհանքերի շահագործման ընթացքում պայթյունները, Շիրակի լեռնաշղթայի հարավային լանջերին վտանգավոր տեղումների առկայությունը վտանգավոր պայմաններ են ստեղծում երկաթուղու և մայրուղու համար։ Սողանքները խիստ արտահայտված են Ախուրյանգետի հնագույն տարածքներում, հատկապես Սպիտակի 1988 թ. Երկրաշարժից հետո։ Սողանքներ են նկատվում տարածաշրջանում, նաև Աշոցքում ՝ 60 հա տարածքով։ Արտաքին ֆիզիկական և աշխարհագրական գործոնների ազդեցության ներքո Աշոցքում կան հնարավոր կենտրոններ `1864 հա և Ախուրյան` 620 հա, որոնք տեղակայված են հիմնականում տարածաշրջանի բարձր կետերում։ Սողանքներ են տեղի ունենում Վահրամաբերդի մոտակայքում, Ախուրյանի սարահարթում, Չերքեզի կիրճում, Վարդբաղ և «Լաց ուռենիներ» տեղամասերում։ Հատկապես վտանգավոր են սողանքները ajաջուռ թունելի մոտակայքում, որոնք տարածվել են երկաթուղուն և մայրուղուն զուգահեռ։ Այստեղ տեղի են ունեցել սողանքներ, որոնք ջրհեղեղների հետ միասին մեծ վնաս են հասցնում հողի կառուցվածքին, առաջացնում հողի վատթարացում։ Սողանքների, սողանքների և սողանքների որոշակի բռնկումների դեմ կանխարգելիչ միջոցառումները կապված են մի շարք հողերի պաշտպանության, ֆինանսական ներդրումներ պահանջող շինարարական աշխատանքների հետ։ Գյուղատնտեսության ներկայիս ոչ համակարգված պրակտիկան մեծապես նպաստում է Շիրակի մարզում հողերի վատթարացմանը։ Գյուղատնտեսության մեջ պարտադիր համարվող բերքի ռոտացիայի կանոնները չեն պահպանվում։ Տարածաշրջանում հողը հաճախ 5-6 տարի անընդմեջ ցանվում է հացահատիկային մշակաբույսերի տակ։ Ավելին, այդ ժամանակահատվածում չեն պահպանվում բույսերի խնամքի և հողի մշակման ագրոտեխնիկական կանոնները. Տարեկան հողի նստում, մոլախոտերի հեռացում, պարարտացում։ Արդյունքում կամ էրոզիան ավելանում է, կամ հողը կարծրացնում է ՝ դառնալով մոլախոտերի համար բերրի դաշտ, և, հետևաբար, նրա բերրիությունը նվազում է։ Հակառակը պատահում է, երբ դաշտը մի քանի տարի անընդմեջ զբաղված է միջամշակող մշակաբույսերով, որի դեպքում խախտվում է հողի կառուցվածքը և մեծանում է ոռոգման էրոզիայի ակտիվությունը։ Մշակաբույսերի պարբերաբար պտտումը, որը պահանջում է համատարած ցանքս ցանքատարածությունների հետ, հնարավորություն է տալիս հողը զերծ պահել կարծրացումից, ինչպես նաև ապահովել հողում նյութափոխանակության բնականոն ընթացքը։ Լայնորեն ցանված մշակաբույսերից առվույտն ու եգիպտացորենը, որոնք հողը ազոտով հարստացնում են, հողի կառուցվածքը վերականգնելու մեծ ունակություն ունեն։ Սակայն այս մշակաբույսերով հող զբաղեցնելու դեպքում կա պնդում։ Բուսաբուծության մեջ նշված բերքերը հացահատիկային մշակաբույսերի լավագույն նախորդներն են, իսկ վերջիններս ՝ միջբուսային մշակաբույսեր։ Հողերի պահպանության և Շիրակի մարզի արդյունավետ օգտագործման ընդհանուր համակարգում առանձնահատուկ նշանակություն ունի բնական կերային դաշտերի, արոտավայրերի, արոտների պահպանման և ներկայիս վատթարացող իրավիճակից վերականգնման հարցը։ Մարզում արոտավայրերը զգալի տարածք են զբաղեցնում, որոնք օգտագործում են հանրապետության այլ մարզերի անասնապահները։ Շիրակի արոտավայրերի մեծ մասը հանրապետության լավ արոտավայրերից է [5]։ Այս իմաստով, Շիրակի մարզի լեռնային արոտավայրերի բուսական ռեսուրսների պահպանումը պետք է համարվի ազգային խնդիր `շեշտը դնելով այստեղ արոտավայրերի ինքնատիպության և կենսաբազմազանության վրա։ Արոտավայրերի վատթարացման մի քանի պատճառ կա, որոնք հիմնականում կապված են դրանց ոչ պատշաճ օգտագործման հետ։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ արոտավայրերը հիմնականում գերբնակեցված են։ Արագածի լեռնազանգվածում մեկ միավորի տարածքում արածեցված խոշոր եղջերավոր անասունների նորմատիվային թիվը գերազանցում է 1,5-2,0 անգամ։ Խոշոր արածեցման դեպքում արոտավայրերում նախ և առաջ կենդանիները լիարժեք չեն սնվում, ապա նրանց պատյանների տակ առաջանում են ընդարձակումներ, որոնք ուժեղացնում են հողի լվացումը։ Սննդամթերքի խոտը, իհարկե, դառնում է առաջինը խոցելի և տարեցտարի ՝ չունենալով նորմալ բազմացում, դառնում է ավելի աղքատ և զիջում անուտելի, երբեմն թունավոր խոտաբույսերին։ Այս իմաստով ամենից շատ տուժում են գյուղի մերձակա արոտավայրերը, որտեղ կենդանիները սկսում են ավելի շուտ արածել։ Հաճախ նույնիսկ խոտի ծիլերը ոչնչացվում են, բույսերը ժամանակ չունեն պարարտացնելու, ուստի դրանց բազմացումը չի ապահովվում։ Եվ չուտվող խոտի զանգվածը, որոշ չափով անձեռնմխելի լինելով, բարենպաստ պայմաններում է հայտնվում ՝ առնումը դառնում է գերիշխող տեսակ։ Բույսերի տեսակների վատթարացման գործընթացը տեսանելիորեն արտացոլվում է հատկապես Արագածի արոտավայրերում, հատկապես բնակավայրերի մոտակայքում գտնվող լանջերին։ Արոտավայրերի վատթարացման պատճառը խցանումների չհամաձայնեցված, բնական օգտագործումն է։ Հայտնի է, որ արոտավայրերում գարունը սկսվում է ուշ և տևում է կարճ։ Հողը ջերմորեն ազատվում է ձյան ծածկույթից, բուսականության աճն ու զարգացումը անմիջապես սկսվում են։ Սա համընկնում է ցածրադիր արոտավայրերում ամռան սկզբին, այդ ժամանակ սկսվում է ամառային արոտավայրերի սեզոնը։ Երիտասարդ բուսականությունը ոտնահարվում է հատկապես մանր եղջերավոր անասունների գլխի տակ, վնասվում են տերերը, խաթարվում բուսականության զարգացումը։ Արոտավայրերում արածեցում չկա, հորթերը կհանգստանան, միևնույն ժամանակ կամրապնդվի բուսականությունը, կապահովվի դրա զարգացումը, ուստի արոտի արտադրողականությունը կբարձրանա։ Արոտավայրերի արդյունավետ օգտագործումը պահանջում է խնամք ՝ ջրել, պարարտացնել, ինչպես նաև ոչ ուտելի խոտ ոչնչացնել, ինչը լուծում է խոտը լիովին պիտանի դարձնելու խնդիրը։ Արոտավայրերի բուսականության վատթարացման դեպքում, մեր կարծիքով, չպետք է անտեսենք առաջին հայացքից աննկատելի, բայց իրականում էական նշանակություն ունեցող երկու հանգամանք։ Նախ ՝ հիմնական ճանապարհների, հատկապես երկրորդականների տարեկան աճը, որոնք երթևեկության նպատակով արոտավայրերն անցնում են տարբեր ուղղություններով, որոնք հետագայում դառնում են խրամատներ, ջրհեղեղներ և սելավներ, և վերջապես, լինելով էրոզիայի նախապայման, սողանքներ են առաջացնում։ Երկրորդ կարևոր գործոնն այն է, որ ամառային արոտավայրերի ժամանակ, հատկապես վարձակալած տարածքներում, վրաններ են տեղադրվում, և դրանց տեղերը հաճախ փոխվում են։ Վրանների և կենդանիների բնակավայրը փոխելուց հետո բույսի համակեցությունն արագորեն վատթարանում է։ Ուտելի, հյութալի, համեղ խոտերը արագ փոխարինվում են ցողունային, կոշտ խոտերով, որոնք լավ դիմադրություն ունեն անբարենպաստ պայմանների նկատմամբ։ Արոտավայրերն արդյունավետ օգտագործելու համար անհրաժեշտ է բարձրացնել դրանց արտադրողականությունը, ինչը պայմանավորված է նախ խոտի զանգվածի ավելացմամբ, ապա այդ համակեցության տեսական բարելավմամբ, այսինքն `ուտելիքի տեսակարար կշռի ավելացմամբ։ զանգվածային Անհրաժեշտ է խստորեն սահմանել արոտավայրերը սեփականության տեսանկյունից, պահանջել դրանց պահպանում և բարելավում օրենքով։ Եզրակացություն Այսպիսով, Շիրակի մարզի հողերը համարվում են օժտված բարձր որակով `բնական ռեսուրս, որը կարևոր դեր ունի տնտեսության մեջ։ Սակայն մարդկային ոչ պատշաճ տնտեսական գործունեության պատճառով այս հողերի մեծ մասն այսօր կա՛մ շատ վատ վիճակում է, կա՛մ շատ արագ դուրս են գալիս տնտեսական օգտագործումից։ Այս հոդվածը առաջարկում է հողի պահպանության միջոցառումներ, որոնք կարող են ցանկալի լինել ներկայիս տնտեսական մթնոլորտում։ Այստեղ հողը որպես բնական ռեսուրս պետք է օգտագործվի իր ողջ ներուժով, իսկ դրա պաշտպանությունն ու պահպանումը, որպես շրջակա միջավայրի բարդ մաս, պետք է իր տեղն ունենա զարգացման ցանկացած նախագծում։ Հողերի պահպանության և հողերի բարելավման խնդիրները Շիրակում իրականացնելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել գիտականորեն հիմնավորված բարդ ծրագիր, կազմակերպել հողի մոնիտորինգ դեպի վեր գոտիներ, ինչպես նաև բարձրացնել բնակչության իրազեկությունը հողերի պահպանության և հողօգտագործման վերաբերյալ։ հիանալի է Շիրակի մարզում։ Գրականության վատթարացման և կատարելագործման հիմնական պատճառը 1. Ամիրջանյան. Ա. - Հայաստանում հողերի դեգրադացման խնդրի վերաբերյալ, ՀՀ ագրոքիմիայի և հողագիտության գիտահետազոտական ​​ինստիտուտ, թեզիսներ, Երևան, 1998, էջ 3-5։ 2. Գաբրիելյան Հ.Կ., Միրիմանյան Խ. Պ., Հողի էրոզիան և դրա դեմ պայքարը, Երևան, 1974, 172 էջ։ 3. Խոյեցյան Ա., Հակոբյան Կ., Շիրակի մարզի հողերը, դրանց բանական օգտագործման ուղիները, Հանր. գիտնականը նստում է նվիրված երկրաշարժի տասնամյակին, Գյումրի, 1999, էջ 262-264։ 4. Մարտիրոսյան Լ., Ավետիսյան Գ., Շիրակի մարզի բաց ջրային ավազանների աշխարհաէկոլոգիական վիճակ, Աշխարհագրություն -99, Երեւան, 2000, 140 էջ։ 5. Մարտիրոսյան Լ.Մ., Պողոսյան Դ.Ա., Նահապետյան Ա.Գ., Վալեսյան Լ.Հ., Շիրակի մարզի գյուղատնտեսության աշխարհագրություն, Երեւան, 2000, 140 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի ՝ աշխարհագրական գիտնական Գայանե Ռուլեսի Ավետիսյանի մասին։ Թեկնածու, օգնական, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, էլ. ։

example1016

example1016

Տնտեսական գործունեության ցանկացած ոլորտի զարգացման և կայացման գործում կարևոր նշանակություն ունի տվյալ ոլորտը կարգավորող արդյունավետ օրենսդրանորմատիվային դաշտի ձևավորումը։ Մեր երկրում վերջին շրջանում ակտիվացել են նորամուծական ոլորտի պետական կարգավորման ինստիտուցիոնալ հիմքերի ստեղծմանն ուղղված գործընթացներն. արդյունքում ՀՀ-ում նորամուծական գործուծնեության օրենսդրանորմատիվային դաշտը ձևավորվել է տնտեսական իրավիճակին և գործընթացներին բարենպաստ նորամուծական միջավայր, ինչի ուսումնասիրությանն էլ նվիրված է սույն հոդվածը։

Գիտ. ղեկավար՝ տ.գ.թ., դոց. Մ. Թավադյանօերնսդրանորմատիվայինդաշտի ձևավորումը կարևոր նախապայման է նորամուծականգործունեության խթանման համար, քանի որ ոլորտի արդյունավետիրավական կարգավորումը, ստեղծելով տնտեսական արդյունավետպայմաններ, նպաստում է ոլորտի մի շարք խնդիրների լուծմանը։ Այդիսկ պատճառով, նորամուծական գործունեության հաջողությունըմեծապես պայմանավորված է նորամուծական միջավայրի ձևավորմանպետական քաղաքականությունից, իսկ վերջինս իրականացվում էնորամուծական գործունեությունը կարգավորող օրենսդրական ևնորմատիվային-իրավական դաշտի միջոցով։ Պետք է նշել, որ ՀՀ-ում ստեղծվել է համապատասխանօրենսդրական դաշտ` կարևորելով գիտության ու կրթության դերը տնտեսության և հասարակության զարգացման գործում։ Դրա մասին էվկայում այն, որ ՀՀ Սահմանադրության 38-րդ և 43-րդ հոդվածներովսահմանվում է՝ «Յուրաքանչյուր ոք ունի կրթության իրավունք»4 և«Ստեղծագործության ազատությունը»5։ Այնուամենայնիվ, պետք է նկատել, որ ՀՀ-ում նորամուծականգործունեության զարգացման նպատակով լուրջ քայլ արվել է միայն2000 թ., երբ ընդունվել է օրենք «Գիտական և գիտատեխնիկականգործունեության մասին», որով կարգավորում է գիտական ևգիտատեխնիկական գործունեությանսուբյեկտների, պետականմարմինների, ինչպես նաև գիտական արդյունքներն օգտագործողներիհարաբերությունները, սահմանում է գիտության և գիտատեխնիկականգործունեությանբնագավառում պետական քաղաքականությանձևավորման ու իրականացման սկզբունքները6։ Իսկ արդեն 2001թ.-ինոյեմբերին ՀՀ Կառավարության կողմից ընդունվել են «Գիտական ևգիտատեխնիկական գործունեության բազային ֆինանսավորման4 ՀՀ Սահմանադրության փոփոխություններ, ընդունված 06.12.2015 թ., հոդված 38։ 5 ՀՀ Սահմանադրության փոփոխություններ, ընդունված 06.12.2015 թ., հոդված 43։ 6 Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին ՀՀ օրենք, ընդունված05.12.2000 թ.։ 2005 թ.-ինկարգըհաստատելու«ՀայաստանիՀանդիսանալովՀանրապետությունումՀանրապետությունումկարգը հաստատելու մասին» (17.11.2001, N 1121), «Գիտական ևգիտատեխնիկական գործունեության պայմանագրային(թեմատիկ)ֆինանսավորման կարգը հաստատելու մասին» (17.11.2001, N 1122)և «Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության նպատակայինծրագրային ֆինանսավորմանմասին»(17.11.2001, N 1123) որոշումները։ Կառավարության կողմից հավանության էարժանացելինովացիոնգործունեության հայեցակարգը», իսկ նույն տարվա սեպտեմբերի 28ին կառավարության արձանագրային որոշմամբ հաստատվել է«Հայաստանիհամակարգիձևավորման 2005-2010 թվականների ծրագիրը» և «ՀայաստանիՀանրապետությունում ինովացիոն համակարգի ձևավորման 20052010 թվականների ծրագրի իրականացման միջոցառումների ցանկը»։ 2005-2010 թ.թ. պետական նորամուծական քաղաքականությանծրագիրը շարունակվել է և 2006 թ. մայիսին ՀՀ Ազգային Ժողովիկողմից ընդունվել է օրենք «Ինովացիոն գործունեությանը պետականաջակցությաննորամուծականգործունեության հիմք, այս օրենքով սահմանվում են ՀՀ պետականնորամուծական քաղաքականության ձևավորման և իրականացմանիրավական հիմքերն, ինովացիոն գործունեության տեսակներն ուսուբյեկտներն,գործունեությանըպետական աջակցության նպատակը և խնդիրները, հիմնականուղղությունները7։ Շարունակաբար 2006-2007 թ.թ. ընդունվել են նաև մի շարքնորմատիվային իրավական ակտեր, մասնավորապես, «ԻնովացիոնՀՀբնագավառումկառավարության 07.09.2006թ. N1252-Ա որոշումը, «Ինովացիոնոլորտի զարգացման գերակա ուղղությունները սահմանելու մասին» ՀՀկառավարության 19.10.2006թ. N1466-Ն որոշումը, «Ինովացիոննախագծերի մրցույթների անցկացման և ֆինանսավորման կարգըհաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության 02.08.2007թ. N878-Նորոշումը, և «Ինովացիոն գործունեությանն աջակցության տարեկանծրագրիՀՀկառավարության 02.08.2007թ. N877-Ն որոշումը։ 7 Ինովացիոն գործունեությանը պետական աջակցության մասին ՀՀ օրենք, ընդունված23.05.2006 թ.իրականացմանկարգըհաստատելումասին»ինչպեսնաևինովացիոնլիազորմարմինճանաչելումասին»ինովացիոնմասին»։ մասնակցությամբկրթության,մեկնարկայինռազմավարությանշրջանակումՀՀ կառավարությունը 2011 թվականին փետրվարի 17-իորոշմամբ հաստատել է «Ինովացիոն տնտեսության ձևավորմանմեկնարկային ռազմավարության հայեցակարգը», որը կոչված էներկայացնելու Հայաստանում ինովացիայի աջակցման համակարգիձևավորման ռազմավարության տեսլականը, առաջին փուլի հիմնականռազմավարական նախաձեռնություններն, աջակցման գործիքակազմըև ակնկալվող արդյունքները8։ Նշենք, որ այն ՀՀ էկոնոմիկայինախարարությանիրականացվողհամակարգաստեղծ նախաձեռնությունների, ազգային ինովացիոնհամակարգի ձևավորումն ապահովող իրավական դաշտի, բիզնեսկարողությունների,ինովացիոն և ֆինանսականենթակառուցվածքի զարգացմանն ու բարեփոխմանն ուղղված այլնախագծերի հիման վրա է իրականացվել։ Հայեցակարգը բովանդակում է ինովացիոն համակարգիձևավորման հիմնադրույթները, ներկա իրավիճակի գնահատականը,նորարարության ազգային համակարգի ձևավորման ռազմավարականհորիզոններն, ինովացիոն ազգային համակարգն, ինչպես նաև ինովացիոնՀՀէկոնոմիկայի նախարարության մասնակցությամբ իրականացվողհամակարգաստեղծ նախաձեռնությունները՝ ԵրՖԻ հիմքի վրաազգային գիտական լաբորատորիայի ստեղծումն, ուռուցքաբանությանգերազանցության հայկական կենտրոնի հիմնումը, որակի ազգայինհամակարգիէլ.հայկականհասարակությանազգայինճարտարագիտականազատտնտեսական«Մալաթիա»), Գյումրիտեխնոպարկի ստեղծումն ու վենչուրային հիմնադրամի հիմնումը ևայլն։ պետականքաղաքականությունում կարևորվում են նաև տարաբնույթ ծրագրերիմշակումն ու իրականացումը։ 2010 թվականի հոկտեմբերին ՀՀկառավարության որոշմամբ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարությունը` ՀՀառողջապահության նախարարության և Հայաստանի ազգայինմշակելմրցունակությանէկենտրոնիՈւռուցքաբանությանստեղծման ծրագիրը, որով նախատեսվում է Ա.Ի. Ալիխանյանի անվան8Ինովացիոն տնտեսության ձևավորման մեկնարկային ռազմավարության հայեցակարգ,ՀՀ կառավարության 2011 թ. փետրվարի 17-ի նիստի N 6 արձանագրային որոշում։ նախաձեռնություն,լաբորատորիաների(«Արաբկիր»,«Քենդլ» ծրագիրը, ՏՀՏ ևհիմնադրամիհետգերազանցությանհամատեղ,հայկականՆորամուծականգործունեությանբարեփոխումը,գոտիներիհամալիրը,ժամանակահատվածըազգային գիտականլաբորատորիայի տարածքում հիմնել ՀՀՌադիոիզոտոպների արտադրության և մոլեկուլյար ախտորոշման,Ճառագայթային բուժման և Քիմիաթերապևտիկ և վիրաբուժականկենտրոններից բաղկացած Ուռուցքաբանության գերազանցությանհայկական կենտրոն։ Իսկ 2011 թվականի հոկտեմբերին ԱՊՀկառավարությունների ղեկավարների Խորհրդի որոշմամբ հաստատվելէ «ԱՊՀ մասնակից պետությունների ինովացիոն ոլորտում մինչև 2020համագործակցությանթվականնընկածմիջպետական ծրագիրը»։ ուղղությամբնորամուծականաշխատանքներ են իրականացնում նաև հետևյալ կառույցները. Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամը, որըստեղծվելՀամաշխարհային Բանկի«Ձեռնարկությունների Ինկուբատոր» ծրագրի շրջանակումև աջակցում է Հայաստանում ՏՀՏ ոլորտի աճին, քանի որնպաստավոր միջավայր է ստեղծում նորարարությանզարգացման, տեխնոլոգիաների կատարելագործման ևընկերությունների ընդլայնման համար։ Հատկանշական է,որխոշորագույնհիմնադրամըտեխնոլոգիականևէ, որիխորհրդատվական ընկերություններից մեկնգործունեությունն ընդգրկում է ոլորտի զարգացմանյուրաքանչյուր բնագավառ՝ կառավարության ծրագրերիՏՀՏիրականացում,ոլորտումիրավական, գործարար և կրթական բարեփոխումներիգործընթացին,ծառայություններիմատուցում սկսնակ ընկերություններին9։  ՀՀ Մտավոր սեփականության գործակալությունը, որըէկոնոմիկայի2002թ.-իէ ՀՀմարտիննախարարության կազմում, իսկ ներկայումս ՀայաստանիՀանրապետությանևներդրումներիգործողառանձնացված ստորաբաժանման կարգավիճակ ունի։ Գործակալության հիմնական նպատակներն ու խնդիրներնեն՝ մտավոր սեփականության օբյեկտների իրավականպահպանության հետ կապված ՀՀ օրենսդրությամբսահմանված գործողությունների իրականացում, մտավորմասնակցությունանհատականտարածաշրջանիբիզնեսնախարարության կազմումստեղծվելտնտեսականինկուբատորներիցզարգացմանՀՀոլորտիզարգացմանէ2002թ.9 ՁԻՀ պաշտոնական կայք՝ http։ պահպանությանսեփականությանբնագավառումտեղեկատվության ապահովում, բնագավառի միջազգայինպայմանագրերով ՀՀ ստանձնած պարտավորություններիկատարման ապահովում, կադրերի պատրաստում, ինչպեսնաև ՀՀ պետական արտոնագրային հիմնապաշարներիհամալրման օժանդակում10։  Նորամուծության և ձեռներեցության ազգային կենտրոնըմասնաճյուղեր ունի նաև Գյումրիում, Վանաձորում,Հրազդանում և Կապանում։ Կենտրոնը ստեղծվել է 2009թվականին ապրիլի 23-ին ՀՀ Կառավարության որոշմամբիրականացնում է նորարարությունների, նորամուծականգաղափարների զարգացման գործընթաց` աջակցելովդրանց առևտրայնացման նախապատրաստման համարաշխատանքներիանհրաժեշտիրականացմանը,մատուցելով գիտատեխնիկական, տեղեկատվական ևգրադարանային ծառայություններ11։ ռուս-հայկականհամագործակցության Ինովացիոնկենտրոնըիգործունեությաննպատակըինովացիոն բաղադրիչի ամրապնդման և ընդլայմանմիջոցովտնտեսականերկուհամագործակցության ինտեգրացիոն գործընթացներինօժանդակելն է։ Այսպիսով, ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ ՀՀ-ումնորամուծական միջավայրի կատարելագործման համար պետությունը՝տնտեսական, իրավական, քաղաքական պայմանների ապահովմամբ,իրականացնում է պետական նորամուծական քաղաքականություն՝ուղղվածգործունեությանզարգացմանը, որն իր էությամբ և կարևորությամբ երկրի տնտեսականաճի ապահովման բաղկացուցիչ մասն է։ հիմնականտնտեսությաննորամուծականերկրների10ՀՀ տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարություն,պաշտոնականսեփականությանhttps։ //www.aipa.am/u_files/file/canonadrutyun_new.pdf11 ՆՁԱԿ պաշտոնական կայք՝ http։ //www.innovcentre.am/hy/innovation/indexգործակալության Մտավորկայք՝Քոչարյան ՄարիանաՀՀ ՆՈՐԱՄՈՒԾԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆՕՐԵՆՍԴՐԱՆՈՐՄԱՏԻՎԱՅԻՆ ԴԱՇՏԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր – նորամուծություն, նորամուծական գործունեություն,օերնսդրանորմատիվային դաշտ, պետական քաղաքականություն։

example623

example623

Աշխարհի ամենահայտնի ու տարածված սեղանի խաղերից մեկի՝ շախմատի մասսայականությունը շարունակում է աճել։ Ժամանակակից շախմատի վերջնական ձևավորման և տարածման գործում ամենևին ոչ վերջին դերը պատկանում է արաբների իսլամական քաղաքակրթությանը։ Չնայած դրան՝ համաշխարհային կրոններից մեկը՝ իսլամը, զարմանալիորեն ոչ միանշանակ վերաբերմունք ունի խաղի թույլատրելիության հարցի նկատմամբ։ Սույն հոդվածը համառոտ փորձ է՝ ներկայացնելու շախմատի նկատմամբ իսլամական դավանաիրավական համակարգի վերաբերմունքի տարբեր դրսևորումները խաղի առաջացման համատեքստում։

ԻՍԼԱՄԻ ՏԵՍԱԿԵՏԻՑ ՇԱԽՄԱՏԻ ԹՈՒՅԼԱՏՐԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ«Ասում են` երբ Սիսսան [Սիսսա իբն Դահիրը – Ա. Գ.] հորինեց ու արքա Շիհրամիններկայացրեց շախմատ խաղը, վերջինս ցնցվեց հիացմունքից և լցվեց ցնծությամբ։ Նահրամայեց շախմատային տախտակներ տեղադրել տաճարներում և համարում էր, որայդ խաղը լավագույն բանն է, որ կարելի է սովորել իբրև նախաբան` պատերազմականարվեստին, իբրև փառք` կրոնին ու աշխարհին, իբրև հիմք` ողջ արդարությանը»։ Իբն Խալլիկան (1211-1282 թթ.)1Երկիր մոլորակի վրա բնակվող տարբեր ազգությունների, կրոնների, ռասաներիպատկանող ավելի քան 600 մլն մարդու2 միավորում է շախմատ խաղալը։ Այս տեսակետից առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում համաշխարհային երկրորդխոշորագույն կրոնի` իսլամի և նրա իրավագիտական-աստվածաբանական հարցերովզբաղվող մասնագետների (ֆուքահա (արաբ.` ءاهق ف) եզրույթի ներքո միավորվողների)վերաբերմունքը շախմատի` իբրև սեղանի խաղի թույլատրելիության հարցին։ Իսլամական իրավունքի` ֆիքհի (արաբ.` هق ف) տեսակետից մարդու բոլոր գործողությունները (այդ թվում` շախմատ խաղալը) դասակարգվում են ըստ հետևյալ 5 կատեգորիաների (ընդհանուր անվամբ` ալ-ահկամ ալ-խամսա, արաբ.` ةس مخ لا لأ اماك ح).1. վաջիբ (արաբ.` بجاو), ֆարդ (արաբ.` ضر ف) – պարտադիր գործողություններ,որոնց կատարումը ենթակա է պարգևատրման, իսկ չկատարումը` պատժի,2. մանդուբ (արաբ.` بودن م), մուսթահաբբ (արաբ.` ب سم) – գործողություններ,որոնք խորհուրդ է տրվում կատարել, ու դրանց կատարումը ենթակա է պարգևատրման, իսկ չկատարումը պատժի ենթակա չէ,3. մուբահ (արաբ.` حاب م) – չեզոք գործողություններ, որոնց ո՛չ կատարումն է ենթակա պարգևատրման, ո՛չ էլ չկատարումը` պատժի,4. մակրուհ (արաբ.` هورك م) – անցանկալի գործողություններ, որոնց կատարումը,սակայն, արգելված չէ և ենթակա չէ պատժի,5. հարամ (արաբ.` مارح) – արգելված գործողություններ, որոք պատժելի են3։ Սույն հոդվածում ներկայացվում են շախմատի ձևավորումը, իսլամական իրավագետների շրջանում շախմատի նկատմամբ հաճախ հակասող տեսակետները, դրանցպատճառները, հիմնավորումն ու արդիականությունը։ Այս խաղի առաջացման պատմական ժամանակաշրջանը պատված է առեղծվածի մշուշով։ Թեև շախմատն իր այժմյան ձևին մոտ տեսքով կարող էր հայտնի լինելդեռ «Մահաբհասյայի» հեղինակ Պատանջալիին (մ.թ.ա. 2-րդ դ.)4, ուսումնասիրողների2 Տվյալներն ըստ ՖԻԴԵ-ի նախագահի` «Ռուսաստանի ձայն» ռադիոկայանին տված հարցազրույցի, տե՛ս՝http։ մեծ մասի կարծիքով՝ այն ի հայտ է եկել հավանաբար 5-6-րդ դդ.1։ Սակայն ռուս գրոսմայստեր և հեղինակ Յուրի Ավերբախը (ծն. 1922 թ.) նշում է, որ շախմատի ծագմանաղբյուրներն ու պատճառները կարելի է հասկանալ միայն շախմատից առաջ գոյություն ունեցած խաղերի ուսումնասիրությունից հետո2։ Անկասկած է, որ այս ուղղությամբ դեռ շատ աշխատանք պիտի տարվի։ Շախմատի մասին վկայող առաջին գրավոր աղբյուրներից պետք է առաջին հերթին նշել միջին պարսկերենով գրված հետևյալ երկուսը` «Գործք Արտաշիրի` Պապակի որդու» (պահլ.` Kār-nāmak ī Artaxšēr ī Pāpakān)3, «Բացատրություն` շախմատի ևհայտնագործում` նարդու» (պահլ.` Vičārišn ī čatrang u nihišn ī nēv-artaxšēr)4։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում հատկապես երկրորդը։ Այս աղբյուրի հեղինակըփոխանցում է հայտնի պատումը, թե շախմատը, իբրև գլուխկոտրուկ, ՍասանյանԽոսրով Ա Անուշիրվան (531-579 թթ.) արքային է ուղարկել հնդիկ տիրակալ Դևսարմը։ Վերջինս, ամենայն հավանականությամբ, համապատասխանում է Կանաուջի Մաուխարի դինաստիայի տիրակալ Սարվա Վարմանին (560/565-580 թթ.)5։ Խաղ-գլուխկոտրուկը, աղբյուրի համաձայն, ընդամենը 3 օրում լուծում է Սասանյան լեգենդարվեզիր Վազուրգմիհրը (Բոզորգմեհր-է Բոխտագան)։ Այս պատումի գեղարվեստականվերապատմումը կարելի է տեսնել նաև Ֆիրդուսիի (940-1019/1025 թթ.) «Շահնամե»ում6։ Թեև այս ավանդությունների պատմավավերագրական արժեքը խիստ կասկածելի է, բայց դրանք շախմատի՝ Իրանում հայտնվելու ժամանակաշրջանի վերաբերյալպատկերացում կազմելու հնարավորություն են տալիս։ Բրիտանացի արևելագետ ևշախմատի պատմության ուսումնասիրության դասական Հարոլդ Ջեյմս Ռութվեն Մըրրեյը (1868-1955 թթ.), հիմնվելով պահլավական տեքստի վրա, անգամ նշում է շախմատի առաջացման կոնկրետ տարեթիվ` 570 թ.7։ Ընդհանուր առմամբ համաձայնվելով Մըրրեյի հաշվարկների հետ՝ հարկ է մեջբերել խորհրդային շախմատային մեթոդիստ Յակով Ռոխլինի (1903-1995 թթ.) կարծիքը. «...Պարզ է դառնում, որ շախմատիհայտնագործումը չէր կարող մեկ մարդու վաստակ լինել։ Պատմությունը խոսում է այնբանի օգտին, որ 64 վանդակ ունեցող քառակուսի տախտակով շախմատի գաղափարի ու ձևի արարիչը ժողովրդի կոլեկտիվ մտածողությունն է...»8։ Շախմատը Հնդկաստանից Իրան բերեց նաև իր հնդկական անունը։ Վերևում հիշատակված պահլավերեն տեքստերում շախմատի համար գործածվող «čatrang» բառի, ինչպես նաև դրանից առաջացած և տարածաշրջանում ապրող ժողովուրդներինանցած ձևերի (հայ.՝ «ճատրակ», հուն.՝ ζατρίκιον (զատրիկիոն), արաբ.՝ ج نرطش (շատրանջ), վրաց.՝ ჭადრაკი (ճադրակի)) մայրը «čaturaṅga» (սանսկ.՝ ) բառն է՝ «կազմուած čatur՝ «չորս» և aṅga՝ «մաս, անդամ բառերից». բուն նշ. «քառանդամ, չորեքմասնեայ»»9։ Անվան բացատրությունը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է նրանով, որ ժամանակակից շախմատի հնդկական նախատիպը խաղ էր 4հոգու համար10 ու ներկայացնում էր 4 տեսակի զորքերի պայքար (մարտակարգեր՝1 Gollon J., Chess Variations։ //www.schachquellen.de/14912.html).3 Ռուս. թարգմ. տե՛ս Периханян А., Чунакова О., Книга деяний Ардашира сына Папака, Москва, 1987։ 4 Ռուս. թարգմ. տե՛ս Орбели И., Тревер К., Шатранг. Книга о шахматах, Ленинград, 1936, էջ 49-52։ Did he convey caturanga to Khusrau Anushirvan, the Sassanid?, in “Arbeitspapiere/Working Papers. Chess Originated in India. Four Contributions”, 2000, pp. 1-12. Դևսարմ անվան մեջ«դևա» պատվանունը, որ հաճախ կրում էին հնդիկ արքաները, սանսկրիտում նշանակում է «աստված»՝տե՛ս Кочергина В., Учебник санскрита, Москва, 1994, էջ 336։ 9 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, հ. Գ, Երևան, 1977, էջ 190։ «ռատհա», փղեր՝ «հաստի», հեծելազոր՝ «աշվա», հետևակ՝ «փադատի». զորքի գլխինկանգնած էր «ռաջան»1)։ Խաղի առաջին ազգագրական նկարագրությունը տվածԱբու Ռայհան ալ-Բիրունին (լատինական միջավայրում` Ալբերոնիուս, 973-1048 թթ.)իր «Թարիխ ալ Հինդ» աշխատության մեջբերում է դրա նկարագրությունը2։ Հիմք ընդունելով Մըրրեյի հաշվարկները` 570 թ. (իսլամի մարգարեի՝ Մուհամմադի ծննդյան տարում) շախմատը թափանցում է Իրան։ Այն լայն տարածում է գտնում ևՍասանյան Խոսրով Բ Ափարվեզ (590/591-628 թթ.) արքայի կողմից Եգիպտոսիգրավման ընթացքում (619-620 թթ.) մուտք գործում Եգիպտոս3։ Սասանյան պետության գրավումից հետո (633-654 թթ.)4 արաբները Սասանյանմշակույթի հետ ժառանգեցին նաև շախմատը5, և Խալիֆաթում ևս խաղը զգալի տարածում է գտել։ Դա է ապացուցում այն, որ Իբն ալ-Նադիմի (932-990 թթ.) բիբլիոգրաֆիկ «Քիթաբ ալ-ֆիքրիսթ» աշխատության երրորդ բաժնի վերջին ենթաբաժնում6 հիշատակվում են արդեն 5 հեղինակներ, ովքեր գիրք են գրել շախմատի մասին՝1. Ալ-Ադլի ար-Ռումի (9-րդ դ., «Քիթաբ աշ-շատրանջ»/«Շախմատի գիրք»),2. Ար-Ռազի (9-րդ դ., «Լատիֆ ֆի-շ շատրանջ»/«Նրբագեղությունը շախմատում»),3. Աբու Բաքր բին Յահյա ալ-Սուլի (854-946 թթ., «Քիթաբ աշ-շատրանջ»/«Շախմատի գիրք»),4. Ալ-Լաջլաջ (մահ.՝ 970 թ., «Քիթաբ մանսուբաթ աշ-շատրանջ»/«Շախմատայինխնդիրների գիրք»),5. Ալ-Իքլիդիսի (10-րդ դ., «Քիթաբ մաջմու’ֆի մանսուբաթ աշ-շատրանջ»/«Շախմատային խնդիրների հավաքածու»)։ Խաղի տարածման ապացույց է նաև այն հանգամանքը, որ Աբբասյան 5-րդ խալիֆ Հարուն ալ-Ռաշիդը (786-809 թթ.) ու նրա արքունիքը սիրում և խաղում էին շախմատ7։ Խալիֆը, չնայած բավական լավ շախմատիստ լինելուն, պարտվում է իր քրոջը՝Աբբասիային, և իր վեզիր Ջաֆարին8։ Այս շրջանում արաբներն արդեն խաղացողներին, ըստ իրենց պրակտիկ ուժի, բաժանում էին 5 կարգերի, որոնցից բարձրագույնիմեջ միավորված խաղացողները քիչ էին (820 թ.` միայն 4-ը) և համարվում էին ժամանակի գրոսմայստերները (նրանք ընդհանրաբար կոչվում էին ալիյաթ9)։ Ուստի տրամաբանական է, որ արաբական միջավայրում հայտնվելուց հետո խաղի՝ ուղղադավանիսլամի հետևորդի ապրելակերպի նորմերին համապատասխանելու և թույլատրելիլինելու հարցի շուրջ սկսվեցին քննարկումներ, ու շախմատը հարկադրված էր մղելբավական դաժան գոյության պայքար10։ Որքան էլ զարմանալի է, իսլամական իրավական միտքն այս հարցի շուրջ հանգեց 3 տարբեր մոտեցումների11։ Քանի որ հարցիշուրջ իսլամական դիրքորոշումը տարընկալումների տեղիք է տալիս, հատկապես`Արևմուտքի այն երկրներում, որտեղ ակտիվորեն զբաղվում են տեղի իսլամական հա3 Wilkinson C., Chess։ From Chaturanga to the Present Day, Russell Enterprises, 2012, p. 8.մայնքների հասարակական ինտեգրմամբ1, ընդհանրական պատկերացում ստանալուհամար անհրաժեշտ է մանրամասն անդրադառնալ բոլոր կողմերի կարծիքներին։ Նախ և առաջ պետք է նշել, որ հատկապես Եվրոպայում շախմատ խաղալիս խաղացողները և դիտողները սովորաբար որոշակի գումարային դրույքներ էին կատարում2։ Նման դեպքերը իսլամի տեսակետից դասակարգվում են իբրև քիմար (արաբ.՝رام ق) և արգելվում ըստ Ղուրանի (2։ Ուստի, խոսքը գնում է շախմատ խաղալու այն ձևերի մասին, որոնք խաղադրույքներ չեն ենթադրում։ Անհրաժեշտ է արձանագրել, որ ո՛չ Ղուրանում, ո՛չ սուննայում, ի տարբերություննարդու, որևէ բան նշված չէ։ Իսկ շախմատի արգելված լինելու մասին վկայող հադիսները, ինչպես հավաստում են Իսմայիլ իբն Քասիրը (1301-1373 թթ.) և այլ աստվածաբան-մուհադդիսներ, միանշանակ անարժանահավատ են և կեղծ3։ Չնայած շախմատն արաբներին հայտնի էր դեռ Մուհամմադի զինակիցների ժամանակից, նրանցից ոմանք սեփական կարծիքն ունեին խաղի մասին։ Մասնավորապես, ուղղափառ երկրորդ խալիֆի որդի Աբդուլլահ իբն Ումարը (614-693 թթ.) համարում էր, որ շախմատը նարդուց ավելի վատն է4։ 4-րդ ուղղափառ խալիֆ, Մուհամմադի փեսա Ալի իբն Աբի Տալիբը (600-661 թթ.) շախմատ խաղալը համարում էր խաղամոլության դրսևորում5։ Հայտնի ասհաբներ և թաբիիներ թույլատրել են խաղը, օրինակ՝ Աբդուլլահ իբն Աբբասը (619-687 թթ.), Աբու Հուրայրան (603-681 թթ.), ԻբնՍիրինը (653-729 թթ.), Հիշամ իբն Ուրվան (680-763 թթ.), Սաիդ իբն ալ-Մուսայյիբը(642-715 թթ.), Սաիդ իբն Ջուբայրը (665–714 թթ.)6։ Իջթիհադի ոսկե դարաշրջանի աստվածաբանների մեծամասնությունը մակրուհկամ հարամ է համարել շախմատ խաղալը։ Նրանք, զուգահեռ տանելով իրենց ծանոթնարդու հետ, համարում էին, որ դրսից եկած խաղը միայն շեղում է մարդկանց կարևոր և անհրաժեշտ գործերից7։ Մասնավորապես, բնութագրական է Աբու Բաքր իբնալ-Արաբիի (1076-1148 թթ.) հետևյալ միտքը. «...Շախմատը նարդու եղբայրն է՝ սընված միևնույն կրծքից, և նույնական է մարդկանց կլանելու, նրանց ժամանակը մսխելու, Աստծո և աղոթքի մասին նրանց մոռացնել տալու տեսակետից»8։ Այժմ առանձին-առանձին անդրադառնանք հարցի շուրջ առկա 3 մոտեցումներին։ Առաջին տեսակետի համաձայն` շախմատ խաղալն արգելված (հարամ) կամ ծայրահեղ անցանկալի (մակրուհ թահրիման /արաբ.՝ ام ير ت هورك م لا/) գործողություն է։ Այնընդունում են սունիական 3՝ հանբալիական, հանաֆիական, մալիքիական մազհաբները։ Իբն Քուդաման (1147-1223 թթ.) հաղորդում է, որ հանբալի կրոնագետները նշումեն, թե այնուամենայնիվ, շախմատն իրականում նույնական է խաղերին, որոնք խաղացվում են զառով (ինչպիսին է նարդին), և դրա արգելումը կարգավորվում է անալոգիկ պատճառաբանությամբ9։ Հետաքրքիր է, որ պատմում են, թե ինքը՝ Ահմադ իբնՀանբալն (780–855 թթ.) իր աշակերտների հետ կոչ էր անում շախմատիստի, գինեմոլիու երաժիշտի նման բարոյական վիրավորանք հասցնողների հանդեպ որդեգրել կոշտ(երբեմն` ֆիզիկապես) դիրքորոշում10։ Իր հերթին Աբու Հանիֆան (699-767 թթ.) ո'չողջունում և ո'չ էլ պատասխան ողջույն էր տալիս այն մարդուն, ով այդ պահին շախ1 Տե՛ս MacEoin D., Music, Chess and other Sins։ Piety into Power, Routledge, 2012, p. 68-69.մատ էր խաղում1։ Մուհամմադ ալ-Ռայ ալ-Անդալուսին (1380-1449 թթ.) փոխանցում էմի զրույց, որի ընթացքում Մալիք իբն Անասին (711-795 թթ.) հարցնում են շախմատիմասին։ Նա արձագանքում է. «Արդյո՞ք դա ճշմարտության մաս է»։ Պատասխանումեն. «Ոչ»։ Այնժամ Մալիքը, մեջբերելով Ղուրանից (10։ 32), ասում է. «Ի՞նչ կարող է լինելճշմարտությունից անդին բացի մոլորությունից»2։ Մոտավորապես նույնաբովանդակհատված կարելի է տեսնել նաև «ալ-Մուվատտայում» (52։ Երկրորդ տեսակետը, որին հարում է շաֆիական մազհաբը, արձանագրում է, որթեև շախմատն անցանկալի է, բայց արգելված չէ։ Ալ-Նավավին (1233-1277 թթ.)նշում է. «Մեր դպրոցի կարծիքն է, որ [շախմատ խաղալը] անցանկալի է, բայց ոչ արգելված»4։ Ալ-Սուբկին (1284-1355 թթ.), միանալով այս կարծիքին, համարում է այն«պարզ և ակնհայտ ճշմարտություն»5։ Երրորդ տեսակետի կողմակիցները համարում են, որ շախմատ խաղալը թույլատրելի է (մուբահ)։ Նման տեսակետն են պաշտպանել վերևում հիշատակված Մուհամմադի կողմնակիցներն ու նրանց հաջորդները։ Ժամանակակից աստվածաբան Յուսուֆ ալ-Քարադավին (ծ. 1926) խոսում է շախմատի թույլատրելիության մասին՝ նշելով, սակայն, հետևյալ նախապայմանները.1. խաղացողը չպետք է գլխովին տարվի խաղով` այդ պատճառով չկատարելովիր պարտավորությունները, օրինակ՝ աղոթքը (սալյաթ, արաբ.՝ ةلا ص ),2. խաղը չպետք է ենթադրի գումարային որևէ տիպի խաղադրույքի կատարում,3. խաղացողները չպետք է օգտագործեն անպարկեշտ արտահայտություններ ևվիրավորանքներ6։ Փաստորեն, շախմատն արգելված չէ, և հիմնական խնդիրը դրա նկատմամբ անձի վերաբերմունքն է։ Անդալուզցի գիտնական Իբն Աբդ ալ-Բարրը (978-1071 թթ.)գրում է. «Այս ամենը ցույց է տալիս, որ շախմատն ինքնին արգելված չէ։ Եթե այդպեսլիներ, էական չէր լինի` շատ են շախմատ խաղում, թե քիչ։ Այնուամենայնիվ, սա [թույլատրելիությունը] գործում է, եթե անձը տարված չէ խաղով կամ չի խաղում ամբողջժամանակ»7։ Ժամանակակից իրավագետ, Սիրիական պատերազմի ընթացքում զոհված Ռամադան ալ-Բուտին (1929-2013 թթ.) նշում է. «Եթե շախմատ չափի մեջ (ժամանակի, ուշադրության առումով) խաղան, ապա ես որևէ վատ բան չեմ տեսնումդրանում։ Համարում եմ, որ դա թույլատրված է։ Շախմատ խաղալու արգելվածությանմասին ուղղակի տեքստ, ի տարբերություն նարդի խաղալու, հադիսներում չկա»8։ Կարծիքները միանշանակ չեն նաև շիաների շրջանում։ Դրա ապացույցն է «իրանական շախմատային պատերազմը»։ Իրանի իսլամական հեղափոխությունից հետո1981 թ. հեղափոխության հայրը՝ այաթոլլահ Ռուհոլլահ Խոմեյնին (1902-1989 թթ.),արգելեց շախմատը, քանի որ այն նպաստում էր խաղամոլությանը և վնասում հիշողությանը, կարող էր խաթարել ուղեղի աշխատանքն ու ձևավորել ռազմատենչի հոգեբանություն։ 1988 թ. համարելով, որ շախմատն այնուամենայնիվ, լավ մտավարժանքէ, նա վերացրեց իր իսկ արգելքը` պայմանով, որ չլինեն խաղադրույքներ9։ Դրան հակառակ` իրաքյան շիաների առաջնորդ մեծ այլաթոլլահ Ալի ալ-Սիստանին (ծ. 1930)շախմատ խաղալը համարում է հարամ մուտլաքան (բացարձակ արգելված, արաբ.՝2 Dutton Y., Original Islam։ Malik and the Madhhab of Madina, Routledge, 2007, p. 55.5 Նույն տեղում։ Նա նշում է, որ էական չէ, թե խաղը ենթադրում է խաղադրույքներ, թե՝ ոչ, ևէական չէ, թե խաղն ընթանում է իրական տախտակի առաջ, թե՝ համակարգչի1։ Այս ամենով հանդերձ, անգամ 21-րդ դարում շախմատը թե՛ պահպանողականների, թե՛ բարեփոխիչների շրջանում այդքան էլ ողջունելի զբաղմունք չէ։ Համացանցային իսլամական ֆորումներին շեյխերը հաճախ այս հարցում օրինակ են բերում անտիկ մտածող Սենեկայի հետևյալ խոսքերը. «Ոչ թե մեր կյանքն է կարճ, այլ մենք չափազանց շատ ենք ծախսում այն։ Կյանքը բավական երկար է»2։ Իսլամական իրավունքի՝ խաղի հանդեպ անգամ ամենաչեզոք տրամադրված մասնագետները կոչ ենանում ժամանակն առավել արդյունավետ և աստվածահաճո գործողությունների վրածախսել։ Հատկանշական է, որ հարցի շուրջ խորհուրդ տվող հոգևորականներն անգամ, հաճախ հստակորեն խորհուրդ տալ դժվարանալով, իրենց կարծիքն ավարտումեն Ղուրանից մեջբերումով (2։ 216), թե «Ալլահը գիտի, իսկ դուք չգիտեք»։ Ցանկացածդեպքում, շախմատն իր վերջնական ձևավորման, դեպի Արևմուտք տարածման ևայժմյան փառքի համար շատ բանով պարտական է արաբներին։ Դրա հավերժականառհավատչյան «ալ-Սուլիի ադամանդն» է՝ աներևակայելի գեղեցկության շախմատային մի խնդիր, որ առաջադրել էր իսլամական քաղաքակրթության լավագույն շախմատիստ Աբու Բաքր բին Յահյա ալ-Սուլին։ Խնդիրն անլուծելի մնաց ավելի քան հազարտարի, մինչև 20-րդ դարավերջին լուծումն ի հայտ բերեց Յուրի Ավերբախը3։ Արշակ ԳևորգյանԻՍԼԱՄԻ ՏԵՍԱԿԵՏԻՑ ՇԱԽՄԱՏԻ ԹՈՒՅԼԱՏՐԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋԲանալի բառեր՝ շախմատ, իսլամ, ֆիքհ, իսլամական դավանաբանություն, շախմատի ծագում, սեղանի խաղ, հարամ, շատրանջ, չատուրանգա, Ղուրան։

example529

example529

Հոդվածում քննարկվում է Լեջանի հանքամագմատիկ համակարգը, որը գտնվում է համանուն հանքային հանգույցում։ Հանքամագմատիկ համակարգում տարանջատվում են միջին էոցենի հրաբխածին իջվածքը և վերադրված միջին-վերին էոցենի գմբեթաձև կառույցը, որը սահմանագծվում է կիսաօղակաձև խզվածքով։ Հանքամագմատիկ համակարգի ստորին հորիզոններում տեղադրված է գրանոդիորիտային կազմի ինտրուզիան, որը պատռտված է գրանիտների փոքր շտոկով, որի հետ էլ կապված են պղինձ-պորֆիրային և դրան ուղեկցող այլ հանքայնացումները։

ԼԵՋԱՆԻ ՀԱՆՔԱՄԱԳՄԱՏԻԿ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԱՆՔԱՅՆԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋՊղնձի և մոլիբդենի համաշխարհային պաշարների ավելի քան 60 %-ը կապված էպղինձ-պորֆիրային հանքավայրերի հետ։ Պղնձի հաստատված համաշխարհայինպաշարները, համաձայն Ամերիկյան երկրաբանական ծառայության տվյալների, 2014թ. հունվար ամսվա դրությամբ կազմում են 690 մլն տ։ Պաշարների ծավալով առաջինեռյակի մեջ մտնում են Չիլին, Ավստրալիան և Պերուն։ Այն պղինձ-պորֆիրային հանքավայրերը, որոնցում պղնձի պաշարները կազմումեն մինչև 1 մլն տ, համարվում են փոքր, 1-5 մլն տ՝ միջին, 5-10 մլն տ՝ խոշոր և մեծ, 10մլն տ և ավելի՝ ունիկալ [8]։ Գրականության մեջ կարող ենք հանդիպել «պղինձ-մոլիբդենային» տերմինի, որըհոմանիշ է «պղինձ-պորֆիրային» անվանմանը այն հանքավայրերի համար, որտեղմոլիբդենն ունի արդյունաբերական նշանակություն։ Պղնձի տարեկան արդյունահանման 60 %-ը նույնպես բաժին է ընկնում նշված տիպին։ Բացի հիմնական տարրերից՝պղնձից և մոլիբդենից, այս հանքավայրերից ստացվում են նաև ոսկու, արծաթի, ռենիումի, բիսմուտի և ցրված այլ տարրերի զգալի քանակություններ։ Հանքավայրերն իրենցից ներկայացնում են աղքատ պղնձային, մոլիբդենպղնձային հանքաքարերի երակիկացանավոր տիպի շտոկվերկային մեծածավալկուտակումներ, որոնք պատկանում են հետմագմատիկ հիդրոթերմալ հանքավայրերիխմբին։ Այս հանքավայրերում օգտակար բաղադրիչների պարունակությունները կազմում են. պղինձ՝ 0.2 մինչև 1.3-1.5 %, մոլիբդեն՝ 0.003-0.05 %, ոսկի՝ 0.002 մինչև 1.21.5 գ/տ, արծաթ՝ 0.2-5 գ/տ։ Պղինձ-պորֆիրային հանքավայրերը շահագործվում ենբաց եղանակով՝ օգտագործելով բարձր արտադրողականություն ունեցող տեխնիկական միջոցներ և սարքավորումներ։ Հանքերի տարեկան արտադրողականությունըըստ լեռնային զանգվածի կարող է հասնել մինչև տասնյակ միլիոնավոր տոննաների,ինչի հետևանքով կտրուկ կարող է փոխվել տեղանքի ռելիեֆի ձևը։ Դրանց շահագործումն էկոլոգիական զգալի վնաս է հասցնում շրջակա միջավայրին, քանի որ լեռնայինձեռնարկության մեջ մտնում են հարստացուցիչ ֆաբրիկան՝ իր պոչամբար(ներ)ով, ինչպես նաև ոչ կոնդիցիոն հանքաքարերի և դատարկ ապարների մեծածավալ լցակույտերը։ Պղինձ-պորֆիրային հանքաքարերը ծագումնաբանորեն կապված են գրանիտոիդային կազմի պորֆիրային ինտրուզիաների հետ և որպես կանոն ձևավորվում ենլիաբյուրեղ գրանիտոիդներից հետո։ Հանքայնացումը ձևավորվում է փոքր պորֆիրային ինտրուզիաների ներդրումից անմիջապես հետո և կուտակվում դրանց ապիկալմասերում։ Պորֆիրային ինտրուզիաները, հրաբխային ապարները, հանքայնացումը,որոնք տեղադրվում են բարենպաստ տեկտոնական պայմաններում, սովորաբար մեկհանքամագմատիկ համակարգ են հանդիսանում։ Այս համակարգերը գտնվում ենհրաբխապլուտոնիկ գոտիներում [6, 8]։ Վերջիններս ինտրուզիվ և/կամ հրաբխայինպրոցեսների ինտենսիվ դրսևորմամբ գծային ձգված մարզեր են, որոնք ձևավորվումեն մայրցամաքային եզրամասերի յուրահատուկ երկրատեկտոնական պայմաններում։ Ելնելով հրաբխապլուտոնիկ գոտու տիպից և հանքատար պորֆիրային ինտրուզիաների կազմից՝ Ա. Կրիվցովը պղինձ-պորֆիրային հանքավայրերի շրջանները բաժանում է չորս տիպի․1. Էպիկրատոնային. համապատասխանում են հին եզրային զանգվածներին ևվաղ կոնսոլիդացման բլոկներին, որտեղ պորֆիրային ինտրուզիաներըներկայացված են գրանոդիորիտ-գրանիտային առաջացումներով և որոնցհամար բնորոշ են մոլիբդենի բարձր պարունակությունները,2. Էպիմիոգեոսինկլինալային. նստվածքային հիմքով (միոգեոսինկլինալ), որտեղպորֆիրային ինտրուզիաները ներկայացված են գրանոդիորիտ-մոնցոնիտային կազմով,3. Էպիէվգեոսինկլինալային. հրաբխային հիմքով (էվգեոսինկլինալ), որտեղ պորֆիրային ինտրուզիաները ներկայացված են գրանոդիորիտային կազմով,4. Էվգեոսինկլինալային. կղզեաղեղային գոտիներում, որոնք համապատասխանում են էվգեոսինկլինալների պատնեշային զոնաներին, որտեղ ինտրուզիվապարները ներկայացված են դիորիտային կազմով և որոնց բնորոշ են ոսկուբարձր պարունակությունները՝ մինչև 1.5 գ/տ և մոլիբդենի գրեթե աննշանպարունակությունները։ Առաջին երեք տիպի հանքավայրերը մտնում են անդեզիտոիդային հրաբխապլուտոնիկ գոտիների, իսկ վերջին էվգեոսինկլինալային տիպը՝ բազալտոիդայինի մեջ [2,4]։ Քննարկվող տիպի հանքավայրերի մոդելներից առավել լայն տարածում ունեն Ջ․Լուելլի և Ջ․ Ջիլբերտի կողմից մշակված «մոնցոնիտային» և Վ․ Հոլլիստերի կոմիցմշակված «դիորիտային» մոդելները։ Մոնցոնիտային մոդելը բնորոշ է անդեզիտոիդային հրաբխապլուտոնիկ գոտիների «1» և «2» տիպի շրջանների հանքավայրերին, իսկդիորիտայինը՝ «3» և «4» տիպի շրջանների հանքավայրերին [2, 4-6]։ Պղինձ-պորֆիրային հանքառաջացման հիմնական փուլերը տեղի են ունենումճնշումների կտրուկ տատանումների ժամանակ և ջերմաստիճանի լայն դիապազոններում՝ 650-600-ից մինչև 200-150 0C [10]։ Միներալների ձևավորումը տեղի է ունենումերկրաքիմիական պատնեշների սահմաններում, կտրուկ ջերմաստիճանի և ճնշմանանկման պայմաններում։ Միներալային կազմը պղինձ-պորֆիրային հանքավայրերումբավականին պարզ է։ Ամենատարածված պղնձի միներալներն առաջնային հանքաքարերում հիմնականում ներկայացված են խալկոպիրիտով և բորնիտով։ Բացիդրանցից կարող են առկա լինել նաև էնարգիտը և լյուցոնիտը, որոնք ունեն երկրորդային նշանակություն։ Մոլիբդենի արդյունաբերական միակ միներալը հանդիսանումէ մոլիբդենիտը։ Հանքավայրերին բնորոշ են օքսիդացման և երկրորդային հարստացման գոտիները։ Աշխարհի պղինձ-պորֆիրային հանքավայրերի մեծամասնությունը գտնվում է մոլորակային մասշտաբի հետևյալ 3 մետաղածնական գոտիներում՝ Խաղաղօվկիանոսային, Միջերկրածովա-Ասիական (Թետիս) և Ղազախա-Մոնղոլական (Պալեոթետիս)։ ՀՀ տարածքը մտնում է Միջերկրածովյան գոտու՝ Փոքրկովկասյան ենթագոտու մեջ։ Փոքր Կովկասի տարածքը պղինձ-պորֆիրային հանքայնացման տեսանկյունիցհստակորեն բաժանվում է երկու՝ սկզբունքային տարբեր կառուցվածքա-ֆորմացիոնգոտիների։ Առաջինը Վիրահայոց-Ղարաբաղի գոտին է, որն իրենից ներկայացնում էյուրա–կավճի կղզաղեղային կառույց, որտեղ զարգացած են էպիէվգեոսինկլինալայինտիպի հանքավայրերը։ Երկրորդը՝ Հանքավան-Զանգեզուրի գոտի ձևավորված էոցենպլիոցենում, որը համարվում է Իրանական սուբպլատֆորմի հյուսիսային ակտիվացված մաս, որտեղ զարգացած են էպիկրատոնային տիպի հանքավայրերը [2, 4]։ Այստեղ տեղադրված է աշխարհի ունիկալ հանքավայրերից մեկը՝ Քաջարանի պղինձ-մոլիբդենային հանքավայրը, որտեղ գտնվում է մոլիբդենի համաշխարհային պաշարների 7 %-ը։ Պղինձ-պորֆիրային հանքայնացումն առկա է նշված կառուցվածքա-մետաղածնական գոտիներում, որոնք միմյանցից տարբերվում են պորֆիրային ինտրուզիաների կազմով, պղնձի, մոլիբդենի և ոսկու պարունակություններով։ Վերը նշված մոդելները բնորոշ են նաև ՀՀ պղինձ-պորֆիրային հանքավայրերին։ Մասնավորապես «մոնցոնիտային» մոդելին համապատասխանում են ՀանքավանԶանգեզուրի գոտում տեղակայված հանքավայրերը (Քաջարան, Հանքավան, Ագարակև այլն)։ Վիրահայոց-Ղարաբաղի գոտում պարփակված հանքակուտակումները (Թեղուտ և այլն) պատկանում են առաջացման «դիորիտային» մոդելին [2]։ Նկարագրվող հանքավայրերի համար չափազանց բնորոշ է հանքայնացմանառաջնային հորիզոնական և ուղղաձիգ զոնայականությունը, որն արտահայտված էմոլիբդենի հանքայնացման փոխարինմամբ պղինձ-մոլիբդենայինով, պղնձայինով, կապար-ցինկայինով, ինչպես հատակագծում հանքային շտոկվերկի կենտրոնից դեպիեզրերը, այնպես էլ ուղղաձիգ՝ հանքային մարմինների բարձրացման ուղղությամբներքևից դեպի վերև [3, 8]։ Զոնայականությանն առաջիններից անդրադարձել է Ռ. Սիլլիտոյը, իսկ Ի. Պավլովայի կողմից մշակվել է ունիվերսալ շարք [6, 7]․Զոնայականության շարք քննարկվող հանքավայրերի համար առաջարկվել էնաև Կիրկհեմի ու Սինքլայերի կողմից։ Այն իր մեջ ընդգրկում է Ռ․ Սիլլիտոյի և Ի․Պավլովայի կողմից մշակված զոնայականությունները և տալիս է ավելի պատկերավոր նկարագիր հանքային համակարգում հանքայնացումների տեղաբաշխմանմասին։ Նման հանքայնացման զոնայականություն արտահայտվում է նաև ՀՀ որոշհանքավայրերում։ Հաշվի առնելով վերը նշվածը՝ ստորև քննարկվում են Լեջանի հանքամագմատիկհամակարգում տարբեր հանքայնացումների տեղաբաշխման առանձնահատկությունները։ Այս տարածքում աշխատանքներ կատարել են մի շարք հետազոտողներ՝ Հ. Մաղաքյանը (1943 թ.), Ա. Շմիդտը (1978 թ.), Մ. Իսախանյանը (1982 թ.), Է. Մալխասյանը (1989 թ.), Հ. Թումանյանը (2002 թ.) և այլք։ Հանքային հագույցին վերաբերող տեղեկությունները վերցված են նրանց տպագիր և ձեռագիր աշխատանքներից։ Լեջանի հանքային հանգույցը գտնվում է ՀՀ Լոռու մարզում և մտնում է Վիրահայոց-Ղարաբաղի կառուցվածքա-ֆորմացիոն գոտու մեջ՝ Ալավերդու հանքային շրջանիհյուսիսարևմտյան մասում [1]։ Հանքամագմատիկ համակարգը գտնվում է հյուսիսարևմտյան (երկայնակի), հյուսիսարևելյան (լայնակի) և կիսաօղակաձև խզվածքների հատման տեղում՝ զբաղեցնելով մոտ 140 քառ. կմ մակերես։ Հանգույցի առանձնացման հիմքում ընկած են կառուցվածքային և հանքաֆորմացիոն առանձնահատկությունները, ինչպես նաև երկրաքիմիական և երկրաֆիզիկական անոմալիաները։ Դրա սահմաններն ընդգրկում ենխոշոր հրաբխապլուտոնիկ դեպրեսիոն կառույցը, ինչպես նաև հաստատվում են բացասական գրավիտացիոն անոմալիայով (Ա. Շմիդտ և ուրիշներ, 1978 թ.)։ Դեպրեսիոնկառույցը, որը զբաղեցնում է մոտ 80-85 քառ. կմ տարածք, կազմված է միջին էոցենիհասակի դացիտային ու անդեզիտա-դացիտային տուֆերի և խառը կազմի բրեկչիաների ստվարաշերտերից, որոնց հիմքում տեղադրված է կոնգլոմերատների և տուֆաբրեկչիաների հզոր շերտախումբ։ Այս ապարները հյուսիսում և արևելքում կիսաօղակաձև խզվածքով առանձնանում են միջին էոցենի հասակի տուֆա-ավազաքարերի,ալևրոլիթների, կրաքարանման դոլոմիտացված ավազաքարերի, դացիտային իգնիմբրիտների և դացիտային տուֆերի շերտախմբերից։ Հարավային հատվածում գտնվումէ գմբեթաձև կառուցվածք, որն առանձնացվում է իջվածքային կառույցից երկրորդային կիսաօղակաձև խզվածքով։ Այս գմբեթաձև բարձրացումը կազմված է միջին-վերին էոցենի անդեզիտաբազալտային կազմի տուֆերից, կոնգլոմերատներից, ավազաքարերից, դացիտ-անդեզիտային կազմի լավաներից։ Կառույցը զբաղեցնում է մոտ 2225 քառ. կմ մակերես։ Հրաբխային դեպրեսիոն կառույցի կիսաօղակաձև խզվածքներիերկայնքով մերկանում են ինտրուզիվ մարմիններ։ Խզվածքի արևմտյան մասում մերկանում են վերին էոցեն-նեոգենի հասակի գրանոդիորիտները, որոնք կազմում են մոտ1 քառ. կմ տարածք։ Խզվածքի երկայնքով դեպի հյուսիս գտնվում են գրանիտ-պորֆիրների երկու ելքեր՝ համապատասխանաբար 0.08 և 0.3 քառ. կմ չափերով։ Այնուհետև դեպի հյուսիս-արևելք գտնվում են միջին էոցենի հասակի ենթահրաբխային,դացիտային պորֆիրները։ Գրանիտ-պորֆիրների ելք առկա է նաև երկրորդային կիսաօղակաձև խզվածքի հարավարևելյան հատվածում՝ 0.2 քառ. կմ մակերեսով։ Այսպիսով, դեպրեսիայի թույլ էրոզիոն կտրվածքի հատվածում (հյուսիս, հյուսիսարևելյան) մերկանում են ենթահրաբխային մարմինները, իսկ էրոզիոն կտրվածքիառավել խորը տեղամասերում (հյուսիս-արևմուտքից դեպի հարավ-արևմուտք)՝ աբիսալ և հիպաբիսալ ինտրուզիվ առաջացումները։ Դեպրեսիոն հանքամագմատիկ համակարգի կենտրոնական հատվածում՝ մակերեսից 600 մ խորության վրա, երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների տվյալներով կանխատեսվում է թթու կազմի խոշոր ինտրուզիվ մարմին, որը հավանաբար համապատասխանում է կիսաօղակաձև խզվածքի եզրերով մերկացող գրանոդիորտային կազմի ինտրուզիաներին։ Ինտրուզիվ մարմինը հատվում է պորֆիրանման գրանիտի փոքր ինտրուզիայով, որի ելքը ֆիքսված է Մեծ ձորի հանքային դաշտի կենտրոնում։ Լեջանի հանքահանգույցի պղինձ-պորֆիրային հանքայնացումը կապված է պորֆիրանման գրանիտների փոքր ինտրուզիայի հետ։ Այդ կապը համահունչ է պղինձպորֆիրային հանքայնացմանը վերաբերվող վերջին մշակումներին։ Նշենք, որ այսդատողությունները հիմնված են Ռ. Սիլլիտոյի, Վ. Սինքլայերի և այլոց, ինչպես նաևՄեծ ձորում կատարված աշխատանքների վերլուծությունների արդյունքների վրա։ Հանգույցի կենտրոնական հատվածում գտնվում է Մեծ ձորի հանքային դաշտը։ Այն տեղակայվում է հյուսիսարևմտյան (երկայնակի) և հյուսիսարևելյան (լայնակի)տարածման խզվածքների հատման հանգույցում՝ զբաղեցնելով մոտ 40 քառ. կմ մակերես։ Դաշտը հստակ ընդգծվում է հիդրոթերմալ փոփոխվածությամբ, որը ներկայացված է պրոպիլիտացված և սերիցիտացված զանգվածով։ Այստեղ լայնորեն տարածված են նաև պիրիտացումն ու քվարցացումը, որոնք տիպիկ են պղինձ-պորֆիրային հանքավայրերին։ Հանքային դաշտը եզրագծվում է երկրաքիմիական և երկրաֆիզիկական անոմալիաներով։ Դրա եզրերում տեղային բացասական գրավիմետրիական անոմալիաների հետ համընկնում են պղնձի երկրաքիմիական առաջնային պսակների անոմալիաները։ Դաշտի կենտրոնական հատվածում հայտնաբերված է էնարգիտ-տենանտիտային հանքայնացում, որը նույնպես բնորոշ է պղինձ-պորֆիրային հանքավայրերի վերին հատվածներին։ Էնարգիտային հանքայնացումը ներկայացված է զոնաներով, որտեղ պղնձի պարունակությունը կազմում է միջինում 0.3 %, իսկ մոլիբդենը գտնվում էառանձին հանքայնացված միջակայքերում՝ միջինում կազմելով 0.02-0.04 %։ Զոնաների շարունակություններում՝ դեպի բացարձակ բարձրությամբ ավելի բարձր տեղամասերում, նմուշներում հայտնաբերված է ոսկի՝ 0.7 գ/տ միջին պարունակությամբ։ Մակերեսում՝ հանքային դաշտի հարավարևմտյան տեղամասում, զարգացած էկապար-ցինկի հանքայնացում՝ ներկայացված երականման մարմիններով։ Դրանցհզորությունը կազմում է միջինում 0.5-1.5 մ՝ կապարի 2.0 % և ցինկի 1.2 % միջինպարունակությամբ։ Նշվածը վկայում է ուղղաձիգ զոնայականության մասին։ Բացի այդ՝ հանքամագմատիկ համակարգում ֆիքսվում է նաև հորիզոնական զոնայականությունը։ Օղակաձև դեպրեսիան եզրագծող կիսաօղակաձև խզվածքի արտաքին մասում գտնվում ենբազմամետաղ (Cu, Pb, Zn) և կապար-ցինկի փոքր երևակումները, որոնց տեղակայման գործում մեծ դեր են ունեցել կիսաօղակաձև, հյուսիսարևմտյան, մերձմիջօրեական խզումները։ Ի դեպ, այն դեպքերում, երբ բազմամետաղային հանքայնացումը տեղակայված էշերտախմբում, որտեղ գերակշռում են կարբոնատային նստվածքները, դրանք ունենշերտաձև տեսք, իսկ երբ ներփակող հաստվածքում գերակշռում են հրաբխածինապարները՝ ձևավորում են երակներ և երակային զոնաներ։ Վերը նշվածը թույլ է տալիս հանգել հետևյալին։ Լեջանի հանքային հանգույցումառկա է հանքամագմատիկ համակարգ, որի հիմնական հանքայնացումը պղինձ-պորֆիրայինն է, որն ուղեկցվում է բազմամետաղային և ոսկու (?) հանքայնացումներով։ Վերջիններիս բաշխվածությունը տարածության մեջ հստակ ֆիքսում է հորիզոնականև ուղղաձիգ զոնայականությունը։ Պղինձ-պորֆիրային հանքայնացումը հավանաբարտեղակայված կլինի երկրի ժամանակակից մակերևույթից 200-400 մ խորություններում։ Հաշվի առնելով հանքաքարի աղքատությունը, բաց շահագործման եղանակը,մետաղների ներկայիս շուկայական գները և մեր կողմից գնահատվող արդյունաբերական հանքայնացման գտնվելու խորությունն ու ոչ մեծ չափսերը՝ կարող ենք ասել,որ Մեծ ձորի պղինձ-պորֆիրային կուտակումն այժմ արդյունաբերական նշանակություն չունի։ Արդյունաբերական որոշ հետաքրքրություն ներկայացնում է այստեղզարգացած, սակայն վատ ուսումնասիրված ոսկու հանքայնացումը, որին պետք էառավել մեծ ուշադրություն դարձնել։ Գրականություն1. Թումանյան Հ., Մովսեսյան Ռ., Գրիգորյան Ա., Ալավերդու անտիկլինորիումի կառուցվածքահանքային շրջանացում, «ԵՊՀ, Գիտական տեղեկագիր. երկրաբանություն ևաշխարհագրություն», 2012, № 2, էջ 10-18։ 2. Մովսիսյան Հ., Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունների պղինձմոլիբդեն-պորֆիրային արդյունաբերական հանքայնացման տիպավորումը, «ԵՊՀ 90ամյակին նվիրված ՈՒԳԸ հոբելյանական գիտական նստաշրջանի հոդվածներիժողովածու», հ. 2, բնական գիտություններ, Երևան, 2010, էջ 77-84։ 3. Մովսիսյան Հ., Ներծին հանքայնացման տեղայնացման առանձնահատկություններըՇնող-Կողբի հանքային հանգույցում, Երկրաբանական գիտությունների թեկնածուիգիտական աստիճանի հայցման ատենախոսության սեղմագիր, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ ԵԳԻ,2010, 24 էջ։ Geological Association of Canada, Mineral DepositsՎահան ՄանուկյանԼԵՋԱՆԻ ՀԱՆՔԱՄԱԳՄԱՏԻԿ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԱՆՔԱՅՆԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋԲանալի բառեր՝ հանքային հանգույց, հանքամագմատիկ համակարգ, պղինձ-պորֆիրայինհանքայնացում, զոնայականություն, հանքայնացման հեռանկարներ։

example2181

example2181

Աշխատանքում քննարկվում է Հաղարծին և Գոշավանք վանական համալիրների կարևոր առանձնահատկությունը և բավարար մակարդակով զբոսաշրջիկին ներկայացնելու անհրաժեշտ պայմանները, տրվում է զբոսաշրջային ծառայությունների ընդլայնելու ներուժը, նշվում է համալիր երթուղիների ստեղծման կարևորությունը, որոնք միևնույն երթուղու ընթացքում համադրում են զբոսաշրջության տարբեր տեսակներ։ Շեշտվում է գյուղական տների ներգրավումը` որպես գիշերակացի միջոց դարձնելու անհրաժեշտությունը, կարևորվում է Հաղարծնի փառատոնի անցկացումը՝ որպես զբոսաշրջիկների հոսք ապահովող միջոց, ինչպես նաև տարածաշրջանի բնակչության համար կայուն եկամտի աղբյուր՝ ինչի միջոցով ապահովում է նաև Կայուն զարգացման հայեցակարգի իրականացումը։

Monastery TOUR GRAVCHUTYANBARDZRATSUME- ն որպես տարածաշրջանային KAYUNZARGATSMAN նախադրյալ (ՀԱAGԱՐARTԻՆ ԵՎ ԳՈՇԱՎԱՆԿՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐՆԵՐ օրինակ) Ներածություն Հայաստանի եկեղեցիների և վանական համալիրների հիմնական տուրիստական ​​վայրերից մեկը, որոնք ակտիվորեն ներգրավված են տարբեր տուր փաթեթների և երթուղիների մեջ։ Բայց, ինչպես ցույց է տալիս փորձը, մշակութային կամ կրոնական տուրիզմով հետաքրքրված զբոսաշրջիկի համար վանական համալիրներ այցելելը շատ գրավիչ չէ, քանի որ առաջարկվող ծառայությունների բազմազանությունը շատ սահմանափակ է։ Բացի այդ, որպես կանոն, ինչպես ներգնա, այնպես էլ արտագնա զբոսաշրջիկների համար նույն գործառույթն իրականացնող զբոսաշրջային օբյեկտներ այցելելը կարող է ձանձրույթ առաջացնել։ Աշխատանքի ուսումնասիրության օբյեկտը Հաղարծին-Գոշավանք վանական համալիրներն էին, որոնք գտնվում են ՀՀ Տավուշի մարզի «Դիլիջան» ազգային պարկի տարածքում (նկ. 1)։ Նկար. 1. Հաղարծնի և Գոշավանքի վանքեր Աշխատանքի նպատակն է ներկայացնել վերը նշված վանական համալիրների առանձնահատկությունները և բացահայտել դրանց հարակից տարածքների զբոսաշրջային նշանակության ներուժը և կայուն զարգացման նախադրյալը։ Նյութ և մեթոդ Հաղարծնի վանքը 10-13-րդ դարերի կառույց է, որը գտնվում է Դիլիջան քաղաքից 18 կմ հեռավորության վրա։ Կիրակոս Գանձակեցին տեղեկություններ է տալիս համալիրի մասին։ Այն ծաղկում է ապրել 12-րդ դարի վերջին և 13-րդ դարի սկզբին Խաչատուր Տարոնացու ղեկավարությամբ։ Հաղարծինի համալիրը բաղկացած է երեք եկեղեցիներից, երկու գավիթներից (մեկը ավերված է), սեղանատուն, մատուռներ և խաչքարեր։ Վանքի տարածքում ՝ հուշարձանների հիմնական խմբից արևելք, ժայռոտ լանջին կան աղոթասրահներ ՝ քանդակազարդ խաչքարեր։ Համալիրը վերանորոգվել է Շեյխ բեն Մոհամմադ ալ-Քասիմ Շեյքի ֆինանսական աջակցությամբ։ Գոշավանքը 12-13-րդ դարերի կառույց է Տավուշի մարզի Գոշ գյուղում ՝ Գետիկ գետի վտակի ափին։ Այն հիմնադրել է հայտնի գիտնական, օրենսդիր, աստվածաբան, առակագիր, մանկավարժ Մխիթար Գոշը (1130-1213), որը կոչվում է Նոր Գետիկ։ Համալիրը միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական, կրթական և մշակութային կենտրոններից էր։ Churchesարտարապետական ​​համալիրում պահպանվել են 2 եկեղեցի, գավիթ, 2 մատուռ, երկհարկանի գրախանութ-զանգակատուն `հարակից մատուռի մնացորդներով, խաչքարեր, փոքր շենքերի հիմքեր։ Ներկայումս ընթանում են հիմնական եկեղեցու և Մխիթար Գոշիդամբարանի գմբեթի հիմնանորոգումը։ Ստեղծագործության կարծիքները, վերլուծություններն ու գնահատականները հեղինակի դաշտային հետազոտության և զանազան տուրիստական ​​ընկերությունների և զբոսաշրջության ոլորտում ներգրավված անձանց, ինչպես նաև այս եկեղեցիներում ծառայող հոգևորականների հետ հարցազրույցների արդյունքն են։ Աշխատության մեջ օգտագործվել են նաև զբոսաշրջիկների հետ նկարագրական, համեմատական-աշխարհագրական, սոցիոլոգիական հետազոտության և քարտեզագրական հետազոտության մեթոդներ։ Արդյունքում քարտեզագրումն ու վերլուծական աշխատանքը կատարվել է ArcMap10.1 ծրագրային փաթեթի միջոցով։ Արդյունքները և քննարկում Վերը նշված երկու համալիրները գտնվում են «Դիլիջան» ազգային պարկի տարածքում և գտնվում են Տավուշի մարզի վանքերի թվաքանակի առաջատարների շարքում, ինչը հիմնականում պայմանավորված է նրանց ներկայությամբ։ 1 Есаян С. -архитектурные памятники Дилижана; Երեւան Ajastan, 1988, էջ. 49.2 Նույն տեղում, տ. 43. Այն գտնվում է ոչ սահմանային տարածքում (Հաղարծնի վանական համալիրը սահմանից 41 կմ ուղիղ է, իսկ Գոշավանքը 31 կմ հեռավորության վրա է (նկ. 1)), հարմար տրանսպորտային-աշխարհագրական դիրքը (միջպետական ​​M4 ճանապարհի հարևանությամբ) ՝ Դիլիջան առողջարանային քաղաքի մոտակայքում (Հաղարծնի վանական համալիրը գտնվում է Դիլիջանից 17 կմ հեռավորության վրա, իսկ Գոշավանքը 23 կմ հեռավորության վրա) ՝ համեմատաբար լավ վիճակում։ Այցը խթանող գործոններից մեկն այն է, որ այս երկու վանական համալիրները պարտադիր նշված են օտարալեզու տուրիստական ​​ուղեցույցներում և ներառված են տուրօպերատորների երթուղիներում։ Ներկայումս երկու համալիրներում էլ կան հոգատար սպասավորներ։ Պատարագ, որը զբոսաշրջիկներին գրավող հանգամանքներից մեկն է։ Այնուամենայնիվ, հիմնական խնդիրներից մեկն այն է, որ ներկայումս եկեղեցու տարածք այցելող զբոսաշրջիկը, բացի ճարտարապետությունից, ամբողջ երկրում տարածված հուշանվերներ գնելու հնարավորությունից, դժվարանում է գտնել նաև այլ հետաքրքրություններ (աղյուսակ 1), ուստի եկեղեցու այցելության ժամկետը 30 է։ -40 րոպե, ինչը բավարար ժամանակահատված չէ զբոսաշրջիկի համար `այլ ծառայություններից օգտվելու անհրաժեշտությունը բավարարելու համար։ Tourismբոսաշրջության տեսանկյունից մենք դրական ենք համարում երկու համալիրների հարակից տարածքում սանհանգույցների առկայությունը։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ կարելի է եզրակացնել, որ չնայած Հաղարծնի և Գոշավանքի վանական համալիրներ այցելում են բազմաթիվ զբոսաշրջիկներ (տարեկան մոտ 100-120 հազար մարդ), բայց կայունությունը զարգացնելու նախապայման դերը բարձրացնելու համար դրանք պետք է բարելավեն զբոսաշրջության գրավչությունը։ բարդույթների. Մենք հետևում ենք հետևյալ քայլերին. Գիտական ​​առանձնահատկություններ։ Օրինակ ՝ Գոշավանքում շատ ցանկալի կլիներ տեսնել Մխիթար Գոշի «Դատաստանի գիրքը» թարգմանված տարբերակը (թեկուզ ոչ ամբողջությամբ), որը կներկայացներ օրենքի այն մասերը, որոնք հիմք են հանդիսացել եվրոպական մի շարք երկրների օրենսդրության։ Երեխաների համար հետաքրքիր կլիներ թարգմանել նրա առակներից մի քանիսը, որոնք կվաճառվեին որպես տիպիկ նվեր տվյալ հուշարձանի համար։ Հաղարծինում հնարավորություն ստեղծեք այս պահին Հայաստանի պատմության թանգարանում տեսնել 450 կգ բրոնզե մկրտարանին վերաբերող գովազդային վահանակ, որը նույնպես վանքի արժեքներից է։ Դրական կլինի վերանորոգել ժամացույցը և օտար լեզվով տեղեկատվություն տրամադրել, ինչը նույնպես գրավիչ է զբոսաշրջիկների համար։ • touristsբոսաշրջիկներին գրավելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել գրավիչ դիզայն և բաշխում, որը կարող են տրամադրել համալիրների նորաստեղծ լոգոտիպերը (նկ. 2)։ ա) բ) Նկ. 2. Հաղարծինի (ա) և Գոշավանքի լոգոսի (բ) վանական համալիրների առկայությունը Տաճարներում լավ տեղեկացված ուղեցույցների առկայությունը դրական խթան կհանդիսանա նշված նպատակներին հասնելու համար, քանի որ ոչ բոլոր զբոսաշրջիկներն են ուղեկցորդ ուղեկցում։ Ընդլայնել տուրիստական ​​ծառայությունները։ Վանական համալիրների սպասարկում ասելով `նկատի ունենք համալիրների տարածքում մատուցվող ծառայությունները, որոնք չեն հակասում տուրիզմի նորմերին, տվյալ համալիրների հոգատար դերը նպաստում է նրանց զբոսաշրջային գրավչությանը և խորը ընկալմանը։ Ուստի ծառայությունների տեսակը և բնույթը պետք է համապատասխանեցվի օբյեկտի մշակութային արժեքին։ Tourismառայություններում պետք է զարգացնել զբոսաշրջության անիմացիաները։ Այս տեսակի ծառայության օրինակ կարող է լինել Հաղարծին երգչախմբի ստեղծումը, որը պարբերաբար կկատարի Խաչատուր Տարոնացու «Խոր առեղծվածը», որը ստեղծվել և ստեղծվել է Հաղարծնում նախատեսված ժամանակներում։ Tourբոսաշրջիկներին պետք է տեղեկացվի, որ այդ համալիրները ոչ միայն հոգատար, այլև կրթական և գիտական ​​կենտրոններ էին, որտեղ տարբեր ոլորտներում գիտնականների կողմից գրվել, ապրել և ստեղծվել են տարբեր աշխատանքներ։ Այս տեսանկյունից շատ դրական կլիներ բարձրացնել վանականների ճաշացանկը, ըստ այդ ցուցակի պատրաստել ուտեստներ, որոնք զբոսաշրջիկները կարող են համտեսել նախապես առանձնացված վայրում։ Նշենք, որ այս տարածաշրջանն առանձնանում է իր յուրահատուկ ուտեստներով (հատկապես ուտելի բույսերով, սնկով, հատապտուղներով)։ Այս ոլորտում անհրաժեշտ է ներգրավել տարածաշրջանի բնակչությանը, ովքեր կվաճառեն իրենց ապրանքներն ու սնունդը։ Սա նաև տարածաշրջանային կայուն զարգացման բաղադրիչներից մեկն է։ Այս պահին Հաղարծինում կառուցվում է թոնրատուն, որը զբոսաշրջիկներին կներկայացնի ավանդական լավաշի գործընթացը։ Նախատեսվում է տեղական բուսական թեյերի անուշաբույր յուղերի արտադրություն։ Եկեղեցին արդեն արտադրում է «Վանք Անուշ» մուրաբաներ, որոնք պատրաստվում են տեղական մրգերից, դրանք փոքր են, ուստի հարմար է Հայաստանից որպես հուշանվեր վերցնել։ Ձիավարությունը նախապես պայմանավորված երթուղիներով կարող է եկամտի աղբյուր լինել տեղի բնակչության համար։ Մշակել բարդ երթուղիներ։ Visitingույց տալով միայն եկեղեցիներ Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկներին, մենք չենք կարող ապահովել երկրի ամբողջական պատկերը, ինչպես նաև ընդլայնել նրանց այցը տարածք, ինչը լրացուցիչ պահանջարկի հավանական հանգամանք է։ Այդ պատճառով մենք առաջարկում ենք զարգացնել բարդ երթուղիներ։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ զբոսաշրջիկի համար դա շատ ավելի գրավիչ է, երբ եկեղեցին զուգորդվում է բնական օբյեկտի հետ, դա վերջնական նպատակակետն է։ Օրինակ ՝ Պարզ լճից Գոշավանք երթուղին, որը ամենաշատ օգտագործվող երթուղիներից մեկն է։ Այն ունի մոտ 7 կմ երկարություն, տևողությունը ՝ 3-3,5 ժամ, ճանապարհը համեմատաբար դժվար է արշավային ճանապարհի համար, ունի զբոսաշրջային ենթակառուցվածքներ (նշված է, կա հանգստի համար զուգարանի ավար տաղավար)։ Հաջորդ երթուղին Դիլիջան քաղաքից կամ ukուխտակի վանքերից դեպի Հաղարծին վանական համալիր է (սա համեմատաբար ավելի բարդ երթուղի է)։ Գոշավանք-Գոշ լիճը համեմատաբար հեշտ և գրավիչ երթուղի է, որի վերջնակետը անտառներով շրջապատված Գոշ լիճն է, որի մոտ կա սառը աղբյուր, ուտելու հարմարավետ տաղավարներ, որտեղ կարող եք պաշտպանվել անձրևից։ Այս ընթացքում զբոսաշրջիկը շփվում է տեղի բնության հետ, ծանոթանում է «Դիլիջան» ազգային պարկի պատմությանը, բուսական և կենդանական աշխարհին, Գայլեի առանձնահատկություններին, ինչը անհրաժեշտ պայման է տարածաշրջանի լավ գաղափարի համար։ Նշված երթուղիները խորհուրդ է տրվում իրականացնել լավատեղյակ ուղեցույցով, որը կներկայացնի և կպատասխանի զբոսաշրջիկների տարբեր հարցերին։ Հաղարծինից Գոշավանք գնալիս հաստատ պետք է կանգ առնել տեղական գյուղական սննդի շուկայում (Դիլիջան համայնքի առաջիկա ծրագրերից մեկը և շուտով այն համակարգված տեսք կստանա)։ Այս կերպ մենք խթանում ենք էկոլոգիապես մաքուր սննդամթերքի վաճառքը, եկամուտ ենք ապահովում տեղի բնակչության համար։ Գյուղական տների ներգրավումը `որպես բնակության նոր տեսակ։ Կառավարության որոշմամբ ՝ Դիլիջան քաղաքը հայտարարվեց զբոսաշրջային, կայուն, էկոքաղաք։ Հյուրանոցների և հյուրատների գները գնալով թանկանում են։ Նշվածները հիմնականում կենտրոնացված են Դիլիջան քաղաքում։ Բնականաբար, դուք չեք զարմացնի տարածաշրջան այցելող զբոսաշրջիկին շքեղությամբ։ Նրանք փնտրում են նոր, տեղական ինչ-որ բան, ուստի նպատակահարմար է զարգացնել գյուղական բնակավայրերում մնալը։ Այս առումով, մենք դրական փորձ ունենք Գոշավակում, երբ (նույնիսկ եթե չմնան) նրանք ուտում են գյուղի պարտեզում, փորձում տեղական ուտեստներ և խմիչքներ։ Սա նպաստում է տեղական բնակչության եկամուտների ավելացմանը, ինչպես նաև զբոսաշրջության ընկալման մակարդակի բարձրացմանը։ Դա ուղղակիորեն ազդում է շրջակա միջավայրի վրա, քանի որ եթե նախկինում մարդը ստիպված էր ծառ կտրել իր տունը տաքացնելու համար, եկամտի ավելացմանը զուգահեռ նա հնարավորություն է ստանում գազ մատակարարել։ Touristsբոսաշրջիկների համար բացառիկ հնարավորություն կա գիշերել գյուղական թաղամասերում, որտեղ մարդիկ ապրում են ամռան ամիսներին ՝ իրենց կենդանիներին լեռներ տանելով։ Regularբոսաշրջության կանոնավոր փառատոների և միջոցառումների կազմակերպում։ Հայաստանում ունենք ավանդական փառատոններ, որոնք գրավում են բազմաթիվ զբոսաշրջիկների (Արենի գինի, Սարդարապատ տոլմա, Ախթալայի խորոված, Բերդի մեղր (հատապտուղներ և այլն)։ Այս դեպքում Գինու փառատոնը լավագույններից մեկն է, երբ մեր զբոսաշրջիկները մասնակցում են գինի պատրաստելու գործընթացին, իրենց սեփական քամած գինին փոստով ուղարկվում է նրանց։ Բացի այդ, նրանք համտեսում են տեղական ուտեստներ և ծանոթանում մշակույթին։ Նշված փառատոներն ընդգրկված են տարբեր տուրօպերատորների փաթեթներում։ Այս առումով դրական է ընթացիկ տարվա օգոստոսի 18-24-ը Հաղարծինի փառատոնի անցկացումը, որի ընթացքում Հաղարծին կբերվեն Պատմության թանգարանում պահվող բրոնզե կաթսա և Աստծո մայրի զարդը։ .Ուցադրվելու են եկեղեցուն պատկանող տարբեր ցուցանմուշներ։ Համայնքում կլինիկական ուտեստների համտեսում և վաճառք, տարբեր մշակութային միջոցառումներ։ Դա հնարավոր է ներգրավել տեղական բնակչությանը և ապահովել նրանց եկամուտները, ինչը կայուն զարգացման բաղադրիչներից մեկն է։ Tourismբոսաշրջության զարգացմանը խոչընդոտող խնդիրների բացահայտում Նվազեցում։ Touristբոսաշրջության գրավչության վրա բացասաբար ազդող գործոններից են ենթատարածքում տեխնածին կենցաղային թափոնները, միջհամայնքային ճանապարհների վատ վիճակը, տեղական բնակչության վերաբերմունքը, անտառահատումները, քաղաքային վայրերում կենդանիների առկայությունը, ժամանակակից գրությունները եկեղեցու պատերի և խաչքարերի վրա։ Այս ուղղությամբ անհրաժեշտ աշխատանքներ պետք է կատարվեն ինչպես տեղական ինքնակառավարման, այնպես էլ ոլորտի պատասխանատուների կողմից, նշված խոչընդոտների կրճատումը էապես կնպաստի զբոսաշրջիկների ներհոսքին։ Եզրակացություն Վերոգրյալի հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ Հաղարծինում զբոսաշրջության պատշաճ կազմակերպման դեպքում բարձրացնելով Գոշավանքի վանքերի զբոսաշրջային գրավչությունը `մենք նպաստում ենք բնության պահպանմանը` ավելացնելով տեղական բնակչության եկամուտները `այդպիսով բարելավելով կայուն զարգացման բաղադրիչը։ տարածաշրջանը Կարող ենք նաև փաստել, որ նշված կետերը տրամադրելու դեպքում զբոսաշրջիկների հոսքը կբարձրանա գտնվելու ժամանակահատվածը, ինչը առավել բարենպաստ կլինի նշված խնդիրների լուծման համար։ Առայությունների ընդլայնումը չպետք է հակասի մշակութային օբյեկտի պահպանման սկզբունքներին `կայուն զարգացման հայեցակարգի իրականացմանը։ Ավելին, ծառայությունները պետք է տարածականորեն տարբերվեն `ըստ օբյեկտի հեռավորության արժեքի։ Հնարավոր է, որ զբոսաշրջիկներն այդ վայրեր այցելեն ոչ միայն ամառային սեզոնի ընթացքում, այլև ամբողջ տարվա ընթացքում ՝ ապահովելով կայուն ընթացք։ Տիգրան Քեռյան TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ TRԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱՈՒՄԸ ՝ ՈՐՊԵՍ ՄԱՐIONՈՒՄ ԿԱՅՈՒՆ ԱՐԳԱՄԱՆ ՊԱՀԱՆ ։

example714

example714

Ժամանակակից հայ գրականագիտությունը բավականին հանգամանալից ուսումնասիրել է Հ. Գրիգորյանի պոեզիան, սակայն գրեթե չի նկատվել մի կարևոր մոտիվ, որը, մեր կարծիքով, առանցքային է Հ. Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում։ Խոսքը հավերժական վերադարձի մոտիվի մասին է։ Մեր նպատակն է պարզել հավերժական վերադարձի հովհաննեսգրիգորյանական ընկալման էությունը, դիտել և ուսումնասիրել այդ ընկալման բանաստեղծական «թարգմանության» կերպը, քննել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով կառուցվում է մոտիվը։ Ուսումնասիրելով նյութը՝ նկատել ենք, որ Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում առանցքային դեր ունի հավերժական վերադարձի խոհը։ Այն նախ դրսևորվում է վերնագրի պոետիկայում։ Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժական վերադարձի խոհը երկու տիպի կերպավորում է ստանում՝ 1. հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն, 2. հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։ Մոտիվը կառուցելու համար բանաստեղծը գործածում է հետևյալ միջոցները և «գործիքները»՝ հատույթավոր ժամանակի հաջորդականություն (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելին), ջրի սիմվոլի կիրառություն՝ իբրև հավերժական վերադարձի խորհրդանիշ։

ՀԱՎԵՐԺԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ԽՈՀԸ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ ՊՈԵԶԻԱՅՈՒՄԱնկախության շրջանը նոր իրականության արժևորման խնդիր դրեց բանաստեղծության առաջ։ Տեղի էր ունեցել որոշակի անցում, առաջադրվել էին լարումներ, որոնք պիտի հաղթահարվեին։ Ինչ-որբան մոտեցել էր ավարտին, ինչ-որ բան մահացել էր, ինչ-որ բան պիտի ծնվեր, փոխանցվեր, փոխակերպվեր։ Այդ փոխանցում-փոխակերպումների միջով է անցնում Հ. Գրիգորյանի բանաստեղծությունը։ Գրիգորյանն այն գրողներից է, ովքեր համակարգ են ստեղծում, կառուցում են սեփական աշխարհը։ Ըստ այդմ՝ յուրաքանչյուր բանաստեղծություն պիտի դիտվի որպես այդ աշխարհը կառուցողմիավոր։ Պատահական չէ, որ միևնույն թեման, միևնույն մոտիվները դրսևորվում են նրա՝ տարբեր տարիներին գրված, տարբեր շարքերի ու ժողովածուների մեջ մտնող ստեղծագործություններում։ Ուսումնասիրողները նկատել և ընդգծել են գրիգորյանական պոեզիային բնորոշ մի շարք գծեր։ Հատկապես ուշադրության են արժանացել ձևի քայքայումը, պատումայնությունը, գրիգորյանականհեգնանքը1, ինտերտեքստի առկայությունը2, «միջին վիճակագրական» մտավորականի տիպի ստեղծումը3, փոքրիկ տարազի առկայությունը4 և այլն։ Այդուհանդերձ, գրեթե չի նկատվել մի կարևոր մոտիվ, որը, մեր կարծիքով, առանցքային է Հ.Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում։ Խոսքը հավերժական վերադարձի մոտիվի մասին է։ Դեռևս անտիկ շրջանից (Սոփոկլես) եկող այս խոհը հետաքրքրել է տարբեր ժամանակներիմտածողներին։ Թեման սպառված չէ։ Յուրաքանչյուր մտածող գալիս է յուրովի մեկնաբանելու խնդիրը։ 19-րդ դարում գերմանացի փիլիսոփա, բանաստեղծ, բանասեր Նիցշեն Շվեյցարիայում ունենում է Հավերժական վերադարձի էպիֆանիան5, ընդ որում, նա դա համարում էր իր ամենախոր միտքը։ Հայ իրականության մեջ այս թեման եղել է Վարդան Գրիգորյանի ուշադրության կենտրոնում։ Նախնդիրը փորձել է լուծել պատմական թեմատիկայի միջոցով՝ գրելով վիպակ հենց այդ վերնագրով՝«Հավերժական վերադարձ»։ Ամեն բան աշխարհում գտնվում է հավերժական վերադարձի մեջ։ Բայց չի՞ հակասում սա արդյոքժամանակի մեր պատկերացմանը, որովհետև մեր պատկերացմամբ պրոցեսները պիտի շարժվենառաջ և, հետևաբար, մեկը պիտի տարբերվի մյուսից։ Բայց փաստորեն առաջ է քաշվում մի տեսակետ,ըստ որի, գոյություն ունի վերադարձ, այն էլ՝ հավերժական։ Եթե հավերժություն, ուրեմն սկիզբը ևվերջը գտնվում են մեկը մյուսի մեջ։ Եթե սկիզբը և վերջը զատվում են միմյանցից, ապա ունենք վերջավորություն, ունենք մահկանացուություն. սա հակասում է հավերժությանը։ Մեր նպատակն է՝ • պարզել հավերժական վերադարձի հովհաննեսգրիգորյանական ընկալման էությունը,• դիտել և ուսումնասիրել այդ ընկալման բանաստեղծական «թարգմանության» կերպը,• քննել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով կառուցվում է մոտիվը։ 1 Ուսումնասիրող Տաթև Սողոմոնյանը նկատում է. «Հովհ. Գրիգորյանի պատումային բանաստեղծություններում առկա է նյութըհեգնանքով մատուցելու երևույթը, հեգնանք, որի տակ թախիծ և նույնիսկ ողբերգություն է թաքնված, դյուրին ու թեթև բառերովխոսվում է ամենադժվարի մասին»։ Տե՛ս Սողոմոնյան Տ., Հայկական մոդեռնիզմ և հայկական պոստմոդեռնիզմ,http։ 2 Այս առումով նկատելի է համաշխարհային մշակույթի պատմության և նրա վերաիմաստավորման վրա հիմնավորվածությունը։ Օրինակ՝ «Փարիզ, էլի Փարիզ» բանաստեղծության մեջ հստակ են հղումները ֆրանսիացի հայտնի արվեստագետներին.…Ամեն ինչ ճիշտ այնպես եղավ, ինչպեսՃակատագիրն էր նախատեսել, Հյուգո, Բալզակ, Դալի, Պիկասոև Ապոլիներ՝ հովհարաձև լույսերով պսակված… (Գրիգորյան Հ., Գիշերահավասար, Երևան, 2006թ., էջ 199)։ 3 Տե՛ս Ղազարյան Ն., Բանաստեղծության դրաման, Գրական թերթ, 15.12.13, հասանելի է՝http։ 4 Մանրամասն տե՛ս Նիկողոսյան Ա., Պարոդիկ կերպարընկալման բանաստեղծությունը, Գրառումներ ընթացքից, Եր., 2007։ 5 1881 թվականի օգոստոսին Շվեյցարիայի Սիլս-Մարիա գյուղից վերադառնալու ճանապարհին Նիցշեն նստում է հանգստանալու մի ժայռի մոտ, և հենց այդ պահին հայտնվում է Հավերժական վերադարձի էպիֆանիան։ Մանրամասն տե՛ս http։ Այն, որ հավերժական վերադարձի մոտիվն անցողիկ և պատահական չէր Գրիգորյանի պոեզիայում, այլ, ընդհակառակը, խորապես գիտակցված սկզբունք էր, հստակ երևում է տարբեր տարիներինգրված բանաստեղծությունների ուսումնասիրությունից։ Նախ սկսենք վերնագրի պոետիկայից։ Ուշարժան են Գրիգորյանի ընտրած վերնագրերը՝ «Ամեն ինչ վերադառնում է», «Անվերջ վերադարձ», «Նորվերադարձ», «Դանդաղ կրկնություն», «Շրջապտույտ», «Ամեն առավոտ».… Ինչպես գիտենք, ընթերցողի և տեքստի միջև մեծ դեր ունի վերնագիրը։ Այն ստեղծում է ընկալման որոշակի կարգավորում,«ակնկալման հորիզոն» է բացում ընթերցողի առաջ։ Բացի դրանից՝ վերնագիրը ստեղծագործությանըհաղորդում է ամբողջականություն, ավարտունություն1։ Հատկապես Գրիգորյանի բանաստեղծությունների դեպքում վերնագրերը որոշակիորեն ուղղություն են տալիս, մատնանշում այն մեկնակետը, որիցպիտի սկսենք տվյալ ստեղծագործության ինտերպրետացիան։ Մանավանդ այն դեպքում, երբ ընդամենը մեկ շտրիխի՝ տվյալ դեպքում վերնագրի միջոցով բանաստեղծը նոր բովանդակություն ու գաղափար է հաղորդում տեքստին։ Ահա «Ամեն առավոտ» վերնագրով բանաստեղծությունը.Առավոտյան դու դեռ ոչ մի տարեկան ես,ամեն առավոտ դու արթնանում ես օրորոցի մեջ,և աչքերդ փակ՝ մորդ աջ ձեռքի հաճելի սառնությունն ես զգում ճակատիդ։ Իսկ հետո շրխկոցով փակվում է դարպասի դուռը՝հայրդ աշխատանքի գնաց, և հետո դուռը նորից կբացվի ու կփակվի՝ քույրերդ դպրոց գնացին…Եվ հետո լռություն կիջնի և տանը միայն մորդ քայլերը կմնան և լացի ձայնը՝Եվ դեռ աչքերդ փակ սթափվում ես քիչ-քիչ,քո լացի ձայնը… աղջիկդ է լալիս… օրորոցի մեջկնոջդ քայլերը… ինչ որ դռներ են փակվում ու բացվումխոհանոցից ներս… Եվ սթափվում ես վերջնականապեսհետո ծերանումմի ակնթարթում…2Փաստորեն այստեղ գրողը հետաքրքիր իրադրություն է ստեղծում. մարդկային ամբողջ կյանքըխտացնում է մեկ օրվա մեջ։ Իսկ վերնագիրը՝ «Ամեն առավոտ», հղում է դեպի հավերժական վերադարձի գաղափարը. ամեն առավոտ կրկնվում է նույնը։ Այդ անցումները, նույնի կրկնությունն ուրվագծվում են «Ես գիտեմ» սկսվածքով բանաստեղծության մեջ.Ես գիտեմ, հերթական ինչ-որ մի օր է սա,որը հիշարժան դարձնելու հուսահատ ճիգեր է թափում ամենօրյա լրագիրը,ինչ-որ մի անգույն եռանդով։ Ինչ-որ գիրք էի կարդում մարդկանց մասին, որոնքԱպրում են ինչ-որ մի երկրում,Ուր ինչ-որ դեպքեր են կատարվումև պատահում են ինչ-որ իրադարձություններ…… Ի վերջո գլխի ընկաառանց ցավի, առանց տխրության, որ ահա, այսպեսավարտվեց հերթականինչ-որ մի օր։ (Ընդգծումները մերն են-Ս.Կ.) (էջ 72-73)Այս անգամ հավերժական վերադարձի, նույնի կրկնության գաղափարի մասին մեզ հուշում է բանաստեղծության սկզբում և վերջում գործածված բառը՝ «հերթական»։ Այսինքն՝ հավերժականշրջապտույտը ևս մեկ շրջան կկատարի, հետո՝ էլի մեկն ու այդպես շարունակ։ Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժական վերադարձի խոհը երկու տիպի կերպավորում էստանում.1. հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն,2. հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։ 1. Հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն։ Վերոբերյալ բանաստեղծությունները, ըստ էության, մտնում են այս տիպի մեջ։ Բայց գաղափարն ամբողջական դրսևորում է ստանում«Հրեշտակներ մանկության երկնքից» ժողովածուի «Հրաշալի կրկնություն» շարքում։ Պատահական1 Մանրամասն տե՛ս Введение в литературоведение, под ред. Чернец Л.В., Москва, 2004, с. 106։ 2 Գրիգորյան Հ., Հրեշտակներ մանկության երկնքից, Երևան, 1992, էջ 124։ Հետայսու սույն ժողովածուից կատարվող մեջբերումների էջերը կնշվեն տեղում՝ փակագծերի մեջ։ չէ, իհարկե, շարքի վերնագիրը։ Եվ ահա հենց առաջին բանաստեղծության մեջ տեսնում ենք տարվաեղանակների շարունակական կրկնության մոտիվը.Դանդաղ կրկնություն՝ գարուն, ամառ, աշուն, ձմեռ… (էջ 101)Այստեղ ուշագրավ է մի հանգամանք. բանաստեղծը թեև շարքն անվանել է «Հրաշալի կրկնություն», բայց կոնկրետ այս բանաստեղծության մեջ «դանդաղ կրկնության» հաշվարկը բնութագրում է«անտանելի» մակդիրով.Դանդաղ կրկնություն՝ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելի…Որտե՞ղ է սկիզբը և ո՞ւր է տանում հաշվարկն այս անտանելի… (էջ 101)Թերևս անորոշությունն է ստիպել բանաստեղծին այդպիսի բնութագրում տալ, չէ՞ որ ոչինչ ավելիսարսափելի չէ, քան անորոշությունը։ Բայց շուտով այս տրամադրությունը տեղի է տալիս, և շարքի մեկայլ բանաստեղծության մեջ նկատվում է հիացումը.Աստված իմ,համրացած կանգնել ու նայում եմ.ինչ հրաշալի ես կրկնում անվերջդու քո գարունը։ (էջ 106) Տարվա եղանակների հարատև շրջապտույտը՝ իբրև հավերժական վերադարձի մետաֆոր,ընդգծված է նաև չորս մասից (Գարուն, Ամառ, Աշուն, Ձմեռ) բաղկացած մի ծավալուն բանաստեղծության մեջ, որն ունի «Շրջապտույտ» վերնագիրը։ Ընդ որում, այս բանաստեղծության յուրաքանչյուրմաս իր մեջ միկրոսյուժեներ է պարունակում, որոնց միասնության մեջ կերպավորվում են շրջապտույտկատարող եղանակները՝ իբրև մարդկային կյանքի ընթացքի հավերժական շրջապտույտի մետաֆոր։ Ծաղկած ծառ, փոքրիկ ու ճերմակ օրորոց, ճերմակ բարուր, կապույտ ծաղիկներ. այս բանալի-բառերովէ կառուցվում գարնան պատկերը։ Ամառը պատկերվում է իբրև ծնողներից թաքուն ամենավառ կարմիր շրթներկով շուրթերը ներկած վարդ, տագնապների մեջ ծփացող այգի, շիկնած դեղձենի։ Աշնանըբնորոշում են թավշի պես նուրբ, ակնոցի ապակու պես թափանցիկ օրը, հուսահատ դեղնած տերևները, եկեղեցու պատի տակ դարավոր փոշիների մեջ պառկած շունը։ Վրա հասած ձմռան խորհրդանիշներ են դառնում ծառերը՝ ոտքից գլուխ ճերմակ վիրակապերի մեջ, օտար քաղաքի անծանոթ փողոցում ճամպրուկը ձեռքին կանգնած մարդը, այն մարդը, որ փորձում է սառած ձեռքերը տաքացնել պատուհանի տակ թռչկոտող երեխաների ուրախ ծիծաղի և «ճիչ ու կանչերի խարույկի վրա»։ Երբեմն նաև հավերժական վերադարձի խոհը դրվում է անձնական, ինչ-որ չափով նաև ազգայինտարազի մեջ։ Ահա «Նոր վերադարձ» բանաստեղծությունը.Դու գիտես, որ նորից ու նորից ես ծնվելուայս ցուրտ քաղաքում,անքուն գիշերներ ես անցկացնելուայս թրթռիկ վրանի տակ, և մայրդ գիշեր-ցերեկնստելու է օրորոցիդ կողքին՝ անտաշ փայտի մի կտորով քշելու առներտները վխտացող…Եվ փոշու մեջ կորած հայրդ վերադառնալու է տունկաթի շիշը ձեռին, որի համար հերթ է կանգնելեսիմ քանի ժամ… Դու գիտես,որ նորից ու նորից ես ծնվելու այս գորշ քաղաքում,որովհետև նրա ծվատված մարմինն է խաչվելուքո մարող աչքերի առաջ,և նրա ցավն է կայծկլտալու քո բորբոքված ուղեղումհրաժեշտի ու բաժանման պահին… (էջ 171)2. Հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։ Այս տիպի մեջ մտնող ստեղծագործություններում ակնհայտ հղում կա աստվածաշնչյան «Հող էիր, հող դարձար» արտահայտությանը։ Այսպես՝«Խորհրդավոր են երկնքի գաղտնիքները» սկսվածքով բանաստեղծության մեջ գրողը հանգում էհետևյալ եզրահանգման.…Ի վերջո,երկար թռչելուց հետո ամեն ինչ ընկնում է հողին… (էջ 26)Ու թեև շարունակության մեջ գրում է, թե «ովքեր բաժանվում են, // նրանք բաժանվում են //անվերադարձ», այդուհանդերձ այս «անվերադարձն» արդեն իր մեջ պարունակում է հավերժականվերադարձը. վերադարձ դեպի հողը, դեպի նախասկիզբը։ Այդ դեպքում կկայանա հավերժությունը.Ամռան արևը տաքացնում էրհազարամյա գերեզմանաքարերը զույգ՝հայր ու որդի նրանց տակ կողք-կողքիխաղաղ զրուցում էինհավերժության մեջ… (էջ 46)Ուշագրավ են նաև գեղարվեստական այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով Հ. Գրիգորյանըկերտում է հավերժական վերադարձի մոտիվը։ Նախ նկատելի է հատույթավոր ժամանակի՝ առավոտ,կեսօր, երեկո, հաջորդականության միջոցով կրկնությունը կերպավորելու եղանակը։ Այսպես՝ «Մի քանիճշմարտություն» բանաստեղծության մեջ կարդում ենք.… բայց ամենադժվարն առաջին հազար տարին է, հետո ամեն ինչ դառնում է սովորական, հետո սկսում է կրկնվել անվերջ՝ առավոտյան, կեսօրին, երեկոյան… (էջ 18)Տողը (առավոտյան, կեսօրին, երեկոյան), որ մի քանի անգամ կրկնվում է բանաստեղծությանընթացքում, դառնում է հաստատուն առանցք, որի վրա կառուցվում է ամբողջ ստեղծագործությունը։ Այս նույն եղանակը գործածվում է նաև վերոբերյալ «Դանդաղ կրկնություն» (գարուն, աշուն,ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու, երեք և ավելին) և «Շրջապտույտ» բանաստեղծություններիդեպքում։ Ուշարժան է ջրի սիմվոլի կիրառությունը՝ որպես հավերժական վերադարձի խորհրդանիշ.Մենք այս դրության մեջ ստվերներով մեր երկարհիշատակի համարլուսանկարվեցինք գետի զուլալջրերի վրա… (էջ 68)Մեկ այլ բանաստեղծության մեջ գետը (ջուր)՝ իբրև հավերժության, կրկնության մետաֆոր, ձեռք էբերում նաև ազգային բովանդակություն.… Գետը, որը թեև հոսում էսովորական դաշտերի միջով և ամենասովորական լեռների- բայց միակն է աշխարհում,որն ամբողջովին արցունքից էև ամբողջովին աղի… (էջ 19)Արցունքից գոյացած գետը հայի հավերժական տառապանքի խորհրդանիշն է։ Այսպիսով՝ զանազան միջոցներով և եղանակներով Գրիգորյանը բացում է հավերժական վերադարձի գաղափարի սեփական ընկալումը։ Հավերժական վերադարձի խոհն ինքնին բարդ երևույթ է. թերևս սա է ստիպում բանաստեղծինգնալու ոճի դիտավորյալ կամ ոչ դիտավորյալ դժվարացման ճանապարհով1։ Այդուհանդերձ, մենք կարծում ենք, որ ոճի այդպիսի բարդացումն ինչ-որ իմաստով թերություն է, որովհետև մի տեսակ խզում էառաջանում բանաստեղծ-տեքստ-ընթերցող եռակողմ կապի մեջ։ Այսպիսով՝• Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիայի համակարգում առանցքային դեր ունի հավերժական վերադարձի խոհը,• այն նախ դրսևորվում է վերնագրի պոետիկայում։ Վերնագրերի ընտրությունը պատահական չէ.բանաստեղծը դրանցով փորձել է ուղղորդել ընթերցողին։ Հաճախ հենց վերնագրի միջոցովգրողը նոր բովանդակություն և գաղափար է հաղորդում տեքստին։ Հ. Գրիգորյանի պոեզիայում հավերժական վերադարձի խոհը երկու տիպի կերպավորում էստանում՝ 1. հավերժական վերադարձը՝ իբրև կրկնվող պատմություն, 2. հավերժական վերադարձ դեպի նախասկիզբը։ Մոտիվը կառուցելու համար բանաստեղծը գործածում է հետևյալ միջոցները և «գործիքները»՝հատույթավոր ժամանակի հաջորդականություն (գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ կամ մեկ ժամ, երկու,երեք և ավելին), ջրի սիմվոլի կիրառություն՝ իբրև հավերժական վերադարձի խորհրդանիշ։ Հավերժական վերադարձի խոհի բանաստեղծականացման ճանապարհին գրողը հաճախ դիտավորյալ (կամ ոչ դիտավորյալ) բարդացնում է ոճը։ Դա, մեր կարծիքով, խզում է առաջացնում բանաստեղծ-տեքստ-ընթերցող եռակողմ կապի մեջ։ 1 Սա նաև կապված է պոստմոդեռնիզմի գեղագիտության հետ։ Մանր. տե՛ս Սողոմոնյան Տ., Հայկական մոդեռնիզմ և հայկականպոստմոդեռնիզմ, http։ Սաթենիկ ԿարապետյանՀԱՎԵՐԺԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ԽՈՀԸ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ ՊՈԵԶԻԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ հավերժական վերադարձ, խոհ, պոեզիա, մոտիվ, վերնագրի պոետիկա, սիմվոլ, նախասկիզբ, կրկնվող պատմություն։

example1772

example1772

Դիտարկված է գերհոսուն նեյտրոնային աստղի պտույտի դինամիկան` բաբախիչների անկյունային արագության հետթռիչքային ռելաքսացիայի ուսումնասիրության համար։ Հետազոտված է նեյտրոն-պրոտոնային մրրկային համակարգի շարժումը` հաշվի առնելով գերհոսուն միջուկի գնդայնությունը և մրրիկների պինինգի ու դեպինինգի երևույթները։ Ստացված է բաբախիչի անկյունային արագության ռելաքսացիոն լուծումը թռիչքից հետո։ Այդ լուծումը Vela բաբախիչի դիտողական տվյալների հետ համեմատելու համար լուծված է թռիչքից անմիջապես հետո մրրիկների սկզբնական բաշխումը որոշող հակադարձ խնդիրը։

ՎԵԼԱ ՄԱՐՏԿՈ CԻ ԱՆԿՅՈՒՆԻ ԱՐՏԱՇՏԱՇՐԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐ Ներածություն. Փայլերը նեյտրոնային աստղերի արտանետումներ են, որոնք հայտնաբերվել են ճառագայթման էլեկտրամագնիսական սպեկտրում ՝ որպես ռադիոալիքների պարբերական իմպուլսների աղբյուրներ։ Theառագայթահարման իմպուլսային բնույթը թույլ է տալիս որոշել զարկերակի ռոտացիայի հաճախականությունը, քանի որ ենթադրվում է, որ ճառագայթման աղբյուրը կոշտորեն կապված է աստղի հետ։ Պառակտիչների ռոտացիայի հաճախականության արժեքները 1 մՎ - 1 վ սահմաններում են [7, 12]։ Դիտարկումները ցույց են տալիս, որ մանողերի պտտման հաճախականությունը մեծանում է պտտվող կինետիկ էներգիայի կորստի պատճառով, և դանդաղեցման արագությունը կարգին է։ Որոշ մանողներ ցուցադրում են յուրահատուկ գործողություն, որի ընթացքում անկյունային արագությունը Ω, որի ընթացքում և դրա ածանցյալը ցատկում և աճում է, որից հետո նրանք հանգստանում են մինչև թռիչքի արժեքները [5, 6]։ Անկյունային արագություններ են նկատվել ավելի քան 100 բաբուների մոտ։ Թռիչքից հետո անկյունային արագության կորերը Ω (t) և դրա ածանցյալի ժամանակային կախվածությունը ունեն բարդ կառուցվածք և ներկայացված են ցուցիչ գործառույթների հանրագումարով և գծային գործառույթով [4]։ Թռիչքից հետո թուլացման բնորոշ ժամանակները տատանվում են մեկ ժամից մի քանի հարյուր օրվա ընթացքում։ Թռիչքից հետո մանողների անկյունային արագության թուլացնող պահվածքը կարելի է բացատրել գերձայնային նեյտրոնային աստղի մոդելի հիման վրա։ Այս մոդելի համաձայն, աստղի միջուկի մեծ մասը բաղկացած է գերհաղորդիչ նեյտրոններից ՝ գերհաղորդիչ պրոտոններից, որոնք կազմում են աստղի գերհաղորդիչ բաղադրիչը։ Միջուկի էլեկտրոնները, աստղի էլեկտրոնային թաղանթի իոնների հետ միասին, կազմում են աստղի նորմալ բաղադրիչը։ Աստղի ռոտացիայի շնորհիվ աստղի առանցքին զուգահեռ գերհեղուկ նեյտրոնային հեղուկում առաջանում են քվանտային փոթորիկներ, որի խտությունը ուղղակիորեն համամասնական է պտտման անկյունային արագությանը։ Մագնիսացված նեյտրոնային աստղի ճառագայթումից հետո աննորմալ բաղադրիչը դանդաղեցնում է, որին հաջորդում է դրա հետ կապված գերհեղուկը։ [9, 10] –ը ցույց է տվել, որ գերհաղորդիչ նեյտրոնների կողմից գերհաղորդիչ պրոտոնների տեղափոխման շնորհիվ նեյտրոնային աստղի միջուկում առաջանում է նեյտրոնային – պրոտոնային փոթորկի կլաստերների ցանց ՝ մոտ 1014 ԳՍ դաշտով։ Երբ աստղը դանդաղեցնում է, նեյտրոնային փոթորիկները շարժվում են դեպի միջուկի սահմանային միջուկը, և նորմալ էլեկտրոնները ցրվում են փոթորիկների կլաստերի մագնիսական դաշտի վրա։ Նորմալ «գերհոսանքային բաղադրիչների» նման հարաբերակցությունը կարելի է նկարագրել թուլացման ժամանակով, որը ցույց է տալիս բաղադրիչներից մեկի անկյունային արագությունից հետո ստացիոնար ռոտացիայի հաստատման բնութագրական ժամանակը։ [8,11] -ում լուծումներ են ստացվել թռիչքից հետո նեյտրոնային աստղի անկյունային արագության թուլացումը նկարագրելու համար ՝ հաշվի առնելով փոթորկի համակարգի շարժման որոշ առանձնահատկություններ։ Այս աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել նեյտրոնային-պրոտոնային փոթորկի կլաստերի շարժման դինամիկան նեյտրոնային աստղի գնդային գերհաղորդիչ միջուկում, պարզել թռիչքից հետո փոթորկի բաշխման և դիտված անկյունային արագության թուլացման պարամետրերի միջև կապը։ Երկու բաղադրիչ նեյտրոնային աստղի ռոտացիայի դինամիկայի հիմնական հավասարումներ։ Պտտվող նեյտրոնային աստղի գերհաղորդիչ բաղադրիչում փոթորիկների առկայությունը և նրանց շարժումը նկարագրվում են հետևյալ հավասարումներով, որտեղ. - դիմապակու երկայնքով ուղղորդված վեկտոր է, որի մոդուլն է արագությունը, նեյտրոնի զանգվածը։ Գլանաձեւ կոորդինատային համակարգում այս հավասարումները ունեն հետևյալ ձևը. - փոթորիկների տեղական արագությունը, - փոթորիկների խտությունն է, փոթորիկների շարժման ընթացքում դրանց վրա ազդում են ինչպես գերհոսքի, այնպես էլ նորմալ բաղադրիչի ուժերը։ Երբ պտտահողմը շրջանառվում է գերհեղուկով, դրա վրա ազդում է Մագնուսի ուժը ՝ հարաբերական փոթորկի և գերհոսքի արագությունների տարբերությունը։ Բացի այդ, շարժվող փոթորկի վրա ազդում է շփման ուժը ՝ փոթորկի նորմալ միջուկի և նորմալ բաղադրիչի փոխազդեցության պատճառով. այն համեմատելի է փոթորկի արագությունների և նորմալ բաղադրիչների միջև տարբերության հետ։ Արդյունքում ՝ փոթորկի շարժման հավասարումը հետևյալն է [9]։ Գերհեղուկի հեղուկի խտությու՞նն է, որտեղ n նորմալ բաղադրիչի արագությունն է, η ն β - համապատասխանաբար լայնակի և երկայնական շփման գործակիցները։ [8, 9, 11] այս հավասարում ենթադրվում է, որ η և β արժեքները կախված են r ճառագայթային շառավղից։ Այնուամենայնիվ, հայտնի է, որ դանդաղ շարժվող նեյտրոնային աստղի գնդաձեւ միջուկում այդ մեծությունները կախված են գնդակի R շառավղից։ Հետեւաբար, ուղիղ գծի երկայնքով, որի տարբեր կետերում η η β գտնվում է աստղի կենտրոնից տարբեր հեռավորության վրա, հոսանքները հաստատուն չեն։ Այս դեպքում (6) հավասարումը պետք է միջինացվի `այն ինտեգրվելով z կոորդինատին, այսինքն` փոթորկի երկարությանը։ Քանի որ փոթորկի արագությունները կախված չեն z կոորդինատից, ապա (7) հավասարումը կարելի է գրել հետևյալ կերպ. Գեր, η, η β արժեքների միջին արժեքներն արդեն կախված են միայն ճառագայթային շառավղով r- ից։ Եթե ​​փոթորկի արագությունը ներկայացնենք հետևյալ ձևով [9], ապա (8) փոթորկի արագության համար հավասարումները փոթորկի բաղադրիչների համար ունեն հետևյալ ձևը [10]։ Նշենք, որ նեյտրոնային աստղի միջուկում մենք ունենք այն պայմանը, որով ունենք k << 1։ Երբ նեյտրոնային փոթորիկները շարունակվում են աստղային թաղանթում, նրանցից ոմանք կարող են մեխվել (բռնվել) աստղային թաղանթի միջուկների վրա և պտտվել նորմալ բաղադրիչով։ Աստղի նեղացման պատճառով կապող փոթորիկները կարող են ազատվել կապող կենտրոններից։ Եթե ​​ամրացված փոթորիկների խտությունը նշենք np- ով, ապա (5) հավասարումը կստանա հետևյալ ձևը, իսկ (4) –ից և (11) –ից կարող ենք ստանալ հետևյալ հավասարումը, որը նկարագրում է a– ի գերձայնային բաղադրիչի անկյունային արագության վարքը։ աստղ Փոթորիկների համակարգի շարժումը նկարագրող հավասարումների վրա պետք է ավելացվեն աստղի նորմալ և գերբեռնված մասերի ռոտացիայի դինամիկայի հավասարումները։ Նորմալ բաղադրիչի ռոտացիան նկարագրվում է հետևյալ հավասարմամբ. որտեղ Kint- ը գերհոսքային բաղադրիչի վրա գործող ներքին ուժերի պահն է, Kext- ը արտաքին արգելակող ուժի պահ է, որը կարող է կայուն համարվել իմպուլսների միջերեսային ժամանակների համար. Kext = const, այսինքն `նորմալ բաղադրիչի իներցիայի պահը , Ներքին շփման ուժերի պահը նորմալ «գերհեղուկ մասերի» միջեւ ունի հետևյալը, որտեղ նեյտրոնային փոթորկի ուժի միավորը շփման ուժն է։ Եթե ​​փոթորկի բաղադրիչների համար օգտագործենք (9) և (10) արտահայտությունները և հաշվի առնենք, որ ամրացված փոթորիկները պտտվում են նորմալ բաղադրիչի հետ, ապա ուժերի ներքին պահի համար կարող ենք ստանալ [11]։ Որտեղ է, գերհոսքային բաղադրիչի իներցիայի պահն է։ Համաձայն (15) -ի, նորմալ բաղադրիչի ռոտացիայի (13) հավասարումը վերջնական ձև է ստանում. Գերձայնային մասի ռոտացիայի հավասարումը կարող է հավասարվել հավասարակշռության հավասարման հետ։ (16) գեր (17) մենք կօգտագործենք հավասարումներ np խտության կախվածությունը ժամանակից։ [3, 11] –ում ներկայացվեց ամրացման և ճնշման բնութագրական tp և τd ժամանակները, որով գրվում է բռնված փոթորիկների խտությունից կախվածության հավասարումը։ Քանի որ թռիչքի ժամանակ փչակի անկյունային արագության հարաբերական փոփոխությունները փոքր են, կարելի է համարել, որ անկյունային արագության թուլացման ժամանակ փոթորիկների խտությունը նույնպես մնում է հաստատուն։ Այս դեպքում (18) հավասարումը կարելի է ընդգծել և գտնել կախվածությունը փշրված փոթորիկների խտությունից ժամանակից, երբ ստացիոնար դեպքում, այսինքն, երբ t → p, ամրացված փոթորիկների խտությունը արտահայտությամբ որոշված ​​արժեքին (20) Էպինինգի դեպքում փոթորիկների ուժեղ ձգտում, այսինքն, երբ մենք ունենք (20) –ից 20։ Դա նշանակում է, որ ստացիոնար դեպքում բոլոր փոթորիկները կբռնվեն։ Փոթորիկների թույլ ամրացման դեպքում առաջանում է պայման, որի դեպքում և, այսինքն ՝ ստացիոնար վիճակում, բոլոր փոթորիկներն ազատ կլինեն։ Անկյունային արագության հետթռիչքային թուլացման հավասարումը։ Եկեք նշենք գերհեղուկի և նորմալ բաղադրիչի անկյունային արագության տարբերությունը։ Այս դեպքում նորմալ բաղադրիչի ռոտացիայի դինամիկայի հավասարումը (16) կարող է վերածվել հետևյալ ձևի. Որտե՞ղ է վերջավոր տիրույթում նորմալ բաղադրիչների գերադրվող և իներցիոն պահերի հարաբերակցությունը վերադիր մասի հետ։ Իներցիայի շառավղով the Ω պահի ժամանակային վարքը նկարագրող հավասարումը կարելի է ստանալ (17) և (19) -ներից, և այս հավասարումը ունի հետևյալ ձևը [3]։ (21) և (22) Հավասարումները ամբողջությամբ նկարագրում են թռիչքից հետո արագության թուլացման անկյունային պահվածքը։ Այստեղ, ինչպես և [10] –ում, մենք ենթադրում ենք, որ նեյտրոնային փոթորիկները գրեթե ազատ են, այսինքն ՝ պայմանը տեղի է ունենում։ Այս պայմանների համար (22) –ի լուծման համար մենք ստանում ենք արտահայտությունը։ Նախքան (23) -ից և (21-ից) զարկերակի նորմալ բաղադրիչի թուլացման լուծույթ ստանալը, եկեք քննարկենք աստղի միջուկում ∂∆Ω⁄∂t- ի վարքի հետ կապված որոշ նկատառումներ։ Այս մեծության արժեքը կախված է աստղի դինամիկ թուլացման ժամանակից, որը կարելի է որոշել ՝ ունենալով նեյտրոնային աստղի մոդել։ Նկար 1-ը ցույց է տալիս [9, 10, 11] -ում օգտագործված զանգվածային նեյտրոնային աստղի մոդելի հիման վրա աստղի կախվածության գրաֆիկը ՝ թուլացման ժամանակի շառավղից։ Ինչպես երեւում է Նկար 1-ից, τ արժեքը արագորեն աճում է մեծության կարգից և միջուկի ներսում և հասնում է 108 մեծության կարգի `6,5 կմ շառավղով, որտեղ պրոտոնի գերհաղորդականությունն անհետանում է։ Աստղի այն միջակայքը, որտեղ դինամիկ թուլացման միջին ժամանակը դիտված թուլացման ժամանակի չափիչն է, այսինքն ՝ մեկ ժամից մինչև 1000 օր, Վելա Բաբակիչի համար կոչվում է ակտիվ տիրույթ։ Ակտիվ տիրույթը Ract = 9,25 կմ և R0 = 9,59 կմ միջակայքում է։ Կարելի է համարել, որ մոնոակտիվ տիրույթը նպաստում է նորմալ բաղադրիչի դիտարկվող անկյունային արագությանը, դիտվող թուլացմանը։ Սա նշանակում է, որ (23) արտահայտությունը տեղի է ունենում ակտիվ տիրույթում։ R1≤r≤Ract տիրույթում մնացած աստղը, որտեղ τ- ն մեծ թուլացման ժամանակն է, կկոչվի պասիվ տիրույթ։ Նկար 1-ը ցույց է տալիս, որ R2≤r≤Ract շառավղով աստղի տիրույթում, որտեղ R2 = 7 կմ, դինամիկ թուլացման ժամանակը մեկ տարուց պակաս է, քան pulsator- ի կյանքի ցիկլը։ Այդ միջակայքի կյանքի ընթացքում պետք է հաստատվի փոթորիկների ստացիոնար բաշխում, որպեսզի գերհոսքային և նորմալ բաղադրիչների անկյունային արագությունների դանդաղեցման տեմպերը հավասար լինեն, այսինքն ՝ այդ միջակայքում։ Պասիվ մասի մնացած տիրույթում, այսինքն ՝ R1≤r≥R2- ի սահմաններում, կատարվում է τ0τ0 պայմանը։ Հետևաբար, գերհոսանքային մասի անկյունային արագությունն այդ տիրույթում մանողի կյանքի ընթացքում չի փոխվում և մնում է հավասար արժեքի, որն ունեցել է աստղը գերհոսքային վիճակի անցման պահին, այսինքն ՝ այդ տիրույթում և այլն։ Հաշվի առնելով վերը նշված դատողությունները, (23) -ից և (21) -ում մենք ստանում ենք թուլացման լուծման վերջնական ձևը. Որտե՞ղ է ակտիվ տիրույթի հարաբերական իներցիայի պահը, որտեղ է շառավղի հարաբերական իներցիայի պահը `շեղում մեծության թուլացման ընթացքում ստացիոնար արժեքից։ , Արտահայտելով աստղի գերձայնային և նորմալ բաղադրիչների թռիչքի նախնական պայմանը ՝ անկյունային արագություններ [2], մեծությունների միջոցով, ներքևում տրված լուծույթը (24) կարելի է համեմատել Vela մանողի համար մեծության դիտարկված արժեքի հետ, որի անկյունային արագությունն ուներ 16 մեծ ցատկ [12]։ Առաջին 8 թռիչքների դիտողական տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ավելի ճշգրտությամբ [2]։ Չափը կարող է մոտավոր գնահատվել, ինչպես ցույց է տրված աղյուսակ 1-ում, ստորև։ ժամեր, օրեր, օրեր և այլ պարամետրեր Աղյուսակ 1. Թռիչքի հզորություն a1 (10-13v -2) a2 (10-13v -2) a3 (10-13v -2) A (10-13v -2) tg (օրեր) Հակադարձ խնդիր Այն լուծելու համար օգտագործվել են թվային մեթոդներ։ Եկեք քննարկենք արդյունքը 8-րդ թռիչքի օրինակով։ Նկար 2-ը ցույց է տալիս մեծության կախվածությունը շառավղից։ Ինչպես տեսնում ենք, այն այլ կերպ է վարվում r 9 պատյանների տարանջատման սահմանում, r> 9,53 կմ միջակայքում և այդ սահմանից հեռու ՝ r <9,5 կմ հեռավորության վրա։ Տարբերությունը կայանում է տատանումների ամպլիտուդայում, ինչպես նաև մեծության նշանի մեջ։ Եկեք նախ դիտարկենք r <9,53 կմ հեռավորությունը, որտեղ նշմարվում է։ Այնուամենայնիվ, ինչպես երեւում է (25) -ից, մեծությունը համեմատելի է աստղի դինամիկ թուլացման ժամանակի հետ, որն աստղային շառավղի նվազման հետ միատոն աճում է։ Α (r) մեծությունը նույնպես չի կարող փոփոխական լինել, հետեւաբար մեծությունը տատանվում է r <9,53 կմ միջակայքում։ Սա նշանակում է, որ թռիչքի ժամանակ որոշակի քանակությամբ նեյտրոնային փոթորիկներ տեղափոխվում են մի տարածաշրջանից մյուսը։ Փոթորկի խտության նման փոփոխությունները պետք է տեղի ունենան աճին համամասնորեն։ նվազում Մինչդեռ Նկար 2-ի գծապատկերը անհամաչափ է r առանցքի հետ։ Այնուամենայնիվ, նշենք, որ մեծությունը լրացուցիչ ներդրում է կատարում գումարի մեջ, որը պետք է լինի բացասական մոնոտոն աճող ֆունկցիա աստղային r շառավղով նվազման հետ։ Սա իր հերթին նշանակում է, որ α – ի արժեքը թռիչքից առաջ փոքր է, քան թռիչքից հետո։ R> 9,53 կմ միջակայքում, նեյտրոնային աստղի և թաղանթի սահմանի մոտ, մեծությունը դրական է և ունի փոքր տատանումներ միջին արժեքի շուրջ։ Այս տատանումները կարելի է բացատրել նեյտրոնային փոթորիկների խտության փոքր փոփոխություններով։ Կարելի է ենթադրել, որ չափի փոքր փոփոխությունները պայմանավորված են ուժեղ կապումներով, քանի որ փոթորկի պատյանի ներսում գտնվող բաղադրիչը աճում է պատյանին հարող տարածքում։ [10] Աշխատանքից հայտնի է, որ ուժեղ կապող դիտմամբ ինտեգրալ հավասարումը նույն տեսքն ունի, որտեղ, այնուամենայնիվ, այլ կերպ է սահմանվում և դրական մեծություն է, որը և կարող է նկարագրել այդ տիրույթի ֆունկցիայի վարքը։ Այսպիսով, մանողերի անկյունային արագության թուլացման տեսության համեմատությունը Vela spin դիտակետի տվյալների հետ թույլ է տալիս որոշել թռիչքից անմիջապես հետո նեյտրոնային փոթորիկների սկզբնական բաշխումը և թուլացման բնույթի մեջ փոթորկի ամրացման և հյուծման ներդրումը։ Գրականություն ութ խոշոր վրիպումներ։ վերագնահատում հորձանուտի սողացող մոդելի հետ։ //www.atnf.csiro.au/research/pulsar/psrcat Դանիել Բաղդասարյան VELA ֆոնային կոռուպցիոն ռելաքսացիայի թուլացման խնդրի հիմնաբառեր. արագ, անկյունային, բաբախող։

example1866

example1866

Հոդվածը ցույց է տալիս Հին Հռոմի պատմության ամենավճռորոշ և բեկումնային ժամանակաշրջաններից մեկի՝ 3-րդ դ. ճգնաժամի պատճառները, նախադրյալները, որ հիմք ծառայեցին հասարակության համակեցական կյանքում ճեղքվածքի առաջացման և, ի վերջո, պետական կառավարման համակարգի արմատական փոփոխման։ Վերհանված են կայսրության քաղաքական ու տնտեսական հակասությունները։ Շեշտված է Սևերոսների արքայատոհմի էական ազդեցությունը ճգնաժամի սանձազերծման գործում։ Հատուկ ուշադրություն է հատկացված բանակի՝ որպես ժամանակի քաղաքական իրականության հիմնաքարային գործոնի վրա։

Երրորդ դարի ճգնաժամի պատճառները Հին Հռոմում Հռոմի պատմության մեջ երրորդ դարը շրջադարձային էր։ Դա սամանյան ժամանակաշրջանն էր, որի ավարտին հռոմեական պետական ​​կառուցվածքը պետք է ամբողջովին փոխվեր, համակարգը Իշխանության համակարգը պետք է դառնար գերիշխող։ Այս վերափոխումը, սակայն, տեղի է ունեցել տասնամյակների ընթացքում ՝ շնորհիվ մի իրողության, որը պատմաբաններն անվանում են «ճգնաժամ» 1։ Դրա սկիզբը սկսվում է 235 թվականից։ Այն հասավ իր գագաթնակետին մոտ 260-ին։ և բարեփոխիչ կայսրերի գործունեության շնորհիվ աստիճանաբար նահանջեց `ավարտվելով Դիոկղետիանոս կայսեր օրոք 2։ Տարբեր հեղինակներ ճգնաժամի բնույթը անվանել են քաղաքական 3, ներքին արտաքին քաղաքականություն 4, սոցիալական 5 և այլն։ Անդրադարձ է կատարվել նույնիսկ III դարի ճգնաժամի գոյության խնդրին։ 1870-ականներ Մի շարք հեղինակներ պնդում են, որ ճգնաժամը չափազանցված տերմին է։ Այս կարծիքը, սակայն, մերժվեց 6։ Շատ գիտնականներ 3-րդ դարի ճգնաժամը համարել են որոշիչ ժամանակաշրջան միջնադարյան պատմական ժամանակաշրջանին անցնելու ժամանակաշրջանում։ Մ. Ըստ Ռոստովի, 3-րդ դարը Հռոմում հասարակական-քաղաքական հեղափոխության շրջան էր, իսկ 3-րդ դարը։ Theգնաժամը ոչ թե քաղաքական էր, այլ բացառապես տնտեսական։ Հռոմեական կայսրությունում III դ. Նա իրադարձությունների զարգացման շարժիչ ուժը համարում է քաղաքային բուրժուազիայի և «գյուղական բնակչության» հակասությունն ու հակասությունը։ Վերջինիս շահերը, ըստ ականավոր պատմաբանի, III դ. Քաղաքական պայքարում նրանք ներկայացնում էին բանակը, որը հավաքված էր գյուղական բնակչությունից և դրա միջոցով գահ բարձրացած կայսրերը 7։ Գ Ferrero III դ. Նա ճգնաժամը համարում է քաղաքական. դա ենթադրում է Սենատի հեղինակության կտրուկ անկում հռոմեական բանակի բարբարոս լեգեոնների շրջանում, որով կայսրությունում կայսերական իշխանության օրինականության յուրաքանչյուր սկզբունք վերացել է։ Լեգեոնները սկսեցին գահ բարձրանալ իրենց դաշնակիցների մոտ, բայց դրանք ամբողջ բանակը չճանաչեց, ինչը բերեց կայսրերի հաճախակի փոփոխությունների։ Սենատի հեղինակության անկումը G. Ferrero- ն դա կապում է Սեպտիմիոս Սերոսի կողմից իրականացված հեղափոխության հետ 8։ F. Ըստ Altheim հայեցակարգի, III դ. Հռոմեական պատմության ընթացքը որոշված ​​չէր դասակարգային պայքարով, և սոցիալական խնդիրները չէին կարող առաջնային լինել։ 2 Նույն տեղում։ 6 Այս մասին ավելին տե՛ս Blois L., The Crisis of III Century Century in Roman Empire. Արդի՞ն առասպել, «Տնտեսական կյանքի վերափոխումը Հռոմեական կայսրության ներքո», Բրիլ, 2002, էջ 204-271։ նշանակություն ունենալ Նա ճգնաժամի արմատները փնտրում է արտաքին քաղաքականության ոլորտում։ Ըստ նրա ՝ կայսրության սահմաններում տիրող ծանր իրավիճակը բանակը վճռական գործոն դարձրեց պետության գոյատևման համար։ Բարբարոս ցեղերի ներկայացուցիչները սկսեցին կարեւոր դեր ունենալ բանակում, ինչը աստիճանաբար թուլացրեց իտալացիների շարքերը բանակում 1։ Westernամանակակից արևմտյան գրականության մեջ նրանք հակված են կարծելու, որ III դարի ճգնաժամի պատճառները որոնելիս անհրաժեշտ չէ չափազանցնել որևէ կոնկրետ գործոնի ազդեցությունը։ Կայսրության զարգացման վրա ազդել են տարբեր գործոններ, որոնց նշանակությունը տեղ-տեղ նույնը չի եղել 2։ Այսպիսով, III դ. Theգնաժամի վերաբերյալ մոտեցումների լայն տեսականի կա։ Սա ցույց է տալիս պատմաբանների երկիմաստ վերաբերմունքը ճգնաժամի պատճառները պարզելու հարցում։ Իրականում ճգնաժամը խոր հակասությունների արդյունք էր, որոնք ակնհայտ էին Հռոմեական կայսրությունում Մարկուս Ավրելիուսի (161-180) օրոք։ Դրանք հայտնվել են II դարում։ Հռոմեացի հարևանների պայմանական քաղաքականության շնորհիվ, երբ կայսրությունը հեշտությամբ տիրում էր նրանց վրա։ Բայց սա չէր կարող երկար տեւել։ Մարկուս Ավրելիուսի միանալուց առաջ արդեն նախանշվում էր Հռոմի և նրա հարևանների հարաբերությունների անխուսափելի շրջադարձը։ Շուտով պարզվեց, որ կայսրությունը ոչ թե իշխող է, այլ զոհ։ I-II դարեր Այդ ընթացքում կայսրը անձամբ էր վերահսկում արշավանքները միայն բացառիկ դեպքերում։ Այնուամենայնիվ, սահմանների վրա արտաքին ճնշումը սաստկացավ, բարբարոսական արշավանքներն ավելի հաճախակի դարձան, ուստի կայսրերը ստիպված էին անձամբ ներկա գտնվել ռազմի դաշտում։ Անգամ ռազմական միջամտության ակնառու հակառակորդ Մարկուս Ավրելիուսը ստիպված էր իր թագավորության գրեթե կեսը անցկացնել Դանուբի սահմանին ՝ վարելով երկու դժվար և ծախսատար պատերազմներ (166-172 և 177-180)։ Կարևորվեցին կայսերական և ղեկավարության որակները, և բանակի հետ նրա հարաբերությունները ՝ ինչպես անձնական, այնպես էլ խորհրդանշական մակարդակում, այժմ էլ ավելի կարևոր դարձան 4։ Այդ ժամանակվանից սկսած, զինվորներն իրենց համար վերապահում էին այն անձի ընտրությունը, որը կկարողանար ստանձնել այդ պատասխանատվությունը։ Այս ռազմական նորմերի պայմաններում, օգոստոսյան ժառանգության տրամաբանությունը մեծացնում էր քաղաքացիական պատերազմի հավանականությունը 5։ Գահաժառանգության հարցը Հռոմի համար լուրջ խնդիր էր։ Այս հարցը արդիական դարձավ Մարկուս Ավրելիուսի որդի Կոմոդուսի սպանությունից հետո (192 դեկտեմբերի 31)։ Կայսրությունում սկսվեց թեժ պայքար գահի համար։ Գրեթե միաժամանակ հզոր զորքերը տարբեր տարածքներում հռչակեցին 3 գեներալների ՝ Սեպտիմիոս Սերոսին, Կլավդիուս Ալբինուսին և Պեսցենիուս Նիգերին։ Գերակշռության համար պայքարը վերածվեց քաղաքացիական պատերազմի, որն ավարտվեց 193 թվականին։ Սեպտիմիոս Սերոսի հաղթանակով։ Հաստատվելով գահին ՝ Սեպտիմիոս Սերուսին անհրաժեշտ էր նախ օրինականացնել իր իշխանությունը։ Այդ նպատակով նա իրեն հռչակեց Մարկուս Ավրելիուսի որդի։ Այսպիսով հիմնադրվեց Սերոսի տոհմը (193-235), որի 3 Նույն տեղում։ 4 Նույն տեղում։ Upնցումների ու քաղաքական հակասությունների միջոցով իշխողների տապալումը բացահայտեց կայսրության բոլոր թույլ կողմերը, թերությունները կառավարման համակարգում, բանակում, տնտեսությունում։ Հռոմեական կայսրության կառավարման համակարգում Սենատը հատուկ տեղ է գրավում։ Վաղ կայսրությունում այս դիրքը բացատրվում էր ժամանակի քաղաքական կառուցվածքով ՝ իշխանական իշխանությամբ։ Qh-II դարեր Սենատի իրավունքները զգալիորեն փոխվում են։ Մի կողմից, Սենատի լիազորությունները մեծանում են `հանձնաժողովների դերի թուլացման պատճառով։ II դարի ուշ հռոմեական իրավաբանները Սենատի (senatus consulta) որոշումները համարում էին օրենքներ 1։ Մյուս կողմից ՝ Սենատի դերը պետության կառավարման հարցում թուլանում էր կայսերական բյուրոկրատիայի ձևավորման և իշխանական իշխանության վերացման պատճառով։ Սեպտիմիոս Սերոսի օրոք Սենատը մեկ այլ դեր խաղաց Հռոմեական կայսրության կառավարման գործում։ Բանակը կարեւոր դեր խաղաց Հռոմեական կայսրության կյանքում։ Ֆ.Էնգելսը հռոմեական բանակը անվանել է «կառավարության նյութական աջակցություն»։ Իր հերթին, յուրաքանչյուր իշխան քաջատեղյակ էր բանակին աջակցելու անհրաժեշտության մասին։ Նրանք միշտ փորձում էին ապահովել բանակի հավատարմությունը, թույլ չէին տալիս որևէ անհատի, որը չի պատկանում կայսերական տանը (Դոմուս Ասուգուստա), իր շարքերում չափազանց մեծ հեղինակություն վայելել։ III դար Բանակի սոցիալական ծագման խնդիրը և հասարակության մյուս խավերի հետ փոխհարաբերությունները կարելի է լիովին հասկանալ կայսրության հասարակական-քաղաքական զարգացումների ճիշտ ընկալման մեջ։ I-III դարեր Կայսրությունում տեղի ունեցան զգալի սոցիալական և էթնիկական փոփոխություններ։ Նրանց թվում է հռոմեական գավառական բանակը, ներառյալ նրա հիմնական բջիջը ՝ լեգեոնը։ Արդեն Հադրիանոսի ժամանակներում (2-րդ դարի սկիզբ) հռոմեացիներն ամբողջությամբ անցան լեգեոններ հավաքագրելու նահանգներով, որտեղ նրանք գտնվում էին 4։ Փոխվեց նաև բանակի ղեկավարների սոցիալական պատկանելությունը։ Սեպտիմիոս Սերոսի հրամանով բարձր ռազմական դիրքերը հասանելի դարձան սովորական լեգեոներներին, մինչդեռ նախկինում հարյուրապետը հնարավոր առաջընթացի գագաթնակետն էր։ Բարձր պաշտոնները զբաղեցնում էին ձիասպորտի դասի ներկայացուցիչները 5։ Իշխանության շրջանում տեղի է ունենում բանակի «բարբարոսացում»։ Օգոստոսին գերմանացիներին թույլատրվեց հաստատվել կայսրության տարածքում և ծառայել բանակում։ Այս քաղաքականությունը շարունակվում է նաև հետագա դարերում։ Տեղեկատվություն է պահպանվել Կարակալա կայսեր օրոք բանակում բարբարոսների ներկայության մասին 6։ Timeամանակի ընթացքում հռոմեական բանակում բարբարոսական զորամասերի թիվը զգալիորեն ավելացավ։ Սահմանների լարված իրավիճակը զգալի փոփոխություններ առաջացրեց բանակում 7։ Հայտնի է, որ իշխանության շրջանում կայսրությունը վարում էր խիստ պաշտպանողական քաղաքականություն, և հիմնական խնդիրը ոչ թե նոր տարածքներ գրավելն էր, այլ արդեն նվաճվածը պաշտպանելը։ Այս ռազմավարությունն արդարացնում էր իրեն մինչև II դարը։ 19-րդ դարի կեսերին, սակայն, ի հայտ եկան Մարկուս Ավրելիուսի խոցելի կողմերը։ Հռոմեացիները հաջողության կհասնեին, եթե բարբարոսները չփորձեին ներթափանցել կայսրություն իրենց թուլացած պաշտպանության սահմաններում։ Երբ Մարկուս Ավրելիոսը Դանուբ-Ռեյնլանդից երեք լեգեոն տարավ դեպի Արևելք Պարթեւստանի հետ պատերազմի ընթացքում, պատերազմի ավարտից առաջ նոր բախումներ սկսվեցին հյուսիսային սահմանին։ Ռ. Ըստ Սմիթի, այս իրադարձությունները սկիզբ դրեցին նախկին հռոմեական ռազմական և պաշտպանական համակարգում ճգնաժամի։ II դար վերջերս և III դ. Այդ ճգնաժամը խորացավ։ Եթե ​​նախկինում Ռեյնի և Դանուբի սահմաններին կայսրության հիմնական թշնամիները փոքր և անկանոն բարբարոսական խմբավորումներ էին, իսկ Արևելքում ՝ ոչ այնքան ռազմական հզոր Պարթեւաստան, ապա իրավիճակը կտրուկ փոխվել է։ Կայսրության հյուսիսային մասերում ստեղծվեցին մեծ ցեղեր, և նրանք շատ ավելի հաճախ էին թալանում հռոմեական տարածքները 3։ Սասանյան Պարսկաստանը իր ագրեսիվ նկրտումներով դարձավ Արևելքում Հռոմի նոր քաղաքը։ Փոփոխված իրավիճակը հանգեցրեց կայսրության հաստատմանը II դարում։ 19-րդ դարի կեսերից նա պատերազմում էր Հյուսիսային Արևելքի ժողովրդի հետ։ Ռազմական գործողությունների արդյունքում զոհվել կամ գերի են ընկել սահմանամերձ շրջանների մեծ թվով զինվորներ և բնակիչներ։ Բանակում ծառայելը ավելի վտանգավոր էր դարձել, քան նախկինում 4։ Հռոմեական քաղաքական իշխանության վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ կայսրության քաղաքական իրավիճակը։ III դ. Ռազմական կայսրերի փոփոխման կանոն։ Նրան անընդհատ ուղեկցում էին քաղաքացիական պատերազմներ և ապավինում բանակի աջակցությանը 5։ Այս խնդիրների արդյունքում կայսրերը սկսեցին անհանգստանալ բանակում բարեփոխումների իրականացման համար։ Հակառակ առաջին Սերոսի ջանքերին, կայսրության վիճակը լավը չէր։ Հռոմեական պատմության մեջ ոչ իտալական ծագմամբ առաջին տոհմը հիմնելով ՝ Սեպտիմիոս Սերոսը ստիպված էր հաղթահարել բազմաթիվ խոչընդոտներ։ Գավառներում բոլոր ապստամբությունները պետք է ճնշվեին։ Մենք նույնիսկ հաղորդումներ ենք ստացել Աֆրիկայից և Ասիայից «պետության թշնամիների մահացու դավադրությունների» մասին։ Սեպտիմիոս Սերուսի գահակալությունը կարեւոր դեր խաղաց Հռոմեական կայսրության զարգացման գործում։ Նրա դրական նվաճումներից էին կարգուկանոնի հաստատումը, հռոմեական ավանդական պետական ​​կառույցների պահպանումը, գահաժառանգության կանոնավոր համակարգի հաստատումը։ Նա նորարար կամ բարեփոխիչ չէր։ նա չի փորձել փոխել իշխանության ավանդական սկզբունքները, խախտել հավասարակշռությունը իտալական նահանգների միջև կամ նվազեցնել Սենատի դերը։ Այդուհանդերձ, Սերոսի իշխանությունը բավականին տարբերվում էր Օգոստինոսի իշխանության սկզբունքներից Անտոնինոսում 7։ Հիմնական տարբերությունն այն է, որ 124 տարվա ընթացքում առաջին անգամ զորավարը գրավեց Հռոմը և առաջացրեց «երկարատև քաղաքացիական պատերազմ»։ Սա, ըստ էության, ավանդական խաղաղ գահաժառանգության և Pax Romana– ի խախտում էր, և Seros– ը ստիպված էր հաղթահարել այդ խնդիրները։ Կայսրի և բանակի կապն ավելի ակնհայտ էր։ Սենատը և հասարակության ընտրողները այլ բան չէին ուզում։ 5 Նույն տեղում։ 7 Նույն տեղում։ Կայսրին ծառայելու համար տարաձայնությունները հասունանում էին կյանքի բոլոր շերտերում, և հաջորդ Սերոսի անբարեխիղճ քաղաքականությունը խորացնում էր դժգոհությունը։ Caracalla Constititio Antoniana կայսրը 212 թվականին Այն կայսրության բոլոր ազատագրված բնակիչներին շնորհեց հռոմեական քաղաքացիություն։ Մինչև 235 թվականը Սերոսի ՝ Ալեքսանդրի վերջին սպանության ժամանակ, իրավիճակը կայսրությունում սրվեց։ Երիտասարդ և թույլ կայսրերը իշխում էին խորհրդականների միջոցով `անձամբ անտեղյակ լինելով իրենց երկրի զարգացումներին, և առանձին ռազմական հրամանատարների վերելքը բանակում ճգնաժամից խուսափելու այլ տարբերակ չէր թողնում։ 235 Հուլիոս Վերուս Մաքսիմինուսը սպանեց Ալեքսանդր Սերոսին և հռչակեց նրան կայսր։ Նա առաջին իսկապես «ռազմական կայսրն» էր, որ կռվեց իր զինվորների շարքերում։ Սկսվեց ռազմական անարխիայի դարաշրջանը, որը բարձրացրեց Հռոմեական կայսրության առաջ լինել-չլինելու հրամայականը։ Լաթուշի խոսքերով, կայսրությունը մտավ աղետալի ժամանակաշրջան. «Մի երկար թունելի մեջ, որպեսզի դուրս գար դրանից միայն Դիոկղետիանոսի օրոք, թագավորության օրոք, և երբ մենք վերստին ծնվենք, մեր առջև կանգնած է բոլորովին անհայտ երկիր»։ Նինա Հայրապետյան Երրորդ դարի ճգնաժամի պատճառները Հին Հռոմում Հիմնաբառեր. Երրորդ դարի ճգնաժամ, քաղաքական անկայունություն, բարբարոսական գործոնի ազդեցությունը, Ռեյնի և Դանուբի սահմանների վիճակը, Սերոսի դինաստիան, ռազմական դարաշրջանը։

example377

example377

Հայաստանի Հանրապետությունում պետական պարտքը գնալով աճում է եւ շատ կանխատեսումների համաձայն, այդ թվում՝ միջազգային, շուտով կհատի օրենքով սահմանված շեմը եւ դուրս կգա կառավարելիության շրջանակներից։ Հենց այս հանգամանքով է պայմանավորված պետական պարտքի հանդեպ մեր իրականությունում ձեւավորված ուշադրության բարձր աստիճանը։ Հոդվածում դիտարկվել է ՀՀ պետական պարտքի ներկա վիճակը, վերջին տարիների դինամիկան, տրվել են գնահատականներ եւ առաջադրվել բարելավման ուղիներ։

Ցանկացած հասարակարգում տնտեսական հարաբերությունների կողմերի հուսալիությունը կարեւորագույն գործոն է։ Պետության հուսալիությունը պայմանավորված է տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական եւ այլ ոլորտների կայունությամբ։ Տնտեսության կայունության գրավականներից է պետական պարտքի ցուցանիշը։ Վերջին տարիներին Հայաստանի Հանրապետության պետական պարտքի՝ թե՛ արտաքին, թե՛ ներքին ցուցանիշներում աճի միտում է նկատվում (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1 ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՐՏՔԸ 2012-2017ԹԹ.(ՄԼՐԴ. ԴՐԱՄ) 1 ՀՀ պետական պարտքը՝ այդ թվում Արտաքին պարտք Ներքին պարտք Պետական պարտքի արդյունավետ կառավարումը Հայաստանի Հանրապետության կարեւորագույն հիմնախնդիրներից է, քանի որ պետական պարտքը ավելի մեծ տեմպերով է աճում, քան ՀՆԱ-ն (տե՛ս աղյուսակ 2)։ Հայաստանի Հանրապետության պետական պարտքի տեղեկագրեր 2012-2017թթ. 48ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 ՀՀ ՀԱՄԱԽԱՌՆ ՆԵՐՔԻՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔԸ 2012-2016ԹԹ. (ՄԼՐԴ ԴՐԱՄ) 2 Համադրելով աղյուսակ 1-ի եւ աղյուսակ 2-ի տվյալները՝ պարզ է դառնում պետական պարտք/ՀՆԱ հարաբերակցության դինամիկան։ Այն 2015թ.-ի տարեվերջին կազմել է 48,8%, որը չի գերազանցում «Պետական պարտքի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված 50% շեմը, ուստի գտնվում է կառավարելիության շրջանակներում, սակայն 2016թ.ի դեկտեմբերին, նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ ՀՀ պետական պարտքը ավելացել է 222,5 մլրդ դրամով կամ 17,2%-ով՝ կազմելով ՀՆԱ-ի 56,8%-ը։ Վերջին տարիներին ՀՀ պետական պարտքի 90%-ից ավելին ՀՀ կառավարության պարտքն է, որը 2017թ.-ի հունվարի 31-ի դրությամբ կազմում էր 91,4%, կազմելով՝ 2653,9 մլրդ դրամ, որի 79,2%-ը ձեռք է բերվել արտաքին աղբյուրներից։ ՀՀ կառավարության պարտքի 62,4%-ը արտաքին վարկերն ու փոխառություններն են, որոնք կազմում են 1655,3 մլրդ դրամ։ 2014թ.-ից ՀՀ պետական պարտքը սկսել է աճել ավելի արագ տեմպերով, ինչը պայմանավորված է արտաքին վարկերի գծով նախատեսվածից ավել ստացված միջոցներով, ինչպես նաեւ եկամուտների համեմատ ծախսերի առավել բարձր կատարողականի հետ կապՀՀ ԱՎԾ, Ժամանակագրական շարքեր, ՀՆԱ, (05.10.17) 49ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ված՝ գանձապետական պարտատոմսերի հաշվին դեֆիցիտի ֆինանսավորման բարձր ցուցանիշով 3 ։ Արժույթի միջազգային հիմնադրամը 2016թ.-ի հոկտեմբերի իր զեկույցում 4 կանխատեսել է, որ Հայաստանը դժվարությամբ կկարողանա նվազեցնել կամ գոնե պահել պետական պարտքի առկա մակարդակը, եւ 2018թ.-ին ՀՀ պետական պարտքը կհատի օրենքով սահմանված 60%-ի շեմը՝ հաշվի առնելով աղքատության բարձր մակարդակը՝ կարեւորելով առկա մարտահրավերների հաղթահարումը եւ աճի ապահովումը բնակչության բոլոր սեգմենտմերի համար։ Վերոնշյալ օրնենքի համաձայն, երբ ՀՀ պետական պարտքը գերազանցի ՀՆԱ-ի 50 տոկոսը՝ օրենքով սահմանված շեմը, ապա կառավարությունը պետք է իրականացնի ծախսերի կրճատման քաղաքականություն՝ հասցնելով բյուջեի դեֆիցիտը առավելագույնը ՀՆԱ-ի 3 տոկոսին։ Սակայն 2015 հունիսի 23-ին ընդունվեց «Պետական պարտքի մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին ՀՀ օրենքը, համաձայն որի օրենքում «պետական պարտք» արտահայտությունը փոխարինվեց «կառավարության պարտք» արտահայտությամբ 5 ։ Վերջինս, ըստ էության, նշանակում է, որ պետական պարտքի գումարում չի ներառվում ՀՀ ԿԲ-ին բաժին ընկնող պետական պարքի գումարը։ Հետեւաբար, պետական պարտքի բեռի մեծացման նոր հնարավորություն է ստեղծվում։ 2016 թվականի հուլիսի 7-ի N 723-Ն որոշմամբ ՀՀ կառավարությունը հաստատեց «ՀՀ կառավարության պարտքի կառավարման 2017-2019թթ. ռազմավարական ծրագիրը», որը ներկայացնում է ՀՀ օրենսդրությամբ եւ ՀՀ կառավարության տնտեսական զարգացման ծրագրերով սահմանված պետական բյուջեի դեֆիցիտի ֆինանսավորման համար անհրաժեշտ փոխառու միջոցների ներգրավման եւ ռիսկեՀայաստանի Հանրապետության 2015թ.-ի Պետական բյուջեի կատարման վերաբերյալ հաշվետվություն, ՀՀ կառավարության պարտքի կառավարման 2017-2019թթ. ռազմավարական ծրագիր, www.mfe.am/index.php?fl=7617&lang=1 (05.10.17), 50ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րի կառավարման ռազմավարությունը։ Այն հրապարակվում է տարեկան պարբերականությամբ եւ նպաստում է կառավարության պարտքի կանխատեսելի եւ թափանցիկ կառավարման ապահովմանը[5]։ Ռազմավարությունում քննարկված են ՀՀ կառավարության պարտքի աճի միտումները, հնարավոր ռիսկերը, իրականացված են վերլուծություններ եւ կանխատեսումներ անցած, ընթացիկ եւ առաջիկա տարիների համար եւ առաջադրված են որոշակի լուծումներ, որոնք, սակայն չափազանց ընդհանրական են եւ վերացական։ Այն ցավոք չի պարունակում ՀՀ կառավարության պարտքի նվազեցմանն ուղղված շարունակական, թիրախավորված եւ հստակ քայլեր եւ գործողություններ, այն պետք է ներառի պետական պարտքի կառավարման գործիքների ավելի լայն սպեկտոր (պարտքի ժամկետից շուտ մարմանը կամ ետգնմանն ուղղված շուկայական օպերացիաներ, պարտքը ներդրումով, ապրանքներով, արժեթղթերով կամ այլ ֆինանսական գործիքներով փոխարինելու գործողություններ եւ այլն)։ Պետական պարտքի ավելացումը սպառնում է պետության սնանկացմամբ եւ պետական պարտքի բեռն ապագա սերունդներին ժառանգություն թողնելով, ինչն էլ, ըստ էության, հակասում է ՀՀ Սահմանադրությամբ սահմանված սերունդների ազատության եւ ընդհանուր բարեկեցության մասին դրույթին 6 ։ Պետական պարտքի կառավարումը՝ մարտավարական եւ ռազմավարական միջոցառումների ամբողջություն է, որը ներառում է պետական պարտքի սպասարկում, նոր պարտավորությունների ստանձնում, պարտքի ծավալի եւ կառուցվածքի կարգավորում, դրանց նպատակային եւ արդյունավետ օգտագործման ապահովում։ Պետական պարտքի կառավարումն առաջին հերթին պետք է ենթադրի ներքին եւ արտաքին պետական պարտքի պահպանումն այն մակարդակին, որի դեպքում երկրի տնտեսությանը վտանգ չի սպառնում եւ պետությունը կատարում է իր պարտավորությունները։ Պետական պարտքը կառավարելիության շրջանակներում պահելու համար կարեւոր է նաեւ մի շարք այլ խնդիրների դիտարկումը, այդ թվում՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն, ներածական մաս, 51ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  պետական պարտքի ներգրավման եւ մարման գործընթացներում շուկայի կանխատեսելիության եւ կայունության ապահովում,  ներգրավված միջոցների, վարկերի, պարտքերի օգտագործման նպատակայնության եւ արդյունավետության ապահովումը,  պետական վարկերի եւ նրանց տոկոսների մարման ժամանակին եւ պատշաճ ապահովումը,  պարտքային պարտավորությունների դիվերսիֆիկացիա՝ ըստ տարբեր ցուցանիշների (ժամկետներ, տոկոսադրույք եւ այլն),  պետական պարտքի ներգրավման, սպասարկման, իրացման եւ մարման գործընթացներում բոլոր պատասխանատու պետական սուբյեկտների աշխատանքի կարգավորում եւ կոորդինացիա եւ այլ խնդիրներ։ Պետական պարտքի կառավարման արդյունավետության գործում մեծ նշանակություն կունենա Հայաստանի Հանրապետության պետական պարտքի կառավարման միասնական համակարգի ստեղծումը։ Պետական պարտքի կառավարման միասնական համակարգը պետք է ապահովի.  ներքին եւ արտաքին պետական պարտավորությունների ներգրավման, սպասարկման եւ մարման գործընթացների հաշվառման ու պլանավորման միասնականությունը, բնականոն փոխազդեցությունը,  միասնական քաղաքականության միջոցով դրանց անխոչընդոտ մեկը մյուսով մարելը,  պետական արժեթղթերի ներկայացման, մարման եւ եկամուտների վճարման ժամկետների օպտիմալացումը,  կրեդիտորների ռիսկերի նվազեցմանն ուղղված անհրաժեշտ միջոցառումների իրականացում,  պետական պարտքի ուղղությամբ պարտավորությունների իրականացումը՝ նվազագույն ծախսերով, ռիսկերով եւ տնտեսության վրա բացասական ազդեցությամբ,  ներքին եւ արտաքին պարտատերերի հանդեպ պարտավորությունների ժամանակին եւ պատշաճ իրականացումը՝ առանց լրացուցիչ պայմանավորվածությունների, 52ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  պետական պարտքի բոլոր պարամետրերի ուղղությամբ լիարժեք, ամբողջական եւ ժամանակին տեղեկատվության տրամադրումը։ Այսպիսով՝ պետական պարտքի կառավարումը պետք է իրականացվի մեթոդական, հաշվառման եւ կազմակերպչական առումներով գործողությունների օպտիմալ միասնական համակարգի մշակման եւ ներդրման միջոցով։

example622

example622

Օսմանյան կայսրության ողջ պատմության ընթացքում տեղի ոչ մուսուլման բնակչության բռնի իսլամացման քաղաքականությունը կենսագործվում էր ինչպես ֆիզիկական բռնությունների և զանգվածային կոտորածների, այնպես էլ տնտեսական ճնշումների միջոցով։ Քրիստոնյա բնակչության հարստահարման օրինական և ամենակարևոր միջոցներից էր ամենածանր հարկատեսակի՝ գլխահարկի գանձումը։ Գլխահարկը, որ ժամանակին կազմում էր ողջ կայսրության եկամտի հիմնական աղբյուրը, տարեցտարի ավելի բարձր դրույքաչափ գրանցելով, դարձել էր քրիստոնյաների սնանկացման, իսկ չվճարելու դեպքում` ամենածանր պատիժների ենթարկվելու պատճառ, ինչից խուսափելու համար քրիստոնյա բնակչությունը հաճախ ստիպված ընդունում էր իսլամ։

