0
stringlengths
3
182k
Christofori sancti speciem quicunque tuetur illo namque die nullo languore tenetur.
In nomine Domini, amen. Ex tenore hujus presentis publici instrumenti, omnibus sit manifestum, quod anno ejusdem currente millesimo trecentecimo septuagesimo octavo, die quinta decima mensis novembris hora occasus solis ipsius diei vel cura apud Sorrogium Besuntinensis dyocesis, in domo Johannis de Demigneyo de dicto Sorrogio, in mei Johannis Rolarii de Ligniaco castro, clerici, coadjutoris domini Guidonis Rabby de Divione presbyteri notarii Belne pro illustrissimo principe domino duce Burgondie, Benedicti Ravigot de Gilleyo, Hugonini Reneverii Verduni commorantis et Johannis de Mura Sorrogii commorantis clerici, testium ad infrascripta vocatorum specialiter et rogatorum presencia; personaliter constitutus, Johannes Serpillot Sancti Johannis de Verduno, serviens Domini ducis Burgondie quandam servam gardiam pro villa, communitate, burgensibus et incolis de Sorrogio a predicto domino Duce emanatam, in suis manibus tenens, cujus tenor sequitur et est talis: Phelippe, filz de Roy de France, dux de Bourgoigne, à nostre chastellain de Chalon. Et au premier nostre sergent qui sur ce sera requis, salut. A la supplication des Maire, eschevis et commune de Sehurre, estans d’anciennetey en la protection et sauvegarde spéciaul de nos prédécesseurs dux de Bourgoigne et à présent en la nostre avec lours familes, chouses et biens estans soubz nous et en noz destroicz et juridiction. Nous d’abondant lesdiz Maire, eschevis et commune, ensamble leurs dictes familes, chouses et biens, avons pris et mis, prenons et mettons, par ces présentes, en et soubz nostre dicte sauvegarde espécial, à la conservation de lours drois tant seulement. Et vous mandons et commettons et à chascun de vous, si comme à luy appartiendra, que vous les maintenez et gardés ou lours justes possessions et saisines, droiz, usaiges, libertez et franchises, es queles vous les troverez estre et lours prédécessours avoir esté paisiblement et d’anciennetey, et les deffandés de toutes injures, violences, griefs, oppressions, molestations, inquiétations de force d’armes de puissance de l’aiz et de toutes novelletez indehues, lesqueles se vous les trovez estre ou avoir esté faittes ou préjudice de nostre dicte sauvegarde et desdiz supplianz, si les faittes remettre senz délay au premier estat et dehu et à nous et à partie pour ce faire amendes convenables. Et se débat chiet entre lesdiz supplians ou aucun d’eulx, et aucuns autres de lours adversaires, la chouse contencieuse et dou débat naitra prise et mise en cas de novelletey en nostre main; donnez et assignez jour aux parties certain et compétent par devant nostre bailli de Châlon, auquel la congnoissance en appartient pour poursuir pardevant ledit bailli leur ditte opposicion, si comme de raison sera, en certifiant sur ce souffisamment ycellui bailli auquel nous mandons qui face sur ce aux parties, tant sur le principal comme sur la recréance bon et brief accomplissement de justice. Et ou cas que yceulx supplianz ou aucunz d’eulx voudront avoir d’aucuns essehurement, adjournez ceulx dou y le requèrront avoir pardevant lours juges compétant, pour ycelluy adsehurement donner bon et loyaul selon la costume du pays. Et nostre présente sauvegarde publiés et signifiés es lieux et aux personnes ou y appartiendra, et en signe d’icelle mettés et assiés noz pannonceaulx en et sur les maisons et autres possessions desdiz supplians, afin que nulz ne la peust ignorer; en deffendant, de par nous à toutes les personnes don vous serez requis, soubz certaines peines appliquées à nous, que, aux diz supplians, à lours dictes familes ne à leurs biens ne meffacient ou facient meffaire en corps ou en biens en aucune menière. Toutevoie nostre entente n’est pas que tu sergenz, te entremettre de chouse qui requiere cognoissance de cause. Et nous donnons en mandement à tous noz justiciers et subges que à vous et à chascun de vous en ce facent et obéissent et entendent diligemment, et vous prestiens consoil, confort et aide, se mestiers en avez et en sont requis. Donnez à Dijon le premier jour de juillet l’an de grâce mil trois cenz soixante et cinq. Par le consoil, J. BLANCHET. Cujus quidem serve gardie superius transcripte veritate et auctoritate predictus serviens ad propriam personam, nobilis et potentis viri domini Hugonis de Vienna, domini Sorrogii et Sancte Crucis militis; nec non et ad requestam Perreneti Berbiz, Majoris ville et communitatis de Sorrogio sanioris que partis scabinorum dicte ville, ac Philiberti Gouherii de Sorrogio, clerici procuratoris et procuratorio nomine dicte ville et communitatis dicti loci Sorrogii personaliter accessit. Qui quidem serviens dicto domino Hugoni de Vienna, domino Sorrogii et Sancte Crucis dixit ostendendo eidem dictam servam gardiam verba que secuntur vel consimilia in effectu: Domine, virtute et auctoritate istius presentis serve gardie vobis ex parte domini ducis Burgondie significo et notiffico quod villa Sorrogii, burgenses et incole de Sorrogio bona que eorum et familie sunt in bona salva et speciali gardie domini ducis Burgondie. Quapropter virtute et auctoritate dicti salve gardie, vobis inhibeo et deffendo ex parte dicti domini Ducis et sub pena quingentarum marcarum auri boni et fini ipsi domino Duci applicandarum et per vos solvendarum si contrarium feceritis in prefatis ville de Sorrogio, burgensibus, incolis dicte ville, familiis eorum vel bonis ipsorum, decetero non attemptetis vel attemptari faciatis, in prejudicium dicte salve gardie et dictorum de Sorrogio. Quibus omnibus et singulis supradictis sic actis per dictum servientem, idem serviens ac prefatus Philibertus Gouherii procurator predicte ville Sorrogii pro et nominibus quibus supra pecierunt michi coadjutori supra et infra scripta, sibi dari et fieri publicum instrumentum unum vel plura quod et que eisdem concessi sub sigillo curie domini ducis Burgondie. In quorum premissorum testimonium sigillum dicte curie, ego dictus coadjutor ad preces et requisitionem dictorum servientis et procuratoris huic presenti publico instrumento rogavi et obtinui apponi. Et nos Nicolaus de Tholon, cautor Eduensis et cancelarius Burgondie, cum nobis constet de premissis per fidelem relacionem dicti Johannis Rotarii coadjutoris supra et infra scripti, qui nobis predictam sub signo suo manuali solito infra scripto retulit fore vera sigillum ad contractus curie predicte domini Ducis huic presenti publico instrumento diximus apponendum, in testimonium veritatis. Acta et data sunt hec anno, mense, die, loco et presentibus predictis. Ita est: J. ROTARII.
Clemens Episcopus servus servorum Dei, ad perpetuam Rei memoriam. In his quæ pro utilitate Monasteriorum et aliorum locorum Ecclesiasticorum ac personarum in eis degentium præsertim religiosorum et vacantium studio litterarum providè facta sunt ut illibata consistant libenter adiicimus Apostolici muniminis firmitatem. Dudum siquidem quamdam domum in civitate Avenionensi constitutam et ad Abbatem Monasterii Cluniacensis Matisconensis Diœcesis pro tempore existentis pertinentem in Monasterium in honorem et sub vocabulo sancti Martialis authoritate Apostolica per nostras litteras ereximus ac statuimus ac etiam ordinavimus quod domus ipsa deinceps Monasterium Cluniacensis Ordinis existeret in quo duodecim Domino continuè servientes et alii duodecim in jure Canonico studentes Monachi dicti Ordinis deberent perpetuo residere. Et insuper dilecto filio Jacobo Abbati dicti Monasterii Cluniacensis uniendi et incorporandi auctoritate prædicta cum consilio venerabilis fratris nostri Petri et Archiepiscopi Arelatensis Camerarii nostri eidem Monasterio sicut præmittitur erecto pro necessitatibus et aliis oneribus supportandis tot Prioratus seu alia beneficia Ecclesiastica dicti Ordinis quod eorum fructus, redditus et proventus valorem mille florenorum auri non excederent annuatim concessimus facultatem. Et deinde sicut exhibita nobis nuper pro parte dicti Jacobi Abbatis petitio continebat idem Abbas cum hujusmodi consilio prædicti Petri Archiepiscopi eidem Monasterio sicut præfertur erecto de Conantio, de Tincto de Piolenco et de Grisaco Prioratus dicti Ordinis Uticensis, Viennensis, Auraicensis Diœcesum vigore dictarum litterarum canonicè incorporavit et univit pro ut in quodam publico instrumento inde confecto cujus tenorem de verbo ad verbum præsentibus inseri fecimus plenius continetur. Et quia Prior dicti Prioratus de Conantio tenetur solvere vestiarium Monachis Prioratus sancti Saturnini de portu dictæ Uticensis Diœcesis et dictus Prioratus de Conantio pertinet ad collationem dicti Prioris Prioratus sancti Saturnini, ordinavit dictus Abbas de consilio et consensu dicti Petri Archiepiscopi et Camerarii quod de fructibus et obventionibus dicti Prioratus de Conantio ante omnia leventur et ad partem ponantur quantum poterunt constare vestiaria prædicta, et residuum duntaxat fructuum et emolumentorum dicti Prioratus in utilitatem dictorum Monasterii et Collegii convertatur et quod pro interesse dicti Prioris sancti Saturnini pro præmissis et infra scriptis in dicto Collegio dictus Prior et ejus successores teneant et tenere valeant unum Monachum idoneum studentem in jure Canonico loco unius scholaris quem tenet et tenere debet de antiqua consuetudine cum pensione in domo scholarium Cluniacensium Parisiis studentium cui de bonis dicti Monasterii ut præmittitur erecti providebitur sicut uni ex aliis studentibus dictæ domus quando dicta unio fuerit sortita effectum. Quare pro parte dicti Jacobi Abbatis nobis extitit humiliter supplicatum ut præmissis incorporationibus et unionibus per dictum Abbatem ut præfertur factis robur confirmationis adiicere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur hujusmodi supplicationibus inclinati incorporationes et uniones prædictas ratas et gratas habentes illas ac omnia singula in dicto instrumento contenta auctoritate Apostolica prædicta ex certa scientia confirmamus et præsentis scripti patrocinio communimus. Tenor vero dicti instrumenti est talis. In nomine Domini Amen per hoc præsens publicum instrumentum cunctis pateat evidenter quod in præsentia nostrorum Notariorum et testium subscriptorum existentibus Reverendis in Christo Patribus Dominis Petro Dei et Apostolicæ Sedis gratia Archiepiscopo Arelatensi Domini nostri Papæ Camerario, et Jacobo Abbate Monasterii Cluniacensis Matisconensis Diœcesis. Idem Dominus Abbas dixit quod nuper ad supplicationem dicti Domini Abbatis et ejus conventus. Sanctissimus in Christo Pater et Dominus Dominus Clemens divina providentia Papa VII. domum principalem Monasterii Cluniacensis civitatis Avenionensis in Monasterium Ordinis Cluniacensis in honore et sub nomine sancti Martialis Episcopi et Confessoris auctoritate Apostolica erexit ac statuit et ordinavit quod ex tunc dicta domus Monasterium dicti Ordinis existat et Monasterium sancti Martialis nuncupetur et quod in eodem Monasterio sic de novo erecto duodecim inibi Domino deservientium et aliorum duodecim in jure Canonico studentium Monachorum numerus perpetuo esse debeat et existat deditque idem Dominus noster Papa eidem Domino Abbati potestatem uniendi et incorporandi Apostolica auctoritate prædicta cum consilio dicti Reverendi Patris Domini Petri Archiepiscopi Arelatensis et dicti Domini nostri Papæ Camerarii eidem Monasterio sancti Martialis pro necessitatibus dictorum Monachorum et eorum servitorum ac aliis oneribus dicti Monasterii supportandis tot Prioratus seu alia beneficia Ecclesiastica dicti Ordinis quod eorum fructus, redditus et proventus valeant singulis annis mille florenos auri cugni et ponderis florenorum dum tamen Prioratus conventuales non fuerint. Etiam si dispositioni Sedis Apostolicæ existant tunc vel in futurum fuerint specialiter vel generaliter. Ita quod cedentibus vel decedentibus Prioribus Prioratuum seu beneficiorum sicut præfertur uniendorum ac beneficia obtinentibus liceat ei qui eidem Monasterio pro tempore præfuerint possessionem Prioratuum et beneficiorum eorumdem apprehendere et perpetuo retinere Diœcesanorum locorum et cujuslibet alterius licentia minime requisita, et quod dictus Dominus Abbas possit facere ordinationes et statuta cum Consilio dicti Reverendi Patris domini Archiepiscopi et Camerarii circa regimen Monasterii ante dicti pro ut præmissa et multa alia ad effectum præmissorum in litteris Apostolicis inde confectis quarum tenor inferius est insertus latius continentur. Et post præmissorum explicationem dictus Dominus Abbas de voluntate, consilio et consensu dicti Reverendi Patris Domini Petri Archiepiscopi Arelatensis et Camerarii præfati. Domini nostri Papæ authoritate Apostolica et ex potestate in dictis et infra scriptis litteris Apostolicis eidem attributa univit et incorporavit præfato Monasterio et Collegio sancti Martialis Prioratum de Conantio cum omnibus annexis et suis juribus et pertinentiis et simili modo Prioratus de Tincto, de Piolenco et de Grisaco dicti Ordinis Uticensis, Vienensis, Auraicensis et Aniciensis Diœcesum cum omnibus juribus et pertinentiis eorumdem etiamsi dispositioni Sedis Apostolicæ sint vel fuerint specialiter vel generaliter reservati; ita tamen quod cedentibus vel decedentibus Prioribus dictorum Prioratuum vel ipsos obtinentibus liceat illi qui præfuerit pro tempore dicto Monasterio possessionem dictorum Prioratuum apprehendere et retinere Ordinariorum locorum et alterius licentia minime requisita, et quia Prior dicti Prioratus de Conantio tenetur solvere vestiarium Monachis Prioratus sancti Saturnini de Portu dictæ Uticensis Diœcesis et dictus Prioratus de Conantio pertinet ad collationem Prioris dicti Prioratus sancti Saturnini. Ordinavit dictus Abbas de consilio et consensu dicti Domini Archiepiscopi et Camerarii quod de fructibus et obventionibus dicti Prioratus de Conantio ante omnia leventur et ad partem ponantur quantum poterint constare vestiaria prædicta et residuum duntaxat fructuum et emolumentorum dicti Prioratus in utilitatem dictorum Monasterii et Collegii convertatur, et quod pro interesse dicti Prioris sancti Saturnini pro præmissis et infra scriptis in dicto Collegio dictus Prior et ejus successores teneant et tenere valeant unum Monachum idoneum studentem in jure Canonico loco unius scholaris quem tenet et debet tenere de antiqua consuetudine cum pensione in domo scholarium Cluniacensium Parisiis studentium cui de bonis dicti Monasterii ut præmittitur erecti providebitur sicut uni ex aliis studentibus dictæ domus quando dicta unio fuerit sortita effectum, et quia redditus et proventus dictorum Prioratuum unitorum non sufficerent, ut dicebant dicti Domini Camerarius et Abbas ad supportandum onera dicti Monasterii et Collegii omnibus oneribus dictorum Prioratuum supportatis: ordinaverunt supplicari Domino nostro Papæ quod dignaretur ad invicem unire et incorporare Sacristiam dicti Prioratus sancti Saturnini ac Prioratum de Roseriis dicti Ordinis Vivariensis Diœcesis ad collationem dicti Prioris sancti Saturnini pertinentes; ita quod Priore dicti Prioratus de Roseriis vel Sacrista dicti Prioratus S. Saturnini prius moriente supervivens dictorum Prioris et sacristæ possit et valeat recipere possessionem dicti beneficii quod primo vacaverit sub tamen nomine sacristæ et quod ille qui præerit dictis beneficiis sacrista debeat nominari qui sacrista postquam dicta unio fuerit sortita effectum vestiarum Monachis dicti Prioratus sancti Saturnini et alia onera quæ in dicto Prioratu sancti Saturnini Prior de Conantio supportare consuevit teneatur solvere et etiam supportare. Et in quo casu prius sortiretur effectum unio dictorum Prioratuum de Roseriis et sacristiæ quam unio dicti Prioratus de Conantio sacrista sancti Saturnini Monasterio sancti Martialis sic erecto quantum ascenderent et valerent vestiaria et alia onera quæ facit Prior de Conantio in dicto Prioratu sancti Saturnini singulis annis eidem Monasterio sancti Martialis donec dicta unio de Conantio sortita fuerit effectum solvere taneatur. Et ulterius dictus Dominus Abbas de voluntate et consensu dicti Domini Camerarii ordinavit quod administrationi et regimini dicti Monasterii et illi Monasterio præsit procurator dicti Domini Abbatis quem ad hoc duxerit ordinandum donec super regimine dicti Monasterii aliud fuerit ordinatum de quibus dicti Domini Camerarius et Abbas petierunt sibi fieri publicum instrumentum tenor dictarum litterarum Apostolicarum de quibus supra fit mentio sequitur in hæc verba. Clemens Episcopus servus servorum Dei, ad perpetuam Rei memoriam. Pia devotorum desideria fidelium illa præsertim quæ divini cultus et religionis augmentum respicere dignoscuntur libenter favore Apostolico prosequimur eisque benevolum impartimur assensum. Exhibita siquidem nobis pro parte dilectorum filiorum Jacobi Abbatis et conventus Monasterii Cluniacensis Matisconensis Diœcesis petitio continebat quod olim bonæ memoriæ Androinus tituli sancti Marcelli presbyter Cardinalis olim Abbas dicti Monasterii proinde attendens quod in civitate Avenionensi non erat aliquod Monasterium Monachorum nigrorum et quod valde decens existeret quod Ordo Cluniacensis haberet in eadem civitate aliquod Monasterium Monachorum ipsorum in quo duodecim continue inibi deservientes in divinis, et alii duodecim in jure Canonico studentes Monachi dicti Ordinis existerent. Quædam hospitia et hortos magnæ domui Abbatis dicti Monasterii pro tempore existentia in dicta civitate consistenti contigua de bonis sibi à Deo collatis acquisivit ut inibi Monasterium ipsum construeretur ac etiam fundaretur ac de aliquibus Prioribus seu aliis beneficiis dicti Ordinis eidem Monasterio uniendis pro necessitatibus Monachorum eorumdem inibi ponendorum ac servitorum eis necessariorum et aliis oneribus supportandis dotaretur. Quare pro parte Jacobi Abbatis et conventus prædictorum nobis extitit humiliter supplicatum ut dictam domum in Monasterium dicti Ordinis in honorem et sub vocabulo sancti Martialis Episcopi et confessoris erigere ac statuere et ordinare quod domus ipsa deinceps Monasterium præfati Ordinis existeret, in quo duodecim continuè Domino servientes, et alii duodecim in jure Canonico studentes Monachi dicti Ordinis deberent perpetuo residere. Et quod inibi Ecclesia cum campanili, campanis, cimiterio, domibus et aliis accessoriis officinis construeretur ac etiam ædificaretur. Et ut præmissa decentius fieri ac eidem Monachi commodius sustentari valeant eidem Abbati uniendi atque incorporandi tot Prioratus seu alia beneficia dicti Ordinis eidem Monasterio quod eorum fructus, redditus et proventus mille florenos auri valeant annuatim licentiam concedere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur ipsorum Jacobi Abbatis et conventus laudabile propositum in hac parte plurimum in Domino commendantes hujusmodi supplicationibus inclinati dictam domum in Monasterium et sub vocabulo dicti sancti Martialis authoritate Apostolica erigimus ac statuimus; ac etiam ordinamus quod ex nunc dicta domus Monasterium dicti Ordinis existat et Monasterium sancti Martialis nuncupetur et à dicto Monasterio Cluniacensi dependeat et per Monachos ejusdem Monasterii Cluniacensis juxta ordinationem dicti Jacobi Abbatis cum consilio venerabilis fratris nostri Archiepiscopi Arelatensis Camerarii nostri super hoc faciendam perpetuo regatur et etiam gubernetur. Et quod in eodem Monasterio sic de novo erecto duodecim inibi Domino continuè deservientium et aliorum duodecim in jure Canonico studentium Monachorum numerus perpetuo esse debeat et existat. Et quod Monasterium ipsum sic erectum ac hujusmodi et alii si qui forsan in majori numero pro tempore fuerint Monachi in ipso Monasterio commorantes gaudeant omnibus privilegiis libertatibus et immunitatibus quibus alia Monasteria et etiam Monachi dicti Ordinis gaudent et gaudere consueverunt, et quod Jacobus Abbas et conventus prædicti Ecclesiam hujusmodi cum campanili, campanis, cimiterio, domibus et aliis officinis prædictis in ipso Monasterio sicut præfertur erecto; in loco tamen ad hoc congruo et honesto construere et construi facere teneantur. Super quo eis specialem concedimus tenore præsentium potestatem et insuper eidem Jacobo Abbati et conventui Ecclesiam et cimiterium hujusmodi cum constructa fuerint per aliquem Catholicum antistitem, gratiam et communionem Sedis Apostolicæ habentem benedicendi ac etiam consecrandi. Et nihilominus eidem Abbati statuendi et ordinandi authoritate prædicta cum consilio dicti Archiepiscopi per quem et Monasterium ipsum regatur et etiam gurbernetur ac statuta et ordinationes faciendi quæ eidem Abbati cum consilio ipsius Archiepiscopi circa regimen Monasterii hujusmodi Monachorum et ministrorum ipsius salubria videbuntur et etiam opportuna ac etiam uniendi et incorporandi authoritate prædicta cum consilio dicti Archiepiscopi eidem Monasterio sicut præmittitur erecto pro hujusmodi necessitatibus ac aliis oneribus supportandis, tot Prioratus seu alia beneficia Ecclesiastica dicti Ordinis quod eorum fructus redditus et proventus valorem mille florenorum auri cugni et ponderis florenorum non excedant annuatim dummodo Prioratus seu beneficia hujusmodi conventuales seu conventualia non fuerint, etiam si dispositioni Apostolicæ specialiter vel generaliter reservati seu reservata existant, cum omnibus juribus et pertinentiis suis. Ita tamen quod cedentibus vel decedentibus Prioribus Prioratuum sicut præfertur uniendorum ac beneficia prædicta obtinentibus liceat illi qui eidem Monasterio sicut præfertur erecto pro tempore fuerit corporalem possessionem Prioratuum et beneficiorum eorumdem apprehendere ac nancisci et perpetuo retinere Diœcesanorum locorum cujuslibet alterius licentia minimè requisita ac fructus, redditus et proventus Prioratuum et beneficiorum eorumdem perpetuo percipere et habere ac illos in usus suos et Monasterii prædicti ac in supportatione onerum et sustentatione Monachorum eorumdem convertere et licitè disponere de illis non obstantibus quibuscumque constitutionibus Apostolicis ac statutis et consuetudinibus Monasterii et Ordinis prædictorum contrariis juramento, confirmatione Apostolica et quacumque firmitate alia roboratis seu si aliqui super provisionibus sibi faciendis de hujusmodi Prioratibus aut aliis beneficiis Ecclesiasticis in illis partibus specialiter vel generaliter Apostolicæ Sedis vel Legatorum ejus litteras impetraverint etiam super eis ad inhibitionem, reservationem et decretum vel aliquas quomodolibet sit processum. Quas quidem litteras et processus habitos per eosdem ad Prioratus et beneficia hujusmodi volumus non extendi sed nullum per hoc eis quoad assecutionem Prioratuum ac beneficiorum aliorum præjudicium generari et quibuslibet Privilegiis, indulgentiis et litteris Apostolicis generalibus vel specialibus quorumcumque tenorum existant per quem præsentibus non expressa vel totaliter non expressa inserta effectus eorum impedire valeat quomodolibet vel differri et de quibus eorum quæ totis tenoribus habenda sit in nostris litteris mentio specialis, proviso quod Prioratus ac beneficia hujusmodi debitis obsequiis non fraudentur ac solitus Monachorum et Ministrorum numerus in eisdem nullatenus minuatur ac deserviatur inibi laudabiliter in divinis, plenam et liberam concedimus tenore præsentium facultatem. Nos enim ex nunc irritum decernimus et inane si secus super his à quoquam quavis authoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ erectionis, statuti, ordinationis, concessionis, voluntatis et constitutionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum apud Speluncam Vajatanensis Diœcesis undecimo Kalendas Maii, Pontificatus nostri anno primo. Recitata fuerunt præmissa prout asseritur, narrata per dictum Dominum Abbatem et facta unio per eumdem Dominum Abbatem de consilio, voluntate et consensu dicti Domini Camerarii et ordinatum per dictos Dominos Camerarium et Abbatem prout suprà scriptum est Avenione in palatio Apostolico in retro-Camera Thesaurariæ Cameræ Apostolicæ in qua dictus Dominus Camerarius et alii Domini de Camera consueverunt tenere sua Consilia, die tertia decima Mensis Decembris anno à nativitate Domini millesimo trecentesimo septuagesimo nono, præsentibus et pro testibus requisitis reverendis in Christo Patre Domino Petro Girardi Dei gratia Episcopo Magalonensi Thesaurario dicti Domini Papæ, Domino Petro Girardi Clerico Cameræ Apostolicæ et Æmone Henrici procutarore fiscali, Magistro Joanne de regio Cive Avenionensi et Domino Joanne Rosseti Notario dictæ Cameræ Apostolicæ ad præmissa vocatis specialiter et rogatis, et ego Joannes Picardi Clericus Antisiodorensis Diœcesis publicus Apostolica et Imperiali authoritate Notarius qui præmissis recitationi, unioni et ordinationi et aliis supradictis dictis et factis per dictos Dominos Abbatem et Camerarium dum ut præmittitur recitarentur, dicerentur et fierent una cum prænominatis testibus præsens interfui et cum prædicto Joanne Rosseti Notario Apostolico cum eodem Notario notam recepi de qua præsens publicum instrumentum extraxi et per alium aliis præpeditus negotiis scribi feci meque hic subscripsi ac meis nomine et signo consuetis signavi rogatus et requisitus in fidem et testimonium omnium et singulorum præmissorum, et ego Joannes Rosseti de Marcigniaco Clericus Eduensis Diœcesis authoritate Apostolica et Imperali publicus Notarius præmissis unioni et ordinationi et aliis supradictis sic actis per dictos Dominos Camerarium et Abbatem una cum Magistro Joanne Picardi Clerico Antisiodorensis Diœcesis authoritate Apostolica et Imperiali publico Notario et testibus supradictis præsens fui præsensque publicum instrumentum expedivi et per alium aliis occupatus negotiis scribi feci et hic me subscripsi et signum meum consuetum apposui in testimonium præmissorum vocatus et rogatus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire: si quis autem hoc attentare præsumpserit indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Avenione decimo Kalendas Octobris, Pontificatus nostri anno II.
In nomine Domini, amen. Ad perpetuam rei memoriam per hoc presens publicum instrumentum cuntis pateat evidenter et sit notum, quod cum nutu divino revelante, ut creditur, glorioso confessore beatissimo Theobaldo jampridem religiosi Fratres Minores ordinis S. Francisci, una cum aliquibus honestis burgensibus notabilibus ville de Pruvino, diecesis Senonensis, ad monasterium S. Germani Autissiodorensis, venerabilemque patrem in Christo Hugonem abbatem et religiosos ipsius monasterii accesserint, ipsisque dominis abbati et religiosis, tam ex sua quam pro parte honorabilium burgensium et habitatorum homnium dicte ville de Pruvino, humiliter exposuerint ad eorum nuper devenisse notitiam, quod in et sub domino, jurisdictione et potestate eorumdem dominorum abbatis de religiosorum ac eorum ecclesie S. Germani, a tantis retroactis temporibus quod in contrarium memoria non existebat, fuerat et erat in loco qui dicitur S. Theobaldus de nemoribus, in Bellomonte, prope ad duas leucas vel circa a civitate Autissiodorensi, venerabile corpus et honorabiles reliquie ipsius jam dicti venerabilis S. Theobaldi, in una parva capella, que in honorem ipsius et propter eum dicitur constructa in dictis nemoribus. Et quia secundum antiquas scripturas et alia documenta legitima reperissent, ut dicebant, quod idem beatissimus Theobaldus, ad cujus preces et prope cujus monumenta omnipotens infinita ibidem coruscat miracula, natus fuit et oriundus in dicta eorum villa de Pruvino, ex patre Arnulpho, de progenie comitis Campanie, et matre Guillelma, et ibidem in dictis nemoribus ut miles christianus strenuus, post vitam heremeticam a partibus Italie perspicue memorie dominum Arnulphum abbatem Sancte-Columbe Senonensis ejus fratrem translatus, prout per ipsius etiam legendam apertissima declarant argumenta. Cum etiam, ut dixerunt, a tanto tempore quod nulla memoria in contrarium fuerit, una solemnis ecclesia infra menia dicte ville de Pruvino in ipsius sancti honorem constructa et fundata, nonullique confratres ipsius sancti et ejus confratrie ab antiquo et continuo fuerint sub eodem; licet eadem ecclesia, propter diutipas mortalitates, disrupta fuerit, et hucusque deserta tamen tum ob devotionem ipsius gloriosissimi et laude Dei omnipotentis affectantes omnes eandem ecclesiam refici, seu honorabiliorem de novo construi, et in villa eadem ut ad laudem ipsius Omnipotentis et dicti gloriosissimi S. Theobaldi honorem, et sue ecclesie refectionem, ad totius populi devotionem semper ampliandam, ut perenne et perpetuum memoriale existat, supplicarunt humiliter et multiplicibus intercessionibus petiverunt ab ipsis dominio Hugone abbate et religiosis, aliquam particulam corporis et membrorum dicti gloriosissimi S. Theobaldi, sub eorum dominio et potestate reclusorum, ejusdem nove dicte ville et omnium habitantium ejusdem, et pro ipsis misericorditer impartiri ut secum et pro hujusmodi dono valeant in perpetuum confraternitate et consocietate potiri, offerentes se suo, nostre dicte ville, ac omnium habitantium ejusdem presentium et futurorum, pro hujusmodi dono honorabili esse paratos, et hoc promittere ac obligare ipsos dominos abbatem et religiosos presentes etiam et futuros dicte ecclesie et monasterii S. Germani associare in omnibus et singulis missis et orationibus, atque bonis spiritualibus, que, de cetero et in perpetuum, in dicta ecclesia S. Theobaldi in Pruvino, ad honorem ipsius fuerint et dicentur; reliquiasque et illam partem quas et quam sibi partientur, honorabiliter ornare et collocare, et de ipsis et earum translatione solitum festum et officium conficere, et singulis annis in perpetuum facere, et etiam celebrare. Qua siquidem supplicatione sic humiliter facta et devote, eaque per dictos dominos abbatem et conventum benigne, attenta matura deliberatione, inter ipsos abbatem et religiosos, et cum eorum consilio prehabita diligenti, attendentes devotionem ardentem tanti populi, et quod in quantis pluribus locis gloriosissimum Lignum S. Crucis et alie SS. reliquie partiuntur et distribute sunt, tantomagis honorantur et attolluntur suffragia eorumdem; ea propter humilibus supplicationibus hujusmodi benigne attendentes, die mercurii ante festum S. Luce evangeliste, que fuit decima sexta die mensis octobris, ad hoc acceptata et prefixa, in notariorum et testium infrascriptorum presentia, accedentibus ad locum capelle dicti gloriosissimi confessoris S. Theobaldi, ad duas leucas vel circa a dicta civitate Autissiodorensi existentem, Petro, dicto la Coste, Stephano Droeti, Gelato Furnerii et Johanne Chales, habitatoribus dicte ville et confratribus confratrie dicti sancti Theobaldi in Pruvino, procuratoribus, suo proprio procuratore in omnibus omnium habitantium dicte ville, cum litteris procuratoriis sufficienter sanis et integris, sigillo prepositure dicte ville de Pruvino in prima facie per caracterem ipsius sigilli apparebat, in cera viridi et cauda duplici pendente sigillatis; qui procuratores de dicta villa de Pruvino, qui per viginti tres leucas, vel circa, a dicto loco S. Theobaldi distat, una cum nonnullis notabilibus personis dicte ville, ad hoc devote venerant, dicta die mercurii, de mane hora tertiarum dicta die vel circa, missa in dicta capella celebrata, venerabiles et religiosi viri fratres et domini domini Petrus Piqueronis, prior claustralis dicti monasterii S. Germani Autiss., Petrus de Autissiodoro, aliter dictus le Bastillac, Guido de Bougerio, cantor, et Hugo de Calcino, procuratores dominorum abbatis et conventus dicti monasterii S. Germani, nomine procuratorio ipsorum dominorum abbatis et conventus, et pro ipsis ad hoc specialiter missis et deputatis, ex parte ipsorum dominorum abbatis et conventus, ac religiosorum ipsius monasterii S. Germani Autissiodorensis, nobis notariis publicis ac testibus infra scriptis etiam presentibus, de sarcofago et tumba ipsius gloriosissimi confessoris S. Theobaldi, sub altare ipsius in dicta capella in nemoribus tumulati, duo ossa unius brachii et unam parvam particulam capitis cum una parva particula de carne et alia de ossibus ipsius gloriosissimi confessoris, venerabiliter, humiliter et devote extrahentes, eadem ossa et reliquias, ad laudem omnipotentis Dei, honoremque et decorem ipsius beati Theobaldi eisdem procuratoribus ac populo de Pruvino, pure et gratiose, confraternitatem dictam, preoffertam, et precum ac orationum communicationem acceptantes contulerunt, in eorumque presentia de ipsis omnibus procuratoribus et habitatoribus de Pruvino, ac nonnullis aliis in dicta capella pro tunc existentibus et intermissis presentibus et videntibus, et successive oculatim aspicientibus, residuum corporis dicti venerabilis confessoris sancti Theobaldi, in sarcofago et tumba ipsius gloriosissimi confessoris, ut proprius jacebat sub altare ipsius, in pannis suis sericis in quibus ipsum venerabile corpus repererant, ut prius, recluserunt, et dictam tumbam seu sarcofagum in pristinum statum, omnibus predictis presentibus, in perennem memoriam bituminari fecerunt, et dictum altare, ut prius erat, claudi fecerunt et serari. Et iis ita gesti dicti honorabiles burgenses de Pruvino in signum unionis et confraternitatis inter habitatores dicte ville de Pruvino et religiosos dicti monasterii S. Germani Autissiodor. perpetuo inita, ad recognitionem hujusmodi beneficii, tantique doni spiritualis tante ville et tanto populo collati, ad collocandum alium brachium seu os alterius brachii dicti gloriosi confessoris S. Theobaldi, ut memoria in perpetuum servetur in monasterio et ecclesia S. Germani predicti, que caput extat eorumdem, obtulerunt eisdem tunc et gratiose dederunt unum pulcherrimum vas, seu unum brachium argenteum deauratum, lapidibus et gemmis pretiosis decoratum, ad reponendum dictum caput et brachium cum aliquibus jocalibus et reliquiis in dicta ecclesia Sancti-Germani Autissiodorensis. Et una cum hoc cupientes reddere spiritualia pro spiritualibus dominos abbatem et religiosos monasterii S. Germani predictos, ac eorum successores in confratres et socios ex tunc et in omnibus missis, bonis horis et suffragiis ac orationibus que de cetero et in perpetuum in ecclesia de Pruvino, et ad honorem dicti sancti confessoris Theobaldi fient, dicentur et celebrabuntur, associarunt et insuper ipsis religiosis promiserunt, bona fide ac in conscientia, ac per ipsorum juramenta, prenominati procuratores, tam suo quam omnium habitantium dicte ville de Pruvino nominibus, in perpetuum, duo festa S. Germani principalia, videlicet Transitus ultima die julii, et aliud festum Translationis seu Depositionis, prima die octobris, solemniter in dicta ecclesia Sancti-Theobaldi in Pruvino, ob honorem et memoriam premissorum, celebrare et facere celebrari, et legendam in dicto monasterio recipere illuc portandam et tenendam ad legendum in festis ejusdem antedictis, in ipsoque festo principali quod celebratur ultima die mensis julii, singulis annis, processionem ante magnam missam de dicta ecclesia Sancti-Theobaldi, cum reliquiario S. Theobaldi, per sacerdotes idoneos dicte ecclesie portando ad ecclesiam Fratrum-Minorum de Pruvino solemniter facere, et ibidem apud Fratres dicta hora verbum Dei predicare, et dicti Fratres, ad requestam habitantium de Pruvino, sermonem facere in quo teneantur de hujus sancti translatione et unde processerit, ac aliquantulum de sancto Germano et ejus miraculis mentionem facere; ita tamen quod si que fient offerture et oblationes apud dictos Fratres-Minores iisdem fratribus remaneant, consuetudine patria in contrarium edita non obstante; et inde cum processione et reliquiariis predictis ad magnam missam ad dictam ecclesiam S. Theobaldi cantandam reverti et remanere: promiseruntque dicti Fratres legendam de hujusmodi Translatione facere et dicti habitatores etiam in libro et legendario, cum vita et legenda dicti sancti Theobaldi, ponere et collocare. Voluerunt etiam insuper et promiserunt religiosos dicti monasterii S. Germani Autissiodorensis quos sciverint per horum villam transire honorare, sicut alterum eorum. Quibus sic rite et solemniter gestis, dicti religiosi monasterii Sancti-Germani Autissiodorensis dictum jocale sic eis in honorem dicti sancti confessoris Theobaldi gratis oblatum gratisque acceptum, in instanti super altare aliud os brachii dicti sancti confessoris Theobaldi reverenter cum ea que decuit reverentia receperunt, et illud infra dictum jocale posuerunt, et insimul exaltanter unam antiphonam cum parvo versiculo et collecta dicti sancti Theobaldi cantaverunt, petentes hinc inde et consentientes in presentia venerabilium religiosorum et honestorum virorum fratrum magistri Theobaldi, prioris de Surdolio, licenciati in decretis, fratrum Johannis Mable, gardiani conventus Fratrum-Minorum Autissiodorensis, patre Robin, sublectoris, Joannis Corderii lectoris predicti conventus, magistri Philippi de Geromont thesaurarii Sancti-Quiriaci, Nicolai Barberii canonici, Johannis de Poully, domini Petri Lorgne, domini Dionysii curati de Nangis canonici Sancti-Quiriaci, magistri Johan. Challet Mag. in Medicina, curati de Sellone, Johannis Cousinot, Colasii Bellot, Henrici Pictoris, Macharii Fabri, Petris de Viernis latomi, et plurium aliorum testium ad hec vocatorum et rogatorum per nos publicos notarios subscriptos, de premissis omnibus et singulis unum vel plura pro utraque parte fieri, dari et concedi publica instrumenta, Te Deum laudamus alta voce decantantes cum dictis jocalibus et pretiosis reliquiis a dicto loco et capella dicti habitantes Pruvini, cum dictis suis dicti S. confessoris Theobaldi reliquiis ipsis venerabiliter collocatis, in Dei nomine, et sub promissionibus antedictis letantes hilari et jucundi recesserunt. Acta fuerunt hec in dicta capella Sancti-Theobaldi, prope duas leucas a civitate Autissiodorensi, anno Domini millesimo trecentesimo octuagesimo primo, indictione quinta, mensis octobris die sexta decima, videlicet die mercurii ante festum B. Luce evangeliste, predicti pontificatus SS. in Christo patris ac domini nostri D. Clementis, divina providentia Pape VII, anno tertio; presentibus prenominatis et aliis plurimis personis utriusque sexus ad premissa vocatis, etc. Et ego Petrus de Chissiaco, Autissiodor. notarius.... presens interfui, etc.