ԳԼԽԱՀԱՐԿԸ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ (XVI-XIX ԴԴ.)Օսմանյան կայսրությունը, լինելով իր ժամանակի հզորագույն տերություններից մեկը, գերռազմական մի կրոնապետություն էր, որի համար պատմության ամբողջ ընթացքում խնդիր է եղել իր ներսում ապրող բազմաթիվ ժողովուրդների հնազանդեցումն ուտարածքային ամբողջականության պահպանումը։ Բնակչության իսլամացումն ու թուրքացումը եղել է կայսրության քաղաքականության կարևորագույն ուղղությունը։ Բռնիձուլման քաղաքականությունն իրագործվում էր ինչպես ֆիզիկական բռնությունների ուհալածանքների, ջարդերի և զանգվածային կոտորածների միջոցով, այնպես էլ տնտեսական և բարոյական ճնշումների, ծանրագույն սոցիալական պայմաններ ստեղծելուճանապարհով, ինչի արդյունքում բնակչությունը, հայտնվելով անտանելի զրկանքներկրելու և իսլամ ընդունելու միջոցով դրանցից ազատվելու երկընտրանքի առջև, հաճախընտրում էր վերջին տարբերակը։ Օսմանյան պետության կողմից իրականացվող ձուլման քաղաքականությունը բերեց նրան, որ կարճ ժամանակ անց կայսրության տարածքում բնիկների թիվն սկսեց նվազել, իսկ իրենց՝ զավթիչների քանակը՝ աճել։ Երկար ժամանակ Օսմանյան պետության եկամտի հիմնական աղբյուրը կազմումէին անընդմեջ պատերազմները, որոնցից ստացված կողոպուտով և ավարով էր ապրումբնակչության մեծ մասը։ Բացի այդ, մշտական եկամուտն ապահովում էին օսմանյանհպատակներից գանձվող, օրըստօրե ավելի մեծ չափերի հասնող հարկերն ու տուրքերը։ Օսմանյան հպատակ բնակչության վճարած հարկերը բաժանվում էին 2 խմբի՝օրինական (որոնք հիմնվում էին մուսուլմանական շարիաթի վրա) և սովորութային։ Առաջին խմբի մեջ մտնում էին հետևյալ հարկերը. աշար կամ ուշր (տասանորդ), խարաջ, ջիզյե։ Սովորութային հարկերի թիվը շատ է եղել և ոչ կայուն։ Միաժամանակեղել են հատուկ հարկեր, որոնք գանձվել են բացառապես ոչ մուսուլմաններից։ Դրանցից սոցիալական տեսանկյունից ամենածանրը գլխահարկն էր՝ ջիզյեն։ Վերջինիս վիճակված էր գրեթե մինչև կայսրության մայրամուտը մնալ ոչ մուսուլման հպատակների հարստահարման, ճնշումների, բազմապիսի անօրենությունների և կամայականությունների հնարավորություն ընձեռող տնտեսական կարևորագույն հենքը։ Այսպիսով, Օսմանյան կայսրությունում ոչ մուսուլմաններից գանձվող հիմնականև ամենածանր հարկը գլխահարկն էր, որ հայ պատմագրության մեջ հանդիպում ենք«խարաջ», իսկ օսմանաթուրքական վավերագրերում՝ «ջիզյե» տերմինով։ Այս հարկըմիշտ եղել է օսմանյան գանձարանի եկամտի կարևորագույն աղբյուրներից մեկը։ Թուրքերի մոտ ջիզյեն խոշոր հաշվով ընկալվում է որպես զաքաթին (մուսուլմանականտասանորդին) համարժեք և զինվորական ծառայության փոխարեն վճարվող հարկ,իսկ խարաջը՝ մուսուլմաններից գանձվող «հողի հարկին» համարժեք։ Ջիզյեն իսլամական պետություններում այլադավաններից գանձվող շնչահարկ է,որ իրավագետների կողմից դիտվում է որպես փրկագին՝ նվաճումների ժամանակնրանց կյանքը խնայելու, պաշտպանության և ունեցվածքի անձեռնմխելիության դիմաց1։ Ջիզյեի պատմությունը ծագում է այն ժամանակից, երբ Մուհամեդ մարգարենպայմանավորվում է Նաջրանի քրիստոնյաների հետ հարկի չափի մասին, որը նրանքպարտավորվում էին վճարել մուսուլմանական պետությանը՝ իրենց պաշտպանությանդիմաց։ Այս պայմանավորվածության համաձայն՝ Սաֆար ամսին նրանք պետք է վճարեին 2000, իսկ Ռաջաբ ամսին՝ 1000 ձեռք հագուստով։ Յուրաքանչյուր ձեռք հագուստը գնահատվում էր մոտավորապես 40 դիրհեմ։ Խալիֆ Օմարի կառավարման ժամանակ իսլամական պետության տարածքը նշանակալիորեն մեծացավ, և նրա մեջ մտանոչ մուսուլման շատ ազգեր։ Հարկային քաղաքականությունը որոշ փոփոխություններկրեց։ Ջիզյեն վերցվում էր միայն չափահասներից` ազատության մեջ գտնվող առողջգիտակից տղամարդկանցից։ Հիվանդները, երեխաները, կանայք, ստրուկները, ծերերն ազատված էին այս հարկից, քանի որ, շարիաթի համաձայն, ջիզյե պետք է վճարեն միայն նրանք, ովքեր սկզբունքորեն ի վիճակի են և կարող են կռվել մուսուլմանների դեմ։ Հոգևորականների և վանականների կողմից վճարվող հարկերի մասին իսլամական մազհաբներում կան տարբեր դիրքորոշումներ։ Որոշ մազհաբներ դա թույլեն տալիս, իսկ որոշները՝ ոչ։ Ջիզյեի չափը կախված է նաև մարդկանց նյութական վիճակից1։ Ունևորների շարքին էին դասվում հարուստ դրամափոխները, կտորեղենիառևտրականները, բժիշկները, խոշոր կալվածատերերը, իսկ փոքր ունեցվածքի տերէին համարվում դերձակները, ներկարարները և այլ արհեստավորներ2։ Ջիզյե վճարելով` ոչ մուսուլմաններին հնարավորություն էր տրվում ապրելու մուսուլմանական պետության հովանավորության և պաշտպանության ներքո, ինչպես նաև երաշխավորվում էր իրենց ավանդական կրոնները դավանելու ազատությունը։ Եթե ոչ մուսուլմանն ընդունում էր իսլամ, ազատվում էր ջիզյեից։ Ջիզյեի սահմանված չափերը միայն Օսմանյան կայսրությունում սկսեցին ապրելիրենց շարունակական աճը։ Նորամուծությունն այն էր, որ հարկատուների ցուցակումներառվեցին նաև այն կանայք, ովքեր, որպես ժառանգություն, հող էին ստացել։ Օսմանյան կայսրությունում հողի, բնակչության ու հարկերի հաշվառումը տեղիէր ունենում 30 տարին մեկ անգամ, հաճախ` վարչական միավորների փոփոխությանկամ նոր սուլթանի գահ բարձրանալու կապակցությամբ3։ Հիմնականում ամեն նորսուլթանի գահ բարձրանալուց հետո ջիզյեի չափը զգալիորեն ավելացվում էր4։ Այնգանձվում էր Օսմանյան պետության ոչ մուսուլման բոլոր չափահաս տղամարդկանցից։ Հետաքրքիր է նշել Արևմտյան Հայաստանին վերաբերող մի կարևոր հիշատակում, թե պատանին երբ էր համարվում չափահաս. թելով չափում էին պատանու վիզըև կրկնակի երկարությամբ թելի ծայրերը ատամներով բռնել տալով՝ փորձում էին այդթելի օղակն անցկացնել նրա գլխով։ Եթե թելը չէր անցնում, պատանին համարվում էրչափահաս ու հարկատու5։ Խարաջ կամ գլխահարկ վճարող հասարակությունը, կախված մարդու տնտեսական կարգավիճակից ու վճարունակությունից, բաժանվում էրերեք մակարդակի` ալա, էվսաթ և էդնա։ Ամեն մի վերին կատեգորիան տալիս էր ստորինի կրկնապատիկը, իսկ ամենավերինը՝ ամենաստորինի քառապատիկը6։ Մարդագլուխ սահմանված հարկի այս տեսակը պետության նյութական դրության և փոխարժեքի փոփոխությունների պատճառով չէր կարող մնալ հաստատուն։ Ֆիկհի գրքերում թեպետ ջիզյեն ալայի համար 48, էվսաթի համար 24 և էդնայի համար 12 դիրհեմ արծաթ էր նախատեսված, կամ համապատասխանաբար 4, 2 և 1 ոս3 Փափազյան Ա., Թուրքական վավերագրերը Հայաստանի և հայերի մասին (16-19-րդ դարեր), Երևան,1999, էջ 81։ 5 «Հայ ժողովրդի պատմություն», Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1972, էջ 73։ 6 Ավդալբեկյան Թ., Գլխահարկը Թուրքիայում XVII-XVIII դարերում հայ պատմագրության տվյալներով,«ՊԲՀ», 1959, էջ 126։ կե դինար, սակայն այս բաժանումը ձևական բնույթ ուներ, քանի որ իրականում այդսկզբունքը չէր կիրառվում1։ Եթե 1500-ական թթ. սկզբին ջիզյեն 25-28 աքչե էր, ապա1595-1604 թթ.` 140 աքչե։ 1585 թ. Մուրադ III-ը բյուջեի դեֆիցիտը ծածկելու համարավելացրել է կայսրության ոչ մուսուլման հպատակների գլխավոր հարկը2։ Մուրադ III-ից առաջ ջիզյեն ալայի համար 30, էվսաթի համար 20 և էդնայի համար 10 աքչե էր սահմանված։ Մուրադ III-ի կառավարման օրոք (1574-1595) պետության եկամուտն ավելացնելու նպատակով կատարված բարեփոխումների շրջանակներում հարկ դրվեց խմիչքի վրա։ Թուրքական աղբյուրներից մեկում կարդում ենք, թեիբր ռայան, խմիչքի համար դրված հարկից գանգատվելով, պահանջեց այն հանել ևգումարել ջիզյեին, այդ հիմքով էլ կառավարությունը, ջիզյեի չափը մեծացնելով, հասցրեց համապատասխանաբար 45, 30 և 15 աքչեի3։ Ֆրանսիացի ուսումնասիրողներիցԷբասկի Էլիասը, ուղղակիորեն նշելով հարկի բարձրացման պատճառները, այս առիթով տալիս է դիպուկ ձևակերպում. «Եթե պետությունը դրամի կարիք ունենար, ապահարկի այս տեսակը (ջիզյեն) կրկնապատկվում էր»4։ Մուրադ IV-ին ներկայացված կարևոր մի լաիհայում երևում է, որ մինչև 1582 թ.ջիզյե գանձվում էր 40-50 աքչե, մինչդեռ Մուրադ IV-ի սուլթանության տարիներին(1612-1640) ջիզյեն բարձրացավ՝ հասնելով մարդագլուխ 240 աքչեի5։ Օսմանյան հարկային համակարգում գոյություն են ունեցել ֆեոդալական ռենտայի բոլոր երեք ձևերը՝ պարհակային, բնատուրքային ու դրամական։ Բոլորից շատ տարածված է եղել բնավճարը6։ Սակայն ջիզյեն գրեթե միշտ վճարվել է դրամական եղանակով7։ Ոչ մուսուլմաններից հավաքվող այս հարկից ստացված գումարը կազմում էրկայսրության պետական բյուջեի մեծագույն մասը և այս իմաստով այն հարկային հիերարխիայում «օրինական» հարկերից ամենակարևորն էր։ 1488-1489 թթ. ամբողջՕսմանյան կայսրությունից հավաքված ջիզյե գլխահարկի եկամուտը 1528 թ. հասնում է կայսրության ընդհանուր եկամտի 8 %-ին8։ Ջիզյեի գանձման երկու եղանակ կար՝ հավաքական, այսինքն` մարդկանց մի ամբողջ խմբի համար սահմանված մեկ ընդհանուր հարկաչափ, որ գանձվում էր միանվագ կերպով, և անհատական, որ որոշվում էր ըստ մարդու ունեցվածքի9։ Միանվագգանձման մեթոդը մի կողմից կառավարությանը ստաբիլ եկամուտ էր երաշխավորում,մյուս կողմից տվյալ համայնքը համալրած նոր անդամներին թույլ էր տալիս խույստալ ջիզյեի վճարումից։ Հարկահավաքման այս ձևի կիրառման արդյունքում հաճախստեղծվում էր այն զավեշտալի իրավիճակը, երբ գյուղացիները, պատասխանատվություն կրելով ողջ համայնքի համար, պարտավորվում էին վճարել ինչպես արդեն մահացածների համար, այնպես էլ այդտեղից գաղթածների փոխարեն։ Այս իրավիճակըճանապարհ էր հարթում զանգվածային անկարգությունների համար և երբեմն էլհանգեցնում ամբողջ գյուղի անհնազանդությանը։ Մի քանի տարին մեկ անգամ տեղիէր ունենում ջիզյեի հարկատու բոլոր չափահաս ոչ մուսուլմանների հաշվառում, որիընթացքում ցուցակներից հանվում էին մահացածների և տվյալ տարածքից գաղթածների անունները։ Իսկ փախստականների ջիզյեն կառավարությունը աշխատում էրամեն գնով հավաքել հատուկ հարկահավաքների միջոցով։ Ստեղծվում էր մի իրավի3 «Հայ ժողովրդի պատմություն», էջ 286։ 4 Նույն տեղում, էջ 286։ 6 Փափազյան Ա., Թուրքական վավերագրերը…, էջ 95։ 8 Նույն տեղում, էջ 105։ ճակ, երբ կայսրության տարբեր շրջաններում, հատկապես` Բալկաններում, տեղի էինունենում զանգվածային հավատափոխության դեպքեր. մարդիկ զանգվածաբար ընդունում էին իսլամ՝ գլխահարկից ազատվելու համար1։ Կարևոր է մեջբերել Ն. Սևինչիգրքից մի հատված. «Մուսուլման և քրիստոնյա բոլոր գյուղացիները եկամտի և մթերքի՝ օրենքով պահանջվող մասը՝ որպես մի տեսակ եկամտահարկ, վճարում էին պետությանը։ Սակայն քրիստոնյաներից ավելի շատ հարկ էր գանձվում, քանի որ շարիաթի սկզբունքներին ամբողջովին համապատասխանող այս իրավիճակը հողերիթուրքացման քաղաքականության վրա դրական ազդեցություն էր ունենում»2։ XVI-XVII դդ. հանգամանքների բերումով ավելի ու ավելի ակնհայտ են դառնումօսմանյան հասարակության սոցիալական հիմքը կազմող և նրա պետականությանանկյունաքարը հանդիսացող թիմարային ռազմաավատական համակարգի քայքայման նշանները։ Նոր աշխարհից (Ամերիկայից) իսպանա-ամերիկյան ոսկու հոսքի հետևանքով տեղի էր ունենում գների հարաճուն աճ, որն իր հետ բերեց թուրքական արծաթյա դրամի արժեզրկում ու բարձր մակարդակի սղաճ։ Օսմանյան կառավարությունը 1584 թ. ստիպված էր դեվալվացնել իր ոսկյա և արծաթյա դրամը։ Իսպանիայիդեսպանը Ֆիլիպ II թագավորին գրում է. «Կայսրությունն այնքան աղքատ է և հյուծված, որ այժմ շրջանառության մեջ գտնվող միակ դրամը ասպերսներն են, որոնք ամբողջապես հատված են երկաթից»։ Գործազրկությունը մարդկանց մղում էր կեղծդրամ հատելու և դիմելու զանազան ֆինանսական անօրինականությունների։ Դրությունն այնքան սրվեց, որ պետությունն ինքը սկսեց կեղծել դրամները3։ Գանձարանը լցնելու համար անընդհատ ավելացվում էին հարկերն ու տուրքերը։ Սուլթան Իբրահիմին (1640-1648) ներկայացրած իր ուղերձում Կոչի բեյը գրել է.«Ավարիզ է կոչվում այն հարկը, որը գանձվում է յուրաքանչյուր մահմեդական տնից(ընդգծումը մերն է – Ա. Ս.) 300 աքչե գումարով։ Իսկ «խարաջ» է կոչվում այն հարկը,որ գանձվում է անհավատներից, մարդագլուխ 285 աքչեի գումարով»։ Կոչի բեյն իրուղերձում առաջարկում է սուլթանին հրաման արձակել, որ հարկահավաքները ավարիզ ու խարաջ գանձելու ընթացքում մատյանում նշվածից ավելի չվերցնեն4։ Ջիզյեի դրույքների տատանումները վայրից վայր չափազանց մեծ են եղել։ Դաերևում է հայկական աղբյուրներում. XVII դարին վերաբերող գրություններում տեսնում ենք, որ սուլթան Սուլեյմանի կառավարման օրոք՝ XVII դ. վերջին, Վան քաղաքիցգանձվող խարաջի դրույքը տատանվել է 3-4 ոսկուց մինչև 1 ոսկի5։ Կարևոր է նկատել, որ մինչ այդ կիրառված «աքչեի» և «ոսկու» հետ երևան է գալիս «քուրուշը»։ Քուրուշի պատմությունն սկսվում է 1678 թ., երբ եվրոպական դրամներին փոխարինելուհամար Սուլեյման Կանունիի օրոք այն դրվում է շրջանառության մեջ։ Այսպիսով, քուրուշն առաջ անցավ օսմանյան դրամական մյուս միավորներից և ավելի թանկ գնահատվեց։ Այսպես, Վանում գլխահարկ կազմել է 10 քուրուշ կամ 400 փարա (1 քուրուշ= 40 փարա), իսկ Կարսում` 16 փարա, այսինքն՝ 25 անգամ ավելի քիչ6։ Ամփոփելով ուսումնասիրվող ժամանակահատվածը՝ ստացվում է հետևյալ պատկերը. 1690-1691 թթ. տարբերական գլխահարկի դրույքներն են՝ էդնա՝ 2,5 քուրուշ,էվսատ՝ 5 քուրուշ, ալա` 10 քուրուշ։ XVIII դ. երկրորդ կեսին տարբերական գլխահարկի դրույքներն աճում են. էդնա՝ 4 քուրուշ, էվսատ՝ 8 քուրուշ, ալա՝ 16 քուրուշ։ 3 Բայբուրդյան Վ., Օսմանյան կայսրության պատմություն, Երևան, 2011, էջ 308։ 4 Փափազյան Ա, Թուրքական վավերագրերը…, էջ 93։ 5 Ավդալբեկյան Թ., էջ 184։ 6 Նույն տեղում, էջ 177։ Ջիզյեի անվան տակ բնակչությունից գանձվել են նաև տարբեր անվանումներովլրացուցիչ հարկեր։ Հայկական աղբյուրներում ապօրինի գանձվող գլխահարկերը կոչվել են «ավելադիր գլխահարկ», «ավելորդ գլխահարկ», «ավելի խարաջմ», «խարաջիկոտոր» ու «հարամ խարաջ»։ Ավելադիր գլխահարկը համեմատաբար ավելի փոքրգումար էր կազմում։ Չնայած բնակչության բաժանումն ըստ ունեցվածքի մեծ մասամբ ձևական էր, այնուհանդերձ կանուննամեներում կան փաստեր, երբ առանձին վայրերում հաճախնկատի է առնվել գյուղացու սոցիալական պայմանները կամ հողի մատչելիությանհարցը։ Օրինակ, Բիթլիսի վիլայեթի կանուննամեներում նշվում է, որ Խոյթ, Ումուր ուԿեվաշ նահիեներում, որոնք խիստ անմատչելի և քարքարոտ են, հողամշակությունըշատ քիչ է, ու ռայաթների մեծ մասն աղքատ է, յուրաքանչյուր անձին 35 աքչե ջիզյենշանակվեց։ Մյուս նահիեներում ջիզյեն 55 աքչե էր։ Իսկ սովորաբար գլխահարկի հավաքման ընթացքում պաշտոնյաները գործադրել են կոպիտ կամայականություններ,նույնիսկ պատերազմների ընթացքում պետության կողմից ապօրինի գլխահարկ էգանձվել տարին 2 անգամ։ Նրանք, ովքեր ի վիճակի չեն եղել վճարելու գլխահարկը,ենթարկվել են մարմնական ծանր պատժի։ Կամայականությունները տարածվում էինոչ միայն սոսկ հարկաչափի ոլորտում, այլև անտեսելով տղաների տարիքը՝ հարկումէին նրանց շատ վաղ հասակից։ XVIII դ. տարեգիրներից Հակոբ Տիվրիկեցին գրում է.«... և հինգ տարեկան տղայոցմէ լման խարաճ կառնէր և մարդ չէր կարէր հետը զրուցել»1։ 1830 թ. սուլթան Մահմուդ II-ը փորձեց կարգավորել համակարգը՝ հրամայելովհավաքել միայն օրինական հարկերը։ Սակայն դրա հետ մեկտեղ մի շարք անօրինական հարկեր օրինականացվեցին2, ուստի հարկատուների սոցիալական վիճակը շոշափելի փոփոխություն չկրեց։ Ջիզյեից խոսելիս պետք է նշել նաև մի հարկի մասին, որը կիրառվում էր Բալկաններում դեռևս նախաօսմանյան ժամանակաշրջանում։ Խոսքն իսփենչի մասին է, որը25 աքչե էր և մշտապես վճարվում էր դրամով։ Այն շարունակվեց հավաքվել նաև այնժամանակ, երբ բալկանյան այդ տարածքները գրավվեցին Օսմանյան պետությանկողմից։ 1540 թ. հարկի այս տեսակն օսմանցիները մտցրին նաև Արևմտյան Հայաստանի հարկային համակարգում և սկսեցին հավաքվել ջիզյեի հետ միասին։ Իսփենչնիրականում կալվածատեր ավատատիրոջ օգտին գանձվող գլխահարկն էր, և այնվերցվել է համատարած բոլոր ոչ մուսուլման բնակիչներից՝ հիմնականում 25 աքչեիսահմաններում3։ Ջիզյեի պես սրանից էլ ազատվում էին իսլամ ընդունելու դեպքում։ Ըստ Հանաֆիական մազհաբի, որն Օսմանյան կայսրությունում պաշտոնականկարգավիճակ ուներ, ջիզյեի էին ենթակա «գրչի մարդիկ», այսինքն` հուդայականներըև քրիստոնյաները։ Իսկ ահա ինչպես հարկաչափի, այնպես էլ հոգևորականներիհարկման վերաբերյալ թե՛ օրենքները և թե՛ պրակտիկան Օսմանյան կայսրությունումոչ միայն միանշանակ չեն, այլև միևնույն հարցի վերաբերյալ հոդվածներում տեսնումենք հակասություններ։ Օրինակ, մի տեղ կարդում ենք. «Քրիստոնյա մի անձնավորություն, եթե քահանա դառնա ու աշխատի իր ժողովրդի օգտին, իսփենչ ու խարաջ չիվճարելու։ Նրա ռայաթ որդիներն ու ճորտացումից ազատվածները ռայայի նմանհարկ են վճարելու»։ Մեկ այլ կանուննամեում հանդիպում ենք. «Դավթարում ռայաթարձանագրված ոչ մուսուլմանը, եթե հետագայում քահանա դառնա, շարունակելու էվճարել իսփենչի և խարաջի հարկերը։ Եթե տվյալ կրոնավորը, նյութական նեղ պայմանների մեջ գտնվելով, դժվարանա խարաջի ու իսպենչի հարկերը վճարել, ապա1 Փափազյան Ա, Թուրքական վավերագրերը…, էջ 94։ 3 Փափազյան Ա., Թուրքական վավերագրերը…, էջ 95։ նրանից ոչ մի բան չի վերցվում»1։ Քրիստոնյայի համար ջիզյեից ազատվելու միակուղին ակտիվ զինվորական ծառայությունը կարող էր լինել2։ Ջիզյեից ազատված էիննաև պետական ծառայության մեջ գտնվող ընտանիքները։ Ջիզյեն ոչ այնքան ծանր էր առաջին երկու մակարդակների՝ ալայի և էվսաթի համար, որքան երրորդ՝ աղքատների համար։ Պատահում էր, որ ինչպես քրիստոնեական,այնպես էլ հրեական համայնքի ունևոր, հարուստ անդամները ստեղծում էին բարեգործական վակֆեր՝ իրենց համայնքի չունևոր անդամներին ջիզյե վճարելիս օգնելուհամար։ Որոշ ոչ մուսուլմաններ հարկը վճարելուց խուսափելու ուղիներ էին որոնում։ Տարածված եղանակներից մեկն այն էր, երբ մարդիկ ճանապարհ էին որոնում՝ եվրոպական հյուպատոսների մոտ ծառայության անցնելու համար, քանի որ նման աշխատանք ունենալու դեպքում նրանց ազատում էին հարկից3։ 1855 թ. մայիսի 7-ին կայսերական նոր հրովարտակով վերացվեց ոչ մուսուլմանների համար վաղուց ի վեր նշանակված «խարաջը» և սահմանվեց մուսուլմաններիհետ հավասար զինվորական ծառայության իրավունքը4։ Ավելին, այն դարձավ պարտադիր։ Միաժամանակ քրիստոնյաներն իրավունք ունեին գնելու իրենց ազատությունը՝ վճարելով սահմանված գումարը և ազատվելով զինվորական ծառայությունից։ Մեկ տարի անց դրա համար պաշտոնապես հաստատվեց մի հարկատեսակ՝ bedel-iaskeriye, որ փոխարինում էր զինվորական ծառայությանը5։ Փաստորեն, գլխահարկըփոխարինվեց ոչ մուսուլմաններին զինվորական ծառայությունից ազատելու հարկով։ Այսպիսով, քրիստոնյաները առաջվա նման լրիվ մեկուսացված էին զինվորական ծառայությունից, դեռ ավելին` ծառայությունից ազատվելու համար նշանակված զինվորական հարկն ավելի ծանր էր, քան գլխահարկը (գերազանցում էր 10 անգամ)6։ Հրովարտակը մեծ դժգոհություն առաջացրեց Թուրքիայի քրիստոնյա հպատակների շըրջանում։ Խիստ դժգոհ էին նաև մուսուլմանները. «Քրիստոնայները դժգոհ էին նրա համար, որ, զինվորագրվելով թուրքական բանակին, իրենց զենքը ուղղելու էին քրիստոնյա պետությունների և հատկապես Ռուսաստանի դեմ, որի հետ կապում էին իրենցազատագրման հույսերը, իսկ մոլեռանդ մահմեդականները վախենում էին կորցնելիրենց գերիշխող դիրքը կայսրությունում»։ Երկուստեք դժգոհություններն ստիպեցինկայսրությանը քրիստոնյաներից զորք հավաքագրելու խնդիրը հետաձգել անորոշ ժամանակով7։ Այս վիճակը ձգվեց մինչև 1909 թ., երբ օսմանյան պառլամենտը վերացրեց հարկը և զինվորական ծառայությունը պարտադիր դարձրեց բոլոր տղամարդկանց համար՝ անկախ կրոնական պատկանելությունից8։ Սրանով էլ ավարտվում էՕսմանյան Թուրքիայում ոչ մուսուլմաններից գանձվող գլխահարկի պատմությունը։ Ինչպես բոլոր մյուս բնագավառներում, այնպես էլ հարկային համակարգում Օսմանյան պետությունն իր կողմից բռնազավթված տարածքների տեղաբնիկների դեմվարել է խիստ խտրական քաղաքականություն։ Հարկային դաժան քաղաքականությանշնորհիվ Օսմանյան Թուրքիան լուծում էր միանգամից մի քանի հիմնախնդիրներ. թուլացնում էր իր համար անցանկալի ոչ մուսուլմանների ուժն ու ազդեցությունը, նվազեց1 Փափազյան Ա., Թուրքական վավերագրերը…, էջ 82։ 4 Փափազյան Ա., Ոչ թուրք ազգերի իրավազուրկ վիճակը Օսմանյան կայսրությունում և թանզիմաթը,«Արևելագիտության հարցեր», պ. 1-2, Երևան, 1983, էջ 74։ 6 Փափազյան Ա., Ոչ թուրք ազգերի իրավազուրկ վիճակը…, էջ 74։ 7 Նույն տեղում։ նելով նրանց քանակը՝ փոխում էր կայսրության բնակչության ժողովրդագրական պատկերը հօգուտ մուսուլման թուրքերի, հարստացնում էր պետական գանձարանը։ Անի ՍարուխանյանԳԼԽԱՀԱՐԿԸ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ (XVI-XIX ԴԴ.)Բանալի բառեր՝ գլխահարկ (ջիզյե), Օսմանյան կայսրություն, հարկային համակարգ,ոչ մուսուլմաններ, բռնի ձուլման քաղաքականություն, ալա, էվսաթ, էդնա, հարստահարման միջոց, զինվորական ծառայություն։

example2190

example2190

Աֆլատոքսին B1-ը մուտագեն և քաղցկեղածին ակտիվությամբ օժտված միկոտոքսին է, որով աղտոտված է սնունդը։ Ենթադրվում է, որ աֆլատոքսին B1-ի մուտագենության Ամփոփում գլխավոր մեխանիզմը կայանում է նյութափոխանակային ակտիվության շնորհիվ ԴՆԹադուկտների ձևավորման մեջ։ Աշխատանքում ցույց է տրված, որ աֆլատոքսին B1-ը կարող է մակածել մարդկու լեյկոցիտների կուլտուրայում քրոմոսոմային խաթարումներ և խզումներ առանց նյութափոխանակային ակտիվության, ինչը խոսում է այս միկոտոքսինի անուղղակի մուտագեն ազդեցության մասին։

ՔՐՈՄՈՍՈՄԱՅԻՆ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐ ՄԱՐԴՈՒԼԵԿՈՍԻՏՆԵՐԻ Ա INԴԵՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ AFLATOX B1 Ներածություն Aflatoxin B1 (AF B1) միկոտոքսին է, որը արտադրվում է Aspergillus սնկերի կողմից։ AF B1- ը վարակում է մի շարք սնունդ ՝ ունենալով մուտագեն և քաղցկեղածին հատկություններ [1]։ Մի շարք ուսումնասիրություններ ցույց են տվել AF B1- ի `մարդկային բջիջներում քրոմոսոմային աննորմալությունները կրկնօրինակելու ունակությունը [2,3]։ Կաթնասունների մոտ աֆլատոքսինը նյութափոխանակության ընթացքում վերածվում է AF B1-8,9-էօքսիդի։ Արդյունքում ստացված AF B1-8,9- էպօքսիդը կովալենտորեն կապվում է ԴՆԹ-ի հետ և առաջացնում ԴՆԹ հավելումներ, որն էլ իր հերթին առաջացնում է հեպատոկարցինոգենեզ։ Մոլեկուլային գենետիկական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ AF B1- ի քաղցկեղածին հատկությունները պայմանավորված են մարդու հեպատոցիտներում G / T փոխակերպման TP53 գենի 249 կոդոն փոխակերպմամբ [4]։ Այնուամենայնիվ, AF B1- ի մուտացիայի սպեկտրը դեռ ամբողջությամբ պարզված չէ։ Այս ուսումնասիրության նպատակն էր գնահատել AF B1- ի բջիջների գենետիկական բնութագրերը մարդու ծայրամասային արյան մշակույթում `քրոմոսոմային շեղումների 24 և 48 ժամվա վերլուծության ժամանակ։ Նյութեր և մեթոդներ AF B1- ում քրոմոսոմային անոմալիաների մակարդակը գնահատվել է մարդու և ծայրամասային արյան մշակույթի մկոտոքսինով մշակումը `24 և 48 ժամվա ընթացքում։ AF B1- ն օգտագործվել է տարբեր դեղաչափերով `3.6 և 12 մկգ / մլ։ 5 մլ ծայրամասային արյունը մշակվել է 50 մլ RPMI 1640 միջավայրում, որը պարունակում է 10% սաղմնային շիճուկ, 2 մմ L-glutamine, 100 մ / մլ պենիցիլին և 100 մկգ / մլ streptomycin։ Լիմֆոցիտների բաժանումը նվազեցնելու համար արյունը մշակվել է `ավելացնելով 1,5 մլ L-phytohemagglutinin։ Ipայրամասային արյան մշակույթը ինկուբացվել է 370C ջերմաստիճանում 72 ժամվա ընթացքում։ Հիպոթոնիկ լուծույթը պատրաստվել է `օգտագործելով 0,075 Մ KCL։ Որպես ամրագրիչ օգտագործվել է մեթանոլի քացախաթթվի լուծույթ 3։ 1 հարաբերակցությամբ։ Ռոմանովսկի-Գիմզա 10% ներկը օգտագործվել է մետաֆազային քրոմոսոմները ներկելու համար։ 72 արդյունահանումներից հետո ծայրամասային արյան կուլտուրան տեղափոխվել է 10 մլ ցենտրիֆուգացման անոթներ և ցրտահարվել 1500 րոպեում 7 րոպե տևողությամբ։ Սովորական հեղուկը հեռացնելուց հետո ավելացվել է 10 մլ հիպոթոնիկ KCL լուծույթ և ինկուբացվել 15 ° C ջերմաստիճանում 15 ° C ջերմաստիճանում։ Բջջային կախոցը լվացվեց 10 մլ ֆիքսատորով։ Rifենտրիֆուգումից հետո 9,5 մլ գերբնական նյութը հանվել է, և 0,5 մլ բջջային կախոցը օգտագործվել է մետաֆազային թիթեղներ պատրաստելու համար։ Մետաֆազի քրոմոսոմները գունավորվել են Ռոմանովսկի-Գիմզա ներկով։ Պահվում է լույսի մանրադիտակի 24 ժամ առաջ։ Յուրաքանչյուր տարբերակից ուսումնասիրվել է 100 մետաֆազ։ Վիճակագրական վերլուծությունը կատարվել է օգտագործելով Statgraphics 16.2` t- թեստի միջոցով։ Արդյունքներ և քննարկում։ AF B1- ի բջջային գենետիկական ակտիվությունը գնահատվել է `ուսումնասիրելով մարդու ծայրամասային արյան մշակույթներում կոտրվածքների մակարդակները։ Ստացված արդյունքների վերլուծությունը ցույց տվեց, որ AF B1- ը էապես (p <0,05) մեծացնում է բացերի մակարդակը 6 և 12 մկգ / մլ դեղաչափերում 24 և 48 ժամ վերամշակման պայմաններում (աղյուսակ 1)։ AF B1 պիտակավորված կոտրվածքների մակարդակները մարդու ծայրամասային արյան կուլտուրայում 24 և 48 ժամից ցածր։ Վստահելի տարբերություն հսկիչի համեմատ ՝ * -p <0,05։ 24 ժամ AF B1- ի մշակման դոզաներ Բացթողումների միջին քանակի պառակտման աղյուսակ 1. Վերահսկել 3 μg / ml 6 μg / ml 12 μg / ml 3 μg / ml 6 μg / ml 12 μg / ml 48 SD48 h Մշակում Մեր արդյունքները համահունչ են գրականությունը Ըստ [6] AF B1- ի ՝ առանց նյութափոխանակության ակտիվացման 24 ժամվա ազդեցության տակ հուսալիորեն մեծացնում է լեղապարկի մակարդակը in vitro։ Մի շարք մոլեկուլային ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ AF B1- ի մուտագենային հատկությունները պայմանավորված են AF B1-8,9- էպօքսիդի կողմից նրա նյութափոխանակության ակտիվացմամբ [7]։ Հետեւաբար, AF B1- ի մուտագենային ակտիվությունն առանց նյութափոխանակության ակտիվացման ցույց է տալիս այս միկոտոքսինի վրա գործողության անուղղակի մեխանիզմների առկայությունը։ Ուցադրվել է նաև, որ AF B1- ը կարող է խանգարել վերարտադրության արգելակմանը։ Պետք է նշել, որ վերարտադրության արգելումը հանգեցնում է բացերի մակարդակի բարձրացմանը, որոնք տեղի են ունենում քրոմոսոմների փխրուն հատվածներում։ Բացի այդ, [10] -ն ցույց է տվել, որ կրկնօրինակման արգելակման ժամանակ քրոմոսոմների փխրուն տեղերում բարձր հաճախականությամբ տեղի են ունենում ԴՆԹ-ի կրկնօրինակների քանակի փոփոխություններ։ Ամփոփելով ստացված արդյունքները ՝ տվյալները գրականության տվյալների համաձայն, կարելի է եզրակացնել, որ AF B1- ի մուտագենային հատկությունները պայմանավորված են ոչ միայն ԴՆԹ-ի հետ կովալենտ կապերի առաջացմամբ, այլև հետագա ուսումնասիրության կարիք ունեցող անուղղակի մեխանիզմներով։ Գրականություն 1. Bennett JW, Klich M. Mycotoxins. Clin Microbiol Rev. 2003; 16 497–516.vitro. Turk J Med Sci. 2011; 41 1043–9.2012; 64 607–12.1993; 90 8586–90,5։ Verma R, Babu A. Մարդու քրոմոսոմներ։ սկզբունքներ և տեխնիկա։ Նյու Յորք. McGraw-Hill, ծայրամասային արյան լիմֆոցիտների մշակույթներ։ համեմատություն aflatoxin B1- ի հետ։ 47-53. J J քաղցկեղը։ 3096-100. Քաղցկեղ Lett. 2006; 232 (1)։ 13-26. Վերարտադրման սթրես։ Գենոմի Res. 2015; 25 (2). 189-200թթ. Սոնա Գալստյան ՔՐՈՄՈՍՈՄԱՅԻՆ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԻ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ ՄԱՐԴՈՒ ԼԵԿՈՍԻՏՆԵՐԻ ԱFFԴԵՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ ՖԼԱՏՈՔՍԻ ՎՐԱ Հիմնաբառեր. ։

example772

example772

Սույն հոդվածը Հայաստանում դրսևորվող մշակութային գլոբալացման ազդեցությունների մասին է` ներկայացված ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի սեղանների գրությունների օրինակով։ Որպես տեսական հիմք ընտրված է ամերիկացի սոցիոլոգ Պ. Բերգերի առաջարկած գլոբալ մշակույթի ստեղծմանը նպաստող հինգ գործոնների առանձնացումը։ Սեղանների գրությունները ներկայացված և մեկնաբանված են որպես տեղական, տեղայնացված և գլոբալ մշակութային երևույթներ` մարդաբանության տեսանկյունից։

ԼՍԱՐԱՆԱՅԻՆ ԳՐԱՍԵՂԱՆՆԵՐԻ ԳՐԱՖԻԹԻՆԵՐԸ ԳԼՈԲԱԼԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ(ԵՊՀ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏԻ ԳՐԱՍԵՂԱՆՆԵՐԻ ԳՐԱՖԻԹԻՆԵՐԻ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՓՈՐՁ)Հայաստանի անկախացումից հետո ինքնության վերաձևակերպման նոր փուլ է սկսվում. միկողմից վերարժևորվում է մինչխորհրդային շրջանի հայկական մշակույթը, «երկաթյա վարագույրի»բացմամբ մեծ ինտենսիվությամբ հայկական իրականություն են ներթափանցում արևմտյան մշակույթիտարբեր ֆենոմեններ, մյուս կողմից խորհրդային շրջանի մշակույթը դեռևս շարունակում է վերարտադրվել։ Եթե փոփոխությունները տեղի են ունենում համատեքստից դուրս, դրանք սկսում են առաջացնել անորոշության միջավայր, որում խաթարվում է հանրության` այդ թվում նաև էթնիկ հանրույթիառանձին հատվածների միջև հոգևոր ընդհանրականություն ձևավորող արժեքային համակարգիհամախմբիչ դերը1։ Մեկ հարց է, եթե որևէ երկրում միայն ներքին փոփոխություններ են տեղի ունենում (քաղաքական,տնտեսական, մշակութային), բոլորովին այլ հարց է, եթե ներքին փոփոխությունները մեծ ինտենսիվությամբ կրում են արտաքին ազդեցություններ։ Տվյալ աշխատանքում Հայաստանում դրսևորվող արտաքին ազդեցությունները պայմանականորեն անվանենք գլոբալացման մշակութային ազդեցություն։ Աշխատանքի նպատակն է ներկայացնել Հայաստանում գլոբալացման մշակութային ազդեցությունների դրսևորումները ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի լսարանային գրասեղանների վրա ուսանողներիթողած ձեռագիր գրություններում կամ այլ ձևակերպմամբ՝ դասասեղանային գրաֆիթիներում։ Գլոբալացման ազդեցության չափման համար իբրև տեսական հիմք է ծառայել ամերիկացի սոցիոլոգ ՓիթերԲերգերի գործոնային տիպաբանությունը, որի համաձայն՝ մշակութային գլոբալացման հիմքում ընկածեն հետևյալ գործոնները2.• Լեզու,• Գործարար վերնախավ,• Մտավորականների ակումբ,• Հասարակական շարժումներ,• Զանգվածային մշակույթ։ Տարեցտարի ավելի ու ավելի են շատանում անգլերեն սովորող և խոսող մարդիկ։ Գլխավոր պատճառներից մեկն այն է, որ այսօր անգլերենը խթան է լավ կարիերա ստեղծելու համար։ Այստեղ պետք էհաշվի առնել, որ նոր լեզուն իր հետ բերում է նաև նոր մտածելակերպ։ Ինչպես Բերգերն է նշում, ցանկացած օտար լեզվի իմացություն թողնում է անուղղակի հուզական ազդեցություն։ Խոսելով գործարար էլիտայի մասին, նշենք, որ գլոբալացման գլխավոր շարժիչ ուժը տնտեսությունն է։ Գործարար էլիտայի անդամները կրում են դավոսյան մշակույթը։ Դավոսյան մշակույթի շարժիչ ուժը համաշխարհային բիզնեսն է, որը ղեկավարում է տնտեսական և տեխնոլոգիական գլոբալիզացիան։ Բերգերը մտավորականների ակումբի մասին խոսելիս նկատի է առնում ժամանակաշրջանի հիմնական արժեքային համակարգը ձևավորողներին։ Դա տեղի է ունենում համացանցի, բարեգործականբազմաթիվ ֆոնդերի, հասարակական ու գիտական կառույցների միջոցով։ Այդ մտավորականներըկարող են զբաղվել կրթական, գիտական և հասարակական գործունեությամբ տարբեր երկրներում,ինչպես նաև մշակութային սահմաններ չճանաչող համացանցում։ Սակայն այդ նույն մտավորականակումբների անդամները կարող են նաև հակագլոբալիստներ լինել։ Հասարակական միջոցառումները Բերգերը կապում է մտավորականների ակումբների հետ՝ նշելով, որ նրանց գաղափարական հենքի վրա են տեղի ունենում հասարակական միջոցառումները, օրինակ՝ բնապահպանական շարժումները3։ 1 Գաբրիելյան Մ., Դաբաղյան Ա., Թադևոսյան Ա., Մարգարյան Ն., Հոգևոր անվտանգության ապահովման և բարոյականարժեքների պահպանման հիմնադրույթները ազգային անվտանգության համատեքստում, Երևան, 2002, էջ 3,http։ Культурное разнобразие в современном мире, Москва, 2004, с. 65-66.3 Նույն տեղում, էջ 67։ Այսօր աշխարհում լայն տարածում գտած զանգվածային մշակույթի տեսակը Բերգերը համարումէ ամերիկյան, որը տարածվում է հիմնականում ԶԼՄ-ների միջոցով։ Նա նկատում է նաև, որ ամերիկյանզանգվածային մշակույթի ազդեցությամբ ստեղծվում են տեղական զանգվածային մշակույթի տարբերակներ, որոնց բովանդակությունն ամեն դեպքում նույնը չի լինում։ Ներկայացվող աշխատանքի հետազոտության առարկան ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի լսարանային գրասեղանների գրաֆիթիներն են (ուսանողների թողած գրությունները, պատկերները)։ Գրասեղանային գրաֆիթին իբրև հետազոտության առարկա ընտրելու համար նկատի են առնվել հետևյալհանգամանքները.• Դասասեղանային գրաֆիթիում բավականին ամբողջական ու բազմակողմանիորեն են արտահայտված մշակութային գլոբալացման շարժիչ ուժերի նշանային (սեմիոտիկ) դրսևորումները։ • Երիտասարդությունը (տվյալ դեպքում ուսանողությունը) նորույթներին ամենաարագ արձագանքող և դրանք յուրացնող սոցիալ-տարիքային խումբն է։ • Պատմության ֆակուլտետում ուսանողներին առաջարկվող գիտելիքները վերաբերում են ինքնությունների ամենատարբեր մոդելների՝ պատմական, քաղաքական, էթնիկական, գլոբալ և լոկալ, էսթետիական, մասնագիտական և այլն, որոնց հարաբերակցությանն ու փոխակերպումներին կարելի է հետևել գրասեղանային գրաֆիթիներում։ • Նախորդ կետում նշված ինքնության մոդելների ընտրությունում հատկապես երևակվում էազգայնականությունից-աշխարհաքաղաքացիության փոխակերպման, կամ որ նույնական է՝էթնոկենտրոնությունից-էթնոհարաբերականության փոխակերպման միտումը։ Հետազոտության ընթացքում հաշվի են առնվել այն փորձաքարերը, որոնք խոչընդոտում են առավել ամբողջական և օբյեկտիվ պատկեր ստանալուն։ Օրինակ՝ նկատի ենք ունեցել, որ ոչ բոլոր ուսանողներն են իրենց նշագրային հետքը թողնում սեղանների վրա, և գրասեղանային գրությունների միջոցով ամբողջ ուսանողության մասին պատկերացում կազմել չենք կարող։ Բացի այդ, գրություններիստույգ հեղինակները շատ դեպքերում մեզ հայտնի չեն, հետևաբար հստակ չեն գրությունների շարժառիթները, դրդապատճառները, ինչպես նաև՝ գրային ուղերձների հասցեատերերը։ Որոշակի վերապահմամբ նկատի է առնվել նաև քննվող ֆենոմենի մարգինալ պրակտիկա լինելու հանգամանքը։ Այս ևնմանատիպ այլ հանգամանքները հաշվի առնելով՝ փորձել ենք մեր վերլուծությունը կառուցել՝ հիմնվելով գլխավորապես գրությունների նշանային և իմաստային առումների վրա։ Հաշվի առնելով հետազոտության ընթացքում գրանցված նյութերի արտահայտչական ու բովանդակային առանձնահատկությունները՝ առանձնացրել ենք դասասեղանային գրաֆիթիների հետևյալխմբերը.1. Խորհրդանշանային-պատկերային ուղերձներ• Գաղափարներ (ֆաշիզմ, խաղաղություն, հավերժություն…), • Կազմակերպությունների, ընկերությունների լոգոտիպեր (սպորտային ակումբներ, մեքենա արտադրողընկերություններ…), • Էթնիկ ինքնության խորհրդանշաններ• Չվերծանված պատկերներ2. Վերբալ ուղերձներ• Անձնանուններ, • Տեղանուններ, • Երաժիշտների (կամ խմբերի) անուններ, • Բանաստեղծություններից հատվածներ,• Հայտնի ընկերություններ (բրենդեր, տաքսի ծառայությունների անուններ...), • Սպորտային ակումբներ, մարզիկներ, • Կուսակցությունների անուններ, • Այլ...Հետազոտվող գրություններում աչքի զարնող օրինաչափություններից մեկն այլալեզու նշագրերիօգտագործումն է։ Գրությունների մեծ մասը լատինատառ է։ Լատինատառ են գրված նույնիսկ այնպիսիբառեր, որոնք վերաբերում են հայ էթնիկ ինքնության խորհրդանշաններին։ Օրինակ` «Armenia»,«Ararat», «Tigran THE GREAT», «Garegin Njdeh» և այլն։ Իսկ ինչու՞ է այդպես։ Հայաստանի անկախացումից հետո, երբ արևմտյան մշակույթն առանց խոչընդոտների մեծ ինտենսիվությամբ ներթափանցում է Հայաստան, մինչև անկախացումը միայն խորհրդային համակարգում թույլատրելին տեսածմարդկանց համար այն կարծես թե դառնում է մինչ այդ չիրականացրած (կամ նույնիսկ չգիտակցած)բոլոր ցանկությունների իրագործման ազատ հարթակ։ Եվ պատահական չէ, որ սեղանների գրությունների մեծ մասը լատինատառ են, քանի որ հետխորհրդային սերունդն ավելի հեշտ կարող է յուրացնելհամաժամանակյա (և ամբողջ աշխարհում լայն տարածում ստացած) մշակույթը կամ ինքնության արտահայտման ձևերը, քան 70 տարով հետ գնալ։ Կարծես թե «լատինական այբուբենն Արևմուտքի գաղափարական զենքն է»1, որի միջոցով անուղղակի կերպով տարածվում են նաև արևմտյան արժեքներ։ Նույն ձևով կարելի է բացատրել նաև սեղանների պատկերագրության արևմտյան մշակույթից հատվածները։ Իսկ ինչ վերաբերում է ռուսաց լեզվին` 70 տարվա գերակայությունից հետո ուսանողականսեղաններին այսօր կարող ենք տեսնել միայն հազվադեպ բեկորներ, և, որ շատ հետաքրքիր է, դրանքհիմնականում քրեական («գողական») ենթամշակույթն են ներկայացնում։ Ստացվում է, որ եթեԽորհրդային Միության տարիներին ռուսերենը համարվում էր «էլիտայի լեզու», այսօր այն որոշ չափովդարձել է մարգինալ մշակույթի մաս` «գողական ժարգոնի պաշտոնական լեզուն»` ռուսերեն բառերովու հայկական քերականությամբ և ուսանողական սեղաններին այդպես էլ արտահայտված է։ Օտարլեզուներով գրված վերբալ ուղերձների գոյությունը բացի արևմտամետությունից կամ ռուսամետությունից կարելի է բացատրել նաև այդ լեզուների ցանցային հաղորդակցության հիմնական լեզուներ լինելով։ Վերոնշյալ լեզվական ֆենոմենները միանշանակ բացատրվում են ուսանողների օտար լեզուների(հատկապես անգլերեն) տիրապետելու ցանկությամբ` ավելի կոնկրետ այստեղ գործ ունենք իդեալական ինքնության կամ գերինքնության հետ։ Սակայն իրականում ուսանողների ցանկությունները մնումեն ցանկությունների մակարդակում, անգլերենի իմացությունը հիմնականում մնում է զանգվածայինմշակույթին վերաբերող խիստ սահմանափակ բառապաշարի սահմաններում։ Բացի այդ, հաճախհանդիպում ենք քերականական սխալների։ Տվյալ ֆակուլտետում կրթական գործընթացը տեղի էունենում հիմնականում հայոց լեզվով, սակայն համաշխարհային գիտությանն առնչվելու համար ուսանողները ստիպված են լինում կարդալ անգլերեն կամ ռուսերեն գրականություն, այնուհետև վերարտադրել հայերեն։ Արդյունքում բախվում ենք պարադոքսալ երևույթի հետ. ուսանողները հիմնականումնախընտրում են կարդալ ռուսական գրականություն կամ այլ լեզուներով գրված գրականության ռուսերեն թարգմանությունները, սակայն սեղաններին հիմնականում լատինատառ են գրում։ Այստեղ լավագույնս արտահայտված են ուսանողների իրական և նրանց պատկերացումներով իդեալական ինքնությունների հակադրությունը։ Սեղանների վրա հանդիպում են նաև իսպաներեն գրառումներ, որոնք բացի լեզվից ներառում եննաև մշակութային գլոբալացման մեկ այլ շարժիչ ուժ` զանգվածային մշակույթը։ Այդ գրառումները հիմնականում կապված են սպորտի` հատկապես ֆուտբոլի հետ։ Բացի իսպանական ֆուտբոլայինակումբներից և ֆուտբոլիստներից շատ ենք հանդիպում նաև գերմանական և բրիտանական ակումբների ու ֆուտբոլիստների անուններ։ Բացի այն, որ այդ երկրները ֆուտբոլային առաջատարներն են,Հայաստանում դրանց պոպուլյարությունը կապված է նաև տեղական հեռուստաընկերություններիհեռարձակման հետ, որոնք հիմնականում հենց այդ երկրների ֆուտբոլի առաջնություններն են ցուցադրել։ Որպես զանգվածային գլոբալ մշակույթ կարող ենք դիտարկել նաև երաժշտությունը։ Սեղաններիվրա երաժշտական ժանրերից հիմնականում տեղ են գտել ռոքը և ռեփը` ինչպես արևմտյան խմբեր ևկատարողներ, այնպես էլ հայ։ Սակայն պետք է նկատել, որ սեղաններին գրված ազգությամբ հայ կատարողների (խմբերի) անուններն ավելի շատ խոսում են այդ մշակույթի տեղայնացված և ոչ թե տեղական լինելու մասին, քանի որ վերը նշված ժանրերը դարձյալ արևմտյան մշակույթի արդյունք են։ Գլոբալացվող զանգվածային մշակույթի հետևանքով լայն տարածում են ստանում որոշ կարգախոսներ,օրինակ սեղաններից մեկի վրա տեսնում ենք ամերիկյան անիմացիոն ֆիլմերից մեկից մի արտահայտություն («wish it, dream it, do it»), որը կարելի է դիտարկել ոչ միայն որպես տվյալ ֆիլմի կարգախոս,այլ նաև Արևմուտքի ոչինչ չբացառող մշակույթի կարգախոս։ Իմ կարծիքով՝ ոչ արևմյան ազգերի համար արևմտյան մշակույթը հատկապես դրանով է գրավիչ։ Մշակութային գլոբալացման մեկ այլ գործոն, որն իր արտահայտությունն է գտել սեղանների վրա,սոցիալական շարժումներն են։ Եթե կուսակցությունները դիտարկենք որպես այդիպիսին, ապա պետքէ նկատենք, որ սեղանների վրա հիմնականում երկու կուսակցությունների անուններ են, որոնք համեմատած ՀՀ-ի մնացած կուսակցությունների հետ ավելի վաղ են ստեղծվել և ավելի արմատական են,դրանցից մեկը գործում է շեշտված ազգայնականականությամբ։ Հետաքրքիր է, որ ամենաշատ անդամներ ունեցող և իշխող կուսակցության մասին սեղանների վրա նշումներ չկան։ Եթե որպես սոցիալական շարժում դիտարկենք նաև կրոնը, ապա սեղանների գրությունները զերծչեն նաև դրանից։ Հիմնականում արտահայտված է քրիստոնեությունը` տարբեր արտահայտչաձևերով։ Թվում է, թե քրիստոնեությունը նույնպես հայկական ինքնության անբաժանելի մասերից մեկն է և այնդժվար է փոփոխել գլոբալ մշակույթի ազդեցությամբ։ Սակայն պատկերն այլ է։ 1988 թ. սոցիալական,տնտեսական և քաղաքական նկատառումներով Հայաստան թափանցող կրոնական կազմակերպու1 Масленникова Н., Азбучные глобализаторы։ //www.stoletie.ru/kultura/azbuchnyje_globalizatory_925.htm.թյունների թիվը մեծանում է։ Այդ երևույթը մեծ ինտենսիվությամբ շարունակվում է նաև այսօր։ Ուսանողական սեղաններին գրեթե չենք հանդիպում հայատառ կամ հայ առաքելական եկեղեցուն բնորոշորևէ գրառման, մինչդեռ անգլերեն կամ լատինատառ արտահայտությունները շատ են։ Բացի անգլերեն արտահայտություններից հանդիպում ենք «Հիսուս» բառի լատինատառ տարբերակներ։ Այստեղդժվար է որևէ ճշտգրիտ եզրակացության հանգել, արդյո՞ք այս արտահայտությունները (հատկապեսանգլերեն) գլոբալ կրոնական շարժումների անդամ ուսանողներն են գրել, թե հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդների ինքնության արտահայտման նոր ձևերն են` գլոբալացման ազդեցությամբ։ Ավելիհավանական է առաջին տարբերակը, քանի որ նման մոտեցումները բնորոշ են դրսից ներթափանցածկրոնական կազմակերպությունների անդամներին` դատելով սոցիալական ցանցերում նրանց տեղադրած նյութերի նմանությունից։ Սեղանների վրա ներկայացված են գլոբալ այլ շարժումներ ևս։ Օրինակ` հաճախ պատկերված էկեռխաչը (կեռխաչը վստահորեն տվյալ դեպքում կապում ենք նացիզմի հետ, քանի որ ուսանողությանլայն շրջանականերում դրա մնացած իմաստները հիմնականում ճանաչելի չեն) և գրված է Հիտլերիանունը։ Մի կողմից Հիտլերը և կեռխաչը հիմնականում աղերսվում են ազգայնականության հետ, մյուսկողմից ազգությամբ հայ ուսանողներն ազգայնականությունն արտահայտում են «ոչ հայեցի», գլոբալմիջոցներով։ Հաջորդը շարժումը կարելի է անվանել «հիփփիականության հեռավոր արձագանքներ»(հեռավոր ժամանակի և տարածության առումներով), որն արտահայտված է և՛ երաժտական խմբերիկամ առանձին երաժիշտների անունների տեսքով, և՛ երգերից վերցրած հատվածներով։ Դավոսյան մշակույթը սեղանների վրա արտահայված չէ, քանի որ այստեղ գործ ունենք ուսանողության, ընդ որում` հումանիտար գիտություններ ուսումնասիրող ուսանողների հետ։ Փոխարենը կարող ենք խոսել վերազգային տնտեսության մասին, որը սեղանների վրա արտահայտված է հիմնականում մեքենաշինական ընկերությունների կամ էլէկտրոնային տեխնիկա արտադրող ընկերություններիանունների կամ սիմվոլների տեսքով` աշխարհի տարբեր ծայրերից եկած։ Երբեմն հանդիպում ենք նաևհամաշխարհային հայտնի բրենդերի անուններ։ Երկու դեպքում էլ գործ ունենք գլոբալ երևույթներիհետ, որտեղ արտահայտվում է հենց գլոբալ ինքնությունը, աշխարհի մաս լինելու փաստը։ Բացառվածչէ, եթե դրանք պարզապես արձանագրում են տնտեսապես էլիտար լինելը կամ լինել ցանկանալը։ Սեղանների վերբալ և խորհրդանշանային ուղերձները մեկ բառով կարելի է անվանել գրաֆիթի,որը մասնավոր կամ հանրային սեփականության առարկաների վրա արված գրությունն է, պատկերըկամ նշանը։ Այն ծառայում է հեղինակների սոցիալ-հոգեբանական ինքնության կառուցմանը` ոչ ինստիտուցիոնալ ձևով1։ Բացի այն, որ ուսանողները սեղաններին գլոբալ մշակույթի մաս կազմող երևույթների վերաբերյալ ուղերձներ են գրել, այդ նույն սեղանների մոտ նստող այլ ուսանողները որոշակի ազդեցություն են կրում տվյալ գրառումներից, երբեմն իրենց գրառումներն անում՝ ըստ տվյալ սեղանի համատեքստի (իհարկե բացառություններ ևս կան), երբեմն էլ հանդես են գալիս «պասիվ ընդունողի» դերում։ Այլ կերպ ասած՝ տեղի է ունենում սիմվոլիկ ինտերակցիա։ Գերմանացի սոցիոլոգ Ֆրիդրիխ Թեմբրուկի ձևակերպմամբ գործ ունենք ռեպրեզենտատիվ մշակույթի մակրոհամակարգի հետ, որտեղ մշակութային էքսպերտները (սեղաններին ուղերձներ անող ուսանողները) ակտիվորեն կիսում են տարբերգաղափարներ, մտքեր, հավատալիքներ և պատկերացումներ, որոնք պասիվ կերպով ընդունվում ենայլ ուսանողների կողմից2։ Մշակութային գլոբալացման համատեքստում հետազոտելով ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետիսեղանների գրությունները և պատկերները՝ նկատում ենք, որ հայ ինքնության ավանդական արտացոլում ձևով և բովանդակությամբ գրեթե չկա։ Սակայն չի բացառվում նաև, որ ավելի պահպանողականուսանողները սեղաններին պարզապես չեն գրում։ Այնուամենայնիվ, մեր հետազոտության շրջանակներում ներառված են գրող ուսանողները և նրանց ինքնությունները։ Տեղեկատվական հասարակությանձևավորման և գլոբալացման պայմաններում առանձնանում են նշանային նոր համակարգեր, ինչպեսնաև նոր ինքնություններ, որտեղ մի կողմից փորձում են ծանոթանալ կամ յուրացնել ամեն ինչ, առաջանում է ունիվերսալացում, էթնիկ ինքնության տարրալուծում, մյուս կողմից շատ հաճախ տեղի ենունենում հակառակ ռեակցիաներ։ Սակայն մեր պարագայում, ինչպես տեսանք, հակառակ ռեակցիաները հիմնականում նույնպես արտահայտվում են գլոբալ (արևմտյան) միջոցներով։ Հաշվի առնելով այսամենը՝ կարող ենք եզրակացնել, որ հայկական մշակույթը նույնպես կցված է մշակութային գլոբալացման անկասելի հոսանքին։ //www.gumer.info/bibliotek_Buks/Sociolog/Ionin/_01_1.php.Արևիկ ՀարությունյանԼՍԱՐԱՆԱՅԻՆ ԳՐԱՍԵՂԱՆՆԵՐԻ ԳՐԱՖԻԹԻՆԵՐԸ ԳԼՈԲԱԼԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ (ԵՊՀ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏԻ ԳՐԱՍԵՂԱՆՆԵՐԻ ԳՐԱՖԻԹԻՆԵՐԻ ՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՓՈՐՁ)Բանալի բառեր՝ մշակութային գլոբալացման շարժիչ գործոններ` լեզու, գործարար վերնախավ, ինտելեկտուալների ակումբ, հասարակական շարժումներ, զանգվածային մշակույթ ։

example1401

example1401

20-րդ դարի վերջին քառորդին Հայաստանում տեղի ունեցան իրադարձություններ, որոնց արձագանքը տեղ գտավ նաև Գյումրու քաղաքական, տնտեսական, մշակութային իրականության մեջ։ Խորհրդային Միության փլուզումը, Հայաստանի անկախացումը, Ղարաբաղյան պատերազմը, ավերիչ երկրաշարժը իրենց կնիքը դրեցին մարդկանց հոգեբանության վրա։ Քաղաքը «կորցրեց» իր պատմությունը թե՛ գաղափարական և թե՛ նյութատեխնիկական առումով. խզվեց կապը անցյալի ու ներկայի միջև։ Իրականությունը բաժանվեց երկու մասի` երկրաշարժից առաջ և հետո։ Արվեստագետները փորձում էին կռիվ տալ ժամանակի ու հանգամանքների հետ՝ բացահայտելով նոր ժամանակների գաղափարները, թաքնված իմաստները,առանձնահատկությունները. նրանք իրենց արվեստով ուղիներ էին հարթում նոր գաղափարների հաստատման համար։ Ամեն մեկը յուրովի՝ իրեն բնորոշ ձեռագրով ու մտածողությամբ արձագանքում էր աղետի թեմային։

20-րդ դարի վերջին քառորդին Հայաստանում տեղի ունեցած իրադարձությունները հաջորդաբար կոտրեցին հաստատված բոլոր կարծրատիպերը, փոխեցին երկրի կյանքի բնականոն ընթացքն ու նկարագիրը ամենուր, այդ թվում `Գյումրիում։ Լինելով ավանդաբար մշակութային քաղաք ՝ անդրադառնալով բոլոր փոփոխություններին և նորամուծություններին ՝ Լենինականը (Գյումրի) պատասխանեց քաղաքական, տնտեսական և մշակութային շրջադարձային պահերին։ Խորհրդային Միության փլուզումը, Հայաստանի անկախությունը, theարաբաղյան պատերազմը, ավերիչ երկրաշարժը իրենց կնիքը դրեցին ժողովրդի հոգեբանության վրա։ Քաղաքը «կորցրեց» իր պատմությունը ինչպես գաղափարապես, այնպես էլ նյութապես։ Խզվեց կապը անցյալի և ներկայի միջև։ « Իրականությունը բաժանվեց երկու մասի. Երկրաշարժից առաջ, ապա, ինչպես կասեր Բոդլերը, «հինը չէր ավարտվել, և նորը դեռ չէր սկսվել»։ Շատերը, հայտնվելով երկու արժեքային համակարգերի արանքում, կորցրեցին իրենց դեմքը և հանձնվեցին ճակատագրի քմահաճույքին։ Ընդհակառակը, նկարիչները փորձում էին պայքարել ժամանակի և հանգամանքների հետ ՝ բացահայտելով նոր ժամանակների գաղափարները, թաքնված իմաստները, առանձնահատկությունները։ Նրանք իրենց արվեստը օգտագործեցին նոր գաղափարների հաստատման ճանապարհը հարթելու համար։ Ավագ սերնդի նկարիչներից յուրաքանչյուրը տարբեր կերպ էր արձագանքում ժամանակի փոփոխություններին։ 1960-ականների ներկայացուցիչներ Սերգեյ Միրզոյանը և Աշոտ Հովհաննիսյանը իրենց նկարներում կանխատեսում էին 1988 թ. աղետ Այսպիսով, Միրզոյանի 1987 թվականին նրա ստեղծած «Յոթ» կտավը կանխատեսող էր։ Ասես հրաժեշտ տայի Լենինականին, որը մեկ տարի անց կվերածվեր ավերակների։ Նկարն արված է զարմանալի ազատությամբ, պինդ քսուքներով, գունավոր վառ հակադրություններով։ Տեսարանը ընտրվում է բարձր տեսանկյունից։ Պատկերը մոնումենտալ է, ամբողջական։ Երկրաշարժից հետո Միրզոյանը ժամանակավորապես դադարեց ստեղծագործել։ Նա կարծես կորցրել էր կապը իր սիրելի քաղաքի հետ։ Եվ, ինչպես պատահում է նման դեպքերում, ինքնանկարը նորից վերակենդանացրեց նրան։ Նա սկսեց նկարել վառ, ակտիվ գույներով, աննախադեպ պինդ քսուքներով։ 1997 նկարազարդված «Սուրբ Նշան եկեղեցին» դառնում է Միրզոյանի նոր այցեքարտը արվեստում։ Արծաթափայլ եկեղեցին ուրվագծվում է գիշերային մութ երկնքում։ Այն ամուր է կանգնած բոլոր փորձությունների և նեղությունների առջև։ Եկեղեցու վսեմ ու հպարտ նկարագիրը հավատ է ներշնչում։ Քանի դեռ հավատի տաճարը կանգուն է, քաղաքը գոյություն կունենա ... Աշոտ Հովհաննիսյանը հատուկ կապ էր զգում Լենինականի հետ։ Նրա խոսքերով ՝ «Լենինականն այդ ժամանակ ինձ թվում էր աշխարհի միակ քաղաքը»։ 1988 թ. «Կանխատեսում.» «Ինքնադիմանկարը» իսկապես կանխատեսելի դարձավ նրա սիրելի քաղաքի համար։ Նկարում պատկերված է կոտրված գլուխ, դեֆորմացված դեմք, որից լույս է ճառագում, թափանցող աչքերի մեջ կա փրկության աղ։ Նկարի ֆոնը ընդգծված է կարմիրով։ Այն կարծես կանխատեսում է վերահաս աղետը և մարդկային անսահման ողբերգությունը this Այս առիթով նկարիչը գրել է. «Իրականությունը երբեք չի կարողացել ազդել նկարչի վրա։ Նկարիչը գերզգայուն է և ես ամբողջ կյանքում մեկ շաբաթից ավելի չեմ կարոտել վրձինը, այս ձմեռ ես մեկուկես ամիս ստուդիա չէի մտել։ Իրոք, ֆիզիկական ազդեցությունը շատ մեծ է, բայց մենք պետք է հոգեկան դիմակայենք J.. Խուճապն անթույլատրելի է։ Մենք պետք է կարողանանք ճիշտ եզրակացություններ անել։ Եղել են նկարիչներ, ովքեր Գյումրին նկարելիս երբեք չեն նկարել դրա ավերակները և վերքերը։ Նրանց համար Գյումրին միշտ մնում էր ցուցամոլ ու բանաստեղծական քաղաք։ Վարդպարոնյանի «Հին Լենինական», «Հին թաղամաս», «Ձմեռը Գյումրիում» կտավներում կա կարոտ, տխրություն, կորցնելու և վերագտնելու կյանքի անվերջանալի փիլիսոփայություն ... Բայց նա երբեք չի նկարել ավերված քաղաքը։ Լուսանկարիչ Հայկ Ադամյանի աշխատանքները կարող ենք համարել որպես քաղաքի փաստաթուղթ, որոնք քաղաքային տեսարաններ են `« դիտված »և« տեսած »նրա տեսախցիկով` աղետից առաջ և աղետից հետո ընկած ժամանակահատվածում։ Դրանք ժամանակի և քաղաքի վավերագրական հիմքն են։ «Բաց աչքերով» նայելով քաղաքը ՝ նկարիչը անխնա ճշմարտություն պատմեց քաղաքի վերքերի մասին, բայց կարճ ժամանակ անց նրա նյարդերը չդիմացան։ Նա որոշում է լքել իր սիրելի քաղաքը ՝ մեկնելով հեռավոր Միացյալ Նահանգներ ... Երկրաշարժի թեման առանցքային է քանդակագործ avenավեն Կոշտոյանի աշխատանքում։ Կոշտոյանն իր կյանքի կորուստը և երկրաշարժի բազմաթիվ զոհեր ամփոփեց երկրաշարժի զոհերին նվիրված մայր և մանկան հուշարձանում, որտեղ մայրը երեխային պաշտպանում է ճնշված պատերի ծանրությունից և վտանգում նրանց կյանքը։ Այսպիսով, Կոշտոյանը իր անձնական ողբերգությունը վերածում է համընդհանուր ողբերգության, դարձնում այն ​​«Պիետայի» յուրօրինակ մարմնացում։ Արձանը գտնվել է Ամենափրկիչ եկեղեցու բակում (հետագայում տեղափոխվել է Անի (58) թաղամաս, եկեղեցու բակ), իսկ 2008-ին այն փոխարինվել է մոսկվաբնակ քանդակագործ Ֆրիդ Սողոյանի «Անմեղ զոհեր, բարեսիրտ սրտեր» քանդակով, որը երկրաշարժի տարելիցին նվիրաբերեց քաղաքին։ Հետաքրքիր է, որ 1980-ականների սերնդի նկարիչները 2000-ականներին դիմեցին կրոնին `փորձելով գտնել իրենց տանջալից հարցերի պատասխանները։ Գարիկ Մանուկյանի և Գագիկ Մանուկյանի հոգևոր շարքերը ուղղված էին խորը արժեքների բացահայտմանը։ Ի՞նչ էր սա Հարգանքի տուրք ժամանակի՞ն, տարիներով արգելված թեմաների հայտնաբերո՞ւմը, թե՞ ինքնաքննության փորձ և սեփական ներաշխարհի կատարսիզմ։ «Խաչից իջնում», «Հարություն»։ Այս թեմաները Խորհրդային Միությունում երկար ժամանակ պահվում էին «7 փակ»։ Արվեստագետը փորձեց դիտել աղետը քրիստոնեական շարքերի աղետի («Խաչելություն») և վերածննդի («Հարություն») ոլորտում։ «Գտնվելու վայր» շարքում Գարիկ Մանուկյանը համեմատել է բնական աղետները, ինչպիսիք են ալիքները և երկրաշարժերը, ցույց տալով բնության իրական վիճակ, որն ունի հայտնի աբստրակցիա։ Նկարիչը տեղեկատվությունը տեսել է Դանիայում։ Theովը, նահանջելով, մնաց ավազի մամուռի վրա, սողացող ձուկ, կճեպով, նրա «հարստությամբ» ՝ իրական ու մտացածին բեկորների տեսքով։ Աղետը խաթարում է բնության ընթացքը, ներդաշնակությունը։ Նկարիչը փիլիսոփայական տեսանկյունից ներկայացրեց իր շարքերը, հետաքրքիր մեկնաբանություններ տվեց, գտավ նոր արտահայտություններ։ Արվեստագետներ կային, որոնք աղետի մասին խոսելիս օգտագործում էին իրենց խորհրդանշական խորհրդանշական լեզուն և արտահայտչամիջոցները։ Երկրաշարժի թեման ինձ ստիպեց վերադառնալ պատմություն, քաղաքի անցյալ շերտերը… «Երբ ես հասկացա, որ հողը շնչում է, այն նույնիսկ պայթեց իմ ոտքերի տակ, այստեղից սկսվեց զրույցը բնության հետ», - ասաց Համբարձում ուկասյանը։ 1988-ի երկրաշարժից հետո նա երկար ժամանակ չէր կարող ստեղծագործել։ Ընդմիջումից հետո վրձինները ձեռքին վերցնելով ՝ նա նախ ստեղծեց «Ռեքվիեմ» վերացական շարքը։ Ընտրելով քաղաքի խորհրդանիշ տեսարանները, Փրկչի շենքը, Աբովյան պողոտան, այգուց բացվող տեսարանը, նա դրանք դրել է գունային որոշակի հարաբերությունների մեջ։ Գույնը ձեռք է բերում արձագանքի խորհրդանշական իմաստ։ «Գունավոր խորհրդանիշի գաղափարը ներթափանցեց իմ աշխատանք, երբ Գուրզուֆում բնության մեջ տեսա գույների սպեկտրալ հաջորդականությունը։ Բնության մեջ ամեն ինչ կանոնավոր է, կանոնակարգված։ «[2] Այս հայտնագործությունը շարունակվեց «akամանակ» շարքում, որը վերաբերում էր հետերկրաշարժյան Գյումրու նկարագրությանը։ Շարքի բանալին կարգաբերման պատառաքաղն է, որը կարծես նկատում է քաղաքի սրտի բաբախյունը։ Առաջին նկարը Փրկչին պատկերում է գորշ գույնով։ Լարելը չի ​​շարժվում։ Սա հետերկրաշարժյան Գյումրին է ՝ ցուրտ ու անշարժ։ Մյուս կտավում կարգավորում է պատառաքաղը, իսկ նկարի գույները դառնում են տաք ու մութ։ Գյումրու զարկերակը ծեծում է, նրա վերքերը բուժում են։ Քաղաքի ֆոնին Ghուկասյանը պատկերում է նրա բնակիչներին, զոհաբերությունների և խաշի սիրահարներին, դերասաններին և պարողներին, մուրացկաններին և ... ասպետներին, ովքեր փորձում են փրկել քաղաքը հուսահատությունից, քաղաքավարությունից, սովից ... Կարևոր մշակութային իրադարձություններից մեկը։ հետերկրաշարժյան Գյումրին Գյումրու բիենալեն էր։ Դա Բիենալեի և Կասելի վավերագրական ֆիլմի երկու փառատոների հանրագումարն էր։ Հիմնադիրներն էին Վազգեն Պահլավունի-Թաջոսյանը և Ազատ Սարգսյանը, ովքեր առանց լուրջ ֆինանսավորման կազմակերպեցին և անցկացրեցին Բիենալեն։ Խոսելով Գյումրու բիենալեի մասին ՝ հեղինակները նշում են դրա հետխորհրդային, հետ աղետալի, հետինդուստրիալ, հետավտորիտար, ընդհանրապես, «հետ» / «պոստ» / լինելը։ Սկզբնապես նպատակ ունենալով աշխուժացնել Գյումրիի մշակութային կյանքը ՝ Բիենալեն նաև ձգտում էր ներգրավվել ժամանակակից արվեստի համատեքստում։ Սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ Գյումրին մնաց «հետ» կարգավիճակում։ Հենց սկզբից նա իր առջեւ նպատակ չէր դնում քննարկել ժամանակակից արվեստը, ըստ էության, այդ «դիրքում»։ Ահա թե ինչի մասին են խոսում Բիենալեի տարբեր կատալոգների հոդվածները, որոնցում միշտ նշվում է, որ «Գյումրին երկրաշարժային քաղաք է. Գյումրու բիենալեն առավել քան բարենպաստ տեղ էր, որտեղ հնարավորություն կար քայլ կատարելու, ապագա կերտելու համար ՝ այդպիսով պահելով Ավանդույթը / Պատմությունը /։ Ավելի ճիշտ, դա կլինի իր ապագան։ » [3] Գյումրու բիենալեի խորհրդանշական աշխատանքներից մեկը քանդակագործ Ալբերտ Վարդանյանի «Վիրաբուժական միջամտությունն» տեղադրումն է։ «Բիենալեն հայտնվեց փակուղում ՝ չկարողանալով հարթել այն ճանապարհը, որով ցանկանում էր քայլել»։ Ընդհանուր առմամբ կազմակերպվել էր 8 բիենալե։ Յուրաքանչյուրն ուներ իր վերնագիրն ու հայեցակարգը։ Չնայած կազմակերպիչները փորձեցին այս ամենը տեղավորել ժամանակակից համաշխարհային արվեստի համատեքստում, գյումրեցիների մեծամասնությունը չէր ընդունում հայեցակարգային արվեստը։ Այն մնաց արվեստագետների և ակադեմիայի ուսանողների հետաքրքրության մեջ։ Այսպիսով, հին սերնդի նկարիչներից յուրաքանչյուրը տարբեր կերպ է արձագանքում ժամանակի փոփոխություններին։ Այսօր երկրաշարժից հետո Գյումրիում իրավիճակը հիշեցնում է Յուրգեն Հաբերմասի «անցյալի արդիականություն» արտահայտությունը ՝ անցյալի արդիական լինելու փաստը։ [4] Գյումրին ՝ իր հարուստ մշակութային ավանդույթներով, հայտնվել է մշակութային երկատվածության ոլորտում։ Քաղաքն ունի ստեղծագործական ներուժ, չունի այն զարգացնելու հնարավորություն ՝ ունենալով տաղանդավոր նկարիչներ, չունի պատկերասրահ, ժամանակակից արվեստի թանգարան։ печать на душевном состоянии людей. Գորոդը «ոչնչացրեց» իր պատմությունը։ և գաղափարի մեջ ես կանգնած եմ։ Գործողությունը բաժանված է երկու մասի։ երկրաշարժերից հետո և հետո։ Գրականություն 1. Բոդլեր Շառլ, Գեղագիտություն և քննադատություն։ Այո՛ Սարգիս Խաչենց. 1999 թ. 430 էջ։ 2. Մարգարյան Ա. Շիրակ աշխարհի ստեղծողներ։ Այո՛ Ոսկու տպագրություն և ձևավորում 2016 թ. 60 էջ։ 3. «Գյումրի Թայմս», 2014 թ. Հուլիսի 1, Նազարեթ Կարոյան, Կարինե Գուսարենկո. «Պատմաբանությունը կարող է ընդհատել Գյումրու բիենալեի կենսագրությունը»։

example1890

example1890

Այսօր ՀՀ բնակչության սոցիալական պաշտպանության ուսումնասիրման տեսամեթոդաբանական և պրակտիկ ասպեկտները միասնական սոցիոլոգիական վերլուծության առարկա չեն հանդիսանում։ Սույն հոդվածի շրջանակներում բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը վերլուծվում է սոցիոլոգիական համակարգային, կառուցվածքագործառութային և ինստիտուցիոնալ մոտեցումների շրջանակներում։ Այդ վերլուծության արդյունքում կարելի է գալ այն եզրահանգման, որ բնակչության սոցիալական պաշտպանությունն անհրաժեշտ է դիտել որպես սոցիալական ինստիտուտ, պետական կազմակերպակառավարչական համակարգ և սոցիալական պաշտպանվածության ձեռքբերմանն ուղղված գործունեություն։

ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ Հռչակագրից հետո բնակչության սոցիալական պաշտպանության պաշտպանության համակարգային, կառուցվածքային և ինստիտուցիոնալ վերլուծություն, Անցումային գործընթացի համատեքստում նման քաղաքականության մշակումը և իրականացումը պետք է հիմնված լինի նախ փոխկապակցված սոցիալական համակարգերի, փոխկապակցված ենթահամակարգերի, կառուցվածքների, տարրերի, ինչպես նաև սոցիալական զարգացման հնարավորությունների և հեռանկարների խորը վերլուծության վրա։ Ներկայումս ՀՀ բնակչության սոցիալական պաշտպանության հիմնախնդիրների սոցիոլոգիական ուսումնասիրության ոլորտում գերակշռում է էմպիրիկ մոտեցումը, մասնավորապես, հիմնականում իրականացվում է սոցիոլոգիական հետազոտություն, որի նպատակն է ուսումնասիրել տնային տնտեսությունների սոցիալ-տնտեսական վիճակը, ընտանիքի եկամուտները , բնակչության կենսամակարդակը և այլն։ Ըստ այդմ, բնակչության սոցիալական պաշտպանության ուսումնասիրության տեսամեթոդաբանական-գործնական կողմերը դեռևս միասնական սոցիոլոգիական վերլուծության առարկա չեն։ Սոցիալական պաշտպանությունը որպես սոցիալական հաստատություն, սոցիալական համակարգ, սոցիալական պաշտպանության հասնելուն ուղղված գործունեություն չհամարելը, ըստ էության, աղքատացնում է առկա ուսումնասիրությունների հնարավոր գիտագործնական արժեքը։ Անցումային երկրներում, ներառյալ Հայաստանում, դաշտային ուսումնասիրություններում նման ամբողջական մոտեցման անհրաժեշտությունը, սահմանափակ ռեսուրսներով, սոցիալական ճգնաժամերի անխուսափելիությունը և գործնական սոցիալական քաղաքականության մոդելներում անարդյունավետ մոտեցումներից խուսափելու անհրաժեշտությունը։ Ավելին, նման մոտեցումն ուղղակիորեն ազդում է անցումային երկրում «անցում կատարելու» համար անհրաժեշտ ժամանակահատվածի տրամաբանական տևողության վրա, ինչպես ցույց են տալիս Արևելյան Եվրոպայում առկա գործընթացները։ Հարկ է նշել, որ սոցիալական պաշտպանության ուսումնասիրության էմպիրիկ մոտեցման ներկայիս հիմքը պարզունակ է դարձնում դրա վրա հիմնված սոցիալական քաղաքականությունը, քանի որ վերջինս գրեթե ուղղակիորեն դրամավարկային է ՝ ի պատասխան եկամտային աղքատության ՝ անտեսելով համակարգի վրա ազդող բազմաթիվ արտաքին և ներքին գործոնները և հնարավոր մեղմացնող միջոցների իրականացումը։ Փորձենք հիմնավորել, թե ինչու կարող է իրականացվել բնակչության սոցիալական պաշտպանության վերլուծություն `օգտագործելով կառուցվածքային-ֆունկցիոնալ, համակարգային-ինստիտուցիոնալ սոցիոլոգիական մոտեցումներ։ Համակարգային մոտեցման շրջանակներում սոցիալական պաշտպանության առանձնահատկությունների վերլուծությունը հիմնված է օբյեկտի `որպես համակարգ ընկալման գաղափարի վրա։ Այս մոտեցումը հնարավորություն է տալիս բացահայտելու օբյեկտի ամբողջությունը, հայտնաբերելու դրա մեջ առկա բազմաչափությունները և դրանք միավորելու մեկ ընդհանուր տեսական կառուցվածքի մեջ։ Համակարգային մոտեցումը ենթադրում է ուսումնասիրել համակարգի բոլոր տարրերը, դրանց արտաքին-ներքին կապերը, համակարգի հիմնական նպատակային գործառույթի որակը և մակարդակը, բացահայտել արտաքին միջավայրից եկող «մարտահրավերներն» ու «վտանգները» ՝ թաքնված առանձին տարրերի տարրեր (բաղադրիչներ, ենթահամակարգեր) և ամբողջ համակարգը։ Պահուստներ և զարգացման հնարավորություններ։ Modernամանակակից հասարակության սոցիալական երեւույթների ուսումնասիրության ժամանակ օգտագործվում է «սոցիալական ենթահամակարգ» հասկացության ներդրումը։ Այն անհատներին միավորում է համակարգի ֆունկցիոնալ բնութագրերից մեկի հիման վրա, որը բնութագրվում է կազմակերպման բարձր աստիճանով։ Սոցիալական համակարգերն ու ենթահամակարգերը ուսումնասիրելիս անհրաժեշտ է ընդգծել այն հատկությունները, որոնք թույլ են տալիս բացահայտել վերջինների սոցիալական առանձնահատկությունները և առանձնացնել համակարգի զարգացման չափանիշները։ Դուք Ըստ Կոլեսնիկովի, համակարգի հիմնական առանձնահատկություններն են համակարգի ընդհանուր նպատակը (ներ) ը, յուրաքանչյուր տարրի կողմից որոշակի գործառույթների կատարումը (որոնք, իր հերթին, պայմանավորված են ընդհանուր նպատակներով, համապատասխան առաջադրանքներով), ենթակայությունը և կոորդինատները սոցիալական համակարգի տարրերը, ինչպես նաև կառավարման ենթահամակարգերը։ հետադարձ կապի առկայությունը։ Ընդհանուր առմամբ սոցիալական համակարգի հիմնական տարրերը մարդիկ են, ինչպես նաև նրանց կապերը, փոխազդեցությունները և փոխհարաբերությունները 1։ Ավելին, համակարգի իմաստը կայանում է նպատակին հասնելու ունակության մեջ, և հենց այդ ունակությունն է հիմք ստեղծում համակարգի հետագա կենսական գործունեության համար։ Համակարգը կենսունակ է, քանի դեռ կարող է նպատակներ դնել և հասնել դրանց։ Նման չափանիշի դերը այն կոնկրետ արդյունքն է, որին հասնելու համար միտված է սոցիալական համակարգերի գործունեությունը։ Բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի եզակի բովանդակությունը բացահայտելու համար անհրաժեշտ է գտնել վերջինիս բնօրինակ տարրը։ Որպես այդպիսին, նպատակն է պաշտպանել բնակչությունը սոցիալական ռիսկերից բոլոր դեպքերում, երբ նրանք դառնում են սոցիալական խոցելիություն, այսինքն `մարդկանց կենսական կարիքների բավարարումը վտանգվում է իրենց կամքից անկախ տարբեր պատճառներով Այսպիսով, համակարգը կառուցվածքային և կառուցվածքային առումով միավորված ամբողջություն է, և նպատակը, վերջինին հասնելու կարողությունը կարող է վերջինիս հասնելու ունակություն ունենալ `սոցիալական համակարգի կենսունակությունն ապահովող գործոնների արդյունքում` որպես նպատակին հասնելու չափանիշ։ , Բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը որպես ամբողջություն պայմանավորված է նրա ենթահամակարգերի փոխկապակցվածությամբ, ինչպես նաև սուբյեկտների փոխազդեցությամբ։ Նման օրգանական համակարգում յուրաքանչյուր տարր ենթադրում է մյուսի գոյությունը, և 1 Տե՛ս Zamaraeva Z., Социальная защита, Пермь, 2009, էջ։ 13 Ըստ Ուոլթեր Բաքլիի, տարրերի միջև կապը հիմնված է ավելի շատ տեղեկատվության վրա, քան էներգիայի փոխանցում 1։ Այնուամենայնիվ, բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը միջանկյալ համակարգ է։ ըստ Բ.-ի։ Ըստ Բաքլիի, միջանկյալ համակարգերը ստեղծվում են սոցիալական համակարգերի կողմից, նպաստում են համակարգի ինքնապահպանմանը, իսկ որոշ միջանկյալ համակարգեր `փոփոխությունների իրականացմանը։ Timeամանակի ընթացքում միջանկյալ համակարգերն ավելի անկախ են դառնում ՝ որոշելով համակարգի գործողությունները 2։ Բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգը, ինչպես ցանկացած բարձր կազմակերպված համակարգ, նորմալ գործելու և զարգանալու համար, պետք է ունենա ինքնակարգավորման որոշակի ռեսուրսներ, որոնք հնարավորություն կստեղծեն համակարգի ներսում հավասարակշռություն ապահովել։ Բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի հավասարակշռության կարգավորիչները պետության կողմից իրականացվող սոցիալական քաղաքականության լրացուցիչ միջոցներն են, որոնք ուղղված են լարվածության թուլացմանը, նպաստում են բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի ցանկալի վիճակին և, իրականում լրացուցիչ մեղմացումներ, որոնք թույլ են տալիս հետ մղել ավելի անցանկալի զարգացումները։ Նշված համակարգը բավականին բարդ կառուցվածք ունի։ Համակարգի յուրաքանչյուր տարր եզակի է, ունի որոշակի դեր անձի սոցիալական պաշտպանվածության ապահովման գործում։ Ս. Ըստ Յուշկովայի, բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի կառուցվածքային տարրերն են սոցիալական ապահովությունը, սոցիալական օգնությունը, սոցիալական օգնությունը և վերականգնումը, սոցիալական աշխատանքը, սոցիալական նպաստները 3։ Ընդհանուր առմամբ, մասնագիտական ​​գրականության շրջանակներում սոցիալական պաշտպանության համակարգի տարբեր կառուցվածքային տարրերը տարբերվում են տարբեր հեղինակների կողմից։ Վերոնշյալ դասակարգումը, մեր կարծիքով, կարող է օգտագործվել այնպիսի խնդրի լուծման համար, ինչպիսին է բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի հիմնական խնդիրների ենթակայությունը `կախված բնակչության, առաջին հերթին` սոցիալապես խոցելի խմբերի կարիքներից։ Այսպիսով, համակարգային տեսության համատեքստում բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը դիտվում է որպես օրգանական ամբողջություն, որը բնութագրվում է ձևավորմամբ, զարգացմամբ և զարգացումով։ Այն ունի իր շահագործման և սկզբունքների օրինաչափությունները, որոնք պետք է դիտարկվեն որպես անալիզի կատարման համար եզակի ելակետեր։ Ինչ վերաբերում է կառուցվածքային ֆունկցիոնալիզմի համատեքստին, ապա բնակչության սոցիալական պաշտպանության վերլուծությունը պետք է իրականացվի Թալքոթ Փարսոնսի կառուցվածքային ֆունկցիոնալիզմի համատեքստում։ Ըստ Փ. Փարսոնսի, ցանկացած համակարգի գոյատևման համար անհրաժեշտ են հետևյալ 4 գործառույթները. • Ադապտաիոն։ Այս գործառույթի շնորհիվ համակարգը ի վիճակի է հաղթահարել կամ իրականացնել պատահական իրադարձություններ արտաքին միջավայրից։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 218։ 3 Տե՛ս Յոշկովա Ս., Արդյունավետ սոցիալական պաշտպանության համակարգերի կառուցվածքը և պայմանները, Մոսկվա, 1997, էջ 10-11։ պահանջները Համակարգը, ըստ էության, հարմարվում է արտաքին միջավայրին, ճիշտ այնպես, ինչպես միջավայրը հարմարեցնում է իր կարիքներին։ • Նպատակին հասնելը (նպատակին հասնելը)։ Այս գործառույթի շնորհիվ համակարգը կարողանում է դնել իր հիմնական նպատակները և իրականացնել դրանք։ • Ինտեգրում։ Համակարգը պետք է համակարգի իր տարրերի փոխհարաբերությունները և կառավարի մյուս երեք ֆունկցիոնալ հրամայականների (A, G, L) փոխհարաբերությունները։ • Թաքնված գործառույթ (արժեքի նմուշների պահպանում)։ Այս գործառույթի շնորհիվ համակարգը պահպանում է ինչպես անհատների մոտիվացիան, այնպես էլ մշակութային արժեքները, որոնք ստեղծում և պահպանում են այդ շարժառիթը 1։ Փաստորեն, բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգը կատարում է նաև վերոնշյալ 4 գործառույթները։ Այսպիսով, սոցիալական պաշտպանության համակարգը լուծում է նյութական, մարդկային և մշակութային ռեսուրսների ռացիոնալ կազմակերպման և բաշխման խնդիրը, որը նման է ներքին իրավիճակներին և արտաքին փոփոխություններին հարմարվելու խնդրին։ Ինչ վերաբերում է նպատակին հասնելու գործառույթին, ապա սոցիալական պաշտպանության համակարգը զարգացնում է իր նպատակները և նպաստում դրանց ձեռքբերմանը։ Բացի այդ, սոցիալական պաշտպանության համակարգը կատարում է նաև ինտեգրման գործառույթ սոցիալական վերահսկողության ինստիտուտների միջոցով, որոնք ստեղծում և պահպանում են ընդհանուր նորմեր և արժեքներ։ Եվ, վերջապես, գոյություն ունեցող կարգը պահպանելու համար բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգը պետք է զարգացնի մեխանիզմներ, որոնք նպաստում են մարդկանց սոցիալականացման գործընթացին։ Այս գործընթացը որոշակի պայմաններ է ստեղծում ինչպես բնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգի կայունության, այնպես էլ փոփոխության համար։ Թ. Պարսոնսի տեսության շրջանակներում այս համակարգը վերլուծելիս անհրաժեշտ է շեշտել բնակչության սոցիալական պաշտպանությունն ապահովող հիմնական դերակատարների փոխգործակցությունը, սոցիալական քաղաքականության մշակման և իրականացման մեջ ներգրավված տարբեր դերակատարների վարքագիծը, ինչպես նաև սոցիալական ենթատեքստը։ որում կայացվում են քաղաքականության որոշումներ։ Անհրաժեշտ է նաև քննարկել բնակչության սոցիալական պաշտպանությունն ապահովող հիմնական սուբյեկտների «օբյեկտների» փոխհարաբերությունները։ Սոցիալական պաշտպանության օբյեկտը գործնականում երկրի ամբողջ բնակչությունն է։ Սոցիալական ծրագրերի և միջոցառումների իրականացման օբյեկտը, ի վերջո, դառնում են հատուկ մարդիկ, նրանց միավորումները, որոնք սոցիալական պաշտպանության թիրախային խմբեր են։ Ավանդաբար առանձնանում են երեք այդպիսի թիրախային խմբեր. • Ամբողջ բնակչությունը (կյանքի անվտանգության ապահովում, սպառողների շահերի պաշտպանություն, ազգի առողջության ամրապնդում և այլն), • Բնակչության առանձին խմբեր և խավեր (մտավորականություն, զինծառայողներ, աշխատողներ կրթություն, առողջություն, մշակույթ և այլ ոլորտներ), 1 Տե՛ս Ritzer J., էջ 118-119։ • Բնակչության խոցելի խմբեր (բազմանդամ ընտանիքներ, հաշմանդամներ, գործազուրկներ և այլն) 1։ Պետությունից բացի, սոցիալական պաշտպանության սուբյեկտներ են հանդես գալիս պետական ​​գերատեսչությունները և հաստատությունները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, արտաբյուջետային ֆոնդերը, հասարակական կազմակերպությունները, քաղաքացիները և այլն։ Ֆունկցիոնալիզմի մեկ այլ ներկայացուցչի ՝ Էմիլ Դյուրկհեմի խոսքով, սոցիալական պաշտպանության նպատակը ամբողջ հասարակության կենսապայմանների բարելավումն է։ Հասարակության անդամների ֆիզիկական, հուզական և տնտեսական կարիքները սոցիալական, հուզական, տնտեսական կարիքների համար պետք է բավարարվեն հասարակության բարեկեցությունն ու պահպանումն ապահովելու համար 2։ Այսպիսով, ըստ ֆունկցիոնալիստների, սոցիալական պաշտպանության նպատակը հասարակության բոլոր խավերի բնականոն գործունեության ապահովումն է ՝ դրանով իսկ ապահովելով ամբողջ սոցիալական համակարգի կայուն գործունեությունը։ Իրականում, ֆունկցիոնալիստները սոցիալական պաշտպանության նպատակը տեսնում են առավել խոցելի խմբի, ինչպես նաև ամբողջ հասարակության կենցաղային պայմանների բարելավման մեջ։ Այս գաղափարները քննարկվում են նաև Ռոբերտ Մերտոնի կառուցվածքային ֆունկցիոնալության շրջանակներում 3։ Ինչ վերաբերում է ինստիտուցիոնալ մոտեցման կիրառմանը այս կամ այն ​​սոցիալական երեւույթի ուսումնասիրության մեջ, ապա դա բավականին հիմնավորված է և գիտականորեն հիմնավորված 4։ Բնակչության սոցիալական պաշտպանության ուսումնասիրությունը ինստիտուցիոնալ մոտեցման համատեքստում, առաջին հերթին ենթադրում է, որ ներկայիս ինստիտուտը գոյություն ունի ժամանակակից հասարակության մեջ և ազդում է հասարակության առանձնահատուկ պայմանների փոփոխության վրա։ Բացի այդ, այս ինստիտուտը հասարակական կյանքի սոցիալական ոլորտի անբաժանելի տարրերից մեկն է։ Փաստորեն, սոցիալական պաշտպանությունը, լինելով իր ֆունկցիոնալ բնույթով բավականին ամբողջական համակարգ, հանդիսանում է անկախ սոցիալական ինստիտուտ, որը բնութագրվում է որոշակի առանձնահատկություններով `վերջինիս շրջանակներում մատուցվող ծառայությունների տեխնոլոգիաների շնորհիվ։ Բնակչության սոցիալական պաշտպանությունը սոցիալական ինստիտուտ է, քանի որ. • Դա սոցիալական փոխազդեցության կայուն վերարտադրողական ձև է, որի շնորհիվ յուրաքանչյուր հասարակություն օգտագործում է սոցիալական պաշտպանության իր ձևերը `ելնելով իր զարգացման մակարդակից։ • Սոցիալական պաշտպանությունը բնութագրվում է նորմատիվ իրավական ակտերի, ինչպես նաև հասարակության մեջ ձևավորված բարոյական նորմերի նորմերով։ • Սոցիալական պաշտպանությունը բնութագրվում է պրոֆեսիոնալ անձնակազմով, այսինքն ՝ սոցիալական պաշտպանության համակարգում հատուկ մասնագիտական ​​գիտելիքների և հմտությունների աշխատանքը 1 ունի հմտություններ 1 Տե՛ս Rodney A., Impacting social policy. վերլուծության և գործողության փորձ կատարողի ուղեցույց, Գրքեր / Քոուլ, 2003, էջ. 15 2 Տե՛ս Durkheim E., Բաժանումը հասարակության մեջ, Նյու Յորք, Ազատ մամուլ, 1933, էջ։ 3 Տե՛ս Merton R., Social Theory and Social Structure, New York, The Free Press, 1968 [1949]։ 4 Տե՛ս Albegova I., Սոցիալական աշխատանքի ինստիտուցիոնալացում ժամանակակից Ռուսաստանում։ կազմը և խնդիրները։ «ՍՈIԻՈՊՐՈՍՍՏԵՐ. սոցիոլոգիայի և սոցիալական աշխատանքի վերաբերյալ գիտական ​​աշխատանքների միջառարկայական հավաքածու », № 1'10, էջ 208։ Մասնագետներ, կան հաստատություններ, որոնք պատրաստում են նման մասնագետների և այլն։ • Սոցիալական պաշտպանությունը բնութագրվում է սոցիալական նորմերի և սպասելիքների որոշակի ներքինացումով։ Նրանք, ովքեր սոցիալական պաշտպանություն են ապահովում, ինչպես նաև նրանք, ում ուղղված է սոցիալական պաշտպանությունը, վերաբերմունքի որոշակի ձև ունեն այս սոցիալական ֆենոմենի նկատմամբ։ Յուրաքանչյուր հասարակություն այս կամ այն ​​չափով հոգ է տանում իր անդամների սոցիալական պաշտպանության մասին։ Այս խնդրի լուծման համար պատասխանատվությունն անմիջականորեն ընկնում է սոցիալական պաշտպանության ինստիտուտի վրա, որը, որպես սոցիալական հաստատություն, իրավական նորմերի շարք է `ուղղված որոշակի սոցիալ-տնտեսական խնդիրների լուծմանը։ Միջազգային համատեքստում սոցիալական պաշտպանությունը սովորաբար կապված է քաղաքացիների որոշակի կատեգորիաների հետ, ովքեր աշխատունակության կորստի, աշխատանքի բացակայության կամ այլ պատճառների պատճառով միջոցներ չունեն իրենց հաշմանդամ ընտանիքի անդամների կյանքի կարիքները բավարարելու համար։ Սոցիալական պաշտպանության ինստիտուտի շրջանակներում այն ​​քաղաքացիներին, ովքեր օրենսդրության համաձայն հայտնվում են անբարենպաստ իրավիճակներում, աջակցություն է ցուցաբերվում բնական ռեսուրսների տեսքով, ինչպես նաև տարատեսակ ծառայություններ։ Բացի այդ, սոցիալական պաշտպանության ինստիտուտը ենթադրում է կանխարգելիչ միջոցառումների իրականացում `ուղղված անբարենպաստ իրավիճակների կանխմանը։ Սոցիալական պաշտպանությունն իրականացվում է տարբեր կազմակերպական և իրավական ձևերի միջոցով, ներառյալ գործատուների անհատական ​​պատասխանատվությունը, սոցիալական ապահովագրությունը, նպատակային սոցիալական օգնությունը, պետության սոցիալական ապահովությունը և այլն։ Սոցիալական պաշտպանության այս կամ այն ​​կազմակերպական իրավական ձևի օգտագործումը կարող է առաջացնել տարբեր տնտեսական և սոցիալական հետևանքներ, որոնց կանխատեսմանը կարելի է հասնել նպատակին հասնելու միջոցների ընտրության գործընթացում։ Այսպիսով, մեր կարծիքով, սոցիալական պաշտպանությունը պետք է դիտարկել որպես սոցիալական ինստիտուտ, սոցիալական համակարգը `սոցիալական պաշտպանվածությանն ուղղված գործունեություն, որը թույլ է տալիս հարստացնել, կատարելագործել էմպիրիկ ուսումնասիրությունների և սոցիալական պաշտպանության քաղաքականության ներկայիս« կարիքների արձագանքման »փաթեթը։ , Այս հարցը հատկապես արդիական է Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական պաշտպանության ոլորտում առկա արմատական ​​բարեփոխումների համատեքստում։ Ակնհայտ է, որ տեսական և հայեցակարգային բնույթի չլուծված խնդիրները ուղղակիորեն արտացոլվում են իրականացված սոցիալական բարեփոխումների մեջ ՝ վտանգելով դրանց արդյունավետ իրականացումը։ Մարինե Յարմալոյան ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ, ԿԱՌՈՒURALՎԱՔԱՅԻՆ ԵՎ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻՆԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Սոցիալական պաշտպանություն, սոցիալական պաշտպանության համակարգ, ինստիտուցիոնալ մոտեցում, սոցիալական պաշտպանություն, ինստիտուտ ։

example1354

example1354

Հոդվածում ներկայացված են խաղային ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների տեղն ու դերը ուսուցման մեջ, դրանց գործառույթները, առանձնահատկությունները։ Ներկայացված է նաև տեսաթրեյնինգը՝ որպես մասնագիտական պատրաստվածության մեջ իր արդյունավետությամբ առանձնացող հաղորդակցական /կոմունիկատիվ/ թրեյնինգներից մեկը, որը հաջողությամբ հնարավոր է կիրառել հատկապես բուհական ուսուցման մեջ։

Արիական իմաստությունն ասում է. «Մարդուն ձուկ տուր, և նա մի օր կշտանա»։ Սովորեցրեք տղամարդուն ձուկ որսալ. նա կուշտ կլինի ամբողջ կյանքի ընթացքում։ ' Anyանկացած մանկավարժական տեխնոլոգիա պարունակում է միջոցներ, որոնց միջոցով ակտիվանում և ուժեղանում է սովորողների գործունեությունը, բայց կան տեխնոլոգիաներ, որոնցում այդ միջոցները հիմնական գաղափարի արտահայտիչներն են, արդյունավետության երաշխավորները։ Դրանք ներառում են կանխարգելիչ-հեռանկարային / Լիսենկովա /, խաղ, խնդիր, ծրագրավորված, անհատական ​​և այլ տեխնոլոգիաներ։ Այս ուսումնասիրության ընթացքում մենք փորձեցինք ներկայացնել ինտերակտիվ խաղային տեխնոլոգիաների առանձնահատկությունները, քանի որ արդիականության պահանջներից ելնելով ՝ դրանք այսօր մեծ պահանջարկ ունեն ՝ ուսուցման գործընթացն ավելի ակտիվ, արդյունավետ և հետաքրքիր դարձնելով։ Ուսուցման պրակտիկայում, հատկապես վերջին տասնամյակների ընթացքում, խաղերի մոդելավորման վրա հիմնված տեխնոլոգիաները լայնորեն կիրառվել են։ Այս տեխնոլոգիաներն առանձնանում են իրենց բազմազանությամբ, արդյունավետությամբ և մեծ պահանջարկ ունեն մեր ժամանակներում։ Ա.-ն ուսումնասիրել է մանկավարժական ինտերակտիվ խաղային տեխնոլոգիաներ։ Պ. Պանֆիլովան [4], Ա. Մ. Գուրչիչ [2], Ս.Ա. Մուխինա, Ա.Ա. Սոլովյովա [3] և այլք։ Խաղի մարզումը ենթադրում է լուծումներ մասնագիտական ​​գործունեության, մարդկային հարաբերությունների, անձնական դժվարությունների հետ կապված տարբեր խնդիրների համար։ Ինտերակտիվ խաղային տեխնոլոգիաների հնարավորությունները բավականին լայն են։ ա Դրանք թույլ են տալիս լուսաբանել հարցերի լայն շրջանակ։ բ Դրանք համապատասխանում են գործունեության տրամաբանությանը։ գ Նպաստել մասնակիցների ավելի մեծ ներգրավվածությանը ուսումնական գործընթացում, մղել նրանց հանպատրաստից գործունեության։ դ Կարծրատիպերն ավելի հեշտությամբ են հաղթահարվում, ինքնագնահատականը շտկվում է։ ե. Դրանք հնարավորություն են տալիս կատարել համապարփակ վերլուծություններ, մեկնաբանություններ և մեկնաբանել ստացված արդյունքները։ զ. Նպաստել մարդու բոլոր հատկությունների արտահայտմանը, անհատական ​​դրական և բացասական ունակություններին և այլն։ Բացի այդ, խաղի տեխնոլոգիայի նպատակները համընկնում են սովորողների գործնական կարիքների հետ։ Խաղը, զուգորդված աշխատանքի ուսուցմամբ, գործունեության տեսակ է ոչ միայն երեխաների, այլև մեծահասակների համար։ Գուրիչը կարծում է, որ իրավիճակում և իրավիճակները, գործունեության որոշակի ձևը, սոցիալական փորձը հաշվի են առնվում խաղի մեջ, և արդյունքում բարելավվում է սեփական վարքի վերահսկողությունը [2, p. 9]։ Կյանքում խաղային գործունեությունը կատարում է մի շարք գործառույթներ. խաղ, ցույց տալու իրենց թաքնված ուժերը) - ուղղիչ-վերականգնողական / խաղային պրակտիկայում փոխվում են անձնական որակները, տեղի է ունենում անձի սոցիալականացումը /։ Մուխինան գրում է, որ խաղը միշտ կատարվում է կամավոր, ներառում է մրցակցության տարրեր, մասնակիցներին հաճույք է պատճառում, օգնում է ինքնահաստատվել [3, p. 25]։ Խաղը օգտագործվել է հին ժամանակներից ի վեր ՝ որպես ուսուցման մեթոդ ՝ ավագ սերնդից հաջորդ սերունդ փորձը փոխանցելու միջոց։ Modernամանակակից դպրոցում խաղային գործունեությունն իրականացվում է հետևյալ դեպքերում. - որպես ինքնուրույն տեխնոլոգիա, - որպես մանկավարժական տեխնոլոգիայի բաղադրիչ, - որպես դաս կազմակերպելու միջոց։ Խաղային տեխնոլոգիաների տեղն ու դերը ճիշտ գնահատելու համար մանկավարժները պետք է քաջատեղյակ լինեն խաղի գործառույթներին։ Դիդակտիկ խաղերի արդյունավետությունն առաջին հերթին կախված է դրանց սիստեմատիկ օգտագործումից, ապա նաև խաղային ծրագրերի նպատակասլացությունից և դրանք դիդակտիկ վարժությունների հետ համատեղելու կարողությունից։ Ընդհանուր առմամբ երեխաները սովորողները հեշտությամբ ներգրավվում են խաղային գործունեության ոլորտում և որքան ավելի բազմազան է դառնում, այնքան գրավիչ է դառնում։ Խաղի գործողությունները ներառում են խաղեր ժ վարժություններ, որոնք զարգացնում են առարկաների բնույթը, դրանց բնութագրերը ճանաչելու, դրանք համեմատելու և հակադրելու կարողությունը։ Խաղերը նաև թույլ են տալիս տարբերել իրական երեւույթները անիրականից, զարգացնել ինքնատիրապետում, արձագանքի արագություն, երաժշտական ​​ունկնդրում և այլն։ Ավելի փոքր տարիքում երեխաները ստեղծում են իրենց աշխարհը խաղերի միջոցով ՝ առաջնորդվելով պայծառ երեւակայությամբ։ Ավագ դպրոցական տարիքում խաղերն ուղղված են մարդուն կայունացնելուն, նրա առաքինությունների բացահայտմանը։ Բոլոր բիզնես խաղերի տեխնոլոգիան բաղկացած է մի քանի փուլից .1. Նախապատրաստական Այս փուլը ներառում է սցենարի մշակում, դասընթացի նպատակի որոշում, խնդրի հիմնավորում, գործնական խաղի պլանի մշակում, դերասանների նկարագրություն և այլն։ 2. Մտեք խաղը։ Հայտարարվում են մասնակիցների անունները, խաղի պայմանները, փորձագետների անունները, հիմնական նպատակը, հիմնավորված է իրավիճակների ընտրությունը։ Առաջարկվում են չափանիշներ, կանոններ և դրույթներ։ 3. Խաղային գործընթացը։ Խաղը սկսվելուն պես ոչ ոք իրավունք չունի խառնվել կամ ինչ-որ բան փոխել։ Միայն խաղացողն իրավունք ունի վերահսկել կամ կարգավորել մասնակիցների գործողությունները, եթե նրանք շեղվում են հիմնական նպատակից կամ շեղվում են խաղի կանոններից։ 4. Խաղի արդյունքների վերլուծություն և գնահատում։ Մասնագետներն արտահայտվում են, փոխանակվում կարծիքներով, և խաղի մասնակիցները կարող են պաշտպանել և հստակեցնել իրենց գործողությունները։ Վերջնական փուլում ուսուցիչը նշում է խաղի նվաճումներն ու արդյունքները, «թույլ տված սխալները» և ամփոփում է դասի վերջնական արդյունքը։ Կան ինտերակտիվ խաղային տեխնոլոգիաների մի քանի տեսակներ ՝ գործնական, իմիտացիոն, ֆունկցիոնալ և դերախաղեր։ Գործնական խաղերը դպրոց են մտել մեծահասակների կյանքից։ Դրանք օգտագործվում են նոր նյութի յուրացման գործընթացում և զարգացնում են ստեղծագործական ունակություններ։ Խաղը հնարավորություն է տալիս հասկանալ և ուսումնասիրել ուսումնական նյութը տարբեր տեսանկյուններից։ Իմիտացիոն խաղերը ընդօրինակում են կազմակերպության կամ արտադրության գործունեությունը։ Դեպքերը կարող են ընդօրինակվել, մարդկանց գործունեության հատուկ տեսակները (գործնական հանդիպում, ծրագրի քննարկում, զրույց և այլն)։ Ֆունկցիոնալ խաղերը օգնում են զարգացնել հատուկ գործառույթներ, ինչպիսիք են հասարակության առջև խոսելու հմտությունները, քարոզչական հմտությունները, էսսեները գրելու հմտությունները և այլն։ Նման խաղերը կազմակերպվում են իրական պայմաններում։ Դերախաղով խաղերը զարգացնում են վարվելակարգի կանոններ, անհատականության հատուկ գործառույթներ և կարողություններ։ Նման խաղերի համար մշակվում են սցենարներ, յուրաքանչյուր մասնակցի դերերը առանձնացված են։ Տարբեր հաղորդակցական դասընթացներ աչքի են ընկնում մասնագիտական ​​ուսուցման մեջ իրենց արդյունավետությամբ, որի հիմնական նպատակը ուսանողների բանավոր և ոչ բանավոր ունակությունների, ինտերակտիվ գիտելիքների, ունակությունների և հմտությունների զարգացումն է։ Այս դասընթացների ընթացքում հաղորդակցության կազմակերպումը դառնում է վերականգնման հիմնական միջոցը։ Նման դասընթացներից մեկը «Վիդեո դասընթաց» է (վիդեո դասընթաց)։ Սա անվանում է դասընթացների, որոնք հիմնված են տեսանյութերի վրա։ Տեսանյութերը օգտագործվում են կրթական նպատակներով երկու եղանակով. • պատրաստի տեսանյութերի ցուցադրում, • խաղային առաջադրանքի ընթացքում տեսանյութերի օգտագործում, ցուցադրում և քննարկում դրանք։ Տեսադասընթացների կրթական նպատակն է զարգացնել կառուցողական վարք և հաղորդակցման հմտություններ։ Պատրաստ տեսանյութեր դիտելը օգնում է լուծել հետևյալ խնդիրները. • տեղեկացվածություն, • խնդիրների լուծում, • կարողությունների զարգացում։ Տեղեկատվական նպատակներով տեսանյութեր դիտելը օգտագործվում է որպես մեծ քանակությամբ տեղեկատվության ամփոփման միջոց, այն նաև հարմար միջոց է կառուցողական, արդյունավետ գործունեություն, վարքի ցանկալի դրսևորումներ ցույց տալու համար։ Վիդեո դասընթացների օգտագործման մյուս միջոցը ինտերակտիվ խաղեր խաղալն է։ Սովորողները բեմադրում կամ ներկայացնում են փոքր իրավիճակներ, իրավիճակներ, որոնք կարող են առաջանալ գործարար հարաբերությունների կամ միջանձնային հարաբերությունների մեջ։ Այս ամենը նկարահանվում է տեսախցիկով։ Այնուհետեւ մանկավարժի հսկողության ներքո կազմակերպվում է նկարահանված նյութի դիտում, որն ուղեկցվում է վերլուծություններով ու քննարկումներով։ Այս դասընթացը թույլ է տալիս ուղղակիորեն անդրադառնալ ձեր սեփական փորձին, օգտագործել այն որպես ուսումնական նյութ, որը քննարկվում, վերլուծվում, վերափոխվում է դասընթացի ընթացքում։ Նման դասընթացներ AP Panfilova [4, p. 125] –ը խորհուրդ չի տալիս այն անցկացնել ուսումնական գործընթացի սկզբում, քանի որ դա կարող է որոշ մասնակիցների մոտ զգուշություն, զսպվածություն, ձայնի փոփոխություն, հուզմունք, լարվածություն և այլն։ Հմուտ մանկավարժը պետք է ժամանակին նկատի բոլոր բացասական կողմերը և ձեռնարկի անհրաժեշտ միջոցներ։ Բացասական հակումները նվազեցնելու համար խորհուրդ է տրվում օգտագործել տեսախցիկը երկրորդ կամ երրորդ ինտերակտիվ դասի ընթացքում, երբ մասնակիցները հարմարվում են տեսախցիկի առկայությանը։ Տեսագրում պլանավորելիս հիշեք, որ այն սովորաբար փոխում է ձեր ընկալումը ձեր և ձեր գործողությունների վերաբերյալ։ Հաշվի առնելով այս ամենը ՝ առաջարկվում է քննարկման սկզբում առաջին ելույթի իրավունքը վերապահել կադրում հայտնված անձին կամ անձանց։ Սա հնարավորություն կտա մասնակիցին կամ մասնակիցներին արտահայտվել ՝ հիմնվելով իրենց տեսած դիտումների և դիտողությունների վրա, որոնք նրանք նկատել են, որ կցանկանային լսել ուրիշներից։ Իհարկե, չպետք է մոռանալ, որ միշտ անհրաժեշտ է մարզումն ավարտել լավատեսական, դրական նոտայով։ Մարդու փոխազդեցության հոգեբանական երևույթներից մեկն այն է, որ բոլոր մարդիկ ավելի շատ արձագանքում են տեղեկատվության սկզբին, մինչև վերջ, ավելին ՝ սկիզբը թողնում է առաջին տպավորությունը, հետաքրքրություն առաջացնում, իսկ վերջը, որպես կանոն, մնում է հիշողության մեջ։ Դասընթացը պետք է օգնի էկրանին իրեն տեսնող սովորողին կատարել վերականգնողական-շտկող գործառույթներ։ Վիդեո դասընթացը յուրաքանչյուրին հնարավորություն է տալիս վերլուծել իր սեփական պատկերը, դեմքի արտահայտությունը, շարժումները, ռեակցիաները, դիրքը։ Բնականաբար, անհրաժեշտ է հիշել, որ անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել ինչպես բացահայտված թերություններին և բացթողումներին, այնպես էլ պրոֆեսիոնալիզմի առավելություններին և դրսևորումներին։ Այսպիսով, ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել ինտերակտիվ տեխնոլոգիաներին, իմանալ դրանց տեսակները, առանձնահատկությունները, առավելություններն ու թերությունները, քանի որ ժամանակակից սոցիալական զարգացումների արդյունքում լուրջ փոփոխություններ են տեղի ունենում կյանքի և գիտության բոլոր ոլորտներում, հատկապես մանկավարժություն Աշխատանքի արդյունավետությունը մեծապես պայմանավորված է ուսումնական նյութի նկատմամբ հետաքրքրությամբ, որը կարելի է ձեռք բերել ինտերակտիվ ուսուցման միջոցով։ Մեր ուսումնասիրությունների արդյունքում մենք եկել ենք այն եզրակացության, որ նույնիսկ բարձրագույն կրթության ոլորտում կարող են ներդրվել ինտերակտիվ տեխնոլոգիաներ, հատկապես սեմինարների ժամանակ. վիդեո դասընթացը կարող է հաջողությամբ օգտագործվել ապագա մանկավարժի մասնագիտական ​​որակները զարգացնելու և բարելավելու համար։ Գրականություն 1. Bespalko VP Մենք ունենք մանկավարժական տեխնոլոգիաներ։ Մ. Մանկավարժություն. 1989. կրթություն Մ. 2008.4. Panfilova AP Նորարարական մանկավարժական տեխնոլոգիաները, Մ. 2011. Տեղեկատվություն հեղինակի մասին. Գուսորգյան Լուսինե Վահրամ - բ.գ.թ. GSPI մանկավարժության դասախոս և սոցիալական աշխատանքի ամբիոն, էլ. ։

example1411

example1411

Սույն հոդվածում ներկայացվում են գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի որոշ առանձնահատկություններ, գերմաներենի դերը ժամանակակից աշխարհում։ Հոդվածում փորձ է արվում ցույց տալ երկու լեզուների` գերմաներենի և անգլերենի հատման կետերն արդի համահարթեցման (գլոբալիզացիայի) համատեքստում, գնահատել երկու լեզուների ընդհանրությունների գործնական նշանակությունը գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման հարցում։

Լեզվաբանական վերջին հետազոտությունները հետևողականորեն կենտրոնացել են գերմաներեն և անգլերեն և լեզվական ընդհանրությունների նոր հասկացությունների, տարբեր լեզվական մակարդակներում նրանց փոխգործակցության և գերմաներենի ՝ որպես առաջին և երկրորդ օտար լեզուների դասընթացների բովանդակության մեթոդաբանության վրա։ Հետևաբար, այս թեմայի արդիականությունը պայմանավորված է գերմաներենի `որպես օտարալեզու երկրորդ համալսարանական դասընթացի և նորմերի նոր մեթոդաբանական հայեցակարգի մշակման անհրաժեշտությամբ, երբ դրանց գործնական նշանակությունը տրվում է երկու լեզուների` գերմաներենի և անգլերենի գործնական օգտագործմանը։ Այսպիսով, այս թեմայի նպատակն է ցույց տալ գերմաներենի դերը ժամանակակից աշխարհում ժամանակակից գլոբալիզացիայի համատեքստում, գերմաներենի և անգլերենի նմանությունները, գնահատել անգլերենի փոխանցման գործնական նշանակությունը բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման գործում։ Գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթաց։ Worldամանակակից աշխարհում արդիականացման (գլոբալիզացիայի) դարաշրջանում օտար լեզվի սոցիալ-տնտեսական կարևորությունը գնալով ավելի է կարևորում, ինչը հանգեցնում է լեզուների վերափոխման `հաղորդակցման գլոբալ նախադրյալներ ստեղծելու տեսանկյունից։ Այս պայմաններում համատարած անգլերենը դառնում է «ուժ այլ միջոցներով» (The Econom, 2001)։ Այն ներթափանցում է կյանքի բոլոր շերտերը, առաջին հերթին ինտերնետի միջոցով։ Հետևաբար, անգլերեն բառերը և արտահայտություններն այժմ մեծ թվով են բոլոր լեզուներով (հատկապես եվրոպական լեզուներով)։ Օրինակ ՝ գերմանական բառապաշարի մանրազնին ուսումնասիրությունից պարզվում է, որ բանավոր մակարդակում գերմաներենի և անգլերենի սահմաններն այսօր կայուն չեն, չնայած այն բանին, որ գերմաներենը հատուկ տեղ ունի հնդեվրոպական լեզուների ընտանիքում ՝ բոլոր գերմաներենի մայրենի լեզուն։ լեզուներ Կան բազմաթիվ գործոններ, որոնք մղում են լեզվական փոխազդեցությունները և փոխազդեցությունները։ Դրանցից մեկը քաղաքական, տնտեսական, մշակութային շփումներն են, որոնք հաճախ կարող են լեզվական փոփոխությունների և ներթափանցումների աղբյուր դառնալ։ Հաղորդակցությունը կարող է արտացոլվել լեզվի բոլոր մակարդակներում։ Այսօրվա գլոբալիզացված աշխարհում լեզվական հաղորդակցությունը դարձել է սովորական, ինչը անհրաժեշտ է անցում կատարել ընդհանուր լեզվական ստանդարտների։ Նման միտումը ուղղակիորեն ազդում է գերմաներենի վրա ընդհանուր դրա դասավանդման ընդհանուր հայեցակարգի վրա `ձևավորելով« լեզվական քաղաքականություն », որի հիմքում ընկած է գերմաներենի տարածումը աշխարհում, դրա աճող դերը, համաշխարհային դիրքերի ամրապնդումը։ Վերջինիս շնորհիվ գերմաներենը շարունակում է մնալ աշխարհում ամենատարածված օտար լեզու սովորողներից մեկը, ինչը պայմանավորված է գիտության, կրթության և տնտեսության բնագավառներում գերմանախոս երկրների առաջատար դիրքերով։ Այսպիսով, գերմաներենը և անգլերենը, գոյակցելով նույն մշակութային մակարդակում, ունեն բազմաթիվ ընդհանրություններ, որոնց գրանցումը կարող է էապես նպաստել գերմաներենի գործնական ուսմանը։ Այս հանգամանքը պետք է ներմուծվի գերմաներենի ՝ որպես օտար լեզվի երկրորդ դասընթացի բովանդակության մեթոդաբանության մշակման հիմքում, քանի որ հայկական կրթական համակարգում գերմաներենը հիմնականում դասավանդվում է որպես երկրորդ օտար լեզու, ցանկացած երկրորդ և հաջորդ օտար լեզու անխուսափելիորեն կրում է առաջին լեզվի ազդեցությունը Վայնրիխը նկարագրում է այն որպես շեղում ընդունված լեզվական նորմերից, որը տեղի է ունենում լեզվական հաղորդակցության արդյունքում [3,22]։ Այսպիսով, անգլերենի և գրականության, անգլերեն-հայերեն, անգլերեն-ռուսերեն բաժինների թարգմանական աշխատանքը, գերմաներենի `որպես երկրորդ օտար լեզվի գործնական դասընթացը հատկապես արդյունավետ է դառնում նման մեթոդաբանության հիման վրա։ Գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզու սովորողների համար, ում մայրենի լեզուն հայերենն է, հատկապես կարևոր է անգլերենում, քանի որ այս դեպքում մայրենի լեզուն նմանություն չունի գերմաներենի հետ։ Մինչդեռ անգլերենն այդ համատեքստում բազմաթիվ հնարավորություններ է առաջարկում։ Ինչպես ցույց են տալիս շատ դիտարկումներ գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզու դասավանդելիս, սովորողները, ամենայն հավանականությամբ, կդիմեն անգլերենին, եթե գերմաներենից ոչինչ չգիտեն։ Այս տեսանկյունից երկու լեզուների լեզվաբանական-կառուցվածքային մակարդակների համեմատությունն էլ ավելի է կարևորում, քանի որ այն կարող է բարենպաստ հիմք հանդիսանալ ուսման հետագա փուլերում լեզվաբանական հետազոտությունների համար։ Գերմաներենի ՝ որպես օտար լեզվի երկրորդ դասընթացի վերջին դիտարկումները գործնականում հաստատում են, որ այն պահանջում է այլ մեթոդաբանական մոտեցում։ Առաջնահերթություն է տրվում գերմանա-անգլերեն ընդհանրությունների ներառմանը, ինչը, իր հերթին, բերում է լեզվի փոխանցման երևույթի 3։ Ավելին, անգլերենի գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթացը կարող է լինել դրական կամ բացասական։ Երկու դեպքում էլ, 3 Այս համատեքստում փոխանցումը ենթադրում է լեզվական երևույթների փոխանցման սկզբունքը, ըստ որի ՝ մեկ լեզվի իրողությունները կարող են տեղափոխվել այլ լեզու։ Դրական, և´ բացասական, փոխանցման երևույթները կարող են դրական ազդեցություն ունենալ ուսուցման գործընթացի վրա, եթե պատշաճ կերպով վերահսկվեն։ Այստեղ, սակայն, միանշանակ գնահատական ​​լինել չի կարող։ Այս հարցում կա երկու ավանդական մոտեցում. Մի դեպքում փոխանցման հետևանքները ՝ դրական կամ բացասական, հաճախ չեն նկատվում. հետևաբար, մի ներգրավեք օտար լեզուների ուսուցում. փոխանցման ներուժ օտար լեզուների ուսուցման մեջ [4, 4-5]։ Այստեղ, ըստ էության, ուսուցչի գործոնը դառնում է առաջնային։ Վերջինիս խնդիրն է դառնում ընդլայնել երկրորդ օտար լեզվի դասավանդման գործընթացը `վերջին հետազոտությունների, հասկացությունների արդյունքներով, նոր հեռանկարներ ստեղծելով, համապատասխան գործիքներ տրամադրելով։ Ուսուցչի համար կա նոր պահանջ, որը ենթադրում է նյութի բովանդակության ներկայացման նոր մեթոդների ընտրության հնարավորություն։ Այսպիսով, գերմաներենը որպես երկրորդ օտար լեզու դասավանդելու փոխանցման երևույթները կարող են դիտվել լեզվական բոլոր մակարդակներում ՝ հնչյունական, բանավոր, քերականական, ինչպիսիք են. • Հավասար հնչյունները հնչյունական մակարդակում, ինչպիսիք են արտասանությունը, գրելը, կազմը և իմաստը։ Tanzen / պարել, der Elefant / the • լատինական գիր; • Որոշակի և անորոշ հոդվածի առկայություն, ինչպիսին են նման օգտագործման սկզբունքները • Նախադասության համարժեք մոդելներ։ Er ist krank./ Նա հիվանդ է։ Es ist kalt./ Դա • ofամանակների կազմի ընդհանրություններ. Երեք հիմնական ձևեր, հնչյունների շարք։ kommen-kam-gekommen / արի-եկա-եկա, կոմպոզիցիա։ ունեն + Մասնակցություն II / haben / sein / + Partizip II; • Եղանակային բայեր։ Müssen / must, können / can, dürfen / may. Վերը թվարկված այլ շատ երեւույթներ կարող են հիմք հանդիսանալ գերմաներենում որպես երկրորդ օտար լեզվի երկրորդ դասընթացին գիտակցական մոտեցում սերմանելու համար `այդպիսով նվազեցնելով առաջին լեզվի բացասական ազդեցության գործոնը։ Մինչ առաջին լեզվի իրողությունների գիտակցված փոխանցումը միանշանակ դրական ազդեցություն է թողնում, այս դեպքում խոսքը բանավոր փոխանցման ֆենոմենի մասին է։ Լեզվի գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների դրական փոխանցումը երկրորդ օտար լեզու ապահովում է դրա արագ և արդյունավետ յուրացումը։ Այս պարագայում լեզվի նկատմամբ նախնական վերաբերմունքը պակաս կարևոր չէ։ Այս փուլում անհրաժեշտ է ուսանողների շրջանում զարգացնել դրական վերաբերմունք գերմաներենի նկատմամբ `հերքելով տվյալ լեզվի անհաղթահարելի դժվարությունների կարծրատիպային մոտեցումը` ցույց տալով, որ այն գտնվում է իրենց ճանաչողական գիտելիքների մակարդակում։ Այս առումով գործոն է համարվում գերմաներենում մեծ թվով անգլերեն բառերի առկայությունը։ Անգլերենի ուսումնասիրությունները առանձնացվեցին գերմաներենի դասընթացի շրջանակներում `որպես երկրորդ օտար լեզու։ Անգլերենում անգլերենի տարրերը բնութագրվում են մեկ ընդհանուր սահմանմամբ `« Denglisch »։ Նման ներթափանցումները գերմանական բառապաշարում գնահատվում են բացասական, ինչը պայմանավորված է մի շարք գործոններով։ Այնուամենայնիվ, առանց հղում կատարելու անգլերենի օգտագործմանը գերմաներենի ընդհանուր լեզվաբանական պատկերներում, հարկ է նշել, որ դրանցից շատերը գալիս են տարբեր պատմական ժամանակաշրջաններից և օգտագործվում են նաև եվրոպական այլ լեզուներով։ Վերջիններիս բնորոշ է «միջազգային բառեր» տերմինը։ Նման տարրերը գերակշռում են տնտեսագիտության, սպորտի, քաղաքականության, գիտության, մամուլի, տեխնոլոգիայի, ոլորտների բառապաշարներում։ Անգլերենի և միջազգային բառերը ներառված են գերմանական բառապաշարում ՝ հարմարվելով լեզվի հնչյունաքերական կանոններին։ Ավելին, դրանք տարբեր աստիճանի հարմարեցված են գերմաներենի կանոններին ՝ ամբողջական և մասնակի հարմարեցում։ Օրինակ ՝ գերմանական այգում, սրճարանում, քաղաքականում, ֆիզիկայում, ֆիզիկայում, ձեռքում, ձեռքում, հասցնում, հույզում, ավտոբուսում, հյուրանոցում և շատ այլ գոյականներ ստանում են մեծատառերով, հոդվածով, սեռով և համապատասխանաբար ստացվում են համապատասխան ածանցյալով. Der Park, das Café, Քաղաքականություն, Ավտո, Ֆիզիկա, Ձեռք, Ձեռք, Հասցե, otionգացմունք, Ավտոբուս, Հյուրանոց։ Surfամփորդել, ներբեռնել, գրանցել, դուրս բերել և այլ բայեր գերմաներենում ստանում են անորոշ ածանցավոր վերջաբան, երբեմն և բայական նախածանցները արտասանվում են դեմքի և թվային համապատասխան ածանցներով ՝ surfen, downloaden, einchecken, auschecken. Նույն սկզբունքով, մենք կարող ենք թվարկել բազմաթիվ բառեր այլ բառապաշարներով, որոնք, հարմարվելով գերմաներենի լեզվական կանոններին, այնուամենայնիվ, ընկալվում են որպես միջազգային բառեր կամ անգլերեն բառեր։ Նրանք մեծ թիվ են կազմում գերմանական բառապաշարում, դրանց ավելացման միտումը անընդհատ աճում է։ Միջազգային բառերը և անգլերենը, ճիշտ տրվելու դեպքում, կարող են էապես նպաստել լեզվի նկատմամբ հետաքրքրության հիմնական գիտելիքների զարգացմանը։ Լեզվի ուսուցման սկզբնական փուլում ուսանողների շրջանում նպատակին կարելի է հասնել համատեղ մեթոդի միջոցով։ Օրինակ ՝ հնարավոր է կազմել 10-15 ուսանողական խմբերի 2 կամ 3 խմբեր։ Խաղին հաջորդող ժամանակահատվածում (10-15 րոպե) խաղի կանոնները բացատրելուց հետո ուսանողները պետք է գրեն որքան հնարավոր է շատ միջազգային բառեր, որոնք նրանց արդեն ծանոթ են գերմաներենի դասընթացից, օգտագործվում են նաև այլ լեզուներով, ինչպիսիք են. Ռուսական, երբեմն էլ ՝ հայկական։ Timeամանակի վերջում հրահանգիչը ստուգում է յուրաքանչյուր թիմի արդյունքները, ուղղում և հաշվում միավորները։ Հաղթող թիմը ներկայացնում է բառապաշարների ցուցակը, այնուհետև մրցող թիմը կամ թիմերը բառապաշարն ամբողջացնում են անասելի բառերով։ Դասավանդողը, դրանց առկայության դեպքում, գերմաներենի համարժեքները ներմուծում է տրված բառերի ճիշտ արտասանության մեջ գերմաներեն, այդպիսով ուսանողներին հնարավորություն տալով լրացնել իրենց բառապաշարը բառերի բառերով, դասը կդարձնի ավելի հետաքրքիր և ոչ ֆորմալ։ Նույն կերպ, գերմանական քերականության որոշ հարցեր կարող են ներկայացվել, ինչպես երեւում է վերը բերված օրինակներից։ Երկու լեզուների փոխկապակցվածությունը բարենպաստ ազդեցություն է ունենում նաև անգլերեն լեզվի որոշ խնդիրների ուսումնասիրության վրա։ Այս պարագայում հնարավոր գործոն է ուսուցչի անգլերենի ՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի իմացությունը։ Այս կապակցությամբ պետք է նշել, որ և միջազգային բառերը և անգլերենը երկու լեզուների փոխազդեցության միայն մի մասն են։ Ավելացնենք, որ գերմաներենի և անգլերենի բազմաթիվ նմանություններն ավելի շատ խորություններ ունեն տարբեր լեզվական մակարդակներում, ինչը հստակորեն բացահայտվում է տարբեր մակարդակների երկու լեզուների տիպաբանական համեմատության մեջ։ Առաջինը, հիմնական նախապայմանը երկու լեզուների ազգակցական կապն է։ Անգլերենը, որպես առանձին լեզու, սերվեց գերմանական լեզվից ՝ իր պատմական զարգացման տարբեր փուլերում ենթարկվելով բազմաթիվ փոփոխությունների [2,5-8]։ Հետևաբար, այս լեզուների նմանություններն ու նմանությունները պայմանավորված են միևնույն լեզվի ընտանիքում նույն լեզվի ճյուղին պատկանող ընդհանուր մայրենիի առկայությամբ, որը չէր կարող առանց դրա անմիջական ազդեցության մնալ լեզվի զարգացման տարբեր փուլերում։ Գր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն Lehre an den deutschsprachigen Hochschulen- ի համար։ Բեռլին / Նյու Յորք։ դե Գրյուտեր (Ռուս. Խմբ. ՝ Vaynraykh U.Yazykovye կապեր։ sostoyanie i problemed Issledovaniya.университета. Սերիաներ ։

example1689

example1689

Աշխատանքի նպատակն է Գեղամա լեռնավահանի զբոսաշրջային ռեսուրսի ուսումնասիրության արդյունքում մատնանշել դրա կարեւորությունը Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջային գրավչության բարձրացման գործընթացում։ Ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ Գեղամա լեռնավահանի որոշ հատվածներ համապատասխանում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության չափորոշիչներին, որն իր հերթին խթանող գործոն է հանդիսանում զբոսաշրջային օբյեկտի ճանաչման տեսանկյունից։ Այս ռեսուրսի նպատակային կառավարման արդյունքում տարածաշրջանում կունենանք տնտեսական շղթայական փոփոխություններ, որոնք կնպաստեն Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության ոլորտի բարելավման գործընթացին։

Հայաստանի Հանրապետությունը հարուստ է մշակութային և բնական հուշարձաններով, որոնցից շատերը դարերի ընթացքում միաձուլվել են միմյանց և ստեղծել իրենց տեսքով եզակի հուշարձաններ։ օրինակ ՝ տասնյակ վանքեր, եկեղեցիներ, կամուրջներ, ժայռապատկերներ և դրանց բնական միջավայրը։ Այս ամենը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում բազմաթիվ զբոսաշրջիկների շրջանում։ ՀՀ զբոսաշրջության ռեսուրսի ծավալի գնահատումը բարդ գործընթաց է, քանի որ անհրաժեշտ է հաշվի առնել ոչ միայն ներկայիս ստանդարտ տուրիստական ​​ուղղությունները, այլև այն ուղղությունները, որոնք պակաս են կամ 434 ՏՈՒՐԻՄ, ընդհանրապես չեն այցելում զբոսաշրջիկները։ , Շատ զբոսաշրջային ուղղություններ, որոնք հազվադեպ են առաջարկվում կամ չեն առաջարկվում զբոսաշրջիկին, չեն զիջում այն ​​ուղղություններին, որոնք ներկայումս շատ տարածված են իրենց ճարտարապետական ​​յուրահատկության, գրավչության, պատմամշակութային գրավչության շնորհիվ։ Թեման արդիական է, քանի որ զբոսաշրջային վայրերի ուսումնասիրությունը, ի դեմս Գեղամա սարահարթի, կնպաստի Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջային գրավչության բարձրացմանը։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում գրանցված օբյեկտները նույնպես շատ գրավիչ են զբոսաշրջիկների համար, իսկ այն օբյեկտները, որոնք հայտնվում են վերոնշյալ ցուցակում, զբոսաշրջիկի համար դառնում են ավելի սիրված ու հետաքրքրաշարժ։ Այս ցուցակում ներկայումս կարող ենք տեսնել ՀՀ տարածքում տեղակայված հետևյալ օբյեկտները. Հաղպատ և Սանահին վանական համալիրներ, Էջմիածնի տաճար, vվարթնոց, Գեղարդի վանք, Վերին Ազատի դաշտ և այլ ոչ նյութական մշակութային արժեքներ։ Նշենք նաև, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում ընդգրկված մշակութային արժեքները / վայրերը պատկանում են աշխարհի բոլոր ժողովուրդներին `անկախ նրանց գտնվելու վայրից։ Այս ցուցակում ներառված են մարդկության համար ամենամեծ արժեք ունեցող հուշարձաններն ու հուշարձանները։ Համաշխարհային ժառանգության ցուցակի ամենակարևոր նպատակը եզակի օբյեկտների պահպանումն ու ճանաչումն է, և այդ նպատակով կան գնահատման հատուկ չափանիշներ։ Դրանք տասը են, որոնցից վեցը մշակույթի հուշարձանների համար են, իսկ չորսը `բնական։ Չնայած Հայաստանի Հանրապետությունն ունի յուրահատուկ կլիմա, բնական լանդշաֆտներ և բնության հուշարձաններ, նրանցից ոչ մեկը գրանցված չէ Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում, և դա չի նշանակում, որ դրանք չեն համապատասխանում գնահատման հատուկ չափանիշներին։ Հարկ է նշել նաև, որ առաջարկվող օբյեկտը պետք է բավարարի առնվազն մեկ չափանիշ [3]։ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կան բազմաթիվ բնական հուշարձաններ և հողային 435 ՏՈՒՐԻMՄԱՅԻՆ հանքեր, որոնք բավարարում են ոչ միայն մեկ, այլ մի քանի չափանիշների։ Դրանց թվում է Գեղամա սարահարթը, որն ունի բոլոր պահանջվող չափանիշները։ Միայն անհրաժեշտ է հստակ գծագրել և ստեղծել հատուկ պահպանվող տարածք, որը կծածկի Գեղամա սարահարթի մի մեծ մասը, ներառյալ դրա վրա դրված բնական և մշակութային հուշարձանները։ Մեր տարածաշրջանում նման բնական օբյեկտի օրինակ է Արևելյան Կովկասը, որն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում, որը, լինելով Մեծ Կովկասի լեռների արևմտյան մասը, շատ տարածված է լեռնագնաց զբոսաշրջիկների շրջանում։ Այս մարզում ստեղծվել են ենթակառուցվածքներ, որոնք շատ ծառայություններ են մատուցում նրանց համար, ովքեր նախընտրում են ակտիվ հանգիստը, ինչպիսիք են ճոպանուղին, ձիերի վարձույթը, պարապլանները, օդապարուկները, ուղղաթիռների թռիչքները, լողավազանները, դատարանները և սննդի սպասարկման շատ հարմարություններ։ Գեղամա սարահարթը, հարուստ լինելով մշակութային և բնական տպավորիչ առարկաներով և համալիրներով, արդեն դարձել է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների թիրախը։ Գեղամա սարահարթի գրանցումը Համաշխարհային բնական հուշարձանների ցանկում միայն կավելացնի այդ հոսքերի քանակը։ Մյուս տեսանկյունից, այս տարածաշրջանում կստեղծվեն հատուկ ենթակառուցվածքներ, որոնք կապահովեն հուշարձանների անվտանգությունը, մաքրությունը, մատչելիությունը և կկառուցվեն միջազգային ստանդարտներին համապատասխան արշավային արահետներ։ Այս առավելություններից բացի, կլուծվեն տարածաշրջանի բնակավայրերի հետ կապված այլ խնդիրներ։ Touristբոսաշրջային հոսքերի ավելացման հետևանքով կբարձրանան կացարանների, սննդի օբյեկտների քանակը և այլն։ Գեղամա լեռների երկարությունը 65 կմ է, լայնությունը `35 կմ, և այն գտնվում է Սևանի և Արարատյան գոգավորությունների արանքում։ Առավելագույն բարձրությունը Աժդահակ լեռնագագաթն է `3597 մ, որը Հայաստանի Հանրապետության երրորդ բարձրագույն գագաթն է։ Ամենաբարձր գագաթներն են Մեծ Աժդահակ (3598 մ), Սպիտա 436 ՏՈՒՐԻISՄ Կասար (3555 մ), Գեղասար (3443 մ), Ակնասար (3258 մ) և Սևկատար (3225 մ) և այլն [1]։ Հիմքում կան տարասեռ կավիճ և պալեոգեն, մակերեսին ՝ պլիոցեն և մարդածին հրաբխային ապարներ։ Այն ունի ասիմետրիկ կառուցվածք։ Արևելյան լանջերը աստիճանաբար միաձուլվում են Սևանի մերձակայքում գտնվող լավային հարթավայրերին, իսկ արևմտյան լանջերը իջնում ​​են Հրազդանի հովիտ ՝ կազմելով նախալեռ, որը ներառում է Հատիս, Գութանասար, Մենակասար և այլ հրաբխային կոներ։ Ջրբաժանի միջին բարձրությունը 2800-3000 մ է։ Այն ալիքային սարահարթ է ՝ հրաբխային կոններով, ինչպիսիք են Աժդահակը և Սևկատարը, և մնացած ժայթքման գմբեթները։ Օրինակ ՝ Սպիտակասար, Գեղասար, Գնդասար և այլն։ Հարավային լեռնաշխարհը բաժանված է գետահովիտներով և կիրճերով։ Գեղամա սարահարթի հարավարեւմտյան լանջերը ընդգրկված են «Խոսրովի անտառ» արգելոցում։ Լավային հոսքերը տարածվում են 15-20 կմ ալիքներով Հրազդան, Ազատ, Արգիճի գետերի հովիտներում ՝ առաջացնելով բազմանկյուն, սյունազերծված տարանջատումներ։ Լանջերին կան աղբյուրներ, որոնցից Քարասունակը, Ակունքը, Լիճքը։ Որոշ հրաբխային կոնների կռունկները վերածվել են լճերի։ Գետահովիտների վերին մասերում ազնվամորու և տրոգենների տեսքով պահպանվել են մարդածին սառցադաշտացման հետքերը։ Կլիման բարեխառն և ցուրտ լեռնային է, ամռանը ՝ կարճ, զով, ձմռանը ցուրտ է (240-250 օր), նախալեռներում միջին տարեկան ջերմաստիճանը ՝ 6-40 C, սարահարթերում ՝ 2-00 C, սարահարթերում ՝ 20C վերևում, տարեկան տեղումները 500-900։ մմ, ձյան ծածկույթի հաստությունը 30-100 սմ է։ Լանջերից սկիզբ են առնում Ազատ, Վեդի, Արգիճի, Գավառագետ, Բախտակ և այլ գետեր։ Այստեղ նկատվում է վերին գոտիավորում, ինչը նույնպես հետաքրքրություն է ներկայացնում։ Կան լեռնային տափաստաններ մինչև 2800 մ բարձրության վրա, մերձափնյա և ճահճոտ մարգագետիններ, իսկ ձյունածածկ գոտում ՝ թերզարգացած, կմախքային հողեր ՝ բարձրացող բույսերով։ Արևմտյան լանջերին կան արևելյան կաղնու և գիհու նոսր անտառներ։ Կենդանիների մեջ կան նապաստակներ, նապաստակներ, գայլեր, աղվեսներ, արջեր, մողեսներ, օձեր։ Գեղամայի սարահարթը կարող է օգտագործվել Գեղամա սարահարթի գագաթների մասին http։ //wikimapia.org/ 437 URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ birdբոսաշրջիկների համար, ովքեր հետաքրքրված են թռչնադիտմամբ, քանի որ այստեղ շատ թռչուններ կան [4]։ Բացի բազմաթիվ կոնաձև գագաթներից, Գեղամա սարահարթի խառնարանները հատուկ ուշադրության են արժանի, ինչպիսիք են Ակնա լիճը, Վանք լիճը, Աժդահակ և Թառ լճակների խառնարանները, Վիշապալիչը և այլն։ Խառնարանի լճերը մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում և մեծացնում են տուրիստական ​​գրավչությունը, իսկ ճանապարհին, բացի Գեղամա սարահարթի լանդշաֆտներից, զբոսաշրջիկները կտեսնեն նաև մշակութային հուշարձաններ, որոնց մասին նշելու ենք ստորև։ Գեղամա սարահարթի Վանք լճի ափին կան վիշապաքարեր, որոնք եզակի մշակութային հուշարձաններ են։ Սրանք քարե հուշարձաններ են և շատ մասնագետների կարծիքով խաչքարի նախատիպ են։ Վիշապները հատուկ տեղ ունեն հայկական դիցաբանության մեջ և համարվում են նախաստեղծ արարածներ։ Նրանք սկսեցին կենդանի ջրերը և միաժամանակ պահպանեցին այն։ Վիշապները հաճախ արգելափակում էին նաեւ ջրի հոսքը ՝ փակելով աղբյուրի աղբյուրը։ Դիցաբանական վիշապներին բնութագրում էին ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական վարք։ Օրինակ ՝ հայկական լեգենդներից մեկում ցուլ-լեռ urուլը կեցվածքով սպանում է վիշապ-սար mountainագրոսը, որի վերքերից առաջանում են abաբ գետի ջրերը։ Մոնումենտալ վիշապի նախատիպը, հավանաբար, կարելի է գտնել Գոբեկլի Թեփեի տեղում։ Գեղամա սարահարթում, բացի արհեստական ​​մշակույթի հուշարձաններից, վիշապաքարերից, կան նաեւ ժայռապատկերներ, որոնք էլ ավելի հետաքրքիր են։ Պահպանվել են բազմաթիվ ժայռապատկերներ, որոնցից ամենահինը թվագրվում է մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակում։ Գեղամա լեռների ժայռապատկերներում կան վայրի բնության բազմազան տեսակներ, որոնք հաճախ պատկերված են մեծ կամ փոքր խմբերով։ Կան հստակ պահպանված չորրորդական շրջանի տեսակներ, որոնք գոյություն չունեն ներկայիս տարածաշրջանում, հաճախ նույնպես վերանում են, ինչպես նաև ներկայումս գոյություն ունեցող կենդանիներ և 438 ՏՈՒՐԻՄ. Մենք հաճախ տեսնում ենք մարդկանց, այծերի, օձերի, զեբրերի, վայրի ցլերի (կամ կովերի), առյուծների, հեպարդների, լուսանների, ընձառյուծների, վարազների, գայլերի, տնային և վայրի ձիերի, աղվեսների և գայլերի, տարբեր տեսակի շների, կովկասյան եղջերուների, պատկերների պատկերներ։ ու եղջերուները։ , նապաստակների և փոքր կենդանիների մի քանի վատ սահմանված տեսակների պատկերներ, տարբեր տեսակի սողուններ և, վերջապես, բադ, սագ, արագիլ, կարապ, թութակ։ Այս կենդանիներից շատերը դեռ հանդիպում են Գեղամա լեռներում։ ՀՀ տարածքում երկնաքարի միակ խառնարանները տեղակայված են Գեղամա սարահարթում։ Խառնարանները տեղակայված են լեռների գագաթին ՝ հիմնականում կոնի կենտրոնական մասում, և այս խառնարանը հարթ մակերևույթի վրա փոքր խորք է։ Շատ փորձագետներ կարծում են, որ նման անցք կարող էր առաջանալ, եթե երկնաքար ընկներ։ ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի գիտաշխատող Կարեն Թոխատյանի հաշվարկների համաձայն, այդպիսի անցք կարող էր առաջանալ 80-300 կգ զանգված և 10-20 կմ արագություն ունեցող մարմնի ազդեցությունից։ / ժամ Հետաքրքիր է նաեւ, որ կենդանիները շրջանցում են այս հատվածը։ Վարդենիսի լեռների Սևասար կոչվող սարահարթի սալաքարի վրա ընկած երկնաքարի մի տպավորիչ պատկեր կա։ Դիտարկումների արդյունքում պարզ է դառնում, որ Գեղամա սարահարթը ակտիվ տուրիզմի հսկայական ռեսուրս է Հայաստանի Հանրապետության համար։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այսօր այս արշավային արահետը արդեն ներգնա զբոսաշրջիկների ամենահայտնի առաջարկների ցուցակում է, այն ավելի ճանաչելի և, հետևաբար, ավելի շահագործված կլինի, եթե ընդգրկվի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում։ Իհարկե, կարիք չկա ներառել ամբողջ սարահարթը, այլ միայն այն հատվածը, որտեղ առավել կենտրոնացած են դիտարժան բնական և մշակույթի հուշարձանները։ Theբոսաշրջության ռեսուրսի գրագետ կառավարման արդյունքում շղթայական զարգացումներ կլինեն տարածաշրջանի ծառայությունների, տնտեսության, էկոլոգիայի, էկոլոգիայի ոլորտներում։ 439 URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ Տեղանքի ՝ որպես ՅՈՒՆԵՍԿՕ – ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ նշանակելը պահանջում է բազմազան այլ տեղեկություններ։ Մասնավորապես, շատ կարևոր է ունենալ օբյեկտի անձնագիր, որը պետք է պարունակի հետևյալ պարտադիր տեղեկությունները. 1. անվանումը և դասակարգումը, 2. գտնվելու վայրը և ճշգրիտ աշխարհագրական կոորդինատները, 3. նկարագիրը, չափումը և պայմանը, 4. նկարագրությունը սահմանի և պահպանության գոտու, տարածքի, քարտեզի հատակագիծ, 5. սեփականատիրոջ և հողօգտագործման վերաբերյալ տվյալներ, 6. պահպանության և օգտագործման ռեժիմի առանձնահատկություններ, 7. պահպանություն իրականացնող անձի վերաբերյալ տվյալներ։ Առաջարկի դեպքում այդպիսի անձնագրի ստեղծումն էլ ավելի է բարդանում, քանի որ Գեղամա սարահարթը հազարամյակների ընթացքում բնության և մարդու մշակութային գործունեության արդյունքում ձևավորված ամբողջական համալիր է, որը, անկասկած, կարելի է անվանել բնական-պատմական բնապատկեր , Նախ անհրաժեշտ է պետական ​​մակարդակով հաստատել հատուկ պահպանվող բնության տարածքների այս կատեգորիան, որն իր հերթին կհանգեցնի որոշակի օրենսդրական փոփոխությունների։ Այս փոփոխություններն ամբողջովին արդարացված կլինեն, քանի որ նման հնավայրերը ցրված են ամբողջ Հայաստանում։ Հաշվի առնելով առաջարկվող օբյեկտի բարդ բնույթը, «խառը» հաստատության կարգավիճակ ստանալու համար անհրաժեշտ կլինի համապատասխանեցնել հաստատությունը և՛ բնական, և՛ մշակութային ստանդարտներին, որոնք սահմանված են Կոնվենցիայում։ Այսպիսով, Գեղամա սարահարթը համապատասխանում է ոչ միայն մեկ, այլ հինգ չափանիշներին, որոնք ամրագրված են Կոնվենցիայում։ II. Օբյեկտը վկայում է տվյալ ժամանակահատվածում կամ որոշակի մշակութային տարածքում մարդկային արժեքների էական ազդեցության մասին։ III. Օբյեկտը եզակի է կամ բացառիկ քաղաքակրթությունների կամ մշակութային սովորույթների համար, որոնք դեռ գոյություն ունեն կամ արդեն անհետացել են։ 440 URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ Օբյեկտը ուղղակիորեն կամ մասամբ կապված է իրադարձությունների կամ առկա ավանդույթների, գաղափարների, հավատալիքների, արվեստի կամ գրականության գործերի հետ և ունի համընդհանուր նշանակություն։ VII. Օբյեկտը բնական երեւույթ է կամ բացառապես բնական գեղեցկության և գեղագիտական ​​նշանակության տարածք։ VIII. Օբյեկտը երկրի պատմության կարևորագույն փուլերի վառ օրինակ է, ներառյալ անցյալի հետքերի արդյունքում տեղի ունեցող երկրաբանական գործընթացների խորհրդանիշը, ռելիեֆը, գեոմորֆոլոգիական առանձնահատկությունների խորհրդանիշը։ Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ Գեղամա սարահարթը մեծ հնարավորություն ունի հայտնվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցուցակում։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ այս տարածաշրջանը մեծ տեմպերով կգրանցի տնտեսական ձեռքբերումները, անհրաժեշտ է նաև վերահսկել գործունեությունը։ Համաձայն Կոնվենցիայի սկզբունքների ՝ Գեղամա սարահարթի ՝ որպես համաշխարհային ժառանգության օբյեկտի կարգավիճակը տարածքին կտա հետևյալ կարևոր առավելությունները. 1. Լրացուցիչ երաշխիքներ եզակի բնական համալիրի ամբողջականության և պահպանման համար. Բնօգտագործման այլընտրանքային տեսակների զարգացմանը (առաջին հերթին էկոլոգիական զբոսաշրջության տարբեր ուղղությունների խթանում), 4. Համաշխարհային ժառանգության պահպանության համար անհրաժեշտ միջոցների ներգրավման առաջնահերթության ապահովում (առաջին հերթին Համաշխարհային ժառանգության ֆոնդից), 5. Բնական և մշակութային օբյեկտների պահպանության մշտական ​​վերահսկում (մոնիտորինգ), որոնք եզակի բնական համալիրի և այլ 441 ՏՈՒՐԻMՄԻ տարրեր են։ Թեմայի վերաբերյալ ուսումնասիրությունների արդյունքում հստակ ընդգծվում է, որ Գեղամա սարահարթը զբոսաշրջային հսկայական ներուժ ունի, և այդ ներուժը ենթակա է սիրողական կառավարման։ Իրավասու և կարգավորվող կառավարման միջոցով այս ռեսուրսը նոր հորիզոններ կբացի Հայաստանի Հանրապետությունում ակտիվ զբոսաշրջության համար, կլուծվեն տարածաշրջանային մի շարք խնդիրներ, և արշավային արահետները կծառայեն նաև ներքին զբոսաշրջիկներին։ Գեղամա սարահարթը կարող է դառնալ մատչելի տարածք բնական գիտությունների, պատմության որոշակի ժամանակահատվածի ուսումնասիրության և էկոլոգիական խնդիրների ուսումնասիրության համար։

example1109

example1109

Սոթքի տարածաշրջանում միջգիտակարգային արշավախմբի կողմից ի թիվս ավելի վաղ թվագրվող հնագիտական հուշարձանների՝ շարունակվում են իրականացվել նաև միջնադարյան հուշարձանների և պատմաճարտարապետական կոթողների ուսումնասիրություններ, որոնք ենթադրում են հուշարձանների չափագրում, նկարագրում, պեղումներ և հաշվառում։ Այդ հետազոտությունները նոր լույս են սփռում տարածաշրջանի պատմության և անցյալի մշակույթի վրա, ի հայտ բերում նոր փաստեր՝ հիմք դառնալով ապագա ուսումնասիրությունների համար։

ՍՈԹՔԻ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ ԵՎ ՊԱՏՄԱՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆԿՈԹՈՂՆԵՐԸՀայաստանի Հանրապետության Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի հնագիտական արշավախումբը (ղեկավար` Ա. Բոբոխյան), համագործակցելով ՀՀ ԳԱԱ Երկրաբանության ինստիտուտի,Գերմանիայի Թյուբինգենի համալսարանի Հնագույն և վաղ պատմության ինստիտուտի, Մանհայմի արխեոմետրիայի կենտրոնի և Հալեի երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտի միջմասնագիտական խմբի հետ՝ «Ուշկիանի» ծրագրի շրջանակներում ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Սոթքի տարածաշրջանում [1] սկսած 2010թվականից մինչ օրս շարունակում է միջմասնագիտական հետազոտությունները [2]։ Այդ ուսումնասիրությունների շրջանակներում, ի թիվս բրոնզ-երկաթեդարյան հուշարձանների, հետազոտվել, չափագրվել և պեղվել են նաև Սոթքի միջնադարյան հուշարձանները [3]։ Վերգետնյա հետախուզությունից հետո արշավախումբը նպատակահարմարգտավ պեղել միջնադարյան «Սոթք 1» և վաղ բրոնզեդարից մինչ ուշ միջնադար բնակեցված «Սոթք 2» պայմանական անունը ստացած ամրոց-բնակատեղիները։ «Սոթք 1» ամրոցի պեղումներով պարզվեց, որ ամրոցը կարևոր հենակետ է եղելմիջնադարյան Դվին-Պարտավ առևտրական ճանապարհին և վերահսկել այն1։ Արշավախմբի կողմից իրականացված պեղումների և հետախուզական աշխատանքների արդյունքում հայտնաբերվել են ինչպես վաղ ժամանակաշրջաններինպատկանող, այնպես էլ միջնադարյան նորահայտ հուշարձաններ, չափագրվել,նկարագրվել, փաստաթղթավորվել և ներառվել են ՀՀ պատմության և մշակույթիանշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում վերջին տարիներին հրատարակվել ենմի շարք գիտական հոդվածներ, ներկայացվել են զեկուցումներ` նվիրված Սոթքիմիջնադարյան պատմությանը և նյութական մշակույթի առանձին դրսևորումներին.ամրաշինությանը, առևտրական կապերին, խեցեգործական արտադրանքին ևտապանաքարային պատկերագրությանը։ 1 Հենվելով վերոնշյալ ամրոցների պեղումներից հայտնաբերված խեցեղեն գտածոների մանրազնինուսումնասիրության արդյունքների վրա՝ մեր կողմից և համահեղինակությամբ պ.գ.թ. ԴիանաՄիրիջանյանի, «Միջնադարյան Սոթքը նորագույն հնագիտական հետազոտությունների լույսի ներքո» վերնագրով հոդված է պատրաստվել «Էջմիածին» ամսագրում տպագրության՝ նվիրված այդհուշարձանների թվագրության և գործառութային նշանակության խնդիրներին։ Պատմագրական տվյալների քննության և դաշտային հետախուզական աշխատանքների արդյունքում հաստատվել է 18-20-րդ դդ. տեղի մուսուլման բնակչությանկողմից միջնադարյան հուշարձանների և պատմաճարտարապետական կոթողների(աշխարհիկ և հոգևոր շինություններ, քրիստոնեական կոթողներ և այլն) ինտենսիվոչնչացման փաստը, որի վերաբերյալ ակնարկում է նաև 1862 թվականին գյուղ այցելած բարձրաստիճան հոգևորական Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Սմբատյանցը [4]։ Մենք համեմատություն արեցինք մինչ մեր արշավախմբը Սոթքի միջնադարյանհուշարձանները հետազոտած գիտնականների ուսումնասիրությունների արդյունքում եկեղեցիների, խաչքարերի, տապանաքարերի և վիմագիր արձանագրությունների վերաբերյալ հրատարակությունների և մեր տեսածի միջև՝ ձեռքի տակ ունենալով նաև 2002 թ. ՀՀ Կառավարության կողմից հաստատված ՀՀ պատմության ևմշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակ2։ Պարզվեց, որ կան բավական անհամապատասխանություններ 19-րդ դարի 2-րդ կեսի հետազոտողներՄեսրոպ արքեպիսկոպոս Սմբատյանցի, Հովհանես եպիսկոպոս Շահխաթունյանցի,Ղևոնդ Ալիշանի և այլոց հաղորդումների, մեկ դար անց գյուղ այցելած, հնություններընկարագրած և հաշվառած, վիմագրերի հրատարակությունը կազմակերպած Սեդրակ Բարխուդարյանի, Սուրեն Սաղումյանի և այլոց նկարագրությունների և ներկաիրավիճակի միջև, որն արդյունք էր ավելի քան երկու դար գյուղում հայ բնակչությանբացակայության [5], կրոնական և էթնիկական տարբերություններից ելնելով (Սոթքիտարածաշրջանի թուրքախոս բնակչությունը խորհրդայի տարիներին ձեռք է բերումադրբեջանական ինքնություն և հավակնություններ՝ Սոթքի տարածաշրջանի պատմության և անցյալի մշակույթի նկատմամբ) [6] հայկակական մշակութային հուշարձանների նկատմամբ տեղի մահմեդականների կողմից դրսևորված հակակրանքի ևհուշարձանների պահպանությունն իրականացնող պետական պատկան մարմինների անգործության3։ 2 ՀՀ կառավարության 2002թ. հունվարի 9-ի N 80- Ն որոշմամբ ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժհուշարձանների պետական ցուցակով Գեղարքունիքի մարզի Սոթք գյուղում հաշվառված են 39հուշարձան և պատմա-ճարտարապեական կոթող և 7 պահպանական միավոր։ 3 Այնուամենայնիվ, սկսած Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման առաջին տարիներից,թեև փոքր ծավալներով, բայց կատարվել են մանր նորոգումներ. Հայաստանի հնություններիպահպանության կոմիտեն տեխնիկական ստուգման է ենթարկել Սոթքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցինև, չնայած նյութական սուղ միջոցներին, կատարել մանր նորոգումներ։ Հիմնվել է տեղական հնադարան-թանգարան և կազմակերպվել թափված բեկորների հավաքում՝ փրկելով կորստից մշակութայինեզակի արժեքներ։ Այս և կոմիտեի այդ տարիների գործունեության մասին առավել մանրամասն տե՛սՔալանթար Ա., Հայաստանի հնությունների պահպանության կոմիտե, Յերեվան, 1931, 15 էջ։ Սակայն, ընդամենը մի քանի տարի անց, կոմիտեին ուղարկված մի նամակից իմանում ենք, որեկեղեցին վերածվել է գոմի և կոմիտեի տարածքային ներկայացուցիչը կենտրոնին խնդրում է միջոցներձեռք առնել հուշարձանի փրկության համար. մանրամասն տե՛ս. Սարգսյան Ա., Հովսեփյան Է.,Մարտիսրոյան Մ., Դարերից ժառանգածը՝ դարերի համար։ Փաստաթղթեր Սովետական Հայաստանում պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության պատմությունից։ 1921-1941 թթ.,Բանբեր Հայաստանի արխիվների, 1982, 3 (64), էջ 89-112։ 1986-1991 թթ. Պատմական հուշարձաններիպահպանման հայկական ընկերության միջոցներով վերականգնման աշխատանքներ են իրականացվել Սոթքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում, որը, սակայն, կիսատ է մնացել` սկսված պատերազմի ևԱյս շարքում առավել ուշագրավ է Սոթքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուցհարավ ընկած գերեզմանատան խաչքարերի ու տապանաքարերի ճակատագիրը։ Քրիստոնեական գերեզմանատունը, որը ձևավորվել էր «Սոթք 1» ամրոցի անկումիցհետո՝ վերջինիս հողածածկ ավերակների վրա, ֆիքսեցինք պեղումների արդյունքում,սակայն տեղում կանգուն որևէ շիրմաքար չգտանք։ Մինչդեռ, դեռևս 1960-ականթվականներին վիմագրագետ Սեդրակ Բարխուդարյանը տեսել և լուսանկարել էգերեզմանատան վերջին խաչքարը` ժայռաբեկոր պատվանդանին կանգնած, և հրատարակել վերջինիս վիմագիրը (Գերեզմանատան վերածված «Սոթք 1» ամրոցի վերջին կանգուն խաչքարը առաջին անգամ հրատարակել է ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը) [7]։ Ավելի վաղ նույն ճակատագրին են արժանացել նաև եկեղեցուց դեպիարևմուտք գտնվող, և այժմ մասնակիորեն պահպանված գերեզմանատան որոշ խաչքարեր և տապանաքարեր. 19-րդ դարում գյուղ այցելած տեղագիրները հրատարակելեն այստեղ գտնված խաչքարային երեք վիմագրեր, որոնք այժմ այլևս չկան [8]։ Նույնգերեզմանատանն են գտնվել նաև հայտնի խաչաքանդակ քառանիստ երեքկոթողները, որոնցից մեկը երկատված վիճակում տեղափոխել է Էջմիածին, իսկ մյուսերկուսն ավելի վաղ տեղափոխված են եղել Թբիլիսիի Կովկասյան թանգարան [9]։ Ամփոփելով կարող ենք ասել, որ արշավախմբի՝ Սոթքի հնագիտական հուշարձաններում իրականացվող հետազոտությունները նոր լույս են սփռում տարածաշրջանի պատմության և անցյալի մշակույթի վրա, ի հայտ բերում նոր փաստեր`հիմք դառնալով ապագա ուսումնասիրությունների։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Մանուկյան Մ., Հայաստանի Հանրապետության մարզերը, քաղաքներն ու գյուղերը, Երևան, 2013, էջ 436-453։ ֆինանսական միջոցների կտրուկ նվազման պատճառով։ Տե՛ս՝ Հարությունյան Վ., Ազգանվերջանքերի հանրագումարը, Երևան, 1999, էջ 25, 89։ [3] Գրիգորյան Ա., Նոր հետազոտություններ Սոթքում և Զաութիս կայան-քարավանատան տեղադրության խնդիրը, «Հայաստանը եւ Արևելաքրիստոնեական քաղաքակրթությունը», Միջազգային գիտաժողով, Զեկուցումներ և զեկուցումների դրույթներ, Երևան, 2016, էջ 66-71։ Գրիգորյան Ա., Նորահայտ տապանաքարեր Սոթքից,«Էջմիածին», 2017, թ. Է., էջ 121-134։ Գրիգորյան Ա., Սոթքի տարածաշրջանի անտիկև միջնադարյան հուշարձանները, Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտիաշխատություններ, 2, Հաբիտուս, Մարդաբանական և հնագիտական ուսումնասիրություններ, 2, Երևան, 2017, էջ 249-263։ [4] Սմբատյանց Մ., Տեղագիր Գեղարքունի Ծովազարդ գավառի որ այժմ ՆորԲայազիտ գավառ, Վաղարշապատ, 1985, էջ 622, 626։ [5] Կորկոտյան Զ., Խարհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում (1831-1931), Յերեվան, 1932, աղյուսակ 110։ [6] Կարապետյան Ս., Հայկական պատմական հուշարձանների վիճակը Հայաստանի հարևան երկրներում, «Վասն հայության» շաբաթաթերթ, 23 ապրիլ, 2002, էջ9-12։ Պետրոսյան Հ., Մշակութային էթնոցիդն Արցախում (մշակութային ժառանգության բռնայուրացման մեխանիզմները), Կաճառ, 2010, 4 (47-58), էջ 137-149։ Կիրակոսյան Լ., Մշակութային եղեռն (Արցախի ճարտարապետական հուշարձանների օրինակով), Հայագիտության հարցեր, Հանդես, 1, Երևան, 2014, էջ 107-119։ [7] Լալայան Ե., Ազգագրական հանդէս, գք. XIX, Թիֆլիս, 1910, էջ 25-27։ [8] Բարխուդարյան Ս., Դիվան հայ վիմագրության, պր. IV, Երևան, 1973, էջ 328333։ [9] Հարությունյան Ա., Վաղարշապատ։ Վանքերը և վիմական արձանագրությունները, Ս. Էջմիածին, 2016, էջ 114-115։ Սաղումյան Ս., Վիմագիր մասունքներ, «Էջմիածին», 1994, թ. Ը., էջ 100-112։ Կարապետյան Ս., Կովկասյան թանգարանի հայկական հավաքածուն, Երևան, 2004, էջ 78-80։ Գրիգորյան ԱվետիսՍՈԹՔԻ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ ԵՎ ՊԱՏՄԱՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆԲանալի բառեր՝ Սոթք, պեղումներ, միջնադարյան հուշարձաններ, ամրոցբնակատեղի, քրիստոնեական գերեզմանատուն, խաչքար։ ԿՈԹՈՂՆԵՐԸ։

example695

example695

Սույն աշխատանքը նվիրված է աշխարհաբար առաջին տպագիր գրքերի, մասնավորապես «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ» (1675), «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» (1699) երկերի մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգերի համեմատական քննությանը։ Այս գրքերում գործածված մաթեմատիկական տարաբնույթ տերմինների և տերմինային բառերի համեմատական քննության արդյունքում պարզ է դառնում, որ դրանցում առկա են թե՛ ընդհանուր եզրեր, թե՛ տարբերություններ, որոնք ներկայացվել են աշխատանքում։ Երկերում կիրառված տերմինների և տերմինային բառերի մեծ մասն այսօր գործածական չէ։ Տերմինների և տերմինային բառերի բառակազմական քննությունը ցույց է տալիս, որ նրանց մեջ հնարավոր է առանձնացնել պարզ, ածանցավոր և բաղադրյալ խմբեր։ Ածանցավոր և բաղադրյալ խմբերը բաղկացած են համապատասխան ենթախմբերից։ Վերոհիշյալ գրքերում գործածված և հայերենի բացատրական բառարաններում վկայված չափի և կշռի փոխառյալ միավորները դասակարգվել են ըստ փոխատու լեզուների։ Այդ միավորները ծագում են պարսկերենից, արաբերենից, թուրքերենից, եվրոպական լեզուներից, ռուսերենից։ Համեմատաբար մեծ խմբեր են կազմում պարսկերենից և եվրոպական լեզուներից փոխառյալ միավորները, ռուսերենից փոխառյալ չափի և կշռի միավորների թիվն ամենափոքրն է։

ԱՇԽԱՐՀԱԲԱՐ ԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳԻՐ ԳՐՔԵՐԻ ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՏԵՐՄԻՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ17-րդ դարը հայոց լեզվի զարգացման կարևոր սահմանագիծ է՝ այն համարվում աշխարհաբարիսկիզբը։ Հայ գրական լեզվի շրջանաբաժանման մեջ այս ժամանակահատվածն անվանում են վաղ աշխարհաբարի, աշխարհաբարի կազմավորման, ժամանակակից հայոց լեզվի ձևավորման շրջան։ Նորհայերենով գրված բազմաթիվ ձեռագրերի շարքում սկսում են տպագրվել նաև աշխարհաբար առաջինգրքերը։ Դրանցից երկուսը՝ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ» (1675), «Գանձ չափոյ,կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» (1699) երկերը, որոնց նվիրված է ներկա հրապարակումը, հետաքրքիր զուգադիպությամբ ներկայացնում են ճշգրիտ գիտությունները։ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ»-ը մաթեմատիկայի ձեռնարկ է, նախատեսվածէ եղել հայ վաճառականների համար։ Գրքում գործածվել են մի շարք մաթեմատիկական տերմիններ ևտերմինային բառեր, չափի և կշռի միավորներ։ Այն բաղկացած է առաջաբանից (Առաջաբանութիւնգրգոյս), հինգ գլխից (պայմանականորեն կարող ենք անվանել 1-ին բաժին), որոնց հաջորդում են ևսերեք գլուխներ (պայմանականորեն կարող ենք անվանել 2-րդ բաժին) և վերջաբանից (Վախճան)։ Քննվող գրքերից մյուսը՝ «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի»-ն, դարձյալտպագրվել է հատկապես հայ վաճառականների համար։ Առաջաբանը («Առ հայազուն վաճառասէր եղբայրս») հայտնում է գրքի նպատակը, հիշատակարանը վերահաստատում է այն. «….ի յօգուտ մերազնեայ Բանասէր վաճառական Եղբարց….»1։ «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» երկում ևս գործածվում են մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր, առավել մեծ խումբ ենկազմում չափման տարաբնույթ միավորները, որը բխում է բովանդակությունից։ Գիրքը բաղկացած էառաջաբանից, երեք գլխից, հիշատակարանից։ Կարծում ենք՝ այս երկու գրքերի բովանդակային ընդհանրությունը, աշխարհաբարի ձևավորմանակունքներում կանգնած լինելը, մեծ թվով մաթեմատիկական տերմինների առկայությունը լավագույնսհնարավորություն են տալիս համեմատական քննություն կատարելու՝ պարզելու համար հայերենի մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգի (տերմիններ, տերմինային բառեր, չափի և կշռի միավորներ) զարգացման աստիճանը 17-րդ դարում։ Կարևոր է նաև պարզել, թե աշխարհաբար առաջինտպագիր գրքերում, որոնց հատուկ է մաթեմատիկական բովանդակությունը, ինչպիսի արտահայտություն է ստացել մաթեմատիկական տերմինահամակարգը, որ միավորներն են գործածական այսօր,կան արդյոք ընդհանուր և տարբեր եզրեր նույն դարաշրջանի վերոհիշյալ գրքերում կիրառված մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգերի միջև։ Պետք է շեշտել նաև, որ այս դարը, լեզվի շրջանաբաժան լինելուց բացի, նոր սկիզբ է հայ գիտական մտքի պատմության համար, իսկ այն և մասնավորապես 17-րդ դարի հնատիպ գրքերը, ինչպես նշում են ուսումնասիրողները, «դեռ կարոտ են գիտական հանգամանալից ուսումնասիրության»2։ Մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր «Արհեստ համարողութեան ամբողջ ևկատարեալ», «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» գրքերում։ Տերմինագիտությանտեսանկյունից բառապաշարում առանձնացվում են ոչ տերմինային բառեր (տերմինային նշանակություն և գործածություն չունեն), տերմինային բառեր (ընդհանուր գործածությամբ և նշանակությամբբառ են, տերմինաբանորեն մասնավորված գործածությամբ և նշանակությամբ՝ տերմին), տերմիններ(միայն տերմինաբանական նշանակություն ունեն)3։ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ»գրքում մաթեմատիկական տերմինները և տերմինային բառերը շարունակաբար գործածվում են գրքի1 Վանանդեցի Ղ., Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի, Ամստերդամ, 1699, էջ 80։ Այսուհետ սույն գրքից բերվածօրինակների մոտ կնշենք միայն էջը։ Օրինակները հիմնականում ներկայացնում ենք բնագրին համապատասխանուղղագրությամբ և կետադրությամբ։ 2 Միրզոյան Հ., XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն, Երևան, 1983, էջ 126։ 3 Աղայան Է. Բ., Լեզվաբանության հիմունքներ, Երևան, 1987, էջ 430։ բոլոր գլուխներում և մասերում, իսկ «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» գրքում՝«Կարճառօտ պատմութիւն ռաղամի դռնէրին» հատվածում, որը գրքի երրորդ՝ «Յաղագս մղոնաչափութեան» գլխի մի մասն է։ Ստորև կանդրադառնանք «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ»երկում գործածված մաթեմատիկական տերմիններին և տերմինային բառերին՝ զուգահեռ նշելով, թեդրանք ինչպես են արտահայտվել «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» գրքում, ինչպիսի ընդհանրություններ և տարբերություններ են առկա երկու գրքերի մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգերի միջև1։ Համարողութիւն բառը, որը նաև «Արհեստ համարողութեան» գրքի վերնագրի մի բաղադրիչն է,նշանակում է 1. թվաբանական արվեստ, 2. ազգահամար2։ Այն լայն գործածություն ունի գրքում։ Համարողութիւն տերմինին իմաստով մոտ են համարողական արհեստ (ԱՀ 1)3 և (զ)թուական արհեստ (ԱՀ2) բաղադրյալ տերմինները, որոնք հոմանշային հարաբերության մեջ են գտնվում։ «Գանձ»-ում ևս հանդիպում է համարողական արհեստ բառակապակցությունը. «Հիմն և այբուբեն բոլոր ռաղամին է՛ չորստեսակ և 4 դուռն Համարողական Արհեստին….» (Գ 63)։ «Արհեստ համարողութեան» գրքում կոտորեցելոց (ԱՀ առաջաբան) բառը գործածվել է կոտորակ տերմինի փոխարեն։ Կոտորակ կամ կոտորիկ մեկնաբանվում է որպես կոտոր, որն էլ նշանակում է իրի բաժանելուց, պատռելուց, կտրելուց ստացվածկտոր4։ Որպես մաթեմատիկական տերմին՝ այն վկայված է նոր ժամանակների հայերեն բացատրականբառարաններում («Ժամանակակից հայոց լեզվի բառարան», «Արդի հայերենի բացատրական բառարան»), սակայն, ինչպես նկատում ենք, այն արդեն իսկ որպես տերմին գործածվել է 17-րդ դարի այսերկում՝ «….ամբողջ թուոց և կոտորեցելոց….» (ԱՀ առաջաբան)։ «Գանձ»-ում այս իմաստով գործածվում է կտոր թիվ բաղադրյալ տերմինը. «….և թէ՛ կտոր թվի դուռն լինի» (Գ 64)։ «Արհեստ համարողութեան» երկի առաջին գլուխը կոչվում է «Յաղագս, թէ ինչ է համարողութիւննև թէ քանի գիր ունի»։ Գրքում թվանշանն անվանվում է գիր, որի արդյունքում գիր բառը ևս այստեղմաթեմատիկական տերմինի արժեք է ձեռք բերում՝ «Եւ ունի տասն գիր, այսինքն. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.9. 0» (ԱՀ 1)։ Սակայն երկի ամբողջ ընթացքում գործածվում է նաև թիվ տերմինը, որը գրքում հանդիպում է երկակի գրությամբ՝ թիւ և թիվ։ Երկում գործածվել են մի շարք թվականներ։ 4-րդ էջում բերվածօրինակների շարքում թվերը բացատրված են միաւոր, տասնաւոր, հարիւրաւոր, հազարաւոր, բիւրաւոր թվանշանների կարգերով (ԱՀ 4), առավել մեծ թվերը ներկայացված են թվանշանների հետևյալկարգերով, որոնք գրքի մաթեմատիկական տերմինների խմբին են պատկանում ՝ ժ հազարաւոր-50000,ճ հազարաւոր-600000, ժ բիւրաւոր-800 000 000, ճ բիւրաւոր-900 000 000, միլիարաւոր-1 000 000000, ժ միլիարաւոր-20 000 000 000, ճ միլիարաւոր-300 000 000 000, միլիասաւոր-4 000 000 000000 (ԱՀ 4)։ Միլիարաւոր և միլիասաւոր տերմինները, ըստ Գ. Պետրոսյանի, առաջին անգամ են գործածվում5։ Դրանք «Գանձ»-ում չեն հանդիպում։ Մեր քննած երկու գրքերում առանձնացվում է համարողական արհեստի չորս տեսակ։ «Արհեստհամարողութեան» երկում դրանք անվանվում են հետյալ կերպ՝ բարդել, հանել, բազմացնել, բաժանել,«Գանձ»-ում անվանումները նույնն են՝ բացի համարողական արհեստի հանել տեսակից, որըներկայացված է դուրս հանել ձևով (Գ 63)։ «Արհեստ համարողութեան» գրքի երկրորդ գլուխը կոչվումէ «Յաղագս թէ ինչ է սաղ թվի բարդելն»։ Համարողական արհեստի այս տեսակը մեկնաբանվում է հետևյալ կերպ. «Բարդելն էն է որ ջոկ ջոկ գրած թվերն մէկտեղ ժողովել կուսուցանէ» (ԱՀ 5)։ «Գանձ»-ումբարդելու բացատրությունն այսպիսին է. «Բարդելն, որև ջամանել կասեն, լինի, երբ շատ համարք ի մինտեղ հաւաքես» (Գ 64)։ Այսպիսով, բարդել տերմինը գործածվել է նաև ջամ անել (Գ 66, 75, 76) փոխառյալ տարբերակով (ջամ՝ արաբ. ğam՝ գումար, ջամ անել՝ գումարել)։ «Արհեստ համարողութեան»գրքում հանդիպում է ճամ բառը (ԱՀ 117, 118), որն արաբերենից փոխառյալ ջամ բառի հնչյունականտարբերակն է՝ բառասկզբի ջ>ճ խլացմամբ։ Բարդման ճիշտ արդյունքի դեպքում գործածվում է շիտակբարդած արտահայտությունը, իսկ սխալ արդյունքի դեպքում տրվում է ծուռ բարդած բնութագրումը։ Գումարելի տերմինի փոխարեն գործածվում է բարդելու թվեր բառակապակցությունը, իսկ գումարտերմինի փոխարեն՝ բարդած թիվ։ Մի քանի թվերի գումարման ժամանակ գործածվում են այսպիսի1 Աշխատանքում «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» գրքի անվանումն այսուհետ կգործածենք պայմանականկրճատ տարբերակով՝ «Գանձ», իսկ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ» գրքինը՝ «Արհեստ համարողութեան»ձևով։ Դյուրին ընթերցանություն ապահովելու համար բնագրային օրինակների հարևանությամբ նշվող էջերի կողքին կներկայացնենք գրքերի անվանումները հետևյալ պայմանական տարբերակներով՝ «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ»՝ԱՀ, «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի»՝ Գ։ 2 Նոր Բառգիրք Հայկազեան Լեզուի, Վենետիկ, 1837, հ. 2, էջ 24։ 3 Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ, Մարսել, 1675, էջ 1։ Այսուհետ սույն գրքից բերված օրինակների կողքինկնշենք էջը տվյալ աղբյուրից։ Օրինակները հիմնականում ներկայացնում ենք բնագրին համապատասխան ուղղագրությամբ ևկետադրությամբ։ 4 Նոր Բառգիրք Հայկազեան Լեզուի, Վենետիկ, 1837, հ. 1, էջ 1117։ 5 Պետրոսյան Գ.Բ., Հայկական մաթեմատիկական գրականությունը XVII-XVIII դարերում, Պատմա-բանասիրական հանդես,Երևան, 1959, N 1, էջ 191։ տերմինային բառեր՝ բարդելու մեկ շար(ն), բարդելու երկրորդ շար(ն), բովանդակ բարդած(ն), դուրսձգելու շար(ն), իսկ ընդհանուր գումարն արտահայտվում է հետևյալ կերպ՝ մընացած(ն) ի բովանդակբարդածէն (ԱՀ 15), որը գործածված է նաև բովանդակ բարդածէն մնացած(ն) ձևով (ԱՀ 16)։ Սաղ թիվև ամբողջ թիվ տերմինները հոմանշային հարաբերության մեջ են գտնվում՝ ի տարբերություն «Գանձ»ի, որտեղ գործածվում է միայն սաղ թիվ բաղադրյալ տերմինը. «….թէ սաղ թվի, և թէ կտոր թվի դուռնլինի» (Գ 64)։ «Գանձ»-ում սաղ թիվ բաղադրյալ տերմինին որպես հականիշ կարելի է դիտել կիսատթիվ բաղադրյալ տերմինը. «….թէ՛ սաղ և թէ՛ կիսատ թվին» (Գ 66)։ «Արհեստ համարողութեան» գրքումբովանդակ բառը ևս տերմինային արժեք է ձեռք բերել. «….և բովանդակն եղաւ քսան երեք հազարեօթն հարիւր յիսուն և երկու» (ԱՀ 9)։ Այս բառը հանդիպում է նաև «Գանձ»-ում. «Ինչպես հայոց բովանդակ գրեանքն….» (Գ 64), սակայն այստեղ տերմինային արժեք չունի։ Հաշվարկի ընթացքում հանվումեն այն միավորները, որոնց անհրաժեշտությունն այլևս չկա, այս դեպքում «Արհեստ համարողութեան»գրքում հանել իմաստով գործածվում է դուրս ձգել հարադիր բայը. «….եօթն դուրս կուձգեմք, քանի որկայ….» (ԱՀ 11)։ Տվյալ հարադիր բայը «Գանձ»-ում հանդիպում է դուս ձգել (Գ 64) և դուրս ձգել (Գ 66)ձևերով։ Երկու գրքերում էլ գումարման նշան չի գործածվում։ «Արհեստ համարողութեան» «Յաղագս թէ ինչ է սաղ թվի հանելն» երրորդ գլխում հանելը ներկայացվում է հետևյալ կերպ. «Հանէլն էն է, որ մին պզտիկ թիւ մի ի մեծ թվէն կամ հաւասար թիվ մի իհաւասար թվէն դուրս քաշել կուսուցանէ» (ԱՀ 17)։ «Գանձ»-ում սա մեկնաբանվում է. «Դուրս հանելնկամ դուս ձգելն է՛, երբ փոքր համարքն մին մեծ համարքէ կու հանես» (Գ 64)։ Ինչպես նկատում ենք,առաջինում բացատրությունը տրվում է թիվ տերմինի գործածմամբ, իսկ երկրորդում՝ համարք։ «Արհեստ համարողութեան» գրքում հանման սահմանման մեջ մեծ և պզտիկ թիվ տերմինային բառերը կիրառվում են նվազելի, հանելի տերմինների փոխարեն (ԱՀ 17), իսկ «Գանձ»-ում տվյալ սահմանման մեջգործածվում են փոքր համարք, մեծ համարք (Գ 64) տերմինային բառերը։ Դուրս ձգել հարադիր բայինման, որը «Գանձ»-ում հանդիպում է դուս ձգել և դուրս ձգել ձևերով, «Արհեստ համարողութեան»գրքում տերմինային արժեք է ձեռք բերել նաև դուրս քաշել հարադիր բայը, որը գործածվել է հանելտերմինի իմաստով։ (Զ)փոխառնուլ(ն) (ԱՀ 20 ևն) տերմինային բառը գործածվում է փոխառված թիվիմաստով, երբ հանման ընթացքում միավոր է փոխառնվում թվի մյուս բաղադրիչից։ Այն հանդիպում էնաև հարադիր գրութեամբ՝ (զ)փոխ առնուլ(ն) (ԱՀ 21)։ Հաւասարութիւն և անհաւասարութիւն տերմինների հետ գործածվում են մեծութիւն և պզտիկութիւն տերմինները։ Մնացորդն «Արհեստ համարողութեան» գրքում անվանվում է մընացածն (ԱՀ 18), կու մնայ (ԱՀ 20 ևն), «Գանձ»-ում՝ մնացածն (Գ 67)։ Երկու գրքերում էլ հանման նշան չի կիրառվում։ «Արհեստ համարողութեան» «Յաղագս թէ ինչ է սաղ թվի բազմացնելն» չորրորդ գլխում մեկնաբանվում է. «Բազմացնելն էն է, որ մին թիւ մի մին ուրիշ թվի չափովն աւելացուցանել կուսուցանէ» (ԱՀ32)։ Բազմապատկել տերմինի փոխարեն գործածվել է բազմացնել բայը. «….ապա 4 վերի երեքովն կուբազմապատկեմք կու լինի 12» (ԱՀ 35), «….ապա կուգամք ի երրորդ գիրն բազմապատկօղ….» (ԱՀ 39)։ Նման կիրառության արդյունքում ստացվում են բազմացնել-բազմապատկել տերմինային հոմանիշները։ «Գանձ»-ում բազմացնելը մեկնաբանվում է այսպես. «Բազմացնելն, որև գռեհկօրեն ռաղամ անելասի, է՛ երբ մին փոքր համարքով մին որիշ մեծ համարք կու շատացնենք….» (Գ 65)։ Այստեղ էլ որպեստերմինային հոմանիշներ կարելի է դիտել բազմացնել և ռաղամ անել (բայական հարադրությունըբաղկացած է օտար ռաղամ և հայերեն անել բառերից) միավորները։ Եթե «Արհեստ համարողութեան»գրքում բազմապատկելի տերմինի փոխարեն գործածվում է բազմացնելու գիր (ԱՀ 34), բազմապատկիչի փոխարեն՝ բազմացնօղ գիր (ԱՀ 34), արտադրյալի փոխարեն՝ բազմացուցած թիվ (ԱՀ 34), ապա«Գանձ»-ում առկա են համապատասխանաբար բազմացնելի, բազմացնօղ և բազմացուցած տերմինները (Գ 65)։ Գրքերից որևէ մեկում բազմապատկման նշան չի գործածվում։ «Արհեստ համարողութեան» «Յաղագս թե ինչ է սաղ թվի բաժանելն» հինգերորդ գլխում բացատրվում է բաժանման գործողությունը՝ «…. որ մէկ թիւ մի մէկ ուրիշ թվի չափովն կտրատել կուսուցանէ» (ԱՀ 51)։ Ինչպես այստեղ, այնպես էլ «Գանձ»-ում բաժանել տերմինի փոխարեն որպես տերմին էգործածվել կտրատել բայը. «Բաժանելն, որ գռեհկօրէն կտրատել ասի, է՛, երբ մին փոքր թւով մին որիշմեծ համարք բաժին-բաժին կանենք» (Գ 65)։ Բաժանելի և բաժանարար տերմինների փոխարեն«Արհեստ համարողութեան» երկում գործածվում են բաժանելու թիւ և բաժանօղ թիվ տերմինայինբառերը. «Երբ մէկ թիւ մի բաժանել կուզեմք բաժանօղ թիւն պիտինք բաժանելու թվի տակն դնել դէպիձախ կողմն….» (ԱՀ 53), իսկ «Գանձ»-ում կիրառվում են բաժանելի, բաժանօղ, բաժանած տերմինները(Գ 66)։ Երկու գրքերում բաժանման նշան չի գործածվում։ «Արհեստ համարողութեան» գրքի երկրորդ մասը բաղկացած է երեք գլխից։ «Յաղագս թէ ինչ էկտրատած թիվն» գլուխը նվիրված է կտրատած թվի բացատրությանը՝ «կտրատած թիւն սաղ թվիկտորն է» (ԱՀ 80)։ Կտրատած թիվ բառակապակցությունը դիտարկում ենք որպես բաղադրյալ տերմինային բառ։ Երկրորդ և երրորդ գլուխներում թվաբանական խնդիրներ են մեկնաբանվում։ Երկրորդգլուխը նվիրված է երեքի կանոնին և ընկերության բացատրությանը՝ «Յաղագս թէ ինչ է երեքի կանոննև թէ ինչ է ընկերութիւնն», իսկ երրորգ գլուխը՝ վաճառականների առևտրին՝ «Յաղագս առևտրից վաճառականաց»։ «Գանձ»-ում ևս անդրադարձ է կատարվում երեքի և ընկերության կանոններին։ Երեքիկանոնի բացատրության վերաբերյալ երկու գրքերում կարելի է գտնել ընդհանրություն։ Հմմտ.՝ «….մինճանապարհ մի է որ երեք գիտացած թվով. մին ուրիշ չի գիտացած թիւ գտնել կու սուցանէ…. » (ԱՀ106), «Այս երեքի կանոնաւս ամէն ռաղամջի կարէ 3 գիտացած թվով մին որիշ չըգիտացած թիւ գտանել, կամ 3 ծանօթ համարքով մին որիշ անծանօթ համարք գտանել» (Գ 68)։ Իսկ ընկերության կանոնիբացատրության հիմքը երկու գրքերում կարելի է նույնական համարել։ Հմմտ.՝ «….զէրայ թէ որ մինքանի մարդ մէկտեղ ընկերանան. և ամեն մարդ իւր կարողութեան կեօրայ փող դնէ մէջ….» (ԱՀ 116),«Ասենք թէ 1 քանի մարդիք մին տեղ ընկերանան և ամէն մարդ իւր կարողութեան գեօրայ մէջ տեղփող դնէ….» (Գ 76)։ Այս մեկնաբանությունների ընդհանրությունը հաշվի առնելով՝ կարելի է մտածել, որգուցե «Գանձ»-ի վրա մաթեմատիկական տեսանկյունից եղել է «Արհեստ համարողութեան» գրքիազդեցությունը։ Վերոհիշյալ տերմինների և տերմինային բառերի մեծ մասն այսօր գործածական չէ։ Տերմինների և տերմինային բառերի դասակարգում։ Մեր ուսումնասիրած գրքերում գործածվելեն քանակական թվականներ, որոնք, բնականաբար, այդ գրքերի մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգի մասն են կազմում, սակայն ստորև ներկայացվող դասակարգման մեջ կներառենք միայն այն թվականները, որոնք մեր ուսումնասիրած գրքերում յուրահատուկ գործածություն ունեն ևառանձնահատուկ կիրառություն։ Մաթեմատիկական տերմինների և տերմինային բառերի բառակազմական քննությունը կատարել ենք՝ ըստ կազմության առանձնացնելով հետևյալ խմբերի միավորները1՝ ա) պարզ տերմիններ և տերմինային բառեր՝ կշիռ (ԱՀ 51, Գ 3), չափ (Գ 3), թիւ (Գ 3), գիր (ԱՀ 1),համար (ԱՀ 2), բարդել (ԱՀ 5, Գ 63), ժողովել (ԱՀ 5), բովանդակ (ԱՀ 9, Գ 64), հանել (ԱՀ 17), քիչ(գործածվել է պակաս մաթեմատիկական տերմինի իմաստով, ԱՀ 17), կու մնայ (հետաքրքիրկիրառություն ունի, այն գործածված է մնացորդ տերմինի փոխարեն. կազմության տեսակետից զննումենք սա ոչ թե որպես բայ, այլ որպես տերմին, ԱՀ 4), միլիաս (բարդ թվի բաղադրիչ է, սակայն նաևառանձին ենք դիտարկում, քանի որ, ինչպես վերը նշվեց, կարծիք կա, որ գրքում առաջին անգամ էգործածվել, ԱՀ 42), միլիար (միլիաս բառի մեկնաբանության սկզբունքով, ԱՀ 42), բաժանել (ԱՀ 51, Գ64), կանոն (ԱՀ 106), ջամ (արաբական ծագում ունի, Գ 64), պակաս (Գ 66), փորձ (ԱՀ 12, Գ 66), խնդիր(Գ 73), քաշ (ԱՀ 80),բ) ածանցավոր տերմինների և տերմինային բառերի շարքում առանձնացվել են հետևյալ խմբերը՝ 1. նախածանցավոր միավորներ՝ փոխ-՝ (զ)փոխառնուլ (ն)՝ առնուլ բայի ն սոսկածանցն այստեղչենք դիտարկել, քանի որ գրքում գործածված (զ)փոխառնուլ (ն) տերմինը գոյական խոսքի մաս է (ԱՀ2. վերջածանցավոր միավորներ՝ -ութիւն`hամարողութիւն (ԱՀ 1), հաւասարութիւն (ԱՀ 17), մեծութիւն (ԱՀ 17), պզտիկութիւն (ԱՀ 17), լայնութիւն (Գ 72), -եալ`կոտորեցելոց-կոտորեցեալ (ԱՀ առաջաբան), -ին՝ առաջին (ԱՀ 1), -րորդ՝ երկրորդ (ԱՀ 1), երրորդ (ԱՀ 1), չորրորդ (ԱՀ 1), -երորդ՝ հինկերորդ(ԱՀ 1), վեցերորդ (ԱՀ 1), եօթներորդ (ԱՀ 1), ութերորդ (ԱՀ 1), իններորդ (ԱՀ 2), տասներորդ (ԱՀ 2),աւոր՝ միաւոր (ԱՀ 3), տասնաւոր (ԱՀ 3), հարիւրաւոր (ԱՀ 3), հազարաւոր (ԱՀ 3), բիւրաւոր (ԱՀ 3),միլիարաւոր (ԱՀ 4), միլիասաւոր (ԱՀ 4), -ի՝ աւելի (ԱՀ 17, Գ 64), -ած՝ մընացած (ԱՀ 18), բաժանած (Գ66), բարդած (Գ 66), փորձած (Գ 72), խառնած (Գ 66), -ելի՝ բաժանելի (Գ 66), -ելիք՝ բարդելիք (Գ 66), ող՝ բաժանօղ (Գ 66), 3. միաժամանակ նախածանցավոր և վերջածանցավոր միավորներ՝ ան- և -ութիւն՝ անհաւասարութիւն (ԱՀ 17),4. միջածանցավոր միավորներ՝ -ացն-՝ բազմացնել (ԱՀ 32, Գ 64), շատացնել (Գ 65), -ցոյց՝-աւելացուցանել (ԱՀ 32), -ատ-՝ կտրատել (ԱՀ 51, Գ 65), -պատիկ՝ բազմապատկել (ԱՀ 35),5. միաժամանակ միջածանցավոր և վերջածանցավոր միավորներ՝ -ացն- և-ելի՝ բազմացնելի (Գ65), -ացն- և -ող՝ բազմացնօղ (Գ 65), -ացն- և -ած՝ բազմացուցած (Գ 65),գ) բարդ և բարդածանցավոր տեմինները կերտվում են բառաբարդմամբ։ Բարդածանցավոր տիպի ստեղծմանը մասնակցում է նաև ածանցումը։ Մեր դասակարգման ընթացքում այս խմբերին պատկանող մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր չեն առանձնացվել,դ) բաղադրյալ տերմինների խմբի մեջ առանձնացվում են բաղադրյալ երկանդամ, եռանդամ, բազմանդամ ենթախմբեր՝ ըստ բաղադրյալ տերմինի բաղադրիչների քանակի։ Ստորև ներկայացնում ենքբաղադրյալ մաթեմատիկական տերմինները և տերմինային բառերը՝1. բաղադրյալ երկանդամ մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր՝ ամբողջ թիւ (ԱՀառաջաբան), համարողական արհեստ (ԱՀ 1, Գ 63), թուական արհեստ (ԱՀ 2), սաղ թիվ (ԱՀ 5, Գ 64),կտոր թիվ (ԱՀ 64), կիսատ թիվ (Գ 66), բարդելու թիվ (ԱՀ 10), բարդած թիվ (ԱՀ 10), դուրս ձգել (ԱՀ 11,1 Օրինակներում նշված տերմինները և տերմինային բառերը գործածվել են համապատասխան գրքերի տարբեր էջերում, մենքհիմնականում նշել ենք մեկը։ Գ 66) // դուս ձգել (Գ 64), դուրս հանել (Գ 63), ջամ անել (Գ 66, գործածվել է նաև համադրականտարբերակը՝ ջամանել (Գ 64)), ռաղամ անել (Գ 65), շրջած կանոն (Գ 71), պզտիկ թիւ (ԱՀ 17), փոքրհամարք (ԱՀ 64), մեծ համարք (ԱՀ 64), մեծ թիւ (ԱՀ 17), փոքր թիվ (Գ 65), բովանդակ բարդածն (ԱՀ15), հաւասար թիվ (ԱՀ 17), դուրս քաշել (ԱՀ 17), (զ)փոխ առնուլ(ն) (ԱՀ 21), Պիթագորասի աղիւսակ(ԱՀ 32), բազմացնելու գիր (ԱՀ 34), բազմացնօղ գիր (ԱՀ 34), բազմացուցած թիվ (ԱՀ 34), բաժանելութիւ (ԱՀ 53), բաժանօղ թիվ (ԱՀ 53), կտրատած թիւ (ԱՀ 80), երեքի կանոն (ԱՀ 106, Գ 68), ընկերությանկանոն (ԱՀ 115, Գ 76),2. բաղադրյալ եռանդամ մաթեմատիկական տերմիններ և տերմինային բառեր՝ բովանդակ ժողոված թիւ(ն) (ԱՀ 5), բարդելու մեկ շար(ն) (ԱՀ 15), բարդելու երկրորդ շար(ն) (ԱՀ 15), բաժին բաժին անել(Գ 65), դուրս ձգելու շար(ն) (ԱՀ 15), մընացած(ն) ի բովանդակ բարդածէն (ԱՀ 15), բովանդակ բարդածէն մնացած(ն) (ԱՀ 16), 3. բաղադրյալ բազմանդամ տերմինները կազմությամբ բարդ թվականներ են, որոնք գործածվելեն երկում (վերը նշել էինք, որ քանակական թվականները մաթեմատիկական տերմինաբանական համակարգում չենք ներառելու՝ բացի նրանցից, որոնք վերոհիշյալ գրքերում ունեն յուրահատուկ գործածություն և առանձնահատուկ կիրառություն)՝ եօթն հարիւր եօթանասուն և եօթն հազար երկու հարիւրև երեսուն (ԱՀ 7), չորս միլիոն. ութնհարիւր և երեք հազար. հարիւր յիսուն և երկու (ԱՀ 37), երկու միլիաս. հինկ հարիւր ութսուն և երկու միլիար. հարիւր և մէկ միլիոն. երկու հարիւր վաթսուն և եօթն հազար. հարիւր և երեսուն երկու (ԱՀ 42) ևն։ Չափի և կշռի միավորներ։ «Արհեստ համարողութեան» և «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամիցբոլոր աշխարհի» գրքերում գործածվել են չափի և կշռի տարբեր միավորներ։ Ստորև նախ ներկայացնում ենք այդ գրքերում գործածված և հայերենի բացատրական բառարաններում վկայված չափի ևկշռի փոխառյալ միավորները՝ խմբավորելով ըստ փոխատու լեզուների1՝ 1. պարսկերենից փոխառյալ բառեր՝ դրհամ (Գ 7, 8 ևն)-պրսկ. derhām` կշռի չափ, դրամական չափման միավոր, թանկ (Գ 16)` միջին հայերենում թանգ-պրսկ. tang՝ ոսկու և արծաթի քաշի միավոր, գազ(Գ 28, ԱՀ 93)-պարսկ. gaz՝ երկարության չափման միավոր, թուղթ (Գ 30)` միջին հայերենում թուխթպրսկ. tuxt` ծանրության չափ (15. 449 գ), թուման (Գ 35, ԱՀ 80)-պրսկ. tūmān՝ պրսկ. դրամ, միավոր՝10 000 արծաթ կամ ոսկի դինար, շահ (Գ 18) // շահի (Գ 21)-պրսկ. šāhi (թագավորական դրամի անուն)՝պարսկական փոքր դրամ, փող (Գ 33)-պրսկ. nūl՝ շատ մանր և չնչին արժեքի մետաղյա դրամ, աբասի(Գ 70)-1.պարսկական արծաթի դրամ, 2. վրացական հին արծաթի դրամ, 3. Անդրկովկասում 20կոպեկի դրամ արծաթով կամ պնձով, սարմայէն (ԱՀ 126)` սարմիայ-պարս. sār-maye՝ դրամագլուխ,2. արաբերենից փոխառյալ բառեր՝ ղանթարն (Գ 9, 10, ԱՀ 143 ևն)-արաբ., թուրք qantar, պարս.ğentar՝ ծանրության չափ՝ ցենտներ-100 կգ, մսխալ (Գ 9) // մսղալ (Գ 12, ԱՀ 135)-արաբ. mitğāl, պարս.mesğal, թուրք miskal՝ ծանրության չափ՝ մոտ 1.5 և 4.8 գրամ, թուլթ (Գ 14)-արաբ. tult`մեկ երրորդ,երրորդական մաս, ուշուր (Գ 30)-արաբ. us¯r, թուրք. öšür (տասանորդի տուրք)՝ տասանորդի տուրքբերքի հողից, 3. թուրքերենից փոխառյալ բառեր՝ ըստակ (Գ 22) // ստակ (ԱՀ 80)-ամենափոքր տաճկականդրամ, ղրուշէթ (Գ 42)` ղրուշ, ղուռուշ՝ տաճկ. guruš` տաճկական դրամ, օխայ (ԱՀ 135)-թուրք. Ծանրության չափ՝ 1 կգ 225 գ, մանղուր (ԱՀ 123)-թուրք. mangir, երկարության չափման միավոր,4. եվրոպական լեզուներից փոխառյալ բառեր՝ դուկատ (Գ 22)` միջին հայերենում դաւկատ-իտալ.dukato՝ իտալական ոսկե դրամ, միավոր, ֆլօր (Գ 32)` միջին հայերենում ֆլորի, ֆլորին-միջին լատիներեն florenus՝ եվրոպական արծաթ դրամ, մարչիլ (Գ 40, ԱՀ 80), գործածվել է նաև մառչիլ տարբերակը`միջին հայերենում մառնչիլ-(իտալ. marsili)՝ եվրոպական արծաթ դրամ, ֆլի (Գ 56)-տե՛ս ֆլօր, ֆիորին(Գ 71)-ֆլորին՝ իտալ. florino` ծաղկադրամ, ֆրանս. florin` արծաթե դրամ զանազան արժողությամբ՝ըստ երկրների, ունցա (Գ 7, 8 ևն) // ունց (Գ 27) // ունցէն (Գ 10, 12)-ունցիա՝ նույնն է ունկի՝ 1. հին մետաղադրամների անվանում Եվրոպայում, ունցիա, 2. կշռի միավոր, կարտ (ԱՀ 80)-ֆր. cartխաղաթուղթ, 1 կարտը 50 ստակ է, ղիտր (ԱՀ 93)-հուն. litra` 12 ունկիի ծանրություն, կշռի միավոր,լիրայ (ԱՀ 97)-հին ֆր. livr, իտալ. lira` սկզբնապես որոշ ծանրության քաշ, հետագայում այդ քաշովարծաթ, 5 լիրան 1 մառչիլ է, տինար (ԱՀ 97)՝ դենար-լատիներեն denarius` տասանոց, մի դրամի կշիռ, 5.ռուսերենից փոխառյալ բառեր՝ արշին (Գ 30)-ռուս. аршин՝ ռուսական երկայնության չափ, կօպէք (Գ36)-ռուս. копейка՝ ռուսական պղնձի դրամ։ Բացի վերոհիշյալ խմբերից և օրինակներից՝ մեր քննած գրքերում կան չափի և կշռի մի խումբօտար միավորներ, որոնք հայերենի բացատրական բառարաններում վկայված չեն, սակայն բնագրերից1 Երկու գրքերում հանդիպող և հայերենի բացատրական բառարաններում վկայված չափի ու կշռի միավորները խմբավորվել ենմիասին։ Հարկ է նշել, որ «Արհեստ համարողութեան» գրքում դրանք անհամեմատ ավելի քիչ են։ Օրինակների կողքին նշված էդրանց աղբյուրը, որպեսզի նաև հնարավոր լինի պատկերացում կազմել այս հարաբերակցության մասին։ հասկանալի է, որ դրանք չափի և կշռի միավորներ են, երբեմն միավորների դեպքում նաև նշվում է, թեոր երկրում են գործածվում, օրինակ՝ լիբրա (Գ 9) // լիբրէն (Գ 9, 10) // լիբրայ (Գ 14)` «Բոլոր Իտալիույերկրումն մին լիբրա ունի 12 ունցա» (Գ 9), «Բաղդադ մին վաղիէն 50 մսղալ է՛, որ է՛ 75 դրհամ» (Գ 20)ևն։ Եզրակացություն։ Ուսումնասիրելով վերոհիշյալ գրքերի մաթեմատիկական տերմինաբանականհամակարգերը՝ կարող ենք նշել, որ առկա են տերմիններ և այնպիսի բառեր, բառակապակցություններ, որոնք բնագրերում տվյալ գործածություններով կարող են դիտվել որպես մաթեմատիկական տերմինային բառեր։ Քննությունը ցույց է տալիս, որ երկու գրքերի մաթեմատիկական տերմինահամակարգերի միջև առկա են ընդհանուր և տարբեր եզրեր, օրինակ՝ երկու երկերում էլ թվաբանական գործողությունների նշաններ չեն գործածվում, «Արհեստ համարողութեան» գրքում հանման սահմանման մեջմեծ և պզտիկ թիվ տերմինային բառերը կիրառվում են նվազելի, հանելի տերմինների փոխարեն (ԱՀ17), իսկ «Գանձ»-ում տվյալ սահմանման մեջ գործածվում են փոքր համարք, մեծ համարք (Գ 64) տերմինային բառերը, եթե «Արհեստ համարողութեան» գրքում բազմապատկելի տերմինի փոխարեն գործածվում է բազմացնելու գիր (ԱՀ 34), բազմապատկիչի փոխարեն՝ բազմացնօղ գիր (ԱՀ 34) , արտադրյալի փոխարեն՝ բազմացուցած թիվ (ԱՀ 34), ապա «Գանձ»-ում առկա են համապատասխանաբարբազմացնելի, բազմացնօղ և բազմացուցած տերմինները (Գ 65) ևն։ Երկերում կիրառված տերմիններիև տերմինային բառերի մեծ մասն այսօր գործածական չէ, թեև Գ. Պետրոսյանը նշում է, որ 17-18-րդդարերից մեզ հասած մաթեմատիկական աշխատություններում կիրառված տերմինների մեծ մասըմտել է հայոց լեզվի գիտական բառացանկի մեջ և հաջողությամբ նաև այսօր է կիրառվում1։ Արդի հայերենում հիմնականում գործածական են վերոհիշյալ գրքերում կիրառված հետևյալ միավորները՝ կշիռ(Գ 3), չափ (ԱՀ 51, Գ 3), համար (ԱՀ 2), թիւ (Գ 3), հանել (ԱՀ 17), բաժանել (ԱՀ 51, Գ 64), կանոն (ԱՀ106), պակաս (Գ 66), խնդիր (Գ 73), քաշ (80), հաւասարութիւն (ԱՀ 17), մեծութիւն (ԱՀ 17), լայնութիւն(Գ 72), բաժանելի (Գ 66), անհաւասարութիւն (ԱՀ 17), բազմապատկել (ԱՀ 35), ամբողջ թիւ (ԱՀ առաջաբան), մեծ թիւ (ԱՀ 17), փոքր թիվ (Գ 65), հաւասար թիվ (ԱՀ 17), Պիթագորասի աղիւսակ (ԱՀ 32)։ Թվականները, բնականաբար, գործածական են՝ բացառությամբ միլիար, միլիաս թվականների (ԱՀ 42),կիրառվում են նաև թվականներից -աւոր ածանցով կազմված ածականները՝ միաւոր, տասնաւոր ևն՝բացառությամբ միլիարաւոր, միլիասաւոր ածականների (ԱՀ 4)։ Տերմինների և տերմինային բառերի բառակազմական քննությունը ցույց է տալիս, որ հնարավոր էառանձնացնել պարզ, ածանցավոր (նախածանցավոր, վերջածանցավոր, միաժամանակ նախածանցավոր և վերջածանցավոր, միջածանցավոր, միաժամանակ միջածանցավոր և վերջածանցավոր միավորներ) և բաղադրյալ խմբեր (բաղադրյալ երկանդամ, եռանդամ, բազմանդամ միավորներ)։ Գրքերումգործածված չափի և կշռի այն փոխառյալ միավորները, որոնց մասին հայերենի բացատրական բառարանները տեղեկություն են հաղորդում, ծագում են պարսկերենից, արաբերենից, թուրքերենից, եվրոպական լեզուներից, ռուսերենից։ Համեմատաբար մեծ խմբեր են կազմում պարսկերենից և եվրոպական լեզուներից փոխառյալ միավորները, ռուսերենից փոխառյալ չափի և կշռի միավորների թիվնամենափոքրն է։ Թամարա ՊողոսյանԱՇԽԱՐՀԱԲԱՐ ԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳԻՐ ԳՐՔԵՐԻ ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՏԵՐՄԻՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր` 17-րդ դար, աշխարհաբար, «Արհեստ համարողութեան ամբողջ և կատարեալ», «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թւոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» ։

example1173

example1173

Հոդվածում ներկայացրել ենք մարդկության կրոնական գիտակցության զարգացման ընթացքում ձևավորված զգայական, ինտելեկտուալ, կամային և հուզական գործընթացների համակարգը, որոնք ուղղված են մարդու կողմից տրանսցեդենտի ճանաչմանը և վերափոխմանը՝ համաձայն իր պահանջների։ Նպատակն է ցույց տալ հոգևոր կյանքի բոլոր շրջաններում կառուցողական հանդես եկող գիտակցության համապատասխան տեսակը և կրոնական գիտակցության յուրահատկությունը՝ հավատի, սիմվոլիզմի, այլաբանության, կրոնական «լեզվի» միջոցով։

ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸԳիտակցությունն օբյեկտիվ իրականության արտացոլման և շրջակա միջավայրինկատմամբ մարդու վերաբերմունքի նպատակաուղղված կարգավորման բարձրագույն ձև է։ Այն մարդկության զարգացման ընթացքում ձևավորված զգայական(սենսոր), ինտելեկտուալ, կամային և հուզական գործընթացների համակարգ է, որնուղղված է մարդու կողմից շրջակա աշխարհի ճանաչմանը և վերափոխմանը՝համաձայն իր պահանջներին։ Այն մարդուն հնարավորություն է տալիս ճանաչելու ոչմիայն շրջակա աշխարհը, այլև ինքն իրեն, դառնալու գործունեության սուբյեկտ,անձնավորություն։ Գիտակցության միջոցով անհատը տարբերում է «ես»-ը «ոչ ես»ից, իրեն շրջապատող աշխարհից՝ հնարավորություն ընձեռելով ուսումնասիրելուսեփական անձն ու հոգեկան գործունեությունն ուղղել իր վրա» [1]։ Հոգևոր կյանքի բոլոր շրջաններում կառուցողական է հանդես գալիս գիտակցության համապատասխան տեսակը` ընդգծելով այդ շրջաններից յուրաքանչյուրիհարաբերական սահմանը։ Կրոնական գիտակցությունը դիտարկվում է ոչ միայնկրոնի փիլիսոփայությունում, այլև սոցիլոլոգիայում, հոգեբանությունում, ֆենոմենոլոգիայում, կրոնի պատմության մեջ։ Կրոնի ստեղծմանը, որպես հոգևոր ինքնուրույնոլորտի, նախորդել է դիցաբանական հավատամքների ստեղծման և ձևավորմաներկարատև գործընթացը։ Պատմականորեն աշխարհընկալման առաջին միջոցըդիցաբանական գիտակցությունն է։ Դիցաբանությունը ստեղծում է առասպելների փոխկապակցվածություն, իսկառասպելն իրականի հոգևոր վերարտադրումն է ուղերձի կամ պատմվածքի տեսքով,որի իրադարձությունները և հերոսները օբյեկտիվորեն ճանաչվում են որպես գոյություն ունեցող։ Դիցաբանությունը ստեղծվել է տարերայնորեն, համայնքատոհմայինհասարակարգի պայմաններում, որպես կոլեկտիվ ստեղծագործության արդյունք՝աշխարհն ընկալելով զգացմունքային կերպարների ձևով։ Առասպելում միասիններկայացված են ինտելեկտուալ, զգացմունքային և կամային վերաբերմունքն առաշխարհ։ Դիցաբանությունում բացակայում է «մարդու տարբերությունն արտաքինբնությունից» գիտակցումը, անհատական գիտակցությունն առանձնացված չէ խմբակայինից, չեն տարբերվում պատկերն ու առարկան, սուբյեկտիվն ու օբյեկտիվը, գիտակցականում կատարվողն ընդունվում է իրականում կատարվողի փոխարեն։ Նախնադարյան հասարակության չանդամահատված կոլեկտիվիզմը դրվում էբնության վրա, բնության հատկությունները և կապերը ձևավորվում են գործողանձերի համանմանությամբ, դերերով և տոհմային հասարակարգերի հարաբերություներով և, հակառակը, մարդ-տոհմային կապերն ի հայտ են գալիս նատուրոմորֆտեսակով։ Դիցաբանության ձևավորման համար կարևոր նշանակություն են ունեցելֆետիշիզմը, տոտեմիզմը, կախարդանքը և անիմիզմը։ Սկզբնական շրջանում դիցաբանությունն, ըստ էության, ձուլվել է այդ պատկերացումներին, հանդես եկել դրանցմեջ։ Հետագայում, հասարակության զարգացման ընթացքում, աստիճանաբարառաջացել է դիցաբանական ավելի բարձր աստիճանի վերացարկում, կազմավորվելեն տարբեր ժողովուրդների մարդակերպ աստվածների համազգային դիցարաններ։ Նյութական անհավասարության մեծացմանն ու դասակարգերի առաջացմանըզուգընթաց ավելի է խորացել գլխավոր և երկրորդական աստվածների տարբերությունը, ընդգծվել նրանց նվիրապետությունը։ Աստվածները և կիսաստվածները,մարմնավորելով բնության որևէ տարերք, միաժամանակ ձեռք են բերել հասարակական-բարոյական նշանակություն՝ խորհրդանշելով չարի ոչնչացումը, բարին,գեղեցիկը, հերոսականը, հասարակական կարգը։ Երբ ավարտվում է գիտակցության զարգացման դիցաբանական փուլը, իրականության բացատրության մեջ առասպելը դադարում է լինել միակ միջոցը։ Սկզբնականի փոխարեն (դիֆֆուզային, սինկրետիկ, դիցաբանական) ի հայտ են գալիսկրոնը, փիլիսոփայությունը, իրավունքը, արվեստը, բարոյախոսությունը, քաղաքականությունն ու գիտությունը։ Դիցաբանական որոշ սյուժեներ սկիզբ են տալիսժողովրդական էպոսին և հեքիաթին, իսկ ուրիշները որպես նյութ են ծառայում։ Բայցևայնպես, առասպելը չի անհետանում։ Դիցաբանական գիտակցության մեխանիզմները վերարտադրվում են նաև պատմության հետագա փուլերում, հատկապես՝առօրյա մակարդակում։ Ավելի ուշ՝ տոհմային համակարգի պայմաններում, նախկինում անդեմ հոգիներին անուն է տրվում, դրանց ամրակցվում են որոշակի գործունեության տեսակների գործառույթները և ղեկավարումը։ Ձևավորվում է պոլիդեմոնիզմ, որի ներսում աստիճանաբար ձևավորվում է հոգիների աստիճանակարգություն, առանձնանում է իշխող հոգին՝ նախաձեռնությունների հովանավորը՝ ձեռք բերելով ցեղային աստծո դիմագծեր։ Նա դառնում էր միջցեղային պանթեոնի գլխավորը, որտեղ ենթակաների իրավունքով մտնում էին այլ ցեղերի աստվածները։ Ծնվում է բազմաստվածություն՝կրոնական պատկերացում մի քանի կամ բազմաթիվ աստվածների գոյության մասին։ Բազմաստվածության առաջացումը կապված է տրամաբանության ընդունակությունների զարգացման, այն է՝ ընդհանրացումների, վերլուծությունների, երևույթներիդասակարգման հետ։ Հասնելով միատեսակ պատկերացումների մակարդակի՝գիտակցությունը հնարավորություն է ստացել ստեղծելու հոգիների և համապատասխան աստվածների կերպարներ։ Երբ ի հայտ եկավ տեսակային և տոհմային ընդհանուր պատկերացումների ստեղծման ընդունակությունը, ձևավորվեցին աստվածների կերպարներ, որոնք գործում էին բնության և հասարակության մի շարք շրջաններում։ Բայց և աստծո կերպարը, որի գործունեության դաշտը տարածվում էր իրականության մի քանի ոլորտների վրա, ենթադրում էր այլ աստվածների գոյությանճանաչում, որոնց օգնությամբ բացատրվում էին իրականության այլ շրջանները։ Ըստաշխատանքի բաժանման չափի՝ հասարակության, ժողովրդավարությունների տարբերակմանը զուգահեռ զարգացել են բազմաստվածային կառույցներ։ Ձևավորվում է սուպրեմոտեիզմ՝ շատ աստվածներին պաշտելը մեկի գլխավորությամբ, գենոթեիզմ՝ բազմաթիվ աստվածների գոյության ընդունումը, բայց մեկինպաշտելը։ Որոշ ժողովուրդների մոտ սուպրեմոտեիզմը և գենոթեիզմը վերածվում էինմոնոթեիզմի՝ միակ աստծո գոյության մասին պատկերացման։ Աստիճանաբարձևավորվում էին աստվածների պատկերները, որոնք ղեկավարում էին բնության ևհասարակության մի քանի սեկտորներ, և վերջապես, ձևավորվում է Աստծո կերպարը,որը վերահսկում է բնական և հասարակական բոլոր երևույթները։ Մտավորի զարգացման ընթացքում աստվածների սահմանափակման արդյունքում առաջացել էպատկերացումը միակ աստծո մասին, որն էլ իր հերթին արդյունք էր մոնոթեիստական կրոնների առաջացման ու զարգացման։ Դրանք են՝ հուդայականությունը, քրիստոնեությունը, իսլամը, սիքհիզմը։ Կրոնական գիտակցության յուրահատկությունը փոխկապակցվածությունը, շաղկապվածությունը և ստորադասությունն են։ Բնորոշ են հավատը, զգացմունքայնությունը, երևակայությամբ ստեղծված կերպարները, ադեկվատ իրականությանբովանդակության միավորումը ոչ ադեկվատի հետ, սիմվոլիզմը, այլաբանությունը,էմոցիոնալ ուժեղ հագեցվածությունը, կրոնի լեզվի միջոցով գործունեությունը։ Կրոնական գիտակցության նշան է համարվում հավատն առ գերբնականը։ Հավատացյալների կարծիքով այն չի ենթարկվում նյութական աշխարհի օրենքներին,որոնք դուրս են գալիս պատճառային կախվածությունների շարքից։ Գիտակցությունըզարգացման վաղ փուլերում դեռ ընդունակ չէր ձևավորելու պատկերացումներ,հետևաբար՝ տարբերել բնականը և գերբնականը։ Բնականի և գերբնականի բաժանումն ուսումնասիրվել է հուդա-քրիստոնեական ավանդույթներում, բայց քրիստոնեությունում այս դիխոտոմիան ոչ բոլոր մտավորականներն են ընդունվում։ Ինչպես ցույց են տալիս հասարակական ուսումնասիրությունները՝ հաճախ չի տրվումշատ հավատացյալների առօրյա գիտակցությանը։ Երբեմն հավատը նույնականացվում է կրոնականի հետ, սակայն ոչ բոլոր հավատքներն են կրոնականին հավասար, քանի որ վերջինն ապրում է մարդու հոգեբանության մեջ հատուկ ֆենոմենիշնորհիվ։ Այն հայտնվում է նյութական և հոգևոր հետաքրքրությունների, գործընթացների, պահանջարկների, իրադարձությունների, գաղափարների և մոտիվների հիմքում։ Հավատն արժեքավոր վերաբերմունք է իր իսկ առարկայի հանդեպ, կազմում էզգացմունքային և կամային պահերի միաձուլում, բայց, իհարկե, զգացմունքները դրամեջ շատ մեծ դեր են խաղում։ Հավատը միավորում է գիտակցվածն ու անգիտակիցը,ռացիոնալը և ոչ ռացիոնալը, «գագաթային» և «խորքային» հոգեբանության էլեմենտները։ Այն սերտ կապված է նաև տրամաբանության հետ։ Հավատի հիմնավորմանտարբեր միջոցներ կարող են օգտագործվել, սակայն այն լիարժեք հիմնավորված չէ ևգործնականում փորձերով չի ստուգվել։ Շատ դեպքերում հավատի սուբյեկտը համարում է, որ այն ընդհանրապես ստուգում և ապացուցում չի պահանջում, քանի որհավատը հայտնվում է հավանականության իրավիճակում, ապա մարդու գործողությունն ուղեկցվում է ռիսկով։ Չնայած դրան, այն ի հայտ է գալիս որպես անհատի,խմբերի, զանգվածների ներգրավվման կարևոր գործոն, նրանց ակտիվության ևվճռականության դրդապատճառ։ Կրոնական կառույցների շրջանակներում ձևավորվում և մշակվում են կրոնական հավատի և բովանդակության մասին ուսմունքներ։ Տարբեր կրոններում այդ ուսմունքները ձեռք են բերում որոշ յուրահատկություններ։ Կրոնական հավատը միավորում է զգացմունքային և կամային տարրեր, բայց, որպեսկանոն, գերիշխող են զգացմունքները։ Կրոնական հավատի օգնությամբ ձեռք է բերվում մարդկանց էմպիրիկ գոյության մեջ չիրականացվող անցումները՝ սահմանափակից անսահմանափակը, անզորությունից ուժ, մահվանից հետո կյանքից կյանք,անազատությունից ազատություն և այլն։ «Սկզբում ապրում ես մի շրջան, երբ հավատում ես ամեն ինչի, առանց որևէ հիմքի, ապա մի կարճ ժամանակ` ոչ ամեն ինչի,հետո չես հավատում ոչ մի բանի, իսկ հետո ձեռք ես բերում ճշմարիտ և կատարյալհավատ։ Եվ, ըստ որում, հիմքեր ես գտնում, թե ինչու ես հավատում» [2]։ Կրոնի բովանդակությունը պայմանավորում է կրոնական գիտակցության սիմվոլիկ կողմը։ Խորհրդանիշի հատկություններով օժտված են նյութական առարկաները, գործողությունը, խոսակցական տեքստը, գիտակցության որոշ պատկերները։ Իրերը և գործողությունները, որոնք գտնվում են գիտակցությունից դուրս, ձեռք ենբերում նշված հատկությունները միայն գիտակցության համատեղությամբ։ Առարկաները, գործողությունները, բառերը, տեքստերը ստանում են կրոնականնշանակություններ և իմաստներ։ Այդ իմաստների և նշանակությունների կրողներըէկվիվալենտ են՝ սիմվոլիզացվողի փոխարինողներ, որոնք կազմում են կրոնասիմվոլիկ գործակցության միջավայրի համապատասխան գիտակցությունը՝ ներառվելով ծեսում։ Ցանկացած կրոնական համակարգ ունի խորհրդանիշների միահյուսում, որոնք այդ համակարգից դուրս այդպիսին չեն։ Կրոնական խորհրդանիշներըշատ են, բայց ավելի ընդհանուր են նրանք, որոնք ներկայացնում են համապատասխան կրոնը․ խաչը քրիստոնեության խորհրդանիշն է, չակրան՝ բուդդայականությանը, կիսալուսինը՝ իսլամինը և այլն։ Կրոնական գիտակցությանը բնորոշ է նաև ալեգորիզմը։ Ալեգորիան այլաբանություն է, արտահայտվելու պայմանական ձև, պատկերավոր կերպարներում վերացական հասկացությունների պայմանական արտահայտություն, որոնք ինչ-որ այլ բանեն նշանակում, բառացի իմաստից տարբերվող։ Առօրյա մակարդակում ալեգորիանբացահայտվում է ինքնաբուխ, իսկ հավատախրատական հայեցակարգերում մշակվելեն ալեգորիկ բացահայտումների հատուկ գործողություններ։ Օրինակ՝ քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ ալեգորիկ դասավորվածությունը բնորոշ է էկզեգետիկին (հունարեն՝ բացատրություն), որը մեկնում է ավետարանական համապատասխան տեքստերը։ Բառացի իմաստի հետ մեկտեղ տեքստերը մեկնաբանվում են նաևայլաբանորեն։ Կրոնական գիտակցությունը գոյություն ունի, գործում և վերարտադրվում էկրոնի լեզվի միջոցով։ Կրոնի լեզուն նշանային կառույց է, որի տարրերն ունենկրոնական նշանակություն և իմաստ։ Այն ներառում է նաև բնական և արհեստականլեզուների շերտեր։ Բնական լեզուների շերտերը՝ տոհմային, ժողովրդական, ազգային, առաջնային են կրոնի արհեստական լեզվի նկատմամբ (խորհրդանիշներ, գործողություններ, պարեր, ժեստեր, կրոնական կերպարվեստ, քանդակագործություն ևայն)։ Կրոնի լեզուն, լինելով շփման միջոց, արտահայտում է կրոնական գիտակցության բովանդակությունը։ Բնական լեզուն, կախված նյութականացաման միջոցներից,կրոնում ի հայտ է գալիս ձայնային կամ գրավոր տեսքով։ Ձայնային կամ գրավորմիավորներում առաջ են գալիս բառեր, արտահայտություններ և նախադասություններ։ Բառերի միակցությունը կրոնական նշանակությունների և իմաստների հետստեղծում են կրոնական բառապաշար։ Այս բառերը, ինչպես և բաղադրիչ անվանումներն ու նախադասությունները, կարելի է բաժանել երկու խմբի․1. երբ անվանում են առարկաներ, անձեր, գործողություններ, ատրիբուտացվածհատկություններով իրադարձություններ՝ սրբապատկեր, խաչ, սև քար, կարդինալ,ջիհադ և այլն։ 2. Անվանում են գերադրացված էակներ, կյանքի ոլորտներ, ատրիբուտացվածհատկություններ և կապեր՝ Սուրբ Հոգի, Դժոխք, Դրախտ, Քավարան, Ամենակարող,Ամենահաս, Հայտնություն, Բուդդան Դխարտմայի մարմնում, Կարման, Վերածնունդև այլն։ Կրոնական գիտակցությանլեզվային արտահայտություններին հատուկ էորոշակի սինտագմատիկա (իրար հետ կառուցված), որն, ըստ էության, իմաստայինմիավորների փոխկապակցվածություն է։ Շնորհիվ լեզվի՝ կրոնական գիտակցությունըդառնում է պրակտիկ և գործող՝ ինչպես անհատի, այնպես էլ խմբակային և հասարակական զանգվածների համար։ Լեզվի օգնությամբ կրոնական պատկերացումներըև չափորոշիչները փոխանցվում են սերունդից սերունդ։ Զարգացած գրի հայտնվելուհետ մեկտեղ ստեղծվում են կրոնական տեքստեր՝ Վեդաներ, Ուպանիշադներ, ՀինԿտակարան, Նոր Կտակարան, Ղուրան։ Ձևավորվում են պաշտամունքային լեզուներ՝սանսկրիտ, արաբերեն, ինչպես նաև պատարագային լեզուներ՝ եկեղեցակաթոլիկական, եկեղեցասլավոնական։ Պատմականորեն ձևավորվում է թեոլոգիայի համոզմունքների լեզուն, մշակվում են նզովքներ, շարականներ, աղոթքներ, ժամերգության ծիսակարգեր։ Հոգեբանները գտնում են, որ մարդու հարմարվելն արտաքին միջավայրինսկզբում կատարվում է մեխանիկական բնույթի գործողությունների միջոցով, որոնքհետզհետե դառնում են ավելի գիտակցված և նպատակաուղղված։ Կատարվում էգործողությունների ինտերիորացում (ներհայեցողություն), այսինքն՝ կատարվելիքգործողությունների, մտավոր քննարկումների և ստուգումների գործընթացում դրանքվեր են ածվում մտավոր օպերացիաների՝ հնարավոր դարձնելով նպատակաուղղվածև իմաստավորված գործունեության ծավալումը։ Այս ժամանակ է, որ արտահայտվումեն կրոնական գիտակցության սաղմերը։ Հաճախ գիտակցությունը նույնացվում էզգայության, մտապատկերների և մտածողության հետ, որն արտահայտվում էկրոնական պատկերացումների միջոցով։ Այս դեպքում հոգեկանը դիտվում է որպեսօբյեկտիվ իրականության սուբյեկտիվ պատկեր։ Թ. Շերրինգթոնն առաջիններից էր, ով առաջ քաշեց նյարդային համակարգիամբողջական կառուցվածքի և գործունեության մասին գաղափարը` որպես անհատիձևավորման մեխանիզմ․ «Կենտրոնական նյարդային համակարգը թեկուզ և կարելիէ տարանջատել առանձին մեխանիզմների, ներդաշնակ և միասնական ամբողջություն է» [3]։ Նրա կարծիքով՝ դրանց ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ էհետազոտել ռեցեպտրային (ընկալող) օրգանները, որոնցում սկսում է օրգանիզմիռեակցիաները։ Գլխուղեղը նյարդային համակարգի մաս է, տարածական ընկալմանօրգանների համակարգ։ Այդ ընկալիչները նպաստում են գլխուղեղի զարգացմանը։ Բացի այդ, Թ. Շերինգթոնն առաջ քաշեց այն ենթադրությունը, որ վարքագծիընտրության կառավարման շղթան ակտիվանում է ընդհանուր առմամբ տարածականռեցեպտորներով։ Հետևաբար, հոգեբարոյական զարգացումը նույնպես անհրաժեշտէ դիտարկել ֆիզիոլոգիական զարգացման հետ կապի համատեքստում։ Կրոնականգիտակցությունը նույնպես ձևավորվում է հոգեբանական և ֆիզիոլոգիական զարգացմանը զուգընթաց։ Փ. Ջոնսոնը նշում է, որ «հավատը մարդկանց համար այնքան կարևոր է ևանհրաժեշտ, ինչպես սնունդը»… «բոլոր մարդիկ կարիք ունեն հավատալու և անօգուտ է մտածել, որ մեզանից ինչ-որ մեկը կարող է երջանիկ լինել` լինելով կասկածամիտ» [4]։ Այս միտքը լրացնում է Յ. Բորնուկովը. «Հավատը ենթադրում էվստահություն նրանում, ինչը տեսականորեն կարող է որևէ կասկածների տեղիք տալ,իսկ քանի որ հավատի չափորոշիչը գործունեության պատրաստականությունն է,ապա կարելի է ասել, որ հավատը պատրաստակամություն է գործելու որևէ նպատակիհամար, որի հաջող ավարտը նախապես երաշխավորված չէ։ Հավատը մարդու մեջծնվում է այն դեպքում, երբ նա հետաքրքրված է հավատի առարկայով, որը նրա մեջ առաջացնում է հուզական և գնահատման ակտիվ գործառույթ։ Եթե որևէ գաղափար, վարկած, կերպար նրա մոտ չի առաջացնում ակտիվ հետաքրքրություն, ապահավատի ֆենոմենը բացակայում է։ Իր այս բնույթով հավատը տարբերվում է գիտելիքից։ Գիտելիքն օբյեկտիվ է, այն մտքին հասանելի է։ Իսկ հավատում են նրան, ինչըմոտ է ոչ միայն մտքին, այլև սրտին, որն առաջացնում է անհատական ակտիվ գործունեություն» [5]։ Հասարակության հոգևոր մակարդակի ուսումնասիրություն-ներըհատկապես կարևորվում են կրոնական գիտակցության գնահատման հարցում։ Առանց գիտական ուսումնասիրությունների չի կարելի ճիշտ կազմակերպել դաստիարակության գործընթացը։ Հոգևոր դաստիարակության կրոնական բաղադրիչիխնդիրն է անձի մեջ ձևավորել բարձրագույն մակարդակի հավատ, որը կնպաստիմիջանձնային և հասարակական հարաբերություններում բարոյական արժեքներինհամապատասխան վարքագծի ընդօրինակմանն ու դրսևորմանը։ Վ. Զենկովսկին գտնում է, որ «Աստծո ճանաչողությունն» ընդհանրապես «հոգուստեղծագործություն» չէ։ Ըստ նրա՝ այն առաջնային տեղեկություն է և նրա անքակտելի ձեռքբերումը, որը կապված է հավատի ֆենոմենոլոգիայի և հոգու բնության հետ[6]։ Իսկ Ֆ. Շիլլերը նկատել է, որ «իսկական և առաջնային իրականությունը մենքտեսնում ենք ոչ թե արտաքնապես, այլ ապրում ենք՝ ունենալով մեր ներսում և ԵՍ-իկեցության մեջ, բայց քանի որ սահմանափակ ենք գիտակցում ԵՍ-ը, հասկանում ենքնաև, որ այն իր արմատներով ամրանում է բացարձակ անանցանելի և ամենընդգրկիչիրականության մեջ» [7]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԱբրահամայան ԿարինեԿՐՈՆԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ գիտակցություն, դիցաբանություն, բազմաստվածություն, հավատ,սիմվոլիզմ, այլաբանություն, կրոնական «լեզու»։

example170

example170

Սույն հոդվածում ներկայացվում են գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի որոշ առանձնահատկություններ, գերմաներենի դերը ժամանակակից աշխարհում։ Հոդվածում փորձ է արվում ցույց տալ երկու լեզուների` գերմաներենի և անգլերենի հատման կետերն արդի համահարթեցման (գլոբալիզացիայի) համատեքստում, գնահատել երկու լեզուների ընդհանրությունների գործնական նշանակությունը գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման հարցում։

Վերջին շրջանի լեզվաբանական ուսումնասիրությունների առանցքումմշտապես գերմաներենի և անգլերենի միջև լեզվական ընդհանրությունների,լեզվի տարբեր մակարդակներում դրանց փոխազդեցությունների, գերմաներենի` որպես առաջին և երկրորդ օտար լեզվի դասընթացների բովանդակության ևմեթոդանության վերաբերյալ նոր հայեցակարգերն են։ Ուստի, սույն թեմայի արդիականությունը պայմանավորված է գերմաներենի` որպես երկրորդ օտարլեզվի բուհական դասընթացի վերաբերյալ նոր մեթոդական հայեցակերպի և նորմոտեցումների մշակման անհրաժեշտությամբ, որտեղ առաջնային կարևորություն են ստանում երկու լեզուների` գերմաներենի և անգլերենի ընդհանրությունները և գործնականում դրանց կիրառությունը։ Այսպիսով, սույն թեմայի նպատակն է ցույց տալ գերմաներենի դերը ժամանակակից աշխարհում արդի գլոբալիզացիայի համատեքստում, գերմաներենի և անգլերենի միջև ընդհանրությունները, գնահատել անգլերենի լեզվականերևույթների փոխանցման գործնական նշանակությունը գերմաներենի` որպեսերկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման հարցում։ Արդի համահարթեցման (գլոբալիզացիայի) դարաշրջանում ժամանակակից աշխարհում մշտապես ավելի ու ավելի է կարևորվում օտար լեզվիհասարակական և տնտեսական նշանակությունը, ինչը հանգեցնում է լեզուներիարժևորմանը գլոբալ հաղորդակցական նախադրյալների ստեղծման տեսակետից։ Այս պայմաններում մեծ տարածում ունեցող անգլերենը դառնում է «իշխանություն այլ միջոցներով» (The Econom, 2001)։ Այն ներթափանցում է կյանքիբոլոր ոլորտներ նախևառաջ համացանցի միջոցով։ Հետևաբար, անգլերեն բառերն ու արտահայտություններն այսօր բոլոր լեզուներում (մասնավորապեսեվրոպական լեզուներում) մեծ թիվ են կազմում։ Ինչպես, օրինակ՝ գերմաներենիբառապաշարի մանրամասն դիտարկման ժամանակ պարզ է դառնում, որ բառային մակարդակում գերմաներենի և անգլերենի միջև սահմաններն այսօր կայուն չեն, չնայած այն հանգամանքին, որ գերմաներենն ուրույն տեղ է զբաղեցնումհնդեվրոպական լեզվաընտանիքում և բոլոր գերմանական լեզուների մայր լեզուն է։ Կան բազմաթիվ գործոններ, որոնցով էլ պայմանավորված են լեզվականփոխազդեցություններն ու փոխներթափանցումները։ Դրանցից են քաղաքական,տնտեսական, մշակութային շփումները, որոնք կարող են հաճախ լեզվականփոփոխությունների, ներթափանցումների աղբյուր հանդիսանալ։ Շփումներըկարող են արտացոլվել լեզվի բոլոր մակարդակում։ Ներկայիս գլոբալացվածաշխարհում լեզվական շփումներն առօրեական են դարձել, ինչն էլ առաջ է բերում միասնական լեզվական ստանդարտների անցման անհրաժեշտություն։ Այդպիսի միտումը անմիջական ազդեցություն է թողնում նաև գերմաներեն լեզվի և նրա դասավանդման ընդհանուր հայեցակերպի վրա` ձևավորելով «լեզվիքաղաքականությունը», որի առանցքում աշխարհում գերմաներենի տարածումը, նրա դերի բարձրացումը և համաշխարհային դիրքերի ամրապնդումն է։ Վերջինիս շնորհիվ գերմաներենը շարունակում է մնալ աշխարհում ամենապահանջված օտար լեզուներից սովորողների թվով, ինչը պայմանավորված է համաշխարհային մասշտաբով գերմանախոս երկրների զբաղեցրած առաջատարդիրքով գիտության, կրթության և տնտեսության ոլորտներում[1,3]։ Այսպիսով, գերմաներենը և անգլերենը, գոյատևելով միևնույն մշակութային հարթության վրա, ունեն բազմաթիվ ընդհանրություններ, որոնց հաշվառումը կարող է էապես նպաստել գերմաներենի գործնական դասընթացին։ Սույնհանգամանքը պետք է ներդրվի գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվիդասընթացի բովանդակության և մեթոդաբանության մշակման հիմքում, քանիոր հայաստանյան կրթական համակարգում գերմաներենը մեծ մասամբ ուսուցանվում է որպես երկրորդ օտար լեզու, և ցանկացած երկրորդ և հաջորդ օտարլեզու անխուսափելիորեն կրում է առաջին լեզվի ազդեցությունը ուսուցմանգործընթացում, ՈՒ. Վայնրիխը այն բնութագրում է որպես շեղում ընդունվածլեզվական նորմերից, ինչը տեղի է ունենում լեզվական շփումների արդյունքում[3,22]։ Այսպես, անգլերեն լեզու և գրականություն, թարգմանչական գործ` անգլերեն-հայերեն, անգլերեն-ռուսերեն բաժիններում գերմաներենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի գործնական դասընթացը հատկապես արդյունավետ է դառնում հենց այդպիսի մեթոդաբանության հիման վրա։ Գերմաներենը` որպես երկրորդ օտար լեզու սովորողների համար, որոնց մայրենի լեզուն հայերենն է,առանձնակի կարևորություն է ստանում անգլերենը, քանի որ այս դեպքում մայրենին գերմաներենի հետ ընդհանրություններ չի ցուցաբերում։ Մինչդեռ անգլերենն այդ համատեքստում ընձեռում է բազմաթիվ հնարավորություններ։ Ինչպես ցույց են տալիս գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի դասավանդման ընթացքում բազմաթիվ դիտարկումները, սովորողներն ավելի հաճախ դիմում են անգլերենին, եթե ինչ-որ բան չգիտեն գերմաներենից։ Այս տեսակետիցառավել կարևոր է դառնում երկու լեզուների լեզվական-կառուցվածքային մակարդակների համեմատությունը, քանի որ այն կարող է ուսումնառության հետագա փուլերում լեզվական հետազոտությունների համար նպաստավոր հիմքհանդիսանալ։ Գերմաներենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթացի վերջին շրջանիդիտարկումները գործնականում հաստատում են, որ այն այլ մեթոդական ևբովանդակային մոտեցումներ է պահանջում։ Առաջնահերթ է դառնումգերմաներենի և անգլերենի միջև ընդհանությունների ներգրավումը, ինչն էլ իրհերթին առաջ է բերում լեզվական փոխանցման երևույթը3։ Ընդ որում,գերմաներենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի դասընթացում անգլերենի երևույթների փոխանցումը կարող է լինել դրական կամ բացասական։ Երկու դեպքում էլ՝3 Փոխանցումը այս համատեքստում ենթադրում է լեզվական երևույթների փոխանցմանսկզբունքը, ըստ որի՝ մի լեզվի իրողությունները կարող են փոխանցվել մեկ այլ լեզու։ և´ դրական, և´ բացասական, փոխանցման երևույթները կարող են ճիշտդիտարկման պարագայում դրական ազդեցություն թողնել ուսուցմանգործընթացի վրա։ Այստեղ, սակայն, չի կարող լինել միանշանակ գնահատական։ Այս հարցում գոյություն ունի ավանդական երկու մոտեցում.- մի դեպքում, փոխանցման երևույթները` դրական կամ բացասական,հաճախ չեն դիտարկվում և հետևաբար, չեն ներգրավում օտար լեզվի ուսուցմանմեջ;-մյուս դեպքում բացասական փոխանցումը դիտարկվում է որպես ինտերֆերենց` լեզվական ազդեցություն, որը խոչընդոտում է դասավանդողին ևսովորողին օգտագործել փոխանցման ներուժը օտար լեզվի ուսուցման ժամանակ[4, 4-5]։ Այստեղ, փաստորեն, դասավանդողի գործոնը դառնում է առաջնային։ Վերջինիս խնդիրն է դառնում ընդլայնել երկրորդ օտար լեզվի դասավանդման գործընթացը նորագույն ուսումնասիրությունների արդյունքներով և հայեցակարգերով` ստեղծելով նոր հեռանկարներ և տրամադրելով համապատասխանգործիքակազմ։ Դասավանդողի առջև դրվում է նոր պահանջ, որը ենթադրում էնյութի բովանդակության և մատուցման նոր մեթոդների ընտրության հնարավորություն։ Այսպես, գերմաներենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվի դասավանդման մեջփոխանցման երևույթներ կարող են դիտարկվել բոլոր լեզվական մակարդակներում` հնչյունական, բառային, քերականական, ինչպես օրինակ` • Համարժեք ձևեր հնչյունական մակարդակում` արտասանությամբ, գրությամբ, կազմությամբ և իմաստով նման ձևեր. Tanzen/to dance, der Elefant/the• Լատինատառ գրություն;• Որոշյալ և անորոշ հոդի առկայություն և գործածության նման սկզբունքներ.• Նախադասության համարժեք մոդելներ. Er ist krank./ He is ill. Es ist kalt./ It is• Ժամանակաձևերի կազմության ընդհանրություններ` երեք հիմնական ձևեր,ձայնադարձի շարքեր. kommen-kam-gekommen/come-came-come, վաղակատարի կազմություն. have+Participl II/haben/sein/ +Partizip II;• Եղանակավորող բայեր. Müssen/must, können/can, dürfen/may։ Վերը թվարկված ձևերը և շատ այլ բազմաթիվ երևույթներ կարող են հիմքհանդիսանալ գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացում սովորողների մեջ երկրորդ լեզվի հանդեպ գիտակցված մոտեցում ձևավորելու համար, ինչի շնորհիվ նվազում է առաջին լեզվի բացասական ազդեցության գործոնը։ Մինչդեռ առաջին լեզվի իրողությունների գիտակցված փոխանցումը թողնում է միանշանակ դրական ազդեցություն, այս դեպքում խոսքըդրական փոխանցման երևույթի մասին է։ Լեզվական գիտելիքների, կարողությունների ու հմտությունների դրական փոխանցումը երկրորդ օտար լեզվիոլորտ ապահովում է վերջինիս արագ ու արդյունավետ յուրացումը։ Այս դեպքում պակաս կարևոր չէ նախնական տրամադրվածությունը լեզվի նկատմամբ։ Անհրաժեշտ է տվյալ փուլում ուսանողների մեջ ձևավորել դրական տրամադրվածություն գերմաներենի հանդեպ՝ հերքելով տվյալ լեզվի անհաղթահարելիբարդությունների վերաբերյալ կարծրատիպային մոտեցումը՝ ցույց տալով, որայն գտնվում է իրենց իմացական գիտելիքների մակարդակում։ Այս տեսակետիցկարևոր գործոն է համարվում գերմաներենում մեծ թվով անգլերեն բառերիառկայությունը։ Գերմաներենի` որպես երկրորդ օտար լեզվի բուհական դասընթացի շրջանակներում առանձնացվել են անգլիաբանությունները։ Անգլերենտարրերը գերմաներենում բնութագրվում են մեկ ընդհանուր՝ “Denglisch” սահմանումով։ Այդպիսի ներթափանցումները գերմաներենի բառապաշարում բացասական են գնահատվում, ինչը պայմանավորված է մի շարք գործոններով։ Չանդրադառնալով, սակայն, գերմաներենի ընդհանուր լեզվական պատկերիխաթարման հարցում անգլերեն բառերի գործածությանը՝ նշենք, որ դրանցիցշատերը գալիս են պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններից և գործածություն են գտնում նաև եվրոպական այլ լեզուներում։ Վերջինները բնութագրվումեն «միջազգային բառեր» եզրույթով։ Այդպիսի տարրերը բառապաշարում գերակշռում են տնտեսության, սպորտի, քաղաքականության, գիտության, մամուլի,տեխնիկայի, ոլորտներում։ Անգլիաբանությունները և միջազգային բառերը գերմաներենի բառապաշարում ներառվում են՝ հարմարեցվելով լեզվի հնչյունականև քերականական կանոններին։ Ընդ որում, դրանք հարմարեցվում են գերմաներենի լեզվական կանոններին տարբեր աստիճանի` լիակատար և մասնակիհարմարեցում։ Ինչպես օրինակ՝ park, café, politik, auto, Physic, arm, hand, address,emotion, bus, hotel, և այլ բազմաթիվ գոյականներ գերմաներենում ստանում ենմեծատառ գրություն, հոդ, սեռ և հետևաբար, հոլովվում են համապատասխանհոլովմամբ՝ der Park, das Café, die Politik, das Auto, die Physik, der Arm, die Hand,die Adresse, die Emotion, der Bus, das Hotel։ To surf, to download, to check in, to checkout և այլ բայեր գերմաներենում ստանում են անորոշ դերբայի վերջավորություն,երբեմն նաև բայական նախածանցներ և խոնարհվում են՝ ըստ դեմքի ու թվիհամապատասխան դիմաթվային վերջավորություններով՝ surfen, downloaden,einchecken, auschecken։ Նույն սկզբունքով կարելի է նաև թվարկել այլ խոսքիմասային պատկանելություն ունեցող բազմաթիվ բառեր, որոնք, հարմարեցվելովգերմաներենի լեզվական կանոններին, այդուհանդերձ, ընկալվում են որպես միջազգային բառեր կամ անգլիաբանություններ։ Դրանք մեծ թիվ են կազմում գերմաներենի բառապաշարում և դրանց ավելացման միտումը մշտապես աճում է։ Միջազգային բառերը և անգլիաբանությունները կարող են ճիշտ մատուցման դեպքում էապես նպաստել լեզվի նկատմամբ հետաքրքրության ևնախնական գիտելիքների ձևավորմանը։ Լեզվի ուսուցման նախնական փուլերում կարելի է համագործակցային մեթոդով ուսանողների շրջանում հասնելնշված նպատակին։ Օրինակ՝ կարելի է 10-15 ուսանողական համակազմովխմբից ձևավորել 2 կամ 3 խումբ։ Խաղի կանոնները բացատրելուց հետոնախանշված ժամանակահատվածում (10-15րոպե) ուսանողները պետք էհնարավորինս միջազգային շատ բառեր գրի առնեն, որոնք արդեն ծանոթ ենիրենց գերմաներենի դասընթացից, գործածական են նաև այլ լեզուներում՝ռուսերենում, երբեմն նաև հայերենում։ Ժամանակի ավարտից հետոդասավանդողը ստուգում էյուրաքանչյուր թիմի արդյունքները, ուղղումսխալները և հաշվում միավորները։ Հաղթող թիմը ներկայացնում է իրբառացանկը, այնուհետև մրցակից թիմը կամ թիմերը լրացնում են տվյալբառացանկը չհնչած բառերով։ Դասավանդողն ընթացքում ներկայացնում էդրանց գերմաներեն համարժեքները, եթե այդպիսիք առկա են, տվյալ բառերիճիշտ արտասանությունըգերմաներենում՝ այսպիսովհնարավորություն տալով ուսանողներին համալրելու իրենց բառապաշարըորոշակի բառերով և դասը դարձնելու առավել հետաքրքիր և ոչ ֆորմալ։ գրությունըևՆույն կերպ կարելի է ներմուծել նաև գերմաներենի քերականության որոշհարցեր, ինչպես պարզ է դառնում վերը բերված օրինակներից։ Երկու լեզուներիփոխադարձ կապը նպաստավոր ազդեցություն է ունենում նաև անգլերենիտեսական որոշ խնդիրների քննության ժամանակ։ Այս դեպքում կարևոր գործոնէ համարվում դասավանդողի կողմից անգլերենի՝ որպես երկրորդ օտար լեզվիիմացությունը։ Այս առումով հարկ է նշել, որ միջազգային բառերը և անգլիաբանությունները երկու լեզուների փոխադարձ կապի և փոխազդեցության միայն միմասն են կազմում։ Հարկ է հավելել, որ գերմաներենի և անգլերենի միջև բազմաթիվ ընդհանրությունները լեզվական տարբեր մակարդակներում ավելի խորարմատներ ունեն, ինչը հստակորեն բացահայտվում է տարբեր մակարդակներում երկու լեզուների տիպաբանական համեմատության ժամանակ։ Առաջինև հիմնական նախապայմանը երկու լեզուների միջև ազգակցական կապն է։ Անգլերենը՝ որպես առանձին լեզու, սերել է գերմանական (Germanisch) լեզվից՝պատմական զարգացման տարբեր փուլերում ենթարկվելով բազմաթիվ փոփոխությունների [2,5-8]։ Ուստի, այս լեզուների միջև ընդհանրությունները և նմանությունները պայմանավորված են մեկ ընդհանուր մայր լեզվի գոյության հանգամանքով և միևնույն լեզվաընտանիքում նույն լեզվական ճյուղի պատկանելությամբ, ինչը չէր կարող անհետևանք մնալ և իր անմիջական ազդեցությունըչունենալ լեզուների զարգացման տարբեր շրջափուլերում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն für die Lehre an den deutschsprachigen Hochschulen. Berlin/New York։

example1838

example1838

Սույն հոդվածը ծանոթացնում է արհեստական բանականությանը եւ դրա կարեւորագույն բաղադրամասերից մեկին՝ պատկերների ճանաչմանը, որը բավական բարդ գործընթաց է՝ հիմնված մարդու ուղեղի՝ պատկերների ճանաչման գործընթացի վրա։ Հոդվածում ներկայացված տեղեկատվությունը ներառում է պատկերների ճանաչման մաթեմատիկական ալգորիթմները, նեյրոնային ցանցերը՝ ընդգրկելով մանրամասն նկարագրություններ եւ գրաֆիկներ։

Արհեստական ​​բանականությունը որպես գաղափար հայտնի էր մարդկանց 20-րդ դարի սկզբից, օրինակ ՝ հայտնի չեխ գրող Կառլ ապ ապեկի «Rossom Universal Robots» գիտաֆանտաստիկ աշխատությունը խոսում է Rossom ունիվերսալ ռոբոտի մասին, որն ըստ էության կրողն էր արհեստական ​​բանականություն. Մասնավորապես, «արհեստական ​​ինտելեկտ» տերմինը օգտագործվում է նկարագրելու մեքենաներ, որոնք ընդօրինակում են մարդու ճանաչողական գործառույթները, ինչպիսիք են սովորելու կամ խնդիրները լուծելու ունակությունները։ Արհեստական ​​բանականության ծրագրերը ներառում են մի շարք ինքնակառավարվող մեքենաներ, անօդաչու թռչող սարքեր, ծրագրեր, որոնք ցուցադրում են բարդ մաթեմատիկական թեորեմներ, որոնիչներ (օրինակ ՝ Google- ը), ծրագրային ապահովման օգնականներ (օրինակ ՝ Siri, Bixby) և խաղեր (օրինակ ՝ Go, check 411 INFORMATICS), պատկերի ճանաչման ծրագրեր։ Վերջինս աշխատում է նյարդային ցանցերի օգնությամբ։ Մարդու տեսողական համակարգը աշխարհի հրաշալիքներից մեկն է։ Եկեք քննարկենք ձեռագիր թվերի հետևյալ հաջորդականությունը. Մարդկանց մեծ մասը հեշտությամբ կհասկանա այդ թվերը որպես 504192։ Մարդու ուղեղի երկու կիսագնդերում տեղակայված է տեսողական հիմնական հատվածը ՝ V1, որը պարունակում է 140 միլիոն նեյրոններ, որոնք միմյանց հետ կապված են ավելի քան 10 միլիարդ ցանցերով։ Բայց ամբողջ տեսողական համակարգը բաղկացած է մի քանի նման հատվածներից։ Այսպիսով, ձեռագրերը հասկանալը հեշտ չէ։ Համակարգչում պատկերների ճանաչման ծրագիր ստանալու համար կարող եք օգտագործել մարդու ուղեղի տեսողական համակարգի կառուցվածքը։ Ձեռագրերի ճանաչումը համակարգչում կատարվում է նյարդային ցանցերի օգնությամբ։ Դա, իր հերթին, մի համակարգ է, որը դասեր է քաղում հսկայական տվյալների բազայից։ Արհեստական ​​նեյրոնը համակարգչում նեյրոն է, որը կոչվում է պերսեպտրոն ՝ 1950-ականներին Ֆրենկ Ռոզենբլաթի ստեղծած։ Պերսեպտրոնը ընդունում է մի քանի երկուական մուտքային արժեքներ (x1, x2, ...) և առաջացնում մեկ ելքային երկուական արժեք։ Ելք Նկար .1 Պերսեպտրոնի մոդելը։ Ռոզենբլատը ներկայացրեց ելքի արժեքը հաշվարկելու մի պարզ կանոն։ Այդ պատճառով նա մտավ կշիռներ. W1, w2, ... իրական թվեր։ Նեյրոնների երկու ելքերը ՝ 0 կամ 1, որոշվում են կշիռների հանրագումարով. ∑ 412 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ 0, եթե ∑, որտեղ k իրական թիվ է։ 1, եթե Սա նեյրոնային ցանցերում օգտագործվող հիմնական մաթեմատիկական մոդելն է։ Այլ կերպ, կարելի է կարծել, որ այս բանաձևը գործիք է, որը որոշում է կայացնում փաստերի հիման վրա։ Բանաձևն ավելի լավ հասկանալու համար հաշվի առեք հետևյալ օրինակը։ Ենթադրենք առաջիկա օրերին բացօթյա համերգ է, և ձեր այնտեղ մնալը կախված է հետևյալ 3 պայմաններից. 1. եղանակ, 2. ծնողների թույլտվություն, 3. հասարակական տրանսպորտ մուտք։ Այս 3 գործոնները կարող ենք ներկայացնել որպես x1, x2 և x3 երկուական փոփոխականներ։ Օրինակ, եթե եղանակը լավ է, x1 = 1, հակառակ դեպքում x1 = 0։ Նույն կերպ x2 = 1, եթե դուք ստանում եք ծնողների թույլտվություն, և x2 = 0, հակառակ դեպքում։ Նույնը պատահում է x3- ի հետ։ Եվ հիմա եկեք պատկերացնենք, որ դուք մեծապես կարևորում եք ձեր ծնողների ՝ համերգ գնալու թույլտվությունը։ Այսպիսով, կշիռները կարող են ընտրվել հետևյալ կերպ. W1 = 2 եղանակի համար, w2 = 6 թույլտվության համար և w3 = 2 երրորդ պայմանի համար։ Սա ցույց է տալիս, որ դուք թույլտվությունն ավելի շատ եք գնահատում, քան եղանակը և հասարակական տրանսպորտի առկայությունը։ Եվ վերջապես, եթե մենք ընտրենք k = 5 գործակիցը, այս փոփոխականներն ընտրելով, մենք կստանանք որոշումների կայացման հետևյալ մոդելը, որի արդյունքը կլինի ծնողների դրական թույլտվության շնորհիվ 1, իսկ հակառակ դեպքում ՝ 0։ Այնուամենայնիվ, արդյունքը չի փոխվի մյուս երկու պայմանների առկայության դեպքում։ Նկատենք, որ չնայած 3 պայմանների առկայությանը, ծնողների թույլտվության պայմանը ամենաազդեցիկն է համերգ գնալու որոշման համար։ Վերոնշյալ օրինակը որոշում կայացնելու մոդել է, որը հաշվի է առնում տարբեր պայմաններ։ Խնդիրները լուծելու համար համակարգիչը օգտագործում է մի քանի հազար նման որոշում կայացնելու մոդելներ (նեյրոններ), որոնց որոշման կայացումը կախված է նախորդ շերտերում նեյրոնների կայացրած որոշումներից (նկ. 2)։ Արդյունք = 413 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Մուտք Ելք Նկար. 2 Որոշումների կայացման մոդել։ Ենթադրենք, որ մուտքագրումը հում պիքսելներից ստացված տվյալներն են, և մենք ցանկանում ենք ծրագրավորել նեյրոնային ցանցը ՝ ձեռագրային թվանշանները ճշգրիտ դասակարգելու համար։ Դա անելու համար մենք մի փոքր փոփոխություն կկատարենք և պրեսցեպրոն նեյրոնի փոխարեն կօգտագործենք սիգմոիդ նեյրոն, որը 0 կամ 1 ելքային արժեքների փոխարեն ստեղծում է տիրույթում ցանկացած իրական թիվ (0; 1)։ Մեկ այլ եղանակով, նեյրոնը կարող է դիտվել որպես ֆունկցիա։ Ֆունկցիայի գրաֆիկից ակնհայտ է, որ ֆունկցիայի արժեքը in- մոտ մոտ է 0-ին, իսկ + `- 1-ում, այսինքն` ֆունկցիայի արժեքների 414 INFORMATICS (0; 1) տիրույթը։ Ալգորիթմը գործում է հետեւյալ կերպ. Նախ, ալգորիթմը «վարժեցվում է» տվյալների շտեմարանում, իսկ տվյալների շտեմարանների քանակի աճը ցույց է տալիս ալգորիթմի ստացումը, ավելի ճիշտ ՝ ելքային արժեքը։ Այսպիսով, պատկերի ճանաչման ալգորիթմ ստանալու համար նախ անհրաժեշտ է ունենալ մեծ տվյալների բազա։ Ալգորիթմը կատարում է հետևյալը. Տվյալների շտեմարանում պատկերը ստանալուց հետո ալգորիթմը համընկնում է պատկերի յուրաքանչյուր պիքսելի յուրաքանչյուր արժեքի ՝ կախված պիքսել խավարի աստիճանից։ Այսպիսով, որքան մուգ է պիքսելը, այնքան նրա արժեքը մոտ է 0-ին, հակառակ դեպքում մոտ է 1-ին։ Նշենք, որ միջակայքում գտնվող իրական թվերը (0; 1) ստացվում են վերը նշված սիգմոիդ ֆունկցիայի միջոցով։ Հետեւաբար, նյարդային ցանցի i- րդ նեյրոնի կշիռների հանրագումարը պայմանավորված է i-1, i-2 նեյրոնների կողմից ստեղծված համապատասխան արժեքներով .... Սա նշանակում է, որ երբ մենք արդեն «վարժեցված» ալգորիթմը տրամադրում ենք որպես ձեռագիր համարի պատկերի ներդրում ՝ ենթադրելով, որ «9» թվանշանի պատկերն է, ալգորիթմը կհամապատասխանի այդ պատկերի յուրաքանչյուր պիքսելին, և այդպիսով ալգորիթմը կօգտագործի սիգմոիդ գործառույթը կցված է յուրաքանչյուր պիքսելին։ , որը կստեղծի ցանկացած արժեք միջակայքում (0; 1), որի վրա հետագայում ալգորիթմը մի քանի անգամ կկիրառվի, այսինքն ՝ նախկինում ստացված արժեքները կհամապատասխանեն ստացված հաջորդ արժեքներին։ Այսպիսով, վերջին քայլում մենք ստանում ենք 10 նեյրոն որպես ելքային արժեք, որոնցից յուրաքանչյուրը կունենա իրեն կցված արժեք միջակայքում (0; 1), և այդ նեյրոնի արժեքը, որն ամենամեծն է վերջին ելքում շերտը, մուտքային պատկերում արտացոլված թվանշանն է, այս դեպքում 9. Երրորդ նեյրոնը կունենա ամենամեծ արժեքը վերջին շերտում, և արժեքը 100-ով բազմապատկելը կտա վստահության գործակիցը արտահայտված տոկոսներով (ալգորիթմի քանի տոկոս համոզված է, որ մուտքագրված պատկերում ներկայացված է «9» թվանշանը)։ Հաշվի առեք արհեստական ​​ինտելեկտի ալգորիթմը, մասնավորապես գործնականում պատկերի ճանաչումը։ Մեր ալգորիթմը հիմնված է Google- ի կողմից ստեղծված TenserFlow համակարգի վրա, որն իր մեջ ներառում է պատրաստի նեյրոնային ցանցեր։ Google- ը նաև օգտագործել է 415 INFORMATICS գործիքը 100,000 օբյեկտ ճանաչելու համար, բայց պարզ է, որ իրական կյանքում կա ավելի քան 100,000 օբյեկտ, ուստի մենք կօգտագործենք նախապատրաստված ծրագիր ՝ նոր օբյեկտների պատկերները ճանաչելու համար։ Ինչպես տեսանք վերևում, պատկերի ճանաչումը կատարվում է ներմուծվող պատկերը նեյրոնների շերտերի միջով անցնելու միջոցով, ուստի առաջին շերտում նկարում հայտնաբերվում է օբյեկտի սահմանը, միջին շերտերում ստուգվում է առարկայի ձևը և վերջին շերտերը վերջնական օբյեկտը ճանաչվում է։ այդ վերջին շերտի «մարզմամբ»։ Մեր ծրագիրը բաղկացած է 7 քայլից։ Նշենք, որ այս ամենն արվում է MacOs օպերացիոն համակարգում։ 1. Ներբեռնեք Python 2.7։ 2. Mac տերմինալի վրա գրեք pip install tensorflow- ը։ 3. Հետո կստեղծենք տվյալների բազա, որքան մեծ լինի տվյալների բազան, այնքան լավ, քանի որ դասընթացը կկատարվի ավելի մեծ տվյալների բազայի վրա, և արդյունքում վերջում կունենանք ավելի հստակ պատասխան։ Կարող եք ընտրել ցանկացած օբյեկտի պատկերային շտեմարան։ Այս դեպքում ընտրվել է 5 տեսակի ծաղիկների պատկերների շտեմարան։ Պարզապես պետք է համոզված լինեք, որ յուրաքանչյուր ծաղկի նկարը իր համապատասխան անունով ֆայլում է (նկ. 3)։ Այս հրահանգը գրելով ՝ մենք վերջապես «կպատրաստենք» ծրագիրը։ Ուղղակի * -ի փոխարեն պետք է գրել պատկերի շտեմարան (ուղի) պարունակող ֆայլի ուղին։ 416 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Նկար .3 Պատկերների տվյալների շտեմարանի տեղադրում։ Գծապատկեր 4 Վստահության տոկոսի որոշում։ Տեսնենք, թե արդյունքում ինչ է տեղի ունեցել։ Կարող եք դուրս գալ բակ և նկարների շտեմարանում ներկել ծաղիկների տեսակներից մեկը ՝ այս դեպքում 417 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ, ճյուղ, ինչպես տեսնում եք նկարի ներքևի աջ մասում։ Python տերմինալում մուտքագրեք հետևյալ հրահանգը ՝ * –ի փոխարեն նշելով համակարգչի վրա մանրապատկերի պատկերի գտնվելու վայրը։ Ինչպես երեւում է, առաջին տողում գրված է `բեկոր, որի համար վստահության տոկոսը 0.99950 է (նկ. 4)։

example2409

example2409

2016-2017 թթ. իրականացված դաշտային աշխատանքների և լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքների և նախկինում կատարված աշխատանքների վերլուծության հիման վրա քննարկվում են ՀՀ Վայոց Ձորի մարզի Ամուլսարի ոսկու հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկությունները։ Պարզվեց, որ Ամուլսարի հանքավայրում լայնորեն տարածված են ռուտիլային և երկաթի օքսիդներով ու հիդրոքսիդներով հարուստ երկրորդային քվարցիտները։ Շլիֆերում հազվադեպ հանդիպում են ալունիտ և սերիցիտ միներալներ։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեց նաև, որ Ամուլսարի երկրորդային քվարցիտներն առաջացել են օլիգոցենի հասակի անդեզիտների թթվային տարրալվացման հետևանքով։

Ամուլսարի ռուտիլ երկրորդ եռամսյակը Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտային հանքավայրը ծածկում է Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի յունքի Սյունիքի մարզերի վարչական սահմանները, geանգեզուրի լեռնաշղթայի հյուսիս-հյուսիս-արևմուտք գտնվող ճյուղերի վրա, Օրբա գետի բարձր վտակների վրա։ Հանքի տարածքը Սյունիքի մարզի Գորայք գյուղից 12 կմ հյուսիս-արևմուտք է, իսկ Վայոց Ձորի մարզի Կեչուտ գյուղից 10 կմ հարավ։ Մոտակա բնակավայրերն են Սարավանը և Ուղեձորը։ Ըստ SV. Ըստ Մարտիրոսյանի և այլոց [4], ուսումնասիրության տարածքը բաղկացած է միջին և վերին էոցենից, ինչպես նաև օլիգոցենից, որոնք հյուսիսում ծածկված են չորրորդական միջին աստիճանի անդեզիտ-բազալտային լավաներով `մինչև 80 մ հաստությամբ։ Այստեղ տարածված են նաև ժամանակակից ալյուվիալ-դելյուվիալ կազմավորումները։ Էոզենի հատվածը սկսվում է էոզենի միջին բարձրությամբ անդեզիտներից, նրանց լավայի բրեկչիաներից և համակցված տուֆերից, որոնք զարգացած են տարածքի հարավ-արևմուտքում։ Theայռերն ունեն նման անկման ազիմուտ ՝ 40-450 անկման անկյուններով։ Նրանց հզորությունը մոտ 500 մ է։ Նշված կազմավորումները ծածկված են վերին նեոկենային հրաբխային շերտի անկյունային-ազիմուտալային աններդաշնակությամբ, որը բաժանված է 200-250 մ ցածր հաստությամբ երկու ենթախմբերի։ Այն ներկայացված է անդեզիտական ​​ժանդեզիտ-բազալտային կազմի ագլոմերատային տուֆերով, որոնք պարունակում են մի քանի մետր տարողությամբ համանման կազմի հոսքեր։ Շերտը բաղկացած է eriodacite տուֆերին բնորոշ երեք հորիզոններից ՝ 10-40 մետր տարողությամբ [4, 5]։ Վերինը `400-450 մ տարողությամբ, ներկայացված է անդեզիտ-բազալտե կոմպոզիտային տուֆի բրեկչիաներով։ Վերևից (արևելյան մաս) կտրված են Ենոլիգոցենի հիդրոգերմորեն փոփոխված կազմավորումները, որոնց հաստությունը 700-750 մետր է։ Դրանք առաջացել են օլիգոցենի միջին չափի ապարների բեկորների հաշվին։ Երրորդային քվարցիտները նույնպես հայտնաբերված են մետասոմատիտներում։ Վերին Միոցեն-Ստորին Պլիոցենային բարձրությունները ենթարկվում են ենթաշրջանի հարավարևմտյան մասում, անհամապատասխանորեն նստած են էոցեն-օլիգոցեն բարձրությունների վրա և տեղակայված են մոտավորապես հորիզոնական։ Դրանք ներկայացված են հրաբխային փշրանքներով, խարամներով, ագլոմերատներով, տուֆի բրեչիաներով, անդեզիտային բազալտներով և այլն։ Վերին էոցենի և օլիգոցենի ապարները կեսօրվա ուղղությամբ առաջացնում են մեղմ թեքված սինկլինալ ծալք։ Վերին էոցեն-օլիգոցեն տարիքային խմբի Գաբրո-Մոնցոնիտ-Գրանոսիենիտային գոյացության մագմատիկ կազմավորումները տարածված են տարածաշրջանում։ Ըստ E. Գ. Ըստ Տոնոյանի [5], դրանք փոքր ուղղաձիգ մարմիններ են, որոնց չափը տատանվում է 0,004-ից 0,6 քմ։ կմ Վերջիններիս շփումների մի մասը ենթարկվել է եղնիկների քարկոծման։ Տարածաշրջանի տարբեր մասերի ներխուժող կազմավորումները ներկայացված են Կաքավասար, ermերմուկ, Կեչուտ, Քայաթեղ, Ամուլսար և Վերին Որոտան խմբերի ներխուժումներով։ Այս ներխուժումներն ունեն օլիգոցենի բարձրություն, և դրանց փոքր ելքերը պատռում են վերին էոցենի հրաբխային ժայթքումները։ Պետք է նշել, որ ներխուժումների արդյունքները համընկնում են սահմանային բլոկի գտնվելու վայրի տեղաբաշխման և բաշխման հետ։ Kakavasar- ի ներխուժումները ներկայացված են մոնզոնիտներով, gabbro փոքրերով `granodiorites- ի փոքր պոռթկումներով, որոնք պատռում են միջին Eocene գագաթները։ Ermերմուկի չե Կեչուտիի ներխուժումները ներկայացված են գաբրո, որձաքարային սիենիտներով, գրանիոզենիտներով և մոնզոնիտներով։ Վերին Որոտանի ներխուժումները ներկայացված են գրանոդիորիտներով, գրանիոզենիտ-մոնզոնտներով, որոնք ենթարկվում են Միոպլիոցենի և չորրորդական լավայի ծածկույթի տակ։ Ամենաերիտասարդ պատռված կազմավորումները վերագրվում են անդեզիտական ​​կոսմոֆորիտային ներխուժումներին, որոնք ենթարկվում են ջրբաժանում։ 2006 թ. «Գեոթիմ» ՓԲԸ-ի կողմից իրականացվող երկրաֆիզիկական, երկրաքիմիական և նավթագրական հետազոտությունների արդյունքում Հայաստանի Հանրապետությունում առաջին անգամ երկրորդ քվարցիտներում մեկուսացվել են ոսկու հանքաքարեր, մասնավորապես `ոսկու չորս տեղամասեր. արդյունաբերական նշանակության քվարցիտներ կրող. Eratavs, Artashak, Tigranes]։ Ամուլսարի հանքավայրի Տիգրանես-Արտավազդես համատեղ տեղամասի C1 + C2 կատեգորիայի հավասարակշռված պահուստներն են `56,4 մլն տոննա հանքաքար, 52,66 տոննա ոսկի, 210,5 տոննա արծաթ (ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարության որոշումներ № 221 23.02.2009 թ. և № 309-ը 16.09.2011 թ. դրությամբ)։ , Ամուլսարի հանքավայրը ստեղծվել է ցածր ջերմաստիճաններում ՝ մանր խորություններում։ Հանքայնացումը տեղայնացված է փոփոխված վարման քվարցային մանրացված գոյացություններում և վերահսկվում է տեկտոնական խզվածքներով։ Ոսկին ներկայացված է ցրված մանր ցրված ձվերով։ 2016-2017թթ. Տարվա ընթացքում դաշտային աշխատանքների ընթացքում հավաքված բեկորների նմուշների նավթագրական ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ Ամուլսարի հանքավայրում տարածված են երկրորդային քվարցիտներ, որոնք հարուստ են ռուտիլային երկրի օքսիդներով և հիդրօքսիդներով։ Ռուտիլ-ալունիտի և ռուտիլ-սերիցիտի երկրորդային քվարցիտների սորտերը հազվադեպ են։ Ստորև բերված է դրանց համառոտ նկարագիրը։ Ռուտիլային քվարցիտ։ Դա կոշտ ժայռ է, մուգ բալի երկաթի հիդրօքսիդների փոքր բծերով, հազվադեպ ՝ խալկոպիրիտով, խալկոզին ՝ բնական ոսկու եզակի բծերով։ Երկաթի օքսիդները և հիդրօքսիդները ներկայացված են օկոլոմորֆ-ժապավենային գոյացություններով, գնդիկներով, ոչ հանքային օգտակար հանածոներով, որոնք տեղ-տեղ աճել են դրանց վրա։ Քարը 90% որձաքար է, 7% ռուտիլ և 3% գեոտիտ։ Քվարցիտը ներկայացված է վերաբյուրեղացված քվարց քսենոբլաստ հատիկներով ՝ ամենափոքր հատիկավոր զանգվածով։ Այն հարստացված է ձիավոր ագրեգատների վերաբյուրեղացված հատիկներով։ Միկրոճեղքում աննշան քանակությամբ նարնջի հիդրօքսիդ և նարնջի ագրեգատներ կան։ Ռուտիլը հիմնական ժայռային զանգվածում ներկայացված է միատարր, բաց դեղին փոքր պրիզմաների փոքր կուտակումներով։ Փոքր ռուտիլային բյուրեղներին բնորոշ է բեկման ցածր ինդեքսը `ավելի քան 2.62.9։ Հեմատիտային քվարցիտ։ Դա մուգ բալագույն գույնի, ողողված ապար է ՝ երկաթի հիդրօքսիդների և օքսիդների խառնուրդների հագեցած հանքայնացումով։ Երկաթի օքսիդներն ու հիդրօքսիդները հայտնվում են հատիկավոր, քսենոմորֆ, ճյուղավորված, գնդաձեւ գոյացությունների տեսքով։ Հեմատիտի քվարցիտը բաղկացած է 63% որձաքարից, հեմատիտից, գեոտիտից hematized մագնիտիտը կազմում է 37%։ Քվարցի հատիկավոր զանգվածի հանքային հանքանյութերը առաջանում են խիտ կուտակումներից և ճյուղավորված երակներից։ Նկատվում է մուգ կարմիրին բնորոշ մագնիսական զանգվածի կեղծ փոխարինում հեմատիտով ՝ հեմատիտին անցումով։ Գեոտիտը ներկայացված է դեղնավուն, նարնջագույն-դեղնավուն, փոքր, փոքրիկ մանրահատիկներով և թելերով։ Քվարցիտի հիմնական զանգվածը առաջացել է անդեզիտների արտահոսքի արդյունքում, որի վրա, իր հերթին, տեղակայված է եղել մագնիտիտի հանքայնացումը։ Գեոտիտ քվարցիտ Այն հարուստ է երկաթի օքսիդներով և հիդրօքսիդներով, կեղտոտ շագանակագույն, մուգ կարմիր գույնով, խիտ, փխրուն, երկաթով, որոնցում նկատվում են քաղկոպիրիտի, խալկոզինի, խալկոզին-կովելինի ցաններ։ Գեոտիտի քվարցիտի 82% -ը որձաքար է, իսկ 18% -ը `գեոտիտ։ Քվարցը նուրբ հացահատիկ է, որը վերաբյուրեղացված որձաքարային երակներով է։ Վերջիններս առաջացնում են խիտ կուտակումներ միկրոձուլային կառուցվածքով։ Առաջնային հանքանյութը մագնետիտն է, ինչի մասին վկայում է օքսիդացման էֆեկտների առկայությունը։ Փոփոխություն կա նաև նախնական օգտակար հանածոների մեջ ՝ երկաթի հիդրօքսիդների շագանակագույնից վառ կարմիրի անցում։ Գեոտիտ-հեմատիտ քվարցիտ։ Դա մուգ շագանակագույն, մուգ կարմիր, խիտ, շողշողացող ժայռ է, հարուստ երկաթի օքսիդներով և հիդրօքսիդներով։ Կան քաղկոպիրիտի, պիրիտի, քաղկոզինի ցաններ։ Քարը բաղկացած է հավասար ՝ 60%, և երկաթ պարունակող հանքանյութերից ՝ 40%։ Գեոտիտ հեմատիտային քվարցիտը նուրբ հատիկով քվարցային մասնիկների, բների և փոքր մասնիկների խիտ կուտակում է։ Կատարված աշխատանքի արդյունքները հանգել են հետևյալ եզրակացությունների. • Ամուլսարի ոսկեբեր երկրորդային քվարցիտների զանգվածը ձևավորվել է օլիգոցենային աստիճանի անդեզիտների թթվային արտահոսքի հիդրոտերմային գործընթացներով։ Արտահոսքի ընթացքում արտանետվում են ալկալային (K, Na) և հիմնական (Ca, Mg) տարրեր, բացի երկաթից, որը կապվում է հեղուկների խորքերից բերված ծծմբի ջրային լուծույթներին ՝ պիրիտ առաջացնելով։ • Կան որձաքարների շատ տարբեր տեսակներ ՝ հեմատիտ, հիդրօքսիդ, հեմատիտ-հիդրօքսիդ, հեմատիտ-գեոտիտ-ռուտիլ, քվարցիտ-ցերիտ, ռուտիլ-ալունիտ։ Ռուտիլային zերկաթի օքսիդներով և հիդրօքսիդներով հարուստ երկրորդական քվարցիտները տարածված են։ Ռուտիլ-ալունիտ, ռուտիլ-սերիցիտային քվարցիտները հազվադեպ են լինում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Ալոյան Հ., ՀՀ Վայոց ձորի մարզում Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտային հանքավայրի Էրատո հատվածում, 2007-2013թթ. 01.09.2013 թ.-ին իրականացված երկրաբանական հետախուզական աշխատանքների արդյունքների մասին Հիմնավորելով պայմանների պարամետրերը և հաշվարկելով պահուստները, Երևան, 2013 թ. [2] Ալոյան Հ., Հուսավան հատվածում, որը գտնվում է Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտային հանքավայրի հարավ-արևմտյան լանջին, ՀՀ Վայոց ձորի մարզ, 2013 երկրաշարժ Երկրաբանական ուսումնասիրություն ընդերքօգտագործման իրավունքով կատարված ինժեներաերկրաբանական աշխատանքների վերաբերյալ 2015 թվականի սեպտեմբերի 20-ի թիվ EUH-29/003 պայմանագրով վավերացված Երեւան 1 50000 Վայոցձորի և Յուժնո Սևանի տարածքում երկրաբաններ և տնտեսագետներ Գյուրջյան Արման ԱՄՈՒԼՍԱՐ ՌՈՒՏԻԼ ԵՐԿՐՈՐԴ ՔՎԱՐԻՏՆԵՐ Հիմնաբառեր. Ոսկու հանք, երկրորդային քվարցիտներ, հեմատիտ, գեոտ. ։

example1485

example1485

Գիտատեխնիկական ներկա ժամանակում և համակարգչային դպրոցական հնարավորությունների մաթեմատիկայի ծրագրերում աստիճանաբար պետք է զարգացնել կիրառական մատչելի խնդիրների մաթեմատիկական մոդելների կառուցման մոտեցման ձևավորումը, այդ մոդելների ուսումնասիրման ճշգրիտ և մոտավոր մեթոդների տիրապետումը և մոտավոր հաշվումների իրականացումը։ Աշխատանքում քննարկվում են այն հիմնախնդիրները, որոնք արդիական են դարձնում այս խնդիրների քննարկումը առանձնահատկություններին համապատասխան՝ կիրառական խնդիրների և մոտավոր մեթոդների առավել համակարգված ընդլայնումը դպրոցական մաթեմատիկայի դասընթացում։ Պայմանականորեն փորձ է արվում առանձնացնել այս խնդիրների և մեթոդների ներդրման փուլերը իրենց համապատասխան բովանդակությամբ։

Մաթեմատիկայի դասերի ընթացիկ ուսումնական ծրագրերում հստակ կարելի է տեսնել, թե որքան տեղ է հատկացվում հանրահաշվի (կամ վերլուծության) մոտավոր մեթոդներին, մոտավոր հաշվարկներին, գործնական (տնտեսական, սոցիալ-հոգեբանական) խնդիրների։ Հարկ է նշել, որ այս հանգամանքը նկատելի էր դեռ շատ վաղուց ՝ վաղ խորհրդային շրջանից (տե՛ս Վ.Մ. Բրադիս [1]), որում ասվում է. «Երիտասարդության մաթեմատիկական մշակույթ, սահմանափակ միջնակարգ դպրոց»։ Կարելի է ասել, որ ներկայումս այս իմաստով շատ քիչ բան է փոխվել։ Կարծում ենք, որ դպրոցական մաթեմատիկայի ուսումնական ծրագրերում (ցածր դասարանից բարձր դասարան) անհրաժեշտ է աստիճանաբար զարգացնել ուսանողների մոտեցումը գործնական խնդիրների մաթեմատիկական մոդելների կառուցման, այդ մոդելների ուսումնասիրման ճշգրիտ (մոտավոր) մեթոդների յուրացման վրա։ Շատ կարևոր է ուսումնասիրել դիտարկվող խնդիրների վարքային խնդիրները `ըստ համապատասխան մաթեմատիկական մոդելների մասնակցող պարամետրի (կամ պարամետրերի), գտնել քննարկված երևույթների արտահայտման օպտիմալ ձևեր և այլն։ Մեր կարծիքով, այն փաստը, որ վերջերս ֆինանսական խնդիրներ են ներառվել դպրոցական մաթեմատիկայի ուսումնական ծրագրում, դրանց տարբեր դասարաններում ուսումը, պետք է համարել շատ լուրջ ներդրում հայ իրականության մեջ։ Կարծում ենք, որ այս մոտեցումը պետք է մշակվի մաթեմատիկայի դպրոցական ծրագրերում այլ գործնական խնդիրների ներգրավմամբ `տնտեսագիտություն, ֆիզիկա, քիմիա, կենսաբանություն և այլ բնույթի տարբեր խնդիրներ։ Նախքան անհրաժեշտ դասագիրք-ծրագրային փոփոխություններ կատարելը, որոնք, կարծում ենք, որոշակի ժամանակահատված են պահանջում լուրջ մասնագիտական ​​քննարկումների և մշակումների համար, հնարավոր է օգտագործել ընթացիկ դասընթացների հնարավորությունները `այս կարևոր խնդիրը լուծելու համար։ Սոցիալ-հոգեբանական տեխնիկական ֆակուլտետը բավարարված է։ Ի՞նչ ենք կարծում, ո՞րն է ներկայումս դպրոցական մաթեմատիկական ծրագրերում գործնական խնդիրներ ներգրավելու անհրաժեշտությունը `կառուցելով դրանց մաթեմատիկական մոդելները, մոտավոր մեթոդներն ու մոտավորումները և համակարգչային հնարավորությունների լայն կիրառումը։ Բարձրացված հարցը կարևոր է այն առումով, որ եվրոպական և ամերիկյան դպրոցական մաթեմատիկական ծրագրերում կիրառական բնույթի խնդիրները լայնորեն ընդգրկված են, ռուսական իրականության մեջ, կարելի է ասել, այս ուղղությամբ ուսումնասիրություններ, դպրոցներում ընտրովի դասընթացների կազմակերպում, ավարտական ​​աշխատանք։ Բնության ֆակուլտետների համալսարաններում մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդները կարող են նաև ուսումնական պլանում ներառել կիրառական խնդիրների մաթեմատիկական մոդելների կառուցման մոտեցումները, այդպիսի մոդելների լուծման մոտավոր մեթոդների հնարավորությունների օգտագործումը, թվային արդյունքների վերլուծությունը։ խնդիրներ. Կարծում ենք, որ մաթեմատիկայի համալսարանների ընդունելության քննություններում կարող են ներառվել տարբեր գործնական խնդիրներ։ Անհրաժեշտ է նախապես լուրջ ուսումնասիրություններ կատարել այս ուղղությամբ։ Հետևյալ առարկաներից. Ֆիզիկա-մաթեմատիկական-մանկավարժական կրթություն, համակարգչային բազմաշերտ, հաշվարկային-կիրառական խնդիրներ `ըստ տարիքային առանձնահատկությունների, ինչպես նաև դրանց մոդելավորման և հաշվարկման մեթոդների ներդրում դպրոցական դասընթացների սկզբնական փուլում, առնվազն ֆակուլտատիվ աշխատանքի միջոցով։ , Մոտավոր մեթոդների քննարկումը մոտեցել է հաշվարկային-գործնական խնդրի մոդելավորման մոտեցումներին և հաշվարկային մեթոդները պայմանականորեն կարելի է բաժանել վերապատրաստման մի քանի փուլերի։ I փուլ - տարրական դպրոց, հաշվարկային խնդիրներ ներգրավված են կիրառական խնդիրների (այս դեպքում հիմնականում տնային բնույթի) ներգրավում, որոնք հիմնված են բացառապես այս տարիքային խմբի վրա ՝ խիստ համապատասխան այս խմբին։ II փուլ - 5-6-րդ դասարաններ, որտեղ կիրառվում են առավել լուրջ հաշվարկային խնդիրներ, մոտավոր մեթոդներ, ինչու չէ, ֆինանսական խնդիրները կարող են մեծ ուշադրություն դարձվել ՝ օգտագործելով կոտորակային թվերի, գծային հավասարումների ապարատներ։ III փուլ - 7-8-րդ դասարաններ, որտեղ խորանում են ոչ միայն մաթեմատիկական, այլեւ բնական գիտությունների դասավանդման բովանդակությունը։ Այս փուլը բնօրինակ մտավոր մեթոդների և միջառարկայական հարաբերությունների տարբեր կիրառական ծրագրերի ապահովման ամենալուրջ, հիմնավորված ժամանակաշրջանն է։ Այս փուլում կարելի է նաև խորը վերլուծել ֆինանսական և վիճակագրական շատ խնդիրներ։ հաշվարկային-կիրառական, նաև `IV փուլ - 9-րդ դասարան, որն ամփոփում է կրթության միջին փուլը, բացում է լուրջ կիրառական ծրագրերի լայն շրջանակ` մոտավոր հաշվարկային-կիրառական խնդիրների, մոտավոր մեթոդների օգտագործման համար։ V փուլ - ավագ դպրոց, որում, կարծում ենք, լուրջ ասպարեզ է բացվում մաթեմատիկական խնդիրների ուսումնասիրության համար ՝ լուրջ ուսումնասիրության ուղղությամբ։ VI փուլ - ընդունելության քննություններ, որոնցում ներգրավված են անհրաժեշտ դիմում-հաշվարկային խնդիրները։ Ենք Կարծում ենք, որ այս փուլերին համապատասխան, հաշվարկային կիրառական խնդիրների (ֆինանսական, բնական և ոլորտներ) ներգրավում, մոտավոր մեթոդներ։ Դասընթացների ընթացքում նյութի խորացումը կրթության ոլորտի հիմնական գերակայություններից մեկն է։ Մաթեմատիկա դպրոցում։ Այս քննարկումները, խնդիրների բազմաշերտ վերլուծությունը, մեթոդների ընտրությունը և կիրառական զարգացումները լուրջ ուշադրության կարիք ունեն։ Ամենակարևոր խնդիրն է այս ամենը համատեղել համակարգչային «ծրագրավորման գործիքների» հմտությունների, դրանց տիրապետման հետ, իհարկե, դպրոցական տարիքի առանձնահատկություններին համապատասխան։

example2407

example2407

Ցույց է տրվել, որ 0.8 % գլյուկոզը 1.3 անգամ խթանում է E․ coli BW25113 բակտերիաների աճը։ Դիտվում է H2 արտադրություն, որը բացակայում է hyfB-R մուտանտ շտամում։ Ավելին, 0.8 % գլյուկոզով աճեցված մուտանտ բակտերիաներում դիտվում է FoF1 ԱԵՖ-ազով H+-ի հոսքի 1.3 անգամ խթանում, որը 0.2 % գլյուկոզի դեպքում ճնշվում է 3 անգամ։

ԵՊՀ ՈՒԳԸ հրատարակությունների կայք ՝ www.ssspub.ysu.am։ Սահակյան Մայրամիկ ԵՊՀ, Կենսաբանության ֆակուլտետ, մագիստրատուրա Գիտական ​​ղեկավար ՝ բ.գ.թ., դոց. Փոլադյան Էլ Էլ. Փոստ. Այն կարող է կարևոր դեր ունենալ ապագայի էներգետիկ տեխնոլոգիաների մեջ։ Escherichia coli բակտերիաների օգտագործումը խառը խմորումում նոր մոտեցում է մոլեկուլային ջրածնի (H2) արտադրության կենսատեխնոլոգիայում, որն առաջարկում է վերականգնվող աղբյուրներից ջրածնի արդյունավետ արտադրություն։ Մոլեկուլային ջրածինը (H2), որպես վառելիքի այլընտրանքային և վերականգնվող աղբյուր, մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում, քանի որ այն արտանետում է մինչև 142 կJ / սերունդ [1], ճիշտ այնպես, ինչպես էկոլոգիապես մաքուր վառելիք է, քանի որ դրա այրման արդյունքում ջուր է առաջանում։ Թթվածնի խմորման ընթացքում (երբ արտաքին էլեկտրոնային ընկալիչ չկա), E. coli- ն առաջացնում է խառը ածխածնի խմորում ՝ օգտագործելով գլյուկոզան ՝ որպես ածխածնի արտաքին էներգիայի աղբյուր։ Որպես վերջնական արտադրանք, արտադրվում են մրջնաթթու, սուկինաթթու, քացախաթթու և էթանոլ [2, 3]։ Specialրածնի նյութափոխանակության մեջ ներգրավված են հատուկ ֆերմենտներ ՝ ջրածնային նյութեր (Hyd), որոնք պատասխանատու են ջրածնի արտադրության համար, ընդհակառակը ՝ օքսիդացման համար։ E. coli- ում հայտնաբերվել է չորս [Ni-Fe] (1-4) կաշի, որոնք սինթեզվում են տարբեր ֆիզիոլոգիական պայմաններում և կոդավորվում են համապատասխանաբար hya, hyb, hyc և hyf օպերատորների կողմից [4, 5, 2]։ Հիդրոգենազները ֆերմենտներ են, որոնք մասնակցում են բակտերիալ թաղանթներով իոնների փոխադրմանը, որոնք կարող են փոխազդել FoF1 AEFase պրոտոնի հետ [6, 2, 3]։ E. coli բակտերիալ թաղանթում մանրէների համար կա կենսական նշանակություն ունեցող H + / K + պոմպ, որը բաղկացած է պրոտոնային փոխադրիչ FOF1 AEPH- ից և կալիումի իոնափոխադրող TrkA համակարգից։ Ուցադրվել է, որ մթնոլորտաթթվի ջրածնի լիազային համալիրը մասնակցում է պոմպի ներսում էներգիայի փոխանցմանը ՝ ապահովելով օքսիդափոխման համարժեք համարժեքներ [7, 6, 2]։ HID- ի ակտիվությունը կախված է շրջակա միջավայրի պայմաններից `սկսած սուբստրատից մինչև դրա կոնցենտրացիան, pH- ը, օքսիդափոխման նվազումը, օքսիդափոխման հնարավորությունը։ E. coli- ում ապացույցներ կան, որ Hid-3 ֆերմենտը հիմնականում պատասխանատու է E. coli- ի կողմից H2- ի արտադրության համար; այն ակտիվ է ցածր pH արժեքներով, մինչդեռ Hid-4- ը գտնվում է չեզոք և թույլ գետնի պայմաններում։ Ուցադրվել է նաև, որ գլյուկոզան ճնշող ազդեցություն ունի hyf գենի արտահայտման վրա։ Այնուամենայնիվ, Hid-4- ի վրա գլյուկոզի ճնշող ազդեցության մեխանիզմը դեռ պարզ չէ։ Հիդ -4-ը ունի ստորաբաժանումներ, որոնք կարող են պրոտոնները տեղափոխել թաղանթի միջով։ Այս ենթադրությունը, Sky- ը, դեռ ապացուցելու կարիք ունի։ Ապացուցված է, որ E. coli մանրէում գլյուկոզի մակարդակը ազդում է Hid-4- ի գործունեության վրա ՝ փոխելով FoF1 պրոտոնի AEPH- ի հետ փոխազդեցությունը։ JRG3621 (hyfB-R) մուտանտի շտամ Հետազոտության օբյեկտներ և մեթոդներ Ուսումնասիրությունների համար օգտագործվել է E. coli ֆակուլտատիվ անաէրոբ գրամ-բացասական BW25113 մանրէի բնական իզոգեն շտամը և [6]։ Բակտերիաները աճեցվել են անաէրոբ պայմաններում `1 / միջին / փորձարկման ծավալային հարաբերակցությամբ։ Հեղուկ միջավայրից `ազոտից թթվածինը նախկինում հանվել է ռետինե խցաններով կնքված խողովակների մեջ գոլորշու հեռացման միջոցով։ Բակտերիաները աճեցվում էին 18-22 ժամվա ընթացքում Wise Cube 32 ջերմաստիճանում 37 ° C ջերմաստիճանում [9, 6]։ Մանրէներն աճեցվել են հեղուկ միջավայրում, որը պարունակում է 20 գ / լ պեպտոն, 15 գ / լ K2HPO4, 1,08 գ / լ KH2PO4, 5 գ / լ NaCl (pH7,5) կամ 20 գ / լ պեպտոն, 1,08 գ / լ K2HP O4.15 գ / լ KH2PO4, 5 գ / լ NaCl (pH5.5)։ Մանրէները մեկուսացվել են միջավայրից 5000-6000 պտ / րոպե 10 րոպե ցենտրիֆուգմամբ (R g tina 420 R կամ PC-6)։ Ստացված մնացորդը երկու անգամ լվացվեց թորած ջրով և կրկին ցենտրիֆուգացվեց նույն պայմաններում։ 0,5 մլ մանրէների ծավալը այնուհետև տեղափոխվեց 4,5 մլ փորձարարական լուծույթի, որը պարունակում էր 200 մմ տրիսամինոմետան, 1 մմ NaCl և KCl, 0,4 մմ MgSO 4 [9, 6]։ Օքսիդափոխման ներուժը որոշվել է 0,1 մՎ ճշգրտությամբ. I-160MP տիպի պոտենցիոմետր (Գոմելի էլեկտրամետրերի կայան, Գոմել, Բելառուս), Գոմել, Բելառուս)։ Ti-Si ապակու էլեկտրոդի զգայունության պակասը մոլեկուլային ջրածնի նկատմամբ, ինչպես նաև օքսիդիչ ռեակցիաները կատալիզացնելու ունակությունը որոշում են այդ էլեկտրոդների առավելությունը պլատինի (Pt) էլեկտրոդի նկատմամբ [9, 6]։ Այս հատկության շնորհիվ մանրէների կասեցման օքսիդացումը վերականգնող վիճակը կարելի է չափել Ti-Si էլեկտրոդի օգնությամբ։ Pt էլեկտրոդը զգայուն է թթվածնի նկատմամբ։ ջրածնի Հետևաբար, ոչ մի պարագայում այս էլեկտրոդը գրանցում է միայն մոլեկուլային ջրածնի քանակը (H2)։ Փաստորեն, OVP- ի կտրուկ անկումը մինչև բացասական արժեքներ վկայում է շրջակա միջավայրում ջրածնի քանակի ավելացման մասին։ Իոնների տեղափոխումը բակտերիալ թաղանթների միջոցով ուսումնասիրվել է էպոթենոմետրիկ մեթոդի հիման վրա `հիմնված դրանց միջավայրում գործունեության փոփոխության վրա։ Այս մեթոդը հիմնված է գալվանական բջիջի էլեկտրաշարժիչ ուժեղացման վրա, որը բաղկացած է հարաբերական կատիոն ընտրող էլեկտրոդներից։ Մեթոդը թույլ է տալիս որոշել իոնների հոսքի նույնիսկ ամենափոքր փոփոխությունները, քանի որ մանրէների մակերես / ծավալ հարաբերակցությունը բավականին մեծ է (10-4 սմ -1)։ Կատիոն ընտրող էլեկտրոդները, որոնք օգտագործվել են շրջակա միջավայրում H + և K + - ի ակտիվությունը որոշելու համար, պատրաստվել են Պետերբուրգի պետական ​​համալսարանի քիմիայի ինստիտուտում (Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսաստան)։ Որպես համեմատական ​​էլեկտրոդ օգտագործվել է 3 մ KCl- ից պատրաստված քլորիդ-արծաթ էլեկտրոդը (Gomel Electrometer Factory, Gomel, Բելառուս)։ Կատիոնային ընտրությամբ էլեկտրոդները տեղադրվել են ջերմացտիկ պալատի մեջ (37 0C) ընդհանուր էլեկտրոդի համեմատությամբ։ Էլեկտրոդների ցուցումները որոշվել են իոնոմետրի միջոցով, իսկ տվյալները գրանցվել են Labvuw համակարգչային ծրագրի միջոցով։ Հետազոտության արդյունքները և դրանց քննարկումը։ Մանրէների աճի ուսումնասիրություն `0.2 և 0.8% գլյուկոզի խմորում և pH արժեքներ 5.5 և 7.5։ Հայտնի է, որ մանրէների աճի միջավայրի (BPH) օքսիդափոխման ներուժը, որպես ֆիզիկաքիմիական գործոն, կարևոր է բակտերիաների կենսաակտիվության համար։ Անաէրոբ աճող միջավայրերը (և՛ հարուստ օրգանական նյութերով, և՛ ածխածնի ցածր պարունակությամբ ՝ յուրահատուկ ածխածնի աղբյուրով) ունեն OVP դրական արժեքներ։ OVP- ի նման արժեքը կարող է պայմանավորված լինել լուծված թթվածնի կամ որոշակի քանակությամբ տարբեր օքսիդիչների առկայությամբ։ Մշակույթի աճը, այսինքն ՝ ձեր միջավայրում մանրէների բազմացումը տեղի է ունենում բարձր տեմպերով և պայմանավորված է OVP– ի անկմամբ (դրական արժեքներից բացասական)։ OVP- ի անկումը վկայում է վերականգնման գործընթացների ակտիվացման մասին։ Այսինքն ՝ մանրէները աճում են անաէրոբ պայմաններում ՝ շրջակա միջավայրի բացասական OVP արժեքներով, երբ միևնույն ժամանակ նկատվում է pH– ի նվազում բազայինից թթվային։ Նման արդյունքը ցույց է տալիս OVP- ի փոխկապակցվածությունը շրջակա միջավայրի pH- ի հետ։ E.coli մանրէի գլյուկոզի խմորումի ուսումնասիրությունը բազմիցս իրականացվել է թթվածնազերծ, թթու-բազային pH տարբեր պայմաններում։ Այս փորձը կատարելու համար 17 ° 37 ժամվա ընթացքում 37 ° C ջերմաստիճանի պայմաններում, 0,2 և 0,8% գլյուկոզայում աճեցված բակտերիաների գիշերային միջավայրից վերցվել է 3 մլ մանրէների կասեցում (կազմում է ուսումնասիրության միջավայրի 2% -ը) և տեղափոխվել է 150 մլ նախնական ախտահանմամբ պեպտոնային աճի միջավայր։ Քանի որ, ինչպես արդեն նշվեց, միջավայրի pH արժեքը խմորման անհրաժեշտ պայման է, այդ նմուշների աճը նկատվել է երկու տարբեր pH արժեքների պայմաններում։ Մանրէների աճը դիտվել է 24 ժամվա ընթացքում չորս նմուշում, որոնցից երկուսը վայրի տիպի E. coli BW25113 մշակույթներ են աճել համապատասխանաբար 0,2% և 0,8% գլյուկոզայով, իսկ մյուս երկուսը E. coli JRG3621 (hyfB-R) են։ արատավոր մուտանտի շտամի մշակույթներ են, որոնք նույնպես աճել են 0.2 և 0.8% գլյուկոզի կոնցենտրացիաներով։ Այս նմուշներն աճեցվել են ջերմաստիճանում 37 0C ջերմաստիճանում։ Նմուշներից մանրէների կասեցումը հանվում էր ամեն ժամ, որոշվում OVP, pH և օպտիկական խտության արժեքները։ Մեկ այլ չափում կատարվեց 24-րդ ժամին։ Ինչպես երեւում է Նկար 4-ից և 5-ից, աճերի ընթացքում երկու էլեկտրոդների (Pt և Ti-Si) ընթերցումները դրականից դառնում են բացասական արժեքների։ E. coli BW25113 բակտերիաների կոլի 0.2 և 0.8% գլյուկոզայի կոնցենտրացիաների խմորումի պայմաններում Pt էլեկտրոդի ցուցումը հասնում է և -400 մՎ-ի թթվի և հիմնական արժեքների աճի 3-րդ ժամից։ pH- ի։ Սա ցույց է տալիս մոլեկուլային ջրածնի արտադրությունը (Նկար 2)։ 1 - BW25113 WT, ներմուծված 0.2% գլյուկոզա, pH 7.52 - BW 25113, WT, ներմուծված 0.8% գլյուկոզա, pH 7.53 - BW 25113, WT, ներմուծված 0.2% գլյուկոզա, pH 5.54 - BW 25113, W8, ներմուծված% գլյուկոզա, pH 5.55 - hyfB-R, MS, ներմուծված 0,2% գլյուկոզա, pH 7,5 6 - hyfB-R, MS, ներմուծված 0,8% գլյուկոզա, pH 7,5 7 - hyfB-R, MS, ներմուծված 0,2% գլյուկոզա pH 5,5 8 ​​- hyfB-R, MSH , ներմուծված 0,8% գլյուկոզայով, pH 5,5 OH Գծապատկեր 1. E.coli BW 25113 վայրի տիպի (WT) f hyfB-R մուտանտի շտամներ `գլյուկոզի պարունակությունն ավելացնելով 24 ժամում` 0,2 և 0,8% գլյուկոզի կոնցենտրացիաներում `5,5 և 7,5-ին, միջավայրի թթվի pH- ում։ Պետք է նշել, որ գլյուկոզի բարձր կոնցենտրացիան խթանող ազդեցություն չունի H2- ի արտադրության վրա։ Միեւնույն ժամանակ, նկատվում է շրջակա միջավայրի թթվայնացում։ Նկատվում է օպտիկական խտության աճ։ Նշենք, որ գլյուկոզայի բարձր մակարդակը 1.3 և 1.2 անգամ աճել է վայրի տիպի E. coli BW25113 բակտերիաներում `համապատասխանաբար pH 7.5 և pH 5.5-ով (Նկար 1)։ Պատկերն այլ է `E. coli hyfB-R մուտանտի դեպքում` HID-4 խախտմամբ։ Ինչպես երեւում է Նկար 3-ից (այստեղ OVP- ի անկման համար դիտարկված բոլոր նմուշներում), սահող փուլում Pt էլեկտրոդի ընթերցումը չի հասնում -400 մՎ-ի։ Սա ցույց է տալիս մոլեկուլային ջրածնի արտադրության բացակայությունը, չնայած 24 ժամ անց H2– ի արտադրությունը նկատվում է և´ 0,2, 0,8% գլյուկոզի խմորում, «թթվային և հիմնական pH» - ի պայմաններում։ Նկար 2․E. coli BW 25113 շտամի գլյուկոզան O5- ում, փոխել OVP- ի կինետիկան 5,5-ին և 7,5-ին `գրանցված pt (Pt) էլեկտրոդի և տիտանի-սիլիկատային էլեկտրոդի (Ti-Si) վրա։ Ներկայացված են գլյուկոզի (C) 0,2 և 0,8% նմուշների կորերը։ մ։ Հ. V։ Timeամանակ, ժամ 0.2% C։ Նկար 3 E. coli hyfB-R մուտանտի շտամը գլյուկոզան թթվածնի վրա `5,5 և 7,5 pH- ի արժեքների պահին պլատինի (Pt) էլեկտրոդում` տիտան-սիլիկատային էլեկտրոդով (Ti-Si)։ Ներկայացված են գլյուկոզի (C) 0,2 և 0,8% նմուշների կորերը։ Ավելին, եթե համեմատենք նույն պայմաններում աճած վայրի տիպի և hyfB-R մուտանտի շտամի օպտիկական խտության (OX) արդյունքները, ապա կտեսնենք, որ hyfB-R շտամի աճը մոտավորապես 1.3 անգամ գերազանցում է դրանից վայրի տիպի շտամի։ Սա ենթադրում է, որ Hid-4- ը կարող է դեր ունենալ մանրէների աճի մեջ։ Այնուամենայնիվ, այս մուտանտը հայտնաբերվում է մանրեային ասբեստում, բարձր գլյուկոզի խմորումով ՝ 0,8%։ Տարբեր քանակությամբ գլյուկոզի խմորման պայմաններում E. coli մարտկոցների թաղանթում իոնների հոսքերի ուսումնասիրություն։ Ուսումնասիրությունը ուսումնասիրել է E. coli BW2513 և hyfB-R Hid-4 մուտանտի H + հոսքերը պոտենցիոմետրիկ մեթոդով (տե՛ս մեթոդները)։ Բակտերիաներն աճեցվել են 0.2 և 0.8% գլյուկոզի խմորման ներքո։ Ստացվել է մանրէների զանգված, որը ներմուծվել է փորձարարական միջավայր։ Դրանից հետո ներդրվեց 0.2 կամ 0.8% գլյուկոզա։ Անմիջապես նկատվեց միջավայրի թթվայնացում (H + արտանետում) և K + կլանում (Նկար 4)։ Արձանագրվեց պրոտոնների արտանետման կինետիկան, հաշվարկվեց իոնների հոսքի արագությունները (աղյուսակ 2)։ Oուգահեռ փորձեր են կատարվել FOF1 AEFA- ի արգելակիչ DC- ների առկայության դեպքում։ Ուցադրվեց, որ H + հոսքերը զգայուն են DSCD- ի նկատմամբ։ 0CH5 մմ Hg կոնցենտրացիայում DCH- ում H + հոսքը զսպվեց 61.6 անգամ (Նկար 4, Աղյուսակ 1)։ Արդյունքն իր ազդեցությունն է ենթադրում FoF1 AEFA- ի գործունեության վրա։ Երբ բակտերիաները աճեցվում էին 0.2% գլյուկոզի տակ, ներդրվեց 2 0.2% գլյուկոզա, պրոտոնի արտանետման արագությունը was4.5 մմոլ / րոպե էր, իսկ FoF1 AEP փուլային հոսքը ՝ 1.6 մմոլ / րոպե։ 0,8% գլյուկոզի 1.1 ներդրումը մեծացնում է պրոտոնների արտազատման տեմպը։ Երբ բակտերիաները աճեցվում էին 0.8% գլյուկոզայի խմորման ներքո, փորձարարական միջավայրը ներմուծեց 0.2 և 0.8% գլյուկոզա պրոտոնային արտանետման արագության 1.1-ապատիկ աճով `0.2% գլյուկոզայում աճած մանրէների համեմատ (Աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1. E. coli BW2513 և hyfB-R մուտանտ 0,2 և 0,8% գլյուկոզա ՝ խմորման տակ ՝ pH 7,5-ի պայմաններում .5 Փորձարարական պայմաններում վայրի տեսակը աճեցված է 0,2% գլյուկոզայում վայրի տեսակը աճեցված է 0,8% գլյուկոզայում 0.2% գլյուկոզա 0,8% գլյուկոզա 0.2% գլյուկոզա 0,8% գլյուկոզա 0.2% գլյուկոզա 0,8% գլյուկոզա H + հոսքեր (մմ / րոպե) բ Ընդհանուր DSC- զգայական Ա պայմանները նույնն են, ինչ նկարագրված են մեթոդով։ FoF1 AEF փուլի պրոտոնների արտանետման հոսքը 61.6 անգամ ավելի բարձր է, քան վայրի տիպի տվյալների հոսքը։ մ։ Timeամանակը, r մ։ ւ։ տ։ ե։ ա տ։ ա r։ մ։ Նկար 4 0.2% գլյուկոզի ֆերմենտացման ժամանակ 7.5 pH ջերմաստիճանում E. coli BW25113 մանրէներում պրոտոն-կալիումի նյութափոխանակության կինետիկա։ Կան ապացույցներ, որ ցածր բուֆերային միջավայրում գլյուկոզի առկայությունը ճնշում է hyf օպերոնի գեների արտահայտմանը։ Էնդրյուս և և նրա գործընկերների աշխատանքը ցույց է տվել, որ hyf օպերայի ակտիվացնողը ազդում է hyf- ի, բայց ոչ hyc opera- ի գեների վրա։ Idույց է տրվել, որ Hid-3- ը հիմնականում պատասխանատու է ցածր pH պարունակությամբ ջրածնի արտադրության համար։ Մնացականյանը և մյուսները ցույց են տվել, որ մրջնաթթվի ավելացումը pH արժեքի 7,5-ին ակտիվացնում է հիպերօպերոնը. Սա ավելացնում է վերը նշված տվյալներին, որտեղ գլյուկոզի կոնցենտրացիան 0.8% էր (hyic operon- ի ակտիվացմամբ ավելի շատ մաղձաթթու կարող է արտադրվել)։ Ինչպես նշվեց, Hid-4- ը կարող է փոխազդել FoF1 AEF- ի հետ `էներգիայի փոխադրման համար վերականգնող համարժեքներ տրամադրելով։ Նշում է, որ գլյուկոզի սահմանափակ արտադրության պայմաններում Hid-4- ը խմորման ընթացքում ենթարկվում է ջրածնի արտադրության։ Այսպիսով, արդյունքները ցույց են տալիս Heid 4- ի ներուժը մանրէների աճի համար, ինչը ենթադրում է, որ գլյուկոզի մակարդակը և շրջակա միջավայրի pH- ը կարող են նշանակալից լինել Heid-4 Հ FoF1 AEPhase փոխազդեցության համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Բնություն (2012); 488, էջ 294–303, DOI։ 10.1038 / բնություն 11475։ Մանրէային մութ և ֆոտո-խմորումներ։ Novel Data and Future Approaches, RenewProducing Reactions in Escherichia coli, J Bacteriol (2015), 197, էջ 296–306։ DOI DOI 10.1128 / ecosalplus.ESP-0011-2016.39, էջ 16914–18, DOI։ 10.1016 / j.renene.2015.04.05.05. Խմորումը մանրէներում և դրա էներգետիկայում, In. Trchounian A (ed) Bacterial Membranes. CurrMicrobiol (2002), 45, էջ 281-6, DOI։ 10.1007 / s00284-002-3764-z.MicrobiolLett (2013), 348, էջ 143-8, DOI։ Sahakyan Mayramik Escherichia coli ԲԱՐՁՐԱULՐՈ W PROՐԻ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ Բակտերիաներում և պրոտոնային հոսք FoF1 EFAZ գլյուկոզիտորային քանակով. Պարարտացման պայմաններ ։

example1494

example1494

Սույն հոդվածում մասնավորապես քննվում է հաղորդակցականլեզվական կոմպետենցիան որպես լեզվական, հանրալեզվաբանական և գործաբանական կոմպետենցիաների ամբողջություն։ Այն իր մեջ ներառում է գիտելիքներ և կարողություններ, որոնք միտված են ստեղծելու խոսքային սեփական հաղորդակցություն և շփման տարբեր իրավիճակներ աշակերտների համար։ Առանձնակի կարևորվում է նաև լեզվի ուսուցման արտալեզվական կոմպետենցիայի դերը օտար գործընթացում, առանց որևէ հաղորդակցական գործընթաց։

Հոդվածը հիմնված է «Լեզվի իմացության / իրազեկման եվրոպական մշակված տեսությունների վրա, ըստ որի ՝ լեզվի ուսուցումը ենթադրում է հիմնական հմտությունների զարգացում, ինչպիսիք են լեզվական, բազմալեզու-գործնական, որպես լեզվի ուսուցման հիմնական բաղադրիչ։ Այս տեսակետը նույնպես հավանության արժանացավ մեր կողմից, որը, մասնավորապես, ուսումնասիրվեց հոդվածում։ Այս հոդվածի նպատակն է օգտագործել CEFR- ի կողմից առաջարկվող լեզվական-հաղորդակցական կարողությունները լեզվի ուսուցման գործընթացում `առանց անտեսելու լեզվի զարգացման դերը նույն զարգացման լեզուն հաղորդակցելու գործում, որը ամենակարևոր բաղադրիչն է։ Օտար լեզվով հաղորդակցվելու համար օգտագործվում են ոչ միայն լեզվական գիտելիքներ, այլև ընդհանուր լեզու և գործնական գիտելիքներ։ Այլ կերպ ասած, արդյունավետ զրույց ունենալու համար, բացի քերականական, բառագիտական, հնչյունաբանական գիտելիքներից, անհրաժեշտ է ցուցադրել պատշաճ վարք, գիտելիք-խոսքի գործընթաց։ Այնուամենայնիվ, պակաս ուշագրավ չէ, որ արտալեզվական կիրառումը հատուկ նշանակություն ունի արդյունավետ հաղորդակցության իրականացման գործում։ Սա է այս հոդվածի հրատապության պատճառը։ Իրավասության տիրապետում, որը, ուսանողի տեսանկյունից, անհրաժեշտ է օգտագործել ոչ միայն գիտելիքների ծավալն ու որակը, այլև գիտելիքներն անգիր պահելու միջոցները, դրանց հասանելիությունը։ Լեզվաբանական իրավասությունը ներառում է լեզվի օգտագործման սոցիալ-մշակութային բաղադրիչը։ Այս համատեքստում այն ​​նշանակալի է ուսման գործընթացում ուսանողների լեզվական կարողությունների տարբեր իրավիճակներում։ Լեզվական ճշգրտության օգտագործումը Ինչ վերաբերում է գործնական իրավասությանը, ապա դա կապված է հասարակության լեզվամշակութային նորմերի հետ `հաղորդակցման նորմերի և ավանդույթների հետ։ Այլ կերպ ասած, այս համատեքստում օտար լեզվի իմացությունը յուրահատուկ դեր ունի, առանց որի ոչ մի իրական հաղորդակցություն չի կարող տեղի ունենալ։ Օտար լեզուների ոլորտում հաղորդակցական լեզվի իմացությունը չի նշանակում միայն երկու մարդու մտքերի բանավոր փոխանակում, այլ ներառում է ինտերակտիվ բանավոր գործունեության մի շարք բաղադրիչների։ Օտար լեզուներ դասավանդելիս հաղորդակցության զարգացումը ներառում է մի շարք մտավոր գործընթացներ. Նոր տեղեկատվության ընկալում, հիշողություն, ճանաչողություն, ինչպես նաև յուրաքանչյուր ֆիզիկական և մտավոր փոխանցման զարգացում։ Նրանց ունակություններն ու գործողությունները պայմանավորված են մի շարք գործոններով. Սովորողի տարիքը, մտավոր ուժը, աշխարհայացքը, ընդհանուր հաղորդակցական-լեզվական գիտելիքները, լեզվամտածողությունը, լեզվի ընկալումը և այլն։ Հաղորդակցական-լեզվական իրավասության տեսանկյունից, Լեզվաբանության / իրազեկության համաեվրոպական համակարգի (CEFR) կողմից մշակված տեսություններում հստակ ասվում է. «Լեզվական-հաղորդակցական կարողությունը կարելի է դիտարկել որպես բաղադրիչների ամբողջություն։ լեզվական, սոցիալ-լեզվական պրագմատիկ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հերթին ներառում է գիտելիքներ, կարողություններ և հմտություններ »[2, 15-16]։ Փաստորեն, «լեզվական ունակություն» տերմինը ինքնաբերական է, քանի որ. 1. Տարբեր մշակութաբաններ ունեն իրենց սեփական պատկերացումները լեզվի ճիշտ օգտագործման վերաբերյալ, յուրաքանչյուր էթնիկ խումբ մշակել է լեզվի ունակությունը գնահատելու իր մեխանիզմը. 3. Հաղորդակցման իրավասության մակարդակը կարող է տարբեր լինել `կախված հաղորդակցության նպատակներից։ Ույցի ժամանակ։ I. Karasik- ը դասակարգեց նաև լեզվական իրավասության մի քանի ասպեկտներ. Լեզվի իրական իմացություն, • կրթված ոչ կրթված բանախոսների լեզվական կարողություն, օտարախոսների, լեզվաբանների և փորձագետների որակավորում [7, 63-64]։ Լեզվական իրավասություն Լեզվական իրավասությունը ներառում է բաղադրիչներ, որոնք շատ կարևոր են լեզվի ուսուցման մեթոդներում։ Դրանք կապված են լեզվի հետևյալ մտածողության, քերականության և բառապաշարի հետ։ Նա ավելացրեց, որ այս համատեքստում, երբ ասում ենք լեզվական կոմպետենտություն, նկատի ունենք քերականապես ճիշտ քերականական կառուցվածքներ օգտագործելու կարողությունը։ Առանց բառերի չի կարելի խոսել իմաստալից արտահայտությունների ձևավորման մասին։ [10] Ինչպես հայտնի է, լեզվական իրավասությունը կապված է լեզվական համակարգի հմտությունների, այսինքն ՝ հնչյունաբանական, շարահյուսական գիտելիքների ձեռքբերման հետ։ Այս իրավասությանը տիրապետելով ՝ հնարավոր է կազմել իմաստալից նախադասություններ։ Ինչ վերաբերում է սոցիալեզվաբանական իրավասություններին, ապա վերջինս ենթադրում է գիտելիքներ մշակութային կանոնների վերաբերյալ, այսինքն ՝ իմանալ լեզուն ինչպես հարկն է օգտագործել։ Համապատասխանությունը կախված է հաղորդակցության վայրից, թեմայի և զրուցակիցների միջև փոխհարաբերությունից։ Ավելին, պատշաճ լինել նշանակում է քաղաքավարի գիտելիքների նորմեր կիրառել, ինչպես հեգնանքի, հարգանքի, երախտագիտության դեպքում համապատասխան վերաբերմունքի դեպքում։ Մշակույթի խորհրդանիշներ, որոնք հարգանք ցուցաբերելու դեպքում, օրինակ, Ա.Վ. Գլուխովան տեսնում է բազմալեզու իրավասությունը որպես տվյալ լեզվական իրավիճակում ուսանողների լեզվական ռեսուրսներ ձեռք բերելու կարողություն։ Այստեղ նա օգտագործում է տեղեկատվության հետ կապված բառի նշանակությունները ինչպես հաղորդակցության ոճի, այնպես էլ հաղորդակցության գործնական նպատակի հետ կապված [4, 206]։ Լեզվի գիտելիքների / իրազեկման համաեվրոպական համակարգի (CEFR) համաձայն ՝ բազմալեզու իրավասությունը վերաբերում է լեզվի օգտագործման սոցիալ-մշակութային պայմաններին [2, 16]։ Ա.Արշակյանը կարծում է, որ բազմալեզու իրավասությունը վերաբերում է լեզվական ձևերի միջև հարաբերությունների իմաստներին, դրանց իմաստին, որոնք տարբերվում են լեզվական իրազեկության մեջ պարունակվող իմաստից։ Եթե ​​վերջինս հիմնված է լեզվական նշանների և դրանց պայմանական (բառապաշարից դուրս) նշանակության կապի վրա, ապա ոչ լեզվական իրավասության լեզվական նշանների և դրանց նշանակողի կապը տվյալ իրավիճակում առկա բառային իրավիճակի վրա է։ Այս տեղեկացվածության բաղադրիչներից մեկը «կազմված» -ի օգտագործումն է համապատասխան բառապաշարում [1, 83-84]։ Պրագմատիկ իրավասությունը կապված է լեզվական ռեսուրսների գործառական օգտագործման հետ »՝ համաձայն լեզվի փոխազդեցության մեխանիզմների [2, 15-16]։ Իրականացում, բանավոր ակտ ». Հաղորդակցական։ Վերոհիշյալի լույսի ներքո կարելի է ենթադրել, որ փորձաքննությունը համապարփակ է, ինչը տվյալ լեզվախոս մարդկանց հաղորդակցական նորմերի և ավանդույթների ընդհանրությունն է և ներկայացնում է ներկայիս լեզվական և մշակութային համայնք։ Հաղորդակցման վարքագիծ Այլ կերպ ասած, գործնական ունակությունը հաղորդակցման մեջ ճիշտ կողմնորոշվելու, զրուցակցի կարծիքը հաշվի առնելու, արտահայտման ամենահարմար միջոցներն օգտագործելու կարողությունն է ՝ կախված հաղորդակցության պայմաններից և նպատակներից։ Շատ հետազոտողներ նույնպես վկայակոչել են հաղորդակցական կարողությունները։ A. Leont, IA Zimnyan, M. Ն. Vatutn, B. Մ. Polonsky, O. Մ. Կազազները նրանք են, ովքեր կարծում են, որ վերջինս ունի բանավոր գործողություններ կատարելու, հարցեր տալու, իրենց պատասխանները հստակ ձևակերպելու, ուշադրություն դարձնելու, զրուցակցի առկա խնդիրների ակտիվ քննադատության, ինչպես նաև սեփականը հիմնավորելու ունակություն ունենալու ունակություն։ կարծիք, լսեք և լսեք այլ մասնակիցների կարծիքները։ է Ենթադրվում է, որ սա կմեկնաբանի, կքննարկի մտքերը։ Ինչպես ցույց է տրված գծապատկերում, D. Hymes- ը դիտել է միօրինակություն, որն ընդգրկում էր ավելի լայն շրջանակ։ Այն արտացոլվում է սոցիալական իրականության մեջ `վերջինիս հմտությունների շնորհիվ։ [12] Գործունեության արդյունքը մտավոր է։ Hymes- ի տեսակետն ավելի ընդունելի է, քանի որ մենք չենք կարող տարբերակել լեզվական կոմպետենտությունը ոչ լեզվականից, որն առանձնահատուկ դեր ունի միջանձնային հարաբերությունների մեջ։ Հատկապես, երբ դպրոցը հիմքում է, ոչ լեզվական հաղորդակցության հիմնական բաղադրիչները ՝ քերի աչքն ու դեմքի արտահայտությունները, կարելի է կռահել ամենակարևոր գործիքի դ դեմքի արտահայտություններից ՝ նա դասը սովորե՞լ է, թե ոչ, նյութը արդյո՞ք պարզ է, թե ոչ ՝ կա դրա մեջ ճշմարտություն, թե ոչ։ Ուսանողի ուսուցիչը մտքեր է փոխանակում։ Գծապատկեր 1. Հաղորդակցման իրավասության ձևանմուշ [12] Competարգացման իրավասություն. Իր հետազոտության մեջ Մաքքեյը յուրովի է ուսումնասիրում օտար լեզուները, քանի որ ուսանողներն առաջին հերթին արձագանքում են ուսուցչի օտար լեզվին։ Օրվա դասի պլանը կազմվում է առաջին մի քանի րոպեների ընթացքում, երբ ուսուցիչներն ու ուսանողները բնազդորեն կողմնորոշում են, թե ինչպես պետք է սկսել հաղորդակցությունը։ Ուսուցչի դեմքի արտահայտությունը, ձայնը, ժեստերը, ժեստերը կարող են վստահություն ներշնչել, և հակառակը [13, 54]։ Ուստի անցանկալի կլիներ, որ լեզվի ուսուցիչները հավասար հնարավորություն ընձեռեին տիրապետելու ոչ լեզվական գործիքների օգտագործմանը և կիրառմանը դասարանում, հատկապես ավագ դպրոցում, երբ աշակերտները ներկայացնում են դերախաղեր և քննարկումների մեջ։ Մենք ոչ լեզվական միջոցներից առանձնացրել ենք առավել գործնական տարբերակները։ ճակատային (զայրույթ, տխրություն, ուրախություն, վախ, արհամարհանք և այլն), 2. ժեստերի օգտագործում (ցույց տալ, ողջունել կամ հրաժեշտ տալ և այլն)։ 3. Աչքի հայացք, որը կարող է արտահայտել հետաքրքրություն, հիացմունք, վստահություն, ինչպես խաբեությունը , պատկերներ և առարկաներ, որոնք կարող են փոխանցել որոշակի տեղեկություններ անձի կամ առարկայի մասին։ Հետևաբար, կարելի է փաստել, որ լեզվական-հաղորդակցական կարողությունների միջոցով հնարավոր է հիմնական գիտելիքները փոխանցել ուսանողներին, ունակությունները բացահայտում են, թե ով ենք մենք, ինչպես ենք շփվում ուրիշների հետ։ Հաճախ խոսվում է այն մասին, թե ինչպես կարելի է լեզվի ուսուցիչը հեշտությամբ տարբերվել ժեստերով, որոնք նա օգտագործում է զրույցի ընթացքում։ Ամփոփելիս կարելի է եզրակացնել, որ լեզվական հաղորդակցման հմտությունները ներառում են գիտելիքներ, հմտություններ, որոնք սովորողները պետք է ստեղծեն խոսքի վարքի իրենց սեփական ծրագրերը և հաղորդակցման համապատասխան իրավիճակներ։ Վերջինս բանավոր գործունեության բոլոր տեսակների, ինչպես նաեւ հաղորդակցման գործընթացում սովորած հաղորդակցման պայմանների տիրապետումն է։ Ուսուցման գործընթացում ճիշտ արտահայտվելու, բայց լեզվի իմացության պակաս չունենալու ունակություն։ Արդյունավետ հաղորդակցություն է հաստատում հաղորդակցվող կողմերի միջև բազմալեզու հաղորդակցության միջոցով, ոչ լեզվական իրավասության դեպքում հաղորդակցությունն իրականացվում է հաղորդակիցների կողմից առանց խոսքի հաղորդակցություն ընդունելու կամ ստանալու միջոցով։

example1700

example1700

Հոդվածում վերածննդի դարաշրջանի մտածողների իրավաքաղաքական մտքի վերլուծության միջոցով փորձ է արվել վեր հանել աշխարհիկ պետության իրավական-սոցիալական կոնցեպտի զարգացման հիմնահարցերը։ Հատկապես ուշադրության է արժանացել այս շրջանում պետության եւ եկեղեցու աստիճանական առանձնացման եւ խղճի ազատության իրավունքի արժեւորման գործընթացը եւ դրանց վերաբերյալ իրավաքաղաքական մտքի հումանիստական անդրադարձը։