[F° xlj, v°]. Nous, Ancel de Salins, sire de Montferrant, Josse de Alwin, Humbert de la Platière, cheualiers, et Henry de Donzi, tous consoilliers de monss. le conte de Flandres, duc de Brabant, conte d’Artois, de Bourgoigne, palatins et sire de Salins, conte de Neuers et de Rathel et sires de Malines, et de par nostre dit Signour commis sur la visitacion, gouuernement et ordonnance de ses terres et païs de Bourgoigne, de Champaigne et de Niuernois, faisons sauoir à touz que au jour dui auons veuz et oy lire les franchises et preueliges de la ville d’Arbois qui ont esté donnés et ouctroiez per les prédécessour de nostre dit soignour, conte de Bourgoigne, aus bourgois et habitans d’icelle ville d’Arbois. Et aussi auons vehues lectres seellées et données de feu nostre très redoubtée dame de bonne mémoire ma dame la contesse de Flandres, d’Artois et de Bourgoigne, darrenement traspassée, cui Diex pardoint, mère de nostre dit soignour, per lesqueles nous a apparu que nostre dicte dame a ratiffié, conformé et aprouué les preuelèges dessus dit, esquels est contenu que toutes fois que li contes de Bourgoigne vient nouuiaux sires au païs, il est tenuz de jures et promectre à tenir les dit preuilèges. Pour quoy nous, à la supplicacion des proudomes, bourgois et habitans de la dicte ville d’Arbois, les dit preuelèges, pour et ou non de nostre dit signeur, auons jurez, louez, ratiffiez et confermez en tant que en nous est et que faire le poons per la puissance [F° xlij, r°] à nous donnée de nostre dit signour, et aus diz proudommes, bourgois et habitans auons promis et promectons à ce faire confermer et auoir lectres de nostre dit signeur, quant nous serons per deuers li, et de faire faire per nostre dit signour le serement, quant il venra au païs de Bourgoigne, par la menière que par nostre dicte dame, sa mère, et ses deuantiers a esté fait du temps passez. Liquels proudomes, bourgois et habitant ont promis et jurez à nous pour nostre dit signour que il seront bons et loiauls subgiez à icelui et à lui obaïssans come à lour droit signour naturel. En tesmoing de ce nous auons mis nous seaulz en ces lectres faites et données à Arbois le xije jour de juing, l’an de grace mil ccc quatre-vins et deux. Par mess. du conseil dessus diz. Et est soignié per Jehans d’Esparnay.
A touz ceuls qui verront ces présentes lettres, de Jehan Maulduit et Jehan d’Orgelet, gardes du seel de la prévosté d’Aucerre, salut. Saichent tuit que en la présence Jehan Quoquart, clerc tabellion commun juré du roy nostre sire, en la court de ladite prévosté, pour ce espécialement establi en leurs propres personnes, Henry Moquet et Henry Hette, Alemenz, ouvriers de grosse forge, recongnurent et confessèrent pardevant ledit juré, eux avoir pris et retenu, prirent et retindrent, chascun pour le tout, de religieuses personnes et honestes monsieur l’abbé et couvent de Saint-Marien d’Aucerre, ung quartier de terre qui est en leur bois de l’estang, près en ung arpent dudit bois qui ja pièca fut affermez et admoisonnez par ung ouvrier de forge appelé Maisières, à tenir, avoir et posséder ycellui quartier de bois, ou nom desdiz religieux, par lesdiz ouvriers pendant une année. Pendant et durant lequel temps lesdiz ouvriers pourront, en icellui quartier de terre, traire mine à faire fer tant et telle quantité comme il porront, pour eux et à leur profit, pour l’euvre d’une forge tant seulement, pour le pris et pour la somme de quinze francs d’or et quinze pois de fer, chascun pois de trois pièces de fer. En tesmoing de laquelle chose nous, à la relacion dudit juré, avons scellé ces lectres dudit scel de ladicte prévosté. Donné l’an de grâce MCCCLXXXIII, XIIIe jour du moys d’avril.
Nos officialis Cabilonensis notum facimus universis presentibus et futuris quod coram dilecto nostro domino Dyonisio de Portelli presbitero, notario publico curie nostre et jurato ad hoc maiora que a nobis specialiter deputato, propter hoc personaliter constituta nobilis domina domina Katherina de Espinacia domina de Savianges, uxor nobilis viri domini Girardi Damacii domini Plaissiaci militis, quequidam domina de auctoritate et licencia dicti militis, confitetur et in veritate publice recognoscit ac declarat, nomine et titulo declaracionis, se tenere de feodo legio et nomine feodi ab excellentissimo et poten[tissimo] principe domino comite Armarien[sis] et Kadrellen[sis] nomine tamen et ad causam castri Montis Sancti Vincentii in comitatu et baronia Kadrellen[sis] predict[a] existen[tis] [les deux mots étant abrégés, il est difficile de savoir à quoi ils se rapportent, mais cela ne change par le sens] dicto principi pertinentis, res inferius declaratas. Et primo quandam domum que quondam fuit nobilis domine Huguete de Bruilly quondam uxoris nobilis viri domini Guillermi de Gissi quondam militis, cum quadam pecia terre vocata La Condemene Dame Huguete sita inter La Condemene que quondam fuit Philiberti de Savianges domicelli ex una parte, et Le Broisset Johannis Deffondrez ex altera parte. Item quamdam peciam terre vocatam Le Grant Champ sitam de subtus dictam domum ex una parte, et terra que quondam fuit Philiberti de Savianges domicelli ex parte altera. Item quamdam peciam terre vocatam Le Champ de la Bruere de subtus iter per quod itur a templo de Savianges apud Sanctum Prevatum ex una parte, et nemora vocata de Pierre Blanche ex parte altera. Item mansos qui quondam fuerunt Guillermi Robini et Roberti Robini fratrum vacantes. Item quamdam peciam nemor[um] crescen[tium] sitam loco dicto En Pierre Laye in nemor[a] de Rubeomonte. Item mansos qui quondam fuerunt Martini de Ponte alias Percevault vacantes, et generaliter omnia alia et singula que dicta domina Hugueta tenebat et possidebat tempore quo vivebat, videlicet a parte ripparie de Guye usque ad villam de Puellarum, tam in terris, pratis, nemoribus, tailliis, serviciis, costumis, aquis aquarum decursibus quam aliis rebus quibuscumque dicte domui spectantis ad partem dicte ripparie de et adversus dictam villam Puellarum, una cum feodis quos tenent liberi et uxor quondam Guioti Arion a predicta domina Katherina. Item feodos quos quondam tenebat Guillermus de Rossoy ad causam eius matris. Item quamdam partam unius grangie que fuit Philiberti de Savianges domicelli, una cum quadam terre pecia dicte terre [« terre » barré] parte tenenti. Item quandam peciam terre sitam in finagio de Savianges loco dicto de subtus puteum Guioti Maigny. Item mansos quos tenent Martinus et Perrotus Reniart et dictus Guinart fratres vacantes. Et generaliter omnia et singula alia que tenebat et tenere poterat dictus dominus Johannes de Savianges miles, tempore quo vivebat, tam in terris, pratis, vineis, serviciis, costumis, corveis, quam aliis rebus quibuscumque dicto feodo pertinentibus. Item jurisdicionem altam et bassam in omnibus rebus quibuscumque superius declaratis a parte ripparie de Guye predicte ad partem de versus Puellarum, et predicta omnia prout et quemadmodum superius sunt expressa et divisa recognoscit, certifficat et declarat, nomine et titulo declaracionis, et de feodo dicti domini comitis ut predicitur tenere. Promictit ipsa domina Katherina, auctoritate qua supra, pro se et suis, per juramentum suum et sub obligacione omnium bonorum suorum quorumcumque solenni scipulacione interventa facere, prestare et obedire de omnibus et singulis supradictis dicto domino comiti quicquid persona feodalis facere debet et tenetur domino suo protestando quod si aliqua in huiusmodi declaratione moventia a dicto feodo ponenda dimiserit causa oblivionis, singula premissa observanda, jurisdicioni et cohertioni curie nostre ad omnium aliarum curiarum ecclesiasticarum et secularium, conjunctim vel divisim, habend[os] que suos et omnia bona sua quo ad hoc, que predicta omnia et singula presentia et quemadmodum superius sunt expressa vult, laudat, approbat et ratifficat prefatus miles eius maritus. Et promictit per juramentum suum in contrario de cetero non venire per se vel alium nec alicui [con]travenire volenti in aliquo consentire. In cuius rei testimomium nos officialis predictus cum nobis constet de premissis per fidelem relacionem dicti jurati nostri qui nobis predicta retulit fore vera cui super hiis et aliis maioribus fidem plenariam adhibemus, sigillum curie nostre Cabilonensis predicte presentibus litteris duximus apponendum. Actum et datum anno Domini millesimo CCCmo octuages[imo] tercio, die mercurie in festo beate Marie Magdalene, presentibus Girardo Joy[abréviation non résolue], Johanne Bertheire, Johanne filio Johannis Raguin parroch[iano ou -ianis] de Savianges, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Ita est [signature en partie sous le repli].
Charles, par la grâce de Dieu, roy de France. A noz amez et feaulx les generaux conseillers sur le fait des aides ordonnez pour la guerre et aus esleuz et receveur sur ledit fait ou diocese d’Ostum et à touz autres commis et deputez et à deputer sur ce, salut et dilection. Nous, la supplication des gens d’eglise dudit diocese d’Ostum en la duchié de Bourgoingne avons receue, contenant que combien que par certain octroy de nostre tres chier seigneur et pere que Dieux absoille, et aussi de nous fait à nostre tres chier et tres amé oncle le duc de Bourgoingne, les habitans dudit duchié de Bourgoingne aient esté et soient demourez quictes et paisibles de toutes tailles, impositions, dixiemes, collectes et autres aides quesconques aians cours en nostre royaume pour ledit fait de la guerre; neantmoins de present, aucuns noz officiers s’efforcent de fait et veullent efforcier de contraindre lesdiz supplians à paier le dixieme des revenues de leurs beneffices depuis l’an LXXVI jusques à present, laquelle chose est ou grant grief et prejudice de touz les habitanz dudit duchié, et en especial desdiz supplians, et contre l’octroy dessusdit si comme il dient, requerans sur ce par nous estre pourveu de remede: pourquoy, nous attendu l’octroy dessusdit et consideré que lesdiz supplians et autres dudit duchié de Bourgoingne ont touzjours paié et paient par nostredit octroy à nostre-dit oncle telles et semblables aides que font les autres gens d’eglise à nous en nostre royaume, ne vueillans que par nous, noz gens ou officiers soit fait ou alé aucunement à l’encontre dudit octroy, en tant qu’il touche les habitans dudit duchié de Bourgoingne, voulons et vous mandons et à chascun de vous que lesdiz supplians subgetz de nostredit oncle, tant qu’il touche leurs biens estans en la duchié de Bourgoingne, vous tenez et faites tenir quittes et paisibles de eulx ou aucun d’eulz contraindre ou faire contraindre pour cause de tailles, impositions, collectes ou diziesmes à nous par nostre saint pere ou ses commis octroiez et autres aides ayans cours pour ledit fait de la guerre. Et se aucune execution en avoit esté ou estoit par vous ou les aucuns de vous commencée sur lesdiz supplians ou aucun d’eulz ou aucune chose du leur pour ce pris, levé, receu, saisi ou empeschié, si faites cesser et mettre au neant l’execution, et rendre et restituer à plain tout ce que à celle cause pris, levé, receu, saisi ou empeschié seroit, senz delay ou autre mandement attendre. Car ainsi en faveur de nostredit oncle et de l’octroy à li fait, comme dit est, nous l’avons octroyé et octroyons de grace especial par ces presentes, nonobstant lettres surreptises impetrées ou à impetrer, mandement ou deffenses quesconques à ce contraires. Donné à Paris le xviije jour de fevrier, l’an de grace mil CCCIIIXX et quatre et de nostre regne le quint. PAR LE ROY À LA RELATION DE MONS. LE DUC DE BERRY.
Universis, etc., officialis Eduensis salutem in Domino. Notum facimus quod in presentia dilecti et fidelis nostri Johannis, dicti de Monte Regali, Edue commorantis, presbyteri, notarii et jurati curie Eduensis atque nostri, viceque nostra in hac parte fungentis, propter hoc personaliter constitutus venerabilis in Christo pater domnus Guido d’Aglam, abbas monasterii S. Martini extra muros Eduenses, ordinis S. Benedicti, quique abbas dedit, prestitit, concessit per presentes licentiam, authoritatem et mandatum speciale priori et conventui ipsius abbatis ac dicti sui monasterii emendi et acquirendi nominibus ipsorum et pro ipsis et ad opus dicti monasterii a quibuscumque personis cujuscumque status, gradus, ordinis vel conditionis existant, omnes et singulos redditus, census, jura et emolumenta tam in feodis et retrofeodis ipsius abbatis quam alibi, pactis pretiis inter ipsos et venditores concordantes, pretiumque seu pretia ipsarum emptionum rerum predictarum dictis venditoribus solvendi et generaliter omnia alia singula faciendi que circa promissa et ea tangentia fuerint necessaria seu etiam opportuna et quod ipse abbas faceret facereque posset et deberet, si presens et personaliter interesset, et quod persona sui juris existens facere potest et debet; promittens ipse abbas bona fide et sub voto religionis sue coram dicto jurato nostro tamquam persone publice loco nostri stipulanti et recipienti vice nostra, et ad opus omnium et singulorum quorum interest vel intererit, se ratum et gratum habere et habiturum in futurum totum et quidquid per dictos priorem et conventum emptum acquisitum factum que fuerit super predictum feudum quolibet modo actum, etc. Datum et actum in predicto monasterio S. Martini, die lune ante festum corporis Christi, anno ejusdem MCCC octuagesimo octavo, presentibus Johanne de Compana, Roberto de Bellomonte, domicellis, Gaufredo Petit, Pultherio du Chaume, Johanne Beaulfiz, Petro Courtelle et Andrea de Uxello testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Charles, par la grace de Dieu, roi de France: à tous ceux qui ces présentes lettres verront, salut. Savoir faisons que nous, à la supplication de noz bien amez les bourgois et habitans de la ville d’Auceurre, considérans le besoing qui est à présent de faire les réparacions qui sont nécessaires en la closture de ladicte ville, lesquelles réparacions et fortificacions lesdiz supplians, pour les grans charges qu’il ont eues et soustenues ou temps passé et qu’il leur convient avoir et soustenir chascun jour, en plusieurs manières, ne pourroient faire sanz nostre aide, mesmement que ladicte ville n’a aucunes rentos ou revenues pour ce faire, attendu aussi que pour ceste cause ou temps passé ilz ont accoustumé par l’ottroi de nostre trèscher seigneur et père dont Dieux ait l’ame, et aussi par notre ottroy de avoir et prandre, sur chascun brunel de sel vendu en gabelle en ladicte ville, seize deniers parisis de l’acheteur, si comme l’en dit: ausdiz supplians avons ottroyé et ottroyons de grace espécial que ils aient et praignent, par la manière que ilz ont autrefoiz fait, jusques a un an à compter du jour que notre autre semblable grace à eulz ottroiée pour cette présente année faudra sur chascun brunel de sel vendu en notre grenier establi en laditte ville, douze deniers parisis de l’acheteur, pour tourner et convertir esdittes réparations et non ailleurs; pourveu que notre droit n’en soit pas pour ce diminué ou empeschié. Si donnons et mandons, par ces présentes lettres, au grenetier de notredit grenier que lesdiz supplians il face et laisse joir et user paisiblement de notre présente grace, et ottroy, sans les empescher en aucune manière, au contraire. En tesmoing de ce nous avons fait mettre notre seel à ces présentes lettres. Donné à Paris le XIIIe jour de novembre, l’an de grace M. CCC. LXXXVIII, et de notre règne le IXe. Par le roy, à la relation du conseil: Mauloue.
In nomine domini amen. Ex huius instrumenti publici tenore cunctis pateat evidenter, quod anno a natiuitate eiusdem domini millesimo trecentesimo octuagesimo septimo, indictione decima, mensis marcii, die vicesima, circa horam primam ipsius diei, pontificatus sanctissimi in christo patris, et domini nostri domini Clementis, diuina prouidentia pape septimi, anno nono, in monasterio sancti Stephani de Diuione, ordinis sancti Augustini, lingonensis diocesis, videlicet, ad hostium seu introitum loci capitularis eiusdem monasterii. In mei notarii publici, ac testium infrascriptorum ad hec vocatorum specialiter et rogatorum, presencia, personaliter constitutis, venerabili in christo patre fratre Roberto de Baubigneyo licenciato in decretis, abbate monasterii supradicti, ad ipsius monasterii possessionem corporalem adhipiscendam, nouiter accedente, ex parte vna, ac venerabilibus et religiosis viris, fratribus Josserando de Capella, priore claustrali, Petro de Lixeyo suppriore, Guidone de Archu infirmario, Philippo de Graneyo sacrista, Roberto de Chaigneto rectore hospitalis beate Marie de dicta Diuione, Guillelmo Perrelli cantore, Philiberto Passerote pictanciario, Galthero de Ruppeforti, Guillermo de Arneto, Petro de Altarocha, Parisio de Luco, Johanne Valloti, et Stephano Gibonhey, prefati monasterii canonicis, in dicto loco capitulari, ad sonum campane, ut moris est, congregatis, ex parte altera. Predicti autem prior, et canonici, dicto domino abbati cum instancia requisiuerunt, quatenus ipse juramentum per abbates dicti monasterii, cum ad ipsum de novo accedunt prestari solitum, dare vellet, et prestare, iuxta seriem cuiusdam cedule papiri scripte formam dicti juramenti continentis, quam ipsi domino abbati exhibuerunt, et tradiderunt, cuius tenor talis est: Juramentum solitum prestari per abbates novos monasterii sancti Stephani diuionensis. Juro ego Robertus de Baubigneyo licenciatus in decretis, miseracione diuina humilis abbas huius monasterii sancti Stephani de Diuione, ordinis sancti Augustini, lingonensis diocesis, jura, priuilegia et libertates dicti monasterii conseruare, et deffendere, alienata ad jus et proprietatem ipsius monasterii pro posse reuocare, priuilegia, consuetudines, et statuta conuentus eiusdem obseruare, ac soluere tam coiunctim quam diuisim, dicto conuentui, et canonicis illius, ea que ab antiquo a predecessoribus meis abbatibus in pictanciis vestiariis fleubothomiis et aliis juribus statutis et consuetudinibus est dari, et solui consuetum, soluam pacifice et quiete et omnia alia, et singula faciam, et adimplebo, que bonus abbas facere debet, et consueuit. Sic deus me adiuuet, et hec predicta ad sancta dei euuangelia juro. Quiquidem dominus abbas requisicionem huiusmodi fore iustam, et juri consonam reputans, dictam cedulam recepit, ac eam legens de verbo ad verbum omnia, et singula in ea comprehensa, facere tenere complere, et integraliter obseruare jurauit, et promisit, ac juramentum in eadem cedula contentum solenniter prestitit, ad sancta dei euuangelia, iuxta ipsius cedule continenciam, et tenorem, nichil addito, uel remoto. Super quibus, iidem prior et canonici petierunt a me notario infrascripto sibi dari et fieri publicum instrumentum. Acta fuerunt hec anno, indictione, die mense, hora, loco, et pontificatu predictis. Presentibus discretis viris magistris Johanne de Verrangiis, et Guillelmo camerarii de Muxeyo episcopi, clericis vtriusque juris peritis, et pluribus aliis vocatis ad hoc testibus specialiter et rogatis. Et ego Johannes Girardi de Maroilliis, clericus lingonensis diocesis publicus, apostolica et imperiali auctoritate notariis, premissis omnibus et singulis dum ut premittitur, agerentur et fierent cum testibus antedictis, presens fui, eaque per alium scripta, in notam recepi, publicaui, et in hanc publicam formam redegi signoque solito signaui, hic manu propria me subscribendo rogatus et requisitus, in testimonium premissorum. — J.G.
Ci gist Maistre Jehan de Baubigny Doien jadis de ceste eglise chanoine de Notre Dame de Beaune autel une messe cotidienne lequel trespassa le III jour de decembre mil CCC IIIIXX et XI priez Dieus pour l'arme de li amen.
Uniuersis presentes litteras inspecturis, Robertus de Baubigneyo decretorum doctor, humilis abbas monasterii Sancti Stephani de Diuione ordinis sancti Augustini, lingonensis diocesis, et totus eiusdem loci conuentus, salutem et dilectionem in domino Jhesu Christo. Notum facimus nos, ob utilitatem et commodum nostrum et dicti monasterii nostri, ex certa nostra sciencia et cum deliberacione matura, conuenisse cum Perrino, filio quondam deffuncti Jaquini le Tiller de Longo Campo, et Perreneta eius uxore filia quondam deffuncti Andree Monardi, presentibus, stipulantibus et nobiscum tractantibus in hunc modum qui sequitur, videlicet quod precio et somma mediana quinquaginta francorum auri boni et iusti ponderis, cugni domini nostri Francie regis, nobis per dictos coniuges traditorum et solutorum, ac per nos in bonos usus necessarios et utiles dicti monasterii nostri appositorum et commissorum unde nos tenemus pro bene contentis, quictantes eos exinde pro eo eciam quod dictus Perrinus, per totum vite sue cursum, nobis et dicto monasterio, successoribusque nostris, famulari et seruire tenetur, et promisit in officio sergenterie dictumque sergenterie nostre officium nostra villa de Cutigneyo finagio iusticia et juridicione nostris ac earum pertinenciis durante eius vita in suo periculo et in eadem de Cutigneyo villa continue morari pro dicto officio exercendo bene et fideliter atque diligenter, commodumque et honorem ac il... nostrum et dicti monasterii nostri faciendo et obseruando toto posse, necnon dampnum et dedecus euitando, et dum sciuerit nobis aut successoribus nostris nunciando tenetur et etiam promisit. Nos ipsis Perrino et Perrenete coniugibus presentibus et ut supra stipulantibus et acceptantibus dedimus et concessimus, damusque et concedimus ex nunc per presentes, per tota vite illorum et superuiuentis ex ipsis tempora, prebendam suam in dicto monasterio nostro per eos et eorum quemlibet accipiendam et habendam qualibet septimana, videlicet pro dicto Perrino quadraginta michas seu panes albos durante vita sua et pro dicta Perreneta durante etiam eius vita viginti octo michas seu panes nigros tales quales dantur et est dare consuetum aliis prebendariis nostris et vna ad hoc pro dicto exercicio dicte sergenterie per dictum Perrinum ut predicitur faciendo, dabitur sibi a nobis et successoribus nostris quolibet anno vite sue vna roba robis maiorum et aliorum clientum dicti monasterii consimilis, et hoc sibi dare et facere necnon irreuocabiliter et perfecte adimplere tenemur et promictimus per nos et successores nostros per juramenta nostra et sub votis religionis nostre, obligando ad hoc ac omnibus et singulis iuridicionibus tam ecclesiasticis quam secularibus submictendo nos et dictum monasterium nostrum atque omnia et singula bona nostrorum monasteriique nostri predicti et successorum nostrorum presencia pariter et futura quacunque, cum omni renunciacione totius juris consuetudini atque facti. In quorum omnium robur et testimonium premissorum nos presentes litteras sigillorum nostrorum duximus appensione muniri. Datum in dicto monasterio nostro die sabbati qua cantatum fuit in sancta dei ecclesia reminiscere, anno domini millesimo trecentesimo nonagesimo quinto.
Nobilis vir Guido de Gemellis fecit fieri omnes vitrinas hujus ecclesiae oremus fratres pro eo 1403.
A tous ceulx qui ces présentes lettres verront, Masselin du Bos, seigneur de Ronchenol, chevalier et chambellan du roi notre Sire, et bailli de Sens et d’Auxerre, salut. Savoir faisons, comme procès en cas d’opposition de saisine et de nouvelleté fust meuz pardevant nous, à notre siége de Sens, pour raison d’aucunes des choses cy après escriptes et aussi fussent débat, question et plait esperés à mouvoir pour cause d’autres choses dont cy après est faicte mention entre les manans et habitans de Bèze la Fosse, audit bailliage de Sens, d’une part; et les religieux, abbé et couvent de l’église et monastère de Saint-Pierre du dit lieu de Bèze, seigneurs de la dite ville de Bèze, d’autre part. Que le jour de la date de ces présentes à ester par devant nous en jugement, traité et acordé de et sur les choses dessus dittes, par Pierre Ogier, ou nom et comme procureur des diz manans et habitans, et frère Pierre Fremier, moine du dit monastère, prieur de Saint Gengoul de Langres, membre de la dite abbaye, et Guillaume Tavelle, procureur des diz abbé et convent de Bèze; yceulx procureurs fondés de procuration suffisante à ce comme apparuz nous a en la forme et manière que contenu estoit et est en une cédule en pappier par les diz procureurs des dites parties de commun assentiment à nous baillée en la présence et par le conseil et consentement de leurs avocats et conseillers, de laquelle la teneur est telle: § Sur les débats meus et exposés à mouvoir entre les manans et habitans de Bèze la Fosse, demandeurs en cas de nouvelleté, d’une part; et les religieux, abbé et convent dudit lieu, opposans au dit cas d’autre, pour raison et à cause des choses cy après escriptes est traictié et accordé en la manière qu’il s’ensuit: § Premièrement, que se les diz habitans sont trouvés prenant ou coupant des bois de Chastenois, ou charroyant du dit bois dedans les mettes et terreaulx du dit bois ou au pertuis d’icelles mettes, se la queue du dit bois qui sera chargé ou dit char ou charrettes est encore dedans les dictes mettes, pour leurs maisonnemens et édifices soutenir et maintenir, sans en vendre ou faire de nouvel, ou cas qu’ils n’auront licence du dit abbé ou de ses officiers ayans à ce puissance, ils payeront cinq sols tournois d’amende pour chacune fois que ils seront repris par les sergens et fourestiers du dit abbé, et ne emmeneront pas le dit bois ainsy pris et coupé, mais demeurera et sera au dit abbé. Et pour pitié et amour est ordonné et accordé que les femmes de la dite ville et les enfans agés de quatorze ans et au dessoubs pourront aller es dits bois pour prendre du bois mort, sec et cheu, et qui sera saic sur son piez, lequel ils pourront abatre à la main et pourront apporter ledit bois sans amende, mais ils ne pourront couper aucun bois vert, si ce n’estoit mansenne, charme ou saul pour faire roortes à lier leur faix du dit bois sec seulement, et qui fera le contraire il l’amendra ausditz religieux de cinq sols tournois, et si ne porteront les dites femmes et enfans au dit bois coignée, sée ou autre instrument à couper bois, fors seulement une serpe ou un goys, sur peine de la dite amende, et tout ce que dit est sanz faire aucune fraude, et qui y commettra aucune fraude, sera tenu en l’amende de cinq sols tournois envers les diz religieux. § Item, et pour ce que il a esté trouvé que plusieurs en ont venduz et mené hors le finaige et hors de la dite ville de Bèze et prins au dit bois sans amener en la dite ville de Bèze pour édifier, qui est ou dommaige de l’église; est accordé et ordonné que aucun n’en pourra mener, vendre ou dispenser en quelque manière que ce soit hors de la dite ville de Bèze ne des diz bois pour mener ailleurs que en la dicte ville, et si il avient qu’il soit trouvé le contraire, ils seront amendables pour chacune fois d’amende de soixante cinq sols tournois, se cellui qui menera le bois, soit ouvrier ne autrement, ne prouve bien et suffisamment qui ait prins le bois qu’il menera dehors et ailleurs que au dit bois de Chastenoy ou ez autres bois des diz religieux, et se il ne prouve ce que dit est, ou qu’il ait acheté du dit abbé, il payera la dite amende de soixante et cinq sols tournois, sans ce que les diz religieux en soient à chargié de faire aucune preuve, et si sera et demeurera aus diz religieux le dit bois ainsy vendu ou mené, ou que l’on voudroit mener dehors comme dit est. § Item, et quant au bois de Saint Père, quiconque y sera trouvé coupant ou amenant du dit bois, il l’amendera aux diz religieux, d’amende de soixante cinq sols tournois, et si n’aura pas le bois qu’il y aura ainsy coupé ou pris, ains le rétabliroit si mené l’en avoit par force ou autrement, et demeurera et sera aux diz religieux, et en payera la dite amende de soixante cinq sols tournois. § Item, en tant que touche l’amende des mains des diz religieux enfraintes ou brisées, dont question estoit au dit procès, est accordé que les diz habitans enfraignans icelle main qui mise sera, à la requeste d’aucune partie jointe de par les diz religieux ou les officiers à ce ayans puissance, payeront dix solz tournois d’amende et réintégreront et restabliront la dite main suffisamment; mais se la dite main estoit mise en aucuns biens ou héritages à la requeste des diz religieux ou de leurs gens et officiers, à cause de leurs droiz, debtes ou franchises de leur monastère, et elle est enfraint ou brisée par aucuns des diz habitans, en ce cas aura d’amende soixante cinq sols tournois et rétablissement que fera cellui qui enfrainte l’aura; et si la dite main en aucun desdiz cas est enfrainte par aucun foirain, icelui foirain n’aura aucun privilége, mais en payera soixante cinq sols tournois d’amende, et se restablira et réintégrera la dite main. § Item, et en tant que il touche le fait de la pescherie en la rivière du dit Bèze dont débat estoit, est accordé que les manans et habitans en la dite ville de Bèze seulement pourront pescher en la dite rivière en la manière qui s’en suit, non autrement: c’est à savoir que se yceulx habitans vullent peschier en icelle rivière au panier ou au benaston, c’est à savoir tel panier comme ceulx où l’on met ou lave les choux, ou tel benaston comme l’on porte aux vendanges es vignes, seront tenuz toutes les fois que pescher ils voudront d’aller à la dite abbaye de Bèze en demander licence au dit abbé ou au prévost-moine du dit lieu, ou au clercelier qui porte ou portera les clefs de la dépense du dit abbé ou à l’ung d’eulx, et la dite licence par eulx et chacun d’eulx qui pescher y voudra ainsy demandée, posé ores que ils ne obtiennent icelle licence, ils pourront aller pescher en la dite rivière au panier ou benaston devant le finage du dit Bèze, sans amende, et encore au dit cas ne pourront-ils prendre en icelle rivière aucun poisson qui soit de plus de demy pied de loing, et ou cas que ils en prendroient aucun plus grand ou long de demy pied à main, ils seront tenus de le porter à l’abbaye, au dit abbé ou son dit clercelier sur peine de l’amende de cinq sols tournois, st se autrement peschent au dit benaston ou panier sans demander la dite licence ils paieront l’amende de cinq sols et restituront au dit abbé le poisson que prins ou pesché auront. Item, quiconque peschera ou sera trouvé peschant autrement que en la manière dessus dite, il l’amendera et sera amendable aux dits religieux d’amende de soixante cinq sols tournois et leur restituera le poisson. Item, se il avenoit que en peschant au dit panier ou benaston ou autrement, aucun fut trouvé garni d’aucun autre engin à pescher, quelconque engin que ce soit, posé ores que il n’en pescha pas, et encore se il avoit baston de foyne ou à qui l’on put bouter foyne, posé ores que la soyne ne fut pas trouvée sur lui, néantmoins, pour éviter et obvier aux fraudes qui de ce et en ceste matière pourroient estre commises, ou se il est trouvé que ils commettent quelconques autres fraudes qui longues seroient à réciter, les délinquans paieront soixante cinq sols tournois d’amende aus dits religieux et leur feront restitution du poisson, et si seront à eulx acquis les harnois ou engins. § Item, et si aucun est prins ou trouvé de nuit es dits bois ou rivière peschant ou coppant par quelque manière ou pour quelque cause que ce soit, il paiera l’amende que dessus de soixante cinq sols tournois, et les harnois acquis, et restablira le poisson ou bois dessus dit que prins aura. Et est à savoir que l’amende dessus dite, de cinq sols tournois ou fait des bois de Chastenoy, dont dessus est faite mention, n’auroit pas lieu ou cas que les diz habitans prendroient ou ameneroient au dit Bèze des diz bois de Chastenoy, qui seront vendus, esquarrés ou abbattus pour le dit abbé ou pour autre cas, en ce cas il y auroit et en payeront soixante cinq sols tournois d’amende et restabliront le dit bois. § Item, est accordé et ordonné entre les dites parties que toutes fois que le bailly tiendra son siége, les parties qui y auront jour seront tenus d’eulx présenter cellui jour, devant heure de midy, par devant le clerc du bailliage au régistre de la cour, de ou pour laquelle présentation l’on ne sera tenu de rien paier, et la dite heure passée la partie aura exploit contre leur partie, se il montre suffisamment comme il a jour par mémorial, relation ou acte de la cour ou autrement deuement. Item, que de chacun mémorial commun que on requerra à avoir, l’on paiera dix deniers tournois, et des mémoriaux narratifs quinze deniers tournois, et seront tenues les parties demanderesses ou cas que les deffendeurs leur demanderont de monstrer comme ils ont jour par mémorial de la cour ou par relation du sergent, de bouche ou par escript, si le cas y eschet, et ou cas que l’on ne montrera deuement, comme dit est, à partie adverse, requérant avoir comme elle a jour, emportera exploit de cour tel comme raison devra si elle montre relation à ce ou mémorial par lequel il appare qu’elle a jour et par la manière que l’on fait au siége de monsieur le bailly de Bèze. Item, que le bailli de Bèze, le plus qu’il pourra sommairement et de plain, expédiera les parties le plus qu’il pourra sans faire escripture, et par espécial es cas qui ne passeront vingt sols tournois, et jusques à la dite somme de vingt sols tournois, le dit bailly n’appointera pas les parties à bailler par escript, sinon en cas d’appel. Item, et payeront pour une sentence deffinitive cinq solz tournois et pour une interlocutoire trois sols tournois, pour aucuns des dis habitans, requérant icelle sous le scel aux causes dudit bailliage de Bèze cinq solz tournois. Item, les parties plaidoiant en la dite court des diz religieux à Bèze pourront accorder entre elle sans licence, sauf le droit de la cour en rapportant à la première assise après en suigvant leur accord, des cas toutes fois qui ne toucheront le procureur, desquels se il estoit adjoint ou en faisant poursuite, ils ne pourront accorder sans licence. § Laquelle cédule par nous et par les diz procureurs et conseillers veue judiciellement, nous avons à la requeste des diz procureurs déclaré et déclarons que les choses dessus dites par eulx passées et accordées et contenues en icelle cédule, seront selon la teneur d’icelle tenues et gardées doresnavant perpétuellement au dit lieu de Bèze entre les dites parties et leurs successeurs, et icelles parties à les tenir et garder chacune en droit soy, l’une envers l’autre, en la forme que dessus sont escriptes, sans contrevenir en aucune manière. Et nous, du consentement de leurs diz procureurs, condamné et condamnons, en levant la main du Roy notre Sire, qui pour occasion du dit procès en cas de nouvelleté estoit mise en la chose contentieuse en icellui au prouffit des dites parties, selon ce que à chacune peut appartenir par la teneur des diz accords. En tesmoing de ce avons scellées ces lettres du grand scel du dit bailliage. Donné le XIXe jour de mars, en l’assise de Sens par nous tenue, qui commença le lundi après Reminiscere, XVIe jour du dit mois, l’an mil quatre cent et quatre. § Ainsi signé: L. DEBOUS.
N januarii.
Ioannes Episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis Abbati et conventui Monasterii Cluniacensis, ad Romanam Ecclesiam nullo medio pertinentis, Matisconensis Diœcesis, salutem, et Apostolicam benedictionem. Sacrosancta Romana Ecclesia mater cunctorum fidelium, et Magistra in agro virtutum vestri Ordinis, cui Altissimus benedixit, et in decore sanctæ Religionis, sub qua virtutum Domino devotum et gratum impenditis famulatum, exultat, et jubilat, præsertim dum prospicit quod vos ad alta virtutum gradibus, per exercitium bonorum operum et præclara sanctitatis merita conscendentes, trahitis ad Divinæ Majestatis obsequium alios per exemplum, vitam ducendo purissimam, Hospitalitatem servando, et divinæ laudis frequentiæ, celebrisque venerationis instantiæ, ex qua gloria divinæ Majestatis attollitur, devotissimè insistendo: propter quod Ordinem vestrum præfatum, quem erga nos, et eamdem Ecclesiam devotionis claritate prælucere conspicimus, infrà Claustra nostri pectoris paternis affectibus complectentes, circa bonum statum ipsius totis studiis vigilamus ut Deo propitio protegatur à noxiis, atque salubria semper incrementa suscipiat, necnon pacis et tranquillitatis affluat ubertate, ipseque et personæ ipsius ab omni sint perturbatione securæ, ac à jugo cujuslibet oppressionis serventur illæsæ, prærogativa libertatis Apostolicæ communimus. Sanè petitio vestra nobis exhibita continebat quod, licet vestrum Monasterium cum Abbatiis, Prioratibus, Decanatibus, Ecclesiis, et aliis membris suis, eidem immediatè vel mediatè subjectis ubilibet constitutis ab olim reputatum fuerit, et adhuc etiam reputetur communiter fore à jurisdictione quorumlibet judicum Ordinariorum exemptum, ac soli immediatè Sedi Apostolicæ subjacere cum personis degentibus in eisdem: tamen nobis humiliter supplicastis, ut ad vitandum cujuslibet molestiæ ac inquietationis materiam, quæ vobis contra hujusmodi exemptionis libertatem posset inferri, et ut cuilibet propterea tollatur contra vos occasio malignandi, Monasterium vestrum cum Abbatiis, Prioratibus, Decanatibus, membris, et personis prædictis, pro incremento boni status Monasterii, et membrorum, ac pace et tranquillitate personarum degentium in eisdem, de novo eximere totaliter auctoritate Apostolica dignaremur. Nos igitur, qui in Monasterio vestro plenè novimus præmissa, et alia multa bona opera, et sanctitatis clarere insignia, cultumque divinum, Regularem observantiam, et Religionis normam inter alia Monasteria relucere, illudque multipliciter reflorere in spiritualibus: volentes paci, et tranquillitati vestræ perpetuæ, ac membrorum, et personarum eorumdem providere salubriter, vosque, ac Monasterium, et alia membra vestra prærogativa specialis favoris et gratiæ insignire, illaque decorare singularis privilegii titulo intendentes, adinstar prædecessorum nostrorum Summorum Pontificum felicis record. Alexandri, Urbani, Innocentii, et Gregorii, hujusmodi supplicationibus inclinati, præfatum vestrum Monasterium, cum omnibus et singulis aliis Monasteriis, Prioratibus, Decanatibus, Ecclesiisque Parochialibus locorum, et aliis quibuscumque membris suis, utriusque sexus, ipsi vestro Monasterio immediatè vel mediatè subjectis, habitis, vel habendis, cum omnibus personis regularibus vestrorum Ordinis et Religionis degentibus in eisdem, præsentibus, et futuris, ac familiaribus, et servitoribus, ab omni ordinaria jurisdictione, dominio, visitatione, et potestate qualibet omnium et singulorum Patriarcharum, Archiepiscoporum, Episcoporum, et aliorum quorumlibet judicum ordinariorum Ecclesiasticorum plenè, de specialis dono gratiæ de novo eximimus, et totaliter liberamus: illaque in jus, et potestatem Beati Petri, et Sedis ejusdem, et sub eorum speciali et immediata protectione suscipientes et nostra, Decernimus Monasterium vestrum, ac omnia, et singula Monasteria, Prioratus, Decanatus, et alia membra, et personas prædictas soli, et immediatè Sedi Apostolicæ subjacere: quodque locorum Ordinarii, Diœcesani, vel alia quævis persona Ecclesiastica in vos, Monasteria, Prioratus, Decanatus, et alia membra, et personas præfatas, ut pote prorsus exempta, non possint auctoritate ordinaria excommunicationis, suspensionis, et interdicti sententias promulgare; vel aliàs etiam ratione delicti, seu contractus, vel rei, dequa agetur, ubicumque committatur delictum, ineatur contractus, aut res ipsa consistat, potestatem seu jurisdictionem aliquam quomodolibet exercere: felicis recordationis Innocentii Papæ IV. prædecessoris nostri, circà exemptos edita, quæ incipit, volentes. Et omnibus aliis constitutionibus Apostolicis in contrarium editis non obstantibus quibuscumque. Nos enim quaslibet excommunicationum, suspensionum, interdicti sententias et quoscumque processus, quasvis pœnas et sententias, continentes, quas, et quos contra vos, Monasteria, Prioratus, Decanatus, et alia membra, et personas prædictas, contra tenorem et formam exemptionis hujusmodi quomodolibet promulgari, et haberi contigerit, irritos decernimus et inanes. Volumus autem quod vos, in sigmum perceptæ ab eadem Romana Ecclesia libertatis, et exemptionis hujusmodi, unam unciam auri dictæ Romanæ Ecclesiæ, in festo Beatorum Apostolorum Petri et Pauli, solvere perpetuò teneamini annuatim; quodque per præsentem exemptionem, et alia supradicta libertatibus, Privilegiis, et immunitatibus aliis vestris, et Ordinis vestri nullum præjudicium generetur, quinimò volumus, quod illa in sua plena remaneant firmitate. Nulli ergo omninò hominum liceat hanc paginam nostrarum exemptionis, liberationis, susceptionis, constitutionis, et voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei, et Beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ, Kalendis Aprilis, Pontificatus nostri anno III.