Պետության և եկեղեցու տարանջատման և խղճի ազատության խնդիրները հիմնականում ազդվել են միջնադարյան եվրոպացի փիլիսոփաների այլախոհ մտքի կողմից։ Վաղ կապիտալիստական ​​հարաբերությունների ի հայտ գալուն զուգահեռ, Վերածնունդը ծնվել է Իտալիայում և տարածվել Եվրոպա։ Վերջինիս գաղափարական դարբնոցում սերմանվեցին աշխարհիկ փիլիսոփայական ուղղություններ, ինչպիսիք են քննադատական ​​ռեալիզմը, հումանիզմը 17, որոնք, ազատելով մարդուն կրոնական ինքնապաշարումից, հռչակեցին նրան որպես բարձր հումանիստ։ սոցիալապես ակտիվ էակ։ Նրանց գաղափարախոսության արդյունքում աստվածային նախախնամությունն ու հանդերձյալ կյանքի հետապնդումը հետզհետե տեղի տվեցին երկրային երջանկությանը։ Հումանիստական ​​շարժման առանձին ճյուղ է հանդիսանում էկոլոգիական (գիտական) հումանիզմը, որից սկիզբ է առնում աշխարհիկ հումանիստական ​​փիլիսոփայությունը։ Էվոլյուցիայի տեսության անմիջական ազդեցության ներքո աշխարհիկ հումանիզմը հերքեց Աստծո ՝ երկնային կյանքի գաղափարը, դիտեց մարդուն որպես սոցիալական էվոլյուցիայի արդյունք, ոչ թե ստեղծման։ «Աշխարհիկ հումանիզմի հռչակագրի» սկզբունքներից մեկը եկեղեցու և պետության տարանջատումն է։ 187 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ հիմնական արժեքը ՝ բնության և տիեզերքի առանցքային տարրը, կարևորեց մարդկանց կենտրոնացած աշխարհայացքը ՝ հիմնված անկաշկանդ, նախաձեռնողական մտքի և ինտելեկտի վրա։ Աշխարհիկ պետություն հասկացության ձեւավորման ընթացքում ի հայտ են գալիս աշխարհիկ գիտություն, արվեստ, տիեզերքի աշխարհիկ ընկալում։ Կրոնական դոգմաների և գաղափարների, ինչպես նաև կանոնական իրավունքի աստիճանական թուլացման հետ մեկտեղ ձեւավորվում է աշխարհիկ իրավական գիտակցություն։ Այս ժամանակահատվածում, երբ իրավական և քաղաքական միտքը պատված էր կրոնական ոգով, և ինկվիզիցիան անողոք դատողություն տեսավ հերետիկոսության և այլախոհության ցանկացած դրսևորման դեմ, քաղաքական գործիչները և տեսաբանները հանդես եկան կաթոլիկ եկեղեցու ներսում կրոնական հանդուրժողականության խթանման համար։ , պետությունից անջատվելու և դրա ենթակայության տակ անցնելու խնդիրները։ Այսպիսով, ֆրանսիացի փիլիսոփա, աստվածաբան Johnոն Փարիզը իր «De Potestate Regia et Papali» (1302) աշխատության մեջ հաստատեց հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունների ֆունկցիոնալ անկախությունը։ Պետությունը, ըստ փարիզցու, ընդհանուր միության համար միավորված մարդկանց միություն է, որտեղ կա աշխարհիկ առաջնորդի միակողմանի իշխանություն։ Ի վերջո, օրինական իշխանությունը միշտ Աստծուց է, բայց այն չի իրականացվում եկեղեցու միջոցով, այլ ժողովրդի միջոցով, քանի որ ժողովուրդը ընտրում է միապետին [4, p. 434]։ Նշենք, որ 14-րդ դարի սկզբին Արևմտյան Եվրոպայի մի շարք երկրներում և, մասնավորապես, Իտալիայում, պետական ​​և հասարակական կյանքն ուղեկցվում էր բուռն քաղաքական և տնտեսական գործընթացներով։ Ֆեոդալական հարաբերությունների խորացումը խոչընդոտում էր առևտրի և գյուղատնտեսության զարգացման հնարավորություններին, միևնույն ժամանակ բուրժուազիայի ամրապնդումը խթանում էր քաղաքների աշխուժացումը և առևտուրը և նպաստում բնակչության ֆեոդալական կախվածության թուլացմանը։ Լայնորեն տարածվեց այն թեզը, որ ներդաշնակ համակեցությունն ու քաղաքացիական համերաշխությունը հնարավոր են միայն ուժեղ աշխարհիկ պետության գոյության պատճառով։ Աստիճանաբար արքայական իշխանության կենտրոնացումը դարձավ օրակարգային հարց։ Այս իրադարձությունների տրամաբանության մեջ է, որ կարևոր է Դանթե Ալիգիերիի և Մարկիլիուս Պադուացիի տեսական-գաղափարական դերը։ Իտալացի բանաստեղծ Դանթե Ալիգիերիի 18 վաղ քաղաքական-տեսակետները, վաղ հումանիզմի կարկառուն ներկայացուցիչը, ամփոփվել են «Դե Մոնարխիայում» ՝ նախորոշելով պետություն-եկեղեցի հարաբերությունների արմատական ​​վերանայման նոր կառույցներ [6, էջ 327-346]։ Դանթեն առաջ քաշեց աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների ինքնավարության գաղափարը ՝ քննադատելով միապետությունը պապականությանը ենթարկածների տեսակետները։ Բիբլիական միտք բերելով ՝ Դանթեն գրում է. «Աստված ստեղծել է երկու մեծ ու փոքր լուսատուներ ՝ մեկը լուսավորելու առավոտյան, իսկ մյուսը գիշերը։ Ավելին, նրանք դա հասկանում են որպես այլաբանական խոսք հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունների մասին։ » Դանթեն հերքում է հոգևորականության այս գաղափարը, որը միապետին նույնացրեց լուսնի հետ ՝ նշելով, որ այն իր լույսը ստացել է որպես փոքրիկ լուսավորիչ արևից ՝ Հռոմի պապից [5, էջ 102-103]։ Դանթեն ոչ միայն պնդում էր, որ աշխարհիկ իշխանությունը չի կարող կախված լինել հոգևորից, այլ նաև պնդում է, որ երկու գործառույթների համադրությունը հակասում է դրանց էությանը և հղի է լուրջ վտանգներով։ Այս տեսակետից Հռոմի պապն ու միապետը, որպես աստվածային կամքի ներկայացուցիչներ, ոչ թե հակադրվում են միմյանց, այլ լրացնում են միմյանց [4, էջ 127-138]։ Դանթեն ակտիվորեն մասնակցում էր Իտալիայի քաղաքական գործընթացներին և ի սկզբանե միանում էր Գյուլֆների քաղաքական հոսքին, որոնք, որպես պապական իշխանության կողմնակիցներ, սուր հակասության մեջ էին միապետի կողմնակիցների ՝ hibիբելինների հետ ՝ կանխորոշելով պետության և եկեղեցու դիմակայությունը , Այնուամենայնիվ, Գյուլֆների հետ տարաձայնությունները Դանթեի մոտեցման մեջ նշանակում էին գաղափարական շրջադարձային պահ, որի դեպքում միապետն իր աշխարհիկ իշխանությամբ միապետն արդեն ընկալում էր որպես Ֆլորենցիայի ազատագրման և Իտալիայի միավորման հեռահար նպատակ։ 189 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Դանթեն պետության լավագույն ձևը համարեց միապետությունը, որտեղ միապետի բացարձակ իշխանությունը հիմնված է օրենքի, բարոյականության և աստվածային պատվիրանների վրա։ Ավելին, նա տեսնում էր համաշխարհային խաղաղության գրավականը Աստծո պատվիրակի միապետի (կայսեր) գլխավորությամբ միավորված աշխարհիկ աշխարհիկ պետության ձևավորման տեսլականում [4, էջ 48-50]։ Աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը այլաբանորեն արտահայտվում է նաև իտալացի մտածողի «Աստվածային կատակերգություն» հայտնի պոեմում, որտեղ Դանթեն գրում է. «Աշխարհը բարելաված Հռոմը երկու արև ուներ, որոնք ցույց էին տալիս ճանապարհը դեպի երկիր և երկինք։ Մեկը մարեց մյուսը, և թուրն ու դանակները խառնվեցին իրար, և արդյունքն այն էր, որ երկու կողմերն էլ անկարգացան, փչացան։ ... Այժմ միաձուլելով երկու բաժանմունքներ ՝ եկեղեցին ընկնում է Հռոմի ցեխի մեջ և պղծվում է իրեն և իր բեռը զույգերով »[1, էջ 89-90]։ Փաստորեն, Դանթեն ընդհանուր անբարոյականության պատճառը տեսնում էր աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների միաձուլման մեջ։ Developingարգացնելով աշխարհիկ պետության մասին իր պատկերացումը ՝ նա նպաստում է բացարձակ ազատության գաղափարին ՝ որպես Աստծո կողմից նվեր Դանթե Ալիգիերին։ Եվ այդ ազատությունն առաջին հերթին որոշում կայացնելու ազատություն է, այսինքն ՝ կամքի, համոզմունքների ազատություն [4, էջ 41-42]։ Աշխարհիկ պետության գաղափարը դրա կազմավորման ակունքներում կարելի է տեսնել մեկ այլ իտալացի մտածողի ՝ Մարկիլիուս Պադուացցիի տեսակետներում։ Նրա ստեղծագործական կյանքի գագաթնակետը «Խաղաղության պաշտպան» («Defensor pacis») աշխատությունն է, որն ընդգծում է ոչ միայն աշխարհիկ և կրոնական, այլ նաև օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների տարանջատման հարցը, որը դարձավ տեսական և գաղափարական հիմնասյուներից մեկը։ բարեփոխման [2, էջ. 149]։ Պադուան կտրականապես ընդդիմանում էր կրոնական վերնախավին ՝ վրդովված պապության հեղինակությունից։ Ըստ նրա, կաթոլիկ եկեղեցու քաղաքական գերակայության դոկտրինը «... կործանարար է մարդկային ցեղի համար և սպառնում է անդառնալի վնաս հասցնել ցանկացած համայնքի կամ դրա մի մասի, եթե այն չկանգնեցվի» [2, p. 67]։ Գերագույն իշխանությունը պետք է պատկանի թագավորական կառավարությանը, իսկ կաթոլիկ եկեղեցին պետք է զրկվի աշխարհիկ կառավարությանը բնորոշ գործառույթներից, ինչպես նաև ապաքաղաքականացվի և բերվի հարկային դաշտ։ Եկեղեցին օժտված լինելով հարաբերական անկախությամբ ՝ համարվում էր պետական ​​մեխանիզմի բաղկացուցիչ մասը։ Սրանով, սակայն, Պադուան հակված չէր բացառել աշխարհիկ իշխանության դերը ՝ սահմանափակելով այն իրավունքով։ Միապետը պետք է հետևի օրենքներին և դրանց սահմաններից դուրս չգա։ Պադուանը չի ժխտում իշխանության աստվածային ծագման թեզը, բայց միևնույն ժամանակ շեշտում է, որ Աստված պետական ​​կառավարություն է հաստատում ազատ մարդկային բանականության միջոցով [2, p. 101] առանց հոգևոր դասի միջամտության։ Այս համատեքստում մարդիկ կարող են ունենալ աշխարհայացք ՝ իրենց համոզմունքներին համապատասխան, եթե միայն մարդու օրենքը դա չի արգելում։ Սա նշանակում էր, որ դավանանքի ազատության սահմանափակման հիմքերը դրվել են պետության կողմից, այլ ոչ թե կաթոլիկ եկեղեցու ինկվիզիցիայի կողմից։ Այս համատեքստում Պադուան զարգացրեց իր մոտեցումը `տարբերելու մարդկային և աստվածային օրենքները։ Ավելին, նա հավատում էր, որ աստվածային օրենքները հաստատվել են միայն Աստծո կողմից և արտահայտված են սուրբ գրություններում, և որ դրանից դուրս մնացած բոլոր կանոններն ու սկզբունքները մարդկային օրենքներ են, որոնք ստեղծվել են մարդու կողմից և ղեկավարում են երկրային կյանքը արդարության պահանջների հիման վրա։ Պաշտպանելով օրենսդրության մի մասը ՝ Պադուան շեշտեց, որ բոլոր մարդիկ ՝ ինչպես աշխարհիկ, այնպես էլ հոգևոր, պարտավոր են պահպանել մարդու իրավունքների պարտադիր նորմերը [2, p. 288]։ Պադուայի անվանական մասնագետ Ուիլյամ Օկկամը նման վերաբերմունք ցուցաբերեց պապական հեղինակության նկատմամբ [3, էջ. 34]։ Իր «Երկխոսության», «Ութ հարց պապական հեղինակության մասին» գրքում նա կտրուկ քննադատում է կաթոլիկ եկեղեցին ՝ պաշտպանելով միապետության 191 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ գերակայությունն ու ամբողջականությունը։ Միևնույն ժամանակ, Օկամը առաջադիմական դատողություններ է կատարում բոլոր մարդկանց հավասարության, դավանանքի ազատության, պետության կողմից ընդհանուր բարիքի պաշտպանության, օրենքի ՝ որպես հասարակության հետ կապի հիմնական կարգավորողի, բնական և դրական իրավունքի ներդաշնակության բնորոշ հարցերի վերաբերյալ։ Հատկանշական է, որ վերոհիշյալ մտածողները, լինելով աստվածաբանական դասի անխոնջ քննադատողներ և աշխարհիկ պետության գաղափարի սերմանողներ, հանդես չէին գալիս Աստծո բացառման, հանրային գիտակցությունից օտարվելու և աստվածպաշտության համար. Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում Վերածննդի դարաշրջանի մտածողների հումանիստական ​​դատողությունների ազդեցությունը աշխարհիկ պետություն հասկացության ձևավորման մեջ, որը փոխեց մարդու կշիռը մարդ-աստված հարաբերություններում և վերաիմաստավորեց բնական օրենքի տեսական դրույթները և հատկապես մարդու հիմնարար իրավունքները։

example227

example227

Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործությունը և հատկապես նրա անդրանիկ երկը՝ «Երգ երգոցի մեկնությունը», ստեղծագործական լայն դաշտ բացեցին թե՛ հոգևոր և թե՛ աշխարհիկ գրականության (մասնավորապես քնարերգության) համար։ Հինկտակարանյան «Երգ երգոցի» ազդեցությունները նկատելի են Ներսես Շնորհալու, Ներսես Լամբրոնացու, Առաքել Գրիգորիս Աղթամարցու ստեղծագործությունների վրա։ «Երգ երգոցի» պատկերային համակարգը զգալիորեն ազդում է ինչպես միջնադարյան սիրային քնարերգության, այնպես էլ փաստական ատաղձ ունեցող պատմական ողբերի և հիշատակարանների ժանրերի վրա։

Հայ միջնադարյան քնարերգությունը դարեր ի վեր թե՛ շարքայինընթերցողին և թե՛ ուսումնասիրողներին հիացրել է։ Եվ նրակազմավորման, ձևաբովանդակային փոփոխությունների, ժանրայինփոխանցումների,խնդիրներըտակավին չեն կորցրել իրենց գիտական նշանակությունը, քանի որ թույլեն տալիս հստակեցնել քնարերգության հիմնական աղբյուրի՝Աստվածաշունչ մատյանի ազդեցության ոլորտները, սահմաններն ուուղիները։ Միջնադարյան մատենագրական հուշարձանների՝ ՍուրբԳրքի հետ ունեցած ցանկացած աղերս իր հերթին կարևոր էԱստվածաշնչի քննական բնագրի կնճռոտ հարցերը լուծելու, ինչպեսնաև հոգևոր և աշխարհիկ գրականության կապի խնդիրներըպարզաբանելու առումով։ Հինկտակարանյան«Երգերգոցը» ևստեղծագործական ակունքնրա այլաբանականմեկնությունըդարձնելով՝ ԳրիգորՆարեկացին իր ստեղծած հոգևոր երգի նոր՝ «Գանձարան» (կամ«Տաղարան») ժողովածուի գանձ, տաղ, մեղեդի և հորդորակ (փոխ)միավորներով վերափոխեց հայ հոգևոր երգը։ Բանաստեղծական նուրբընկալման և ստեղծագործական հնարավորինս կատարյալ յուրացմանարդյունքում «Երգ երգոցը» դարձավ նոր տեսակի բանաստեղծությանաղբյուր։ Հենց Գրիգոր Նարեկացու միջնորդությամբ «Երգ երգոցի»ազդեցության հմայքով պետք է բացատրել միջնադարի հայ հոգևոր ևաշխարհիկվերաիմաստավորումն ու սիրային քնարերգության նվաճումները [12-30]։ քնարերգության պատկերայինհամակարգիՍողոմոն Իմաստունի այս երկը հայ իրականության մեջ արդենուներ ուղիղ ընկալման կողմնակիցներ։ Թերևս այդ նպատակովՎասպուրականի Գուրգեն արքան քանիցս հորդորում է ԳրիգորՆարեկացուն հեղինակել «Երգ երգոցի» մեկնությունը։ Մյուս կողմից,ավանդաբար համարվելով հարսանեկան երգ, այս շքեղ հյուսվածքնարտացոլում է կնոջ և տղամարդու սերը՝ կնոջ արտաքին գեղեցկությանմանրամասն նկարագրություններով։ Այն պանծացնումէ սիրոգաղափարը, և քանի որ Նարեկացու ընկալմամբ երկիրը չունի ավելիպատվական բան, քան կնոջ և տղամարդու սիրո պանծացումը, ուստիայս գործի մեջ պետք է փնտրել Աստծո և հավատացյալի հոգևոր կապիայլաբանությունը։ Նարեկացու բանաստեղծության այս մեկնակետը թե՛հոգևոր-այլաբանական և թե՛ ուղիղ-սիրային իմաստով հսկայականազդեցություն ունեցավ միջնադարյան քնարերգության վրա [8-63], [9-78]։ Գրիգոր Նարեկացու «Մեկնութիւն Երգոց երգոյն» աշխատության ևՏաղերի միջոցով հետագա շրջանի հայ քնարերգությունը ժառանգում է«Երգ երգոցի» ողջ բառագանձը («Տաղ քաղցրիկ»), պատկերայինհամակարգը («Տաղ Ծննդեան») և նրանում առկա սիրայինտրամադրությունը («Տաղ Յարութեան»)։ Իսկ ավելի ուշ, երբ պոեզիայիմեջ այլաբանությունն իր դիրքերը զիջում է, սիրային մոտիվն արագորենդառնում է աշխարհիկ քնարերգության ամենահնչուն լարը՝ չկորցնելովկապն իր երկու հիմնական աղբյուրների՝ հինկտակարանյան «Երգերգոցի» և Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործության հետ։ Նարեկացիական ավանդների փոխանցումը հստակ երևում էԱնանուն բանաստեղծի (10-րդ դ.) «Տաղ Յովհաննու Կարապետին»քերթվածում, որտեղ Հերովդեսի դուստրը նկարագրվում է այսպես.Հերքըն ծալ ի ծալ առեալ նըմանեալ արքայօձին.Աչօքըն ծաւալ ծըփէր ծիրանի ծովու նըման։ Ուլունքն ի վերայ լանջացն նըմանեալ լերանց ծաղկանց։ Եւ վարդ վառելով այտիցն, նըմանեալ խայծեալ նըռանց [10-205]։ Այս օրինակում Անանուն բանաստեղծն ազդված է ոչ այնքան «Երգբանաստեղծականերգոցից»,հնարանքներից, որոնք, գրեթե նույնությամբ կիրառելով, վկայում են՝Նարեկացու բանաստեղծական գյուտերի մասին տակավին 10-րդ դ.-ումև աստիճանաբար տարածում են գտնում։ ՆարեկացուԳրիգորորքանՀայ մշակույթի ծաղկման կիլիկյան շրջանում (1080–1375) հոգևորիկողքին աստիճանաբար իր իրավունքն է ստանում մարմնականը.վերագնահատվում են հին աշխարհի գիտությունը, փիլիսոփայությունն ու արվեստը։ Ուշադրության կենտոնում են հայտնվում մարդուներաշխարհին առնչվողհատվածների՝ Դավթի«Սաղմոսների», Սողոմոն Իմաստունի «Առակների», «Ժողովողի», «Երգերգոցի»մեկնաբանությունները։ Կիլիկիայի երկու նշանավոր գործիչներ՝ Ներսես Շնորհալին և ՆերսեսԼամբրոնացին, վերագնահատելով Գրիգոր Նարեկացու գրականվաստակը, նպաստեցին հեղինակի ստեղծագործության ճանաչմանն ուտարածմանը։ մարգարեություններիսուրբգրայինորոշևԳրիգոր Նարեկացու պոեզիայից ազդված՝ ստեղծագործականազատ ներշնչանքով Ներսես Շնորհալին նոր բարձրության հասցրեցհոգևոր երգը [17-146-147]՝ Մարիամ Աստվածածնի և Հռիփսիմե կույսիննվիրված գողտրիկ տաղերում լայնորեն կիրառելով «Երգ երգոց»-իպատկերային համակարգը։ «Տաղ ի սուրբն Հռիփսիմէ» խորագիրը կրողքերթվածում Հռիփսիմեն, որպես «Երգ երգոցի» հարսը, անխախտ և սուրբսիրով կապված է Փեսա Քրիստոսի հետ։ Բանաստեղծական ամեն տունավարտվում է «ո'վ, սուրբ Հռիփսիմե» կրկնակով, որտեղ Հռիփսիմեններբողվում է որպես թագուհի, գարնանային ծաղիկ, անուշահոտ վարդ,փեսայի դուստր, արեգակնային արդարության հարս։ Սիրով բաղձման խանդակաթ ըղձմամբ Հոգւոյն,Անձուկ վառեալ տարփմամբ սրտիւ ի սէր փեսային.Հարսն Որդւոյ թագաւորին գեղեցկութեամբ պճնեալ,ով սուրբ Հռիփսիմէ [5-254]։ Ամենանուրբ գույներով է ներկայացված նաև Մարիամ Աստվածածինը «Տաղ աւետեաց» քերթվածում.Դրախտ աստուծոյ ծաղկալի,Նարդոս բուրեալ ի հոգի,Հովիտ պայծառ շուշանի,Աղբիւր գետոց քառակի [18-166]։ հոգևորնկարագրությունը՝երփներանգ և հոտավետՆերսես Շնորհալու ներբողական այս քերթվածները, ինչպես նաևԳրիգոր Նարեկացու «Ծննդյան» տաղը, քնարերգություն են ներմուծումկնոջ արտաքինգրականությանայլաբանական ընկալումների սահմաններում. կինը համեմատվում էբնությանտարաբնույթանզուգական երևույթների հետ։ Այսպիսի պատկերներովլի ենՀովհաննես Թլկուրանցու, Գրիգորիս Աղթամարցու քերթվածները։ Մարիամ Աստվածածնի՝ որպես մոր, և Հռիփսիմեի՝ իբրև պատմականանձի, բանաստեղծական պատկերները կամուրջ են, որով «Երգ երգոցի»բառապաշարով և պատկերավորման միջոցներով հոգևոր երգըկապվում է աշխարհիկ սիրային քնարերգության հետ։ ծաղիկների,դառնում«Երգ երգոցի» գլխավոր խորհրդանիշներ հարսը և փեսանաստիճանաբարնաևպատկերագրության հիմնական կերպարներ։ Ձեռագիր աղբյուրներիմանրանկար-լուսանցազարդերում«Երգ երգոցն» արտացոլված էԱստվածածին-հարսի տեսքով (ձեռ. հմր. 206, 1318 թ.) [14-914], հարսի ևփեսայի ճոխ պատկերներով (ձեռ. հմր. 2706, 1668-1669 թթ.) [15-31-32]։ քնարերգության,ինչպեսենՀարսի այլաբանական պատկերն սկսվում է կիրառվել նաևաշխարհիկ գրականության մեջ՝ պատմական ողբի ժանրում։ Այսգրական տեսակը հիմնավորվեց Ներսես Շնորհալու «Ողբ Եդեսիոյի»միջոցով։ Երբեմնի փարթամ Եդեսիան ներկայանում է որպես հարս, որիհարսնարանն ու առագաստը կողոպտվել են, և նա զրկվել է փեսայից։ Այս նույն համեմատությունը տեսնում ենք նաև Գրիգոր Տղայի «ՈղբԵրուսաղէմի» քերթվածում.Ի յիմ երկու ստեանցս ըմպէին՝Կաթն ու գինի, զոր բղխէին...Եւ զիս պճնեալ զարդարէինՈրպէս զհարսն փեսային [6-281]։ Չափածո խոսքն իր զգացմունքայնությամբ ներթափանցում է նաևձեռագիր մատյանների հիշատակարանների մեջ։ Բանաստեղծականձիրք ունեցող գրիչները հյուսում են գեղարվեստական գողտրիկպատկերներ ներկայացնող չափածո հիշատակարաններ, որոնցից միքանիսը ունեն գրական արժեք։ Սողոմոնի «Երգ երգոց» և «Առակաց»գրքերի համար չափածո հանգավորված հիշատակարաններ ունիՆերսես Շնորհալին.Յիշատակարան երգողի բանիս («Երգ երգոց»)Սովաւ (իմա՛ «Երգ երգոցով») այնքան գեղեցկանայ,Քանի՞ արդեւք վայելչանայՃըշմարտութեան բանս որ ի սմա։ Երգոյն հանգոյն Սողոմոնի,Սա, որ Երգոց երգ անուանի,Որ զփեսային երկնաւորիԸզսէրն առթէ հարսին կուսի [19-175]։ Նույնիսկ Սողոմոնի «Առակների» հիշատակարանի վրա նկատելի է«Երգ երգոցի» ազդեցությունը.Փեսայն իջմամբ ցօղատարափ՝ համբուրէ զտիպըն լուսոյ Արփ,Քուր կոչելով աստուածակառքյաննիւթական տարեալ քաղաք [19-388]։ «Երգ երգոցի» և հիշատակարանի ժանրի միահյուսման գողտրիկօրինակ է ՄՄ. հմր. 1418 Ժողովածուի հետագա ստացող Մովսեսի (1280 թ.) հիշատակարանի ամփոփումը։ Գրիչ-բանաստեղծն իրենհամարում է փեսա, իսկ ձեռագիրը՝ հարս, որի հետ ինքը կապված էսիրով։ Այս օրինակով «Երգ երգոցի» հիմնական խորհրդանիշ հարսնառարկայանում է [11-500]։ Հավանաբար գրիչն անգիր իմացել է «Երգերգոցից» հատվածներ և կիրառել ըստ պահանջի, ուստի կարող ենքփաստել, որ բանավոր ավանդույթը նույնպես նպաստում է «Երգ երգոցի»տարածմանն ու ստեղծագործաբար յուրացմանը։ 12-րդ դ. Խաչատուր անունով հոգևորական գրիչը «Երգ երգոցի»մասին «կենդանի ձայնով շատ և շատ պատճառներ» լսելով՝ի մի է բերումդրանք (ՄՄ. հմր. 1897)։ Պարզվում է, որ հոգևորականներն անգամ իրենցիսկ բերանով վկայել են, թե «Երգ երգոց»-ն ընկալվել է ուղիղ. «Իսկ այլքոմանք ի վարդապետացն մերոց ասացին, եթէ... սա (Պողոս) գլխաւորգոլով անապատաւորաց, ունէր ընդ ձեռամբ կրաւնաւորս բազումս, որքոչ ընդունէին զայս գրիս, այլ խոտէին, քանզի մարմնական տռփումնհարսին եւ փեսային առ միմեանս վարկանէին։ Իսկ նա բազում անգամխրատէր զնոսա, եւ ոչ կարէր հաւանեցուցանել» [16-119բ-120ա]։ 13-14-րդ դդ. սիրային քնարերգության մեջ հարսի և փեսայիայլաբանական պատկերներին փոխարինելու են գալիս վարդը և բլբուլը։ Վերջիններիս վրա նկատելի է թե՛ արևելյան պոեզիայի, թե՛ «Երգ երգոցի»ազդեցությունը [1-135, 152]։ երբԿիլիկիայի14-րդդարավերջին,գրական փայլնաստիճանաբար մարում է, մշակույթի նորոգման դերն ստանձնում էՏաթևի վանքը Գրիգոր Տաթևացու գլխավորությամբ(ծաղկմանշրջանները՝ 1365-1415 թթ.)։ Նա գրել է «Երգ երգոցի» համարբառարանային արժեք ունեցող մի լուծմունք-մեկնություն, որից էլհավանաբար ազդվել է Տաթևացու քրոջ որդին և աշակերտ ԱռաքելՍյունեցին։ «Երգ երգոցը» միջնադարի մեր ոչ մի բանաստեղծի գրչի տակչի հղկվել և փայլել այնպես, ինչպես Առաքել Սյունեցու։ «Երգ երգոցի»հինգ հատվածների այլաբանական մեկնությունների հեղինակնանդրադարձել է թե՛ քարոզներով [2-73-74], թե՛ բանաստեղծականներշնչանքով՝ հյուսելով այնպիսի տողեր, որոնք ընկալվել են որպեսսիրային քնարերգության իսկական նմուշներ, որոնք շատ բարձր ենգնահատվել և թարգմանվել են ռուսերեն [2-2, 40-67]։ Առաքել Սյունեցուբանաստեղծական ժառանգության մեջ առանձնահատուկ են «Երգերգոցի» ազդեցությամբ ստեղծվածները(«Տարփմամբ սիրոյ քեզտագնապիմ», «Ահա բաղձամ քեզ ցանկալի», «Ահա մեծ լեառն ևահագին»), որոնց մեջ սիրային բազմաթիվ հատվածներ են թաքնված։ «Ադամքգրքի» իր հիշատակարանում Առաքել Սյունեցին խոսում էԳրիգոր Տաթևացու մասին խոր ջերմությամբ, որն արտահայտելուհամար դիմում է «Երգ երգոցի» պատկերային համակարգին.Իղձ բաղձանաց սիրովըդ քո,Տուր ինձ համբոյրըս բերանոյ.Զի ծարաւի սիրտըս հոգոյ,Ըմպել զըստինս քո գինոյ [3-225]։ Եթե մի պահ մոռանանք, որ խոսքը րաբունապետ ԳրիգորՏաթևացու մասին է, ապա վերոբերյալը կարող է ընկալվել որպեսսիրային երգ։ Իրենց նրբությամբ և գեղեցկությամբ՝ որպես «Երգ երգոցի»բանաստեղծական յուրացման փայլուն նմուշներ, աչքի են ընկնումհատկապես Աստվածածնին նվիրված տաղերը։ Անձնական սիրոապրում է «Տարփմամբ սիրոյ քեզ տագնապիմ» անխորագիր տաղը, որիազդեցությունը նկատելի է հետագա շրջանի սիրային քնարերգությանմեջ։ «Առ ճշմարիտ բաղձալին Քրիստոս» խորագրով այաբանական միտաղ Առաքել Սյունեցին նվիրել է Քրիստոսին։ Առաքել Սյունեցինայստեղ անում է նորամուծություն. նա «Երգ երգոցի» բնաբանըներմուծում է քերթվածի մեջ՝ որպես բանաստեղծական տան առաջինտող։ Առ ճշմարիտ բաղձալին ՔրիստոսԴու ի վերայ ծաղկեալ լերանց,Անուշահոտ խնկաբերաց,Ճառագայթես լուսով փառաց,Ձիւնատեսիլ, սպիտակացած [4-1-2]։ «Երգ երգոցը» բանաստեղծական ինքնաստեղծ հատվածներովմիահյուսելու այս ձևը լայնորեն կիրառել է նաև 15-16-րդ դ. I կեսիքնարերգու Գրիգորիս Աղթամարցին։ Այլաբանորեն թե առանցայլաբանության երգվող սերը հեղինակի պեզիայում առկայծում է հյութեղ պատկերներով և թարմ շնչով։ Տաղ Սուրբ Աստուածածնի Թէպէտ կամ ի նինջ ւ ի քուն,Բայց ունիմ ըզսիրտս արթուն, Վառեալ կամ ի քո սիրուն,Տաճար լույսոյ մայր սուրբ կույս [7-169]։ Գրիգորիս Աղթամարցին այս բանաստեղծությունը հյուսել էԱռաքել Սյունեցու «Առ ճշմարիտ բաղձալին Քրիստոս» տաղի ակնհայտազդեցությամբ։ «Երգ երգոց»-ի անմիջական ազդեցությամբ են ստեղծվածնաև«Տաղ սուրբ Աստուածածնին ի Գրիգորիս կաթողիկոսէԱղթամարցոյ ասացեալ» («Արքայն փակեալ պարտէզ...») և «ԱղթամարցիԳրիգորիս կաթողիկոսէ ասացեալ» («Ահա այգիք մեր ծաղկեցան…»սկսվածքով) քերթվածները։ Գրիգորիս Աղթամարցին ներբողայինգեղեցիկ տաղեր է նվիրել Աստվածամորը, որոնք առավելապես կրումեն Առաքել Սյունեցու ազդեցությունը։ Գրիգորիս Աղթամարցու ամենասիրված և ամենաընդօրինակվածգործերից է «Ահա այգիք մեր ծաղկեցան…» սկսվածքով տաղը, որըգրչագրերի մեծ մասի խորագրում ունի «յԵրգ երգոց» հավելումը [2-73-74]։ «Երգ երգոց»-ի ազդեցությունն ամենաուժեղն է այս տաղում։ Հոգևոր այլաբանական իմաստով այն այլևս չի ընկալվում. բնության հետմիաձույլ մարդկային վեհագույն՝ սիրո զգուցումի ներբողն է այսբանաստեղծությունը։ Հավանաբար այդ պատճառով է, որ Վիեննայիմատենադարանի 1604-1626 թթ. հմր. 797 գրչագիրն ունի «Ի Գրիգորկաթուղիկոսէ Աղթամարցոյ ասացեալսուրբԱստուածածնին» խորագիրը, ինչը ցույց է տալիս, որ գրիչներն ամենկերպ ցանկացել են ընդգծել տաղի այլաբանական իմաստը։ դեմըս առիԳրիգորիս Աղթամարցու տաղերում նկատելի է «Երգ երգոց»-իազդեցության երկու շերտ. առաջինն անմիջական փոխազդեցությունն է,երբ տաղի հյուսվածքի մեջ է ներմուծվում «Երգ երգոց»-ի բնաբանը, իսկմյուսն ավելի թույլ ազդեցություն է. այստեղ արտացոլվում է միայն «Երգերգոցի» պատկերային համակարգը՝ միջնորդավորված ձևով։ Բխելով«Երգ երգոց»-ից՝ այդ պատկերներն այլևս չեն ընկալվում որպեսայդպիսին, չեն դառնում ամբողջ բանաստեղծության հիմք. «Կարմիրսպիտակ խնձոր անտառին, / Ծըրար ըստաշխից և իւղ մեծագին»։ Կամ՝«Յարեայ շըրջեցայ ի մէջ գիշերոյս, / Խընդրեցի գտա իմ աչացըս լոյս» ևայլն [13-12]։ այսթափանցածպատկերներնՀավանական է, որ «Երգ երգոց»-ից Գրիգորիս Աղթամարցուստեղծագործությունուարտահայտություններն արդեն բանաստեղծի մտապատկերում առկապատրաստի խորդանիշներ են, որոնց գործածությունն աստիճանապարսովորական էր դառնում միջնադարի հայ քնարերգության համար ևդժվար տարբերակելի։ Այդ խորհրդանիշ-պատկերներն սկսում ենգործածվել ոչ այնքան հոգևոր թեմաները մարմնական երևույթներովայլաբանելու նպատակով, որքան որպես ինքնուրույն պատկերավորմանմիջոցներ։ «Երգ երգոց»-ը չի դադարում ներշնչանքի աղբյուր լինել նաև ուշշրջանի հոգևոր և աշխարհիկ գրականության համար. ազդեցություններնկատում ենք 16-րդ դ. երկրորդ կեսից - 18-րդ դդ. գրականության մեջ[20-81, 147, 166-170, 190, 196, 607], սակայն այդ շրջանի մի հսկայականնյութ տակավին ձեռագիր վիճակումէ և ոչ ամբողջապեսուսումնասիրված։ Այդ պատճառով «Երգ երգոց»-ի ազդեցություններիքննությունը վերոնշյալ դարաշրջանի համար թողնում ենք այլ առիթի։ Հինկտակարանյան «Երգ երգոց»-ի ազդեցության քննությունը թույլա.է տալիս անել հետևյալ եզրակացությունները.«Երգ երգոցի» բանաստեղծականյուրացման անդրանիկդրսևորումները միջնադարի հայ քնարերգության մեջ ԳրիգորՆարեկացու «Մեկնութիւն Երգոց երգոյն» աշխատությունն ու Տաղերն են։ Սրանք Աստվածաշունչ մատյանի հետ հեղաշրջեցին միջնադարի հայքնարերգությունը՝ շրջանառության մեջ դնելով «Երգ երգոց»-ի ողջպատկերային համակարգը, որը լայնորեն կիրառեցին հետագա շրջանիքնարերգուներ Ներսես Շնորհալին, Առաքել Սյունեցին, ԳրիգորիսԱղթամարցին և այլք։ բ. «Երգ երգոցի» պատկերային համակարգն ի սկզբանե կիրառվումէ զգուշորեն. բանաստեղծներն ավելի կառչած էին բնագրից՝ ստեղծելովբանաստեղծական կայուն ձևեր«Երգ երգոց»-ի բնաբանային ևինքնաստեղծ հատվածների միահյուսումով։ Բանաստեղծական այս ձևըշրջանառության մեջ դրեց Առաքել Սյունեցին, որը շարունակականկիրառություն ստացավ Գրիգորիս Աղթամարցու տաղերում։ գ. «Երգ երգոց»-ի խորհրդանիշներն աստիճանաբար «թափանցումեն» ինչպես պատկերագրության, այնպես էլ պատմական ատաղձունեցող հուշարձանների՝ ձեռագիր հիշատակարանների և պատմականողբերի մեջ՝ պատկերավորման լայն հնարավորություններ ստեղծելով։

example1070

example1070

Աշխատանքի նպատակն է՝ դեղատան աշխքատողների և հաճախորդերի շրջանում հարցման եղանակով գնահատել դեղագիտական հոգածության մակարդակը Երևանի դեղատներում։ Պարզվել է, որ դեղատներում դեղերի գերակշռող մեծամասնությունը բաց է թողնվում առանց դեղատոմսի։ Դեղատան հաճախորդների գերակշռող (78.0 %) մեծամասնությունը դեղերի մասին տեղեկատվությունը ստանում է տարբեր աղբյուրներից (ծանոթներից, ԶԼՄ-ներից և այլն) և ընդամենը 32.0 % բժիշկներից, իսկ դեղատան աշխատողներից՝ 16.0 %։ Ինքնաբուժության դրդող հանգամանքներից են՝ սեփական գիտելիքները բավարար համարելը և բժշկի հանդեպ անվստահությունը։

ԴԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԳԱԾՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԸ ԵՐԵՎԱՆԻ ԴԵՂԱՏՆԵՐԻՑԱՆՑՈՒՄԴեղագիտական հոգածությունը (ԴՀ) դեղագետի և բժշկի՝ դեղորայքային բուժման ամբողջ ընթացքում, այն է՝ դեղի բաց թողնումից մինչև նրա ազդեցությանավարտը, դեղագետի և հիվանդի փոխհամագործակցության ամբողջական ծրագիր է[1, 2]։ Առաջին հերթին դեղագիտական հոգածությունը նախատեսված է հիվանդիշահերի պաշտպանման համար, քանի որ դեղագետը կապող օղակ է բժշկի և հիվանդի միջև։ Կան դեղեր որոնք բաց են թողնվում բժշկի դեղատոմսով և կան առանցդեղատոմսի բաց թողնվող դեղեր։ Երբ խոսք է գնում դեղատոմսով բաց թողնվողդեղերի մասին, դեղագետի պարտքն է հետևել բժշկի հրահանգներին, ևս մեկ անգամստուգել դեղաչափը և հիվանդին տրամադրել տեղեկատվություն դեղի ընդունմանեղանակի մասին։ Իսկ երբ առանց դեղատոմսի կամ բժշկին այցելելու հիվանդներըհաճախում են դեղատուն, դեղագետը պետք է քննի նշանները, հիվանդությանընթացքը, ուղղորդի բժշկի մոտ կամ տա այնպիսի դեղ (առանց դեղատոմսի բացթողնվող), որը կթեթևացնի հիվանդի վիճակը։ ՀՀ տարածքում բոլոր դեղերի համար(բացառությամբ առանց դեղատոմսի բաց թողնվող դեղերի) բժիշկները պետք է դուրսգրեն դեղատոմսեր [3]։ Դեղատոմսերը պետք է դուրս գրվեն ՀՀ կառավարությանկողմից հաստատված դեղատոմսերի ձևով [4]։ Հետազոտության նպատակը։ Գնահատել դեղատան աշխատողների և հաճախորդերի իրազեկության աստիճանը դեղագիտական հոգածության մասին, ինչպեսնաև պարզել դեղագիտական հոգածության պահպանման մակարդակը Երևանիդեղատներում։ Հետազոտության նյութը և եղանակները։ Սույն աշխատանքը հիմնված է անանուն հարցման ընթացքում ստացված հարցաթերթիկների արդյունքների վերլուծության վրա։ Հարցաթերթիկում դեղագետներին և հաճախորդներին առաջարկվում էրպատասխանել դեղագիտական հոգածության որակին վերաբերող հարցերին։ Հարցաթերթիկների վերլուծությունը կատարվել է կենսավիճակագրության եղանակներիկիրառմամբ՝ օգտագործելով SPSS-22 համակարգչային ծրագիրը։ Կիրառվել են նկարագրական վիճակագրության եղանակները (մեծությունների հաճախականությունների վերլուծություն)։ Հետազոտության արդյունքները։ Հարցմանը մասնակցել են 50 հաճախորդներև 50 դեղատան աշխատողներ (նկատի ունենք և´ դեղագետներին, և´ դեղագործներին)՝ 12-ը (24.0 %) արական, իսկ 38-ը (76.0 %)՝ իգական սեռի ներկայացուցիչներ։ Այսանհավասար բաշխման պատճառ կարող է հանդիսանալ այն գործոնը, որ հարցումըկատարվել է առավոտյան և ցերեկային ժամերին, իսկ արական սեռի ներկայացուցիչները աշխատում են հիմնականում գիշերային հերթափոխով։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 1. Պատասխանողների բաշխումն ըստ աշխատանքային ստաժիԻնչպես երևում է աղյուսակ 1-ից մեծամասնություն են կազմում 5 տարուց քիչաշխատանքային ստաժ ունեցող անձիք (54.0 %), և համեմատաբար ավելի քիչ են 515 տարվա ստաժ ունեցողները (40.0 %)։ ՉափանիշՕգտագործման ցուցումներՕգտագործման եղանակՀակացուցումներԿողմնակի երևույթներԲաց թողնման ձևԳինԸնդամենըԲացարձակ թիվՏոկոսԱղյուսակ 2. Դեղի մասին ո՞ր տեղեկություններն են Ձեզ համար արդիականԱղյուսակ 2-ից երևում է, որ հարցվածներն առավել հակված են դեղի կողմնակիերևույթների մասին տեղեկացված լինելուն (30 %)։ Հակացուցումները (26.0 %) ևօգտագործման ցուցումները (24.0 %) տեղեկատվության գրեթե նույն արդիականությունն ունեն։ ՉափանիշՄատչելի գինԹերապևտիկ կամ բուժիչ ազդեցությունԿողմնակի ազդեցությունների բացակայությունԲժշկի ցուցումԲացարձակ թիվ ՏոկոսԴեղագետի ցուցումԸնդամենըԱղյուսակ 3. Ձեր կարծիքով ո՞ր գործոններն են ազդում դեղ գնելու որոշում կայացնելու վրաԱղյուսակ 3-ից երևում է, որ ըստ դեղագետների դեղ գնելու որոշման վրա առավելապես ազդում է մատչելի գինը՝ 42.0 %, այն դեպքում, երբ բժշկի ցուցումը որպեսորոշման ազդեցիկ գործոն կազմում է 24.0 %, իսկ դեղագետի ցուցումն՝ ընդամենը12.0 %։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԲուսականՍինթետիկԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 4. Հաճախորդը ո՞ր դեղերին է ավելի շատ հակվածԱղյուսակ 4-ից երևում է, որ հաճախորդների մեծամասնությունն առավել հակված է ձեռք բերել բուսական ծագման դեղեր (76.0 %), քան սինթետիկ (24.0 %)։ Չափանիշ< 1000 դրամ1000-5000 դրամ> 5000 դրամԸնդամենըԲացարձակ թիվՏոկոսԱղյուսակ 5. Ո՞ր գնային մակարդակի դեղերն են առավել շատ հարցվումԱղյուսակ 5-ից երևում է, որ հաճախորդների մեծամասնությունն (64.0 %) առավել հաճախ օգտվում են 1000-5000 դրամ արժեք ունեցող դեղերից։ Զարմանալի էայն փաստը, որ հաճախորդների զգալի մասը (22.0 %) ձերք է բերում թանկարժեք (>5000 դրամ) դեղեր։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԲրենդայինԳեներիկԸնդամենըԱղյուսակ 6. Ո՞ր դեղերն են առավել շատ վաճառվումՏոկոսԱղյուսակ 6-ից երևում է, որ առավել շատ վաճառվող դեղերի մեծամասնությունըկազմում են բրենդային դեղերը՝ 62.0 %, իսկ գեներիկները՝ 38.0 %։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԴեղատոմսովԱռանց դեղատոմսիԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 7. Առավել հաճախ Դուք ո՞ր դեղերն եք բաց թողնումԱղյուսակ 7-ից երևում է, որ առավել հաճախ բաց են թողնվում առանց դեղատոմսի դեղերը՝ 78.0 %։ ՉափանիշԲացարձակ թիվՏոկոսԴեղատան իմիջՄշտական հաճախորդներՑածր գներՆախավաճառքային ևհետվաճառքային տեղեկություններԱպրանքի որակըԼայն տեսականինԸնդամենըԱղյուսակ 8. Ի՞նչն է Ձեր դեղատանն ապահովում դեղերի շարժԱղյուսակ 8-ից երևում է, որ դեղատան ապրանքային շարժը ապահովող գլխավոր գործոններից են մշտական հաճախորդների առկայությունն (32.0 %) ու ցածրգները (28.0 %)։ Հաջորդիվ ներկայացված են դեղատան հաճախորդներին վերաբերողհարցաթերթիկների վերլուծությունները։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԸնդամենըԱղյուսակ 9. Ձեր տարիքըՏոկոսԱղյուսակ 9-ից պարզ է դառնում, որ դեղատուն առավել հաճախ 16-25 տարեկանանձինք են հաճախում (56.0 %), իսկ 40-60 տարեկան` ընդամենը 10.0 %-ը, ինչըբավականին հետաքրքիր ու հակասական արդյունք է։ ՉափանիշԲացարձակ թիվԲժիշկԾանոթԲժշկագիտական գրականությունԴեղատան աշխատողԶԼՄՀամացանցԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 10. Որտեղի՞ց եք տեղեկություն ստանում դեղերի մասինԱղյուսակ 10-ում երևում է, որ հարցվածների 32.0 %-ը դեղերի մասին տեղեկություն ստանում է բժիշկներից, իսկ 28.0 %-ը՝ բժշկական գրականությունից։ ՉափանիշԲացարձակ թիվՈչ բավարար ժամանակբժշկի այցելելու համարՍեփական գիտելիքներիբավարար լինելըԲժշկի հանդեպանվստահությունԱյլ պատճառԸնդամենըՏոկոսԱղյուսակ 11. Ո՞րն է ինքնություն դեղ ընդունելու պատճառըԱղյուսակ 11-ից երևում է, որ հարցվածների 28 %-ը դեղ ընդունելու որոշումկայացնելիս սեփական գիտելիքները համարում է բավարար, 24 %-ը բժիշկներիհանդեպ անվստահություն ունի, իսկ 22 %-ն ուղղակի ժամանակ չունի բժշկի այցելելուհամար։ ՉափանիշԲավարարԲացարձակ թիվՏոկոսԼավՈչ բավարարԴժվարանում եմ պատասխանելԸնդամենըԱղյուսակ 12. Ինչպե՞ս եք գնահատում Երևանի դեղատներում առկա դեդերի տեսականինԱղյուսակ 12-ից պարզ է դառնում, որ հաճախորդները Երևան քաղաքում առկադեղերի տեսականին գնահատում են հետևյալ ձևով՝ 42 %-ը՝ բավարար, 36 %-ը՝ լավև միայն 12 %-ը՝ ոչ բավարար։ Եզրակացություններ՝ 1. Դեղատներում դեղերի գերակշռող (78.0 %) մեծամասնությունը բաց է թողնվումառանց դեղատոմսի, ինչը հակասում է ՀՀ ԱՆ N100 և N 204-Ն հրամաններիդրույթներին։ 2. Դեղատան աշխատողների 32.0 %-ը՝ որպես դեղատան դեղերի շարժը ապահովողգործոն, նշում է մշտական հաճախորդների առկայությունը, 28.0 %-ը՝ ցածր գներըև ընդամենը 20.0 %-ը՝ ապրանքի որակը։ 3. Դեղատան հաճախորդների մեծամասնությունը (76.0 %) նախընտրում է բուսական ծագման դեղեր, իսկ 24.0 %-ը՝ սինթետիկ։ 4. Դեղատան հաճախորդների մեծամասնությունը (62.0 %) նախընտրում է բրենդային ծագման դեղեր, իսկ 38.0 %-ը՝ գեներիկ։ 5. Դեղատան հաճախորդների մեծամասնությունը (64.0 %) հակված են գնել 10005000 դրամ արժեք ունեցող դեղեր, սակայն հաճախորդների բավականին զգալիմասը (22.0 %) այնուամենայնիվ, ձերք է բերում թանգարժեք (> 5000 դրամ) դեղեր։ 6. Դեղատան հաճախորդների գերակշռող մեծամասնությունը (78.0 %) դեղերի մասին տեղեկատվությունը ստանում է տարբեր աղբյուրներից (ծանոթներից, ԶԼՄներից և այլն) և ընդամենը 32.0 %-ը՝բժիշկներից։ Ցածր է նաև այն հաճախորդների թիվը, որոնք տեղեկատվությունը ստանում են դեղատան աշխատողներից՝16.0 %։ 7. Ինքնաբուժության դրդող հանգամանքներից են՝ սեփական գիտելիքները բավարար համարելը (28.0 %) և բժշկի հանդեպ անվստահությունը (24.0 %)։ 8. Դեղատան հաճախորդների 12 %-ը գնահատում է դեղերի առկա տեսականին ոչբավարար, իսկ 78 %-ը՝բավարար և լավ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[3] ՀՀ Առողջապահության նախարարության N 100 հրաման «ՀՀ տարածքում դեղատոմսերի դուրս գրման և դեղերի բաց թողնման կարգը հաստատելու մասին»,  http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=52045 (24.08.2017 թ.)։ [4] ՀՀ Առողջապահության նախարարության N 204-Ն հրաման «Հայաստանի Հանրապետությունում առանց դեղատոմսի բաց թողնվող դեղերի ցանկը հաստատելումասին»,էր19.09.2017 թ. դրությամբ)։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=32081(ՀասանելիՂազարյան Էմմա, Աբրահամյան ԼալաԴԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԳԱԾՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԸ ԵՐԵՎԱՆԻ ԴԵՂԱՏՆԵՐԻ ՑԱՆՑՈՒՄԲանալի բառեր՝ բժիշկ-դեղագետ, դեղատուն, դեղագիտական հոգածություն,հիվանդ։

example1088

example1088

Ներկայացված հոդվածում քննարկվում են փորձաքննության նպատակով բժըշկական հաստատությունում տեղավորելու և միաժամանակ կալանավորումը կիրառելու հիմնական հարցերն ինչպես օրենսդրի ամրագրած իրավանորմերի, այնպես էլ՝ իրավակիրառ պրակտիկայում ձևավորված մոտեցումների տեսանկյունից։ Հեղինակը ներկայացնում է նախաքննության ընթացքում անձի ազատության իրավունքի սահմանակափակման հիմքերի վերաբերյալ ձևավորված իրավական անորոշությունը։ Հեղինակի համոզմամբ՝ ներկայացված հոդվածում բարձարացված հարցերի իրավական անորոշությունը կարող է հաղթահարվել՝ ելնելով ՀՀ Սահմանադրությամբ և Եվրոպական կոնվենցիայով ամրագրված մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության գաղափարներից։

ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ԱՆՁԻՆ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՏԵՂԱՎՈՐԵԼՈՒ ԵՎ ԿԱԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԽԱՓԱՆՄԱՆ ՄԻՋՈՑՄԻԱԺԱՄԱՆԱԿ ԿԻՐԱՌԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՁԵՎԱՎՈՐՎԱԾ ԻՐԱՎԱԿԻՐԱՌՊՐԱԿՏԻԿԱՅԻ ԻՐԱՎԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆԸՓորձաքննելու նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելիս ազատության իրավունքի սահմանափակումից բխող իրավական երաշխիքներիապահովումն իրավակիրառ պրակտիկայում հետապնդվող հիմնարար խնդիրներիցէ։ Սակայն օրենսդրական հստակ կարգավորումների բացակայությունը, ձևավորվածիրավակիրառ պրակտիկայում առկա խնդրահարույց հիմնահարցերի առատությունըգործնականում դժվարություններ են առաջացնում իրավակիրառողների համար, ինչնիր հերթին որոշ դեպքերում անխուսափելիորեն հանգեցնում է անձի իրավունքների ևազատությունների անհամաչափ սահմանափակումների։ Ավելին, հարկ է նշել, որՄարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` քրեական գործերով փորձաքննության համար անձի ազատության իրավունքի սահմանափակման վերաբերյալկայացված վճիռների սակավաթվությունը, այդ կապակցությամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների բացակայությունը, հայրենական մասնագիտական գրականությունում թեմայի համակողմանի ուսումնասիրության վերաբերյալ գիտագործնական աշխատությունների էական պակասը նույնպես իրենց բացասականազդեցությունն են թողնում փորձաքննության նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու ընթացքում իրավակիրառողների կողմից սեղմ ժամկետներում կայացվող որոշումների իրավաչափության վրա։ Ուստի, ստորև ներկայացվողգիտական աշխատանքի շրջանակներում խնդրահարույց որոշ հարցերի քննարկումը,կարծում ենք, էական նշանակություն կարող է ունենալ փորձաքննելու նպատակովանձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական գործընթացիկատարելագործման համար։ Քրեական դատավարությունում անձի կամքին հակառակ կամ առանց նրա կամքը հաշվի առնելու կիրառվող դատավարական միջոցները համարվում են դատավարական հարկադրանքի միջոցներ, որոնց գոյությունը պայմանավորված է քրեականդատավարությանը բնորոշ հանրայնության սկզբունքով [1]։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում դատավարական հարկադրանքի միջոցներին է նվիրված 5-րդբաժինը, որը կազմված է ձերբակալմանը, խափանման միջոցներին և դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցներին նվիրված գլուխներից։ Ընդ որում, թեև դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցների գլխում ներառված են միայն պաշտոնավարման ժամանակավոր դադարեցումը և բերման ենթարկելը, սակայն այդ կերպ դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցները սպառիչ համարվել չեն կարող։ Այսպես, օրինակ գույքի վրա կալանք դնելու դատավարական միջոցը թեև ՀՀքրեական դատավարության օրենսգրքում ներառված է քրեական գործով մինչդատական վարույթի ընթացքում կատարվող քննչական գործողությունների շարքում (բաժին8), սակայն այն իրականում զուրկ է քննչական գործողության կատարմանը բնորոշ`ապացույցի ձեռք բերման հատկանիշից, և դասվում է դատավարական հարկադրանքի այլ միջոցների շարքին, այլ ոչ թե համարվում քննչական գործողություն [2]։ Տեսական գրականության համաձայն` դատավարական հարկադրանքի համանմանայլ միջոցների շարքին են դասվում հետախուզումը, առգրավումը, անձնական խուզարկությունը, հետազոտման համար նմուշներ վերցնելը և այլ հարկադրական միջոցները, որոնք սպառիչ չեն թվարկվում [3]։ Այդ շարքին է դասվում նաև անձին դատահոգեբուժական, դատահոգեբանական կամ դատաբժշկական փորձաքննության համար բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական միջոցը [3, 4]։ Դատավարական հարկադրանքի միջոցներն ըստ բնույթի դասակարգվում ենֆիզիկական և հոգեբանական հարկադրանքի միջոցների [5]։ Առաջին խմբին ենպատկանում անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող դատավարականհարկադրանքի միջոցները` կալանավորումը, տնային կալանքը, ինչպես նաև անձինփորձաքննության նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելը` հաշվիառնելով, որ այդ դեպքում ևս սահմանափակվում է անձի ֆիզիկական ազատությունը[6]։ Ինչ վերաբերում է երկրորդ խմբին, ապա այն ներառում է մնացած բոլոր դատավարական հարկադրանքի միջոցները, որոնք անձի ազատությունը սահմանափակումեն հոգեբանական ներգործության արդյունքում։ Օրինակ` չհեռանալու մասին ստորագրությունը հիմնված է պարտաճանաչ ներկայանալու վերաբերյալ անձի գրավորխոստման վրա, որի ուժով նա հոգեբանորեն կաշկանդված է լինում չփոխել իր բնակության վայրը, իսկ փոխելու դեպքում` այդ մասին անհապաղ հայտնել քրեական վարույթն իրականացնող մարմնին։ Գործող քրեադատավարական իրավակարգավորումների պայմաններում ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող` կալանավորման և փորձաքննության նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական հարկադրանքի միջոցները համատարած կիրառվում են միաժամանակ։ Այսինքն, քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը դատարան է ներկայացնում ինչպես փորձաքըննության նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու, այնպես էլ՝այդ նույն ժամանակահատվածի ընթացքում անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու վերաբերյալ միջնորդություններ, որոնք, որպեսկանոն, բավարարում են դատարանները` հղում կատարելով գործող օրենսդրությունում տեղ գտած իրավակարգավորումներին։ Այսպես օրինակ` թիվ ԳԴ1/0058/01/16 բժշկական բնույթի հարկադրական միջոցների կիրառման գործի նյութերի ուսումնասիրությունը վկայում է դատավարականգործողությունների կատարման հետևյալ ժամանակագրության մասին.1. 2016 թ. սեպտեմբերի 9-ին քննիչը միջնորդություն է ներկայացրել դատարանանձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու վերաբերյալ, 2. 2016 թ. սեպտեմբերի 19-ին քննիչը որոշում է կայացրել անձի ստացիոնար դատահոգեբուժական և դատահոգեբանական փորձաքննության վերաբերյալ,3. 2016 թ. հոկտեմբերի 11-ին քննիչը միջնորդություն է ներկայացրել դատարան`անձին կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու վերաբերյալ` որպեսպատճառաբանություն նշելով, թե նշանակվել է ստացիոնար փորձաքննությունև անհրաժեշտ է ապահովել փորձաքննվողի ներկայությունը ՀՀ ԱՆ «Նուբարաշեն հոգեբուժական կենտրոն» ՓԲԸ-ում, որը դատարանը քննարկել և բավարարվել է 2016 թ. հոկտեմբերի 20-ին։ 4. 2016 թ. հոկտեմբերի 20-ին քննիչը միջնորդություն է ներկայացրել դատարան` անձին 2016 թ. հոկտեմբերի 21-ից ստացիոնար փորձաքննելու համար հոգեբուժական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ։ Դատավարական գործողությունների կատարման վերոնշյալ հաջորդականությունից հետևում է, որ անձի նկատմամբ միաժամանակ կիրառվել է ինչպես փորձաքննելու նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ դատավարական հարկադրանքի, այնպես էլ՝ կալանավորման ձևով արտահայտված դատավարական հարկադրանքի միջոցները։ Ընդ որում, ուշագրավ է այն հանգամանքը,որ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու միջնորդությունում նշվել ենոչ թե անձին կալանավորելու համար անհրաժեշտ` ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի 135-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերի ենթադրյալ առկայությունը, այլայն, թե նշանակված փորձաքննության համար անհրաժեշտ է ապահովել անձիներկայությունը համապատասխան բժշկական հաստատությունում։ Այսինքն, ստացվում է, որ կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու վերաբերյալ միջնորդության քննությունը դե ֆակտո վերածվել է անձին փորձաքննելու նպատակով բժշկականհաստատությունում տեղավորելու միջնորդության քննության` այդ կերպ կալանքիտակ պահելու ժամկետը երկարացնելու միջնորդության ներքո ներկայացնելով ինքնուրույն դատական վերահսկողության ենթակա մեկ այլ միջնորդություն։ Նման մոտեցումն անթույլատրելի է, և առնվազն հանգեցնում է անձի ազատության իրավունքի սահմանափակման հիմքի իրավական անորոշության։ Սակայն, նույնիսկ եթե քրեական վարույթն իրականացնող մարմինն անձին կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը պատճառաբաներ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերից մեկի կամ միքանիսի վկայակոչմամբ, ապա միևնույնն է, անձի ֆիզիկական ազատության իրավունքը սահմանափակող դատավարական միջոցների կրկնակի կիրառումը (այսինքն`ստացիոնար փորձաքննելու համար անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական հարկադրանքի կիրառումը կալանավորման հետ մեկտեղ)չէր կարող ապահովել ազատության իրավունքի սահմանափակման հիմքի իրավական որոշակիությանը (res judicata)։ Ընդհանուր առմամբ պետք է արձանագրենք, որ անձի ազատության իրավունքըսահմանափակող դատավարական հարկադրանքի միջոցների իրավաչափորենկրկնակի կիրառման հնարավորությունը բացառված չէ այն դեպքերում, երբ խոսքը էգնում ինքնավար նպատակ հետապնդող ֆիզիկական և հոգեբանական բնույթի դատավարական հարկադրանքի միջոցների կիրառման մասին։ Օրինակ` երբ կիրառվումէ անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող` կալանավորում դատավարական հարկադրանքի միջոցն անձի ազատությունը հոգեբանական ներգործությանմիջոցով սահմանափակող` հետախուզում դատավարական հարկադրանքի միջոցիհետ մեկտեղ (տեսական գրականությունը հետախուզումը ևս դասում է դատավարական հարկադրանքի միջոցների շարքին) [7]։ Սակայն, անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող դատավարականհարկադրանքի մեկից ավելի միջոցների միաժամանակյա կիրառումն անթույլատրելիէ, քանի որ, երբ դատավարական հարկադրանքի որևէ միջոցի կիրառմամբ հնարավոր է հասնել հետապնդվող նպատակին, ապա այդ նույն նպատակի կենսագործմաննուղղված այլ հարկադրանքի միջոցների կիրառումը դառնում է առարկայազուրկ։ Այսինքն, անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակող մի քանի դատավարականհարկադրանքի միջոցների միաժամանակյա կիրառումն արդարացված լինել չի կարող, երբ կիրառված դատավարական հարկադրանքի միջոցներից յուրաքանչյուրըհավասարապես հնարավորություն է տալիս չեզոքացնել անձի հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծի դրսևորման հնարավորությունն այդ միջոցի կիրառման ողջ ժամանակահատվածում։ Մեր առաջ քաշված վերոնշյալ մոտեցման հիմքում, ըստ էության, ընկած է նաևՀՀ վճռաբեկ դատարանի` Հրաչիկ Աղեկյանի վերաբերյալ կայացված որոշմամբարտահայտված իրավական դիրքորոշումն այն մասին, որ որևէ իրավաչափ հիմքովազատությունից զրկված վիճակում գտնվող անձը չի կարող վերստին «զրկվել ազատությունից» հանցագործություն կատարելու հիմնավոր կասկածի, նոր հանցագործություն կատարելու կամ փախուստը կանխելու հիմքերով [8]։ Այդ դիրքորոշման հիման վրա ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նույն որոշմամբ անդրադառնալով ազատազրկման ձևով պատիժ կրող անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելու (այսինքն` անձի ֆիզիկական ազատությունըսահմանափակող իրավական ներգործության միջոցների կրկնակի կիրառման) իրավաչափությանը` գտավ, որ «և՛ ազատազրկման ձևով պատիժ կրող, և՛ կալանքի տակգտնվող անձը մեկուսացված է հասարակությունից, նրա որոշակի իրավունքներսահմանափակված են, ինչը հնարավորություն է տալիս կանխելու քրեական գործիքննության ընթացքում նրա ոչ պատշաճ վարքագիծը։ Այս պարագայում նվազում ենմեղադրյալի՝ դատական քննությանը չներկայանալու, արդարադատության իրականացմանը խոչընդոտելու և հետագայում իրավախախտումներ կատարելու ռիսկերը։ Այլ կերպ՝ եթե անձը ազատազրկմամբ պատիժ է կրում, ապա, ի տարբերություն ազատության մեջ գտնվող անձի, քննությունից և դատից խուսափելու, գործի պատշաճքննությանը խոչընդոտելու կամ հանցավոր գործունեությունը շարունակելու նրա հնարավորությունները առավելագույն հնարավոր չափով սահմանափակված են։ Հետևաբար, ազատազրկում պատժատեսակը կրող անձին կալանավորելու միջնորդություննառարկայազուրկ է, քանի որ հայցվող խափանման ծավալն արդեն իսկ առկա է»։ Մեր համոզմամբ վերոնշյալ իրավական դիրքորոշմամբ ներկայացված մոտեցումը կիրառելի է նաև փորձաքննության նպատակով բժշկական հաստատությունումտեղավորված անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելիս, երբ անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակվում է դատավարականհարկադրանքի միջոցների կրկնակի գործադրմամբ։ Այսպես, թե՛ բժշկական հաստատությունում անձին տեղավորելու, թե՛ որպես խափանման միջոց կալանավորումըկիրառելու դեպքում անձի ֆիզիկական ազատության իրավունքը փաստացիորենսահմանափակվում է, երբ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածով հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծի դրսևորման ռիսկերն առավելագունսնվազում են։ Այսինքն, ինչպես բժշկական հաստատությունում անձին տեղավորելու,այնպես էլ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու դատավարականհարկադրանքի միջոցը հավասարապես հնարավորություն են տալիս չեզոքացնելուանձի հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծի դրսևորման հնարավորությունն այդմիջոցներից յուրաքանչյուրի կիրառման ամբողջ ժամանակահատվածում։ Հետևաբար, նկատի ունենալով, որ անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական հարկադրանքի միջոցի կիրառմամբ հնարավոր է հասնել հետապընդվող` անձի հնարավոր ոչ իրավաչափ վարքագծի դրսևորումը չեզոքացնելու նպատակին՝ ապա այդ նույն նպատակի կենսագործմանն ուղղված` կալանավորում դատավարական հարկադրանքի միջոցի կիրառումը դառնում է առարկայազուրկ։ Հարկ է նշել նաև, որ մեր կատարած հարցումներով անձին փորձաքննելու հետմեկտեղ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելու վերաբերյալ ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկան իրավապահ մարմինների աշխատակիցները պատճառաբանում են այն հիմնավորմամբ, թե ՀՀ Սահմանադրության 27-րդ և Մարդուիրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածներն անձին ազատությունիցզրկումը թույլատրում են միայն հոգեկան հիվանդության փաստը հաստատվելուցհետո, իսկ այդ հանգամանքը հաստատելու նպատակով անցկացվող ստացիոնարփորձաքննության համար բժշկական հաստատությունում տեղավորելու միջոով ազատության իրավունքի սահմանափակումն անթույլատրելի է։ Այդ պատճառով այդժամանակահատվածում ազատության իրավունքի սահմանափակումն իրականացվում է՝ կիրառելով կալանավորում խափանման միջոցով։ Մինչդեռ մեր համոզմամբ ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկան այդպիսիհիմնավորմամբ պատճառաբանելն իրավաչափ չէ, քանի որ այն չի արտացոլում փորձաքննելու նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու միջոցովազատության իրավունքի սահմանափակման իրավական պատշաճ հիմքը։ Մասնավորապես, խոսքն այն մասին է, որ փորձաքննելու նպատակով անձին բժշկականհաստատությունում տեղավորելու դեպքում իրավակիրառողը պետք է ելնի ոչ թե հոգեկան հիվանդության կամ հանցանքի կատարումից հետո փախուստը կանխելունպատակով անձի ազատության իրավունքի սահմանափակումը թույլատրող ՀՀ Սահմանադրության 27-րդ հոդվածի 1-ին մասով և Մարդու իրավունքների եվրոպականկոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված համապատասխան հիմքերից, այլ այդ հոդվածներով ամրագրված` դատարանի իրավաչափ կարգադրությանըչենթարկվելու համար ազատության իրավունքի սահմանափակումը թույլատրող հիմքից։ Այսպես, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը մի շարք վճիռներումնշել է, որ փորձաքննելու նպատակով անձի ազատության իրավունքը հարկադիրսահմանափակելիս կիրառելի է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 5րդ հոդվածի 1-ին մասի «բ» կետը [9], որը պարունակում է անձի ազատությանիրավունքի սահմանափակման երկու հիմք` 1) դատարանի օրինական կարգադրությանը չենթարկվելը և 2) օրենքով նախատեսված ցանկացած պարտավորությանկատարումն ապահովելը։ Միայն 2016 թ. կայացված Trutko v. Russia գործով վճռումԵվրոպական դատարանը, քննության առնելով կոնկրետ քրեական դատավարությունում ստացիոնար կերպով փորձաքննելիս անձի ազատության իրավունքի սահմանափակման իրավաչափության հարցը, գտել է, որ ենթակա է քննարկման վերոնշյալ երկու հիմքերից առաջինի ներքո` հաշվի առնելով, որ փորձաքննվելու դատավարականպարտավորությունն անձի մոտ փաստացիորեն ծագում է դատարանի համապատասխան որոշումից հետո [10]։ Այսպիսով, պետք է արձանագրենք, որ անձին փորձաքննելու նպատակովբժշկական հաստատությունում տեղավորելիս ազատության իրավունքի սահմանափակումը չպետք է քողարկվի կալանավորում խափանման միջոցի կիրառմամբ։ Հակառակ պարագայում կարող է առաջանալ Մարդու իրավունքների եվրոպականդատարանի նշած` անձի ազատության իրավունքի կամայական սահմանափակմանվտանգը։ Այսպես, դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումների համաձայն` անձի ազատության իրավունքի սահմանափակումը Եվրոպական կոնվենցիայի5-րդ հոդվածի իմաստով կարող է դառնալ կամայական, երբ ազատության իրավունքիսահմանափակման մասին որոշման կայացումը և այն ի կատար ածումը չեն համապատասխանում ազատության իրավունքի սահմանափակմամբ հետապնդվող նպատակներին [11]։ Քննարկվող հարցի պարագայում այդ վտանգն առաջանում է, երբառկա է անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելու որոշում, իսկ դրա գործողության ժամանակահատվածում ի կատար է ածվում փորձաքննելու նպատակ հետապնդող` բժշկական հաստատությունում տեղավորելու դատավարական հարկադրանքի միջոցը։ Ուստի այն դեպքերում, երբ կալանքի տակ գտնվող անձին փորձաքննելու նպատակով անհրաժեշտություն է առաջանում բժշկական հաստատությունում տեղավորել,ապա որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը ենթակա է վերացման`մինչև անձին փաստացիորեն բժշկական հաստատությունում տեղավորելը։ Այսինքն,որպես խափանման միջոց կիրառված կալանավորումը կարող է շարունակել իրգործողությունը մինչև բժշկական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ դատարանի կայացրած որոշման ի կատար ածումը։ Հակառակ պարագայում, երբ կալանավորումը վերացվի մինչև դատարանի կողմից անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ միջնորդության քննությունը և համապատասխանորոշման կայացումը, ապա անորոշ կլինի հարկադրաբար դատարան տարվող անձիունեցած իրավական կարգավիճակը, խնդրահարույց կլինի նաև ներկայացվածմիջնորդության մերժման դեպքում այդ անձին նույն փաստական հանգամանքներիառկայության պայմաններում կրկին կալանավորելու միջնորդություն ներկայացնելուհնարավորությունը։ Առաջարկվող մոտեցման պայմաններում, երբ դեռևս կալանքի տակ գտնվողանձը ներկայացվի դատարան` փորձաքննության ենթարկվելու նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորման հարցը քննարկելու համար, ապա հնարավորկամայականություններից, ինչպես նաև տարբերակված իրավակիրառ պրակտիկայիձևավորումից խուսափելու նպատակով նախընտրելի կլիներ, որ դատարաններնանձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու վերաբերյալ միջնորդությունըքննարկելիս անդրադառնային նաև որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը վերացնելու հարցին։ Մասնավորապես, եթե անձը միջնորդությունը քննելուպահին գտնվեր կալանքի տակ, ապա կայացվող որոշման ի կատար ածումը դատարանները պայմանավորեին վարույթի օրինականության նկատմամբ հսկողությունիրականացնող դատախազի կողմից որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը վերացնելու հետ։ Այլ կերպ, որոշման եզրափակիչ մասում ամրագրեին, որայն ենթակա է ի կատար ածման որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը վերացվելուց հետո։ Ինչ վերաբերում է առաջարկվող մոտեցման պարագայում ծագող այն հնարավորմտահոգությանը, թե երբ նշանակված փորձաքննության արդյունքում պարզվի, որանձը մեղսունակ է, ապա ինչպես պետք է նույն հանգամանքների առկայությանպայմաններում քննիչը կալանքից ազատված անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու միջնորդությամբ կրկին դիմի դատարան, ապակարծում ենք, որ այդ հարցը փորձագիտական համապատասխան եզրակացությանառկայության պարագայում ընդհանրապես խնդրահարույց չէ և ենթակա է լուծմանՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 4-րդ մասի իրավակարգավորման շրջանակներում։ Մասնավորապես, վերջինիս համաձայն` կալանքիցազատված անձը չի կարող նորից կալանավորվել նույն մեղադրանքով, եթե չեն հայտնաբերվել նոր էական հանգամանքներ, որոնք վարույթն իրականացնող մարմնինհայտնի չէին մեղադրյալին կալանքից ազատելու պահին։ Ինչպես երևում է այդհոդվածի բովանդակությունից, օրենսդիրը, չբացառելով անձին նույն մեղադրանքովկրկին կալանավորելու հնարավորությունը, այն պայմանավորել է դրա համարանհրաժեշտ նոր և էական հանգամանքների առկայությամբ, այսինքն` այնպիսի հանգամանքներով, որոնք անձին կալանքից ազատելու հարցը լուծելիս հայտնի չեն եղելվարույթն իրականացնող մարմնին և ունեն բեկումնային նշանակություն։ Այն դեպքում, երբ փորձաքննությունից հետո տրված եզրակացությամբ պարզվում է, որ անձըմեղսունակ է, ապա այդ հանգամանքն ինքնին հանդիսանում է նոր (քանի որ մինչ այդքրեական վարույթն իրականացնող մարմնին հաստատապես հայտնի չէր անձիմեղսունակ լինելը) և բեկումնային (քանի որ հնարավոր անմեղսունակության փաստիհաստատման դեպքում քրեական վարույթի ընթացքում կիրառվող դատավարականռեժիմը ենթարկվելու էր արմատական վերանայման, որը բացառելու էր նաև կալանավորումը կիրառելու հնարավորությունը)։ Ուստի, գտնում ենք, որ այն դեպքում, երբփորձաքննության կատարումից հետո պարզվի, որ անձը մեղսունակ է, ապավերոնշյալ իրավական դիրքորոշումների համատեքստում ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 142-րդ հոդվածի 4-րդ մասը չի կարող մեկնաբանվել այնպես, որհանդիսանա արգելք անձի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոցկիրառելու վերաբերյալ միջնորդություն կրկին ներկայացնելու համար։ Միևնույն ժամանակ, սույն աշխատանքի շրջանակներում անդրադառնալովբարձրացված հարցի վերաբերյալ միջազգային փորձին` անհրաժեշտ ենք համարումնշել, որ անձին փորձաքննության նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելու հետ մեկտեղ որպես խափանման միջոց կալանավորումը կիրառելու խնդիրնարդիական է նաև արտասահմանյան այլ երկրներում։ Այսպես, ընդհանուր առմամբԱՊՀ մի շարք երկրների քրեական դատավարության օրենսգրքերի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ այդ կապակցությամբ կա՛մ բացակայում են հստակ կարգավորումներ, կա՛մ առկա կարգավորումներից հետևում է, որ կալանավորումը կիրառվում էանձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու հետ մեկտեղ, կա՛մ տրված տարաբնույթ կարգավորումներով արհեստականորեն փորձ է արվում լուծել բարձրացվածխնդիրը, որոնք վտանգում են անձի ազատության իրավունքի պաշտպանությունը։ Այսպես, օրինակ Մոլդովայի Քրեական դատավարության օրենսգրքում տրվածիրավակարգավորումներից հետևում է, որ կալանքի տակ գտնվող անձին փորձաքննելու նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելն ընդունելի է։ Մասնավորապես` Օրենսգրքի 152-րդ հոդվածի 8-րդ մասը նախատեսում է, որ «այնդեպքում, երբ կասկածյալը (մեղադրյալը) գտնվում է կալանքի տակ, ապա նրան փորձաքննելու համար բժշկական հաստատություն տեղափոխումն իրականացվում էդատարանի թույլտվությամբ` դատախազի միջնորդության հիման վրա», որպիսիպայմաններում որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը չի վերացվում,իսկ դատարանն էլ լուծում է համապատասխան բժշկական հաստատություն տեղափոխումը կազմակերպելու գործառույթը։ Նույնիսկ Ուզբեկստանի ՀանրապետությանՔրեական դատավարության օրենսգրքի 247-րդ հոդվածում նախատեսվում է, որ փորձաքննելու համար բժշկական հաստատությունում տեղավորված անձի կալանավորման կամ տնային կալանքի ժամկետի երկարացումն իրականացվում է առանց այդանձի մասնակցության։ Իսկ օրինակ ՌԴ կամ նույնիսկ 2019 թվականից օրինական ուժի մեջ մտնողՂրղստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում նախատեսված իրավակարգավորումներով ոչ միայն ընդունելի է կալանքի տակ գտնվող անձին փորձաքննելու նպատակով բժշկական հաստատությունում տեղավորելն, այլևվերջինս իրականացվում է դատական վերահսկողության բացակայության պայմաններում։ Այսպես, ՌԴ քրեական դատավարության օրենսգրքի 29-րդ հոդվածի 2-րդմասի 3-րդ կետի համաձայն` դատարանը թույլատրում է կալանքի տակ չգտնվողանձին դատաբժշկական կամ դատահոգեբանական փորձաքննության նպատակովստացիոնար տեղավորել բժշկական կամ հոգեբանական օգնություն ցույց տվողբժշկական հաստատությունում։ Նույնաբովանդակ կարգավորում ունի նաևՂրղստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի 31-րդհոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետը։ Այսինքն, վերոնշյալ կարգավորումից հետևում է, որ այն դեպքերում, երբ անձըգտնվում է կալանքի տակ, բժշկական հաստատությունում տեղավորումը կատարվումէ առանց դատարանի թույլտվության, երբ արհեստականորեն փորձ է արվում շրջանցելու սույն աշխատանքում բարձրացված խնդիրը։ Մինչդեռ, այդ դեպքում ոչ միայնմիաժամանակ կիրառվում է անձի ֆիզիկական ազատությունը սահմանափակողդատավարական հարկադրանքի երկու միջոց, այլև դրանցից մեկն ի կատար է ածվումառանց դատարանի թույլտվության այն պարագայում, երբ կիրառվող մոտեցումը ոչմիայն հակասում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի` ազատությանիրավունքի կամայական սահմանափակման արգելքի սկզբունքին, այլև Միավորվածազգերի կազմակերպության՝ 1991 թ. դեկտեմբերի 17-ի «Հոգեկան հիվանդներիպաշտպանության և հոգեբուժական օգնության բարելավման» թիվ 46/119 բանաձևի20-րդ սկզբունքին։ Վերջինիս համաձայն` այն անձինք, ովքեր կարող են ունենալհոգեկան խանգարում, բժշկական հաստատություն տեղավորվում են դատարանիկամ համապատասխան այլ մարմնի որոշմամբ։ Ընդ որում, «համապատասխան այլմարմինը» չի կարող նույնացվել նախաքննական մարմնի հետ, քանի որ այն ենթադրում է ինստիտուցիոնալ առումով այնպիսի անկախ մարմին, որը սահմանափակվածչէ գերատեսչական շահով և կարող է բացառել հենց նախաքննական մարմնի՝ անձինփորձաքննելու համար բժշկական հաստատությունում տեղավորելու իրավասությանչարաշահումը։ Այսպիսով, ամփոփելով վերոգրյալը՝ պետք է արձանագրենք, որ փորձաքննության նպատակով անձին բժշկական հաստատությունում տեղավորելու և նրա նկատմամբ միաժամանակ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու վերաբերյալ ձևավորված պրակտիկան իրավաչափ համարվել չի կարող և պետք է վերանայվի,որի արդյունքում որպես խափանման միջոց ընտրված կալանավորումը ենթակա կլինիվերացման նախքան անձին փորձաքննության նպատակով փաստացիորեն բժշկական հաստատությունում տեղավորելը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՈՒՆ[2] Վարդանյան Ա., Գույքի վրա կալանք դնելու հիմնահարցերը քրեական դատավարությունում, Պետություն և իրավունք, թիվ 1 (75), 2017 թ., էջ 130։ [8] Հրաչիկ Աղեկյանի վերաբերյալ թիվ ԵԿԴ/0744/06/10 գործով ՀՀ վճռաբեկդատարանի 11.05.2011 թ.-ի որոշում, 15-րդ կետ։ [9] X v. Germany գործով ՄԻԵԴ-ի` 10.12.1975 թ.-ի որոշում, գանգատ թիվ 6659/75,Petukhova v. Russia գործով ՄԻԵԴ-ի` 02.05.2013 թ.-ի վճիռ, գանգատ թիվ 28796/07,46-47-րդ կետեր և այլն։ [10] Trutko v. Russia գործով ՄԻԵԴ-ի` 06.12.2016 թ.-ի վճիռ, գանգատ թիվ 40979/04,կետ 34։ [11] Mutatis Mutandis James, Wells and Lee v. the United Kingdom գործով ՄԻԵԴ-ի`18.09.2012 թ.-ի վճիռ, գանգատներ թիվ 25119/09, 57715/09 և 57877/09, կետեր 191195. Saadi v. the United Kingdom [GC] գործով ՄԻԵԴ-ի` 28.02.2008 թ.-ի վճիռ,գանգատ թիվ 37201/06, կետեր 68-74։ Վարդանյան ԱռնոլդՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ԱՆՁԻՆ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՏԵՂԱՎՈՐԵԼՈՒ ԵՎ ԿԱԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԽԱՓԱՆՄԱՆ ՄԻՋՈՑՄԻԱԺԱՄԱՆԱԿ ԿԻՐԱՌԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՁԵՎԱՎՈՐՎԱԾ ԻՐԱՎԱԿԻՐԱՌՊՐԱԿՏԻԿԱՅԻ ԻՐԱՎԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆԸ Բանալի բառեր` փորձաքննություն, բժշկական հաստատություն, կալանավորում,դատավարական հարկադրանքի միջոց։

example1955

example1955

Ֆենթեզի ժանրը, որը մեծ տարածում ունի 21-րդ դարի համաշխարհային գրականության մեջ, նորից գրականություն կենտրոնական թեմա է դարձնում տարբեր ազգերի առասպելներն ու լեգենդները։ Ստեֆենի Մեյերի «Մթնշաղ» վիպաշարը, ինչպես և այս ժանրի բոլոր ստեղծագործությունները, ունի բանահյուսական բազմաթիվ տարրեր, որոնք զուգահեռվում են հայկական և այլ ազգերի առասպելների հետ։ Երկվորյակների առասպելը զուգահեռվում է հայկական էպոսի Սանասարին ու Բաղդասարին և շումերական Գիլգամեշին ու Էնկիդուին, մարդագայլի առասպելը` Գայլ Վահանի կերպարին և այլն։

FANTASY- ի սերունդ։ Դիցաբանության տարրեր ՍՏԵՖԱՆ ՄԱՅԵՐԻ «Մթնշաղ» ԱՅISԸ Գրականությունը միշտ սերտ կապեր է ունեցել բանահյուսության հետ։ Շատ գրական գործեր ունեն բանահյուսություն, առասպելական տարրեր, կերպարներ, շատերն անգամ ամբողջությամբ վերապատմում են տարբեր առասպելներ և առասպելներ։ Եվ 19-րդ դարի վերջին գրականության և բանահյուսության այդ սերտ կապը ծնեց ֆանտազիայի ժանրը։ Ֆանտազիան մի տեսակ ֆանտաստիկ գրականություն է, որտեղ առասպելներն իրենց հերոսների հետ կյանքի են կոչվում, դրանք բախվում են անցյալ-ներկային։ Ներկան, սակայն, որոշակի չէ։ Պատկերված է մեր իրականությունից անկախ մեկ այլ իրականություն, որտեղ մարդկանց կողքին ապրում են առասպելական արարածներ ՝ էլֆեր, թզուկներ, հսկաներ, վամպիրներ։ Ֆանտաստիկ գրականության մեջ հեղինակը մեր աշխարհում ստեղծում է մեկ այլ աշխարհ իր երեւակայությամբ, փորձում իրականությունը կապել իր երեւակայության հետ, գիտական ​​տեսանկյունից բացատրում գերբնական ու շատ իրողություններ։ Գիտաֆանտաստիկ գրականության վառ օրինակներ են Juյուլ Վեռնի ստեղծագործությունները, որտեղ գործողությունները իրական աշխարհում են, իսկ ֆանտազիայի դեպքում իրականությունն այլ է։ Հեղինակը ստեղծում է իր երեւակայական աշխարհը, որտեղ ցանկացած գերբնական երեւույթ այդ աշխարհի մի մասն է։ Երկուսում էլ միասին ապրում են տարբեր առասպելական կերպարներ, որոնց գոյությունը հեղինակը նույնիսկ չի էլ փորձում բացատրել։ Ֆանտազիայի ժանրի մեկ այլ առանձնահատկությունը մոգությունն է։ Կախարդանքն ու հրաշքները նույնացվում են հերոսի հետ և բազմիցս անձնավորված են դառնում բազում խնդիրների շարժառիթ, հիմք, լուծում, ընդհակառակը ՝ ստեղծում դրանք։ Կախարդն ունի իր կամքը, նա որոշում է ում օգնել, ում ոչ, նա միշտ պահանջում է այդ օգնության փոխհատուցումը։ Հեղինակը կարող է ստեղծել իր աշխարհը մեր մոլորակի վրա, մեկ այլ համաստեղությունում, նույնիսկ միաժամանակ տարբեր զուգահեռ աշխարհներում։ Ֆանտազիայի ժանրում ժամանակի օտարման բոլոր հասկացությունները կոտրված են։ Հերոսը կարող է գնալ անհնարին ճանապարհը մեր իրականության համար անհնարին ժամանակում կամ ճանապարհորդել մտացածին ու անբացատրելի տարածական-ժամանակի լաբիրինթոսների միջով։ Հեղինակը մեր օրեր է բերում անցյալի աստվածներին։ Բիզնեսը կապված է ներկայի հետ։ Brokenամանակի բոլոր հիմքերը կոտրված են, ստեղծվում է նոր ժամանակ, որը համապատասխանում է դրա իրականությանը։ Օրը կարող է լինել տարի, տարի օր, մարդկային կյանքը `մի պահ, անվերջ հավերժություն։ Հերոսը ապրում է հավերժ, բայց նա նույնպես չի գիտակցում այդ հավերժությունը։ Reանրը սկիզբ է առել 19-րդ դարի վերջին Ուիլյամ Մորիսի «Աշխարհի վերջում ջրհորը» գրքի հրատարակմամբ, որը ծաղկում է ապրել 1954-1956 թվականներին, երբ լույս է տեսել Tոն Տոլկինի «Մատանիների տիրակալը»։ Գիրքը մեծ հաջողություն ունեցավ, և դրանից հետո տարբեր հեղինակներ հետաքրքրվեցին այս ժանրով։ Այսօր Ամերիկայում և Անգլիայում ամենատարածված գրքերից շատերը ֆանտազիա են։ Anոան Ռոուլինգի «Հարի Փոթերը», Սթեֆանի Մեյերի «Մթնշաղը», Մելիսա դե Կրուզը «Բոշամների ընտանիքը» - այս ժանրի այլ գրքեր գրախանութներում բեսթսելլեր են։ Գրականությունից բացի, ժանրը շատ տարածված է կինեմատոգրաֆիայում։ Շատ ֆիլմեր նկարահանվում են գրքերի հիման վրա։ Վերոնշյալ բոլոր գրքերը ունեն համանուն ֆիլմեր, որոնք նույնպես մեծ պահանջարկ ունեն։ Ֆանտազիան տարածված է ոչ միայն ԱՄՆ-ում և Անգլիայում, այլ նաև տարբեր երկրներում։ Նման գիրք փորձ է արվել գրել նաև Հայաստանում։ Լույս է տեսել Անինայի «Ֆիան» -ը։ Reանրի լավագույն գրքերից է Ստեֆանի Մեյերի «Մթնշաղ» քառահատոր վեպը, որի «Մթնշաղ», «Նոր լուսին», «Մայրամուտ», «Արևածագ» գրքերը տպագրվել են համապատասխանաբար 2005, 2006, 2007, 2008 թվականներին։ և վաճառվել է 9,5 միլիոն օրինակ ԱՄՆ – ում և 3 միլիոն Մեծ Բրիտանիայում։ Գիրքն արժանացավ տարբեր մրցանակների, իսկ հեղինակը ճանաչվեց տարվա լավագույն գրող։ Theանրի օրենքներին համապատասխան, այստեղ նույնպես հեղինակը իրական կյանք է բերում առասպելական հերոսներին։ Երգի հերոսները վամպիրներ և մարդագայլեր են։ Ֆանտազիայի ժանրի հիմնական գործերը ներառում են երկվորյակների առասպելը, որը շատ տարածված է տարբեր երկրների առասպելներում։ Երկվորյակները փոխլրացնող հերոսներ են, բայց միևնույն ժամանակ հակադիր հերոսներ, որոնք պատկերված են որպես հակադիր բևեռներ։ Նրանց միջեւ բախում է տեղի ունենում, բայց մեկը մյուսին չի սպանում, այլ միավորվում է ընդհանուր նպատակի համար։ Երկվորյակները կարող են մտերիմ եղբայրներ լինել, ընդհանուր առմամբ նրանք կարող են լինել արյան հարազատներ։ «Մթնշաղ» վեպի գլխավոր հերոսներ Էդվարդ Կալլեն Ջ Ջեյքոբ Բլեքը երկվորյակ հերոսներ են։ Ս. Իր «Հայկական դիցաբանություն» գրքում Հարությունյանը առանձնացնում է երկվորյակ առասպելի յոթ դրդապատճառներ, որոնք հիմնականում համապատասխանում են «Էդվարդ» և «Յակոբական կերպարներին»։ 1 Ըստ այդ յոթ կետերի ՝ ներկայացնենք Սանասար և Բաղդասար հայկական էպոսը, շումերական էպոսը ՝ Գիլգամեշ և Էնկիդու 3 Էդ Էդվարդը և «Մթնշաղ» -ի Հակոբը 4։ 1. Երկվորյակների հիանալի (աստվածային, արքայական) ծագումը կամ ծնունդը։ Ա) Սանասար և եղբոր մայրը հղիանում է սուրբ ջրից կամ կաթողիկոսի տված մի զույգ ցորենից, որից ծնվում են հերոսները։ բ) Եթե Սանասար դ Բաղդասարը երկվորյակներ են, ապա Գիլգամեշը և Էնկիդուն ծնվում են տարբեր ժամանակներում, և ոչ թե նույն ծնողներից։ Գիլգամեշը արքայական և աստվածային ծագում ունի, նա երկու երրորդով անմահ է և մեկ երրորդով մահկանացու։ Enkidu- ն ստեղծվել է աստվածների կողմից իրենց թուքից և կավից։ գ) Էդվարդը ծնվել է որպես սովորական մարդ, բայց հետագայում դարձել է վամպիր ՝ ձեռք բերելով կախարդական ունակություններ։ Յակոբը ծնունդով գայլ է, մոգությունն իր արյան մեջ է, բայց նա գլուխը բարձրացրեց միայն Էդվարդին հանդիպելուց հետո, այսինքն ՝ ծննդյան հիանալի ծագումը կապված է ոչ թե նրանց ծննդյան օրվա, այլ հետո կատարված վերափոխման հետ։ բախումը 2. Նիշերի հակադրություն։ Ա) Սանասարը ծնվում է մի բուռ ջրից, Բաղդասարը `կես։ Սանասարն իր եղբորից ուժեղ է ու ուժեղ։ բ) Գիլգամեշը խոշտանգում է մարդկանց, շատ վատ արարքներ գործում, մեղավոր է։ Էնկիդունը ծնվել է նրա դեմ պայքարելու համար, սկզբում նա նույնիսկ չի ընդունում իր մեղքը։ գ) Էդվարդը մարմնավորում է սառույցը, Հակոբը ՝ կրակ։ Նրանք հակադրվում են միմյանց իրենց մարմնավոր էակներով ՝ վամպիր և գայլ։ Այս երկու գերբնական էակները հավերժական պայքարի մեջ են միմյանց դեմ։ 3. Հակասություն ծնողների և երկվորյակների միջև ա. Ա) Սանասար և Բաղդասար հայրը (հայրը) ցանկանում է սպանել իր որդիներին կամ կուռքերին։ Որոշ պատմություններում որդիները սպանում են հորը (հորը)։ բ) Հակառակ նկարը «Գիլգամեշ» -ում է։ Հակասություն չկա։ Էնկիդուն ծնողներ չունի, և Գիլգամեշը նրան տանում է իր մոր մոտ ՝ խնդրելով նրան ընդունել նրան որպես իր սեփական որդի։ Իրենց մոր օրհնությամբ նրանք եղբայրանում են։ գ) Արնախումներն ու գայլերը արգելված էին սիրել մահկանացուներին, բայց երկու հերոսներն էլ հակառակվում են իրենց ծնողներին. նրանք սիրում են նույն աղջկան ՝ Իզաբելլա Սվանին։ 4. Փախուստ - հետապնդում հայրենիքից, տնից։ Ա) Սանասար դ Բաղդասարը փախչում է հայրենիքից ՝ հալածվելով իր հայրիկի կողմից և օտար երկրում բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն չեն հետապնդվում և չեն վտարվում, նրանք պարզապես ճանապարհ են ընկել օտար երկիր ՝ սպանելու անտառի հովանավոր աստված Խումբաբային։ գ) Փորձելով խուսափել Բելլայի արգելված սիրուց, երկուսն էլ հերոսները լքում են երկիրը։ Obեյքոբը թափառում է այլ երկրներում ՝ գայլի տեսքով, իսկ Էդվարդը շրջում է գրեթե ամբողջ մոլորակով։ 5. Երկվորյակների միջև վեճ ա. Ա) Եղբայրները վիճում և կռվում են օտար աղջկա կողմից Սանասար ուղարկված նամակի շուրջ, առաջանում է վեճ 1 Տե՛ս Հարությունյան Ս., Հայ դիցաբանություն, Բեյրութ, 2000, էջ 341-349։ 2 Տե՛ս «Սասունցի Դավիթ», Երեւան, 1961։ 3 Տե՛ս Հին Արևելքի պոեզիա, Երևան, 1982, էջ 101-169։ 4 Տե՛ս Meyer St., Twilight, New York, 2005։ բ) Էնկիդուն ստեղծվել է Գիլգամեշի դեմ պայքարելու համար, հակասությունները գոյություն ունեն ծննդյան օրվանից։ Նրանց միջեւ բախում չկա, բայց Գիլգամեշը երազում է պարտվել Էնկիդուին, որից հետո նա ձգտում է ընկերանալ նրա հետ։ գ) Էդվարդի և obեյքոբի միջև տարաձայնությունները թաքնված են իրենց էության մեջ, բայց այն վերածվում է թշնամանքի, երբ նրանք երկուսն էլ սիրահարվում են նույն աղջկան։ Ստեղծվում է սիրային եռանկյունի, որն, ի դեպ, բնորոշ է ֆանտազիայի ժանրի շատ գործերի։ 6. Հաշտեցում։ Ա) Սանասար և Բաղդասարը հաշտվում է նրա մոր հետ։ բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն հաշտվում են Գիլգամեշի մայրի հետ `ընդունելով Էնկիդուին որպես իր սեփական որդի։ գ) Էդվարդ ք Jacեյքոբի հաշտեցումը տեղի է ունենում Էդվարդ երեխայի Բելլայի ՝ Ռենեսմեյթսնունդից հետո, որը դառնում է նրանց հաշտության և բարեկամության եզրը։ 7. Նոր կարգի հաստատում (տարածական, սոցիալական)։ Ա) Սանասարը և Բաղդասարը հաստատվեցին Սասունում, հիմնեցին Սասնա բերդը, քաղաքը, նրանց հզոր տոհմը, հիմք դրեցին Արծրունիների և Գնունի 1-ի իշխող տոհմերին։ բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն կառուցվում են, նրանց քաղաքը կառուցվում է, Խումբաբան սպանվում է։ գ) Էդուարդ Ջ obեյկոբը վերացնում է հավերժական թշնամանքը արնախումներ և մարդագայլեր. Ս. Հարությունյանի նշած յոթ դրդապատճառները համապատասխանում են երկվորյակների առասպելներին ֆանտաստիկ ժանրի գործերում. «Արնախումներ ակադեմիա», «Վամպիրի օրագրեր», «Գերբնական», «Բոշամների ընտանիք» և այլն։ Մարդագայլ Jacեյքոբ Բլեքը բնիկ ամերիկացիների Քվիլթ ցեղից է։ Փաստորեն, նույնիսկ այսօր այդ մարդիկ իրենց գայլերից սերված են համարում, նրանք հավատում են գայլի տոտեմին։ Նրանք գայլին ընդունում են որպես եղբայր և խստորեն պատժում են նրանց, ովքեր ցանկանում են սպանել այդ սուրբ արարածին։ «Մթնշաղ» -ում հեղինակը ներկայացնում է այդ ցեղի տարբեր առասպելները ՝ դրանք կյանքի կոչելով։ Ըստ այդ առասպելներից մեկի ՝ գայլերը սովորական մարդիկ էին, բայց նրանք ձեռք բերեցին կախարդական ունակություններ ՝ փրկելու և պաշտպանելու իրենց ցեղի կյանքը։ Սկզբում մոգությունը նրանց վերածեց մարտիկների հոգիներ։ Թշնամու հարձակման ժամանակ մարտիկների հոգիները դուրս են գալիս մարմիններից, միավորվում բնության հետ, պաշտպանում իրենց կանանց ու երեխաներին, իրենց երկիրը։ Նրանք դառնում են մեկը բնության և վայրի բնության հետ և շահում։ Մարդը կերպարանափոխվում է փրկվելու կամ իր սիրելիին փրկելու համար։ Վերափոխման նմանատիպ օրինակներ կան հայկական առասպելներում, երբ աղջիկները, ցանկանալով խուսափել հարկադիր ամուսնությունից, Աստծուց խնդրում էին նրանց քար, բույս ​​կամ թռչուն դարձնել 2։ Հիշենք Դաֆնայի առասպելը, որը ծառ է դառնում ՝ մերժելով Ապոլոն 3 աստծո սերը։ Ռազմիկ-հոգիների առասպելի շարունակության մեջ «Եգիպտոսների» պետ Տախա-Ակինը կորցնում է մարմինը իր հարազատներից մեկի դավաճանության պատճառով, և նրա հոգին սկսում է թափառել ՝ զրկվելով նույնիսկ մահանալու հնարավորությունից։ Անորոշ ժամանակում թափառելուց հետո հոգին կորցնում է մարդկային բոլոր հատկությունները և վերածվում քամու։ Մի օր այդ քամու հոգին տեսնում է իր ցեղի տառապանքները և, դրդված նրան օգնելու մեծ ցանկությունից, միավորվում է գայլի հետ, ստանում է երկու էություն ՝ մարդ և գայլ։ Մարդը միավորված է բնության հետ, այն համարվում է երկնային պարգև, աստվածային շնորհ։ Հետագայում այս տաղանդը փոխանցվում է սերնդեսերունդ, գայլերը դառնում են իրենց երկրի պաշտպաններն ու պահապանները 4։ Մարդագայլի առասպելը գոյություն ունի նաև հայկական դիցաբանության մեջ։ Ս. Հարությունյանը իր «Հայկական դիցաբանություն» գրքում նշում է, որ գայլերը հիմնականում կանայք են։ Նրանք առավոտյան մարդ են, գիշերը ՝ գայլ, ուտում են իրենց սեփական երեխաներին ՝ գայլի տեսքով, ոչնչացնում են գերեզմանները և լափում դիակները։ Հայ դիցաբանության մեջ մարդագայլի էությունը երկնային անեծք է, որի պատճառով երկնքից մարդու վրա գիշատչի մաշկն է իջնում, վերջինս կերպարանափոխվում է։ Անեծքը գործում է միայն գիշերը, իսկ ցերեկը ընկնում է մորթի վրա 5։ Եկեք համեմատենք մարդագայլի հայկական առասպելները հնդիկների առասպելների հետ։ Առաջինը ՝ մարդագայլի էությունը երկնային պատիժ է, այն վնասում է մարդկանց, սպառնում է երեխաների կյանքին, իսկ երկրորդում ՝ փրկում և պաշտպանում է կյանքը, համարվում է օրհնություն։ 1 Տե՛ս Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1990, էջ 45-46։ 2 Տե՛ս Հարությունյան Ս., Հին հայկական վեպի աշխարհը, Երեւան, 1987, էջ 30-34։ 3 Տե՛ս հանրագիտարանի առասպելները, Մոսկվա, 2005, էջ։ 18 4 Տե՛ս Meyer St., Eclipse, New York, 2007, p. 239-267թթ. 5 Տե՛ս Հարությունյան Ս., Հայ առասպելաբանություն, 2000, էջ 281-286։ «Մգդակածածկույթների» առասպելներում գայլագայքի էությունը մարդկանց արյան մեջ է և հավերժական, գայլը կարող է ցանկացած պահի փոխակերպվել, իսկ հայկական առասպելներում անեծքը տրվում է ընդամենը յոթ տարի, տղամարդը փոխում է իր էությունը միայն գիշերը ՝ անկախ նրա կամքից։ Յոթ տարեկան հասակում մորթին այրվում է։ Այստեղ մենք հանդիպում ենք մեկ այլ տարբերության։ Մգդակածների առասպելներում գայլը խորհրդանշում է կրակ, ջերմություն, իսկ հայերենում ՝ խուսափելով կրակից։ Եթե ​​նրա մաշկն այրվի, անեծքը կվերանա։ Մարդ-գայլի ընդհանուր էությունը արտահայտված է նաև «Տարոնի պատերազմ» հայկական վեպի հրամանատար Գայլ Վահանի կերպարում։ Theirողովուրդը իր հերոսին օժտեց գերմարդկային ուժով, որը պարսիկների դեմ պայքարում հասնում է նույնիսկ ծայրահեղ դաժանության, երբ վերջինս կտրում է թշնամու զինվորների քիթը և նրանց դնում դանակի մեջ կամ հանում գեներալ Միհրանի լյարդը և դնում նրա մեջ։ բերանը Մգդակածների գայլերի նման, Գայլ Վահանը նույնպես պայքարում է իր երկրի, իր ազգային համարի համար։ Նա ուժեղ է, ունի գայլին բնորոշ բազմաթիվ գծեր, այդ իսկ պատճառով հայ ժողովուրդը նրան գայլ է անվանել։ Խորամանկությամբ ու ճարպկությամբ նա պաշտպանում է իր երկիրը, դաժանորեն ծեծում ու խոշտանգում է բոլոր նրանց, ովքեր վտանգում են այն։ Իրական գայլի նման, Վահան Գայլը չի ​​ցատկում, չի փախչում, չի հաշտվում «աղբ ուտող խոզերից ծնվածների» հետ, բայց կռվում ու հաղթում է նրանց 1։ Գայլ Վահանի կերպարում արտահայտված գիշատչի էությունը համարվում է ոչ թե անեծք, այլ հզոր երկիր, որը պաշտպանում է երկիրը։ Մեկ այլ ծածկոց առասպել, որը պատմում է «Մթնշաղ» գրքում, ջրհեղեղի մասին է. «Կան բազմաթիվ լեգենդներ, ոմանք պատմում են, թե ինչպես են ջրհեղեղի ժամանակ հին ծածկոցները (ինչպես ցեղն էր անվանում) իրենց կանոները կապում էին ամենաբարձր սոճիներին` իրենց երեխաներին փրկելու համար »։ Նոյ »։ 2 Համաշխարհային ջրհեղեղի մասին առասպելը հանդիպում է տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության մեջ։ Նոյի աստվածաշնչյան պատմության նման, շումերական «Գիլգամեշը» պատմում է նաև Ուբարապուտիի որդու ՝ Ուտնապիշտիի մասին, որը Լուսակ Եա աստվածուհու խորհրդով կառուցում է «Saveրհեղեղից փրկված» նավը (էջ 156-162)։ Համաշխարհային ջրհեղեղի մասին առասպելը հանդիպում է հունական դիցաբանության մեջ։ Ամպրոպը զայրացած է պղնձի դարաշրջանի մարդկանց կողմից կատարված վայրագություններից և որոշում է ոչնչացնել ամբողջ աշխարհը և ջրով ողողել այն։ Միայն Պրոմեթեւս որդին ՝ Դ'Կալիոնը, և նրա կինը ՝ Պայրան, գոյատևում են հսկայական արկղում ՝ ինը օր ու ինը գիշեր լողալով ալիքների մեջ։ Այս առասպելը տարածված է շատ ժողովուրդների շրջանում։ Ոմանք նման են Նոյի պատմությանը, ոմանք ՝ ոչ, բայց բոլորն էլ ունեն ընդհանուր դրդապատճառներ. Զայրացած աստված, ջրհեղեղ երկիրը ծածկող նավ, նավ կամ փրկության փայտե միջոց ՝ վերջում Աստծո և փրկվածների դաշինք։ Արնախումները մեծ դեր են խաղում «Մթնշաղ» վեպ շարքում։ Նրանցից յուրաքանչյուրն օժտված է գերբնական, մոգական ուժով, ինչը նրան դարձնում է հունական կամ հայկական դիցաբանության հրեշի տեսք։ Վեպի կենտրոնում արնախումներ Կալենի ընտանիքն է, որը զուգահեռ է Օլիմպոսի աստվածների ընտանիքին։ Ընտանիքի հայրը Կառլիս Քալլենն է, ով զուգահեռ է հունական ZZ- ին `հայկական Արամազդին։ Բացի բոլորի հայր լինելուց, ընտանիքի ղեկավար լինելուց ՝ նա օժտված է ստեղծագործության պարգևով։ Նա ստեղծեց իր ընտանիքը, կնոջը և որդեգրած երեխաներին արնախումներ դարձրեց (հիշեք, որ վամպիրների կյանքը սկսվում է ոչ թե ծննդյան օրվանից, այլ վերափոխման օրվանից)։ Esme Cullen- ը ընտանիքի մայրն է։ Նրա եզակի էությունը մայր լինելն է, իր ընտանիքն ու տունը պահելը։ Նա ընտանիքի հովանավորն է, որը զուգահեռ է հույն Հերային և հայկական Անահիտին։ Էմմեթ Քալընը Արեսն է (Վահագն), ով ունի հզոր ուժ, սիրում է կռվել, վայելում է ուրիշների մարտերը, մարմնավորում է ուժը։ Ինչպես դիցաբանության մեջ, այստեղ նույնպես նա ամուսնացած է Ռոզալիի (Աֆրոդիտե, Աստղիկ) հետ, ով ներկայացվում է որպես աշխարհի ամենագեղեցիկ արարած։ Էդվարդ Կալլենը Ապոլոն է։ Նա լուսավորում է ամեն ինչ, կարդում Ապոլոնի նման ուրիշների մտքերը, գուշակում։ Էդուարդը Ապոլոնի կիթառը փոխարինեց դաշնամուրով ՝ գրավելով ու գերելով բոլորին իր գեղեցիկ հնչյուններով։ 1 Հարությունյան Ս., Հայ հին վեպի աշխարհը, Երեւան, 1987, էջ։ 175 թ. 2 Meyer St., Twilight, p. 124։ 3 Տե՛ս Կուն Ն., Հին Հունաստանի լեգենդներն ու առասպելները, Երեւան, 1979, էջ 101-102։ Ալիս Քալընը Ապոլոն Արտեմիսի քույրն է, ով սիրում է իր եղբորը և միշտ նրա կողքին է, օգնում և աջակցում է նրան, նրբանկատ և քնքուշ, բայց միևնույն ժամանակ ուժեղ մարտիկ, որսի սիրահար։ Asասպեր Հեյլը Հերկուլես է։ Նա ընտանիքին միացավ ուշ, մինչ այդ նա անցավ բազմաթիվ փորձությունների ու դժվարությունների միջով։ Այս փորձությունները համընկնում են Հերկուլեսի տասներկու սխրանքների հետ, որոնք միայն նրան հաղթահարելուց հետո են կարողանում հասնել անմահության ՝ Օլիմպոսին, ինչպես asասպերին ՝ Կալենի ընտանիքին։ Բացի Կալլեններից, կան նաեւ այլ վամպիրներ, որոնք ունեն տարբեր մոգական ուժեր, որոնք կապված են այս կամ այն ​​աստվածության հետ։ Նրանցից մեկն իր մարմնով կայծ է արձակում, պայթում, մյուսն ունակ է փոխել շրջապատը, կարդալ մտքեր, տեսնել ապագան, վերահսկել չորս տարրերը և այլն։ Ստեֆանի Մեյերի «Մթնշաղ» վեպերի շարքը հարուստ է դիցաբանական, ընդհանրապես, բանահյուսական տարրերով, որոնք սերտ նմանություն ունեն հայկական ու համաշխարհային դիցաբանության հետ։ Աստղիկ Սողոյան ՖԱՆGEԻ ՍԵՐՆԴ Առասպելական տարրեր ՍՏԵՖԱՆ ՄԱՅԵՐԻ «Մթնշաղ» ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Ֆանտազիա, բանահյուսություն, «Մթնշաղ», վամպիր, երկվորյակ առասպել, մարդագայլ, Գայլ Վահան, Համաշխարհային ջրհեղեղ, Հունական պանթեոն , ։

example2261

example2261

Հոդվածը վերաբերում է քրեադատավարական բոլորովին նորէ ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտին։ Տեսական աղբյուրների ուսումնասիրությունեերի և արտասահմանյան երկրների իրավակարգավորումների վերլուծությունը ապացուցում է, որ սույն ինստիտուտի ամրագրումը քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծում առաջադիմական քայլ է։ Թեև նախագծի մի ամբողջ գլուխ նվիրված է այս ինստիտուտի կարգավորմանը, այնուամենայնիվ ունեն։ Աշխատանքում փորձ է արվել վեր հանել Նախագծի թերությունները և առաջարկել հնարավոր լուծումներ։

ԴԱՏԱՊԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Դատաբժշկական գիտությունում փաստաբանի նախաձեռնությամբ ցուցմունք տալը նշվում է որպես Պաշտպանի կողմից վերջերս ձեռք բերված տվյալների հետապնդման անկախ միջոց։ Այսպիսով, Ս.Փաշինյանն առաջարկում է օրենսդրորեն սահմանել դատավորի կամ քննիչ դատավորի մոտ ապացույցների պահման կարգը։ 1 LA Voskobitova- ն նշում է դատարանում ցուցմունք տալը որպես պաշտպանի կողմից հարցման արդյունքում ստացված տվյալների օրինականացման միջոց։ Ըստ հեղինակի, նախաքննության ընթացքում ցուցմունքների դատական ​​փոխանցումը նպատակահարմար է այն դեպքերում, երբ պաշտպանը, հաշվի առնելով քննիչի կողմից ապօրինի գործողություններ կատարելու կամ այլ անձի նկատմամբ սպառնալիքներ գործադրելու իրական հնարավորությունը կամ վկայի տարիքը, վստահ չէ։ որ նա կարող է իր վկան կանչել դատարան։ նրան Testimուցմունքի դատական ​​պահումը հնարավորություն է տալիս պաշտպանին ձեռք բերել դատաբժշկական ապացույցներ, որոնց օրինականացումը չի պահանջում լրացուցիչ քննչական գործողություններ։ 2 ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի 42-րդ գլուխը (այսուհետ `նախագիծ) ամրագրում է ցուցմունքները դատական ​​կարգով պահելու ինստիտուտը։ Հայաստանի իրավական համակարգի համար այս բոլորովին նոր ընթացակարգի ներդրումը ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ-ն առաջարկել է դատավարության մոնիտորինգի ծրագրի վերջնական զեկույցում, համաձայն որի `դեպոնացման կարգը պետք է հավասարապես մատչելի լինի դատախազության և պաշտպանական կողմի համար։ 3 Նախագծի 328-րդ հոդվածի համաձայն ՝ ցուցմունքների դատական ​​պահումն իրականացվում է. 1) մեղադրյալի խոստովանության արժանահավատությունն ապահովելու համար ՝ քննիչի միջնորդությամբ։ 1 Տե՛ս Pashin S. A., Судебные прения в механизме установления унисты по уголовному делу. քաղաքացիություն 12.00.09 - Անկյունային գործընթաց; Մ., 1988, էջ 8։ 2 Տե՛ս Voskobitova L. A., Ugovolny process. Учебник для бакалавров, / М. 2015, էջ 356-358 3 Տե՛ս Հայաստանում ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ դատավարության ծրագրի վերջնական զեկույցը (2008 թ. Ապրիլ - 2009 թ. Հուլիս), էջ։ 88-ը 2) դատաքննությանը չկարողանալու ներկայանալու ողջամիտ կանխավարկածի դեպքում `քննիչի կամ դատավարության մասնավոր մասնակցի միջնորդությամբ որևէ անձից հավատարմագրեր ստանալու համար։ Ինչպես նշում ենք, նախագիծը թույլ է տալիս քրեական դատավարության մասնավոր մասնակցին, այդ թվում ՝ պաշտպանին, նախաձեռնել ցուցմունքի դատական ​​դեպոնացման գործընթացը, որն ուղղված է քրեական դատավարության հիմնական սկզբունքներից մեկի `հավասարության հավասարության սկզբունքի ապահովմանը։ ձեռքեր Նախաքննության ընթացքում կպահպանվի զենքի հավասարության սկզբունքը, եթե փաստաբանը հնարավորություն ունենա ապացույցներ հավաքել, այդ թվում `վկայի և փորձագետի ցուցմունքները դատարանում պահելով։ Testimուցմունքների դատական ​​ի պահ հանձնումը փաստաբաններին հնարավորություն է տալիս իրականացնել ապացույցների հավաքագրման գործառույթ, անկախ քննչական մարմնից, որն առավելապես ուղղված է օմբուդսմենի հակառակորդի պաշտոնը որդեգրելուն։ Փաստաբանի նախաձեռնությամբ ցուցմունքների պահման ինստիտուտի ներդրումը կնպաստի մինչդատական ​​վարույթում մրցակցության տարրերի ամրապնդմանը, ամրապնդելու է օմբուդսմենի անկախությունը ապացույցներ ստանալու հարցում, մեղմելու է պաշտպանական կողմի կախվածությունը քննիչից։ իսկ դատախազը։ Testimուցմունքի ի պահ հանձնումը պաշտպանական կողմի նախաձեռնությամբ ստացված տվյալների հետապնդման անկախ միջոց է ՝ անկախ քննիչի և դատախազի հայեցողությունից։ Դատարանը չի հանդիսանում մեղադրանքի կողմ։ testimուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքում դա կարող է հավասար հնարավորություն ընձեռել քրեական հետապնդման մարմնի և պաշտպանների համար։ Դատարան չներկայանալու ողջամիտ կանխավարկածի դեպքում, ընդհանուր առմամբ, ընդունելի է ցանկացած անձի, մասնավորապես ՝ վկայի ցուցմունքի պահպանում։ Նման հաստատությունը նախատեսված է մի շարք երկրների օրենսդրությամբ։ Այսպիսով, Մոլդովայի Քրեական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի համաձայն (այսուհետ `ՔՊԿ), եթե վկան արտասահմանում գտնվելու կամավոր պատճառներով չի կարող մասնակցել դատական ​​նիստին, ապա նա կարող է հարցաքննվել քրեական հետապնդման դատավորի կողմից։ դատախազի պահանջով `տրամադրելով կասկածյալին, ամբաստանյալին, պաշտպանին, տուժողին։ նարավոր Դատախազի կողմից հարցաքննվող վկային հարցեր տալու հնարավորությունը։ Էստոնիայում վկայի ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման ինստիտուտը գործում է բոլորովին այլ ընթացակարգով։ Մասնավորապես, Էստոնիայի ՔԴԿ 67-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ նախաքննության դատավորը, հաշվի առնելով հանցագործության ծանրությունը կամ բացառիկ հանգամանքների առկայությունը, դատախազություն պետք է միջնորդի հայցել անձին անանուն վկա `ապահովելու համար վկայի անվտանգությունը։ Դատավորը վկային հարցաքննում է միայն այն բանից հետո, երբ բավարար ապացույցների հիման վրա նա համոզվում է ցանկացած վկայի անվտանգությունն ապահովելու անհրաժեշտության մեջ։ Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը կարգավորում է նախաքննության ընթացքում վկա-տուժողի հարցաքննության կարգը։ Ուկրաինայի քրեական օրենսգրքի 225-րդ հոդվածի համաձայն `դա կարող է կատարվել բացառիկ դեպքերում, երբ վկան ներկայություն է, սպառնում է տուժողի կյանքին կամ առողջությանը, ծանր հիվանդություն կամ այլ հանգամանքներ, որոնք կարող են անհնարին դարձնել նրանց հարցաքննությունը դատարան կամ ազդել ցուցմունքի ամբողջականության վրա։ Նախագծի վերաբերյալ ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ զեկույցի նախագծում նշվում է, որ որդեգրման ընթացակարգի նպատակն է կանխել դատավարության ընթացքում իրավապահ մարմինների կողմից նախաքննական ցուցմունքների անվճար ընթերցումը, ինչը սովորական պրակտիկա է (մրցակցային տեսանկյունից, ներառյալ Հայաստանում)։ Ի տարբերություն քննիչի կողմից իր աշխատասենյակում վերահսկողությունից դուրս հարցաքննություն իրականացնելու, հարցաքննության դեպքում և ցուցմունքը դատարանի դահլիճում միջնորդությանը ի պահ հանձնելու դեպքում դատարանը վկային կտրամադրի ամբողջական տեղեկատվություն, այդ տեղեկատվության ամբողջական գրառում, և կամավոր ցուցմունք տալ։ Aուցմունքի դեպքում հարցաքննությունն իրականացնում է քննիչը, բայց արդար դատաքննության իրավունքի պահանջից բխում է, որ այս ընթացակարգում պետք է կիրառվի արդար դատաքննության չափանիշը, համաձայն որի ՝ կողմը, որը նախաձեռնել է հարցաքննությունն առաջինն էր, որ հարցեր էր տալիս։ Պաշտպանի նախաձեռնությամբ ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքում, պաշտպանի կողմից տրված հարցերը հանելու և այն անպատասխան թողնելու քննիչի հայեցողությունը զգալիորեն սահմանափակվում է։ Եթե ​​ցուցմունք տալու դեպքում նա պաշտպանում է հարցի արդիականությունը կամ ընդունելիությունը 4 Տե՛ս ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ եզրակացություն Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի վերաբերյալ։ Եզրակացության համարը CRIM -ARM / 228/2013 [LH] // Վարշավա, 23 ապրիլի, 2013 Էջ 45։ Քննիչի և օմբուդսմենի միջև վեճ է ծագում, ապա դատարանը որոշում է կայացնում օմբուդսմենի հետաքննության օրինականության վերաբերյալ։ Կարելի է ասել, որ քրեական դատավարության օրենսդրության մշակման ներկա փուլում դատական ​​իշխանության պահումը սահմանափակ կիրառություն ունի։ Այն կարող է օգտագործվել միայն այն դեպքում, երբ հիմքեր կան ենթադրելու, որ տուժողը կամ տուժողը այլևս չեն կարող ներկայանալ դատարան կամ կարող են օգտվել ցուցմունք չտալու իրավունքից։ Ելնելով ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքերի ամփոփ նկարագրությունից ՝ ապագայում հնարավոր կլինի վկայակոչել փաստաբանների դատական ​​դեպոնացման այլ դրսևորումներ պաշտպանական նախաձեռնության նախաձեռնությամբ։ Testimուցմունք տալու այս հիմքը նախատեսված է պաշտպանությանը երաշխավորելու Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն (մեղադրյալի կողմից իր դեմ վկաներ հարցաքննելու համար), երբ կա ողջամիտ ենթադրություն։ որ հարցաքննողը չի կարող ներկա լինել։ դատավարության կամ դատավարության ընթացքում կարող է օրինականորեն հրաժարվել ցուցմունք տալուց։ Սույն կանոնակարգի տրամաբանական շարունակությունն է 354-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետը, համաձայն որի `կողմի միջնորդությամբ դատարանում տրված ցուցմունքները, նախաքննությունը կամ օրենքով սահմանված պահանջներին համապատասխան, ինչպես նաև կից հավելվածները (նկարներ, գծագրեր, գծապատկերներ, լուսանկարներ, ձայնագրություններ)։ , տեսանյութերի, ձայնագրությունների, տեսանյութերի հրապարակում) թույլատրվում է, եթե նախաքննական վարույթում ցուցմունքները ի պահ են տրվել օրենքի պահանջներին համապատասխան։ Այսպիսով, նախագծի քննարկված դրույթները նպատակ ունեն կանխել իրավիճակը, երբ նախաքննական վարույթում կարող է լինել միայն այն անձի ցուցմունքը քննիչի ներկայությամբ, որին պաշտպանական կողմը հնարավորություն չի ունեցել ուղղակիորեն հարցեր ուղղելու։ վերջնական դատական ​​ակտի հիմքը։ Այսպիսով, վերլուծելով արտասահմանյան մի շարք երկրների օրենսդրական կարգավորումները `ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման ինստիտուտի առջև դատարան չկարողանալու ներկայանալու ողջամիտ կանխավարկածի պարագայում, կարող ենք փաստել, որ Նախագծում դրա ամրագրումը բավականին առաջադեմ քայլ է։ թե՛ Համայնքների, թե՛ արդարության շահերից ելնելով։ Այնուամենայնիվ, նույնը չի կարելի ասել ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման երկրորդ հիմքի, մեղադրյալի խոստովանության ի պահ տալու մասին։ Գրականության մեջ հակասական կարծիքներ կան այս ինստիտուտի վերաբերյալ։ Նրա գործի ջատագովներն աշխատում էին այս հայտարարության առցանց գրությունը հասանելի դարձնելու ուղղությամբ։ Նրա գործի ջատագովներն աշխատում էին այս հայտարարության առցանց գրությունը հասանելի դարձնելու ուղղությամբ։ Նրա գործի ջատագովներն աշխատում էին այս հայտարարության առցանց գրությունը հասանելի դարձնելու ուղղությամբ։ ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????? ?????????????????????????????? Այնուամենայնիվ, բոլոր դեպքերում, երբ խոշտանգումներ կամ հարկադրանքներ կարող են օգտագործվել անձամբ մինչև դատարան տեղափոխվելը, հարկ է հղում կատարել ՄԱԿ-ի «Խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի դեմ» կոնվենցիային։ Դրանից բխում է, որ յուրաքանչյուր Մասնակից պետություն ապահովում է, որ յուրաքանչյուր անձ, ով պնդում է, որ խոշտանգվել է այդ պետության իրավասության տակ գտնվող ցանկացած տարածքում, իրավունք ունի բողոք ներկայացնել այդ պետության իրավասու մարմիններին և անհապաղ և անկողմնակալ քննության առնել իր գործը։ , 5 Ձեռնարկվում են միջոցներ հայցվորի կամ վկայի պաշտպանությունն ապահովելու համար `իր բողոքի կամ ցուցմունքի արդյունքում վատ վերաբերմունքի կամ վախի դեմ։ Եթե ​​կա միջազգային նորմ, անկախ նրանից ՝ կասկածյալը կամ մեղադրյալը նախաքննության ընթացքում դատավորի ներկայությամբ հարցաքննվել է, թե ոչ, եթե նա հայտարարում է, որ դատավարության ընթացքում իրեն խոշտանգել է, իրավասու պետական ​​մարմինները պարտավոր են անհապաղ իրականացնել անաչառ հետաքննություն։ Այս պարագայում այս ինստիտուտի օրենսդրական ամրագրումն աննպատակահարմար է։ Թեև Նախագիծը մանրամասնորեն սահմանում է ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքերի կարգը, միջնորդություն ներկայացնելու որոշման պահանջները, այնուամենայնիվ, մեղադրյալի խոստովանությունը հանձնելու հետ կապված որոշ հարցեր մնում են թերի պարզված կամ չպարզաբանված։ Անդրադառնանք դրանցից մի քանիսին։ Այսպիսով, Նախագիծը չի պատասխանում այն ​​հարցին, թե արդյո՞ք մեղադրյալի խոստովանությունը փոխանցած դատարանը կարող է լինել գործը փաստացի լուծող դատարանը։ Ի վերջո, վերջինս կարող է կանխակալ վերաբերմունք ունենալ։ Նախագծի 7 3 3 հոդվածի համաձայն ՝ դատավորը պետք է անաչառ լինի արդարադատություն իրականացնելիս կամ դատական ​​այլ երաշխիքներ տրամադրելիս։ Տե՛ս Խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի դեմ կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի 5-րդ էջը։ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի համաձայն `յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի անկախ դատարանի կողմից կայացնել անկախ, հրապարակային և ողջամիտ լսումներ։ Օրենքով այդ դրույթների ընդունումը նպատակ ունի երաշխավորել յուրաքանչյուր անձի անկողմնակալ դատավորի արդար դատաքննության իրավունքը։ Projectրագրում ստեղծված այս անորոշությունը կարող է վերացվել հետևյալ եղանակներից որևէ մեկի միջոցով. Կամ արգելք դնել գործի առարկայական քննության համար խոստովանություն ներկայացրած դատարանի կողմից, կամ սահմանել պաշտպանական կողմի գործի բովանդակային քննություն իրականացնելու իրավունք։ նույն դատարանի կողմից, եթե կա ողջամիտ կասկած, որ դատարանը կարող է կանխակալ վերաբերմունք ունենալ։ Կատարյալ իրավական կարգավորման դեպքում ենթադրվում է, որ մենք առաջնորդվելու ենք առաջին տարբերակով ՝ արգելել ինքնին դատարանին քննել գործի էությունը։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով ՀՀ տարածքի փոքր չափը, դատարանների ծանրաբեռնվածությունը, ռեսուրսների սղությունը, կարծում ենք, որ երկրորդ տարբերակը ավելի նպատակահարմար է։ Draftեկավարվելով նախագծի 331-րդ հոդվածի 3-րդ մասով `դատարանն ապահովում է սույն օրենսգրքով սահմանված հարցաքննության կարգի պահպանումը, ինչպես նաև ցուցմունքը հանձնելու ընթացքում խաչաձեւ հարցաքննության իրավունքի իրականացումը։ Չնայած ցուցմունքների ցուցմունքում խաչաձեւ հարցաքննության իրավունք ունեցող անձանց մասնակցությունը ողջունելի է, այս կարգավորումը հակասում է նախագծի 239-րդ հոդվածի 2-րդ մասի պահանջներին, քանի որ մեղադրյալը հարցաքննվել է այլ անձանցից բացի։ Քննիչը միջոցներ է ձեռնարկում, որպեսզի մեղադրյալը տվյալ վարույթի շրջանակներում չշփվի մեկ այլ հարցաքննված անձի հետ կամ հարցաքննության ենթակա լինի։ Նախագծի բովանդակությունից պարզ չէ, թե դատարանն ինչ լիազորություններ ունի մեղադրյալի խոստովանությունները ի պահ հանձնելիս, և ինչպես դա պետք է ապահովի այդ ցուցմունքների իսկությունը։ Նախաքննական վարույթում դատարանը իրականացնում է նախնական կամ հետագա ստուգում, որի արդյունքում որոշվում է քրեական հետապնդման մարմնի որոշումների, գործողությունների կամ անգործության օրինականությունը։ Արդյո՞ք դատավորի ներկայությունը ցուցմունքների պահման մեջ, ցուցմունքների ամրագրումը տեղավորվում է դատավորի գործառույթների մեջ։ Որոշ տեսաբաններ նշում են, որ դատարանի մասնակցությունը հարցաքննությանը ՝ մեղադրյալի խոստովանության արժանահավատությունն ապահովելու համար, դուրս է դատական ​​վերահսկողությունից։ 6 Նախագծի 331 3 3 հոդվածի համաձայն ՝ դատարանն իրավունք չունի հիմնավոր հարցեր տալ։ Ինչպես նկատում ենք, մեղադրյալի ցուցմունքը ի պահ հանձնելու դեպքում դատավորն իրավունք չունի հարցեր տալու մեղադրանքի էության վերաբերյալ։ Նախագծի նշված գլուխը չի նախատեսում դատավորի կողմից արձանագրության մեջ առարկություններ ներկայացնելու հնարավորություն։ Փաստորեն, ստացվում է, որ դատավորը ներկա չէ հարցաքննությանը, բայց պասիվ է ներկա հարցաքննությանը, նա իրավունք չունի հարցաքննության ընթացքում կանխել կամ պատասխանել հնարավոր խախտումներին։ Ուստի դատավորի ներկայությունը նախաքննության գործընթացում որևէ կերպ չի կարող համարվել դատական ​​վերահսկողություն։ Ստացվում է, որ դատավորը խոստովանության հուսալիությունն ապահովելու համար ներկա է հարցաքննությանը և կատարում նոտարի կամ ուղեկցողի հատուկ գործառույթ։ այսինքն ՝ հաստատել կամ ամրագրել նրա ներկայությամբ իրականացված քննչական գործողության արդյունքը։ 7 Որպեսզի կարողանանք հասկանալ, թե որքանով արդյունավետ կլինի մեղադրյալի խոստովանությունը հանձնելու ինստիտուտի ներդրումը, մենք պետք է քննարկման առարկա դնենք հետևյալ հարցը. կասկածյալներից կամ ամբաստանյալներից խոշտանգումների, ծեծի կամ այլ միջոցների միջոցով։ Բացի այդ, այս կերպ հնարավո՞ր է վերջնականապես արմատախիլ անել մեր իրավական համակարգից նույնիսկ խորհրդային տարիներին։ Վիշինսկու պրակտիկան, ըստ նրա, միայն խոստովանական ցուցմունքները բավարար են մարդուն դատապարտելու համար։ Անմեղության կանխավարկածի սկզբունքին բնորոշ էական երաշխիք է ոչ միայն իր դեմ ցուցմունք չտալու, այլև մեղավորությունը չխոստովանելու իրավունքը։ Միջազգային նորմերը սահմանում են, որ «անձին առաջադրված մեղադրանքը որոշելիս` յուրաքանչյուր մարդ իրավունք ունի ցուցադրել իր դեմ լիակատար հավասարության հիման վրա հարկադրանքից զերծ։ 8 Մեկ այլ կանոն ասում է, որ «իրավապահ մարմինները անպատշաճ չեն օգտագործում կալանավորվածի կամ կալանավորվածի կարգավիճակը նրան խոստովանելու համար»։ 6 Տե՛ս JL Worral, Քրեական դատավարություն, 4-րդ հրատարակություն, Նյու Յորք // 2010, էջ 15-17։ 7 Տե՛ս mbամբարյան Ա., Նախաքննական վարույթի բարեփոխումները ՀՀ քրեական դատավարությունում։ Գիտագործնական ձեռնարկ, Երեւան, 2010, էջ 53-55։ 8 Տե՛ս Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 14-րդ հոդված 3 (3)։ որպեսզի ստիպեն նրան մեղք գործել կամ այլ կերպ նմանվել ուրիշին։ » 9 Համապատասխան այլ համապատասխան միջազգային ստանդարտների համաձայն, հարկադրանքի ցանկացած ձև, ներառյալ խոշտանգումները և անմարդկային վերաբերմունքի այլ ձևեր, արգելվում է։ Մասնավորապես, դատախազների ուղեցույցները արգելում են դատախազներին օգտագործել ապացույցներ, եթե դրանք ձեռք են բերվել ապօրինի միջոցներով, ինչը համարվում է կասկածյալի իրավունքների կոպիտ խախտում, հատկապես եթե միջոցները ենթադրում էին խոշտանգումներ, դաժան կամ անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունք կամ պատիժ կամ այլ մարդ իրավունքների խախտումներ 10. Ընդունելի ապացույցի վերաբերյալ ՄԱԿ ՓԳՀ-ի թիվ 20 ընդհանուր մեկնաբանությունը համապարփակ մոտեցում է որդեգրել, որը ներառում է հարկադրանքի միջոցով ձեռք բերված ապացույցներ, որոնք պահանջում են, որ օրենքն արգելի դատական ​​գործընթացներում խոշտանգումների կամ այլ արգելված վերաբերմունքի միջոցով ձեռք բերված հայտարարությունների կամ խոստովանությունների օգտագործումը 11։ Անդրադառնալով խոշտանգումների, դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի արգելմանը ՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն իր նախադեպով որոշում կայացրեց, որ անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի վերաբերյալ լուրջ մեղադրանքները պետք է ամբողջությամբ քննվեն։ Իշխանություններն իրենց իրավասության շրջանակներում պետք է ձեռնարկեն բոլոր ողջամիտ քայլերը դեպքի վերաբերյալ ապացույցներ տրամադրելու համար, ներառյալ ականատեսի ցուցմունքները և դատաբժշկական ապացույցները 12։ Այն դեպքում, երբ ձերբակալման պահին անձը լավ առողջություն ունի, բայց ազատման պահին հայտնաբերվում են վնասվածքներ, պետությունը պատասխանատու է այդ վնասվածքների պատճառների վերաբերյալ հավաստի բացատրություններ տալու համար 13։ ՀՀ քրեական դատավարություն Միջազգային իրավունքի պահանջների հիման վրա այն նաև արգելում է կասկածյալի կամ մեղադրյալի իրավունքների խոշտանգումը, հարկադրանքը, խաբեությունը, իրավունքները ոտնահարելը։ 9 Տե՛ս Մոսկվայում 1991 թ. ԵԱՀԿ փաստաթղթի 1-ին պարբերությունը։ 10 Տե՛ս «Դատախազների դերի վերաբերյալ ուղեցույցներ», ուղեցույց 16, ընդունված ՄԱԿ-ի 8-րդ համաժողովում հանցագործությունների կանխարգելման և հանցագործների նկատմամբ վերաբերմունքի վերաբերյալ, Հավանա, Կուբա 1990 թ. (Օգոստոսի 27-ից սեպտեմբերի 7-ը), էջ 14-16։ 11 Տե՛ս ՄԱԿ ՓԳՀ Գլխավոր մեկնաբանությունը 20. Խոշտանգումները արգելում են վատ վերաբերմունքը կամ պատիժը (պարբ. 7) CCPR / C / GC / 20, 1992 թ. Մարտի 10-ի կետ 2։ 12 Տե՛ս Tanrıkulu Tanrikuluv։ Թուրքիա, ՄԻԵԴ վճիռ 1999 թվականի հուլիսի 8-ին // պարբերություններ 104-106։ 13 Տե՛ս «Ակսոյն ընդդեմ Թուրքիայի», ՄԻԵԴ վճիռ, 18 դեկտեմբերի 1996 թ. / Կետ 61։ կարգապահական խախտումների արդյունքում ձեռք բերված ապացույցների օգտագործումը։ Թե՛ միջազգային իրավունքը, և թե՛ ներքին օրենսդրությունը խստության մեղադրանքները հետաքննելու խիստ պարտավորություն են նախատեսում պետական ​​մարմինների համար, և մոնիտորինգի դատավարությունների մոնիտորինգի արդյունքում ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ այդ պարտավորությունը միշտ չէ, որ կատարվել է։ Ամբաստանյալները մի քանի անգամ դատարանին հայտնեցին, որ ոստիկանության կողմից իրենց ծեծի են ենթարկել և վատ վերաբերմունքի ենթարկել ոստիկանությունում 14։ Մեղադրյալի խոստովանությունները ի պահ հանձնելու ինստիտուտը կարող է արդյունավետ գործիք հանդիսանալ մեղադրյալի խոշտանգումը և դաժան, անմարդկային վերաբերմունքի արտահայտումը կանխելու համար։ Այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ իրականում նշված հաստատությունը չի կարող խանգարել քննիչին նույն անձանց նկատմամբ ճնշում կամ խոշտանգումներ կիրառել, և այնուհետև հարցաքննել նրանց դատավորի ներկայությամբ, հատկապես այն դեպքերում, երբ կալանքը որպես խափանման միջոց է օգտագործվում, հիմնականում գտնվում է քրեական հետապնդման անմիջական վերահսկողության ներքո։ , իսկ դատավորի մասնակցությունը հարցաքննությանը մասնակի է։ Նախագծի թերություններից մեկն այն է, որ վերջինս առանձին հիմք չի նախատեսում անչափահաս տուժողների և վկաների ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման համար։ Մինչդեռ, մի շարք միջազգային փաստաթղթերում առանձին երկրներում քրեական դատավարությունները նախատեսում են անչափահաս տուժողների ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման դեպքեր։ Այսպիսով, վկաների պաշտպանության իրավունքի պաշտպանության մասին Եվրոպայի խորհրդի 1997 թվականի N 13 (97) 13 հանձնարարականի 26-րդ կետի համաձայն, անպաշտպան վկաները (անչափահաս վկաներ, ընտանեկան բռնության զոհեր) պետք է հարցաքննվեն կամ դատական ​​համակարգի ներկայությունը, և պաշտպանությունը պետք է ունենա այն վիճարկելու լայն հնարավորություն։ Այս դրույթը, ըստ էության, վերաբերում է նախաքննության ընթացքում անչափահասների ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացմանը, քանի որ անչափահասի ցուցմունքները տրվում են մինչդատական ​​վարույթի ընթացքում դատարանի ներկայությամբ, որտեղ նա, պաշտպանական կողմը, կարող է մասնակցել։ Ուղղակիորեն Projectրագրում 14 Տե՛ս Հայաստանում փորձնական դիտանցման ծրագրի վերջնական զեկույցը (ապրիլ 2008-հուլիս 2009) Վարշավա, 8 մարտի, 2010 թ., Էջ 73-79։ Անչափահաս տուժողների ցուցմունքների դատական ​​դեպոնացման համար հիմք չկա, բայց նրանց օրինական շահերը զուգորդվում են Մեղադրյալի հակընդդեմ հայցի իրավունքը համատեղելու համար անչափահաս տուժողի ցուցմունքի դատական ​​հանձնումը պետք է իրականացվի հոդվածի հիման վրա։ Նախագծի 312 նախագծի 2-ը, այսինքն `անձը հնարավորություն չունի ներկայանալ դատաքննությանը։ Բանն այն է, որ միջազգային իրավական ստանդարտների համաձայն `անհրաժեշտ է խուսափել անչափահաս տուժածներին, հատկապես սեռական շահագործման ենթարկվածներին, դատարան բերելուց, նրանց երկու անգամ հարցաքննելուց, որպեսզի բացառվի նրանց կրկին զոհ դառնալու հնարավորությունը (կրկնակի վիկիմիզացիա)։ Մեր իրավական համակարգում կան որոշակի քայլեր, որոնք ուղղված են անչափահաս զոհերի հարցաքննության հատուկ ընթացակարգ սահմանելուն, անչափահաս զոհերի շահերի պաշտպանության ավելի ճկուն և արդյունավետ կառույցների մշակմանը։ Մասնավորապես, ՀՀ կառավարության թիվ 303-Ն որոշման 50-րդ կետը Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին սահմանում է անչափահասների քրեական գործերում գաղտնիությունը պահպանելու համար լրացուցիչ իրավական երաշխիքների տրամադրման անհրաժեշտությունը և կետը։ Նույն որոշման 51-ը պահանջում է հետագա միջոցառումներ։ 1. քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանել անչափահասի և այլ քննչական գործողությունների մասնակցությամբ առճակատման հատուկ կարգ, մասնավորապես, Բացի այդ, «Քրեական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը, որն արդեն շրջանառության մեջ է, նաև վերաբերում էր անչափահաս ուշացումներով հարցաքննություն անցկացնելու պահանջին ՝ առանց ավելորդ ուշացումների, որպեսզի հնարավոր լինի բացառել նրա հարցաքննությունը ապագա Տեսական աղբյուրների և օտարերկրյա պետությունների օրենսդրության վերլուծությունը համատեղելով `մենք գտնում ենք, որ ցուցմունքները դատական ​​կարգով հանձնելու հիմքերից մեկը (քննիչի միջնորդությամբ դատավարությանը ներկայանալու անկարողության ողջամիտ կանխավարկածի պարագայում քննիչի միջնորդությամբ կամ մասնավոր մասնակից) արդարացված է։ Այն ուղղված է դատաքննության արդյունավետ ընթացքին, իսկ ինչ վերաբերում է մեղադրյալի խոստովանությունը ի պահ հանձնելուն, ապա անհրաժեշտ է հստակեցնել այս հաստատության կարգավորման նախագծի որոշ դրույթներ։ Այսպիսով, մենք առաջարկում ենք վերանայել մեղադրյալի խոստովանությունը ի պահ տալու ինստիտուտին վերաբերող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նորմերի բովանդակությունը և ավելացնել անչափահասների ցուցմունքների պահումը որպես առանձին հիմք։ Արփինե Առաքելյան Հրահանգների դատական ​​ավանդ Բանալի բառեր. Ցուցմունքի դատական ​​պահում, վկայի դատական ​​ցուցմունք։

example2243

example2243

Հոդվածում քննարկվում են չհաջողված հանցակցության գնահատման տեսական և գործնական դժվարություններ առաջացնող որոշ հիմնախնդիրներ, վերլուծվում են խնդրո առարկա հարցի վերաբերյալ առկա տեսական մոտեցումները, կոնկրետացվում է չհաջողված հանցակցության ձևի դրսևորման շրջանակը։ Հիմնավորվում է կատարողի կամովին հրաժարումը և հանցակցի որակական սահմանազանցումը՝ որպես չհաջողված հանցակցության ձևի դրսևորում։ Հոդվածում նաև քննարկվում են հանցակիցների քրեական պատասխանատվության որոշ հարցեր, առաջարկվում չհաջողված հանցացկության դեպքում, նախապատրաստությունից, քրեական պատասխանատվություն նախատեսել նաև հանցափորձի համար։ Քննարկվող ինստիտուտի կիրառման արդյունավետությունը բարձրացնելու, այս ոլորտում առկա օրենսդրական խնդիրները լուծելու նպատակով առաջարկվում են համապատասխան օրենսդրական փոփոխություններ։

ՉՍՏԱԱ COMM ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ scientificանկացած գիտական ​​համակարգում կան բազմաթիվ չլուծված և վիճելի խնդիրներ։ Քրեական օրենսդրությունում նման «ապորիան» «անհաջող ասոցիացիա» է։ Դա այն հիմնախնդիրներից է, որը դժվարություններ է առաջացնում քրեական իրավունքի վիճահարույց պրակտիկայում։ Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ իրավաբանական գրականության մեջ անհաջող մեղսակցության հարցը բազմիցս քննարկվել է. մինչ օրս այս հաստատության վերաբերյալ միանշանակ մոտեցում չի մշակվել։ Գործող քրեական օրենսդրությունը չի օգտագործում «ձախողված հանցակցություն» եզրույթը։ Օրենսդիրը, փորձելով կարգավորել ձախողված հանցագործության հետ կապված խնդիրները, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 5-րդ մասում նշել է հետևյալ դրույթը. «Եթե կազմակերպչի, դրդիչի կամ աջակիցի գործողությունները չեն հաջողվում, անկախ հանգամանքներից դրանք, ապա այդ անձանց պատասխանատվությունը ընկնում է համապատասխան հանցագործությունը նախապատրաստելու վրա »։ Այնուամենայնիվ, օրենսդրական նորմայի գործնական կիրառումը մի շարք խնդիրներ և բարդություններ է առաջացնում։ Հիմնական խնդիրն այն է, որ հոդվածի ձևակերպումը թույլ չի տալիս բացահայտել ձախողված մեղսակցության շրջանակը։ Նորմի բովանդակային ընկալումը մասնավորապես կապված է այն փաստի հետ, որ օրենքը չի հստակեցնում, թե ինչ է նշանակում կազմակերպչի, դրդիչի կամ աջակիցի անհաջող գործողություններ 1։ Հնարավո՞ր է ասել «անհաջող գործողություններ» միայն այն դեպքում, երբ կազմակերպիչը, դրդիչը կամ խրախուսողը չկարողանան դրսևորել իրենց վարքի դրսևորումը, այսինքն `վարողը չի կարող գործիք կամ միջոց տրամադրել հանցագործին, դրդիչը չի կարող մտադրություն սերմանել ենթադրյալի մեջ։ ոճրագործ Եվ եթե մյուս հանցակիցները հաջողության են հասնում ՀՀ քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 39 5 5-րդ կետում ամրագրված «գործողություններ» տերմինի ներքո, օրենսդիրը, ըստ էության, նկատի ուներ անձի վարքի պասիվ դրսևորումը։ Քանզի անվիճելի է, որ հնարավոր է անգործության մեղսակից լինել։ Հետևաբար, ավելի ճիշտ կլինի օրենսդրական ձևակերպման մեջ «գործողություն» տերմինը փոխարինել «գործողություն» եզրով, որը ներառում է անձի վարքի և՛ ակտիվ, և՛ պասիվ ուսումնասիրություն։ կատարել իրենց համապատասխան դերերից բխող գործողություններ, բայց հանցագործը կամ ապագայում ընդհանրապես չի կատարում հանցագործությունը, կամ ինքնակամ հրաժարվում է հանցագործությունից, որի դեպքում մյուս հանցակիցների գործողությունները պետք է համարվեն անհաջող, թե ոչ։ Թե՞ անհաջող մեղսակցությունը կարող է ընդհանրապես մեղսակցություն համարվել, և անձանց քրեական պատասխանատվության հարցը լուծվել է մեղսակցության շրջանակներում։ Հետևաբար, այս ինստիտուտի էությունը բացահայտելու և իրավաբանական պրակտիկայում կողմնորոշվելու համար նախ անհրաժեշտ է անդրադառնալ մասնագիտական ​​գրականության մեջ առաջ քաշված տերմինի տեսական, իրավական մեկնաբանությանը։ Քրեական իրավունքի տեսության մեջ գերակշռող կարծիքի համաձայն `անհաջող մեղսակցությունը սահմանվում է որպես անպտուղ, անվավեր մեղսակցություն։ Տերմինի ավանդական սահմանումը ինքնին անորոշ է, ինչը էլ ավելի է դժվարացնում եզրույթի հիմնական առանձնահատկությունների և. Մասնագիտական ​​գրականության մեջ քրեագետների կողմից առաջ են քաշվել տարբեր մոտեցումներ և դասակարգումներ `անհաջող մեղսակցության գնահատման վերաբերյալ։ Օրինակ ՝ Բուրչակը, Թելնովը և Կովալյովը ձախողված դավադրությունը բաժանեցին անհաջող հրահրման, անհաջող աջակցության և անհաջող կազմակերպչական գործունեության 2։ Կոլոկոլովը ձախողված հանցագործությունը դիտում էր միայն դրդապատճառների և կազմակերպչական գործունեության անհաջող դրսեւորման մեջ 3։ Քրիգերը սահմանափակեց ձախողված ասոցիացիան միայն հրահրման շրջանակներում 4։ Ավելի հետաքրքիր մոտեցում առաջ քաշեց Trainin- ը, որը բաժանեց անհաջող մեղսակցությունը անավարտ և ավարտեց 5։ Ըստ նրա, անավարտ անհաջող մեղսակցությունը գոյություն ունի այն դեպքում, երբ անձը չի կարող սուբյեկտիվ կապ հաստատել ենթադրյալ հանցագործի հետ `իր մեջ հանցագործություն կատարելու մտադրություն հարուցելու համար։ Թրեյնը ենթադրում է, որ անհաջող մեղսակցությունը պետք է որակել որպես հանցագործության նախապատրաստում 6։ Կամ որոշ գիտնականներ պնդում են, որ այս պարագայում հանցագործության նախապատրաստումը որակապես հակասում է հանցագործության համար պատասխանատվության սկզբունքին և խախ 2 Տե՛ս Бурчак Ф. Գ., Գթասրտություն։ սոցիոլոգիական, քրեագիտական ​​և իրավական խնդիրներ։ Կիև Ավագ դպրոց, 1986, էջ 161; Կովալյով Մ.Ի., Գթասրտությունը սնահավատության մեջ։ Եկատերինբուրգ, 1999, էջ 162; Նաումով Ա.Վ., Ռուսաստանի պայմանական իրավունք։ Общая часть. Դասընթացների ընթացք։ Մ., 1996, էջ. 312; id 3 Տե՛ս Kolokolov GE, O համակրանքներ սնահավատություններում։ Մ., 1881, էջ 120-124։ 4 Տե՛ս Krieger GL, կարեկցանք ճանապարհի աջ կողմում։ Մ. Госюриздат, 1959. С. 391; Telyanov PF, Գնումների կարեկցանքի համար պատասխանատվություն։ Դիս ... բժիշկ юрид գիտություն Խարկով, 1973, էջ. 208 թ. 5 Տե՛ս Trainin AN, Իմանալով ասոցիացիաների մասին։ Մ., 1941, էջ. 109։ 6 Տե՛ս Trainin AN, Նշված աշխատություն, էջ 109։ սահմանում է հանցագործությունների իրավական որակավորման կանոնները։ Նրանք գտնում են, որ անավարտ ձախողված հանցագործությունը ոչ այլ ինչ է, քան հանցավոր մտադրության բացահայտում, որը անձի կողմից քրեական պատասխանատվության չի ենթարկվում։ Այնուամենայնիվ, մեր կարծիքով, երբ անձի գործողությունները ուղղված են ենթադրյալ հանցագործին հանցագործության դրդելուն, նրա հետ համատեղ հանցագործություն կատարելուն, դրանք դադարում են լինել միայն դիտավորյալ բացահայտում, դառնում օբյեկտիվ և դառնում են հանրության համար վտանգավոր հատուկ գործողությունների օբյեկտ։ Մյուս մասնակիցները հանդես են գալիս որպես հանցագործության ինքնախարաձիգներ ՝ փորձելով դրդապատճառներ ստեղծել հանցագործի գիտակցության մեջ ՝ նպատակ ունենալով նրան մղել հանցագործության։ Եվ եթե նրանց գործողությունները չեն հանգեցնում ցանկալի արդյունքի, դա կախված չէ նրանց կամքից։ Մյուս մասնակիցների գործողությունները սահմանափակվում են հանցագործության կատարման համար պայմաններ ստեղծելով, հետևաբար, Trainin- ի առաջ քաշած մոտեցումը կարելի է համարել միանշանակ ընդունելի, և անավարտ ձախող մեղսակցությունը կարող է որակվել որպես հանցագործության նախապատրաստում։ Ըստ Trainin- ի, ավարտված անհաջող մեղսակցությունը գոյություն ունի այն դեպքերում, երբ հանցակիցներին հաջողվում է ամբողջությամբ իրականացնել իրենց դերից բխող գործողությունները։ Հանցագործը հանցագործություն կատարելու մտադրություն ունի, բայց չգիտես ինչու չի կատարում հանցագործությունը ՝ գիտակցելով հանցագործությունն ավարտին հասցնելու իր սեփական ունակությունը 7։ Անհաջող մեղսակցության դեպքում Տրեյնին առաջարկում է հետապնդել նրան ՝ որպես հանցագործության կազմակերպիչ, դրդիչ կամ խրախուսող ՝ կախված նրանց դերից։ Հարցի վերաբերյալ մեր դիրքորոշումը հայտնելուց առաջ անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ այն հարցի պարզաբանմանը, թե արդյո՞ք ձախողված գործընկերությունը կարելի է ընդհանրապես մեղսակցություն համարել։ Բանն այն է, որ մեղսակցությունը գոյություն ունի, երբ առկա են մեղսակցության բոլոր օբյեկտիվ-սուբյեկտիվ առանձնահատկությունները, և ձախողված գործընկերության դեպքում կա'մ մասնակիցների միջև սուբյեկտիվ կապ չի ստեղծվում, կամ գործողությունների համադրություն բացակայում է։ Ուստի անհաջող մեղսակցության դեպքում չի կարելի խոսել մեղսակցության մասին։ Քանի որ անհաջող մեղսակցության դեպքում մեղսակցություն չկա, մեղսակիցների մասին խոսելն անիմաստ է։ 7 Տե՛ս նույն տեղում։ Հետևաբար, «կազմակերպիչ», «դրդիչ» և «աջակից» հասկացությունները, որոնք օգտագործվում են անհաջող մեղսակցության օրենսդրական ձևակերպման մեջ, կիրառելի չեն բառի դասական իմաստով, ինչը օրենսդիրի կողմից պետք է վերանայվի։ Այսպիսով, մենք գտնում ենք, որ անհաջող դավադրության դեպքում Տրեյինի առաջարկած արարքի իրավական բնութագրումը չի հետևում օրենքին և անցնում է տրամաբանությունից այն կողմ, քանի որ դավադրության ժամանակ օրինական չէ անհատների գործողությունը որակյալ հանցագործություն որակելը։ ինքնին ձախողվեց։ Բացի այդ, եթե անձի գործողությունը չի պարունակում ավարտված հանցագործության բոլոր հատկանիշները, նրա քրեական պատասխանատվության հարցը չի կարող լուծվել ավարտված հանցագործության կանոններով։ Եվ ինչպես իրավացիորեն շեշտում է Ա.Պիոնտկովսկին. «Եթե հանցագործը որևէ գործողություն չի կատարել, կամ կատարված արարքները հանցակազմ չեն պարունակել, ապա մյուս մասնակիցների գործողությունները չեն կարող քննարկվել հանցակցության շրջանակներում»։ Ինչպես հանցագործը դիտավորյալ չի կատարել հանցագործությունը, այնպես էլ հանցագործություն կատարելու հասարակական խոստումը չի պարունակում որևէ հանցակազմ։ Հանցագործի կողմից հանցագործություն կատարելու համաձայնությունը ենթադրում է հանցավոր դիտավորության բացահայտում, իսկ մյուս մասնակիցների գործողությունները սահմանափակվում են որոշակի հանցագործություն կատարելու համար պայմաններ ստեղծելով ՝ դուրս չգալով հանցագործության նախապատրաստման շրջանակներից։ Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ ավարտված անհաջող հանցագործությունը պետք է որակել որպես հանցագործության նախապատրաստում։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ եթե անձի համար կա ձախողված հանցագործություն, բայց նա հետագայում անձամբ է կատարում հանցագործությունը, ապա նրա գործողությունները պետք է որակվեն որպես հանցագործությունների համադրություն։ Լինում են դեպքեր, երբ անձի մեկ արարքը պարունակում է ինչպես անհաջող մեղսակցության, այնպես էլ այլ հանցագործության հատկանիշներ։ Օրինակ ՝ անհաջող կազմակերպչական գործունեության դեպքում, երբ անձը կատարում է ավազակային հարձակում կատարելու նպատակով հանցագործի հետ համագործակցելու կամ խմբավորում ստեղծելու անհաջող փորձ, նրա արարքը պետք է որակվի որպես ավազակություն կամ հանցագործություն կատարելու փորձ։ համագործակցություն, նախապատրաստություն բոլոր ներգրավված հանցագործություններին։ Թելնովն առաջարկել է ձախողված ասոցիացիայի ձիու ավելի ընդգրկուն դասակարգում, որն առանձնացրեց հետևյալ դրսևորումները. Անհաջող ընկերակցություն, անհաջող դրդում, անհաջող աջակցություն։ Ըստ նրա, կազմակերպչի գործողությունները կարելի է համարել անհաջող այն դեպքերում, երբ այն անձինք, ովքեր նա փորձում է միավորվել հանցագործություն կատարելու համար, չեն ընդունում առաջարկը կամ ի սկզբանե համաձայնվում են համագործակցել, բայց հետագայում հրաժարվում են հանցագործություն կատարել, ինչպես այն դեպքերում, երբ կազմակերպիչը հաջողությամբ փորձում է ստեղծել կազմակերպված հանցավոր խումբ կամ հանցավոր միավորում։ Հրահրումը համարվում է անհաջող, երբ ենթադրյալ հանցագործը համաձայն է կատարել հանցագործությունը կամ համաձայնվելուց հետո ընդհանրապես հանցագործություն չի կատարում։ Օգնությունը ձախողվում է, երբ ենթադրյալ հանցագործը նախ ընդունում է աջակցության աջակցությունը, ապա հրաժարվում է հանցագործությունից և նույնիսկ չի նախաձեռնում նախապատրաստական ​​գործողություններ, ինչպես ուշ օգնության դեպքում, այսինքն `երբ օգնությունը հետաձգվում է, և հանցագործությունից հետո աջակցություն է ցուցաբերվում։ Ըստ Թելնովի, օգնությունը համարվում է անհաջող, երբ վարողը սխալ է թույլ տալիս անձին և աջակցում է այն անձին, ով ընդհանրապես չի ունեցել հանցագործություն կատարելու մտադրություն 8։ Ըստ Վ.Պիտեցկիի, անհաջող օժանդակություն կա այն դեպքում, երբ աջակցել ցանկացողը փորձում է միջոց կամ գործիք տրամադրել ենթադրյալ կատարողին, բայց բռնվել է իրավապահ մարմինների կողմից, նա ի վիճակի չէ դրանք տրամադրել 9։ Մեր կարծիքով, անհաջող աջակցություն գոյություն ունի, երբ աջակիցը նախատեսված կատարողին միջոց, գործիք, տեղեկատվություն, խորհուրդ կամ հրահանգ է տրամադրում, իսկ վերջինս չի օգտագործում դրանք։ Եվ եթե հետագայում հանցագործը կատարի հանցագործությունը, այնուամենայնիվ, մեղսակցության օբյեկտիվ կողմի պարտադիր կողմի միջև պատճառահետեւանքային կապը չի լինի այն անձի «հանցագործությունից», որը փորձում է օգնել։ Այնուամենայնիվ, հատկանշական է, որ եթե դրդելու կամ կազմակերպչական գործունեության դեպքում հանցագործին հանցագործության դրդելու կամ նրան հանցագործության կատարման մեջ ներգրավելու դրդապատճառը պատկանում է դրդիչին կամ կազմակերպչին, ապա դրան օժանդակելու դեպքում։ ոճրագործն արդեն ունի հանցագործություն կատարելու նախաձեռնություն։ նա է, ով դրդում է ենթադրյալ խթանողին բարենպաստ պայմաններ ստեղծելուն կամ մեկ այլ ձևով աջակցելով `նպաստել նրա կողմից հանցագործության կատարմանը։ Եվ եթե աջակիցը համաձայն չէ կամ այլ կերպ 8 Տե՛ս Telyanov PF, Պատասխանատվություն համակրանքի համար։ Մ., 1974, էջ. 157 թ. 9 Տե՛ս Pitecki V., Անասելի համակրանքը նախադրյալում։ //www.juristlib.ru/book_2794.html- ը հրաժարվում է համագործակցել նրա հետ, կատարողի համար կա անհաջող մեղսակցություն։ Եթե ​​հանցագործը ապագայում հանցանք է գործել, ապա նրա արարքը պետք է որակվի որպես հանցագործությունների համադրություն, որպես համապատասխան հանցագործության նախապատրաստում ՝ չկայացած հանցագործության տեսանկյունից (եթե այդ հանցագործությունը լուրջ կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն է) և ավարտված։ հանցանք. Այնուամենայնիվ, եթե նախապատրաստվող հանցագործությունը լուրջ կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն է, ենթադրյալ միջնորդը պետք է քրեական պատասխանատվության ենթարկվի հայտնի ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործություն չհայտնելու համար (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 335-րդ հոդվածի 1-ին մաս)։ Հանցագործությունից որպես հանցագործի կողմից անհաջող համակեցությունից կամավոր հրաժարվելուն վերաբերող հարցերի պարզաբանումը տեսական և գործնական մեծ նշանակություն ունի։ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ այս հարցում ընդհանուր դիրքորոշում չկա։ Շատ քրեագետներ անհաջող մեղսակցությունը համարում են միայն այն դեպքերում, երբ հանցակիցներին չի հաջողվում հանցագործին դրդել հանցագործության։ ԵՎ եթե դա հաջողվի, բայց հանցագործը կամավոր հետագայում հրաժարվի հանցագործությունից, ապա մեղսակցությունը չի կարող համարվել անհաջող։ Այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ մեղսակցությունը, այսպես ասած, շարունակական գործընթաց է։ Այն սկսվում է պարտադիր հատկությունների կայուն միասնության (օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ) ձևավորմամբ և ավարտվում հանցագործության կատարմամբ։ Գործիքի և գործիքի կամ գործիքի տրամադրումը կամ հանցագործություն կատարելու համար դրդիչը դրդող հանցագործին հանցագործություն կատարելու համար բավարար պայմաններ չեն հանցագործությունը ավարտված և միաժամանակ հաջողված ճանաչելու համար։ Հանցակիցների նպատակը ոչ թե հանցագործին միտումնավոր կատարելը կամ նրա համաձայնությունն ստանալն է, այլ նրա հետ համատեղ կատարել որոշակի հանցագործություն։ Որոշ քրեագետներ նաև կարծում են, որ անհաջող մեղսակցությունը գոյություն ունի այն դեպքերում, երբ հանցագործը զարգացնում է հանցագործություն, նա կատարում է հանցագործությունը, բայց հետագայում ինքնակամ հրաժարվում է հանցագործությունից 10,11։ 10 Տե՛ս ՀՀ քրեական իրավունք։ Ընդհանուր մաս, Երեւան, 2012, էջ 286։ 11 Դժվար է միանշանակ ասել, թե որ տեսանկյունից է գործել օրենսդիրը ՝ ասելով «անհաջող գործողություններ»։ Հետևաբար, օրենքի միատեսակ կիրառում ապահովելու համար, մասնավորապես, օրենքի զարգացման գործառույթն ապահովելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել ձախողված ասոցիացիայի հետ կապված խնդիրները։ Կամ օրենսդրական նորմը պետք է ձևակերպվի այնպես, որ ձախողված ասոցիացիայի վերաբերյալ թյուրիմացության հիմքեր չլինեն։ Մենք ընդունում ենք երկրորդ տեսակետը, քանի որ հանցագործի կողմից կամավոր հրաժարվելը հանցագործությունից հանգեցնում է հանցագործության լուծարման, և հանցագործի վրեժխնդրությանն ուղղված մյուս մասնակիցների գործողությունները ձախողվում են, ինչը կախված չէ նրանց կամքից կամ իրականացվում է։ իրենց կամքին հակառակ։ Այս ամենը զրոյացնում է հանցակիցների վերջնական նպատակի իրացումը, հանգեցնում է անհաջող մեղսակցության։ Բացի այդ, ներքին քրեական օրենսդրությունը համարում է բոլոր մեղսակիցների գործողությունները մեղսակցության պարագայում ՝ ամբողջությամբ, որի կենտրոնում է հանցագործի գործողությունը։ Նրանք պատասխանատվություն են կրում նույն սահմաններում `Հատուկ մասի հոդվածի սանկցիայի շրջանակներում, որը որակավորում է հանցագործի արարքը։ Առանց կատարողի, մեղսակցության մասին խոսք լինել չի կարող։ Հետեւաբար, եթե չկա հանցագործ, հանցագործության օբյեկտիվ կողմը չի կատարվել, ապա մեղսակցություն չկա։ Այնուամենայնիվ, հարց է առաջանում. Ինչպե՞ս պետք է լուծվի այլ մասնակիցների հարցը հանցագործի կողմից հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելու դեպքում։ Քրեական իրավունքի տեսության մեջ այս հարցում կա երկու հիմնական մոտեցում։ Մասնագետներից շատերը հակված են անհաջող մեղսակցությունը դիտել որպես նախապատրաստական ​​գործունեության ձև, յուրահատուկ կերպով պայմաններ ստեղծել հանցագործության կատարման համար և առաջարկել, որ անհաջող մեղսակցության բոլոր ասպեկտները, ներառյալ հանցագործի կողմից հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելը, նախապատրաստում են։ հանցագործության համար։ Մյուս տեսակետի կողմնակիցները ենթադրում են, որ անհաջող մեղսակցությունը պետք է դիտվի որպես հանցագործության մեջ մեղսակցության փորձ. Օրինակ ՝ անձի գործողությունները, որոնք ուղղված են մեկ այլ անձի սպանության հրահրմանը, եթե դրանք հաջողության չեն հասնում, ենթադրյալ հանցագործը չի համաձայնում կամ համաձայնում է, որ հետագայում ինքնակամ հրաժարվի հանցագործությունից, պետք է որակել որպես սպանության փորձ։ Այնուամենայնիվ, այս պարագայում, որքան էլ մեզ համար ընդունելի է ձախողված մեղսակցությունը դիտել որպես հանցակցության փորձ, այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ մյուս մասնակիցների գործողության իրավական որակավորումը չի բխում օրենքից։ Քանի որ հանցագործություն կատարելու փորձը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ հանցագործը 12 Այս մոտեցումը կարգավորվում է ՌԴ քրեական օրենսգրքի 34 5 5-րդ հոդվածում, համաձայն որի. «Այն անձը, ով չի կարողացել հակվել այլ անձի հանցագործությանը, անկախ նրա կամքը քրեական պատասխանատվություն է կրում հանցագործության նախապատրաստման համար։ անել. « Այնուամենայնիվ, հետազոտողները կարծում են, որ օրենսդրորեն բաց կարելի է համարել այն փաստը, որ կարգավորվել են միայն անհաջող դրդման, անհաջող օգնության կամ կազմակերպչական անհաջող գործունեության դեպքերը։ Այն դեպքերի դեպքում, որոնք ուղղակիորեն նախատեսված են Քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով, և եթե մասնակցի գործողությունները չեն պարունակում քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով նախատեսված հանցագործության փորձի քրեական բնութագրերը, չեն կարող որակվել այս կանոններով։ Բացի այդ, անհաջող համակեցության դեպքում համատեղ կյանքի բացակայությունը գործողությունների նման որակումն անօրինական է դարձնում։ ՀՀ օրենսդիրը, շարժվելով այն տրամաբանությամբ, որ ձախողված մեղսակցությունը հանցագործության նախապատրաստման յուրահատուկ դրսևորում է, համարժեք կարգավորում է նախատեսել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 39-րդ հոդվածի 5-րդ մասում։ Այնուամենայնիվ, մենք գտնում ենք, որ նման իրավական կարգավորումը չի կարող համարվել իրավական լուծում ձախողված հաղորդակցության ոչ բոլոր ձևերի դեպքում։ Մեր կարծիքով, հանցագործի կողմից հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելու դեպքում, այլ մասնակիցների գործողությունների իրավական որակավորման հարցը լուծելիս, առաջնային ելակետ պետք է լինի այն հանցագործության այն փուլը, որով հանցագործը կամավոր հրաժարվել է այլ մասնակիցների հանցավոր մտադրության իրականացման աստիճանը։ Մասնակիցների գործողությունները որպես համապատասխան հանցագործության նախապատրաստում որակելը խնդիր չի առաջացնում, արդարացված է թվում այն ​​դեպքում, երբ հանցագործության նախապատրաստման ընթացքում տեղի է ունենում հանցագործի կամավոր մերժում։ Այս դեպքում մյուս մասնակիցների գործողությունները կրկին սահմանափակվում են որոշակի հանցագործության նախապատրաստմամբ, և հանցագործության օբյեկտի վրա ուղղակի ազդեցություն չկա։ Այնուամենայնիվ, երբ հանցագործի կամավոր հրաժարումը հանցագործությունից տեղի է ունենում հանցագործության փորձի փուլում, մյուս մասնակիցների գործողությունները դուրս են գալիս հանցագործության նախապատրաստման շրջանակներից և ուղղված են ուղղակիորեն հանցագործության օբյեկտի դեմ։ Այս անհաջող մեղսակցության դեպքում, չնայած այն բանին, որ հանցագործության օբյեկտիվ կողմը (դրա մի մասը) իրականում կատարել է հանցագործը, մյուս մասնակիցների գործողությունները չեն սահմանափակվում հանցավոր գործունեության նախնական փուլով, այլ դրանց գործողությունները «միանում» են հանցագործին։ փուլեր Եթե ​​հանցագործի գործողությունները հանցագործության նախապատրաստման փուլից անցնում են հանցագործության փորձի փուլ, ապա այդ փուլում հայտնվում են այլ մասնակիցների գործողությունները։ Հանցագործություն կատարելու ցանկություն ունեցող անձինք ենթադրում են հանցագործի ընդհանուր մտադրության առկայություն, իսկ ընդհանուր նպատակի իրականացմանն ուղղված նրանց գործողությունները պատճառահետեւանքային կապ են ստեղծում ինչպես կատարողների գործողությունների, այնպես էլ հանցագործի կողմից կատարված հանցագործությունների միջև։ Յուրաքանչյուր մասնակցի արարքի ընդհանուր հանցավոր արդյունքի միջև պատճառահետեւանքային կապը նրա վարքի օբյեկտիվ կողմի բաղկացուցիչ մասն է։ Հետևաբար, եթե հանցագործի գործողությունները շտկվում են ՝ ունենալով անմիջական ազդեցություն, դրանք վնաս են պատճառում հանցագործության օբյեկտին, ապա պարզվում է, որ վնասը պատճառել է ոչ միայն հանցագործը, այլ նաև մյուս մասնակիցները։ Այնուամենայնիվ, քանի որ հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելը անհատական ​​բնույթ է կրում, քրեական պատասխանատվությունից կազատվեն միայն հանցակիցը (այս դեպքում ՝ հանցագործը), որը կամովին հրաժարվել է հանցագործությունն ավարտին հասցնելուց։ Եթե ​​հանցագործից կամավոր հրաժարվելը ինքնին չի հանգեցրել կամավոր հրաժարվել մյուս մասնակիցներից, մասնակիցների գործողությունների իրավական որակավորումը պետք է իրականացվի անավարտ հանցագործության կանոնների համաձայն ՝ կախված այն բանից, թե որ փուլում է հանցագործը ընդհատեց հանցագործությունը։ Այսպիսով, եթե հանցագործության նախապատրաստման ընթացքում կատարվել է հանցագործի կամավոր մերժումը, հանցագործությունը նախապատրաստելու համար հետապնդվում են մյուս հանցակիցները, բայց եթե հանցագործության փորձ կատարելու ընթացքում կատարվել է հանցագործի կամավոր մերժում, ապա մյուս մասնակիցները պետք է ենթարկվեն քրեական պատասխանատվության։ հանցագործության փորձ կատարելու համար։ Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ անհաջող մեղսակցության օրենսդրական կարգավորման շրջանակներում անձանց քրեական պատասխանատվության հարցը լուծելիս պատասխանատվությունը պետք է ապահովվի ոչ միայն հանցագործության նախապատրաստման, այլև հանցագործության փորձի համար։ Մեր կարծիքով, կա անհաջող մեղսակցություն այն դեպքում, երբ անձը մեկ այլ անձի դրդում է հանցանքի ՝ առանց գիտակցելու, որ վերջինս իրավաբանորեն «անօգուտ է»։ Եթե ​​հրապարակավ վտանգավոր արարք է իրականացվել, դրդիչը պետք է ենթարկվի քրեական պատասխանատվության ոչ թե հանցագործություն նախապատրաստելու, այլ համապատասխան հանցագործություն փորձելու համար։ Հարկ է նշել, որ մասնագետների խումբը նույնիսկ հանցագործությունն համարում է անհաջող, երբ հանցագործը հանցագործին չի բերում հանցագործին իր վերահսկողությունից դուրս հանգամանքներում 13։ Կարծում ենք, որ այս դեպքերը այնքան էլ հարմար չեն անհաջող մեղսակցության շրջանակներում, քանի որ անհաջող մեղսակցության դեպքում մեղսակցության հատկությունների կայուն միասնություն չկա, և տրված է 13 տե՛ս ՀՀ քրեական իրավունք, ընդհանուր մաս, Երևան, 2012, էջ 286-287թթ. Այս պարագայում այդ հատկություններն ամբողջովին առկա են։ Այս տեսակետը հիմնված է առկա օրենսդրական կարգավորումների վրա և համահունչ է օրենսդիրի արտահայտած կամքին 14։ Այսպես կոչված հանցակիցի ավելորդության (Գերազանցության) խնդիրը կապված է անհաջող մեղսակցության հետ։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածի `« Հանցագործի սահմանի հատում »վերնագրով,« Հանցագործի սահմանը հատելը համարվում է անձի կողմից կատարված հանցագործություն, որը չի ներառվում այլ հանցակիցների մտադրության մեջ »։ Այնուամենայնիվ, սահմանի հատման ոչ բոլոր դեպքերն են հանգեցնում անհաջող մեղսակցության։ Անհաջող մեղսակցությունը գոյություն ունի միայն այն դեպքում, երբ հանցակիցը, հանցագործի փոխարեն, կատարում է բոլորովին այլ բնույթի հանցագործություն (որակական խախտում), և եթե այդ արարքը հանցագործության բաղկացուցիչ մասն է, որը ներառված է հանցակիցների մտադրության մեջ և չի կլանված հանցագործի կողմից։ կատարված հանցագործություն։ Հանցագործության որակական հանցագործության դեպքում հանցակիցը ձախողվում է, քանի որ մասնակիցների գործողությունների պատճառահետեւանքային կապը հանցագործի կողմից կատարված հանցագործության կամ բացակայում է, կամ վերանում է։ Որակական խախտման դեպքում, եթե մասնակիցների մեջ ներգրավված հանցագործությունը դիտավորյալ չի կատարվել, նրանց արարքը որակվում է որպես նախապատրաստում համապատասխան հանցագործությանը։ Այս հարցի կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ այն իրավիճակին, երբ հանցագործը զոհի առողջությանը վնաս պատճառելու փոխարեն նրան զրկում է կյանքից։ ապա և՛ կյանքը, և՛ առողջությունը քրեական պաշտպանության տարբեր օբյեկտներ են, բայց մասնակիցների քրեական պատասխանատվության հարցը պետք է լուծվի ոչ թե որակական, այլ քանակական խախտումներով, այսինքն ՝ մյուս մասնակիցները պետք է պատասխան տան ոչ թե առողջությանը վնաս պատճառող հանցագործություն նախապատրաստելու համար, բայց նրանց դիտավորյալ հանցագործության համար։ տուժողի առողջությանը վնաս պատճառելու մեղսակցության համար։ Հանցագործին քանակական գերազանցելու դեպքում, երբ մյուս հանցակիցներին դիտավորյալ հասցված առարկան ամենամեծ վնասն է հասցնում, անհաջող մեղսակցության մասին խոսք լինել չի կարող, քանի որ, 14 Տե՛ս ՀՀ քրեական օրենսգիրք, 2003 թ., 39-րդ հոդված, հոդված 4, մաս 4։ 15 Տե՛ս Korchagina A.,., Цекссесс исполнителя преступления. / А. . Կորչագինա։ Դիս կանդ юрид.наук. Մոսկվա, 2004, էջ. 196 թ. Օբյեկտը, որին ուղղված էր հանցակիցների արարքը, ոտնձգություն է արվում, վնասվում է, և նրանք հասնում են իրենց նպատակին։ Այնուամենայնիվ, այն դեպքում, երբ հանցագործը պատճառեց ավելի մեծ վնաս, քան պայմանավորված էր (ի դեպ, սա նաև որակական խախտում է համարվում մասնագիտական ​​գրականության մեջ 16), ապա և կա անհաջող մեղսակցություն, և հարցը պետք է լուծվի կանոնների համաձայն։ անհաջող մեղսակցություն Պետիկ Մկրտչյան ԱՆՀԱESSՈ ԳՈՐARTԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐ KeyԵՐ Հիմնաբառեր. Անհաջող միավորում, ձախողված միավորում, ավարտված - անավարտ ձախողված ընկերակցություն, ենթադրյալ հանցագործ, ենթադրյալ դրդիչ, օրինազանց ։

example738

example738

Էական նշանակության մոլորության ազդեցության տակ կնքված գործարքը, լինելով կամքի և կամահայտնության անհամապատասխանությամբ կնքված գործարք, մոլորության ազդեցության տակ հայտնված անձի հայցով կարող է ճանաչվել անվավեր։ Պրակտիկայի տեսանկյունից կարևոր է պարզել այն չափանիշները, որոնք հնարավորություն կտան հստակ տարանջատել մոլորությունը անվավերության մեկ այլ պայմանից` խաբեությունից, ապա նաև առհասարակ մոլորությունն էական մոլորությունից։ Այդ հարցերի պարզաբանումը հնարավոր է դառնում` հիմնվելով արտասահմանյան երկրների համապատասխան իրավական կարգավորումների ու դատական պրակտիկայի վրա և համադրելով դրանք ներպետական կարգավորման հետ։