Cy devant gisent honorable homme et saige Pierre Widerue sommellier de leschansonnerie du corps du roy Charles VI grenetier et bourgois de ceste ville de Joigny qui trespassa l'an de grace mil CCCC et huit le second jour d'octobre et honneste bourgoise Jehanne la Gontiere se femme laquelle trespassa le vandredi avant Pasques flories XVIII jour de mars l'an de grace mil quatre cens dix huit veuillies Dieu prier pour eulx et pour tous trespasses et en dire Pater Noster et Ave maria. Miserere nostri Domine secundum magnam misericordiam tuam. Et secundum multitudinem miserationum tuarum dele iniquitatem nostram.
1) Très haulte et excellent dame, nous avons receu voz piteuses et douloureuses lettres escriptes le VIIe jour d’octobre et nulles aultres 2) contenans le très horrible et détestable meurtre perpétré et commis en la personne de feu très hault et puissant prince le duc de Bourgne, 3) conte de Flandres, d’Artois et de Bourgne, votre très cher et très amé seigneur et espous et notre singulier deffenseur et protecteur à 4) qui Dieu par Sa sainte grace face doulce mercy à l’ame, dont nous somme tant dolens et marris que plus ne povons estre, ne 5) plus grant tristece ne nous povoit en ce monde venir que d’avoir perdu par si faulse et mauvaise traison le prince de ce siècle 6) lequel après de roy notre souverain, seigneur tous les temps de sa vie plus nous a et chéris et amez, qui touiours s’est traveillé de 7) nous garder, secourir et maintenir en noz libertés et franchises, en qui principalment avons ferme espérance d’avoir paix à la 8) tuicion et conservacion de ce royaume, sy en devons bien avoir doulour et desplaisance et non pas nous tant seulement, mais ung 9) chascun qui ayme le bien et lonneur du roy et de sa seignourie, mais très noble et puissant dame, il n’est pas temps de plaintes, de 10) lermes ne de pleurs ançois est besoing de labourer, traveiller et péner à la réparation du très énorme et cruel meurtre, à la 11) quelle tout preudomme se doit emploier de tout son cuer et toute sa puissance et résister à la mauvaise et dampnable entreprise 12) des crueulx et desloiaulx murtriers. Et quant est de nous, très excellent dame, nous sommes en ferme propos et volente de 13) poursuir la réparation dudit murtre, de y labourer et traveiller en toutes les manières que faire le pourrons selon notre 14) estat et profession, soit en prédications en lettres missives à notre saint père le pape, au saint collège des cardinaulx, à roys 15) et ducz, à princes, estudes ou communautés, et à brief dire en toutes les manières que on pourra penser et adviser estre 16) proffitables au bien et à lonneur du roy, de son royaume, de vous et de la cause. Et telle a esté notre délibéracion prinse d’un commun 17) accord et consentement, sans ce que aucun de nous y contredeist. Sy en ferons tant au plaisir de notre seigneur, que le roy, vous, votre 18) filz, voz parens et amis et tous preudommes en seront bien contens. Très haulte et puissant dame, nous nous recommandons 19) à vous tant humblement que faire le povons et vous supplions très affectueusement que vous nous ayez touiours pour recommandes 20) et que envers vous et votre très cher et très amé filz trouvons telle grace et amour comme avons touiours fait envers feu notre très cher et très [amé 21) seigneur votre dit seigneur et espous et nous mandés et commandés tous voz bons plaisirs et nous les acomplirons de tout notre povoir 22) à la voulenté du roy, de vous et de tous voz bienveillans. Le benoist saint esperit vous done bonne vie et longue et acomplissement 23) de tous voz bon désirs. Escript de Paris, en notre congrégation générale solennelment célébrée à saint Maturin le XVIe jour d’octobre. Voz humbles et bienveillans les recteur, docteurs et maistres de l’université de Paris
Phelippe, duc de Bourgoingne, conte de Flandres, d’Artois et de Bourgoingne, palatin, seigneur de de Salins et de Malines. Savoir faisons à tous présens et advenir. Nous avoir fait veoir par aucuns des gens de nostre conseil les deux paires de lettres desquelles la teneur s’ensuit: Je Heudes de Mairey sur Tille, chevalier, faiz savoir à tous ceulx qui verront et ourront ces présentes lettres, que comme je feusse en saisine et possession paisible de prandre et lever la mainmorte sur mes hommes et femmes habitans et résidans en la dicte ville de Mairey, touteffois et quanteffois que li cas y est advenuz. Et mi prédocesseur m’aient enchargié ou remede des ames de leur de hoster et quicter la dicte mainmorte à mesdiz hommes et femmes. Je, meu afin de acomplir la voulonté de mesdiz prédécesseurs quicte et octroye, pour moy et pour mes hoirs, la dicte mainmorte à mes diz hommes et femmes et à leurs hoirs, à tousjours, sans jamais venir au contraire, ne faire venir par moy ne par autre par quelque manière que ce soit, ou cas qui plaira à mon très chier et amé seigneur monseigneur de Grancey, ouquel la dicte mainmorte doit ou puet appartenir pour cause du fié, et à mon très chier et redoubté seigneur monseigneur le Duc de Bourgoingne, auquel ladicte mainmorte puet appartenir pour cause de rierfief. Et leur prie et supplie que il leur plaise les choses contenues en ces présentes lettres confermer. En tesmoing de laquelle chose. Je Heudes, dessus dit, ay mis mon séel à ces présentes lettres, faictes et données le dymanche après la feste de l’Ascension Nostre Seigneur, l’an de grâce mil trois cens quarante sept, présens monseigneur Horry de Leingres, curé de Mairé; monseigneur Aubert, vicaire dudit lieu; Robert Danon, escuyer; et Jehan, dit Petite de Villebarny, tesmoings à ce appellez et requis. A tous ceulx que ces présentes lettres verront et ourront. Yoland de Bar, dame de Grancey, et Jehanne de Grancey, dame de Chastelvillain, fille de la dicte dame Yoland, et de feu noble mémoire son espoux, messire Heudes, jaidiz seigneur dudit Grancey, que Dieu pardoint, salut. Savoir faisons que nous, ladicte Yoland, dame douheresse dudit Grancey et terre d’ilec, et nous la dicte Jehanne, hoirs et héritière de nostre dit feu père et dame perpétuelle dudit Grancey et terre dessus dicte, avons consenti et par ces présentes consentons et voulons que la mainmorte dont font mencion les lettres données de feu messire Heudes de Mairey, chevalier, seigneur dudit lieu en partie, seelées de son seel, avec lesquelles ces présentes sont annexiés, soubz noz seelz, soit quicté et deschargée au prouffit des nommez en icelles lettres et de leurs ayans cause. Et tout ce que par le dit feu messire Heudes dudit Mairey en a esté fait et consenti par ses dictes lettres, louons, approuvons et confermons, en tant qu’il nous touche et que faire le povons. Toutesvoyes attendu s’il plaist à très hault et puissant prince, nostre très redoubté seigneur, monseigneur le Duc de Bourgoingne, duquel nous tenons en rerefief les choses contenues es lettres dudit feu messire Heudes de Mairey, et prions à nostre dit très redoubté seigneur, qu’il lui plaise confermer les choses dessus dictes et en icelles mectre son placet. En tesmoing de laquelle chose, nous Yoland et Jeanne dessus dictes, avons mis noz seels à ces présentes lettres, faictes et données audit Grancey, le dixieme jour du mois d’avril apres Pasques, l’an mil quatre cens et neuf. Ainsi signé: J. PIAT et H. GOUDOT. Lesquelles lettres cy dessus transcriptes qui estoient et sont seelées comme il appartenoit de prime face des seaulx dont en icelles est faicte mention, ayans aggréables icelles et tout le contenu, à l’umble supplication des hommes et femmes dudit feu messire Heudes de Mairey sur Tille, audit lieu de Mairey sur Tille, qui sont de nostre rierfief, noz subgiez en ressort et souveraineté. Avons, par l’advis et délibération de noz amez et féaulx les gens de noz comptes à Dijon, de pluseurs autres de nostre conseil sur ce eu, louées, grées et confermé, ratiffiées et approuvées, louons, gréons, consentons, ratiffions, approuvons, et de nostre certainne science et grâce espécial, par ces présentes confermons, pour nous et noz successeurs, parmy et moyennant ce toutesvoyes que les diz hommes et femmes, pour et cause de nostre présente confirmation, seront tenuz de nous paier certainne finance et somme d’argent pour une fois, à l’arbitraige et taxation de nos dictes gens de noz comptes à Dijon. Lesquelx nous avons à ce commis et commettons par la teneur de cestes. Si donnons en mandement à iceulx gens de noz comptes, à nostre bailli de Dijon et à tous noz autres justiciers et officiers, présens et à venir, ou à leurs lieuxtenans et à chascun d’eulx en droit soy et si comme à lui appartiendra, que la dicte finance, tauxée et arbitrée par iceulx gens de noz comptes, et paier à nostre receveur qui ce regardera, lequel sera tenu d’en faire recepte et dispense à nostre prouffit. Ilz facent, seuffrent et laissent les diz hommes et femmes et leurs hoirs et successeurs joïr et user de nostre présente grâce et confirmation, plainement, paisiblement et perpétuellement, sans leur faire, ne souffrir estre fait, de là en avant, ne aucun d’eulx, aucune molestation, destourbier ou empeschement au contraire. Car ainsi nous plaist il estre fait. Et afin que ce soit ferme chose et estable à tousjours, nous avons fait mectre nostre séel à ces présentes. Sauf en autres choses nos droit et l’autruy en toutes. Donné en nostre ville de Dijon, ou mois de may, l’an de grâce mil quatre cens vint et cinq. Ainsi signé: Par monseigneur le Duc à vostre relacion, BOUESSEAU.
Reverendissimi in Christo patres et domini percelebres, humili recommandatione premissa, magnopere admirati sumus nimioque stupore animo percussi, dum certo scivimus R.P.V. ad civitatem istam et diecesim Autissiodorensem undique desolatas, bullas sacrosancte synodi Basiliensis destinasse fratri Petri Lusurier religioso et camerario Virziliacensi, exsequendas, pro levanda semidecima, sive vicesimo denario, de et super fructibus beneficiorum nostrorum in dictis civitate et diecesi sitorum, sicuti latius inspeximus ex tenore dictarum litterarum. Equidem, reverendissimi patres, justissimo jure comperimus sacris vestris constitutionibus fore obediendum, tanquam veri zelatores orthodoxe fidei, qui propria etiam corpora pro tam saluberrimo ac perutili negotio exponere non formidamus, ex quo unionem sancte matris ecclesie et regni hujus christianissimi tranquillitatem et pacem resultare credimus. Sed que potest apud nos terrena prosperitas bellis undique ferventibus esse, quando nec agrorum vacare licet culture, nec sata, si que sint, colligere, nec condita servare, sed ipsa etiam colonis abductis arva merentia squalent, equos, boves et jumenta queque predo impius abigit; vomeres, bidentes, ligonis in cassides et tela vertuntur, et curve rigidum falces conflantur in ensem. Ob hoc longa nimium spe pacis pene tabescit animus: vere siquidem sapiens ait: spes que differtur affligit animam. Quam durum itaque nobis, viri percelebres, qui dum viribus valemus et Dei cultum sectari mens satagit, grave paupertatis onere premamur! Quamobrem apud prudentissimas dominationes et paternitates vestras teximus querimoniam; non quidem adversum vos quos scimus sincerissime in pauperes Christi affectos; sed ut majorem V.R.P. misericordiam mereamur. Ecce multo languore et longo tempore famem crudelissima toleravimus, non patrimoniorum solatiis, non proventuum ecclesiasticorum subsidio aliquando relevati, sed propriis semper laboribus victum queritantes. Ecce jam perdita est in proventibus beneficiorum nostrorum ecclesie decima, immo quinquagesima et centesima portio ad nihilum redacta: quia ibi quondam domus et ecclesiastice fructure, ibi nunc arbusta et vasta solitudo, populus noster vel fame vel gladio periit. Non nobis, sed experientie credite rerum magistre, que necessitatem nostram urgentissimam et vulgatissimam a lege vestras separabit. Igitur si subsidium a nobis queritis proculdubio et nos exilium petemus, sicque profugi et vagi super terram in opprobrium cleri mendicari conabimur. Eo tamen minus possessiones nostras et ecclesiarum nostrarum omnes accipite, et ipsarum solam semidecimam pro cultu divino et victu tenui ac necessario nobis assignate. Uberrima hec regio in solitudine versa est, et ferarum veprium et spinarum habitatio est, non hominum facta. Propterea domini percelebres, per viscera misericordie Jesu-Christi, vos obsecramus, et cum omni pietate et mansuetudine requirimus, et instanter rogamus, quatenus clementi misericordie oculo solamen impendendo, hanc semidecimam, sive vicesimum denarium nobis omnino remittatis persolvendam, non quidem nobis, sed ecclesie sancte Dei afflicte et oppressionibus ac amaritudinibus attrite, argentum et aurum non est nobiscum, quod tamen habemus, lacrymas et orationes assiduas apud patrem misericordiarum offerimus. Precamur patres, suscipite; et si quid nos facturos velitis, jussu tantum opus est, id agemus animo libentissimo quod nostris exilibus prorsus facultatibus suberit, per presentium gerulum, quem ad vos premissa de causa transmittimus, gratum si placet responsum nobis mandantes reverendissimi in Christo patres et domini percelebres V.R.P. optatissime felicitatis jocunditate impleat qui dat omnibus affluenter, et non improperat. Scriptum Autissiodori die XXIX junii. Vestri humiles et devoti oratores, clerus civitatis et diecesis Autissiodorensis.
Guy de Jaucourt, seigneur de Villarnoul, escuyer, conseiller et chambellan de monseigneur le duc de Bourgongne et de messeigneurs les comtes de Nevers et de Rethel, ses enfans, commis de par mondit seigneur le duc au gouvernement des personnes de mesdits seigneurs les comtes de Nevers ses enfans et de leur pays, terres et seigneuries, à noz très chiers et bien amez les gens et auditeurs des comptes à Nevers, au bailly dudit lieu et de Donzy, au chastellain dudit Nevers et de La Marche et à tous les autres justiciers et officiers de Monseigneur le comte de Nevers et de Rethel presens et à venir ou leurs lieutenans, salut et dilection. De la partie des religieux, prieur et convent de l’esglise et monastère de Nostre-Dame de La Charité-sur-Loyre, nous a esté faict exposer comme de pieça nous eussent baillé et presenté certaine requeste contenant que auprès de la ville dudit lieu de La Charité ayans leurs moulins, lesquels en temps d’esté ayent besoing de plus grandes eaux que n’ont en autre saison, n’ayent pu et ne puissent trouver manière d’en y faire abondamment venir, si n’estoit que leur fut octroyé de par mondit seigneur le comte et donné licence de y faire venir le ruisseau de certaine fontaine appartenant à mondit seigneur le comte, située et estant en sa seigneurie, chastellenie et territoire de la ville de La Marche, lequel ruisseau ne profite à nul et va cheoir en la rivière de Loyre et en le detournant pour faire venir à leurs dits moulins ne prejudicieroit en aucune manière; ce que nous eussent requis leur vouloir consentir et octroyer; sur quoy leur eussent esté baillez commissaires, l’un des clercs de ladite Chambre des comptes et vous, chastellain de Nevers et de La Marche, pour enquerrir de la verité de leur donner à entendre, et par vertu de ladite commission ayt esté faicte certaine information que par lesdits exposans nous a esté baillé et exhibé en nous requerrant sur tout leur eslargir grace et donner provision. Pourquoy, veue ladite informacion et que par icelle nous est apparu que le detour que faire se pourroit du ruisseau de ladite fontaine de La Marche ne peut prejudicier en aucune manière à Monseigneur le comte, ne a autre, et peut grandement profiter auxditz exposans. Eu sur ce l’avis et deliberation des gens de conseil de mondit seigneur, nous favorablement condescendans à la supplicacion et requeste desditz exposans, et aussy affin que mondit seigneur puisse participer ez prières, oraisons et divin service faits, ditz et celebrez esditz esglise et monastère de Nostre-Dame de La Charité, avons à iceux exposans donné et octroyé, donnons et octroyons, de par mondit seigneur le comte, de grace speciale par ces presentes, congé et licence de faire destourner le cours et ruisseau de la fontaine dessusdite et le faire venir a leurs ditz moulins a leur proffit pour en jouir par lesditz exposans pourveu toutesfois qu’ils seront tenuz de faire sur le cours et decours dudit ruisseau tous ponts et planches pertinantes et necessaires, les maintenir et soustenir en bon estat a leurs propres coutz et dependz, durant le temps que se ayderont dudit ruisseau de ladite fontaine et qu’il aura son cours esditz moulins. Si vous mandons à chacun de vous, en droit soy, et comme a luy appartiendra, que lesditz exposans faites souffrir et laisser de nosdits grace, octroy et licence jouyr et user plainement et paisiblement, selon la forme et teneur de ces presentes, sans en ce leur faire ou donner, ne souffrir estre faict ou donné ores ou pour le temps a venir, aucun tourbier ou empeschement au contraire. Car ainsy nous plaist-il estre faict. Donné sous nostre seel le XXIIIIe jour de septembre l’an mil CCCC trante cinq. Et plus bas: de l’ordonnance de monsieur le commis. Signé MIGNIER.
Dominus Guido Jocelin quondam canonicus Eduensis jacet sub una tumba prope pilare capelle de Clugniaco super qua scriptum est nomen in uno rotundo.
Révérend père en Dieu ..... et ..... amy, j’ay receu par le porteur de cestes les lettres qu’envoyé m’avez, et avecque la submission que par icelles envoyés à mon très redoubtable seigneur, signée de vostre main, ensemble la cospie des lettres closes que sur ce escrivez à mon dit seigneur, du contenu desquelles choses ......... Sur quoi veillez sçavoir que, veue la submission et autres choses dessus dites, je n’ay point esté d’opinion que ledit porteur présentât vos dites lettres closes à mon dit seigneur, doubtant que de vostre response il ne fût pas content de vous, attendu que par advis et délibération de son conseil il vous a escript et envoyé les articles sur lesquels vous devez faire la dite submission, etc.
Cy gisent nobles hommes et sages maistre Louis Boucher en son vivant licentiez es droitz conseiller du roy et lieutenant general en baillage de Sens et Guillaume Boucher son filz aussi licentiez es droit esseu pour le roy audit Sens lesquels decederent a scavoirt ledit feu maistre Louis le VI aoust M CCC LXLIII et ledit Guillaume Boucher le XVII gevrier M CCCC XXXIX lors lieutenant general audit baillage.
Ici giest religieuse personne frere Richard de Rans celerier et procureur de ceans qui trespassa le 12 de l'an 1439 et Guyette jadis femme de Guillaume Bonvalot et mere dudit Rans.
Abbas Simon honoratus de Torcenayo natus presentis monasterii ibi jacet tumulatus in terra cimeterii religionis devotus vos omnes angeli Dei venite obviam ei amen XXX die mensis januarii anno Domini M CCCC XLIV.
[Page 1] 1. Le cas est tel : le mercredi VIe de mars mil IIIIC XLVII, environ V heures après 2. midi dudit jour, Jehan Durrioz, alias Gendarme et Jacquemin de Nonvirelle alias Danjoux, foulons de drapz demorant a Dijon en la rue 3. du Fourt , estoient ou cours de Regne derrain l’ostel de Benoit Viardot avec 4. d’aultres compaignons tous nudz, ou ilz lavoient et gueyoient un drap ; 5. et sont venuz dessus eulx ung nommé Girard Beaulbois, tainturier 6. en noir et Pierre Aigneaul aussi tainturier, et ung chappellier nommé Pierre le Chappelier, demorant prez de l’ostel 7. de Oudot Douay/Donay, encompaigniez de VI ou VII compaignons qui portoient ung 8. grant tas de chappeaulx pour laver iceulx chappeaulx. Et pour ce 9. que ledit Jehan a veu que la tainture desdits chappeaulx luy gastoit et dommaigeoit 10. tout sondit drap, il a dit ausdits Girard, Chappellier et a leurs varletz et 11. compaignons qu’ilz attendissent ung peu jusques ilz eussent osté sondit 12. drap. Ce que n’ont voulsu faire lesdits Girard, Chappelier et aultres. Et ont 13. eues paroles les ungz contre les aultres, tellement que ledit Girard Beaul- 14. bois, pour ce que ledit Jehan luy a dit tant seulement qu’il devroit avoir grant 15. honte de ce qu’il luy gastoit sondit drapt, a prins une pierre et 16. d’icelle a frappé ledit Jehan un cop sur l’ueil droit jusques a plaie 17. et grant effusion de sang. Et aussi ledit Chappelier en a prins une 18. aultre et d’icelle a semblablement frappé ledit Jehan en la teste, dont il luy 19. a faite dudit cop une grosse bosse que le barbier luy a rompue et fendue 20. pour ce qu’elle estoit plainne de sang, congelé et muldri. Et y sont aussi couruz sur 21. ledit Jehan tous lesdits aultres compaignons, lesquelz ont fait leur devoir de 22. vouloir batre ledit Jehan. Et de fait les ont mis en tel estat qu’il sont au lit, malades 23. et en dangier de mort comme l'on dit. 24. Informacion faite le samedi IXe jour de mars ensuiguant oudit an, par moy Jaques Boistel 25. juré de la court de Monsieur le duc de Bourgogne et procureur substitut de honorable homme Jehan Rabustel, procureur de la ville et commune 26. de Dijon, de etc. sur le cas cy dessus escript, et sur le contenu de la requeste 27. icy ataichée. Sur lequel cas et contenu de ladite requeste ont esté 28. interroguez les tesmoins que cy après examinez en la maniere qui s’ensuit. 29. Et premierement. 30. [En marge :] Cestui est nommé en la requeste, mais Jehan Gendarme le m’a fait examiné avant je aye eue ladite requeste. 31. Jehan de Letre, foulon de drapz, eagé de environ XXII ans, requiz par moy ledit procureur examiné et interrogué sur ledit cas, 32. dit par son serement donné aux saint evangilles de Dieu le jour ou environ l'un declaire oudit cas que il aidoit audit Jehan a gayer 33. et laver un drap en ladite riviere. Et ce faisant vit aussi mettre par les dessusdits lesdits chappeaulx 34. en icelle riviere ; et pour ce que lesdits foulons avoient dit ausdits Girard et Chappellier 35. qu’ilz leur gastoient ledit drap et qu’ilz attendissent ung peu, lesdits 36. Girard et Chappellier prindrent des pierres et icelles gesterent 37. contre ledit Jehan. Et ne scet luy il qui parle lequel des deux ou se eulx 38. deux frapperent ledit Jehan car il qui depose n'y entendoit point mais il les vit bien getter 39. lesdites pierres et en fust frappé d’unne luy qui parle comme en parole de repult. Et 40. scet bien aussi que ledit Jehan n’estoit en riens blessié avant lesdites paroles 41. et gietz de pierres, mais fault necessairement que iceulx Girard et Chappellier le ayent frappé desdites 42. pierres, car nul autre n’y a riens getté que eulx deux. Et plus avant ne 43. depose, ne scet par sondit serement comme il dit, sur le tout souffisemment interrogué et requiz. [Page 2] 1. Jacotin de la Mote, foulon de drapz, eagé de environ XXVI ans, requiz, examiné et interrogué sur ledit 2. cas comme dessus, dit par serement donné aux sains evangilles de Dieu, dit sçavoir que 3. ledit jour, environ IIII heures après midi, comme il lui semble, lesdits Jaquemin de Nouvirelle alias 4. Danjoux, Jehan Gendarme et Jehan Delatre estoient tous nudz, voire sans petis 5. drapz sur ledit cours de la riviere Rennes, derriere l’ostel de Benoit Viardot où ilz laoient 6. et gueyoient ung drap appartenant audit Viardot. Et ce faisant vindrent illec dessus 7. Pierre Aigneaul, Girard Beaulbois tainturiers et Pierre Le Chappelier 8. demorant dessoubz l’ostel du Chappeaul rouge, encompaignez de V ou VI 9. compaignons qui avoient illec apportés un grant nombre de 10. chappeaulx, lesquelz chappeaulx ilz gesterent pour laver iceulx deans 11. ledit cours, quoy veant lesdits Jaquemin, Jehan Gendarme et de Latre, c'est assavoir 12. ledit Jehan Gendarme comme il qui parle a oÿ dire pria tres acertés ; iceulx tainturiers et chappelliers ains repondirent 13. que ledit cours et riviere estoit Monseigneur, a la ville et au commun. Et gesterent 14. deans lesdits chappeaulx et troublerent et gasterent toute l’eaue. Quoy veans 15. ledit Jehan Gendarme leur deist aulcunes paroles qui luy qui parle ne entredit voient 16. pour ce qu’il ouvroit et n’avoit point encoires laisser l’ouvrer pour aller veoir 17. ledit debat après lesquelles lesdits chappeliers et tainturiers prinrent des pierres et les getterent contre 18. les dessusdits et les en attindrent et blecerent tellement qu'ilz en sont maladesainsi que declaré est en 19. ladite requeste comme il a oÿ dire ; mais il ne le vit point car il n’y fust pas 20. assez a temps. Bien est vray que il vit bien que ledit Pierre Chappellier portoit une 21. grande verge de fer dont l’on bat les chappeaulx, de laquelle il frappa 22. ledit Jaquemin plusieurs coups aussi fort qu’il vit oncques batre ou frapper home, et touttefoys estoit 23. tout nud comme dit est. Et vit aussi que ung nommé Jehan de Raulcourt 24. cardeur demorant devant l’ostel des Cordeliers, estoit a une fenestre de l’ostel de 25. Pierre Aigneaul sur ledit cours de Regne, lequel getoit tant qu’il povoit plusieurs 26. pierres sur lesdits compaignons tous nudz, et les frappa tous et blessa très inhumainement, et 27. non content de tant, iceluy Raulcourt descendit, portant en sa main une 28. grande barre a quoy l’on bat les drapz, et d’icelle frappa pluisuers copz 29. très rudement ledit Jaquemin qui estoit tout nud comme dit est, 30. quoy veant luy quy parle luy deist et demanda s’il le tueroit ; et adonc 31. luy repondit en jurant qu’il se repentoit de ce qu’il ne l’avoit tué. 32. Et s’il en parloit plus il tueroit luy qui parleet le eussent juré tous 33. les Picars qui sont. Et tant se retrairent. Et plus n’en depose 34. ne sçay come il dit. 35. [Dans la marge : ] Ce Araulcourt n’estoit point de la compaignie. Et est celuy qui fit tout le meschié qui de son propre mouvement leur gesta plusieurs pierres dessus par la fenestre de l’ostel Pierre Aigneaul. Cedit Araulcourt demeure vers les Cordeliers. 36. Jehan Ouset, aussi foulon de drapz demorant a Dijon eagé de environ XXX ans. interrogié 37. comme dessus, dit par son serement donné comme dessus qu'il ouvroit en l’ouvre/l'ouvrerie de Denisot Loyson et oyt bien le 38. bruit et le debat mais il qui parle ne sçavoit que c’estoit et pour veoir que 39. c’estoit il se leva et ala sur ledit cours et vit que Jehan de Araulcourt partit 40. par derriere de l’ostel de Pierre Aigneaul portant en sa main une grande et 41. grosse barre de bois et d’icelle frappoit par grant despit deans l’eaue 42. auquel Jacotin cy devant interrogué disoit que s’il frappoit ainsi sur ung 43. homme qu’il luy feroit beaulcop de mal, et lors ledit Raulcourt repondit 44. qu’il en vouloit dire ; lors ledit Jacotin luy respondit que riens et 45. adonc la femme dudit Pierre Aigneaul vint prendre par le bras icelluy 46. Raucourt et le emmena et fist bouter et entrer dedans son hostel. Et plus 47. n’en scet luy qui parle pour ce que le debat estoit ja fait et passé quand 48. il qui parley survint. [Page 3] 1. Jehan Suriz ouvrier de drapz eagé de environ XL ans, requis et interroguié sur ledit cas 2. comme dessus, dit etc. qu’il qui parle survint sur ledit debat et vit lesdits trois compaignons 3. tous nudz comme dit est, qui gueyoient ledit drapt, et lesdits Pierre Aigneaul et Girard, tainturiers, et ledit 4. Pierre Le Chappellier encompaigniez de plusieurs compaignons qui avoient 5. gesté dedans l’eaue lesdits chappeaulx. Et leur veist gester des pierres 6. les ungz contre les aultres et vit frapper ledit Jaquemin de Nouvirelle alias 7. D’Anjoux d’unne grant verge de fer par Pierre le 8. Chappellier, comme il luy semble ou par Pierre Angneaul, et ne scet proprement par lequel des deux, et 9. aussi le vit frapper plusieurs copz de pierres et de bastons. Quoy veant luy 10. qui parle les laissa illec et s’en retourna ouvrer et ne s’y approucha point 11. plus avant pour ce qu’il ne sçavoit a quel fin la chose pourroit venir et pour ce 12. leur laissa fere. Et plus n'en scet ne ne les vit point blessier que 13. ainsi qu’il a cy dessus deposé ne quelles paroles ilz eurent avant la bature 14. il ne scet aussi comme il dit. 15. Doynet le Galotere ouvrier de drapz, eagé de environ V ans, requis et interrogié comme dessus sur ledit cas 16. dit etc. qu’il survint après ledit debat et ne vit point lesdits batuz pour ce qu’ilz 17. se estoient ja retrais et ne les cognoit que de veue. mais il vit bien 18. que l’on lavoit lesdits chappeaulx et ne congnoit aussi ceulx qui les lavoyent 19. Et ne vit riens dudit debat mais il vit bien Pierre Aigneaul qui 20. portoit une grande barre d'uyz ou un grant baston qui se boutoit 21. en son hostel et ung nommé Jehan de Raulcourt cardeur qui estoit 22. avec ledit Aigneaul. Et plus n’en seroit deposer. 23. Estienne Prieur tixerand de drapz, eagé de XXXVI ans ou environ, requis interrogué 24. sur ledit cas par moy ledit Jaques, dit par son serement donné comme dessus que ledit jour 25. environ ladite heure, il qui depose estoit alé en l’ostel de Benoit Viardot pour 26. luy dire aulcuns de ses afferes et en parlant qu’il faisoit audit Benoit il oyt 27. certains compaignons crier a la vie et au muldre, etc. « Maistre nous laisserez-vous icy muldrir et 28. tuer » et lors partit hors dudit hostel luy qui parle pour veoir que c’estoit. Et vit 29. oudit cours et eaue lesdits Jaquemin de Nouvirelle, Jehan Gendarme et Jehan de 30. Latre qui estoient tous nudz comme dit et declairé est oudit cas. Et vit que ledit Jehan 31. Gendarme avoit une grande playe ou front par laquelle il saingnoit si 32. fort que l’on ne le cognoissoit, et du sang gasta tout le drap qu’ilz lavoyent 33. en l’eaue ; vit aussi ledit Jaquemin qui qui estoit tant battu de copz sorbés 34. de pierres et de bastons qu’il ne s’en povoit retourner en l’ostel dudit Viardot. 35. Et aussi ledit Jehan de Latre se plaingnoit treffort et disoit qu’il avoit 36. esté frappé de pierres mais qui ce fist ne dont vint leur debat luy qui 37. parle ne le vit point car il parloit audit Viardot et n’y fust pas asser a 38. temps bien vit, comme il dit, lesdit Pierre Aigneaul qui portoit un grant 39. et gros baston et Girard Beaulbois portoit ung rable , et y estoient 40. plusieurs compaignons varletz dudit Pierre le Chappellier, desquelz il qui depose 41. ne scet leurs noms. Et n’y vit point aumains qu’il congneust ledit Pierre 42. le Chappellier mais il oyt bien dire après que icelluy Pierre La Chappellier y 43. estoit et avoit batu bien vilainnement d’unne grant verge de fer ronde ledit Jaquemin 44. de Nouvirelle. Et aultre chose ne sçauroit deposer car il ne vit point 45. aussi Jehan de Raucourt gester les pierres par la fenestre de l’ostel de Pierre 46. Aigneaul sur lesditz nudz, combien que il oyst lors dire que ledit de Raucourt 47. les frappa et blessa desdites pierres en l’estat et maniere qu’ilz sont batuz et plus 48. avant n'en scet. [Page 4] 1. Informacion pour le procureur contre Pierre Aigneaul, Girard Beaulboiz tainturiers, Pierre le Chappellier, ung nommé Jehan Araucourt cadeur demorant vers les 2. Cordeliers, au fait d’une bature par eulx faicte sur le cours de Renne ès personnes de Jehan Gendarme, Jaquemin de Nouvirelle et jehan de Latre fouleurs 3. de drapz, povres compaignons estrangiers.
Cy gist frere Jehan Rougier religieux et pannetier de ceans qui trespassa le II jour de juillet mil CCCC... Dieu ait son ame amen.
Cy gist Jehan Berthuot natif de Dijon qui fut rendu seans le jour de Quasymodo Dieu ait son ame amen. Myserere mey Deus secondum magnam mysercordiam tuam.
Cy devant gist feu noble homme Jehan de Drée escuier qui a donne au cure de ceste eglise sept frans de rente annuelle assis a Saint Mency et a Godans qui depuis furent bailleer par ledit cure en eschange aux religieux de Saint Seigne et en recompensation de ce ledit cure a eu deulx quatre frans et domie sur le patron de ceans et quarante boisseaulx par moitie froment et aveine sus la porcion des dismes desdits religieux estans audit Dree et a cause de ce ledit cure et ses successeurs sont tenuz de dire et celebrer en cette eglise toutes les sepmaines deux messes pour ledit feu seigneur a tousjours mois et perpetuellement et est trespasse le dit feu Jehan de Dree le XX jour d'octobre l'an mil CCCC cinquante Dieu luy pardoin ses pechez amen.
Si tibi copia si sapientia formaque detur sola superbia destruit omnia si comitetur.
L'an 1454 noble homme Jean Berbisotte lieutenant du bailly damoiselle Phelypotte Machefoing sa femme ont donne ce benoistier Dieu ait leurs ames.
Sanctissimo ac Beatissimo in Christo patri et domino nostro, domino Pio divina providencia Pape secundo, sacrosancte Romane ac universalis ecclesie Summo Pontifici, devoti ac perhumiles filii et oratores vestri, Johannes du Verne, prior major abbacie seu monasterii Sancti Martini extra muros Eduenses, Ferricus de Luziaco, subprior, Guillelmus de Corvolio, prior Commaigniaci, Johannes Picardi, prior sancti Salvii, Girardus de Villesercis, prior de Festo, Johannes de Cussigneyo senior, prior Bragniaci, Michael Masset, prior Sancti Augustini, Robertus Guillemert, prior de Thilio, Johannes Gamboy, prior Sancti Humberti, Laurencius de Villanova, elemosinarius, Claudius de Voille, sacrista, Hugo d’Anlezy, Johannes Bouquillot, camerarius, Johannes de Cussigneyo junior, infirmarius, Jacobus Soyer, Anthonius de Charenceyo, Johannes Saulnier, Johannes Lafleur, Josserandus de Villanova, Jacobus Grosbois, Johannes de Sancto Romano, Anthonius Cadot, Johannes Thurion, Stephanus Chaillot, Hugo Bercherii, Herardus de Massey, Remigius de Vollis, Johannes Boyleaul, Franciscus Célérier, omnes religiosi dicti monasterii, obedienciam cum omni reverencia devotissima post pedum oscula beatorum. Cum propter vacacionem diuturnam ecclesie et monasteria pastorum solaciis destitute gravia in spiritualibus et temporalibus dispendia paciantur, sacris canonibus institutum est tempus infra quod eisdem ecclesiis et monasteriis provideri debeat. Cum itaque, Beatissime pater, prefatum monasterium Sancti Martini, per obitum quondam domini Johannis Parvi Johannis, ipsius monasterii abbatis, vacaverit, ipsius quondam abbatis corpore in ecclesia dicti monasterii die vicesima mensis Jullii anni presentis ecclesiastice tradito sepulture, ne monasterium ipsum longe vacacionis exponeretur incomodis, ad providendum de futuro abbate in capitulo nostro ad sonum campane ut moris est, qui tunc presentes aderant congregati, diem secundum mensis Augusti immediate sequentem prefiximus et assignavimus omnesque priores et monachos ipsi monasterio subdictos tunc absentes et electionis negocio interesse debentes citari fecimus et mandavimus. Quaquidem die secunda mensis Augusti advenientes, comparentes nobis qui tunc viginti novem numero eramus computati, duobus infirmis in suis cellis existentibus, in loco capitulari dicti monasterii ad sonum campane, ut moris est, assumpto nobiscum pro consiliario et directore venerabili et circonspecto viro magistro Thoma Laplote, decano ecclesie Autissiodorensis, in utroque jure licentiato, post misse Sancti Spiritus celebracionem, in qua omnes qui ipsa die missam non celebraverant receperunt eucaristie sacramentum decantatoque hymno: Veni Creator Spiritus, propositoque verbo Dei ad negocium electionis futuri abbatis procedentes prestitoque per singulos nostrum corporali juramento de eligendo illum quem quilibet crederet futurum ecclesie seu monasterio nostro in spiritualibus et temporalibus utiliorem, nec illi vocem dare quem verissimiliter sciret precio, promissione aut dacione alicujus rei temporalis pro se electionem procurasse, viam compromissi quam tamen communem promissi et scrutum vocant elegimus, dedimusque unanimiter, nullo penitus discordante, religiosis viris fratribus Johanni du Verne, priori majori, Guillelmo de Corvolio de Commaigniaco, et Michael Musseti, Sancti Augustini, Nivernensis diecesis, prioratuum prioribus a prefato monasterio dependentibus et ipsius monasterii monachis, plenam generalem et liberam potestatem ut ipsi, secreto et sigillatim voluntatibus omnium requisitis et scrutatis ac eis in scriptum redactis, illum in quem major et sanior pars capituli nostri seu conventus consentiret eligere tenerentur. Qui quidem compromissarii potestatem per nos sibi traditam acceptantes et post modum in partem secedentes, secreto et sigillatim, coram notariis et testibus infrascriptis et ad id per nos assumptis et rogatis, sicut nobis postmodum retulerunt, primo ad invicem vota sua et deinde singulorum nostrum juramentum premissum ad memoriam reducendo scrutati sunt et per notarios infrascriptos in scriptis reddigi fecerunt; quibus requisitis et scrutatis ac in scriptis redactis, repererunt decem et novem ex nobis in reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum Johannem, miseracione divina tituli sancti Stephani in Celio monte sacrosancte Romane ecclesie presbiterum cardinalem, episcopum Eduensem. Considerantes ipsius monasterii necessitates urgentes, quibus ad presens subjicitur, graviaque onera ipsi incombencia a quibus ipsius reverendissimi in Christo patris domini cardinalis circonspectione et industria monasterium ipsum relevari poterit et in eo regularis observancia, prout antiquitus observata fuerat, introduci et observari, virtutes quoque et merita ipsius reverendissimi domini cardinalis sua vota direxisse, postulantes eum in ipsius monasterii abbatem et pastorem seu rectorem et administratorem supplicando humiliter vestre Sanctitati quatenus hujusmodi postulacioni annuendo ipsi reverendissimo domino cardinali prefati monasterii nostri regimen et administrationem in spiritualibus et temporalibus quoad vixerit commictere illudque sibi commendare, seu de illo sibi nobisque et dicto monasterio nostro de personna sua ......... eadem Sanctitas vestra dignetur; novem quoque ex nobis in venerabilem religiosum virum fratrem Johannem de Cussigny, priorem prioratus de Bragniaco, Eduensis diecesis, a dicto monasterio dependentis, monachum dicti monasterii, Ordinem sancti Benedicti expresse professum, presbiterum, de legitimo matrimonio et nobili genere procreatum, in decretis licentiatum, unum vero ex ipsis nostris in religiosum virum fratrem Claudium de Voille dicti monasterii sacristam sua vota similiter direxisse; ipsos tamen fratres, Johannem de Cussigny et Claudium de Voille, mox et illico, non ad alia divertendo, et prefatum reverendissimum priorem ad dominum cardinalem cum omnibus suis votis accessisse, eum similiter postulando in ipsius monasterii administratorem et rectorem, sicque eciam ab omnibus nobis eligentibus postulatum fuisse. Que omnia prefati compromissarii et scrutatores ad nos in dicto capitulo a quo non recesseramus redeuntes coram notariis et testibus prefatis nobis retulerunt. Prefatus quoque frater Johannes du Verne, prior major, unus ex compromissariis et scrutatoribus predictis, vice sua et suorum in hac parte collegarum seu sociorum, vice etiam tocius nostri conventus, predictum reverendum dominum cardinalem postulavit in abbatem seu administratorem dicti nostri monasterii, prout in quadam cedula quam in suis tenebat manibus et quam alta et intelligibili voce coram omnibus de verbo ad verbum legit plenius continetur; cujusquidem cedule tenor sequitur in hunc modum: In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Cum nuper, vacante monasterio Sancti Martini extra muros Eduenses per mortem seu obitum bone memorie reverendi patris domini Johannis Parvi Johannis, quoad hujus ecclesie dum viveret ultimi pacifici possessoris, vocatis omnibus qui fuerant evocandi et presentibus die prefixa omnibus qui debuerant voluerunt et potuerunt commode interesse, placuerit vobis, in electionem futuri abbatis seu pastoris, hic presentibus nobis Johanni du Verne, magno priori, Guillelmo de Corvolio, priori de Commaniaco et Michaeli Musseti, priori Sancti Augustini, Nivernensis diecesis, potestatem tribuere secreto et sigillatim vota seu voluntates singulorum inquirendi ac illum in quem major pars capituli seu conventus consentiret tanquam compromissarii eligendi potestatem, quam per vos nobis traditam acceptantes, ad unum locum capituli nos traximus associatisque nobiscum notariis cum testibus, quia per diligentem inquisicionem omnium votorum seu voluntatum comperimus decem et novem ex eligentibus direxisse vota sua in personam reverendissimi in Christo patris domini Johannis, miseracione divina tituli sancti Stephani in Celio monte sacrosancte Romane Ecclesie presbiteri cardinalis, episcopi Eduensis, et novem in personam religiosi viri magistri Johannis de Cussigneyo, et unum in personam fratris Claudii de Voilles, sacriste dicti monasteri Sancti Martini, qui quidem de Cussigny et sacrista post modum illico et incontinenter ad prefatum reverendissimum dominum cardinalem cum dictis votis accesserunt eique cesserunt et dederunt vota eisdem data. Et ideo ego Johannes du Verne, prior major hujus monasterii, vice mea et dictorum collegarum seu sociorum meorum in hac parte, vice etiam tocius capituli seu conventus, predictum reverendissimum patrem postulo in abbatem seu pastorem hujus monasterii, supplicans sanctissimo domino nostro pape quatenus dignetur hujusmodi postulacioni annuere et assensum prebere ac sibi regimen et administrationem ipsius monasterii in spiritualibus et temporalibus quoad vixerit commictere et nobis dictoque monasterio nostro de ipsius reverendissimi domini cardinalis persona providere. Quaquidem prononciacione et cedule lectura facta, nos omnes et singuli supranominati postulacioni hujusmodi approbavimus gratamque habuimus et acceptam ac deinde Te Deum laudamus in loco capitulari cruce erecta incipiendo et usque ad chorum ecclesie nostre pertrahendo et ibidem finiendo solemniter decantavimus. Post modum vero hujusmodi postulacionem prefato reverendissimo domino cardinali postulato, tunc in suo principali palacio Eduensi personaliter constituto, per dictum venerabilem virum magistrum Thomam la Plotte, decanum Autissiodorensem, ac religiosos viros fratres Johannem Picardi, Sancti Salvii, Johannem de Cussigny, de Bragniaco, Guillelmum de Corvolio, de Commaigniaco, Girardum de Villericis, de Festo, prioratuum priores prefatos, per nos ad id deputatos, eadem die secunda mensis Augusti presentari fecimus, petentes et requirentes ut suum eidem postulacioni preberet assensum. Quiquidem reverendissimus dominus cardinalis, auditis postulacionibus, peticionibus et supplicacionibus nostris, habito cum egregiis viris et famosis doctoribus sibi tunc assistentibus consilio, more pii patris monasterio nostro compaciens, eidem postulacioni nostre annuendo consensit, quatenus Sanctitati vestre et Sancte Sedi apostolice placuerit. Ea propter eidem vestre Sanctitati devote et humiliter unanimi voto supplicamus quatenus hujusmodi postulacioni nostre misericorditer annuendo prefatum reverendissimum dominum cardinalem nobis et monasterio nostro concedere digneris in patrem et pastorem, curam, regimen et administrationem ipsius monasterii in spiritualibus et temporalibus eidem quoad vixerit commictendo ut, Deo auctore, sub ejus felici regimine monasterium nostrum regulari observancia floreat et optata in spiritualibus et temporalibus suscipiat incrementa; et ut evidencius appareat premissa fore vera, hoc presens nostre postulacionis decretum per notarios publicos infrascriptos subscribi et signari sigillique dicti nostri conventus fecimus appensione communiri. Datum et actum in monasterio nostro et loco capitulari prefatis sub anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo secundo, indicione decima, die vero predicta, secunda scilicet dicti mensis Augusti, pontifficatus vestre Sanctitatis anno quarto, presentibus ibidem nobili domicello et honorabilibus et discretis viris Karolo de la Brosse, Benedicto Miloti, Johanne Barbeti jurisperitis, illustrissimi principis domini ducis Burgundie consiliariis, et domino Georgio Gayroteti, presbitero Eduensis diecesis, testibus ad premissa vocatis et rogatis.
M CCCC LXII le XXIX jour d'aoust ceste eglise parochial de Refey a este consacree et dediee en l'honneur de monseigneur saint Legier patron d'icelle presents maitre Anthoine Grignard licencie en loyt et en decret chanoine de Beaune cure de ceans Messiree Guignaul, Jean Magnier prebistres, Guillaume le Maidou, Jacob le Dadnier et plusieurs aultres.
Ludovicus, Dei gratia Francorum rex: Universis presentes litteras inspecturis, salutem. Notum facimus quod cum in certa causa mota et pendente coram dilectis et fidelibus consiliariis nostris gentibus requestas palatii nostri Parisius tenentibus, inter dilectum et fidelem et consiliarium nostrum episcopum Autissiodorem, actorem et conquerentem in casu novitatis et saisine, ex una parte, et fratrem Johanem de Chasluz, priorem prioratus d’Andrie, diecesis Autissiod., deffensorem et opponentem in dicto casu ex altera. Pro parte ipsius actoris plura facta et rationes proposite extitissent ad finem seu fines quod causis et mediis latius in processu declaratis, ipse in possessione et saisina ecclesiam parochialem d’Andrie, in supradicti prioratus ecclesia sitam, visitandi prout alias ecclesias parochiales sue diecesis facere poterat: in possessione etiam et saisina quod dicta visitatione in supradicta parochiali ecclesia d’Andrie per ipsum actorem facta, prefatus deffensor qui ad causam antedicti sui prioratus minorem partem decimarum et oblationum ac aliorum jurium parochialium totius dicte parrochie et territorii d’Andrie percipiebat eidem actori procurationem, ad causam dicte visitationis debitam, in pastu et in pecunia numerata, ad optionem dicti deffensoris, solvere tenebatur manu teneretur et conservaretur, ac in suis expensis jam dictus deffensor condemnaretur. Pro parte vero dicti deffensoris plura etiam facta et rationes ex diverso proposite extitissent, ad finem seu fines quod causis et mediis latius in processu declaratis diceretur, et declararetur supradictum actorem ad premissa petendum et requirendum inadmissibilem fore et esse, et admittebatur quod ipse deffensor a prefatis demandis, requestis et conclusionibus absolveretur, quodque in suis expensis idem actor condemnaretur, tantumque processum extitisset quod dictis partibus auditis et in factis contrariis et inquesta, ipsaque postmodum hinc inde facta et ad judicandum recepta, litterisque, titulis et munimentis per utrumque dictarum partium traditis ac productis in jure appunctatis supradicti consiliarii nostri per eorum sententiam, pretactum actorem in possessione et saisina predeclaratam ecclesiam parrochialem de Andrie infra metas sue diecesis predicte sitam, visitandi, in possessione etiam et saisina quod dicta visitatione per eum facta pretactus deffensor et opponens, ut prior dicti prioratus d’Andrie, et qui ad causam ipsius prioratus majorem partem decimarum et jurium parrochialium dicte parrochie capiebat, et procurationem ad causam dicte visitationis in pastu aut in pecunia numerata ad optionem dicti deffensoris debitam eidem actori, juxta facultates et revenutas quas dictus deffensor in juribus parrochialibus dicte ecclesie parrochialis percipiebat, solvere tenebatur; in possessione etiam et saisina quod dicta visitatione per dictum episcopum facta, pretactus deffensor solutionem procurationis, ut premittitur, debite impedire, contradicere aut renuere minime poterat, manutenuissent et conservassent ac pretactum deffensorem in ejusdem actoris expensas condemnassent, fuit a dicta sententia pro parte ejusdem deffensoris et opponentis ad nostram parlamenti curiam appellatum. Auditis igitur in dicta curia nostra partibus antedictis in causa appellationis predicte, processuque an bene vel male fuerit appellatum ad judicandum recepto, eo viso et diligenter examinato, per judicium prefate curie nostre dictum fuit supradictos consiliarios nostros bene judicasse, et dictum appellantem male appellasse, et emandabit idem appellans in expensis hujusmodi cause appellationis condemnando; earumdem expensarum taxatione prefate curie nostre reservata. In cujus rei testimonium presentibus litteris nostrum jussimus apponi sigillum. Datum Parisius in parlamento nostro, octava die martii, anno Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo quinto. Per judicium curie: Cheneteau.
Mentem sanctam spontaneam honorem Deo et patriae liberationem.
Anno Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo octavo septimo calendas septembris obiit bonae memoriae domnus Manuel abbas Rigniaci.
Ci gist damoiselle Katherine de Banchereaul feu famme de noble homme et saige maistre Richard de Chancey conseillier du roy et president au parlement de Paris et president du parlement monseigneur de Bourgoigne et chief de son conseil en ses pais de Bourgoigne laquelle trespassa le XV jour de mai mil CCCC LXIX pries que Dieu pour elle.
Quarto dictum sacrum cenobium Cluniacense in voluminibus et libris copiosis decoravit. 1.Et primo Augustinum de civitate Dei, in pergameno et duobus voluminibus. 2.Vincentium in Hystoriali speculo, in quatuor voluminibus et in pergameno. 3.Item quatuor volumina ejusdem Vincentii in Speculo naturali. 4.Item ejusdem Speculi doctrinalis duo volumina. 5.Item ejusdem in Speculo morali tria volumina.Que omnia sunt in pergameno, bene et decenter scripta et illuminata ac religata.Item in pergameno dedit libros theologales qui sequuntur: 6.Expositionem epistolarum Pauli a principio secunde ad Chorinthios usque ad epistolam ad Hebreos inclusive, volumen unum. 7.Item volumen unum omnium epistolarum Pauli, cum glosa ordinaria magistri Petri Lombardi. 8.Hystoriam scholasticam. 9.Item aliam hystoriam scholasticam.Insuper cum suis dictis libris conventui datis sunt sequentes, scilicet:10.Liber de proprietatibus rerum, in pergameno.11.Decretum in textu et glosa, in pergameno.12.Novella super Sexto Decretalium cum mercurialibus, similiter in pergameno.13.Lectura domini Hostiensis super tertio, quarto, quinto libris Decretalium, in pergameno.14.Item ejusdem Hostiensis Summa pauperum, in pergameno.15.Speculum juris magistri Guillelmi Durandi, in pergameno.16.Legenda aurea, in pergameno.17.Sextus Decretalium, cum textu et glosa Johannis Andree, in pergameno.18.Novella Johannis Andree super primo et secundo Decretalium, in pergameno.19.Innocentius super libris Decretalium.20.Summa Gauffridi super libris Decretalium.Item libri theologales in papiro impressi.21.Nycholaus de Lyra a principio Genesis usque ad librum psalmorum, in uno volumine.22.Item a libro psalmorum inclusive usque ad Ecclesiasticum, secundum volumen.23.Item tercium volumen a libris Ysaye inclusive usque ad libros Machabeorum.24.Item quartum volumen ejusdem super libris evangeliorum.25.Item quintum volumen super epistolis Pauli et super libro Apocalipsis.26.Volumen Johannis Chrysostomi super Johannem in omeliis.27.Rationale divinorum officiorum, volumen unum.28.Sermones Roberti de adventu Domini.29.Item sermones ejusdem quadragesimales.30.Prima pars Summe fratris Antonii (sic) Florentini.31.Prima pars tertie partis Summe ejusdem fratris Antonii.32.Item ejusdem secunda pars tertie partis.33.Item ejusdem prima pars secunde partis Summe.34.Historia scholastica Eusebii Cesariensis.35.Dogmata Richardi de Media villa.36.Expositio psalterii cardinalis de Turre Cremata.37.Sermones ad omnes status.38.Speculum vite humane Zamorensis.39.Sophologium.40.Magister Sententiarum in textu.41.Sermones domini cardinalis de Turre Cremata per totum annum.42.Volumen epistolarum beati Jheronimi, in prima et secunda partibus.43.Expositio beati Thome super Lucha et Johanne.44.Item expositio ejusdem super Matheo et Marcho.45.Scotus super primo et secundo Sententiarum.46.Item idem super tertio et quarto.47.Item quotlibeta sancti Thome.48.Prima pars Summe sancti Thome.49.Item prima secunde sancti Thome.50.Lectura domini Bonaventure super secundo Sententiarum.51.Lectura domini Alexandri de Alis super tertio.52.Item secunda secunde sancti Thome.53.Item tertia pars Summe sancti Thome.Item libri juris impressi, dati a prefato domino Johanne de Bourbonio, et primo libri juris civilis.54.Volumen parvum completum, libris quatuor scilicet Institutionum, decem collationibus, quarum ultima dicitur liber feudorum, et tribus libris Codicis, decimo scilicet, undecimo et duodecimo.55.Digestum vetus, in textu et glosa.56.Digestum novum, in textu et glosa.57.Item Infortiatum, cum textu et glosa.58.Bartholus super novem libris Codicis.59.Item Bartholus in prima et secunda partibus Digesti veteris.60.Item Bartholus in duabus partibus Digesti novi.61.Item Bartholus super Inforciato, in duobus voluminibus.62.Lectura domini Alexandri de Imola super prima et secunda parte Digesti novi, in duobus voluminibus.63.Consilia Alexandri de Imola.64.Baldus super prima parte Digesti veteris.65.Item idem super prima parte Infortiati.66.Item super quarto Codicis.67.Item Angelus de Perusio super prima parte Digesti veteris.68.Item practica Ferrariensis super actionibus et libellis.Sequuntur alii libri impressi in jure canonico.69.Decretum cum textu et glosa.70.Decretales cum textu et glosa.71.Sextus liber Decretalium cum textu et glosa.72.Clementine cum textu et glosa.73.Lectura Panormitani in primo, secundo, tertio, quarto et quinto Decretalium, in septem voluminibus.74.Lectura Johannis de Sancto Geminiano super sexto, in duobus voluminibus.75.Lectura domini cardinalis Florentini super Clementinis.76.Item aliud volumen in papiro manu scriptum super lectura Johannis de Sancto Geminiano a titulo de vita et honestate clericorum usque in finem.77.Repertorium Johannis Calderini super jure canonico, in duobus voluminibus.78.Supplementum super Pisennalla.79.Summa de casibus.80.Repertorium Speculi, in duobus voluminibus.81.Lectura Baldi super primo et secundo Decretalium.Sequuntur libri hystoriales, et primo.82.Plinius secundus in naturali hystoria completus, in impressione.83.Plutarchus de illustribus viris.84.Titus Livius in tribus decadibus, videlicet de origine urbis decas prima; item de bello macedonico decas secunda, et de bello punico decas tertia.85.Aulus Gelius in libro noctium atticarum.86.Eutropius, Partianus (sic).87.Lactancius in libro divinarum institutionum.88.Tullius de officiis.Sequuntur alii libri grammatices quos prefatus dominus Johannes de Bourbonio dedit suo monasterio Cluniacensi.89.Chatolicum, in duobus voluminibus.90.Mamotetrum super significatione obscurorum vocabulorum a principio librorum Genesis usque in finem Apocalipsis, etiam cum legendis Sanctorum.
A tous ceux... Jehan Baudereul... pardevant Barillier... personnellement estably noble damoiselle Jehanne de Merlo, dame d’Anlezy et de Saint-Parize-le-Chastel, laquelle sciemment, de son bon gré, pure et franche volonté, publicquement et en droict a transigé, pacifié et accordé à religieuse et honneste personne Fr. Guillaume Gymon, prieur de Saint-Estienne de Nevers, à cause du lict ou trespassa feu noble homme Esme son fils et de feu et noble homme Jehan de Damas, lequel lict ledit fr. Guillaume Gymon, prieur dessusdict, disoit à luy competer et appartenir pour ce que ledict feu Esme de Damas estoit noble et estoit allé de vie à trespas au bourg Saint-Estienne de Nevers, à la somme de deux escu d’or, lesquels pour ladite cause ladite damoiselle a payé comptant audit prieur, en la presence dudit juré; desquelles choses dessusdites ledict fr. Guillaume Gymon a requis audit juré lettres d’instrument... Donné à Nevers le 28e jour d’aoust l’an 1472, presens honnorables hommes Guillaume Pastureaulx, clerc; Arduin du Crozay, cousturier, demourans audict Nevers, tesmoings à ce requis et appellez. - Barillier.
C'est la maison du maistre et des enfants du cueur de l'église cathedrale d'Ostun.
Cy gist noble homme Jehan de Premieres escuier jadis capitaine de Lux qui trespassa le vingt et trois d'octobre M CCCC LXXIII priez pour luy amen.
Ludovicus de Melun mort 1476.
Ci gisent Guyot Durant Barbier Demourant a Ostun qui trespassa l'an mil IIIIC LXXVII le XIII d... [et Jehannette sa] femme auxi qui trespassa l'an mil IIIIC lesquelx ont anniversaire fonde seans de pain et de vin les jours apres le retour de prime.
A tous ceulx qui ces présentes lectres verront, Jehan Regnier, escuier, seigneur de Montmercy, bailli d’Aucerre, salut. Savoir faisons que en une congrégacion et assemblée faicte pardevant nous, le quatorzième jour de janvier l’an mil CCCC soixante et seze, en la chambre du conseil à Auxerre, ou estoient presens plusieurs gens d’église; les officiers du roy nostre sire à Aucerre, les douze bourgois jurez, gouverneur, procureur du fait commun et plusieurs notables bourgois, manans et habitans de la ville dudit Aucerre, illec assemblez en grant et souffisant nombre. En laquelle assemblée vindrent et arrivèrent noble homme Jehan de Bosredont, seigneur de la Roche, lieutenant de noble et puissant seigneur monseigneur le gouverneur de Champaigne, lieutenant général du roy nostre dit seigneur; et aussi noble homme Jehan Rapine, conseiller et maistre d’ostel d’icelui seigneur; par lequel monseigneur de la Roche fut dit et et déclairé en ladite assemblée que mondit seigneur le gouverneur, deuement informé du trespas de feu monseigneur le duc de Bourgongne, que Dieu absoille, lui avoit chargié venir hastivement en ceste ville d’Aucerre pour prendre pour le roy nostre sire la possession et saisine de ladicte ville et conté dudict Aucerre, et icelle mectre en son obéissance. Et que pour estre cercioré de la mort dudict feu monseigneur le duc de Bourgongne, avant qu’il voulsist entrer en ceste dicte ville, y avoit envoyé monseigneur de Coursant, accompaigné d’ung hérault d’armes pour requérir ladicte obéissance pour le roy; et ledict monseigneur de la Roiche demeuré au lieu de Héry actendant la response de mondict sieur de Coursant. Neantmoins pour aucunes nouvelles qui depuis lui estoient survenues il s’estoit avancé de faire son entrée en ceste dicte ville pour requérir ladicte obéissance et faire faire le serement aux gens d’église, officiers, nobles, bourgeois, manans et habitans de la ville et conté dudict Aucerre, de estre et demourer perpétuellement vraiz et obéissans subgietz du roy nostre dict seigneur. Et en ce mesme instant, en ladicte assemblée, par mondict seigneur le maistre d’ostel fut présenté de par le roy nostre dict seigneur unes lettres missives addressans aux gens d’église, officiers, bourgeois, manans et habitans de ladicte ville et conté, portans créance, et desquelles lettres fut fait lecture en icelle assemblée. Et la lecture faicte desdictes lettres par mondict seigneur le maistre d’ostel, fut dit et déclairé que le roy lui avoit baillé charge expresse de venir en ceste ville et conté d’Aucerre et à lui commandé et ordonné de prendre la possession et saisine desdictes ville et conté et les mectre en son obéissance; et oultre à prendre le serement en particulier et en général des gens d’église, officiers, nobles, bourgois, manans et habitans d’icelle ville et conté, de estre et demourer à tousjoursmais perpétuellement vraiz et obéissans subgietz au roy nostredit seigneur, et de obéir à tous ses bons commendemens comme bons et loyaulx subgietz sont tenus et doivent faire à leur naturel et souverain seigneur. En requérant par ledict monseigneur le maistre d’ostel ausdictz gens d’église, officiers, bourgois, manans et habitans que ainsi le voulsissent faire. Ce qu’ilz firent libéralement et de bon cuer, en remerciant en toute humilité au roy nostre-dit seigneur de ce que son bon plaisir et noble vouloir estoit de les réunir à la coronne de France à laquelle ils estoient de long temps annexez. Et pour monstrer leur vraie obéissance baillèrent et délivrèrent es mains de mondit seigneur le maistre toutes les clefz des portes et poternes de ladicte ville, pour en faire et ordonner au bon plaisir et noble vouloir du roy nostredict seigneur. Et le serement fait par lesdicts gens d’église, officiers, bourgois, manans et habitans de ladicte ville d’Aucerre, es mains de mondict seigneur de la Roche et dudict monseigneur le maistre d’ostel, incontinent iceulx seigneurs de la Roche et maistre d’ostel envoyèrent pardevers le roy lui faire savoir la vraie obéissance qu’ils avoient eue en icelle ville d’Aucerre, dont le roy nostredit seigneur fut très-content et renvoya hastivement le messaige que pour ceste cause sondit maistre d’ostel avoit envoyé pardevers lui au lieu de Selommes garni de deux lettres missives que le roy nostredit seigneur escripvoit pardeça, c’est assavoir unes lettres ausdicts gens d’église, nobles, officiers, bourgeois et habitans de sa ville dudit Aucerre et les autres lettres à sondit maistre d’ostel. Et pour lesdictes lettres veoir et sur icelles conclure et délibérer au bon plaisir et vouloir du roy nostredit seigneur, aujourd’hui par l’ordonnance et commandement de mondit seigneur le maistre d’ostel a esté faicte une assemblée générale en l’ostel des bourgeois et habitans d’Aucerre, en laquelle estoient présens et assistans les gens d’église, officiers, bourgois, manans et habitans dudit Aucerre, en grant et souffisant nombre. En laquelle assemblée, après ce que mondit seigneur le maistre d’ostel a fait faire lecture de ses lettres de institution de gouverneur et capitaine de l’Aucerrois à lui octroiees par le roy nostredit seigneur, a esté fait lecture desdictes lettres envoyées par icelui seigneur ausdicts gens d’église, officiers, nobles, bourgois et habitans dudit Aucerre, contenans en effect qu’il avoit sceu par sondit maistre d’ostel la vraie obéissance que lui avoient faicte et que en démonstrant leur loyaulté estoient les premiers qui s’estoient mis en ses mains dont si acertes et de bon cuer que faire le povoit il leur remercioit, et que en rémuneracion de ce il estoit délibéré de les entretenir et gardez en leur libertez et franchises, et aussi en tous leurs estas et offices, et que se aucunes subvencions avoient esté mises sur eulx du temps du feu duc, que le roy les abolissoit, et les maintiendroit et traicteroit ainsi qu’ilz estoient du temps du duc Philippe. Et oultre qu’il envoyoit commission à son dit maistre d’ostel pour exercer le gouvernement de la conté et capitainerie de sa ville dudict Aucerre jusques à ce que aultrement y eust ordonné. Et lui mandoit qu’il amenast pardevers lui les plus notables genz de sa dicte ville dudit Aucerre pour leur remercier leur bonne obéissance et pour faire envers eulx tant qu’ils devroient estre contens, ainsi que plus à plain est contenu esdictes lettres signées de la main du roy nostredit seigneur et escriptes à Seloimmes le XVIIe jour de janvier. Et par unes autres lettres, le roy nostre-dit seigneur escripvoit à sondit maistre d’hostel que après ce qu’il auroit tout mis en seurté qu’ils s’en retournast pardevers lui et qu’il lui amenast des plus notables personnes de sa ville d’Aucerre, tant de l’église que des suppostz d’icelle, pour les remercier de leur bonne et vraie obéissance, et pour leur confirmer leurs privilèges et leurs estas, car il estoit délibéré de les bien traicter aussi bien et mieulx s’il povoit qu’ilz estoient du temps du duc Philippes, et qu’ils leur fist apporter procuration de ceulx de la conté pour lui faire le serement et les asseurer hardiement qu’il recongnoistroit envers eux la vraie obéissance qu’ilz avoient monstré avoir envers lui, veu qu’ils estoient les premiers qui s’estoient mis en ses mains, ce qu’il n’obliroit jamais et le recongnoistroit en tous leurs affaires; ainsi que plus à plain est contenu esdictes lettres signées de la main du roy nostre dit seigneur escriptes à Selommes, ledit XVIIe jour de janvier derrenier passé. Après laquelle lecture faicte desdictes lettres, a esté conclut et délibéré par tous les dessusdiz, en ladicte assemblée, que en obtempérant ausdictes lettres seront envoiez de par lesdiz gens d’église, officiers, bourgois et habitans de la ville d’Aucerre pardevers le roy nostre dict seigneur, en la compaignie de mondict sieur le maistre d’ostel, révérendz pères en Dieu, messeigneurs les abbez des églises de Saint-Germain et Saint-Marien, vénérables et discretes personnes maistres Jehan Odry official, messires Estienne Naudet et Guy Avrart, chanoines de l’église de Saint-Estienne d’Aucerre, esleuz et députez de par le clergié; nous Jehan Regnier, escuyer, seigneur de Montmercy, bailli dessusdit, Jehan Tyart, escuier, seidu Mont-Saint-Suppliz, gruyer, honnorables hommes et saiges maistres Blaise Tribolé, licencié en lois advocat, Germain Trouvé, licencié en lois esleu, Claude Labbé, grenetier du grenier à sel, maistre Jehan Johannis, docteur en médecine, gouverneur du fait commun, Jacotin Cesare, receveur dudit fait commun, Robin de Beauvoir et Pierre de Pognes, bourgois jurez de la ville dudit Auxerre; Pierre Ferrou marchant et bourgois dudit Aucerre, esleuz et députez de par lesdicts officiers, bourgois, manans et habitans, accompaignez ainsi que à leurs personnes appartient; et à iceulx commis et députez baillé instruccions et mémoires touchans les requestes que lesdiz gens d’église, officiers, nobles, bourgois, manans et habitans de ladicte ville vouloient faire au roy nostredict seigneur. Ausquelx commis et députez lesdiz gens d’église, officiers, bourgois et habitans, par vertu d’unes lettres de procuracion par eux passée en ladicte assemblée pardevant deux tabellions royaulx, ont donné et octroyé plain povoir, auctorité et mandement espécial de faire envers le roy nostredict seigneur ou celuy ou ceulx qu’il luy plaira ordonner et commander, tout ainsi et par la forme et manière qu’il sera contenu et exprimé en leursdictes instructions et mémoires, et es choses contenues en icelles faire autant et au tel que les constituans feroient et faire pourroient se tous présens y estoient en leurs personnes. Si comme plus à plain peut approir par lesdictes lettres de procuration. Et que tous les fraiz qui se feroient par lesdiz commis et députez en ceste partie, ensemble leurs salaires et vacations qu’ilz feront en la poursuite des choses dessusdictes, seront paiez des deniers communs d’icelle ville et cité d’Aucerre, et aussi tous les dons présens et despenses faictes depuis la venue de mondict seigneur de la Roche, monseigneur le maistre d’ostel et dudit seigneur de Coursan, aux gens et officiers du roy nostredit seigneur; et aussi en délibérant des besongnes et affaires de ladite ville et cité et autres fraiz et mises faictes et qui se feront touchant la matière dont dessus est faicte mencion et les dépendances d’icelle. Lesquelz fraiz, mises, dons, présens et despenses seront paiez par le receveur dudit fait commun selon les mandemens des gouverneurs dudit fait commun présens et advenir qui lui seront adrecez. Lequel en ce faisant en sera tenu quitte et à plain deschargé et lui sera déduit et aloé en ses comptes sans difficultés, sauf en recouvrer sur les gens d’église, officiers, nobles, bourgois et habitans des villes et villages de la conté dudit Aucerre leur part et portion desdiz fraiz selon leur quotité. Et en cas que les deniers de ladite...., etc. (Les neuf dernières lignes de la pièce sont endommagées).
Charles, par la grâce de Dieu, roy de France, au bailly de Dijon ou à son lieutenant, salut: de la part de noz bien amez les Maire, échevins, bourgois et habitans de notre ville de Beaulne nous a esté exposé que, par aucuns priviléges à eulx et à la dite ville octroyé par noz progéniteurs et prédécesseurs roys de France, ilz ont povoir de eslire chacun an au jour et feste de la Nativité Saint Jehan Baptiste ung Mayeur, et le jour [de la Saint Pierre] en suigvant eslire et constituer six échevins, ung procureur, ung scribe et libellance, sergens et autres officiers, pour le gouvernement, régime et administration, pour toute l’année durant, de la justice, police et autres affaires de la dite ville, duquel octroy ils ont jouy par cy devant d’ancienneté. Mais il advient souvent que, aux assemblées ordonnées pour faire eslire et constituer les dits Mayeur, échevins et officiers, plusieurs gens diverz fois, et entre aultres plusieurs jeunes gens mariés, vallets, servans, estrangiers et aultres menus gens, les aucuns par affection des parties, les aultres pour faire tumulte, insolance et choses désordonnées, en telle façon que es dites élections ne n’a communément ordre ne raison gardée tels qu’il appartient; mais le plus souvant les notables bourgois, marchans et autres de la dite ville, pour raison de ce que dit est, font difficulté de eux y trouver; dont par ces moyens plusieurs débats, parcialités, injures, haynes, se sourdent entre les dits habitans, au grant intérest, dommaige et scandale de la chose publique, ainsi que les proposans en ont fait remonstrer, requérant sur ce notre provision. Pourquoy, nous, ces choses considérées, vous mandons, et pour ce que la dite ville de Beaune est située et assise en votre bailliage, commectons par ces présentes que, appelés noz advocat et procureur audit Beaulne et les dits Mayeur, échevins et des plus notables gens de la dite ville, et par leur advis et délibération faites, drecez et advisez une forme de faire telle et en la meilleure et plus convenable manière que verrez estre [bonne] de procéder à l’élection des dits Mayeur, échevins et autres officiers de la dite ville, pour éviter les dits scandale, murmures, noises, débatz, percialités et insolances désordonnées, et les ditz poins et articles que ainsi seront faicts et advisés par vous et aultres dessus dits, faites entretenir, observer et garder de point en point, dorénavant sans enfraindre, et en faisant la dite élection sans soustraire aulcunes choses faites ou innovées au contraire. Car ainsi nous plaist il estre fait, nonobstant oppositions, appellations quelconques es lettres surrepetrées, impetrées et à impetrer à ce contraires. § Donné à Tours, le XIIIIe jour de février l’an de grâce mil CCCC quatre vingt trois, et de notre règne le premier. § Par le Roy, à la relation du conseil. § VILLECHAITRE.
De par le Roy. Chiers et bien amez: vous avez peu veoir et savoir comme en l’hyver passé aucuns cuidèrent troubler nostre royaume en esmouvant principalement nostre trez cher et trez sage frère et cousin le duc d’Orléans à ce faire, lequel toutevoyes cognoissant les trez grands inconvéniens qui s’en pourroient ensuivre, s’envoya excuser devers nous par plusieurs fois, et depuis y vint en sa personne, par quoy aussi et pour l’affection que lui avons toujours portée avions mis en oubly touschant sa personne, ce que à nostre trez grand desplaisir avoit esté dit, fait et escrit pour lors, confiant que si dangereuses entreprises ne se pratiqueroient plus en notre royaume. Mais néantmoins notredit frère et cousin, à l’appétit de qui que ce soit, a puis n’a guerre receuilly ung grand nombre de gens de guerre vivant sur notre peuple, lesquels avecque luy et autres se sont retirez et mis ès ville de Blois et Baugency, et pour mandemens et commandemens qui leur ont esté faits de par nous ne se veullent despartir, ne se retirer en leurs maisons, dont nous n’avons cause d’estre contens; car s’ils aymoient le prouffit de nous et de nostre royaume ils tiendroient autres termes et se départiroient des foules, entreprises et perturbations qu’ils donnent à nostredit royaume, soubz umbre de plusieurs paroles controvées par lesquelles ils se parf.... justifier le trez grand mal qu’ils font. Et pour ce que de pis en pis ils persévèrent en leur propos, nous sommes delibérez y donner prompt provisions et et procéder à l’encontre d’eulx, en manière que le désordre et la pillerye cessent, et notre peuple soit delivré d’appréhension, et que la force et autorité nous en demeure; dont vous advertissons à ce que comme bons et loyaulx subjetz vous entendez et assistez à nous de tout vostre pouvoir, ainsi que avez accoustumé, sans vous arrester ne prester oreilles à leurs mauvaises intentions, et mesmement à ce qu’ils dient que nous avons demandé aux gens de nostre royaume et mis sur nostre peuple en cette année présente une grande somme de deniers. Car comme nous avons fait dire et déclarer nous sommes trez desplaisans dont il fallu par nécessité que nous feissions demander ladite somme, ce que avons esté contraints de faire pour pouvoir fournir et remédier au grant désordre et aux restes excessives ou ceulx qui de présent conduisent cette assemblée et rebellion nous avoient mis et laissé en l’année que nous veinsmes à la couronne, comme le tout peut estre à chacun notoitoire, et à quoy ne pouvons aultrement pourveoir; et pour savoir se quelque bon remède si pouvoit trouver et rabiller la faute qui par avant y avoit esté par eulx faite, nous, estant dernièrement à Gyen avant que feissions besogner au fait de nos finances, leur envoyames le sieur du Bouchage et autres nos financiers et gens de nos dites finances avecque les estats et charges estant sur icelles pour les prier que ils vinssent devers nous ou qu’ils advisassent quel remède nous y pourrions donner, mais oncques n’y vinrent ne vouloient agir ne regarder cesdits états, ne sur ce aucun conseil ou advis nous donner. De toutes lesquelles choses cy-devant escriptes, nous vous avons bien voulu advertir, afin que sçachez et soyez informez de la vérité. Au surplus nous vous enjoignons, ensemble nous vous mandons, commandons expressement que ne recevez d’eulx aucunes lettres, articles ou remontrances quelconques par escript ou de bouche, mais se aucunes lettres vous étoient portées de leur parties nous envoyrez à toute diligence, ainsi que aultrefois avez fait en détenant prisonnier tous ceulx qui les porteront, et d’iceulx ne faites délivrance sans notre expresse commandement. En vous mandant en oultre faire bonne et sure garde de vostre ville pour nous, et que n’y receviez ni laissiez entrer ne converser aucunes gens de guerre non ayant sur ce charge expresse de nous, et que de ce il vous appartient par lettres-clauses et mandemens par nous signé de nostre main, et de l’un de nos sécretaires, et nous y servez comme en vous avons nostre confiance et en manière que inconvénient n’en adviegne, et qu’il n’y ait point de faute. Donné à Orléans le dernier jour d’aoust. Charles. Et plus bas, Parent.
Hac sub tumba vir quondam venerandus domnus Johannes magistri urbe Senonica progenitus in jure canonico licenciatus praesentis ecclesiae rector et abbas qui anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo primo decima septima die mensis octobris vitam finivit anima ejus divina mereatur protectione deffendi.
Sub hoc Johannes de Tholonjon jacet clausus ergastulo qui mortis solvit debitam aprilis quarto decimo milleno quater centeno ut necis notescat dies nonagesimo septimo sit illi pax et requies amen rexit annis XXVII.
Hic jacet quondam bonae memoriae dominus Antonius de Cabilone olim decanus et deinde Aeduensis episcopus qui obiit anno Domini MD die VIII mensis mai hic bonus antistes proavis Antonius ortus nobilibus stirps et de cabilone domus.
[F. 7r] 1. Verum quia expiatio illa sufficere non 2. videbatur ad expurgationem debitam tanti 3. sceleris tanteque contaminationis, maxime 4. pro celebratione missarum, ordinavimus 5. quod crastino satis mane ponerentur stra- 6. mina sicca et faciliter combustibilia co- 7. piose in omnibus locis et viis infra septa monasterii 8. in quibus mulier cum sua comitiva tamquam 9. turbo de infectis nubibus prorumpens 10. fuerat. Et ante celebrationem quarumcumque 11. missarum, sacerdote et ministris indutis, 12. cum cruce et aqua benedicta ac copioso incenso 13. in thuribulis rursum totus conventus ad 14. primam portam monasterii solenniter processit. Ibidemque 15. sacerdos ebdomadarius collectam sequentem 16. decantavit : 17. “Domine Deus omnipotens, Beata Dei genitrix 18. Maria, cum omnibus sanctis, vindicate 19. et reparate injuriam et violentiam vobis 20. et huic domui vestre injuste illatam. Et a 21. consimilibus vel gravioribus nos et hanc 22. domum vestram preservate. Per Christum…” [F. 7v] 1. Deinde conventus antiphona et responsoria 2. ad expiationem et expurgationem locorum pro- 3. phanatorum pertinentia decantabat et, cru- 4. ce precedente, morose procedendo, accoliti 5. albis induti et cereos ferentes, dicta stra- 6. mina incendebant. Subdiaconus aquam 7. benedictam infundebat. Alii incensum thu- 8. ris concremabant, nebulas flammarum 9. in altum expellentes.