ԷԱԿԱՆ ՄՈԼՈՐՈՒԹՅԱՆ՝ ՈՐՊԵՍ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ԱՆՎԱՎԵՐՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԻՐԱՌ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՔաղաքացիական օրենդրությունը, լինելով ՀՀ իրավական համակարգի հիմնարար և ինքնուրույնճյուղ, նախ և առաջ, ուղղված է ապահովելու ապրանքադրամական հարաբերությունների կայունությունն ու միասնականությունը։ Պրակտիկայում քաղաքացիաիրավական հարաբերություններն առավելապես ծագում են գործարքներից։ Գործարքները, լինելով իրավական հետևանքներ առաջացնելունուղղված գործողություններ, ունեն կամային բնույթ։ Բայց այն հարցը, թե ինչին պետք է տրվի նախապատվություն գործարքի վավերությունը պարզելու համար` ներքին կամքին, թե կամահայտնությանը,վիճարկելի է։ Հատկանշական է, որ այս հարցի կապակցությամբ տեսության մեջ գոյություն ունի 3 հիմնականմոտեցում։ Կամքի տեսության հիմնադիրն է համարվում Ֆ. Կ. Սավինյին իր «Ժամանակակից հռոմեական իրավունքի համակարգ» աշխատությամբ։ 1 Պայմանագրի վավերության համար անհրաժեշտ պայման համարելով կամքը` հեղինակը գրում է. «Այն դեպքում, երբ բացակայում է կամքի և կամահայտնության համապատասխանությունը, բացակայում է ազատ, իրական կամքը, և կա միայն կամքի պատրանք։ Առաջացող արատավորությունը, մտնելով իրավական դաշտ որպես խոչընդոտ, առաջացնում էպոզիտիվ հակազդեցության անհրաժեշտություն»2։ Բացարձակ ձևով, թերևս, նման տեսակետն ընդունելի չէ։ Հնարավոր են դեպքեր, երբ կողմի վրաօրենքով դրված է պարտականություն մտնել գործարքի մեջ (օրինակ` նախնական պայմանագիր), որիդեպքում պարտադիր չէ, որ կամքը համապատասխանի կամահայտնությանը։ Առաջնայնություն տալովներքին կամքին` անտեսում ենք նախ և առաջ պոզիտիվ դրսևորում ստացած գործարքի նշանակությունը։ Կամքի տեսությունը չափազանց վերացական և անորսալի է դարձնում քաղաքացիական իրավահարաբերություններն առհասարակ և գործարքների կիրառումը մասնավորապես։ Երկրորդ տեսությունը նախապատվությունը տալիս է կամահայտնությանը։ Սրա ներկայացուցիչներից են Իերինգը, Գոդեմը, Զանկովսկայան։ Հիմնվելով «արտաքին փաստերին վստահելու» սկզբունքի վրա` կամքը` որպես իրավական նշանակություն չունեցող երևույթ, անտեսվում է3։ Այս տեսությանհամաձայն` գործողություններն ու իրավաբանական հետևանքները կապված են հենց կամահայտնության հետ, ինչն էլ հաղորդում է կայունություն քաղաքացիաիրավական հարաբերություններին։ Բայցմիևնույն ժամանակ անտեսելով ներքին կամքի կարևորությունը` բացառվում է այնպիսի գործարքներվիճարկելու հնարավորությունը, որոնք, օրինակ, կնքվել են սպառնալիքի ազդեցության տակ։ Մեր կողմից ավելի ընդունելի է երրորդ տեսությունը, որն, ըստ էության, միավորում է առաջին երկուսը։ Սրա համաձայն` գործարքի վավերության համար առաջնային են կամքի ու կամահայտնությանմիասնությունը։ «Միայն այնպիսի գործողությունն է համարվում իրավաբանական, որը ներկայանում էորպես կամային գործունեություն. կամքի առկայությունն էլ, սակայն, բավարար չէ. իրավական նշանակություն ունեն միայն արարքները` ենթակա արտաքին բնութագրման»,- նշել է այդ կապակցությամբ Դ.Ի. Մեյերը4։ Կարևորելով և´ կամքը, և´ կամահայտնությունը` այս տեսությունը միանշանակ լուծում չիտալիս հակասություն առաջանալու դեպքում ծագող խնդրին և միայն հավատարիմ է մնում այդ երկուսի միասնության գաղափարին։ Ըստ էության՝ ներքին կամքը չի կարող դիտվել որպես իրավաբանական փաստ։ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն` գործարքները քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց գործողու1 Տե՛ս Томсинова А., Понятие “Willenserklärung” (волеизъявление) в германском гражданском уложении 1900 г., Вестн. моск.ун-та, сер. 11, Право. 2012, № 5, էջ 49-63, հասանելի է՝ http։ //tomsinov.com/IGPZS/WILLENSERKLARUNG.pdf, մատչելի էր՝08.03.2015 դրությամբ։ 2 Տե՛ս Савиньи Ф.К., Система современного римского права, Том II, изд. Статут, Москва-Одесса 2012, էջ 266-267։ 3 Տե՛ս Проблемные аспекты условий действительности сделки, հասանելի է՝ http։ //www.jourclub.ru/31/1786/, մատչելի էր՝08.03.2015 դրությամբ։ Տե՛ս Мейерհասանելիէ՝http։ թյուններն են։ Պայմանագիր կնքելու համար անհրաժեշտ է երկու կողմի (երկկողմ գործարք) կամ երեքու ավելի կողմերի (բազմակողմ գործարք) համաձայնեցված կամքի արտահայտությունը։ Միակողմգործարք կնքելու համար անհրաժեշտ և բավարար է մեկ կողմի կամքի արտահայտությունը։ 447 հոդվածով պայմանագրի պայմանները մեկնաբանելիս դատարանը պետք է ելնի նրանում պարունակվողբառերի և արտահայտությունների տառացի նշանակությունից։ Այս ամենը հիմք ընդունելով` կարողենք փաստել, որ մեր օրենդրությունն առավելություն է տալիս կամահայտնության տեսությանը` առաջնորդվելով կամքի և կամահայտնության համապատասխանության կանխավարկածով։ Միևնույն ժամանակ, ամրագրելով կամքի ինքնավարության սկզբունքը` օրենսդիրը սահմանում է,որ քաղաքացիական իրավահարաբերության յուրաքանչյուր սուբյեկտ կարող է ազատորեն ձևավորելև արտահայտել սեփական կամքը։ Իսկ օրենսգրքի 306-313 հոդվածները, ներկայացնելով գործարքիանվավերության պայմանները, վերաբերում են կա´մ սխալ ձևավորված` այսպես կոչված «արատավոր»կամքին (օրինակ՝ մինչև 14 տարին լրացած երեխայի կնքած գործարքը), կա´մ ներքին կամքի անհամապատասխանությանը կամահայտնությանը (շինծու գործարք)։ Փաստորեն, բացարձակ ձևով օրենքնառաջնահերթություն չի տալիս մի տեսությանը` անտեսելով մյուսը, այլ համադրելով երկուսը` այն դառնում է երրորդի ինքնատիպ դրսևորում։ Հիմք ընդունելով դա` քննարկենք էական նշանակություն ունեցող մոլորության` որպես կամքի և կամահայտնության անհամապատասխանությամբ կնքված գործարքների անվավերության վերաբերյալ գործող իրավական կարգավորումը։ Սույն հարցի ուսումնասիրությունը սկսենք էական մոլորության հասկացության պարզաբանումից։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն` էական նշանակություն ունի գործարքի բնույթի կամ դրաառարկայի այնպիսի հատկանիշների վերաբերյալ մոլորությունը, որոնք զգալիորեն պակասեցնում ենայն ըստ նշանակության օգտագործելու հնարավորությունները։ Փաստացի, այս դեպքում կողմերի ներքին կամքը չի համապատասխանում կամահայտնությանը, այն կարող է առաջանալ շրջահայեցությանպակասի, կողմերից որևէ մեկի դրսևորած ինքնավստահության, երրորդ կողմի գործողություններիարդյունքում, նաև կողմերից անկախ հանգամանքներում։ Միևնույն ժամանակ մոլորությունը գործարքի կողմի դիտավորյալ և ուղղորդված գործունեության հետևանք չէ։ Այն դեպքում, երբ գործարքի վերաբերյալ կողմի սխալ ընկալումը առաջանում է մյուս կողմի անհրաժեշտ զգոնության բացակայության, այսինքն` անզգուշության արդյունքում, օրենքի առաջ ծագում էխնդիր՝ արգելելու մոլորություն առաջացրած կողմի առաջադրած գործաքի կիրառումը։ Ընդ որում,օրենքը արդյունավետ է, երբ կիրառում է «զգոն» կողմի կամքը, զգոնության բացակայության դեպքումայն չի կիրառվի։ ԱՄՆ Լուիզիանա նահանգի իրավակիրառ պրակտիկան հանգել է նրան, որ իրավական իմաստով սխալը1 առկա է 2 պայմանի առկայության դեպքում`1) մոլորությունն այնպիսին է, որ իրականությունն իմանալու դեպքում մոլորության տակհայտնված կողմը չէր մտնի գործարքի մեջ, 2) մոլորության տակ գործող կողմը գիտեր կամ պարտավոր էր իմանալ մոլորության առարկայիկարևորությունը մյուս կողմի համար։ Միևնույն ժամանակ սխալի առկայության գիտակցումըպարտադիր պայման չէ2։ Առաջին կետը մեկնաբանում է այն պայմանը, որի դեպքում մոլորությունը կլինի էական։ Այս մոտեցումն ունի կիրառական մեծ նշանակություն. այն գրեթե լիովին սահմանազատում է պարզապես մոլորությունը էական մոլորությունից՝ արդյունքում հնարավորինս չափ նվազագույնի հասցնելով դատարանի հայեցողությունը այդ հարցի որոշման կապակցությամբ։ Մեր օրենսդրության կարգավորումն այդառումով հստակ չէ. այն էական մոլորության առկայությունը կապում է գործարքի բնույթի կամ դրաառարկայի այնպիսի հատկանիշների հետ, որոնք զգալիորեն պակասեցնում են այն ըստ նշանակության օգտագործելու հնարավորությունները։ Կարծում ենք, որ էական մոլորության առկայության փաստը պետք է նախ և առաջ կապել այն պայմանների հետ, որոնց բացակայության դեպքում կողմը (կողմերը) չէր մտնի այդ գործարքի մեջ։ Հիմնավորելու համար այդ տեսակետը դիտարկենք ՌԴ դատականպրակտիկայի մի դեպք։ Արբիտրաժային վճռաբեկ դատարանն անվավեր է ճանաչել առուծախի պայմանագիրը` հենվելով այն փաստի վրա, որ գնորդը գործել է մոլորության ազդեցության տակ` մասնավորապես՝ կարծելով, թե ներմուծում իրականացնող կազմակերպությունն ունի համապատասխան լիցենզիա3։ Հատկանշական է, որ այդ որոշումն ընդունվել է մինչև օրենսդրական փոփոխությունը, երբգործում էր նույն կարգավորումը, ինչ նախատեսված է մեր ներկայիս օրենսդրությամբ։ 1 Տե՛ս Louisiana Civil Code, Chapter 4, Section 1։ 2 Տե՛ս Redmann D., The Role of "Unilateral" Error in Contract Rescission, Construction, and Damage Valuation։ A Modest Proposal,է՝http։ //digitalcommons.law.lsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=5471&context=lalrev, մատչելի էր՝ 08.03.2015։ 3 Հասանելի է՝ http։ //iv.garant.ru/SESSION/PDA/linkProxy?subjectId=70561464&linkType=65537, մատչելի էր՝ 08.03.2015։ հասանելիՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 178-րդ հոդվածը վերջին փոփոխմամբ էական մոլորությանսահմանման մեջ նշում է, որ կողմը, ողջամիտ և օբյեկտիվ գնահատելով իրավիճակը, չէր կնքի գործարք, եթե իմանար փաստացի առկա դրությունը։ Վերջին դրույթը ամբողջապես ընդունելի չէ։ Փաստացի, առկա դրությունը լայն հասկացություն է և կարող է նաև չվերաբերել բուն գործարքին։ Դրահետ մեկտեղ առանձին թվարկվում են այն կետերը, որոնց կապակցությամբ կարող է ծագել մոլորություն։ Օրենքի նման ծանրաբեռնումը, կարծում ենք, ավելորդ է. այն, փաստացի, իրականացնում է նորմի մեկնաբանում, չնայած միևնույն ժամանակ ունի նաև դրական նշանակություն. նպաստում է հոդվածի միատեսակ կիրառմանը։ Դիտարկենք ևս մեկ կարգավորում։ ԱՄՆ Կալիֆորնիա նահանգի Քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն` «Փաստական սխալն այնպիսի սխալ է, որը, ծագած չլինելով սխալառաջացրած կողմի վրա դրված պարտականության չարաշահումից, ենթադրում է. 1) առկա կամ գոյություն ունեցած այնպիսի փաստի չիմացություն կամ մոռացություն, որն էական է գործարքի համար, 2)հավատ առ այն, որ գործարքի համար էական նշանակություն ունեցող փաստը գոյություն ունի (ունեցել է), սակայն իրականում այն չկա (չի եղել)1»։ Հոդվածն անմիջապես ընդգծում է կողմի բարեխղճության պարտադիր պայմանը, ինչը կարևոր հանգամանք է մոլորությունը խաբեությունից տարանջատելու համար։ Այս հոդվածի կիրառման արդյունավետությունը նաև նրանում է, որ առանձին չեն թվարկվում այն կետերը, որոնց կարող է վերաբերել մոլորությունը գործնականում. տալով ընդհանուր ձևակերպում` այն ընդգրկում է իր մեջ բոլոր հնարավոր տարբերակները։ Կարծում ենք՝ այսպիսի կարգավորումը առավել օպտիմալ տարբերակ է։ Մեր օրենսդրությունը մոլորության առաջացումը վերագրում է միայն գործարքի բնույթին կամդրա առարկայի հատկանիշներին, ինչը սպառիչ չլինելու պատճառով կարող ենք նաև համարել օրենսդրական կարգավորման բաց։ Վճռաբեկ դատարանը 2009 թ. կայացրել է էական մոլորության վերաբերյալ նախադեպային որոշում, որով ասվում է. «…Էական նշանակություն ունի գործարքի բնույթի,մասնավորապես` գործարքի էության, դրա հետևանքների, կողմերի հարաբերությունների բովանդակության վերաբերյալ մոլորությունը։ Գործարքի առարկայի հատկանիշների վերաբերյալ մոլորությունընշանակում է, որ կողմերը կամ նրանցից մեկը նկատի է ունեցել ոչ այն առարկան, որին վերաբերում էկնքված գործարքը, այլ իր հատկանիշներով տարբերվող մեկ այլ առարկա»2։ Այս որոշմամբ կարգավորումը դարձել է առավել կոնկրետացված, բայց, կարծում ենք, ոչ ամբողջական։ Այսպես դրանից դուրսկմնա այն իրավիճակը, երբ մոլորությունը վերաբերի կողմին կամ նրա հատկանիշներին։ Այդպիսիդեպք է եղել ՌԴ դատական պրակտիկայում։ Անհատ ձեռնարկատերը դիմել էր դատարան գործարքըանվավեր ճանաչելու համար այն հիմքով, որ գործարք կնքելիս ենթադրում էր ոչ թե այն իրավաբանական անձին, որի հետ փաստացի այն կնքվել է, այլ նույն անվանումը կրող, սակայն պետական գրանցման այլ համար ունեցող իրավաբանական անձին։ Հայցը բավարարվեց, իսկ Արբիտրաժային վճռաբեկդատարանը հաստատեց, որ հոդվածը սպառիչ չի թվարկում այն հանգամանքները, որոնց կապակցությամբ կարող է առաջանալ էական մոլորություն3։ Առհասարակ շատ երկրների օրենսդրություններն եննախատեսում այլ հանգամանքների հետ մեկտեղ նաև կողմի հատկանիշների կապակցությամբ մոլորություն առաջանալու հնարավորությունը։ Ի մի բերելով կատարված դիտարկումները` նշենք, որ կարգավորման առավել արդյունավետ ձևըկլինի հետևյալը. գործարքը համարվում է էական նշանակություն ունեցող մոլորության ազդեցությամբկնքված, եթե կողմը, որ հայտնվել է մոլորության մեջ, իմանալով և ողջամտորեն գիտակցելով գործարքով նախատեսված պայմանների իրական բովանդակությունը, չէր մտնի գործարքի մեջ։ Կարևոր է ճիշտ տարանջատում իրականցնել մոլորության և խաբեության միջև։ Գործնականումանվավերության այս երկու պայմանների տարբերակումը խնդրահարույց է, ուստի այս կամ այն խնդրիկապակցությամբ հնարավոր է և չհասնել միանշանակ լուծման։ Կարծում ենք, որ տարանջատմանհիմքում դնելով մեղքի դրսևորումը` հնարավոր կլինի ինչ-որ չափով հստակություն բերել այս ոլորտին։ Ինչպես վերը նշեցինք, ԱՄՆ Լուիզիանա նահանգը յուրահատուկ մոտեցում է դրսևորել մոլորությունըձևակերպելիս։ Այժմ անդրադառնանք երկրորդ կետին, որը առավել վիճարկելի է։ Նշելով, որ սխալիառկայության գիտակցումը պարտադիր չէ՝ ստացվում է, որ գիտակցելու դեպքում ևս առկա է մոլորություն, մինչդեռ այդ դեպքում արդեն գործ ունենք կողմի անբարեխղճության հետ։ Կողմի անբարեխղճությանն անդրադարձել է Վճռաբեկ դատարանը խաբեության վերաբերյալ նախադեպային որոշմամբ. «Խաբեությունն անձին գիտակցաբար մոլորության մեջ գցելն է` նրա հետ գործարք կնքելունպատակով։ …Խաբեությամբ կնքված գործարքներում մեկ կողմի անբարեխղճությունն անպայմանենթադրվում է4»։ 1 Տե՛ս California Civil code, Article 1577։ 2 Տե՛ս ԵՔԴ/0724/02/08/2009, «Գևորգ Զուրունյան ընդդեմ Դավիթ Քիթապսզյանի, Վարազդատ Եղոյանի»։ 3 Տե՛ս Дело № А40-154129/13 02.06.2014, Москва.4 Տե՛ս ԵՇԴ/1671/02/09 2011 թվականի հուլիսի 01։ Ռուսաստանում կիրառվում էր այն տեսակետը (նախկին օրենդրական կարգավորմամբ), որն ընդգծում է ոչ թե պարզապես մեղքի, այլ մեղքի անփութության ձևի առկայության պարտադիրությունը՝մանրամասնելով, որ դիտավորության դեպքում կառնչվենք խաբեության հետ1։ Այդ ձևով ավելի է կարևորվում բարեխղճությունը` չգիտեր, սակայն կարող և պարտավոր էր։ Հարկ ենք համարում նշել, որմեղքի նմանատիպ բաժանումը բնորոշ է քրեական իրավունքին, մինչդեռ քաղաքացիական իրավունքում նախատեսվում է երկու ձև` դիտավորություն և անզգուշություն` երկու ենթատեսակով` մեղմ ևկոշտ2։ Ուստի, հարցի կարգավորման համար նպատակահարմար է անզգուշության ձևի կիրառումը,ինչպես արել է, օրինակ, Էստոնիան, որի քաղաքացիական օրենսգիրքը և´ մոլորության, և´ խաբեության համար նախատեսում է, որ այն անձը, ում հայցով գործարքը ճանաչվել է անվավեր, կարող է պահանջել իրական վնասի հատուցում։ Մյուսը կողմը չի հատուցում պատճառված վնասը, եթե չգիտեր ևպարտավոր չէր իմանալ մոլորության, խաբեության մասին3։ Մեր օրենսդրության ներկայիս կարգավորումը ընդգծում է պարզապես մեղքի առկայության անհրաժեշտությունը՝ իրական վնասի հատուցման հարցի կարգավորման համար։ Գտնում ենք, որ ավելինպատակահարմար կլինի, եթե հոդվածի այդ մասում նշվի, որ կողմը, որի հայցով գործարքն անվավերէ ճանաչվել, պարտավոր է մյուս կողմի պահանջով հատուցել նրան պատճառված իրական վնասը, բացառությամբ այն դեպքի, երբ մոլորությունն առաջացել է մյուս կողմի անզգուշության արդյունքում։ Իսկառաջնորդվելով քաղաքացիական իրավունքում գործող մեղավորության կանխավարկածով` կողմնինքը պետք է ապացուցի իր մեղքի բացակայությունը։ Առաջարկվող կարգավորումը նախ կարևորում էգործարքի մեջ մտնելիս յուրաքանչյուր կողմի համար պատշաճ շրջահայեցություն դրսևորելու անհրաժեշտությունը, նաև ընդգծելի է դարձնում ոչ թե պարզապես մեղքի, այլ մեղքի անզգուշության ձևի առկայության պարտադիրությունը (չկարևորելով ենթատեսակը)։ Հետաքրքիր է նաև, որ Գերմանիայի Քաղաքացիական օրենսգիրքն անդրադառնում է միայն տուժած կողմի բարեխղճությանը. «Փոխհատուցման պարտականություն չի առաջանում, եթե տուժած կողմը գիտեր անվավերության հիմքի մասին կամ դրսևորել է անփութություն (պարտավոր էր իմանալ)»4։ Բացի այն, որ այս կարգավորումն ուղղված է կանխելու փոխհատուցում ստանալու հնարավոր չարաշահումները, այն նաև տալիս է մոլորության յուրօրինակ սահմանում` կարևորելով նաև տուժողի բարեխըղճությունը։ Փաստորեն, կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ մոլորության ծագման հիմքերից է անզգուշությունը, որը կարող է դրսևորել թե´ տուժած կողմը և թե´ կոնտրագենտը, իսկ օրենքը պաշտպանում էայն կողմի շահերը, ով գործարք կնքելիս ցուցաբերել է անհրաժեշտ զգոնություն և շրջահայեցություն։ Այսպիսով, մենք տեսանք, թե որքան մեծ է էական մոլորության` որպես գործարքի անվավերության պայմանի ճշգրիտ սահմանման ու կիրառման կարևորությունը։ Ծագելով հռոմեական իրավունքից` այն իր արտացոլումն է գտել շատ երկրների օրենսդրություններում, ընդ որում, համապատասխաննորմի սահմանումը բոլոր երկրներում տարբեր է։ Լինելով գործարքի մեջ մտած կողմի սուբյետիվ ընկալման արդյունք` կարևոր է դառնում հստակություն հաղորդել վավերության որոշման պրոցեսին։ Լուիզա ՄելիքսեթյանԷԱԿԱՆ ՄՈԼՈՐՈՒԹՅԱՆ՝ ՈՐՊԵՍ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ԱՆՎԱՎԵՐՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԻՐԱՌ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ գործարք, կամք, կամահայտնություն, էական մոլորություն, խաբեություն, անվավերություն, բարեխղճություն։

example981

example981

Հոդվածն ուսումնասիրում է ազգային օրենսդրության համար բոլորովին նոր` էսքրոու հատուկ բանկային հաշվի ինստիտուտը։ Էսքրոու հաշիվը պարտավորությունների կատարման յուրահատուկ և բավականին արդյունավետ ձև է, որը, ծագելով անգլոամերիկյան երկրների իրավական համակարգում, ստացել է մեծ տարածում։ Ներպետական օրենսդրության մակարդակում կարգավորումը առավելապես հիմնված է դիսպոզիտիվության սկզբունքի վրա, ուստի ինստիտուտը առավելագույնս ուսումնասիրելու համար համեմատականներ են անցկացվել արտասահմանյան պրակտիայի հետ, համադրության միջոցով անդրադարձ է կատարվել նաև իր մեխանիզմով նման` ակրեդիտիվի ինստիտուտին։

ԷՍՔՐՈՈՒ ՀԱՏՈՒԿ ԲԱՆԿԱՅԻՆ ՀԱՇՎԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՀՀ-ՈՒՄ2015 թվականի նոյեմբերի 11-ին ուժի մեջ մտավ «ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» թիվ ՀՕ139-Ն ՀՀ օրենքը։ Կատարված փոփոխություններից մեկը վերաբերում էօրենսգրքում նոր` հատուկ բանկային հաշիվներ անունը կրող 50.1 գլուխը ներմուծելուն։ 928.1-րդ հոդվածը սահմանում է. «Հատուկ բանկային հաշիվներ ենսույն գլխով նախատեսված էսքրոու հաշիվը, սոցիալական փաթեթի հաշիվը,անվանատիրոջ հաշիվը, նոտարի դեպոզիտ հաշիվը, կառուցապատողի հատուկ հաշիվը, պետական աջակցության հաշիվը, ինչպես նաև օրենքով կամՀայաստանի Հանրապետության Կառավարության կամ կենտրոնական բանկինորմատիվ իրավական ակտերով որպես հատուկ բանկային հաշիվ նախատեսված այլ բանկային հաշիվները»։ Այս աշխատանքը ուղղված է դրանցից մեկի, այն է` էսքրոու հաշվի լուսաբանմանը, քաղաքացիաիրավական այլ ինստիտուտների հետ առնչությանն ու դրա հիմնական առանձնահատկություներին։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 928.2-րդ հոդվածի համաձայն` «էսքրոուհաշվի պայմանագիր է համարվում այն պայմանագիրը, որով բանկը՝ որպեսէսքրոու գործակալ, պարտավորվում է ընդունել և որոշակի գործարքի կատարման նպատակով բացված հատուկ բանկային հաշվի վրա մուտքագրել տվյալգործարքի իրականացման հետ կապված մուտքագրվող միջոցները և այդ միջոցների հետ կապված հաշվից փոխանցումներ կատարելու, համապատասխան գումարներ տալու և հաշվով այլ գործառնություններ իրականացնելու վերաբերյալ կարգադրություններն իրականացնել միայն էսքրոու հաշվին միջոցներ մուտքագրած անձի և այդ միջոցների հասցեատիրոջ միջև կնքված պայմանագրում կամ էսքրոու հաշվի պայմանագրում նշված դեպքերում, պայմաններով և ժամկետներում»։ Հարկ է նշել, որ հաշվի այս տեսակը կիրառվում էրնաև մինչ համապատասխան օրենսդրական կարգավորում տալը։ Այսպես՝1997 թվականին ՀՀ Կառավարությունը մի քանի որոշումներ է ընդունել տարբեր ընկերությունների պետական բաժնեմասերը միջազգային մրցույթով սեփականաշնորհելու մասին, և յուրաքանչյուրում հանձնարարել ֆինանսների ևէկոնոմիկայի նախարարությանը մեկամսյա ժամկետում հանձնաժողովի ևմասնագիտացված կազմակերպության համաձայնությամբ ընտրել «էսքրոու»գործակալ բանկ և բացել «էսքրոու» տիպի հատուկ հաշիվ1։ «Էսքրոու» բառը ծագել է հին ֆրանսերեն «escroue» բառից (1590 թ.), որընշանակում է թերթիկ, երկտող, թղթի կտոր կամ մագաղաթ. այն գործունեություն է, որի իրականացումը դրված է 3-րդ կողմի վրա, անմիջականորեն կապված է ապագայում կատարվելիք պայմանի հետ։ Հենց դա էլ հետագայում բերեց «ապահովագրված կամ վստահված դեպոզիտի» հասկացությանը2։ Ըստէության, այն գրեթե ամբողջապես արտահայտում է իրավաբանական գրականության մեջ տրված նշանակությունը, որը հանգում է հետևյալին` համաձայնություն, որով անկողմնակալ 3-րդ կողմի մոտ պահատվության տակ գտնվողօբյեկտը (դրամական միջոցները, փաստաթղթերը կամ գույքը) պահվում էմինչև այնպիսի պայմանի վրա հասնելը, որ թույլ կտա հանձնել այն պայմանագրի համապատասխան կողմին։ Օրինակ` էսքրոուի դեպքում վերջնականվճարումը պահվում է (հիմնականում ռիելթորի կամ իրավաբանի կողմից)մինչև անշարժ գույքի փոխանցման պայմանագրի կատարումը3։ Տեսական գրականության մեջ գործարքի այս ձևը հաճախ անվանում եննաև պայմանական դեպոնացում։ Դեպոնացումն դրամական միջոցների, արժեթղթերի փոխանցումն է բանկին կամ այլ մասնագիտացած կազմակերպությանը՝ դրանց պահպանությունն ապահովելու նպատակով։ Պայմանական լինելն արդեն իսկ պայմանավորում է պայմանագրի հիմնական առանձնահատկությունը. բանկը պարտավորվում է կատարել մուտքագրված միջոցների փոխանցում այն ժամանակ միայն, երբ կատարվել են պայմանագրի կնքման հիմքհանդիսացող պամանները։ Էսքրոու հաշիվը, ծագելով անգլոամերիկյան համակարգի երկրներում,բավականին մեծ զարգացում է ապրել և ներկայումս կիրառվում է աշխարհիշատ երկրներում։ Հետաքրրքիր է, որ ԱՄՆ Կալիֆոռնիա նահանգի Ֆինասնական օրենսգրքի 6-րդ բաժինը, նվիրված լինելով այս ինստիտուտին, կրում էԷսքրոու իրավունք անվանումը (հոդված 17000)4։ Բավականին բարձր է նաևդրա կրառման արդյունավետությունը։ Այսպես՝ ԱՄՆ Չիկագո նահանգում կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ առանց Էսքրոու հաշվիբացման գույքի փոխանցման դեպքերում դատարան դիմելու հավանականությյունը ավելի քան երկու անգամ մեծ է։ Այսպես՝ 2010 թվականի տվյալներով առանց էսքրոուի հաշվի բացման գույքի սեփականության վերաբերյալ1 Տե՛ս http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=24661 (16.04.2016 դրությամբ)։ 2 Տե՛ս http։ //www.etymonline.com/index.php?term=escrow (16.04.2016 դրությամբ)։ 3 Տե՛ս Susan Ellis Wild, Webster’s Law Dictionary, Wiley Publishing, Inc., New Jersey, 2006, էջ 135։ 4 Տե՛ս http։ //www.leginfo.ca.gov/cgi-bin/displaycode?section=fin&group=1600117000&file=17000-17010 (16.04.2016 դրությամբ)։ հայցերով դատարան է դիմել սեփականատերերի 0,37, էսքրոու հաշիվ բացածների շրջանում ընդամենը 0,16 տոկոսը5։ Էսքրոուի մեխանիզմը կարելի է ներկայացնել հետևյալ ձևով. կողմերիմիջև կնքվում է պայմանագիր, և որպես դրա կատարման ձև ընտրելով էսքրոու հաշիվը՝ էսքրոու գործակալի հետ կնքվում է համաձայնագիր (EscrowAgreement) կամ ուղղակիորեն կնքվում է միայն մեկ` էսքրոու հաշվի պայմանագիր, նման կարգավորումը բխում է նաև 928.2-րդ հոդվածից. բանկը՝ որպեսէսքրոու գործակալ, պարտավորվում է (որոշակի գործողություններ կատարել)էսքրոու հաշվին միջոցներ մուտքագրած անձի և այդ միջոցների հասցեատիրոջ միջև կնքված պայմանագրում կամ էսքրոու հաշվի պայմանագրում նշվածդեպքերում, պայմաններով և ժամկետներում։ Այնուհետև էսքրոու գործակալըբացում է հաշիվը, որին մուտքագրվում են նախապես սահմանված միջոցները,հաշիվը սառեցվում է, և փոխանցումը, այլ գործառնությունները կատարվումեն նախապես համաձայնեցրած պայմանի, իրադարձության վրա հասնելու,փաստաթղթերի փաթեթը ներկայացնելու դեպքում6։ Ընդ որում, եթե մուտքագրվում են դրամական միջոցներ, դրանց դուրսգրման ձևից ելնելով՝ հաշիվները բաժանվում են 2 խմբի` պարբերական վճարմամբ, որի դեպքում վճարումները կատարվում են առավելապես ամսեամիս և մեկանգամյա կամ եզրափակիչ, որը կատարվում է, օրինակ, բնակարան գնելիս։ Վերջինիս դեպքումվճարումը բաղկացած է լինում 2 մասից. առաջինը ռեզերվն է, որը հավասար է1 կամ 2 ամսվա պարբերական վճարման գնին, որով հնարավորություն էտրվում գործակալին վճարելու համապատասխան հարկերը, ապահովագրական վճարները, եթե պարտապանը խուսափում է դրանից, 2-րդ մասն արդենկազմում է գումարի մնացած մասը7։ Էսքրոու հաշվի բացումը ենթադրում է եռակողմ պայմանագրի կնքում։ Պայմանագրի կողմեր են միջոցներ մուտքագրած կողմը՝ դեպոնենտը, բանկը՝էսքրոու-գործակալը և բենեֆիցիարը։ Առավել մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում էսքրոու-գործակալը՝ իր ուրույն իրավական կարգավիճակով։ Միջազգային պրակտիկան ցույց է տալիս, որ որպես այդպիսին կարող են հանդես գալոչ միայն բանկերը։ Այսպես՝ ԱՄՆ Կալիֆոռնիա նահանգում էսքրոու իրավունքը սահմանում է, որ որպես էսքրոու գործակալ կարող է հանդես գալ. • ցանկացած բանկ, տրաստային կազմակերպություն, վարկային, ապահովագրական կազմակերպություն, 5 Տե՛ս Andrew T. Hayashi, The Legal Salience of Taxation //The University of Chicago Law Review,Volume 81, Number 4, Fall 2014, էջ 1478։ 6 Տե՛ս http։ //fregat51.narod.ru/Escrow.html (16.04.2016 դրությամբ)։ 7 Տե՛ս Edwin S. Mills, The functioning and regulation of escrow accounts// Housing Policy Debate,Volume 5, Issue 2, Fannie Mae, 1994, էջ 204։ • ցանկացած արտոնագրված փաստաբան, որը բարեխղճորեն մասնակցում է անշարժ կամ մասնավոր գույքի փոխանցման պայմանագրին`չհանդիսանալով դրա ակտիվ կողմ, • տիտղոսային կազմակերպությունները (կազմակերպություն, որ մասնագիտացած է անշարժ գույքի նկատմամբ տիտղոսի ստուգման ոլորտում8), • անշարժ գույքի ռիելթորները` լիցենզավորված Կալիֆոռնիայի ապահովագրական գործակալության կողմից, և միայն դեպքերում, երբ նահանդես է գալիս որպես անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականությանիրավունքի փոխանցման գործակալ-միջնորդ9։ Շատ երկրներում որպես էսքրոու-գործակալ հանդես է գալիս նաև նոտարը։ Այսպես, Ավստրիայում անշարժ գույքի վերաբերյալ փոխանցումների 6070% դեպքերում գնման գումարը փոխանցվում է նոտարական էսքրոու հաշվին10։ Էսքրոու գործակալի իրավական կարգավիճակի հիմնական առանձնահատկությունը պայմանագրային հարաբերություններում ֆիդուցիար կողմ լինելն է։ Էսքրոու գործակալը կրում է ֆիդուցիար պարավորություններ գույքիթե´ գնորդի և թե՛ վաճառողի նկատմամբ ներառյալ անկողմնակալության ուլրիվ բացահայտման պարտականություն, ինչպես նաև պարտականությունդրսևորելու էսքրոու հաշվում պահվող միջոցների նկատմամբ բարձր աստիճանի հոգատարություն և կատարելու փոխանցում միայն այն անձին, որը սահմանված է պայմանագրում11։ Իր պայմանագրային հարաբերություններում էսքրոու գործակալը ոչ միայն պետք է ֆիդուցիար պարտավորություններ կրիպայմանագրում ընդգրկված բոլոր կողմերի հանդեպ, այլև պետք է գործի բարեխղճորեն և խուսափի այնպիսի գործողություներից, որոնք կհանգեցնեն իրշահերի բախմանը բենեֆիցիարի հանդեպ ունեցած պարտավորություներիհետ12։ Լրիվ բացահայտման ֆիդուցիար պարտականությունը պահանջում է,որ էսքրոու գործակալը կողմերին ամբոջությամբ բացահայտի իրեն հայտնիբոլոր տեղեկությունները, որոնք բխում են իրենց շահերից13։ Միևնույն ժամանակ պայմանագրի առանձին կետերից բխող իրավական հետևանքների մասին պարզաբանում չտրամադրելը այդ պարտավորության խախտում չէ, քանիոր հակառակ պարագայում կխախտվի գործակալի` անկողմնակալ երրորդ ան8 Տե՛ս http։ //definitions.uslegal.com/t/title-company/ (16.04.2016 դրությամբ)։ 9 Տե՛ս Wayne S. Bell, Summer B. Bakotich, «Surviving the Real Estate “Escrow” Process inCalifornia։ Important Things and Tips You Should Know, and Mistakes to Avoid» California Bureau ofReal Estate, State of California, 2010, էջ 6։ 10 Տե՛ս Rudolf Kaindl, Real Property Law. National Report, Austria, 2004, էջ 14։ 11 Տե՛ս Holder-McDonald v. Chicago Title Ins. Co., 188 S.W.3d 244, 248։ 12 Տե՛ս Gonzales v. American Title Co. of Houston, 104 S.W.3d 588, 598։ 13 Տե՛ս Huie v. DeShazo, 922 S.W.2d 920, 923։ ձ լինելու պարտավորությունը14։ Նման պարտավորություններ ու սահմանափակումներ նախատեսելը կրում է հիմնականում մեկ նպատակ` ապահովելհիմնական պարտավորության արդյունավետ կատարումը։ Էսքրոուի կարևորսկզբունքներից է դրա գաղտնիությունը, որի համաձայն՝ պայմանագրին վերաբերող ոչ մի տեղեկություն չի կարող փոխանցվել երրորդ անձանց՝ առանց կողմերի համաձայնության։ Գաղտնիության սկզբունքը նախատեսված է նաևօրենսգրքում. հատուկ բանկային հաշիվների նկատմամբ կիրառվում են նաևբանկային հաշիվների կանոնները, այդ թվում` բանկային գաղտնիքի վերաբերյալ կարգավորումը։ Հարկ է նշել, որ օրենսդիրը էականորեն սահմանափակել է էսքրոու պայմանագրով որպես գործակալ հանդես գալու իրավասություն ունեցող անձանցշրջանակը՝ նախատեսելով համապատասխան լիազորություն միայն բանկերիհամար, իսկ վերը նշված բանկային հաշիվների կարգավորման կիրառմանիմաստով՝ նաև վարկային այլ կազմակերպությունների համար նրանց տրվածթույլտվությանը (լիցենզիային) համապատասխան, բանկային հաշվի պայմանագիր կնքելիս և կատարելիս/912.4/։ Օրենսդրի տրամաբանությունն այս իմաստով միանշանակ ընկալելի չէ։ Նախատեսելով բոլորովին նոր ինստիտուտ` այն ընդգրկվել է բանկային հաշվիգլխում, ինչով, թերևս, բացատրվում է թույլատրելի սուբյեկտների շրջանակիսահմանափակվածությունը։ Սակայն հաշվի առնելով արտասահմանյաներկրների փորձը, ինչպես նաև դրա զարգացման հեռանկարները` կարգավորման շրջանակը պետք է լիներ առավել լայն։ Դա հիմնավորվում է նաև նրանով,որ էսքրոու պայմանագրի կնքումը կիրառելի է նաև առավել կենցաղային պայմանագրեր կնքելիս, ինչպես, օրինակ, ավտոմեքենայի առուվաճառքը, իսկ այսինստիտուտին դիմելու հիմնական շարժառիթը կողմերի` միմյանց նկատմամբվստահության բացակայությունն է, իսկ նման դեպքերում բանկին դիմելը գործնականում այնքան էլ նպատակահարմար չէ։ Խոսելով նախատեսված կարգավորման սահմանափակվածության մասին՝ պետք է անդրադառնալ նաև այն հարցին, թե ինչն է հանդիսանում էսքրոու պայմանագրի առարկան։ 928-րդ հոդվածը2 նախատեսում է միջոցներիմուտքագրում էսքրոու հատուկ բանկային հաշիվ՝ առանց մեկնաբանելու «միջոցներ» հասկացությունը։ Քաղաքացիական օրենգրքի 928-րդ հոդվածը1սահմանում է, որ 50-րդ գլխով սահմանված պահանջները տարածվում են հատուկ բանկային հաշիվերի վրա այնքանով, որքանով չեն հակասում 50-րդն1 գլխի դրույթներին, ինչից կարելի է եզրակացնել, որ հատուկ բանկային հաշիվներում «օգտագործվող միջոցներ» հասկացությունը համապատասխանում էբանկային հաշիվների դրամական միջոցներին. նույնը բխում է նաև նորմերի14 Տե՛ս Bell v. Safeco Title Ins. Co., 830։ համամասնական վերլուծությունից՝ տոկոսների վճարում (9281. 7), միջոցներիմուտքագրում բանկային հաշիվ (9282 .2)։ Փաստացի առկա է հետևյալ խնդիրը. Քաղաքացիական օրենսգիրքը,առանձին սահմանելով «էսքրոու հաշվի» հասկացությունը, բացառել է արժեթղթերի շրջանառությունն այդ համատեքստում։ Եթե կարգավորումը մեկնաբանվի հետևյալ հոդվածի սահմաններում, երբ հատուկ բանկային հաշիվներեն (…) նաև օրենքով կամ Կառավարության կամ Կենտրոնական բանկի որպեսհատուկ բանկային հաշիվ նախատեսված այլ բանկային հաշիվները, հնարավոր կլինի նման շրջանառությունը ապահովել՝ համապատասխան նորմատիվիրավական ակտ ընդունելով և որպես էսքրոու հաշիվ դիտարկելով Կենտրոնական դեպոզիատարիայի հաշիվները, որոնց սպասարկումն իրականացնողհաշվի օպերատորներն առավելապես բանկեր են15։ Սակայն «միջոցներ» հասկացության հստակ սահմանումը, այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է։ Այստեղ կարող ենք նաև անդրադառնալ այն հանգամանքին, որ 2011 թ. ընդունվել էինԴեպոզիտարիայի լրացուցիչ ծառայությունների մատուցման կանոնները, որի2.2-րդ կետով սահմանվում էր «էսքրոուե» ծառայությունը, և այն ամբողջապեսհամընկնում է էսքրոու հաշվի բովանդակությանը (ուժը կորցրել է)16։ Կալիֆոrնիայի ֆինանսական օրենսգրքի 17003-րդ հոդվածը ավելիհստակ է տալիս պայմանագրի բնորոշումը. «էսքրոու» նշանակում է ցանկացած գործարք, որով անձը, նպատակ ունենալով վաճառել, փոխանցել, ծանրաբեռնել կամ վարձակալության հանձնել անշարժ կամ անձնական գույք մեկ այլանձի, ապահովում է գրավոր փաստաթղթերի, դրամական միջոցների, գույքինկատմամբ տիտղոսը հավաստող ապացույցի կամ այլ արժեքավոր իրի փոխանցումը երրորդ անձին` պահատվության մինչև որոշակի իրադարձությանվրա հասնելը կամ նախապես սահմանված պայմանի կատարվելը, երբ այնպետք է փոխանցվի այդ երրորդ անձի կողմից պարատատիրոջը17։ Քաղաքացիական օրենսգիրքը առանձին չի սահմանում պայմանգրիկնքման ձևը, սակայն կիրառելով բանկային հաշվի կանոնները` ստացվում է, որէսքրոու հաշվի պայմանագիրը կնքվում է գրավոր։ Այդ հարցին անդրադարձ էկատարվել նաև «La Roe v. Davis» գործով` ընդգծելով, որ կողմերի համաձայնությունը էսքրոուի շուրջ պետք է ամրագրվի գրավոր ձևով, հակառակ պարագայում կողմերի իրավունքների պաշտպանությունը, ըստ էության, հնարավորչի լինի18։ Հարկ է ընդգծել, որ վերջերս սկսել է զարգանալ նաև նման ծառայությունների մատուցումը համացանցի միջոցով։ Հետաքրքիր է, օրինակ, որ ԱՄՆ-ում այդ պրակտիկան այնքան մեծ տարածում է ստացել, որ ներկայումս15 Տե՛ս https։ //nasdaqomx.am/am/account_operators.htm (16.04.2016 դրությամբ)։ 16 Տե՛ս https։ //www.cba.am/AM/laregulations/lracucich%20carajutjunneri%20matucman%20kanonakarg.pdf (16.04.2016 դրությամբ)։ 17 Տե՛ս California Financial Code։ 18 Տե՛ս La Roe v. Davis, 333 S.W.2d 222, 224։ բավականին արդյունավետ գործունեություն են իրականացնում նաև համապատասխան լիցենզիա չունեցող կայքերը, ինչը, սակայն, բազմաթիվ խարդախությունների տեղիք է տալիս։ Օրենսգիրքը սահմանել է պայմանագրի` հաճախորդի պահանջով վաղաժամկետ լուծման հետևյալ հիմքերը.• առկա է էսքրոու հաշվին միջոցներ մուտքագրած անձի և այդ միջոցների հասցեատիրոջ գրավոր համաձայնությունը, կամլուծվել է էսքրոու հաշվին միջոցներ մուտքագրած անձի և այդ միջոցների հասցեատիրոջ միջև կնքված համապատասխան պայմանագիրը, ևայդ պայմանագրի լուծումից հետո անցել է ոչ պակաս, քան 10 օր, բայցոչ ավելի, քան էսքրոու հաշվում առկա ամբողջ միջոցների դուրսգրմանժամկետը։ Առաջին հիմքը արտահայտում է պայմանագրի այս ձևի կարևոր առանձնահատկություններից մեկը. հիմնական պայմանագրի լուծումը հանգեցնում էէսքրոու պայմանագրի լուծման։ Միևնույն ժամանակ էսքրոու պայմանգրի լուծումը հիմնական պայմանագրի նկատմամբ նման հետևանք չի առաջացնում։ Այս հարցին անդրադարձ է կատարվել «Cohen v. Shearer» գործով, որով վերաքննիչ դատարանը հաստատել է, որ կողմերի փոխադարձ համաձայնությամբ էսքրոու պայմանագրի լուծումը չի կարող նաև լուծել կամ անվավերդարձնել նրանց միջև կնքված համապատասխան առուծախի պայմանագիրը19։ Էսքրոու հաշվի կարգավորումը ունի շատ ընդհանրություններ ակրեդիտիվի հետ, սակայն առկա տարբերությունները բավականին խորքային են, դրանքեն.• ակրեդիտիվը սովորաբար գործում է հիմնական պարտավորությունիցանկախ. այսպես, եթե կնքվել է առուծախի պայմանագիր, ապա դրաանվավերությունը չի հանգեցնում ակրեդիտիվի անվավերության, իսկհիմնական պայմանագրի լուծումը չի նախատեսվում որպես ակրեդիտիվի փակման հիմք,• ակրեդիտիվը անկանխիկ հաշվարկի տարատեսակ է, մինչդեռ էսքրոուհաշիվը պարտավորության կատարման ապահովման յուրահատուկձև է,• ակրեդիտիվի դեպքում մուտքագրված միջոցների փոխանցումը կատարվում է փաստաթղթերի նախապես սահմանված փաթեթը ներկայացնելու դեպքում, մինչդեռ էսքրոու հաշվի պարագայում կարող է նախատեսվել առանձին պայմանի, իրադարձության վրա հասնելը, օրինակ` իրավաբանական անձի ղեկավար մարմնի կազմում որոշակի փոփոխություն կատարելը, լրիվ բացահայտման սկզբունքի ուժով էսքրոու19 Տե՛ս Cohen v. Shearer (1980) 108 C.A. 3d 939։ հաշվի դեպքում երկու կողմերն էլ` և՛ դեպոնենտը, և՛ բենեֆիցիարը,իրավունք ունեն ծանոթանալու հաշվում եղած միջոցների շարժին, կատարված գործառնություներին,• ակրեդիտիվի բացումը իրականացվում է վճարողի հանձնարարությամբ, առաջանում են միակողմանի պարտավորական հարաբերություններ` իրավատեր վճարող և պարտապան էմիտենտ բանկ, դրանովէլ պայմանավորված է այն միակողմանի փակելու հնարավորությունը,մինչդեռ էսքրոու պայմանագիրը բազմակողմ է. կարող է լուծվել կողմերի համաձայնությամբ,• ակրեդիտիվը օրենսդրական մակարդակում ունի բարձր կարգավորվածություն, մինչդեռ էսքրոուն ունի առավելապես դիսպոզիտիվբնույթ, գործում է պայմանագրի ազատության սկզբունքը,• ակրեդիտիվի դեպքում էմիտենտ բանկի պարտականություններից էստուգել ներկայացված փաստաթղթերի կազմը և դրանց ներկայացվողֆորմալ պահանջները, մինչդեռ էսքրոու հաշվի դեպքում գործակալիվրա կարող է դրվել պարտականություն՝ ստուգելու դրանց բովանդակությունը20, պայմանագրի մեջ կարող են նախատեսվել հատուկ ընթացակարգեր, ինչպես, օրինակ, փորձաքննության նշանակում։ Այսպիսով՝ կարելի է եզրակացնել, որ էսքրոու հաշիվը, նպատակ ունենալով նվազագույնի հասցնել գործարքների կատարման հետ կապված հնարավոր ռիսկերը, պարտավորությունների կատարման բավականին ապահով ձևէ, որը, ըստ էության, նպաստում է քաղաքացիաիրավական շրջանառությանկայունացմանը։ Լուիզա ՄելիքսեթյանԷՍՔՐՈՈՒ ՀԱՏՈՒԿ ԲԱՆԿԱՅԻՆ ՀԱՇՎԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր` հատուկ բանկային հաշիվ, էսքրոու հաշիվ, պայմանական դեպոնացում,ակրեդիտիվԱմփոփում։

example2075

example2075

Առաջադրված մոդելի միջոցով պարզ է դառնում, որ ՀՀ-ում գյուղատնտեսության ոլորտի զարգացման համար նպատակահարմար է ներդնել ապահովագրական համակարգ։ Առաջադրված մեթոդաբանությունը հիմք է ընդունում այնպիսի ապահովագրավճարների ծավալը, որտեղ հաշվի են առնվել տարածաշրջանում եղանակային տատանումները, բերքատվության և գների մակարդակը։ Ապահովագրական համակարգը արդյունավետ կգործի, եթե հենվի այնպիսի ապահովագրական մոդելի վրա, որի շահակիցներն են՝ գյուղացիական կոոպերացիաները, ապահովագրական ընկերությունները, պետությունը՝ ի դեմս նպատակային կառույցի։

Մարդը, իր տնտեսական գործունեության ամենավաղ ժամանակներից, գիտակցելով ռիսկի գործոնը, մտածեց դրա կառավարման մեթոդների ներդրման մասին։ 1930 թվականը համարվում է պատմության մեջ առաջին ապահովագրական ընկերություններից մեկը։ Հիմնադրվեց գերմանական «Ապահովագրական պալատը», որն ապահովագրական գործարքներ էր իրականացնում վաճառականների և արհեստավորների գույքային շահերի համար։ Գյուղատնտեսական ապահովագրությունն ամենավտանգավորն է ապահովագրական համակարգում `կլիմայական ռիսկերի պատճառով (կարկուտ, երաշտ, ջրհեղեղ, ցրտահարություն և այլն)։ Այդ պատճառով այն միշտ գտնվել է բոլոր երկրների իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում։ ՀՀ գյուղի գյուղատնտեսության կայուն զարգացման ռազմավարական փաստաթղթերում բազմիցս նշվել է գյուղատնտեսության ոլորտում ռիսկերի գնահատումը, փորձնական ապահովագրական ծրագրերի իրականացումը և նույնիսկ ապահովագրական համակարգի ներդրման ծրագրի իրականացումը։ Միջազգային փորձի ուսումնասիրություն։ Պատմության մեջ շատ դեպքեր կան, երբ տարբեր երկրներում գյուղացիները մեծ ֆինանսական վնասներ են կրել բնության «քմահաճույքի» պատճառով։ Այդ է պատճառը, որ տարիների ընթացքում տարբեր երկրներ մշակել և ներմուծել են իրենց գյուղատնտեսական ապահովագրության մոդելները, որոնցից յուրաքանչյուրում կա պետության մասնակցություն։ Միջազգային պրակտիկայում այսօր կարելի է առանձնացնել պետության աջակցությամբ և մասնավոր-պետական ​​գործընկերությամբ մի քանի մոդելներ 1։ ԱՄՆ-ում պետության և մասնավոր հատվածի միջև կա առավելագույն արդյունավետ համագործակցություն։ Բուսաբուծության ապահովագրություն 1 http։ //agroinsurance.com. Համակարգում գործում է Դաշնային կոոպերատիվը, որը որոշում է ապահովագրավճարների դրույքաչափերը, սուբսիդիաների չափը և որոշում է ապահովագրական ապրանքները։ Դրա գործունեությունը վերահսկում է ԱՄՆ գյուղատնտեսության նախարարությանը կից ռիսկերի կառավարման գործակալությունը։ Դաշնային ապահովագրությունը տրամադրվում է մասնավոր ապահովագրական ընկերությունների կողմից, որոնք ամբողջ պատասխանատվություն են կրում ապահովագրողների համար և երաշխավորում են ապահովագրավճարների վերադարձը ապահովագրվողներին։ Վերջիններս ստանում են սուբսիդիաներ, որի միջին մակարդակը ապահովագրական գումարի 50% -ն է և ապահովագրական ծածկույթի 70% -ը։ Իսրայելում գյուղատնտեսական արտադրությունը 100% ապահովագրված է։ Ստեղծվել է բնական աղետների պաշտպանության պետական ​​հիմնադրամ, որը սուբսիդավորում է բոլոր գյուղատնտեսական մշակաբույսերի անասունների ապահովագրությունը։ 1978 թվականին Իսպանիայում ստեղծվեց ազգային պետական ​​ապահովագրության ծրագիր, որը ղեկավարում էր պետական ​​կազմակերպություն։ Վերջինս ստեղծում է գյուղատնտեսական ապահովագրական արտադրանք, որի համար պետությունը սահմանում է սուբսիդիայի չափը (միջինը մոտ կեսը)։ Արդյունքում, այս երկրում ապահովագրված է ֆերմերների ավելի քան 70% -ը, բերքի ոլորտի և անասնապահության մոտ 90% -ը։ Թուրքիայի գյուղատնտեսական ապահովագրության մոդելը համարվում է լավագույններից մեկը աշխարհում։ 2005-ին երկրում ընդունվեց «Գյուղատնտեսական ապահովագրության մասին» օրենք, որով ստեղծվեց Ագրարային ապահովագրության կազմակերպությունը, որն ապահովագրում է ֆերմերներին և ապահովագրավճարների մոտ կեսը ստանում է պետական ​​դոտացիաների միջոցով։ Կարծում ենք, որ վերը նշված մոդելներից յուրաքանչյուրն ապացուցեց իր գոյության արդարացումը։ Այս տեսակի մոդելները թույլ են տալիս այլ երկրներին զարգացնել և զարգացնել առավելագույն արդյունավետ գյուղատնտեսական ապահովագրություն ցանկացած երկրում `պատշաճ վերլուծության և իրականացման միջոցով։ ՀՀ գյուղատնտեսության խնդիրները։ ՀՀ-ում 1990-ական թթ. Հողի, անասունների, գյուղատնտեսական տեխնիկայի և արտադրության այլ միջոցների մասնավորեցման (սեփականաշնորհման) արդյունքում ներկայումս գործում է շուրջ 340,000 տնային տնտեսություն և գյուղացիական տնտեսություն։ Միջինում նրանք ունեն մոտ 1,4 հա գյուղատնտեսական նշանակության հողեր, այդ թվում `1,1 հա վարելահողեր։ Վերջին տարիներին գյուղատնտեսությունը միշտ հռչակվել է ՀՀ տնտեսության գերակա ճյուղ։ Այնուամենայնիվ, ոլորտի համաչափ զարգացումը խոչընդոտում են վտանգավոր ջրաբանական երևույթները, հատկապես երաշտները, կարկտահարությունները, կարկտահարությունները և ցրտահարությունները։ Հետևաբար, ոլորտի արդյունավետ զարգացման համար անհրաժեշտ է արտադրանքի որակի մշտական ​​բարելավում, պետական ​​աջակցություն `նպատակային ֆինանսավորման ծրագրերի, սուբսիդիաների համակարգի, ապահովագրական համակարգի և այլ ծրագրերի ներդրման միջոցով։ Դրանք պետք է ուղղված լինեն գյուղատնտեսության ոլորտում բնական ռիսկերի կանխարգելմանը և հետևանքների մեղմմանը 1։ Հայաստանի Հանրապետության մարզերն ունեն որոշակի կլիմայական առանձնահատկություններ. որոշակի ռիսկեր առավել յուրահատուկ են յուրաքանչյուր տարածաշրջանում։ Ուստի պարզ է, որ բոլոր ռիսկերի դեմ միաժամանակյա ապահովագրությունը դեռ իրատեսական և արդյունավետ չէ։ Այս փուլում անհրաժեշտ է գնահատել անհրաժեշտ ռիսկերը, բյուջեի հնարավորությունները, համապատասխան նորմատիվային հիմքերի մշակում, մեթոդաբանություն, ապահովագրողների ցանկությունների ուսումնասիրություն։ Ապահովագրության մեթոդաբանության մշակում `ՀՀ Արարատի մարզի օրինակով։ Արարատի մարզի գյուղատնտեսական նշանակության հողերը կազմում են 156,962 հա։ Տարածաշրջանն ունի չոր և շատ չոր կլիմա։ Գյուղատնտեսական արտադրանքը հիմնականում կազմակերպվում է 52 500 գյուղացիական տնտեսությունների միջոցով։ Ինչպես գիտենք, Արարատի մարզում ՀՀ գյուղատնտեսության համար բերքը և տնկարկները ռազմավարական նշանակություն ունեն։ Խնդիրների պատճառով անհրաժեշտ է հաշվի առնել այս դեպքում եղանակի, եկամտի և եկամտաբերության ցուցանիշը։ Եղանակի ինդեքսի հիման վրա ապահովագրության օրինակ է ապահովագրությունը `պայմանավորված տեղումների քանակով։ Օրինակ ՝ նորմալ մակարդակից շեղվելու դեպքում ապահովագրողը վճարում է բերքի կորստի համար։ Արարատի մարզում 2006-2007 թվականներին եղանակային անբարենպաստ պայմանների պատճառած վնասները։ կազմել է 13,100 մլն դրամ, 2008-ին ՝ 3200 մլն, 2009-ին ՝ 929,2 մլն, 2014-ին վնասվել է 2517,3 հա ծիրան և 670,9 հա խաղող։ Ելնելով բերքատվության ինդեքսից `ապահովագրության եկամտաբերության մակարդակը հաշվարկվում է որպես համախառն բերքի հարաբերակցություն այն տարածքի, որի վրա մշակվում է։ Սահմանվում է նորմ, որի շեղումը փոխհատուցվում է։ Եկամտի ինդեքսի միջոցով գյուղատնտեսական ապահովագրության ապրանքը ձեւավորվում է տարածաշրջանային ցուցանիշների, այլ ոչ թե անհատական ​​տնտեսության հիման վրա։ Այն ապահովագրում է եկամտի հավանական կորստից `տարածաշրջանում բերքատվության նվազման կամ որոշակի բերքի ցածր գների պատճառով։ 1 Ավետիսյան Ս., «Հայաստանի Հանրապետության պարենային անվտանգության հրատապ խնդիրներ», Երեւան։ Տնտեսագետ, 2014 թ. Ստորև, Արարատի մարզի օրինակով, մենք առաջարկել ենք մի մեթոդաբանություն, որը կարող է պարզել, թե երբ և որ դեպքում ապահովագրավճարների դեպքում ճիշտ կլինի այս տարածաշրջանում ներդրումներ կատարել ապահովագրական համակարգում։ Մոդելում փորձ է արվել գտնել եղանակի տատանումների բերքատվության ցուցանիշները փոխելու միջոցով առավելագույն ապահովագրավճարը, որը պատրաստ կլինի վճարել գյուղացին, որը պատրաստ կլինի ապահովագրել ապահովագրական ընկերությունը ռիսկերից։ Այսպիսով, • Cmin- ը, Cmax- ը նվազագույն և առավելագույն ջերմաստիճանն է, որով բերքատվությունը չի նվազում. , Ենթադրենք, որ այս ժամանակահատվածը լ. Հավանականությունը, որ վորտարին անբարենպաստ կլինի, հավասար է l / n, որտեղ n- ը բոլոր տարիների թիվն է։ Անհատի օգտակարությունը կախված է U (Wt) t տարվա եկամտից։ Եկեք ասենք W1, W2,… ..Wn- եկամտաբերությունն է, Wi1, Wi2, is Wik- ը լավ տարիների բերք է, Wj1, Wj2, Wjl- ը վատ տարիների բերք է, K- ը `այդ տարիների կորուստ, l + k = n Թող P- ը լինի ապահովագրավճար Q- ը սուբսիդիա է, U (W lP + Q) = E, որտեղ Q 0Ln (W lP + Q) = EW lP + Q = հետևաբար, P = W l + Q (2) ցույց է տալիս ապահովագրավճարի չափը, որը վճարելու է ապահովագրվողը։ Ֆերմերների կարծիքով, 10-23 ° C- ը համարվում է բարենպաստ ջերմաստիճան կարտոֆիլի մշակման համար։ Մյուս կողմից, Հայպետհիդրոմետի կողմից տրամադրված ջերմաստիճանի տվյալների հիման վրա, ինչպես նաև բերքատվության մակարդակը, գները հաշվի առնելով, կարտոֆիլի տնտեսությունների համար առաջարկվող մոդելը նման կլինի Աղյուսակ 1-ին։ W lm- ը լավ տարիների միջինն է. W vm- ը վատ տարիների միջինն է. Աղյուսակ 1. Մոդելի արդյունքը gindeflyGinbase։ W l W v Մեր օրինակում n = 9, l = 3, k = 6։ Մեր տվյալներով ՝ 2006-2014թթ. Արարատի մարզում կարտոֆիլի ֆերմերային տնտեսությունների համար անբարենպաստ տարիներ են եղել 2010, 2011 և 2013 թվականներին, այս տարիներին համախառն բերքը չի գերազանցում 24,5 հազարը։ տոննա W lm W wm Ln (W lm) Ln (W wm) E sp.use E sp.use = 1/3 Ln (W w) +2/3 Ln (W lm) Այսպիսով, մեր մոդելի հաշվարկները ցույց են տալիս. ամբողջ Արարատի մարզի կարտոֆիլի ֆերմերային տնտեսությունները լիակատար կորուստներից ապահովագրելու համար ֆերմերները կարող են միասին վճարել 175,008,535 դրամ, քանի որ այդ դեպքում դրանց օգտակարությունը չի նվազի։ Եթե ​​այս թիվը բաժանենք Արարտի տարածաշրջանում կարտոֆիլի արտի վրա, որը միջինում կազմում է 857 հա, ապա կստացվի, որ 1 հա տնտեսություն ապահովագրելու համար անհրաժեշտ է վճարել 204,210 դրամ։ Կարծում ենք, որ պետության կողմից աջակցվող գյուղատնտեսական ապահովագրության մոդելներին համարժեք տեղական մոդելի մշակումն ու իրականացումը կարող են էապես նպաստել ոլորտի զարգացմանը ՝ հիմնվելով «պետական-գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ-ապահովագրական կազմակերպություններ» եռամիասնության վրա։ Քրիստինե Անտոնյան, Շուշանիկ Գյոլչանյան ՀՀ ԳՅՈՒICԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ Ապահովագրական համակարգի ներմուծման հնարավորություններ Հիմնաբառեր. Գյուղատնտեսություն, ապահովագրություն, Արարատի մարզ։

example1116

example1116

Սույն հոդվածը նվիրված է միջազգային պատժամիջոցների բնույթի բացահայտմանը, պատժամիջոցների կիրառմանը՝ որպես միջազգային իրավունքի պահպանման և պետությունների արտաքին քաղաքականության վարման գործիքի։ Հոդվածի շրջանակներում անդրադարձ է կատարվում մի շարք տեսաբանների առաջ քաշած սահմանումներին, քննարկվում և մանրամասն վերլուծվում են այդ սահմանումների բովանդակային տարբերությունները և նպատակները։ Հոդվածի շրջանակներում ուսումնասիրվել և փուլավորվել են նաև պատժամիջոցների՝ որպես արտաքին քաղաքականության իրացման գործիքի էվոլուցիոն փուլերը։ Հոդվածում տեղ են գտել նաև պատժամիջոցների իրավական կարգավորումներին նվիրված դրույթներ, մասնավորապես՝ ՄԱԿ-ի ԱԽ-ում պատժամիջոցների կիրառման կարգի մասին, վերլուծվել են դրանց ուժեղ և թույլ կողմերը։

ՊԱՏԺԱՄԻՋՈՑՆԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԻՔՎերջին տասնամյակների ընթացքում լայն կիրառություն են ստացել պատժամիջոցները՝ դառնալով միջազգային հարաբերությունների կարգավորման գործիք։ Պատժամիջոցները կիրառում են ինչպես մեկ կամ մի քանի պետություններ, այնպեսէլ՝ միջազգային կազմակերպություններ (ՄԱԿ, ԵՄ) և անդրազգային կորպորացիաներ։ Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է բարդ տարածաշրջանում, փակսահմաններ ունի հարևան երկու պետությունների հետ, ուստի օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է առաջանում ընդլայնելու և խորացնելու հարաբերություններն ինչպեսհարևան երկու մյուս պետությունների, այնպես էլ՝ ռազմավարական դաշնակից ՌԴ-իհետ։ Սակայն, այստեղ ևս, ի հայտ են գալիս բարդություններ, քանի որ դեռևս 1979 թ.Իրանում տեղի ունեցած հեղափոխությունից հետո ԻԻՀ-ի նկատմամբ տարբերպետություններ և միջազգային կազմակերպություններ պատժամիջոցներ են սահմանել, որոնք ավելի են խստացվել 2006 թ.-ին [1]։ Հակաիրանական պատժամիջոցների թնջուկն այսօր էլ շարունակում է մնալ համաշխարհային քաղաքականության ևմիջազգային հարաբերությունների առջև ծառացած բարդագույն խնդիրներից մեկը՝նվազագույնի հասցնելով հարևան պետությունների միջև հնարավոր համագործակցության հեռանկարները։ Համագործակցության արդյունավետության վրա ազդում են նաև հակառուսական պատժամիջոցների կիրառումը։ Դեռևս 2014 թ. մարտին ԵՄ-ն սկսեց պատժամիջոցներ սահմանել ՌԴ-ի նկատմամբ։ Այս պատժամիջոցները սահմանվեցին Ղրիմիթերակղզում ռուսական զորքերի տեղակայումից հետո [2]։ ԵՄ-ի օրինակին հետևեցինմի շարք այլ պետություններ, իսկ հետագայում՝ ՌԴ-ի կողմից Դոնեցկի և Լուգանսկիշրջաններում անջատողական ուժերի աջակցմանը զուգահեռ պատժամիջոցներնավելի խստացվեցին [3]։ Այս իրավիճակում մեզ համար շատ կարևոր է հասկանալ պատժամիջոցներիբնույթը, դրանց կիրառման օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ կողմերը, գիտական մոտեցումները և բացատրությունները։ Անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչպես են պատժամիջոցները դարձել արտաքին քաղաքականության իրականացման գործիք և էվոլյուցիոնինչ ճանապարհով են անցել։ Բավականին հետաքրքիր են պատժամիջոցների մասին ինչպես կիրառող,այնպես էլ՝ ընդունող կողմերի մեկնաբանությունները։ Պատժամիջոցներ սահմանողսուբյեկտները պատժամիջոցների կիրառումը հիմնավորում են միջազգային իրավունքի ոտնահարմամբ՝ հիմնանպատակ են սահմանելով վերջինիս վերականգնումըպատժամիջոցների ճնշման շնորհիվ։ Պատժամիջոցների սահմանումների մասին մասնագիտական գրականության ևհանրագիտարանային բացատրությունների միջև գոյություն ունեն որոշակի հակասություններ։ Մերիամի և Վեբստերի բառարանում պատժամիջոցները սահմանվումեն հետևյալ կերպ՝ «Մեկ կամ մի քանի պետության կողմից կիրառվող տնտեսականկամ ռազմական հարկադրանք՝ ստիպելու մեկ այլ պետության՝ միջազգային իրավունքի խախտումը դադարեցնելու և միջազգային իրավական արդարադատության ենթարկելու համար» [4]։ Քեմբրիջյան բառարանում քաղաքական պատժամիջոցների համար տրված էհետևյալ սահմանումը՝ «Պաշտոնական գործողություններ՝ միտված կանգնեցնելուկամ սահմանափակելու առևտուրը կամ հաղորդակցությունը պետության հետ՝ ստիպելով վերջինիս ենթարկվել միջազգային իրավունքին» [5]։ Այս սահմանումներում հստակ շեշտադրում կա միջազգային իրավունքի խախտումն ընդգծելու համար, սակայն վերջին տասնամյակների ընթացքում ականատեսնենք մի շարք հակամարտությունների, որտեղ միջազգային իրավունքի մեկնությունները երկակի են։ Հետևապես, դժվար է հասկանալ, թե որքանով են սահմանվածպատժամիջոցները համապատասխանում միջազգային իրավունքին, և արդյոք երբեմն որոշ պատժամիջոցների կիրառումն ինքնին միջազգային իրավունքի խախտումչէ։ Յոհան Գալթունգն իր «Միջազգային տնտեսական պատժամիջոցների ազդեցության մասին» աշխատությունում պատժամիջոցները բնութագրում է հետևյալկերպ. «մեկ կամ մի քանի միջազգային դերակատարների (ուղարկողներ) ձեռնարկածգործողություններ, որոնք ուղղված են մեկ կամ մի քանի այլ դերակատարների(ստացողներ) պատժելուն՝ զրկելով նրանց որոշակի հնարավորություններից և (կամ)ընդունողներին, ստիպելու` հետևեն որոշակի նորմերի, որոնք ուղարկողը կարևոր էհամարում» [6]։ Վերոնշյալ սահմանումն առավել ամբողջական է ներկայացնում պատժամիջոցների կիրառման բնույթը, քանի որ միջազգային իրավունքի մեկնաբանումըկարող է լինել երկակի, օրինակ՝ ազգերի ինքնորոշման և պետությունների տարածքային ամբողջականության իրավունքները երբեմն անհամատեղելի են։ Ուստի և՛մեկի, և՛ մյուսի աջակիցները միմյանց դեմ կարող են քաղաքական սեփական շահիհետապնդմամբ պատժամիջոցներ սահմանել՝ որակելով այն միջազգային իրավունքիվերականգմանն ուղղված միջոցառում։ Դեյվիդ Բալդվինը տնտեսական պատժամիջոցներն (ըստ հեղինակի՝ տնտեսական հարկադրանքի հոմանիշ) տարանջատում է տնտեսական դիմակայությունից՝առանձնացնելով «էմբարգո» և «առևտրային պատերազմներ» եզրերը։ Ըստ Դ. Բալդվինի՝ տնտեսական պատժամիջոցները տնտեսական դիմակայության ձևերից են։ Տնտեսական պատերազմի միջոցով միջազգային հարաբերությունների մեկսուբյեկտը ձգտում է թուլացնել մյուսի տնտեսական ներուժը, նրա ռազմականհնարավորություններն՝ ինչպես խաղաղ, այնպես էլ՝ պատերազմական իրավիճակում։ Այն երկարաժամկետ մոտեցում ունի, մինչդեռ տնտեսական պատժամիջոցներն ունենկարճաժամկետ և անհապաղ նպատակներ [7]։ Սկզբունքորեն կարող ենք համաձայնել Բալդվինի առաջարկած մոտեցումներից որոշների հետ, այն է՝ տնտեսականպատժամիջոցները չնույնականացնել տնտեսական պատերազմներին, սակայնամբողջովին համաձայնել ևս հնարավոր չէ։ Կարծում ենք, որ տնտեսականպատժամիջոցները տնտեսական պատերազմի եղանակներից են, սակայն ոչ միակը։ Մեր կարծիքով պատժամիջոց է համարվում՝ «միջազգային քաղաքականությանմեկ կամ մի քանի սուբյեկտների կողմից մեկ այլ սուբյեկտի նկատմամբ պատժիչգործողությունների և միջոցառումների ամբողջությունը, որը միտված է օբյեկտհանդիսացող պետության քաղաքականության վրա ազդելուն և վերջինիս կողմիցցանկալի քաղաքական վարքագծի դրսևորմանը»։ Պատժամիջոցների կիրառման արդյունավետությունն ու ինստիտուցիոնալացումն ավելի լավ պատկերացնելու նկատառումներով, ինչպես նաև հասկանալու համար, թե ինչպես են պատժամիջոցները դարձել արտաքին քաղաքականության իրականացման գործիք, անհրաժեշտ է հասկանալ պատժամիջոցների կիրառման պատմությունը՝ առանձնացնելով այն հիմնական ժամանակահատվածները, երբ պատժամիջոցները՝ որպես քաղաքական երևույթ, ինստիտուցիոնալ կառուցվածք և զարգացման միտումներ են ունեցել։ Ժամանակակից մասնագիտական գրականության մեջ՝ որպես պատժամիջոցների կիրառման ինստիտուցիոնալ առաջին դրսևորում, մատնանշվում է մ.թ.ա 432 թ.ը, երբ Աթենական քաղաք-պետության ղեկավար Պերիկլեսի նախաձեռնությամբարգելվեց աթենացիներին և դաշնակիցներին առևտրով զբաղվել հարևան Մեհերյանքաղաք-պետության հետ, որն, ի վերջո, հանգեցրեց Պենեպոլեսյան պատերազմին[8]։ Տրամաբանական է այն հանգամանքը, որ մինչ այդ ևս հնարավոր էր մեկ քաղաքպետության կողմից մեկ ուրիշի նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառել, սակայն հենցայս ժամանակահատվածում էր, երբ քաղաք-պետությունների մի դաշինքի տնտեսական արգելանք կիրառեց մեկ այլ քաղաք-պետության նկատմամբ՝ ստանձնած դաշնակցային պարտավորությունները չկատարելու պատճառով։ Պատժամիջոցների զարգացման երկրորդ փուլը միջնադարյանն էր։ Այս շրջանում պատժամիջոցները կիրառում էին առևտրային մի շարք փոքր կազմակերպություններ և պետություններ [9]։ Այս շրջանում համակարգային զարգացում տեղի չէրունենում և պատժամիջոցները բացառապես դիտարկվում էին սեփական տնտեսությանն ու քաղաքական նկրտումներին հասնելու համատեքստում։ Որպես կանոն, այսժամանակաշրջանում պատժամիջոցները մասշտաբայնություն չունեին։ Որպես երրորդ փուլ մենք առանձնացնում ենք 19-րդ դարասկզբի Եվրոպայումտեղի ունեցող իրադարձությունները, երբ Նապոլեոնի նախաձեռնությամբ ՄեծԲրիտանիան ենթարկվեց մայրցամաքային շրջափակման։ Մասշտաբային առումովայս ժամանակաշրջանում կիրառված պատժամիջոցներն անհամեմատ ավելի մեծէին, քան նախկինում կիրառվածները։ Փաստացի, այս շրջանում պատժամիջոցներիմասշտաբներն ընդգրկում էին գրեթե ողջ մայրցամաքային Եվրոպան։ Գիտական աշխատության շրջանակներում, որպես չորրորդ փուլ, առանձնացնում ենք 20-րդ դարասկիզբը, մասնավորապես՝ 1914-1940 թթ. Ազգերի լիգայի շրջանակներում իրակացված ինստիտուցիոնալիզացիան։ 1919 թ. Վուդրո Վիլսոնն ԱզգերիԼիգային է ներկայացնում բոյկոտի ամբողջական նախագիծ, որի միջոցով փակվելուէին հաղորդակցման ուղիները՝ ագրեսոր համարվող պետության քաղաքացիներինզրկելով առևտրով զբաղվելու հնարավորությունից [10]։ Վ. Վիլսոնը ոչ բռնի միջոցներով պայքարի ջատագով էր, և կարծում էր, թե հնարավոր է պետությանն առանցռազմական ուժի կիրառման պարտության մատնել։ Ըստ Վիլսոնի՝ «Բոյկոտի ենթարկված պետությունը գտնվում է անձնատվության փուլում։ Եթե հաջողությամբ կիրառվենտնտեսական, խաղաղ, լուռ և մահացու այս միջոցները, ուժի կիրառման կարիք չիլինի։ Սրանք սարսափելի միջոցներ են։ Դրանք բոյկոտված պետությունից դուրսմարդկային կյանքի զոհաբերություն չեն պահանջում, սակայն ճնշում են գործադրումայդ պետության ներսում, որին, մեր կարծիքով, ժամանակակից ոչ մի պետություն իվիճակի չէ դիմակայելու» [11]։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել նաև այն հանգամանքը, որՎիլսոնն այս հայտարարությամբ հանդեսէր եկել Առաջին աշխարհամարտին հաջորդող ժամանակաշրջանում, երբ մարդկանց մոտ դեռևս առկա էր այն ողջ սարսափը,որն առաջացել էր պատերազմի մասշտաբների և արհավիրքների պատճառով։ Այսպիսով, պատժամիջոցները Վիլսոնը դիտարկում էր իբրև կանխարգելիչ միջոց ևայլընտրանք պատերազմին։ Ժամանակին և արդարացիորեն կիրառվող պատժամիջոցների միջոցով հնարավոր էր կանխել ագրեսոր պետության հզորացումը։ Ինչպես հասկանալի է Վիլսոնի մեջբերումից, պատժամիջոցների հիմնանպատակը տվյալ պետության իշխանությունների նկատմամբ պատժամիջոցների և ընդունող պետության քաղաքացիների միջոցով գործադրվող ճնշումներն են՝ գործելակերպը կամ արտաքին քաղաքականության ուղղությունը փոխելու նպատակով։ Սակայն,արդի միջազգային հարաբերություններում այս մոտեցումը միշտ չէ, որ պսակվում էհաջողությամբ։ Մասնավորապես, եթե 2013 թ. ՌԴ նախագահ Վ. Վ. Պուտինի վարկանիշը 45 % էր, ապա 2015 թ. այն կազմում էր 72 % [12]։ Վիլսոնյան բանաձևի հաջողման համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել մի շարք այնպիսի հանգամանքներ, ինչպիսիք են՝ ազգային, գաղափարական առանձնահատկությունները, տնտեսական ինքնաբավության աստիճանը, միջազգային հեղինակությունն ու ստեղծված միջազգայինիրադրությունը։ Երբեմն պատժամիջոցների կիրառումը կարող է հակառակ ազդեցություն ունենալ և համախմբել պատժամիջոցներ ստացող պետության ուժերը՝ դիմակայելու այն մարտահրավերներին, որոնք ծագել են տվյալ պետության դեմ պատժամիջոցների կիրառման արդյունքում։ Այսպիսով, կարող ենք արձանագրել, որ Ազգերի լիգայում պատժամիջոցներնառաջին անգամ ստացան համակարգային բնույթ և սկսեցին օգտագործվել՝ պաշտպանելու միջազգային իրավունքը։ Պատժամիջոցների ժամանակակից բնույթիհիմնադիրը ԱՄՆ նախագահ Վ. Վիլսոնն է։ Ազգերի Լիգան պատժամիջոցներ կիրառել է հինգ անգամ՝ 1921 թ. ընդդեմ Հարավսլավիայի, 1925 թ. ընդդեմ Հունաստանի,Պարագվայի և Բոլիվիայի, 1932 թ., իսկ 1935 թ. ընդդեմ Իտալիայի՝ ի պատասխանԱբիսինիա (այժմ` Եթովպիա) զորք մտցնելուն [11]։ Անհրաժեշտ է ընդգծել այն հանգամանքը, որ Ազգերի Լիգան այն ունիվերսալ կառույցը չէր, ինչպիսին այսօր ՄԱԿ-ն է.Ազգերի Լիգային անդամակցում էին ավելի քիչ պետություններ և, հետևապես, այսկառույցի ընդունած պատժամիջոցները չէին կարող ներկայացնել աշխարհի բոլորպետությունների շահերը։ Որպես հինգերորդ շրջանի սկիզբ առանձնացնում ենք 1945 թ.-ը, երբ ստեղծվեցՄԱԿ-ն, իսկ պատժամիջոցները՝ որպես միջազգային հարաբերությունների գործիք,ստացան իրենց վերջնական տեսքը՝ ամրագրվելով ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ։ ՄԱԿի կանոնադրության համաձայն՝ անվտանգության խորհուրդը օբյեկտի նկատմամբկարող է պատժամիջոցներ սահմանել միայն այն դեպքում, երբ ՄԱԿ-ի մշտական հինգանդամներից (ԱՄՆ, ՄԲ, Ֆրանսիա, ՌԴ, ՉԺՀ) ոչ մեկը դեմ չի քվեարկել տվյալնախագծին [13]։ Այս շրջանը շարունակվում է ցայօրս, և ունի ենթաշրջանները, որոնքբաժանել ենք երկու հիմնական ուղղությունների՝ սառըպատերազմյան և հետսառըպատերազմյան։ Առաջին ենթափուլը ներառում էր սառըպատերազմյան շրջանը՝ 1945 թ.-ից մինչև1990-ականների սկզիբը։ Ինչպես արդեն նշվեց, ըստ ՄԱԿ-ի կանոնադրության, ԱԽմշտական անդամ պետությունները պետք է ունենան որոշումների կայացման կոնսեսուս, այդ թվում՝ պատժամիջոցների սահմանման համար։ Սառըպատերազմյանշրջանում ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև դժվար էր պատկերացնել կոնսեսուս։ Հատկանշական է, որ այս շրջանում ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի կողմից ընդամենը երկու անգամ ենպատժամիջոցներ սահմանվել՝ 1966 թ. Ռոդեզիայի դեմ և 1977 թ. ՀԱՀ-ի դեմ [14]։ Այսժամանակաշրջանին առավել բնորոշ էին երկկողմանի պատժամիջոցների կիրառումը, քանի որ մրցակցող հիմնական ճամբարները չէին կարող ՄԱԿ-ի միջոցովինչպես միմյանցմ այնպեսլ էր դաշնակիցների նկատմամբ սահմանել պատժամիջոցներ։ Այսպիսով, ԱՄՆ-ն և դաշնակից պետությունները պատժամիջոցներ էին սահմանում ԽՍՀՄ-ի և սոցիալիստական ճամբարի մյուս պետությունների ինչպես տնտեսական, այնպես էլ՝ տեխնոլոգիական զարգացումը կասեցնելու նպատակով։ Սառըպատերազմի ավարտին զուգահեռ ավարտվեցին նաև երկկողմ պատժամիջոցներիկիրառումը։ Պատժամիջոցներ ավելի շատ սկսվեց կիրառվ ՄԱԿ-ը։ Երկրորդ ենթափուլը սկիզբ առավ սառը պատերազմի ավարտից հետո։ Այսժամանակահատվածում ՄԱԿ-ը մշակեց մի շարք նախագծեր, որոնց միջոցովբարձրացվելու էր պատժամիջոցների արդյունավետությունն ու մշակվելու էին մեխանիզմներ՝ կրճատելու պատժամիջոցներ ընդունող երկրում հումանիտար աղետներիհնարավորությունը։ Հատկանշական է, որ 1990-2000 թթ. ընթացքում միայն ՄԱԿ-իԱԽ-ն կիրառվել է ավելի քան 30 մասնավոր և համընդհանուր պատժամիջոց՝ Իրաքիդեմ 1990 թ.-ին, Հարավսլավիայի դեմ 1991, 1992և 1998 թթ.-ին, Սոմալի դեմ 1992 թ.ին, Ռուանդայի դեմ 1994 թ.-ին, Սուդանի դեմ 1996 թ.-ին, Աֆղանստանի դեմ 1999 թ.ին և այլն [14]։ Այս ժամանակաշրջանում ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի սահմանած մեծաքանակ պատժամիջոցները կարելի է կապել, այսպես կոչված, երկբևեռ աշխարհակարգի տապալման հետ։ ԽՍՀՄ-ին փոխարինելու եկած ՌԴ-ը զբաղված էր ներքին խնդիրներով ևբավարար ռեսուրսներ չուներ դիմակայելու ԱՄՆ-ին։ Այս շրջանում ակնհայտ դարձավնաև որոշ դեպքերում պատժամիջոցների կիրառման վնասակար հետևանքները.մասնավորապես՝ 1990 թ.-ի հակաիրաքյան պատժամիջոցները թեև որոշակիորենթուլացնում էին Իրաքի ռազմաքաղաքական կարողությունները, բայց և անդառնալիազդեցություն են թողնում խաղաղ բնակչության կյանքի վրա։ Պատժամիջոցներիցավելի շատ տուժում էին շարքային քաղաքացիները, մինչդեռ էլիտան շարունակում էրապրել շքեղության մեջ։ Միաժամանակ անհրաժեշտ է նշել, որ բռնատիրական նմանպետություններում հակաիշխանական ցանկացած ընդվզում դատապարտված էրարյունալի վախճանի։ Վերոնշյալը ևս մեկ անգամ փաստում է պատժամիջոցներիկիրառումից առաջ հնարավոր բոլոր հետևանքների վերլուծության անհրաժեշտությունը։ Վերջին հինգ տարիների ընթացքում ականատեսն ենք լինում պատժամիջոցների կիրառման նոր թափի և ձևաչափի։ 2014 թ.-ից ՌԴ-ի դեմ կիրառվում են պատժամիջոցներ, իսկ ՌԴ-ն էլ իր հերթին, լինելով պատժամիջոցներ ընդունող պետություն, փոխադարձ պատժամիջոցներ է սահմանում ԵՄ-ի նկատմամբ։ Կարևոր էընդգծել մեկ հանգամանք, որ ԵՄ-ի սահմանած պատժամիջոցները չեն թիրախավորում ո՛չ ՌԴ նախագահ Վ. Վ. Պուտինին, ո՛չ վարչապետ Դ. Մեդվեդևին, ավելին, սահմանված պատժամիջոցները չեն սահմանափակում նաև ՌԴ տնտեսության հիմնական շարժիչ ուժի՝ էներգակիրների և հանքային մետաղներին արտահանումը [15]։ Այստեղ հակասություն է առաջանում պատժամիջոցների դասական ընկալումների ևկիրառման մեթոդաբանության, մասնավորապես՝ Վ. Վիլսոնի մոտեցման միջև։ Սակայն, հասկանալի է նաև այն հանգամանքը, որ ռուսական էներգակիրների և հանքային մետաղների հիմնական սպառողները հենց ԵՄ-ի անդամ պետություններ են, ևվերջինների արգելափակումը տնտեսական հսկայանական ազդեցություն կունենահենց կիրառող կողմի տնտեսությունների վրա։ Այստեղ անհրաժեշտ է հաշվի առնելնաև անդրազգային այն կազմակերպությունների շահերը, որոնք գործում էին ՌԴ-ումև զգալի կորուստներ կարող էին կրել ամբողջական պատժամիջոցների կիրառմանարդյունքում։ Արդյունքում ակնհայտ է դառնում, որ պատժամիջոցներ կիրառողպետությունը կամ կազմակերպությունը պետք է համոզված լինեն, որ պատժամիջոցներ ընդունող կողմը որոշակի կախվածություն ուղարկողից։ Եթե ուղարկող կողմնավելի մեծ կախվածություն է ունենում ստացողից, կամ այդ կախվածությունը հավասար է երկու կողմերի համար, ապա պատժամիջոցների արդյունավետությունը խիստկասկածի տակ է դրվում և կարող է ավելի շատ վնաս հացնել հենց ուղարկող կողմին։ Այսպիով, մեկ անգամ ևս կարող ենք եզրահանգել, որ պատժամիջոցները ժամանակակից միջազգային հարաբերություններում ծառայում են ոչ միայն միջազգայինիրավունքի վերականգնմանը, այլև գործիք են պետությունների արտաքին քաղաքականության իրականացման համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Iran Sanction, U.S. Department of State։ Russian-UkrainianՊետրոսյան ԳոռՊԱՏԺԱՄԻՋՈՑՆԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԻՔԲանալի բառեր՝ պատժամիջոցներ, միջազգային իրավունք, Միացյալ ազգերիարդյունավետություն, ինստիտուցիոնալացում, միջազգային կազմակերպություններ։

example1971

example1971

Հոդվածում քննարկված է այն հարցը, թե արդյոք գործարարությամբ զբաղվող սուբյեկտների համար առավել շահեկան է կնքել ֆակտորինգի պայմանագիր, թե ցեսիայի գործարք։ Առաջադրված հարցին պատասխանելու նպատակով իրականացվել է երկու ինստիտուտների համեմատական վերլուծություն, վերհանվել են յուրաքանչյուրի դրական ու բացասական կողմերը։ Աշխատանքը գրելիս և եզրակացությունների հանգելիս հաշվի է առնվել նաև ֆակտորինգի պայմանագրի կնքման հայրենական փորձը և ՌԴ արբիտրաժային դատարանների փորձը քննարկվող բնագավառում։

ԻՆՉՈՒ Է ՍՏՈՐԱԳՐԵԼ ԳՈՐ FԱԿԱԼԱԿԱՆ ՀԱՄԱՁԱՅՆԱԳԻՐ, ԵԹԵ ՀԵESԻԱՅԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ ԿԱՐՈ Է ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ։ Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1 (այսուհետ ՝ քաղաքացիական օրենսգիրք)։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ֆակտորինգի ինստիտուտը տասնյոթ տարի առկա է ՀՀ իրավական համակարգում, հայկական ֆակտորինգային շուկան դեռ գտնվում է զարգացման սկզբնական փուլում, մինչդեռ առաջադեմ երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ ֆակտորինգի ինստիտուտը ունի իր զարգացած շուկան տնտեսական մեծ ներուժ։ ՀՀ շուկայում ֆակտորինգի ինստիտուտը լիարժեք ներմուծելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել համապատասխան իրավապաշտպանական գործնական նախադրյալներ, որի համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել ֆակտորինգի ինստիտուտը և բացահայտել դրա առանձնահատկությունները։ Այս գիտական ​​հոդվածում փորձ է արվել ուսումնասիրել ֆակտորինգի պայմանագիրը ՝ համեմատելով այն ցեսիոն գործարքի հետ։ Այսպիսով, Սիվիլ. օր 892-րդ հոդվածի համաձայն `« Դրամական պահանջի զիջման ֆինանսավորման պայմանագրի համաձայն `մի կողմ (ֆինանսական գործակալ - գործոն) փոխանցում է կամ պարտավոր է միջոցներ փոխանցել մյուս կողմին (հաճախորդին) հաճախորդի (պարտատեր) հաշվին»։ երրորդ անձի (պարտապանի) պահանջը. որը առաջանում է հաճախորդի կողմից ապրանքներ տրամադրելու, աշխատանքներ կատարելու կամ երրորդ կողմին ծառայություններ մատուցելու արդյունքում, և հաճախորդը տեղի է տալիս ֆինանսական գործակալին կամ պարտավորվում է ընդունել այդ դրամական պահանջը։ » Քաղաք օր 25-րդ գլխի 1-ին պարբերությունը նախատեսում է պարտատերերի իրավունքների այլ անձանց փոխանցման իրավական կարգավորում (այսուհետ `ցեսսիա)։ Մասնավորապես ՝ Սիթի. օր 397-րդ հոդվածի համաձայն. «Պարտավորության հիման վրա պարտատերին պատկանող իրավունքը (հայցը) կարող է գործարքի միջոցով (պահանջի զիջում) փոխանցվել այլ անձի կամ օրենքի հիման վրա փոխանցվել այլ անձի»։ Ստացվում է, որ Քաղը։ օր Տարբեր գլուխներում ամրագրված նորմերը կարծես կարգավորում են նմանատիպ իրավական հարաբերությունները։ Իսկ ֆակտորինգի պայմանագրի հիմքում ՝ ցեսսի գործարքը, պահանջի զիջումն է մի առարկայից մյուսին։ Ֆակտորինգի պայմանագրի համաձայն, հաճախորդը դրամական պահանջի իրավունքը փոխանցում է երրորդ կողմին `հիմնվելով ֆինանսական գործակալին ապրանքներ, աշխատանքներ կամ ծառայություններ տրամադրելու պարտավորության վրա` նրանից գումար ստանալու համար, և ըստ փախցնելու պայմանագրի, վարկատուն հրաժարվում է իր պահանջը ՝ հիմնված պարտավորության վրա։ մեկ այլ անձի և դա չի կարող պայմանավորված լինել կատարմամբ։ Քաղաք օր 892 և 893 հոդվածների վերլուծությունից հետեւում է, որ ֆակտորինգային պայմանագիրը պայմանագրի տեսակ է, որն օգտագործվում է գործարար հարաբերություններում։ Քաղաք օր 397-րդ հոդվածը հրամայական պահանջ չի դնում անջատման փոխհատուցվող կամ անհատույց բնույթի վրա, հետևաբար, դուրսգրման գործարքը կարող է լինել ինչպես անհատույց, այնպես էլ հատուցելի։ Այս փաստաթղթում, երբ անդրադառնում ենք ցեսիոն գործարքին, դիտարկվելու է միայն վճարովի ցեսսի գործարքը։ Ավելին, չնայած քաղաքացիական. օր Դա չի բխում 25-րդ գլխի բառացի վերլուծությունից, բայց գործնականում փոխհատուցողական ցեսիա է կնքվում բիզնես գործունեության սուբյեկտների միջև։ Օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնության իրավագիտությունը հակված է կոմերցիոն փոխհատուցման գործարքի կնքմանը առևտրային կազմակերպությունների միջև, հակառակ դեպքում այն ​​համարվում է նվիրատվության պայմանագիր 2։ Մենք գտնում ենք, որ նման մոտեցումը ընդունելի է նաև ՀՀ պրակտիկայի համար։ Քաղաք օր 598-րդ 1 ՀՀՊՏ 1998/17 (50), 10.08.98։ 2 Տե՛ս Նախագահության ստեղծումը ՝ ՁԵ RF ՌԴ, 1999 թվականի հունիսի 15-ից։ www.consultant.ru 10.05.2015 դրությամբ Այս հոդվածի համաձայն, նվիրատվությունն արգելվում է առևտրային կազմակերպությունների միջև հարաբերություններում։ Այս պարագայում իրավամբ հարց է առաջանում, թե ինչու են քաղաքացիական շրջանառության կազմակերպությունները գերադասում ֆակտորինգի պայմանագիրը գերադասելիությունից։ Ո՞րն է ֆակտորինգի պայմանագրի առավելությունը քաղաքացիական իրավունքի սուբյեկտների կողմից ֆինանսական գործակալին իրենց հարաբերությունների մեջ ներգրավելու համար սեսսիի նկատմամբ։ Ֆակտորինգի պայմանագրի կնքման համեմատական ​​վերլուծությունը պարզում է, որ դրանք փոխկապակցված են որպես ընդհանուր, հատուկ ինստիտուտներ։ Երկու դեպքում էլ տեղի է ունենում գումարի փոխանցում մի սուբյեկտից մյուսը։ Ի տարբերություն ցեսիայի, որի դեպքում ցանկացած պարտավորությունից բխող պահանջի իրավունքը ենթակա է փոխանցման (հաշվի առնելով Քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված բացառությունները), ենթակա է միայն ապրանքների, աշխատանքների կամ ծառայությունների մատուցումից բխող դրամական պահանջի իրավունքը։ ֆակտորինգի պայմանագրով փոխանցել։ Այսպիսով, դուրս գալու մասին օրենքը կարգավորում է ավելի լայն հարաբերություններ ՝ պահանջի իրավունքից հրաժարվելու բոլոր փոխհարաբերությունները, որոնք առաջանում են (բացառությամբ ֆակտորինգի պայմանագրով օրենքով նախատեսված դեպքերի) ցանկացած պարտադիր հարաբերությունից։ Edեդդան կարող է զիջումներ կատարել հանձնակատարին, ինչպես նաև մեկ կամ մի քանի պահանջներ։ Պարտավորության առարկայի բաժանման դեպքում հնարավոր է մասնակի դադարեցում. Հանձնարարողը զիջում է պահանջի մի մասը, իսկ մյուս մասը մնում է նրա մոտ կամ տեղի է տալիս մի քանի դատապարտյալների 1։ Միայն ապրանքների, աշխատանքների կամ ծառայությունների մատուցումից բխող իրավունքը (Քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդված) կարող է փոխանցվել վարկավորման համար ֆակտորինգի պայմանագրով (Քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդված)։ Քաղաք օր 894 1 1-ին հոդվածի համաձայն, տրամադրված ֆինանսավորման համար զիջման առարկա կարող է լինել ինչպես դրամական պահանջը, որի ժամկետի ավարտը (ընթացիկ հայցը), այնպես էլ միջոցներ ստանալու իրավունքը (ապագա հայց)։ Կոնցեսիային ենթակա դրամական պահանջը պետք է որոշվի հաճախորդի կողմից ֆինանսական գործակալի հետ կնքված պայմանագրում այնպես, որպեսզի հնարավոր լինի հայտնաբերել գոյություն ունեցող պահանջը պայմանագրի կնքման պահին և ապագա հայցը ոչ ուշ, քան պահը։ առաջանում է։ Ինչպես թվում է, Քաղը։ օր 894-րդ հոդվածի վերլուծությունից հնարավոր է ապագա հայցի փոխանցում ֆակտորինգային պայմանագրի շրջանակներում։ Այս հատկության հետ կնքման գործարքը տարբերվում է ֆակտորինգային պայմանագրից, քանի որ Քաղաքացիական անձինք։ օր 25-րդ գլխի վերլուծությունից հետեւում է, որ ցեսիոն գործարքի միջոցով կարող է փոխանցվել միայն արդեն գոյություն ունեցող պահանջի իրավունքը։ Ֆակտորինգի պայմանագիրը վարկավորման հատուկ միջոց է, որտեղ պահանջի իրավունքից հրաժարումը ֆինանսական գործակալի կողմից տրամադրվող ֆինանսավորման ապահովման միջոց է։ Այնուամենայնիվ, ֆակտորինգային կառուցվածքը չի բացառում դրամական պահանջից բխող պահանջի իրավունքի որևէ փոխանցում, բայց ենթադրում է որոշակի ծառայություններ մատուցում `կապված ֆինանսական գործակալի կողմից հաճախորդի գործունեության ֆինանսավորման հետ և երրորդ կողմերին հաճախորդի պահանջի ձեռքբերում 2։ , Ֆակտորինգը կազմակերպության արագ աճին միտված միջոցառումների ամբողջություն է։ Այն թույլ է տալիս կարճ ժամանակահատվածում ավելացնել վաճառքները և թույլ է տալիս կազմակերպությանը աճել ավելի արագ, քան վարկավորումը։ Բանկի կողմից մատուցվող ֆակտորինգային ծառայության հիմնական նպատակն է ապահովել կազմակերպության զբաղվածությունն իր հիմնական գործառույթով ՝ վաճառք, ծառայություններ մատուցել, առանց անընդհատ ֆինանսական խնդիրների լուծումներ փնտրելու։ Այս տեսանկյունից ֆակտորինգային պայմանագիրը, կարծես, ավելի շահավետ է տնտեսվարող սուբյեկտների համար։ Ձեռնարկատերը իր պահանջի իրավունքը վերագրում է գործոնին, որը տրամադրում է փոխանցված գումարը և գործարարին պահանջվող գումարը, զբաղվում է դեբիտորական պարտքերի կառավարմամբ, իսկ գործարարը `իր հիմնական գործունեությամբ։ Այնուամենայնիվ, ավելի սերտ հայացքից պարզվում է, որ այս դեպքում «ցեսսի գործարքը զուգահեռ հարթություն է» ֆակտորինգային համաձայնագիրը։ Երկու ինստիտուտների տարբերությունն այն է, որ փոխանցված դեբիտորական պարտքի գույքը փոխանցվում է պայմանագիրը (գործարքը) կնքելուց հետո։ Եթե ​​գործարքի դադարեցումը 1 Տե՛ս «Էսսեներ առևտրի իրավունքի մասին» գիտական ​​հոդվածների ժողովածու թեկնածու Էրիդիկուս Է.Ա.Կրաշեննիկովայի խմբագրության ներքո։ Выпуск 6, Ярославль, 1999, էջ։ 14.2 Տե՛ս Գաբով Ա., Ինստիտուցիոնալ իրավունքների մի քանի խնդրահարույց հարցեր // Դաժանություն և իրավունք, №4, 1999 էջ 53-60։ Պատվիրատուի դեբիտորական պարտքերն անցնում են հանձնակատարին և մտնում նրա ունեցվածքի մեջ, դառնում են հանձնողի սեփականություն, ապա ֆակտորինգային պայմանագրի դեպքում այդ դեբիտորական պարտքերը շարունակում են մնալ հաճախորդի պարտավորությունները։ Ֆինանսական գործակալը պարզապես կատարում է այդ դեբիտորական պարտքերի կառավարման գործառույթը `շնորհիվ ավելի շատ գիտելիքների, փորձի և համապատասխան աշխատակազմի առկայության։ Դեբիտորական պարտքերը գործոնին փոխանցելը ձեր բիզնեսը օպտիմալացնելու լավ միջոց է 1։ Քաղաք օր Այս կանոնակարգով, սակայն, կան դեպքեր, երբ հաճախորդը չի փոխանցում իր դեբիտորական պարտքերի կառավարման գործառույթը գործոնին։ Այսպիսով, Սիվիլ. 892-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `« Դրամական պահանջի զիջման համար ֆինանսական գործակալի պարտավորությունները ֆինանսական գործակալի պարտավորությունները կարող են ներառել հաճախորդի հաշվապահություն, ինչպես նաև հաճախորդին տրամադրել ենթակա նյութական պահանջների հետ կապված այլ ֆինանսական ծառայություններ։ զիջման »։ Վերոնշյալ հոդվածի ձևակերպման մեջ «կարող է ներառել» արտահայտությունը ցույց է տալիս, որ հաճախորդի դեբիտորական պարտքերի կառավարման գործառույթը հաշիվ ապրանքագրին փոխանցելը ֆակտորինգային պայմանագրի էական պայման չէ։ Հաշվետվության կառավարման պայմանագիր, որը չունի դեբիտորական պարտավորություն, իրականում ավելի շատ նման է ցեսսի գործարքի։ Քաղաք օր Հոդված 892, Մաս 2 կատարում. Ֆակտորինգի ինստիտուտի էության համապարփակ վերլուծության արդյունքում մենք գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է հաճախորդի դեբիտորական պարտքերի կառավարման գործառույթը հրամայական եղանակով տրամադրել հաշիվ ապրանքագրին։ Խոսքը հաճախորդի բոլոր դեբիտորական պարտքերի մասին չէ, այլ միայն դեբիտորական պարտքերի ՝ կապված ֆակտորինգային պայմանագրով հաշիվ-ապրանքագրին զիջած պարտավորության հետ։ Այս առաջարկը հիմնված է ֆակտորինգի զարգացած շուկաներ ունեցող երկրների փորձի վրա։ Արտերկրում ֆակտորինգի գործառույթներն ավելի լայնորեն են ընկալվում, և ֆինանսավորումը դրա միակ գործառույթը չէ։ Ավելին, պահանջի գնումը կարող է կատարվել ոչ այնքան ֆինանսավորման նպատակով, որքան վաճառողին պաշտպանել գնորդի կողմից վճարումը չվճարելուց 2։ Հաճախորդից դեբիտորական պարտքերը ձեռք բերող ֆինանսական գործակալը պետք է շահագրգռված լինի ստանձնել այդպիսի պարտավորություններ, ինչը նրան թույլ է տալիս վերահսկել հաճախորդի գործունեությունը (դեբիտորական մասի մասով) և հետևել իր պարտապանների վճարունակությանը 3։ Այս հատկությունը, հավանաբար, ֆակտորինգային պայմանագրի կնքման միջև ամենակարևոր տարբերություններից մեկն է։ Եթե ​​ֆակտորինգի պայմանագիրը ֆինանսական գործակալին չի ապահովում հաճախորդին հաշվապահական և այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելու պարտավորություն, ապա ֆակտորինգային պայմանագիրը նույնական է փոխհատուցվող հանձնարարականի։ Բացի վերը նշվածից `հաճախորդին տրամադրել հաշվապահական և այլ ֆինանսական ծառայություններ` նախատեսելով գործոնային պարտավորության հրամայական կարգ։ Փաստորեն, ֆակտորինգի պայմանագրի բովանդակությունը ավելի մոտ կլինի միջազգային ֆակտորինգային պայմանագրի ըմբռնմանը և բովանդակությանը, կհայտնվեն ներքին շուկայի զարգացման նոր ուղիներ և հնարավորություններ, մինչդեռ ներկայումս օրենսգրքում ամրագրված ֆակտորինգային պայմանագրի հայեցակարգը լիովին չի արտացոլում իրավական հարաբերությունների բովանդակությունը։ Փաստորեն, ֆակտորինգը հաճախորդին ֆինանսական ռեսուրսներ տրամադրելուց, ինչպես նաև հաճախորդին այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելուց բացի, այսինքն ՝ պարտքերի կառավարում, պարտքերի մարում և այլն, իրավական հարաբերությունների բաղկացուցիչ մասն է։ Սա ապահովում է շուկայի կայունությունը, քանի որ հաճախորդը պարտավորված չէ որոշակի միջոցներ ծախսել պարտքի կառավարման համար, սակայն ֆինանսական գործակալի կողմից այդ գործունեության իրականացման շնորհիվ դուք հստակ պատկերացնում եք պարտապանների կարգավիճակը և դեբիտորական պարտքերը, գիտի, որ պարտքերը ժամկետանց են։ խնդիրներ և այլն։ Ֆինանսական գործակալի համար կարևոր է այդ գործունեությունն իրականացնելը, քանի որ այդ դեպքում նա պատկերացում ունի ձեռք բերվող պարտքերի մասին, դրանք անհիմն կամ անհիմն կրճատվում են։ 1 Տե՛ս Սոլնցև Մ., Ֆակտորինգը լավ այլընտրանքային վարկ է դառնում փոքր և միջին բիզնեսի համար։ Ведомости »19.11.2013 թ., Www.factorings.ru, հասանելի էր 05.05.2015 թ .։ 2 Տե՛ս Fomkin K․. Հնարավո՞ր է, որ ռուսական պատերազմի գործոնը ֆակտորինգ անվանվի։ «Ընկերություն», 26.11.2013, www.factorings.ru- ն հասանելի էր 05.05.2015 թ .։ 3 Տե՛ս Braginski MI, Vitrinsky VV, Պայմանագրային իրավունք, Bookանապարհորդությունների գիրք, հատոր 1, վարկի պայմանագրեր, բանկային վարկ և ֆակտորինգ։ Կոլեկտիվ կրթության ստեղծման վերաբերյալ պայմանավորվածություններ Մ., 2011, էջ. 262։ սալաքարի պահանջներ ձեռք բերելու ռիսկը։ Փաստորեն, ֆինանսական գործակալը հնարավորություն ունի ավելի խորը գնահատելու իր ռիսկերը։ Essեսիայի գործարքի և ֆակտորինգի պայմանագրի հիմնական տարբերությունը դրանց առարկան է։ Օրենսդիրի կողմից ցեսսի առարկաների նկատմամբ որևէ պահանջ չկա, ինչը նշանակում է, որ ցեսսի գործարքը կարող է կնքվել քաղաքացիական շրջանառության ցանկացած լրիվ գործունակ սուբյեկտի կողմից։ Ինչպես նշվեց, ֆակտորինգի պայմանագիրը գործարար հարաբերություններում օգտագործվող պայմանագրի տեսակ է, որը ենթադրում է ֆակտորինգային պայմանագրի հատուկ առարկայական կազմ։ Ֆակտորինգի պայմանագրի նորմերի համաձայն, ֆինանսական գործակալի համար սահմանված հատուկ պահանջով կարգավորվում են միայն որոշակի հարաբերություններ, որտեղ բանկերը կամ այլ վարկային կազմակերպությունները գործում են որպես կոնցեսիոներ, ինչպես նաև այդպիսի գործունեություն իրականացնելու լիցենզիա ունեցող այլ կազմակերպություններ 1։ Քաղաք օր 893-րդ հոդվածի համաձայն, բանկերը, այլ վարկային կազմակերպությունները, ինչպես նաև այլ առևտրային կազմակերպություններ, որոնք ունեն այդպիսի գործունեություն իրականացնելու լիցենզիա, կարող են ֆինանսական համաձայնագրեր կնքել որպես դրամական պահանջներ `որպես ֆինանսական գործակալներ։ Քաղաք օր 893-րդ հոդվածի բառացի մեկնաբանությունից բխում է, որ բացի բանկերից և վարկային այլ կազմակերպություններից, ցանկացած առևտրային կազմակերպություն, որն ունի ֆակտորինգային գործունեություն իրականացնելու լիցենզիա, կարող է գործոն հանդիսանալ, մինչդեռ «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքի 43 43-րդ հոդվածը սահմանում է. լիցենզավորման առարկա։ Գործունեության տեսակները, ֆակտորինգային գործունեությունը հասանելի չեն որպես գործունեության լիցենզավորման ենթակա գործունեության առանձին տեսակ։ «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքի 43-րդ հոդվածի 6-րդ կետը նախատեսում է վարկային կազմակերպության գործունեության լիցենզավորում `որպես բանկ-ֆինանսավարկային գործունեության տեսակ։ «Վարկային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 6-րդ մասում նշված է. Ով `սույն օրենքի վարկային կազմակերպությունների գործունեությունը կարգավորող Հայաստանի Հանրապետության այլ օրենքների և նորմատիվ իրավական ակտերի առումով, վարկի տեսակներ (խմբեր) են համարվում. կազմակերպություններ. դ) Դրամական ֆինանսավորման () ֆակտորինգային կազմակերպություններ, որոնց հիմնական գործունեությունը դրամական պահանջի զիջման դիմաց ֆինանսավորման (ֆակտորինգի) գործարքների կնքումն է ՝ Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 48-րդ գլխով սահմանված կարգի և պայմանների համաձայն. Հայաստանի Վերոնշյալ հոդվածից հետեւում է, որ ֆակտորինգային ընկերությունները վարկային կազմակերպություններ են։ Այս դեպքում դա գործնականում անհասկանալի է։ 893-րդ հոդվածի «նման այլ գործունեություն իրականացնելու լիցենզիա (լիցենզիա) ունեցող այլ առևտրային կազմակերպությունների նման» արտահայտությունը, օրինակ. Ֆինանսական գործակալը սահմանում է մի շարք պահանջներ, որոնց ֆակտորինգային պայմանագիրը կնքվում է միայն հաճախորդի հետ։ Նման պահանջներն են, օրինակ. • Ոլորտում հաճախորդի / պարտապանի փորձ, • Գործընկերոջ փորձ, • Ֆինանսական տվյալներ, բանկային հաշվի շրջանառություն, • Գործարքի հաճախականություն, վարկային պատմություն։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ ֆինանսական գործակալի կողմից սահմանված ընդհանուր պահանջներ չկան։ Սա նշանակում է, որ տարբեր ֆինանսական գործակալներ կարող են հաճախորդի հետ տարբեր ֆակտորինգային պայմանագրեր կնքել։ Օրինակ ՝ գործնականում կարող են լինել դեպքեր, երբ միայն 1 Տե՛ս Քաղաքացիական օրենսգիրքը բավարար է ֆակտորինգային պայմանագիր կնքելու համար։ օր 893-րդ հոդված Մեր կարծիքով, այս հոդվածը խմբագրման կարիք ունի։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 45-րդ հոդվածի 10-րդ կետի 2-րդ պարբերության համաձայն `թվարկելով պայմանները, երբ թվարկված պայմաններից միայն մեկի առկայությունը բավարար է,« և »կամ« և »միացումները չեն կարող օգտագործվել։ , Քաղաք Սակայն նշված հոդվածում օգտագործվում է «բանկեր` այլ վարկային կազմակերպություններ »արտահայտությունը, որի դեպքում այլ վարկային կազմակերպությունների մասնակցությունը դառնում է պարտադիր պայման` հոդվածի կիրառման համար `բանկերի մասնակցության հետ միաժամանակ։ Այս իրավիճակը շտկելու համար հոդվածը պետք է խմբագրվի հետևյալ կերպ. «Որպես ֆինանսական գործակալ ՝ բանկերը կամ այլ վարկային կազմակերպությունները կարող են ֆինանսական պահանջներ կնքել դրամական պահանջի դիմաց, ինչպես նաև այլ լիցենզիա ունեցող այլ առևտրային կազմակերպություններ»։ Ապրանքների, ծառայությունների կամ աշխատանքների մատակարարման հաշիվ `որպես հաճախորդի հայց ներկայացնելու իրավունքի ապացույց։ Քաղաք օր 403-րդ հոդվածի համաձայն, պարտատիրոջ պահանջի հանձնումը մեկ այլ անձի թույլատրվում է, եթե դա չի հակասում օրենքին, այլ իրավական ակտերին կամ պայմանագրին։ Քաղաք օր 398-րդ հոդվածի համաձայն, պարտատիրոջը անօտարելի պահանջների փոխանցումը, ներառյալ ալիմենտը, կյանքի կամ առողջության վնասը, այլ անձի չի թույլատրվում։ Ինչպես տեսնում ենք, դուրս գալու գործարքի դեպքում օրենքը չի նախատեսում գործարքի կնքման պարտադիր պայմաններ, որոնք պետք է փաստաթղթավորված լինեն։ Jեսիայի գործարքի կնքման միակ խոչընդոտն այն է, որ օրենքը կարող է արգելել համապատասխան հայցի բավարարումը։ Ինչ վերաբերում է, թե գործարարն ինչ համագործակցություն ունի իր գործընկերոջ հետ, ինչպիսի փորձ ունի գործունեության համապատասխան ոլորտում և այլն, դա նշանակված անձի հետաքրքրության առարկա չէ։ Ըստ էության, կնքման գործարքի դեպքում, ինչպես ֆակտորինգային պայմանագրի դեպքում, կողմերը որոշում են, թե հայցադիմումի իրավունքը զիջող կողմը ինչ փաստաթղթեր պետք է ներկայացնի մյուս կողմին `հայցադիմումի իրավունքի գոյությունը ապացուցելու համար, որը զիջման առարկա է։ LA ուսումնասիրելով ֆակտորինգային պայմանագրի օգուտները ՝ Նովոսյոլովան նշում է, որ պարտապանի տնտեսական շահն այն է, որ նա փողը անմիջապես ստանա, նրա պարտքի սպասարկման ծախսերը նվազեցվեն, և որ պարտապանը մասամբ կամ ամբողջությամբ ազատվի անվճարունակության ռիսկից։ Ֆինանսավորող կողմը (գործոնը) վարձատրություն է ստանում մատուցած ծառայությունների դիմաց, որոշ դեպքերում որոշ չափով լրացուցիչ օգուտներ է բերում պարտատերին վճարված գումարի և պարտապանից ստացված գումարի տարբերությունից 1։ Չի կարելի ասել, որ կողմերը զիջում են այդպիսի դրական արդյունքների ՝ ստորագրահավաքի ստորագրման ժամանակ։ Ավելին, այս տեսանկյունից, ցեսիան նշանակալի առավելություն ունի ֆակտորինգային պայմանագրերի համեմատ։ Պաշտոնանկության ենթակա պահանջի իրավունքի հիմքում ընկած պարտավորությունների շրջանակը չի սահմանափակվում։ Ի լրումն, ցեսիոն գործարքի դեպքում, կողմերի համաձայնության համաձայն, կնքողը, փաստորեն, վաճառում է իր պահանջի իրավունքը, միանգամից ստանում է ամբողջ գումարը, իսկ ֆակտորինգի պայմանագիր կնքելիս հաճախորդը սովորաբար չի ստանում են փոխանցված գումարի հարյուր տոկոսը։ ՀՀ բանկային պրակտիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ֆակտորինգային պայմանագրի ընթացքում բանկերը հաճախորդին տրամադրում են պահանջի իրավունքի արժեքի 90% -ը, իսկ մնացած 10% -ը տրամադրվում են պարտապանի կողմից պարտավորությունը կատարելուց հետո (10-ից % բանկը նախապես վերցնում է վարձավճարը)։ Դա պայմանավորված է այդ օրվա փաստով։ 399-րդ հոդվածի համաձայն, սկզբնական պարտատիրոջ իրավունքը անցնում է նոր կրեդիտորին այնքանով, որքանով առկա է իրավունքի փոխանցման պահին, պայմանների համաձայն։ օր 894-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, տրամադրված ֆինանսավորման համար զիջման օբյեկտ կարող է լինել ինչպես դրամական պահանջը, որի համար ավարտվել է վճարման ժամկետը (ընթացիկ պահանջ), այնպես էլ միջոցներ ստանալու իրավունք (ապագա հայց)։ Agentավոք, ֆինանսական գործակալի կողմից հաճախորդին ներկայացված պահանջների պատճառը, ցավոք, իրեն ապահովագրվելն է ռիսկերից։ Քանի որ ֆակտորինգը թույլատրվում է զիջել ապագա հայցին, ապագա հայց ասելիս օրենքի ձևակերպումից պարզ չէ, օրենսդիրը նկատի ուներ պայմանագրից բխող պահանջի իրավունքը, որպեսզի ֆինանսական գործակալը հաշվարկի ռիսկերը, հաճախորդը առաջարկում է, որի հիման վրա նա կկարողանա գնահատել հաճախորդի կողմից իր կողմից պահանջվող գումարը ստանալու հնարավորությունը։ Ապագա դրամական պահանջները, մեր կարծիքով, պետք է համարվեն այն պահանջները, որոնք հիմնված են ապառիկ վճարման պայմանագրերի վրա, չնայած գիտական ​​գրականության մեջ այդ մասին կոնսենսուս չկա։ Ամփոփելով վերոգրյալը ՝ նշենք, որ ֆակտորինգի պայմանագիրը առևտրայնացված ցեսսի պայմանագիր է։ Ֆակտորինգի փորձագետների կարծիքով, ցեսիան խորհրդային ֆակտորինգի դարաշրջանի վարկած է։ Rapidամանակակից արագ զարգացման պայմաններում, ցավոք, 1 Տե՛ս Deresh S., Factoring- ի նշանակությունը նախաաշխատանքային գործունեության մեջ // Ռուսաստանի իրավունքների արդի հիմնախնդիրներ։ N1 (10) 2009, էջ 215-221։ Ֆակտորինգը ավելի հարմար է գործարար մարդկանց, հատկապես փոքր և միջին ձեռնարկությունների համար, քանի որ այն ապահովում է մշտական ​​միջոցների հոսք դեպի կազմակերպություն և կազմակերպությանը հնարավորություն է տալիս ապահովել գործունեության շարունակականությունը։ Բացի այդ, ֆակտորինգային պայմանագիրը հնարավորություն է տալիս հաճախորդներին իրենց գործընկերներին առաջարկել ավելի ճկուն վճարային համակարգ ՝ առանց վտանգելու հաճախորդի գործողությունների շարունակականությունը գործատուի դեպքում։ Այս ամենի հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է կատարելագործել առկա օրենսդրական բազայի ֆակտորինգային շուկայի կարգավորումը `շուկայի անխափան և արագ զարգացում ապահովելու համար։ Աղյուսակ 1 Ֆակտորինգ պայմանավորվածություն եւ զիջում ֆակտորինգային գործարքի ընդհանրություններն ու tarberutyunneredramakanpahanjipokhantsumpahanjihimkisahmanapakvatsutyunapagapahanjizijmanhnaravorutyunhatuksubyektayinkazmlratsutsichtsarayutyunnerimatutsmanhnaravorutyunpastatghtayintsanrabernvatsutyunfaktoringipaymanagirtsesiayigortsarkAnna AvetisyanINCHU ԿՆՔԵԼ ՀԱՄԱՁԱՅՆԱԳԻՐ ԵԹԵ ՄԵՆՔ ԿԱՐՈՂ ԵՆ ԿՆՔԵԼ զիջման PAYMANAGIRBanali խոսքերը, ֆակտորինգ, զիջման գործոնը, ֆինանսավորման պահանջը. ։

example417

example417

Թիմերը ժամանակակից կազմակերպությունների հիմնական մասն են, բայց ոչ բոլոր թիմերն են արդյունավետ գործում։ Հաճախ թիմերը չեն օգտագործում իրենց ամբողջ պոտենցիալը կամ չեն արդարացնում մենեջերների հույսերը։ Սակայն լավ լիդերները օգնում են թիմին հասնել հաջողության։ Արդյունավետությունը բարդ հասկացություն է, որի հստակ եւ բոլորի կողմից ընդունված սահմանում գոյություն չունի։ Այն բնութագրում է նպատակահարմարություն, որակ, օգտակարություն եւ այլն։ Լայն իմաստով արդյունավետությունը բնութագրում է համակարգի որակը, նպատակների ճիշտ ժամանակին հասնելը։ Ավելի նեղ իմաստով` համակարգի արդյունավետությունը բնութագրվում է համակարգի գործունեության արդյունքների եւ ծախսերի հարաբերակցությամբ։

Թիմերը ստեղծվում են որոշակի նպատակներ իրականացնելու համար եւ նրանց գործունեության քանակական արդյունքը որոշիչ է։ Հետեւաբար, թիմը համարվում է հաջողության հասած, եթե այն հասել է իր նպատակին։ Այսպիսով թիմային աշխատանքի արդյունավետության գլխավոր հատկանիշը թիմի նպատակներին հասնելու մակարդակն է։ Ցանկացած նպատակին հասնել պահանջում է թիմի անդամների որոշակի գործունեություն։ Եթե թիմի գործունեությունը ամբողջովին կամ մասնակի բերում է դրված նպատակներին, ապա այն արդյունավետ է։ Թիմի նպատակներին հասնելուն` արդյունավետության բարձրացման, հասնում են այն դեպքում, երբ բոլոր անդամները ճանաչում են այդ 124ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ նպատակները ինչպես անձնական, մասնագիտական, այնպես էլ հոգեւոր տեսանկյունից։ Սա հնարավոր է միայն ամբողջ կոլեկտիվի եւ նրա անդամներից յուրաքանչյուրի հասունության բարձր մակարդակի դեպքում։ Թիմի արդյունավետությունը` նրա ունակությունն է հասնելու հետեւյալ 4 նպատակներին` նորարարությունների ներդրում (փոփոխություններին հարմարում), արտադրողականության աճ, ապրանքների եւ ծառայությունների բարձր որակի ապահովում, աշխատակիցների պահանջմունքների բավարարում [1, с.289]։ Նորարարություններին հարմարվել ասելով նկատի ունենք, որ կազմակերպության համար կարեւոր նշանակություն ունի արտաքին միջավայրի պահանջներին եւ դրանց փոփոխություններին թիմի արագ արձագանքը։ Արտադրողականությունը կորպորատիվ նպատակներին նվազագույն ռեսուրսներով հասնելն է։ Որակը նշանակում է խոտանների բացակայություն եւ ապրանքների եւ ծառայութjունների համապատասխանություն սպառողի սպասումներին։ Աշխատակիցների պահանջմունքների բավարարումը թիմի ունակությունն է հասնելու նրա անդամների լոյալությանը, ոգեշնչմանը։ Թիմի արդյունավետության հետ խիստ կապված է երեք ոլորտ. 1. միասնականությունը կամ համախմբվածությունը, 2. առաջադրանքների կատարումը եւ սոցիալ-էմոցիոնալ դերը, 3. լիդերի անձնական ազդեցությունը թիմի վրա։ Միասնականությունը եւ թիմի արդյունավետությունը։ Թիմի համախմբվածությունը նրա անդամների միությունն է, նրանց ձգտումը դեպի ընդհանուր նպատակ։ Համախմբված թիմի անդամները ոչ միայն խորապես նվիրված են նրան, այլ նաեւ զգում են, որ զբաղված են ինչ որ նշանակալի բանով, ինչպես նաեւ նրանք ուրախություն են ապրում ընդհանուր հաջողության հասնելիս։ Երբ մարդկանց մեջ չկա միասնականություն, նրանք այնքան էլ մտահոգված չեն թիմի ծաղկունքով։ Համախմբվածությունը թիմի դրական բնութագրիչ է։ Թիմային համախմբվածության գործոնները։ Լիդերները կարող են կիրառել որոշակի գործոններ, որպեսզի հասնեն թիմային համախմբման։ Այդ գործոններից մեկը փոխադարձ ազդեցությունն է։ Որ125ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ քան շատ շփում կա թիմի անդամների միջեւ, որքան շատ ժամանակ նրանք անցկացնեն միասին, այնքան ավելի ուժեղ է թիմի համախըմբվածությունը։ Երկրորդ գործոնը ընդհանուր նպատակներն են։ Եթե թիմի անդամները համաձայնվում են թիմի նպատակներին, ապա նրանք դառնում են միասնական։ Դա թույլ է տալիս ստեղծել միատեսակ մտածողների կոլեկտիվ։ Երրորդ գործոնը թիմի գրավչությունն է, ինչը նշանակում է, որ նրա անդամներն ունեն միեւնույն սկզբունքները եւ նրանց դուր է գալիս միասին աշխատել։ Այս դեպքում աշխատակիցները միմյանց վերաբերվում են համակրանքով եւ հարգանքով։ Թիմային համախմբվածության վրա ազդում է նաեւ կազմակերպչական կոնտեքստը։ Երբ մի թիմ մրցում է մյուսի հետ, նրա համախմբվածությունը մեծանում է, քանի որ մրցման երկու մասնակիցներն էլ ձգտում են հաղթանակի։ Եվ վերջապես հաջողությունը եւ այլ անձանց դրական գնահատականը էլ ավելի է ուժեղացնում թիմի միությունը։ Երբ թիմը հաջողությամբ կատարում է առաջադրանքը եւ կազմակերպության մյուս անդամները ընդունում են նրա հաջողությունները, թիմի անդամներն էներգիայի ներհոսք են զգում, եւ նրանց լոյալությունն աճում է։ Թիմային համախմբվածության հետեւանքները։ Թիմային միասնականության հետեւանքները կարելի է բաժանել երկու կատեգորիայի` հոգեւոր եւ նյութական։ Որպես կանոն թիմի մարտական ոգին բարձր է միասնական թիմերում, քանի որ հենց համախմբվածությունն է լավացնում թիմի անդամների շփումը, խթանում ընկերական մթնոլորտի ստեղծմանը, մշտական կապի պահպանմանը, լոյալության ուժեղացմանը եւ որոշումների կայացման գործընթացում աշխատակիցների ավելի ակտիվ մասնակցությանը։ Միասնական թիմն ավելի լավ է բավարարում իր անդամների պահանջմունքները։ Ինչ վերաբերվում է արտադրողականությանը, ապա սովորաբար համախմբվածությունը դրական ազդեցություն է թողնում դրա վրա` չնայած, որ հետազոտությունների արդյունքները միանշանակ չեն։ Միասնական թիմերում աշխատակիցները խիստ մոտիվացված են, այդ պատճառով առավելագույն ջանքեր են գործադրում հաջողության հասնելու համար։ Սակայն այստեղ կարող է առաջանալ սոցիալական խթանման էֆեկտը, երբ ինչ-որ մարդու ներկայությունը ոգեշնչում է թիմի անդամներին։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ միասնականությունը էապես ազդում է աշխատանքի արդյունքների վրա, եթե 126ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ թիմի փոխադարձ կախվածությունը բարձր է, այսինքն, երբ թիմի անդամները պետք է սերտորեն փոխգործակցեն եւ կոորդինացնեն իրենց աշխատանքները։ Արտադրողականության վրա ազդող այլ կարեւորագույն գործոն է թիմի եւ թոփ-մենեջերների միջեւ փոխհարաբերությունները։ Մի հետազոտությունում 200 թիմերի օրինակով գնահատվել է աշխատանքի արդյունքների եւ միասնականության կոորելյացիան։ Պարզվել է, որ համախմբված թիմերն ավելի արտադրողական են, երբ թիմի անդամները զգում են վերին օղակի ղեկավարների սատարումը, եւ պակաս արտադրողական, երբ թոփ-մենեջերները ցուցաբերել են թշնամանք։ Լիդերների կողմից սատարվելը օգնել է թիմերին ավելի բարձր նորմաներ գրանցել, իսկ լիդերների թշնամանքը նորմաների իջեցում է առաջացրել։ Առաջադրանքը եւ սոցիալ-հոգեբանական պահանջմունքները։ Որպեսզի թիմն արդյունավետ լինի անհրաժեշտ է հավասարակշռություն հաստատել կորպորատիվ առաջադրանքների կատարման եւ աշխատակիցների սոցիալ-էմոցիոնալ պահանջմունքների բավարարման միջեւ։ Այստեղ տեղին է հիշել ղեկավարման ոճերը՝ առաջադրանքի կամ մարդկանց վրա կենտրոնացած։ Առաջադրանքի վրա կենտրոնացումը հիմնականում կապված է բարձր արտադրողականության հետ, իսկ մարդկանց վրա կենտրոնացումը՝ փոխհարաբերությունների եւ աշխատակիցներ պահանջմունքների բավարարման։ Որպեսզի թիմը երկարաժամկետ լավ արդյունքներ ցույց տա, այն պետք է ոչ միայն կատարի իր առջեւ դրված խնդիրները, այլ նաեւ բավարարի իր կազմում ընդգրկված մարդկանց պահանջմունքները։ Այս պայմանները բավարարվում են լիդերի մասնակցությամբ, որը խաղում է երկու հիմնական դերերից մեկը` կա՛մ մասնագետի դերը, կա՛մ սոցիալ-հոգեբանակ դերը[1, с.293]։ Մասնագետի դերը կապված է նոր մտքերի եւ խնդիրների լուծման միջոցների, ինչպես նաեւ թիմի արդյունավետության գնահատման հետ։ Այս դերը կատարողն ուսումնասիրում է փաստերը, առաջարկներ է ներկայացնում, գտնում է անհրաժեշտ տեղեկատվություն, որպեսզի պարզեցնի առաջադրանքը, գումարում է տվյալները եւ ոգեշնչում աշխատակիցներին։ Սոցիալ-էմոցիոնալ դերն իր մեջ ներառում է վարքագծի այնպիսի ձեւեր, ինչպիսին են խնդիրների լուծման գործընթացում թիմի անդամների ներգրավումը, այլ մտահաղացումների 127ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ընդունում, անհամաձայնությունների եւ կոնֆլիկտների հարթեցում, աշխատակիցների զգացմունքների եւ պահանջմունքների հանդեպ ուշադիր վերաբերմունք։ Այս դերը կատարողը մյուսների համար օրինակ է ծառայում։ Նա սահմանում է վարքագծի նորմեր եւ ստեղծում է փոխգործակցություն եւ համագործակցություն թիմի անդամների միջեւ՝ օգնելով նրանց հաղթահարել դժվարությունները։ Իդեալական դեպքում թիմի լիդերը այս երկու դերը կատարում է միաժամանակ, ինչով հարգանք եւ հիացմունք է վայելում։ Սակայն երբեմն անհրաժեշտ է ուշադրությունը կենտրոնացնել որեւէ դերի վրա, օրինակ, եթե թիմի անդամները բավականին կենտրոնացած են առաջադրանքի վրա, լիդերը կարող է հիմնականում սոցիալ-էմոցիոնալ դեր կատարել։ Եվ հակառակը, երբ թիմի անդամները կենտրոնացած են փոխհարաբերությունների վրա, լիդերը պետք է մասնագետի դեր կատարի՝ բացատրելով առաջադրանքը եւ սահմանելով նպատակները։ Լիդերի ջանքերը ուղղված են այնպիսի պայմանների ապահովմանը, որոնցում թիմի անդամները կկարողանան բավարարել այդ երկու տիպի պահանջմունքները։ Լավ հավասարակշռված թիմերն ունակ են երկարաժամկետ հեռանկարում հաջող աշխատել, եթե յուրաքանչյուր աշխատակից բավարարում է իր հիմնական պահանջմունքները եւ կատարում է իր առջեւ դրված առաջադրանքները։ Լիդերի անձնական դերը։ Թիմի հաջողությունների մեծ մասը կախված է նրա լիդերի արդյունավետությունից եւ պրոֆեսիոնալիզմից։ Հարվարդի բիզնես դպրոցի դասախոսները, հետազոտելով սրտաբանների թիմին, նկատեցին, որ լիդերի գործողությունները ամբողջ թիմի արդյունավետության կարեւորագույն գործոնն են։ Շատ մարդիկ ունակ են յուրացնելու թիմի լիդերի համար անհրաժեշտ հմտությունները, չնայած, որ այդ հմտությունների ձեռքբերումը ոչ միշտ է հեշտ տրվում։ Որպեսզի արդյունավետ լիդեր դառնալ, պետք է ձգտել փոխվել, ձգտել սեփական հարմարավետության սահմաններից դուրս գալ։ Ահա փոփոխությունների երեք ձեւ, որոնք թույլ են տալիս դառնալ թիմի իրական լիդեր։ Դրանք են` ընդունել ընդհանուր նպատակների եւ արժեքների նշանակությունը, կարողանալ ընդունել սեփական սխալները եւ լինել թիմի անդամների ընդդիմախոսը եւ սատարել նրանց։ Պետք է նշել, որ թիմային աշխատանքը դեռեւս չի նշանակում արդյունավետության աճ։ Բազմաթիվ հետազոտությունների արդյուն128ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ քում առանձնացվում են մի շարք բնութագրեր, որոնք առկա են արդյունավետ թիմերում։ Դրանք են` Հստակ նպատակներ։ Բարձրարտադրողական թիմերը բնութագրվում են իրենց նպատակի հստակ գիտակցմամբ եւ այն համոզմամբ, որ դա կբերի օգտակար կամ կարեւոր արդյունքների։ Անհրաժեշտ հմտություններ եւ կարողություններ։ Արդյունավետ թիմերը ձեւավորվում են իրազեկ, բարձր որակավորում ունեցող մասնագետներից, ովքեր տիրապետում են յուրահատուկ հմտությունների եւ ունակությունների։ Փոխադարձ վստահություն։ Արդյունավետ թիմերին բնորոշ է վստահության բարձր մակարդակը։ Այսպիսի թիմերի անդամները հավատում են իրենց գործընկերների ազնվությանը եւ ունակություններին։ Ընդհանուր հակվածությունը։ Սրան բնորոշ է թիմի անդամների մեծ նվիրվածությունը նրա նպատակներին եւ մարդկանց պատրաստակամությունը ծախսելու մեծ քանակի էներգիա դրանց հասնելու համար։ Սերտ փոխկապվածությունը։ Արդյունավետ թիմերը բնութագըրվում են շփման բարձր մակարդակով։ Այսպիսի թիմերի անդամները ունակ են միմյանց տեղեկատվություն փոխանցել պարզ ու հասկանալի ձեւով։ Պայմանավորվելու ունակություն։ Արդյունավետ թիմերն անընդհատ ձգտում են ճկունության բարձրացման եւ իրենց անդամների աշխատանքային առաջադրանքներում ներդնում են հնարավոր բոլոր շտկումները եւ փոփոխությունները։ Այդպիսի ճկունությունը թիմի անդամներից պահանջում է միմյանց հետ պայմանավորվելու լավ ունակություն։ Արդյունավետ ղեկավարում։ Արդյունավետ ղեկավարը կարող է թիմին ստիպել հետեւել իրեն՝ հաղթահարելով ամենադժվար խոչընդոտները։ Նա հստակ բացատրում է առաջադրանքը եւ հըստակ նպատակներ է սահմանում։ Ներքին եւ արտաքին աջակցություն։ Արդյունավետ թիմերի վերջին բնութագրիչը սատարող մթնոլորտն է։ Եթե խոսենք ներքին իրավիճակից, ապա այս թիմերում պետք է ձեւավորվի ամուր ենթակառուցվածք։ Իսկ Եթե խոսենք արտաքին սատարման մասին, ապա կա129ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ռավարող անձնակազմը պետք է թիմին ապահովի բոլոր ռեսուրսներով, որոնք անհրաժեշտ են նրան հանձնարարված աշխատանքի իրականացման համար [2, с.726]։ Այսպիսով, թիմային աշխատանքի արդյունավետության ուսումնասիրությունն անհրաժեշտ է սկսել դրա վրա ազդող գործոնների ուսումնասիրմամբ։ Դիտարկելով եւ պարզելով յուրաքանչյուր գործոնի ազդեցությունը` կարելի է ազդել այդ գործոնի վրա` կազմակերպության գործունեության արդյունավետության բարձրացման նպատակով։ Խոտորոնյան փորձարկման դերը աշխատողների աշխատունակության բարձրացման գործում։ Աշխատողների աշխատունակության բարձրացման նպատակով իրականացված ամենահայտնի փորձակումներից է Խոտորոնյան փորձարկումը։ Այն իրականացվել է 1994 թվականի նոյեմբերին, երբ հետազոտողների մի խումբ սկսեց փորձարկում Վեսթերն Էլեկտրիկ ընկերությանը պատկանող Խոտորոնի գործարանում` Իլինոյս նահանգի Չիչերո քաղաքում։ Դրա սկզբնական նպատակը աշխատանքի ֆիզիկական պայմանների եւ աշխատանքի արտադրողականության միջեւ եղած կախվածության որոշումն էր։ Այս փորձարկումը «գիտական մենեջմենթի» տեսության տրամաբանական զարգացումն էր, որն այն ժամանակ գերակշռող էր։ Ինչպես շատ հաճախ պատահում է մեծ հայտնագործությունների հետ` չստացվեցին այն արդյունքները, ինչ սպասում էին գիտնականները։ Անսպասելիորեն նրանք նկատեցին ինչ-որ ավելի կարեւոր բան, որն անուղղակիորեն բերեց մենեջմենթում «մարդկային հարաբերությունների» տեսության առաջացմանը։ Հարկ է նշել, որ վերը նշված փորձարկումն իրականացվել է չորս փուլով։ Փորձարկման առաջին փուլի էությունը կայանում էր նրանում, որ բացահայտվեր լուսավորության ազդեցությունը աշխատողների աշխատանքի արտադրողականության վրա։ Այս փուլում աշխատողները բաժանված էին երկու խմբի` վերահսկողության եւ փորձարարական։ Ի զարմանս հետազոտողների, երբ նրանք մեծացրեցին լուսավորությունը փորձարարական խմբում, երկու խմբերի աշխատանքի արտադրողականությունն էլ աճեց։ Նույնը տեղի ունեցավ նաեւ այն ժամանակ, երբ լուսավորությունը կրճատվեց։ Հետազոտողները եզրակացրեցին, 130ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ որ լուսավորությունը աննշան ազդեցություն է թողել աշխատանքի արտադրողականության վրա։ Նրանք հասկացան, որ փորձարկումը չհաջողվեց այնպիսի գործոնների պատճառով, որոնք իրենց վերահսկողությունից դուրս էին։ Պարզվեց, որ նրանց վարկածը ճիշտ էր, բայց բոլորովին այլ պատճառներով։ Երկրորդ փուլում խմբին միացավ Էլթոն Մեյոն, ով այն ժամանակ արդեն Հարվարդի համալսարանի լավագույն գիտնականներից էր։ Այս փուլում իրականացվեց ռելեներ հավաքողների լաբորատոր փորձարկում։ Այս անգամ վեց կամավորներից բաղկացած փոքր խումբը առանձնացվեց մնացած անձնակազմից եւ իր աշխատանքի համար ստացավ արտոնյալ վճար։ Աշխատողներին տրվեց ավելի մեծ շփման ազատություն, քան սովորաբար ընդունված էր գործարանում։ Դրա արդյունքում նրանց միջեւ առաջացան ավելի սերտ փոխհարաբերություններ։ Սկզբնական շրջանում արդյունքները հիմնավորում էին նախնական վարկածը։ Երբ, օրինակ, աշխատանքում մտցվեցին լրացուցիչ ընդմիջումներ, աշխատանքի արտադրողականությունը աճեց։ Գիտնականները դա բացատրեցին հոգնածության ավելի ցածր աստիճանով։ Այդ իսկ պատճառով խումբը շարունակում էր նմանատիպ փոփոխություններ կատարել աշխատանքի պայմաններում` կրճատելով աշխատանքային օրը եւ աշխատանքային շաբաթը։ Իսկ աշխատանքի արտադրողականությունը շարունակում էր աճել։ Երբ գիտնականները վերադարձրեցին աշխատանքի սկզբնական պայմանները, աշխատանքի արտադրողականությունը շարունակեց մնալ նախկին բարձր մակարդակում։ Այն ժամանակաշրջանի կառավարման տեսության համաձայն, այդպիսի բան պետք է տեղի չունենար, բայց այդպես եղավ։ Այդ պատճառով հարցում անցկացվեց մասնակիցների շրջանում` այդ երեւույթի պատճառների բացահայտման համար։ Հետագայում գիտնականները պարզեցին, որ ինչ-որ մարդկային տարր ավելի մեծ ազդեցություն ունի աշխատանքի արդյունավետության վրա, քան տեխնիկական եւ ֆիզիկական պայմանների փոփոխությունը։ Փորձարկումների երրորդ փուլը սկզբնապես մտածված էր որպես մարդկանց անմիջական ղեկավարման կատարելագործման պարզ պլան։ Սակայն արդյունքում պլանը վեծաճեց մեծ ծրագրի, որը բաղկացած էր ավելի քան քսան հազար աշխատակիցների հետ զրույցնե131ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րից։ Հավաքվեց մեծ ծավալի տեղեկատվություն իրենց աշխատանքի նկատմամբ աշխատակիցների վերաբերմունքի վերաբերյալ։ Արդյունքում հետազոտողները պարզեցին, որ յուրաքանչյուր աշխատակցի արտադրողականությունը եւ կարգավիճակը կազմակերպությունում կախված էր ինչպես հենց աշխատակցից, այնպես էլ աշխատանքային կոլեկտիվից։ Որպեսզի ուսումնասիրեն կոլեգաների ազդեցությունը աշխատակիցների աշխատանքի արտադրողականության վրա, գիտնականները որոշեցին իրականացնել չորրորդ փորձարկումը։ Ենթադրվում էր, որ չորրորդ փուլը կբացահայտեր աշխատանքի թիմային արդյունավետության վրա հիմնաված նյութական խթանման ծրագրերի ազդեցության աստիճանը։ Գիտնականները տրամաբանորեն հիմնվում էին այն վարկածի վրա, որ այն աշխատողները, ովքեր մյուսներից արագ էին աշխատում եւ մոտիվացված էին ավելի շատ վաստակելու ցանկությամբ, կստիպեն ավելի դանդաղաշարժներին մեծացնել թողարկումը։ Բայց այս անգամ եւս գիտնականներին անակնկալ էր սպասվում։ Իրականում ավելի արագաշարժ աշխատակիցները հակված էին կրճատել իրենց աշխատանքի տեմպը, որպեսզի դուրս չմնային թիմի սամանած շրջանակներից։ Նրանք չէին ցանկանում, որպեսզի իրենց համարեն ընդունված ռիթմի խախտողներ, կամ իրենց մեջ թիմի մյուս անդամների բարեկեցության համար վտանգ տեսնեն։ Սակայն նրանք, ովքեր մյուսներից դանդաղ էին աշխատում, այնուամենայնիվ փորձում էին բարձրացնել իրենց արտադրողականությունը։ Խոտորոնյան փորձարկման եզրակացությունները։ Խոտորոնյան փորձարկումը տվեց տվյալների այնպիսի ծավալ, որ դա հնարավորություն տվեց կատարել բազմաթիվ գիտական հայտնագործություններ։ Հիմնական հայտնագործություններն էին` վարքագծային գործոնների կարեւորությունը, ղեկավարների հետ փոխհարաբերությունները եւ այն, ինչ այժմ անվանում են Խոտորոնյան էֆֆեկտ։ Խոտորոնյան էֆֆեկտը այն պայմաններ են, որոնց ժամանակ նորամուծությունը, փորձարկման նկատմամբ հետաքրքրությունը կամ տվյալ հարցի նկատմամբ ուշադրության բարձրացումը բերում է խեղաթյուրված, մասնավորապես չափազանց բարենպաստ արդյունքի։ Փորձարկման մասնակիցները իսկապես ավելի ջանասիրաբար էին աշխատում շնորհիվ միայն այն գիտակցման, որ մասնակցում են փորձարկման։ Եվ այժմ 132ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ գիտնականները, որոնք զբաղվում են վարքագծային գործոնների ուսումնասիրությամբ, լավ գիտեն Խոտորոնյան էֆֆեկտի մասին եւ իրենց ծրագրերն այնպես են կազմում, որ խուսափեն դրանից։ Սակայն ավելի հաճախ են այն դեպքերը, երբ փորձարկման ավարտից հետո գիտնականները նկատում են Խոտորնյան էֆֆեկտի առկայությունը։ Ակնհայտ է, որ Խոտորոնյան էֆֆեկտը ազդել է աշխատանքի արդյունքների վրա, սակայն դա գործոններից միայն մեկն էր։ Գիտնականների կարծիքով, աշխատանքի արդյունավետության բարձրացման վրա ազդող եւս մեկ կարեւոր գործոն է վերահսկողության ձեւը։ Փորձարկման ժամանակ ղեկավարները շատ հաճախ ավելի քիչ էին վերահսկում աշխատողներին, քան սովորաբար։

example2449

example2449

Աշխատանքում բացահայտվել են զբոսաշրջային կոոպերատիվների բնույթն ու առանձնահատկությունները, ունեցած դերն ու նշանակությունը զբոսաշրջային ինդուստրիայում։ Աշխատանքի նպատակն է առաջադրել զբոսաշրջային կոոպերատիվների գործարար մոդելի կիրառումը՝ որպես կայուն զբոսաշրջային դեստինացիաների կառավարման հզորացման գործոն։ Արդյունքում եզրակացնում ենք, որ զբոսաշրջային կոոպերատիվները, որպես սոցիալ-ձեռնարկատիրական ընկերություններ, կայուն կառավարման գործնական արտահայտման մոդելներ են, և այդ մոդելների ներդրումը կհանգեցնի կայուն կառավարման գաղափարախոսության նյութականացմանը։

URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՆՀԱՅՏ ԵՆ TOԲՈՍԱՇՐԱՅԻՆ ՏԱՐԱՔՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ Աշխատանքի նպատակն է ցույց տալ տուրիստական ​​կոոպերատիվներ ստեղծելու անհրաժեշտությունը `հանուն զբոսաշրջային ուղղությունների կայուն կառավարման ամրապնդման` ներկայացնելով կոոպերատիվի համատեղ կայունության սկզբունքների համատեղելիությունը։ Կոոպերատիվները գոյություն ունեն շուրջ երկու հարյուր տարի։ Տնտեսական գործունեության բոլոր ոլորտներում կոոպերատիվներն ավելի կայուն և երկարակյաց են, քան ներդրումային կողմնակից ընկերությունները։ Համագործակցության մոդելը անընդհատ հարմարվել է փոփոխվող պայմաններին, և համագործակցության նորարարական ձևեր են ի հայտ եկել `նոր տնտեսական և սոցիալական խնդիրներ լուծելու համար։ Համաձայն վերջին գնահատականների ՝ կոոպերատիվները եկամտի աղբյուր են աշխարհում ավելի քան 279 միլիոն մարդու համար։ Աշխատունակ բնակչության գրեթե 10% -ը ՝ առանց հաշվի առնելու ստեղծված լրացուցիչ անուղղակի աշխատատեղերը։ Կոոպերատիվների հաջողության և երկարակեցության հիմնական պատճառն այն է, որ նրանք շահագրգռված չեն ներդրողների շահույթը առավելագույնի հասցնելու մեջ, այլ համայնքի կարիքները հոգալու մեջ։ Կոոպերատիվները պետք է վերաբերվեն որպես համատեղ (կոլեկտիվ) խնդիրներ լուծողներ։ Շուկայամետ բարեփոխումների, սեփականաշնորհման և ապակենտրոնացման ներկայիս միտումների ազդեցության տակ կոոպերատիվը իրավամբ դիտվում է որպես համայնքի տնտեսական նախաձեռնությունների, կայուն զարգացման և արդյունավետ կառավարման իրականացման ամենահարմար կազմակերպական միջոց։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 117, կոոպերատիվների վերաբերյալ հիմնական դրույթներ Աշխատանքի միջազգային կազմակերպություն (ԱՄՀ. Կոոպերատիվների միջազգային ֆեդերացիա)։ Կոոպերատիվը այն մարդկանց ինքնավար ասոցիացիան է, ովքեր կամավոր միավորվում են համատեղ տնտեսական, սոցիալական և մշակութային կարիքներն ու նկրտումները բավարարելու համար `համատեղ սեփականություն հանդիսացող,« ժողովրդավարորեն վերահսկվող »ձեռնարկության միջոցով։ Կոոպերատիվը կամավոր կազմակերպություն է, որը ստեղծվել է ապրանքների, ծառայությունների և ապրանքների մատակարարման համար, որի անդամները կառավարում և կիսում են ռիսկերը և շահույթները։ Կոոպերատիվում միասին աշխատելը, շուկայական տարբեր ռիսկերը նվազեցնելով, ուժեղացնում է ոչ միայն մարդկանց տնտեսական, այլ նաև սոցիալական կարողությունները [1]։ Աղյուսակ 1. Կոոպերատիվի հայեցակարգի սահմանում ըստ տարբեր աղբյուրների Վերոնշյալ սահմանումները ձևակերպվել են կոոպերատիվների գործունեության հիմնական դրույթները ցույց տալու համար `ամփոփելով հիմնական նպատակները։ Այնուամենայնիվ, կոոպերատիվ գործունեության առաքելությունը հասկանալու համար նպատակահարմար է ուսումնասիրել կոոպերատիվների ՝ Կոոպերատիվների միջազգային ֆեդերացիայի 1995 թ. հռչակեց հետևյալ սկզբունքները .1. Կամավոր և բաց անդամակցություն։ Կոոպերատիվները կամավորական կազմակերպություններ են, որոնք բաց են բոլոր այն անհատների համար, ովքեր իրավունք ունեն ստանալու կոոպերատիվի ծառայություններ և պատրաստ են ստանձնել պարտավորություններ `որպես անդամ` առանց որևէ գենդերային, սոցիալական, ռասայական, քաղաքական կամ կրոնական խտրականության։ 2. Democraticողովրդավարական վերահսկողություն։ Կոոպերատիվը ժողովրդավարական կազմակերպություն է, որը վերահսկվում է իր անդամների կողմից։ Անդամները ակտիվորեն ներգրավված են կոոպերատիվի քաղաքականության մշակման և որոշումների կայացման գործընթացում։ Մեծ թվով անդամներ ունեցող կոոպերատիվներում ուղղակի հսկողությունն իրականացնում են որոշակի կանոնակարգերով ընտրված ներկայացուցիչները, որոնք հաշվետու են կոոպերատիվի անդամների առջև։ Որպես կանոն, կոոպերատիվի անդամներն ունեն հավասար քվեարկության իրավունք ՝ անկախ բաժնետոմսերի քանակից (մեկ անդամ, մեկ ձայն)։ 3. Անդամների տնտեսական մասնակցություն։ Կոոպերատիվի անդամները նպաստում են կոոպերատիվի գույքի ձեռքբերմանը և դրա օգտագործման հավասար իրավունքներ ունեն։ Այդ գույքի գոնե մի մասը կոոպերատիվի ընդհանուր սեփականությունն է։ 4. Ինքնավարություն և անկախություն։ Համագործակցություն. Պատմվածքները ինքնավար կազմակերպություններ են, որոնք վերահսկվում են իրենց անդամների կողմից։ Եթե ​​կոոպերատիվը պայմանագրային հարաբերությունների մեջ է մտնում այլ կազմակերպությունների, այդ թվում `պետության հետ, դա արվում է կոոպերատիվ ինքնավարության անկախությունը պահպանելու պայմանով։ 5. Կրթություն, ուսուցում և տեղեկատվություն։ Կոոպերատիվները տրամադրում են կրթություն և վերապատրաստում իրենց անդամների, ընտրված ներկայացուցիչների, ղեկավարների և աշխատակիցների համար, որպեսզի վերջիններս կարողանան նպաստել իրենց կոոպերատիվի զարգացմանը։ Նրանք հասարակությանը, մասնավորապես երիտասարդությանը, հայտնում են նրանց մասին, ում կարծիքներն արտահայտվում են, համագործակցության բնույթի օգուտների մասին։ 6. Կոոպերատիվների համագործակցություն։ Կոոպերատիվները համագործակցում են տեղական, ազգային, տարածաշրջանային և միջազգային նմանատիպ կազմակերպությունների հետ ՝ իրենց անդամներին ավելի արդյունավետ ծառայելու և կոոպերատիվ շարժումը ուժեղացնելու համար։ 7. Համայնքի մասին մտահոգություն։ Կոոպերատիվներն աշխատում են իրենց համայնքների կայուն զարգացման համար `համաձայն անդամների կողմից հաստատված քաղաքականության [6]։ Ամփոփելով կոոպերատիվների համար սահմանված սկզբունքներն ու սահմանումները ՝ մենք հասկանում ենք, որ վերջիններս հատկապես տնտեսական միավորներ են, որոնց ստեղծումն ու արդյունավետ գործունեությունը երաշխավորում է ժողովրդավարական, կենտրոնական կառավարությունը։ Ի տարբերություն բաժնետիրական ընկերությունների, որոնք կապիտալակենտրոն, ներդրումային ուղղվածություն ունեցող ընկերություններ են, ունեն ներդրումային հարաբերություններ, կոոպերատիվները մարդակենտրոն են, անդամների վրա հիմնված, և վերջիններս հետընտրական գործարքներ ունեն։ Բաժնետեր-ներդրողը չի կարող լինել բաժնետիրական ընկերության ապրանքների կամ ծառայությունների գնորդ կամ օգտագործող։ Կոոպերատիվների դեպքում սա շատ կարևոր կառուցվածքային տարր է։ անդամները համագործակցային ծառայությունների հիմնական օգտագործողներն են։ Կոոպերատիվները, որպես տնտեսական կազմակերպություններ, պետք է ապահովեն տնտեսական դրական արդյունք։ Այնուամենայնիվ, նրանց նպատակը ոչ թե այդ դրական արդյունքի ապահովումն է, այլ իրենց անդամների տնտեսական, սոցիալական և մշակութային կարիքների փողով բավարարումը [1]։ Tourismբոսաշրջության ոլորտը, որպես գլոբալ ոչ արտադրական հատվածի հիմնական բաղադրիչ, կազմում է համաշխարհային ՀՆԱ-ի 10,2% -ը կամ տարեկան եկամտի 7,613,3 մլրդ դոլար։ Այնուամենայնիվ, ըստ ՄԱԿ-ի Tourismբոսաշրջության միջազգային կազմակերպության, զբոսաշրջությանը բաժին է ընկնում CO2 արտանետումների 5% -ը։ Massանգվածային զբոսաշրջությունը բարձրացրել է նաև մի շարք սոցիալական և մշակութային խնդիրներ, որոնց լուծման համար անհրաժեշտ է բարդ մոտեցումների կիրառում։ Դեռ 25 տարի առաջ, երբ Ռիո դե Janeանեյրոյի Երկրի գագաթնաժողովում ներդրվեց կայուն զբոսաշրջության գաղափարը, պարզ դարձավ, որ ճանապարհորդության հարցում անհրաժեշտ են հիմնարար փոփոխություններ։ Որպեսզի զբոսաշրջության կայունությունը որոշ չափով «չափելի» լինի, այսինքն `կայունության (տնտեսական շահ, շրջակա միջավայրի մաքրություն, սոցիալական հավասարություն և արդարություն) սկզբունքների ներդրումը ակնհայտորեն ակնհայտ է, անհրաժեշտ է այն կիրառել որոշ մոդելների համար։ զբոսաշրջության կառավարում։ Tourismբոսաշրջության ուղղությունները տուրիստական ​​արդյունաբերության ամենակարևոր բաղադրիչներն են և այդ արդյունաբերության գործունեության համակարգի, կառուցվածքի և ներկայացման գործնական մոդելները։ Ըստ Լեփերի, նպատակակետը որոշակի աշխարհագրական սահմաններ ունեցող տարածք է, որը, իր մեջ ունենալով գրավիչ պայմանների բարդույթ, կարող է ազդել զբոսաշրջիկի ՝ իր կարիքները բավարարելու ընտրության վրա։ Նպատակը զբոսաշրջիկների այցելած ուղղակի ուղղություն չէ, այլ տարածք է, որն ապահովում է համապատասխան ենթակառուցվածքային ցանց էլեկտրոնային տուրիզմի ծառայությունների համար։ Ուղղությունները զբոսաշրջիկների կարիքների բավարարմանն ուղղված համապարփակ ծառայություններ մատուցելու համակարգված մոտեցում են։ Կայուն նպատակակետերը, կարելի է ասել, նոր փորձնական մոդելներ են, որոնց գործադրումը աշխատաոճի հաղթանակի համար կհանգեցնի մի շարք ռազմավարական և տակտիկական մշակված փորձերի ապացուցմանը, և կծառայեն որպես պետության կողմից վերահսկվող ծրագրի օրինակ։ Բայց ինչպե՞ս հասնել այդ հաղթանակին։ Ուղղություններ, որոնք կառավարման գործընթացում բավարարելով զբոսաշրջիկների հոգևոր և մշակութային կարիքները. 1. Ձեռք բերել տնտեսական օգուտներ ՝ արդյունավետորեն ազդելով երկրի տնտեսական աճի վրա, գրանցելով արտադրության բարձր մակարդակ, 2. Որոշումների կայացման գործընթացում նրանք ապահովել տարածաշրջանի սոցիալական պայմանների բարելավումը, գործազրկության մակարդակի նվազումը, զբաղվածության ապահովումը, գենդերային հավասար ներգրավվածությունը։ 3. Դրանք չեն խաթարում բնության հավասարակշռությունը գործունեության ձևավորման և իրականացման ողջ ընթացքում։ Այսպիսով, կայուն զբոսաշրջային ուղղությունների կառավարման ուժեղացումը առանցքային խնդիր է, որի բանաձևերի մշակումը օրակարգում է։ Կայուն զբոսաշրջային ուղղությունների կառավարումն ուժեղացնելու ամենաարդյունավետ լուծումներից մեկը զբոսաշրջային ուղղություններում կոոպերատիվների ստեղծումն է։ Եթե ​​կայուն կառավարման մոդելների ուրախ զարգացումը առաջնահերթություն է տուրիզմի արդյունաբերության կայունացման համար, ապա տուրիստական ​​կոոպերատիվները գործնական մոդելներ են. նրանք արդեն առաջնորդվում են իրենց բիզնեսի կառավարման կայունության սկզբունքներով։ Այստեղ է, որ ի հայտ է գալիս զբոսաշրջային ուղղություններում կոոպերատիվներ ստեղծելու անհրաժեշտությունը, որոնք իրենց վրա են վերցնելու կայուն կառավարման իրականացման գործնական փորձի արտահայտման ծանր բեռը։ Tourismբոսաշրջությունը, առանց պատշաճ պլանավորման և կառավարման, կարող է շրջակա միջավայրի մեծ վնաս հասցնել նպատակակետերին ՝ առաջացնելով մի շարք սոցիալական և մշակութային խնդիրներ և բախումներ ՝ օտարելով զբոսաշրջիկ ընդունող համայնքները։ Tourismբոսաշրջության կայուն զարգացումը կառավարում է զբոսաշրջության ազդեցությունը բնական նպատակակետային համակարգերի, տնտեսական գործունեության և համայնքի վրա ՝ միևնույն ժամանակ պահպանելով նպատակակետերում ռեսուրսների կայուն օգտագործման ներուժը։ Նկար 1. Կայուն կայուն կառավարման VICE (այցելու, արդյունաբերություն, համայնք, միջավայր) մոդելը։ Այս մոդելը առաջ է բերում հետևյալ հարցերի անհրաժեշտությունը, որոնց չպատասխանելը կամ դատապարտման բացակայությունը չի արդարացնում տուրիստական ​​ուղղություններում կառավարման մոդելի ներդրման անհրաժեշտությունը։ • Ինչպե՞ս որոշումները կանդրադառնան նպատակակետի ֆունկցիոնալ, ամբողջական, առողջ գործունեության վրա։ • Ի՞նչ տնտեսական հարաբերություններ կան։ • Ի՞նչ հետեւանքներ դա կարող է ունենալ համայնքի անդամների կյանքի վրա։ • Ի՞նչ ազդեցություն կունենա դա նպատակակետի և (կամ) մշակույթի բնական համակարգերի վրա։ Tourismբոսաշրջության կայուն նպատակակետերի կառավարման VICE մոդելի հայեցակարգային ընդունումը պահանջում է գործնական կիրառում։ Ներդրվում է տուրիստական ​​կոոպերատիվի կառավարման մոդելը `վերոնշյալ հարցերի պատասխանները գործնականում բավարարելու համար։ Համայնքների անդամների սոցիալ-մշակութային կարիքները բավարարելու և տնտեսական առաջընթաց ապահովելու համար տուրիստական ​​ծառայությունների և ապրանքների արտադրության և առաքման համար ստեղծված կոոպերատիվները կոչվում են տուրիստական ​​կոոպերատիվներ։ Tourismբոսաշրջային կոոպերատիվներն իրենց բնույթով ենթակա են կոոպերատիվների առանձին սահմանումների և սկզբունքների։ Tourismբոսաշրջային կոոպերատիվի մոդելը իր գործունեության ողջ ընթացքում իրականացնում է կայունության սկզբունքներ։ Ինչու է անհրաժեշտ կոոպերատիվ կառավարման մոդելների ներդրման միջոցով բարձրացնել զբոսաշրջության կառավարման արդյունավետությունը։ Քանի որ տուրիստական ​​ուղղությունները զբոսաշրջության արդյունաբերության ամենակարևոր գործառական օղակն են, դրանց կայուն կառավարումը պահանջում է հատուկ մոտեցումների կիրառում `տուրիստական ​​արտադրանքն ավելի մրցունակ դարձնելու համար։ Համագործակցային կառավարման մոդելը պարունակում է կայունության սկզբունքներ։ դա համակարգ է, որն ապացուցում է այդ սկզբունքների կիրառելիությունը։ Համագործակցային մոդելի ներդրումը կայուն զբոսաշրջային ուղղությունների կառավարման համակարգում կիրականացնի և նյութականացնելու է կայուն կառավարման գաղափարական բնույթը։ Վերոգրյալից եզրակացնում ենք, որ կոոպերատիվների առկա կառավարման մոդելը կարող է շոշափելի գործնական փորձ հաղորդել կայուն կառավարման ներդրման գործընթացին։ Հավասարապես կարևոր է այն փաստը, որ տուրիստական ​​կոոպերատիվի անդամները, մասնավորապես փոքր ձեռնարկատերերը, հնարավորություն ունեն տուրիստական ​​արտադրանք տրամադրել խոշոր բիզնեսին և բրենդային արտադրանք արտադրողներին։ Pureուտ տնտեսական դրդապատճառներից բացի, սա նաև դրական ազդեցություն է ունենում կոոպերատիվի և համայնքի ընդհանուր սոցիալական մթնոլորտի վրա ՝ սոցիալ-հոգեբանական տեսանկյունից։ Tourismբոսաշրջության կոոպերատիվի գործունեության շրջանակը ներառում է. Գծապատկեր 3. tourismբոսաշրջային կոոպերատիվների գործունեության ոլորտները [8] Ինչպես երեւում է վերը նշված գծապատկերից, տուրիստական ​​կոոպերատիվների գործունեության ոլորտները բազմազան են և բազմաֆունկցիոնալ։ Theբոսաշրջային նպատակակետում տուրիստական ​​կոոպերատիվների առկայությունն ու գործունեությունը նվազագույնի են հասցնում նպատակակետի կառավարական «գործառնական պարտականությունները»։ Յուրաքանչյուր կոոպերատիվ, ղեկավարելով իր գործառնական ոլորտը, նպատակակետը դարձնում է ինքնակառավարվող օբյեկտ։ Սա իդեալական պատկեր է, որը պետք է ստացվի, երբ տուրիստական ​​նպատակակետային համակարգի յուրաքանչյուր բաղադրիչ օժտված է ինքնակառավարվող հատկություններով։ Վերլուծելով տուրիստական ​​կոոպերատիվների գործունեության ոլորտների բազմազանությունը `եզրակացնում ենք, որ տուրիստական ​​կոոպերատիվները համարվում են կոոպերատիվ գործունեության ամենակարևոր տնտեսական բաղադրիչները։ Այնուամենայնիվ, հետապնդելով տնտեսական նպատակներ և շահեր ՝ տուրիստական ​​կոոպերատիվները սոցիալական բնույթ ունեն ՝ պահպանելով ռեսուրսների կայուն օգտագործման սկզբունքները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Ուռուտյան Վ., Ավետիսյան Ա., Գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ, Երեւան 2011, Ասողիկ, էջ 7։ [7] «Կոոպերատիվների վերաբերյալ հիմնական դրույթներ», էջ 57, URL։ [8] Համագործակցային մշակույթի եվրոպական ուղի, URL։ //www.cooproute.coop/ (հասանելի է։ 45) [9] Դիրքային թուղթ։ Կոոպերատիվները և աշխատանքի ապագան, International Cooperative Alliance, 30 ապրիլի, 2018, URL։ //goo.gl/RFX6SJ (հասանելի է։ 19.05.2018). ՈւՐԼ. https։ //goo.gl/Hvm1vk (հասանելի է։ [11] Համագործակցության ինքնություն, արժեքներ և սկզբունքներ, URL։ //goo.gl/kuNiXp (հասանելի է. (Տեղեկատվություն. Գամորգյան Շամամ TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՈՐՊԵՍ USTԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅՈՒՆ ԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԵՐԻ ՄԻՈ Հիմնաբառեր. ։

example1963

example1963

Պետականության ձևավորման օտարերկրյա փորձը թույլ է տալիս հաստատել Հայաստանի Հանրապետությունում դրանց կիրառման հնարավորությունը։ Սինգապուրի՝ որպես պետության, որն ունի կայացած պետականություն և իր քաղաքացիների համար ապահովում է բավական բարձր կենսամակարդակ, հիմնարար պայմանների վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս հաստատել դրանց կիրառելիությունը մեր երկրում բարեփոխումների միջոցով։ Հատկապես ժողովրդավարության սկզբունքների մասնակի սահմանափակումը, խոսքի ազատության վերահսկողությունը և կոռուպցիայի դեմ արմատական պայքարը հնարավորություն են տալիս վերականգնել հասարակության վստահությունը պետության նկատմամբ և նպաստում են Հայաստանի Հանրապետության սոցիալտնտեսական և ռազմաքաղաքական զարգացմանը։