Item, ce mesme jour de mardi quinziesme de septembre l’an que dessus mil cinq cens et six, en l’ostel dudit Girard Baudouyn, dudit Cressey, duchié de Bourgoingne, heure d’environ quatre heures après midi d’icelluy jour, se sont treuvez et assemblez les cy après nommez habitans et par nom d’habitans dudit Cressey et faisant la plus grande et saine partie dudit lieu de Cressey, adjournez par ledit Millot Grillet, comm’il nous a dit et relaté verbalement et de bouche, et selon sa relacion pour ce redigee par escript pour recongnoistre ou nyer plusieurs articles faisans mention du demainne et autres droictures1 appertenans audit seigneur de Cressey, seigneur a cause de sesdites seignories de Boulemont et de Grenant, cy après leurs noms et surnoms declairez et redigez par escript : Noble homme Jehan de Codmatz Girard Baudouyn Perrenot Baudouyn, son filz Jacot Seurret Pierre Moinget Gauthier Loppin Michiel Loppin Monnyot Gautheret Jehan Gautheret [...] [...] Jehan LallemendetE 1404-02 Nicolas Baudouyn Demonge Baudouyn et Thomas Baudouyn tous habitans et par noms d’habitans representans le corps et faisans la plus grande et saine partie dudit lieu de Cressey. Ausquelz a esté lheu de mot a mot par nous ledit Jehan Le Peletier et l’ung desdits commissaires les articles suyvans affin que cy après ilz ne aulcungs d’eulx, soit en general ou particulier, n’en puissent pretendre cause d’ignorance. Presans ledit Millot Grillet, sergent royal, Jehan Bourgoing, Denys Bourgoing, son nepveur, de Villey, Oudot Maulcorps, messire Claude Perrenot, presbtre, et Benigne Grillet, filz dudit Millot Grillet. Lepelletier H. Singleret Declaration des heritaiges2 estans du demainne de la seignorie de Grenant Premierement, une maison qui anciennement soulloit estre maison fort, close de muraille. Et de presant y a ung fossé derrier ladite maison ouquel il a de l’eau. Item une grainge contenant trois chatz3, laquelle est toute de grosse muraille couverte de lesve4. [...] E 1404-03[...] Item, hors ladite closture et auprès de la grant porte par laquelle l’on soulloit5 entrer en ladite maison, y a ung viel coulombier qui estoit en forme de fuye6. Et lequel est de presant en ruyne. Item une vielle masiere7 estant des appertenances de ladite seignorie de Grenant, en laquelle souloit avoir une grainge appellee la grainge Dame Alix, laquelle a esté destruite par les guerres ainsi que l’on dit. Item ung vergier estant auprès de la maison dudit Grenant, contenant environ ung quartier de terre, au long de ladite maison d’une part, ouquel y a plusieurs arbres pourtans fruitz et ung gros chesne, d’autre cousté le prey du Poisot appertenant audit seigneur a cause de sadite seignorie de Grenant, aboutissant sur le pasquier commung de ladite maison et d’autre bout tenant a une masiere estant de costé ladite grainge. Lequel vergier est bannal et n’y peult l’on aller champoyer8 en quelque temps que ce soit et ceulx quil feroient le contraire et y sont prins sont amendables envers ledit seigneur de LXV solz tournois d’amande pour chascune fois.
Henri, par la grâce de Dieu, roy de France, scavoir faisons à tous présens et advenir; nous avons reçu humble supplication de nos chiers et bien amez les Maire, eschevins, bourgeois, manans et habitans de notre ville de Beaulne, contenant que par noz prédécesseurs roys et par les ducz de Bourgoigne leur ont esté donnéz et octroiés plusieurs beaulx, droictz, privileges, exemptions, franchises et libertéz, dont ils sont en ancienne possession et paisible jouissance. Toutefoys, en disoient que s’ils n’avoient nos lettres de confirmations pour notre avénement à la couronne, on leur voulsit donner empeschement en la joyssance des diz priviléges, exemptions, franchises et libertés, requérant sur ce leur pourvoir et impartir notre grâce. Pourquoy, nous, ces choses considérées, inclinans à la supplication et requeste des diz supplians, avons chascuns les priviléges, droits, exemptions, franchises et libertéz à eulx donnés et octroyés par nos dictz prédécesseurs roys et les ditz ducs, leur avons loué, ratiffié et approuvé, et par la teneur de ces présentes, de notre grâce spécial, plenne puissance et auctorité roial, louons, confirmons, ratiffions et approvons, pour en joyr et user par les dictz supplians et leurs successeurs plainement et paisiblement, de là et si avant qu’ils en ont par cy devant duement joy et usé et qu’ils en joissent et usent encores de présent. Si donnons en mandement par cestes à noz amez et féaulx conseillers tenant nostre court de Parlement, et au bailly de Dijon, et à tous aultres justiciers et officiers, ou à leurs lieuxtenans présens et advenir, et à chacun si comme à lui appartiendra, que noz présens grâce, confirmation, rattiffication et approbation ils facent, soffrent et laissent les dits supplians et leurs successeurs joïr et user plainement et paisiblement, sans leur mectre ou donner, ne soffrir estre faict, mis ou donné aucun destourbier ou empeschement. Lequel si faict, mis ou donné leur avoit esté et estoit, ils le mettent ou facent mettre incontinant à plaine délivrance. Et afin que ce soit chose ferme et estable, nous avons faict mettre nostre scel es dictes présentes, sauf en autres choses notre droict et l’autruy en touttes. Donné à Fontainebleau, au moys de mars l’an de grâce mil cinq cent quarante sept, de notre règne le premier. § Par le Roy, MATHIEU.
Le 18 avril 1566, les marchands drappiers et chaussetiers présentent au roi une pétition pour qu’il érige en tiltre de mestres jurés en ladite ville l’estat et mestier de drappier chaussetier pour y estre doresnavant exercé ainsi qu’il se fait à présent à Troyes et autres villes du Royaume; ordonnance du Roi pour obvier aux frauldes et abbus qui se commettent ordinairement en ladicte ville (mai 1566), qui déclare que icelluy art et mestier de drappier chaussetier sera doresnavant juré,... que ledit art et mestier sera doresnavant fait et exercé par maistres jurés dudit mestier, et que audit art et mestier aucune puisse estre receu qu’il ne soit cogneu, expérimenté et de bonne vie, domicillié et demeurant en ladite ville et faulxbourgs; et qu’il n’ait auparavant fait chef-d’œuvre.
Au premier article: on peut répliquer que tant s’en faut que luy seul ait plus fourni et fait de bien à la décoration de l’église cathédrale d’Auxerre que n’ont pas fait les trois qui ont été évêques immédiatement avant lui, car un seul des trois, sçavoir est le feu évêque François de Dinteville a plus fait de biens et employé de deniers à la décoration de l’église d’Aucerre douze fois que n’a pas fait le défendeur; desquels biens la plus grande partie a été spoliée par les hérétiques, lorsque la ville d’Aucerre fut surprise par eux, où il y avoit dudit feu sieur Dinteville plusieurs reliquaires enchâssez en or et argent doré, plusieurs chappelles de diverses sortes de toiles et draps d’or et d’argent consistants en parements d’autel par haut et par bas, en huit chappes à chacune chappelle, denx tuniques et une chasuble, le tout garni d’or fin, perles avec autres chapelles de velours noir, rouge et violet cramoisi, des orgues qui contenoient quatorze jeux, et un jubé de pierre de taille de la plus excellente façon qu’il y en ait en toute la France. Et comme il plût à Dieu que ladite ville fût remise en la puissance des catholiques, lesdits demandeurs, desquels les maisons claustrales avoient été en nombre de plus de 70 ou 80 minées rez de terre, et les plus belles qui fussent en toute la ville, ont rétabli et réedifié icelles à leurs propres et particuliers frais, et celle dudit deffendeur fut entièrement conservée, en laquelle ledit feu sieur Dinteville a fait faire un portail des plus beaux qui se puissent voir, avec un grand corps de logis proche d’icelui où l’officialité est. Et si en outre lesdits demandeurs ont fait refaire tous les autels, toutes les chapelles, les grandes vitres tant hausses que basses qui avoient été du tout ruinées et jettées par terre, fait refaire des cloches de même grosseur que les anciennes, fait recouvrir la grande tour de plomb entièrement, et un clocher qui étoit aussi de plomb, que les soldats hérétiques avoient ravi et emporté, et fait retenir la grande couverture de l’église avec celles des basses voûtes et autres édifices adjacents, comme le grand chapitre; qu’ils feront aparoir par les comptes de leurs fabriciens, le tout revenant à plus de cent cinquante mille livres, et ne se trouvera pas, soubs correction, qu’il ait fait quatre fois plus que lesdits demandeurs. Recours à ses deffenses ausquelles il n’a rien obmis, pas seulement jusqu’à deux pseautiers de la valeur de deux écus au plus. Quant aux chaires du chœur, qui est le plus grand article qn’il met en avant, entre les choses qu’il dit avoir baillé à ladite église, elle ont coûté la somme de 4,000 livres, recours au marché fait avec le menuisier, auquel, outre ladite somme, pour la récompense de ses pertes il a baillé, outre icelle somme de 4,000 liv. dix écus d’or seulement, comme l’on dit, et pendant que ledit menuisier y travailloit avee plusieurs compagnons de son métier, qui fut en l’année 1574, que la famine étoit grande en France, lesdits demandeurs firent plusieurs libéralitez ausdits compagnons ouvriers, de vin et d’argent, et si en outre les deniers dont elles ont été faites et payées ne provient sinon que du bon ménage desdits demandeurs, lesquels pendant le siége vacant, comme à eux appartenant la régale notoirement et la disposition des fruits de l’évêché, le siège étant vacant, auroient épargné le revenu entier d’iceluy, comme au semblable des deniers de ladite régale, la chapelle de toile d’or et les orgues dont il fait mention par ses deffences ont été payées entièrement, et plus si ledit deffendeur a voulu. Car la cour remarquera s’il luy plaît que comme le défunt révérend cardinal de la Bourdaisière, évêque d’Auxerre, son prédécesseur, fut décédé in curia romana, le pape voulut pourvoir, et de fait pourvut à tous les bénéfices que ledit seigneur cardinal avoit possédez, et y voulut pourvoir pleno jure contra beneplacitum regis, et même pourvut de l’évêché d’Aucerre un autre que ledit deffendeur, dont en ces entrefaites il y eut un grand longtems altercat entre sa sainteté et sa majesté, pendant lequel temps lesdits fruits ont été conservez par la prudence des demandeurs qui mieux aimèrent le reconnoitre et les conserver, que d’en gratifier celui qui disoit en être pourvu par sa sainteté, bien que par icelui ils en eussent été grandement requis et sollicitez, et que lesdits demandeurs eux-mêmes les eussent pu employer au profit et à la décoration de ladite église, lequel employ par une honnête humilité ils réservèrent à la discrétion dudit deffendeur qui en premier lieu opta des chaires et des orgues dont sera fait mention cy-après. Au 2e article on peut répliquer que quand à la chaire épiscopale il y en avoit une fort belle de pierre, qui ne fut oncques ruinée par les hérétiques, laquelle il a fait rompre pour en édifier une selon son désir, combien qu’il y eût d’autres ornemens à faire plus nécessaires. Au 3e, lesdits demandeurs répliqueront que ce n’a pas été luy qui a fait faire le banc qui est à côté droit du grand autel pour seoir le prêtre, diacre et soudiacre, mais que ce sont été eux qui l’ont fait faire et qui l’ont payé des deniers de leur revenu du chapitre, et non d’autres, comme ils feront apparoir par le marché qu’eux-mêmes ont contracté avec le menuisier, et les quittances du payement qu’ils en ont, moyennant la somme de 500 liv. Au 4e et 5e articles répliquent lesdits demandeurs que le grand autel qu’il dit avoir fait refaire, est à la vérité d’une piéce de marbre, mais qu’elle ne luy a rien coûté, d’autant qu’il l’a fait lever de dessus la sépulture d’un chanoine de ladite église de longtemps décédé, où elle servoit de tombe, et que ledit grand autel est encore à présent imparfait et trop petit et trop court, ni ayant aucune cloison alentour, et étant tel que aucuns paremens ne peuvent convenir à icelui; chose ridicule à voir même aux grandes fêtes, lorsqu’on y met lesdits paremens; en sorte que l’ancien autel qui y étoit sembloit plus convenable, joint que le tour et cloison dudit autel n’y est plus, ledit deffendeur l’en ayant fait ôter, et n’y en ayant point fait refaire d’autre; et lequel autel lui a si peu coûté que cela ne mérite pas d’en parler, n’étant pas de valeur en tout de dix écus sol. Au 6e article répliquent que lesdits pilliers de cuivre ne sont de telle valeur qu’il met en avant, et qu’il n’y a couvent ni monastère, tant pauvre soit, et qui n’en ait de plus beaux, et d’autels plus beaux même aux bien plus petites paroisses; desquels pilliers et crosse d’iceux lesdits demeurans on fourni au fondeur d’iceulx la plus grande partie de la matière de cuivre, laquelle ils avoient de reste des ruines de ladite église qu’ils ont recouvré après la reprise de la ville d’Aucerre. Au 7e article où il dit qu’il a fait faire des orgues qui lui reviennent à 1000 écus: à cela peuvent répliquer lesdits demandeurs que ça été un bon religieux de N. Dame de l’Isle, de Troyes en Champagne, qui les a fait, et que lui n’en a fourni sinon le plomb et étain des tuyaux et le fust desdits orgues qui sont petites, et qu’en partie pour la peine dudit religieux, lesdits demandeurs l’ont reconnutant en général qu’en particulier, et que le tout ne revient pas à plus de deux ou trois cent écus qui sont les mêmes deniers que ceux desdites chaires provenans de la susdite régale. Au 8e répondent lesdits demandeurs que lesdits deux pseautiers peuvent valoir en tout 3 ou 4 écus, et que si peu que cela ne mérite pas en parler. Au 9e que quant à la chapelle de toile d’or qu’il a baillé à son entrée audit évêché, elle est imparfaite y défaillant encore plusieurs chappes pour ceux qui chantent les répons, et vont bailler l’encens aux festes solemnelles, y défaillans les nappes d’autel, le calice et les burettes d’or et d’argent doré. Ce que tous les évêques à leur entrée sont tenus de donner et presenter. Quant à la chapelle blanche elle est semblablement imparfaite, et ça été le sieur de Halde qui l’a fait faire pour les profits du quint denier qu’il pouvoit devoir audit deffendeur pour l’acquisition qu’il avoit fait de la terre et seigneurie de Beauche, mouvant de son évêché, duquel sieur du Halde il n’osoit prendre aucun profit, sinon en cette sorte, à cause du feu roy son maître. Aux 11, 12, 13 et 14e articles, il dit bien mais cela n’est pas de grand prix, et ne mérite pas être rapporté par escrit. Au 15e répliquent lesdits demandeurs que quant aux bréviaires qu’il dit avoir fait imprimer, bien que ce fut l’intention dudit deffendeur de ce faire pour la commodité du diocèse, néanmoins ce n’a pas été pour les donner libéralement, mais avec intention d’en retirer des deniers des gens d’église auxquels ils eût enjoint en acheter: mais faute de bons ouvriers et pour avoir meilleur prix de la façon et imprimerie d’iceux, lui s’étant adressé à un pauvre imprimeur de la ville de Sens, cela a été cause qu’il ont éte trouvez si remplis de fautes et d’erreurs qu’ils sont entièrement inutiles, et n’y a aucune apparence de les alléguer. Au 16e repliqueront que la chapelle épiscopale a été entièrement réparée par défunt maître Gaspard Damy, grand-vicaire du feu sieur cardinal de la Bourdaisière, et pénitentier de ladite église, tant des vivres qu’aussi l’autel de marbre et tableau d’excellente peinture qui est sur ledit autel, qui ne provient dudit deffendeur, seulement il a fait retenir par un peintre quelques visages ès environ du parois de ladite chapelle, chose qui ne mérite pas en parler, et laquelle ne peut valoir au plus demi écu. Au 17e article répliqueront lesdits demandeurs qu’à la vérité, pour le regard dudit collége c’est une très-belle entreprise, mais aussi du tout inutile, sinon qu’elle soit achevée entièrement suivant la description qu’il en fait par ses deffenses où il a plus de propos que d’effet, d’autant qu’en tout ledit collége il n’y a que des murailles et des couvertures, et y a plus de six ans qu’on n’y travaille, et n’y eut jamais exercice, comme encore à ce n’est chose prête qu’il y en ait en bref; disant tantôt le deffendeur qu’à cause des troubles il n’a la commodité de le parachever, tantôt qu’il le veut vendre pour y faire une hotellerie, bref demeurant en la manière qu’il est, qu’il n’y eût jamais fait mettre une seule pierre, et si en outre quant bien l’auroit-il rendu accompli de ce qui est entièrement requis, il ne s’ensuit pas pour cela, sous correction, qu’il soit exemt de contribuer aux réparations et entretenemens dont est question, à la décoration de l’église, de laquelle il tire la commodité de pouvoir bâtir ledit collége, ayant fait couper grande quantité des plus beaux bois et arbres qui fussent point en la terre et seigneurie de Varzy, audit évêché appartenant et du patrimoine d’icelui, ayant aliéné des plus belles forêts de ce pays-là avec le fonds à ceux des lieux comme celle du bois sur Chiry, vendu aux habitants de Fley qu’ils ont couppé sans y laisser aucuns baliveaux, la forêt de la Croix-du-Cerf contenant de 3 à 400 arpens, tous châtaigners et chênes, vendus confusement à un nommé Gervais, lorsqu’il lui fit bail du revenu dudit Varzy; autre forêt de 200 arpens ou environ que son bailly audit Varzy nommé Dupin a fait couper, avec lequel et autres ledit deffendeur a composé à grandes sommes de deniers pour les dégradations qu’ils y avoient commis auparavant, lesquels déniers ne doivent être réputez fruits, ains comme étant du fond et du propre dudit évêché, lesquels il devoit employer en aultre fonds et en tout événement à l’entretenement de ladite église, comme plusieurs fois il a dit à plusieurs personnes auparavant ledit accord qu’il ne vouloit rien toucher desdits deniers, mais qu’il les vouloit bailler à son église comme provenant d’icelle, ce qu’il n’a fait; chose du tout contraire au bon ménage de ses prédécesseurs évesques, comme défunts M. Baillet et de Longueil de Paris, lesquels ont acquis plusieurs belles terres et seigneuries des comtes de Dammartin, comme La Chapelle-Saint-André, Chiri et Buzi, qu’ils ont annexé audit Varzy en augmentation du revenu dudit évêché. Voire qu’encore à présent le logis épiscopal, tant dudit Varzy que de la ville d’Auxerre, sont en telle ruine, n’y ayant pas ledit deffendeur fait mettre une seule tuile depuis qu’il en est possesseur, que, qui ne pourvoira en peu de temps, le comble est en danger de venir par terre, ainsi que de fort belles écuries avoient ja fait, qu’il a fait refaire telles quelles. Les grandes murailles qui ferment led. logis étant toutes pourries et se renversant du côté de la rue à cause des grandes levées de terre que led. défendeur a fait faire conjointement icelle pour faire les allées. Item la plus belle pièce de vigne et au lieu où croît le meilleur vin de toute la Bourgogne, contenant dix arpens ou environ, proche des murailles d’Auxerre de deux cens pas seulement, lesquelles sont presque tombez en ruine: pour lesquelles maisons et vignes lesdits demandeurs concluent à ce qu’il soit condamné à les remettre en bon et suffisant état et les y entretenir. En somme les deniers provenans du temps du siège vacant et régale précontés, il ne se trouvera pas que ledit deffendeur, depuis 22 ans entiers qu’il y a qu’il est évêque, ait fournila valeur de 1000 liv. pour ce qui concerne les réparations et entretenemens de ladite église, du revenu de laquelle à 20,000 liv. qu’il peut valoir de revenu par chacun an, il a pu embourser 440,000 liv. tournois dont le tiers devoit, selon les SS. Canons et ordonnances de la France, être employez à l’entretenement de ladite église. Comme si lesdits demandeurs n’y eussent employé la plus grande partie de leur revenu, et encore de leur particulier, elle ne fut pas entretenue comme elle est, à quoy faire ils sont empêchez tant à cause de la modicité de leur revenu annuel, n’étant pas les prébendes qui sont au nombre de 63, de valeur de 200 liv. par chacun an, et dont à cause de la malice du temps ils ne peuvent estre payez; ayant en outre sur leurs bras leurs chantres de musique, leurs enfans de chœur, et les maîtres qui les enseignent, à nourrir et entretenir; ledit deffendeur ne leur fournissant aucune chose sinon ausdits enfans de chœur une robe à Pâques, et un cotillon à chacun d’eux et les chapperons. Si concluent, etc.
Henry, par la grâce de Dieu, roy de France et de Navarre. A tous présens et à venir, salut. Puisqu’il a pleu à Dieu dessiller les yeux de nos bons subjets et leur faire voir que sous l’apparence d’une sainte cause au préjudice de la légitime possession et succession de leurs roys, nos ennemis les ont voulu rendre esclaves d’une tyrannie et domination étrangère du tout contraire à leur franchise et liberté, nous ne voulons obmettre aucun moyen qui dépende de nous pour les aider et conforter en la sainte résolution que la plus grande partie d’entre eulx ont prinse de recognoistre notre autorité et nous rendre l’obéissance qu’ils nous doivent. Afin que ressentant l’effet d’un doux et favorable traitement que nous avons promis à tous nosdits sujets qui quitteront la fellonie et rébellion de nosdits ennemis, pour se soumettre au devoir auquel ils sont ordinailement obligez, ils servent d’exemple pour y ramener tous ceux qui en sont encore éloignez. C’est pourquoy nous étant venus trouver les députez de notre ville d’Aucerre, pour nous faire les très humbles soumissions et offres de la fidélité et affection qu’ont résolu de nous rendre leurs concitoyens, nous les avons reçus avec toute la douceur et clémence qu’ils pourront souhaiter de nos bonnes grâces. Et pour leur donner plus grande preuve et assurance d’icelles, et du soin que nous voulons avoir désormais de leur soulagement et conservation, inclinans à leur très-humbles prières et requestes, de l’avis de plusieurs officiers de notre couronne et autres notables personnes de notre conseil étant près de nous, nous avons dit, statué et ordonné, disons, statuons et ordonnons: I. Qu’en nosdites ville et fauxbourgs d’Aucerre, il ne sera fait aucun exercice de religion que la religion catholique, apostolique et romaine, ne ès autres villes et lieux deffendus par, l’édit de l’an 1577, et les déclarations depuis par nous faites pour l’exécution d’icelui, lesquels nous voulons aussi être gardez et observez pour la provision des offices. II. Et pour témoigner particulièrement aux ecclésiastiques en quelle recommandation nous les avons et ce qui leur appartient, deffendons à toutes personnes sur les mêmes peines de molester et inquiéter lesdits ecclésiastiques en la célébration du service divin, jouissance et perception des fruits et revenus de leurs bénéfices, et de tous autres droits, devoirs, priviléges et exemptions, franchises et immunitez dont ils ont bien et duement jouy par le passé et leur appartiennent. Voulons et nous plaist que tous ceux qui depuis ces troubles se sont emparez des églises, maisons, biens et revenus appartenans auxdits ecclésiastiques résidans audit diocèse d’Auxerre, tant de ceux qui sont assis en icelui que partout ailleurs, et qui les détiennent et occupent, leur en délaissent l’entière possession et jouissance, avec tels droits, suretez et libertez qu’ils avoient auparavant qu’ils en fussent dessaisis. III. Et ayant égard aux ruines souffertes en leursdits bénéfices durant lesdits troubles, nous, désirans les gratifier et soulager, avons ordonné et ordonnons que lesdits ecclésiastiques, en nosdites ville et faux-bourgs d’Aucerre, seront tenus quittes et déchargez, comme nous les quittons et déchargeons, de ce qu’ils peuvent devoir des décimes dont sont chargez leurs bénéfices depuis le commencement de ces troubles jusqu’à la fin du mois de février dernier, sans qu’ils en puissent être poursuiviz ne recherchez à l’avenir. Défendons à tous receveurs d’user d’aucunes contraintes sur eux au préjudice de la présente exemption et décharge. IV. Voulons en outre et ordonnons pour l’union, repos et conservation de nosdits sujets, que la mémoire de tout ce qui s’est fait et passé en ladite ville et au dedans ressort, depuis le commencement et à l’occasion des présens troubles jusques à présent, demeure éteinte, abolie et assoupie, ainsi que nous l’éteignons, abolissons et assoupissons tant en la prise des armes, soulèvement, assemblées de soldats et compagnies de gens d’armes, battues, et siéges et surprises de villes, places et chasteaux, fonte d’artillerie et boulets, confections de poudre à canon, forteresses, tours, casemates, remparts et bouleverts et esperons, démolitions, abbatis et démantellement des fauxbourgs de ladite ville, temples et lieux pieux d’iceux faux-bourgs et dudit ressort, application de matériaux d’iceulx temples et lieux pieux aux fortifications de ladite ville, prise des deniers de rente, élection, gabelle, aydes, domaines, décimes, vente de sel, impositions nouvelles et levées de deniers tant sur le sel, vin, danrées, marchandises, vivres, que toutes autres impositions et levées de deniers, emprunts, ventes de biens meubles, bois taillis des particuliers ou autrement, amendes, butins, levées et conduite de gens de guerre, exploits d’iceuz, rançons, actes d’hostilité, et généralement toutes autres choses qui auroient été faites, gérées et négociées en quelque sorte et manière que ce soit en public et en particulier, soit par lesdits ecclésiastiques, gouverneurs de ladite ville, maire et échevins d’icelle, et plat pays, pour raison de ce que dessus, ou par certains particuliers envoyez par commandement du duc de Mayenne en quelque lieu et pour quelque effet que ce puisse estre, sans qu’il en puisse être faite aucune recherche ou poursuite à l’avenir contr’eulx ou ceux qui auront été par eux employez, ou autres ayant le commandement de ladite ville, lesquels en sont quittes et déchargez, comme le tout ayant été fait pour le singulier désir que chacun d’eux avoit à la manutention et conservation de ladite religion catholique, apostolique et romaine, imposant sur ce silence perpétuel à nos procureurs et avocats-généraux, et à toutes personnes quelconques. V. Et pour éviter toute occasion de querelle et débats entre nosdits sujets, leur avons inhibé et défendu, inhibons et défendons par ces présentes de s’entreinjurier, reprocher, outrager, offenser, ne provoquer l’un l’autre, pour raison de ce qui s’est passé, de fait, ne de parole: au contraire notre intention est, et leur faisons commandement très exprez de vivre dorénavant paisiblement ensemble comme frères, bons amis et concitoyens, sur peine aux contrevenants d’être sur le champ et sans autre forme de procez punis et châtiez comme désobéissans et perturbateurs du repos public. VI. Et afin que lesdts habitants se ressentent de notre grâce et libéralité attendant que nos affaires nous permettent de faire davantage pour leur soulagement, nous avons aux habitants desdites villes et faux-bourgs d’Aucerre fait don et remise de tout ce qu’ils seront tenus nous payer durant deux années qui se prendront ès quatre prochaines ensuivantes et suivantes, pour leur cotte-part des tailles, octroys, fouages, équivalens qui se lèvent en la généralité de Bourgogne, comme aussi de toutes autres levées, emprunts et subventions qni se lèveront sur eux pendant ledit tems, pour quelque cause et occasion que ce soit. VII. Et pour les mêmes considérations, avons lesdits habitants et ceux des autres villes, bourgs et plat-pays de l’élection d’Aucerre déchargez et déchargeons de ce qu’ils peuvent devoir depuis les présens troubles jusqu’à la fin du mois de décembre dernier passé, desdites tailles, octrois, foua ges et autres levées et impositions dessusdites. N’entendons toutefois qu’esdites décharges, dons et remises du passé et de l’avenir, soient compris le taillon, creue et entretenement des prévosts des maréchaux aux payemens desquels lesdits habitants seront tenus. VIII. Avons en outre réintégré, remis et rétabli, réintégrons, remettons et rétablissons notredite ville d’Aucerre et les habitans d’icelle en tous les anciens priviléges, dons et octrois, franchises, libertez, concessions et immunitez qui leur ont été accordez par les rois nos prédécesseurs. Lesquels nous leur avons de nouveau octroyé et octroyons, confirmons et continuons par ces présentes pour en jouir ainsi qu’ils ont ci-devant bien et duement fait, et jouissoient auparavant lesdits présens troubles, soit en ce qui concerne l’ancien privilége de l’incorporation au pays et duché de Bourgogne, union à la couronne de France inséparablement, soit pour ce qui est du gouvernement, ressort de la justice, que des finances et autres quels qu’ils soient. Et pour le regard des octrois dont ils ont été gratifiez par nos prédécesseurs, avons iceux pareillement confirmé et confirmons et continuons pour neuf années à commencer du jour et date des présentes, sans toutefois qu’il soit besoin ausdits habitans pour la confirmation, jouissance et continuation de tous leursdits priviléges et octrois obtenir autres lettres que le présent édit. IX. Nous promettons aussi, en foi et parole de roi, qu’il ne sera par nous fait construire et bastir aucune citadelle ne fort qui serve d’icelle en ladite ville, ne en icelle mis et établi garnison ou autres gens de guerre, soubs quelque prétexte que ce soit. X. Voulons que les subsides et imposts qui ont été créés à notre grand regret, pour la nécessité du temps, au dedans de l’élection, ressort du grenier à sel et baillage d’Aucerre sur toutes sortes de denrées et marchandises, tant de part que d’autre, soient ôtés et abolis. XI. Que toutes personnes du ressort et magazin à sel dudit Aucerre seront tenues de prendre sel audit grenier sur les peines portées par nos édits et ordonnances. XII. Avons pareillement ordonné et ordonnons que tous arrêts, commissions et exécutions d’iceux, décrets, sentences, contrats, jugements et autres actes de justice donnez entre personnes de même party, et entre tous autres qui auront contesté tant ès cours souveraines, siége présidial que prevosté d’Auxerre et autres justices subalternes desdites villes et ressort, durant lesd. troubles, sortiront effet, et qu’il ne sera fait aucune recherche des exécutions de mort qui auroient été faites durant iceux troubles par autorité de justice, ou par droit de guerre et commandement des gouverneurs, capitaines, officiers de justice et de la ville. XIII. Et pour le regard des sentences, arrêts et jugements donnez contre les absens tenans divers partis, soit en justice criminelle ou civile en toutes les cours de parlement de ce royaume et jurisdiction d’iceux, demeureront nuls et sans effet, pour quelque cause et occasion que ce soit ou puisse être, sans ce que pour raison d’iceux les habitans de ladite ville on autres réfugiez et retirez en icelle soit bénéficiers, officiers ou autres ni leurs enfans, héritiers, successeurs ou ayant cause, puissent être à l’avenir aucunement recherchez ou notez d’infamie, ni tenus en prendre aucune décharge, et seront les parties remises au premier état et ainsi qu’elles étoient auparavant lesdits troubles. Et quant aux éxécutions de mort qui ont été faites d’aucuns desdits habitans, les réparations ou confiscations que nos procureurs pourroient prétendre, n’auront aucun lieu au préjudice de leurs veuves ou héritiers. XIV. Voulons et nous plait que tous lesdits habitans desdites villes et faubourgs, baillage et plat-pays d’Aucerre rentrent en la jouissance de leurs biens, offices, bénéfices, dignitez et domaine, en quelque lieu qu’ils soient situez et assis, révoquant tous dons faits d’iceux au préjudice des vrais et légitimes détenteurs et possesseurs, leurs veuves et héritiers; et pour le regard des saisies qui ont été faites sur lesd. biens, héritages, rentes et revenus desdits habitans quelque part qu’ils soient assis, demeureront nulles, icelles levons et ostons et en donnons audits habitants pleine et entière main-levée, leur remettant ce qui nous pourroit être dù, nonobstant tous dons qui ont été faits, lesquels nous les avons cassé et revoqué, cassons et revoquons sans avoir égard aux promesses et obligations non acquittées faites par les laboureurs ou fermiers tant aux donataires qu’aux commissaires et fermiers de justice, qui seront et demeureront nulles et de nul effet, comme seront tous dons de dettes et crédites dues ausdits habitans, lesquelles ils pourront poursuivre et contraindre ceux qui leur sont obligez par cédules, promesses, obligations et transports en la même forme et manière qu’auparavant lesdits troubles. XV. Tous officiers de justice, finances et autres de quelque qualité qu’ils soient de ladite ville qui ont été pourvus de leurs offices par les défunts rois nos prédécesseurs, étant en exercice et possessions d’iceux présens ou refugiez pour notre service ou autrement légitimement absens, seront maintenus et confirmez, les maintenons et eonfirmons en leurs charges et dignitez sans payer finances, ne prendre autres lettres de confirmation, que ces présentes, ni faire autre serment qu’és mains de notre bailly d’Aucerre. XVI. Et quant aux offices qui ont vacqué par mort en ladite ville, desquels la fonction se faisoit en icelle, ceux qui en ont obtenu les provisions du duc de Mayenne, icelles demeurans comme nous les déclarons nulles, seront conservez esdits offices en vertu de nos provisions, desquelles nous entendons les gratifier sans payer finance. XVII. Et pour le regard des bénéfices dont la nomination, collation ou provision nous appartient, qui ont vacqué en ladite ville, qui sont occupez par personnes demeurantes en icelle en vertu des provisions, nominations et collation dud. duc de Mayenne ou autres que nous déclarons par même moyens nuls et de nul effet, pourvû qu’ils ne soient consistoriaux, leur sont conservez, et voulons qu’ils en jouissent en prenant de nous les expéditions pour ce nécessaires. XVIII. Et pareillement remettons et rétablissons en ladite ville le siége présidial prevosté, élections, eaux-et-forêts, grenier à sel, consulats de ville et autres officiers de justice et finances qui y étoient avant ces troubles établis, et pourroient avoir été transférez ailleurs. XIX. Les comptes rendus à Paris et à Dijon par les receveurs comptables de lad. ville, élection et magasin à sel ne seront sujets à révision, ains les avons validez et autorisez et les parties rayées en iceux ou tenues en souffrance pour gages, rentes, ou aumônes rétablies et les rétablissons purement et simplement, et pour le regard de ceux qui sont encore à rendre et desquels les acquits sont ès mains des comptables, seront examinez en la chambre des comptes de Paris et Dijon, chacune selon sa jurisdiction et ainsi qu’il étoit accoutumé auparavant les présens troubles, et les parties allouées en vertu des états du duc de Mayenne, mandemens, rescriptions et quittances de ses trésoriers, acquits, ordonnances des élus et trésoriers de France en ladite ville de Dijon, lesquels mandemens, ordonnances, rescriptions, acquits, patentes et quittances nous avons validé et validons pour ce regard, et seront les reliquats desdits comptes à notre profit. XX. Avons aussi permis, voulons et nous plaist que toutes personnes ecclésiastiques officiers et autres qui se sont retirez de nos autres villes, et se trouvent à present dans celle d’Auxerre jouirontdu bénéfice de notre présent édit, et pourront rentrer ès villes esquelles ils résidoient auparavant ou autres de notre obéissance pour jouir de leurs héritages, biens, rentes, revenus, offices, bénéfices, charges et dignitez, sans aucune difficulté, qu’ils soient tenus faire aucun remboursement à ceux qui à leur préjudice les tiennent ou en sont pourvus, ni récompense de leur bénéfice, et sans qu’ils puissent être à l’avenir contraints de ne recherchez pour les rançons ou taxes à eux imposées pour le fait des présens troubles, à la charge qu’ils seront tenus de déclarer leurs intentions pardevant notredit bailly d’Aucerre ou son lieutenant et gens y tenans le siége présidial, dedans deux jours après la publication de cesdites présentes, de la grace desquelles ceux qui ne s’en voudront aider sortiront hors ladite ville sans délai, en prenant passeport ou autre sureté pour aller ou bon leur semblera, et quant à ceux qui y voudront être compris, pourront demeurer en icelle. XXI. Les rabais et modérations faites à aucuns fermiers de nos aides et domaine pour ce qui a été fait durant la guerre, auront lieu et sortiront effet en vertu de notre présent édit, cassant et annullant les provisions sur ce obtenues dudit duc de Mayenne. XXII. N’entendons toutefois comprendre en ces présentes ce qui a été fait en forme de volerie et sans aveu, et autres crimes punissables entre gens du même parti, pour raison de quoi ous permettons à toutes personnes de se pourvoir par les voyes de justice, et enjoignons à nos officiers d’en faire prompte et exacte recherche et punition. Comme aussi ne sont exceptez tous ceux qui se trouveront coupables de l’execrable assassinat commis à la personne du feu roi notre très-honoré sieur et frère, que Dieu absolve, et de conspiration sur notre vie. XXIII. Si donnons en mandement à nos amez et feaulx les gens tenans nos cours de parlemens, chambres de nos comptes et cour des aides, présidens et trésoriers généraux de France, et à tous nos autres justiciers, officiers et sujets qu’il appartiendra, que ces présentes ils fassent lire, publier et enregistrer, et le contenu garder et faire garder, observer et entretenir de point en point, selon sa forme et teneur, contraignant à ce faire et souffrir tous ceux qu’il appartiendra, et qui pour ce seront à contraindre, par toutes voyes dues et raisonnables, nonobstant oppositions ou appellations quelconques, édits, déclarations, arrêts, jugements, lettres, mandemens, défenses et autres choses à ce contraires, ausquelles nous avons pour ce regard dérogé et dérogeons, ensemble aux dérogatoires des dérogatoires y contenues, de notre grace spéciale, pleine puissance et autorité royale; car tel est notre plaisir. Et afin que ce soit chose ferme et stable à toujours, nous avons fait mettre notre scel à cesdites presentes. Donné à Paris au mois d’avril, l’an de grace MDXCIV, et de notre règne le 5e. Signé: Henry. Et plus bas: Potier.
Me Regnaud Martin, archidiacre de Puisaye, âgé de 57 ans ans, fut secrétaire de J. Amyot et l’a suivi longtemps. A été avec lui aux états de Blois. Au retour de Blois, le bagage de l’évêque fut volé en chemin près d’Aubigny; pour le recouvrer lui Martin fut envoyé à Orléans et de là alla jusqu’à Paris, tandis que son maître arrivait à Auxerre; ce qui eût lieu au commencement de l’an 1589. En laquelle ville il feut fort mal reçu comme depuys il veyt et congneut; d’autant qu’une partie des habitans de ladite ville le tenoient pour suspect à ceulx de la Ligue dont ils tenoient le parti, à cause que ledit sieur Amyot estoit grand-aulmonier dudit feu roy. Mesme il scait qu’estant ledit feu sieur Amyot en son logis épiscopal d’Auxerre, il feut par l’espace de deux ou trois ans sans oser sortir ny bouger, mesme que l’entrée de son église feut interdite; et que au commencement il y eut quelques soldats et cappitaynes qui se vouloyent loger en sa maison en garnison, et de fait feut contrainct de composer et accorder avec eulx de ce qu’il leur bailleroit pour chascung jour, et que pendant ledit temps estoit détenu presque comme prisonnyer et semblablement ses serviteurs et domestiques; il scait qu’il n’eust osé pour lors intenter aucunes actions ni procès à l’encontre d’aucungs des habitans d’Auxerre de quelqu’estat et condition qu’ils eussent esté pour éviter l’inconvénient de sa personne, et n’osoit mesme se deffendre contre ceux qui l’attaquoient en justice; en laquelle crainte il est demeuré jusqu’à son décès.
Louis, par la grâce de Dieu roy de France et de Navarre, à tous présens et à venir, salut. Les feuz Roys noz prédécesseurs ne pouvoient nous laisser des tesmoinages plus exprès de loyaulté et des signallés services qui leur ont esté faictz et à l’Estat, que par la concession des previlleiges dont ilz ont recompencés ceux ausquelz l’affection a esté sy entière et la vertu tant particulière; et nous pareillement n’avons moyens plus légitimes, afin d’assurer noz subjectz du ressentiment que nous avons de telle fidellité et obéissance, qu’en confirmant ce qu’ilz ont obtenu sur ces considérations; car en ce faisant, nous les rendons certains des libéralités et gratiffications qu’ilz doivent attendre de nous, en nous continuant ce mesme devoir, et conséquemment les obligeront à y persévérer pour meriter nostre intention. Ce que nous voullons effectuer à l’endroict de noz chers et bien amez les viconte Mayeur, eschevins et habitans de nostre ville de Dijon, capitalle de nostre province de Bourgongne, en qui ces quallitez dès tousjours se sont sy heureusement renconstrés, qu’il ne reste rien à désirer d’eux qu’une suytte de leur zelle et bonne volonté conforme au passé et aux protestations qui nous en ont esté faictes par leurs dépputez; lesquelz nous ont très humblement supplié et requis leur octroyer à cest effect noz lectres nécésseres. Scavoir faisons, que par ces previlleges et lectres patentes accordées aus dictz habitans cy attachées soubz le contrescel de nostre chancellerye, nous estant apparu que toute justice haulte, moyenne et basse, mère, mixte, impère, civille, criminelle et politique, tant à la dicte ville qu’aux fauxbourgs, banlieux et déppendances appartient à icelle ville, laquelle s’exerce par les dictz vicomte Mayeur et eschevins, ensemble toutes places communes, espaves, confiscations, dations de tutelles et curatelles, la confection des inventaires de ceux qui décéddent en la dite ville, faulxbourgs et banlieue, de quelque quallité et condition qu’ils soient, sans exception, la prinse de personnes, biens et expédition de tous exploicts reelz, à l’exclusion des aultres officiers. La congnoissance, décision et jugement en première instance des crimes et délitz qui s’y commettent par toutes personnes générallement, comme aussy de ce qui déppend des crimes, garde des portes, guet de jour et de nuit pour la seureté de la dite ville et des différends qui en procèddent privativement, à tous noz juges en l’absence des gouverneur et lieutenants généraux en nostre dicte province de Bourgongne, pardevant lesquels ressortissent immédiatement les appellations qui en proviennent. Les pouvoirs d’ailleurs des dits habitans d’eslire par chacun an le dit viconte Mayeur, qui de mesme peut nommer dix aultres eschevins, lesquels sont réelluz à la plurallitées des suffrages, et tous ensemble eslisent jusques au nombre de vingt eschevins pour l’administration des affaires de la dite ville, et arrivant le decedz du dit viconte Mayeur font choix d’une personne capable pour exercer le reste de l’année la dite charge en son lieu. La liberté des ditz habitans pour les jeuz d’arcs, harballetes et harquebuse. Le droict de tirer au papegault chacun an à certain jour avec les franchises et immunitez y appartenans, et la permission de la pesche et chasse, ainsi que les aultres villes capitalles de nostre royaume, outre plusieurs exemptions, coustumes et previlleiges contenuz auxdites lectres patentes. A ces causes, nous avons auxdits viconte Mayeur, eschevins et habitans de nostre ville de Dijon, pour leur donner occasion de continuer en leur loyauté et obéissance avec le mesme soing qu’ilz ont faict cy devant, confermé et ratiffié, confermons et ratiffions tous et chacuns les previlleges, jurisdiction, exemptions, franchises, libertés, coustumes, droicts, usaiges, octroiz, permissions et immunitez ci dessus mentionnés et speciffiez aux lectres patentes de noz ditz prédécesseurs, et ainsy qu’ilz en ont bien et deuement jouy et usé, jouissent et usent encore de présent, iceux leur accordant et conceddant de nouveau par ces présentes, et en tant que besoing seroit, de noz grâce specialle, plaine puissance et autorité royal, revocquant tous edictz, ordonnances, lectres et arrêts au contraire. Sy donnons en mandement à noz amez et féaulx conseillers, les gens tenant nostre cour de Parlement et Chambre de noz Comptes au dict Dijon, bailly du dit lieu ou son lieutenant et autres noz justiciers et officiers qu’il appartiendra, que ces présentes, ilz ayent à faire enregistrer, et du contenu en icelle jouyr et user plainement, paisiblement et perpétuellement les dictz habitans et leurs successeurs, sans permettre qu’ilz y soient troublez ni empeschez en aucune manière que ce soit, ains les y conserver inviolablement, sans inovation. Car tel est nostre plaisir, nonobstant comme dict est quelconque edictz et choses à ce contraires, à quoy nous avons desrogé et desrogeons. § Donné à Paris, au mois d’aoust, l’an de grâce mil six cens dix, et de nostre règne le premier. § LOUIS. Par le Roy, la Royne régente, sa mère, présente. POTIER.
In nomine Domini, amen. Le cinquième jour du mois d’octobre, l’an mil six cens trente-six, après midi, pardevant nous Louis Noel Damy, prêtre, ancien chanoine de l’église cathédrale d’Aucerre, et Guillaume Charles, prêtre, aussi chanoine semiprebendé de ladite église, et chanoine de l’église collégiale de N.D. de la Cité dudit Aucerre, notaires apostoliques, duement insinués aux greffes des officialité et bailliage d’Aucerre; comparurent en personne vénérable Père dom Anselme Clairé, prêtre religieux de l’ordre de S. Benoît, congrégation de S. Maur, prieur de l’abbaye de S. Germain dudit Aucerre, lequel nous auroit remontré avoir appris de diverses personnes séculières et régulières, que lors de la prise dudit Aucerre, arrivée en l’an 1567, les capitaines la Borde, Blosset et autres Huguenots prirent et pillèrent les châsses des saints Germain, Aunaire et autres qui étoient dans l’église dudit Saint-Germain, et jettèrent les saints ossemens par terre avec grand mépris, lesquels saints ossemens furent ramassés par diverses personnes dévotes qui en auroient remis une grande partie entre les mains des vénérables religieux de l’abbaye et monastère dudit S. Germain, lesquels, pour sauver lesdites saintes reliques, les auroient mises et cachées dans le creux d’un gros pilier étant au dedans des grottes de ladite abbaye de S. Germain, proche et attenant la chapelle de S. Martin, au devant duquel fut gravée une croix dans la pierre, et depuis leur introduction dans ledit monastère de S. Germain, voyants lesdits révérends pères les fréquentes prières faites par grand nombre de personnes de l’un et de l’autre sexe au dedans des grottes dudit lieu et église dudit S. Germain, notamment au devant où étoit posée et gravée ladite croix, ils auroient fait ouverture dudit pilier, dans lequel ils auroient trouvé les saints ossemens, desquels ils n’auroient connoissance que par la tradition et ladite marque de la sainte croix. C’est pourquoy, de l’autorité et approbation de feu monseigneur Dominique Séguier, lors évêque d’Auxerre, après en personne en avoir fait l’ouverture, icelles reconnues et révérées et ensuite exposées à la vénération des fidèles, ils y auroient fait dresser et orner une armoire garnie d’étoffe avec décence, et sur divers gradins rangé lesdites saintes reliques, avec une vitre au devant et une fenêtre de bois au dessus garnie de serrures fermantes à clef, afin de pouvoir plus aisément satisfaire la dévotion du peuple et des pélerins qui y abordent de toutes parts, et commis un religieux de ladite abbaye pour montrer lesdites saintes reliques aux dévotes personnes qui avoient désir de les voir. Seroit arrivé, le neuf avril de l’an 1636, que le Père dom Deicole Vocelle, prêtre, religieux sacristain de ladite église, ayant été de ce chargé, se seroit présenté monsieur Guillaume Pirot, avocat en parlement et bailly de la terre et seigneurie de S. Maurice-Tirouaille, avec les RR. PP. Paulin et Girard Girardin, prêtres religieux capucins de la famille de Troyes, et auroient prié ledit dom Deicole de leur faire voir lesdites saintes reliques conservées dans lesdites grottes de cette église; ce qu’il auroit fait en conduisant ledit sieur Pirot et lesdits pères capucins avec un cierge allumé qu’il tenoit en main, premièrement au tombeau de S. Germain, et de là en entrant plus avant ausdites grottes, les auroient mené au devant du pillier cy-dessus mentionné, là où il auroit fait ouverture de l’armoire susdite et tiré un rideau de tafetas rouge, et montré lesdites saintes reliques à découvert, posées sur des petits degrés. Quoy faisant, ledit sieur Pirot et pères capucins ayant mis les genoux en terre, auroient fait leurs prières au-devant desdites saintes reliques, et incontinent après auroit ledit père Deicole refermé ladite armoire. Et sur ce que ledit père Girard Girardin, capucin, lui demanda quelle assurance ils avoient de la verité desdites saintes reliques, lui fut fait réponse par ledit dom Deicolé, que telle étoit la tradition publiquement reçue et approuvée de l’évêque depuis la reprise de ladite ville d’Aucerre, ce qui auroit été attesté par ledit Pirot. Sur quoy ledit pèae Girard Girardin, capucin, fit réponse que l’on pouvoit avoir mis d’autres ossemens que ceux des saints, et que l’on ne devoit pas si légèrement rendre vénération à des reliques qui n’étoient pas bien certaines ni avérées. A l’instant se fit dans ladite armoire un grand bruit comme d’un choc, fracas et cliquetis d’ossemens, comme s’ils se fussent choqués et froissés les uns contre les autres, et que le tout eût été renversé; lequel bruit continua l’espace d’un Ave Maria. Lors le père Paulin, capucin, dit: Tout est renversé là dedans; et incontinent le même bruit recommença avec plus d’effort et de durée; ce qui étonna tellement ledit sieur Pirot et lesdits pères Girardin et Paulin avec ledit dom Deicole, religieux bénédictin, que tout effrayé ledit sieur Pirot dit audit père Girard Girardin: Vous avez tort, il en faut demander pardon à Dieu et à ses bons saints. Lors lesdits pères Girardin et Paulin se prosternèrent à terre; ledit père Girardin dit: Je reconnais que Dieu punit mon incrédulité, je lui en demande pardon et aux bons saints, desquels les saintes reliques reposent en cette armoire. Puis s’étant assés long temps entretenu en priéres à genoux se releva avec les autres, et continua en ces mots: Faut-il que je sois si misérable que d’avoir eu ces sentiments? Par après tous ensemble visitèrent les autres saintes reliques et tombeaux contenus dans lesdites grottes, et arrivant proche la porte desdites grottes attenant la chapelle de la sainte Trinité, ledit révérend père Paulin, capucin, pria ledit dom Deicole, sacristain, de retourner à ladite armoire, et en faire l’ouverture pour voir en quel état et disposition étoient lesdites sacrées reliques, croyant qu’elles étoient toutes renversées. Ce qu’ayant été fait par ledit père dom Deicole, ledit père Paulin vit et reconnut que tous lesdits saints ossemens étoient en même ordre et situation qu’il avoit vu, c’est pourquoi il dit tout haut: je ne doute plus que le bruit fait ne soit un vrai miracle. Et se retira avec ledit sieur Pirot et ledit révérend père Girard Girardin. Ce qui a été attesté par ledit sieur Pirot et dom Deicole Vocelle à présent procureur de l’abbaye de Saint-Benoît dite Fleury-sur-Loire, étant l’un et l’autre présens au monastère dudit Saint-Germain d’Auxerre, qui nous ont prêté le serment en tels cas requis et certifié de leur âge; sçavoir ledit sieur Pirot âgé de soixante et huit ans, et ledit dom Deicole de cinquante quatre ans, qui en la présence dudit dom Anselme Clairé, prieur susdit, et des témoins soussignés, ont assuré ce que dessus contenir vérité. Fait au monastère de S. Germain d’Auxerre, les jour et an que dessus, en présence de vénérable frère Laurent Martin, prêtre, religieux aumônier de Moutier-en-Puisaye, et de dom Antoine Brugniart, prêtre religieux bénédictin demeurant audit monastère. Dont et de tout ce que dessus, ledit révérend père dom Anselme Clairé nous a requis acte pour lui servir en temps et lieu ce que de raison, que nous lui avons octroyé. Fait les jour et an que dessus. La minute des présentes est demeurée entre les mains de maître Louis Noël Damy, prêtre, ancien chanoine de l’église d’Auxerre et notaire apostolique. Signé frère Anselme Clairé prieur susdit, Pirot, frère D. Vocelle, G. Charles, Noël Damy.
Du vendredy vingt-sixième septembre 1636, Monsieur le Doyen y présidant, présent. Messieurs étant assemblés en leur chapitre, au son de la cloche, à l’heure accoutumée, Monsieur Noel a remontré à la compagnie qu’il seroit bon et expédient établir une bibliothéque, et prié Messieurs luy vouloir assigner un lieu pour l’établissement d’icelle Sur quoy mesdits sieurs ayant trouvé bon et loué le dessein dudit sieur Noel, lui ont assigné le petit chapitre pour y rétablir ladite bibliothéque, l’établissement de laquelle luy ont permis commencer quand bon lui semblera, sans que néanmoins il puisse contraindre messieurs de contribuer à la confection d’icelle bibliothèque, ainsi chacun à sa volonté. Rousselet.
Par-devant les notaires soubsignés, cejourd’hui 24e jour d’avril 1659, après midy, au lieu du prieuré et monastère de Notre-Dame de La Charité, noble homme Pierre Roussignol, conseiller du roy, lieutenant criminel en l’election de cette ville, et maistre Estienne Moullier, advocat en Parlement, procureurs fabriciens de l’esglise Sainte-Croix, d’une part reverend Père dom Thimothée Bourgeois, prieur claustral, et dom Charle de La Motte, procureur cellerier... lesquels de part et d’autre de leur bon gré pour terminer le procez cy devant encommencé et jugé par arrest de Nosseigneurs du grand conseil le 31 décembre 1657... pour auxquels obvier, nourrir paix et amitié entre elles ont transigé et accordé comme ensuit: Scavoir que lesdits sieurs Roussignol et Moullier, esdits noms, ont reconnu que l’esglise de Sainte-Croix leur paroisse et clocher dependent de Mgr le prieur, religieux et couvent de Notre-Dame de cette ville, auxquels ils ont consenty et accordé de vendre et delaisser les quatre cloches qu’ils ont nouvellement fait faire et qui ont esté depuis peu montées audit clocher, toutes foys et quantes que bon leur semblera, en payant comptant par lesdits seigneurs prieur et religieux le prix auquel elles seront estimées, à dire d’experts, dont ils conviendront ensemble, et pour les frais de la montée d’icelles et beffroy qu’il est necessaire faire pour eslever lesdites cloches, la somme de deux cens livres tournois; et les ayant lesdits seigneurs prieur et religieux acheptées et payées seront tenus de les delaisser audit clocher pour s’en servir par lesdits habitans paroissiens, scavoir des deux plus petites pour tous les offices et choses necessaires de ladite paroisse, et des deux plus grosses, seulement aux quatre festes solemnelles, celles de Notre-Dame, sainte Croix, Dédicace et du Saint-Sacrement et lors des orages. Que si lesdits habitans ou aucun d’eux veullent que lesdites deux plus grosses cloches sonnent aux enterremens, services et baptesmes ils ne le pourront faire sans en payer le droit de dix sols tournois pour chascune desdites deux grosses cloches, convenu pour le convoy enterrement et services des deffunts et la moytié pour les baptesmes. Et au cas que lesdits seigneurs prieur et religieux ne veulent achepter lesdites quatre cloches, mais en faire mettre d’autres dans ledit clochez lesdits paroissiens seront tenus de retirer les leurs et se servir de celles que lesdits seigneurs prieur et religieux y auront fait mettre, qui seront du moins de mesme grosseur et pois que celles qui y sont pour servir à ladite paroisse, comme il est cy dessus dit; au regard de celles desdits habitans et aux deux cas que lesdits seigneurs prieur et religieux fassent mettre de nouvelles cloches ou achettent celles des paroissiens ou qu’ils n’achettent les cloches desdits paroissiens et n’en fassent faire d’autres, et que lesdites cloches demeurent en l’estat qu’elles sont, lesdites cloches en aucune desdites trois manières specifiées ne pourront estre sonnées, lorsque celles qui sont dans le clocher du chœur de ladite eglise sonneront et pendant qu’ils prendront leurs repas, crainte que le son desdites cloches n’empesche d’ouyr leur lecteur au refectoire, scavoir, depuis l’Exaltation de sainte Croix jusques à Pasques pour le disner des dimanches et festes de garde, de dix jusques à onze heures, et pour les autres jours de onze jusques à midy, et le souper desdits jours de dimanches et festes, depuis les quatre heures et demye jusques à cinq heures, et pour les collations des autres jours, depuis cinq heures jusques à cinq heures et demye. Et depuis ledit jour de Pasques jusques à la feste de l’Exaltation de sainte Croix pour tous les jours, depuis les dix heures jusques à onze heures, sauf les mercredys et vandredys, auxquels l’heure est de onze jusques a midy pour le disner, et pour le souper depuis les cinq heures jusques a six heures. Et bien que lesdits seigneurs prieur et religieux n’achettent lesdites cloches, ils pourront neantmoins les faire sonner aux festes solennelles, processions generales et obsèques desdits seigneurs prieur et religieux dudit couvent, mesme pour les sermons aux frais et despens de qui il appartiendra, autres que lesdits seigneurs prieur et religieux. Et pourront lesdits seigneurs faire faire et avoir une clef pour entrer et sortir audit clocher, consentans lesdits fabriciens que lesdits seigneurs puissent faire oster et lever les qualités de curé et recteur mis sur lesdites cloches, en cas que cela se puisse faire sans les gaster ou endommager en leur son, et ou cela ne se pourroit pas faire sans dommage, pour executer ledit arrest accordent faire mettre sur une lame de cuivre que lesdites qualités de curé et recteur n’ont pu estre rayées à cause du dommage qu’elles auroient causé auxdittes cloches et que ledit Radureau ne peut prendre que celle de vicaire perpetuel, suyvant ledit arrest... et a ce moyen demeure ledit procès, circonstances et dependences, nul et assoupy; despens, dommages et interests respectivement pretendus quittes et compensés. Signé: PELLETIER et OGIER.
Cejourd’huy 5e jour du mois de juin 1696, à l’heure d’environ huit heures du matin, ce sont addressez pardevant moy Claude Hay, notaire royal en la prévosté royalle de Montigny-le-Roy, pour Mgr le prince de Condé, seigneur dudit lieu, Vincent Baudot mareschal, Jeanne Manteau, sa femme; Suzanne Dappougny, vefve de Claude Desbroufs, vivant laboureur, tous demeurants audit Montigny; Estienne Dappougny, laboureur demeurant à Merry paroisse dudit Montigny et Marie Léger, sa femme; lesquelles m’ont dit et fait entendre que plusieurs habitans dudit Montigny les traictent et qualifient de sorciers et disent qu’ils le sont. Pour leur faire voir et connoistre qu’ils ne sont de ceste qualité de sorciers et qu’ils ne l’ont jamais estez, ils se sont soubmis et se soubmettent tous volontairement de ce faire bégnier dans un endroit qui se trouvera le plus profond dans la rivière de Senain, pour veoir s’ils n’iront point au fond de l’eau, ou y allant ou non en dresser mon procès verbail. C’est pourquoi ils m’ont tous priez et requis de me voulloir transporter avec eux à ladite rivière de Senain avec mes tesmoints cy après nommez, ce que je leur ay octroyé, dont acte fait et passé en présence du maistre Jean Boussard, lieutenant au bailliage de Bleigny, y demeurant, Charles Bourguignon, chirurgien, demeurant à Seignelay, et Henry Petit, mareschal, demeurant à Héry, tesmoints; et à ladite veuve Desbroufe, ensemble lesdites femmes Baudot et Dappougny, ont déclaré ne sçavoir signer de ce requis et interpellez. La minute des présentes est signée desdits Baudot et Dappougny, desdits Boussard, Petit et Bourguignon, tesmoints, et de moy notaire susdit soubsigné. Ce fait, et à l’instant, j’ay notaire susdit soubsigné, assisté des tesmoints cy-dessus nommés, je me suis transporté avec lesdits Baudot, sa femme, Etienne Dappougny, sa femme, Suzanne Dappougny veuve Desbroufe, Claude Regnard et Claudine Deriau, veuve de Jean Jolliton, tous dudit lieu de Montigny, à ladite rivière de Senain, au-dessus du gué du bas des Pierres proche et au-dessous de l’abbaye de Pontigny, où estant sur le bord de l’eau de ladite rivière qui est un endroit le plus profond qu’ils ont pu trouver, tous lesquels se sont fait bégnier vollontairement et iceuz fait lier aux mains et aux pieds par Claude Massé, cordonnier, Jean Lhibault, laboureur, demeurants audit Montigny, et Nicolas Rousseau, laboureur demeurant à Venousse, qui s’y est trouvé et aultres. Et ensuitte ont tous esté les uns après les autres bégniés dans ladite rivière en présence de plus de deux cens personnes; par lequel bain c’est trouvé que ledit Vincent Baudot a enfoncé dans l’eau une fois seullement en ayant esté trouvé délié en le retirant et l’aultre fois n’a esté au fond de ladite eau; à l’esgard de ladite veuve Desbroufe et ladite femme Dappougny, ont enfoncé une fois; et quant audit Dappougny, Regnard et ladite veuve Jolliton n’ont nullement enfoncé dans l’eau. Dont et de tout ce que dessus j’ai notaire susdit et soubsigné dressé le présent procès-verbail, pour servir et valloir en temps et lieu ainsi qu’il appartiendra; dont acte. Et ont lesdits Massé, Thibault, Rousseau, ensemble ledit Regnard, lesdites veuves Desbroufe et Jolliton ont tous déclaré ne sçavoir signer de ce requis et interpellez; et quant audit Estienne Dappougny n’a voullu signer de ce requis. La minute des présentes est signée dudit Baudot, desdits Boussard, Bourguignon et Petit tesmoings, et de moi notaire susdit, soussigné. Et plus bas est escrit, controllé à Seignelay, par Noirot commis, suivant l’ordonnance. Signé: Hay, avec paraphe.
Louis, par la grâce de Dieu, roy de France et de Navarre, à tous présens et à venir, salut. Nos chers et bien amez les Maire, échevins, sindic et habitans de notre ville de Beaune, au duché de Bourgogne, nous ont très humblement fait exposer que cette ville, l’une des meilleures et des plus anciennes de la province, s’estant toujours distinguée par sa fidélité inviolable envers ses souverains, soit lorsque les ducs de Bourgogne en estoient possesseurs, soit depuis qu’elle a été réunie à notre couronne; les dits ducs et les roys nos prédécesseurs, pour récompenser les services importans par lesquels ses habitants se sont signalés dans toutes les occasions, leur ont accordé plusieurs beaux, droits, priviléges, concessions et octroys. Savoir la liberté de former un corps de ville et communauté, comme en notre ville de Dijon, souz l’autorité d’un Maire et prévost, six échevins et un sindic, un secrétaire et autres officiers qui la composent, avec tous droits de police, justice civille et criminelle qui leur est patrimonialle, tant dedans l’enclos de la dite ville de Beaune que dans les faubourgs et banlieue d’icelle, mesme l’intendance des deniers patrimoniaux et d’octroys de la dite ville et la prevosté sur les eschevins du bailliage, sans qu’il soit permis à aucuns autres officiers de faire capture, saisie, mainmise, exécutions ny autres exploits de justice en la dite ville, faubourgs et banlieue, qu’avec le ministère et l’assistance des sergens et officiers de la dite ville. Comme encore plusieurs foires, marchés, franchises, immunités, honneurs, proffits et divers autres droits; mesme, pour marque de leur fidélité, les roys nos prédécesseurs leur auroient accordés la garde des clefs des portes, ponts, passages et autres lieux publics de la dite ville, pour la conservation desquels ayant autrefois supporté de grandes dépenses affin de fortiffier la dite ville, scituée pour lors en pays limitrophe, et par cette raison importante audit duché de Bourgogne et autres estats; l’exemption des droits de francs fiefs, amortissemens et nouveaux acquets, leur auroit encore esté accordé, avec la liberté d’acquérir tous héritages, cens, rentes, revenus, seigneuries, justices et fiefs, pour les tenir et posséder ainsi que personnes nobles pourroient faire sans estre obligés d’en payer finance; en laquelle exemption ils ont esté maintenus par arrest contradictoire et jugement souverain des commissaires députés pour le fait des dits francs fiefs, amortissemens et nouveaux acquests, du 25 avril 1638; desquels priviléges, droits et concessions, nos dits prédécesseurs leur ont, par lettres pattentes, accordé de temps en temps les confirmations suivant lesquelles ils en ont plainement et paisiblement jouy jusque à présent. Nous ayant requis très humblement par notre bien amé messire Pierre Gillet, notre conseiller et Maire de la dite ville, pour ce député vers nous, qu’il nous plaise les maintenir et conserver dans les dits droits et priviléges, et pour cet effect leur en accorder pareillement nos lettres sur ce nécessaires. A ces causes, après avoir fait voir en notre Conseil les lettres pattentes du duc Odde et des roys nos prédécesseurs, portant confirmation des dicts droits, priviléges et exemptions des dicts exposans, et notamment celles des rois François I, du mois d’aout 1521; Louis XIII, du mois de mai 1616, et de Louis XIV, notre très honoré seigneur et bisayeul, du mois de janvier 1644, cy attachées sous le contrescel de notre chancellerie; de l’avis de notre très cher et très amé oncle le duc d’Orléans, régent, de notre très cher et très amé cousin le duc de Bourbon, de notre très cher et très amé oncle le duc du Maine, de notre très cher et très amé oncle le duc de Toulouse, et autres pairs de France, grands et notables personnages de notre royeaume; et de nos grâce spécialle, plaine puissance et authorité royalle, nous avons, par ces présentes signées de notre main, accordé, continué et confirmé, accordons, continuons et confirmons tous et uns chacuns les susdits priviléges, concessions, honneurs, proffits, libertés, fonctions, immunités, exemptions, franchises et autres droits dont les dits exposans sont en possession, pour en jouir par eulx et leurs successeurs plainement, paisiblement et perpétuellement, tout ainsy et en la mesme forme et manière qu’ils en ont par cy-devant bien et deuement jouy et usé, jouissent et usent encore actuellement. Sy donnons en mandement à nos amés et féaulx conseillers les gens tenans notre court de Parlement de Dijon, chambre de nos Comptes et trésoriers de France audit lieu, juges, baillis, sénéchaux, leurs lieutenans et tous autres nos officiers qu’il appartiendra, chacun en droit soy, que ces présentes ils ayent à faire lire, publier et enregistrer, selon leur forme et teneur, et du contenu en icelles, ils souffrent et fassent jouir et user les dicts exposans pleinement et paisiblement et perpétuellement, cessans et faisant cesser tous troubles et empeschemens à ce contraires. Car tel est notre plaisir. Et afin que ce soit chose ferme et stable à toujours, nous avons fait mettre notre scel à ces dites présentes. Donné à Paris, au mois d’octobre l’an de grâce mil sept cent seize, et de notre règne le second. § LOUIS. § Par le Roy, le duc d’Orléans, régent, PHELIPPEAUX. § Visa. VOYSIN.
Louis, par la grâce de Dieu, roi de France et de Navarre, à tous présents et à venir, salut. Nos chers et bien amés les vicomte Mayeur, eschevins et habitans de notre ville de Dijon, capitale de notre province et duché de Bourgogne, nous ont très humblement fait exposer que les priviléges qui leur ont été accordés par les ducs de Bourgogne, leurs premiers souverains, confirmés en suite par les rois nos prédécesseurs, depuis que le duché de Bourgogne a été réuni à notre couronne, et en dernier lieu par le feu Roi, notre très honoré seigneur et ayeul, suivant ses lettres patentes du mois de juillet mil sept cent dix neuf, outre la justice haute, moyenne et basse, civille, criminelle et politique, dans ladite ville, fauxbourg et banlieue, qui leur est patrimoniale, il leur appartient toutes places communes, épaves, confiscations, dations de tutelles et curatelles, et confections d’inventaires de ceux qui décèdent dans ladite ville, fauxbourgs et banlieue, de quelque qualité et condition qu’ils soient, sans exception, la prise des personnes, biens, et expéditions de tous explois réels à l’exclusion des autres officiers, le pouvoir de condamner et faire exécuter jusqu’à la somme de soixante cinq sols, sans qu’il soit possible d’en appeller. La connaissance, décision et jugement en première instance des crimes et délits qui se commettent par toutes personnes, comme aussi ce qui dépend des armes, gardes des portes, guet de jour et de nuit, et différends qui en procèdent, privativement à tous nos juges en l’absence des gouverneur et lieutenants généraux du dit pays, pardevant lesquels ressortissent immédiatement les appellations qui en proviennent. Que les dits habitans ont d’ailleurs le pouvoir d’élire chacun an le vicomte Mayeur, qui peut aussi nommer six échevins à la pluralité des suffrages, pour l’administration des affaires de la dite ville, et qu’arrivant le décès du dit vicomte Mayeur, ils font choix d’une personne capable pour exercer la dite charge le reste de l’année. Que les exposants ont pareillement le pouvoir de tenir et posséder francs fiefs et nouveaux acquets, sans pour ce payer ancune finance, ni être assujettis au ban et arrière ban. Qu’ils ont en outre la liberté de tirer aux jeux d’arc, arbalète et arquebuse, le droit de tirer au papegaut, chacun an, à certain jour, avec les franchises et immunités y appartenant, la permission de chasse et pêche, ainsi que les autres villes capitales de notre royaume. Le droit de foire franche, les premier de février et de juillet de chaque année, et plusieurs autres franchises et exemptions, droits, coutumes et libertés qui leur ont été accordés et octroyés, tant par les ducs de Bourgogne que par les rois nos prédécesseurs, dont ils ont toujours paisiblement joui. Mais comme depuis notre avènement à la couronne, les exposants ne nous ont pas encore suppliés de leur accorder nos lettres de confirmation, et que sous ce prétexte ils pourroient être inquiétés dans la jouissance de leurs droits et priviléges, c’est ce qui les oblige à avoir recours à notre justice pour leur être sur ce pourvû. A ces causes, ayant la même considération que nos prédécesseurs pour la fidélité, le zèle, l’obéissance et l’affection au service de l’Etat dont les exposants ont donné des preuves dans tous les temps, et voulant leur donner occasion de les continuer: de l’avis de notre Conseil, et de notre certaine science, plaine puissance et autorité royale, nous avons aus dits vicomte Mayeur, échevins et habitans de notre ville de Dijon, continué et confirmé, et par ces présentes signées de notre main, continuons et confirmons tous et chacun les priviléges, juridictions, exemptions, franchises, libertés, coutumes, droits, usages, octrois, permissions et immunités, tels qu’ils ont été ci dessus expliqués, à eux accordés et concédés par les lettres patentes tant des ducs de Bourgogne que des rois nos prédécesseurs. Voulons et nous plaît qu’ils en jouissent et usent tout ainsi qu’ils ont bien et duement joui, jouissent et usent encore à présent, pourvû que les dits priviléges n’ayent été révoqués par les rois nos prédécesseurs et par nous, depuis notre avénement à la couronne, par aucuns édits, déclarations et arrêts. Si donnons en mandement à nos amés et féaulx conseillers, les gens tenant notre cour de Parlement et Chambre des comptes à Dijon, que ces présentes ils ayent à faire enregistrer, et du contenu en icelles, jouir et user, les exposants et leurs successeurs, pleinement, paisiblement et perpétuellement, sans permettre qu’ils y puissent être troublés, empêchés ni inquiétés. Car tel est notre plaisir. Et afin que ce soit chose ferme et stable à toujours, nous avons fait mettre notre scel à ces dites présentes. § Donné à Versailles, au mois de décembre, l’an de grâce mil sept cent quatre vingt un, et de notre règne le huitième. § LOUIS. § Visa: HUE DE MIROMENIL. § Par le Roy, AMELOT. § Enregistrées sur la requête des vicomte Mayeur, échevins, sindic et habitans de la ville et commune de Dijon. Les conclusions du procureur général du Roy, pour jouir et user par les impétrans et leurs successeurs du contenu aux présentes, selon leur forme et teneur. Fait en la Chambre des comptes à Dijon, le quatorzième décembre mil sept cent quatre vingt deux. § CINQFONDS. § Enrégistré au greffe de la Cour, conformément à l’arrêt du deux décembre mil sept cent quatre vingt deux. § LAURENT.
Anno Domini sexcentesimo, regnante Brunechilde, Francorum regina, et ecclesiam Romanam regente sanctissimo Gregorio papa orthodoxo, ecclesie doctore egregio, constructum seu edificatum fuit hoc monasterium in honorem sanctissime Trinitatis et Beatissimi Martini, Turonum presulis, qui, in pago seu in suburbiis Æduorum, dum templum everteret, et unus gentilium stricto cum gladio eumdem peteret, ejecto pallio, nudam cervicem percussori prebuit. Sed cum ille dexteram altius extulisset, resupinus corruit consternatus, et dominico motu veniam precabatur. Ut ergo presentia sua hunc locum visitasset dictus almus presul, in eodem loco devotione maxima, quam erga sanctissimum Martinum, presulum gemmam, gerebat, mota prefata Brunechildis regina, hoc venerabile cenobium fundavit ac mirifice construxit, columnis marmoreis ac trabibus abietinis formosis idem decenter ornavit, et musivo opere mirifice decoravit, hortata et commonita à dicto sanctissimo Gregorio, qui hanc ecclesiam largifluis privilegiis et libertatibus decoravit annuloque proprio roboravit, et voluit idem monasterium ab omni humana subjectione esse liberrimum, prout patet cuilibet registrum dicti S. doctoris intuenti. Post cujus basilice, domorum et ceterorum operum in monasterio requisitorum edificationem, ibidem institutus fuisse legitur ordo monasticus qui postmodum dicebatur: ORDO BRVNECHILDIS regine et merito appellari poterat, tum ob copiosum cetum monachorum, ibi pridem ordinate, regulariter et secundum Deum viventium, tum etiam ob redolentiam virtutum et morum in sacratis viris jamdudum ibi Deo famulantibus viventium. Quorum fuit primus Luppo abbas a dicto Beatissimo Gregorio institutus, et ne mendicitatem paterentur monachi in hoc loco Deo famulantes, dicta regina amplissimis redditibus, mansis, mancipiis et terris in diversis regni Francie dispositis ditavit; que licet plura alia monasteria edificaverit, in hoc tamen sacro cenobio sub magno altari et in ingressu capelle gloriosissime Marie Virginis glebam sui corporis reponi voluit in tumulo marmoreo. Que reliquiis, Beatorum apostolorum Petri et Pauli hunc locum ornavit, sibi a B. Gregorio datis............... etc. Et hec quidem reparatio hujus venerabilis cenobii confirmata extitit anno Domini octingentesimo septuagesimo octavo a synodo apud Eduam congregata, precepto et auctoriate Johannis pape et rogatu Ludovici imperatoris et Francorum regis dicti Caroli Calvi filii, qui dona a Brunechilde et suo tempore donata monachis hujus loci ratificando confirmavit, que et Carolus Crassus suo annulo roboravit, etc. Cujus (Caroli Calvi) imago sculpta super hujus ecclesie pinnaculum in parte anteriori patet, etc. Ergo vos qui hoc monasterium antiquissimum visitatis...... cavete ne......... maledictiones SS. patrum Beatissimi Gregorii pape, Nicolai II nec non, etc., incurratis.»
Ego Guigo, comes, et ego Mathildis, uxor ejus, comitissa Nivernensis et Forensis, omnibus præsentes litteras inspecturis, notum fieri volumus quod dilectus et fidelis miles noster Johannes de Castro-novo recognovit coram nobis se dedisse domini et fratribus Belliloci in Bello Larrico cartusiensis ordinis, in perpetuam eleemosynam pro remedio animæ suæ et antecessorum suorum quinque solidos census, tribus denariis minus, quos prædicti fratres eidem Johanni debebant in festo Sancti Remigii, de terris quas acensaverat eis aute Granchiam ipsorum de Champbaviart, et terram quam habebat in Valprofunde et totam decimam quam habebat apud Monz. Dicti vero fratres affectionem illius benigniter attendentes, concesserunt illi duos panes conventuales quamdiu vixerit, singulis diebus dominicis percipiendos in supradicta granchia de Champbaviart ita quod post decessum ejusdem uxori vel hæredibus illius prædicti fratres super hoc in aliquo nos tenentur. Nos autem prædictam donationem gratiam habentes et acceptam, ad preces utriusque partis præsentes litteras fecimus in testimonium veritatis sigillorum nostrorum munimine robari. Actum anno gratiæ Mº CCº tricesimo quinto.