Սինգապուր ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՊԵՏԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ DEԱՐԳԱՄԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ Պետականաշինության ոլորտում օտարերկրյա փորձի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս հաստատել դրա կիրառելիության հնարավորությունը նաև Հայաստանի Հանրապետությունում, ինչը կնպաստի ոչ միայն երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը, այլ նաև առաջադեմ ռազմաքաղաքական։ Ստորև ներկայացված են Սինգապուրի `պետականաշինության ոլորտում զարգացման հիմնական դրույթները, որոնք կիրառելի են նաև Հայաստանում։ Այս բոլոր դրույթները Սինգապուրի, որպես կենսամակարդակի բարձր մակարդակ ունեցող պետություն համեմատելը թույլ կտան մեզ կարևորել այս ոլորտում բարեփոխումների անհրաժեշտությունն ու նպատակահարմարությունը։ Շատ բան է ասվել Սինգապուրի Հանրապետության (այսուհետ `Սինգապուր) արագ զարգացման մասին մինչ օրս։ Ընդամենը 650 ք.մ. Կմ տարածքով տնտեսության զարգացման քաղաք-պետություն այս մոդելը դարձել է բազմաթիվ տնտեսագետների ուսումնասիրության առարկան ՝ մի շարք երկրների պետականաշինության ուղեցույց։ 1965 թվականից ոչ հեռու անկախություն ձեռք բերելով ՝ Սինգապուրը կարողացավ շատ կարճ ժամանակահատվածում դառնալ աշխարհի ամենաբարեկեցիկ և հզոր տնտեսություններից մեկը։ Նորանկախ պետության ֆինանսական վիճակի բարելավումը և մարդկանց կյանքի պայմանների բարելավումը գերակա խնդիրներից էին, բայց Սինգապուրի կառավարությունը գիտակցեց, որ առանց կայացած պետականության և կառավարման համակարգի, դրանց իրականացումը կդառնա գրեթե անհնար։ Հետևաբար, Սինգապուրի կառավարությունը, ընդդեմ վարչապետ Լի Կուան Յուի, ձեռնամուխ եղավ հիմնարար հարցերի լուծմանը պետականաշինության տեսանկյունից, օրինակ ՝ ընտրելով լավագույն կառավարական ձին, որը համահունչ կլիներ ոչ միատարր մտածելակերպին, իրավական գիտակցություն, և դրանից ավելի արդյունավետ ելք, որը երաշխիք էր ինչպես տնտեսական աճի, այնպես էլ մարդկանց բարեկեցության համար։ Կքննարկվեն այս երկու սկզբունքները, որոնք մեծ ազդեցություն ունեցան Սինգապուրի ՝ որպես հզոր պետություն զարգացման վրա։ Սինգապուրի փորձը, որը զարմացրեց նույնիսկ զարգացած պետականություն ունեցող երկրներին, ուսանելի էր անցումային շատ այլ երկրների համար, կարծում ենք, որ դա կարող է լինել հետազոտության, «դասեր քաղելու» օրինակ Հայաստանի Հանրապետության համար։ Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել աշխատանքում այդ փորձի առանձին օրինակներ, փորձել դրանց գործնական կիրառումը, հիմնավորել Հայաստանի Հանրապետությունում դրա ներդրման նպատակահարմարությունը ՝ մեր պետականության առջև ծառացած խնդիրների լուծման, զարգացման երկիրը. Վերոնշյալ կետերը մանրամասնորեն քննարկելուց առաջ անդրադառնանք պատմական մի շարք ուշագրավ փաստերի։ Իր պատմության մեծ մասի ընթացքում Սինգապուրը մաս է կազմել տարբեր պետական ​​միությունների։ Դա հիմնականում Բրիտանական կայսրության առևտրային և ռազմավարական բազան էր Հարավարևելյան Ասիայում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում կղզին գրավեցին ճապոնական զորքերը (1942-1945)։ 1959 Անգլո-Սինգապուրի բանակցություններից հետո այն դարձավ ինքնակառավարվող պետություն Բրիտանական Համագործակցության կազմում, բայց 1963 թ.-ին, Մեծ Բրիտանիայից անկախություն ստանալուց հետո, դարձավ Մալայզիայի Դաշնության անդամ։ Սակայն արդեն 1965 թվականից այն հռչակվեց անկախ հանրապետություն 1։ Անկախությունից հետո պետությունը բախվեց հետևյալ խնդիրների. Առաջին հերթին անհրաժեշտ էր, որ Սինգապուրը ունենար միջազգային ճանաչում, ներառյալ 1 հայկական սովետական ​​հանրագիտարանի կարիքը, հ. 10, Երեւան, 1984, էջ. 388։ անդամակցություն ՄԱԿ-ին։ Երկրորդ ՝ զինված ուժ ունենալը Սինգապուրի համար նախապայման էր։ Ընդհանրապես բանակ չկար, և երկու գումարտակները գտնվում էին Մալայզիայի վերահսկողության տակ։ Երրորդ կարևոր հարցը հասարակական կարգի երաշխիքների սահմանումն էր։ Վերջապես, ամենալուրջ խնդիրն էր բարձրացնել մարդկանց կենսամակարդակը և ապահովել տնտեսական աճ 1։ Այնուամենայնիվ, ծառացած խնդիրներին հնարավոր լուծումներ տալը հիմնականում պայմանավորված էր ճիշտ կառավարման ձիու ընտրությամբ։ Democraticողովրդավարական կարգը Սինգապուրում։ Սինգապուրի Սահմանադրությունը ընդունվել է 1963 թվականին։ Ըստ այդմ ՝ «Սինգապուրը ինքնիշխան հանրապետություն է» 2։ Պետության սահմանադրական իրավունքներն իր քաղաքացիների նկատմամբ, մասնավորապես խոսքի ազատությունը, շարժման, խղճի, մտքի և դավանանքի ազատությունը ապացուցում են, որ Սինգապուրը ժողովրդավարություն է, բայց այն երբեք չպետք է անկեղծորեն ընդունվի։ չի ձգտել ժողովրդավարության։ Բայց Սինգապուրն ուներ իր ժողովրդավարական կառավարման ձևն ընտրելու պատճառները։ Առաջին հերթին, և Մալայզիան, և Չինաստանը կոմունիստական ​​պետություններ էին, և կոմունիզմի ընդունումը Սինգապուրի միաձուլման պատճառ կդառնար այս երկրների հետ։ Այսպիսով, Սինգապուրում խստորեն արգելված էր կոմունիզմի քարոզը, ինչը հետագայում ամրապնդվեց այն փաստով, որ նրանք, ովքեր քարոզում էին կոմունիզմ, քրեական պատասխանատվության կենթարկվեին 3։ «Արեւելքում ժողովրդավարության« ոսկե կանոնները »վաղուց արդեն սովորական դրոշմ են դարձել. Դրանք չեն համապատասխանում իրականությանը։ Բռնապետական ​​ռեժիմների ներկայացուցիչները հասարակության հետ համաձայնության են գալիս, որ սահմանափակելով իրենց իրավունքները ՝ նրանք կապահովեն բարեկեցություն։ «Սինգապուրը այդ երկրներից մեկն է», - իր աշխատության մեջ գրել է Johnոն Քեմֆֆները 4։ Դժվար է չհամաձայնել այս կարծիքի հետ, քանի որ իրականում Սինգապուրի կառավարության կողմից հրապարակված օրենքները սահմանափակում են մարդու մի շարք իրավունքներ և էթիկական իրավունքներ։ Միևնույն ժամանակ, իրավունքների սահմանափակումների դիմաց, կառավարությունը պարտավորվեց մշակել ծրագրեր, որոնք ուղղված կլինեն մարդկանց կենսամակարդակի բարելավմանը։ Նորարարական կենտրոնների, գործարանների և կազմակերպությունների ստեղծումը Սինգապուրում ոչ միայն զգալիորեն իջեցրել է գործազրկության մակարդակը մինչև 5%, այլ նաև մեծապես նպաստել է պետական ​​բյուջեի համալրմանը 5։ Կարծում ենք, որ ժողովրդավարության «հավասարակշռված» սահմանափակումները կիրառելի են Հայաստանում, քանի որ 1920 թվականին Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո մինչև 1991 թվականը հայ ժողովուրդը ենթարկվեց սոցիալիստական ​​գաղափարախոսության, միևնույն ժամանակ խոչընդոտների և սահմանափակումների, որոնք հաստատվել էին ողջ խորհրդային տարածքում Միություն Չնայած դե յուրե մարդիկ օժտված էին մի շարք հիմնարար իրավունքներով ՝ ազատություններով, իրականում դրանք փոխաբերական բնույթ ունեին ՝ պետական ​​մարմինների (մասնավորապես, ազատ տեղաշարժի, խոսքի ազատության մի շարք այլ իրավունքներ) վերահսկողության ներքո։ Մենք հավատում ենք, որ 71 տարվա սահմանափակումներից հետո սոցիալիստական ​​համակարգից անմիջապես անցնել ժողովրդավարական համակարգի ՝ ամենաթողությունը դառնալու մեծ ռիսկ է պարունակում։ Demողովրդավարությունը բնորոշ է բարձր իրավագիտակցություն ունեցող հասարակություն ունեցող պետություններին, և ժողովրդավարություն սերմանելու համար ժամանակ է պետք։ Խոսքի ազատության իրավունք Democraticողովրդավարական պետության հնարավոր նախապայմաններից մեկը խոսքի և լրատվամիջոցների ազատության իրավունքն է։ Մամուլը մեծապես նպաստում է հասարակության կարծիքի ձեւավորմանը `ժամանակ առ ժամանակ խեղաթյուրելով այն։ Ապատեղեկատվության միջոցով հասարակության կողմից ձեւավորվում է կեղծ կարծիք `պետական ​​կառավարման մարմինների նկատմամբ անվստահություն, որն իր հերթին վերածվում է ըմբոստության` բախումների։ Սինգապուրում մամուլը ենթարկվում է գրաքննության։ Արգելվում է ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին քաղաքականության մասին լուրերի հրապարակումը։ Այս սահմանափակման պատճառով, «Լրագրողներ առանց սահմանների» լրագրողների վիճակագրության համաձայն, Սինգապուրը 167 երկրների ցուցակում զբաղեցնում է 140-րդ տեղը 6։ Միևնույն ժամանակ, սա կարելի է համարել ժողովրդի վստահության նախապայմանը պետության և կառավարության նկատմամբ։ Այլ կերպ ասած, լրագրողների մասնավոր կարծիքը չի խեղաթյուրում քաղաքականության հասարակության ընկալումը ՝ անկախ նրանից ՝ կարծիքը հիմնավորված է, թե ոչ։ Մամուլը Հայաստանի Հանրապետությունում 2 Սինգապուրի Հանրապետության Սահմանադրություն (ընդունված 1963 թ.), Հոդված 3։ 6 Տե՛ս http։ //en.rsf.org/press-freedom-index-2013,1054.html. Այն գրաքննության չի ենթարկվում, այլ միայն խմբագրվում և հանձնվում է հանրությանը։ Հատկապես նկատելի են այն դեպքերը, երբ սխալ հիմնավորված հոդվածները ՝ սխալ իրավական մեկնաբանություններով, մարդկանց մոտ առաջացնում են կարծրատիպային մտածելակերպ և անվստահություն։ Կարելի է մատնանշել դատական ​​իշխանության թյուր ընկալումը որպես օրինակ `դատական ​​գործընթացների արդյունքում լրագրողների մասնագիտացման և օրենքների անտեղյակության պակասի հիման վրա։ Այս և մի շարք այլ օրինակներ ապացուցում են, որ ինչպես Սինգապուրում, այնպես էլ Հայաստանում խոսքի ազատության իրավունքը պետք է սահմանափակվի։ Այնուամենայնիվ, այս սահմանափակումը կհամարվի հակասահմանադրական, հակասող մի շարք միջազգային պայմանագրերի, որոնք հանդիսանում են ՀՀ իրավական համակարգի բաղկացուցիչ տարրերը 1։ Այս հակասությունից խուսափելու համար Սինգապուրի օրինակով կարելի է վերահսկել mediaԼՄ-ները, որոնք վերահսկվում են հատուկ գործակալությունների կողմից, որոնք վերահսկելու են հրապարակվող կամ թողարկվող նյութի համապատասխանությունը, իսկ հափշտակությունների դեպքում պատասխանատվություն կկրեն գործող օրենքի համաձայն 2։ Այս մեխանիզմի ներդրումն առաջին հերթին կխթանի հասարակության իրավագիտակցության բարձրացումը, միևնույն ժամանակ կբարձրացնի massԼՄ-ների մասնագիտացման մակարդակը։ Ուստի սահմանափակումների հակասահմանադրականությունից խուսափելու համար անհրաժեշտ է վերահսկողություն սահմանել։ Պայքար կոռուպցիայի դեմ։ Իշխանության գալու առաջին իսկ օրվանից Սինգապուրի կառավարությունը սկսեց պնդել, որ յուրաքանչյուր դոլար, որը մուտք է գործում պետական ​​բյուջե, վերահսկվի մինչև իր հասցեատիրոջը հասնելը մինչև վերջին կոպեկը ՝ առանց որևէ միջնորդության։ Ի սկզբանե հատուկ ուշադրություն է դարձվել գործունեության այն տեսակների վրա, որտեղ իշխանությունները կարող էին օգտագործվել իրենց շահերի համար։ Այս առումով վերահսկողությունը խստացվեց, կառավարությունը որոշեց կենտրոնանալ քաղաքացիական ծառայողների և բարձր դասերի վրա, քանի որ հասարակության մեջ կոռուպցիայի դեմ պայքարն իրականացվում էր օրենքների անորոշությունը վերացնելու և պարզաբանելու միջոցով։ Քանի դեռ դատարաններում կային կոռուպցիոն հանցագործությունների դեպքեր, օրենքները շարունակում էին խստացվել։ 1960 Նախկին օրենքը փոխվեց ՝ ընդլայնելով «կաշառք» հասկացությունը։ Այս փոփոխությունը ավելի մեծ լիազորություններ տվեց նրանց, ովքեր պայքարում էին կոռուպցիայի դեմ. Հետախուզություն, ձերբակալում, իր ընտանիքի անդամների տվյալները ներկայացնող անձի բանկային հաշիվների ստուգում և այլն։ Դեռ 1952 թվականին Սինգապուրում կա Կոռուպցիայի բյուրո (CPIB) 4։ Այս կառույցը պարտավոր էր վերահսկողություն և հետաքննություն իրականացնել `պարզելու նրանց, ում ունեցվածքը չի համապատասխանում աշխատավարձին։ Այդ անձը հանձնվեց ոստիկանությանը կամ Կոռուպցիայի հետաքննության բյուրոյին, որտեղ հանգամանքները մանրակրկիտ ուսումնասիրելուց հետո հարուցվեց քրեական գործ 5։ Կոռուպցիայի բյուրոն (CPIB) անկախ մարմին էր, որը ուղղակիորեն զեկուցում էր Նախագահին և զեկուցում նրան։ Հակակոռուպցիոն այս մեթոդը Սինգապուրին թույլ տվեց մեկընդմիշտ ազատվել դրանից, ասվում է «Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ» -ի 2013 թ. Հրապարակված տվյալների համաձայն, Սինգապուրը հինգերորդ տեղն է զբաղեցնում ամենաքիչ կոռումպացված երկրների շարքում 6։ Ի տարբերություն Սինգապուրի ՝ Հայաստանը, ըստ նույն կազմակերպության հրապարակած տվյալների, 175 երկրների շարքում զբաղեցնում է 94-րդ տեղը։ Հիմք ընդունելով ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և 2003-2007 թվականների դրա իրականացման ծրագրի արդյունքները, ինչպես նաև կոռուպցիայի մակարդակը գնահատելու միջազգային ցուցանիշները և դրանց միտումները վերլուծելը, կարելի է եզրակացնել, որ մակարդակը Հայաստանում կոռուպցիայի մակարդակը շարունակում է բարձր մնալ։ դա համակարգային է։ Բացի այդ, ACSDP8- ը չի ներառել կոռուպցիայի դեմ պայքարի հստակ, չափելի, իրագործելի նպատակ։ 1 Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն (ընդունվել է 1995 թ., Փոփոխվել է 2005 թ.), Հոդված 6։ 2 ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 135, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 1087.1։ 4 Անգլերեն. Կոռումպացված պրակտիկայի հետաքննության բյուրո։ 5 Տե՛ս http։ 6 Տե՛ս http։ 7 Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը հաստատելու մասին ՀՀ կառավարության որոշումը նախատեսում է դրա իրականացման միջոցառումների ծրագիրը, 06.11.2003 թ., N 1522-Ն։ 8 քրեական հանցագործություն - հակակոռուպցիոն ռազմավարություն - գործողությունների ծրագիր։ և չի կողմնորոշվել կոնկրետ արդյունքներ ստանալու ուղղությամբ, չի ավարտել խնդիրների լուծման ուղղությամբ միջոցառումների իրականացման արդյունքները։ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը կոռուպցիայի դեմ պայքարը ճանաչել է որպես իր գործունեության հիմնական խնդիրներից մեկը։ 2000 թ. Մայիսին առաջին անգամ սահմանվեցին հակակոռուպցիոն քաղաքականության հիմնական ուղղությունները `հնարավորություն տալով իրականացնել արդյունավետ, հավասարակշռված կադրային քաղաքականություն, քաղծառայողների սոցիալական և իրավական պաշտպանության պետական ​​երաշխիքների տրամադրում, բարձրաստիճան եկամուտների հայտարարագրում։ պաշտոնատար անձինք, պետական ​​գնումները կարգավորող օրենսդրության կիրառում, ձեռնարկությունների գրանցում։ Պայքար ստվերի և քրեականացման դեմ։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարը նույնպես ճանաչվել է որպես ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարության առաջնահերթություններից մեկը 1։ Հայաստանի Հանրապետության 2009-2012թթ. Հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը դրա իրականացման միջոցառումներ programրագիրը հստակ նախանշում է կոռուպցիայի դեմ պայքարն իրականացնող մարմինների ցանկը։ Մասնավորապես, Ազգային անվտանգության մարմինները, Հատուկ քննչական ծառայության մարմինները, Կոռուպցիայի և կազմակերպված հանցավորության դեպարտամենտը։ Նշված մարմինների գործունեությունն ուղղակիորեն գտնվում է դատախազության վերահսկողության ներքո։ ՀՀ հակակոռուպցիոն քաղաքականության լիարժեք և արդյունավետ իրականացումն ապահովելու նպատակով, ՀՀ Նախագահի հրամանագրով, ՀՀ Վարչապետի նախագահությամբ, ստեղծվել է Հակակոռուպցիոն խորհուրդ (CԿԿ) Հայաստանի Հանրապետությանը `համակարգել պետական ​​լիազոր մարմինների գործունեությունը, վերացնել կոռուպցիայի պատճառները և կանխել դրանք։ Կանոնակարգի համաձայն, ստեղծվել է Հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման մոնիտորինգի հանձնաժողով։ Հակակոռուպցիոն խորհուրդը աջակցում է Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն պետական ​​քաղաքականության իրականացմանը `ղեկավարվելով ՀՀ Սահմանադրությամբ, այլ իրավական ակտերով և կանոնակարգերով։ Խորհրդին կից ստեղծվում է Կոռուպցիայի դեմ պայքարի իրականացման մոնիտորինգի կենտրոն։ Ի տարբերություն հակակոռուպցիոն այլ մարմինների, ՔՊԿ-ն ունի ավելի լայն լիազորություններ 3։ Հայաստանը նաև անդամ է մի շարք միջազգային հակակոռուպցիոն կազմակերպությունների։ 2004-ի հունվարին Հայաստանը միացավ GRECO- ին։ Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քրեական իրավունքի կոնվենցիան, համապատասխանաբար, հունիսին և դեկտեմբերին ստորագրվեց Եվրոպայի խորհրդի կողմից։ քաղաքացի Կոռուպցիայի մասին քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիա։ GRECO- ն աջակցում է պատգամավորների վարքագծի կանոնների ընդունման առաջարկներին, որոնք ավելի արդյունավետ կկարգավորեն այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են պատգամավորներին նվերները, շահերի բախումը և եկամուտների հայտարարագրումը։ GRECO- ն, իր հերթին, Եվրոպայի խորհրդի մարմինն է, որի նպատակն է բարելավել իր անդամ պետությունների կարողությունները կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոցով 4։ Հայաստանը նույնպես ներգրավված է «Ստամբուլի հակակոռուպցիոն գործողությունների պլան» ծրագրում, որը նախաձեռնել է Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունը, մասնավորապես ՝ նախկին ԽՍՀՄ ութ երկրների համար։ Այն կոչված է բարելավել նշված երկրների հակակոռուպցիոն քաղաքականությունը միջազգային փորձագետների կողմից մշակված առաջարկների միջոցով։ Հայաստանի վերաբերյալ առաջարկությունները մշակվել և ընդունվել են 2004 թվականին։ Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոնը միանալուց բացի մի շարք այլ հակակոռուպցիոն կազմակերպությունների ՝ Հայաստանում գործում է նաև «Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ» հակակոռուպցիոն կենտրոնը, որը հասարակական կազմակերպություն է, որն իր գործունեությունն իրականացնում է հասարակության վերահսկողության և իրազեկության բարձրացման միջոցով։ Վերջապես, ամփոփելով վերը նշվածը, մենք կարող ենք գալ հետեւյալ եզրակացության. անկախ նրանից, թե Հայաստանի Հանրապետությունում մի շարք մարմիններ հակակոռուպցիոն միջոցառումներ են իրականացնում վերահսկողության, իրազեկման կամ այլ միջոցների միջոցով, միևնույն մարմինները անկախ չեն։ Այսինքն ՝ նրանք, իրենց հերթին, գտնվում են այլ մարմնի անմիջական հսկողության տակ։ Միևնույն ժամանակ, ՀՀ կառավարության որոշումը ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը հաստատելու մասին և դրա իրականացման միջոցառումների ծրագիրը, 06.11.2003 թ., N 1522-Ն։ 2 ՀՀ Նախագահի հրամանագիր Հակակոռուպցիոն խորհուրդ ստեղծելու մասին, 01.06.2004, NH-100-N։ 3 Տե՛ս ՀՀ հակակոռուպցիոն խորհրդի կանոնադրությունը http։ //www.gov.am/files/councils/2.pdf. 4 Տե՛ս http։ 5 Տե՛ս http։ Կան կոռումպացված մարմիններ, որոնք ունեն լայն լիազորություններ։ մասնավորապես, վերահսկողությունից բացի, միջոցներ ձեռնարկել կոռուպցիան հայտնաբերելու ուղղությամբ։ Չնայած ՀՀ քրեական օրենսգիրքը պարունակում է կոռուպցիոն հանցագործությունների մի ամբողջ ցուցակ, ամրագրում է համապատասխան պատժամիջոցներ կաշառք տալու կամ ստանալու համար, բայց օրենսդրական բացերի թերի կարգավորման պատճառով Հայաստանում կոռուպցիոն հանցագործությունների թիվը չի նվազում 1։ Հետևաբար, կարծում ենք, որ Հայաստանի Հանրապետությունում անհրաժեշտ է նախ և առաջ ստեղծել հակակոռուպցիոն առաքելություն իրականացնող մարմին, որն անկախ կլինի, առանց պետական ​​մարմնի որևէ անմիջական վերահսկողության, բայց միևնույն ժամանակ հաշվետու կլինի իր գործողությունները բացառապես ՀՀ Նախագահին։ Ի տարբերություն արդեն գործող մարմինների, այս կառույցը, ըստ կանոնադրության, օժտված կլինի մի շարք լիազորություններով։ Նախ `այն իրավունք կունենա այցելել այն հաստատություններ, որտեղ առկա է կոռուպցիոն ռիսկ։ Երկրորդ ՝ մարմնին հնարավորություն կտրվի անմիջականորեն ծանոթանալ կառավարության գործերին, բացահայտել և վերացնել կաշառքի դեպքերը։ Եվ ամենահզոր լիազորությունը, որը մարմինը պետք է ունենա, ցանկացած կասկածյալի բանկային հաշիվների կամ ֆինանսական ռեսուրսների վերահսկումն է ՝ անկախ պաշտոնական դիրքից կամ կարգավիճակից։ Դա հնարավորություն կտա դադարեցնել ապօրինի և կոռումպացված վարքը։ Հնարավոր են նաև օրենսդրական բարեփոխումներ։ Մասնավորապես, պետք է ավելի հստակեցվեն պետական ​​մարմինների լիազորությունները, և հնարավորինս բացառվի հայեցողական վարքագիծը, որը կարող է իրականացվել այդ մարմնի կողմից։ Հասարակության շրջանում իրազեկությունը շատ կարևոր է, որը կիրականացվի ոչ միայն կրթական ծրագրերի, այլ նաև theԼՄ-ների միջոցով։ Նախևառաջ, բացահայտված յուրաքանչյուր դեպք, գտնվելով հասարակության և լրատվամիջոցների ուշադրության կենտրոնում, վստահություն է առաջացնում օրենքում, եթե որևէ անօրինական գործողություն ի վերջո բացահայտվի, բացահայտվի պատասխանատվություն։ Այստեղ մեծ նշանակություն ունի նաև հանրային նախատինքի գործոնը, որը հատկապես բնորոշ է մեր ժողովրդի մտավոր կառուցվածքին և մեծ ազդեցություն ունի։ Կարծում ենք, որ այդ միջոցների ներդրումը Հայաստանում առաջին հերթին կանխելու է կոռուպցիոն ռիսկի աճը։ Այնուամենայնիվ, պայքարը պետք է սկսվի ոչ թե մասնավոր հատվածից, այլ պետական ​​հատվածից, քանի որ վերջինս ինքնին օրինակ է ծառայում ՝ վերահսկում է մասնավոր հատվածը։ Ամփոփելով, Սինգապուրի զարգացման օրինակը ուսանելի է, կիրառելի է Հայաստանի Հանրապետությունում պետականաշինության զարգացման համար։ Մենք պարզապես պետք է դրանք համապատասխանեցնենք մեր ժողովրդի իրավական գիտակցությանը `ոչ թե ընդօրինակել, այլ ընդօրինակել այդ սկզբունքները, ինտեգրվել մեր հասարակությանը ոչ թե փոփոխությունների, այլ բարելավումների միջոցով։ «Կապ չունի այդ բարեփոխումները տեղի են ունենում աստիճանաբար, թե անմիջապես։ «Կարևոր նպատակը բարեփոխումների միջոցով կյանքի բարելավումն է», - ասաց ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի հրավերով Հայաստան կատարած քառօրյա պաշտոնական այցի ընթացքում Լի Կուան Յուն։ Anna Mkrtchyan ՍԻՆԳԱՊՈՐ. ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԿԻՐԱՌՎՈ ՊԵՏԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ VԱՐԳԱՄԱՆ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ Հիմնաբառեր. Սինգապուր, Լի Կուան Յու, ժողովրդավարություն, զարգացման մոդել, փորձի տեղայնացում։

example1724

example1724

Ժամանակակից շուկայական հարաբերությունների զարգացման ներկա փուլը բնութագրվում է ուժեղ մրցակցությամբ, շուկայի որեւիցե սեգմենտում առաջատար դիրք զբաղեցնելու համար։ Նման պայմաններում հաջող շուկայական գործունեություն ծավալելու կարեւորագույն գործոններից են իմիջը եւ հեղինակությունը, ինչպես ընկերության, այնպես էլ ապրանքների եւ ծառայությունների։ Ներկայումս բազմաթիվ կազմակերպություններ մեծ ֆինանսական միջոցներ են ծախսում դրական իմիջ ստեղծելու համար, սակայն ճիշտ իրականացնելու դեպքում, այդ ծախսերը միանշանակ արդարացված են։ Մյուս կողմից, կազմակերպությունները իրենց գործունեության հիմքում դնում են ռազմավարություն, որը ձեւավորվում է բազմաթիվ գործոնների ուսումնասիրության եւ վերլուծության արդյունքում։ Իմիջը ունենալով մեծ ազդեցություն կազմակերպության հաջողությունների վրա, չէր կարող ազդեցություն չունենալ նաեւ կազմակերպության ռազմավարության ձեւավորման վրա, ինչն էլ հանդիսացել է այս հոդվածի ուսումնասիրության առարկան։

Վերջերս մեծ հետաքրքրություն է առաջացել տնտեսության, գիտության, մշակույթի և կրթության ոլորտում շուկայական հարաբերությունների զարգացման, նորարարական գործընթացների նկատմամբ, ինչպես ընդհանուր կազմակերպության բովանդակության և դիզայնի առանձնահատկությունների, այնպես էլ կազմակերպության իմիջի, հատկապես հասարակության մեջ։ -մշակութային ոլորտը։ Կազմակերպությունների ամենակարևոր խնդիրը 135 Կառավարությունից դրական ներքին և արտաքին պատկերի ստեղծումն է, որի նպատակն է ամրապնդել և բարձրացնել իր դիրքերը շուկայում, ներգրավել նոր բանիմաց աշխատակիցների, խթանել աշխատակիցներին `բարձրացնել իրենց արտադրողականությունը և ավելի արդյունավետ աշխատել։ , Կազմակերպությունում ուժեղ իմիջ ստեղծելու խնդրի նկատմամբ աճող ուշադրությունը պատահական չէ։ Կորպորատիվ ուժեղ կերպարը դառնում է կազմակերպության համար կայուն և շարունակական գործնական հաջողությունների հասնելու անհրաժեշտ պայման։ Դա շատ խելամիտ բացատրություն ունի։ Նախ ՝ ուժեղ պատկերը թույլ է տալիս կազմակերպությանը կայուն դիրք ձեռք բերել շուկայում, ինչը թույլ է տալիս սահմանել ցանկալի գներ և վարել գնային քաղաքականություն։ Երկրորդ, ուժեղ պատկերը նվազեցնում է ապրանքների փոխարինելիության աստիճանը, հետևաբար պաշտպանում է կազմակերպությունը մրցակիցներից, ուժեղացնում է իր դիրքերը փոխարինողների համեմատ։ Երրորդ ՝ ամուր պատկերը տարբեր տեսակի ռեսուրսները ավելի մատչելի է դարձնում ընկերությունների համար։ Կազմակերպության պատկերը գնահատվում է շրջապատի կողմից `ելնելով իրենց սեփական փորձից, անձնական արժեքներից, համընդհանուր նորմերից, ստանդարտներից, սկզբունքներից։ Պատկերի գնահատման ճշգրտությունը ուղիղ համեմատական ​​է նրա ունեցած գիտելիքների խորությանը, որը ձևավորվում է այդ ոլորտում։ Հետաքրքիր են նաև կորպորատիվ պատկերի մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք, ըստ ամերիկացի հետազոտող Դ. Բուրստինի, իրականում ձևավորվում են գործնականում [2]։ Ստորեւ ներկայացնում ենք դրանք։ Նախ `պատկերը պետք է լինի սինթետիկ, այսինքն` այն պետք է պլանավորվի այնպես, որ որոշակի տպավորություն թողնի իր ապրանքանիշի, ապրանքանիշի, արտադրանքի բազմազանության միջոցով։ Երկրորդ, կազմակերպության պատկերը պետք է լինի ճշգրիտ, հուսալի, որպեսզի մարդկանց մեջ վստահություն ստեղծվի և կապված լինի որոշակի կազմակերպության կամ անձի հետ։ Երրորդ, պատկերը պետք է լինի պայծառ ու պարզ, որպեսզի ազդի մարդկանց հույզերի վրա։ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Չորրորդ, այն պետք է լինի պարզ և հիշարժան։ Հինգերորդ, պատկերի կարևոր նշաններից մեկը դրա անորոշությունն է. Պատկերը պետք է ձևավորվի զգացմունքների, սպասումների և իրականության միջև, որպեսզի կանգնի անսպասելի իրավիճակներում, դիմադրի մարդկանց ճաշակի փոփոխություններին [3,306 դ.]։ Հայտնի է, որ յուրաքանչյուր կազմակերպություն իր կյանքի ընթացքում անցնում է չորս փուլ։ 1. Կազմակերպության ձևավորման փուլ, որը բնութագրվում է շուկայական որոշակի հատվածի վրա կենտրոնացումով, 2. Դիրքերի ամրապնդման և համեմատաբար կայուն գոյության փուլ, 3. Կազմակերպության նորարարության փուլ, որի նպատակն է ընդլայնել շուկան կայուն դիրքերի դեպքում։ 4. Կազմակերպության վերափոխման փուլը, որը հանգեցնում է կամ կործանման (օրինակ, սնանկացում, դանդաղ լճացում) կամ նորարարական հեղափոխության և վերածննդի։ Ակնհայտ է, որ յուրաքանչյուր փուլ պետք է ունենա իր պատկերային քաղաքականությունը ՝ արտաքին և (գուցե առաջին հերթին) ներքին, որը նախատեսված է զարգացման այս փուլում առավելագույն շահույթ ապահովելու և հաջորդ փուլի համար «ցատկահարթակ» պատրաստելու համար։ Պատկերային քաղաքականության նշված գործոններից պարզ է դառնում, որ այն բնութագրվում է որոշակի հետաձգմամբ, այսինքն, եթե մենք սկսում ենք անհանգստանալ, որ այս փուլում պատկերն այդ փուլում է, ապա մենք արդեն ուշանում ենք։ «Կորպորատիվ կերպարը ՝ ռազմավարական ասպեկտ» հոդվածի հեղինակ, IV Ալյոշինան նշում է, որ կորպորատիվ պատկերի կառավարման թե՛ տեսական և թե՛ գործնական եղանակով ԱՄՆ-ում սկսել են քննարկել ավելի քան կես դար առաջ։ Այսօրվա դրությամբ այս ոլորտում ձեւավորվել է հայեցակարգային մոտեցում։ Ստորեւ բերված են դրա հիմնական տարրերը։ , Տեսլականը կազմակերպության տեսլականն է ներկա և ապագա իրականության վերաբերյալ։ Տեսլականի ստեղծումը կազմակերպության ղեկավարի հիմնական պարտականությունն է 137 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ։ Նավարկելու համար շուկայական անորոշ և անկայուն իրավիճակում նավապետը պետք է իմանա, թե որտեղ է նա նավարկում։ , Կորպորատիվ առաքելությունը կազմակերպության կողմից որոնվող նշանակալի կարգավիճակն է, նրա սոցիալական նշանակության դերը։ Առաքելությունը կարելի է համարել որպես ռազմավարական գործիք, որը որոշում է նպատակային շուկան և կողմնորոշում բիզնեսը կամ արտադրությունը։ , Կորպորատիվ ինքնատիպությունը ընկերությունում տարածված արժեքների, դատողությունների և վարքագծի նորմերն են, որոնք որոշում են անհատական ​​կորպորատիվ մշակույթի էությունը։ Կորպորատիվ ինքնատիպությունը իրականում կազմակերպությունն է `անձի անհատականության անալոգիա։ , Կորպորատիվ ինքնությունն այն է, ինչ կազմակերպությունը հաղորդակցվում է իր մասին, իր անհատականության մասին։ Այն ամենը, ինչ կազմակերպությունն ասում է, անում և ստեղծում է իր ինքնությունը։ Ինչպես գիտենք, կորպորատիվ ինքնության կառավարման հիմնական նպատակն է ձեռք բերել բարենպաստ կորպորատիվ իմիջ և հաճախորդի հավատարմություն։ Ընդհանուր առմամբ, վերը նշված հասկացությունների փոխհարաբերությունները կարող են ցուցադրվել գծապատկերի տեսքով (տե՛ս Նկար 1)։ 138 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Նկար 1. Պատկերի ձևավորման մեխանիզմ [5] Մուտք, կորպորատիվ առաքելություն Կորպորատիվ անհատականություն Կորպորատիվ ինքնություն Հետադարձ կապ Կորպորատիվ պատկեր Ինչպես նշվեց, պատկերը ներկայումս կազմակերպության կարևորագույն հատկություններից մեկն է և հաճախ շատ կարևոր դեր է խաղում նրա մրցունակության և մրցունակության հարցում։ , Պատկերը գործիք է, խնդիրներ լուծելու միջոց։ Այնուամենայնիվ, դրա ամենակարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ դա ինքնակառավարման օբյեկտ է։ Երբ մենք խոսում ենք կազմակերպության գործունեության մասին, պետք է նաև նշենք, որ ցանկացած գործունեություն իրականացնելիս `ցանկացած կազմակերպության կյանքի փուլ անցնելիս, ընկերությունը պետք է ունենա որոշակի ռազմավարություն, նպատակ, գործողությունների շղթա, ժամկետներ և այլն։ Ռազմավարությունը կազմակերպության կողմից ընտրված զարգացման ուղղությունն է։ Նրա գործունեության տեսակի, միջոցների և շրջանակի, կազմակերպության ներսում հարաբերությունների, ինչպես նաև միջավայրում նրա դիրքորոշման մասին որոշումները թույլ են տալիս կազմակերպությանը հասնել իր նպատակներին։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կազմակերպության ռազմավարությունն ունի մի շարք խնդիրներ, որոնց հիմնական մասը կազմակերպության կայուն զարգացումն է, իսկ հիմնական նպատակը ՝ շահույթի ապահովումը։ Կազմակերպության պատկերն իր բացարձակ ազդեցությունն ունի այս հիմնական գործոնների վրա։ Առաջին հերթին, ռազմավարության մշակման փուլում կազմակերպությունն իրականացնում է ընկերության UTI- ի համապարփակ ուսումնասիրություն և վերլուծություն, որի ընթացքում փորձում է առավելագույն արդյունքներ ապահովել `ի հայտ բերված ուժեղ կողմերի և հնարավորությունների օգտագործման շնորհիվ։ Կազմակերպության դրական կերպարը կազմակերպության ուժեղ կողմերից մեկն է, որը կարող է ավելի մեծ ազդեցություն ունենալ սպառողների գիտակցության վրա, քան, օրինակ, ապրանքի գինը։ Մյուս կողմից, կազմակերպության դրական իմիջն ապահովում է կայուն և ամուր կապեր գործընկերների, այդ թվում ՝ մատակարարների, միջնորդների հետ, ինչը թույլ է տալիս օգտվել դրա բոլոր առավելություններից ՝ սկսած գնային քաղաքականությունից մինչև մատուցվող ծառայությունների արագությունն ու որակը։ Եթե ​​վերլուծության արդյունքում կազմակերպության ներկայիս պատկերը ընկերության ներկայիս թուլությունն է, դա կանդրադառնա ոչ միայն սպառման վրա, որը կազմակերպության հիմնական պայմանն է, այլ նաև գործընկերների հետ հուսալի հարաբերությունների հաստատման։ Երբ կազմակերպությունն ունի դրական իմիջ, համապատասխանաբար սպառողների կայուն խումբ իր շուկայական հատվածում և հուսալի գործընկերություն, կազմակերպության ռազմավարությունը կարող է ուղղված լինել կազմակերպության «ագրեսիվ» զարգացմանն ու առաջընթացին, նոր շուկաների գրավմանը, նոր տարածքներ թափանցելուն և այլն։ Եվ եթե կազմակերպությունը հասարակության ընկալման տեսանկյունից ունի բացասական կամ ոչ դրական պատկեր, ապա այդ ռազմավարությունը կարող է լինել «պաշտպանողական» ՝ ուղղված շուկայում բացասական պատկեր ունենալու պատճառների բացահայտմանը և դրանց վերացմանը, դրական ձևավորմանը։ պատկեր, ապա միայն զարգացում։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կազմակերպության դրական կամ բացասական կերպարը ոչ միայն ազդում է ընկերության ռազմավարության տեսակի ընտրության վրա, այլև ժամանակի վրա։ Դրական պատկերը թույլ կտա կազմակերպությանը իրականացնել երկարաժամկետ ռազմավարական կառավարում, իհարկե, հաշվի առնելով շուկայում, ներքին և արտաքին միջավայրում տեղի ունեցող փոփոխությունները։ Պատկերի մակարդակը նույնպես ազդում է կազմակերպության ֆինանսական ռեսուրսների բաշխման վրա։ Երբ կազմակերպությունը դրական իմիջ կունենա, ընկերությունն ավելի շատ ֆինանսական միջոցներ կներդնի արտադրանքը բարելավելու կամ արտադրությունն ընդլայնելու, նոր տեխնոլոգիայի ներդրման, արտադրանքի որակի բարելավման, արտադրանքի ընդլայնման և այլնի համար։ Եվ երբ կազմակերպության իմիջը ցածր մակարդակի վրա է, կազմակերպությունը ստիպված է մեծ միջոցներ հատկացնել ֆինանսական ռեսուրսներից ՝ իր իմիջը բարձրացնելու համար, ներառյալ շուկայավարման և գովազդի ծախսերի ավելացումը։ Այսպիսով, կազմակերպության իմիջը մեծ ազդեցություն ունի ընկերության ռազմավարության ընտրության, ռազմավարական որոշումների կայացման, ռազմավարական ուղղությունների հաստատման, ժամկետների, ֆինանսական ռեսուրսների բաշխման և, հետեւաբար, ամբողջ ռազմավարության վրա։ Հետևաբար, ռազմավարություն մշակելիս կազմակերպությունը պետք է ներառի կազմակերպության պատկերը և դրա ազդեցությունը գործողությունների վրա ՝ ուղղված կազմակերպության ռազմավարությամբ սահմանված տեղեկատվության հավաքագրման, մշակման և վերլուծության փուլում հիմնական կատեգորիաներում կազմակերպության ռազմավարությամբ։

example1593

example1593

ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների շուրջ 89-91%-ը կազմում են հարկերը, իսկ մնացած եկամտատեսակների տեսակարար կշիռները բավականին փոքր են։ Անհրաժեշտ է կատարել որոշակի քայլեր հատկապես այլ եկամուտների ավելացման ուղղությամբ։ Պետական բյուջեի հարկային եկամուտների հավաքագրման արդյունավետությունը բարձրացնելու խնդիր կա, որը պետք է լուծվի նախ եւ առաջ ստվերային տնտեսության նվազեցմամբ։ Այդ խնդիրը կարող է լուծվել դրույքաչափերի փոփոխությամբ։

Կարևորելով հարկերը ՝ որպես պետության կարիքների համար պետական ​​ծախսերի անհրաժեշտ միջոց, հարկային մարմիններին հաջողվեց նոր հենանիշներ սահմանել պետական ​​եկամուտների իրականացման և գերսատակարարման, ինչպես նաև ստվերային տնտեսության կրճատման ուղղությամբ։ ՀՀ պետական ​​եկամուտների կոմիտեն շարունակել է 2019-ին իր սկսած բարեփոխումները և գործնական քայլեր ձեռնարկել ենթակառուցվածքների արդիականացման, հաշվետվողականության և թափանցիկության ապահովման ուղղությամբ։ Բյուջեի եկամուտներն ապահովելուն զուգահեռ, ՊԵԿ-ը կարողացավ էապես բարելավել հարկ վճարողներին մատուցվող ծառայությունները `հարկային մարմնի և հարկ վճարողի միջև հարկային գործընկերների հարաբերությունների որակը բարձրացնելով նոր մակարդակի։ Վերջին 3 տարվա ընթացքում բավականին լուրջ ձեռքբերումներ են գրանցվել հարկային վարչական գործընթացների ավտոմատացման, էլեկտրոնային համակարգերի զարգացման և հարկ վճարողների սպասարկման ոլորտի կատարելագործման բնագավառներում։ Այսօր մենք կարող ենք վստահորեն փաստել, որ մենք ունենք տարածաշրջանում հարկային և մաքսային տեղեկատվության հավաքագրման և կառավարման լավագույն ավտոմատացված համակարգերից մեկը ՝ 296 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, որի առանձնահատկություններից մեկը ավտոմատացված բիզնես գործընթացն է և մարդկային գործոնի բացառումը։ Վարչակազմի տեսանկյունից կարևոր իրադարձություն է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից 2020-2024 թվականների պետական ​​եկամուտների զարգացման և կառավարման ռազմավարության ընդունումը, որով հաստատվել են Կոմիտեի գործունեության հաջորդ 5 տարվա գերակայությունները։ Ռազմավարության գաղափարը «Թվային ՊԵԿ» հասկացության ներդրումն է `հարկային և մաքսային գործընթացների արդյունավետության բարձրացման միջոցով` տեխնոլոգիական լուծումների և նոտարական կառավարման մոդելների օգտագործմամբ, բիզնես միջավայրի համար բարենպաստ պայմանների ստեղծմամբ, բարձրորակ և միջազգային մրցակցային ծառայություններ մատուցելով, իրականացնելով «անտեսանելի», բայց արդյունավետ վերահսկողություն և նվազեցնելով մարդու անվտանգության գործոնը։ նպատակով։ 2019-ին կատարված աշխատանքները հետևյալն են. 1. Հյուսիսային ՊԵԿ հյուսիսային արտաքին տնտեսական գործունեության մասնակիցների սպասարկման կենտրոնի կառուցում Գյումրիում, 2. հասարակական և մաքսային ոլորտներում միջազգային համագործակցության ընդլայնում, մասնավորապես `նոր մակարդակի ապահովում։ միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցության, պետության համար կարևոր փաստաթղթերի ստորագրում, 3. աշխատանք ստվերային առևտրի կրճատման ուղղությամբ։ 4. Նվազագույնի հասցնել կոռուպցիան և վերապատրաստել աշխատակիցներին։ Ինչպես գիտենք, նախորդ տարիների համեմատ հաշվետու տարիների հարկային եկամուտների փոփոխությունները պայմանավորված են մի շարք հանգամանքներով, և դրա մեջ Հարկային վարչակազմի դերը իմանալու համար մենք պետք է կատարենք գործոնների խորը վերլուծություն։ Այսպիսով, հարկային եկամուտներն ու պետական ​​տուրքերը 2019-ին կազմել են 1464,3 մլրդ դրամ, ինչը 206,2 մլրդ դրամով կամ 16,4% -ով ավելին է, քան նախորդ տարվա նույն ցուցանիշը։ Իսկ հարկերի եկամուտներն ըստ առանձին հարկատեսակների ներկայացված են ստորև ներկայացված գծապատկերի տեսքով։ 297 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԱԱՀ Ակցիզային հարկ Շահութահարկ Մաքսատուրք Կլոր հարկ Եկամտահարկ Արտոնագրային հարկ Բնապահպանական և բնապահպանական։ Վճ. Սոցիալական վճար Նկար 2.3.1. 2019 թվականի հարկային եկամուտներն ըստ առանձին եկամուտների 2017-2019 թվականների հարկային եկամուտները կազմել են համապատասխանաբար 1158, 1258.1 և 1464.3 միլիարդ դրամ, ինչը նշանակում է, որ հարկային եկամուտները 2019 թվականին 2017-ի համեմատ աճել են 306.3 միլիարդ դրամով։ 2018-ի հունվարի 1-ի դրությամբ հարկատուներին պարտքը կազմել է 275,7 մլրդ դրամ, որից 132,7 մլրդ դրամը նախորդ ժամանակահատվածներում հավաքագրված կանխավճարների գերավճարն է, իսկ 143 մլրդ դրամը `ԱԱՀ-ի դեբետային գերավճարների պարտքը։ 2020 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ հարկատուների պարտքը կազմել է 76,6 միլիարդ դրամ, ինչը նշանակում է, որ 2018 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ առկա պարտքը նվազել է 199,1 միլիարդ դրամով։ Ակնհայտ է, որ հարկատուներին պարտք եղած պարտքը մարվել է հայտարարագրված հարկային եկամուտների հաշվին։ Վերոգրյալից հետեւում է, որ 2018 և 2019 թվականներին հարկային եկամուտներն աճել են 505.4 միլիարդ դրամով, որի մի մասն ուղղվել է 298 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ `հարկատուների պարտքը 199.1 միլիարդ դրամով մարելու համար, իսկ մյուս մասը` պետական ​​բյուջեի հոսքերը 306.3 միլիարդով ավելացրել դրամ Աղյուսակ 2.3.1. 2017-2019 թվականների հարկային եկամուտներ և պետական ​​տուրքեր, հարկային եկամուտներ և պետական ​​տուրքեր և ՀՆԱ աճի տեմպ (միլիարդ դրամ) ցուցանիշ հարկային եկամուտներ և պետական ​​տուրքեր հարկային եկամուտներ և պետական ​​տուրքեր աճի տեմպ ՀՆԱ (շուկայական գներով) իրական ՀՆԱ աճ անվանական ՀՆԱ աճի տեմպ Հարկային եկամուտներ և պետական ​​տուրքեր / ՀՆԱ չափման միավոր 2017 2018 2019 միլիարդ 1158 1258.1 1464.3 միլիարդ անվանական ՀՆԱ-ն 2019 թվականին կազմել է 6551.8 միլիարդ դրամ, իսկ անվանական ՀՆԱ աճը ՝ 546.7 միլիարդ դրամ կամ 9.1 տոկոս, ինչը 106.1 միլիարդ դրամով կամ 1.2 տոկոսային կետով ավելի է, քան նախորդ տարի , 2019-ին ՀՆԱ-ի 7.6% -ը, որը 2018-ի համեմատ աճել է 2.4 տոկոսային կետով։ Հարկ / ՀՆԱ հարաբերակցությունը 2019-ի համար կազմել է 22,35%, ինչը 1,4 տոկոսային կետով բարձր է նախորդ տարվա փաստացի ցուցանիշից (20,95%)։ Եթե ​​հաշվի առնենք 2018-2019 թվականներին հարկ վճարողներին վերադարձված ԱԱՀ-ի և եկամտահարկի գումարները, որոնք համապատասխանաբար 95.7 և 171.1 մլրդ դրամ են, ապա 2019-ին համադրելի հարկ / ՀՆԱ հարաբերակցությունը կլինի 24.96%, ինչը 2.42% -ով ավելին է, քան նախորդ տարի կետերով (22.54%)։ 2.42 տոկոսային կետը 158.6 միլիարդ դրամ է, որը տրամադրվել է 299 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ կողմից այլ հավասար պայմաններում `հարկվող ոլորտների ստվերի կրճատման պատճառով։ Հարկային եկամուտների և պետական ​​տուրքերի աճի տեմպը ՀՆԱ-ի աճի տեմպը Գծապատկեր 2.3.2. Հարկային եկամուտների և պետական ​​տուրքերի, անվանական ՀՆԱ աճի տեմպերի, հարկային եկամուտների, պետական ​​տուրքերի / ՀՆԱ ցուցանիշի 2017-2019 թվականների աճի տեմպը։ 1 2017-2019 թվականներին ՀՀ պետական ​​բյուջեով նախատեսված էին համապատասխանաբար 1135, 1248.5 և 1401.9 միլիարդ դրամ հարկային եկամուտներ և պետական ​​տուրքեր, բայց դրանք գերազանցվեցին համապատասխանաբար 1158, 1258.1 և 1464.3 միլիարդ դրամով `ԱԱՀ-ի, եկամտահարկի հաշվին։ , ակցիզային հարկ։ և շահութահարկի չափը մեծացնելով։ Դիագրամը կազմվել է հեղինակի կողմից ՝ ՀՀ ազգային վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալների հիման վրա 300 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԱԱՀ Ակցիզային հարկ Շահութահարկ Եկամտահարկ Կլոր հարկ Բնապահպանական հարկ և բնօգտագործման վճար Մաքսատուրք Պետական ​​տուրք Այլ հարկային եկամուտներ Հարկային նվազեցման հարկ 3։ 2017-2019 թվականների հարկային եկամուտներն ըստ առանձին հարկման տեսակների 2 Պետական ​​հարկային և մաքսային համակարգի արդյունավետությունն ուղղակիորեն կախված է պետության կողմից արդյունավետ հարկային և մաքսային կառավարման մեթոդների և մոտեցումների օգտագործման կայուն մեխանիզմների առկայությունից։ Հարկային և մաքսային վարչարարությունը հարկային և մաքսային մարմինների որոշակի գործառույթների ամբողջություն է `երկրի գործող հարկային և մաքսային համակարգի օրենսդրության շրջանակներում, որոնք ուղղված են հարկ վճարողների հաշվառմանը և սպասարկմանը, հարկային և մաքսային օրենսդրության պահանջներին համապատասխանությանը։ և հարկային և մաքսային հարաբերությունները կարգավորող այլ իրավական ակտեր։ Գծապատկերը կազմվել է հեղինակի կողմից ՝ ՀՀ Ազգային վիճակագրական կոմիտեի 301 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ կողմից հրապարակված տվյալների հիման վրա և / կամ օրենքով սահմանված կարգով և չափով պատժամիջոցների բացահայտում և կիրառում, անհրաժեշտ հարկային և մաքսային տուրքերի հավաքագրում և այլն։ Հարկային և մաքսային վարչարարության իրականացումն այնքան արդյունավետ է, որ Պետական ​​եկամուտների կոմիտեն ապահովում է հարկային և մաքսային օրենսդրության պահանջների կատարումը, ինչպես նաև պետբյուջեով նախատեսված հարկային և մաքսային եկամուտների հավաքագրումն ու հավաքագրումը `միաժամանակ խթանելով հարկատուների օրինականությունը« անտեսանելի »ճանապարհով։ վարչարարություն։ մակարդակի բարձրացում և վերջիններիս վարչական բեռի նվազեցում։ ՀՀ կառավարությունը կարևորում է պետական ​​կառավարման համակարգի բարեփոխումները, որի հիմնական նպատակն է բարձրացնել պետական ​​գործառույթների արդյունավետությունը և պետության կողմից մատուցվող ծառայությունների որակի բարելավումը։ Պետական ​​եկամուտների կոմիտեն շարունակաբար նախաձեռնում, մշակում և իրականացնում է էլեկտրոնային կառավարման համակարգեր `ապահովելու հարկային և մաքսային վարչարարության և իրականացվող ընթացակարգերի օպտիմալացում և արդյունավետության բարձրացում։ Ներկայացված և գործող տեխնոլոգիական լուծումներն ապացուցել են դրանց արդյունավետությունը և հնարավորություն են տալիս առկա ձեռքբերումներից ելնելով նախանշել էլեկտրոնային կառավարման համակարգերի հետագա զարգացման և ընդլայնման հեռանկարները։

example1112

example1112

Հոդվածում քննարկվում է մատերիայի առաջացման հիմնախնդրում արիստոտելյան «ոչնչի» գաղափարը պարզ առաջացման և որակական փոփոխության համատեքստում։ Համանմանության միջոցով ուսումնասիրելով «ոչնչի» դերը Արիստոտելի և Թրայոնի գոյաբական տեսություններում՝ պարզ է դառնում, որ «ոչինչ» հասկացությունը հնարավոր չէ անհակասականորեն պատկերացնել բացարձակ իմաստով։ Ըստ հեղինակի՝ «ոչինչ» հասկացությունն անհակասականորեն մտածելու համար Արիստոտելն անհրաժեշտաբար այն նույնացրել է հնարավորության հետ, իսկ դա անխուսափելիորեն հանգեցրել է տրամաբանական նույնության կանոնի խախտմանը։

ՄԱՏԵՐԻԱՅԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴՐՈՒՄ ԱՐԻՍՏՈՏԵԼՅԱՆ «ՈՉՆՉԻ»ԳԱՂԱՓԱՐԸ՝ ՈՐՊԵՍ ՄԱՏԵՐԻԱԿԱՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՅԱԲԱՆԱԿԱՆՄԵԿՆԱԿԵՏ Գոյություն ունեցող ամենի գոյաբանական ռեալության խնդիրը փիլիսոփայության համար եղել ու շարունակել է լինել հիմնարար և սկզբունքորեն անլուծելի,քանի դեռ ինքնին առաջացող և ոչնչացող բոլոր գոյերի համար չի տրվել մեկմիասնական պատճառ, որը կբացատրի շրջապատող իրականության և դրանումառկա իրերի գոյության և ոչնչացման փոխադարձ անցման դիալեկտիկան։ Աշխարհիսկզբի խնդրի շուրջ ծագած վեճերի հիմքերը գտնվում են վաղ անցյալում, երբ մարդնառաջին անգամ փորձ կատարեց վերհանելու շրջապատող իրականության ևառհասարակ աշխարհի առաջացման խորքերում ընկած գոյաբանական հնարավորհիմքերը։ Մատերիական աշխարհի սկզբի շուրջ ձևավորված տեսակետները միշտ էլեղել են տարաբնույթ և հակասական։ Դրանք հարստացել են պատմականզարգացման ընթացքում մի շարք մտածողների ակտիվ և պտղաբեր գործունեությանարդյունքում, սակայն տևականության դաժան մարտահրավերին առավելագույնսկարողացել են դիմադրել հիմական երկու տեսակետ [1]։ Համաձայն գիտության փիլիսոփայության մեջ պայմանականորեն «կոսմոգոնիզմ» անունով հանդես եկող առաջին տեսակետի՝ մատերիական աշխարհը գոյություն է ունեցել ոչ թե հավերժորեն, այլ առաջացել է տևականության կոնկրետ պահին։ Կարելի է ասել, որ առաջացման պահը ժամանակի զրոյական կետ է, մի պահ, որիցառաջ չկար ո´չ մատերիական աշխարհը, ո´չ տարածությունն և ո´չ էլ ժամանակը։ Հակառակ այս տեսակետին՝ «հակակոսմոգոնիզմի» հետևորդ մի շարք այլ մտածողներ կարծում էին, թե օբյեկտիվ իրականությունը գոյություն է ունեցել հավերժ և չիառաջացել տևականության մեջ կոնկրետ միավոր ժամանակահատվածում։ Լավհասկանալով նման գոյաբանական խնդրի ծավալի մեջ ամրագրված հսկայականտեղեկատվության ամբողջությունը՝ հետագա շարադրանքում մատերիայի առաջացման հիմնախնդիրը կքննարկվի կոսմոգոնիզմի, մասնավորապես՝ աշխարհի առաջանալի բնույթն ընդունող հույն փիլիսոփա Արիստոտելի դիրքերից։ Խնդիրը բավական խորքային ու լայնածավալ մեկնաբանություն է ստանում հենցԱրիստոտելի շնորհիվ, ով, փորձելով հաղթահարել պլատոնյան իդեալականի ևմատերիական իրականության դուալիստական մոտեցումը, մատերիական աշխարհիգոյաբանական մեկնակետի շուրջ երկար մտորումներից հետո առանձնացրեց այսգործընթացը հնարավոր դարձնող երկու հիմնական պատճառ՝ պարզ առաջացում ևորակական փոփոխություն [2]։ Առհասարակ, «առաջացում» ասելով Արիստոտելընկատի ուներ սկզբունքորեն նոր առարկայի կամ որակի ստացում։ Այս իմաստով նաառարկայի կամ լրիվ նոր որակի առաջացումը մի դեպքում բխեցնում էր բացարձակ«ոչնչից»1, երբ առաջացողին տարածաժամանակային առումով նախորդում է չգոյության նախնական մի վիճակ, որից անմիջական կերպով ծագում են իրերն ու առարկաները, մյուս դեպքում այն դիտարկում էր որակական փոփոխության և «որոշակի»առաջացման համատեքստում, որտեղ գործ ունենք որոշակի նեղ իմաստով առաջացման հետ, որի հիմքում ընկած է առարկայի՝ նյութական հիմքից գոյանալու, ինչպեսնաև այդ նույն հիմքից նոր որակ ստանալու ատրիբուտիվ հատկությունը։ Առաջինդեպքում խոսքը պարզ առաջացման մասին է, իսկ երկրորդ դեպքում, այսպես կոչված,«որոշակի» առաջացման և որակական փոփոխության մասին, որոնք շատ հաճախԱրիստոտելի մոտ նույնացվում են՝ դիտարկվելով որպես նույն գործընթացի մասնավոր երկու դրսևորումներ։ Մատերիայի առաջացման հիմնախնդիրը և արիստոտելյան «ոչնչի» գաղափարնառավել ըմբռնելի դարձնելու համար ընդունելի է խնդրի շուրջ խորհրդածություններնսկսել առաջացման հնարավոր եղանակներից «որոշակի առաջացման» և «որակական փոփոխության» քննարկմամբ։ Որոշակի առաջացումը՝ որպես առաջացման ակտուալիզացվելու հնարավորտարբերակ, առաջացման եղելիությունը բացատրելու համատեքստում Արիստոտելիմոտ գործածվում է պարզ առաջացման և որակական փոփոխությանը կողքին որպեսինքնուրույն եղանակ, սակայն մի էական տարբերությամբ․ պարզ առաջացման դեպքում առաջացողն ուղղակի ի հայտ է գալիս «ոչնչից», իսկ որոշակի առաջացման դեպքում առաջացողը դառնում է կամ վերածվում է «ինչ-որ» բանի։ Նման պնդման համար,ըստ երևույթին, հիմք է դարձել Պարմենիդեսի այն դրույթն, ըստ որի՝ «Գոյություն ունիերկու տեսակ նյութ՝ էություն և ոչ էություն» [3]։ Այստեղ խոսքըն առարկայի՝ իր իսկհակադրությանը վերածվելու դիալեկտիկայի մասին է, որտեղ նյութը ոչ միայնորակապես փոխվում է և վերածվում նոր նյութի, այլև հիմք է դառնում նոր որակիառաջացումը հնարավոր դարձնող նյութի ոչնչացման համար։ Այստեղ, օրինակ,կարող է ծառայել ինչ-որ նյութի՝ կրակի վերածվելու գործընթացը, որտեղ ոչ միայն«առաջանում է» կրակը, այլև «ոչնչանում է» նյութը, որը վերածվել էր կրակի։ Այսիմաստով «որոշակի առաջացում» ասելով Արիստոտելը նկատի ուներ մատերիականհիմքի վրա գոյացող և իր հիմքից որակապես տարբերվող նոր նյութի առաջացում,որը հաճախ ուղեկցվում է որոշակի առաջացման հիմք ծառայողի նյութի ոչնչացման1 «Ոչինչ» հասկացությունն Արիստոտելի «Մետաֆիզիկա» աշխատության «Առաջացման և ոչնչացմանմասին» գլխում գործածվում է «Էություն» (հուն ․՝ οὐσία) հասկացության ժխտական ձևակերմամբ՝որպես մատերիական իրականության՝ բացարձական չգոյության և դատարկության հիմքից առաջանալու հնարավոր եղանակ և նախասկիզբ։ (Տե՛ս՝ Аристотель. Метафизика, Сочинения в четырех томах,том 3, Москва, 1981, с. 389)։ համար, ինչպես թուղթն է այրվում և ոչնչանում կրակի վերածվելիս։ Սակայն որոշակիառաջացման և որակական փոփոխության միջև այդքան էլ միանշանակ և հստակ չենայն սահմանները, որոնք հնարավորություն են տալիս խոսելու դրանց մասին որպեսինքնուրույն երկու գործընթացներ, քանի որ, ինչպես հետագա շարադրանքում պարզկդառնա, դրանք հաճախ նույնացվում են և հանդես են գալիս որպես նույն գործընթացը հնարավոր դարձնող համանման գործընթացներ։ Համաձայն որակական փոփոխության արիստոտելյան բնորոշման՝ այն տեղի էունենում նորահայտ առարկայի կամ արդեն իսկ գոյություն ունեցող առարկայի նորորակի ի հայտ գալով։ Այս գործընթացը պարզաբանելու համար Արիտստոտելըներմուծում է «նախասկիզբ», «նախահիմք» կամ առավել հաճախ՝ «սուբստանց»2հասկացությունը, որով նա փորձում է սահմանել մատերիական իրականության հետտեղի ունեցող փոփոխությունների անմիջական նախապայմանի՝ նախանյութի մասինգաղափարը։ Ի տարբերություն առաջացման, որտեղ մենք գործ ունենք ոչ նյութականացված նախասկզբի հետ, որի դեպքում առաջացումը սկզբունքորեն կարող էիրականացվել դատարկ հիմքից, որակական փոփոխության պարագայում առաջացումը հնարավոր դարձնող գործընթացը տեղի է ունենում նյութականացվածսկզբի, ընդ որում, հնարավոր բազում (երկու կամ ավելի) նախասկզբնականմատերիական դրսևորումների կամ սուբստանցների առկայության դեպքում, քանի որ«որակական փոփոխություն» ասելով նախևառաջ Արիստոտելը հասկանում էր միշարք սուբստանցների հնարավոր կոմբինացիաների դասավորվածություն, որոնցարդյունքում ձևավորվում էր կամ սկզբունքորեն նոր առարկա, կամ նոր որակ, որնէապես տարբերվում է առարկայի՝ մինչև այդ ունեցած և տարածաժամանակայինառումով նորին նախորդած որակական բնութագրից։ Այս իմաստով արիստոտելյանորակական փոփոխությունը «որոշակի» առաջացման հետ համեմատության համատեքստում որոշակի ընդհանրություններ ունի, քանի որ երկու դեպքում էլ խոսքնառարկայի՝ նոր որակական բնութագրի ստացման մասին է։ Մատերիական ռեալության առաջացման հիմնախնդրում արիստոտելյան«ոչնչի» գաղափարն իր ուրույն դրսևորումն է ստանում հատկապես պարզ առաջացման ակտուալիզացիայի պրոբլեմում, որտեղ, ի հակադրություն մատերիայի համարգոյաբանական հիմք ծառայող հնարավոր եղանականերին՝ որակական փոփոխությանը և որոշակի առաջացմանը, մատերիական իրականության առաջացման հիմքումդրվում է բացարձակ չգոյության՝ «Ոչնչի» գաղափարը։ Առհասարակ, «Պարզ» հասկացությունն Արիստոտելն առաջացման համար գործածում է հիմնական երկու իմաս2 «Սուբստանց» հասկացությունն Արիստոտելի «Մետաֆիզիկայում» միաժամանակ հանդես է գալիսերկու իմաստով՝ որպես «էություն» (լատ.՝ «essentia», հուն.՝ «οὐσία») և «նախասկիզբ» (լատ.՝«substantia», հուն․՝«ὑπόστᾰσις»), տե՛ս՝ Zalta N. E., The Stanford Encyclopedia of Philosophy, April 2016edition, Aristotle's Metaphysics)։ տով՝ որպես նախնականը, սկզբնականը գոյություն ունեցողի յուրաքանչյուր կատեգորիայում և որպես ընդհանուր, համընդհանրացնող իմաստով [4]։ Առաջին դեպքումգոյություն ունեցողի գոյաբանական հիմքը «ոչինչն» է, քանի որ ամենայն գոյությունունեցողի նախնական վիճակը, ըստ պարզ առաջացման, ոչնչությունն է։ Երկրորդիմաստով «պարզ» ասելով պետք է նկատի ունենալ այն, ինչն ընդհանուր է գոյությունունեցող ամենի համար։ Այս դեպքում իրերի համար ընդհանուր է գոյություն ունեցողիլինելիությունն առաջացմանը անհրաժեշտաբար նախորդող հնարավորություն մեջ,քանի որ առարկան նախ պետք է գոյություն ունենա հնարավորության մեջ և ապանոր միայն ռեալիզացվի օբյեկտիվ իրականությունում [4]։ Այստեղ կարիք է զգացվում կատարելու խնդրին առնչվող մի քանի հարցադրումներ. Արդյո՞ք հնարավորության մեջ գոյություն ունեցողը, որին իրականությանմեջ ոչինչ չի համընկնում, օժտված է ինչ-որ հատկությամբ, արդյո՞ք այն ունի գտնվելուվայր կամ որակական բնութագիր։ Խնդրի պարզաբանման տեսանկյունից նշվածհարցադրումներն ունեն էութենական նշանակություն, որովհետև եթե պարզ առաջացման պարագայում առարկայի հիմքում ընկած է «ոչինչը», և միևնույն ժամանակայդ առարկային տարածաժամանակային առումով նախորդում է հնարավորությանմեջ գոյությունը, ապա այստեղ կարելի է տեսնել անհամատեղելի մի շարք գործոններ,որոնք կարող են հանգեցնել տրամաբանական հակասության։ Ըստ պարզ առաջացման՝ գոյություն ունեցողին տարածաժամանակային առումով նախորդում է «ոչինչը»,որը բացարձակ չգոյության յուրահատուկ մի վիճակ է, որից էլ անմիջականորեն բխումեն իրերն ու առարկաները։ Սակայն գոյություն ունեցողը, ինչպես արդեն պարզեցինք,միևնույն ժամանակ գոյություն ունի նախապես հնարավորության մեջ, որից հետոմիայն այն կարող է իրականության մեջ առաջանալ որպես ինքնուրույն տարր։ Հետևաբար ստացվում է, որ իրականության մեջ գոյություն ունեցողին տարածաժամանակային առումով միաժամանակ նախորդում է և՛ հնարավորության մեջ գոյությունունեցողը, և՛ բացարձակ «ոչինչը»։ Խնդրի հստակեցման համար կատարենք հետևյալ մտափորձը։ Եթե ընդունումենք, որ գոյություն ունեցողը գոյություն ունի նաև հնարավորության մեջ, ապա այդդեպքում այն գոյություն ունեցողից, որն ինքնին կա իրականության մեջ, առանձին է։ Այս իմաստով ստացվում է, որ հնարավորության մեջ գոյություն ունեցողը, որը ինքնինիրականությունում գոյություն ունեցողը չէ, իր հերթին առաջացել է ոչնչից, քանի որգոյություն ունեցողը պետք է անհրաժեշտաբար առաջանա՝ լինի գոյություն ռեալության մեջ, թե հնարավորության3։ Իսկ եթե բացառում ենք հնարավորության՝ ոչնչից3 Գոյություն ունեցողի առաջացման անխուսափելիությունը ելակետային կանխադրույթ է կոսմոգոնիզմի դիրքերից հանդես եկող յուրաքանչյուր հեղինակի համար, քանի որ վերջինս, համաձայն կոսմոգոնիզմի առանցքային գաղափարի, ընդունում է աշխարհի՝ տևականության կոնկրետ պահին առաջանալու հնարավորությունը։ Այս իմաստով Արիստոտելը գոյություն ունեցողի առաջանալի բնույթը,անկախ այն բանից, թե գոյություն ունեցողը կա որպես հնարավորություն, թե որպես իրականությանփաստ, չի դնում քննարկման և ընդունում է որպես հետագա խորհրդածությունների հիմք։ (Տե՛ս՝Барсегян А., Лекции по философии. Онтологические проблемы, Ереван, 2008, с. 240)։ առաջանալի բնութը, հետևաբար վերոնշյալ երկու երևույթները նույնանում են, քանիոր հակառակ դեպքում մենք ընկնում ենք արատավոր ու անվերջ շրջանի մեջ, որտեղռեալության մեջ գոյություն ունեցողից առաջ կա նաև հնարավորության մեջ գոյությունունեցողը, որին իր հերթին նախորդում է մեկ այլ գոյություն հնարավորության մեջ, որըհնարավոր է դարձնում իրեն հաջորդող հնարավորության մեջ գոյություն ունեցողին ևայդպես շարունակ։ Ստացվում է, որ հակասությունից խուսափելու միակ հնարավոր լուծումն արիստոտելյան «ոչնչի» և հնարավորության մեջ գոյության նույնական լինելու հնարավորության ընդունումն է։ Նույնատիպ խնդրին կարելի է հանդիպել անգամ մատերիայիառաջացման հիմնախնդրին ուղղված արդի տեսություններում, որոնցից շատերըժամանակակից ֆիզիկայի գոյաբանական պրոբլեմատիկայի այս կամ այն խնդրիառնչությամբ փորձում են առաջարկել վերջնական և առավել ռացիոնալ լուծումներ։ Տեղին կլինի հիշատակել ժամանակակից ֆիզիկայի և քվանտային մեխանիկայիտեսաբաններից մեկի՝ Թրայոնի տեսությունը, ըստ որի, տիեզերքը կարող է առաջացած լինել «Ոչնչից»՝ միաժամանակ չխախտելով թերմոդինամիկայի առաջին ևբնության հիմնական սկզբունքներից մեկը՝ էներգիայի պահպանման օրենքը։ Պետքէ նշել, որ «Ոչինչ» ասելով Թրայոնը նկատի ուներ առաջացում վակուումի քվանտայինտատանումից։ Համաձայն դաշտի քվանտային տեսության՝ փոխազդող մասնիկներիմիջև գոյություն ունեցող վակուումը լոկ դատարկ տարածություն չէ։ Քվանտայինվակուումի տատանումները քվանտային մեխանիկայում տարածության որևէ կետումէներգիայի քանակի ժամանակավոր տատանումներն են, որի արդյունքում վակուումում մշտապես առաջանում և ոչնչանում են վիրտուալ մասնիկներ։ Սակայն,առաջացած մասնիկները գոյատևում են շատ կարճ ժամանակ` Հայզենբերգիանորոշությունների սկզբունքի սահմաններում՝ չխախտելով էներգիայի պահպանմանօրենքը։ Որքան մեծ է տատանումների էներգիան, այնքան կարճ է մասնիկներիգոյատևման ժամանակը։ Ուստի, եթե ողջ տիեզերքի գումարային էներգիան լիներճշգրիտ զրո, ապա առաջացած մասնիկը կարող է գոյատևել շատ ավելի երկար`չխախտելով Հայզենբերգի անորոշությունների սկզբունքը [5]։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նյութի դրական էներգիան կոմպենսացվում է գրավիտացիայի բացասական էներգիայով, արդյունքում տիեզերքի ընդհանուրէներգիան դառնում է զրոյական։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ զրոյականընդհանուր էներգիա ունեցող տիեզերքը կարող է առաջանալ «Ոչնչից» առանցէներգիայի պահպանման օրենքի խախտման։ Այս տեսության մեծագույն խնդիրն այնէ, որ վակուումի քվանտային տատանումները ենթադրում են, թե տիեզերքից առաջգոյություն ուներ մի վակուումային տարածություն, որտեղ գործում էին ֆիզիկայի՝ մեզհայտնի գործող բոլոր օրենքները։ Եթե հետևենք այդ ենթադրությանը, ապա պետք էփաստենք, որ տիեզերքից առաջ եղած վիճակն արդեն իսկ «ոչինչ» չէ, այլ «ինչ-որ»բան է, որն էլ իր հերթին հակասում է «Մեծ պայթյունի ստանդարտ մոդելին»,համաձայն որի մեծ պայթյունից առաջ գոյություն չուներ ո´չ տարածություն, ո´չէներգիա, ո´չ մատերիա և ո´չ էլ՝ Ժամանակ [6]։ Թրայոնի տեսության օրինակով արված համանմանությունը թույլ է տալիսբավական պարզ տեսնել «Ոչնչի» գաղափարը մատերիայի առաջացման խնդրինուղղված անտիկ և արդի տեսությունների համատեքստում։ Անգամ ֆիզիկայիժամանակակից գոյաբանական տեսության օրինակով պարզ է դառնում, որ բացարձակ իմաստով դատարկ հիմքի վրա մատերիական աշխարհի գոյաբանական պատկերի կառուցումն անհրաժեշտաբար առաջ է բերում մի շարք խոչընդոտներ, որոնցիցհատկանշական է առանձնացնել ժամանակին Արիստոտելի ձևակերպած մտքի տրամաբանական «Նույնության կանոնի» մասնավոր դեպքի խախտումը։ Ըստ տրամաբանական Նույնության կանոնի՝ յուրաքանչյուր հասկացություն պետք է կիրառվի որոշակի կոնկրետ իմաստով [7], սակայն արիստոտելյան «Ոչինչը», նույնական դառնալովգոյության ներուժի հետ, արդեն իսկ դադարում է լինել բացարձակ իմաստով «ոչինչ»,որի արդյունքում հասկացության նոր ըմբնռումն սկսում է սկզբունքորեն տարբերվելնախորդ իմաստից։ Փաստորեն, «ոչինչ» հասկացության ծավալի մեջ ամրագրվածհատկությունների ամբողջության որակական փոփոխության արդյունքում Արիստոտելը կորցնում է բացարձակ դատարկ հիմքից մատերիական իրականության բխեցման հնարավորությունը, որն, ըստ էության, ինչ-որ իմաստով ծառայել է ի շահմատերիալիստ մտածողին, քանի որ հակառակ դեպքում վերջինիս մի շարք քննադատներ ժամանակին գուցե և կարող էին մեղադրել բացարձակ «իդեալիստական»հիմքով մատերիական իրականության կառուցման անհետևողական փորձի համար։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ արիստոտելյան «ոչնչի» գաղափարը՝ որպես մատերիայի առաջացման գոյաբանական մեկնակետ, հնարավոր չէ անհակասականորեն պատկերացնել իր բացարձակ իմաստով, որովհետև «պարզ առաջացում» հասկացության երկրորդ իմաստով հնարավորության մեջ գոյությունը նույնական է առարկայի նախնական վիճակին՝ չգոյությանը, որի արդյունքում պարզ էդառնում, որ Արիստոտելը «ոչնչին» վերագրում է գոյության ներուժ, որով էլ իրականացվում է ոչնչից առարկայի առաջացումը կամ, այլ ձևակերպմամբ՝ պարզ առաջացումը։ Քննարկելով «ոչնչի» գաղափարը մատերիայի առաջացման հիմնախնդրիհամատեքստում՝ պարզ է դառնում, որ Արիստոտելը թույլ է տվել տրամաբանականնույնության կանոնի մասնավոր դեպքի խախտում՝ ի դեմս «ոչինչ» հասկացության,որը չի կիրառվել որոշակի կոնկրետ իմաստով, և այս խնդրի շուրջ քննարկման առարկա դարձնելիս այն տարակարծությունների տեղի է տալիս։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Delius C., Gatzmeier M., Sertcan D., The Story of Philosophy։ 16.07.2017).Աքելյան ԴավիթՄԱՏԵՐԻԱՅԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴՐՈՒՄ ԱՐԻՍՏՈՏԵԼՅԱՆ «ՈՉՆՉԻ»ԳԱՂԱՓԱՐԸ՝ ՈՐՊԵՍ ՄԱՏԵՐԻԱԿԱՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՅԱԲԱՆԱԿԱՆԲանալի բառեր՝ ոչինչ, մատերիա, գոյություն, պարզ առաջացում, որակականՄԵԿՆԱԿԵՏփոփոխություն։

example1007

example1007

Հոդվածը վերաբերում է քրեադատավարական բոլորովին նորէ ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտին։ Տեսական աղբյուրների ուսումնասիրությունեերի և արտասահմանյան երկրների իրավակարգավորումների վերլուծությունը ապացուցում է, որ սույն ինստիտուտի ամրագրումը քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծում առաջադիմական քայլ է։ Թեև նախագծի մի ամբողջ գլուխ նվիրված է այս ինստիտուտի կարգավորմանը, այնուամենայնիվ ունեն։ Աշխատանքում փորձ է արվել վեր հանել Նախագծի թերությունները և առաջարկել հնարավոր լուծումներ։

ՑՈՒՑՄՈՒՆՔՆԵՐԻ ԴԱՏԱԿԱՆ ԴԵՊՈՆԱՑՈՒՄԴատավարագիտության մեջ վերջին ժամանակներում որպես պաշտպանի կողմից ձեռք բերված տվյալների դատավարականացման ինքնուրույն եղանակ նշվում է պաշտպանի նախաձեռնությամբ ցուցմունքների դեպոնացումը։ Այսպես, Ս. Պաշինն առաջարկում է օրենսդրությամբ նախատեսել դատավորիկամ քննիչ դատավորի մոտ ապացույցների դեպոնացման ընթացակարգ։ 1 Լ.Ա. Վոսկոբիտովան, որպես պաշտպանի կողմից հարցման արդյունքում ձեռքբերված տվյալների օրինականացման եղանակ, նշում է դատարանում ցուցմունքի դեպոնացումը։ Ըստ հեղինակի`նախաքննության ընթացքում ցուցմունքների դատական դեպոնացումը նպատակահարմար է այն իրավիճակներում, երբ պաշտպանը, նկատի ունենալով վկայի նկատմամբ քննիչի կողմից ոչիրավաչափ գործողություններ կատարելու կամ այլ անձի կողմից սպառնալիքներ գործադրելու իրական հնարավորությունը, կամ վկայի տարիքը, վստահ չէ,որ կարող է իր վկային հրավիրել դատարան և հարցաքննել նրան։ Ցուցմունքիդատական դեպոնացումը հնարավորություն է տալիս պաշտպանին ձեռք բերելդատավարական ապացույց, որի օրինականացման համար չի պահանջվումլրացուցիչ քննչական գործողությունների կատարում։ 2ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի (այսուհետ՝Նախագիծ) 42-րդ գլխում ամրագրված է ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտը։ Հայաստանյան իրավական համակարգի համար բոլորովիննոր այս ընթացակարգի ներդրումն առաջարկվել էր դեռևս ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-իկողմից Հայաստանում դատավարությունների մոնիթորինգի ծրագրի վերջնական զեկույցում, համաձայն որի՝ դեպոնացման ընթացակարգը պետք է հավասարապես մատչելի լինի մեղադրող և պաշտպանական կողմերի համար։ 3 Համաձայն Նախագծի 328-րդ հոդվածի՝ ցուցմունքների դատական դեպոնացումը կատարվում է՝1) մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի արժանահավատությանապահովման նպատակով՝ քննիչի միջնորդությամբ.1 Տե՛ս Пашин С. А., Судебные прения в механизме установления истины по уголовному делу։ циальность 12.00.09 — Уголовный процесс; М., 1988, էջ 8։ 2 Տե՛ս Воскобитова Л. А., Уголовный процесс. Учебник для бакалавров,/ M. 2015, էջ 356-358 3 Տե՛ ս ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի Հայաստանում դատավարությունների մոնիթորինգի ծրագրի վերջնականզեկույցը (ապրիլ 2008 – հուլիս 2009), էջ 88։ 2) դատաքննությանը ներկայանալու հնարավորություն չունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցանկացած անձից արժանահավատցուցմունք ստանալու նպատակով՝ քննիչի կամ վարույթի մասնավոր մասնակցի միջնորդությամբ։ Ինչպես նկատում ենք՝ Նախագծով քրեական վարույթի մասնավոր մասնակցին, այդ թվում՝ պաշտպանին հնարավորություն է տրված ինքնուրույն նախաձեռնել ցուցմունքի դատական դեպոնացման գործևնթաց, ինչը միտված էապահովելու քրեկան դատավարության հիմնական սկզբունքներից մեկի՝ կողմերի հավասարության սկզբունքի ապահովմանը։ Նախաքննության ընթացքում կողմերի հավասարության սկզբունքը կպահպանվի, եթե փաստաբանըհնարավորություն ունենա ապացույց հավաքել, այդ թվում՝ վկայի և փորձագետի ցուցմունքները դատարանում դեպոնացնելու եղանակով։ Ցուցմունքներիդատական դեպոնացումը հնարավորություն է տալիս փաստաբաններին իրականացնել ապացույց հավաքելու գործառույթ՝ քննչական մարմնից անկախ,որն առավելապես միտված է ընդունելու պաշտպանի դատավարական հակառակորդի կեցվածք։ Փաստաբանի նախաձեռնությամբ ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտի ներդրումը կնպաստի մինչդատական վարույթում մրցակցության տարրերի ուժեղացմանը, կամրապնդի ապացույց ձեռք բերելու ոլորտում պաշտպանի ինքնուրույնությունը և կմեղմի քննիչից և դատախազից պաշտպանիկախվածությունը։ Ցուցմունքի դեպոնացումը քննիչի ու դատախազի հայեցողությունից անկախ և պաշտպանության կողմի նախաձեռնությամբ ձեռք բերված տվյալների դատավարականացման ինքնուրույն եղանակ է։ Դատարանըմեղադրանքի կողմ չէ և ցուցմունքների դատական դեպոնացման դեպքում կարող է ապահովել քրեական հետապնդման մարմնի և պաշտպանի համար հավասար հնարավորություն։ Դատաքաննությանը ներկայանալու հնարավորություն չունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցանկացած անձի, մասնավորապես վկայիկամ տուժողի ցուցմունքի դեպոնացումն ընդհանուր առմամբ ընդունելի է.նման ինստիտուտ նախատեսված է մի շարք երկրների օրենսդրությամբ։ Այսպես, Մոլդովայի քրեական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ՔԴՕ) 109-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե վկան արտասահմանում գտնվելու կամայլ հիմնավոր պատճառներով չի կարող մասնակցել դատարանում գործի քննությանը, ապա դատախազի պահանջով նրան կարող է հարցաքննել քրեական հետապնդման դատավորը՝ ապահովելով կասկածյալի, մեղադրյալի, նրապաշտպանի, տուժողի և դատախազի՝ հարցաքննվող վկային հարցեր տալուհնարավորությունը։ Բոլորովին այլ ընթացակարգով է գործում վկայի ցուցմունքների դատական դեպոնացման ինստիտուտը էստոնիայում։ Մասնավորապես, Էստոնիայի ՔԴՕ 67-րդ հոդվածը սահմանում է, որ նախնական քննության դատավորը, հաշվի առնելով հանցագործության ծանրությունը կամ բացառիկ հանգամանքների առկայությունը, դատախազության միջնորդությամբորոշում է կայացնում անձին անանուն վկա ճանաչելու մասին՝ վկայի անվտանգության ապահովման նպատակով։ Դատավորը վկային հարցաքննում է միայնայն բանից հետո, երբ բավարար ապացույցների հիման վրա համոզվում է, որկա վկայի անվտանգության ապահովման անհրաժեշտություն։ Ուկրաինայի քրեադատավարական օրենսդրությունը կարգավորում է նախաքննության ընթացքում վկայի և տուժողի հարցաքննության կարգը դատաքննության ընթացքում։ Համաձայն Ուկրաինայի ՔԴՕ 225-րդ հոդվածի՝ այնկարող է կատարվել բացառիկ դեպքերում վկայի և տուժողի կյանքին կամ առողջությանը սպառնացող վտանգի, ծանր հիվանդության կամ այլ հանգամանքների առկայության դեպքում, որոնք կարող են անհնար դարձնել դատարանում նրանց հարցաքննությունը կամ ազդել ցուցմունքների հավաստիության և լրիվության վրա։ Նախագծի վերաբերյալ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ եզրակացության մեջ նշվում է, որդեպոնացման ընթացակարգի նպատակն է կանխել իրավապահ մարմիննեիպաշտոնատար անձանց կողմից վերցված մինչդատական ցուցմունքներիազատական ընթերցանությունը դատական քննության ժամանակ, որը բավական հաճախ հանդիպող անընդունելի պրակտիկա է (մրցակցայնության և բանավորության տեսանկյունից) հետխորհրդային պետություններից շատերի, ներառյալ` Հայաստանի քրեական վարույթում։ 4Ի տարբերություն քննիչի՝ իր աշխատասենյակում՝վերահսկողությունիցդուրս իրականացվող հարցաքննությանը, դատական նիստերի դահլիճումպաշտպանի միջնորդությամբ իրականացվող հարցաքննության և ցուցմունքիդեպոնացման դեպքում, դատարանը կապահովի վկայի կողմից ամբողջականտվյալների ներկայացումը և այդ տեղեկությունների ամբողջական արձանագրումը, ինչպես նաև կերաշխավորվի ցուցմունքը կամավոր ներկայացնելուհանգամանքը։ Ցուցմունքի դատական դեպոնացման դեպքում, հարցաքննությունը թեև իրականացնում է քննիչը, սակայն արդար դատաքննության իրավունքի պահանջից բխում է, որ այս ընթացակարգում պետք է կիրառվի արդար դատաքննության այն չափորոշիչը, որի համաձայն առաջինը հարցեր էտալիս այն կողմը, ով նախաձեռնել է տվյալ հարցաքննությունը։ Պաշտպանինախաձեռնությամբ ցուցմունքների դատական դեպոնացման դեպքում էապեսսահմանափակվում է պաշտպանի տված հարցերը հանելու և այն անպատասխան թողնելու քննիչի հայեցողությունը։ Եթե ցուցմունքի դեպոնացման դեպքում պաշտպանի հարցադրման վերաբերելիության կամ թույլատրելիության4 Տե՛ս ԵԱՀԿ/ ԺՀՄԻԳ եզրակացությունը ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծիվերաբերյալ։ Եզրակացության հերթական համարը CRIM -ARM/228/2013 [LH]// Վարշավա, 23-ըապրիլի, 2013 թ. Էջ 45։ հետ կապված քննիչի և պաշտպանի միջև ծագում է վեճ, ապա պաշտպանիհարցադրման իրավաչափությունը որոշում է դատարանը։ Կարելի է ասել, որ քրեադատավարական իրավունքի զարգացման ներկայիս փուլում դատական դեպոնացումն ունի սահմանափակ կիրառություն։ Այն կարող է կիրառվել միայն այն ժամանակ, երբ հիմքեր կան ենթադրելու, որվկան կամ տուժողը հետագայում չեն կարող ներկայանալ դատարան, կամ կարող են օգտվել ցուցմունք չտալու իրավունքից։ Ցուցմունքների դատական դեպոնացման պրակտիկայի ամփոփման հիման վրա հետագայում հնարավորկլինի անդրադառնալ պաշտպանների նախաձեռնությամբ ապացույցների դատական դեպոնացման այլ դրսևորումներին։ Ցուցմունքների դեպոնացման այսհիմքը կոչված է պաշտպանության կողմի համար երաշխավորելու Մարդուիրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով նախատեսված հակընդդեմ հարցման(մեղադրյալի՝ իր դեմ վկայած անձանց հարցեր տալու) իրավունքն այն դեպքում, երբ առկա է հիմնավոր ենթադրություն, որ հարցաքննության ենթակաանձը չի կարող ներկայանալ դատաքննության կամ դատաքննության ընթացքում իրավաչափորեն կարող է հրաժարվել ցուցմունք տալուց։ Այս կարգավորման տրամաբանական շարունակությունը նախագծի 354-րդ հոդվածի 1-ինմասի 6-րդ կետն է՝ որի համաձայն, կողմի միջնորդությամբ և դատարանիորոշմամբ, մինչդատական վարույթում կամ դատարանում օրենքով սահմանված պահանջների պահպանմամբ տրված ցուցմունքների ինչպես նաև դրանցկցված հավելվածների (նկարների, գծագրերի, սխեմաների, լուսանկարների,ձայնագրությունների, տեսագրությունների, նկարահանումների, տեսաֆիլմերի) հրապարակումը թույլատրվում է, եթե մինչդատական վարույթում անձիցուցմունքն օրենքի պահանջներին համապատասխան դեպոնացվել է։ Այսպիսով, Նախագծի քննարկված դրույթները կոչված են կանխելու այն իրավիճակը,երբ մինչդատական վարույթում միայն քննիչի ներկայությամբ անձի տվածցուցմունքները, որին պաշտպանության կողմն անմիջականորեն հարցեր տալու հնարավորություն չի ունեցել, կարող են դրվել վերջնական դատական ակտի հիմքում։ Այսպիսով, վերլուծելով մի շարք արտասահմանյան երկրների օրենսդրական կարգավորումները դատաքննությանը ներկայանալու հնարավորությունչունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցուցմունքների դատականդեպոնացման ինստիտուտի վերաբերյալ, կարող ենք փաստել, որ վերջինիսամրագրումը Նախագծում բավական առաջադիմական քայլ է և բխում է ինչպես կոմերի, այնպես էլ արդարադատության շահերից։ Սակայն նույնը չենքկարող ասել ցուցմունքների դատական դեպոնացմանման երկրորդ հիմքի՝ մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի դեպոնացման վերաբերյալ։ Տեսականգրականության մեջ այս ինստիտուտի վերաբերյալ առկա են իրարամերժ կարծիքներ։ Այսպես, այս ինստիտուտի կողմնակիցները նշում են, որ դատավորի մասնակցության անհրաժեշտությունը հարցաքննությանը պայմանավորված էնշված սուբյեկտների նկատմամբ որևէ ճնշումը կամ խոշտանգումը բացառելուհանգամանքով, քանի որ անձը դատավորի ներկայությամբ ավելի անկաշկանդցուցմունք կտա, իսկ հետագայում էլ չի փոխի իր կողմից նախաքննության ժամանակ տված ցուցմունքը։ Սակայն բոլոր այն դեպքերի համար, երբ անձինկատմամբ հնարավոր է խոշտանգում կամ ճնշում կիրառված լինի մինչևնրան դատարան տանելը, պետք է վկայակոչել ՄԱԿ-ի «Խոշտանգումների և այլդաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի ու պատժի դեմ» կոնվենցիան։ Վերջինիս բովանդակությունից բխում է,որ յուրաքանչյուր մասնակից պետություն ապահովում է, որ ցանկացած անձ,ով պնդում է, թե ինքն այդ պետության իրավազորության ներքո գտնվող ցանկացած տարածքում ենթարկվել է խոշտանգումների, ունենա տվյալ պետության իրավասու մարմիններին բողոք ներկայացնելու և նրանց կողմից իր գործի անհապաղ ու անաչառ քննության իրավունք։ 5 Ձեռնարկվում են միջոցներ՝ապահովելու համար հայցվորի կամ վկաների պաշտպանությունն ընդդեմվատ վերաբերմունքի կամ ահաբեկման՝ որպես նրա բողոքի կամ վկայությանհետևանքի։ Միջազգային հետևյալ նորմի առկայության դեպքում անկախ այնհանգամանքից մինչդատական վարույթում կասկածյալը կամ մեղադրյալըհարցաքննվել էդատավորի ներկայությամբ, թե ոչ, եթե նա դատական քննության ժամանակ հայտարարի իր նկատմամբ խոշտանգումներ կիրառելու մասին, ապա պետական իրավասու մարմինները պարտավոր են անհապաղ ուանաչառ քննություն իրականացնել։ Տվյալ պարագայում այս ինստիտուտի օրենսդրական ամրագրումը աննպատակահարմար է։ Թեև Նախագիծը հանգամանորեն ներկայացնում է ցուցմունքների դատական դեպոնացման ընթացակարգը, ներկայացվող միջնորդությանը և դեպանցում կատարելու մասին որոշմանը ներկայացվող պահանջները, այնուամենայնիվ, որոշ հարցեր` կապված մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման հետ, շարունակում են մնալ ոչ լիարժեք պարզաբանված կամչպարզաբանված։ Ստորև կանդրադառնանք դրանցից մի քանիսին։ Այսպես, Նախագիծը չի պատասխանում այն հարցին, թե արդյո՞ք մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքները դեպոնացրած դատարանը կարող է լինել գործն ըստ էության լուծող դատարանը։ Չէ՞ որ վերջինիս մոտ կարող է կանխակալ վերաբերմունք առաջանալ։ Համաձայն Նախագծի 7-րդ հոդվածի 3-րդմասի` արդարադատություն իրականացնելիս կամ դատական այլ երաշխիքներապահովելիս դատավորը պարտավոր է լինել և երևալ անկողմնակալ։ ՀՀ Սահ5 Տե՛ս «Խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի ու պատժի դեմ» 1984 թվականի հոկտեմբերի 10-ի կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածը։ մանադրության 63-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ ևանաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք։ Այս դրույթների ամրագրումը օրենքիմակարդակով կոչված է երաշխավորելու յուրաքանչյուր անձի` իր գործի արդար դատաքննության իրավունքը անկողմնակալ դաատավորի կողմից։ Նախագծում ստեղծված այս անորոշությունը հնարավոր է վերացնել հետևյալ եղանակներից որևէ մեկով. կամ սահմանել արգելք խոստովանական ցուցմունքը դեպոնացրած դատարանի կողմից հետագայում գործն ըստ էության քննելու համար կամ սահմանել պաշտպանության կողմի իրավունքը՝ առարկելուգործի ըստ էության քննությունը նույն դատարանի կողմից իրականացնելուվերաբերյալ, եթե հիմնավոր կասկած կա, որ դատարանը կանխակալ վերաբերմունք կարող է ցուցաբերել։ Կատարյալ իրավակարգավորման դեպքում ենթադրվում է, որ մենք կառաջնորդվեինք առաջին տարբերակով և կարգելեինքնույն դատարանին գործի ըստ էության քննություն կատարել։ Սակայն հաշվիառնելով ՀՀ տարածքի փոքրությունը, դատարանների ծանրաբեռնվածությունը և ռեսուրսների սակավությունը, կարծում ենք՝ ավելի գործուն և նպատակահարմար է երկրորդ տարբերակը։ Նախագծի 331-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ դատարանն ապահովում է սույն օրենսգրքով սահմանված հարցաքննության ընթացակարգի պահպանումը, ինչպես նաև ցուցմունքի դեպոնացման ընթացքում հակընդդեմհարցման իրավունքի իրականացումը։ Թեև ինքնին ողջունելի է ցուցմունքների դատական դեպոնացման ժամանակ հակընդդեմ հարցման իրավունք ունեցող անձանց մասնակցությունը, սակայն այս կարգավորումը հակասում է նախագծի 239-րդ հոդվածի 2-րդ մասի պահանջներին, քանի որ մեղադրյալըհարցաքննվում է այլ անձնացից անջատ։ Քննիչը միջոցներ է ձեռնարկում, որպեսզի մեղադրյալը չհաղորդակցվի տվյալ վարույթի շրջանակներում հարցաքննված կամ հարցաքննման ենթակա այլ անձի հետ։ Նախագծի բովանդակությունից պարզ չէ, թե դատարանն ինչպիսի լիազորություններ ունի մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքները դեպոնացնելիս և ինչպես պետք է ապահովի այդ ցուցմունքների հավաստիությունը։ Մինչդատական վարույթում դատարանն իրականացնում է նախնական կամ հետագա վերահսկողություն, որի արդյունքում որոշվում է քրեական հետապնդման մարմնի որոշումների, գործողությունների կամ անգործության օրինականությունը։ Արդյո՞ք դատավորի ներկայությունը ցուցմունքների դեպոնացմանըև ցուցմունքների ամրագրմանը տեղավորվում է դատավորի գործառույթներիշրջանակում։ Որոշ տեսաբաններ նշում են, որ մեղադրյալի խոստովանականցուցմունքի արժանահավատության ապահովման նպատակով դատարանիմասնակցությունը հարցաքննությանը դատական վերահսկողության դրսևորում է։ 6 Համաձայն Նախագծի 331-րդ հոդվածի 3-րդ մասի՝ դատարանն ըստէության հարցեր տալու իրավունք չունի։ Ինչպես նկատում ենք, դատավորը մեղադրյալի ցուցմունքների դեպոնացման դեպքում մեղադրանքի էության վերաբերյալ հարցեր տալու իրավունք չունի։ Նախագծի նշված գլխում նախատեսված չէ դատավորի կողմից արձանագրության մեջ առարկություններ ներկայացնելու հնարավորությունը։ Փաստորեն, ստացվում է, որ դատավորը ոչ թեմասնակցում , այլ պասիվ կերպով ներկա է գտնվում հարցաքննությանը, իրավունք չունի հարցաքննության ընթացքում հնարավոր խախտումները կանխելկամ դրանց արձագանքել։ Ուստի, մինչդատական վարույթում կատարվողհարցաքննությանը դատավորի ներկայությունը ոչ մի կերպ չի կարող համարվել դատական վերահսկողություն։ Ստացվում է, որ դատավորը, խոստովանական ցուցմունքների հավաստիությունն ապահովելու նպատակով հարցաքննությանը ներկա գտնվելով, իրականացնում է նոտարին կամ ընթերակայինհատուկ գործառույթ. այն է՝ հաստատել կամ ամրագրել իր ներկայությամբ կատարված քննչական գործողության արդյունքը։ 7 Որպեսզի կարողանանք հասկանալ, թե որքանով արդյունավետ կլինի մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտի ներդրումը, պետք է քննարկման առարկա դարձնենք հետևյալ հարցը. արդյո՞քխոստովանական ցուցմունքների դեպոնացումը կարող է կանխել ներկայիս արատավոր պրակտիկան առ այն, որ վարույթն իրականացնող մարմիններըկասկածյալներից կամ մեղադրյալներից ցուցմունքներ կորզում են խոշտանգումների, ծեծի կամ այլ ձևերով։ Բացի այդ, այս ճանապարհով արդյո՞ք հնարավոր կլինի վերջապես մեր իրավական համակարգից արմատախիլ անելդեռևս ԽՍՀՄ տարիներին Ա. Վիշինսկու կողմից ձևավորած պրակտիկան, ըստորի՝ միայն խոստովանական ցուցմունքները բավարար են անձին դատապարտելու համար։ Անմեղության կանխավարկածի սկզբունքի մեջ արմատավորված էականերաշխիք է ոչ միայն իր դեմ ցուցցմունք չտալու, այլ նաև մեղքը չխոստովանելու իրավունքը։ Միջազգային նորմերով սահմանվում է, որ «անձի դեմ առաջադրված մեղադրանքի հարցը որոշելիս յուրաքանչյուր անձ, լիակատար հավասարության պայմաներում ունի իր դեմ ցուցմունք տալու կամ մեղքը խոստովանելու պարտադրանքից ազատ լինելու իրավունք»։ 8 Մեկ ուրիշ նորմով ամրագրվում է, որ «իրավապահ մարմիններն անպատեհ կերպով չեն օգտագործում կալանավորված կամ ազատազրկված անձի վիճակը՝ նրան խոստովանե6 Տե՛ս J. L. Worral, ,,Criminal procedure’’ 4th edition , New York//2010, էջեր 15-17։ 7 Տե՛ս Ղամբարյան Ա., Մինչդատական վարույթի բարեփոխումները ՀՀ քրեական դատավարությունում։ Գիտագործնական ձեռնարկ, Երևան, 2010, Էջեր 53-55։ 8 Տե՛ս Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի հոդված14(3.) է կետ։ լուն կամ ինքն իրեն այլ կերպ մեղսագրեուն կամ ցանկացած այլ անձի դեմցուցմունք տալուն հարկադրելու նպատակով»։ 9Այս և մի շարք այլ համապատասխան միջազգային չափանիշների համաձայն՝ հարկադրանքի ցանկացած ձև, ներառյալ՝ խոշտանգումը, անմարդկայինվերաբերմունքի այլ ձևերը արգելված են։ Մասնավորապես, Դատախազներիդերի վերաբերյալ Ուղեցույցները դատախազներին արգելում են օգտագործելապացույցը, եթե այն ձեռք է բերվել ապօրինի միջոցների օգտագործմամբ, ինչը համարվում է կասկածյալի իրավունքների կոպիտ խախտում, հատկապես,եթե միջոցները ներառել են խոշտանգում, դաժան կամ անմարդկային վերաբերմունք կամ պատիժ, կամ մարդու իրավունքների այլ ոտնահարումներ10։ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեի N20 ընդհանուր մեկնաբանություննանթույլատրելի ապացույցի վերաբերյալ ընդունել է համապարփակ մոտեցում,ինչը ներառում է ճնշման միջոցով ձեռք բերված ապացույցը՝ պահանջելով, որօրենքը պետք է արգելի խոշտանգման կամ արգելված այլ վերաբերմունքի միջոցով ձեռք բերված հայտարարությունների կամ խոստովանության օգտագործման թույլատրումը դատական վարույթում11։ Խոշտանգումների, դաժան, անմարդկային վերաբերմունքի արգելքին անդրադառնալով՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը իր նախադեպային որոշումներում ամրագրել է, որ անմարդկային վերաբերմունքին առնչվող լուրջ հայտարարությունները պետք է ամբողջական քննության ենթարկվեն։ Իշխանություններն իրենց իրավասության շրջանակներում պետք է ձեռնարկեն բոլոր ողջամիտ քայլերը՝ միջադեպին առնչվող ապացույցները, ներառյալ ականատեսների ցուցմունքները և դատաբժշկական փորձաքննությանապացույցներն ապահովելու ուղղությամբ12։ Այն դեպքում, երբ անձն արգելանքի վերցվելիս գտնվել է լավ առողջական վիճակում, սակայն ազատ արձակվելու ժամանակ հայտնաբերվում են վնասվածքներ, ապա այդ վնասցածքներիառաջացման պատճառների վերաբերյալ հավաստի բացատրություններ տալու պարտականությունը կրում է պետությունը13։ ՀՀ Քր. դատ. օր-ը, հիմք ընդունելով միջազգային իրավունքի ներմերի պահանջները, նույնպես արգելում է խոշտանգման, հարկադրանքի, խաբեության,կասկածյալի կամ մեղադրյալի իրավունքների ոտնահարման կամ ընթացա9 Տե՛ս ԵԱՀԿ-ի 1991 թվականի Մոսկովյան փաստաթղթի պարագրաֆ 23.1։ 10 Տե՛ս Դատախազների դերի վերաբերյալ ուղեցույցներ, ՈՒղեցույց 16, ընդունվել է ՄԱԿ-ի՝ Հանցագործությունների կանխարգելմանն ու հանցագործների նկատմամբ վերաբերմունքին նվիրված 8-րդ համաժողովում, Հավանա, Կուբա 1990 (Օգոստոսի 27- սեպտեմբերի 7), էջ 14-16։ 11 Տե՛ս ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեի Ընդհանուր մեկնաբանություն 20՝ Խոշտանգումները և դաժան վերաբերմունքը կամ պատիժն արգելելու վերաբերյալ (հդվ . 7) CCPR/C/GC/20, 10մարտի 1992, Պարագրաֆ 2։ 12 Տե՛ս Tanrıkulu Tanrikuluv. Turkey, ՄԻԵԴ վճիռ 8 հուլիս 1999// պարագրաֆներ 104 -106։ 13 Տե՛ս Aksoy v. Turkey, ՄԻԵԴ վճիռ, 18 դեկտեմբերի 1996// պարագրաֆ 61։ կարգային խախտումների արդյունքում ձեռք բերված ապացույցի օգտագործումը։ Թեև միջազգային իրավունքը և ներպետական օրենսդրությունը պետական իշխանությունների համար խոշտանգումների վերաբերյալ հայտարարությունները քննելու խիստ պարտականություն են նախատեսում, դատավարությունների դիտարկման մոնիթորինգի արդյունքում ձեռք բերված տվյալներն ընգծում են, որ այս պարտականությունը ոչ միշտ է կատարվել։ Բազմիցս ամբաստանյալները դատարանին հայտնել են, որ ոստիականներն իրենց ծեծել ենև ոստիկանությունում գտնվելու ժամանակ ենթարկվել են դաժան վերաբերմունքի14։ Մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտն արդյունավետ գործիք կարող է ծառայել ամբաստանյալների նկատմամբ խոշտանգումները և դաժան, անմարդկային վերաբերմունքի դրսևորումները կանխելու համար։ Սակայն կարծում ենք՝ իրականում նշված ինստիտուտը չի կարող խոչընդոտել քննիչի կողմից նույն այդ անձանց նկատմամբ ճնշումկամ խոշտանգում կիրառելու և դրանից հետո դատավորի ներկայությամբնրանց հարցաքննելու համար հատկապես այն դեպքերում, երբ անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառված լինի կալանքը, երբ անձն առավելապես գտնվում է քրեական հետապնդման մարմնի անմիջական հսկողությաններքո, իսկ հարցաքննությանը դատավորի մասնակցությունն ունի հատվածային բնույթ։ Նախագծի բացթողումներից կարելի է համարել այն, որ վերջինս չի նախատեսում անչափահաս տուժողների և վկաների ցուցմունքների դատականդեպոնացման առանձին հիմք։ Մինչդեռ մի շարք միջազգային փաստաթղթերում և առանձին երկրների քրեական դատավարություններում նախատեսվածէ անչափահաս տուժողների ցուցմունքների դատական դեպոնացման հնարավորություն։ Այսպես՝ Եվրոպայի Խորհրդի՝ «Վկաներին ահաբեկելու և պաշտպանության իրավունքի ապահովման մասին» 1997թվականի սեպտեմբերի10-ի N R (97) 13 հանձնարարականի 26-րդ կետի համաձայն՝ խոցելի վկաների(անչափահաս վկաներ, ընտանեկան բռնության զոհեր) հարցաքննությունըպետք է իրականացվի կամ դատական իշխանության մարմինների կողմիցկամ նրանց ներկայությամբ, իսկ պաշտպանության կողմը պետք է բավարարհնարավորություն ունենա վիճարկելու այն։ Այս դրույթը, ըստ էության, վերաբերում է մինչդատական վարույթում անչափահասների ցուցմունքների դատական դեպոնացմանը, քանի որ անչափահասի ցուցմունքը տրվում է մինչդատական վարույթի ընթացքում՝ դատարանի ներկայությամբ, որին կարող էմասնակցել նաև պաշտպանության կողմը։ Թեև Նախագծում ուղղակիորեն14 Տե՛ս Հայաստանում դատավարությունների դիտարկման ծրագրի վորջնական զեկույցը (ապրիլ2008-հուլիս 2009) Վարշավա, 8 մարտի 2010, էջ 73-79։ նախատեսված չէ անչափահաս տուժողների ցուցմունքների դատական դեպոնացման հիմք, սակայն նրանց օրինական շահերը և մեղադրյալի հակընդդեմհարցման իրավունքը զուգակցելու նպատակով պետք է անչափահաս տուժողի ցուցմունքի դատական դեպոնացումը իրականացնել նախագծի 312-րդհոդվածի 2-րդ հիմքով, այն է՝ անձը հնարավորություն չունի ներկայանալու դատաքննությանը։ Բանն այն է, որ միջազգային իրավական չափանիշների համաձայն՝ պետք է խուսափել հատկապես սեռական շահագործման զոհ հանդիսացող անչափահաս տուժողներին դատարան հրավիրելուց և կրկնակի հարցաքննելուց՝ նրանց կրկին անգամ զոհ դառնալու հնարավորությունը բացառելու նպատակով (double victimisation)։ Մեր իրավական համակարգում նկատվում են որոշակի քայլեր՝ ուղղվածանչափահաս տուժողների հարցաքննության առանձնահատուկ կարգի սահմանմանը, անչափահաս տուժողների շահերի պաշտպանության ավելի ճկունև արդյունավետ կառուցակարգերի մշակմանը։ Մասնավորապես, Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին ՀՀ Կառավարության թիվ 303-Ն որոշման 50-րդ կետով ամրագրվում է անչափահասների վերաբերյալ քրեականգործերով գաղտնիության պահպանման համար օրենսդրորեն լրացուցիչ երաշխիքներ նախատեսելու անհրաժեշտությունը, իսկ նույն որոշման 51-րդ կետը ներկայացնում է հետևյալ միջոցառումների իրականացման պահանջ՝ 1.քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանել անչափահասի մասնակցությամբ առերեսման և այլ քննչական գործողությունների հատուկ կարգիսահմանում մասնավորապես, 2. Անչափահասին հանցագործությամբ հասցված վնասի վերապրումը բացառելու համար (double victimization)։ Բացի այդ արդեն շրջանառության մեջ գտնվող «Քրեական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը նույնպես անդրադարձել է անչափահասի մասնակցությամբհարցաքննության՝ առանց անհարկի ձգձգումների կատարման պահանջին,հետագայում միևնույն հանգամանքների վերաբերյալ նրա հարցաքննությունըհնարավորինս բացառելու նպատակով։ Ի մի բերելով տեսական աղբյուրների ուսումնասիրությունեերի և արտասահմանյան երկրների իրավակարգավորումների վերլուծությունը՝ գտնում ենք,որ ցուցմունքների դատական դեպոնացման հիմքերից մեկի (ցուցմունքներիդեպոնացման կատարումը դատաքննությանը ներկայանալու հնարավորություն չունենալու հիմնավոր ենթադրության պարագայում ցանկացած անձիցարժանահավատ ցուցմունք ստանալու նպատակով՝ քննիչի կամ վարույթիմասնավոր մասնակցի միջնորդությամբ) օրենսդրական կարգավորումը հստակ է, գոյությունն արդարացված է և ուղղված է դատական քննության արդյունավետ իրականացմանը, իսկ ինչ վերաբերում է մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացմանը, ապա այս ինստիտուտի կարգավորմանընվիրված Նախագծի որոշ նորմեր հստակեցման կարիք ունեն։ Այսպիսով, առաջարկում ենք վերանայել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի Նախագծի մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտին վերաբերող նորմերի բովանդակությունը և ավելացնել անչափահաստուժողների ցուցմունքների դեպոնացումը որպես առանձին հիմք։ Արփինե ԱռաքելյանՑՈՒՑՄՈՒՆՔՆԵՐԻ ԴԱՏԱԿԱՆ ԴԵՊՈՆԱՑՈՒՄԲանալի բառեր՝ ցուցմունքների դատական դեպոնացում, վկայի ցուցմունքների դատական։

example717

example717

Ֆենթեզի ժանրը, որը մեծ տարածում ունի 21-րդ դարի համաշխարհային գրականության մեջ, նորից գրականություն կենտրոնական թեմա է դարձնում տարբեր ազգերի առասպելներն ու լեգենդները։ Ստեֆենի Մեյերի «Մթնշաղ» վիպաշարը, ինչպես և այս ժանրի բոլոր ստեղծագործությունները, ունի բանահյուսական բազմաթիվ տարրեր, որոնք զուգահեռվում են հայկական և այլ ազգերի առասպելների հետ։ Երկվորյակների առասպելը զուգահեռվում է հայկական էպոսի Սանասարին ու Բաղդասարին և շումերական Գիլգամեշին ու Էնկիդուին, մարդագայլի առասպելը` Գայլ Վահանի կերպարին և այլն։

ՖԵՆԹԵԶԻ ԺԱՆՐԸ. ԱՌԱՍՊԵԼԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԸ ՍԹԵՖԱՆԻ ՄԵՅԵՐԻ «ՄԹՆՇԱՂ» ՎԻՊԱՇԱՐՈՒՄԳրականությունը միշտ էլ սերտ կապեր ու առնչություններ է ունեցել բանահյուսության հետ։ Բազմաթիվ գրական երկեր ունեն բանահյուսական, առասպելական տարրեր, կերպարներ, շատերում անգամ ամբողջությամբ վերապատմվում են տարբեր առասպելներ ու ավանդազրույցներ։ Եվ գրականության ու բանահյուսության այդ սերտ կապն էլ 19-րդ դարի վերջում ծնունդ է տվել ֆենթեզի (անգլ.` fantasy) ժանրին։ Ֆենթեզին ֆանտաստիկ գրականության մի տեսակ է, որտեղ առասպելներն իրենց հերոսներովբերվում են իրական կյանք, բախվում են անցյալն և ներկան։ Ներկան, սակայն, ևս որոշակի չէ։ Պատկերվում է մեր իրականությունից անկախ մի այլ իրականություն, որտեղ մարդկանց կողքին ապրում ենառասպելական էակներ` էլֆեր, թզուկներ, հսկաներ, վամպիրներ։ Ֆանտաստիկ գրականության մեջ հեղինակն իր երևակայությամբ մեր աշխարհի մեջ կերտում էմի ուրիշ աշխարհ, փորձում կապել իրականությունն իր երևակայության հետ, բացատրել գերբնականշատ ու շատ իրողություններ գիտական տեսանկյունից։ Գիտաֆանտաստիկ գրականության վառ օրինակներ են Ժյուլ Վեռնի երկերը, որտեղ գործողություններն իրական աշխարհում են, մինչդեռ ֆենթեզիժանրի դեպքում իրականությունն այլ է։ Հեղինակը կերտում է իր երևակայական աշխարհը, որտեղցանկացած գերբնական երևույթ կազմում է այդ աշխարհի մի մասը։ Երկում մարդկանց զուգահեռ ապրում են առասպելական ամենատարբեր կերպարներ, որոնց գոյությունը բացատրել անգամ չի ձգտումհեղինակը։ Ֆենթեզի ժանրի մյուս բնորոշ հատկանիշը կախարդանքն է։ Կախարդանքն ու հրաշքները նույնանում են հերոսի հետ, շատ անգամ էլ իրենք են կերպավորվում, դառնում գործողությունների շարժառիթ, հիմք, լուծում բազում խնդիրներ և հակառակը` ստեղծում դրանք։ Կախարդանքն ունի իր սեփական կամքը, ինքն է որոշում` ում օգնել, ում` ոչ և այդ օգնության համար միշտ հատուցում է պահանջում։ Հեղինակն իր աշխարհը կարող է կերտել մեր մոլորակում, ուրիշ համաստեղությունում, անգամտարբեր զուգահեռ աշխարհներում միաժամանակ։ Ֆենթեզի ժանրում խախտվում են ժամանակի ուտարածության բոլոր պատկերացումները։ Հերոսը կարող է մեր իրականության համար անհնարին ժամանակում անցնել անհնարին ճանապարհ կամ էլ ճանապարհորդել երևակայական ու անբացատրելիժամանակատարածային լաբիրինթոսներով։ Հեղինակը մեր օրեր է բերում անցյալի աստվածներին ևարարչագործությունը կապում ներկայի հետ։ Խախտվում են ժամանակի բոլոր հիմքերը, և կերտվում էմի նոր ժամանակ, որը համապատասխանում է իր իրականությանը։ Օրը կարող է տարի լինել, տարին`օր, մարդու կյանքը` մի ակնթարթ, անվերջանալի հավերժություն։ Հերոսն ապրում է հավերժականկյանքով, բայց ինքն էլ չի գիտակցում այդ հավերժությունը։ Ժանրը ձևավորվում է 19-րդ դարի վերջում, երբ լույս է տեսենում Ուիլիամ Մորիսի «Ջրհորը`աշխարհի ծայրում» գիրքը, և վերելք է ապրում 1954-1956 թվականներին, երբ հրատարակվում է ՋոնԹոլքիենի «Մատանիների տիրակալը»։ Գիրքը մեծ հաջողություն է ունեցել, և դրանից հետո այս ժանրով սկսել են հետաքրքրվել տարբեր հեղինակներ։ Այսօր Ամերիկայում և Անգլիայում ամենամեծ պահանջարկ ունեցող գրքերից շատերը ֆենթեզի են։ Ջոան Ռոուլինգի «Հարրի Փոթթերը», Սթեֆանի Մեյերի «Մթնշաղը», Մելիսա դե Կռուզի «Բոշամ ընտանիքը» և այս ժանրի այլ գրքեր գրախանութներումամենավաճառվողներից են համարվում։ Գրականությունից բացի՝ ժանրը մեծ տարածում ունի նաևկինոմատոգրաֆիայում. գրքերի հիման վրա շատ ֆիլմեր են նկարահանվում։ Վերոհիշյալ բոլոր գրքերնունեն համանուն ֆիլմեր, որոնք նույնպես մեծ պահանջարկ են վայելում։ Ֆենթեզին մեծ տարածում ունի ոչ միայն ԱՄՆ-ում և Անգլիայում, այլև տարբեր երկրներում։ Այդպիսի գիրք գրելու փորձ է արվել նաև Հայաստանում. 2010 թ․ հրատարակվել է Անինայի «Ֆիան»։ Ժանրի լավագույն գրքերից մեկը Սթեֆանի Մեյերի «Մթնշաղ» քառահատոր վիպաշարն է, որի«Մթնշաղ», «Նորալուսին», «Մայրամուտ», «Արևածագ» գրքերը լույս են տեսել համապատասխանաբար 2005, 2006, 2007, 2008 թթ. և վաճառվել 9.5 միլիոն օրինակով ԱՄՆ-ում և 3 միլիոն Անգլիայում։ Գիրքն արժանացել է տարբեր մրցանակների, իսկ հեղինակը` տարվա լավագույն գրող կոչմանը։ ժանրի օրենքներին համապատասխան այստեղ էլ հեղինակն իրական կյանք է բերում առասպելականհերոսների. երկի գործող կերպարները վամպիրներն ու մարդագայլերն են։ Ֆենթեզի ժանրի հիմնական ստեղծագործություններում առկա է տարբեր երկրների առասպելների մեջ մեծ տարածում ունեցող երկվորյակների առասպելը։ Երկվորյակները միմյանց լրացնող, բայցմիևնույն ժամանակ հակադրվող հերոսներ են, պատկերվում են որպես հակադիր բևեռներ։ Նրանց մեջտեղի է ունենում բախում, բայց մեկը մյոսին չի սպանում, այլ միավորվում են հանուն ընդհանուր նպատակի։ Երկվորյակները կարող են լինել հարազատ եղբայրներ, կարող են և ընդհանրապես արյունակիցչլինել։ «Մթնշաղ» վիպաշարի գլխավոր կերպարներ Էդվարդ Քալլենը և Ջեյքոբ Բլեքը երկվորյակ հերոսներ են։ Ս. Հարությունյանն իր «Հայ առասպելաբանություն» գրքում երկվորյակների առասպելի համարառանձնացնում է յոթ մոտիվ, որոնք հիմնականում համապատասխանում են նաև Էդվարդի և Ջեյքոբիկերպարներին։ 1Ըստ այդ յոթ կետերի՝ ներկայացնենք հայկական էպոսի Սանասարին ու Բաղդասարին2, շումերական էպոսի Գիլգամեշին ու Էնկիդուին3 և «Մթնշաղ»-ի Էդվարդին ու Ջեյքոբին4։ 1. Երկվորյակների հրաշալի (աստվածային, արքայական) ծագումը կամ ծնունդը.ա) Սանասարի և եղբոր մայրը հղիանում է սուրբ ջրից կամ կաթողիկոսի տված ցորենի զույգհատիկներից, ինչից էլ ծնվում են հերոսները։ բ) Եթե Սանասարը և Բաղդասարը երկվորյակներ են, ապա Գիլգամեշը և Էնկիդուն ծնվում ենտարբեր ժամանակներում և ոչ նույն ծնողներից։ Գիլգամեշն ունի արքայական ու աստվածային ծագում, նա երկու երրորդով անմահ է, մեկ երրորդով` մահկանացու։ Էնկիդուն ստեղծվել է աստվածներիկողմից` նրանց թքից ու կավից։ գ) Էդվարդը ծնվել է որպես սովորական մարդ, բայց հետագայում դարձել վամպիր` ձեռք բերելովկախարդական կարողություններ։ Ջեյքոբն ի ծնե մարդագայլ է, կախարդանքը նրա արյան մեջ է, բայցգլուխ է բարձրացրել միայն Էդվարդին հանդիպելուց հետո, այսինքն՝ այստեղ հրաշալի ծագումը կամծնունդը կապվում է ոչ թե նրանց ծնվելու օրվա, այլ կերպարանափոխության հետ, ինչը կատարվել էմիմյանց հետ բախվելուց հետո։ 2. Կերպարների հակադրություն.ա) Սանասարը ծնվում է մեկ բուռ ջրից, Բաղդասարը` կես։ Սանասարն ավելի հզոր ու ուժեղ էեղբորից։ բ) Գիլգամեշը տանջում է մարդկանց, գործում բազմաթիվ վատ արարքներ, մեղավոր է։ Էնկիդունծնվում է նրա դեմ պայքարելու համար, սկզբում նա չի էլ ճանաչում մեղքը։ գ) Էդվարդը մարմնավորում է սառույցը, Ջեյքոբը` կրակը։ Նրանք հակադրվում են միմյանց անգամիրենց էություններով` վամպիր և մարդագայլ։ Այս երկու գերբնական արարածները հավերժականպայքարի մեջ են միմյանց դեմ։ 3. Հակադրություն ծնողների և երկվորյակների միջև.ա) Սանասարի և Բաղդասարի հայրը (հայրացուն) ցանկանում է սպանել որդիներին կամ զոհելկուռքերին։ Որոշ պատումներում որդիները սպանում են հորը (հայրացուին)։ բ) «Գիլգամեշում» հակառակ պատկերն է. հակադրություն չկա։ Էնկիդուն ծնողներ չունի, իսկ Գիլգամեշը տանում է վերջինիս իր մոր մոտ և խնդրում ընդունել նրան որպես հարազատ որդի։ Մոր օրհնությամբ նրանք եղբայրանում են։ գ) Վամպիրներին ու մարդագայլերին արգելված էր սիրել մահկանացու մարդկանց, բայց երկուհերոսներն էլ հակադրվում են իրենց ծնողներին և սիրում նույն աղջկան` Իզաբելլա Սվանին։ 4. Փախուստ – հալածանք հայրենի երկրից, տանից.ա) Սանասարը և Բաղդասարը փախչում են հայրենի երկրից, հալածվում հորից և ապաստանումօտար երկրում։ բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն չեն հալածվում կամ վտարվում, պարզապես ճանապարհ են ընկնումօտար երկիր` սպանելու անտառի հովանավոր աստծուն` Խումբաբային։ գ) Փորձելով փախչել Բելլայի արգելված սիրուց` երկու հերոսներն էլ հեռանում են երկրից։ Ջեյքոբը գայլի կերպարանքով թափառում է ուրիշ երկրներում, իսկ Էդվարդը` ոտքով անցնում գրեթե ողջմոլորակը։ 5. Հակասություն երկվորյակների միջև.ա) Օտար աղջկա կողմից Սանասարին ուղղված նամակի պատճառով վիճում ու կռվում ենեղբայրները, առաջ է գալիս հակադրություն։ 1 Տե´ս Հարությունյան Ս., Հայ առասպելաբանություն, Բեյրութ, 2000, էջ 341-349։ 2 Տե´ս «Սասունցի Դավիթ», Երևան, 1961։ 3 Տե´ս Հին Արևելքի պոեզիա, Երևան, 1982, էջ 101-169։ 4 Տե´ս Meyer St., Twilight, New York, 2005։ բ) Էնկիդուն ստեղծվել է Գիլգամեշի դեմ կռվելու համար, և հակասությունն առկա է դեռևս նրածննդից։ Նրանց միջև բախում տեղի չի ունենում, բայց Գիլգամեշը երազում տեսնում է իր պարտությունն Էնկիդուից, ինչից հետո էլ ձգտում է բարեկամանալ նրա հետ։ գ) Էդվարդի և Ջեյքոբի հակասությունը թաքնված է նրանց էության մեջ, բայց այն սրվում և թշնամանքի է վերածվում, երբ երկուսն էլ սիրահարվում են նույն աղջկան։ Ստեղծվում է սիրային եռանկյունի, որը, ի դեպ, բնորոշ է ֆենթեզի ժանրի շատ երկերի։ 6. Հաշտություն.ա) Սանասարին և Բաղդասարին հաշտեցնում է մայրը։ բ) Գիլգամեշին և Էնկիդուին հաշտեցնում է Գիլգամեշի մայրը` ընդունելով Էնկիդուին որպես հարազատ որդի։ գ) Էդվարդի և Ջեյքոբի հաշտեցումը կատարվում է Էդվարդի և Բելլայի երեխայի` Ռենեսմեիծնունդից հետո, ով էլ դառնում է նրանց հաշտության և բարեկամության եզրը։ 7. Նոր կարգի (տիեզերական, սոցիալական) հաստատում.ա) Սանասարը և Բաղդասարը հաստատվում են Սասունում, հիմնում Սասնա բերդը, քաղաքը,իրենց հզոր տոհմը, հիմք դնում Արծրունիների և Գնունիների իշխանական տոհմերին1։ բ) Գիլգամեշը և Էնկիդուն կառուցում, շենացնում են իրենց քաղաքը, սպանում Խումբաբային։ գ) Էդվարդը և Ջեյքոբը վերացնում են վամպիրների և մարդագայլերի միջև հավերժական թշնամությունը, սկիզբ դնում բարեկամությանը։ Ս. Հարությունյանի նշած յոթ մոտիվները համապատասխանում են ֆենթեզի ժանրի նաև այլստեղծագործություններում առկա երկվորյակների առասպելներին` «Վամպիրների ակադեմիան»,«Վամպիրի օրագրերը», «Գերբնականը», «Բոշամ ընտանիքը» և այլն։ Մարդագայլ Ջեյքոբ Բլեքը Հյուսիսային Ամերիկայի բնիկ հնդկացիների Քվիլեթ ցեղից է։ Իրականում այսօր էլ այդ մարդիկ իրենց համարում են գայլերից սերված և հավատում են գայլ տոտեմին։ Նրանք գայլին ընդունում են որպես եղբայր ու խստորեն պատժում են այդ սրբազան էակին սպանելցանկացողներին։ «Մթնշաղում» հեղինակը ներկայացնում է այդ ցեղի տարբեր առասպելերը` բերելովդրանք իրական կյանք։ Ըստ այդ առասպելներից մեկի` մարդագայլերը սովորական մարդիկ են եղել,բայց իրենց ցեղի կյանքը փրկելու, պաշտպանելու համար ձեռք են բերել կախարդական ունակություններ։ Սկզբում կախարդանքը նրանց դարձրել է մարտիկ-հոգիներ։ Թշնամու հարձակման ժամանակցեղի մարտիկների հոգիները դուրս են գալիս մարմիններից և, միավորվելով բնության հետ, պաշտպանում իրենց կանանց ու երեխաներին, իրենց երկիրը։ Նրանք մեկ են դառնում բնության ու կենդանական աշխարհի հետ և հաղթանակ տանում։ Մարդը կերպարանափոխության է ենթարկվում փրկվելուկամ իր սիրելիին փրկելու համար։ Կերպարանափոխության նման օրինակներ կան նաև հայ առասպելներում, երբ աղջիկները, ցանկանալով փրկվել բռնի ամուսնությունից, խնդրում էին Աստծուն իրենցքար, բույս կամ թռչուն դարձնել2։ Հիշենք նաև Դափնեի առասպելը, ով ծառ է դառնում` մերժելով Ապոլոն աստծու սերը3։ Մարտիկ-հոգիների առասպելի շարունակության մեջ Քվիլեթների ցեղապետ Տախա-Ակին յուրայիններից մեկի դավաճանության պատճառով զրկվում է իր մարմնից, և նրա հոգին սկսում է թափառելանհայտության մեջ` զրկված անգամ մահանալու հնարավորությունից։ Անորոշ ժամանակի և անորոշտարածության մեջ թափառելուց հետո հոգին կորցնում է մարդկային բոլոր հատկանիշները, վերածվում քամու։ Մի օր էլ այդ քամի-հոգին տեսնում է իր ցեղի տառապանքները և, նրան օգնելու մեծ ցանկությունից դրդված, միավորվում գայլի հետ, ստանում երկու էություն` մարդ ու գայլ։ Մարդը միավորվում է բնության հետ, և դա համարվում է երկնային պարգև, աստվածային շնորհ։ Հետագայում այդշնորհը փոխանցվում է սերնդեսերունդ, մարդագայլերը դառնում են իրենց երկրի պաշտպաններն ուպահապանները4։ Մարդագայլի առասպելը կա նաև հայ առասպելաբանության մեջ։ Ս. Հարությունյանն իր «Հայառասպելաբանություն» գրքում նշում է, որ մարդագայլերը հիմնականում կանայք են։ Նրանք առավոտյան մարդ են, գիշերը` գայլ, գայլի կերպարանքով ուտում են իրենց հարազատ երեխաներին, քանդումգերեզմաններ, հոշոտում դիակներ։ Հայկական առասպելներում մարդագայլի գայլի էությունը երկնայինանեծք է, որի պատճառով երկնքից մարդու վրա է իջնում գիշատչի մորթին, և վերջինս կերպարանափոխվում է։ Անեծքը գործում է միայն գիշերը, իսկ ցերեկը մորթին վայր է ընկնում5։ Համեմատենք մարդագայլի հայկական առասպելները հնդկացիների առասպելների հետ։ Առաջինում մարդագայլի էությունը երկնային պատիժ է, վնասում է մարդկանց, սպառնում երեխաների կյանքին, իսկ երկրորդում փրկում և պաշտպանում է կյանքը, համարվում օրհնություն։ 1 Տե´ս Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1990, էջ 45-46։ 2 Տե´ս Հարությունյան Ս., Հայ հին վիպաշխարհը, Երևան, 1987, էջ 30-34։ 3 Տե´ս Мифы энциклопедия, Москва, 2005, էջ 18։ 4 Տե´ս Meyer St., Eclipse, New York, 2007, p. 239-267։ 5 Տե´ս Հարությունյան Ս., Հայ առասպելաբանություն, 2000, էջ 281-286։ Քվիլեթների առասպելներում մարդագայլի էությունը մարդկանց արյան մեջ է և հավերժական,մարդագայլը ցանկացած պահի կարող է կերպարանափոխվել, իսկ հայկական առասպելներում այդանեծքը տրվում է միայն յոթ տարով, և մարդը փոխում է իր էությունը միայն գիշերը` անկախ իր կամքից։ Յոթ տարին լրանալուն պես մորթին այրվում է։ Այստեղ բախվում ենք նաև մեկ այլ տարբերության. քվիլեթների առասպելներում մարդագայլը խորհրդանշում է կրակը, ջերմությունը, իսկ հայկականում` խուսափելը կրակից։ Եթե նրա մորթին այրվի, կվերանա նաև անեծքը։ Մարդու և գայլի միասնական էությունն արտահայտված է նաև «Տարոնի պատերազմ» հայոց հինվեպի զորավար Գայլ Վահանի կերպարում։ Ժողովուրդն իր հերոսին օժտել է գերմարդկային ուժով,որը պարսիկների դեմ կռվում հասնում է անգամ ծայրահեղ դաժանության, երբ վերջինս կտրում էթշնամու զինվորների քթերն ու լցնում մախաղի մեջ կամ էլ հանում Միհրան զորավարի լյարդն ուդնում նրա բերանը։ Քվիլեթների մարդագայլերի նման Գայլ Վահանը նույնպես մարտնչում է իր երկրի, իր ազգիհամար։ Նա հզոր է, ուժեղ և ունի գայլին բնորոշ շատ գծեր, ինչի համար էլ հայ ժողովուրդը կնքել էնրան Գայլ անվամբ։ Խորամանկությամբ և խելքով նա պաշտպանում է իր երկիրը, դաժանաբարսպանում ու տանջում բոլոր նրանց, ովքեր վտանգի են ենթարկում այն։ Իսկական գայլի նման Գայլ Վահանն էլ չի ընկրկում, չի փախչում և «աղբ ճաշակող խոճկորներիցեղից սերվածների հետ» հաշտություն չի կնքում, այլ մարտնչում ու հաղթում է նրանց1։ Գայլ Վահանի կերպարում արտահայտված գիշատչի էությունը չի համարվում անեծք, այլ հզորուժ է, որը պաշտպանում է երկիրը։ Քվիլեթների մեկ այլ առասպելում, որը պատմվում է «Մթնշաղ» գրքում, խոսվում է ջրհեղեղիմասին.«Լեգենդները շատ են, որոշներում պատմվում է` ինչպես ջրհեղեղի ժամանակ հին քվիլեթները(այդպես էր իրեն անվանում ցեղը) կապեցին իրենց կանոեներն ամենաբարձր սոճիներից, որպեսզիփրկեն իրենց և երեխաներին, ինչպես` Նոյը»։ 2Համաշխարհային ջրհեղեղի առասպելն առկա է տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության մեջ։ Աստվածաշնչի Նոյի պատմության նման շումերական «Գիլգամեշում» նույնպես պատմվում է ՈւբարՏուտուի որդի Ուտնապիշտիի մասին, ով Լուսակն Էա աստվածուհու խորհրդով նավ է կառուցում ևփրկվում ջրհեղեղից (էջ 156-162)։ Համաշխարհային ջրհեղեղի առասպելը կա նաև հունական դիցաբանության մեջ։ ԱմպրոպայինԶևսը զայրանում է պղնձի դարի մարդկանց կատարած չարագործություններից և որոշում վերացնելողջ աշխարհը, այն ողողել ջրով։ Փրկվում են միայն Պրոմեթևսի որդին` Դևկալիոնը և նրա կինը` Պիրրան, ովքեր մտնում են մի վիթխարի արկղի մեջ և ինն օր, ինը գիշեր լողում ալիքների վրայով3։ Այս առասպելն առհասարակ տարածված է շատ ժողովուրդների մոտ։ Ոմանք նման են Նոյի պատմությանը, մյուսները` ոչ, բայց բոլորում էլ կան ընդհանուր մոտիվներ` բարկացած աստված, աշխարհըծածկող ջրհեղեղ, նավ կամ փրկության փայտե միջոց և վերջում աստծո ու փրկվածների միջև հաստատվող դաշինք։ «Մթնշաղ» վիպաշարում մեծ դեր են ունեն վամպիրները։ Նրանցից յուրաքանչյուրն օժտված էգերբնական, կախարդական ուժով, ինչով նմանվում է հունական կամ հայկական դիցաբանության միաստծո։ Վեպի կենտրոնում վամպիրների Քալլեն ընտանիքն է, որը զուգահեռվում է Օլիմպոսի աստվածների ընտանիքին։ Ընտանիքի հայրը Քարլայլ Քալլենն է, ով զուգահեռվում է հունական Զևսին և հայկական Արամազդին։ Բացի բոլորի հայրը և ընտանիքի գլուխը լինելուց՝ նա օժտված է նաև արարչագործությանշնորհով։ Ինքն է ստեղծել իր ընտանիքը, վամպիր դարձրել կնոջն ու որդեգիր երեխաներին (հիշենք, որվամպիրների կյանքն սկսվում է ոչ թե ծննդյան, այլ փոխակերպման օրից)։ Էսմե Քալլենն ընտանիքի մայրն է։ Նրա յուրահատուկ էությունը հենց մայր լինելն է, ընտանիքը,օջախը պահելը։ Նա ընտանիքի հովանավորն է, ինչով զուգահեռվում է հունական Հերային և հայկական Անահիտին։ Էմմեթ Քալլենն Արեսն է (Վահագն), ով ունի հզոր ուժ, սիրում է կռվել, հաճույք է ստանում ուրիշների մարտերից, մարմնավորում է ուժը։ Ինչպես դիցաբանության մեջ, այնպես էլ այստեղ նա ամուսնացած է Ռոզալիի հետ (Աֆրոդիտե, Աստղիկ), ով պատկերվում է որպես աշխարհի ամենագեղեցիկ էակ։ Էդվարդ Քալլենն Ապոլոնն է։ Նա լուսավորում է ամեն բան, Ապոլոնի նման կարդում է ուրիշներիմտքերը, գուշակում։ Ապոլոնի կիթառն Էդվարդը փոխարինել է դաշնամուրով և դրա գեղեցիկ հնչյուններով գերում ու գրավում է բոլորին։ 1 Հարությունյան Ս., Հայ հին վիպաշխարհը, Երևան, 1987, էջ 175։ 3 Տե´ս. Կուն Ն., Հին Հունաստանի լեգենդներն ու առասպելները, Երևան, 1979, էջ 101-102։ Էլիս Քալլենն Ապոլոնի քույր Արտեմիսն է, ով սիրում է եղբորն ու նրա կողքին է անընդհատ, օգնում ու օժանդակում է նրան, նուրբ է ու քնքուշ, բայց միևնույն ժամանակ հզոր և մարտնչող, որսի սիրահար։ Ջասպեր Հեյլը Հերկուլեսն է։ Նա ուշ է միացել ընտանիքին և մինչ այդ բազմաթիվ փորձությունների ու դժվարությունների միջով է անցել։ Այդ փորձությունները զուգահեռվում են Հերկուլեսի տասներկու սխրագործություններին, որոնք հաղթահարելուց հետո միայն նրան հաջողվում է հասնել անմահությանը և Օլիմպոսին, ինչպես Ջասպերը` Քալլենների ընտանիքին։ Բացի Քալլեններից՝ կան նաև ուրիշ վամպիրներ, ովքեր ունեն տարբեր կախարդական շնորհներ,որոնցով զուգահեռվում են այս կամ այն աստվածությանը։ Նրանցից մեկը մարմնով կայծակ է արձակում, շանթահարում է, մյուսը կարողանում է փոխել միջավայրը, կարդալ մտքեր, տեսնել ապագան, ղեկավարել չորս տարերքները և այլն։ Սթեֆանի Մեյերի «Մթնշաղ» վիպաշարը հարուստ է առասպելական և առհասարակ բանահյուսական տարրերով, որոնք սերտ աղերսներ ունեն հայ ու համաշխարհային առասպելաբանության հետ։ Աստղիկ ՍողոյանՖԵՆԹԵԶԻ ԺԱՆՐԸ. ԱՌԱՍՊԵԼԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԸ ՍԹԵՖԱՆԻ ՄԵՅԵՐԻ «ՄԹՆՇԱՂ» ՎԻՊԱՇԱՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ֆենթեզի, բանահյուսություն, «Մթնշաղ», վամպիր, երկվորյակների առասպել,մարդագայլ, Գայլ Վահան, համաշխարհային ջրհեղեղ, հունական պանթեոն ։

example1996

example1996

Ընդհանուր ճանաչում գտած ճշմարտություն է դարձել այն հանգամանքը, որ արտագաղթի հետևանքով աշխարհի տարբեր անկյուններում գաղութներ ստեղծելը հայ ժողովուրդների պատմական ճակատագրին բնորոշ առանձնահատկություն է դարձել և նրան ուղեկցել իր անցած պատմական ուղու գրեթե ողջ ընթացքում։ Կիևյան Ռուսիայում հայկական գաղթավայրերն սկզբնավորվել են դեռևս 10-11-րդ դդ., այդ պետության տնտեսական ու ռազմական հզորության ժամանակներում։ Ռուսահայ գաղութն էական դեր կատարեց ռուս և հայ ժողովուրդների փոխճանաչման, հայերի ռուսական կողմնորոշման ամրապնդման գործում։ Հայ-սլավոնական կապերը նաև ներկայիս Ռուսաստանի հայ համայնքի ձևավորման և առկայության հիմքն են հանդիսանում։

ՀԱՅԵՐԸ ՀԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆՈՒՄ Հայ ժողովուրդը իր գոյության հազարամյակների ընթացքում երկար ու դժվարին ճանապարհ է անցել։ Նույնիսկ ստրկության, ֆեոդալիզմի դարաշրջանում Հայաստանը դարձավ համաշխարհային տերությունների ասպարեզ, ավերիչ բախումների, շարունակական արշավանքների ասպարեզ, որտեղ բնակչության մեծ զանգվածներ ենթարկվեցին ֆիզիկական ոչնչացման և տեղահանման, այրվեցին ու ավերվեցին քաղաքներ ու գյուղեր, մշակութային հուշարձաններ ոչնչացվել են մշակույթի հուշարձանները։ Այս ամենից հետո հայ ժողովրդին մնում էր միայն արտագաղթել։ Այլ մայրցամաքներում ապաստանած հայ զանգվածները հայտնվել են տարբեր իրավիճակներում, անցել են տարբեր ուղիներ `երկրի ընձեռած հնարավորությունների և պատմական ժամանակաշրջանի շնորհիվ։ Գաղութներում հայ զանգվածները շփվում էին, շփվում հյուրընկալող ժողովուրդների հետ և կրում իրենց ազդեցությունը։ Տեղի են ունեցել սովորույթների, վարվելակերպի և մշակույթների փոխհարաբերություններ և փոխադարձ հարստացում։ Հետևաբար, գաղութների գոյությունը լոկ հայ առանձին զանգվածների պատմություն չէ։ Միևնույն ժամանակ դա հայ ժողովրդի պատմություն է, օտար ժողովուրդների հետ շփումներ, պատմական կապեր։ Բազմաթիվ հարցեր `կապված հայկական արտագաղթի պայմանների, հայկական սփյուռքի ծագման, կազմավորման և գոյատևման, ինչպես նաև նրանց ներքին կյանքի հետ, վերաբերում էին միջնադարի հայ պատմաբաններին` ondոնդ, Սեբեոս, Ասողիկ, Արիստակես Լաստիվերտցի, Մատթեոս Ուրհայեցի, Arvakz, Samroel, Samovel Grigor Daranaghtsi, Simeon Lehatsi և այլ հեղինակներ 1։ Հարուստ փաստական ​​նյութի տեսանկյունից անհամեմատ ավելի կարևոր են հայկական ձեռագրերի հուշարձանները և հատկապես դրանց հուշերը։ Գաղութի հայոց պատմության լուսաբանման համար հատկապես անգնահատելի է ձեռագրերի և նրանց հուշերի տեղեկությունները, որոնք ստեղծվել են միգրացիայի աշխարհում։ Հայերը հյուսիսի ժողովուրդների մասին տեղեկություններ ունեին հին ժամանակներից, երբ կազմավորվել են ռուսների նախնիների ցեղերը, սլավոնները, ապա `« Հին ռուսական պետությունը »։ Հայերի կապերը Հին Ռուսաստանի հետ կապ Հին Ռուսաստանի կապերը հայերի հետ հաստատվում են փաստաթղթերով `սկսած X դարի գրավոր աղբյուրներից։ Սակայն, ըստ էության, դրանք սկսվել են շատ ավելի վաղ ՝ հին ժամանակներում, դրանք արտացոլված են հնագիտական ​​և բանահյուսական նյութերում, ճարտարապետական ​​հուշարձաններում, տարեգրություններում, պատմություններում, առասպելներում։ Հիմքեր կան խոսելու հայերի հնագույն կապերի մասին արևելյան սլավոնների ՝ Կիանի Ռուսաստանի հետ դրա կազմավորման և զարգացման շրջանում։ Այս կապերը նկատվում են Ռուսաստանի պատմության այսպես կոչված սկյութա-սարմատական ​​շրջանից, որը համընկնում է Հայաստանի ուրարտական ​​ժամանակաշրջանի պատմության հետ, մինչև նախարարական շրջանը։ Հին Ռուսաստանի այսպես կոչված սկյութա-սարմատական ​​դարաշրջանից պահպանված ամենահին պատմությունը երեք եղբայրների ՝ Կուար, Մելտե և Խորյանների կողմից Կուարաք քաղաքի հիմնադրման առասպելն է, որը հիշատակել է հայ պատմաբան enենոբ Գլակը (7-րդ դարի Johnոն, պատմություն , Սանկտ Պետերբուրգ, Սանկտ Պետերբուրգ, 1987 Պատմություն, Երեւան, 1979, Ասողիկ, Տիեզերքի պատմություն, Սանկտ Պետերբուրգ, 1885, Լաստիվերտցի Ա., Երևանի պատմություն, 1963, Ուրհայեցի Մ., Ժամանակագրություն, Վաղարշապատ, 1989, Անեցի Ս ., Պատմաբանների ժողովածու, Վաղպատ, 1893, Արծրունի Թ., Արծրունիների տան պատմություն, Թիֆլիս, Վրաստան, 1917, Գանձակեցի Կ., Հայոց պատմություն, Երեւան, 1961, Դավրիժեցի Ա., Պատմություն, Վաղպատ, 1896, Դարանաղցի Գ., Ronամանակագրություն, Երուսաղեմ, 1915, Լեհական Ս., Ogueանապարհորդական հուշեր, Վիեննա, 1936։ 2 Խաչիկյան Լ., 14-րդ դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր, Երեւան, 1950։ Նույն, 17-րդ դարի հայկական ձեռագրերի հուշեր, մաս Ա և Բ, Երևան 1955։ Հովհաննիսյան Ա., Հայ ձեռագրերի 17-րդ դարի հուշեր (1601-1620) մերթ., Երևան, 1974 և հ. Բ. (1621-1640) Երեւան, 1981, Հակոբյան Վ., Փոքր մատենագրություններ, 13-18-րդ դարեր, հ. 1, Երեւան, 1951, հ. 2, Երեւան, 1956։ Մաթթոսյան Ա., Հայոց ձեռագրերի հուշեր, 13-րդ դար, Երեւան, 1984։ վերջ - 8-րդ դարի սկիզբ)։ Այս առասպելը նման է Ռուսաստանում առասպելին երեք եղբայրների ՝ Կի, Շչեկ «Խորիվ» Կի քաղաքը հիմնադրելու մասին։ Ակադեմիկոս Ն. Մառնը ուշադրություն դարձրեց այդ առասպելների բովանդակությանը, հերոսների, եղբայրների նմանությանը, պատմական իրավիճակին և այլ հանգամանքներին։ Ռուսական տարեգրության մեջ Կի քաղաքի կառուցման մասին պատմությունը իր զուգահեռը գտնում է «Հայաստանը Վանա լճի ափին 4-5-րդ դարերի պատմություններում» 1-ում։ Նա մանրամասն անդրադարձավ նաեւ հայ-ռուսական առասպելների այդ զուգահեռներին։ Ռիբակով։ Ակադեմիկոս Ռիբակովը Կիևում ապրելու ամենահավանական ժամանակը համարում է Բյուզանդիայի կայսր Հուստինիանոս Առաջինը և նրա սերունդները, քանի որ հենց այդ ժամանակ սլավոնները առաջին անգամ կապվեցին կայսրության հետ։ Ըստ Ռիբակովի, հայկական գրառումը թույլ է տալիս Կիի հիմնադրման ամսաթիվը գտնել նախ 7-8-րդ դարում։ Ancientուգահեռների առկայությունը հինավուրց ռուսական առասպելի և «հայկական աղբյուրի» միջև հայ-սլավոնական կապերի առկայության ամենավաղ վկայությունն է մինչև Կիանի Ռուսաստանի կազմավորումը։ Հայկական պատմական աղբյուրները ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանել ոչ միայն ռուսների, այլև սլավոնների ու նրանց նախորդների մասին։ Պատմաբան Մովսես Խորենացին իր «Հայոց պատմություն» գրքում պատմում է հյուսիսային երկրների բնակիչների ու նրանց հետ հայերի շփումների մասին։ 7-րդ դարի հայ գիտնական Անանիա Շիրակացին արժեքավոր վկայություններ է թողել Դոն գետի տարածքում բնակվող սլավոնական ցեղերի մասին 2։ Սկզբնական փուլում հայ-սլավոնական հարաբերությունները պատահական էին։ Հին Ռուսաստանի սլավոնական ցեղերի երկրներից Հայաստանի հեռավորությունը, անմիջական կապերի բացակայությունը պատճառ հանդիսացավ այն բանի, որ հայերի և սլավոնների նախնական շփումները տեղի էին ունենում հարևան պետությունների տարածքում։ Նման պետություններից մեկը Բյուզանդիան է, որի սլավոնական գաղութացումը չի սահմանափակվել միայն Բալկաններում։ Վերաբնակիչները ներթափանցեցին Բալկանյան թերակղզու հարավ, ապա Փոքր Ասիա, նույնիսկ Սիրիա։ Փոքր Ասիայում և Բյուզանդիայի այլ շրջաններում բնակություն հաստատած սլավոններն առավել անմիջական շփումներ են ունեցել հայերի հետ։ Այնպես որ, հայ-սլավոնական հարաբերությունների սկիզբը պետք է համարել ոչ թե Կիանի Ռուսաստանի ժամանակաշրջանը, այլ շատ ավելի վաղ։ Հայերը, ինչպես Կովկասի մյուս ժողովուրդները, սլավոնների հետ հարաբերություններ հաստատեցին Վոլգայի, Կասպից ծովի, Միջերկրական ծովի, Սև ծովի, Դոնի և aրիմի շուրջ։ 8-րդ դարի կեսերին խազարները, Վոլգայի բուլղարացիները և այլ ժողովուրդներ ակտիվ դեր ստանձնեցին որպես միջնորդ Բալթյան Արևելքի և Արևելքի միջև ակտիվ առևտրի փոխանակման մեջ։ Բալկանյան թերակղզում բնակվող ռուսների, բյուզանդացիների, բուլղարացիների և հայերի հետ նրանց հարաբերությունների մասին տեղեկատվությունն արտացոլվել է 10-րդ դարից մինչև 11-րդ դարի սկիզբ հայ պատմաբան Ստեփանոս Տարոնեցու «Տիեզերական պատմություն» աշխատության մեջ։ Նա նաև գրում է այնպիսի կարևոր իրադարձությունների մասին, ինչպիսիք են «Ռուսաստանի մկրտությունը» և Կիի արքայազն Վլադիմիր Սվյատոսլավիչի ամուսնությունը արքայադուստր Վասիլ Երկրորդի ՝ արքայադուստր Աննայի հայ քրոջ հետ։ Ռուսաստանում քրիստոնեության վերափոխումը, Կիանի Ռուսաստանի մերձեցումը Բյուզանդիայի, Բալկանյան թերակղզու, Եվրոպայի, Կովկասի, հայերի և վրացիների հետ դինաստիկ կապերի հաստատման հետ նպաստեցին այդ երկրների տնտեսական, քաղաքական և մշակութային զարգացմանը, ինչպես նաև արաբական տիրապետության դեմ համատեղ պայքարը։ Բյուզանդական շահերը պահանջում էին սերտ հարաբերություններ ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ Կովկասի հետ։ Ռուս գիտնականների կողմից իրականացված պեղումների արդյունքում պարզվեց, որ Հինավուրց և նշանակալի հայկական գաղութը Կազանից 90 կմ հեռավորության վրա ՝ Մեծ Բուլղարիա քաղաքում։ Բոլգարը խոշոր կենտրոն էր, որը հայտնի էր իր առաջադեմ արհեստներով և առևտրով, որից մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում հայկական գաղութը 3։ Հարկ է նշել այն փաստը, որ Պետրոս Մեծն առաջինն էր հետաքրքրվում Մեծ Բուլղարիայի ավերակներով։ Նա մահացավ 1712 թվականին։ Մոսկվայից Կազան ուղարկեց հայազգի Իվան Վասիլին ՝ շիրմաքարերի արձանագրությունները վերծանելու համար։ Այստեղ հայտնաբերվել են հայկական գերեզմաններ և տապանաքարեր. Բարխուդարյան Վ. 2, Ոսկանյան Կ., Հայ-ռուսական պատմական կապեր և Արջելյան Հայաստանի մուտքը Ռուսաստան, Երևան, 1978, էջ 2։ 10 հռութներ Պարզվեց, որ քաղաքի պարիսպներից դուրս հայկական բնակավայր կա։ Հայկական գերեզմանաքարերից ամենահինը (1121) հայտնաբերվել է «Հունական պալատի» մոտակայքում։ Գերեզմանների պեղումներ, արձանագրությունների ուսումնասիրություններ, այսպես կոչված «Հունական պալատ» պրոֆ. Սմիրնովին բերեցին այն եզրակացության, որ Մեծ Բուլղարիայում հայկական գաղութ կա, նա իր եկեղեցին անվանեց, որ «Հունական պալատը» հայկական սրբավայր էր 1։ XI դարի հայ պատմաբան Արիստակես Լաստիվերտցին վկայում է, որ 1054 թ.-ին, երբ սելջուկ թուրքերը ներխուժեցին Հայաստան, նրանց դեմ դուրս եկավ Վարանգների գնդ (այսինքն ՝ վայրենիներ, ոչ թե ֆրանկներ)։ Կ.Յուզբաշյանը ապացուցեց, որ «վարգը» հոմանիշ է «ռուսերեն» բառին, որ այդ ժամանակի հունահայ աղբյուրներում դրանք օգտագործվել են որպես համարժեք եզրույթներ։ 11-րդ դարի երկրորդ կեսին շատ հայեր հաստատվեցին Ռուսաստանում։ 1062 Գալիցիայի արքայազն Ֆյոդոր Դմիտրիկը հրավեր ուղարկեց Կոսոխի հայերին ՝ միասին կռվելու։ Իշխանը նրանց խոստացավ շատ արտոնություններ ՝ 3 տարի հարկերից ազատում սննդից, որից հետո նրանք կարող էին մնալ կամ հեռանալ։ Այդ հռչակագիրը կամ արտոնագիրը ժամանակավորապես թարգմանվել է ռուսերենից հայերեն և 1641 թվականին։ Այն հաստատվել է Լեհաստանի թագավոր Վլադիսլավ IV- ի կողմից։ Հայտարարության մեջ նշվում է, որ այդ ժամանակ հայերը բնակություն են հաստատել Կիում։ 10-11-րդ դդ. Հայաստանում ստեղծվել է քաղաքական-տնտեսական իրավիճակ, որն առաջացրել է բնակչության զանգվածային արտագաղթ հայրենիքից, վերաբնակվել այլ երկրներում։ Հայերի արտագաղթը կապված է Արևելքում Բյուզանդիայի վարած հակահայկական քաղաքականության, ինչպես նաև սելջուկ թուրքերի արշավանքների հետ։ 11-րդ դարի երկրորդ կեսին սելջուկյան արշավանքների հետևանքով Հայաստանի ավերումը հայկական պետականության անկումն էր, ինչը բնակչությանը ստիպեց արտագաղթել հայրենի հողերից։ Այսպիսով, արտագաղթը տնտեսական անկման տրամաբանական շարունակությունն էր, որն իր գագաթնակետին հասավ անկախության կորստից հետո։ Գալիցիայում, ընդհանուր առմամբ, Ռուսաստանի հարավում հայերի ժամանման ժամանակը պարզելու համար, հին ռուսական դպրոցի հուշարձանը, որը հայտնի է որպես «Անվճար բժիշկ մեր սուրբ հայր Ագապիտի պահվածքը, որը բուժում էր թույլը աղոթքով և նրանց կերակուրից դեղեր տվեց. նա խնայեց »։ «Վարքագիծը» ներառված է այսպես կոչված «Կիո-Պեչորյան վանքի սրբերի վարքը» ժողովածուի մեջ, որը հիմնված է XII-XII դարերի պատմությունների վրա, որոնք ստեղծվել և պատրաստվել են պատրաստի նյութերից 12-րդ դարում։ Իսկ «Վարքի» տվյալները կապված են Վսեվոլոդ Յարոսլավիչի (1077-1078-1093) և հատկապես Վլադիմիր Վսեվոլոդովիչ Մոնոմախի (1113-1125) կառավարման ժամանակաշրջանի հետ։ «Վարկումը» պատմում է, որ Կին ապրում էր Կիում «Հայաստանից« բուժման »բարձր հմուտ բժիշկ, ով շատ փորձառու էր բժշկության մեջ, ինչը նախկինում չէր եղել։ Հայ բժիշկը ախտորոշել և կանխատեսել է հիվանդության այս կամ այն ​​արդյունքը։ Շատ հնարավոր է, որ այս բժիշկը միայնակ չլիներ Կիում, նրա շուրջ էին հավաքվել նրա հայրենակիցներից մի քանիսը, որոնք «Վարքում» հիշատակվում են որպես «հավատացյալներ» կամ պարզապես «իրենց սեփական»։ Նրա համբավն այնքան մեծ էր, որ հայ բժիշկը հրավիրվեց Չեռնիգով ՝ իշխան Վլադիմիր Մոնոմախի մոտ, որը ծանր հիվանդ էր։ Այդ «Վարքի» հիման վրա քիչ թե շատ որոշվում է XI դ. 19-րդ դարի երկրորդ կեսից Կիում հայկական գաղութի կազմավորման տարին։ Եկեղեցու նախագահը 1037-ին Յարոսլավ Իմաստուն գերեզմանի (1019-1054) գերեզմանի մարմարե մեծ սարկոֆագը, որը կառուցվել է 11-12-րդ դարերում, մինչ այժմ պահպանվում է հայտնի Սոֆիա եկեղեցու հայտնի եկեղեցում։ Քարադագաղի զարդանախշերով ծածկված ծածկույթի հյուսիսային կողմում կան արձանագրություններ, այդ թվում ՝ հայերեն։ Գրությունների վատ պահպանումը թույլ չի տալիս կարդալ դրա բովանդակությունը։ Որոշ տեղերում դրանք հստակ տարբերվում են հայկական AGNP- ից։ նամակներ 2 Սարկոֆագի դեկորատիվ զարդարանը հիշեցնում է Հայաստանի 4-7-րդ դարի ճարտարապետական ​​հուշարձանների զարդարանքը։ Այսպիսով, խաչի շուրջ զարդարված զարդը, որը պատկերում է տերերի և կլաստերի ոճավորված որթատունկ, առկա է Արշակունիների հանգստյան տանը Ախցում (4-րդ դար), Ապարանի Քասախի բազիլիկում (4-րդ դար) և հատկապես լայնորեն տարածված է ներկայացված է vվարթնոց տաճարում (7-րդ.)։ Յարոսլավ Իմաստունի 2 Հարությունյան Վ., Հայատառ գրության վրա, ՀՍՍՀ ԳԱ «Տեղեկագիր», 1956, №5, էջ. 119։ Սարկոֆագի դեկորատիվ զարդարման եղանակների նմանությունը, սարկոֆագի ծածկույթի վրացական արձանագրությունների առկայությունը վկայում են այն մասին, որ 11-12-րդ դդ. Կիում ապրում էին հայտնի հայ արհեստավորներ, ովքեր իրենց հետքն էին թողնում ճարտարապետության և կիրառական արվեստի հուշարձանների վրա։ Վոլինի հին Գալիչ քաղաքի մոտակայքում ՝ Կրիլոս գյուղում, գոյություն ունի 13-րդ դար։ 20-րդ դարի սկզբին թվագրված Սուրբ Պանտելեյմոնի եկեղեցին, որը պահպանել է հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ գծերի հետքերը։ Նրա պատերին կան հայկական վիմագրեր և պատկերներ. Ավանդական «eringաղկած խաչ» ուրվանկարներ հայկական զարդերի համար, տաճարների էսքիզներ։ «Eringաղկող խաչի» մոտիվը լայնորեն օգտագործվում է Կիրիլ եկեղեցու որմնանկարներում։ Այս իրողությունները վառ կերպով արտացոլում են ռուս-հայկական հարաբերությունները ճարտարապետության և կիրառական արվեստի բնագավառներում։ Ռուս-հայկական մշակութային կապերի փոխազդեցության վերաբերյալ կան այլ վկայություններ։ Ռուսական եկեղեցին պահպանել է Գրիգոր Լուսավորչի և 37 կույսերի պաշտամունքը։ Սեպտեմբեր ամսվա ռուսական «Հայսմավուրքի» 30-րդ օրակարգում նշված է. «Մեծ Հայքի եպիսկոպոսի ՝ Սուրբ Գրիգոր նահատակությունը, նրա հետ երեսունյոթ կույսերի պահվածքը»։ Հին Ռուսաստանում կային տաճարներ նվիրված հայկական Սուրբ Գրիգորին, ինչպես, օրինակ, Կի մոտ, պահպանվել է հայտնի Նովգորոդի Ներդիցան (նացիստների կողմից նրա բարբարոսական ոչնչացումը), ի միջի այլոց, ոչ միայն սբ. նման է Վրաստանի և Հայաստանի նման հուշարձաններին (Ախթալա, Բութանիա, Արտենի, Անիի Տիգրան Հոնեցու եկեղեցի և այլն)։ Եվ 15-րդ դարում։ Գրիգոր Լուսավորչի պատվին `Նովգորոդում նույնպես եկեղեցի է կառուցվել, որի եկեղեցու ճարտարապետությունը ցույց է տալիս հին հայկական ճարտարապետության հետքեր։ Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև մշակութային կապերի առկայությունը հաստատող պերճախոս փաստաթուղթ է `ռուսական գրականության ամենահին հուշարձաններից մեկի` «Բորիս և Գլեբ վարք» -ը հայերեն թարգմանությունը, որը կազմվել է 1173 թվականին։ մեջ մտավ հայկական «Հայսմավուրք» խմբագրած Լորդ Իսրայել։ Խմբագրումը կատարվել է վանականի հրամանով և ավարտվել է մինչև 1251 թվականը։ «Վարք» թարգմանության մեջ կան հետեւյալ տողերը. «Սրբերի այլ հրաշքներ էլ կան, որոնք նկարագրված են նրանց հսկայական պատմության մեջ, և մինչ օրս նրանք նշաններ են կատարում, որոնց մասին պատմում են մեզանից շատ վկաներ մեր երկրից»։ Այլ կերպ ասած, շատ հայեր եկել էին Կի դեպքեր ՝ խմբագրին կամ թարգմանչին պատմելու Կի-ում և Բորիսի և Գլեբի հրաշքների մասին իրենց լսած առասպելները 3։ Բորիսի և Գլեբի մասին պատմվածքի հայերեն թարգմանության բուն փաստը վկայում է 12-13-րդ դարերի ցուցաբերած հետաքրքրության մասին։ Հայ քաղաքական գործիչները դեպի ռուսական կյանքի այս կամայական կողմը։ Վերլուծելով Բորիս և Գլեբի պատմությունը, որտեղ արքայազն Յարոսլավ Վլադիմիրովիչը նշում է Սբ. Բորիս և Գլեբ հիանալի հինգ գմբեթավոր եկեղեցու կառուցման մասին, Լ. Մելիքսեթ-Բեկը առաջ է քաշում Ռուսաստանում և Հայաստանում հինգ գմբեթավոր եկեղեցիների կառուցվածքի խնդիրը։ Ռուսաստանում ուշ գմբեթավոր տաճարները տարածված էին ուշ շրջանում, մինչդեռ Վրաստանում դրանք ընդհանրապես չկային։ Իսկ Հայաստանում այդպիսի կառույցը հայտնվել է բավականին վաղ ՝ Երեւանի մոտ գտնվող Ավան գյուղի եկեղեցին, XI դարում Անիի Առաքելական եկեղեցին։ և այլ եկեղեցիներ 4։ Հավանաբար, հայ վարպետները կառույցներում աշխատում էին նաև ռուս վարպետների հետ, ինչպես Սառցե Կովկասի ռուս վարպետները աշխատում էին տեղի վարպետների հետ։ 12-րդ դար Երկրորդ կեսից սկսվում է հայերի և Ռուսաստանի հարաբերություններում նոր փուլ, երբ տեղի է ունենում հայերի ավելի ակտիվ և մասսայական արտագաղթ Ռուսաստան։ Դա կապված է Հայաստանը գրաված սելջուկ թուրքերի լծի տակ ընկած հայերի ծանր վիճակի հետ։ Այդ ժամանակ որոշակի քաղաքական և տնտեսական փոփոխություններ տեղի ունեցան նաև Արևելյան Եվրոպայում։ Հին Ռուսաստանը, որը ժամանակին եղել է հզոր պետություն, XI դարը կրճատվել է ավանգարդային բաժանմունքներից 12-րդ դարում։ Երկրորդ կեսին այն բաժանվեց առանձին իշխանությունների։ Վայրենիներից դեպի հույներ նախկին առևտրային ուղին կորցրեց իր երբեմն նշանակությունը և փոխարինվեց Հյուսիսային և Բալթյան ծովերը միացնող նոր առևտրային ուղով. 1 hamամկոչյան Ա., Պատմա-բանասիրական հանդես, Երևան, 1978, № 3, էջ 4։ 209 թ. 2 Հաճիկյան Ս., Ուկրաինայի հայկական սյունակները մ.թ.ա. 16-17 թվականներին։ Մեծ բարեկամություն, Երեւան, 1954, էջ։ 196 թ. 3 Միքայելյան Վ., Հայկական սփյուռքի պատմություն, հ. 1, Երեւան, 2003, էջ 48-49։ Վիստուլայի, West Bug- ի, Մերձդնեստրի վրայով։ Հայերն, ովքեր լքել են իրենց երկիրը, արտագաղթել են Ռուսաստանի հարավ-արևմուտք, Գալիցիա, Լեհաստան, Պովոլժիե, aրիմ, որտեղ գտել են կյանքի ավելի տանելի պայմաններ։ Այնտեղ նրանք հիմնում են իրենց բնակավայրերը, եկեղեցիները։ Պրոֆեսոր I. Ըստ Ա. Լիննիչենկոյի, Հարավային Ռուսաստանի, Լվովի, Լուցկի, Կամենեց-Պոդոլսկի ամենակարևոր կենտրոնները, որտեղ ապրում էին հայ ներգաղթյալներ, մեծապես պարտական ​​էին հայերին իրենց հարստությամբ, շքեղությամբ և շքեղությամբ։ Դրանց շնորհիվ Հարավային Ռուսաստանի առևտրի կենտրոնները միջնորդի դեր խաղացին Արևելքի և Արևմուտքի միջև առևտրում։ Արևելյան ապրանքների առևտուրը Հարավային Ռուսաստանում և Լեհաստանում բացառապես հայերի ձեռքում էր, ուստի արևելյան մի շարք ապրանքներ կոչվում էին «հայկական ապրանքներ» 1։ Հինավուրց ժամանակներից հայերը գաղութ են հիմնել մեծ Վոլին Լուցկ քաղաքում, որը XII դ. Լուչեսկը իշխող մայրաքաղաք էր։ 17-րդ դար Իր «ageանապարհորդության» մեջ հայ հեղինակ Սիմեոն Լեհացին նշում է, որ նախկինում Լուցկ քաղաքն ուներ 800 տուն, շենքեր, տնակներ, շատ կալվածքներ, և այնտեղ էր գտնվում առաջին նստավայրը ՝ «եպիսկոպոսությունը»։ Սակայն Սիմեոնի օրոք «հայկական գաղութից մնաց միայն երկու հայկական տուն»։ Ըստ Սիմեոնի ՝ Ռուսաստան արտագաղթած հայերի եպիսկոպոսական աթոռը գտնվում էր Լուցկում ՝ նախքան Լվովը (14-րդ դարից առաջ)։ 12-րդ դարի Հին ռուսական պետության մայրաքաղաք Կին կորցնում է իր նախկին նշանակությունը և դադարում է լինել ռուսական իշխանների նստավայրը։ Կիում հայերի քանակի մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Այնուամենայնիվ, հայտնի է, որ Կի և և հարևանների շրջակայքում գտնվող հայ բնակչությունն այն ժամանակ այնքան էր աճել, որ այնտեղ անհրաժեշտ էր ստեղծել առանձին թեմ։ Այդ մասին մեզ տեղեկացնում է 17-րդ դարը։ Կաթոլիկ գործիչ Ալոիս Պիդուն «Համառոտ տեղեկատվություն առաքելական քարոզչության սկիզբի և տարածման մասին Լեհաստանի և Վալախիայի հայերի շրջանում» վերնագրով հուշագրության մեջ։ Տեղեկատվության համաձայն ՝ մենք ի վիճակի ենք լրացնել մեր գիտելիքները Կիում հայերի թվի, նրանց զբաղմունքների, նրանց երկրորդ հայրենիք դարձած երկրի պաշտպանության գործում ունեցած ներդրման մասին։ Եթե ​​Կիի հայերը գաղութի բարգավաճման ընթացքում կարողանային դուրս գալ քաղաքից պաշտպանելու համար 500 համարձակ և հզոր զինվոր, ապա նրանց թիվը պետք է լիներ երեք-չորս հազար մարդուց ոչ պակաս։ Լեհական աղբյուրները տեղեկություններ են պահպանել այն մասին, որ 1410 թվականին Գրունվալդի ճակատամարտում հայ զինվորները, այդ թվում ՝ Կիից, նույնպես լեհական բանակի կազմում մարտնչում էին Տոնտան շքանշանի ասպետների դեմ։ 14-րդ դարում, երբ Գալիցիայի կառավարության տարածքները գրավեցին լեհական հողատերերը, Կիին անցավ Մեծ Լիտվայի Կառավարության (1362-1471), ապա մինչև 1654 թվականը։ Ուկրաինայի մյուս միավորումը Ռուսաստանին ՝ այլ ուկրաինական տարածքների հետ միասին։ , մաս էր կազմում Լեհաստանի։ 14-րդ դարում, Կիլիկիայի հայկական թագավորության անկումից հետո, տեղի ունեցավ հայերի ամենամեծ արտագաղթը `նախ toրիմ, իսկ այնտեղից` Գալիցիա-Պոդոլիա, որը միացավ տեղի հայկական համայնքներին։ Ռուզաննա Մելքոնյան ՀԱՅԵՐԸ ՀԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Արտագաղթ, Կիանի Ռուսաստան, արտագաղթ, Հայ-սլավոնական կապեր, ռուս-հայկական մշակութային կապեր , ։

example1363

example1363

Աշխատանքում ներկայացվում են լաբորատոր-պրակտիկ աշխատանքների գաղափարը, այդ համակարգի դերն ու նշանակությունը, տարատեսակները և կոնկրետ օրինակների միջոցով այդ աշխատանքների տարաբնույթ ձևերի խմբավորումն՝ ըստ հետապնդած նպատակի։