ACTA Postquam gloriosus Irenaeus, episcopus et martyr migravit ad coelum, medio fere noctis vultu terribili, umbrae pacifico, cum multitudine martyrum ad sanctum Polycarpum veniens, ait: Agnosce filium tuum, quem erudisti, pater. Sancte sacerdos, agnosce Irenaeum tibi fuisse ministrum. Ecce accepimus promissionem, quam nobis promisit Rex coelorum et terrae. Nihil nobis de promissione sua fraudavit Redemptor noster. Audi, pater, verba filii tui: transmitte nunc duos Presbyteros, id est, Andochium et Benignum, et Thyrsum diaconem, Galliarum urbibus, viros virtutibus et sapientia plenos, quos consimilis gloriosus exspectat triumphus: ut, quia paucitas a Christianis ibi remansit, Baptismatis gratiam praebeant. Quia notum tibi sit, sanctissime pater, quod gens illa, inspirante Domino, copiose desiderat servire Christo. Haec eum loquentem, sicut eum agnoscebat, ita et beati Martyres in alio cubiculo eum audiebant, atque per soporem videbant. Sed cum haec sancto suo sermone locutus fuisset, iterum psallentes atque gaudentes redierunt ad coelos: in quo cubiculo tantus invaluit odor suavitatis, ut aestimarent, se paradisi miris odoribus conlocari. [2] Mane autem facto, S. Polycarpus suos adloquitur Fratres, referens eis, quae gesta fuerant, et ut felix aggrederentur iter jubet. Ipse vero S. Andochius et Benignus et Thyrsus, quae, Christo confortante, jubentur, gaudio magno repleti de tam sancta jussione Christi, non tardi de praeceptis, vigilata nocte, psalmis et hymnis Deo gratias agentes. Usque ad naviculam S. Polycarpus deducens, et valedicens, ait: Angelus Domini comitetur vobiscum; Spiritus sanctus sit in visceribus vestris. Magna vos gloria coelestis exspectat, o piissimi Fratres. Verbum Domini gentibus praedicate; adventum Christi omnibus annunciate. O quam speciosi pedes euangelizantium pacem! Multos habetis adjutores et intercessores vestros, qui pro vobis Dominum interpellare non cessant. Ne vos longi itineris conturbet austeritas, non regionis longinquitas; aut parentum desiderio coagulescat cor vestrum. Non vos minae aut impiissimi caesaris conturbet impietas. Sit in cordibus vestris B. Pauli apostoli sermo: Quia non sunt condignae passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in Sanctis. Polycarpus ait: Vale nobis dicite, Fratres; et lacrymans dixit eis: Paradisi vos gloria, et ante tribunal suum reportantes fructum laboris vestri Christus excipiat, et in illa felicium justorumque regione consociet Athletas suos, ubi lux permanet, et vita regnat; ubi priorum fides beata de vultus sui praesentia vivae claritatis inradiat; ubi alumna paradisi et candidata coeli turba concluditur. [3] Et ascendentes in naviculam, celeriter eos ad Massiliam unda maris adduxit. Egressi itaque ad terram, ad Lugdunensium diriguntur urbem, et usque ad S. Zachariam presbyterumpervenientes, qui latenter in crypta inter sepulcra martyrum latitabat; et cum eodem verbum Domini meditantes, atque in Christo gaudentes et sperantes, ut suos dirigeret gressus, angelo admonente, ad Augustodunensem diriguntur civitatem. Erat tunc temporis Faustus, nobilissimus vir praefectorius, qui sub chlamide (propter iniquissimi caesaris minas) Christum latenter colebat; cujus beati viri audita benignitate ac fide plenissima, ad eum, angelo monente, veniunt. Qui cum eos vidisset, sicut thesaurum coelestem, ita eos excepit: et cum eos presbyteros esse cognovit, suppliciter exoravit, ut omnibus amicis et familiae ejus Baptismatis gratiam condonarent. Defuncto igitur nequissimo Severo imperatore morte, quam quaesivit et invenit, succedente Aureliano nequiore, qui, sicut imperium, ita et malitiam adeptus est, ubique similiter Christianos, qui idolis non sacrificassent, per diversas provincias diversis suppliciis maceratos, gladii jubet finiri sententia. Sed, ubi est plenissima fides, nec potestatem adversam timet, nec minas reveretur. [4] Habebat tunc temporis vir inluster Faustus filium quasi trium annorum, nomine, Symphorianum ; quos supplicirer exoravit, ut et eum Baptismatis gratia consecrarent. Quod ipsi gaudentes, S. Benignus eum baptizavit, Andochius vero eum de sacro fonte suscepit. Qui Symphorianus repletus Spiritu sancto, cum esset fere viginti annorum, gloriosam et immarcessibilem martyrii meruit coronam accipere; qui virtutibus manifesta probatione semper praeclaruit. Nuper quidem ipso tempore omnes amici vel familia domus Fausti per hos beatissimos Martyres Baptismatis gratiam fuerunt adepti. Erat in illis mirabilis virtus Christi; coecorum oculis lumen infundebant, daemones de obsessis corporibus effugabant, debilium membris sanitatem reddebant. Habebat autem vir inluster Faustus sororem sibi germanam Lingonicae civitatis matronam, nomine Leonillam , cujus erant parvuli gemini nepotes ex filio suo tres, viri aspectu pulcherrimo, animo pulchriore; id est, Josephus et Eleusepphus et Melasippus, quos divinis litteris erudiebat. Erat in iis gratia plena, sed baptismi ablutionem, non erat, qui praeberet. [5] Tunc praestantissimus vir S. Benignum presbyterum, sicut margaritam pretiosam aut munus coeleste, sorori transmisit; sicut manna coeleste aut margaritam splendidam Leonilla excepit. Quo excepto, hi gemini tres fratres Baptismatis gratiam consecuti sunt. Qui, accepto Spiritu sancto, cum fuerunt viginti et quinque annorum, a persecutoribus sunt comprehensi. Longum est enarrare, quantam fuerunt perpessi poenam; sed victricem accipiunt coronam. Hi sequuntur Agnum, quocumque ierit, quos ipsius Agni sinceritas gemmis insignibus coronavit; quod Passio ipsorum plenius declaravit. Quae matrona similiter omnes domus, utriusque sexus, conditionis et aetatis per S. Benignum Baptismatis gratia consecravit. Laetabantur in Christo fideles fidelissimae domus, conroborabatur in eis inambigua et plenissima fides. Erat autem Aurelianus iniquissimus caesar constitutus in extremis finibus Galliarum, et ad civitatem veniens Senonas, data ab eodem omnibus praepositis loci sententia, qui se Christianos profiterentur, diversis suppliciis macerari, cruciatibus mancipari; et quicumque diis nostris non sacrificaverint, gladii eos et capitali jubemus finiri sententia. [6] Erat autem ager nobilissimi viri, cui nomen est Sedelocus. Dum SS. Andochius et Thyrsus ad praefatam domum, quae est in publico aggere, intrepide venirent, et praedicatione sua cunctis perdocerent ad salutem, quidam negotiator ibidem residens, nomine Felix, Christianus jam, Orientalis vir, cujus negotiatio quotidie erogabatur in pauperes, S. Andochium presbyterum, et Thyrsum diaconem in suo excepit officio. Et cum se virtutibus manifesta traditione populis demonstrarent, subito Aurelianus imperator de civitate veniens Senonis, ubi ad praefatam domum adgressus fuisset, sibi tentoria tendi praecepit. Unus ostiarius crudelissimi caesaris, dum Felicis hospitium ingressus fuisset, invenit SS. Andochium et Thyrsum, Christi verbum praedicantes: fremebundus veniens, nunciavit, quod Christiani in domo Felicis residerent. Quod audiens, secundum suae rabiei morem in conspectu suo eos praesentari jussit. Felix Andochio ait: Ne patiaris, me separari a corona pietatis tuae, quam accepturus es a Christo, Pater; sed orationibus vestris adjutum pariter me perducatis ad pretiosam martyrii vestri coronam. Et facta oratione, intrepidi pergunt. Ligatis post tergum manibus, ducti sunt in conspectum iniquissimi caesaris. [7] Quibus Aurelianus ait: Cujus regionis homines estis ? aut quod nomen vestrum? aut quem Deum colere vultis? S. Andochius ait: Orientales homines sumus, a sancto patre nostro Polycarpo episcopo missi. Christum conditorem coeli, maris et terrae, et quae in eis sunt, colimus. Nomen meum Andochius, fratrum meorum Thyrsus et Felix. Aurelianus ait: Numquid ad inritandam potentiam nostram et deorum dearumque nostrarum tam longi itineris spatio venistis? Andochius ait: Nos venimus a Christo admoniti, cujus verbum incorruptum gentibus praedicamus. Aurelianus ait: Numquid in regionibus vestris, aut in provincia ista non cognovistis, quod antecessorum imperatorum et nostrae auctoritates sanxerunt, quod ii, qui diis nostris non sacrificaverint, diversis suppliciis adflictos gladii eos jubemus finiri sententia? S. Andochius ait: Nefas est, Deum conditorem derelinquere, et coli lapides et ligna, idola muta et surda. Aurelianus ait: Muta et surda esse dicis invictissimum Jovem, Mercurium atque Saturnum? Andochius ait: Hos, quos tu nominas, daemonia esse manifesta probantur; nam species eorum absque visu, absque gressu, absque tactu esse videntur. [8] Aurelianus ait: Sacrificate diis nostris, ut ex aerario publico remuneratos, primos vos in meo palatio esse constituam; et ne male pro Christo vestro, qui ab hominibus est crucifixus, moriamini. Ab hac voce hi tres clamantes dixerunt: Aurum et argentum tuum tecum sit in perditione, lupe rapax; quia credis, te donum Dei per pecuniam supplantare. Nos pro Christo potius mori volumus, quam ab eo recedamus, ubi plus justi, quam sol, in regno coelorum refulgent; et illis ibi erit lumen aeternum et vita immortalis, et dabitur illis ibi, quod nec oculus vidit nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus diligentibus se. Nam ii, qui diis tuis deserviunt, ibunt in tenebras exteriores, inextinguibili igne, quod praeparavit patri tuo diabolo et angelis ejus. Ibi illorum fletus erit et stridor dentium; desiderabunt lumen, et non videbunt. Nam si velis credere Christum, non introieris. Tunc iniquissimus caesar tradidit eos tortoribus, dicens: Nisi hodie sacrificaverint, diversis poenis eos adfligite. Tunc beati Martyres caesi, in ulmum cujusdam inversis manibus pariter suspenduntur, et rotae impletae saxis eorum pedibus conligantur. [9] Et dum tantam fuerant tota die perpessi poenam, psallebant, dicentes: Deus in adjutorium nostrum intende, Domine, ad juvandum nos festina. Et ita tamen erant integri, quasi nec unam plagam accepissent. Post haec iniquissimus caesar in crastina ipsos sibi praesentari praecepit, et ait: Sacrificate diis nostris, qui propter inobedientiam vestram talem fuistis perpessi poenam. Responderunt ei dicentes: Agnosce, miser, quia minae tuae et supplicia nobis refrigerium praestant. Caesi Auctorem lucis non negavimus; suspensi, Christum semper confessi sumus. Aspice nos; inlaesi ante conspectum Dei nostri stamus; quia Christus noster, quem tu negas, servos suos semper custodire promisit. Audiens autem haec Aurelianus, ignem praeparari praecepit; accensoque igne, ait: Aut sacrificate diis, aut in ignem vos, ligatis manibus et pedibus, jactari praecipiam. Ad haec toti tres una voce, unoque consensu clamantes, dixerunt: Ecce carnes, quas ad tempus in potestate habes. Quod malitiae tuae diabolus dictaverit, fac; feri, occide, assa, et manduca; nam nos non mutas a Christi confessione, qui et tuam detergere habet perfidiam. [10] Accensoque igne, ligatis manibus et pedibus, eos in ignem jactari praecepit: et nihil nociti ab omni conbustione ignis, resolutis ligaminibus, stantes in fide, psallebant in medio igne, dicentes: Probasti nos, Deus, igne nos examinasti, sicut examinatur argentum: transivimus per ignem et aquam, et induxisti nos in refrigerium. Dum haec aguntur, tanta coruscatio coelestis infremuit, et imber pluviae super ignem descendit, ut nullus aestimaret, ibi fuisse ignem accensum. Et ita intrepidi et liberati in conspectu Aureliani adfuerunt, dicentes: Agnosce nos, miser; vide, quanta sit virtus Christi. Vides nos inlaesos in tui praesentia iterum convenire. Crede Christo, et non timebis illius ultimae diei necessitatem; quia, quantum homo negligens est ad delinquendum, tantum misericordia Domini dives est ad remittendum. Aurelianus ait: Dii nostri vobis subveniunt; et vos dicitis, Christi auxilio vos esse defensos. Andochius ait: Saxeum habes cor, ut non credas Creatori coeli et terrae, nec mirabilibus ejus. [11] Tunc impiissimus caesat secundum suae rabiei morem pariter eis vectibus colla feriri praecepit, ut ita finirent pretiosam et splendidam temporalem vitam, accepturi aeternitatis gaudia et immarcessibilem coronam. Acta sunt haec circa sanctos Dei Martyres, id est, Andochium presbyterum et Thyrsum diaconum, et Felicem, octavo Kalendas Octobris. Post haec Aurelianus imperator ad Augustodunensem dirigitur urbem. Audiens autem Faustus, quod talia in Sanctos Dei in suo agro per Aurelianum imperatorem diabolus fecerat, noctu veniens cum Symphoriano suo filio, qui erat jam tunc temporis quasi annorum quindecim, sanctos Dei Martyres recondidit sepulcris, ubi quotidie virtus Domini mira declaratur. Illic lacrymas fundens S. Symphorianus, vigiliis et orationibus vacans, nolebat a loco illo removeri ; Nobilissimus autem vir Faustus beatorum Martyrum Passionem, Deo juvante, composuit et scripsit ad laudem ipsius, cui est honor et gloria et virtus cum Sanctis suis nunc et semper, et in cuncta saecula saeculorum. Amen.
VITA  [1] Operae pretium est; Fratres dilectissimi, et rationabile, nos unum Omnipotentem, qui est origo totius sapientiae, in omni loco dominationis ejus, tota mentis et corporis collaudare fortitudine, et in omnibus ejusdem operibus Domino confiteri et benedicere. Et quoniam, Scriptura testante, benedicunt omnia opera Domini Domino, maxime oportet ut nomen Domini benedicat brationabilis creatura, quae ad imaginem ejus facta est, ut testatur liber Geneseos in principio. Ubi autem et in quibus laudetur magnificentia ipsius, indicat David Propheta, dicendo: Laudate Dominum in Sanctis ejus. Laudatur Domini Jesu Christi patientia, quando Sanctorum cum eo in caelis regnantium a fidelibus praedicantur opera. Dignum est itaque ut in Ecclesia eorum nomen sit memorabile, qui semet abnegantes, crucem suam in vita detulerunt pro Christi nomine. Verum, quando de omnibus totius mundi, lingua vel ratio non potest dicere, nec ut meruerunt mentionem eorum ullus sermo valet exprimere; oportet saltem nos eorum opera recitare et nomina, qui pro nobis desudantes tota die laboraverunt in Domini vinea. [2] Imprimis siquidem Beatissimum Heraclium pro posse dignius extollamus vocibus, qui Senonensis Ecclesiae effulsit Pastor quartus decimus. Successit namque in Episcopatu, beato et magni meriti Agricio: qui clarus miraculis, corpore quiescit in Apostolorum Principis monasterio extra civitatem, in illo quod Vivus vocatur suburbio; de cujus vita vel virtutibus non est modo tempus disserere, quia ad eum quem sermo noster desiderat, festinamus tendere. Hujus igitur sanctissimi Praesulis Heraclii generatio gloriosa, in nostrorum librorum non reperitur pagina, quia ut scriptura visa est testari in aedificio principalis ecclesiae, ternis vicibus eadem fuit vorata flammarum voragine. Eodem etiam tempore liber vitae vel operationis ipsius sanctissimi viri, sicut a patribus traditur, ejusdem ignis deperiit incendio; nec fuit qui repararet, turbatis omnibus tantae calamitatis periculo. Scimus tamen, nec est sapientibus incognitum, quia Sanctis Dei nihil nocet ad laudis eorum cumulum, utcumque in mundo habuerint nativitatis exordium: quod maxime Scriptura monstrante declaratur, quia textu sancti Euangelii manifestum reperitur; quod factus homo Dei filius non ministros elegit, quos sanguis ornaret regius; sed de plebe piscatores, manu victum quaerentes et retibus. Hos itaque tanta Spiritus sancti confirmavit gratia, ut invicti superarent terrenae dignitatis supplicia, nec timerent cruciatus sustinere prae caelesti gloria. [3] Magnus autem Sanctus iste, cujus hodie celebramus solennia, etsi martyrium non senserit, nec tormentorum genera; non est tamen incredibile, nec dubitatur ab aliquo, actus ejus et vitam placuisse Altissimo. Debemus etiam procul dubio sentire, quia, si necesse esset, cruciatus corporis non timeret sustinere; qui quamdiu vixit geminae dilectionis intimo flagravit ardore. Hoc namque verum esse ipsius sanctitatis [signum] demonstravit caritas, quando per eum unum quoddam operari dignata est divina benignitas, quod ad propalandum perfectionis illius testimonium, in subsequentibus denudabit nostrae lectionis studium. Quodam etenim tempore, dum pastorali curae deserviret devotus, et caelestia cogitaret; caecus quidam a nativitate, a parentibus est praesentatus, deprecans cum aliis, ut orbitati suae apud Deum subveniret miseratione et precibus. Ipse vero, divinae pietatis roboratus gratia, retinens in animo, Regem caeli ac terrae Dominum posse omnia; flexis genibus in terram corpore prosternitur, et ante majestatem Jesu Christi supplicando lacrymis perfunditur. Deinde toto spiritu versus ad Dominum, erectis luminibus divinum exposcit auxilium; deprecans, quatenus ille, qui cuncta creavit ex nihilo, lumen caeco redderet suae virtutis signaculo. Sentiens itaque precibus suis Domini nostri adesse potentiam, erigens se constituit ante omnium qui aderant praesentiam. Denique facto sanctae Crucis signo in caeca facie, praesens lumen recepit qui numquam viderat; laudes Dei clamantibus cunctis. In hac igitur virtute tam admirabili sentire debet, quisquis mente adhaeret fidei, quam gloriosus in miraculis extitit; quamque Deo carus in vita enituit, per cujus manus divina pietas tantum opus edidit. Raro autem vel numquam in librorum serie invenitur, quod alicujus Sancti merito lumen caeco nato redderetur, nisi per Dei filium; sicut Euangelica lectio testatur, quando faciem caeci nati linivit ex sputo, dicens; Vade ad natatoriam Siloë, et lava: et ivit, et lavit, et vidit, et credidit Domino. Quapropter omnibus modis extollenda est istius Sancti gloriosa devotio, qui Dominum ac Redemptorem nostrum imitatus est in tali miraculo. [4] Verum ne alicui videatur istud incredibile, quamvis superius dictum sit, Vitam illius fuisse destructam flammarum voragine: hoc namque in quodam antiqui temporis libro scriptum invenitur. In Hymno quidem uno, qui ad laudem ejus adhuc in ecclesia recitatur, in qua (ut in sequentibus dicetur) corpus defuncti quievit, ibi etiam de ipso illud scriptura ostendit, quod credere debet quicumque legere vel audire poterit. Tempore etenim quo Clodoveum, Regem Francorum, Beatus Remigius vitali lavacro perfudit; idem Pastor noster, praesens et cooperator, cum eo divinum opus complevit; quando amborum meritis Chrisma sanctum detulit visio Angelica, sicut Vitam ejus legentibus declaratur in Remensi Ecclesia. [5] His et aliis Praesul noster decoratus virtutibus, Senonensem Ecclesiam bene rexit, curis intentus Pastoralibus: qui (ut per successionis seriem ad nos usque manavit) castitatem veram animi et corporis in vita semper amavit; et ut pius Dominus illam sibi conservaret in omni tempore, ecclesiam quamdam extra muros construxit, in honore S. Joannis Apostoli et Euangelistae: qui, sicut librorum testatur historia, immaculatus et virgo permansit usque ad vitae ultima. Quod bene in Domini dilectione demonstratur omnibus, qui eum honorando dilexit ceteris Apostolis amplius, et Virgini Matrem Virginem commendavit in cruce positus. Ecclesiam vero supradictam idem Pontifex noster ex rebus propriis pulchre ditavit, et quae digne Deo in ea deservirent Virgines aggregavit: saepius quoque in illa celebravit Missarum solennia, credens et confidens in Domino, sibi profutura beati Apostoli orationes et merita. Et quoniam idem locus in secretiori parte suburbii erat positus; saepe hominum fugiens consortia, ibi Deo serviebat vigiliis et orationibus. [6] Postquam vero Spiritu sancto sibi revelante cognovit, quod deposito corpore, a Deo mercedem laboris reciperet, cui devote servivit; tactus febris incommodo, beata membra in lecto recubans collocavit. Tandem quammultis hinc et inde lacrymantibus, plurimis vero prae doloris angustia vociferantibus, jacens ut Christianum decet in cinere et cilicio, levato super se sanctae Crucis signaculo, deposito carnis onere, animam reddidit Domino. Omnibus igitur pari voce concordantibus, ad supradictam ecclesiam, quam ipse construxerat, honorifice deportatus, in optimo loco, sicut in vita jusserat, est tumulatus. Facta sunt autem ibi, ad laudem Dei, plura miracula, quae multis modis experta fuit multitudo languentium varia; dum quisque sospes regreditur a tumulo, qui debilis venerat, perculsus aliquo membrorum incommodo. In Episcopatu quoque successit ei beatissimus Paulus, ejus frater secundum carnem, Confessor egregius: qui eamdem ecclesiam, pro Apostoli et fratris amore, nimium-dilexit; in eaque corpore sepultus juxta fratrem, in pace quievit. [7] Labente denique curriculo multorum temporum, et crescente numero Christianum nomen persequentium; timentes cuncti hujus civitatis incolae, quod Pagani venientes corpora Sanctorum tractarent pessime, quia per idem tempus totum regnum vastabant; communi consensu, amborum tollentes Reliquias, cantantibus Clericis, cum honore maximo, detulerunt in principalem ecclesiam D. Stephani Protomartyris. Ibi etiam, sicut adhuc videri potest, in uno eodemque loco positi, in Domini pace quiescunt, auro et argento circumdati. Credimus autem, nec alicui debet esse dubium, quia quisquis iisdem patrocinantibus divinum postulat auxilium, si bene vixerit, per eorum merita consequetur veniam a Domino Jesu Christo; qui cum Patre et sancto Spiritu vivit et regnat, per omnia secula seculorum. Amen.
Passio sancti Mammetis Martyris Cum primitus ab Aureliauo persecutore christianorum per uniuersum mundum missum esset : ut quicumque simulacrorum comtempnerent cultum uariis tormentorum generibus necarentur. Erat in Caesarea capadociae : puer annorum duodecim nomine Mammes huius parentes iusti colentes deum docuerunt ab initio filium suum domini legem : Post quorum mortem ualde custodiens uitam suam beatissimus puer ambulabat in praeceptis : et iusticiis domini lesu Christi : sine querella amabatur ab hominibus : a quibus uidebatur propter uerecundiam suam. Hic cum in ea ciuitate imperatoris Aureliani uideret impleri praecepta : et templis uictimas fieri : ferre non potuit derelictis enim bonis suis cum peccoribus tantum secessit in montem : Cuius sylua erat densissima : et uiuebat illic orationibus et lectionibus uacans : pascebaturque tantum lacte gregis sui. Cum haec eius esset uita : audita est uox dicentis sibi : Mammes descende ad campum : et statim descendit in campum : et inuenit illic uirgam positam et euangelium : quod cum legisset dixit : Domine cui me iubes annunciare euangelium tuum : et uox ad illum : Aedifica tibi domum in monte : et ostendam tibi : quibus annunties. Et ascendens beatissimus Mammes in montem praecisis arboribus fecit domum. Aedificauit altare : et sedens legebat librum : quem inuenerat in campo. Et factum est : legente illo conuenere innumerabilia animalia syluestria ab omnibus pene feris : genere diuersa : quae prostrata adorabant eum. Post fixa genua respiciebant ad dominum sursum : et ut erat tempus egrediebantur ferarum genera masculina : et remanebant foeminae agrestes simul cum mansuetis lacte huberibus plenis : et intellexit ea a se simul cum grege suo mulgeri debere : et mulgens coagulansque caseum faciebat : quod cum abunde esset : Orauit ad dominum dicens : Domine quid faciam de hoc fructu : quem dedisti mihi : et dixit | ad eum in uisu dominus : descende ad portas cesareae : et inuenies ibi pauperes : uiduas et orphanos : distribue illis. Haec mirabilia uidentes quidam nunciauerunt Alexandro praesuli : qui erat missus ab Aureliano tyranno dicentes ei : quod magus esset : et maleficaret omnes feras syluarum. Audiens haec iudex stalim misit ad eum equites duos in montem : in quo habitabat. Ipse autem obuius factus est eis : interrogantes cum dixerunt : ubi habitat hic puerulus nomine Mammes : uel ubi manent peccora eius ? Respondit ad eos : Non noui : neque scio hic aliquem Mammen nomine ubi habitet. Iterum dixit eis : Quid eum uultis . Dicite mihi : et demonstrabo eum uobis. Audientes autem illi : dixerunt ei. Proditio facta est de eo ad praesidem : eo quod maleficiis detineat animalia syluarum : et ob hoc quaerit eum. Tunc Mammes plenus spirilu sancto respondit eis : edamus primum et gustemus. Venientibus autem in domum posuit eis caseum et aquam. Manducantibus autem eis facta est congregatio multa animalium ferarum eo sedente et legente euangelium quod ei dederat dominus cum uirga. Cum uidissent autem haec uiri qui missi fuerant confugerunt ad eum. Videns autem Mammes timorem eorum. Dicit ad eos : Ne timueritis : ego enim sum : qui dicor Mammes scruus dei. Tunc illi timore repleti dixerunt ad eum : si uis uenire nobiscum ad iudicem : tu scis. Si autem non uis : nos ibibimus. Tunc respondit eis : Ite uos et ego ueniam comittante spiritusancto. Illi uero cum timore : profecti sunt inde. Tunc dixit ad eum spiritussanctus uoca leonem : qui deuoret paganorum et Iudeorum pueros : qui in risu te habere uoluerint. Tunc Mammes dixit ad dominum : Domine deus patrum nostrorum respice seruum tuum peccatorem Mammetem ne derelinquas me neque despicias : quoniam propter te multa habeo pati haec eo orante uenit leo de heremo rugiens : et conuertens se beatissimus puer ad leonem dixit : Ego ambulo in nomine domini : tu autem uade cum spiritusancto : et cum in amphiteatrum introductus fuero : tunc descendes : et insurges in eos : qui me persecuntur. Et perrexit ad ciuitatem Caesaream Capadociae. Erant autem expectantes ad portam : qui missi fuerant ad ipsum. Videntes autem eum uenicutem stupefacti sunt : et ceciderunt in faciem || ad pedes eius : et dixerunt : Saluus ueuias serue dei : et exurgentes cucurrerunt ad praesidem dicentes : Iste non est magus neque falax neque aliquid horum in quibus accusatus est : sed est uere seruus dei fidelissimus : Quibus iudex dixit : Vos argentum accepistis ab eo : quod ita pro eo estis solliciti ? Illi dixerunt : Nihil de his quibus suspicaris praeses accepimus solum audiuimus eum inuocantem nomen domini Iesu christi : et ad uocem eius statim conuenerunt animalia syluarum diuersa innumerabilia ualde : et mansueta simul erant quasi orantia cum eo : Quomodo est magus ? Sed si non credis : praesto est iudicio tuo : quemadmodum uis : require. Tunc aliqui de fratribus christiani audientes haec ab illis duobus : qui a praeside fuerant missi : cucurrerunt ad Mammem quaerentes colloqui cum eo. Tunc interogauit eum praeses Alexander dicens : Tu es qui diceris Mammes respondit : ego sum seruus dei. Praeses dixit : Dic mihi : Quomodo maleficaueris animalia syluestria in monte. Mammes ad praesidem dixit : Ego sum seruus Iesu christi filii dei regnantis in caelo. Tu autem de quibus mihi dicis : nihil scio. Praeses dixit : Dic mihi quemdamodum ad te animalia syluarum colligebantur : et quibus maleficiis ea circumueniebas. Dic priusquam incidas in poenas et tormenta. Mammes dixit : Christum inuoco : magiam autem non didici. Corpus meum concedo tibi : quemadmodum uis excrucia illud animae autem potestatem non habes tu : sed dominus : qui in caelis est : qui fecit caelum et terram mare et omnia : quae in eis sunt. Praeses dixit : Confidens magiis tuis contempnis me. Maleficare me non potes. Mammes dixit : Genus magorum et maleficorum odit deus. Quomodo ego maleficus esse possum : qui deum uiuum timeo . Audi ergo me dicentem : qnoniam neque metu terreor neque timeo minas tuas . Habeo enim dominum adiutorem : qui est in caelis : qui fecit omnes : et mandauit nobis ipsum solum adorare. Praeses dixit : Non apud me diuersis artibus utaris : sed celeriter confitere miserias : quas in monte fecisti : Et Mammes : quid tibi habeo confiteri ? Praeses dixit : iura per Caesaris fortunam : quia nihil maleficorum nosti : et ego te dimittam. Mammes dixit : Ego non iuro nisi per dominum omnipotentem et filium eius unigenitum. Per natiuitatem autem hominum et daemoniorum non | possum iurare : cui praeses : Nega deum luum : et immola diis : ne praeceptum est ab Augusto nostro Aureliano , Mammes dixit : Ego didici sacrificium a deo : quod est adorare deum uiuum non daemones. Et Praeses : O puerule uane contristor propter aetatem tuam : uidens pulchritudinem et infantiam tuam : propter hoc doleo super te. Nega ergo deum tuum : et sacrifica iuxta praeceptum domini et imperatoris nostri Aureliani : ne incidas in tormenta. Ad quem Mammes : ob tuam infelicitatem tu tristare : et plora pro tua aetate. Pro me autem tu qui es qui tristiciam habeas ? Dominus est autem stans pro me Praeses dixit : Mammes nega deum tuum : et sacrifica : quemadmodum praeceptum est ab Imperatore nostro. Cui Mammes : Non nego deum meum : qui fecit mirabilia magna. Iratus praeses uehementer iussit eum suspendi : et torquaeri. Dum autem torquaeretur nullus sermo factus est ab eo. Praeses dixit : Nondum sensisti tormenta ? Mammes autem aspiciens in caelum dixit : Gratias tibi domine : quoniam sicut tu sedens non sensisti : sic nec dolor peruenit ad animam meam. Praeses dixit quaestionariis. Tangite interiora eius. Erat autem ille intendens in caelum : et audita est uox a deo de caelo confortare Mammes : et uiriliter age. Multi autem ex fratribus audientes de caelo uocem gauisi sunt uehementer. Tunc iussit praeses deponi eum : et mitti in caminum ignis. Cum autem milites pararent caminum : extulit praesidem dominus de sensu suo : et mutans sententiam : iussit eum in carcerem recipi. Inuenit autem in eodem carcere inclusos homines amplius quam quadraginta. Ipse autem inclinans genua orabat dominum Iesum Christum dicens : Deus patrum nostrorum exaudi me peccatorem Mammen : et non derelinquas me. Hi autem qui erant in carcere proiecerunt se ad eius pedes : quibus dixit : Quid uultis ? Responderunt illi : Fame morimur. Illis haec dicentibus ingressus est per fenestram spiritus in habitu columbae portans mel et lac . Dixitque uox ad illum : Accipe istam margaritam missam tibi a domino Iesu christo. Accipiens autem Mammes manducauit simul cum illis : qui erant in carcere : et remansit illic: et satiati sunt omnes. Medio autem noctis apertus est carcer : et exierunt omnes : qui erant in carcere et remansit ibi solus Mammes. Audiens autem praeses de || fuga eorum dixit ad custodes : Sistat Mammes : et cum astaret : Praeses dixit : Sacrifica Mammes. At ille dixit : semel tibi dixi : quia christianus sum. Praeses dixit : Igni tradi te iubeo. Cui Mammes : Quod uis fac. Praeses dixit : Scis quia magiae; tuae conualescuut : ideo ignes contemnis : et adiecit : Immola diis. Cui Mammes : quibus diis immolare me iubes ? Praeses ait : Soli : Herculi et Apollini. Mammes dixit : Bene dicis : immola Apollini : quoniam qui illi immolat : perdet animam suam. Apollo enim interpretatur latine perditio. Audiens haec praeses iussit eum mitti in caminum ignis ardentis : et dixit ad Alexandrum et losuum qui erant sacerdotes daemoniorum : Tollite eum ipsi : et mittite in caminum : ut consumat eum ignis. Tunc illi accipientes eum perduxerunt ad locum camini. Respiciens sanctus Mammes in caelum dixit : Deus patrum nostrorum exaudi me peccatorem Mammen : quia propter te haec patior. Praesta me integrum in conspectu tuo permanere : et conserua me de igne : quem parauerunt mihi : ut cognoscant hi : qui te non nouerunt : quoniam tu es dominus : et signans se signo Christi intrauit in caminum. Intrante autem eo statim extincta est flamma : et erat glorificans nomen domini in camino dicens : Gratias tibi ago deus pater domini nostri Iesu Christi : quoniam sicut uisitasti Ananiam Azariam et Misahel misso spiritu sancto : et liberasti eos a camino ignis : ita fecisti et mihi peccatori et non dereliquisti me. Post tres autem dies cum adhuc esset in camino : iterum iiussit praeses succendi ignem amplius : et statim spiritus ut columba descendit de caelo : et dispertiuit ignem : et erat quasi camera facta flamma post quintum autem diem misit praeses aperiri caminum : ut colligerentur ossa eius : Et conuenit ibi militum multiludo : et audiuerunt eum colloquentem : et in camino laudes deo agentem. Audientes autem stupefacti sunt : et redeuntes uenerunt ad praesidem : et dicunt : Domine praeses : hic homo non est magus sed deus eius magnus est. Audiens autem miratus est praeses : et quoniam tanta flamma ignis non laeserit eum nec aliquam partem corporis et ait : forsitan magiae eius inualescunt : et adiecit : Adducite eum ad me : Aperientes autem milites caminum uiderunt quasi militum adstantem multitudinem angelorum. Erant autem ibi angeli multi cum gloria multa : quod multi ex fratribus christianis uiderunt. Erat autem Mammes sedens in medio camini glorificans deum patrem et filium eius unigenitum Iesum Christum cum sancto spiritu. Dixerunt itaque ad eum milites : Egredere. Vocat te Praeses. Egrediente autem eo recesserunt angeli. Cum uenisset aulem Mammes ad praesidem dixit ei praeses. Quid est Mammes quod sic praeualuerunt magiae tuae : ut non te laederet ignis ? Quemadmodum maleficiis extinxisti ignem ? dic mihi : et quid faciebas in monte : ubi eras : et nihil te noceo. Sed absoluo te. Mammes dixit : Ego feci uirtutem magnam secundum iussionem Christi. Paui syluestria animalia in spiritusancto. Secuta me sunt animalia ferarum : et glorificabant deum meum secundum propriam uocem suam. Hoc est : quod feci. Praeses dixit : Verum mihi edicito : quemadmodum maleficaueris feras syluarum : et quibus maleficiis tantum extinxeris ignem. Mammes dixit : Gratias ago deo meo : quoniam magus non sum ut tu dicis : sed christianus. Et praeses : feras ingentes habeo : ad ipsas te impono. Mammes dixit : quemadmodum uis . Praeses ad praepositos uenatorum dixit : Adducite feras ingentes diuersas : ut eum consummant. Fecerunt itaque uenatores secundum praeceptum praesidis. Introduxerunt autem Mamen in amphiteatrum et dimiserunt ei ursam saeuissimam. Illa autem statim cucurrit : et adorauit eum. Iterum dimiserunt ei pardam quae amplexa est collum eius : et lingua sua extergebat sudorem eius. Videns autem praeses : quia non lacerarent eius corpus fere : praecepit uenatoribus : ut per uiginti dies caperent leones ferocissimos : uel sic consumerent martyrem dei. Haec eo iubente implelum est : et compraehensus est a uenatoribus leo mirae magnitudinis et adductus est ciuitatem. Nunciatum est praesidi : quod ualde leo immanissimus haberetur in cauea. Praeses nimia laeticia exultans : amphiteatrum parari praecepit : Quo facto post diem tertium praecepit leonem illum beato martyri dimitti : ut prae timore talis ferae moriatur. Leo autem ille qui martyri fuerat missus descendens de monte uocalus a sancto spiritu ingressus est ciuitatem rugiens. Nullum autem in ciuitate laesit sed festinans ad amphiteatrum patentibus portis ingressus est. Et respiciens sanctus Mammes dixit : natura hominis sancto spiritu cohoperata. Ecce enim ab angelis proptcr te cogor contra naturam loqui haec eo dicente hostia amphiteatri ab angelis clausa sunt : ut nullus exinde posset effugere et ascendens leo laniauit multitudinem paganorum et iudeorum solus aulem praeses cum officio suo remansit illaesus. Qui tamen dimissus est secundum iussionem Mammetis : qui praeceperat illi : ne eum laederet : ut eius passio compleretur. De laceratione autem illorum in simililudine fluuii factus est sanguis : nec sic quoque contristatus est crudelissimus iudex : Dominus enim indurauerat cor eius. Tunc Mammes iussit leoni ad proprium reuerti locum. Iterum autem praeses beatissimum Mammen uocari prascepit : et dixit ad eum : Mammes immola diis ut ab Imperatore praeceptum est : ne deficias uariis cruciatibus. Mammes dixit : Sacrilege hypochrita communicator daemoniorum non temptes seruum dei licet peccatorem : quoniam dominum meum agnosco : et non relinquet me dominus : cui credo . Venient autem flammae magnae et gladii ancipites percutientes et perdentes omnes negantes dominum uiuum : qui collitis idola surda et sculptos lapides et ligna. Praeses iratus uaehementer dixit ad eum : leonem habeo immanissimum. Hunc ad te laniandum dimitti iubeo : ut ab illo confringantur ossa tua. Leo autem ille erat : qui a uenatoribus fuerat compraehensus. Mammes dixit : fac quod uis tantum celeriter. Statim furor surrexit praesidi : et iussit ad stadium illum uenire : et uenatoribus suis prcecepit ut statim leonem illum dimitterent. Mammes dixit : Tyramne odibilis deo et hominibus inimicae ueritatis fac iussionem patris tui : qui dicitur sathanas. Tunc uenatores dimiserunt leonem. Mammes autem deambulabat in medio stadii glorificans deum : et aspiciens in caelum. Dimissus uero leo cum iuxta eum uenisset : proiecit se in uentrem cum silentio grandi : et lambebat eius pedes. Videns haec populus sibilabat ad iudicem : Tolle magum et maleficum istum de medio : et collectis lapidibus lapidauerunt beatissimum martyrem : et abierunt . Cum iam esset lapidibus cohopertus : existimantes eum esse mortuum : et nec sic quoque laeserunt eum. Post modum autem facto silentio inde secessit illaesus benedicens deum : Et uox ad | eum facta est angeli de caelo ueni : aperti sunt tibi caeli. Congaude pariter nobiscum in paradiso : deuictis omnibus colluctationibus tuis. Stat dei filius portans coronam tibi : ad primam portam suscipiet te. Tunc Mammes benedixit dominum : et dixit : Domine ne restituas eis secundum ea : quae intulerunt mihi : sed recipe animam meam in pace. His dictis beatissimus martyr deposuit spiritum. Christiani uero collegerunt corpus eius : et sepelierunt illud oculte. Passus est beatissimus Mammes in ciuitate Caesarea capadociae die decimo sexto calendas septembres. Regnante domino nostro Iesu christo : qui cum patre et spiritu sancto uiuit et regnat in saecula saeculorum amen.