1. Ներածություն. Մաթեմատիկայի դասավանդման ժամանակակից մեթոդաբանության խնդիրներից մեկը դասավանդման իրականացումն է `կապը իրական կյանքի հետ։ Բոլորն էլ գիտեն, որ իմանալն ու ընդունակ լինելը նույնը չեն։ Տարբեր ժամանակներում ընդունվել են օրենքներ, ըստ որոնց `ուսումնական ծրագրում փոփոխություններ են կատարվել ընթացիկ մաթեմատիկայի դասագրքերում` կապված հիմնականում հաշվարկային-չափման հմտությունների ամրապնդման հետ։ Անկասկած, այս փոփոխությունները հաջողությամբ արտացոլեցին ուսանողների հետաքրքրության աճը առարկայի նկատմամբ, քանի որ հաշվարկի հաշվարկները, արտադրական-տեխնիկական խնդիրների լուծումը, տարբեր տնտեսական հաշվարկների իրականացումը ընդլայնել են դպրոցական մաթեմատիկայի կառուցվածքը, պայմաններ ստեղծել ` մաթեմատիկա իրական կյանքում։ Սակայն մինչ օրս անբավարար ուշադրություն է դարձվել ուսանողներին սովորեցնել գործնականում կիրառել իրենց ստացած գիտելիքները։ Դիմումների գրքից խնդիրը լուծելիս ուսանողը զբաղվում է ձևակերպված խնդրով, բայց իրական կյանքում աշխատողից պահանջվում է ինքնուրույն ձևակերպել խնդիրը, որոշել, թե որ այլ քանակներից է կախված կախված քանակի արժեքը, ինքնուրույն գտնելու այդ արժեքը , Ուստի դպրոցում անհրաժեշտ է սովորեցնել ուսանողներին առանձնացնել որոշակի գործնական խնդիրներ իրականից, ինչպիսիք են գտնել այն մեծությունների արժեքները, որոնցից կախված է հարցի պատասխանը։ Ուսումնական գործընթացում գործնական լաբորատոր աշխատանքների իրականացումը կարևոր դեր է խաղում պրակտիկայում մաթեմատիկական տեսության հաջող կիրառման գործում, ինչը զարգացնում է ուսանողների ՝ այդպիսի աշխատանք կատարելու կարողությունը, որը տարիների ընթացքում կդառնա հմտություն։ 2 Լաբորատոր և գործնական աշխատանքային հասկացություններ։ Գոյություն ունեն այնպիսի հասկացությունների սահմանման մի շարք եղանակներ, ինչպիսիք են մաթեմատիկայի լաբորատորիայի աշխատանքը։ Մաթեմատիկայի լաբորատոր աշխատանքը ուսանողների կողմից այդպիսի խնդիրների ինքնուրույն լուծումն է, որի պայմանները տրված են որոշակի տեխնիկական մանրամասնությամբ `տարբեր առարկաներից կամ հատուկ դրա համար պատրաստված մոդելներով, գծագրերով և նկարներով։ Դրանք օգտագործվում են ուսումնառության որոշակի նպատակներին հասնելու համար, մասնավորապես ՝ ուսանողների կողմից ձեռք բերված մաթեմատիկական գիտելիքները գործնական հմտությունների և կարողությունների վերածելու համար։ Լաբորատոր աշխատանքը դասավանդման մեթոդ է, որի ընթացքում ուսանողները ուսուցչի ղեկավարությամբ իրականացնում են փորձեր կամ լուծում գործնական խնդիրներ ՝ նախապես մշակված ծրագրի համաձայն։ Աշխատանքի ընթացքում ուսանողները ընկալում են նոր ուսումնական նյութը, ամրապնդում նախկինում ձեռք բերած գիտելիքները։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ լաբորատոր աշխատանքը կարող է հանդես գալ որպես մեթոդ, որպես գործիք, որպես ուսուցման միջոց։ Մաթեմատիկայում լաբորատոր աշխատանք կատարելը չի ​​հակադրվում գործնական աշխատանք կատարելուն։ Սովորողների անկախ աշխատանքները գործնական են, որոնց նպատակն է ստուգել տեսականորեն ապացուցված փաստերի, հարաբերությունների, առանձին առանձին դեպքերի կախվածությունը, գործնականում տեսական գիտելիքների կիրառումը, գործնական խնդիրների լուծումը և այլն։ Լաբորատոր աշխատանքը չի կարող ուղղակիորեն փոխարինել գործնական աշխատանքին։ Ընդհակառակը, նրանք լավ ուսուցում են ապահովում վերջիններիս համար։ Գործնական աշխատանքի ընթացքում մաթեմատիկական տեսությունը կիրառվում է իրական տարածքում, քանակական հարաբերություններում, ոչ թե արհեստականորեն ստեղծված մոդելներում, ուստի արժեքավոր է մանկավարժական տեսանկյունից։ Այդ պատճառով մաթեմատիկայի տնային առաջադրանքներ կատարելը պետք է բացարձակապես պարտադիր լինի յուրաքանչյուր դասարանում։ Լաբորատոր աշխատանքը գործնական աշխատանքի համար անհրաժեշտ նախապատրաստական ​​փուլն է, սակայն լաբորատոր աշխատանքն ունի մի շարք առավելություններ գործնական աշխատանքի նկատմամբ, որոնք դրանք ավելի արժեքավոր են դարձնում ուսումնական գործընթացի տեսանկյունից։ 1) դրանք ավելի հեշտ են իրականացնել (դասարանում ՝ դասի ընթացքում), 2) հեշտ են ընկալվում, մատչելի են սովորողներին, պարզեցնում են խնդրի լուծման համար անհրաժեշտ քանակները, 3) ավելի քիչ ժամանակ են պահանջում, քան գործնականները, 4) կատարվել է նախնական աշխատանքը. նպաստում է բոլոր սովորողների ակտիվացմանը մինչև համապատասխան գործնական աշխատանքը և լավագույնս բացատրում մաթեմատիկայի դերը գործնական խնդիրների լուծման գործում. 5) վարման ընթացքում ավելի հեշտ է ապահովել բոլոր մասնակիցների անկախ աշխատանքը։ 3 Լաբորատոր աշխատանքի մի քանի տեսակներ։ Մաթեմատիկայի նկատմամբ սովորողների հետաքրքրությունը զարգացնելու և ամրապնդելու համար ուսուցման գործընթացում կարող են ներառվել տարբեր տեսակի լաբորատոր աշխատանքներ։ Այս աշխատանքների կատարման ընթացքում տեղի է ունենում կրթական նյութի գիտակցական յուրացում, կարողությունների և հմտությունների զարգացում։ Եկեք առանձնացնենք լաբորատոր աշխատանքի մի քանի տեսակներ, որոնք նպատակահարմար է օգտագործել ուսումնական գործընթացի տարբեր փուլերում։ Ա) բերելով որոշակի մաթեմատիկական օբյեկտի սահմանումը `տվյալ սահմանմանը պատկանող օբյեկտը։ Մաթեմատիկական օբյեկտների որոշման գործողության հետ կապված քայլերը բաղկացած են հետևյալ քայլերից. 1) սահմանումների բոլոր հատկությունների թվարկում, 2) սահմանումների տրամաբանական կապերի հաստատում, 3) ճշգրտում սահմանման մեջ բերված օրինակների համաձայն, 4) տեղեկանքի ստացում. նշված օբյեկտը պատկանում է բնութագրով բնութագրվող օբյեկտների դասին։ Լաբորատոր աշխատանք 1։ Համարժեք եռանկյան որոշում։ Եռանկյունին անվանում են հավասարաչափ, եթե նրա երկու կողմերը հավասար են։ Եկեք բերենք գործողությունները աղյուսակի տեսքով. Օբյեկտի հատկություններ Օրինակի եռանկյունի § + ¦, ոչ §-¦ Երկու կողմերն էլ հավասար են ՝ այո § + ¦, ոչ §-և Վերադարձ։ Հավասարակողմ եռանկյունի է։ Այո § + ¦, ոչ §-¦ Լաբորատոր աշխատանքի ուղղվածություն։ Կոտորակը կոչվում է անկանոն, եթե դրա համարիչը մեծից կամ հավասար է հայտարարին։ Գործողությունները բերենք աղյուսակի տեսքով. 2. Անկանոն կոտորակի հատկություններ Կոտորակն է. Այո § + ¦, ոչ §-num Հաշվիչն ավելի մեծ է, քան հայտարարը. Այո § + ¦, ոչ §-ամ։ Հաշվիչը հավասար է հայտարարի։ Տրված առարկան անկանոն է։ Այո § + ¦, ոչ §-¦ Օրինակ) Մաթեմատիկական հայտարարությունների տրամաբանական-մաթեմատիկական վերլուծություն և թեորեմների հետ աշխատելու ընդհանուր հմտություններ։ Հաստատման տրամաբանական-մաթեմատիկական վերլուծությունը ենթադրում է ՝ 1) պնդման բացատրություն, պայման-եզրակացություն, հատվածների առանձնացում, 2) թեորեմների հետ աշխատելու ընդհանուր հմտություն։ Հաշվի առնելով ՝ ∆ (նշ. 1827) (նշ. 1828) (նշ. 1829) հավասար է, լաբորատոր աշխատանքը 3BK- ը ելակետային է։ Ապացուցեք, որ 1) BK- ն միջին է, 2) BK- ը բարձրություն է։ Ապացույց Հայցեր ∠ (սպաս. 1828) (նշ. 1827) (նշ. 1837) = ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1829) (նշ. 1837) ∆ (նշ. 1827) (նշ. 1828) (նշ. 1837) = ∆ (նշ. 1829) (նշ. 1828) (նշ. 1837) Հավասարակողմ եռանկյան սահմանումներից հիմնավորումը հավասարաչափ կողքի եռանկյունու բազայի հարակից հավասար անկյունների հավասարության թեորեմի որոշումից Եռանկյան հավասարության հավասարումը 1827) (նշ. 1828) (նշ. 1837) = ∠ (նշ. 1829) (նշ. 1828) (նշ. 1837) BK (նշվ. 1827) (նշ. 1828) (նշ. 1829) կեսն է ∠ (cid. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827) = ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827) ¨ ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) ÏÇó »Ý∠ (ցիդ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827) + ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) = 180 (նշ. 2868) ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827) և ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) ուղիղ են (cid. 1828) (նշ. 1837) ⊥ (նշ. 1827) (նշ. 1829) BK- ն վերին եռանկյունիների հավասարումից բարձրություն է կոտորակի (cid) սահմանումից։ 1828) (նշ. 1837) կողմը տարածված է, (cid. 1837) (նշ. 1827), (նշ. 1837) (նշ. 1829) Հավասարակողմ եռանկյունիների սահմանման հատվածները պատկանում են անկյունների թեորեմից տրված գծին ∠ (cid)։ 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827) + ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) = 180 (նշ. 2868) Ուղղահայաց կիսաչափերի սահմանումից Եռանկյուն բարձրության սահմանումից Եկեք ներկայացնենք լաբորատոր աշխատանքը դիագրամի տեսքով. BK հավասար է ∠ (cid. 1828) (նշ. 1827) (նշ. 1837) = ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1829) (նշ. 1837) ∠ (նշ. 1827) (նշ. 1828) (նշ. 1837) = ∠ (նշ. 1829) (նշ. 1828) (նշ. 1837) գ) Լաբորատոր «գործնական աշխատանք` նպատակային »(cid. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827) = ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827), ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) կիցեն (cid. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827) + ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) = 180 (նշ. 2868) ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1827) և ∠ (նշ. 1828) (նշ. 1837) (նշ. 1829) և BK⊥ (սիդ. 1827) (նշ. 1829) BK- բարձրությունները կապված են BK- բացասական ուսումնական նյութի ամրապնդման և ընդհանրացման հետ։ Այս տեսակի լաբորատոր աշխատանքի նպատակն է տրամադրել դասավանդվող նյութի ամբողջական ակնարկ։ Առաջադրվում է ստուգաթերթիկ, որը լրացնում են ուսանողները։ Լաբորատոր աշխատանք 4. Քառակուսիների թեմայի ստուգում։ Տեղեկամատյան բերել աղյուսակների ձեւաչափով, PatkerKarankyunZugaheragitsSheghankyun UghghankyunKarakusiSeghanHatkutyunHandipakatskoghmere zuygar zuygzugaher yenHandipakatskoghmerehavasar yenHandipakatsankyunnerehavasar yenOreve koghminarenterankyunnerigumare հավասար է 1800 iAnkyunagtserehatvum են miketum եւ aydketum kisvumenMakeresehavasar ehimki yevbardzrutyanartadryalinBolor koghmereirar havasarenAnkyunagtsereirar havasarenKareli eartagtselshrjanagitsd) ներդրմանը նոր գաղափարների, որոնք ուղղված laboratorashkhatankner։ Առանձնացնենք մի շարք լաբորատոր աշխատանքներ, որոնք առավել նպատակահարմար է կիրառել ուսանողների կողմից մաթեմատիկական նոր հասկացություններ ներմուծելու դեպքում։ Բերենք նման լաբորատոր աշխատանքի օրինակ։ Լաբորատոր աշխատանք 5. Կոորդինատային շառավիղ։ Գործողության անվանումը Գործողության գործողություն Նկարեք ճառագայթ. Theառագայթի ելակետը դրեք О-ի վրա։ Գրիր 0 թիվը O կետից վերև։ Նկարեք AB հատված։ Եկեք այն անվանենք միավորի հատված։ Տեղադրեք միավորի հատվածը փնջի վրա O կետից։ Ստացված կետը նշիր C տառով, վերը գրիր 1 թիվը։ Տեղադրեք միավոր C կետից նույն ուղղությամբ։ Ստացված կետը նշիր D տառով, վերը գրիր 2 թիվը։ ե) ՏՀՏ-ների օգտագործմամբ լաբորատոր աշխատանք Modernամանակակից տեխնոլոգիաները թույլ են տալիս ստեղծել կամ օգտագործել արդեն հաստատված շատ լաբորատոր աշխատանքներ `տարբեր կրթական։ Գործը կատարելու համար մենք կօգտագործենք https ինտերնետ։ //phet.colorado.edu/en/simulation/ թվաբանություն։ նպատակով։ Նյութերի յուրացումԼաբորատոր աշխատանք 6. Բազմապատկման աղյուսակի ստեղծում։ Աշխատանքի նպատակն է օգտագործել բնական թվերի բազմապատկման աղյուսակները։ Րագիրը թույլ է տալիս աշխատանքը կատարել երեք եղանակով, հետևյալ ընտրանքներով. Հեշտ է ստեղծել բնական թվերի բազմապատկման աղյուսակ 1-ից 6-ը, միջին 1-ից 9-ը, բարդ 1-ից 12-ը (Նկար 1)։ Նկար 1 Լաբորատոր աշխատանք 7. Տրված տարածքով, տրված պարագծով պատկերների ստեղծում։ Աշխատանքի նպատակն է կիրառել պատկերի մակերևույթի և պատկերի մակերեսի հաշվարկման գիտելիքները։ Րագիրը թույլ է տալիս կատարել տարբեր եղանակներով լաբորատոր աշխատանքներ։ 1) իմանալ պատկերի տարածքը, ստանալ համապատասխան պատկերը, 2) իմանալ պատկերի տարածքը և պարագիծը, ստանալ համապատասխան պատկերը, 3) օգտագործել տվյալ պատկերները տվյալ պատկերի մակերեսը հաշվարկելու համար , 4) օգտագործել սահմանափակ թվով քառակուսիներ ՝ տվյալ պատկերի մակերեսը հաշվարկելու համար. 5) կառուցել կառուցված մակերեսով պատկեր `տարբեր գույներով ներկելով դրա համապատասխան մասերը, որոնք տրված են. 6) տրված մակերեսով պատկեր կառուցել տրված պարագծով `դրա համապատասխան մասերը ներկելով տարբեր գույներով, որոնք տրված են (Նկար 2)։ Լաբորատոր աշխատանք 8. Պատկերի բեկորներ-մասեր։ Աշխատանքի նպատակն է հասկանալ կոտորակների առարկայի և դրա երկրաչափական ներկայացման կապը։ Րագիրը թույլ է տալիս կատարել լաբորատոր աշխատանքներ շատ առումներով։ Ներկայացնելու ենք դրանցից 3-ը. 1) ստանալ պատկերի համապատասխան մասեր, 2) ստանալ պատկեր ըստ համապատասխան կոտորակի, 3) տալ տարբեր մասերի բաժանված պատկերներ, գրել այդ մասերին համապատասխան կոտորակները ՝ օգտագործելով միայն տրված թվերը։ (Նկար 3)։ Նկար 2 Նկար 34. Եզրակացություն։ Լաբորատոր-գործնական աշխատանքների կազմակերպումը շատ կարևոր է մաթեմատիկայի դասավանդման գործընթացում, դա դպրոցական դասընթացի կազմակերպման կարևոր և հրատապ խնդիրներից է։ Տարբեր խաղային գործիքների, դիդակտիկայի, տեղեկատվական համակարգերի օգտագործումը տարրական դպրոցում անհրաժեշտություն է լուրջ քննարկման կարիք ունի։ Հոդվածում ներկայացված էին լաբորատոր աշխատանքներ `ուղղված ստացված գիտելիքների ստուգմանը և ամփոփմանը, լաբորատոր աշխատանքներ` ուղղված նոր մաթեմատիկական օբյեկտների ներդրմանը, թեորեմների համակարգված ապացուցմանը և սխեմատիկ ներկայացման ձևավորմանը։ Տարրական դպրոցից բերվել են լաբորատոր-գործնական աշխատանքներ, որոնք իրականացվում են ՏՀՏ-ների միջոցով `որպես տարրական մեթոդաբանության որոշ թեմաների ստուգման և քննարկման դիդակտիկ պատկերման համար ուսուցողական-գործնական միջոց։ Գրականություն 1. http։ Https. //phet.colorado.edu7. Воронов В.В. Մանկավարժության դպրոց ՝ երկու բառով։ Մ. Մաթեմատիկայի մանկավարժական ընդհանուր աշխատանքը 5-6 դասարանում։ Մ. «Միրոս»։ 1993 թ. 1-100.9. Իգնատիեւ E. И. Խաբեբաների տիրույթում։ Մ. «Գիտություն», ֆիզիկայի գլխավոր խմբագրություն 10։ Кордемский В. Ա. Մաթեմատիկական սկալպել։ Մ. Государственное издание Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Մութաֆյան Մանյակ Նորիկը - «Ֆոտոն» քոլեջի մաթեմատիկայի ուսուցիչ, Բարձրագույն մաթեմատիկայի դոցենտ և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի ֆիզմաթ ․ իմանալ թեկնածու, էլ. mmutafyan@mail.ru Գայանե Սմբատի Շաղոյան - «Ֆոտոն» քոլեջի մաթեմատիկայի ուսուցիչ, էլ. ։

example2337

example2337

Ինքնիրացման նվիրված աշխատությունների թիվը շատ է, սակայն մեզ չեն հանդիպել աշխատանքներ, որոնք նվիրված են հոգեբանի մասնագիտական կայացման ճանապարհին ձևավորվող ինքնիրացման կամ զարգացման տարբեր փուլերում ինքնիրացման դրսևորման հիմնական տարբերություններին, հոգեբան ուսանողների, մասնագետների մոտ առկա ինքնիրացման մակարդակի և ինքնագնահատականի ուսումնասիրություններին։ Այս աշխատության շրջանակներում, որի նպատակն է` բացահայտելու ինքնիրացման դինամիկան հոգեբանի մասնագիտական կայացման գործընթացում, ներկայացվել է մեր կատարած վերոնշյալ ուսումնասիրությունների արդյունքները։

ՀՈԳԵԲԱՆ-ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ CԱՐԳԱՄԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՈՒՄ ԻՆՔՆԱԿԱՐԳԱԳՐՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱԳՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԵՎ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Դա մեզ հնարավորություն է տալիս արտահայտելու մեր ներուժը, տաղանդներն ու կարողությունները։ Ինքնորոշման անհրաժեշտությունը բավարարելու ուղիներից մեկը աշխատանքի ոլորտն է։ Ներկայումս հնարավոր չէ պատկերացնել արդյունավետ աշխատող `առանց անձնական-մասնագիտական ​​ինքնաիրացման։ Այնուամենայնիվ, նախքան անձնական-մասնագիտական ​​ինքնաիրացման մասին խոսելը, նշենք, թե ինչ է ինքնիրացումը։ «Ինքնիրացում» տերմինն առաջին անգամ օգտագործել է Կ. Գոլդշտեյնը։ Նա պնդում էր, որ մարմինը պետք է օգտագործի որոշակի ունակություններ։ Ի սկզբանե նա հավատում էր, որ կոնֆլիկտի առկայությունը ինքնաիրացման հնարավոր պայման է։ Առողջ և նորմալ օրգանիզմը հաղթահարում է խոչընդոտները իրացման գործընթացում, և ինքնաիրացումը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ երաշխավորված է մեկ այլ անձի ինքնաիրացումը։ «Եվ ինքն իրեն գիտակցելու անկարողությունը հոգեկան հիվանդությունների« պատճառ »կամ« հետք »է», - պնդեց Կ. Գոլդշտեյն [5]։ Ինքնիրացումը կարող է ուսումնասիրվել որպես պահանջ, նպատակ, միջոց, գործընթաց, իրավիճակ, արդյունք։ Դա անձի զարգացման անհրաժեշտ բաղադրիչն է և կյանքի որոշակի ռազմավարության շնորհիվ [2]։ Ի.Ա. Իդինովը առանձնացնում է ինքնաիրացման երեք փուլեր ՝ ակտուալացում-թուլացում։ Ակտուալացման փուլը գոյություն ունի այնքանով, որքանով, որ ինքնաիրացման պահանջը միաժամանակ գործում է որպես նպատակ։ Լարվածությունը կարող է առաջանալ նպատակին հասնելու ճանապարհին ՝ մոտիվացիայի արդյունքում, և մոտիվացիայի իրականացումը կարող է նվազեցնել լարվածությունը։ Այնուհետեւ ցիկլը կրկնվում է։ Յուրաքանչյուր փուլ, ըստ Ա. Ըստ Իդինովի, նա ունի մի շարք «ինքնամշակումներ», օրինակ ՝ ինքնաճանաչում, ինքնագիտակցում, ինքնանպատակ, ինքն մոդելավորում, ինքնուրույն ընտրություն, ինքնատիրապետում, ինքնակառավարում -վերլուծություն։ Բավարարելով իր ինքնաիրացման կարիքները ՝ մարդը զարգացնում և զարգացնում է իր ներուժը [1]։ Մեր տեսական վերլուծությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ զուգահեռներ կարելի է անցկացնել տրանսցենդենտալիզմի հետապնդման և «իրագործման» մասին Ադլերի գաղափարի միջև։ Իր վաղ մտքերում Ա. Ադլերը նշեց, որ մարդիկ ձգտում են գերազանցության, և որ ձգտումը տարբերվում է գերազանցության բարդույթից։ Եվ իր կյանքի վերջին տարիներին նա եկավ այն եզրակացության, որ գերազանցության հետապնդումը մարդու կյանքի հիմնական օրենքն է։ դա բնածին է, մենք դրանից երբեք չենք ազատվի, քանի որ այդ ձգտումը հենց կյանքն է։ Այնուամենայնիվ, այս զգացումը պետք է դաստիարակվի և զարգանա, եթե ուզում ենք իրացնել մեր ներուժը։ Ադլերը կարծում էր, որ այս գործընթացը սկսվում է կյանքի հինգերորդ տարում, երբ ձեւավորվում է կյանքի նպատակը ՝ ժամանակի ընթացքում դառնալով մոտիվացիայի աղբյուր։ Նա հաստատեց, որ գերազանցության հետապնդումը նորմալ է յուրաքանչյուր պաթոլոգիայի մեջ։ Գերազանցության հետապնդումը ուղեկցվում է էներգիայի ծախսով։ Դա դրսեւորվում է ինչպես անհատի, այնպես էլ հասարակության մակարդակով։ Մենք ձգտում ենք գերազանցել մեր հասարակության մշակույթը։ Մենք հավատում ենք, որ ինքնաիրացումը հնարավորություն է տալիս իրականացնել սեփական եսը ՝ դրական-բացասական կողմերով, ճանաչել, զգալ, ընդունել սեփական էությունը։ Օգնում է մարդուն գտնել, ուսումնասիրել և կիրառելիությունը։ Այն օգնում է կոտրել կարծրատիպերը և ստեղծել ոչ քննադատական ​​վերաբերմունք այլ մարդկանց նկատմամբ։ Այսպիսով, իմանալով, թե ինչ է ինքնիրացումը, ինչ փուլեր ունի, ինչպես է այն դրսեւորվում, հարց է առաջանում. Ինչպե՞ս է ինքնաիրացումը դրսեւորվում մասնագիտական ​​ոլորտում։ Խոսելով մասնագիտական ​​ինքնաիրացման մասին, մենք այն համարում ենք որպես անձի ճանաչողական գործընթացի հատուկ ձև, որը ակնկալում է բացահայտել, ուսումնասիրել և գնահատել իր սեփական հնարավորությունները, հավակնությունները, մասնագիտության մեջ դրանց իրականացման միջոցները։ Այլ կերպ ասած, «ինքդ քո մեջ մասնագիտության մեջ» մասնագիտական ​​ինքնաիրացում փնտրելու ունակություն։ Մասնագիտական ​​ինքնաիրացման ընթացքում տեղի է ունենում անձի սոցիալական վարքի ինքնակարգավորման հատուկ ձև, ձևավորվում է արժեքային կողմնորոշման համակարգ և, համապատասխանաբար, կյանքի և մասնագիտական ​​գործունեության կազմակերպման միջոցներ։ Անհատական ​​և մասնագիտական ​​ինքն իրացման վրա կարող են ազդել ինքնագիտակցության ցածր մակարդակները, ինքնազննումը [3], ինչպես նաև ինքնագնահատականը, քանի որ այն կառուցված է ճանաչողական-հուզական բաղադրիչներից (առաջինն արտացոլում է անձի գիտելիքները իր և իր մասին)։ երկրորդը արտացոլում է իր վերաբերմունքը իր նկատմամբ)։ Ինքնագնահատականի զգացողության զարգացում, ինքնավստահության զգացում և սեփական ես-ի նկատմամբ դրական վերաբերմունք։ Այդ պատճառով բացասական ինքնագնահատականը ակնկալում է ինքնաբացարկ, մարդկային ինքնության մեջ ներկված բոլորի մերժում։ Այլ կերպ ասած, եթե անձի ինքնագնահատականի մակարդակը ցածր է (կամ բացասական կամ ոչ ադեկվատ ինքնագնահատական), ապա անձի ընկալումները սեփական ինքնության վերաբերյալ, ով են նրանք, նրա ունակություններն ու վերաբերմունքը աղավաղվում են։ Հոգեբան Ա.Ա. «Հոգեբանական առողջության համատեքստում ինքնագնահատականի և ինքնակատարման փոխհարաբերությունները» վերնագրով հոդվածում Բերեզովսկայան ներկայացրել է 2007 թ. Իր հետազոտության արդյունքները։ Ուսումնասիրելով Բելառուսի Հանրապետության Սպորտի և զբոսաշրջության նախարարությունում աշխատող 23-70 տարեկան 30 մարդ, նրանք պարզել են, որ ինքնագնահատականը անմիջականորեն կապված է անձի ինքնաիրացման մակարդակի հետ, այսինքն ՝ բավարար ֆիզիկական և հոգեբանական ինքնագնահատականը կբարձրացնի հոգեբանական կարող է առաջանալ առողջություն, ինքնակազմակերպում [4]։ Շատ աշխատանք կա նվիրված ինքնաիրացման և ինքնագնահատականի կապի բացահայտմանը, բայց մենք չենք հանդիպել որևէ աշխատանքի, որն ուսումնասիրում է ինքնաիրացման և ինքնագնահատականի տարբերությունները, ինքնաիրացման և ինքնազարգացման կապը։ հարգանք Այսպիսով, մենք նպատակ ունեինք պարզել ՝ կա՞ արդյոք ինքնասիրության և ինքնագնահատականի միջև կապ, փոխվում է արդյոք ինքնագնահատականի մակարդակը հոգեբանի զարգացման տարբեր փուլերում, մենք առաջադրեցինք վարկած, որ ինքնագնահատականի միջև կապ կա և ինքնագնահատականը։ մակարդակը Հոգեբանի մասնագիտական ​​զարգացման տարբեր փուլերում ինքնաիրացման մակարդակը փոխվում է։ Փորձարարական ուսումնասիրությունն անցկացվել է 42 հարցվածների հետ, որոնցից 15-ը ԵՊՀ փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետի հոգեբանության ամբիոնի 3-րդ կուրսի ուսանողներ են, 14-ը նույն հաստատության 1-ին կուրսի ուսանողներ են, նույն մագիստրատուրան, իսկ 13-ը `3-ից ավելին։ տարեկան. Հոգեբանության ոլորտում աշխատող մինչև 40 տարեկան անձինք։ Հետազոտության հիմնական մեթոդաբանական կազմը Գ. Ն. Կազանձայայի ինքնագնահատականի ախտորոշիչ հարցաշարը և E. Shostrom- ի ինքնամեկուսացման «Սամուալ» թեստն են։ EV Shostrov- ի «Սեմալ» ինքնաիրացման փորձը թույլ է տալիս 11 փոփոխականների միջոցով որոշել ինքնաիրացման մակարդակը (ժամանակային կողմնորոշում, արժեքներ, տեսակետներ մարդու բնույթի մասին, ճանաչման անհրաժեշտություն, ստեղծագործականություն, ինքնավարություն, ինքնաբերություն, ինքնաընկալում, աուտոսիմպաթիա, հասարակություն , հաղորդակցության ճկունություն)։ Ներկայացվում է յուրաքանչյուր փոփոխականի թվային փոփոխությունն ու դինամիկան հետազոտական ​​երեք խմբերում `Բակալավրիատի Մագիստրատուրայի 3-րդ կուրս1-ին կուրսԺամանակի հանդեպկողմնորոշումԱրժեքներԱշխատողհոգեբաններՄարդու բնույթիհանդեպ հայացքներՃանաչմանպահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաՇփվողականությունՇփման ճկունությունԻնքնագնահատական ​​M = 3.9, σ = 2.97 Աղյուսակ 1. Ինքնիրացման մակարդակը որոշող փոփոխականների եւինքնագնահատականի միջին ցուցանիշները, ստանդարտ շեղումները` հետազոտականերեք խմբերումԻնչպես երեւում է աղյուսակ 1-ից ՝ բակալավրիատի 3-րդ կուրսի մոտ ամենից բարձրացվել է ստեղծումը, իսկ ամեն ցածր ցածր «շփվողությունը», մագիստրատուրայի առաջին կուրսի և աշխատող հոգեբանների մոտ ամենից բարձր է հայտնաբերվել, քանի որ ժամանակավոր չէ կողմնորոշվել, իսկ ամենայն ցածր մակարդակով ՝ «սպոնտությունը»։ Երեք խմբերի տվյալները համեմատելիս մենք ստանում ենք հետևյալ պատկերը. Բակալավրիատի 3-րդ կուրսի ինքնագնահատումը միջին մակարդակ ունի, իսկ մագիստրատուրայի առաջին կուրսի աշխատող հոգեբանների խմբերը գրանցել են բարձր ինքնագնահատում , Ինքն իրացման մակարդակը որոշող 11 փոփոխականներից 9 փոփոխականներն ամենաբարձրն էին հոգեբանների խմբում, կա ընդամենը 1 փոփոխական, այսինքն ճանաչման պահանջը, ամենաբարձրը հայտնաբերվել է առաջին կուրսեցիների մոտ, իսկ արժեքները, ստեղծագործականությունը։ փոփոխականն ամենաբարձրն էր երրորդ կուրսի ուսանողների շրջանում։ Timeամանակի կողմնորոշումը, վերաբերմունքը մարդկային էության, ինքնավարության, ինքնաբերության, ինքնաընկալման, աուտոսիմպաթիայի, հասարակության, շփման ճկունության գրանցել են դինամիկ աճ)։ Ստեղծագործությունը տարբեր ոլորտներում հաջողության հասնելու հիմնական գործոնն է։ Ստեղծագործության բնութագրիչներից մեկը նոր գաղափարների համար բաց լինելու ունակությունն է։ Մեր հետազոտության տվյալները ցույց են տալիս, որ այս փոփոխականի դինամիկան աստիճանաբար նվազում է։ 3 խմբերի միջին տվյալները ստանալուց հետո մենք դրանք բաժանեցինք առանձին խմբերի։ Բացակայությունը գտնելու համար հաշվարկեք տվյալները Spearman գործակցով։ Inkniratsmanmakardake bnoroshoghpopokhakannereInknagnahatakanZhamanaki handepkoghmnoroshumMardu nature handephayatsknerChanachmanpahanjmunkStextsararutyunAghyusak 2. Բակալավրի 3-րդ կուրս ինքնավստահության մակարդակի, ինքնավստահության միջոցով, shpvoghakanutyun, փոփոխականության փոփոխականություն և ինքնագնահատում ըստ Կ. Դրանք սովորաբար բաշխված են Ս. –ում, ուստի եկեք օգտագործենք Pearson գործակիցը ՝ դրանց միջև կապը պարզելու և ցույց տալու համար։ Inkniratsmanmakardake bnoroshoghpopokhakannereInknagnahatakanArzheknerAvtonomutyunSpontanutyunInknahaskatsumAutosimpatiaShpvoghakanutyunShpman chkunutyunAghyusak 3. Բակալավրի 3-րդ կուրս ինքնազարգացման մակարդակի և ինքնազբաղվածության զգայունության բարձրացման համար inknahaskatsman Կա դրական փոխկապակցվածություն աուտոսիմպաթիայի փոփոխականների միջեւ։ Սա նշանակում է, որ երբ տվյալ խմբի անհատները ունենան ոչ ադեկվատ ինքնագնահատական, ժամանակի կողմնորոշման, ինքնագիտակցության և ինքնասիրության կարեկցանքի փոփոխականները կլինեն կամ ցածր, կամ բարձր։ Մագիստրատուրայի 1-ին տարվա տվյալները KS- ին ներկայացնելը Բաշխման ընթացքում պարզ դարձավ, որ ժամանակի կողմնորոշումը, շփվողությունը և հաղորդակցության ճկունությունը սովորաբար բաշխված չեն, ուստի մենք օգտագործեցինք Spearman գործակիցը `նրանց և ինքնագնահատականի փոխհարաբերությունը պարզելու համար։ , 4. Ինքնագնահատականի և ինքնավստահության մակարդակի մագիստրատուրայի 1-ին կուրսը սահմանում է հաղորդակցման առանձնահատկությունները գնահատեք և ունենաք autosimpatia- ի նորմալ փոփոխական բաշխում, ուստի մենք օգտագործեցինք Pearson գործակիցը `նրանց միջև կապը գտնելու համար։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԻնքնագնահատականԱրժեքներՄարդու բնույթի հանդեպհայացքներՃանաչմանպահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաԱղյուսակ 5. Մագիստրատուրա 1-ին կուրսի մոտ ինքնիրացման մակարդակը բնորոշող միքանի փոփոխականների եւ ինքնագնահատականի միջեւ կապի բացահայտումը Պիրսոնիգործակցի միջոցովԱղյուսակ 5-ից պարզ է դառնում, որ մագիստրատուրայի 1-ին կուրսի ուսանողների մոտ գրանցվել է ինքնագնահատականի եւ ինքնիրացման միջեւ կապի բացակայություն, այսինքն, ինքնագնահատականը չի կարող կորչել ինքնիրացման և ոչ մի փոփոխության հետ։ Մինչև 40 տարեկան, 3 և ավել տարիներ հոգեբան աշխատողներից կազմված են մոտավորապես այլ պատկերներ։ Տվյալները Կ.-Ս. բաշխման ենթարկելուց հետո պարզեցումը, որ արժեքները, ստեղծարարությունը, շփվողությունը, շփման ճկունությունը և ինքնագնահատելի փոփոխությունները նորմալ են աշխատում։ Այդ իսկ պատճառով ինքնակառավարման մակարդակը որոշվում է 11 փոփոխականների և ինքնագնահատման միջև կապի բացահայտման համար, որոնք կիրառվում են Սպիրմանիգործընկերոջ կողմից։ Ինքնիրացմանմակարդակը բնորոշողփոփոխականներըԺամանակի հանդեպկողմնորոշումԱրժեքներՄարդու բնույթի հանդեպհայացքներՃանաչման պահանջմունքՍտեղծարարությունԱվտոնոմությունՍպոնտանությունԻնքնահասկացումԱուտոսիմպատիաՇփվողականությունՇփման ճկունությունԻնքնագնահատականԱղյուսակ 6. Մինչեւ 40 տարեկան, 3 եւ ավել տարիներ հոգեբան աշխատող խմբի մոտինքնիրացման մակարդակը բնորոշող փոփոխականների եւ ինքնագնահատականի միջեւկապի բացահայտումը Սպիրմանի գործակցի միջոցով (p <0.01 **) Աղյուսակ 6-ի տվյալները ցույց են տալիս, որ հոգեբան աշխատողների մոտ ինքնորոշման հակադարձ կապը գտնվում է ճանաչված պահանջի օրենքը։ Սա նշանակում է, որ որքան ցածր է ինքնագնահատականը, այնքան բարձր է ճանաչման պահանջի բավարարման մակարդակը։ Այսպիսով, մեթոդաբանության փոխկապակցվածության վերլուծության արդյունքների հիման վրա մասամբ հաստատվեց այն վարկածը, որ կա ինքնաիրացման և ինքնագնահատականի միջև կապ և ինքնիրականացման փոփոխությունների մակարդակը հոգեբանի զարգացման տարբեր փուլերում։ , ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Papoyan VR, Green EA, Galstyan A. Ս. և ուրիշներ, Անձնական ինքնագնահատականի խնդիրը, օժանդակ ձեռնարկ (խմբագիր ՝ Ս.Ս. Ամիրյան), Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011, 102 էջ։ [2] Pajuhandeh E., Ուսանողի անձնական աճը որոշող հոգեբանական գործոններ ուսման նոր միջավայրում (դիսերտացիայի ամփոփում), Երեւան 2013, URL։ արտացոլումներ, և այլն։ //psyjournals.ru/files/80122/Gorizonty_zrelosti_sbornik_tezisov.pdf (տվյալների թերթ)։ հոգհոգոգիգիչского здоровья, URL. http։ [5] Леонтьев Д. Ա., Ինքնակատարումը ՝ որպես անհատական ​​զարգացման շարժիչ ուժ։ //www.psychologos.ru/articles/view/samoaktualizaciya-kak-dvizhuschaya-silalichnostnogo-razvitiya-dvoe-zn--istoriko-kriticheskiy-analiz-da-leontev (հրապարակման ամսաթիվը)։ Prime-Eurozone, 2002, 656 էջ, URL։ //www.e-reading.club/bookreader.php/113018/Kollektiv__Psihologiya_cheloveka_ot_rozhdeniya_do_smerti.html (տվյալների ամսաթիվը։ ինքնաիրականացվող անհատականություններ, SGU Reportեկույց, հատոր 2, շարք։ АкмеологияURL. razvitiya-samoaktualiziruyuscheysya-lichnosti (հասցեի ամսաթիվը) 16.09.2017) .http։ //cyberleninka.ru/article/n/akme-kak-vershina-lichnogo-i-professionalnogo Azizyan ԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱԳՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ, ՀՈԳԵՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆ ։

example1291

example1291

Սովորողների մասնագիտական հետաքրքրությունների, մասնագիտական ընտրության, կողմնորոշումների, աշխատանքային նախնական կարողությունների ձևավորման գործում մեծ է դպրոց-ընտանիք, դպրոց-գործատու համագործակցության դերը։ Աշխատանքում առանձնացվում են այդ համակարգվածության տարբեր ուղղություններն ու մակարդակները, որոնցով էլ պայմանավորված է մասնագիտական կողմնորոշման աշխատանքների արդյունավետությունն ավագ դպրոցում։

Նախաբան Մասնագիտական ​​կողմնորոշման ամբողջական համակարգը ընկալվում է որպես փոխկապակցված, փոխկախված, լրացնող բաղադրիչների համադրություն, որոնց համագործակցությունն ուղղված է անձի մասնագիտական ​​կողմնորոշման խնդրի լուծմանը։ Այս մոտեցումը թույլ է տալիս մասնագիտական ​​կողմնորոշումը դիտարկել որպես անհատի և հասարակության միջև փոխգործակցության շարունակական համակարգ, որն ուղղված է ինչպես անհատի մասնագիտական ​​ինքնորոշման կարիքների բավարարմանը, այնպես էլ հասարակության արդյունավետ սոցիալ-մասնագիտական ​​ենթակառուցվածքի ապահովմանը։ Ընտանեկան դաստիարակության և սոցիալականացման դերը առաջնային միջավայրում, որում նրանք մեծանում են, մեծ դեր է խաղում երեխաների մասնագիտական ​​հետաքրքրությունների ձևավորման, մասնագիտական ​​ընտրության, կողմնորոշումների, նախնական աշխատանքային հմտությունների մեջ։ Գործատուները ներգրավված են նաև ավագ դպրոցում մասնագիտական ​​ուղղորդման գործունեության կազմակերպման և իրականացման մեջ։ Հիմնական բովանդակություն. Ընտանիքում երեխայի մասնագիտական ​​կողմնորոշման և աշխատանքային դաստիարակության խնդիրները միշտ եղել են մանկավարժական գիտությունների հետաքրքրությունների կենտրոնում։ Մի շարք մանկավարժներ զբաղվել են այս խնդրով։ Ինչպես նշում է Մակարենկոն իր «Կրթություն աշխատավայրում» հոդվածում։ «Areնողները առաջին հերթին պետք է հիշեն, որ իրենց երեխան լինելու է աշխատող հասարակության անդամ, ուստի դրա կարևորությունն այդ հասարակության մեջ կախված կլինի նրանից, թե որքանով է նա ի վիճակի մասնակցել հանրային աշխատանքին, որքանով է պատրաստ դրան։ Բայց բարեկեցությունը, կյանքի նյութական մակարդակը կախված կլինեն դրանից »[2, էջ 57-58]։ Ընտանիքում, իհարկե, հնարավոր չէ երեխային տալ այնպիսի աշխատանք, որը մենք սովորաբար որակավորում ենք։ Այնուամենայնիվ, ծնողները կարծում են, որ ընտանեկան դաստիարակությունը չի ազդում երեխայի մասնագիտական ​​որակավորման վրա։ Ընդհակառակը, հենց ընտանեկան դաստիարակությունն է առաջնային ՝ մարդու հետհետ մասնագիտական ​​ընտրության, ինչպես նաև որակավորման համար։ Ա. Մակարենկոնգրե։ «Ընտանիքում ճիշտ աշխատանքային դաստիարակություն ստացած երեխան, նա հետագայում կշարունակի իր մասնագիտական ​​պատրաստվածությունը» [2, p. 54]։ Երեխաների մասնագիտական ​​կողմնորոշման և հետաքրքրության ակտիվ միջոցը դպրոցի, ընտանիքի և երեխայի ծնողների միջև ակտիվ համագործակցությունն է։ Պրակտիկան ցույց է տալիս, որ ծնողները սովորաբար ակտիվորեն մասնակցում են իրենց երեխաների կյանքի մասնագիտական ​​ծրագրերի մշակմանը։ Միևնույն ժամանակ, մասնագիտության և կրթության ընտրության խնդիրները բավականին դժվար են ինչպես սովորողների, այնպես էլ նրանց ծնողների համար։ Վերջինիս խորհուրդը հաճախ չի համապատասխանում իրական պահանջներին տնտեսության տարբեր ոլորտներում ՝ աշխատաշուկայում։ Շատ դեպքերում, ծնողները չգիտեն, որ օբյեկտիվորեն չեն գնահատում իրենց երեխաների իրական ներուժը, կարողությունները, հետաքրքրությունները և ունակությունները։ Chնողների ցանկությունները դպրոցականների հակումներն ու հնարավորությունները հաճախ չեն համընկնում։ Շատ հաճախ ծնողների `իրենց երեխաների համար մասնագիտություն ընտրելու դրդապատճառը դառնում է տվյալ հասարակության մասնագիտության վարկանիշը։ Ընտանիքը պետք է կարողանա կանխել, որ երեխան պատահաբար ընտրի մասնագիտություն, և ծնողները պետք է կարողանան ղեկավարել գործընթացը։ Ընտանիքի `որպես սոցիալականացման ինստիտուտի մասնակցությունն ընդգծում է մասնագիտական ​​կողմնորոշման երկակի բնույթը` որպես սոցիալ-մանկավարժական խնդիր։ «Մանկավարժական փորձը և գիտական ​​հետազոտությունները փաստում են, որ դպրոցականների աշխատանքի ինքնորոշման հետ կապված հարցերի միայն համակարգված մոտեցումը կհանգեցնի մասնագիտական ​​կողմնորոշման գործունեության արդյունավետության» [3, էջ 3-4]։ Հաշվի առեք ծնողների հետ աշակերտների մասնագիտական ​​կողմնորոշման ուղղությամբ կատարված աշխատանքի առանձնահատկությունները։ Ուսուցման ժամանակահատվածում երեխան գործում է որպես ուսումնական գործընթացի «օբյեկտ», ակտիվ, ստեղծագործական առարկա, որը ոչ միայն պասիվ կերպով ենթարկվում է ընտանիքի, դպրոցի մանկավարժական անձնակազմի ազդեցությանը, այլև ակտիվորեն ազդում է բովանդակության վրա։ ուսումնական գործընթացի բովանդակությունը։ Ընտանեկան դպրոցի ազդեցության միասնությունը երեխայի անհատականության վրա, նրա ընդհանուր տրամաբանությունը հնարավոր է `երեխայի մեջ նույն երեւույթի նկատմամբ սոցիալապես ընդունելի դիրք ձևավորելու համար, ինչը չի հակասում բարոյականության նորմերին։ Նշված սկզբունքի ապահովումը հնարավոր է ծնողների հետ դպրոցական ակտիվ համագործակցության, փոխադարձ ազդեցությունները ուղղելու, ջանքերը միավորելու և առկա խոչընդոտներն ու հակասությունները լուծելու համար մանկավարժական մեթոդներ ու միջոցներ կիրառելու արդյունքում։ Երեխաների դաստիարակության գործընթացն իրականացվում է ուսուցիչների, ծնողների համատեղ գործունեության, կառուցողական և նպատակային շփումների արդյունքում։ «Ընտանիքի և դպրոցի համատեղ գործունեության կարևոր կողմերից մեկը նպատակային կողմնորոշումների իրացման, աշակերտների հետ ուսումնական աշխատանքի բովանդակության բարձրացմանն ուղղված համատեղ մոտեցումն է» [4, p. 268]։ Մասնագիտական ​​կողմնորոշման աշխատանքի համակարգում ընդունված է ընտանիքը դիտարկել երկու կողմից. Որպես ուսանողների մասնագիտական ​​կողմնորոշման նախադրյալներ դնելու գործոն (երեխայի անհատականության վրա ազդեցության համակարգի տարր), որպես մանկավարժական առարկա մասնագետների (առարկայական ուսուցիչներ, հոգեբաններ, սոցիալական մանկավարժներ և աշխատակիցներ) ազդեցություն։ Մասնագիտական ​​կողմնորոշման մոդուլային համակարգի համաձայն, ծնողների մանկավարժական կրթությունը և աշխատանքը երեխաների մասնագիտական ​​կողմնորոշման հիմնական մեթոդներից մեկն է և իրականացվում է միջնակարգ դպրոցում երեխայի կրթության ողջ ժամանակահատվածում։ Երկրի տարբեր մարզերում ավագ դպրոցի աշակերտների մասնագիտության ընտրության դրդապատճառների վերաբերյալ ուսումնասիրությունների տվյալները ցույց են տալիս, որ նրանց ծնողներն ու ընտանիքում հաստատված հարաբերություններն ամենամեծ վճռական ազդեցությունն ունեն ուսանողների մասնագիտական ​​կողմնորոշման և մասնագիտական ​​ձգտման հարցերի վրա։ շահերը «Պրակտիկան ցույց է տալիս, որ ամենազարգացած աշակերտները նրանք են, ում ծնողները ունակ են բարենպաստ հոգեբանական մթնոլորտ ապահովել ընտանիքում, աշխատասիրության, բարության և սոցիալական ակտիվության օրինակ են ծառայում իրենց երեխաների համար» [4, p. 269]։ Աշակերտների մասնագիտական ​​կողմնորոշմանն ուղղված գործողություններում ծնողները լուծում են հետևյալ խնդիրները., Կազմակերպել մասնագիտական ​​կողմնորոշման խմբային աշխատանք ծնողների հետ, ինչպես նաև անհատական ​​աշխատանք ինչպես միջդպրոցական և դասարանական գործունեության շրջանակներում, այնպես էլ դասասենյակի մակարդակով `անհատական ​​ընտանիքներով և խմբեր Parentsնողների հետ աշխատանքը միջդպրոցական գործունեության մակարդակում իրականացվում է հետևյալ հիմնական ուղղություններով. 1. Մասնագիտական ​​կողմնորոշման գործունեության վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրում, հոգեբանական և մանկավարժական գիտելիքների փոխանցում, ուսանողների հետ մասնագիտական ​​կողմնորոշման աշխատանքի մեթոդների կիրառման հմտությունների զարգացում։ , 2. studentsնողների ներգրավումը դպրոցում աշակերտների կրթական և մասնագիտական ​​կողմնորոշման աշխատանքներում։ 3. Հաջողված օրինակների, ընտանեկան դաստիարակության խնդիրների լուծման լավագույն ավանդույթների ներկայացում և տարածում։ Միջդպրոցական մակարդակում աշակերտների մասնագիտական ​​կողմնորոշման ուղղությամբ ծնողների հետ իրականացվում են հետևյալ գործողությունները .1. Parentsնողների համար դասախոսությունները, որոնք ուղղված են դպրոցական ծնողներ ունեցող աշակերտների մասնագիտական ​​զարգացմանը, հիմնականում հոգեբանամանկավարժական են։ 2. scientificնողների համար գիտագործնական գիտաժողովների և հանդիպումների կազմակերպում։ Գիտագործնական գիտաժողովները նպաստում են ծնողների հոգեբանության, մանկավարժական գիտելիքների իմացությանը, նրանց տեղեկացվածության բարձրացմանը։ Այստեղ ենթադրվում է, որ ծնողների ակտիվ, նախաձեռնողական մասնակցությունը։ 3. parentsնողների հետ աշխատելու արդյունավետ միջոց է միջդպրոցական ծնողական հանդիպումներ անցկացնել ամբողջ ուսումնական տարվա ընթացքում։ Համագործակցության այս ձուն առավել արդյունավետ է իրականացնել տարրական, հիմնական և ավագ դպրոցի աշակերտների ծնողների համար `առանձին-առանձին, պայմանավորված յուրաքանչյուր տարիքի նպատակով, բովանդակությամբ, պահանջներով, կրթության յուրաքանչյուր մակարդակում դրանց իրականացման մեթոդներով և միջոցներով։ 4. «Բաց դռների օրեր» ուսումնական հաստատություններում։ Ուսանողների այցերը տարբեր ուսումնական հաստատություններ, կազմակերպություններ, ձեռնարկություններ, ինչպես նաև նրանց փոխայցելությունները դպրոց արդյունավետ են մասնագիտական ​​կողմնորոշման նպատակով։ 5. Ուսուցչի աշխատանքը ծնողների հետ, որը սկսվում է դպրոց հաճախելու առաջին օրվանից և շարունակվում է հանրակրթական դպրոցում երեխաների ուսման ողջ ընթացքում։ Ուսուցիչն իր աշխատանքն իրականացնում է ինչպես խմբերով, այնպես էլ անհատապես։ Աշխատանքի ընտրությունը պայմանավորված է երեխաների անհատական ​​հոգեբանական բնութագրերով, ընտանիքներում փոխհարաբերությունների բնույթով, ծնողների գիտելիքների մակարդակով, երեխաների դաստիարակության փորձով, մասնագիտական ​​հետաքրքրություններով, զբաղվածության աստիճանով, արժեքով։ համակարգ Այսօր գործատուները ներգրավված են նաև հանրակրթության, մասնագիտական ​​կրթության և կրթական ծրագրերի ոլորտներում։ Մասնավորապես, գործատուների հետ համատեղ իրականացվող գործողությունները ավագ դպրոցներում մասնագիտական ​​կողմնորոշման համակարգի բաղկացուցիչ մասն են։ Այս կարողությունը պայմանավորված է ավագ դպրոցում մասնագիտական ​​ուսուցման համակարգին, մասնագիտական ​​կրթության համակարգում գործարար միջավայրի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ `շուկայական հարաբերությունների առկա պահանջների առանձնահատկություններին, ապագա պահանջներին համապատասխան։ Ընդհանուր առմամբ, կրթության ոլորտում, մասնավորապես, գործատուների ներգրավումը ավագ դպրոցում ենթադրում է նրանց անմիջական մասնակցությունը պլանավորման և զարգացման ծրագրերին, ինչպես նաև գործնականում դրանց անմիջական իրականացում։ Գործատուները կարող են ներգրավվել ավագ դպրոցում, դպրոցի կառավարման մարմնում մասնագիտական ​​կողմնորոշման աշխատանքների համակարգողների խորհրդում, մասնակցել ուսումնական ծրագրերի մշակմանը, աջակցել ուսումնական գործընթացի իրականացմանը, համագործակցություն հաստատել։ Գործատուները սերտորեն համագործակցում են արհեստագործական ուսումնական հաստատությունների հետ, հիմնականում հետևյալ ձևերով. , Են ստեղծում է շրջանավարտների աշխատանքի հնարավորություններ,  անհրաժեշտ ռեսուրսներով աջակցություն, անհրաժեշտության դեպքում, իրականացնել «Հմտություններ ող բացակայում են հմտությունները» վերլուծություններ ՝ աշխատաշուկայի պրոֆիլը բացահայտելու համար [1, էջ. 31]։ Համոզված ենք, որ գործատուների ներգրավումը մասնագիտական ​​կողմնորոշման գործընթացում ապահովում է փոխադարձ օգուտ, նպաստում է գործընկեր կողմերի կարիքների բավարարմանը։ Այսպիսով, մենք գալիս ենք հետևյալ եզրակացության, որ. Ուստի այս հարցում նրանց համագործակցությունը դպրոցի հետ կնպաստի աշակերտի մասնագիտության ճիշտ ընտրությանը։ 2. Ավագ դպրոցում աշակերտների մասնագիտական ​​կողմնորոշման և ուսանողների մասնագիտական ​​ընտրության դեպքում օգտագործվում են տարբեր ուղղություններով գործատուների կողմից իրականացվող աշխատանքները, այցելությունները և համագործակցությունները։ 3. Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ընտանիք-դպրոց-գործատու համագործակցությունը պետք է ակտիվացվի `որպես մասնագիտական ​​կողմնորոշման աշխատանքի արդյունավետ միջոց։ Գրականություն 1. Հովհաննիսյան Վ., Մասնագիտական ​​ուսուցում ուղևոր Գործատուներին կրթության ոլորտում ներգրավելու ուղիները։ Երեւան, Բրիտանական դեսպանատուն / Բրիտանական խորհուրդ, 2010։ -41 էջ։ цию учащихся. Autoref- ը։ դիս ... կանդ պեդ գիտություն Ալմա-Աթա, կազ. պեդ un-t im.recommendations) »; Օմսկ Օմսկի պեդ in-t, 1976. 196 p.4. Հարլամով, ԵԹԵ, մանկավարժություն։ - Մ. Gardariki, 1999. 520 pE-mail. ։

example2177

example2177

Արդի հասարակությունների հատկանշական բնութագրերից մեկը սոցիալական օտարում բարդ և բազմաչափ երևույթն է։ Այն իր խորքային ազդեցություններով, տարատեսակ դրսևորումներով բնորոշ է ներկայիս հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներին և մակարդակներին։ Այդ իսկ պատճառով հոդվածի նպատակն է տալ այս երևույթի հիմքերի, դրսևորումների և զարգացումների վերաբերյալ փիլիսոփայության և սոցիոլոգիայի դասականների, ինչպես նաև արդի հեղինակների հայացքների, պատկերացումների հայեցակարգային նկարագրությունը, դրանց համեմատական վերլուծությունը, ինչը հնարավորություն կտա հասկանալու և բացատրելու հասարակական կյանքում տեղի ունեցող երևույթները խնդրի այս տեսանկյունից։

ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՕՏԱՐՈՒՄ. ՎԻԴԵՈ-ՄԵԹՈԴոլոգիական մոտեցումների համեմատական ​​վերլուծություն modernամանակակից հասարակությունների բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը սոցիալական օտարման բարդ, բազմաչափ երեւույթն է։ Այն բնորոշ է այսօրվա հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներին և մակարդակներին ՝ իր խոր ազդեցություններով և տարատեսակ դրսևորումներով։ Սոցիալական օտարացումը զուգահեռվում է այս կամ այն ​​կերպ, զուգորդվում այնպիսի երեւույթների հետ, ինչպիսիք են սոցիալական քայքայումը, անոմիան, անհատականացումը և այլն։ 19-րդ դարի վերջին «հատկապես 20-րդ դարի ինտենսիվ ինդուստրացումը, շուկայական հարաբերությունների տրամաբանության ներխուժումը կյանքի բոլոր ոլորտներ, սպառողական հարաբերությունների համախմբում, նեոլիբերալիզմ, տոկոսադրույքների համակարգ և շարունակական, անկանխատեսելի զարգացումներ։ Այսպիսով, օգտագործելով սոցիալական օտարացումը ժամանակակից հասարակություններում, հոդվածը ներկայացնում է երևույթի նկարագրությունը, դրա հիմքերը, փիլիսոփայությունը զարգացումների, զարգացումների, փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի դասականների, ինչպես նաև ժամանակակից հեղինակների տեսակետների, գաղափարների, գաղափարական կառուցվածքների և համեմատական ​​վերլուծության մասին։ , Այսպիսով, «օտարում» հասկացությանը հղում արեց Հեգելը։ Վերջինս նշեց, որ օտարումն առաջանում է այն ժամանակ, երբ ճանաչման օբյեկտը բաժանվում է գիտակից մարդուց `փիլիսոփայից 1։ Հեգելի համար օտարացումը հաղթահարելու հիմնական միջոցը փիլիսոփայական ըմբռնումն է։ Դա բանական աշխարհի ըմբռնումն է, և աշխարհը ճանաչելը նշանակում է մեկ լինել այդ աշխարհի հետ, նույնանալ նրա հետ 2։ Այսպիսով, Հեգելի համար օտարության հաղթահարումը կապված է խաղաղության հետ; Փիլիսոփայական օտարման այս խնդրի լուծումը կայանում է իրականության ռացիոնալության հետ հավասարեցման մեջ։ Հեգելի փիլիսոփայության ազդեցության ներքո հետագայում ի հայտ եկան երկու ճամբար. Ձախակողմյան հեգելյանները, ովքեր զարգացրեցին իր փիլիսոփայությունը ՝ աջակցելու նորարարությունները կրոնում և քաղաքականությունում, և աջակողմյան հեգելյանները, ովքեր մշակեցին իր փիլիսոփայությունը քաղաքական-կրոնական պահպանողական ուղղությամբ։ Լյուդվիգ Ֆոյերբախը առաջին ճամբարի ներկայացուցիչ էր, ձախակողմյան հեգելյանականությունը։ Իր փիլիսոփայության մեջ Ֆոյերբախը օտարացումը ներկայացնում է որպես մարդկային գիտակցության տարանջատում դրսից։ Մի մասն ընդգրկված է նյութական աշխարհում, իսկ մյուս մասը ՝ Աստծո աշխարհում։ Նյութական աշխարհը, մռայլ և ձանձրալի լինելով, նպաստում է կատարյալ աշխարհի կանխատեսումներին։ Ըստ նրա, քանի դեռ այս երկու աշխարհները միմյանցից անջատ են, օտարման խնդրի լուծում հնարավոր չէ 3։ Այսպիսով, Ֆոյերբախը Աստծո երկրպագությունը համարեց օտարության հավատք դավանանքի «գեներալի» հանդեպ, քանի որ այն կապում էր մարդկային որակները արտաքին գաղափարների հետ, այլ ոչ թե դրանք որպես «իր» մաս։ Հորովիցը նշում է, որ իդեալիստ Հեգելը օտարացման սոցիոլոգիական մոտեցմանը ավելի մոտ է, քան մատերիալիստ Ֆոյերբախը։ Պատճառն այն է, որ Հեգելի օտարացումը հաղթահարվում է մի շարք գործողությունների միջոցով, որոնք կապելու են լինելու առարկան աշխարհի օբյեկտի հետ։ Մինչդեռ Ֆոյերբախի լուծումը ենթադրում է հավատի պրոյեկտիվ նևրոտիկ կողմերի ավելի հոգեբանական հաղթահարում 4։ Հեգել ոյ Ֆոյերբախն իր ազդեցությունն ունեցավ Կ.-Ի վրա Մարքսի գաղափարների զարգացման վրա։ Վերջինս իր հերթին փիլիսոփայական դաշտից «օտարման» հասկացությունը տեղափոխեց տնտեսական դաշտ և ներկայացրեց մարդու օտարումը իր արտադրանքից։ Ըստ Մարքսի ՝ մարդիկ այլ կենդանիներից առանձնանում են իրենց գիտակցությամբ, ինքնավարությամբ և հասարակության արդյունավետ անդամներ լինելու կարողությամբ, ինչը նրանց տալիս է կյանքի իմաստի զգացում։ Հեղինակի խոսքով ՝ սա մարդկային բնույթ է կրում, որը Էլննային թույլ է տալիս որոշ չափով վերահսկել իր ճակատագիրը։ Այնուամենայնիվ, երբ անհատը գտնվում է կապիտալիստական ​​համակարգի ցածր շարքերում, ղեկավարվում է բարձր դասերի կողմից ՝ հնարավորինս արտադրելու համար, նա այլևս չի կարող վերահսկել ապագան, անհատի և նրա մարդկային էության միջև կա տարածություն, որը օտարում է։ , Ըստ օտարացման մարքսիստական ​​հայեցակարգի ՝ աշխատողները տարանջատված են իրենց արտադրածից։ Ինչու են նրանք արտադրում։ Օտարումը կապիտալիզմի արդյունք է։ Բանվորներն անխուսափելիորեն կորցնում են իրենց «ես» -ի վերահսկողությունը, քանի որ նրանք վերահսկողություն չունեն իրենց աշխատանքի վրա։ Այլ կերպ ասած, աշխատանքը մարդուն օտար է դարձնում իր արտադրանքի համար։ Ընդհանրապես, մարդկային հարաբերությունների մասին խոսելիս, ըստ անհատների հարաբերությունների, կարելի է առանձնացնել երկու տեսակ։ Մարդիկ եկել են այն եզրակացության, որ նպատակներին հասնելու համար միմյանց հետ միավորվելը ավելի արդյունավետ և օգտակար է։ Այնուամենայնիվ, այս ասոցիացիաները կարող են հեշտությամբ թուլանալ կամ ամրապնդվել ՝ կախված խմբի նպատակներից։ Այսպիսով, առաջին տիպի դեպքում միությունը տեղի է ունենում գիտակցական մակարդակում, մինչդեռ երկրորդ տիպի դեպքում բնորոշ է խմբին պատկանելու զգացումը։ Միության այս տեսակի մեջ անհատի կապերն ամուր են։ Դրա անդամները համերաշխության զգացում ունեն, այդ կապերը չեն խզվում, թուլանում են, եթե դա որևէ այլ առավելություն չի բերում։ Օտարացումը, կարելի է ասել, առաջին տեսակի արդյունք է, երբ անհատները ունենում են կապերի թուլացում, անհատականացում, պատկանելության զգացում կարող է թույլ արտահայտվել, առկա են ուժեղ ոչ համայնքային կապեր։ Նման իրավիճակները իրենց աշխատություններում հիշատակվում էին որպես Ֆ. Թունիս, նույնն է նաև Դ. F. Tunis- ը տարբերակում է Gesellschaft- ը (հասարակություն) և Gemeinschaft- ը (համայնք)։ Առաջին օղակը Gesellschaft- ն է, որը բնորոշ է գործիքային գործառույթ ունեցող սոցիալական խմբերին, այսինքն ՝ նրանք օգնում են խմբի անդամներին հասնել իրենց նպատակներին։ Եվ խմբի անդամներին ուրիշներին օգնելու միակ դրդապատճառն այն է, որ ի վերջո նրանք կստանան իրենց արածի համարժեքը 5։ Ըստ Թունիսի, Gesellschaft հարաբերություններն առաջանում են քաղաքաշինական-կապիտալիստական ​​համատեքստում, որը բնութագրվում է անհատականությամբ, օգտագործվում են դրամավարկային հարաբերությունները։ Gemeinschaft- ը բնորոշ է այն խմբերին, որոնք ծագում են պատկանելության հիման վրա։ Այստեղ օգտագործվում են ընդհանուր նպատակները. Այդ խմբի անդամները դրանց հասնելու ճանապարհն են։ Օտարման մասին խոսելիս անհրաժեշտ է վկայակոչել Դյուրկհեմի «անոմիա» հասկացությունը, որը նա ներմուծեց իր «Աշխատանքի բաժանում» գրքում։ Նա անոմիան նկարագրում է որպես աշխատանքի բաժանման աննորմալ ձև, որն առաջանում է, երբ այդ բաժանումը հասարակության մեջ չի ստեղծում համերաշխություն։ Հեղինակը իր «Ինքնասպանություն» աշխատության մեջ անդրադառնում է «անոմիա» հասկացությանը, որտեղ նշում է, թե ինչպես է նորմատիվային համակարգի թուլացումը կամ վերացումը հասարակության մեջ անոմիա առաջացնում։ Անոմին նկարագրվում է որպես մի իրավիճակ, երբ հասարակությունը գնահատում է B 5 Bond N., Ֆերդինանդ Թյունիսի գնահատումը Կարլ Մարքսի համար։ Պարտքեր և հեռավորություն, նորմատիվային կարգավորման թուլացում, այդ թվում `երբ հին նորմերը կորցրել են իրենց ուժը և դեռ նորերը չեն հայտնվել, որոնք այլևս չեն կարգավորում սոցիալական հարաբերությունները։ Ընդհանուր մակարդակում անոմիան կապված է անհատական ​​հարմարվողականության հետ կապված դժվարությունների հետ, ինչը հանգեցնում է սոցիալական կողմնորոշման կորստի, անապահովության զգացումի, մարգինալացման, աճող անվերահսկելի սպասումների, հարաբերական զրկանքների զգացում և հիմնական սոցիալական արժեքների օրինականության քննադատություն։ , Երբ վարքը կարգավորող նորմերը չեն գործում, մարդիկ այլևս չգիտեն, թե ինչ կարելի է ակնկալել այլ մարդկանցից։ Երբ մենք խոսում ենք անհատականությունից համայնքային հարաբերություններին անցնելու մասին, որը սոցիալական օտարման հիմքն է, անհրաժեշտ է անդրադառնալ Գ. Նմանատիպ աշխատություններին, հատկապես «Փողի փիլիսոփայությունը»։ Ստեղծագործության մեջ հեղինակը ներկայացնում է, թե ինչպես են փողը, անհատները, ժամանակակից հասարակությունն ընդհանուր առմամբ միմյանց հետ անքակտելիորեն կապված 8։ Նախ ՝ հեղինակը առաջ է քաշում արժեքի գաղափարը, կապում փողի հետ ՝ նշելով, որ հենց փողի միջոցով են օբյեկտիվանում մարդկանց կողմից ընկալվող սուբյեկտիվ արժեքները։ Տարբեր արժեքներ կարող են կցվել միևնույն առարկային, բայց ցանկացած սուբյեկտիվ արժեք կարելի է գտնել մեկ օբյեկտի մեջ ՝ ամբողջական օբյեկտիվ արտահայտություն կամ դրսևորում 9։ Այստեղ արժեքը որոշվում է այն ցանկությամբ, որ մարդիկ ձեռք են բերում առարկան, այլ ոչ թե դրա կիրառելիության արժեքով։ Zimիմելը նշում է, որ ժամանակակից հասարակության մեջ փողն ավելի գործունակ է դառնում։ այն հարաբերություններ է ստեղծում ապրանքների և ծառայությունների հոսքի միջոցով ՝ այն վերածելով անդեմ ծախս-օգուտի հարաբերությունների։ Այսպիսով, փողը դառնում է գործիք, որը մարդկանց սոցիալական փոխազդեցության բաղկացուցիչ մասն է։ Phenomenonիմելն այս երեւույթն անվանում է փոխազդեցությունների ապրանքայնացում կամ որակի ընդհանուր իջեցում 10-ի։ Նշվում է, որ փողը մեծացնում է անհատական ​​ազատությունները, «այն կարող է հաղթահարել ֆիզիկական և սոցիալական հեռավորությունը անհատների միջև», քանի որ այն կարող է բացարձակ փոխանցվել անհատականացման գործընթացի շնորհիվ։ Modernամանակակից կյանքում զգայունությունը փոխարինվում է հաշվարկով; վերամշակման գործընթացը գերակա է դառնում յուրաքանչյուր ոլորտում։ Այսպիսով, այդ հաշվարկելիությունը, կենտրոնացումը կենտրոնացված է քանակի վրա, հանգեցնում է այն փաստի, որ սոցիալական փոխազդեցությունները սկսում են վերահսկել 8 Deflem M., The Sociology of the Sociology of Money. Սիմելի և փողի ժամանակակից ճակատամարտի միջոցով, և արդյունքում փողը դառնում է նպատակ։ Մյուս կողմից, էլեկտրոնային փողն ունի ազատագրական գործառույթ, քանի որ այն մարդկանց ազատում է որոշակի խմբերի անդամագրվելուց, և այդ խմբերի հետ հարաբերությունները պայմանավորված են միայն նյութական շահույթով։ Բայց այս ազատությունը, մյուս կողմից, բերում է հաճույքի, զգացմունքի, որակի հարաբերական բացակայության։ Այսպիսով, պարզվում է, որ ժամանակակից հասարակության մեջ, որտեղ կա անհատականության աճ, տեղի են ունենում հարաբերությունների նյութականացում, փոխազդեցություններ, վերազինում, օտարում և մեկուսացում, միևնույն ժամանակ ստեղծելով ցանց անհատների միջև, որտեղ փող է շրջանառվում։ Մարդկային հարաբերությունները դիտարկվում են որպես շահի, փոխանակման հարաբերություններ։ Արդյունքում, փողը նյութականացնում է ողջ սոցիալական կյանքը, ներառյալ տնտեսությունը, մշակույթը և հանգեցնում է բովանդակության, որակական արժեքի քանակական գործառույթի վերափոխմանը։ Վերը քննարկված հարցերին անդրադարձավ նաեւ Մ. Վեբերը ռացիոնալացման և բյուրոկրատացման իր հասկացություններում։ Նա տեսնում էր արդիականացումը որպես բանականացման գործընթաց, որն ազդում էր տնտեսական կյանքի, կրոնի, անհետացող ավանդական գաղափարների և սովորական պրակտիկայի վրա ՝ հօգուտ բանական չափանիշների։ Ռացիոնալացման հիմնական նախադրյալն այն է, որ անհատները սկսում են օգտագործել գիտելիքները հարաբերությունների համատեքստում, որոնք նպատակ ունեն վերահսկողություն հաստատել շրջակա միջավայրի վրա։ Սակայն դրանով տեղայնացման գործընթացը, ինչպես նշում է Վեբերը, մարդուն փակեցնում է ռացիոնալացված հաստատությունների, կազմակերպությունների, գործունեության երկաթե վանդակում։ Վեբերը բյուրոկրատիան համարում է անկանոնացման հիմնական օրինակը 11։ Երբ աշխարհը դեմագոգիկ է, հայտնվում է բյուրոկրատիայի տակ։ Բյուրոկրատական ​​ճնշումը սկսում է ի հայտ գալ, և բյուրոկրատությունները մարդուն վերաբերվում են որպես սովորական թվին, այլ ոչ թե եզակի անհատականությանը։ Մտնելով ցանկացած կազմակերպություն ՝ անհատները ստիպված են զոհաբերել իրենց անձնական ցանկությունները ՝ ընդդեմ կազմակերպության գործընթացի նպատակների և 12։ Բայց այդպես վարվելով նրանք կորցնում են իրենց «ես» -ի մի մասը, այդպիսով օտարվելով։ Վեբերի բանականության գաղափարները նրա աշխատություններում մշակել է իր ուսանող Չ. R. Mills. Միլզի սոցիոլոգիան կենտրոնացած է արդյունաբերական հասարակության այնպիսի խնդիրների վրա, ինչպիսիք են օտարացումը, ժողովրդավարության սպառնալիքները, մարդու ազատությունը 12 Erwell F., Verstehen։ Մաքս Վեբերի սոցիոլոգիան, Օկլահոմա, 1996, էջ. 5. Անհանդուրժողականությունը, բարոյական անտարբերությունը և այլն, որոնք փոխկապակցված են, բոլորը բյուրոկրատական ​​գործընթացի մաս են կազմում։ Մարքսի նման, Միլզը նաև խթանում էր օտարացումը որպես աշխատանքային գործընթացի առանձնահատկություն։ նա ուսումնասիրում էր սպիտակ մանյակների աշխատողներին ՝ կախված բյուրոկրատական ​​համակարգից։ Սպիտակ օձիքով աշխատողներից շատերը որոշումներ կայացնելու ազատություն չունեն, ինչը հանգեցնում է աշխատանքից օտարման։ Միլսի կարծիքով, սպիտակ օձիքների օտարման առանձնահատկությունն այն է, որ, ի տարբերություն աշխատողների, նրանց անհատականությունը լիովին ներգրավված է աշխատանքային գործընթացում։ Եվ այս «անհատականության շուկան», որը սպիտակ մանյակներով աշխատելու հիմնական մասն է, ընդգծում է տարածված անվստահությունն ու ինքնաօտարումը, որն այնքան տարածված է ժամանակակից մարդկանց շրջանում 13։ Բայց, ի տարբերություն Մարքսի, Միլսը օտարումը չի պայմանավորում միայն կապիտալիզմով ՝ որպես արտադրական միջոցների տիրապետմամբ, այլև աշխատանքի ժամանակակից բաժանմամբ։ Օտարման աստիճանը տատանվում է `կախված աշխատողի ինքնավարության աստիճանից, ազատությունից և հմտություններից։ Միլսը նշում է, որ ժամանակակից հասարակության մեջ գրեթե բոլոր աշխատատեղերը բնութագրվում են օտարման աստիճանում, քանի որ աշխատողի գործողությունները ենթակա են այլ մարդկանց վերահսկողության։ Աշխատանքի բաժանման արդյունքում աշխատողը չի անցնում աշխատանքի ամբողջ ընթացքը, չի տեսնում, երբեմն նույնիսկ տեղյակ չէ վերջնական արտադրանքի մասին։ Բացի վերը նշվածից, օտարման պատճառն այն է, որ աշխատակցին հնարավորություն չի տրվում մտքերը ներդնել աշխատանքի մեջ, ինչը բյուրոկրատական ​​համակարգի առանձնահատկությունն է։ Այսպիսով, Միլսը տեսնում է օտարման աղբյուրը հենց կազմակերպության մեջ ՝ նշելով, որ դա հեռացնում է մարդուն իր աշխատանքը հասկանալուց, նրա աշխատանքը վերահսկելուց, որոշում է մարդու համար, թե երբ, ինչպես և ինչ արագությամբ նրանք պետք է աշխատեն։ Մարքսիստական ​​օտարման գաղափարը իր ազդեցությունն ունեցավ Ֆրանկֆուրտի դպրոցի ներկայացուցիչներ Տ. Ադորնոյի և Մ. Հորկհայմերի «Լուսավորության դիալեկտիկայի» մասին, որի հիմնական գաղափարը օտարումն է։ Եթե ​​Մարքսը օտարումը կապում էր հիմնականում կապիտալիզմի ազատական ​​տնտեսական համակարգի զարգացման հետ, կենտրոնանալով աշխատանքի բաժանման վրա, Հորկհայմերը և Ադորնոնան սկսեցին տարածել այն ավելի լայն ասպեկտների վրա, քան պարզապես աշխատանքի բաժանում։ Հեղինակները նշել են, որ օտարացումը բնորոշ է զանգվածային հասարակությանը։ Աշխատանքի մեջ նշվում է, որ 13 Mills CW, White մանյակ լուսավորություն։ ամերիկյան միջին դասերը, Նյու Յորք, 2002, էջ. 187-188.14 Adorno T., Horkheimer M., Dialectic of Enlightence. Փիլիսոփայական բեկորներ, Սթենֆորդ, 2002 թ., Նպատակն էր կրթությունը դարձնել և զանգվածներին ազատել առասպելներից, կախարդություններից, իռացիոնալ ուժերից։ Ռացիոնալությունը, ի տարբերություն իռացիոնալ առասպելների և մոգության, համարվում էր այդ իռացիոնալ գործոնների նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու, առաջընթացը խթանելու, քաղաքակրթությունը ռացիոնալացնելու հիմնական միջոց 15։ Բայց ստեղծագործության հիմնական իմաստն այն է, որ լուսավորությունն ինքն իրեն ոչնչացնում է։ Դա է դիալեկտիկայի իմաստը։ Մարդկությունը հասնում է իր անկախությանը ՝ ճնշելով իր ներքին բնույթը։ Այսինքն ՝ երբ մարդկությունը դառնում է ռացիոնալ, նա օգտագործում է այդ ռացիոնալությունը բնությունից ազատվելու, նրան տիրանալու համար, բայց միևնույն ժամանակ ստեղծում է կառույցներ, որոնք այնուհետև քաշում են հասարակության գերության մեջ։ Այսպիսով մարդը ազատություն է ձեռք բերում արտաքին բնույթից, բայց ներքին իմաստով նա կրկին դառնում է ստրուկ։ Այսինքն ՝ ինտելեկտը ոչնչացնում է իր ստեղծած մարդկությունը։ Adorno- ն և Horkheimer- ը խթանում են «մշակութային արտադրություն» հասկացությունը։ Նրանք ներկայացնում էին կապիտալիստական ​​հասարակության մշակութային արտադրությունը որպես Լուսավորության մի կողմ, որը գործիքային տրամաբանությանը թույլ էր տալիս ստանձնել մարդու սոցիալական կյանքի դերը։ Մշակութային արտադրությունը ստեղծում է կեղծ գիտակցություն աշխարհի մասին ՝ հիմնված առասպելների և աղավաղումների վրա։ Այն դիտավորյալ տարածվում է իշխող դասին օգուտ տալու համար։ Մշակութային արտադրության բոլոր նմուշները ստեղծվում են շահույթ ստանալու համար, ուստի մշակույթի առևտրայնացումը բերում է մարդկային գիտակցության առևտրայնացման։ Մարդիկ դառնում են կամավոր սպառողներ իրենց օտարման վերարտադրողներ ՝ լինելով ոչ թե մշակույթի արտադրողներ, այլ միայն մաքուր սպառողներ 16։ Այսպիսով, օտարումը կապված է հենց այս մշակութային արտադրության հետ, որը մարդուն սուբյեկտից վերածում է անդեմ առարկայի, որն այլևս չի ստեղծում այն, ինչ սպառում է և ծառայում է իշխող դասի շահերին։ Իր հերթին. Ֆրոմը օտարացումը սահմանում է որպես փորձի մի ձև, երբ անհատն այլևս իրեն չի զգում որպես իր աշխարհի կենտրոն, որպես գործողությունների ստեղծող։ Ընդհակառակը, նրա գործողությունները և դրանից հետո դարձել են նրա տերը, ում նա ենթարկվում է, կամ ում նույնիսկ կարող է երկրպագել։ Օտարված անձնավորությունը կապ չունի իր հետ, ինչպես որ այլևս կապ չունի այլ մարդկանց հետ 17։ Ըստ այդ սահմանման ՝ ստացվում է, որ ժամանակակից հասարակության բոլոր անդամներն օտարված են, և Ֆրոմը իրականում խոսում է մեր ժամանակի օտարված հասարակության մասին 16 Thompson P., Frankfurt school, 3-րդ մաս։ Լուսավորության դիալեկտիկա, The Guardian, 2013.17 Գեյեր Ֆ., Շվայցեր Դ., Օտարման տեսություններ։ Քննադատական ​​հեռանկարներ փիլիսոփայության մեջ և տեղական առանձնահատկությունը։ Այս տեսանկյունից Ֆրոմի տեսակետները հոռետեսական են, նշում է նա, որ օտարումն ու ավտոմատացումը հանգեցնում են էլ ավելի խելագարության, երբ այլ բան իմաստ չունի։ Ըստ Ֆրոմի, օտարման ամենօրյա ձևը ճնշման արդյունք է արդյունաբերական հասարակության համատեքստում, որտեղ գործիքակազմությունն ու մեկուսացումը դարձել են սոցիալական հարաբերությունների հիմքը։ Ֆրոմը դեպրեսիան, դժբախտությունը նկարագրում է որպես օտարացում «իրենից», բնությունից և ուրիշներից 18։ Կրկին անդրադառնալով «անոմիա» հասկացությանը ՝ անհրաժեշտ է անդրադառնալ Ռ. Մերթոնին։ Չկան հասարակություններ, որտեղ չկան հասարակական կյանքը կարգավորելու նորմեր։ Այնուամենայնիվ, մշակույթի արժեքների հիերարխիայում բարձր դիրք զբաղեցնող նորմերը, սովորույթները, ինստիտուցիոնալ վերահսկողության մեխանիզմների նպատակներին արդյունավետ ինտեգրումը տարբերվում են հասարակությունից։ Սա հարց է առաջացնում, թե առկա ընթացակարգերից որն է առավել արդյունավետ մշակութային ընդունելի արժեք ստեղծելու հարցում։ Մերթոնը նշում է, որ տեխնիկապես ամենաարդյունավետ ընթացակարգը, լինի դա մշակութային լեգիտիմ, թե ոչ, սովորաբար գերադասելի է ինստիտուցիոնալ կերպով սահմանված վարքից։ Եվ եթե այս գործընթացը ցույց է տալիս շարունակականության միտում, ապա հասարակությունը դառնում է անկայուն, առաջանում է անոմիա կամ աննորմալություն 20։ Սա հիմք է դարձել հեղինակի համար առանձնացնել անհատական ​​հարմարվողականության տեսակները `նպատակների կապի և դրանց հասնելու` մշակութային ընդունելի միջոցների հետ կապված։ Այսպիսով, Մերթոնը առաջ է քաշում անոմիայի իրավիճակին հարմարվելու հինգ տեսակ ՝ հիմնված սոցիալական ընդունված, հին արժեքների վրա, որդեգրում, մերժում կամ փոխարինում ՝ համապատասխանություն, նորարարություն, ծիսականություն, խուսափում և ընդվզում։ Սոցիալական օտարմանն անդրադառնում են նաև ժամանակակից գիտնականները, ինչը նշանակում է, որ այս երևույթը չի կորցրել իր արդիականությունը. դա բնորոշ է ժամանակակից հասարակությանը։ Այսպիսով, սոցիալական օտարման տեսության ներկայացուցիչը, առավել վերջերս, հոլանդացի սոցիոլոգ-կիբերնետիկ Ֆ. Գեյերն են։ Վերջինս առաջարկեց օտարացումն ուսումնասիրելու համար օգտագործել ընդհանուր համակարգի տեսություն։ Օտարումը սովորաբար ենթադրում է որոշակի հարաբերություններ առարկայի խմբի երկու կողմերի և արտաքին միջավայրի հետ. Աստված, բնություն, աշխատանք, արտադրական միջոցներ, «ինքը», տարբեր սոցիալական կառույցներ և հաստատություններ և այլն։ Այսինքն ՝ այդ հարաբերությունները ենթադրում են անջատում դրանցից։ Գայերը անհատին դիտում է որպես առանձին համակարգ, որն ունի իր արտաքին միջավայրը, և նա անընդհատ համագործակցում է orորի հետ։ Սա նշանակում է, որ անհատը արտաքին միջավայրից ընտրում է որոշակի տեղեկատվություն, որը պետք է համապատասխանի նրա գործողություններին ՝ միաժամանակ ստեղծելով տեղեկատվություն արտաքին միջավայրի համար։ Գեյը կենտրոնանում է անհատի վրա, քանի որ դա միակ համակարգն է, որը կարող է տեղյակ լինել իր օտարման մասին 21։ Ինչ վերաբերում է խմբերին ու ինստիտուտներին, ըստ հեղինակի, կարող ենք ասել, որ ոչ թե խումբն է օտարվում, այլ այդ խմբի անդամները։ Այսպիսով, ինչպես արդեն նշվեց, Գայերի տեսության մեջ համակարգը անհատական ​​է։ Արտաքին մարդը կարող է տեսնել այդ համակարգի միայն արտաքին սահմանները, բայց ոչ նրա ներքին կառուցվածքը։ Դրա մասին կարելի է միայն կռահել արդյունքների և արդյունքների տարբերություններից, որոնք կարող են դիտարկել արտաքին միջավայրի ներկայացուցիչները։ Ներածումը փոփոխականների ամբողջություն է, որոնք գալիս են արտաքին միջավայրից։ Արդյունքն իր հերթին փոփոխականների շարք է, որոնք ենթադրում են այն ամենը, ինչը, կարծես, թողնում է համակարգը համապատասխան արտաքին միջավայրին։ Այլ կերպ ասած, արդյունքը համակարգի վարքագիծն է, որը պատասխան է կամ գործողություն է շրջակա միջավայրին։ Քանի որ սա շրջանաձեւ մոդել է, այսինքն ՝ առկա է մուտքային-ելքային տեղեկատվություն, այն կարելի է դիտել երկու տեսանկյունից ՝ կախված նրանից, թե մուտքը առաջինն է, թե ելքը։ Եթե ​​նայենք ներածմանը, մենք ստանում ենք խթան-պատասխան սխեմա, որի դեպքում համակարգը դիտվում է որպես ռեակտիվ և ոչ նորարարական։ Եթե ​​մենք նախ համարում ենք լուծումը, ապա նախաձեռնությունը տրվում է համակարգի կողմից, այն կարելի է համարել մանիպուլյատիվ և նորարարական։ Համակարգի գործունեության հիման վրա Գայերը առանձնացնում է երկու տեսակի գործառույթներ ՝ իրավիճակային և որոշումներ կայացնելու գործառույթներ։ Առաջինը տեղեկատվության ամբողջությունն է, որը համակարգը հավաքել է բոլոր իրավիճակներում, որտեղ եղել է։ Այս դեպքում անհատի հիշողության մասը տարածությունն է, որը պարունակում է իրավիճակային գործառույթներ։ Փորձի տվյալների ամբողջականության սիմվոլիկան հավաքվում է այնտեղ։ Իսկ որոշումներ կայացնելու գործառույթը կապված է իրավիճակային գործառույթների հետ։ Այս գործառույթները կազմում են համակարգի ուղենիշը։ Բնապահպանությունն այն ամենն է, ինչը դուրս է համակարգից։ Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ չէ խոսել ամբողջ արտաքին միջավայրի մասին, այլ միայն այն մասի, որը համապատասխանում է տվյալ ժամանակին տվյալ համակարգին 21 Geyer F., Schweitz D., Teories of Alienation. Քննադատական ​​հեռանկարներ փիլիսոփայության և հատվածի և ոլորտում։ Այսպիսով, Գայերը առաջ է քաշում հետևյալ գաղափարը. Օտարումը բնորոշ է այն անհատին, որին նա ընկալում է որպես համակարգ, որն իր հերթին ունի իր արտաքին միջավայրը։ Արտաքին միջավայրից բացի, համակարգն ունի մուտքային-ելքային, ինչպես նաև որոշակի գործառույթներ, որոնք ապահովում են վարքի ըմբռնման և կարգավորման գործընթացներ։ Ներկայիս տեխնոլոգիական դարաշրջանն անհատի համար այնքան շատ հնարավորություններ և տարբեր ընտրանքներ է տալիս, որ երբեմն նա ի վիճակի չէ համապատասխան ընտրություն կատարել այդ ամենից։ Գայերը դա նկարագրելու համար առաջ է քաշել «բնապահպանական բարդության» հայեցակարգը։ Օտարումը շրջակա միջավայրի այս բարդության արդյունքն է։ Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ այս տեսությունները ցույց են տալիս «սոցիալական օտարում» հասկացության զարգացման դինամիկան։ Եթե ​​փիլիսոփայական մոտեցումները կապված էին անհատի և նրա գիտակցության հետ օտարումից, աշխարհի ճանաչումից և մտքի տարանջատումից կրոնից, ապա այն հետագայում տեղափոխվեց տնտեսական, ապա նաև սոցիալական ոլորտներ։ Եթե ​​սկզբում շեշտը դրվում էր միայն աշխատանքի և բանվորների օտարման վրա, ապա նրանք սկսեցին ուսումնասիրել սոցիալական հարաբերությունները և դրանց փոփոխության վրա ազդող գործոնները, ինչպիսիք են փողը, նյութական շահույթը, սպառումը, զանգվածային արտադրությունը և այլն։ Անդրադառնալով ժամանակակից հասարակությանը `հարկ է նշել, որ բացի վերը նշվածից, այն բնութագրվում է նաև անհատական ​​ազատությունների աճով, այլընտրանքների բազմազանությամբ և այլն։ Evanhat- ը հաճախ է հայտնվում մի իրավիճակում, երբ հնարավորություն ունի ընտրելու այլընտրանքներ, կորչում են սոցիալական կողմնորոշման մեխանիզմները, աճում է մեկուսացման զգացումը, ինչը կարող է հիմք դառնալ սոցիալական օտարման։ Նշված բոլոր տեսությունների քննարկման նշանակությունն այն է, որ դրանք հիմք հանդիսացան Սիմենի համար ամերիկացի սոցիալական հոգեբան Մ. Նա առաջինը ներմուծեց սոցիալական օտարման բաղադրիչներ, որոնց միջոցով հնարավոր դարձավ ուսումնասիրել հասարակության մեջ երեւույթի դրսեւորումները։ Այս բաղադրիչներն են անզորությունը, անիմաստությունը, աննորմալությունը, սոցիալական մեկուսացումը և ինքնազարմացումը 22։ Շուշան hահրիյանՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՕՏԱՐՈՒՄ. ՎԻԴԵՈ-Մեթոդաբանական մոտեցումների համեմատական ​​վերլուծություն Հիմնաբառեր. Սոցիալական օտարում, անոմիա, համայնք, հասարակայնության հետ կապեր, դրամական հարաբերություններ, բյուրոկրատացում, ռացիոնալացում, մշակութային արտադրություն, շրջակա միջավայրի բարդություն։ Ամփոփում ։

example73

example73

Աշխատանքում, ամփոփելով բայական հիմքերով կազմված բաղադրությունների բառակազմական կաղապարների ուսումնասիրության արդյունքները` կարելի է փաստել, որ բայական հիմքերը բավական ճկուն բառակազմական հնարավորություններ ունեն, և նրանցով կազմված նոր գոյականներն ու ածականները մեծապես հարստացնում են հայոց լեզվի բառային կազմը։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենի բառակազմությանը մասնակցող հիմքերի զգալի մասը մեզ է ժառանգվել գրաբարից։ Բայական հիմքերի ձևաբանական կաղապարների մեջ առավել կենսունակ են գոյ.+բայ, ած.+բայ, մկբ. + բայ, բայ+ գոյ. կաղապարները։ Այս կաղապարներով կազմված բարդությունները շարահյուսական կապակցության վերածելիս կարող են արտահայտել խնդրային և պարագայական հարաբերություններ։

Լեզվի զարգացման արդի փուլում բառային կազմի հարստացումն առավելապես կատարվում է ի հաշիվ բայերի` կապված բառաբարդման և ածանցմանկաղապարների հետ։ Ըստ Ա. Սուքիասյանի` բառաբարդումը լեզվի բառայինկազմի հարստացման կարևորագույն եղանակներից է (8, էջ 292), իսկ բայականգերադաս բաղադրիչով կազմված համադրական բարդությունները մեծ տեղ ենգրավում հայերենի բառային կազմում և բառապաշարը հարստացնում են նորգոյականներով ու ածականներով։ Ներկա հոդվածում ներկայացնում ենք բայական հիմքերով բարդությունների կազմության եղանակները, հիմքերի տեսակները, դրանց տարբերակայինձևերը, ձևաբանական կաղապարները, բաղադրիչների շարահյուսական և հոլովական հարաբերությունները և բայական հիմքերին առնչվող բազմաթիվ այլհարցեր։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենի բառակազմությանը մասնակցող հիմքերի զգալի մասը մեզ է անցել գրաբարից ևծառայում է նոր բառեր կազմելուն։ Բարդությունների կազմության ժամանակբայական բաղադրիչն ավելի շատ հանդիպում է բաղադրող հիմքի դերում։ Սաբացատրվում է նրանով, որ բուն կամ իսկական բարդության գերադաս անդամը երկրորդ բաղադրիչն է, իսկ առաջին բաղադրիչը` նրա լրացումը։ Փաստերը ցույց են տալիս, որ բայական գերադաս բաղադրիչներով բարդբառերն առանձնապես արգասավոր չեն գոյականներ կազմելիս, քանի որ այդպիսի կառուցվածք ունեցող բարդ բառերի մեծ մասն արտահայտում է հատկանշային հարաբերություն։ Ստորև ներկայացնում ենք այն խոսքի մասերի ձևաբանական կաղապարները, որոնց կազմությանը մասնակցում են բայական բաղադրիչներ։ 1 Բայական հիմքերի ձևաբանական կաղապարների մեջ առավել կենսունակ են Գ + Բ, Ա + Բ, Մ + Բ կաղապարները։ 1. Գ + Բ կաղապարի բաղադրիչների զուգադրման արդյունքում ստեղծվողնոր բառերը կարող են լինել և՛ գոյականներ, և՛ ածականներ։ Այստեղ բարդության հիմնական իմաստն արտահայտում է բայարմատը, իսկ գոյական բաղադրիչը` տարբեր իմաստներով ու հարաբերություններով, լրացնում է նրան։ «Բարդության ներսում,- գրում է Ս. Էլոյանը,- գոյականով ու բայարմատով (բայահիմքով) բաղադրված բաղադրիչներն իմաստային առումով ունեն այնպիսիփոխհարաբերություններ, ինչպիսին ունի բայը կամ ստորոգյալը իր լրացումների ու ենթակայի հետ» (4,էջ 333)։ Այս կաղապարով գոյական բարդություններ են կազմվում ինչպես հոդակապով՝ աստղագուշակ, ատամնաբույժ, բանաստեղծ, բաժակակալ, դասախոս,գրավաճառ, երկրաշարժ, հարկահան, հարկատու, լրաբեր և այլն, այնպես էլ առանց հոդակապի` խրատասաց, կայծհան, հավկիթ, հյուրընկալ, ձկնորս, ունկնդիր և այլն։ 1 Խոսքի մասերը նշվում են հետևյալ ձևով‵ գ (գոյական), ա (ածական), բ (բայ), մ (մակբայ),իսկ հոդակապը` + նշանով։ Ի դեպ, այս կաղապարով ավելի շատ կազմվում են ածականներ։ Վերջիններիս գերակշռությունը բացատրվում է բայարմատի արտահայտած գործողության ընդհանուր հատկանիշներով` ազգադավ, ազգահալած, թելատու, ծաղկահյուս, կարգապահ, կաշառակեր, մարդատար, պատվաբեր, սրտաբուխ, սերմնազուրկ և այլն։ 2. Ա + Բ կաղապարով ժամանակակից հայերենում հիմնականում կազմվումեն ածականներ` դատարկախոս, երկարակյաց, թեթևասահ, կարճատև, հանդարտածուփ, հումակեր, մեծածախ, նրբահյուս, նորադավան, սակավակյաց,քաղցրաբուխ և այլն։ Հանդիպում են նաև գոյականներ` բարեխոս, բարձրախոս,բարեկամ, հնավաճառ, ստախոս, ուղղաթիռ և այլն, որոնք միաժամանակ կարողեն գործածվել որպես ածականներ։ 3. Մ + Բ կաղապարով բացառապես ստացվում են ածականներ, քանի որկառույցնը պարունակում է հատկանշային իմաստ` առատաբուխ, արագահոս,արագավազ, արագընթաց, հանկարծածին, հարատև, հավերժաբուխ, մշտածածան, վաղահաս, վաղամեռ, վերընթաց և այլն, սակայն հանդիպում են նաևգոյականներ` առաջընթաց, առաջնեկ, հեռադետ, հեռախոս, հեռաչափ և այլն։ Ուշագրավ են թվական, դերանուն, կապ, շաղկապ + բայական բաղադրիչկաղապարները։ Ինչպես նշում է պրոֆ. Ս.Գալստյանը, «վերջին երկու կարգիբառախմբերը` որպես նյութական իմաստ չունեցող, ձևական խոսքի մասեր,ստորադասական բառակապակցություններ չեն կազմում, հետևաբար իսկականբարդությունների կազմությանը որպես բաղադրիչներ չեն մասնակցում (7, էջ23), իսկ դերանունները բառակազմությանը քիչ են մասնակցում և իսկականբարդության կառուցվածքում հանդես են գալիս միայն որպես առաջին բաղադրիչներ (1, էջ 251)։ 4. Դերանուններից բառակազմության տեսակետից շատ կենսունակ է ինքըդերանունը, օրինակ` ինքնաբավ, ինքնաբույժ, ինքնաբուխ, ինքնաեռ, ինքնաթիռ,ինքնաթափ, ինքնածին, ինքնահոս, ինքնամեծար, ինքնասեր և այլն։ Պարզ երևում է, որ ինքը դերանունը երրորդ դեմքի իմաստ չի արտահայտում, այլ երկրորդ բաղադրիչի արտահայտած գործողության ինքնին կատարվելը, ինչպես` ինքնաթիռ = (ինքնիրեն թռչող), ինքնահոս = (ինքնիրեն հոսող) ևայլն։ Ըստ Հ. Բարսեղյանի բառարանի տվյալների` նման կազմությունների թիվըածանցների հետ շուրջ 650 է (5), որոնք կա՛մ ածականներ են, կա՛մ գոյականներ։ Բառակազմական դրսևորումներով ինքն դերանունից քիչ է տարբերվումյուր դերանունը, որը, սակայն, արդի բառակազմության մեջ այլևս կենսունակ չէ։ Էդ. Աղայանի «Արդի հայերենի բացատրական բառարանում» յուր + բայահիմքկաղապարով հանդիպել է 9 օրինակ, որոնք բոլորն էլ ածականներ են` յուրաբնակ, յուրադիր, յուրածին, յուրակերտ, յուրահնար, յուրահոգ, յուրաշարժ, յուրաշեն, յուրաստեղծ (3, էջ 1043)։ Մյուս դերանուններով (ողջ, ամեն, բոլոր, այլ) կազմությունները քանակովզիջում են վերը նշվածներին, թեև այստեղ էլ Դ + Բ զուգորդումից հիմնականումստացվում են ածականներ` այլադավան, այլածին, այլամերժ, այլասեր, ամենագնաց, ամենագրավ, բոլորանվեր, բոլորակերտ, բոլորաշեն, ողջանվեր, ողջախոհ, ողջակեզ և այլն։ 5. Թ + Բ կազմություններում որպես առաջին բաղադրիչ հանդես են գալիսբոլոր թվականները. գերակշռում են մեկից ինը թվականներով բարդությունները, օր.` եռահյուս, եռաշար, հնգասեր, միահավան, միագոչ, միախոս, միածինև այլն։ Իրենց քանակային դրսևորումներով զգալիորեն զիջում են այն կաղապարները, որոնցում բայահիմքը հանդես է գալիս որպես գերադաս բաղադրիչ։ Այսպես`1. Բ + Գ կաղապարով հիմնականում կազմվում են գոյականներ, որոնքբառակապակցության վերածելիս` անորոշ դերբայի սեռական հոլովաձևիիմաստ են ստանում, օր.` անցագիր, գրասեղան, դիտակայան, ելակետ, զսպաշապիկ, ընտրարշավ, խաղաոճ, պարասրահ, մրցահրավեր, քննաշրջան, փոխադրավարձ և այլն, 2. Բ + Ա կաղապարով շատ քիչ բարդություններ են կազմվում, այն էլմիայն ածականներ։ Գերակշռում են -կից արմատական և -ուն (ակ) ածանցավորբաղադրիչներով կազմությունները, թեև կան նաև այլ հիմքերով ածականներ`ընկալունակ, հարգարժան, մարտունակ, շարժակից, պաշտպանունակ, տեսարժան և այլն։ Հանդիպում են նաև գոյականներ՝ գործազուրկ, գործակից, մրցակիցև այլն։ Ինչ վերաբերում է դերբայական սերող հիմք + բաղադրող հիմք կաղապարին, ապա պետք է նշել, որ ժամանակակից հայերենում այս կառույցով համադրական բարդությունների բառակազմությանն անկախ դերբայներից մասնակցում են անորոշը, ենթակայականը և հարակատարը, որոնք կազմում են անվանական խոսքի մասեր։ Այս կազմությունների սերող հիմքում գործածությանհաճախականություն ունեն -գրել , - գործել , - խոսել, - մտածել , -նստել, -վարել,-ուտել դերբայները, որոնց հետ բաղադրող հիմքում հաճախակի հանդես են գալիս -ձև, -նյութ, - ոճ, - տեղ, - ցավ և այլ հիմքերը՝ գրելաձև, գրելաթուղթ, գրելաոճ,գործելաշրջան, խոսելակերպ, խոսելաձև, խոսելացավ, մտածելակերպ, մտածելաձև, նստելաձև, նստելավարձ, նստելատեղ, պատմելաձև, պատմելաոճ, վառելանյութ, վարվելաձև և այլն։ Վերը բերված օրինակներից ակնհայտ է, որ անորոշ դերբայը, հանդեսգալով սեռական հոլովի նշանակությամբ, բաղադրություններում դրսևորվում էմերթ գոյականի, եթե բաղադրող հիմքը գոյական է (գրելաձև-գրելու ձև, վարելահող-վարելու հող,), մերթ բայի նշանակությամբ՝ դառնալով խնդրային լրացում,եթե բաղադրող հիմքը բայական է (զբոսասեր - զբոսնել սիրող, զրուցասեր– զրուցել սիրող, իշխելասեր – իշխել սիրող) և այլն (6,էջ103)։ Իսկ ենթակայական դերբայը բառակազմական կաղապարներում հանդես է գալիս երկակի կիրառությամբ` Ա. որպես բուն կամ իսկական բարդության սերող հիմք, օր.` արարողակարգ, քերթողահայր, ծնողասեր, ծնողասպան, ծնողապաշտ և այլն,Բ. որպես բուն կամ իսկական բարդության բաղադրող հիմք. ընդ որում,այս կաղապարի բառերը կարելի է բաժանել երկու խմբի` բառեր, որոնք առաջացել են բառակապակցություններից` հեռուստադիտող, ռադիոլսող, ռադիոսիրող, կինոդիտող, իրավախախտող, լրագրող, և բառեր, որոնք առաջացել են անորոշ դերբայից` արդյունաբերող, արդյունահանող, գծագրող, մեքենագրող, մեղադրող, սղագրող, ուսումնասիրող և այլն։ Ինչպես երևում է օրինակներից, ենթակայական դերբայով արտահայտված հիմքերն անվանական նշանակությունունեն։ Ենթակայական դերբայի պես երկակի կիրառություններ ունի նաև հարակատարը, որի վերջավորությունը` -ած ածանցը, բայերից կազմում է բազմաթիվ ձևեր ինչպես գործողության հետ կապված հատկանիշի, այնպես էլ անցյալդերբայի նշանակությամբ (2, էջ 194)։ Օրինակ` երկփեղկված, լիաբեռնված, ծանրաբեռնված, շահագրգռված։ Հարկ է նշել, որ եթե բայական բաղադրիչը սերող հիմքում հանդես էգալիս բայահիմքի և դերբայական հիմքի ձևով, ապա բաղադրող հիմքում երևանէ հանում տիպաբանական բազմազան տարբերակներ (2, էջ 251), որոնց մեջկարելի է առանձնացնել՝ 1. մաքուր բայարմատով կազմված, որը համընկնում է պարզ բայերի ներկայիհիմքին` աստվածապաշտ, բանախոս, հերարձակ, հողակերտ, քարակոփ ևայլն, 2. գրաբարի պատճառական բայերին համընկնող՝ ամպահարույց, կիսակառույց, վարձահատույց, խելակորույս, որդեկորույս, մատնացույց, ինքնուսույցև այլն,3. անցյալ կատարյալի ցոյական վերջավորություններին համընկնող` ազգուրաց, անձնամոռաց, ալրաղաց, բանիմաց, հեռասլաց, խրատասաց, նրբազգացև այլն,4. բուն հրամայականի եզակի երկրորդ դեմքին համընկնող հիմքերի տեսակները։ Առավել գործածական են դիր և տուր հիմքերը` ուսադիր , որմնադիր,օրենսդիր, բնատուր, անձնատուր և այլն։ Հաճախ բառաբարդման կամ ածանցման դեպքում, երբ բայական բաղադրիչը հանդես է գալիս բարդության բաղադրող հիմքում, բայական հիմքերումառաջանում են հնչյունափոխական երևույթները։ Օրինակ՝ ի > ը` գնդացիր - գնդացրորդ, նետաձիգ - նետաձգություն, ի > զրո` արյունակից - արյունակցական, ուղեկից - ուղեկցորդ, ույ > ու` մեղվաբույծ - մեղվաբուծություն, ջրասույզ - ջրասուզակ,է (ե)>ի` դիակեզ - դիակիզարան, բանասեր – բանասիրություն, ու > ը` բարեհունչ – բարեհնչություն, խոտհունձ – խոտհնձիչ,ու> վ‵ տեղեկատու-տեղեկատվություն, կաթնատու-կաթնատվություն և այլն։ Վերջապես, երբ բարդության բաղադրող հիմքն արտահայտվում է բայարմատով կամ բայահիմքով, նման բարդությունները բառակապակցություններիվերածելիս առաջին բաղադրիչն ստանում է զանազան հոլովական իմաստներ. Ուղղական -հայցականի նշանակությամբ` ալրաղաց, խրատասաց, հարկատու, հուսահատ, սրտատրոփ, սրտամեռ, տնաքանդ, սանձարձակ, ուժասպառ և այլն։ Սեռական - տրականի նշանակությամբ` բուն սեռական` արքայանիստ,դիմաշարժ, տրական` գետնատարած, կենտրոնամետ, երկնահուպ, չափահասև այլն։ Բացառականի նշանակությամբ` հողմածեծ, ձայնազուրկ, սրտաբուխ,լեռնահոս, հողածին, մտահան, պաշտոնազուրկ և այլն։ Գործիականի նշանակությամբ` ամպասքող, ասֆալտապատ, զրահապատ, կավածեփ, մառախլապատ, գորգածածկ, մեքենագիր, ծաղկազարդ,ոսկեզօծ և այլն։ Ներգոյականի նշանակությամբ` գինեսույզ, ամրոցաբնակ, մտասույզ,լեռնաբնակ, մոխրաթավալ, խավարաբնակ և այլն։ Հոլովման հարացույցի իմաստային բազմազանության հետ միասին բայական հիմքերով բարդությունների բաղադրիչներն աչքի են ընկնում նաև շարահյուսական հարաբերությունների տարազանությամբ։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակակից հայերենում բավականին տարածված գոյական (մասամբ նաև այլ խոսքի մասերով) + բայահիմք կաղապարով կազմված բարդ բառերը շարահյուսական կապակցությանվերածվելիս արտահայտում են խնդրային և պարագայական հարաբերություններ։ Խնդրային հարաբերությունների մեջ կարելի է առանձնացնել բազմաթիվիմաստային խմբեր.ա. Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները սննդամթերքիանուններ կամ առարկաներ են` գինեվաճառ, մսավաճառ, տոմսավաճառ, փայտահատ և այլն։ բ. Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները զանազան կենդանիների անուններ են` անասնապահ, կովկիթ, տավարարած, մեղվապահ, շերամաբույծ և այլ։ գ. Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչները երկնային մարմինների անուններ են` ամպացիր, արևաչափ, լուսնագնաց, տիեզերագնաց և այլն։ դ. Բարդություններ, որոնց առաջին բաղադրիչներն արվեստի տարբերբնագավառների հետ կապված հասկացություններ են` դուդուկահար, երգասաց,թատրոնասեր, դաշնակահար, տաղասաց, տաղերգու, դերակատար և այլն։ Նկատելի է, որ վերոնշյալ բարդությունների ցանկում զգալի թիվ են կազմում ուղիղխնդրային հարաբերություն արտահայտող բառերը, օր.՝ բեռնատար,բայակերտ, գրաշար, կենսագիր, մարդասպան, մսակեր, ժամանակացույց, քարտաշ և այլն։ Հանգման, միջոցի, անջատման խնդրի հարաբերություններ ունեցողբարդություններն արտահայտում են առարկաների, անձերի հատկանիշներ ևկազմում են հիմնականում ածականներ. դրանց մի մասը վերածվել է գոյականի։ Բարդության մեջ սերող հիմքի գոյական բաղադրիչն արտահայտում է. • տրական հոլովի իմաստ (հանգման խնդիր)` ազգադավ, ամպահուպ, երկնահուպ, երկնահաս, հայրենանվեր, վանքապատկան և այլն, • բացառական հոլովի իմաստ (անջատման խնդիր)` ականազերծ, աթոռազուրկ,ամպրոպածին, հողածին, պաշտոնանկ, տերևազուրկ, տեղահան, սրտաբուխ ևայլն,• գործիական հոլովաձևի իմաստ (միջոցի խնդիր)` աղբածածկ, անտառապատ,աղապատ, ասֆալտապատ, գորգածածկ, զարդանախշ, կղմինդրածածկ, մշուշապատ, մեքենագիր, նկարազարդ, պարսպապատ, սիրակառույց և այլն։ Պարագայական հարաբերությունների մեջ առանձնացվում է պատճառիպարագայական հարաբերությունը` մարդու հոգեկան ու մտավոր գործունեությանը վերաբերող հատկանիշների առատությամբ, օր.` ամոթահար, մտավախ,սիրակեզ, վշտաբեկ, գործածականության հաճախականությամբ` տեղի պարագայական հարաբերությունը. վերջինիս իմաստները կարող են դրսևորվել զանազան հոլովներով, օր.` Հայցական` տիեզերագնաց, երկնասլաց, ծովագնաց և այլն,Տրական` վիմագիր, ճակատագիր, գետնատարած և այլն,Ներգոյական` ջրասույզ, հայաստանաբնակ, ձյունաթավալ, ցեխաթաթախ և այլն, իսկ կառուցվածքային առանձնահատկություններով` ժամանակիպարագայական հարաբերությունը, քանի որ այս կառուցվածքի բուն կամ իսկական բարդությունների մեծ մասը փոխանվանաբար ածականներից անցել է գոյականների համակարգը` աշնանացան, գիշերապահ, գիշերածին, իրիկնապահ,վաղահաս և այլն։ Խնդրային հարաբերություն արտահայտող բարդությունները կարող ենստանալ –ություն վերջածանցը և, ըստ ածանցի գոյականակերտ բնույթի, վերածվել գոյականների, սակայն դրանից բաղադրիչների շարահյուսական հարաբերությունը չի փոխվում` մարդասպան - մարդասպանություն, շերամաբույծ –շերամաբուծություն, պաշտոնանկ – պաշտոնանկություն, տպագիր – տպագրություն, տեղահան – տեղահանություն, ձայնազուրկ – ձայնազրկություն և այլն։ Հարկ է նշել, որ շատ դեպքերում բարդությունների շարահյուսական հարաբերությունները որոշելը բավական դժվար է, և հաճախ դրանք որոշվում ենհարաբերական առումով` նկատի ունենալով բարդության առավել ընդունելի ևառավել բնորոշ շարահյուսական հարաբերությունը։ Այսպիսով, ամփոփելով բայական հիմքերով կազմված բաղադրությունների բառակազմական կաղապարների ուսումնասիրության արդյունքները`կարելի է փաստել, որ բայական հիմքերը բավական ճկուն բառակազմականհնարավորություններ ունեն, և նրանցով կազմված նոր գոյականներն ու ածականները մեծապես հարստացնում են հայոց լեզվի բառային կազմը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ս. Ա. Աբրահամյան, Արդի հայերենի դերանունները, Ե., ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.,1956, 351 էջ։ 2. Ս. Ա. Աբրահամյան, Հայերենի դերբայները և նրանց ձևաբանական նշանակությունը, Եր., ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.,1953, 441 էջ։ 3. Էդ. Բ. Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, հ.1, Եր., «Հայաստան» հրատ., 1976, 929 էջ։ 4. Էդ. Բ. Աղայան, Ընդհանուր և հայկական բառագիտություն, Եր.,ԵՊՀ հրատ.,1984, 370 էջ։ 5. Վ. Դ. Առաքելյան, Ա. Հ. Խաչատրյան, Ս. Ա. Էլոյան, Ժամանակակից հայոցլեզու, հ. 1, Եր., 1979, 250 էջ։ 6. Հ. Խ. Բարսեղյան, Հայերենի ուղղագրական, ուղղախոսական, տերմինաբանական բառարան, Եր., «Լույս» հրատ., 1973, 978 էջ։ 7. Ս. Ա. Գալստյան, Անորոշ դերբայը բառակազմական անփոփոխ հիմք, Բանբեր Երևանի համալսարանի, Եր., 2008, 1(124), 99 էջ։ 8. Ս. Ա. Գալստյան, Ածանցումը և ածանցները ժամանակակից հայերենում, Եր.,ԵՊՀ հրատ., 1978, 324 էջ։ 9. Ա. Մ. Սուքիասյան, Ժամանակակից հայոց լեզու, Եր., ԵՊՀ հրատ.1982, 440 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄուրադյան Անահիտ Ժուլվերի - բան . գիտ. թեկնածու, դոցենտ, Խ.Աբովյանի անվան Երևանի պետական մանկավարժական համալսարան, E-mail։

example1576

example1576

Հոդվածում, հիմնվելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների վրա, անդրադարձ է կատարվել գործի քննության հրապարակայնության գնահատմանը՝ որպես արդար դատաքննության իրավունքի բաղադրիչի։ Հոդվածում քննարկման առարկա են դարձվել ոչ միայն Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից տրված մեկնաբանությունները, այլեւ փորձ է արվել դրանք դիտարկել ՀՀ գործող օրենսդրության համատեքստում՝ վերլուծելով առկա իրավական նորմերը եւ դիտարկելով իրավակիրառ պրակտիկայում դրանց մեկնաբանությունների շրջանակը։

Վերջին տասը տարիների ընթացքում արդար դատաքննության իրավունքի խախտումներ ավելի հաճախ են գրանցվել իրավապահների, ինչպես նաև մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում աշխատող փաստաբանների կողմից, ինչը ոչ բոլոր մյուս խախտումներից է, այլ տերմինի բովանդակությունը։ բնույթով։ Այս հոդվածի համատեքստում քննարկվել է արդար դատաքննության իրավունքի միայն մեկ բաղադրիչ, որը պարզ և հասկանալի է թվում, բայց իրավական վերլուծության շրջանակներում այն ​​անընդհատ ենթարկվում է տարբեր ճշգրտումների, որոնք ընդլայնում են տերմինի իմաստային շրջանակը։ , որը որոշում է Հոդվածի արդիականությունը։ Խոսքը դատարանում գործի քննության հրապարակայնության մասին է։ Այս հոդվածի նպատակն է պարզաբանել գործի գոյության շրջանակը, որն ընդգծված է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախահաշվում (այսուհետ ՝ Արդարադատության եվրոպական դատարան կամ Բարձր դատարան) փաստացի կիրառման մեջ տերմինը `յուրաքանչյուր դեպքում հիմնված գործի փաստերի վրա։ Խնդիրն էր պարզել `արդյո՞ք ՀՀ գործող օրենսդրությունն ապահովում է գործի քննության հրապարակայնության չափանիշի կիրառումը` որպես արդար դատաքննության իրավունքի երաշխիք։ Գործերի հրապարակայնության պահանջն ամրագրված է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում (այսուհետ `Կոնվենցիա), որը վավերացվել է Հայաստանի Հանրապետության կողմից 26.04.2002 թ., Համաձայն որի` բոլորը, երբ իրենց որոշվում են քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները, կամ որևէ հանցագործ իրավունք ունի արդար և հրապարակային դատաքննություն անցկացնել ողջամիտ ժամկետում `օրենքով սահմանված անկախ և անկողմնակալ դատարանի կողմից։ Դատավճիռը հայտարարվում է դռնբաց դատարանում, սակայն մամուլի և հասարակության ներկայությունը չի կարող թույլատրվել ամբողջ դատավարության ընթացքում կամ մասամբ ՝ բարոյականության, հասարակական կարգի կամ ժողովրդավարական հասարակության պետական ​​անվտանգության շահերից ելնելով, երբ անչափահասների շահերը կամ կողմերի գաղտնիությունն այնպես են պահանջում։ այնքանով, որքանով դա դատարանի կարծիքով, միանգամայն անհրաժեշտ է հատուկ հանգամանքներից ելնելով, եթե հրապարակայնությունը խախտում է արդարադատության շահերը։ Տեսությունից հայտնի է, որ ցանկացած կանոն ունի իր բացառությունը։ Վերոգրյալից կարելի է եզրակացնել, որ հանրային, այսինքն `բաց դատավարություն ապահովելը կանոն է, և բացի այդ, ամեն ինչ բացառություն է կանոնից։ Հայաստանի Հանրապետության ներքին իրավական համակարգում հրապարակայնության երաշխիքը ամրագրված էր ՀՀ Սահմանադրության բոլոր հրատարակություններում 2015 թ. Խմբագրվել է ՝ 63-րդ հոդվածի 2005 թ., Խմբագրվել է 19-րդ հոդվածի և 1995 թ. Խմբագրվել է 39-րդ հոդվածի կողմից։ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Որպես արդար դատաքննության իրավունքի երաշխիք, Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը (2015 թ.) Սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ, անկողմնակալ դատարանի կողմից արդար, հրապարակային և ողջամիտ դատաքննության իրավունք։ Հրապարակայնության սկզբունքը, թերևս, արդար դատաքննության իրավունքի չափանիշն է, որի անմիջական ազդեցության համար ոլորտային օրենսդրությունները տրամադրել են մասնավոր կարգավորումներ ՝ այդպիսով ապահովելով սահմանադրական երաշխիքի իրավական ուժը։ «Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 11-րդ հոդվածի (դատական ​​վարույթի հրապարակայնություն) դրույթները ուղենիշ են ծառայում ոլորտային օրենսդրությունների համար։ Հրապարակման ոլորտային իրավունքներն ամրագրված են ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 8-րդ, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 17-րդ, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 16-րդ հոդվածներում։ Չնայած իրավական նորմերի նման շրջանակի առկայությանը, գործնականում առաջանում են մի շարք խնդիրներ, որոնց մի մասը կապված է բուն հրապարակայնության չափանիշի գնահատման հետ, իսկ մյուս մասը `յուրաքանչյուր դեպքում իրավական պահանջից բացառությունների գնահատման հետ։ , Այնուամենայնիվ, նախքան ՀՀ դատական ​​պրակտիկայում ծագող հարցերի քննարկումը, անդրադառնանք Եվրոպական դատարանի նախադեպային դատարանին, որը տարիների արդյունքում ձևավորել է գործի հրապարակման իրավունքի ապահովման չափանիշներ։ , Չնայած Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը մի շարք դեպքերում որոշում է կայացրել այն մասին, որ գործի հրապարակայնությունը հանդիսանում է հասարակության վերահսկողության հիմնարար իրավունք, ինչը խթանում է հասարակության վստահությունը դատարանների նկատմամբ, Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը նաև սահմանում է որոշակի սահմանափակումներ։ Բարձր դատարանը նշեց, որ հնարավոր է անհրաժեշտություն լինի սահմանափակել հետաքննության հրապարակայնությունը քրեական դատավարության ընթացքում, օրինակ ՝ վկայի անվտանգությունն ու գաղտնիությունը ապահովելու համար [16, p. 22] կամ, 95 ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, հիմնված արդարադատության արդյունավետության վրա, ազատորեն փոխանակել որոշ տեղեկություններ և կարծիքներ [20, p. 30]։ Եվրոպական դատարանը նաև ընդգծեց այն մոտեցումը, որ ներքին դատարանները պետք է ձգտեն հավասարակշռել շահերի բախումը `ապահովելով գաղտնիություն, բաց արդարություն և մամուլի ազատություն [1, էջ. 326]։ Եվրոպական դատարանն իր վճիռներից մեկում սահմանեց գնահատման մեկ այլ հանգամանք, ըստ որի `դատավարության համապատասխանությունը հրապարակման մասին կոնվենցիայի պահանջներին հաստատելու համար անհրաժեշտ է դիտարկել վարույթի առանձին դրվագները որպես ամբողջություն։ [13, էջ. Դեպքերից մեկում, ըստ գործի, երբ դատական ​​նիստերը տեղի են ունեցել քրեակատարողական հիմնարկի տարածքում, Եվրոպական դատարանը նշել է, որ Եվրոպական դատարանը նպատակ ունի երաշխավորել ոչ թե տեսական կամ պատրանքային իրավունքներ, այլ իրագործելի և արդյունավետ իրավունքներ։ Դատարանը հայտարարեց, որ հրապարակայնության պայմանը կպահպանվի, երբ հասարակությունը հնարավորություն ունենա տեղեկատվություն ստանալ դատական ​​նիստի վայրի և ժամանակի մասին և կարողանա ազատորեն մասնակցել նիստին։ Դատարանը գտավ, որ շատ դեպքերում այս պահանջը բավարարվում է միայն այն պարզ պատճառով, որ լսումները տեղի են ունենում բավականաչափ մեծ դատարանի դահլիճում։ Դատարանը նշեց, որ դատական ​​նիստի անցկացումը դատարանի շենքից դուրս և քրեակատարողական հիմնարկի տարածքում, որը, որպես կանոն, հասարակության համար մատչելի չէ, էական խոչընդոտ է գործի հրապարակայնության տեսանկյունից [26, էջ , 29]։ Հետևաբար, Գերագույն դատարանը նաև անհրաժեշտ է համարում տեսական և փաստական ​​մուտքը դատական ​​նիստի անցկացման վայրը, ինչը նաև չափանիշ է հանրության կողմից պահանջվող պահանջների կատարման գնահատման համար։ Եվրոպական դատարանը հրապարակման սկզբունքի համար որպես էական չափանիշ է համարել գործի քննության մեթոդը (գրավոր կամ բանավոր քննություն), դատական ​​ակտերի հրապարակման կարգը, որն ուղղակիորեն ամրագրված է Իրավագիտության մասին կոնվենցիայի 6 96 96 հոդվածում, ինչպես նաև փորձաքննության համար լրատվամիջոցների հասանելիություն։ ԴԱՏԱԿԱՆ ԼՍՈՒՄՆԵՐ Եվրոպական դատարանը վճռել է, որ առաջին և միակ ատյանում «հասարակական լսումների» իրավունքը ենթադրում է «բանավոր լսումների» իրավունք [19, p. 21]։ Միևնույն ժամանակ, մեկ այլ որոշման մեջ նշվում էր, որ «բանավոր լսումների» պահանջը կարող է չբավարարվել որոշ բացառիկ հանգամանքների պատճառով, որոնք արդարացնում են նման լսումներ չանցկացնելը [22, p. 29]։ Եվրոպական դատարանը նաև հաստատել է դեպքեր, երբ «բանավոր լսումներ» չներկայացնելը չի ​​կարող հանգեցնել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի խախտմանը։ Մասնավորապես, «բանավոր լսումներ» տրամադրելու պարտավորությունը բացարձակ չէ և չի կարող տարածվել այն դեպքերի վրա, երբ, օրինակ, չկան փաստի կամ իրավունքի խնդիրներ, որոնք դատարանը չի կարող լուծել գործի և կողմերի հիման վրա։ 'փաստարկներ [17, p. 37]։ Վերոնշյալին զուգահեռ, Եվրոպական դատարանը նաև նկատեց ճիշտ հակառակ իրավիճակը, երբ, անկախ ամեն ինչից, դատարանը պարտավոր է տրամադրել «բանավոր լսումներ» `օրենքով բարձրացված խնդիրները և այլ փաստական ​​հանգամանքներ պարզելու համար [18, p. 44] կամ երբ անհրաժեշտ է լսել կողմի բացատրությունները իրեն վերաբերող իրավիճակի վերաբերյալ ՝ անձամբ կամ ներկայացուցչի միջոցով [22, էջ. 34]։ Այսպիսով, «բանավոր լսումներ» անցկացնելու պահանջը ՝ որպես հանրային լսումների բաղկացուցիչ մաս, բացարձակ չէ. այն կարող է կիրառվել որոշակի հանգամանքներով ՝ սահմանափակումների պատճառով, ինչպիսիք են գործի «պարզ» հանգամանքները, ինչպես նաև կիրառելի օրենսդրության, դատարանների հարցերը։ Նրանք չեն հայտնվում։ Լրատվամիջոցներ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը չի բացառում դատական ​​քննության համար բաց լինելու սկզբունքը և սահմանում է որոշակի դատավարական սահմանափակումներ, որի հետևանքն այն է, որ լսումների ամբողջ մասը կամ դրա մի մասը բաց է հասարակության համար։ Վերջինս պետք է հաշվի առնի պաշտպանված սոցիալական արժեքների կարևորությունը, ինչպես անհատի, այնպես էլ հասարակության և պետության համար։ Ամեն դեպքում, այդ որոշումը պետք է հիմնավորված լինի։ Ոչ հրապարակային դատավարության անցկացման միակ պատճառն այն է, որ հրապարակայնությունը կարող է վնասել բարոյականությանը։ հասարակական կարգը, ազգային անվտանգությունը, անչափահասների շահերը, անձնական կյանքը և արդարադատության շահերը։ Այս հիմքերը գնահատման բնույթ ունեն, և, հետևաբար, պետությունները որոշակի հայեցողություն իրականացնելու հնարավորություն ունեն [3, p. 298]։ Սահմանափակելով inԼՄ-ների և հասարակության ներկայությունը գործի մեջ `Կոնվենցիան նախատեսում է մի շարք դեպքեր, որոնք գերակա են հրապարակայնության իրավունքից, մասնավորապես` 1) բարոյականությունը ժողովրդավարական հասարակությունում, 2) հասարակական կարգը, 3) պետությունը անվտանգություն, 4) անչափահասների (օրինակ ՝ երեխաների) շահերը։ բնակության կամ խնամքի դեպքեր [14, p. 38], 5) կողմերի անձնական կյանքի պաշտպանությունը (օրինակ ՝ մասնագիտական ​​գաղտնիքի հետ կապված գործեր և, այդպիսով, մեկ այլ անձի կյանքի հետ կապված [15, էջ 34], 6) արդարադատության շահերը։ Caseանկացած դեպքում, երբ որևէ հիմքով գործի հրապարակայնությունը սահմանափակվում է, պետք է լինի հստակ և հիմնավորված պատճառաբանություն, հակառակ դեպքում իրավիճակը չի կարող համարվել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ համատեղելի։ Ռուսաստանի դեմ գործերից մեկում, որի փաստական ​​հանգամանքների համաձայն, գործը հանրային մեծ հետաքրքրություն էր առաջացնում, և նիստերին ներկա գտնվողների քանակը մեծ էր, դատարանի դահլիճ մուտքը արգելափակվել էր նրանց կողմից, ովքեր ցանկանում էին ներկա գտնվել։ ունեն ծանուցումներ լսմանը մասնակցելու կամ անձը հաստատող փաստաթղթեր չունեն։ , Եվրոպական դատարանի կողմից նման հիմնավորումը համարվեց անբավարար և գտավ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի խախտում [27, p. 26]։ Անդրադառնալով «արդարադատության շահին» ՝ Բարձր դատարանը նշեց, որ նույնիսկ քրեական գործերում, երբ ավելի մեծ ակնկալիք կա, Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը կարող է պահանջել սահմանափակել բաց և հրապարակային վարույթները, ինչպիսիք են ՝ վկա կամ արդարության անհրաժեշտություն։ տեղեկատվության և կարծիքների ազատ փոխանակում ապահովելու համար [24, p. 45]։ Եվրոպական դատարանն անդրադարձավ նաև հանրային լսումների իրավունքից հրաժարվելու հնարավորությանը ՝ նշելով, որ 6-րդ հոդվածը չի խանգարում անձին կամավոր հրաժարվել հրապարակային լսումից [21, p. 59]։ ԴԱՏԱՎՈՒԹՅԱՆ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի պարզ ընթերցման արդյունքում ակնհայտ է դառնում, որ դատական ​​ակտերի հրապարակման պահանջը ունի բացարձակ ձևակերպում. «... վճիռը հայտարարվում է բաց դատարանում, ...»։ Փաստորեն, Կոնվենցիան չի նախատեսել բացառություններ վճռի հրապարակման հետ, ավելին ՝ Եվրոպական դատարանը նախադեպով չի սահմանել որևէ հատուկ բացառություն։ Չնայած նման ձևակերպման հստակությանը, Եվրոպական դատարանը չի բացառել, որ բացի նիստում կայացված վճիռը, հրապարակման այլ եղանակների համատեղելիությունը Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ [23, p. 101]։ Միևնույն ժամանակ, անդրադառնալով վճռի հրապարակման տարբեր մեթոդների `Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ համատեղելիությանը, Եվրոպական դատարանը նշել է, որ յուրաքանչյուր դեպքում, ազգային օրենսդրության համաձայն, հրապարակման ձևերը պետք է գնահատվեն որոշակի լույսի ներքո։ Գործի վարույթի առանձնահատկությունները ՝ հղում անելով 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 1. կետի թեման և նպատակը [25, էջ. 26]։ 99 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Արդարադատության եվրոպական դատարանի դատավորներից մեկը ՝ Լուկաս Լուսաիդեսը (ժամկետ ՝ 1998-2008, Կիպրոս) իր գրքում հարց է բարձրացրել փակ դատավարություններում վճիռների հրապարակման վերաբերյալ։ Այս կապակցությամբ վերջինս անդրադարձավ դռնփակ դատական ​​նիստերի ընթացքում ներկայացված ապացույցներին ՝ շեշտը դնելով Դատավճռում դրանց արտացոլման արդյունքում դրանք հանրայնացնելու մասին։ Հեղինակը համեմատություն կատարեց Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի (հոդված 14) հետ, որում հստակ նշված էին վճռի հրապարակումը բացառող հանգամանքները 1։ Այս առնչությամբ հեղինակը կարծիք հայտնեց, որ դռնփակ դատական ​​նիստերի արդյունքում կայացված որոշումը չպետք է ներառի ամբողջական տեղեկատվություն, մասնավորապես անուններ, այլ տեղեկություններ, որոնցով հնարավոր է անձը նույնականացնել, պետք է խուսափի տեղեկություններ ընտանեկան կյանքի մասին։ անձը, բայց որպեսզի դա չանդրադառնա դատարանի վերլուծության և եզրակացությունների վրա, որը ենթակա է հրապարակման, և որը, ըստ էության, պետք է ենթարկվի հանրային քննության [2, էջ. 220-221]։ Նշված հեղինակի կողմից բարձրացված հարցը կարգավորվում է ՀՀ օրենսդրությամբ, բայց ոչ թե դատավարական օրենսդրությամբ, այլ ՀՀ Գերագույն դատական ​​խորհրդի որոշմամբ, որի կապակցությամբ ստորև ներկայացվում է ավելի մանրամասն կարծիք։ Վերոհիշյալ նախադեպային որոշումների քննարկման արդյունքում պարզ է դառնում, որ գործի քննության հրապարակայնության իրավական նորմը հասկանալի իրավական կարգավորում է, բայց կիրառման գործընթացում դա բերում է տարբեր և հակասական մոտեցումների։ , Ամփոփելով Եվրոպական դատարանի վերը նշված իրավական մեկնաբանությունները և հղում կատարելով «բանավոր լսումների» պահանջի և գործով մեջբերված հոդվածի պահպանմանը, «... բայց քրեական կամ քաղաքացիական գործով ցանկացած դատական ​​որոշում պետք է հրապարակային լինի, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ անչափահասների շահերը, եթե հարցը կապված է ամուսնական վեճերի կամ երեխայի խնամակալության հետ »։ 100 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Ռասայական գնահատման չափանիշը դիտարկելու համար անհրաժեշտ ենք համարում քննարկել Հայաստանի Հանրապետության իրավական պրակտիկայում ծագող խնդիրները։ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը 11.04.2012 թ. Անդրադառնալով նախորդ խմբագրությամբ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 138-րդ հոդվածի իրավական կարգավորմանը, նա եզրակացրեց, որ «նույնիսկ գործերի գրավոր քննության դեպքում դատավարության մասնակիցները (ներառյալ կողմերը ) կաշկանդված չեն իրենց ընթացակարգային իրավունքներն իրականացնելու համար և կրում են համապատասխան պարտականություններ։ իրականացվել են ՝ հաշվի առնելով գրավոր քննության առանձնահատկությունները, մասնավորապես այն դեպքերում, երբ հարցը վերաբերում է դատական ​​գործընթացների իրականացմանը և դրա հետ կապված մասնակիցների իրավունքներին ու պարտականություններին։ Ուստի Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ այդ հատկանիշների կիրառումը չի փոխում մասնակիցների իրավունքների և պարտականությունների հիմնական նորմատիվային էությունը։ Այլ կերպ ասած, ինչպես բխում է վերոնշյալ վերլուծությունից, գրավոր ընթացակարգի դեպքում օրենսդիրը երաշխավորեց մրցակցային դատավարության կանոնների պահպանում։ Նման ընթացակարգով կայացված դատական ​​ակտերը, որոնք բխում են վերոնշյալ նորմերի բովանդակությունից, անվերապահորեն ենթակա են ինչպես հրապարակման, այնպես էլ պաշտոնական հրապարակման։ Այսինքն ՝ այդ ակտերի ամբողջական տեքստերը սկզբունքորեն մատչելի են նույն կերպ, ինչպես կներկայացվեին բանավոր լսումների արդյունքում։ Միևնույն ժամանակ, գրավոր դատաքննության արդյունքում ակտերի ընդունմանը և հրապարակմանը հետևում են օրենքով նախատեսված անհրաժեշտ իրավական հետևանքները, որոնք մատչելի և գնահատելի են ինչպես հայցվոր կողմերի, այնպես էլ հասարակության համար, և այդ ակտերը ենթակա են վերանայել կանոններին համապատասխան։ Նույն որոշմամբ Սահմանադրական դատարանը մեկ այլ ճշգրիտ եզրակացություն արեց, համաձայն որի ՝ «դատաքննության հրապարակայնությունը, առաջին հերթին, նշանակում է դատավարության և դատարանի կողմից ընդունված ակտերի նկատմամբ հասարակական վերահսկողություն իրականացնելու հնարավորություն»։ Մենք գտնում ենք, որ վերոհիշյալ եզրակացությունն արդարացված է և կարող է մեկնաբանվել անդամ պետության գնահատման սահմանի համատեքստում, ուստի համատեղելի է Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով նախատեսված գործի հրապարակման պահանջի հետ։ Միևնույն ժամանակ, մենք կարևոր ենք համարում նշել 2018 թվականը։ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի այն կանոնակարգերը, ըստ որի նախատեսվել էր ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանում գրավոր քննության կարգը, կամ 21.12.2017 թ. ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում կատարված փոփոխությունը (գլուխ 19.1), որը հետագայում պահպանվեց 2018 թ. Օրենսգրքի հետ կապված գործերի պարզեցված ընթացակարգով (գլուխ 41), որի կանոնակարգի համաձայն, եթե օրենսգրքով սահմանված որոշակի պահանջներ բավարարվում են, դատարանը կարող է որոշում կայացնել գործը քննարկել պարզեցված ընթացակարգով, որի դեպքում դատական ​​նիստ չի գումարվում, բայց դատարանը լիովին ի վիճակի է իրականացնել իր իրավունքները։ պաշտպանություն ՝ ներկայացնելով ապացույցներ, դիրքորոշումներ, Սույն հոդվածի մշակման պահին շրջանառության մեջ է «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծը [12], որը նախատեսում է պարզեցված կիրառման կանոնակարգեր։ վարույթ Այս նախագիծն ընդունելու դեպքում ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը լրացվում է մեկ այլ իրավական փաստաթղթով `գործը քննելու համար գրավոր ընթացակարգով` առանց դատական ​​նիստ հրավիրելու։ Վերոգրյալից բխում է, որ ՀՀ գործող կանոնակարգերը, ըստ որոնց ՝ դատավարությունների ընթացքում գրավոր քննության կարգ է տրամադրվում, չեն հանդիսանում «բանավոր լսումների» իրավունքի չարաշահում, այլ ընդհակառակը ՝ դրանց առկայությունը ողջամիտ ժամկետում ապահովում է արդար արդարություն։ »Գործի քննության պահանջի ապահովում։ Այլ կերպ ասած, վերոգրյալից հետեւում է, որ «բանավոր լսումների» փոխարինումը գործի գրավոր քննությամբ չի հակասում գործի հրապարակային քննության պահանջին, քանի որ, ինչպես նշել է ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, նման «բախումը ենթադրվում է », և իրականում նորմերի փաստացի բախում չկա։ , եթե գրավոր քննության պայմաններում պահպանվում են հրապարակայնության սկզբունքի այլ հատկանիշներ, ապա սկզբունքը չի դադարում գործել։ Այլ հատկանիշներ ասելով `նախ պետք է նկատի ունենալ դատավարության իրավունքների անխոչընդոտ պաշտպանությունը մրցակցության սկզբունքի շրջանակներում, ինչը արդար դատաքննության երաշխիք է, ինչպես նաև դատական ​​ակտի հրապարակումը, դրա ծանոթությունը դատարանների կողմից։ կուսակցությունները և դրա մատչելիությունը հասարակության համար։ Այս առումով, սակայն, անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել «Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 11-րդ հոդվածի 10-րդ մասը, որի հիման վրա ՀՀ Գերագույն դատական ​​խորհուրդը 27.09.2019 թ. No որոշում։ Ընդունվեց BDK-40-O-105 դատական ​​իշխանության պաշտոնական կայքում հրապարակված դատական ​​ակտերում անձնական տվյալների անհատականացման կարգի վերաբերյալ BDK-40-O-105, որն արդեն համատեղելի է Եվրոպական կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի դրույթների հետ (հարգանքի իրավունք անձնական և ընտանեկան կյանքը) և իրավաբանորեն սահմանափակում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը։ Հոդվածի բացարձակ կիրառում։ Հետևաբար, այս առումով կարող ենք ասել, որ ՀՀ գործող իրավական կարգավորումները բավականաչափ պարզ և սպառիչ են `ամբողջ իրավական գործիքակազմի տեսանկյունից։ Այսպիսով, հոդվածն ուսումնասիրելուց հետո գալիս ենք այն եզրակացության, որ չնայած այն փաստին, որ Եվրոպական դատարանը սահմանել է հրապարակայնության պահանջը գնահատելու չափանիշներ, որոնք պետք է հաշվի առնվեն յուրաքանչյուր դեպքում, քննարկվող իրավական նորմերի իրական կիրառումը և մեկնաբանությունները յուրաքանչյուրում։ գործը քննվում է։ գնահատման մարժա, քանի որ իրավական նորմայի շրջանակի և (կամ) կիրառման համատեքստում դատարաններն այն ինստիտուցիոնալ մարմինն են, որն իրավասություն ունի որոշելու յուրաքանչյուր դեպքում հրապարակայնության սահմանները, նորմից հնարավոր բացառությունների շրջանակը և այդպիսով պետականության շրջանակը։ որոշումներ կայացնող մարմինը։

example1492

example1492

Ներկայացվող մեթոդական աշխատանքում առաջարկվում են՝ 1. հետազոտական աշխատանքի կատարման համար ուսանողին ներկայացվող ընդհանրական պահանջներ, 2. ըստ այդ պահանջների՝ հետազոտական աշխատանքի պլանավորման, իրականացման և աշխատանքի ձևակերպման հմտությունների զարգացմանն օգնող ուսուցման մեթոդիկա։

Բարձրագույն կրթության առաջին մակարդակում, բակալավրիատի կրթական ծրագրի համաձայն, դասընթացը, ավարտական ​​կամ դիպլոմային աշխատանքը, թեզը կամ զեկույցը համարվում են հետազոտություն։ Իսկ մագիստրոսի մակարդակում հետազոտական ​​աշխատանքն ու պրակտիկան ավելանում են, որն ավարտվում է վերջնական թեզի պաշտպանությամբ։ Ուսումնառության ընթացքում նման աշխատանք կատարելու համար ուսանողին անհրաժեշտ են որոշակի տեսական գիտելիքներ և հետազոտություններ կատարելու, ձևակերպելու և ներկայացնելու հմտություններ։ Գրագիտության պահանջների և գործնական հմտությունների զարգացման մեթոդների ուսուցման փորձ ուսանողների համար հետազոտական ​​աշխատանքներ իրականացնելու համար։ Մենք առաջարկում ենք մի շարք հաջորդական քայլեր, դրանց ուսուցում և խթանում, համապատասխան մոտեցումներ հետազոտական ​​աշխատանքների կատարման դրական արդյունքի վերաբերյալ։ 1. Նոր բան սովորելու, աշխատելու ցանկություն։ Արտասովոր թվացող այս պահանջը հաջողության լավագույն գրավականն է։ Քանի որ փաստ է, որ մանկավարժության մեջ անընդհատ ապացուցվում է, որ համարյա անհնար է ինչ-որ բան սովորեցնել ցանկացողին։ Հետևաբար, ղեկավարի հավանական խնդիրն է ուսանողին հետաքրքրել հետազոտական ​​աշխատանք կատարելու մեջ։ 2. Թեմայի ընտրություն։ Թեման ընտրելիս մենք առաջարկում ենք առաջնորդվել վերակացուի կամ հետազոտողի նախասիրություններով, տվյալ կառույցի գիտական ​​կողմնորոշմամբ, տվյալ ոլորտի զարգացման հեռանկարներով, մարտահրավերներով, տվյալ ոլորտում դեռ ուսումնասիրվող խնդիրներով, տվյալ տարածքին հատուկ խնդիրներ։ Թեման պետք է անպայման մատնանշի հետազոտության կոնկրետ շրջանակը։ Հետազոտությունները կատարելու համար անհրաժեշտ գործնական պահանջները կատարելու համար անհրաժեշտ տեսական հմտությունները զարգացնելու համար կարող են ձեռնարկվել հետևյալ քայլերը։ Նախապես հանձնարարեք ուսանողներին ձևակերպել ուսման մեթոդաբանության (կամ այլ ոլորտի) 1-7-րդ կետերին վերաբերող բոլոր պահանջները հետազոտական ​​թեմայի թեմային և ստորև ՝ հաջորդ դասի վրա աշխատելու համար։ Այնուհետև ներկայացված բոլոր քայլերը պետք է քննարկվեն լսարանում ՝ հաշվի առնելով նշված պահանջները։ Որպես խմբագրման ընդհանուր մոտեցում `մենք առաջարկում ենք քննարկել համապատասխան պարբերության ցուցումներից շեղումները` սկսած թեմայի վերնագրից։ Կկազմակերպվի տարբերակը, կկազմակերպվի քննարկում, վերնագիրը կխմբագրվի հիմնավորմամբ։ Օրինակ ՝ ներկայացրեք թեմա ՝ «Կենսաբանության դասերի կազմակերպում ժամանակակից մեթոդներով»։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ դասագրքերի մանկավարժության ոլորտում հետանկախության պահանջներով ասպիրանտուրայում կիրառվող «ժամանակակից մեթոդներ» հասկացությունը, կոոպերատիվ խմբագրման անհրաժեշտությունը կարող է հիմնավորված լինել այն փաստով, որ էմետիկան դժվար է կապել (ինտերակտիվ) հիմնականում դասարանում։ , թեմայի ընտրություն։ Դրա համար վերնագիրը պետք է հստակ մատնանշի հետազոտության շրջանակը։ 2) Ոչ մի մեթոդ չունի վաղեմության ժամկետ, և այսօր օգտագործվող ինչպես ավանդական, այնպես էլ համագործակցության մեթոդները ժամանակակից են, ավելին, գրեթե ոչ մի համատեղ մեթոդ չի ծնվել այսօր, բացառությամբ համակարգիչների օգտագործման այլ ժամանակակից տեխնիկական սարքերի օգտագործման մեթոդների։ Այսօր անվանակոչվել են միայն մեթոդներ, որոնք պարզապես յուրաքանչյուրի համար ավելի հեշտ է դարձնում դրանք ճանաչել և օգտագործել, բայց նույն նպատակների համար կարող են օգտագործվել ոչ ավանդական ուսուցման ժամանակ։ Արդյունքում վերնագիրը կարող է վերաձեւակերպվել, օրինակ, որպես «Կենսաբանության ուսուցչի X- ի փոփոխվող էությունը ՝ համեմատաբար համագործակցային մեթոդներով (կամ մեկ այլ սկզբունքով)»։ 3. Նպատակների ձևակերպում։ Նպատակների ձևակերպումը պետք է համապատասխանի վերնագրին, ուստի որքան հաջող լինի վերնագիրը, որը պարունակում է գոլը նշող գերիշխող բառ։ Նպատակները պետք է հիմնավորեն, թե ինչու պետք է կատարվի աշխատանքը, համարժեք լինի հետազոտողի կարողություններին և ռեսուրսներին, նշեն հետազոտության քայլերի ուղղությունը և ակնկալվող արդյունքները։ (ռեսուրսներին) Մեկից ավելի նպատակների դեպքում դրանք պետք է լինեն կառուցողական, շարունակեն, լրացնեն միմյանց, լրացնեն նպատակը։ Նպատակներ դնելիս ցանկալի է ցույց տալ հետևյալ (կամ նման) գործողությունները. - խթանել, սովորեցնել, կատարելագործել, աջակցել, լրացնել, ավելացնել, ավելացնել, զարգացնել, ընդլայնել, ամրապնդել, միավորվել հավատարմագրմանը , սահմանել ռազմավարություն, հետագա զարգացում, կանխատեսել ուղղությունները նախ և այլն etc. [5]։ Ենթադրենք, որ առաջարկվում կամ խմբագրվում է «Համագործակցային դասը որպես արդյունավետ ուսուցման գործիք» վերնագրով թեման։ Այս թեմայի շուրջ հետազոտություն կատարելու նպատակները կարող են ձևակերպվել հետևյալ կերպ. 1. Developարգացնել ուսանողների (կամ այլ թիրախային խմբի ՝ դասախոսներ, ուսուցիչներ the) հմտությունները ՝ համատեղ դասեր պլանավորելու և կազմակերպելու համար։ 2. Բարելավել ուսանողի համատեղ ուսուցման մեթոդների կիրառական հմտությունները։ 3. Բարելավել ուսուցման, ուսուցման որակը և այլն։ Նման հերքումները, որոնց մենք հանդիպել ենք տարբեր աղբյուրներում։ Օրինակ ՝ արժե՞ դրան։ Ուսումնասիրեք համագործակցության մեթոդները։ Մերժումը կարող է արդարացվել այն փաստով, որ այն, ինչ դուք եք ձեւակերպել, խնդիր է, ոչ թե նպատակ։ Բացի այդ, դա չի նշում զարգացման ակնկալվող արդյունքը։ Կամ ՝ 2. Մշակել «X» թեմայի ուսումնասիրման գործընթացը։ Այս ձևակերպումը պետք է մերժվի, առաջին հերթին, անտրամաբանական լինելու համար։ Բացի այդ, դժվար է պատկերացնել ուսումնասիրության աշխարհագրությունը։ որտեղ, ում կողմից պետք է առնչվի հետազոտությունը և այլն։ 4. Խնդիրների ձևակերպում։ Ըստ էության, խնդիրների ձևակերպումը «սցենար» է, որտեղ բոլոր «անձնակազմերը» միմյանց հետ կապված են պատճառահետեւանքային կապերով։ Նրանք ունեն նույն ուղղությունը, տանում են նույն նպատակին։ Խնդիրներն այն կոնկրետ, չափելի, իրագործելի, իրատեսական են, որոնք համապատասխանում են ընդհանուր նպատակին, որը ենթադրում է իրականացման հստակ ժամանակահատված, որը պետք է մանրակրկիտ պատասխանի այն քայլերին, թե ինչ հաջորդականությամբ քայլեր, ինչպես կատարել աշխատանքը։ Խնդիրներ ձեւակերպելիս նպատակահարմար է օգտագործել հետևյալ (կամ նման) բայերը. Ուսումնասիրել, - սահմանել, ստեղծել, զարգացնել, պլանավորել, նախապատրաստել, - կիրառել, անցկացնել, փորձարկել, կազմակերպել, կազմակերպել, ներառել, - հայտնաբերել, հաստատել, վերլուծել, գնահատել, առաջարկել, ներկայացնել և այլն։ [5] Նախորդ օրինակի 3-րդ կետի օրինակում ՝ «Developարգացնել ուսանողների (կամ այլ թիրախային խմբերի, դասախոսներ, ուսուցիչներ organizing) կազմակերպելու համագործակցության հմտությունները», տրամաբանական ձևակերպման հետ կապված խնդիրները կարող են ներկայացվել հետևյալ ձևակերպումներում. 2) Ուսումնասիրեք աղբյուրներից վերցված համատեղ դասի ծրագրերը։ 3) Ստեղծեք համագործակցային դասի ծրագիր ցանկացած թեմայի համար։ 4) համապատասխան դասընթացի մանկավարժական պրակտիկայի կամ գործնական դասընթացների ընթացքում այդ պլանով կազմակերպել դասեր։ 5) քննարկումներ անցկացնել դասին մասնակցող ուսանողների հետ։ 6) Բացահայտեք դասի ծրագրի հաջող և անհաջող կողմերը։ 7) կատարելագործել դասի պլանը։ 8) եզրակացություններ և առաջարկություններ արեք։ 5. Մեթոդաբանություն։ Հետազոտական ​​նպատակների և խնդիրների խառնուրդից։ Ի՞նչ միջոցներով պետք է բավարարի դրա ձևակերպումը, ի՞նչ պետք է ստանա այդ սկզբունքը։ Ձևավորվում է մեթոդաբանություն։ կազմակերպելու հմտություններ։ Մեր պրակտիկայում մենք հաճախ հանդիպում ենք այնպիսի ձևակերպումների, ինչպիսիք են. - դասերի պլանների կազմում, - դասերի կազմակերպում, - վերլուծությունների կատարում և այլն։ Նման արտահայտություն, համապատասխանություն չկա։ Իրականում դրանք պարզապես միջոցների արտահայտություններ են ՝ մատնանշելով խնդիրները, չուղղորդելով նպատակի իրագործումը։ Միջնորդության մերժման վերջնական արդյունքները, Qanior6։ Աշխատանքի բովանդակությունը։ Ի տարբերություն ավելի հաճախ ընդունված գաղափարի, որ բովանդակությունն ավարտելուց հետո կարելի է ձևակերպել, մենք գտնում ենք, որ աշխատանքի հաջողակ լինելու համար անհրաժեշտ է հստակ պատկերացնել, թե նախ ինչ պետք է ձևակերպվի բնօրինակ բովանդակությունը։ Դա նշանակում է, որ շուտով կլինի տարվա ամենահիասթափեցուցիչ ժամանակը։ Հետևաբար, հետազոտական ​​աշխատանքների քայլերը, բովանդակությունը պետք է ներառեն գործատուի կանոնակարգով պահանջվող բոլոր կառուցվածքային մասերի անվանումները և աշխատանքում դրանց համապատասխանող էջերը։ Օրինակ ՝ ներածություն (ցույց տալով էջը) the Ընդհանուր տեղեկություններ թեմայի վերաբերյալ կամ գործատուի կարգավորող պահանջները կարող են ներկայացվել այստեղ։ Օրինակ ՝ թեմայի ընտրության կամ համապատասխանության հիմնավորվածությունը, հետազոտական ​​խնդիրները, մեթոդաբանությունը կամ դրանցից մի քանիսը և այլն։ Իրականացման նպատակները, հիմնական մասը Տարբեր գործատուներ կարող են այս մասին այլ կերպ անդրադառնալ։ օրինակ ՝ «Գրական ակնարկ» և այլն։ Այս մասը ներառում է գլուխները։ Յուրաքանչյուր գլուխ և դրա ենթագլուխները պետք է տրամաբանորեն կապված լինեն և միասին լրացնեն խնդիրները։ Օրինակ, նրանք պետք է ունենան վերնագրեր, որոնք պետք է լուսաբանվեն։ Այդ դեպքում մենք առաջարկում ենք մատնացույց անել գլխի էջը, այլ դեպքերում հնարավոր է էջանշել միայն ենթագլուխները։ Գլուխին համապատասխանող կրկնակի ենթավերնագրերով ենթավերնագրերը, ներկայացվում են վերնագրերը, մատնանշվում են էջերը։ պետք է համարակալվի 1.1։ Համագործակցային ուսուցման առավելությունները ……… 1.2. Համագործակցային ուսուցման պատմությունը 1. .1.3. և այլն։ Գլուխ 2. Համագործակցային դասի պլանավորում 2.1. Համագործակցային պլանավորման սկզբունքները ………………………………………………………………… 2.2. Հանրագիտարանների նմուշներ բնօրինակից ………………… ... ………………… համատեղ վերցված 2.3. և այլն։ Այս գլուխը կարող է լինել առաջին ենթագլուխները։ Գլուխ 3. Սեփական հետազոտության (մեթոդաբանության) արդյունքների վերլուծություն Կախված թեմայից, այս գլուխը կարող է ունենալ ենթագլուխներ։ 3.1. Ո՞րն է մեր կողմից ստեղծված համատեղ դասի ծրագրի թեման (նշեք վերնագիրը) ………………………………… .. …………… 3.2. Համագործակցային դասի կազմակերպման առաջադրանքներ (նշեք վերնագիրը) ………………………………………………………… ... քում 3.2 ենթաբաժնում ցանկալի է նշել առաջադրանքները ըստ դասի ծրագրի քայլերի ու նպատակների։ 3.3. Դասի քննարկման վերլուծություն. ………… 3.3. Ենթագլխի էսսեում կարող են ներկայացվել մասնակիցների բանավոր կարծիքները կամ դասագրքերը, առաջարկները, եզրակացությունները դասի ծրագրի, կազմակերպված դասի առավելությունների և թերությունների վերաբերյալ և հետագա ուղղումները։ Եզրակացություններ և առաջարկություններ Հետազոտողին ներկայացված կարգավորող պահանջների «Եզրակացություններ և առաջարկություններ» բաժինը կարող է համակցվել կամ առանձին։ Եզրակացությունները պետք է ներառեն վերլուծական դիտարկումներ աշխատանքի արդյունքների վերաբերյալ։ Առաջարկությունները պետք է մատնանշեն նման աշխատանքը բարելավելու կամ սխալները վերացնելու այլընտրանքային եղանակներ։ Ձևակերպելու համար այն առաջարկում է սկզբունքային մոտեցում, եզրակացություններ խնդիրներից։ Եզրակացությունը պետք է տեղեկատվություն ներկայացնի օբյեկտիվ առաջադրանքի իրականացման արդյունքի մասին (դրանցից յուրաքանչյուրը), պարունակի վերլուծության եզրակացություն արդյունքի արդարացման վերաբերյալ (ինչու՞ ստացվեց, արդյո՞ք արդյունքը համապատասխանում էր ակնկալիքին կամ ինչն էր ապահովում արդյունքը համապատասխանում էր սպասմանը, թե որն էր անհամապատասխանության պատճառը և այլն)։ Միտումնավոր խնդրանքի դեպքում եզրակացության մեջ եզրակացությունը պետք է նշի այդպիսի արդյունքի պատճառները (օրինակ, մեթոդի անհամապատասխանությունը, ժամանակին վերաբերելը, հիմնական նպատակի կամ խնդրի անմիջականության բացակայությունը, անկախ հետազոտության նպատակը կամ խնդրի այլ պատճառներ)։ Արդյունքների վերլուծական գնահատման հիման վրա կարելի է նաև առաջարկություններ ներկայացնել։ Օրինակ. 3-րդ կետի օրինակում «Ուսանողների թիրախային խմբի ՝ դասախոսների, ուսուցիչների հմտությունները զարգացնել» (կամ այլ համակազմակերպում) 1-ին նպատակի վերաբերյալ եզրակացությունները կարող են ձևակերպվել հետևյալ կերպ. Դասի պլանավորում և 1. ուսանողակենտրոն ժամանակացույցի գործողություններ, տեսական նյութի պակաս կամ անբավարար մակարդակ կամ այլ… Եվ այս առաջարկը կարող է ձևակերպվել հետևյալ կերպ. 1.1 Վերանայել ուսումնական պլանները, կատարելագործել դասավանդվող տեսական գիտելիքների պահանջները, համապատասխանել ստանդարտ պահանջներին, ավելացնել գործնական դասեր թեմայի ուսումնասիրության համար կամ այլ։ 2. Ուսուցիչների կամ դասախոսների կողմից համատեղ դասընթացներ պլանավորելու և կազմակերպելու անբավարար հմտությունները պայմանավորված են տեսական հմտությունների գիտելիքների պակասով կամ գործնականում քիչ կիրառմամբ։ Եզրակացությանը համապատասխանող առաջարկ (ներ) ը կարող են ձևակերպվել հետևյալ կերպ .2.1. Մոնիտորինգի միջոցով անհրաժեշտ է բացահայտել ուսուցիչների խնդիրները, մեթոդական աջակցություն ցուցաբերել հաճախակի դասընթացների, վարպետության դասերի, սեմինարների կազմակերպման միջոցով։ 2.2. Հանրակրթության բարեփոխումների պահանջները ուսուցանելու, մանկավարժական-մեթոդական հմտությունները բարելավելու համար անհրաժեշտ է կազմակերպել շարունակական թեմատիկ դասընթացներ մանկավարժական անձնակազմի համար։ Օգտագործված գրականության ցուցակ Գրականության ցանկը լրացվում է կրկին `համաձայն գործատուի կողմից հետազոտողին տրամադրված կանոնակարգերի։ Աշխատանքն ավարտելու գործընթացում, որպես օգտագործված աղբյուրները հավաքելու միջոց, մենք առաջարկում ենք. 1) յուրաքանչյուր հղման կողքին գտնվող փակագծերում նշեք աղբյուրի նկատմամբ բոլոր կարգավորիչ պահանջները։ Աշխատանքի վերջնական փուլում դրանք տեղափոխեք «գրականության ցուցակ» բաժին, դասավորեք դրանք ըստ կարգավորիչ պահանջների։ Համապատասխան սերիական համարը տեղափոխեք աշխատաթերթերի տեղեկանքի էջ։ Ազատվեք չպահանջված տեղեկատվությունից։ Յուրաքանչյուր աղբյուրի համար 2) Եվ ինտերնետում տեղեկատվության ճշգրտության համար աղբյուրը ուղարկելուց հետո նշեք դրա մատչելիության ամսաթիվը։ Օրինակ ՝ https։ //arinj.schoolsite.am/educational/methodological հաշվետվություններ /-մատչելի 01.02.20197։ Աշխատանքի հանրային ներկայացում Ի լրումն բազմաթիվ հետազոտական ​​աշխատանքների ձևակերպման, աշխատանքի հանրային ներկայացումը (պաշտպանություն, պաշտպանություն, գիտաժողովի զեկույց և այլն) կարևոր փուլ է, որը գաղափար է տալիս ոչ միայն կատարված աշխատանքի, այլև հետազոտողի տարբեր որակների ցուցիչների մասին։ Ամբողջությամբ ձևավորված աշխատանքը համարվում է պատրաստ ներկայացման։ Այն պետք է ունենա Վերնագիր, որի տեխնիկական պահանջները տրամադրվում են գործատուի կողմից, ինչպես նաև կարգավորող բոլոր այլ պահանջները։ Շնորհանդեսի համար հետազոտողը կարող է ստեղծել պաստառներ, սեղաններ և գծապատկերներ կամ ներկայացնել սլայդ շոու։ Վերջինիս գեղագիտական ​​կողմը թողնելով անհատին, կարող են առաջադրվել հետազոտական ​​աշխատանքների համար սլայդ շոուի ստեղծման մի քանի ցանկալի պահանջներ։ Օրինակ ՝ 1. բոլոր սլայդները պետք է ունենան տրված տեղեկատվությանը համապատասխան թեմա վերնագրեր, որպեսզի դրանցում պարունակվող տեղեկատվությունը լինի հակիրճ, սխեմատիկ, առանց պատմողական նախադասությունների։ Ներկայացվելու են հետևյալը. 2. աշխատանքի անվանումը, աշխատանքի վայրը կամ գործատուի անունը, կատարողի և ղեկավարի անունները, կատարման տարին, 3. հետազոտական ​​նպատակները, նպատակները և մեթոդաբանությունը. եզրակացություններ և առաջարկություններ։ Իսկ աշխատանքի վերջնական գնահատման հուսալիության «օբյեկտիվության» համար առաջարկվում է նախօրոք և մասշտաբային պահանջներ մշակել գնահատման չափանիշներ, որոնք և ցանկալի է հետազոտողին տրամադրել կարգավորող այլ պահանջների հետ միասին։ Չափանիշները կարող են ներառել, օրինակ, 2-6-րդ կետերը, ինչպիսիք են սլայդ շոուի ներկայացումը, լեզվի անվճար, հեշտ ներկայացումը, նյութի յուրացման աստիճանը, անկախության աստիճանը, վերլուծության հետ վերլուծական հաղորդակցվելու կարողությունը։ հանդիսատես , աշխատանքին վերաբերող հարցերի պատասխանների որակը և այլն [2]։ Որպես մեր աշխատանքի ամփոփագիր, մենք լիահույս ենք, որ հետևյալ ուղեցույցներով, անհրաժեշտ քանակությամբ գործնական պարապմունքներ կազմակերպելուց հետո, հանդիսատեսը պատասխանատու կլինի կատարման ընթացքում կարգավորող պահանջները հարգելու համար, ունենալու է քրտնաջան աշխատելու գիտելիքներ, կարողություններ և հմտություններ։ , մեծացնել հաջողությունը և մեծացնել փորձը։ Universityանկացած համալսարանի բավարար տեսական և գործնական աշխատանքը միանշանակ կբարձրացնի ուսուցման և ուսուցման որակը։ Սույն մեթոդական աշխատանքն առաջարկվում է։

example934

example934

Վիրտուալ տիրույթում տեղեկատվության ձեռքբերումն ու փոխանակումը գրեթե անվերահսկելի են, ինչն էլ իր հետ առաջ է բերում մի շարք հարցեր, որոնք ոչ միայն պայմանավորված են հանրային ոլորտի փոխակերպմամբ, այլև սոցիալական մեդիայի կիրառման տարբեր դրսևորումներով ու նպատականերով։ Հայաստանը ևս բացառություն չէ այդ մարտահարվերներին դիմակայելու առումով։ Հոդվածի արդիականությունը այդ խնդիրների պատճառներն ու լուծումներն առաջարկելն է, նորույթը՝ սոցիալական մեդիան հանրային ոլորտի դիսկուրսի համատեքստում համակողմանի քննելը։

ՎԻՐՏՈՒԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ՄԵԴԻԱ ՀԱՐԹԱԿՏեղեկատվական դաշտը գլոբալ մակարդակով մեծ փոփոխություններ էապրում։ Ավելին, այսօր աշխարհում ցանցային մեդիակապերի հայեցակարգային փոփոխություն է տեղի ունենում, որն էլ ազդում է ընդհանուր տեղեկատվական դաշտի վրա։ Մարդկանց հետաքրքրությունը սոցիալական ցանցերի հանդեպ մեծանում է անհամեմատ արագ։ Պատճառը, կարծում ենք, այսհարթակում մարդկանց՝ տեղեկատվության ազատորեն փոխանակումն է, անկաշկանդ շփումը։ «Հանրային ոլորտի կառուցվածքային վերափոխումը»գրքով 20-րդ դարի տեսաբան Յուրգեն Հաբերմասը սկիզբ դրեց հանրայինոլորտի դիսկուրսին։ Հաբերմասն առանձնացնում է արդի զանգվածային տեղեկատվամիջոցները որպես հանրային ոլորտի միջավայր։ Սրանով նա կարծես փոխում է հանրությունների սոցիալական տեսության ավանդույթը` հակադրվելով իր`Ֆրանկֆուրտի դպրոցի զանգվածային մշակույթի քննադատներին` ՄաքսՀորքհայմերին և Թեոդոր Ադոռնոյին, ովքեր կարծում էին, որ զանգվածային ևմիջնորդավորված մշակույթը գաղափարական իշխանություն է, և ոչ թե հանրային ոլորտ։ Նկատենք, որ բազմաթիվ հանրությունների մասին գաղափարըհարց առաջացրեց, թե ինչպես են նրանք իրար հետ հարաբերվում։ «ՍոցիոլոգԳրահամ Մարդոքը և պատմաբան Գեոֆ Էլլեյը իրարից առանձին ստեղծեցինմի գաղափար, ըստ որի՝ այս այլընտրանքային ոլորտները «բեմահարթակներեն», որտեղ տարբեր ձայներ կամ շահեր պատրաստում են իրենց ձայնը` ներկայացնելու ընդհանուր հանրային ոլորտում»1։ Հաշվի առնելով 20-րդ դարի սոցիալական համատեքստը և այն հարաբերությունները, որոնք ծավալվում են հասարակության մեջ, կարելի է ասել, որառանց տեղեկատվամիջոցների և նրանց կողմից միջնորդավորվածությանհանրային ոլորտը դժվար է պատկերացնել։ Այսօր աշխարհում ամենալուրջ և կարևոր խնդիրներից մեկը դարձել ենհամացանցում տեղեկատվական ազատ հոսքերի սահմանափակումները։ Չինաստանը, Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը և վերջին շրջանում նաևՌուսաստանը դրա վառ օրինակներն են, որտեղ կիրառվում են կամ առաջինքայլերն են իրականացվում համացանցում տեղեկատվական հոսքերի սահմանափակման և տասնյակ կայքերի արգելափակման առումով` նման «կարգավորումների» համար ստեղծելով օրենսդրական հիմքեր։ Մինչդեռ համացանցումտեղեկատվական հոսքերի ազատության վերաբերյալ միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները կոչ են անում պետություններին հնարավորինս զերծ մնալ իրավական կարգավորումներից, քանի դեռ ծայրահեղ անհրաժեշտություն չկա։ Հայաստանի պարագայում համացանցին վերաբերողիրավական ակտերը մի քանիսն են, որոնք հիմնականում վերաբերում են համացանցով հրապարակային և անհատական ծանուցումներին, տվյալների հաղորդմանն ու համացանց հասանելիության ծառայությունների մատուցմանսակագներին ու պայմաններին, թույլտվություններին և այլն։ Դրանց մի մասնէլ անուղղակի կարգավորումներ են, որոնք բխում են քաղաքացիա-իրավականհարաբերություններից՝ վիրավորանք և զրպարտություն, հեղինակային իրավունք և այլն։ Համացանցը ինքնակարգավորվող մի տիրույթ է, որտեղ մուտքագրված տեղեկությունը տարածվում ու գոյատևում է ինքնուրույն՝ դառնալովանվերահսկելի ժամանակի ու տարածության մեջ։ Այդ պատճառով համացանցը ավելի, քան որևէ այլ տիրույթ կարող է անդառնալի ու անվերականգնելիվնաս պատճառել անձնական ու ընտանեկան կյանքին, անձի արժանապատվությանը, պատվին ու գործարար համբավին, ի վերջո ազգային անվտանգությանը։ Լուրը, առաջինը հայտնվելով համացանցում, տարածվում է կայծակնայինարագությամբ՝ շաբաթական 7 օր, 24 ժամ, ցանկացած պահի ցանկացածձևաչափով, ըստ հրատապության և անհրաժեշտության և առանց հավելյալծախսերի։ Սոցիալական մեդիայի դարում ցանկացած մարդ դառնում է մեդիա կրիչ,ու թե´ կարգավիճակը, թե´ նկարը, թե´ տեսանյութն արդեն տեղեկատվությունեն։ Սոցիալական ցանցերը գործիք կարող են լինել լրագրողի ձեռքում՝ նյութիհամար ցանկալի, հավելյալ կամ background-ային տեղեկատվություն հայթայթելու համար։ Բայց հայաստանյան ցանցային մի շարք կայքերի համար սոցիալական մեդիան ու դրանում տեղ գտած բովանդակությունը կարող են գերիշխող լինել որպես տեղեկատվության աղբյուր։ Մինչդեռ սոցցանցերը նաև անձնական տարածքներ են, որտեղ ցանկացած անհատ կարող է ազատ արտահայտվել։ Այս փոփոխություններն իրենց զգալի ազդեցությունն են թողել նաևլրագրողների աշխատանքի վրա։ «Այսօր տեղեկատվամիջոցների լսարանը ձևափոխվում է ճիշտ այնպես,ինչպես հանրային քննարկման վայրերն են փոխվում կամ անհետանում քաղաքային տարածքներից ու սոցիալական միջավայրից։ Հանրային ոլորտը իրականից տեղափոխվում է վիրտուալ միջավայր»2։ 2 Հակոբյան Լ․, Զանգվածային հաղորդակցություն և հանրային կարծիք, Եր., 2013, էջ 75։  Կարող ենք փաստել, որ այսօր կարևոր հարց է նաև այն, թե ինչպես կառավարել հաղորդակցության միջոցները հանուն հանրային ոլորտի։ Այլ կերպասած՝ ինչպե՞ս ենք մենք օգտագործում նոր միջոցները` ստեղծելու այլընտրանքային միջնորդավորված հանրային ոլորտներ։ Այս փոփոխված դրությունընոր հարցեր է բերում։ Ինչպե՞ս մեդիան կարող է ծառայել հանրային ոլորտին,երբ միաժամանակ ծառայում է պետությանը կամ մասնավոր շահին։ «Հաղորդակցություն և հանրային ոլորտ» տեսության առաջամարտիկներից, հաղորդակցության տեսաբան Փիթըր Դելգրինն3 առաջարկում է դիտարկել չորս չափում, որոնցով հասկանալի կլինի այսօրվա միջնորդավորված հանրային ոլորտը.կիսապետականհանրային տեղեկատվամիջոցներ,Մեդիա հաստատություն։ Հեռարձակման ի հայտ գալուն պես պետությունը պատասխանատվություն ստանձնեց ստեղծելու մեդիա հաստատություններ, որոնք կնպաստեն հանրային ոլորտին։ Եվրոպական պետություններումհիմնվեցինորոնքստեղծվել էին պետության կողմից իր իսկ միջոցներով։ Մեծ էր հավանականությունը, որ այդ անվան տակ այն կարող էր լինել ավելի շատ քարոզչությանգործիք, քան հանրային ծառայություն։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներումառևտրային տեղեկատվամիջոցները կարգավորվում են պետության կողմիցընդունված օրենքներով։ Նրանց կարգավորման հետ կապված բարդությունները սկսվեցին, երբ մեդիակորպորացիաները գլոբալ տնտեսական կենտրոնացման եկան։ Նրանք վերածվեցին ինքնաֆինանսավորվող կառույցների, ինչը կարևոր փոփոխություն բերեց պետության և այս կորպորացիաների միջևհարաբերություններում։ Մեդիա ռեպրեզենտացում։ Այս պայմաններում առաջացել է մեդիա ռեպրեզենտացիայի վերաձևակերպման խնդիր։ Որպես քաղաքացիների համարտեղեկատվության գործնական աղբյուր` տեղեկատվամիջոցների կարգավորումը կենտրոնացած է հանրային ոլորտից հնչող կարծիքների մեծ մասի վրա։ Որքան շատ ու բազմազան են կարծիքները, որքան ազատ է ցանկացած տիպիկարծիքների մուտքը մամուլ, այնքան ազատ է այն։ Սոցիալական կառուցվածք։ Սա առնչվում է հանրային ոլորտի ներքինկառուցվածքին և նրա հարաբերությանը սոցիալական այլ հաստատությունների հետ, որոնք միասին ձևավորում են ընդհանուր սոցիալական կառուցվածք։ Սա հղում է վերևում ասված մի քանի հղացքներին, ինչպիսիք են բամաթիվհանրային ոլորտների և դրանց հարաբերությունների, այլընտրանքային և տիրապետող (դոմինանտ) մեդիայի հարաբերությունների գաղափարները։ Սանաև առնչվում է մի նորագույն երևույթի` մեդիագլոբալացման։ Երես առ երես փոխազդեցություն կամ ժողովներ։ Մեդիա ռեպրեզենտացիայի` քաղաքացուն պասիվ դարձնելու հարցը սրվում է այստեղ, որովհետև տեղեկատվամիջոցների լսարանը ցրվում է ճիշտ այնպես, ինչպես հանրային քննարկման վայրերն են փոխվում կամ անհետանում քաղաքային տարածքներից ու սոցիալական միջավայրից։ Նկատենք, որ հայաստանյան ցանցային հանրությունը զարգացման միքանի փուլ է անցել, որոնց ընթացքում որակապես փոխվել է ոչ միայն հասարակական-քաղաքական գործընթացների վրա ազդեցությունը, այլև բառապաշարը։ Հանրային բնույթի առաջին հարթակները, որոնք հաջորդեցին զուտ ժամանցային չաթերին, ֆորումներն էին։ Հենց այստեղ էլ սկսեցին ձևավորվելհայ-ադրբեջանական վիրտուալ առաջին շփումները։ 2005 թվականին սկսեց ձևավորվել հայկական բլոգոսֆերան, որը տեղակայված էր հիմնականում Livejournal-ում4։ Արդեն 2008-ի մարտին բլոգներըտեղեկատվության գրեթե միակ աղբյուրն էի, իսկ ակտիվ բլոգների լսարանըքանակապես գերազանցում էր ցանցային մամուլի լսարանին։ Սակայն սոցիալական ցանցերի ներխուժումը հանգեցրեց բլոգոլորտի անկմանը։ Նկատենք, որ Ֆեյսբուքի սոցիալական ազդեցությունն սկսվեց 2010-իգարնանից. «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի քանդման, օտարալեզու դպրոցների վերաբացման դեմ պայքարն ու նմանատիպ այլ շարժումներըսկիզբ դրեցին սոցցանցերի ակտիվացմանը։ Վիրտուալ տիրույթում մեկ այլ խնդիր է լրագրողների պահվածքը։ Լրագրողների ազատ արտահայտման սահմանների թեման ակտիվ քննարկման առարկա դարձավ, երբ 2013 թվականին միանգամից երկու լրագրող ազատվեցին աշխատանքից իրենց ֆեյսբուքյան գրառման պատճառով։ Երկու դեպքումէլ և՛ թերթի խմբագիրը, և՛ հեռուսատընկերության ղեկավարությունն իրենցայդ քայլը բացատրեցին նրանով, որ «լրագրողը չի կարող օրվա մի մասն անցկացնել որպես լրագրող նյութեր պատրաստելով, իսկ մյուս մասը՝ սոցցանցերում գրառումներ կատարելով, որը չի տեղավորվում լրատվամիջոցի «քաղաքականության մեջ»5։ Փաստենք, որ երկու դեպքում էլ գործատուի և լրագրողիմիջև որևէ գրավոր կամ բանավոր պայմանավորվածություն չի եղել, սոցիալական մեդիայում վերջիններիս պահվածքի վերաբերյալ։ Ուստի նման որոշումների հետ առերեսումը անակնկալ էր լրագրողների համար։ Խոշոր մեդիա կազմակերպությունները սոցիալական մեդիային ինտեգրվելուն զուգահեռ իրենցխմբագրությունների համար սոցիալական մեդիայի ուղեցույցներ են մշակում։ Որպես օրինակ՝ կարող ենք նշել «Washington Post»-ը, ըստ որի՝ լրագրողներըպետք է գիտակցեն, որ սոցիալական ցանցերում նրանց հետ կապված ցանկացած բովանդակություն համարժեք է նրան, ինչը հայտնվում է թերթում կամկայքում այդ լրագրողների հեղինակությամբ։ Ավելին, թերթի սոցիալական մեդիայի ուղեցույցի համաձայն՝ լրագրողները թե´ մասնագիտական, թե´ անձնական նպատակներով Facebook, Twitter, LinkedIn և սոցիալական այլ ցանցերօգտագործելիս պետք է «պաշտպանեն իրենց մասնագիտական ամբողջությու5 «Լավագույնը ցանցում», Լրագրողներ հանուն ապագայի ՀԿ, Եր., 2013, էջ 74։ նը և հիշեն, որ իրենց վարած սոցիալական մեդիա հաշիվները ազդում են«Washington Post»-ի խմբագրության հեղինակության և արժանահավատության վրա»6։ Իսկ ահա Reuters-ի սոցիալական մեդիա քաղաքականության համաձայն՝ լրագրողները պետք է սոցիալական մեդիայում երկու առանձին հաշիվունենան. «Եթե դուք օգտագործում եք սոցիալական ցանցերը մասնագիտական և անձնական նպատակներով, ապա ունեցեք երկու առանձին հաշիվ։ Օնլայն աշխարհում անձնականն ու մասնագիտականը գնալով ավելի են միահյուսվում, բայց դուք պետք է պահպանեք ձեր մասնագիտական դեմքը, այլկերպ ասած՝ դուք պետք է որոշակի չափանիշներ կիրառեք սոցիալական մեդիան մասնագիտորեն օգտագործելու ժամանակ, որոնք կտարբերվեն ձեր անհատական հաշիվն օգտագործելիս»7։ Այսպիսով՝ մի կողմից անհերքելի է այն փաստը, որ սոցիալական մեդիանև մասնավորապես սոցիալական ցանցերը Հայաստանում այսօր հանրայիննշանակության տեղեկատվության շրջանառման ակտիվ հարթակ են, մյուսկողմից էլ, հաշվի առնելով այս հարթակի տեխնիկական հնարավորություններն ու առանձնահատկությունները, առավել է կարևորվում տեղեկատվականանվտանգության հարցը, որի պարագայում առավել զգուշավոր գործելաոճըհատկապես լրագրողի պարտականությունն է։ Գրականություն1. «Լավագույնը ցանցում», Լրագրողներ հանուն ապագայի ՀԿ, Եր., «Ասողիկ» հրատ.,2013։ 2. Հակոբյան Լ․, Զանգվածային հաղորդակցություն և հանրային կարծիք, Եր., 2013։ ՎԻՐՏՈՒԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ՄԵԴԻԱ ՀԱՐԹԱԿՆոննա ԽաչատրյանԲանալի բառեր՝ ցանցային մեդիակապեր, հանրային ոլորտի դիսկուրս, տեղեկատվական վիրտուալ միջավայրԱմփոփում։

example975

example975

Աշխատանքում քննարկվում է ուրբանիզացիայի առաջացրած էկոլոգիական խնդիրները շրջակա միջավայրում։ Դրանք առավել լավ արտահայտված են խոշոր քաղաքներում։ Հայաստանում նույնպես առկա է նմանատիպ խնդիր, Երևանում և դրա հարակից տարածքներում։ Ուրբանիզացիան իր առավել մեծ ազդեցությունն է թողնում մթնոլորտի, ջրոլորտի, կենսոլորտի և ռելիեֆի վրա։ Բնակչության համակենտրոնացման արդյունքում նկատվում է քաղաքի ծանրաբեռնվածություն, ավտոմեքենաների թվի ավելացում, ինտենսիվ կառուցապատում, կանաչ տարածքների կրճատում, աղմուկի ավելացում և այլն։ Այս ամենը քաղաքաբնակների մոտ առաջացնում է հոգածություն, թոքերի և շնչուղիների քաղցկեղ, աղմուկի պատճառով նվազում է մարդկանց աշխատունակությունը, առաջանում է գլխապտույտ և գլխացավ։

ՈՒՐԲԱՆԻԶԱՑԻԱՆ ԵՎ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՔաղաքները համարվում են ժամանակակից հասարակության տարածքային և սոցիալ-տնտեսական կազմակերպման առաջատար ձևը։ Քաղաքների թվի ավելացումն ուղեկցվում էր քաղաքային բնակչության ավելացմամբ։ 1800 թվականին աշխարհում քաղաքային բնակչության բաժինըկազմում էր 3,0%, 1919 թ.-ին՝ 13,6%, 1950 թ.-ին՝ 29,8%, 1978 թ.-ին՝ 39%,2015 թ.-ին՝ մոտ 50%1։ Ներկայում գիտատեխնիկական առաջընթացը և զարգացած սոցիալական ենթակառուցվածքները հնարավորություն տվեցինստեղծելու «քաղաքակրթության զրահ»։ Դա այն բոլոր գործոնների ամբողջությունն է, որը հնարավորություն է տալիս ապահովել մարդու զարգացմանը՝ որպես կենսասոցիալական էակ։ Այժմ հարցեր են՝ ծագում լինելով առաջադիմական երևույթ ինչո՞ւ է ուրբանիզացիան համարվում որպես համամոլորակային հիմնախնդիր և ինչո՞ւ էդարձել մտահոգության պատճառ։ Այս հարցերը քննարկելիս՝ պետք է կանգառնել և՛ դրական և՛ բացասական կողմերի ուսումնասիրության վրա։ Քաղաքներն առավել լավ են կարողանում բավարարել մարդկանց հոգևոր-մշակութային, կրթական, առողջապահական պահանջները, ինչպես նաևքաղաքներում ավելի ցածր է հիվանդությունների և մահածությունների մակարդակը, ավելի բարձր է կյանքի միջին տևողությունը։ Այսպիսով` ուրբանիզացված գոտիները զբաղեցնում են ցամաքի մակերեսի 1%-ից քիչ ավելին, սակայն այստեղ բնակվում է աշխարհի բնակչության կեսից ավելին և արտադրվում է ՀՆԱ-ի մոտ 80%։ Ուրբանիզացման բարձր տեմպերն իր բացասական ազդեցությունն է թողնում նաև քարոլորտի, մթնոլորտի,ջրոլորտի և կենսոլորտի վրա։ Քաղաքների կողմից շրջակա միջավայրն աղտոտող աղբյուր են աղմուկը, աէորոզոլային, լուսային, էլեկտրամագնիսական աղտոտումները։ Աշխատանքը նվիրված է բացահայտելու ուրբանիզացման բացասականազդեցությունը բնական միջավայրի վրա։ Ինչպես նաև կանխատեսումներ կատարել, թե ինչ իրավիճակ կստեղծվի ներկայիս տեմպերի պահպանման դեպքում։ Աշխատանքում կներկայացվի նաև Երևանում առկա էկոլոգիական խնդիրները կապված ուրբանիզացման հետ։ Աշխատանքի նպատակն է մարդկանց իրազեկել ուրբանիզացման բացասական հետևանքների մասին, ինչպեսնաև առաջարկել որոշակի լուծման ուղիներ։ 1 Մ. Մանասյան, Բնակչության աշխարհագրություն, 2011, Երևան, էջ 211։ Ուրբանիզացիան ընդհանուր բնակչության մեջ քաղաքաբնակների թվիավելացման, քաղաքների դերի մեծացման և քաղաքային ապրելակերպիտարածման գործընթացն է։ Քաղաքների զարգացումն անխուսափելիորեն հանգեցնում է բնական միջավայրի բոլոր բաղադրիչների փոփոխությունը։ Հզոր և բազմաբնույթ տեխնածին ճնշումները ժամանակակից խոշոր քաղաքների պայմաններում, կենտրոնանալով սահմանափակ տարածքում մի կողմից հանգեցնում է բնականլանդշաֆտի բոլոր բաղադրիչների փոփոխությանը, մյուս կողմից՝ բնական միշարք բացասական երևույթների առաջացմանը։ Ուրբանիզացումն առավել մեծազդեցություն է թողնում մթնոլորտի, ջրային օբյեկտների, հողի, ռելիեֆի վրա։ Մթնոլորտի աղտոտում։ Խոշոր քաղաքների ազդեցությունը շատ ավելիմեծ է մթնոլորտի վրա։ Հենց քաղաքներն են հանդես գալիս աէրոզոլաների,ջերմոցային գազերի, թթվային անձրևների, չոր և խոնավ սմոգների գլխավոր«արտադրողների» դերում։ Քաղաքներում օդային ավազանի աղտոտման գրեթե 70%-ը բաժին է ընկնում ավտոտրանսպորտին։ Պատահական չէ, որ ասումեն «ավտոմեքենան քիմիական ձեռնարկություն է անիվների վրա»։ Հաշվարկները ցույց են տվել, որ խոշոր քաղաքներում մթնոլորտի աղտոտումը 15-20անգամ ավելի բարձր է քան գյուղական վայրերում և 150 անգամ ավելիբարձր է քան օվկիանոսի վրա։ Ջերմաֆիզիկական հատկությունների արմատական փոփոխությունը նպաստում է քաղաքային միկրոկլիմայի ձևավորմանը։ Ռուսաստանի Սմոլեսկ քաղաքում կատարված դիտարկումների արդյունքում պարզվել է, որ քաղաքի կենտրոնում ջերմաստիճանը 0,2-2,20 C-ով ավելիբարձր է, քան քաղաքի մերձակայքում, պատճառը ջերմոցային էֆեկտ առաջացնող գազերի քանակի ավելացումն է մթնոլորտում։ Իսկ հողի ջերմաստիճանը 1,30 C-ով է ավելի։ Ջրոլորտի աղտոտում։ Ուրբանիզացիայի հետևանքով առաջացած էկոլոգիական խնդիրների շարքում առավել կարևոր է նաև ջրային օբյեկտների աղտոտումը, դրանց հիդրոքիմիական ռեժիմի փոփոխությունը։ Քաղաքաբնակների թվի ավելացումն առաջին հերթին ազդում է ջրօգտագործման ծավալներիվրա։ Քաղաքաբնակներն իրենց կարիքների համար շատ մեծ քանակությամբ(միջին հաշվով 300-400 լիտր օրական) անուշահամ ջուր են օգտագործում։ Նկատելիորեն աճել է ջրի աղտոտումը նպատակաուղղված նյութերով։ Ջրերնառավել աղտոտված են ծանր մետաղներով, կենսածին բաղադրիչներով։ Ուրբանիզացիայի բարձր տեմպերն ազդում են նաև լանդշաֆտի ամենապահպանողական տարրի՝ ռելիեֆի վրա։ Շինարարները սովորաբար հարթեցնում են երկրի մակերևույթը՝ լցնելով ձորակները, փոքրաթիվ գետերի հովիտները։ Այս ամենը սովորաբար առաջ է բերում բնական գործընթացների փոփոխման։ Քաղաքային շինությունները հաճախ պատճառ են դառնում փլուզումների և ձորակների առաջացմանը։ Ռելիեֆի հարթեցումը բացասականազդեցություն է ունենում հատկապես գրունտային ջրերի մակարդակի տատանման վրա։ Գրունտային ջրերի շարժման արգելափակոցը հիմնականումստեղծվում է ճանապարհների և շենքերի հիմքերի երկարությամբ։ Սրա հետ էանմիջական կապված ճանապարհների և այլ կարծր ծածկույթների քայքայումը։ Բավականին մեծ անթրոպոգեն ազդեցություն է կրում նաև հողայինշերտը։ Քաղաքներում ձևավորվում է արհեստական հող «քաղաքային հող», որիմակերեսին 40 սմ-ից ավելին ստեղծված է մարդու կողմից, դրանք հիմնականում շինարարական և կենցաղային աղբը, ճանապարհային ծածկույթըև այլն է։ Քաղաքների կողմից շրջակա միջավայրի վրա աղտոտման էականաղբյուր են աղմուկը, աերոզոլային, լուսային էլեկտրամագնիսական աղտոտումները։ Քաղաքային կյանքում կարևոր խնդիրների շարքին է դասվում աղմուկը, դրա հիմնական աղբյուրը համարվում է ռելսավոր, ավտոմոբիլայինև օդային տրանսպորտը։ Քաղաքային աղմուկը անվանում են «թունավոր», այն տարբերվում է աբիոտիկ և բիոտիկ աղբյուրներից։ Քաղաքայինաղմուկի 60-80%-ը բաժին է ընկնում ավտոտրանսպորտին, հաջորդը՝ արդյունաբերական ձեռնարկություններն են, ավտոմոբիլային ազդանշանները և այլն։ Խոշոր ուրբանիզացված շրջաններին բնորոշ են նաև լուսային աղտոտումը։ Լուսային աղտոտման հիմնական աղբյուր են փողոցային լուսավորումը, գովազդային վահանակներից լուսարձակումը, այս ամենի արդյունքում խոշոր քաղաքների վրա առաջանում են այսպես կոչված լուսային գմբեթներ։ Քաղաքի բնակիչներն առավել հաճախ են տառապում սիրտ-անոթային,թոքային, ուռուցքային, ալերգիկ, նյարդային համակարգի, շնչուղիների և այլհիվանդություններով։ Քաղաքները միշտ հրապուրիչ են աղքատ գյուղական բնակչության համար, նրանք ձգտում են դեպի քաղաք։ Բայց միշտ չէ, որ գալով քաղաք կարողանում են ապրուստի բավարար պայմաններ և աշխատանք գտնել։ Այդպիսիբնակչության հաճախ անվանում են կեղծ քաղաքաբնակներ, իսկ երևույթը՝«կեղծ ուրբանիզացիա»։ Կեղծ ուրբանիզացումն ունի իր բնորոշումը. գյուղական վայրերից դուրս մղված բնակչությունը բնակություն է հաստատում քաղաքի ծայրամասերում և ստեղծում տարրական կենցաղային պայմաններիցզուրկ չքավոր թաղամասեր՝ «աղքատության գոտիներ»։ Այժմ գիտության մեջ լայն տարածում է ստանում «էկոպոլիս» գաղափարը։ Նրա նախագծման ժամանակ պետք է հաշվի առնել բնապահպանականհամալիրների պահանջները։ Սրա արդյունքում կազմվում է «իդեալական» քաղաքի մոդելը։ Միջխորհրդային ժամանակաշրջանը Հայաստանում կար 4 քաղաք՝Երևան, Գյումրի, Գավառ, Գորիս։ Այդ ժամանակ ուրբանիզացման մակարդակը կազմում էր 11%։ 1989 թ. քաղաքային բնակավայրերը 58-ն էին, դրանցիցքաղաքները՝ 25, քաղաքատիպ ավանները՝ 33։ Հենց այս ժամանակ ուրբանիզացումը հասավ իր առավելագույն արժեքին՝ կազմելով 68%։ 1990-ական թթ.՝անկախության տարիներին, տնտեսական ճգնաժամի պատճառով քաղաքաբնակների թիվը պակասեց։ Այժմ ՀՀ 49 քաղաքներում ապրում է բնակչության64%-ը1։ ՀՀ-ում բնակչության մեծ մասն ապրում է Արարատյան գոգավորությունում։ Մայրաքաղաք Երևանում և հարակից տարածքներում կուտակված էընդհանուր բնակչության 1/3-ը, իսկ քաղաքային բնակչության կեսից ավելի։ Այդպիսի մեծ համակենտրոնացումն առաջ է բերում մի շարք էկոլոգիականխնդիրներ։ Այդպիսի էկոլոգիական խնդիրներից են մթնոլորտի, ջրոլորտի, աղտոտումը, ռելիեֆի ձևափոխությունը, կանաչ տարածքների կրճատումը, հիվանդությունների ավելի արագ տարածումը և այլն։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ խտություն կա հատկապեսԵրևանում, Վանաձորում, Ալավերդիում, Կապանում, Արարատում։ Երևանըհամարվում է հզոր արդյունաբերական կենտրոն։ Այստեղ է գտնվում ՀՀ արդյունաբերական ներուժի գրեթե կեսը։ Այստեղ գործում են սննդի, թեթև, քիմիական և մետաղաձուլական գործարաններ։ Օդի աղտոտման աղբյուրները լինում են 2 տեսակի անշարժ և շարժական։ Անշարժ աղբյուրներ են համարվում արդյունաբերական ձեռնարկությունները։ Շարժական աղբյուրը դա ավտոտրանսպորտն է։ ՀՀ-ում մթնոլորտի աղտոտման հիմնական նյութերն են փոշին, ծծմբի երկօքսիդը, ածխածնի երկօքսիդը։ Արտանետումների մեծ մասը բաժին է ընկնում շարժական աղբյուրներին, իսկ փոքր մասը՝ անշարժ աղբյուրներին։ Օրինակ՝ 2006թ.-ին ՀՀ-ում անշարժ աղբյուրներից արտանետումների քանակը կազմել են23%, իսկ շարժական աղբյուրներից՝ 77%։ 2007 թ.-ին համապատասխանաբար 18.6% և 81.4%։ Գծապատկեր 1։ Մթնոլորտի օդի աղտոտվածությունը ըստ ՀՀ մարզերի։ 21 Մ. Մանասյան, Բնակչության աշխարհագրություն, 2011, Երևան, էջ 210։ 2 Ս. Գևորգյան, Էկոլոգիական անվտանգության հիմնախնդիրները ՀՀ-ում, Երևան, 2014,էջ-24։ Գծապատկերից երևում է, որ ԠԠԠԤ-2011 թթ. մթնոլորտային արտանետումների թիվը ավելացել է։ Առավել աչքի ընկնող մարզերն են Լոռին, Կոտայքը։ Արտանետումների քանակը խիստ ավելացել է վերջին տարիներին Երևանում։ ՀՀ-ում դեռևս պահպանվում է մթնոլորտի աղտոտվածության բարձր քանակը։ Գծապատկեր 2։ Որսված վնասակար նյութերի մասնաբաժինն արտանետման անշարժաղբյուրներից անջատված նյութերում 2012 թ.։ 1Բնակչության խիստ համակենտրոնացումը հանգեցնում է տրանսպորտային ցանցի գերբեռնվածությանը և ավտոմեքենաների թվի ավելացմանը։ Գծապատկեր 4։ Ավտոտրանսպորտից մթնոլորտ արտանետումների քանակը 19952006 թթ.։ 2Մթնոլորտի արտանետումների 75-90%-ը բաժին է ընկնում ավտոտրանսպորտին։ Ուսումնասիրություններ են իրականացվել Երևան, Գյումրի, Վանաձոր, Հրազդան, Ալավերդի և Արարատ քաղաքներում։ Երևանում կատարվածուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ վերջին տարիներին գետնամերձշերտի օզոնի քանակը ավելացել է, հատկապես ամռանը, ինչը կարող է ֆոտոքիմիական սմոգի պատճառ դառնալ։ Երևանում նկատվում է նաև ազոտի օքսիդի և ածխաջրածինների բարձր քանակը։ Երևանում մթնոլորտը աղտոտված է 4 հիմնական նյութերով՝ փոշի, ծծմբի երկօքսիդ, ածխածնի օքսիդ և ազոտի օքսիդ։ 2008 թ.-ի տվյալներով Երևանում աղտոտումը թույլատրելի նորման գերազանցել է փոշին 1.3, ազոտի երկօքսիդը 1.7, գետնամերձ օզոնը 1.5անգամ։ Այսպիսով` հսկայական քանակությամբ արտանետումները Երևանումպատճառ են միկրոկլիմայի ձևավորման համար։ Բարձրանում է ջերմաստիճանը, ավելանում է մառախլապատ ու ամպամած օրերի քանակը։ Ջերմաստիճանը մայրաքաղաքի կենտրոնում հարակից տարածքների հետ համեմատածբարձր է 0.20 C-ով։ Լոռու մարզում օդային ավազանի հիմնական դիտարկումներ են իրականացնում Վանաձոր և Ալավերդի քաղաքներում։ Դիտարկումները կատարում է«Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիթորինգի կենտրոնը»։ Ալավերդի քաղաքում գործում է 3 մշտադիտարկման կայան։ Այդ կայաններում կատարվում են փոշու, ծծմբի և ազոտի օքսիդների պարունակությունը։ Կատարվում է նաև ուսումնասիրություններ ածխի մոնօքսիդի, ծծմբի երկօքսիդի և ազոտի օքսիդի պարունակության վերաբերյալ։ 2014 թ. տվյալներիհամաձայն ծծմբի երկօքսիդը ՍԹԿ-ն գերազանցել է 1.6 անգամ։ Վերջին տարիներին Հայաստանում 46%-ով ավելացել են շնչառական հիվանդությունների քանակը, դրա հիմնական պատճառը օդի աղտոտվածությունն է ։ ՀՀ առողջապահության նախարարության տվյալներով շնչառականխնդիրները 2000 թվականին կազմել է 169 հազար, 2010 թ.-ին 247 հազար։ Հայաստանում առավել տարածված խնդիրներն են բռոնխյալ ասթման, թոքերի և կոկորդի քաղցկեղը։ Մթնոլորտի աղտոտման դեմ պայքարի լավագույնմիջոց համարվում է կանաչ տարածքների ավելացումը։ Մայրաքաղաքում ջուրը սպառողին բաշխվում է 1964 կմ. երկարությամբբաշխիչ ցանցի միջոցով։ 2015 թ. ապրիլի 15-ից ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի որոշման համաձայն Երևանում ջրամատակարարման նվազագույն տևողությունը կազմում է 17 ժամ։ Բաժանորդների80%-ն ապահովված են շուրջօրյա ջրամատակարարմամբ։ 20%-ը առնվազն 17ժամ։ Սակայն ներկայումս Արարատյան գոգավորությունում առկա է խմելուջրի խնդիր։ Դա առաջին հերթին պայմանավորված է բնակչության խիստ համակենտրոնացմամբ։ Բնակչության մեծ համակենտրոնացումը ջրային ավազանի աղտոտման պատճառ է դառնում։ «Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիթորինգի կենտրոնում» իրականացվում են մակերեսային ջրերի մոնիթորինգ 131 դիտակետերում։ Դրանք ընդգրկում են ՀՀ 50 գետերը 6 ջրամաբար և Սևանա լիճը։ Տարեկանկտրվածքով մակերևույթային ջրերից վերցնում են 1000-1200 փորձանմուշ։ Ստացվում են քիմիական հիմնական բաղադրիչների, ծանր մետաղների քլորօրգանական պեստիցիտների պարունակությունը։ Խնդիր է առաջանում նաևկոյուղագծերի հետ կապված։ Բազմաթիվ դեպքեր են գրանցվել, երբ Հայաստանում կոյուղագծերի ջուրը խառնվում է խմելու ջրին և դարձել վարակներիպատճառ։ Երևանի տարածքում ներկայումս հիդրոտեխնիկական շինություններ,որոնք պետք է Երևանը պաշտպանեն ջրհեղեղներից։ Մայրաքաղաքի որոշհատվածներում Գետառը փակել են ասֆալտի և բետոնի շերտով։ Սակայն Գետառի բաց մասերում ամենուր աղբի կուտակումներ են երևում։ Կուտակվածեն մեծ քանակությամբ շինարարական և կենցաղային աղբ։ Գետի մեջ ենլցվում կոյուղաջրերը և գարշահոտություն առաջացնում շրջակայքում։ Փակված հատվածներն էլ ավելի են վատացնում ստեղծված իրավիճակը, քանի որայդ հատվածներում ինքնամաքրման դանդաղ է տեղի ունենում։ Գետառիպահպանումը շատ կարևոր նշանակություն ունի քաղաքի համար։ Քաղաքաշինությունը և կանաչապատումը հակադարձ համեմատական ենիրար։ Ինտենսիվ քաղաքաշինական աշխատանքները իրենց բացասական ազդեցությունն են թողնում կանաչ տարածքների վրա։ Այգիները և կանաչապատտարածքները ոչնչացվում են և դրանց փոխարեն կառուցվում են սրճարաններ,ժամանցի վայրեր, բիզնես կենտրոններ և այլն։ Կանաչ տարածքների ավելացումը կնպաստի նաև Երևանի միկրոկլիմայիկարգավորմանը։ ՀՀ-ն ունի բավականին փոքր տարածք։ Էկոլոգիական խնդիրներն առավել լավ արտահայտված են փոքր տարածք ունեցող երկրներում, դրա պատճառը բնակչության և արդյունաբերական ձեռնարկությունների համակենտրոնացումն է։ Էկոլոգիական խնդիրներից առավել սուղ է մթնոլորտի հետ կապված խնդիրները։ Կատարված ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ Հայաստանում առկա է մթնոլորտի աղտոտվածություն։ Առավել աղտոտված ենբնակեցված տարածքները՝ մասնավորապես Արարատյան գոգավորությունը։ Այստեղ են կենտրոնացված նաև արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծմասը։ Երևանում և մերձերևանյան շրջաններում նկատվում է նաև տրանսպորտի համակենտրոնացում։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեց, որ մթնոլորտի աղտոտման հիմնական մասը բաժին է ընկնում ավտոտրանսպորտին։ Արտանետումների մեծ մասը ածխի և ազոտի օքսիդները, ինչպես նաև ցնդող օրգանական միացություններ։ Դրանց քանակական ավելացումը հանգեցնում է մի շարք շնչառական հիվանդությունների առաջացմանը։ Մյուս կողմից էլ համակենտրոնացումը հանգեցնում է վարակիչ հիվանդությունների ավելի արագ տարածմանը։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեց, որ մեծաքանակ արտանետումների հետևանքով ավելանում է Երևանի գետամերձ շերտի օզոնի քանակը, ինչն էլ կարող է ֆոտոքիմիական սմոգի պատճառ դառնալ։ Բացի այդԵրևանում ձևավորվում է միկրոկլիմա։ Ինչի արդյունքում բարձրանում է ջերմաստիճանը։ Քանի որ Երևանը գտնվում է չոր խիստ ցամաքային կլիմայականգոտում ջերմաստիճանի ավելի բարձրացումը կհանգեցնի կլիմայի էլ ավելի չորացմանը և մթնոլորտային տեղումների նվազմանը։ Ինչի արդյունքում լանդշաֆտները կսկսեն էլ ավելի արագ քայքայվել և անապատացումը ավելի արագ տեղի կունենա։ Մթնոլորտի աղտոտվածության հաջորդ օղակը համարվում է խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ ունեցող քաղաքներ՝ Ալավերդի, Վանաձոր, Հրազդան և Քաջարան։ Այս քաղաքներին անհրաժեշտ են մաքրող կայանների ստեղծումը։ Անհրաժեշտ է առավելապես որսալ արդյունաբերական ձեռնարկություններից մթնոլորտ արտանետված վնասակար նյութերը։ Մթնոլորտի աղտոտվածության պայքարի հիմնական դերը պետք է կատարի կանաչտարածքների ավելացումը, սակայն Հայաստանում և աշխարհում տեղի է ունենում հակառակ պրոցեսը։ Կանաչ բույսերը համարվում են թթվածնի հիմնական արտադրողները «կանաչ գործարանները»։ Դրանց ավելացումը կնպաստի մթնոլորտի բնականին մոտ վիճակի պահպանմանը։ Մարդկանց մեծ կուտակումները պատճառ է հանդիսանում ջրի առավելշատ օգտագործմանը։ ՀՀ-ում առավել մեծ ջրի խնդիրն կատվում է Արարատյան գոգավորությունում։ Բացի այդ խիտ ուրբանիզացման հետևանքովնկատվում է ջրի առավել մեծ չափով աղտոտում։ Բավական լուրջ խնդիր է համարվում կենցաղային աղբի կուտակումըհիմնականում մերձ մայրաքաղաքային շրջաններում, ինչպես նաև մայրաքաղաք Երևանում։ Աղբի բավական մեծ կուտակումներ կան Գետառի բաց հատվածներում։ Աղբի կուտակումը հանգեցնում է մի շարք լուրջ խնդիրների առաջացմանը։ Աղբի կուտակումը փողոցներում կարող է հիվանդությունների ծագման պատճառ դառնալ։ Աղբակույտերի վերացման լավագույն միջոց կարող էհանդիսանալ աղբի տարանջատումը՝ կենցաղային և սննդի մնացորդների։ Կենցաղային աղբնառավելագույն չափով հնարավոր է վերամշակել։ Իմ կողմից կատարված սոցիոլոգիական հարցման արդյունքում պարզվեց, որ մեզ մոտ էկոկրթությունը բավական ցածր մակարդակի վրա է դրված։ Չնայած, որ ներկայումս շատ են էկոլոգիական թեմաներին և բնության պահպանությանն ուղղված դասընթացները, սակայն իմ կարծիքով այդ դասընթացները միայն ապահովում են տեսական կողմը առանց հաշվի առնելու գործնականը։ Կարծում եմ՝ անհրաժեշտ է այդ ծրագրերն այնպես կազմել, որ մասնակիցները տեղում ծանոթանան իրավիճակին և փորձեն գտնել լուծման ուղիներ։ Դա կնպաստի մարդկանց գիտակցության բարձրացմանը և բնությաննկատմամբ հոգատարության առաջացմանը։ Գրականություն1. Մաքսիմ Մանասյան, Բնակչության աշխարհագրություն, Երևան, 2011։ 2. Սուրեն Գևորգյան, Էկոլոգիական անվտանգության հիմնախնդիրները ՀՀ-ում,Երևան, 2014։ 3. Յուրիկ Մուրադյան, Մարդկության համամոլորակային հիմնախնդիրները և դրանցլուծման ուղիները, Երևան, 2014։ Վարդիթեր Անտոնյան ՈՒՐԲԱՆԻԶԱՑԻԱՆ ԵՎ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ուրբանիզացիա, էկոլոգիական հիմնախնդիրներ, քաղաքայինբնակչություն, մթնոլորտ, ջրոլորտ, աղմուկ, աղտոտում։

example970

example970

Գյումրու հյուրանոցային համալիրները՝ հանդիսանալով Հայաստանի երկրորդ քաղաքի սպասարկման ոլորտի մասնիկ, ըստ անհրաժեշտության ուշադրության չեն արժանանում զբոսաշրջային կազմակերպությունների կողմից։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել Գյումրու հյուրանոցային սերվիսը և վեր հանել առկա խնդիրները, ինչպես նաև առաջարկել հյուրանոցային ծանրաբեռնվածության բարձրացման միջոցներ։ Հետազոտության արդյունքում պարզվեց, որ Գյումրու հյուրանոցային սերվիսը գործում է ոչ արդյունավետորեն։ Հյուրանոցները հիմնականում թերծանրաբեռնված են մի քանի պատճառներով, որոնցից գլխավորը քաղաքում զբոսաշրջիկների սաստիկ ցածր թիվն է։ Հյուրանոցների արդյունավետությունը բարձրացնելու համար առաջարկվում է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք կնպաստեն հյուրանոցների արդյունավետության բարձրացմանը։

ՀՅՈՒՐԱՆՈՑԱՅԻՆ ՍԵՐՎԻՍԸ ԵՎ ՆՐԱ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԳՅՈՒՄՐԻՈՒՄՇիրակի մարզը, և մասնավորապես՝ մարզկենտրոն Գյումրին, իր աշխարհագրական դիրքի, ինքնատիպ բնական ռեսուրսների և հարուստ պատմամշակութային արժեքների շնորհիվ համարվել է Հայաստանի զբոսաշրջության խոշոր կենտրոններից մեկը։ Այն հայտնի է եղել ամբողջ Խորհրդային Միությունում։ Գյումրի և Շիրակի մարզ զբոսաշրջիկներ էին ժամանում Հայաստանի ևԽՍՀՄ բազմաթիվ քաղաքներից։ Զբոսաշրջությունը հատկապես մեծ զարգացում է ապրել 20-րդ դարի 70-80-ական թվականներին, երբ Գյումրի այցելածզբոսաշրջիկների թիվը տարեկան հասնում էր ավելի քան 20.000 մարդու (սրամեջ չի մտնում չգրանցված զբոսաշրջիկների թիվը)։ Այդ ընթացքում քաղաքումձևավորվել էր զբոսաշրջիկների սպասարկման զարգացած ենթակառուցվածք։ Շիրակի մարզի տարածքով և Գյումրիով են անցել 4 համամիութենական ևբազմաթիվ պայմանագրային երթուղիներ։ Այդ տարիներին առանձնապես մեծպահանջարկ էր վայելում մշակութային և էկոլոգիական զբոսաշրջությունը։ 1988 թ. երկրաշարժի և քաղաքական պատճառներով զբոսաշրջությունըԳյումրիում ունեցել է զգալի անկում։ Ներկայումս թե՛ քաղաքում և թե՛ մարզի տարածքում զբոսաշրջությանկազմակերպումը տեղի է ունենում ոչ համակարգված՝ տարրերային ձևով, չնայած առկա են բոլոր հնարավորությունները զբոսաշրջության զարգացման համար։ Ընդհանրապես զբոսաշրջության զարգացման գլխավոր ցուցանիշը տվյալտարածքում իրացված զբոսաշրջային ծառայությունների որակական և քանակական բնութագիրն է։ Զբոսաշրջության զարգացման կարևոր ցուցանիշներնիրենց մեջ ներառում են հետևյալ գործոնները.1. Զբոսաշրջիկների հոսքի քանակական բնութագիրը,2. Զբոսաշրջության ենթակառուցվածքի զարգացման մակարդակը,3. Զբոսաշրջային կազմակերպությունների տնտեսական գործունեությունը,4. Միջազգային զբոսաշրջության զարգացումը։ Գյումրիում հյուրանոցային սերվիսի վերլուծությունն իրականացվել է վերևում նշված սկզբունքներից մեկի՝ ենթակառուցվածքների ուսումնասիրության հիման վրա։ Համաձայն Շիրակի մարզպետարանի կայքի՝ այժմ Գյումրիում գործում են15 հյուրանոցներ, որոնք կարող են ընդունել և սպասարկել զբոսաշրջիկներին՝իրականացնելով դրա համար անհրաժեշտ բոլոր ծառայությունները [7]։ Տեղերի թիվը այս 15 հյուրանոցում կազմում է 430, այդ թվում՝«Նանե» հյուրանոց - 32 տեղ, «Արաքս» հյուրանոց - 42 տեղ,«Բեռլին» հյուրանոց - 30 տեղ, «Վանատուր» հյուրանոց - 30 տեղ,«Ոսկե ծիրան» հյուրանոց - 18 տեղ,«Ոսկե Բլուր» հյուրանոց - 18 տեղ,«Փարվանա оջախ» հյուրանոց -20 տեղ,«Ալեքսանդրապոլ» հյուրանոց - 36 տեղ,« Վիլլա Կարս» հյուրանոց - 32 տեղ,«Գարուն» հյուրանոց - 30 տեղ,«Երազանք» հյուրանոց - 22 տեղ,«Գյումրի» հյուրանոց - 70 տեղ (53 համար),«Ջրահարս» հյուրանոց -15 տեղ,«Ալհմաս» հյուրանոց - 20 տեղ,«Աստրալ» հյուրանոց -15 տեղ։ Հաշվի առնելով նաև քաղաքում գործող հյուրատները՝ կարելի է ասել, որներկայումս Գյումրիում միաժամանակ հնարավոր է ընդունել մոտ 550 զբոսաշրջիկ, ինչը մոտ 5 անգամ մեծ ցուցանիշ է 2006 թ.-ի համեմատությամբ։ Իսկ եթե համեմատենք այս թիվը մինչերկաշարժյան հյուրանոցային համալիրիտեղերի թվի հետ, ապա կարող ենք փաստել, որ ներկայումս գոյություն ունիայդ տեղերի ½ մասը։ Մյուս կարևոր հարցը զբոսաշրջիկների անցկացրած օրերի վերլուծությունն է Գյումրիում։ Մեր կատարած ուսումնասիրություններից պարզ դարձավ, որ Գյումրի ժամանած զբոսաշրջիկների 90%-ը քաղաքում մնացել է 1 օր՝գիշերելով այնտեղ գտնվող հյուրանոցներից որևէ մեկում։ Հետևաբար կարելիէ փաստել, որ Գյումրին համարվում է տարանցիկ քաղաք Վրաստան-Երևանավտոճանապարհի վրա և զբոսաշրջիկներն այստեղ հիմնականում գիշերումեն առավոտյան ճանապարհը շարունակելու նպատակով։ Ընդհանրացնելով վերոհիշյալ ցուցանիշների հիման վրա կատարված վերլուծությունը՝ կարելի է ասել, որ Գյումրիում և Շիրակի մարզում զբոսաշրջությունը բնութագրվում է որպես համեմատաբար թույլ զարգացած ճյուղ՝ չնայածառկա մեծ հնարավորություններին։ Հյուրանոցների թվով Գյումրին չնչին տեղ ունի Հայաստանի մյուս քաղաքների համեմատ։ Այժմ Հայաստանում գործում են 700-ից ավելի հյուրանոցներ։ Ամրագրման «booking» համակարգում հաշվառված են 719 հյուրանոցներ,որոնցից 471-ը Երևանում[3]։ Հյուրանոցների ամրագրման հայկականHotelium.am կայքում ներառված է մոտ 500 հյուրանոց [4], Բարև «Արմենիա»կայքում ընդամենը 191 [2], իսկ հայկական «Սփյուռ» տեղեկատուում գրանցված են 461 հոթելներ, 15 հոսթելներ, 27 մոթելներ, 25 «B&B»-ներ։ Ինչպեսնշվեց, Գյումրիում գործող հյուրանոցների թիվը չի գերազանցում 15-ը, հետևաբար ՀՀ հյուրանոցների միայն 2.5-3%-ն է գտնվում Գյումրիում։ Գյումրիում չորս և հինգ աստղանի հյուրանոցներ գոյություն չունեն։ Առկահյուրանոցները դասվում են «Երեք պլյուս» աստղի հյուրանոցների շարքին։ Ի տարբերություն Երևանի՝ Գյումրիում հյուրանոցների արժեքն ավելիցածր է, հետևաբար մատչելի։ Համեմատության համար նշենք Գյումրու ևԵրևանի մի քանի հյուրանոցներում մեկ անձի մնալու արժեքները մեկ գիշերվահամար։ «Կոնգրես» հյուրանոցում մեկ անձի համար մեկ գիշերն արժե 57.000դրամ։ «Թյուֆենկյան» հյուրանոցում լյուքս համարն արժե 122.000 դրամ, իսկսովորական սենյակը՝ 77.000 դրամ [3]։ Հայաստանի երկրորդ քաղաքում՝ Գյումրիում, պատկերը մի փոքր այլ է։ «Նանե» հոթելում մեկ անձի համար մեկ գիշերվա արժեքն է 36.000 դրամ,«Բեռլին» հոթելում՝ 27.000 դրամ, «Վիլլա Կարս» հյուրանոցում՝ 25.000 դրամ,«Վանատուր» հյուրանոցում՝ 20.000 դրամ։ Հյուրերի տներում գները տատանվում է 10.000-20000 դրամի շուրջ [3]։ Գյումրիում հյուրանոցային ծառայությունների արդյունավետությունըբարձրացնելու համար անհրաժեշտ է կատարել մի շարք բարեփոխումներ։ Հյուրանոցների արդյունավետության բարձրացման առաջին նախապայմանը բարձրորակ սպասարկում ապահովելն է։ Սպասարկումը պետք է լինիբարձր որակի յուրաքանչյուր օր յուրաքանչյուր րոպե։ Ժամանակակից հյուրանոցները պետք է առաջարկեն ոչ միայն մահճակալ, այլև ապահովեն ֆիզիկական և հոգեկան հանգստություն, «տուն տնից հեռու»։ Սրան կարելի է հասնելմիայն որակյալ սպասարկման շնորհիվ։ Ներկայումս հաջողության են հասնումմիայն այն հյուրանոցները, որոնք ընդունակ են ստեղծելու և անցկացնելուորակյալ սպասարկման երկարաժամկետ ռազմավարություններ [10]։ Հյուրանոցների հիմնական գործունեությունը պետք է լինի հետևյալ կետերի պահպանումը. • Ղեկավարության շահագրգռվածություն,• Սպասարկման որակի բարձրացման խորհրդի ստեղծում,• Ողջ աշխատակազմի գրավում դեպի որակի բարելավում,• Կարճաժամկետ և երկարաժամկետ ռազմավարության մշակում,• Խրախուսման համակարգի ստեղծում։ Նաև անհրաժեշտ է ստեղծել որակի վերահսկման ծրագիր, որը կառաջարկի նպատակների որոշում։ Որակյալ կառավարման համակարգի զարգացումըհնարավոր է միայն շուկայական հարաբերությունների զարգացման, ծառայության յուրաքանչյուր բնագավառում մրցակցային միջավայրի պայմաններում։ Որակը բավականին բարդ և անկանխատեսելի բնագավառ է։ Այն յուրաքանչյուր մարդու գործունեության անբաժանելի մասն է։ Հյուրանոցներում որակըվերաբերում է մի քանի բնագավառների՝ նյութատեխնիկական, սոցիալականև տեղեկատվական։ Նյութատեխնիկական որակը հյուրանոցի հարմարավետ տեղակայումն է,համարներում և սրահներում հարմարավետ կահույքի և սարքավորումներիտեղադրումը, բարձրորակ սպիտակեղենի առկայությունը և այլն։ Գործառութային որակի մեջ առաջին հերթին ներառվում է մաքրությունը,հյուրերի գրանցումը, ուտեստների և ըմպելիքների պատրաստումը։ Տեղեկատվական որակը մեծ նշանակություն ունի հյուրանոցի ներկայացման համար։ Տեղեկատվությունը կարող է վերաբերել հյուրանոցի տեխնիկական, գործառութային, սոցիալական իրավիճակին, անձնակազմին, հյուրերինև այլն։ Հյուրանոցային ծառայությունների որակի գնահատման համար ժամանակակից աշխարհում կիրառվում են հետևյալ մեթոդները. [11]1. Դիֆերենցիալ մեթոդ՝ գնահատվող ծառայության ցուցանիշները համեմատվում են հիմնական օրինակի ցուցանիշների հետ։ 2. Համալիր մեթոդ՝ գլխավոր ցուցանիշի օգտագործում, այսինքն ցուցանիշ, որը կարող է նկարագրել ծառայության որակը։ 3. Մեթոդ, որը հիմնված է ինտեգրալ ցուցանիշի վրա, ծառայության որակի տեխնիկատնտեսական ցուցանիշ։ Այս մեթոդներն ունեն իրենց թերություններն ու առավելությունները։ Օրինակ՝ ինտեգրալի թերությունը ծառայությունների ոլորտում կիրառելու դժվարությունն է։ Վերոհիշյալ մեթոդները թույլ են տալիս համեմատել առաջարկվող ծառայությունը հյուրերին սպասելիքների հետ։ Գյումրիում հյուրանոցների գործունեության արդյունավետությունը կախված է ոչ միայն որակից, այլև գնային քաղաքականությունից։ Որքան բարձր էհյուրանոցային համարի գինը, այնքան քիչ հասանելի է դառնում զանգվածային զբոսաշրջիկների համար։ Նրանք նախընտրում են տեղակայվել հոսթելներում, վարձակալել բնակարաններ։ Միջսեզոնային ժամանակահատվածումզեղչային համակարգը գործում է ոչ բոլոր հյուրանոցներում։ Հյուրանոցներումծանրաբեռնվածություն ապահովելու համար անհրաժեշտ է ոչ սեզոնային ամիսներին իջեցնել համարների գները խելամիտ տոկոսներով։ Գյումրիում սեզոնն ընդգրկում է ապրիլ-հոկտեմբեր ամիսները։ Հետևաբար, նոյեմբերից ապրիլ ամիսներին անհրաժեշտ է կազմակերպել բազմաթիվ փառատոններ, միջոցառումներ, իջեցնել գները, առաջարկել յուրօրինակ ճանապարհորդություններ։ Հյուրանոցների ծանրաբեռնվածությունն ապահովելու գործում մեծ նշանակություն կարող է ունենալ «ամեն ինչ ներառված է/ all inclusive» համակարգը։ Շատ զբոսաշրջիկներ նախընտրում են այցելել հյուրանոցներ, որոնք առաջարկում են երեքանգամյա սնունդ։ Այդպիսի հյուրանոցները հիանալի տարբերակ է համարվում զանգվածային զբոսաշրջիկների համար։ Գյումրիում նմանատիպ ծառայություն չի մատուցվում։ Հյուրանոցներն առաջարկում են միայննախաճաշ։ Անիմացիոն ծառայությունները ևս ունեն վճռորոշ ազդեցություն հյուրանոցային համալիրների արդյունավետության գործում։ Անիմացոն ծառայությունը հյուրանոցային ռեկրեացիոն համալիր ծառայություն է։ Այն հիմնված էտուրանիմատորի և զբոսաշրջիկների միջև անձնական կամային շփումների ևմտերմության վրա։ Անիմատորը և զբոսաշրջիկը համատեղ մասնակցում ենզվարճություններին, որոնք նախատեսված են տուրհամալիրի անիմացիոնծրագրով։ Նպատակ ունի իրականացնել հյուրանոցային սպասարկման նորփիլիսոփայություն, բարձրացնել սպասարկման որակը, հանգստից զբոսաշրջիկի բավարարվածության մակարդակը։ Հյուրանոցային անիմացիան կապված էմիայն զբոսաշրջային ձեռնարկություններում կազմակերպվող ծառայությունների հետ [8]։ Այլ կերպ ասած՝ հյուրանոցային անիմացիան ժամանցային գործունեություն է, որն առաջարկվում է հյուրանոցների, զբոսաշրջային համալիրների կողմից։ Զբոսաշրջիկների համար հյուրանոցների համարի հարմարավետությունից և սննդից հետո կարևոր պայման է համարվում ժամանցի առկայությունը։ Այդ իսկ պատճառով հյուրանոցային տնտեսություններում անիմացիան զբաղեցնում է գլխավոր դերերից մեկը, որը սերտորեն կապված է մյուսոլորտների հետ և ունի որոշակի նշանակություն։ Անիմացիոն ծառայությաննպատակն է հանգստացողների հետ անընդհատ շփումը, որի արդյունքից էլկախված է զբոսաշրջիկի հանգստի որակը։ Անիմացիաների որակից կարող էկախված լինել հյուրանոցի ծանրաբեռնվածությունը [9]։ Անիմացիոն ծառայությունները համապատասխանում են հատկապեսերեխաների հետ հանգստացող զբոսաշրջիկների համար։ Հյուրանոցը կգրավիզբոսաշրջիկներին նաև ծառայությունների լայն շրջանակներ տրամադրելով,այդ թվում՝ լողավազանի, ֆիթնես սրահի, սպա կենտրոնի, գեղեցկության սրահի, բժշկի սենյակի առկայությունը կարող են դրական ազդեցություն թողնելհյուրանոցների արդյունավետության գործում։ Գյումրու հյուրանոցները պատվերի դեպքում կարող են առաջարկել անիմացիոն ծառայություններ։ Տեղի հյուրանոցներում անիմացիա կազմակերպելու համար կարևոր ենք համարել լողավազանների առկայությունը։ Գյումրիումանիմացիոն ծառայություններ կարող են առաջարկել «Վանատուր» և «Երազանք» հյուրանոցները։ Վանատուր հյուրանոցային համալիրն առաջարկում էֆիննական բաղնիք (սաունա), հանդիսությունների սրահ, գործնական հանդիպումների սրահ, սրճարան, ռեստորան։ Երազանք հյուրանոցն ունի բացօթյալողավազան, սաունա։ Հյուրանոցների ծանրաբեռնվածությունը կախված է նաև հյուրանոցի ապրանքանիշի անվանումից։ Հյուրանոցների տերերը ժամանակի հետ եկել են եզրակացության, որ եթե նրանք պահանջարկ ունեն մի վայրում, ապա կարող էպահաջարկ ունենալ նաև մեկ այլ վայրում։ Այսինքն, նրանք կարող են չափանիշ դառնալ, որը պահանջված է ողջ աշխարհում։ Ճանապարհորդելով տարբեր տեղերով՝ զբոսաշրջիկը, որպես կանոն, վարժվում է որոշակի չափանիշի,որոշակի ապրանքանիշի։ Հաջորդ անգամ, ընտրելով որոշակի երկիր, նա հետաքրքրվում է, թե կա արդյո՞ք այդ ապրանքանիշն այդ երկրում։ Այս պահիդրությամբ Գյումրիում ոչ մի ապրանքանիշի հյուրանոց դեռևս չի գործում։ Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ հյուրանոցային տնտեսությունների արդյունավետության բարձրացումը ուղիղ համեմատական է զբոսաշրջիկների հոսքին։ Որքան շատ զբոսաշրջիկներ այցելեն Գյումրի, այդքան հյուրանոցները ծանրաբեռնված կլինեն։ Հայաստանում ներգնա զբոսաշրջիկներիթվի ավելացման համար ստեղծվել է Զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգը։ Այս հայեցակարգում նշված են զբոսաշրջության զարգացմանն անհրաժեշտ բոլոր ռեսուրսները, զարգացման խոչընդոտները և դրանց լուծման տարբերակները։ Հայեցակարգում նաև նշվում են այն քայլերը, որոնք իրականացվելու են Հայաստանում մինչև 2030 թ.-ը [1]։ Մասնավորապես՝ Հայաստանում,այդ թվում և Գյումրիում զբոսաշրջության զարգացման համար առաջարկվում է. • Ձևավորել զբոսաշրջային նոր, մրցունակ ուղղություններ,• Ապահովել բնական և պատմամշակութային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումն ու պահպանությունը, առևտրայնացումը,• Զարգացնել ձմեռային սպորտային զբոսաշրջությունը,• Վերականգնել և զարգացնել առողջարարական և առողջապահականզբոսաշրջությունը, էկոզբոսաշրջությունը,• Բացահայտել բնության և պատմամշակութային նոր հուշարձաններ,• Մշակել եզակի և մրցունակ երթուղիներ,• Ապահովել տարածաշրջանային համագործակցություն,• Կատարել մոնիթորինգ,• Ընտրել ազգային նկարագիր (բրենդ),• Մշակել և իրականացնել մանրամասն գովազդային ծրագիր,• Բարելավել տրանսպորտային համակարգը, մասնավորապես ընդլայնելօդային ճանապարհացանցը և հաճախականությունը, բարելավելթռիչքները և չվացուցակը, բարելավել ներքին փոխադրումները, դյուրացնել վիզային ռեժիմը, ապահովել անվտանգ և հուսալի տրանսպորտային միջոցներ,• Բարելավել և զարգացնել ենթակառուցվածքները,• Խրախուսել միջին կարգի հյուրանոցային տնտեսության և սննդիօբյեկտների ձևավորումն ու զարգացումը,• Կառուցել հյուրանոցային տնտեսության և սննդի որակյալ օբյեկտներզբոսաշրջության վայրերում,• Ընդլայնել գիշերակացի քանակը հատկապես գյուղական համայնքներում,• Դյուրացնել հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտների պատվիրմանգործընթացը,• Ապահովել անվտանգություն և հանրային առողջություն,• Բարելավել գործարար, ներդրումային միջավայրը, ինչպես նաև զբոսաշրջավայրերի կառավարումը,• Վերանայել հարկային և մաքսային քաղաքականությունը,• Բարելավել բանկային, ֆինանսական, ապահովագրական համակարգը, • Երկարաձգել զբոսաշրջության սեզոնը և այլն։ Այս և այլ միջոցառումներ իրականացնելուց հետո ՀՀ Կառավարություննակնկալում է, որ հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտները կունենան հետևյալ բնութագիրը. Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտները կլինեն բազմազան, կհամապատասխանեն միջազգային չափանիշներին, կկիրառվի որակավորման զարգացած համակարգ։ Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտների տեսակները ևթիվը կավելանան հատկապես մարզերում՝ առաջարկելով թանկ, միջին արժողությամբ և էժան հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտներ։ Թանկարժեք հյուրանոցների մեծ մասը կմնա Երևանում։ Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտները կորակավորվեն և կհաշվառվեն, ինչը կօգնի երաշխավորել առողջապահության և անվտանգության բարձրմակարդակ։ Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտները պետք է հասանելի լինեն ինտերնետային ամրագրումների համար, ունենան ցուցանշանների համակարգ և եվրոպական տարբեր լեզուներին տիրապետող աշխատակիցներ։ Հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտների նախագծումն ու կառուցումըպետք է խստորեն վերահսկվի զբոսաշրջային գոտիներում, որպեսզի բոլորըհարազատ մնան տվյալ շրջանների առանձնահատկություններին։ Այն շրջաններում, որտեղ չկան բավարար թվով հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտներ, հարկավոր է ներգրավել ներդրումներ։ Այսպիսով` կարելի է փաստել, որ Գյումրիում հյուրանոցային համալիրներըարդյունավետ չեն գործում։ Անհրաժեշտ է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք կնպաստեն հյուրանոցների արդյունավետության բարձրացմանը,մասնավորապես.• Բարելավել հյուրանոցների սպասարկման որակը,• Կարգավորել հյուրանոցների գնային քաղաքականությունը, առաջարկել զեղչային տարբեր համակարգեր,• Առաջարկել անիմացիոն զանազան ծառայություններ հատկապես երիտասարդների և երեխաների հետ հանգստացող ընտանիքների համար,• Իրականացնել մի շարք ծրագրեր քաղաքում զբոսաշրջիկների թիվն ավելացնելու համար։ Գրականություն1. Զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգ, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ 2. Հյուրանոցներ Հայաստանում, հասանելի է մինչև 07.05.2016https։ 3. Հյուրանոցային համարների ամրագրում, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ 4. Հյուրանոցներ և հանգստյան տներ, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ 5. Հյուրանոցների առցանց ամրագրում Հայաստանում - Երևանում և մարզերում,հասանելի է մինչև 07.05.2016 http։ 6. Հյուրանոցների ամրագրման agoda համակարգ, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ 7. Շիրակի մարզում գրանցված հյուրանոցներ, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ 8. Менеджмент туристской и гостиничной анимации. Общее и особенное. Հասանելիէ մինչև 07.05.2016 http։ сервиса, հասանելի է մինչև 07.05.2016 http։ //www.scienceforum.ru/2014/595/5406.հասանելի է մինչև 07.05.2016.11. http։ //knowledge.allbest.ru/management/2c0b65625a2bd78b5c43b88521216c36_0. гостиничных предприятий, հասանելի է մինչև 07.05.2016http։ //www.bankreferatov.ru/referats/E3F1A2BE5A85972543257B250029B5B9/diplo Դավթյան ԿիմաՀՅՈՒՐԱՆՈՑԱՅԻՆ ՍԵՐՎԻՍԸ և ՆՐԱ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԳՅՈՒՄՐԻՈՒՄԲանալի բառեր՝ հյուրանոց, Գյումրի, անիմացիոն ծառայություններ, ծանրաբեռնվածուզարգացում, գնային քաղաքականությունԱմփոփագիր։

example263

example263

Սույն հոդվածի նպատակն է մշակել միաձուլումների արդյունքում առաջացող կուտակային համախառն ավելացված արժեքը գնահատելու մոդել` հիմնված մոդելների առկա այլ տարբերակների վրա։ Միաձուլման արդյունքում ավելացված արժեքի՝ սիներգիայի գնահատման վերաբերյալ նախկին հոդվածների մեծ մասը, որպես կանոն, կենտրոնանում է որևէ տեսակի սիներգիայի վրա, մինչդեռ սույն հոդվածի առանձնահատկությունը որ ներկայացված մոդելը հաշվի է առնում տարբեր տեսակի գործառնական և ֆինանսական սիներգիաների համախառն ազդեցությունը։

Ֆինանսական գրականություն մեջ տարեցտարիառավել շատ է քննվում կազմակերպությունների միաձուլումները ևդրանց արդյունավետությունը, ինչը բացատրվում է գործարքների թվիաճով։ WilmerHale հետազոտական կենտրոնի կողմից իրականացված2016» հետազոտության, այսպես կոչված M&Aգործարքների թիվը ամբողջ աշխարհում հասել է իր առավելագույնկետին։ Նշվում է, որ նման գործարքների ընդհանուր արժեքըաշխարհում հասնում է 3,89 տրիլիոն դոլարի [1]։ Միաձուլումների նպատակները կարող ենշուկայական ազդեցության աճ, դիվերսիֆիկացիա,լինել բազմաթիվ՝յուրահատուկհատկանիշների կամ ռեսուրսների ձեռքբերում, հարկային բեռինվազեցում, սակայն վերջնարդյունքում դրանք բոլորը փոխշաղկապվածեն սիներգիայի գաղափարի ներքո։ Սիներգիան հանդիսանում է այնհավելյալ արժեքը, որը կազմակերպությունները ձգտում են ստանալնման գործարքի արդյունքում, և որը հավասար կլինի ստացածհամախառն արժեքի, ձեռք բերվող կազմակերպության առանձինարժեքի և վճարվող հավելագնի տարբերությանը։ Այսինքն՝ ստեղծվածարժեքը դրական կլինի, եթե կազմակերպությանը հաջողվի գործարքիարդյունքում ստեղծել առավել մեծ արժեք, քան վճարել է։ Այսպիսով, գործարքների հիմնական նպատակը լրացուցիչ արժեքիստեղծումն է, սակայն պետք է նշել, որ դրանց մեծ մասը չի հաջողումստեղծել դրական արդյունք։ Որոշ հեղինակներ նշում են, որ անհաջողգործարքների գործակիցը կազմում է 50% [1], իսկ մյուսները նշում են՝70-90% [2]։ Հարցէ առաջանում, թե ինչու՞ են այս գործարքներըանհաջողության մատնվում։ Կա կարծիք, որ դրանց հիմնականպատճառն այն է, որ կազմակերպության ղեկավարները չեն հաջողումգտնել այնպիսի կազմակերպություն, որը կհամապատասխանիմիաձուլման ռազմավարությանը և կստեղծի սիներգետիկ արդյունք [2]։ առմամբ,Ընդհանուրկազմակերպություններընմանգործարքներից ձգտում են ստանալ մեկ կամ մի քանի սիներգետիկարդյունք [3]։ Պետք է նշել, որ տարբեր տեսակի սիներգիաների գումարըհանդիսանում է սիներգիայի ընդհանուր արժեքը [10]։ Սիներգիայիտեսակները հիմնարկում բաժանվում են երկու խմբի` գործառնական ևֆինանսական [3] [4] [5]։ Գործառնական սիներգիան ներառում է կազմակերպությանգործառնական ոլորտներում առաջացող դրական արդյունքները։ Գործառնական սիներգիաներ կարելի է ստանալ ծախսերի կրճատման,նոր եկամուտների և աճի նոր հնարավորությունների տեսքով։ Գործառնական սիներգիայի լավ օրինակ է արտադրական տարածքներիմիաձուլումը, աշխատակիցների քանակի օպտիմալացումը կամշուկայում իշխող դիրքի ձեռքբերումը։ Միաձուլման արդյունքում կազմակերպությունը կարող է ստանալառավելհարկայինխնայողություններ, որոնք էլ հենց հանդիսանում են ֆինանսականսիներգիայի հիմնական արդյունքները։ մեծ պարտքայիններուժ,ինչպեսնաևՊետք է նշել, որ թե՛ գործառնական և թե՛ ֆինանսական սիներգիանհազվադեպ է ստացվում ինքնաբերաբար։ Դրանք պահանջում ենղեկավարների լրացուցիչ ջանքերը [7]։ Միաձուլման անհաջողության հավանականությունը նվազեցնելունպատակով կազմակերպություններին խորհուրդ է տրվում նախգնահատել նման գործարքի արդյունքները և հնարավոր սիներգիայիչափը։ Սիներգիան փորձել են գնահատել բազմաթիվ տեսաբաններ [8][9]։ Սիներգիայիգնահատումը հանդիսանումբոլորուսումնասիրությունների հիմնախնդիրը։ Ամենահաճախ կիրառվողմոդելներից մեկը մշակվել է Դամադորանի կողմից 2005թ., ըստ որի՝թիրախայիներեքբաղադրիչների գումարին. դրանք են՝ թիրախային կազմակերպությանառանձին արժեքը, սիներգիան, որը առաջանում է միաձուլմանարդյունքում, հավելավճարը, որը ձեռքբերողը պատրաստ է վճարելկազմակերպությունը տնօրինելու դիմաց [5]։ կազմակերպության արժեքըհավասարէգրեթեէ- Թիրախային կազմակերպության արժեք- Թիրախայինկազմակերպության առանձինարժեքը– Սիներգիան, որը առաջանում է միաձուլման արդյունքում – ՀավելավճարՉափման համար կիրառվող մեկ այլ մոդելի հիմքում ընկած է այնգաղափարը, որ ղեկավարներին ոչ միշտ է հաջողվում ստանալսիներգիայի ամբողջ պոտենցիալը, այդ իսկ պատճառով դրանքհարկավոր է տարանջատել [11]։ Նախորդի համեմատ՝ այս մոդելիտարբերությունը մեծ չէ, և դրանց միջև ընտրությունը կախված էգնահատման նպատակից։ - Թիրախային կազմակերպության արժեք- Թիրախայինկազմակերպության առանձինարժեքըարդյունքում – Սիներգիան, որը կարելի է ստանալ գործարքի– Սիներգիան, որը հաջողվել է ստանալ գործարքիարդյունքում Այսպիսով, հասկանալու համար, թե ինչպես կարելի է նախ չափելև հետո ստանալ սիներգետիկ արդյունք, հարկավոր է հասկանալ, թեինչպիսիստանալկազմակերպությունը միաձուլման արդյունքում։ սիներգիաներհնարավորկարողէԳծապատկեր 1. Միաձուլման արդյունքում հնարավոր սիներգիայիտեսակները1 Սիներգիան, որը կարելի է ստանալ, հանդիսանում է բոլորհնարավոր սիներգիաների գումարը։ Ինչպես արդեն նշվել է, դրանքկարելի է դասակարգել երկու խմբի՝ գործառնական և ֆինանսական։ որտեղ՝ PV (revenuesyn) – Եկամուտների ավելացում;PV (costsyn) – Ծախսերի կրճատում;PV (growthsyn) – Աճի սիներգիա;PV (taxsyn) – Հարկային սիներգիա;PV (bcsyn) – Պարտքային սիներգիա; PV (drsyn) – Նվազող դիսկոնտավորման սիներգիա; PV (CI) – Միաձուլման համախառն արժեք։ 1 Հեղինակի ամփոփումԳործառնական սիներգիա1. Ծախսերի կրճատում- Ամենահաճախ հանդիպող սիներգետիկարդյունքը հատկապես նույն շուկայում գործող կազմակերպողներիդեպքում։ Դրա օրինակէ վաճառակետերի քանակի կամաշխատակիցների կրճատումը։ 2. Եկամուտների ավելացում – Երբեմն միաձուլման արդյունքում հաջողվում է ստանալ հավելյալ եկամուտներ, օրինակ՝ խաչաձևվաճառքի միջոցով։ 3. Աճի հնարավորութություն- Այս սիներգիայի հիմքում ընկած է այնգաղափարը, որ ձեռնարկությունները միաձուլում հանգեցնում էդրանցշուկաներիթափանցելը դառնում է առավել դյուրին։ չափելի մեծացման, ինչիշնորհիվ նորՖինանսական սիներգիա Հարկային՝իրավունք1. Կորուստների առաջմղում- Աշխարհի բազմաթիվ երկրներում,ներառյալ Հայաստանում, հարկային օրենսգրքով սահմանվում է, որկազմակերպությունընախորդ տարիներինառաջացած վնասների հաշվին նվազեցնել շահութահարկի պարտքը՝այն դեպքում, երբ միաձուլվող կազմակերպություններից մեկընախորդ տարիների ընթացքում ունեցել է մեծ կորուստներ, սակայնհաջորդ տարիներին ցածր շահույթի պատճառով չի հասցրելօգտագործելէհնարավորություն խմբի մյուս անդամների համար։ նվազեցումը, առաջանումշահութահարկիունի2. Հարկային դրույքաչափի նվազեցում- Սա կարող է առաջանալ այնդեպքում, երբ միաձուլվող կազմակերպություններից մեկը գտնվում է,օրինակ, ազատ տնեսական գոտում։ Այլ ֆինանսական 1. Մեծացող պարտքային ներուժ- ֆինանսական կառույցների համարդեր պարտքիկազմակերպությանտոկոսադրույքիարդյունքումկազմակերպության չափերը մեծանում են՝ թույլ տալով ստանալֆինանսական միջոցներ համեմատաբար ցածր տոկոսադրույքով։ Միաձուլմանչափերըհամար։ ունենմեծ2. Նվազող դիսկոնտավորման տոկոսադրույք- ինչպես արդեն նշվեց,միաձուլումների նպատակներից մեկը դիվերսիֆիկացիան է, ինչը,բնականաբար,ռիսկը։ կազմակերպութաննվազեցնումէԿազմակերպության արժեքի գնահատման CAPM մոդելի մեջդիվերսիֆիկացիան նվազեցնում է β-բետա գործակիցը՝ նվազեցնելովդիսկոնտավորման տոկոսադրույքը։ Դրա արդյունքում ավելանում էկազմակերպության արժեքը։ Եզրահանգում։ էասել,կարելիԱմփոփելովորկազմակերպությունների միաձուլումները կարող են դառնալ նորհնարավորությունների աղբյուր, սակայն փաստացի իրականցվածգործարքների գերակշիռ մասը չի հաջողում գրանցել դրական արդյունք։ Դրա հիմնական պատճառը ղեկավարների քիչ ներգրավվածությունն է,ինչպես նաև սիներգետիկ հնարավոր արդյունքների մասին գիտակցմանխնդիրը, քանի որ այդ արդյունքները շատ հաճախ չեն առաջանումինքնաբերաբար։ Այդ խնդիրըլուծելու նպատակով սույն հետազոտությանշրջանակներում ներկայացվեցին գնահատման արդյունավետ մոդելներ,ինչպես նաև ներկայացվեցին այն սիներգիաները, որոնք հարկավոր էդիտարկել։

example977

example977

Դատական պաշտպանության իրավունքի սահմանափակումն օրենսդրական ճշգրիտ կարգավորման արժանի նուրբ հարցերից է, որին սերտորեն առնչվում են հայցադիմումը վերադարձնելու և դրա ընդունումը մերժելու դատաիրավական ինստիտուտները։ Սույն աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն անձանց միջև նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժելու և նույն հիմքով հայցադիմումը վերադարձնելու ինստիտուտների հարաբերակցության հարցին ինչպես ՀՀ գործող քաղ. դատ. օրենսգրքով, այնպես էլ «ՀՀ քաղաքացիական դատավարութան օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագծով, ինչպես նաև զարգացած իրավական համակարգեր ունեցող որոշ երկրների (Իտալիա, Նիդեռլանդներ) օրենսդրական կարգավորումներին։ Գործող օրենսգրքում առկա կազուսային իրավիճակը վերացնելուն ուղղված օրենսդրական փոփոխությունների նախագծով առաջարկվող իրավակարգավորումը, անշուշտ, անհրաժեշտություն է, սակայն գտնում ենք, որ, ըստ էության, սխալ է նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությունը հայցադիմումը վերադարձնելու հիմքերի շարքում նախատեսելը, և անիմաստ է հեղինակների մտավախությունն այն մասին, որ եթե այս հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժվի, կարող է խախտվել անձի՝ դատարան դիմելու իրավունքը, քանի որ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու դեպքում մի կողմից այդ իրավունքի արդյունավետ իրացման նույնական հայցերով դատարան դիմելու հնարավորությունը։ Միաժամանակ ՀՀ դատական համակարգի աշխատանքը առավել արդյունավետ դարձնելու համար առաջարկվում է «Դատարանների գործավարության կանոնները հաստատելու մասին» ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդի որոշման մեջ հավելել կանոն, որով դատարանի գրասենյակի գործավարը հայցն ընդունելու և «Դատական համակարգ» ծրագրում գրանցելու պահին կստուգի նույն անձանց միջև վեճի առկայությունը որևէ դատարանում և այդ գործի ու ներկայացված հայցադիմումի միջև կստեղծի էլեկտրոնային կապ։

ԵՐԲ ԱՅԼ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԿԱՄ ԱՐԲԻՏՐԱԺԱՅԻՆ ՏՐԻԲՈՒՆԱԼԻՎԱՐՈՒՅԹՈՒՄ ԱՌԿԱ Է ՆՈՒՅՆ ԱՆՁԱՆՑ ՄԻՋԵՎ ՆՈՒՅՆԱՌԱՐԿԱՅԻ ՄԱՍԻՆ ԵՎ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՀԻՄՔԵՐՈՎ ՎԵՃԻՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԳՈՐԾՔաղաքացիադատավարական իրավունքի ոլորտում դատական պաշտպանության իրավունքի սահմանափակումը օրենսդրական ճշգրիտ կարգավորման արժանի նուրբ հարցերից է։ «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» 1950 թ. եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածը հռչակում է արդարացի դատաքննության իրավունքը և դրա երաշխիքները։ Միաժամանակ, թեև այս հոդվածըբառացիորեն չի նախատեսում դատարան դիմելու իրավունքը («դատարանմտնելու կամ դատարանի իրավունք»1), Մարդու իրավունքների եվրոպականդատարանն իր մի շարք որոշումներում հանգել է այն եզրակացությանը, որԿոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը բոլորի համար երաշխավորում է իրենց քաղաքացիական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությանը վերաբերողցանկացած հայցով դատարան դիմելու իրավունքը, որը պետք է ապահովվիԿոնվենցիան վավերացրած պետությունների կողմից որպես արդարացի դատաքննության իրավունքի անքակտելի մաս և դրա իրացման անհերքելի երաշխիք, և որ վերջինիս կարևորագույն բաղադրատարրերից է նաև դատարանիմատչելիության իրավունքը, որի արդյունավետ իրականացման համար Կոնվենցիան մասնակից պետությունների վրա դնում է համապատասխան միջոցներ ձեռնարկելու պարտականություն՝ միաժամանակ չբացառելով այդ իրավունքի միայն այնպիսի սահմանափակումների հնարավորությունը, որոնք «հետապնդում են իրավաչափ նպատակներ և ողջամտորեն համաչափ են այդ հետապնդվող նպատակներին»2։ Այս իրավունքներն իրենց արտացոլումն ենգտել ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ և 19-րդ հոդվածներում, իսկ քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության նպատակով դատարան դիմելու իրավունքը երաշխավորվում է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի(այսուհետ՝ ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք) 2-րդ հոդվածով։ Այս օրենսդրականդրույթներն ունեն հռչակագրային բնույթ համապատասխանաբար ՀՀ իրա1 Մոուբրեյ Էլ., «Գործեր և նյութեր. Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիա», Երևան,2010, էջ 398, էջ 415։ վունքի համակարգի և քաղաքացիադատավարական իրավունքի ճյուղի համար։ Դրանք ամրապնդվում են իրավական այն բոլոր նորմերով, որոնք բովանդակում են դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման երաշխիքներ։ Մերօրյա դատական պրակտիկայի վիճակագրական ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ դատավարական իրավունքների և հատկապես արդարդատաքննության իրավունքի պաշտպանության հայցերը քանակական առումով չեն զիջում նյութական իրավունքների պաշտպանության հայցերին։ Դահավասարապես վերաբերում է նաև վերաքննիչ և վճռաբեկ բողոքներին։ Քաղաքացիական իրավունքների դատական պաշտպանության իրավունքի սահմանափակմանն են առնչվում հայցադիմումի ընդունումը մերժելու ևհայցադիմումը վերադարձնելու դատավարական ինստիտուտները։ Դրանցհիմքերը սպառիչ կերպով թվարկված են ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգրքի համապատասխանաբար 91-րդ և 92-րդ հոդվածներում։ ՀՀ գործող օրենսդրությամբ այլդատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն անձանցմիջև նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի (այսուհետ՝ նույն վեճի) վերաբերյալ գործի առկայությունը միաժամանակ հիմք է թե՛ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու և թե՛ հայցադիմումը վերադարձնելու համար։ Հարց էառաջանում՝ ինչպիսի որոշում պետք է կայացնի դատարանը այս պարագայում՝ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու՞, թե՞ այն վերադարձնելու։ Այստեղկարևոր է շեշտել այն հանգամանքը, որ դատավարական վերոնշյալ երկու գործողությունները միանգամայն տարբեր իրավական հետևանքներ են ունենումանձի դատական պաշտպանության իրավունքի վրա։ Դրանք տարբեր ծավալով են սահմանափակում հայցվորի՝ դատարան դիմելու իրավունքը, հակառակդեպքում այս երկու դատավարական ինստիտուտները չէին տարանջատվի։ Նման հետևության հիմնավորում է այն, որ ՀՀ քաղ. դատ. Օրենսգրքի 92-րդհոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ հայցադիմումում թույլ տրված խախտումներըվերացվելու և եռօրյա ժամկետում դատարան կրկին ներկայացվելու դեպքումհայցադիմումը դատարանում ընդունված է համարվում սկզբնական ներկայացնելու օրը։ Իսկ 91-րդ հոդվածով նման հնարավորություն նախատեսված չէ,ինչից էլ ենթադրվում է, որ վերադարձման համար հիմք հանդիսացած հանգամանքները վերանալու դեպքում նույն հայցապահանջը կարող է նորից ներկայացվել դատարան, մինչդեռ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու հիմքերնիրենց բնույթով անփոփոխելի են և չեն կարող վերանալ՝ ի տարբերություն հայցադիմումը վերադարձնելու հիմքերի։ Այսպիսով՝ հայցադիմումի ընդունումըմերժելու և այն վերադարձնելու դատավարական ինստիտուտների տարբերակումը պայմանավորված է դրանց հիմքերի այսպես կոչված, հայցի իրավունքիդրական և բացասական նախադրյալների3 բնույթով։ Ուստի ակնհայտ է, որնույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությունը չի կարող լինել և՛ հայցադիմումըվերադարձնելու, և՛ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու հիմք։ Հատկանշականէ, որ ԼՂՀ օրենսդիրը թույլ է տվել նույն սխալը, որն առկա է ՀՀ քաղաքացիադատավարական օրենսդրության մեջ4։ Այս կազուսային իրավիճակը, որը, ամենայն հավանականությամբ, զուտ վրիպակի արդյունք է, երբեք չի դարձելքննարկման առարկա, և այս հարցին անդրադարձ չի կատարվել ոչ Դատարանների նախագահների խորհրդի, ոչ էլ Վճռաբեկ դատարանի կողմից։ Օրենսդրական այս սխալը գուցե «խոշոր վնաս» չի պատճառում արդար դատաքննության իրավունքի իրացմանը, սակայն դա չի նսեմացնում խնդրի լուծման անհրաժեշտությունը։ Դատարան դիմելու իրավունքի սահմանափակումը նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով պայմանավորված է նույնական հայցերովդատարան դիմելու հնարավորությունը բացառելու և դատական համակարգիգործունեության արդյունավետությունն ապահովելու անհրաժեշտությամբ։ Այնուղղված է նաև դատարանի վճռի բացառիկության ապահովմանը, որպեսզիբացառվի միևնույն գործով մեկից ավելի գործն ըստ էության լուծող դատականակտերի գոյությունը։ Ի՞նչը կարող է պատճառ հանդիսանալ, որ հայցվորը դատարան կամ արբիտրաժային տրիբունալ հայցադիմում ներկայացնելուց հետոկրկին նույն պահանջով և նույն հիմքերով հայց ներկայացնի այլ դատարանկամ արբիտրաժային դատարան միևնույն պատասխանողի դեմ։ Նման հանգամանքները կարող են կրել թե՛ սուբյեկտիվ և թե՛ օբյեկտիվ բնույթ։ Օրինակ՝անձը հայցադիմումը ներկայացնելուց հետո, վստահ չլինելով, որ իր գործն ընդդատյա է հենց այդ դատարանին կամ արբիտրաժային տրիբունալին, առանցհայցադիմումը վերադարձնելու պահանջ ներկայացնելու կրկին հայցադիմում էներկայացնում, կամ վերաքննիչ դատարանը հայցվորի բողոքի հիման վրա բեկանում է առաջին ատյանի դատարանի վճիռը կամ վերացնում նրա որոշումըև գործն ուղարկում նոր քննության, իսկ հայցվորն ինչ-ինչ պատճառներով նորից հայց է ներկայացնում առաջին ատյանի դատարան։ Հայցի նույնությունը ենթադրում է երեք պայմանների միաժամանակյաառկայություն՝ կողմերի, այսինքն՝ քաղաքացիական վարույթում հակադիր շահերով օժտված անձանց նույնություն, հայցի առարկայի, այսինքն՝ հացվորիկողմից պատասխանողին ուղղված նյութաիրավական պահանջի նույնություն,հայցի հիմքի, այսինքն՝ այն հանգամանքների նույնություն, որոնց վրա հիմն3 Պետրոսյան Ռ. Գ., Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարություն,Երևան, 2012, էջ 249։ 4 ԼՂՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 81, մաս 3, հոդված 82, մաս 4։ վում են հայցապահանջները5։ Սրանցից որևէ մեկի փոփոխության դեպքումհայցն այլևս չի կարող համարվել նույնական նախկինում հարուցված հայցին։ Նախ կարևոր է պարզել, թե կողմերի ինչպիսի համապատասխանությունն է համարվում նույնական։ Նույն անձանց միջև վեճի վերաբերյալ գործառկա է, եթե հայցադիմում է ներկայացվում միևնույն հայցվորի (կամ նրա իրավահաջորդի) կողմից միևնույն պատասխանողի (կամ նրա իրավահաջորդի)դեմ6։ Այսինքն՝ կարևոր է ոչ միայն անձանց, այլ նաև և հատկապես նրանց դատավարական կարգավիճակի նույնությունը։ Օրինակ՝ ամուսնալուծությանպահանջով հայց է հարուցվում դատարան ամուսնու կողմից այն դեպքում, երբարդեն միևնույն պահանջով հայց է հարուցվել դատարան կնոջ կողմից։ Որպեսհակադիր կողմեր՝ հանդես են գալիս նույն անձինք, սակայն տարբեր դատավարական կարգավիճակներով։ Եթե դիտարկումը կատարենք հարցի ըստ էության լուծման արդյունքի տեսանկյունից, ապա նման հայցերը պետք է դիտելնույնական, քանի որ երկու գործերի քննության արդյունքում էլ ենթադրվում էմիևնույն իրավական հետևանքը. առաջին հայցի մերժումով կամ բավարարմամբ կորոշվի նաև երկրորդ հայցով գործի ելքը, հետևաբար իմաստազուրկ էդառնում նման հայցերի միաժամանակյա քննումը։ Սակայն այս տրամաբանությամբ հայցադիմումի ընդունումը մերժելը կամ հայցադիմումը վերադարձնելըանհիմն է և ոչ իրավաչափ, քանի որ տարբեր հայցվորների կողմից ներկայացված հայցերի առարկաները և հիմքերը ողջամտորեն նույնը լինել չեն կարող։ Այսպիսով՝ այս պարագայում նույնը չեն ո՛չ կողմերը, ո՛չ էլ հայցի հիմքն ու առարկան, և ամուսինների հայցերը պետք է զուգահեռաբար քննության առնվեն հայցադիմումը վերադարձնելու կամ դրա ընդունումը մերժելու այլ հիմքերիբացակայության դեպքում։ Հաջորդիվ պետք է պարզել ներկայացվող հայցի և առկա վեճի վերաբերյալ գործի առարկաների նույնությունը։ Վերջիններս կհամընկնեն, եթե պատասխանողին ուղղված նյութաիրավական պահանջները բացարձակապեսնույնը լինեն իրենց ծավալով, էությամբ և բովանդակությամբ։ Հայցի առարկանայն նյութաիրավական պահանջն է, որը հայցվորը ներկայացնում է պատասխանողի դեմ, և որի վերաբերյալ դատարանը որոշում է կայացնում։ Ընդ որում՝հայցի առարկայից պետք է տարբերել հայցի օբյեկտը՝ այն առարկան, որին ուղղված է հայցի առարկայի բովանդակությունը կազմող նյութաիրավականպահանջը7։ Երբ հարուցվող հայցով այդ պահանջը բովանդակային առումովտարբերվում է նույն անձանց միջև միևնույն հիմքով վեճի վերաբերյալ գործովնյութաիրավական պահանջից, հայցերի առարկաների նույնությունը բացա5 ՀՀ Սյունիքի մարզի Ներքին Հանդ համայնք v. «Գ. Արշակյան» ՍՊԸ (թիվ ԵԿԴ/0407/02/11 քաղ.գործով ՀՀ ՎԴ որոշում)։ 6 Ramsay v. Pigram (1968) 118 CLR at 282 (HCA), per McTiernan J (Ավստրալիա); Toronto (City) v.Canadian Union of Public Employee, supra fn 34 (Կանադա)։ 7 ԵԱՔԴ/4351/02/14 քաղ. գործով ՀՀ վերաքննիչ դատարանի որոշում։ կայում է։ Օրինակ՝ մի գործով առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասությանդատարանը պայմանագիրն առոչինչ ճանաչելու և անվավերության հետևանքներ կիրառելու պահանջների մասին հայցադիմումի ընդունումը մերժելու վերաբերյալ որոշում է կայացրել՝ հիմքում դնելով միայն այն հանգամանքը, որ այլդատարանի վարույթում առկա է նույն անձանց միջև վերոնշյալ պայմանագիրըանվավեր ճանաչելու պահանջի վերաբերյալ գործ8։ Դատարանը առհասարակչի հիշատակել հայցի հիմքի մասին, մինչդեռ Վերաքննիչ դատարանը արդարացիորեն բեկանել է այդ որոշումը՝ պատճառաբանելով, որ դատարանը նույնվեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժելու (կամ հայցադիմումը վերադարձնելու ‒ Լ.Դ.) վերաբերյալ որոշում կայացնելիս պարտավոր է անդրադառնալ և՛ հայցի սուբյեկտային կազմին, և՛ հայցիտարրերին՝ առարկային և հիմքին՝ հիմնավորելով դրանցից յուրաքանչյուրինույնությունը։ Սակայն միաժամանակ Վերաքննիչ դատարանը վերոնշյալ որոշման բեկանման հիմքում չի նշել, որ հայցի առարկաները տարբեր են եղել, մինչդեռ առաջին ատյանի դատարանը դրանք նույնացրել է9։ Հատկանշական է այն փաստը, որ հայցերի առարկաները նույնը չեն կարող լինել նաև այն դեպքում, երբ երկրորդ հայցի առարկան ավելի լայն ծավալով նյութաիրավական պահանջ է բովանդակում։ Մասնավորապես նույն անձիկողմից գումարի բռնագանձման պահանջի վերաբերյալ միևնույն հայցը կրկիններկայացվելու դեպքում դատարանը պետք է հայցադիմումի ընդունումը մերժի կամ հայցադիմումը վերադարձնի, եթե նախորդ հայցով պահանջի համեմատ գումարի չափը չի փոփոխվել։ Սակայն եթե գումարի բռնագանձման պահանջը մասնակիորեն համընկնում է նախորդ հայցով պահանջվող գումարիչափին, այսինքն՝ երկրորդ հայցով հայցվորը պարզապես ավելացրել է հայցագինը, ապա այս պարագայում հայցերի առարկաները տարբեր կլինեն, ուստիդատարանը պետք է կրկին ներկայացված հայցն ընդունի վարույթ, գումարիայն մասի բռնագանձման պահանջը, որն արդեն իսկ այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում առկա գործով վեճի առարկա է, պետք էթողնի առանց քննության10 և մնացած մասով քննի գործը։ Եվ վերջապես, դատարանը պետք է պարզի հայցերի հիմքերի նույնությունը։ Հայցի հիմքը կարող է բաղկացած լինել ինչպես միայն փաստական հիմքից,այսինքն՝ այն փաստական հանգամանքներից, որոնք ընկած են հայցապահանջի հիմքում, այնպես էլ՝ փաստական և իրավական հիմքերից. իրավականհիմքն այն իրավական նորմերն են, որոնք կարգավորում են վիճելի իրավահարաբերությունը։ Վերջիններիս մատնանշումը հայցադիմումում օրենսդրությամբ ուղղակիորեն չի պահանջվում՝ ի տարբերություն հայցի փաստական8 ԵԱՔԴ/4351/02/14 քաղ. գործով ՀՀ Արաբկիր և Քանաքեռ-Զեյթուն վարչ. շրջաններիընդհանուր իրավ. դատարանի որոշում։ 9 ԵԱՔԴ/4351/02/14 քաղ. գործով ՀՀ վերաքննիչ դատարանի որոշում։ 10 ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 103, մաս 2։ հիմքի, ինչն էլ խոսում է այն մասին, որ նույն սուբյեկտային կազմի դեպքումհայցերի նույնությունը պարզելու համար անհրաժեշտ է համադրել հայցերի առարկաներն ու փաստական հիմքերը11։ Այսպիսով՝ դատաքննության արդյունավետությունն ու գործն ըստ էության լուծող դատական ակտերի բացառիկությունն ապահովելու և միաժամանակ անձի՝ իր խախտված քաղաքացիական իրավունքների վերականգնմանհամար դատարան դիմելու իրավունքի արդյունավետ իրականացման հնարավորությունն անհիմն կերպով չսահմանափակելու համար դատարանն այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժելիս կամ այնվերադարձնելիս պետք է անդրադառնա նշված բոլոր տարրերին, պարզաբանիև ցույց տա դրանց նույնությունը ներկայացված հայցի սուբյեկտային կազմի,առարկայի և հիմքերի հետ, այսինքն՝ կայացնի հիմնավորված որոշում։ Հայցադիմումը վերադարձնելու ուրույն մեխանիզմներ են նախատեսվածառաջատար իրավական համակարգեր ունեցող մի շարք արտասահմանյաներկրներում։ Մասնավորապես Իտալիայի քաղաքացիադատավարականօրենսդրությամբ նախատեսված է “litispendenza” կամ “lis alibi pendens” ինստիտուտը, որ նշանակում է ինչպես «դատարանի վարույթում առկա գործ»,այնպես էլ «իրավիճակ, երբ նույն անձանց միջև նույն առարկայի վերաբերյալ ևմիևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործեր են առկա տարբեր դատարանների վարույթներում»։ Վերջինս հիմք է “lis alibi pendens” կիրառելու համար. դատարանը, որին առաջինն է հայցը ներկայացվել, կամ որն առաջինն է գործըվարույթ ընդունել, համարվում է պատշաճ դատարան, ուստի մյուս դատարանը պետք է օրենքով սահմանված կարգով հրաժարվի գործի քննությունից՝հայտարարելով իր ոչ պատշաճ դատարան լինելը, և Դատական գործերիգլխավոր ռեգիստրից պահանջի դատարաններում քննվող գործերի ցուցակիցհանել իր վարույթ ընդունված գործը12։ Այս դատավարական կառուցակարգիառավելությունն այն է, որ Իտալիայում առկա է Դատական գործերի գլխավորռեգիստր՝ ընդհանուր տեղեկատվական բազա, որտեղ գրանցվում են Իտալիայի դատարանների վարույթներում առկա բոլոր գործերը։ Հայաստանի Հանրապետությունում չեն գործում այնպիսի կառուցակարգեր, որոնք թույլ կտանդատավորներին հայցադիմումը կամ դիմումն իրենց աշխատակազմ ընդունելիս արագ ստանալ արժանահավատ և ամբողջական տեղեկություն նույն անձանց միջև նույն առարկայի վերաբերյալ և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործերի առկայության կամ բացակայության մասին, ինչն էլ էականորենկհեշտացներ դատական համակարգի աշխատանքը։ Հատկանշական է նաև11 ԵԱՔԴ/4351/02/14 քաղ. գործով ՀՀ վերաքննիչ դատարանի որոշում։ այն փաստը, որ Իտալիայում “lis alibi pendens” ինստիտուտը կիրառելի է միայնայն դեպքում, երբ նույն վեճի վերաբերյալ գործ է քննվում միևնույն ատյանի այլդատարանում13, մինչդեռ ՀՀ գործող քաղ. դատ. օրենսգրքում ամրագրվածձևակերպումը թույլ է տալիս հայցադիմումի ընդունումը մերժել կամ այն վերադարձնել նաև այլ ատյանի դատարանում նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության դեպքում։ Նիդեռլանդների քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում “lispendens” դատավարական ինստիտուտը դրսևորվել է յուրօրինակ ձևակերպմամբ. եթե քաղաքացիական գործն առաջինը հարուցվել է օտարերկրյա դատարան, որի արդյունքում կարող է կայացվել այնպիսի վճիռ, որը կարող է ճանաչվել Նիդեռլանդների կողմից, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ կատարվելհարկադրաբար, ապա հոլանդական դատարանը, որն ավելի ուշ է միևնույն վեճի վերաբերյալ նույն կողմերի միջև գործն իր վարույթ ընդունել, կարող է կասեցնել գործի վարույթը մինչև արտասահմանյան դատարանի կողմից վճիռկայացնելը, և եթե պարզ է դառնում, որ վճիռը, իրոք, կարող է ճանաչվել Նիդեռլանդների կողմից, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ կատարվել հարկադրաբար, ապա հոլանդական դատարանը պարտավորվում է կարճել գործի վարույթը14։ Դիտարկման է արժանի «ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգրքում փոփոխություններկատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը, որով խնդրո առարկայի օրենսդրական նոր կարգավորում է առաջարկվել։ Դրա առավելությունը ներկայումսգործող օրենսգրքի համեմատությամբ այն է, որ հստակեցված է նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության դեպքում դատարանի իրավասություններիշրջանակը։ Գործը վարույթ ընդունելու հարցը որոշելիս նման հիմքի առկայության փաստը պարզվելու դեպքում դատարանը պետք է վերադարձնի հայցադիմումը15. Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու հիմքերի շարքում այն բացակայում է16։ Զուգահեռներ անցկացնելով վերոնշյալ օրենքի նախագծի և ՀՀվարչական դատավարության օրենսգրքի միջև՝ պետք է նկատել, որ ի տարբերություն վերոնշյալ օրենքի նախագծի՝ ՀՀ վարչական դատավարությանօրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ դատարանը մերժում է հայցադիմումի ընդունումը, եթե այլ դատարանի վարույթում առկա է նույն անձանց միջև նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալգործ։ Վարչադատավարական և քաղաքացիադատավարական ոլորտները13 Տե՛ս նույն տեղում։ 15 «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծ, հոդված 125,մաս 9։ 16 «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքումփոփոխություն կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծ, հոդված124։ սերտ փոխկապակցված են այնպես, որ այս տարբերությունը տեսականորենչի կարող պայմանավորված լինել նրանց ճյուղային-իրավական առանձնահատկություններով։ Ողջամտորեն ենթադրելի է, որ դա տեսաբանների կարծիքների երկփեղկման հետևանք է։ Գտնում ենք, որ այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայության հիմքով հայցադիմումի ընդունումը պետք է մերժվի հետևյալ պատճառաբանությամբ։ Նախ, ինչպես նշվեցվերևում, ենթադրվում է, որ վերադարձման համար հիմք հանդիսացած հանգամանքները վերանալու դեպքում հայցապահանջը կարող է նորից ներկայացվել դատարան, մինչդեռ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու հիմքերն իրենցբնույթով անփոփոխելի են և չեն կարող վերանալ՝ ի տարբերություն հայցադիմումը վերադարձնելու հիմքերի։ Երբ հայց է ներկայացվում դատարան, իսկ այլդատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում արդեն իսկ առկա էնույն վեճի վերաբերյալ գործ, դա թույլ է տալիս կանխատեսել, որ այդ գործովվեճը ապագայում կլուծվի գործն ըստ էության լուծող դատական ակտի կայացմամբ կամ գործի վարույթը կկարճվի օրենքով նախատեսված հիմքերի առկայության դեպքում17։ Եթե հայցադիմումի ընդունումը մերժվի, հետագայում նույնվեճի վերաբերյալ գործով համապատասխան վճռի՝ օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո հայցադիմումը կրկին դատարան ներկայացվելու դեպքում հայցադիմումի ընդունումը միանշանակ կմերժվի18։ Իսկ երբ այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում առկա նույն հայցը կամ դիմումն առանցքննության է թողնվում, կայացվում է համապատասխան որոշում։ ՀՀ քաղ.դատ. օրենսգրքի 104-րդ հոդվածի բովանդակությունից երևում է, որ եթե հայցը կամ դիմումը թողնվում է առանց քննության, ապա գործի վարույթը ավարտված չի համարվում. այն կարող է վերսկսվել հայցը կամ դիմումն առանցքննության թողնելու համար հիմք հանդիսացած հանգամանքները վերանալուց հետո հայցվորի կամ դիմողի դիմումով կա՛մ հայցը, կա՛մ դիմումն առանցքննության թողնելու մասին որոշումը վերացնելու դեպքում։ Նույնը, անշուշտ,վերաբերում է գործի վարույթը կասեցնելուն19։ Եթե դատարան ներկայացվածհայցադիմումի ընդունումը մերժվի նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությանհիմքով, իսկ հետագայում այդ գործով հայցն առանց քննության թողնելու մասին որոշում կայացվի, հայցվորի կողմից նույն հայցը դատարան կրկին ներկայացվելու դեպքում հայցադիմումի ընդունումը պետք է մերժվի նույն անձանցմիջև նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործիառկայության հիմքով, քանի որ գործը շարունակում է մնալ դատարանի վարույթում, քանի դեռ տվյալ գործով վճիռ չի կայացվել։ Անձն իր գործի արդար17 ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 109, հոդված 110։ 18 ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 91, մաս 2։ 19 ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգիրք, հոդված 107, հոդված 108։ դատաքննության իրավունքի իրացման հնարավորությունն ամեն դեպքում չիկորցնում. նա կարող է վերադաս ատյան բողոքարկել հայցն առանց քննությանթողնելու մասին որոշումը, և եթե որոշումը վերաքննության կամ վճռաբեկության կարգով վերացվի, հայցվորը հնարավորություն կունենա ստանալու իրգործի արդարացի քննություն և լուծում։ Այսինքն՝ ըստ էության, անիմաստ էնույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությունը հայցադիմումը վերադարձնելուհիմքերի շարքում նախատեսելն այն մտավախությամբ, որ եթե այս հիմքովհայցադիմումի ընդունումը մերժվի, կարող է խախտվել անձի՝ իր իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության նպատակով դատարան դիմելու իրավունքը։ Առանձին քննարկման է ենթակա այն դեպքը, երբ հայցվորը հրաժարվում է հայցից գործի դատական քննության նախապատրաստական փուլում։ ՀՀ քաղ. դատ. օրենսգրքի 110-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ գործիվարույթի կարճման դեպքում նույն վեճի վերաբերյալ չի թույլատրվում կրկինդիմել դատարան՝ բացառությամբ այն դեպքի, երբ հայցվորը հայցից հրաժարվել է դատաքննության նախապատրաստական փուլում։ Այսինքն՝ եթե հայցադիմումի ընդունումը մերժվում է նույն վեճի վերաբերյալ գործի առկայությանհիմքով, իսկ հայցվորն այդ գործի դատաքննության նախապատրաստականփուլում հրաժարվում է հայցից, նա կարող է նորից դիմել դատարան նույնական հայցով։ Սա շեղում է նույնական հայցերով դատարան դիմելու հնարավորությունը բացառող իրավական կարգավորման ընդհանուր կանոնից, որըհնարավորություն է ընձեռում իր տնօրինչական իրավունքները բարեխղճորենիրացնող հայցվորին չզրկվելու դատարան դիմելու և իր գործի արդարացի դատաքննության իրավունքից։ Այսպիսով՝ այն հարցը, թե ինչպես պետք է վարվի դատարանը՝ մերժի՞հայցադիմումի ընդունումը, թե՞ վերադարձնի այն, այլ դատարանի կամ արբիտրաժային տրիբունալի վարույթում նույն անձանց միջև նույն առարկայիմասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ գործի առկայության դեպքում,եթե այդ փաստը հայտնաբերվում է մինչև գործը վարույթ ընդունելը, գործողՀՀ քաղ. դատ. օրենսգրքով մնում է հակասական և ճշգրտորեն չկարգավորված։ Ուստի միանգամայն արդարացված է ՀՀ քաղ. դատ. նոր օրենսգրքի նախագծով փոփոխված իրավակարգավորման առաջարկը։ Սակայն միևնույնժամանակ գտնում ենք որ, ըստ էության, սխալ է նույն վեճի վերաբերյալ գործիառկայությունը հայցադիմումը վերադարձնելու հիմքերի շարքում նախատեսելը, և անիմաստ է հեղինակների մտավախությունն այն մասին, որ եթե այս հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժվի, կարող է խախտվել անձի՝ դատարանդիմելու իրավունքը, քանի որ հայցադիմումի ընդունումը մերժելու դեպքում միկողմից այդ իրավունքի արդյունավետ իրացման լծակները շարունակում ենպահպանվել, իսկ մյուս կողմից բացառվում է նույնական հայցերով դատարանդիմելու հնարավորությունը և ապահովվում է դատական համակարգի գործունեության արդյունավետությունը։ Հարկ է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքին, որ ՀՀ դատական համակարգի աշխատանքն առավել արդյունավետ դարձնելու համար անհրաժեշտ է կատարել փոփոխություն նաև «Դատարանների գործավարության կանոնները հաստատելու մասին» ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդի2007 թ.-ի դեկտեմբերի 21-ի թիվ 23Լ որոշման մեջ։ Մասնավորապես առաջարկվում է հավելել կանոն, որով դատարանի գրասենյակի գործավարը հայցնընդունելու և «Դատական համակարգ» ծրագրում գրանցելու պահին կստուգինույն անձանց միջև վեճի առկայությունը (բայց ոչ հայցերի առարկաների ևհիմքերի նույնությունը20), որևէ դատարանում և այդ գործի ու ներկայացվածհայցադիմումի միջև կստեղծի էլեկտրոնային կապ։ Սա հնարավորություն կտադատարանին առանց կողմերի միջնորդության անդրադառնալու հայցի ընդունումը մերժելու հարցին՝ արդեն իսկ որպես հիմք ունենալով էլեկտրոնային համակարգում զետեղված տեղեկատվությունը։ Լիլի ԴրմեյանԵՐԲ ԱՅԼ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ԿԱՄ ԱՐԲԻՏՐԱԺԱՅԻՆ ՏՐԻԲՈՒՆԱԼԻ ՎԱՐՈՒՅԹՈՒՄ ԱՌԿԱ ԷՆՈՒՅՆ ԱՆՁԱՆՑ ՄԻՋԵՎ ՆՈՒՅՆ ԱՌԱՐԿԱՅԻ ՄԱՍԻՆ ԵՎ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՀԻՄՔԵՐՈՎՎԵՃԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԳՈՐԾԲանալի բառեր` Նույն անձանց միջև վեճի վերաբերյալ գործ, նույն առարկայի մասին վեճիlis pendens, հայցադիմումի ընդունումը մերժել, հայցադիմումը վերադարձնելԱմփոփում։

example488

example488

Ուսումնասիրելով ՀՀ-ում հարկային մարմնի գործառույթները, ընդհանուր առմամբ կարելի է պնդել, որ դրանք միտված են հարկային մարմնի գլխավոր առաքելության՝ պետական բյուջեի եկամուտների ապահովման, իրականացմանը։ Այս տեսանկյունից, հարկային մարմնի գրեթե բոլոր գործառույթները շատ հաճախ անտեսում են ստվերային տնտեսության առկայությունը՝ գերնպատակ սահմանելով եկամուտների հավաքագրումը։ Արդյունքում հարկային մարմնի գործառույթների իրականացումը ոչ միայն չի նպաստում ստվերային տնտեսության կրճատմանը, այլեւ գործառույթների անարդյունավետ գնահատման հետեւանքով ի հայտ են գալիս մի շարք պատճառներ, որոնք հարկ վճարողներին ստիպում են հայտնվել ստվերում։

Գաղտնիք չէ, որ ցանկացած պետության տնտեսական զարգացման կարեւորագույն խոչընդոտներից մեկը ստվերային տնտեսության առկայությունն է։ Խոսելով ստվերային տնտեսության մասին՝ տնտեսության վերաբերյալ քիչ թե շատ գաղափար ունեցող յուրաքանչյուր անձ նախ եւ առաջ իր ուշադրությունը կենտրոնացնում է պետության հարկային քաղաքականության վրա։ Սա պատահական չէ եւ պայմանավորված է հարկեր - ՀՆԱ այն ուղիղ կապով, որին ժամանակին անդրադարձել է հայտնի տնտեսագետ Լաֆերը։ Վերջինս պնդում էր, որ տնտեսության մեջ հարկային բեռի անընդհատ բարձրացումը ի վերջո հանգեցնելու է կա՛մ տնտեսության կրճատմանը կա՛մ ստվերային տնտեսության առաջացմանը։ Սա փաստ է, որը առանձնակի ու162ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ շադրության պետք է արժանանա ցանկացած պետության կողմից` տնտեսական քաղաքականության իրականացման ժամանակ։ Ստվերային տնտեսության գոյությունը կարեւորագույն հիմնախնդիր է ցանկացած պետության համար, որի կրճատման արդյունավետ տարբերակների որոնմամբ էլ պայմանավորված է թեմայի արդիականությունն ու հրապատությունը։ Տնտեսության մեջ ստվերային տնտեսության առկայությունը որպես տնտեսական զարգացման կարեւորագույն խոչընդոտ եւ հիմնախնդիր դիտարկելիս՝ յուրաքանչյուր պետության համար առաջնահերթ ուսումնասիրության կենտրոնում են հայտնվում այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են ստվերային տնտեսության մասշտաբների գնահատումը եւ ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների բացահայտումը։ Այլ կերպ ասած, հիմնախնդրի վերաբերյալ ամբողջական պատկերացում կազմելու եւ լուծման արդյունավետ տարբերակներ որոնելու նպատակով՝ նախ եւ առաջ անհրաժեշտ է օբյեկտիվ պատկերացում կազմել հիմնախնդրի մասշտաբների եւ դրա առաջացման պատճառների վերաբերյալ։ Այս համատեքստում կարելի է պնդել, որ միայն ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների բացահայտման միջոցով պետությունը կարող է մշակել միջոցառումների այնպիսի համակարգը, որը կբացառի ստվերային տնտեսության գոյության հիմքերն ու կնպաստի դրա մասշտաբների կրճատմանը։ Եվ չնայած, որ ստվերային տնտեսության մասշտաբների գնահատումը բարդ գործընթաց է, իսկ գնահատման արդյունքում ստացված ցուցանիշները կարող են ճշգրիտ չարտահայտել ստվերի իրական չափը, այնուամենայնիվ, միջազգային մի շարք կազմակերպություններ մշակել են մեթոդների մի ամբողջություն, որոնց շնորհիվ կարողանում են գնահատել տարբեր երկրներում առկա ստվերային տնտեսության մասշտաբները։ Այլ է պատկերը ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների հարցում։ Այլ կերպ ասած, եթե ինչ-որ տեսանկյունից հնարավոր է գտնել ստվերային տնտեսության գնահատման ընդհանրացված մեխանիզմներ եւ մեթոդներ, որոնք կիրառելի կլինեն գրեթե բոլոր երկրների համար, ապա ստվերի առաջացման պատճառները տարբեր են եւ կախված են տվյալ երկրի ազգային առանձնահատկություններից։ Ահա թե ինչու, ստվերային տնտեսություն ունե163ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ցող յուրաքանչյուր երկրի համար ստվերային տնտեսության մասշտաբների գնահատումից զատ, առանձնահատուկ նշանակություն ունի ստվերի առաջացման պատճառների բացահայտումը։ Համաձայն Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) կողմից 2018թ.-ի հունվարին հրապարակված փաստաթղթի՝ Հայաստանի Հանրապեությունում 1991-2015թթ.-ներին ստվերային տնտեսության միջին ցուցանիշը գնահատվել է 42,6% [7]։ Առավել ուշագրավ է հատկապես այն հանգամանքը, որ 1991թ.-ից մինչեւ 2015թ.-ը ընկած 25ամյա ժամանակահատվածում ստվերային տնտեսության գնահատականը ենթարկվել է աննշան փոփոխությունների՝ տատանվելով միջին ցուցանիշի շրջակայքում։ Սա փաստում է այն մասին, որ անկախացումից ի վեր Հայաստանում տնտեսության գրեթե կեսը գտնվում է ստվերի մեջ, իսկ հարկային քաղաքականության գործիքները եղել են անարդյունավետ, քանի որ չեն նպաստել ստվերային տնտեսության կրճատմանը։ Դեռ ավելին, ստվերային տնտեսության նման բարձր ցուցանիշը հիմքեր է տալիս կարծելու, որ հարկային քաղաքականության տեսանկյունից լիազոր մարմնի՝ հարկային մարմնի, գործառույթները չեն ենթարկվել արդարացի եւ օբյեկտիվ գնահատականի, չեն բացահայտվել այդ գործառույթների անարդյունավետության պատճառները, միջոցառումներ չեն մշակվել թերությունների հայտնաբերման եւ դրանց շտկման ուղղությամբ։ Իսկ որպես արդյունք, հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատումը հնարավորություն չի տվել բացահայտել եւ համապատասխան գնահատականի արժանացնել ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառները։ Այլ կերպ ասած, հարկային մարմնի գործառույթների գնահատումը եղել է անարդյունավետ, քանի որ չեն հայտնաբերվել այն բոլոր պատճառները, որոնց առկայության պարագայում մարդիկ կամա թե ակամա հայտնվել են ստվերում, թաքցրել են իրենց տնտեսական գործունեության ցուցանիշները եւ այլն։ Ահա թե ինչու, այս տեսանկյունից, կարելի է պնդել, որ ստվերային տնտեսությունը արդյունք է հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատման։ ՀՀ-ում հարկային մարմնի գործառույթների գնահատման մասին խոսելիս՝ կարիք կա վերլուծության ենթարկել ՀՀ հարկային մարմնի կողմից իրականացվող գործառույթները, բացահայտել դրանց իրականացման արդյունքում առաջացող բացասական հետեւանքները, ո164ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ րոնք էլ հենց առիթ են հանդիսանում ստվերային տնտեսության պատճառների ի հայտ գալուն եւ հետեւաբար ստվերային տնտեսության առաջացմանը։ Ահա այդ իսկ պատճառով փորձենք քննարկել հարկային մարմնի մի շարք գործառույթներ, որոնց իրականացման, ոչ համարժեք ու աննարդունավետ գնահատման արդյունքում ի հայտ են գալիս ստվերային տնտեսության առաջացման ռիսկեր։ ՀՀ-ում հարկային մարմնի՝ ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի (ՀՀ ՊԵԿ), գործառույթները սահմանվում են ՀՀ ՊԵԿ կանոնադրությամբ, որը հաստատվում է ՀՀ Կառավարության կողմից [8]։ Մասնավորապես ՀՀ ՊԵԿ կանոնադրությամբ է սահմանվում ՀՀ ՊԵԿ նպատակները, խնդիրներն ու գործառույթները։ Եվ չնայած, որ ՀՀ ՊԵԿ վերոնշյալ կանոնադրությամբ սահմանվում են բազմաթիվ գործառույթներ, այնուամենայնիվ, փորձենք վերլուծել մի շարք գործառույթներ, որոնց իրականացումը ուղիղ կապվածություն ունի ստվերային տնտեսության առաջացման պատճառների հետ։ Մասնավորապես ՀՀ ՊԵԿ գործառույթների շարքից կարելի է առանձնացնել նմանատիպ երեք գործառույթ.  Պետական հարկերի եւ վճարների հավաքագրման կազմակերպումը, ինչպես նաեւ հարկային մարմնի կողմից վերահսկվող եկամուտների հաշվառումը։  Հարկ վճարողների նկատմամբ օրենքով սահմանված կարգով հսկողության իրականացումը։  Հարկային եւ մաքսային հարաբերությունները կարգավորող իրավական ակտերի վերաբերյալ հանրային իրազեկումը։ Պետական հարկերի եւ վճարների հավաքագրման կազմակերպման գործառույթի իրականացումը ուղղակիորեն կապված է ՀՀ ՊԵԿ առաքելության հետ [9]։ Մասնավորապես այս գործառույթի իրականացումը նպատակ ունի նպաստել ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների ապահովման առաքելության իրականացմանը։ Այլ կերպ ասած, պարզ երեւում է, որ, պետական բյուջեի եկամուտների ապահովման առաքելությունը առաջնահերթություն համարելով, հարկային մարմինը հարկերի հավաքագրման կազմակերպման գործառույթի իրականացման նպատակով կամա թե ակամա ստիպված է կիրառել այնպիսի մեթոդներ ու մեխանիզմներ, որոնք միտված են այդ եկամուտների ապահովմանը։ Դեռ ավելին, պարզելու համար թե ինչքանով է իրա165ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կանացվել ՀՀ ՊԵԿ առաքելությունը եւ որքանով են ճիշտ կազմակերպվել հարկերի հավաքագրման աշխատանքները ու ովքեր են թերացել իրենց աշխատանքում, հարկային մարմինը ուզած թե չուզած հարկային ծառայողների գնահատման չափանիշներից մեկը պետք է սահմանի հարկերի հավաքագրման ցուցանիշը։ Ցուցանիշ, որը ցույց կտա, թե տվյալ գործառույթով զբաղված հարկային ծառայողներից յուրաքանչյուրը որքանո՞վ է ապահովել համամասնորեն իրեն հանձնարարված պետական եկամուտների հավաքագրումը։ Այս համատեքստում ակնհայտ է, որ հարկերի հավաքագրման կազմակերպման գործառույթ իրականացնող հարկային ծառայողի աշխատանքը ամբողջությամբ պետք է միտված լինի «ամեն գնով» հարկային եկամուտների ապահովմանը։ Սա առավել տեսանելի է, երբ գործառույթի իրականացումը փորձ է արվում դիտել պետական ապարատում տեղի ունեցող կրճատումների ֆոնի ներքո։ Մասնավորապես, քանի որ պետական ապարատի կրճատումների ժամանակ շատ հաճախ հիմք է ընդունվում այն ցուցանիշը, թե որքանով է հարկային ծառայողը իրականացրել իրեն վերապահված գործառույթները, ապա հարկերի հավաքագրման գործառույթ իրականացնող հարկային ծառայողին այլ ելք չի մնում, քան «ամեն գնով» ապահովել հարկային եկամուտների հավաքագրումը։ Առաջին հայացքից արդյունավետ թվացող, հարկերի հավաքագրման կամակերպման գործառույթի նման կերպ իրականացումը, ունի բացասական ազդեցություն ստվերային տնտեսության տեսանկյունից։ Այլ կերպ ասած, հարկային եկամուտների ապահովման առաքելությանը միտված գործառույթը ի սկզբանե անտեսում է ստվերային տնտեսության գործոնը։ Հարկերի հավաքագրման կազմակերպման գործառույթի տեսանկյունից կարեւորվում է դրանց հավաքագրումը եւ ոչ թե ստվերի կրճատման արդյունքում դրանց ավելացումը։ Գործառույթի նման կերպ իրականացման ապացույցը տարիներ շարունակ ստվերի 42,6 տոկոս ցուցանիշն է եւ պետական բյուջեի եկամուտների գրեթե 30 տոկոսի չափով, տարբեր աղբյուրներում հրապարակված հարկային եկամուտների գերավճարների ցուցանիշը։ Այս ցուցանիշների մեծությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ հարկային եկամուտների ապահովումը որպես առաքելություն իրականացվել է գերավճարների առաջացման հաշվին, իսկ ստվերային տնտեսության կրճատման խնդիրները մղվել են երկրորդական պլան։ 166ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Հարկ վճարողների նկատմամբ օրենքով սահմանված կարգով հսկողության իրականացման գործառույթը իրենից ենթադրում է հարկային ստուգումների իրականացում, որի արդյունքում առաջադրվում են տուգանքներ։ Այս գործառույթի արդյունավետությունը գնահատելու համար անհրաժեշտ է պարզել ստուգման արդյունքների կապը ստվերային տնտեսության կրճատման հետ։ Այս նպատակով փորձենք վերլուծության ենթարկել հարկային ստուգումների վերաբերյալ ՀՀ ՊԵԿ հրապարակած հաշվեվությունները [10]։ Համաձայն այդ հաշվետվությունների, ՀՀ ՊԵԿ հարկային մարմնի կողմից տարեկան իրականացվում է 7000-10000 ստուգում, որոնց գրեթե 70-73 տոկոսը հսկիչդրամարկղային մեքենաների կիրառման ճշտության ստուգում է 1 ։ Մասնավորապես, համաձայն 2018թ.-ի ընթացքում ՀՀ ՊԵԿ հարկային մարմնի կողմից իրականացված (ավարտված) ստուգումների եւ ուսումնասիրությունների վերաբերյալ հաշվետվության, 10615 ստուգումներից 7608 ստուգումները հսկիչ դրամարկղային մեքենաների կիրառման ճշտության ստուգումներ են, որոնք կազմում են ընդհանուր ստուգումների 71,6 տոկոսը։ Ընդ որում հատկանշական է նաեւ այն հանգամանքը, որ, հաշվի առնելով ՀՀ հարկային օրենսգրքով հսկիչ դրամարկղային մեքենաների կիրառման ստուգումների համար սահմանված տուգանքի չափը, պարզ է դառնում, որ ընդհանուր ստուգումների 70 տոկոսը հանդիսացող հսկիչ դրամարկղային մեքենաների ստուգումների արդյունքում առաջադրված ընդհանուր տուգանքի գումարը չի կարող գերազանցել 2 մլրդ դրամը, որը կազմում է պետական բյուջեի եկամուտների մոտ 0,1 տոկոսը։ Այս ցուցանիշների համադրումից պարզ է դառնում, որ հարկային հսկողության նպատակով իրականացված ստուգումների գերակշիռ մասը նպատակ չունի նպաստել հարկային եկամուտների հավաքագրմանը, քանի որ հարկային եկամուտների մեջ շատ չնչին մաս են կազմում։ Սակայն որքանո՞վ է այն նպաստում ստվերային տնտեսության կրճատմանը։ Այս տեսանկյունից ՀՀ ՊԵԿ հարկային մարմնի կողմից իրականացված (ավարտված) ստուգումների եւ ուսումնասիրությունների վերաբերյալ հաշվետվությունների համադրությունից պարզ է դառնում, որ հարկային ստուգումների, հատկապես հսկիչ-դրամարկղային մեքենաների կիրառման Ստուգումների առանձնացումը կատարվել է ըստ ստուգման հիմքերի եւ խախտված իրավական ակտերի հոդվածների վերաբերյալ նշումի։ 167ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ճշտության ստուգումների, մոտ 40-50 տոկոսը տարբեր տարիների ընթացքում իրականացվել է նույն տնտեսվարող սուբյեկտների մոտ։ Տպավորություն է ստեղծվում, որ ՀՀ-ոււմ գրանցված հարկ վճարողների մոտ 5-10 տոկոսը միշտ գտնվում է ստվերում եւ մեկանգամյա ստուգում իրականացնելուց հետո չի փոխում իր վարքը, այլ շարունակում է գործել ստվերում, քանի որ տարիների ընթացքում ստուգումների կեսը իրականացվում է հենց նրանց մոտ։ Սա այն պարագայում, երբ ստվերային տնտեսության վերաբերյալ միջազգային կազմակերպությունների գնահատականը կազմում է մոտ 42,6 տոկոս։ Այս համատեքստում կարելի է ենթադրել, որ հարկային հսկողության գործառույթը ամենեւին էլ միտված չէ ստվերային տնտեսության կրճատմանը, այլ նպատակ ունի միայն որպես գործառույթ իրականացմանը։ Պատկերը էլ ավելի հստակ է դառնում, երբ հսկողական գործառույթ իրականացնող հարկային ծառայողի աշխատանքի գնահատական է ընտրվում ստուգումների իրականացումն ու դրա արդյունքում խախտումների հայտնաբերում։ Այլ կերպ ասած, միանգամայն պարզ է, որ հսկողական գործառույթ կատարող հարկային ծառայողի աշխատանքի գնահատման նպատակով, հարկային մարմինը կամա թե ակամա ստիպված է գնահատման ցուցանիշ սահմանել իրականացված ստուգումների քանակն ու դրա արդյունքում խախտումների հայտնաբերումը։ Այս տեսանկյունից, հսկողական գործառույթ իրականացնող ծառայողին այլ բան չի մնում, քան անտեսել ստվերային տնտեսության գործոնն ու «լծվել ամեն գնով ստուգումների ցուցանիշը ապահովելու գործին»։ Հարկային եւ մաքսային հարաբերությունները կարգավորող իրավական ակտերի վերաբերյալ հանրային իրազեկման գործառույթը ենթադրում է հարկ վճարողների կողմից իրավական ակտերի խախտման դեպքերի կանխարգելում։ Ենթադրվում է, որ այս գործառույթի միջոցով հարկային եւ մաքսային մարմինները պետք է հնարավորինս տեղեկացնեն եւ զգուշացնեն հարկ վճարողներին խախտումների վերաբերյալ՝ թույլ չտալով եւ ետ պահելով նրանց խախտում կատարելուց։ Շատ հաճախ կանխարգելման եւ իրազեկման միջոցառումները կարող են առավել արդյունավետ լինել, քան խախտման արդյունքում տուգանքների նշանակումը։ Սակայն իրականում ՀՀ հարկային օրենսգրքում առկա որոշ դրույթները ոչ միայն հստակ չեն, այլեւ հայտնի 168ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ չեն քաղաքացիներից շատերին։ Մասնավորապես մեկ տարվա ընթացքում քաղաքացու կողմից երկու եւ ավելի գույքի օտարման դեպքում հարկերի վճարման օրենսդրական դրույթը մինչ գործարքի կատարումը անհայտ է շատ քաղաքացիների։ Ընդ որում շատ հաճախ հարկման այս դաշտում հայտնվում են այնպիսի քաղաքացիներ, որոնք օտարման գործարքները իրականացրել են կարիքից դրդված։ Ահա թե ինչու որոշ դեպքերում հարկ վճարողները, մի կողմից ելնելով հարկային ծանր բեռից, իսկ մյուս կողմից իրազեկվածության ցածր մակարդակից, ստիպված հայտնվում են ստվերում, իսկ, հարկի մասին տեղեկանալով, անակնկալի են գալիս ու փորձում են թաքցնել գործարքների իրական շրջանառությունը։ Հարկ վճարողների կողմից ստվերում հայտնվելու վարքագիծ է դրսեւորվում նաեւ նոր բիզնես գործունեություն ծավալելու ժամանակ։ Մի կողմից հարկ վճարողի պետական գրանցման հետ կապված անտեղյակությունը, ու հարկ վճարողի հաշվառման հետ կապված փաստաթղթերի բարդությունը, մյուս կողմից նոր ստեղծվող բիզնեսի նկատմամբ անորոշությունն ու օրենսդրությամբ նոր ստեղծվող բիզնեսի նկատմամբ արտոնությունների բացակայությունը, հարկ վճարողներից շատերին ստիպում են ուզած թե չուզած հայտնվել ստվերում։ Ընդհանուր առմամբ, չնայած, որ ստվերային տնտեսության գոյությանը նպաստող պատճառները բազմաթիվ են, այնուամենայնիվ ՀՀ-ում մեծ հաշվով դրանք արդյունք են հարկային մարմնի գործառույթների անարդյունավետ գնահատման։

example169

example169

Գոյականի հոգնակի թվի մասին ձեռք բերված գիտելիքները նպաստում են սովորողների խոսքի ճիշտ կառուցմանը, հոգնակի թվի կազմության վերաբերյալ հիմնավոր գիտելիքների տիրապետմանը, դրանք խոսքում գործածելու կարողությանը։

Մայրենի լեզվի ուսուցման շարունակականության սկզբունքը պայմանավորված է լեզվական մակարդակների հետևողական ուսուցմամբ։ Դասավանդման ընթացքում հայոց լեզվի բովանդակությունը, լեզվական մակարդակների աստիճանական յուրացումը սովորողների մեջ մշակում է խոսք կառուցելու, իր խոսքը վերահսկելու, տարբեր իրադրություններում համապատասխան խոսքային վարքագիծ դրսևորելու ունակություն, ինչպես նաև լեզվականհամակարգի բոլոր բաժինների վերաբերյալ բավարար և հիմնավոր գիտելիքների ապահովում։ Լեզվական առանձին միավորների մասին համակարգվածգիտելիքների ուսուցումը նպաստում է նաև սովորողների վերլուծական կարողությունների ձևավորմանը[1]։ Ուշագրավ է, որ ժամանակակից լեզվաբանության մեջ առանձնակի տեղ են գրավում խոսքի մասերին վերաբերող գիտականբազմաթիվ ուսումնասիրություններ, որոնց արդյունքում կարևորվում են ոչմիայն բառերի քերականական փոփոխությունները և դրանց առնչակից թեքվողխոսքի մասերը, այլև նրանց քերականական հատկանիշները։ Սովորողների մեջձևավորվում է լեզվի ձևաբանական կառուցվածքի և նրա տարրերի մասինգիտելիքներ, որի արդյունքում կարողանում են տարբերակել խոսքի մասերնըստ նրանց արտահայտած ընդհանուր իմաստների և ըստ քերականականհատկանիշների [2]։ Ուսուցման ընթացքում սովորողներին նկատել ենք տալիսայն իրողությունը, որ գոյականը՝ որպես խոսքի մաս, ցույց է տալիս նյութականառարկաներ ընդհանրապես։ Գոյականին հատուկ քերականական կարգեր ենհատուկ և հասարակ լինելը, որոշյալ և անորոշ առումներ ունենալը, հոլովի ևհոլովման քերականական կարգը, թվի քերականական կարգը և այլն։ Նախնական վերլուծության արդյունքում մատնանշում ենք, որ գոյականի թվի քերականական կարգի հատկանիշը առարկաների քանակ մատնանշելնէ։ Հետևում է, որ գոյականն ունի երկու թիվ`եզակի, որը ցույց է տալիս մեկառարկա՝ քար, տուն, վանք, դուռ և այլն։ Ինչպես նշում է Ս. Աբրահամյանը [3],եզակի գոյականի որոշ կիրառություններում եզակի-հոգնակի հակադրությունըչեզոքանում է, և եզակին կարող է արտահայտել ա) անորոշ հոգնակի, բ) հավաքականության իմաստ։ Իսկ հոգնակի թիվը մատնանշում է մեկից ավելիառարկա՝ գրքեր, քաղաքներ, այգիներ և այլն։ Փորձել ենք հոդվածի շրջանակներում կարևորել սովորողների նպատակամղված ուսումնառությունը գոյականի հոգնակի թվի կազմության վերաբերյալ, որը, կարծում ենք, սովորողների գիտելիքների յուրացման տեսակետիցդժվարություն է ներկայացնում։ Խոսքի մասերը և նրանց քերականական հատկանիշները ուսուցանվում են հանրակրթական դպրոցի 7-րդ դասարանում։ Գոյականի խոսքիմասային հատկանիշների վերաբերյալ հիմնավոր տեսականգիտելիքների և թվի քերականական կարգի, հատկապես հոգնակի թվի կազմության մասին հանգամանալից ուսուցումը ուշադրության կենտրոնում պահելով՝ կարևորում ենք այն հարցադրումը, թե որքանով են կարողանում սովորողները իրենց ձեռք բերած գիտելիքները դարձնել սոցիալական հմտություններ։ Ցանկացած դաս արդյունավետ է և ծառայում է իր նպատակին, եթե այն կառուցված է ժամանակակից մեթոդական հնարներով։ Ուսուցման ընթացքում դասավանդողը ստեղծում է խնդրահարույց իրավիճակներ, երբ սովորողներըիրենք են ինքնուրույն գտնում հարցադրումների պատասխանները և անում հետևություններ։ Թեմայի ուսուցման առաջնահերթություններից են սովորողներիիմացության աստիճանը պարզելը և կրկնության միջոցով գոյական խոսքի մասիվերաբերյալ նախորդ դասարաններից ստացած գիտելիքները ընդլայնելն ուհարստացնելը [4]։ «Գոյականի թիվը» ենթաթեմային հանրակրթական դպրոցի առարկայական ծրագրով նախատեսվում է չորս դասաժամ։ Դասն արդյունավետ կազմակերպելու նպատակով ուսուցումը տարվում է դեդուկտիվ եղանակով։ Առաջին դասաժամին ընդհանուր տեղեկություն է հաղորդվում գոյականի թվի –եր, -ներ վերջավորությունների մասին, ապա մտագրոհ մեթոդականհնարանքով ուսուցանվող թեմային առնչակից բառեր թվարկվում ու գաղափարներ արտահայտվում։ Ամեն մի սովորող ազատ է արտահայտելու իր տեսակետնու դիտարկումը։ Բոլոր մոտեցումներն ու գաղափարները գրանցվում են գրատախտակին [5]։ Այնուհետև ուսուցիչը գրատախտակին գրել է տալիս երկուշարք գոյականներ`միավանկ և բազմավանկ, ապա առաջարկում գրել հոգնակիձևերը`ընդգծելով վերջավորությունները, ինչպես` ծառ – ծառեր սենյակ – սենյակներպատ – պատեր մատյան – մատյաններ տուն – տներ անկյուն – անկյուններ սիրտ – սրտեր գարուն – գարուններ Սովորողները նկատում են տարբերությունը, ապա ուսուցչի օգնությամբսահմանում, որ միավանկ գոյականների հոգնակին կազմվում է –եր, իսկ բազմավանկ գոյականների հոգնակին կազմվում –ներ վերջավորությամբ։ Դասագրքի համապատասխան հատվածը սովորողներից մեկը կարդում է, ապաքննարկմամբ ամրապնդում են կանոնը։ Հաջորդ քայլը ուսումնական վարժությունների կատարումն է, ինչպես նաև տնային աշխատանքի հանձնարարումը։ Երկրորդ դասաժամի նպատակը սովորողներին հոգնակի թվի կազմության շեղումների մասին հիմնավոր տեղեկություն հաղորդելն է։ Վերը նշվածսկզբունքով հանձնարարվում է գրատախտակին գրել գոյականների երեք շարք.ձուկ- արոտավայր- ժամագործ մուկ- դասագիրք - վիպագիրթոռ - սևահող - մեծատուն բեռ հացատուն- հանքափորԶրույցի մեթոդով բացատրվում է, որ առաջին շարքի բառերի գրաբարյանվերջնահնչյուն ն–ն աշխարհաբարում ընկել է, բայց հոգնակիի կազմության ևբառաբարդման ժամանակ վերականգնվում է։ Երկրորդ շարքի բառերի հոգնակին կազմվում է –եր վերջավորությամբ, ապա անում հետևություն` նշելով, որայս շարքի բառերը կազմությամբ բարդ են, և վերջին բաղադրիչները՝ միավանկգոյական, հոգնակին կազմվում է –եր վերջավորությամբ։ Երրորդ շարքի բարդբառերի վերջին բաղադրիչները թեև միավանկ են, բայց պարունակում ենգործողության իմաստ, ինչպես` վիպագիր նշանակում է վեպ գրող և այլն։ Ուսուցանողի առաջադիր խնդիրներից է հոգնակիի կազմության օրինաչափությունից շեղվող այլ բառերի մասին ևս գիտելիքներ հաղորդելը, ինչպես` ռուս -,մարդ - , կին -, և այլն։ Երրորդ դասաժամը խմբային հետազոտության մեթոդով նախապեսհանձնարարելի թեման բաժանվում է ենթաթեմաների և հետազոտող խմբերինհանձնարարվում տրված ժամանակահատվածում կատարել առաջադրանքները։ Առանձնացված հատվածների համադրմամբ կազմվում է հետազոտությանընդհանուր պատկերը, որից հետո յուրաքանչյուր խումբ ընտրում է մեկ ելույթունեցողի, որի միջոցով պարզում է խմբի անդամների ներգրավվածությունը ևհանձնարարված թեմայի յուրացման աստիճանը։ Առաջին խումբը ներկայացնում է այն միավանկ գոյականների խումբը, որոնց գաղտնահնչյուն ը-ն երկրորդվանկում է, և որ այդ բառերի հոգնակին կազմվում է –եր մասնիկով, ինչպես` վագր - տեգր - աստղ –տետր արկղ կայսր- դուստր- սանրԵրկրորդ խումբը ներկայացնում է այն գոյականների խումբը, որոնցգաղտնահնչյուն ը-ն առաջին վանկում է, և կազմվում է –ներ վերջավորությամբ,ինչպես` դպրոց, մկրատ, վզկապ, սփռոց, սնդուկ և այլն։ Երրորդ խումբը ներկայացնում է ժամանակակից հայերենի տեսակետիցանք, - ենք,-ոնք, ոնք,- ունք վերջավորություն ունեցող գոյականների խումբ,որոնցից օրինաչափ են –ենք-ով կազմությունները, մինչդեռ ոնք –ով և ունք-ովձևերը խոսակցական երանգ ունեն և սահմանափակ գործածություն, ինչպեսպապոնք, ձերոնք…Չորրորդ խմբի նպատակն է ներկայացնել գոյականների հոգնակի թվիկազմության առանձնահատկությունները՝ առանձնացնելով երեք խմբեր`ա) գոյականներ, որոնք ունեն և՛ եզակի, և՛ հոգնակի թվի ձևեր` քաղաք, դաշտ,ծով, գիրք և այլն։ բ) գոյականներ, որոնք ունեն միայն եզակի թվի ձև և հոգնակի թվով սովորաբարչեն գործածվում։ Դրանք անհոգնական գոյականներն են` կաթ, հաց, խմոր,նավթ և այլն։ գ) գոյականներ, որոնք ունեն միայն հոգնակի թվի ձև և եզակի թվով չեն կարողգործածվել։ Դրանք անեզական գոյականներ են` Անդեր, Կարպատներ և այլն։ Ըստ անհրաժեշտության սովորողներին ներկայացվում է նաև ժամանակակից հայերենում գոյականների հոգնակի թվի կազմությունը՝ ք մասնիկով,որով կարող են կազմվել –ցի, -եցի, -ացի ածանցով վերջացող բառերը, ինչպես`լոռեցի-ք, քաղաքացի –ք, սրանք ունեն նաև զուգահեռ ձևեր –ներ վերջավորությամբ կազմված, որոնք գրական լեզվի համար ավելի կանոնական են, մինչդեռառաջինները հատուկ են ժողովրդական խոսքին [6]։ Հաջորդ խումբը ներկայացնում է հոգնակի թվի կազմության ժամանակհնչյունափոխության դեպքերը. ա. Միավանկ բառերի փակ վանկի ի-ն հոգնակիի կազմության ժամանակ դառնում է ը. գիրք-գրքեր, գին- գներ, սիրտ- սրտեր։ բ. Միավանկ բառերի փակ վանկի ու-ն հոգնակիի կազմության ժամանակ դառնում է ը. դուռ-դռներ, սուր-սրեր, ջուր-ջրեր։ գ. Միավանկ բառերի վերջին ու-ն դառնում է վ. ձու-ձվեր, լու-լվեր։ Չորրորդ դասաժամը թեմայի ամփոփման դաս է, որն անցկացվում է ինքնագնահատման` ԳՈՒՍ աղյուսակի միջոցով։ Ակնհայտ է դառնում, որ սովորողները թեման յուրացնելու ընթացքում ինչ գիտելիքներ, կարողություններ ուհմտություններ են ձեռք բերում[7]։ Որպես տնային աշխատանք հանձնարարվում է կազմել ծունկ, միտք,առու, այգի, բեռ, հրաձիգ բառերի հոգնակին, ապա հորինել փոքրիկ պատմություն։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Հայոց լեզու և գրականություն։ Ուսուցիչների 5-օրյա վերապատրաստումների պլան և նյութեր։ 2. Աբրահամյան Ս. Գ. Ժամանակակից հայերենի քերականություն. Երևան։ «Լույս» հրատ.։ 3. Աբրահամյան Ս.Գ. Ժամանակակից գրական հայերեն։ 4. Եզեկյան Լ. Հայոց լեզու։ Երևանի պետ. համալսարանի հրատ.։ 5. Խլղաթյան Ֆ. Հայոց լեզու։ 7-րդ դասարան։ «Զանգակ-97» հրատ.։ 6. Մանուկյան Ալ., Խոսքի զարգացումը հայոց լեզվի ուսուցման ընթացքում։ Լույս հրատ.։ 7. Սարուխանյան Ս., Միրումյան Մ., Դիշաղաջյան Ն. , Փուլային ուսուցմանեղանակ։ «Զանգակ» հրատ.։ 8. Ասատրյան Մ.Ե. Ժամանակակից հայոց լեզու։ «Լույս» հրատ.։

example2041

example2041

Ընտրված թեմաներով Դանիել Վարուժանն իր նախորդների՝ մասնավորապես Սիամաթոյի լիիրավ ժառանգորդն է։ Նա նոր մակարդակի բարձրացրեց ազատագրական պայքարի թեմատիկան` նախանշելով պայքարի և սեփական երկրի ու ժողովրդի ազատության մաքառմանն ուղղված ճանապարհը։ Մենք ուսումնասիրել ենք Վարուժանի դյուցազնավեպերը` նորովի գնահատելով և մեկնաբանելով հեղինակի նշված ստեղծագործությունները, որոնցից յուրաքանչյուրը հայրենասիրական դաստիարակության նշանակալից ու մնայուն արժեք է հայ իրականության մեջ։ Նաև սրանով է պայմանավորված այս ստեղծագործությունների նշանակությունն ու հաստատուն տեղը հայ գրականության մեջ։

Դանիել Վարուժանի հերոսական վեպերը Դանիել Վարուժանի «beեղային սիրտը» (1909) ժողովածուն ներառում է երեք բաժին ՝ «Բագինինվրա», «Կրկեսում», «Հերոսական վեպեր»։ «Եթե գրքի (« Triեղի սիրտը »ժողովածու - Ս.Գ.) առաջին մասում (« Բագինի մասին »շարք) բանաստեղծը պատկերում է ապագայի հանդեպ հավատով տառապանքները և պայքարի կոչը, ապա երկրորդ մասում ( Կրկես »շարքում) նա ցույց է տալիս բանաստեղծությունների պայքարը Օրինակ, պայքարող հայերին, նրանց փառաբանող բանաստեղծի կերպարը, որը միստիկ-բանաստեղծ է, ազատության պայքարի շեփոր։ « Հայաստանի հասարակական-քաղաքական իրավիճակը պատկերված է խաղաղ ոգու հակադրության գեղարվեստական ​​խորհրդանիշով », - գրել է Վազգեն Գաբրիելյանը։ Վարուժանն իր նախորդների, մասնավորապես ՝ Սիամանթոյի, լիիրավ իրավահաջորդն է ընտրված թեմաների շուրջ։ Նա նոր մակարդակի վրա բարձրացրեց ազատագրական պայքարի թեման ՝ նախանշելով սեփական երկրի ու ժողովրդի ազատության համար մղվող պայքարի ուղին։ Վարուժանի էպիկական վեպերը երեքն են ՝ «Հովիվը», «Արմենուհի» և «Էուկիտ Տոնել», որոնք, ըստ նրա, էպիկական բանաստեղծություններ են։ Ուշագրավ է բանաստեղծությունները «Հերոսական վեպեր» նկարագրելու հեղինակային հակում, քանի որ նշված գործերը էպիկական վեպեր են, այլ կերպ ասած ՝ վեպեր հերոսների մասին, էպիկական վեպեր։ «Հերոսական վեպ» հասկացությունը հասկացվում է որպես էպոս, վիպերգ, որը մարմնավորում է ժողովրդի պայքարը հանուն ազատության, նրա վեհ իդեալների, հավատալիքների ու սովորույթների, բարքերի և հերոս հերոսների։ Սա նշանակում է, որ Դ. Վարուժանը ստեղծել է գրական էպոս։ Վարուժանի էպիկական վեպերը պատկերում են ոչ միայն իրադարձություններ, որոնք բնութագրում են հեղինակի ապրած ժամանակը, քանի որ այս գործերը, կարելի է ասել, «զուրկ են ժամանակի կարծրատիպից»։ Այն պատկերում է նման դեպքեր և նկարագրում է այնպիսի դեմքեր, որոնք արդիական են նույնիսկ մեր օրերում, մեր ապրած ժամանակահատվածում։ Այստեղ օգտագործվել են ժամանակակից թեմաներ, օրինակ ՝ ավերածություններ, առեւանգումներ, Գայլ մենամարտ, ինչը մենք տեսնում ենք հեղինակի ստեղծած հայատիպ մարտական ​​կերպարների մարմնավորման «հերոսացման» մեջ։ Հերոսական վեպերն առանձնանում են հերոսների կամքի խոր արտահայտմամբ, որոշակի նպատակին հասնելու միտումով։ « Վարուժանը ձգտում է ստեղծել եզակի չտարբերակված բանաստեղծական լեզու ՝ բանաստեղծական պատկերը հասցնելով անսովոր ձայնի, հպման, տեսանելիության։ Իսկ Վարուժանի պոեզիան, որը ստեղծվել է քանդակագործությանը և գործին բնորոշ պլաստիկ ձևերով, նկարչի նրբագեղ վրձնահարվածներով, գեղարվեստորեն տարբերակված բառի լավագույն օրինակն է », - գրում է Սիլվա Հովհաննիսյանը 2։ Դ. Վարուժանի էպիկական վեպերից մեկը «Հովիվը» աշխատությունն է, որը բաղկացած է չորս բաժիններից։ Այս գործի մասին Եղիշե Պետրոսյանը նշում է. Վարուժանը կերպարի հերոսությունը պատկերել է «Հովիվը» պոեմում ՝ համադրելով խոսուն, գեղեցիկ լանդշաֆտները։ Այստեղ գերակշռում է բանաստեղծական պաթոսը, գույների ու երանգների բազմազանությունը »3։ Վարուժանը բանաստեղծությունը սկսում է հովվերգական խաղաղ պատկերների նկարագրությամբ, որոնք հաջորդում են մեկը մյուսին ՝ ստեղծելով խաղաղ կյանքի պատրանք։ Տարին մեկ անգամ նա գյուղ էր գալիս միայն իր հոտի հետ։ Լեռան վրա հազիվ էի տեսնում խաշինի դեմքը, ես դեռ քայլում էի, դեռ վազում էի, հովիվը վազում էր ինձ ընդառաջ, պապս էլ թիկունքիս էր behind .4 Թվում է, թե հեղինակը պատկերում է սովորական գյուղական առօրյան։ Վարուժանը ներկայացնում է այս խաղաղ կյանքը 1 Varuzhan D., Works, Yerevan, 1984, էջ 8։ 2 Հովհաննիսյան Ս., Դանիել Վարուժանի սոցիալ-գեղագիտական ​​հայացքները, Երեւան, 1997, էջ. 62 3 Պետրոսյան Ե., Դանիել Վարուժան, Երեւան, 1987, էջ. 64 4 Վարուժան Դ., Երկեր, Երեւան, 1984, էջ 173։ Ըստ տարվա եղանակների, ձմռանը («Բ» բաժին), երբ դաշտային աշխատանքներն ավարտվում են, և մարդիկ այլևս այլ բան չունեն, քան նստել թոնրատանում և հեքիաթներ պատմել, գարուն («Գ» բաժին), երբ կյանքը սկսում է շրջանառվում, արթնանում է Ձմռանը քնած բնությունը, կանաչ լեռնային երկիրը հովիվներին հրավիրում է իրենց մոտ, վերակառուցվում է ամբողջ հայկական բնությունը։ Դե, այս երեք բաժիններին հաջորդում է աշնան նկարը (բաժին «D») «չարիք» բառից ուղղակի մեջբերումով, որը կանխատեսում և խորհրդանշում է հետևյալ իրադարձությունների ընթացքը։ Ինչու՞ այդ օրը նրանք չեն խաղացել Veg Street- ում։ Ինչո՞ւ ծեր Հեգը չնստեց շեմքին ու աղոթեց։ Հովիվը շուտով տեսավ տների ավերակները, դռան կոտրված տնակները, որտեղ ձայն ու կրակ չկար։ 1 Հայրենասիրական մտքեր և մտորումներ ունեցող հովիվը չի կարող անպատասխան թողնել ավերակ գյուղն ու իր սեփական տունը, որոնք նա տեսել է իր սեփական աչքերով, քանի որ «գայլերը տունն իրենցն էին դարձնում»։ Սա այն դեպքն է, երբ «Աչք առ աչք, ատամ առ ատամ» խորհուրդները ժամանակին վերակենդանանում են ՝ ստանալով «Դու ատամ ես ատամի դեմ, ատամի խոզանակ մատի մատին դեմ» 3 ձեւակերպում, որը, ըստ էության, դուրս չէ ամսաթվով մինչ օրս։ Հեղինակի «մարդագայլեր» փոխաբերական արտահայտությունն ակամայից մեզ տանում է դեպի համեմատաբար ուշ ժամանակաշրջան ՝ Հ.Թումանյանի հայտնի քառյակի «մարդակեր գազան», որը բանաստեղծը գրել է ցեղասպանությանն անմիջական պատասխան տալով։ Կոտորածն ու անողոքությունը հովիվին ստիպում են տանել երեխային, որի հետ նա նույնիսկ վրեժխնդրությամբ լի լեռան հովիվ չէր տարել սարեր, բայց այս անգամ ոչ թե հովիվ լինել, այլ միանալ հայրենիքի պաշտպանությանը և պատժել անարդարությունը։ Մեր աչքի առաջ հովիվ է դառնում վրեժխնդրության գիտակցությամբ օժտված հայի կերպարը ՝ հովիվը, որը պատրաստ է վերցնել ատրճանակը կախված Քրիստոսի խաչի տակ (որն, իհարկե, իր միջին դասի խորհրդանիշն է պարունակում)։ գայլերի, որպեսզի «J.. Թուրքերը իմանան, որ իրենք օրհնել են այս երկիրը, թող չթողնեն, որ կոտրված ոսկորը ուտեն»։ 4 Հովվի կերպարն արտացոլում է այն ամենը, ինչ ներառում է աշխատող հայը։ Սա հավաքական կերպար է, ժողովրդի հավաքական կերպար, որը պատրաստ է զենքով համախմբել սեփական հողի և ժողովրդի ազատությունը։ «Արմենուհի» էպիկական վեպում Դ. Վարուժանը վերաբերում է Շահբասի ժամանակաշրջանին, որը, ինչպես գիտենք, արտացոլվել է Հ. Թումանյանի հայտնի բանաստեղծության մեջ («Արքան և Չարչինը»)։ Եվ ահա, այստեղ, Վարուժանը, օգտագործելով նույն թեման, ներկայացնում է Շահ Աբբասի կողմից հայերին բռնի տեղահանելու պատմությունը, շահի կերպարի միջոցով բացահայտում է հայոց պատմության նոր հորիզոններ։ Սա պատմություն է հայ աղջկա ՝ Արմենուհու ինքնասպանության մասին, որն ուղեկցվում է հայերի տեղահանության մասին հիշատակմամբ, պատմություն (17-րդ դարի սկիզբ), ինչպես նաև դրան նախորդող ավերածությունների ու կոտորածի ակնարկներ։ Այստեղ Վարուժանը ներկայացնում է հայ աղջկա դիմացկուն ոգին, սեփական պատիվն ամեն գնով փրկելու փորձը, ամենահզորից վախենալու մղումը, անվախը, անմահության և պղծման պատմությունը։ Բանաստեղծն իր ստեղծագործության մեջ օգտագործում է «Արմենուհի» և «Հայուհի» բառերը, որոնք, ըստ էության, ունեն նույն նշանակությունը, իսկ «Արմենուհի» բառը (հեղինակի այս բառի ընտրությունը պատահական չպետք է համարել), կարծում ենք, պետք է որ չհամարվել որպես աղջկա անվան սովորական հայտնի գործածում, բայց փոխարինում է պարզ անունով («հայ կին», որը գտնվում է բանաստեղծության մեծատառերով) հատուկ անունով ՝ «Արմենուհի» ՝ հայ կնոջ մեկնաբանությամբ , Էպոսում կա մի գազանի, Աբասի և Առյուծի ուշագրավ և խորհրդանշական պատկեր-պատկեր (նկատի ունեցեք այն փաստը, որ վերջին բառը պատահաբար չի գրվել մեծատառերով), այլ կերպ ասած ՝ երկու հզոր թագավորների կռիվ , որը կռվել էր Ավարի համար, որպեսզի վերցներ այդ Ավարին Նա հայ կին էր։ Յոթ անգամ, կենդանին հոտոտելով, նա իր թաթը դրեց Աբասի ուսերին և խառնելով այն յոթ անգամ։ 1 Վարուժան Դ., Էջ. 177։ 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, Պ. Մեկի մորուքը և մյուսի մազերը։ Եվ նա խառնեց գետը նրա մեջտեղում և բարձրացրեց այն։ Բայց երկուսի նպատակն էլ, կարծես, նույնն է։ Նրանք երկուսն էլ ցանկանում են կուլ տալ անմահի մարմինը ՝ իրենց կենդանիների քաղցը հագեցնելու համար։ Պայքարում, իհարկե, հաղթում է ուժեղը ՝ Առյուծ արքան։ Կոստնիի գազանն ու դրանում գտնվող երիտասարդ կինը դուրս են բերվում գետից։ Կույսի սպիտակ ձեռքը հանում են։ Կույսի սպիտակ ձեռքը, հովտի շուշանը ընկնում է, Այն մեռած է ընկնում կենդանու վրա 2։ Ինչպես հայտնի է, շատ հայ կանայք արժանացել են Արմենուհու ճակատագրին (նկատի ունենք գերեվարվելը, հարեմ տեղափոխելը, հարազատներից ու հայրենիքից բռնի վտարելը և այլն)։ Կարելի է ասել, որ այս էպիկական վեպում, ինչպես և նախկինում, գլխավոր հերոսը կոլեկտիվ է, մարմնավորող, միավորող ժողովրդի բարձր հատկությունների բնավորություն (պարկեշտություն, հայրենասիրություն, կատարյալ բարոյականություն, ինքնավստահության գիտակցություն և այլն)։ Այս առնչությամբ Է.Պետրոսյանը նշում է. «Արմենուհին հայ կնոջ բարձր առաքինության նվիրական սիրո խորհրդանիշն է։ Պոեմում Գեղեցիկն ու կոպիտ ուժը անընդհատ պայքարի մեջ են։ Սեր և հզոր զորություն, փառք, հաճույք և հայրենի խրճիթ և սուրբ ավանդույթներ, որոնց հավատարիմ է Արմենուհին։ Եվ չնայած բանաստեղծության ողբերգական ավարտին, այն, այնուամենայնիվ, խորապես լավատեսական է, քանի որ ճշմարտության հաղթողը Արմենուհին է »3։ Ինչպես ասաց Ն.Գոգոլ Ալ. Պուշկինի պատմած փոքրիկ անեկդոտից նա ստեղծեց իր հիանալի կատակերգությունը «Ռիզոր», ինչպես նաև Դ.Վարուժանը ստեղծեց իր էպոսական «Արմենուհին» փոքրիկ, բայց կարևոր պատմությունից, որտեղ հեղինակի ընդհատվող մեկնաբանությունները լրացուցիչ մանրամասներ են ավելացնում ընդհանուր գաղափարական բովանդակությանը , հեղինակին դարձնելով իրադարձությունների անմիջական մասնակից։ Ա) «Ո Shahվ Շահ, արի»։ Ահա, լուսնի միջով անցնելով, նրանք դուռը կբացեն մեղմորեն խորտակվող Վռանի առջև։ Դա իր ողողող ճառագայթներով կհեղեղի ձեր որսը »։ … Բայց կույսը լաց է լինում - ի whatնչ ափսոս - ամեն կույս լաց է լինում, երբ երկնային պսակի ճակատը պոկվում է, կամ թելը կտրում են նրա մարգարիտ վզնոցին, ո Shahվ Շահ, արի։ - »4, բ)« Փախուստ, ժամը, կույս, սա ժամանակն է »5 և այլն։ Դ. Վարուժանն ընդլայնում է իր գաղափարները և դրանք բոլորովին նոր մակարդակի է բարձրացնում մյուս էպիկական վեպում ՝ «Էկիտ տոնել»։ Վազգեն Գաբրիելյանը վերոհիշյալ բանաստեղծության մասին գրքի տողատակում զգալի հիշատակություն է թողել ՝ գրելով. J.. «Էվկիտ Տոնել» էպոսագիտական ​​վեպի հերոսի ՝ քաջ Իգիթ Տոնելի գլխավոր հերոսը բանաստեղծի մոր պապն էր։ , Դանիել (Տոնել), ում սխրանքներին պատմում էին լեգենդներ։ Նա բեռ էր տեղափոխում ջորիների քարավանում, հաճախ կռվում էր ավազակների հետ։ »6 Ինչպես նկատվում է, Վարուժանն այս աշխատանքում օգտագործել է վերոնշյալ թեման ՝ ներկայացնելով մեկ «հերոսի» հերոսության պատմությունը, հասնելով էպիկական մոնումենտալության, հատկապես վերջինիս հերոսական սխրանքի նկարագրության դրվագներում պատկերում Eukit Tonel- ի։ Էյկիտ Տոնելի և որդու ՝ Ստեպիկի հարաբերությունների նկարագրությունն ակամայից հիշեցնում է նախորդ էպիկական վեպի հովվի և նրա թոռան կապի մասին։ Երկու երեցներն էլ համարձակ և պատվաբեր են, երկուսն էլ կրտսեր են երգում (երգն ամենևին պատահական չէ էպիկական վեպերում. Մենք այն համարում ենք ընտրված ստեղծագործության ենթադրյալ հաղթական ավարտի վկայություն) - նրա 1 Վարուժան Դ., Էջ. 194 թ. 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Պետրոսյան Ե., Դանիել Վարուժան, Երեւան, 1987, էջ. 67 4 Վարուժան Դ., Երկեր, Երեւան, 1984, էջ։ 187 թ. 5 Նույն տեղում, էջ 191։ 6 Նույն տեղում, էջ 536։ Առաջինը երգով երգում է հովվի գովեստները, իսկ երկրորդը ՝ «երգած երգը հոր ականջն է քաղցրացնում» 1։ Այստեղ Tonel- ը և Cello Pay- ը լրիվ հակառակ զույգ են `հիշելով, թե որ Tonel- ը վրեժ և ամոթ է զգում։ Այս ամենի տակ, իհարկե, թաքնված են հին ցավն ու դառը հիշողությունը։ Ինչպես նախորդ «Արմենուհի» էպոսում, այստեղ նույնպես կա էպիկական մարտանման տեսարան, երբ մի ամանի մեջ էին առյուծ Տոնելը և Կորյուն Ստեփիկը, իսկ մյուս ամանի մեջ ՝ Չելո Պեյի ավազակները։ դաշույն dashno, կրծքի կրծքամիս։ Փրփուր բերեք, աչքերի բոցերը ժայթքում են 2։ Իզուր չէ, որ հեղինակն այս գործը հերոսական վեպ է անվանել, քանի որ այստեղ մենք ունենք այս հերոսական կերպարը, որը լիովին համապատասխանում է անվանը։ Այս էպոսում տեղի է ունենում կյանքի և մահվան հավերժական բախում, որտեղ առաջնությունը տրվում է միայն հաղթողին, որն այս պահին ուժեղն է։ Հերոս Տոնելը հերոսաբար մահացավ, պատահական չէ, որ վերջինիս գերեզմանը հետագայում դառնում է ուխտավայր։ «Ուխտատեղի, որտեղ այցելում են հերոսները» 3։ «Եվ չնայած բանաստեղծական-բանաստեղծական ավարտին, այն ներծծված է լավատեսությամբ, քանի որ Տոնելի ոգին չի մեռել, կենդանի առյուծասիրտ որդին ՝ Ստեփանը, նոր սերունդը, որի կրծքի տակ ծեծում է հայրենիքի վերածննդի հույսը» 4։ Իրականում, Տոնելի գերեզմանը, որը դարձել է ուխտատեղի (նաև հենց ինքը ՝ Տոնելը), կարծում ենք, որ խորհրդանշում է մարդկանց հարևանությունը և չի խախտում ոգու ներդաշնակությունը։ Ինչ վերաբերում է բանաստեղծի պատկերած իրադարձություններին, ապա այս ամենը հետագայում կդառնար ցեղասպանության, ապրած և չապրած պահերի տառապանքների մի մասը, ինչպես, օրինակ, շարքային հայը ցած է դնում հովվի ձեռնափայտը ՝ այն փոխարինելով միակ երաշխավորով։ ազատագրական պայքարի, ատրճանակի, որը Դրանք ուղեկցվում էին տոկունությամբ և պայքարելու պատրաստակամությամբ։ Այսպիսով, Դանիել Վարուժանի էպիկական վեպերից յուրաքանչյուրը հայ իրականության մեջ հայրենասիրական դաստիարակության նշանակալի ու մնայուն արժեք է։ Սա է հայ գրականության մեջ այս ստեղծագործությունների նշանակության և հաստատուն տեղանքի պատճառը։ Սրբուհի Գասոյան Դանիել Վարուժանի հերոսական վեպերը Հիմնաբառեր. Էպիկական վեպ, պոեմ, էպոս, գրական էպոս, գաղափարներ, նախատիպ, ազատագրական պայքար, ժամանակի կարծրատիպեր, ժամանակային թեմաներ, խորհրդանշում են։