ACTA  [1] Tres pueri fratres, quasi tres rosae ex vna virga natae florentes, ita hi ex vno vtero simul nati, et aspectus gratia et sapientiae profectu pollebant. Quibus cura maxima haec erat, vt equos alerent, vt familiam ampliarent. Quorum auia, Leonilla nomine, medicinam instructe cognouerat, et notis diligenter instructa, vt incomparabilis haberetur. Memorati autem pueri tres nepotes eius, et nutritores optimi equorum erant, et ascensores incomparabiles. Qui cursu rapidissimo ferebantur pene quotidie in locum, qui Pasmasus appellatut, in quo stabat Dea Nemesis, quam gentiles superstitione colebant. [2] Isti igitur cum auiam suam Leonillam ad suum conuiuium inuitassent, et ea, quae de sacrificiis Nemesis attulerant, quasi pro benedictionibus posuissent, Leonilla auia eorum dixit: Sic omni sapientia eruditi estis, vt nesciatis idolorum culturam inimicam salutis humanae semper existere, et animas aeternis pœnis in Tartaro religare? Ego Christi ancilla sum, qui caelum fecit et terram, maria, et omnia, quae in eis sunt; qui post tenebrosam et caecam noctem, lumen prodire iussit, ortum solis et occasum segregauit, dies constituit, tempora disposuit, lunae cursum certis metarum anfractibus per plateas caeli ire constituit, stellis quoque splendentibus varia claritate caelum ornauit, statuit montes, fontes aperuit, campos extendit, perpetuos cursus fluminibus contulit, ab arboribus protulit poma, vitibus botryones exhibuit, oliuae nemora pinguedinis gratia tam in refectiones quam in splendores suppleuit; laxauit nubibus cursum, vt illic influant, sicut ipso iubente eas distinxerunt flabra ventorum; quae nunc tepenti molliore temperant saeculum, nunc rigenti algore penetrant mundum, vt fertilitatem agris impertiant, et viuentium omnium muniant sospitatem: ipso volente viuimus, ipso pascente alimur, ipso dominante vestimur. Hunc ego Deum colo, et vt ipsum excolatis, admoneo. Nemesis enim idolum est, quod execratur Deus, qui est in caelis. Cognoscere enim debetis creatorem omnium Deum, vt de tenebris exeatis ad lucem, de morte resurgatis ad vitam. Ego enim matrem vestram in hac fide erudiui, quae vos tres cum vno subito partu fudisset in mundo, tertio a natiuitate vestra anno exire iussa est de isto saeculo, ad alterum saeculum properare. Post cuius obitum pater vobis impedimentum fuit, vt nec ad veritatem potuissetis attingere, et ad portum salutis a tempestatibus daemonum peruenire. Nunc vero omnia impedimenta sublata sunt, et sapientia in vestris sensibus regnat, et nihil tale profero ex ore meo, quod non euidentius agnoscatis. Et ideo rogo vos, secundus fructus ventris mei, aperite oculos vestros ad caelum, et idolorum omnium culturam, quasi inimicam saluti vestrae proncite, vt possitis ad aeterna gaudia peruenire. [3] Haec cum dixisset Leonilla, pueri stupefacti, alius ad alium attendebant, et fundentes lacrymas cœperunt dicere: O dulcissima auia, vbi vsque nunc istam veritatem a nostris animis occultasti? Quibus illa respondit: Quoniam pater vester numquam potuit in ista veritate esse consensus, idcirco silui, ne verbum Dei, quod in vestris mentibus seminassem, eo prohibente non posset fructum adferre. [4] Tunc illi tres recordati sunt visiones, quas viderant in ea nocte, quae transierat, et exclamans Speusippus dixit: Videbam me in visu noctis praeteritae in sinu auiae meae, quae mamillam suam plenam lacte labiis meis infundens, dicebat: Speusippe bibe lac, quo in agone et in certamine dum veneris, quantum plus biberis, tatum fortius et velocius vincis. Et cum haec dixisset Speusippus, Eleusippus dixit: Credite et me vidisse huiuscemodi visionem: Vidi in caelo sedentem super sedē magnam ex electro et gemmis instructam; et dum me pauor tenuisset, ita vt splendore nimio meos oculos obumbrarem, vocauit me ad se dicens: Noli timere: inimicum tuum vinces, et dum viceris, ad palmas attingis. Cumque haec Elasippus retulisset, exclamauit Melasippus dicens: Videbam et ego visum, et nescio quem Regem comparantem nos. Scribebat autem instrumenta nostra ex auro, et libertatem nostram simul faciens, totos tres nos ad militiam applicabat, cingebat baltheis, chlamydibus induebat, dicens: Auia vestra talia mihi obtulit munera, et tales pro vobis die ac nocte per seipsam et per amicos meos effudit preces, vt vos in meo palatio militetis. Cumque gratanter ea, quae nobis dicebantur, audirem, vultu hilari Rex dixit mihi: Melasippe immortales equos paraui tibi et fratribus tuis. [5] Et haec dicentes stupebant se isti tres fratres inuicem, et fletum tenere non poterant; dicentes visiones suas ita obliuionis vinculo fuisse religatas, vt nisi auia nostra haec verba ad nos locuta fuisset, ista quae videmus, ad memoriam nostram penitus non redissent. Tunc vnanimes dixerunt ad auiam suam: Indica nobis, quid debeamus facere, vt possimus istum Deum colere, qui verus est. Quibus Leonilla dixit: Doceat vos Imperatoris exercitus, quid faciat tyranno et satellitibus eius, vt placeat Regi suo; et vos vt placeatis Regi caelesti, haec facite diabolo, qui est verus tyrannus, et satellitibus eius, id est, daemoniis, qui in idolis habitant. Erant in domo illorum duodecim templa, [idola euertunt.]in quibus erant duodecim simulacra, in quibus per singulos dies in singulis mensibus sacrificia exhibebant. Accedentes autem vnanimiter cum seruis suis, deiecerunt idola minutatim mittentes, templa autem eorum funditus euerterunt: carnes vero, quae sacrificatae fuerant, canibus proiecerunt. [6] Tunc Leonilla positis genibus in terra expandens manus suas ad caelum dixit: Haec tua sunt opera, Pater Domini nostri Iesu Christi, quae tibi Deus et Dominus noster Iesus Christus in Euangeliis exclamauit dicens: Confiteor tibi Pater Domine caeli et terrae, qui abscondisti haec a sapientibus et prudentibus, et reuelasti ea paruulis. Ecce enim paruulis reuelasti regnum tuum, et confirmati mentes eorum, exaudisti orationem meam, et nepotum meorum animas liberasti, et sensus eorum simulacris vanis obligatos tuis manibus exsoluisti. [7] Tunc perrexit ad Sanctum Macarium Confessorem, qui erat in exilio ab Antiochia missus in ergastulo Cappadociae, in monte Athar, qui est in suburbio Nazanzae ciuitatis, qui orationibus suis aquam fecit in ipso monte confluere; de nono enim milliario aquam sibi exules in eodem loco damnati portabant. Hos igitur nepotes suos perduxit ad eum: quos ille suscipiens, docuit omnia Catholicae fidei mysteria, vnitatem Trinitatis, veritatem Deitatis, aequalitatem omnipotentiae, nihil maius, nihil minus, idem esse substantiam, maiestatem, Deitatem, Patrem vere patrem esse, qui genuit filium, sicut lumen de lumine, fluuium de fonte, sicut verbum ex voce, sicut sonum ex verbo, sicut rationem de consilio, sicut gaudium de bono nuntio; ex eo esse Filium, ex quo est Pater, sicut ex eo fluuius, ex quo fons. Qui fluuius etiamsi doceatur postea cucurrisse, semper tamen ictus in corde fontis fuit. Non enim fons aliquando sine aqua esse potuit, sicut nec fuit aliquando sine Filio Pater: sicut verbum ex voce; ex quo enim vox, ex eo et verbum. sic et ratio ex consilio; ex quo enim consilium, ex eo et ratio: sicut et gaudium ex bono nuntio; ex quo enim bonum nuntium, ex eo et gaudium. Ideo enim et Euangelium bonum nuntium interpretatur, quia gaudium donauit flentibus, libertatem seruis, redemptionē captiuis, caecis lumen reddidit, surdis auditum, salutem infirmantibus contulit, mortuis vitam restituit. Haec et his similia quae necessaria erant prudentes pueros diligenter instructos ad domum propriam ire praecepit. Venientes autem coeperunt publice loqui magnalia Dei et persecutionis fervorem, qui tunc bulliebat, penitus non timere. Ita autem coeperunt esse in Christi amore perfecti, ut vere in tribus his Trinitas divina requiescere probaretur. Baptizati autem non erant, quia persecutor omnes occiderat sacerdotes. [8] Interea, ut dictum est, fama volat, et magnis acuit rumoribus iras. Colliguntur ab universis sacerdotibus idolorum universi honorati provinciae, ut venirent ad deam Nemesini. Et non invenientes, secundum consuetudinem quidem facta sunt sacrificia per triduum. Post haec vero perrexerunt ad domum eorum, ut duodecim deos quos in templis singulis positos colebant antiquitus, more solito adorarent. Quos invenientes cum templis suis funditus eversos, una voce lamentationibus perstrepentes clamores intolerabiles inferebant. Statim de oratorio ejiciuntur laeti, tranquilli, gaudentes. Et sicut erant pulchri in aspectu, sic sereni et sine aliquo pavore probantur in vultu. [9] Incipiens autem unus ex majoribus provinciae dixit : Speusippe, quis persuasit vobis deos derelinquere et insuper statuas eorum confringere, et in Jesum nescio quem hominem spem ponere, filium cujusdam Mariae, Judaeum, quem etiam Judaei cricifixerunt ? Respondens autem Speusippus dixit ei : Erras, Palmate ; Jesum quem tu qualemcumque hominem putas, Christus Filius Dei vivi est, qui de coelo descendens hominem quem assumpserat non prohibuit, ut lignum praevaricationis ligno crucis vinceret, et vitam quae perierat, seculo redonaret. Et ideo qui vult ad vitam pertingere, destruat omnes abominationes, et confringat idola vana, surda et caeca, et muta et immobilia et caduca, ut possit viventem et audientem omnia habere propitium. Hermogenes autem, frater Palmati, stridens dentibus contra eos, dixit : Modo carnes vestras hinc igne cremabo. [10] Respondens autem Elasippus dixit : Gratias agimus quia, cum non sapias quae Dei sunt, sapienter minatus es : si enim igni carnes nostras dederis, illi nos sacrificium offeres pro cujus nomine nulla supplicia timemus. Et nos quidem temporalem ignem temporaliter patimur ; vos vero aeternum ignem habebitis, nisi Christum Dei Filium fueritis confessi. Exurgens autem Quadratus percussit pugno in facies amborum, Speusippi et Elasippi, qui locuti fuerant. Tunc Melesippus dixit : Quid est quod meam faciem ab hoc gloria recusasti ? Aut non tibi videor christianus, quod illos honorasti et me exhonorandum existimans reliquisti ? Dixit ei Quadratus : Vindicabo hodie et nostram injuriam et deorum, cum manu mea vos trucidavero. Palmatus dixit : Nisi linguas eorum secaverimus, non cessabunt loqui de injuria nostra deorumque nostrorum. Melesippus dixit : Etiamsi corporalem linguam secaveris, ut non loquatur, in interioribus tamen nostris inenarrabiliter laudamus Dominum nostrum Jesum Christum et gratias ei agimus. [11] Et cum sederent Palmatus, Hermogenes et Quadratus, et omnis populus expectaret quam sententiam darent, stupentes inter se cogitabant quid facerent, et moras patiebantur in adinventionibus suis. Tum Speusippus exclamavit dicens : Quid cessatis ? Accendite ignem, parate gladios, suspendite, caedite, torquete et, si doletis deorum vestrorum injurias, vos vindicate : illi enim seipsos vindicare non possunt. [12] Dicit ei Hermogenes: Stulte moras nostras otiosas putas? non sicut vos vultis, ita peribitis. Melasippus dixit: Chorus nos Christianorum exspectat. occurrere volumus, si non ad sextam, vel ad nonam: si non ad nonam, vel ad vndecimam, vt accipiamus et nos, sicut illi, qui priores laborasse probantur, mercedem martyrij. Dicit ei Quadratus: Miser mortem tuam ante oculos vides, et sine timore loqueris? Melasippus dixit: Nos mortem non videmus, sed videmus vitam nostram, vultu hilari nos respicientem Dominum nostrum Iesum Christum, quem vos non potestis videre, quia oculi vestri pleni sunt caligine idolorum. [13] Tvnc iubent adduci auiam eorum Leonillam, et vocantes eam, secrete dicunt ei: Vade ad nepotes tuos, et dic eis, vt deponant vanitatem mentis suae, et reaedificent templa, et restituant deos, vt possint, sicut semper amati sunt, plus amari. Quibus ait Leonilla: Ego vadam, et persuadebo illis vt viuant. Cumque Leonilla venisset ad eos, accedens hilari vultu, osculatur eos, et dicit: O agni sine macula, positi in medio luporum, estote prudentes sicut serpentes, et simplices vt colūbae, in mansuetudine Christi: nulla vos terreat difficultas, nullae pœnae perterreant: occidi enim pro Christo maius est, quam regnum assumere. Regnum enim mortale est hoc, quod in mundo est, illa autem vita aeterna est. [14] Tunc suspendi tres pueros in vna arbore praeceperunt, ligantes manus eorum sursum, pedes vero deorsum, tantum trochleis stridentibus eorum membra traxerunt, vt ossa apparerent, et nerui quasi in cithara extensi. Illi vero sudorem habentes in facie tacitis vocibus Deo gratias referebant. Tunc Quadratus dixit: Vbi est Deus vester? Speusippus dixit: Hic est, et ipse adiuuat nos, vt de pœnis vestris non solum non doleamus, sed etiam rideamus. Palmatus dixit: Infelices et miseri, vno animo ad mortis vestrae interitum festinatis. Elasippus dixit: Vnus venter nos vno die genuit, vna mater tres filios dedit saeculo, vna arbor tres Martyres tradidit Deo. Quadratus dixit: Non in ista arbore moriemini, sed vos hodie ignis consumit. Melasippus dixit ad eum: Qui vnus ignis erit, qui trinitatem nostram trino Deo tradat in sacrificium. [15] Tunc iubentibus his Palmato, Hermogene, et Quadrato ignis copiosus accenditur. Cum autem moras facerent ligna portantes, conuersi ad auiam suam dixerunt: Memor nostri semper esto in orationibus tuis, et cum cibum acceperis frangis panem, et incipiunt micae cadere de fragmento, collige micas de mensa, et memor esto nomina nostra, vt et nos gustemus de micis mensae Regis nostri, quia super faciem terrae non sumus loti, vt de mensa eius gustemus panem. Quibus Leonilla dixit: Saturi estote, quia sanguis vester vos lauabit, et confessio vestra candidis vos induit vestimentis. Et statim ad mensam Regis vestri inter inuitatos accumbitis, quia vestem nuptialem in martyrio suscepistis. Ex illo enim die baptizati estis, ex quo idola confregistis, et credentes Deo sermonem vitae intus in animo recepistis. Sicut enim si quis baptizetur, et non credat ex toto corde, aqua baptismatis non solum non tollit peccata, quae habuit, sed incipit ei addere incredulitatis suae reatum et crimen; ita qui ex toto corde crediderit, si illi defuerit baptismus, non eum excludit a numero fidelium: Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem fit confessio ad salutem. [16] Igitur cum eam credentes audirent, ligatis pedibus et manibus in medio ignis iactati sunt. Statim sicut de tribus Hebraeis legitur, disrupta sunt vincula eorum, et cœperunt stare in oratione, et Deo gratias agere. Flamma enim in modum arcus exaltabatur ad nubes, illi vero immobiles permanebant, monentes seruos suos, et dicentes: Videte, ne seducamini ab eis, et timeatis homines vanos, et ad sacrificium eorum penitus non accedatis. Defecerunt autem ligna portantes. Mittere iusserunt tedas, oleum, pices, ceram, quae omnia arserunt, famulos autem Domini in nullo penitus contingebat incendium. [17] At vbi finiti sunt ignes et ligna, cœperunt Sancti insultare Iudicibus suis, quibus et dixerunt: Dedit nobis Dominus Deus noster potestatem, vtrum velimus, exire de corpore an non: quem nos rogauimus, vt igne deficiente, nos insultaremus vestrae perfidiae, qui nobis hoc praestare dignatus est. Ecce modo exultantes egredimur, nullam de igne vestro habentes in corpore cicatricem. Et haec dicentes positis genibus in oratione emiserunt spiritum, tanquam agni adhuc vocem benedictionis in ore gestantes. [18] In ea hora Iunilla quaedam paruulum tenens iactauit eum, et exclamauit dicens: Christiana sum. Vni ego Deo meo Iesu Christo credo, immortali Regi et perpetuo. Quam irati iusserunt post tergum manibus a capillis suspendi, dicentes: Nisi promiseris negare te Christum, et de sacrificiis manducare, non inde deponeris. Ad quam accedens maritus eius dicens: Iunilla mea, coniux bona, miserere mihi, et infanti filio tuo. cui eum derelinquis? Cui illa respondit: Paruulum ego genui, me autem Deus creauit: quem debeo ego anteponere, paruulum meum creatori meo, an creatorem meum, qui me et creauit et iudicaturus est? Ad aliorum autem metum cito iussa est duci ad vicum Orbatum, et vna cum Leonilla auia Sanctorum capite caedi. [19] Neon autem Exceptor, qui gesta ipsa scripsit, claudens codices suos, in quibus exceperat, collegae suo Turboni consignauit, et cucurrit ad Nemesim, deiecit eam, et minutatim marmora eius misit, et omnia quae erant dola minuta per gyrum eius contriuit. Quod factum custodes templi nuntiantes, tenuerunt tamdiu caedentes et lapidantes, quousque confessus Dei filium spiritum exhalaret. [20] Turbon autem scribens victo ias confitentium Dominum Speusippi, Elasippi et Melasippi, Leonillae, Ionillae, et Neonis, non post multum tempus martyrium perpessus est. Passi sunt autem hi, qui supra, XVI. Kal. Februarias, regnante Domino nostro Iesu Christo, cui gloria in saecula saeculorum, Amen.
Ego Hugo, dux Burgundie, notum facio dominum Ansermum de Baillos, ad cujus dominium ex uxoris sue Margarete hereditas de Duismo pervenit, mea in presentia acquittasse universas querelas quas adversus ecclesiam Longivadi, super grangia de Grandibosco et ejus tenementis habebat, atque in presentia mea laudando concessisse, per manum Rodulfi, tunc abbatis Longivadi, ex integro quidquid antecessores uxoris sue dederant in elemosinam ecclesie Castellionis, Raynerius videlicet de Castellione, et Willermus de Duismo, filius ejus, predictam scilicet grangiam cum omnibus appenditiis suis, et totum finagium de Heires, et quidquid habebant in Montmoyen, et quidquid necessarium erat tam ad instaurationem grangie, quam ad omnes usus et utilitates ecclesie Castellionis, in pratis, et terris cultis et incultis, in aquis, in pascuis, in nemoribus et in fructibus eorumdem nemorum, tam in finagio de Ainay, quam in omnibus circumadjacentibus finagiis ejusdem potestatis. Et hec omnia data fuerant in elemosinam ecclesie Castellionis a prædictis Raynerio et Willermo, filio ejus, in presentia patris mei Odonis et avi mei Hugonis, ducum Burgundie, et venerabilium episcoporum..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (Le reste de la charte manque, par suite de l’absence du f° suivant).
Odo, dux Burgundię, preposito Vileri et omnibus ballivis terrę suę ad quos litterę istę pervenerint salutem. Mando vobis et firmiter precipio quatinus res omnes fratrum Longivadi quas habent in confinio Loesme a fratribus de Valle Caulium, sicut res meas proprias custodiatis, et si quis adversus eos super illis calumpniam moverit, eos vice mea in pace ponatis, sicut in eorum autentico sigillo meo sigillato videbitis contineri.
A sun tres chier seignor, a Hugun, duc de Burgoigne, Hugues, sires de Rens, salut et bone amour. Gie vos fais a savoir que gie ai doné an mariage mun seignor Guilleaume de Pontoilliers, chevaliers, fis au noble barun Guilleaume de Chanlite, viconte de Digun, une partie de la terre que gie tein de vos an fié, cest à savoir ce que gie avoie a Viezverges et à Saissuns et à Flamerans, et es apandises de ces dites viles. Si vos prie et requier, com a mun seignor, que vos an receveiz le dit mun seignor Guilleaumes, chevaliers, a home. [Monogramme]
Abbas Gaufridus jacet istic qui quasi in celis fulgeat et semper pace quiescat. Amen.
Hugo lugdunensis archiepiscopus et apostolice sedis legatus Roberto molismensi abbati et fratribus cum eo secundum regulam Sancti Benedicti Deo servire cupientibus. Notum sit omnibus de sancte matris Ecclesie profectu gaudentibus, vos et quosdam filios vestros molismensis cenobii fratres Lugduni in nostra presentia astitisse ac regule beatissimi Benedicti, quam illucusque tepide ac negligenter in eodem monasterio tenueratis, arcius deinceps atque perfectius inherere velle professos fuisse. Quod quia in loco predicto pluribus impedientibus causis constat adimpleri non posse, nos utriusque partis saluti, videlicet inde recedentium atque illic remanentium, providentes, in locum alium, quem vobis divina largitas designaverit, vos declinare, ibique salubrius atque quietius Domino famulari, utile duximus fore. Vobis ergo tunc presentibus Roberto abbati, fratribus quoque Alberico, Odoni, Johanni, Stephano, Letaldo et Petro, sed et omnibus quos regulariter et communi consilio vobis sotiare decreveritis, hoc sanctum propositum servare et tunc consuluimus et ut in hoc perseveretis precipimus et auctoritate apostolica per sigilli nostri impressionem in perpetuum confirmamus.
I. Sciendum est quod Humbertus et Hugo et Ulricus fratres dimiserunt monachos liberos ex toto ab omnimoda querela qua eos de fundo Gerguliaco inquietaverunt, et hii sunt testes: Stephanus abbas ejusdem loci et Hugo cellerarius cognomento pauper et Walo capellanus de Giliaco et Wilelmus nepos ejus et Symon et plures alii. II. Pontius de castro brasiacensi et mulier ejus et filii ac filie pacem fecerunt cum monachis de clamore quem de fundo Gerguliaco habuerunt et terram illam in terris, in silvis et pratis liberrimam eis dimiserunt, et hii sunt testes: Elizabet domina virziacensis castri, domnus quoque Garnerius de Sumbernunt et Albertus, Dodo de Marriniaco, Odo viridis, Hugo albus, Olibertus prepositus. III. Albertus de Sumbernum quicquid in fundo Gerguliaco hactenus possederat, laudante uxore sua, libere monachis dimisit. Quod domnus Garnerius de Sumbernum et vidit et audivit.
I. Hoc scripto filiorum sancte ecclesie memorie mandamus quod domnus Bernardus de Ruele et filii ejus Seguinus et Brutinus et uxor ejusdem Segwini concesserunt monachis sancte Marie de Cistercio quicquid in fundo musiacensi in terris scilicet et silvis ac pratis aquisque hactenus possiderant. Hec omnia pro redemptione animarum suarum libere dederunt, nil sibi inde retinentes. Hoc donum Wido dominus castri sancti Johannis a quo predictus Bernardus et filii ejus eundem fundum musiacensem tenebant per omnia laudavit. II. Canonici etiam sancte Marie de bealniaco castro, cum consensu abbatis sui, domni Stephani illo tempore eduensis episcopi, terras quas in predicto fundo possidebant cisterciensibus monachis concesserunt. Quod idem fecerunt domnus Landricus et frater ejus Johannes, antequam uxores ducerent et Raimundus miles de terris quas apud Musiacum tenebant. III. Illo quoque tempore Humbertus et fratres ejus Hugo et Henricus ac Rainaldus qui omnes Buscerani appellabantur ac apud Bealnam morabantur, habebant terras et prata in predicta possessione. Quas terras et prata seu quicquid aliud inibi habebant antedictis monachis se daturos promiserunt, si monachi illi eis adquirerent terras et prata ac silvas quas domnus Wido de Troens et Oggerius de Basshei et fratres ejus tunc temporis tenebant, quia juris Busceranorum fratrum erant, sed milites predicti eis reddere nolebant. Quod cistercienses monachi fecerunt, terras videlicet predictas et prata ac silvas ab illis militibus ementes ac coram multis testibus illis Busceranis fratribus libere tradentes. Tunc illi Buscerani, consensu ac voluntate uxoris Humberti primi fratris qui vocabatur Domna, concesserunt monachis quicquid apud Musiacum habebant, nil inde sibi retinentes. Nam pueri ejusdem Humberti, Landricus scilicet et Willermus parvi eo tempore erant et ideo fari non poterant. Hoc donum predicti fratres super altare sancte Marie cisterciensis cenobii posuerunt. Et ratum fuit illa die ex parte monachorum et Busceranorum fratrum coram predicto Widone de Truans et Ocgerio et fratribus ejus et aliis multis testibus ut ab illo tempore nil a monachis Buscerani illi peterent, si forte deinceps de terris illis quas tunc receperant et libere possederant dampnum aliquod incurrent. Et sciendum quod uxor predicti Widonis et filii ejus et mulier Ocgerii hec omnia laudaverunt. IV. Monachi etiam divionenses in eadem possessione terras habebant que ad cellam illam pertinebant, quam apud Paluele castrum possidebant. Quas terras seu quicquid aliud in illo loco habebant, consensu ac voluntate totius capituli sui, monachorumque in predicta cella degentium, domnus Henricus, divionensis abbas monachis cisterciensibus concessit pro terris que erant domni Pontii Butelerii et Aaletis uxoris ejus. Nam has terras monachi sancte Marie ab illo Pontio et uxore ejus emerunt, ac divionensibus, sicut dictum est, fratribus dederunt pro omnibus que apud Musiacum habebant, pro illis scilicet omnibus, que ad cellam paluensem pertinebant. Filius vero antedicti Pontii, Walterius nomine, hoc laudavit, sed fratres ejus infantes, Philippus et Hugo, necdum loqui sciebant. Terre iste monachis sancti Benigni date prope castrum Paluele sunt. V. Post hec domnus Rainaldus de villa quę Corblanchiaca dicitur et mulier ejus Regina nomine ac filius ejusdem mulieris Teobaldus dederunt monachis cisterciensibus omne quod apud Musiacum possidebant. Pro qua re domnus Hugo dux Burgundie rogatu monachorum indulsit illis et heredibus eorum perpetuo redditus quos mansus ille in quo degebant singulis annis ei debebat minam scilicet et dimidiam avene et quinque denarios ac duos panes. Domnus vero Pontius Senscaldus et Rainaldus Manigaldus qui hos redditus eo tempore recipiebant, hoc laudaverunt. VI. Reinerius autem de Muresalt et conjux ejus Guberanda ac filius eorum Hugo clericus, Bernardus quoque miles Lambertusque clericus consanguinei videlicet supradicte mulieris Gubernande concesserunt suprascriptis monachis quicquid in eodem fundo musiacensi hactenus tenuerant, et hoc fecerunt pro redemptione animarum suarum ac omnium parentum suorum. VII. Similiter fecerunt vidua quedam Proema nomine de villa que dicitur Curtgangust et filii ejus Petrus et Rainaldus sororque eorum Domna nomine et vir ejus Legerius. Avelina quoque soror predicte Proeme et filius ejus Odo et Dominicus faber de Argili et uxor ejus et filii eorum, pro remedio animarum suarum concedentes prescriptis monachis quicquid apud eundem fundum habebant et quicquid in magno prato quod erat Busceranorum quodque sub villa mirri[ni]acensi jacet, clamabant, nichil sibi inde retinentes. Hoc pratum totum nunc est monachorum. Hec in unum collecta, diversis temporibus sunt acta. Et hii sunt testes: Leobaldus frater Bernardi de Ruele, Leobaldus de sancto Gervasio, Renerius de Muresalt, Hugo Frogist, Humbertus famulus de Bealniaco. Arnulfus Cenlitta de Viliaco et subsequentes sunt de villa mirri[ni]niaca: Geofredus, Bernardus Rufus, Humbertus fusorius et plures alii. Et sciendum quod omnes he terre quas Humbertus Busceranus et fratres ejus ac monachi divionenses, Rainaldus quoque et Reinerius viduaque Proema et socii ejus suprascripti apud Musiacum tenuerant vocarentur terre Busceranorum. Ac terminus illarum ex una parte usque in rivulum qui appellatur vetus Musana descenderit, sicuti homines senes et illarum terrarum periti, Radulfus scilicet et Geofridus ac Humbertus fusorius, in villa mirri[ni]acensi degentes, et Arnulfus Cenlitta de Viliaco et multi alii vicini monachis cisterciensibus testificabantur, quique etiam has terras omnes et terras domni Bernardi de Ruele coram multis hominibus qui in vicino habitabant, monachis determinaverunt.
Albericus de Bisontio, laudantę uxore sua
EXIGITIS domini mei, diuites inopem, eloquentes elinguem. Nā quia nuper basilicam domni nostri Martini flamma denuo vorauit, hac occasione quidam quasi fide vacillant, quidam insuper stulti garriunt, cur incēdium non represserit; dolor qui de priori adustione contigerat, nobis renouatus est: ob hoc exigitis, vt quædam quasi sicera verborum vobis conficiatur, quę mœrentibus propinetur, illis aliquatenus succenseat. Quod quidem ego diu cunctatus refugi. Martinus etenim, cuius obsequio debet iste sermo famulari, maior est quam dici queat. Quem, sicut de eo pērhibetur, vsquequaque Deus mirificans, etiam in hoc glorificat, quod omnes qui de illo prosaice metrice, siue etiam rithmice scripserunt, sancti periti fuisse, dulci admodum atque compto eloquio noscuntur, quæ pertulerunt edidisse. Et nimirū, nisi iubentium authoritas rei necessitas vrgeret, inconsequens videretur, vt is, qui de homine nihil habet, parum, id tētare præsumeret. Sed ad spem communem cordis oculos reducens, spero, quoniam Christus, qui benedicit pusillis maioribus, nō deseret hoc quod obedientia conatur obsequens imperio charitatis. Nā ipse volat super pennas ventorum, excellens omnem contemplationem Angelorum, ipse descendit ad inferiora terræ, lactescēs teneritudinem paruulorū. Ipse facit vt animalia volent sequētibus rotis, ipse vt stellio brachiis nitens moretur in ædibus Regis. Et cui Patriarchę vel Prophetæ cecinerūt, eius laudes Hebręorū pueri clamauerunt. Vt ergo dedit excellentes viros, qui mādatas excubias ducentes in laudem beati Martini multo nobiliter scriberent: Ita infirmis præstare dignetur, vt saltem velut canes modicum quid pro eius zelo delatrent. Quando primo igitur tantæ calamitatis rumor, vicinas remotiores quasque Prouincias derepente peruolauit, ingēs mœror luctus omnium corda perstrinxit, itaut, sicut nobis relatum est, non solum quilibet rusticani, qui beatum virum quasi peculiarius diligere consueuerunt, sed optimates quoque lachrymati, quin etiam Reges fuisse dicantur. Quibus equidem vim doloris hoc maxime exaggerabat, quod eadem domus ante non multos annos combusta fuerat: nunc multo sumptu, multaque suorum industria tādem reparata pulchrius videbatur. Multo enim decentius nunc, quam ante illam combustionem fuerit, compta renitebat, longe tamen inferius quam priscis temporibus, quia nunc crustulis marmoreis intus obducta erat. Nam interdum Protonisso marmore paries rubicundus, nunc Pario candidus, nunc quoque prasino viridis varium satis pulchrum scema præferebat, foris aureolis saphirinis, atque musiuis fulgebat lapillis. Sed tectum stagneis tabulis erat opertum. De iis quædam adhuc indicia sunt, quosdam grandæuiores fratres vidimus, qui ita testabantur, dicentes, quod machina domus contra Solem resplendens quasi monticulus aureus videbatur, tam gratam speciem cernentibus repræsentabat, vt gloriam beati Martini quodammodo testaretur. In arcuatis vero porticibus voluerunt eam prisci constructores architectari; quoniam domus illa, quamuis latissima sit, turbis tamen sese imprimentibus tantum solet esse angusta, vt antipodia chori angi posticulas quamuis nolentes subruant. Quam deuotam violentiam, credo, gratam habet domnus ipse Martinus, ad exemplum videlicet Domini sui, quem turbæ comprimebāt. Nunc tamen histriatis parietibus, vitreis saphiro subornatis, quin bracteolis aureis decusata non parum intuentes oblectabat. Quando autem, vt diximus, fama tam diri nuncij circumquaque peruolauit, tēpus iam instabat, quo eiusdem beati Martini solemnitas solet celebrari. Cum quidem turmæ populorum cateruatim irruunt partim causa solemnitatis attracti, partim vt deiectionem domus viderent. Siquidem ea vis naturæ est, vt quilibet dolens oculis videre gestiat hoc ipsum vnde dolet. Et cum res visa plus cor mœstificet, tamen quasi ad solatium videre cupit, vnde magis indoleat. Ferebatur autem inter plurimos, quod inter fratres nudius tertius antea discordia sæuierit, quin etiam pridie quam sancta ædes cremaretur, quidam ante sanctum altare conuitiis, verberibus quosdam ex fratribus dehonestauerit: sanctus quoque Martinus cuidam pauperculo per visum apparuerit, quasi conquerens dixerit, quod in sua domo sit iniuriatus, concite sit inde migraturus, atq. ad Tutelensem vicum peruenturus. Ita enim confluebat ingens turba, vt putares quod afflictum Iob vellent amici ex condicto visitare. Tum quidem nos occurrimus. Oculis vero cuncta percurrentibus inundabant lachrymæ. Et cum singula qualiter ante videbant, flentes inspicerent, gemitus irrumpebant. Cordis vero sanguine, de quo lachrymæ nascuntur, iam exhausto, (nam de eodem sanguine fluunt, ideo cum pro pietate funduntur, martyrium quodammodo imitantur,) ad auditorium secessimus. Tum vero nescio quid diu sermocinati sumus. Siquidem dolentibus mos est, non id quod ratio poscit, sed quod dolor extorquet, identitare. Tandem ad hoc ventum est, vt ad doloris augmentum diceretur, quod nonnulli beato Martino detraherent, quasi qui non posset incendium reprimere, quo domum suam totiens permisisset igne depasci: nonnulli quoque dicerent, quod hanc nostram ætatem iam haberet exosam, nec more suo preces supplicum attendat, cum se per miracula præsentem non ostendat. Alij nihilominus quasi discuterent quidnam sit, vbi tanta psalmodia, tantaque Missarum frequentia celebretur, vbi etiam temeritas peccandi tātum reprimatur, cur diuina seueritas adeo domari permissa sit, cum vtique in multis aliis locis minus Deo seruiatur, peccandi libertas effrenatior videatur. Hoc nos audientes stupore perculsi, dolore attoniti fraudes antiqui deceptoris illico recognouimus. Nā cum Apostoli sint bonus odor Deo; facit tamen idem deceptor, vt quibusdam sint odor mortis in mortem. Quod nimirum istis contingere timuimus, qui de medicamento vulnus sibi exaggerant murmurationis. Quia vero beatissimi domni nostri iniurias audiuimus exerceri, prout caritatis viscera quisq. sensit, amplius cœpit dolere. Nō satis fuerat quod nostris exigētibus culpis, secundū illud templū pertulit cōflagrari, adhuc proh dolor! ij, pro quibus hanc iniuriam sensit, nituntur ei calumniari. Memores tamen illius quod dicitur de Deo, quia dedit carmina in nocte, id est consolationem Scripturarum in tribulatione, conferebamus vicissim quod menti ad solatium occurrebat. Ac tum forte de hoc quod dicebatur, sese ingessit occasio, vt idem diligentius retractatum scriberetur. Ergo iuxta tenorem tunc habitæ confabulationis, quod nunc diuina dignatio indulserit adoriamur, primo suadentes, vt iuxta Prophetam, vexatio saltim det intellectum auditui, quatinus comminationes, quas Deus peccatoribus intentat, vel per hoc quod accidit expertas, timeamus; rogantes Christi clementiam, vt iuxta illud Iob, molliat cor nostrum, cibare nos dignetur pane lachrymarum, ne forte dicatur de nobis, Attriuisti eos, nec doluerunt. Et item, Percussi populum meū, a viis suis non est reuersus. Et cum nostra peruersitas cor iusti, scilicet domni Martini, sicut alias diximus, mœrere faciat, cum nos potius viderit in rebus pessimis exultantes, queratur, dicens: Sustinui qui saltem contristaretur, non fuit. Itemque, Non est qui vicem meam doleat. Non enim satis nos remordebat memoria peccati. Quod illis sæpe contingit, qui peccata sua non deflent, sed potius multiplicant; nihil accidit eis triste. Vnde scriptum est. Quia nō profertur cito contra malos sententia, absque vllo timore filij hominum perpetrant mala. Sed conueniebat nobis illa vox qua dicitur, Traxerunt me, non sensi. Ad nihilum redactus sum, nesciui. Congregata sunt super me flagella, ignoraui. Et idcirco Deus, qui terribilis est in consiliis, vindictam quam meremur, in illius sancti Templi combustione monstrauit, quasi ministris vindictæ diceret. Isti domus exasperans mihi sunt. Vltionem a sanctuario meo incipite, vt ignis indignationis, qui abyssum cordis humani combusturus est partem domus interim assumat, vt cum a se desiderabile oculorum auferri viderint, me ad ostium cordis sui pulsantem contempsisse pœniteat. Per hoc ergo quod in templo accidit, arrogantia nostra, vt ita dixerim, nobis in faciem respondit. Et omnimodis cauendum est, ne forte, sicut illic sequitur, spiritus fornicationis sit in medio nostrum, interim illius ignis pernicies, isti exteriori totiens sit fomes. Sæpe autem fit vt peccator quanto deterior est, tanto densiori cæcitate cor eius obtene brescat, cum boni aliquid fecerit, hoc apud se, sicut ille Pharisæus, iactet, minus attendens quia bona quælibet Deo non placent, quæ malorum admixtione maculantur. Tali cuilibet diuina vox inclamat. Dicis quia diues sum, nescis quia miserabilis est, cæcus nudus: Nudus videlicet iustitia; cæcus vero nesciens ipsam nuditatem suam videre. Effudit ergo Dominus, vt scriptum est, ignem in Sion, voluit reddere vastationem in flamma; vt videlicet per indignationem, quæ in materiali domo desæuit, extimeamus domus exasperans esse, animaduertētes quid in occulto eius iudicio mereamur. Neque enim paruus reatus est, qui sanctam illam domum e uestigio, totiens exigit concremari, vt cum paulo ante succensa fuerit, non sit auersus furor eius, sed adhuc manus eius extenta. Sed nec putandum est quod hoc casu acciderit propter illud Ieremiæ, Quis est iste qui dixit vt fieret, Domino non iubente? Et item, Si est malum in ciuitate, quod ego non præceperim, dicit Dominus, vel quis dedit Israel vastantibus? Nonne Dominus cui peccauit? Nos itaque scientes quia peccata nostra fecerunt hæc, consequens est, vt ingemiscamus super iniurias domni Martini; imo potius super nos, quia si in viridi ligno hæc faciunt, in arido quid siet? Alioquin dicetur, Dissipati sunt, non sunt compuncti. Et item? Frons meretricis facta est tibi, nescisti erubescere. Qui vero ad nutum Dei contremiscunt, sub potenti manu eius sciunt humiliari, audiant consolationem illam, quæ post destructionem Hierusalem facta est, dicente Domino, Ædificabo vos, non destruam: iam enim placatus sum super malo quod feci vobis, vobiscum sum. Et ille quidem, sicut Dominus, qui cum tranquillitate iudicat, cum magna reuerentia disponit nos, placabitur seruis suis. Nobis tamen competit, vt hunc in omnibus iudiciis suis laudemus, si qua bona opera in nobis sunt, in ipsis timeamus. Verebar, inquit Iob, omnia opera mea. Nam ille postquam tanta ac talia pertulit, cum interim ipsis verberibus gratior esset, vt Deus ad hunc visitandum venire dignaretur, adhuc se humiliat dicens, Reprehendam me, agam pœnitentiam. Nam post illam pridianam succensionem, muris cum ingenti studio compactis, septa Monasterij communistis, hoc nimirum præcauere volētes, ne sancta domus vltra posset ab hostibus lædi. Sed non satis attendentes in quanta reuerentia sanctus iste locus ab antiquis temporibus effulserit, protinus religione relicta, commune diuersorium esse permisistis; itaut feminis ad hauriēdum aquam, ad discurrendum quo voluerint, portarij nō resistant; cum viderimus quod nulli intra Monasterij portas vel parum intrare licuerit; neq. aliquis equitando statim per atriū transire ausus fuerit. Sed nunc ita negligitur, tanquam si murus ille nō ad hostium repulsionem, sed ad excludendam loci reuerentiam esset erectus. Nec valuit isdem murus ignē prohibere, quē neglecte contemptus exigebat succēdi. Mordacius hoc dixerim, quia, vere fatebor, multorum corda per hoc mœstificantur, quod locum pro amore B. Martini sacrosanctum non videant, secundū priscam reuerentiam, venerari. Neq. hoc parū displicet, quod quidam in eodem loco nutriti, se quibusdam laicalibus vel nimium pōposis vestibus dehonestent, cum talis esse consueuerit eorum conuersatio, vt hanc etiam Romæ laudari audiuerimus, quibusdam Romanis dicentibus. Quia non esset necesse Romam proficisci, qui templo beati Martini mererentur vicinari. Ieremias Propheta plangit, colorem religioni congruum immutari. Dicitur alias, Ne glorieris in vestitu vnquam. Viderint ergo isti quam stultum sit, decore vestitus gloriam emendicare, decore virtutis animam nudare. Cæterum iis, qui de potentia beati Martini delirant, amator eius, decentissimus relator Sulpitius iam olim satis respondit. Nam cum aliquando vestimenta eius pariter afflaret incendium, quod tamen ille protinus in medium se proiiciens frigidum sensit, quidam similiter occasionem detrahendi sumpserunt. Responsio tunc illis facta, istis sufficere deberet, qui nequaquam hoc mirarentur, si dispositionem, qua Deus mundum regit, vel tenuiter, attendissent. Parum est vt mirentur, si hoc templum superbiæ, vel luxuriæ vitiis forte pollutum, talibus quibusdam Deo cognitis causis exigentibus, flamma purgauerit. Discutiant potius quidnam sit quod ab origine mundi mala præualeant? Cur impio Cain iustum Abel subruere Deus permiserit? Et cur Iob incomparabiliter tunc temporis iustum, vsque ad sterquilinium vermes Satanas compulerit? Cur Ioannes, quo nemo maior inter natos mulierum, rogatu saltatricis puellæ decollatus sit? Certe si isti Christum in cruce vidissent, non, sicut ille latro, regnum ei restare crederent. Qui etiam si Apostolos cæsos publice vidissent, Stephanum forte nocte die bestiis expositum conspicerent, fidem Christi inanem putassent. Sed postquam ex fide mundus viuere cœpit, consilium diuinæ dispositionis, si reuerenter attendit, intelligit, quia regnum Iesu non est de hoc mundo, Sancti eius non habent hic manentem ciuitatem, idcirco hic non quærunt gloriam, quam in futuro sperant, nec signum aliquod vnquam hic pro vtilitate proximorum quęrunt. Hinc Propheta non propter se, sed propter inimicos suos orat saluari, dicens Propter inimicos meos eripe me. Id est, per meam ereptionem intelligentes potētiam tuam conuertantur ad te. Scientes enim quia nequaquam possunt hanc vitam sine peccato transcurrere, optant potius vt hic ad sui emendationem affligātur. Nam Propheta rogat, Proba me, Domine, tenta me. Item alius, Ingrediatur putredo in ossa mea. Quam sibi vtilitatem inde sperauerit, manifestat, subdens, vt requiescam in die tribulationis. Afflictus quoque Iob, Hæc, inquit, erit mihi consolatio, vt affligens me dolore, non parcat. Nam Apostolus non gloriatur, quod in paradisum. etiam vsque ad tertium cœlum raptus sit, nec quod ineffabile Arcanum inibi audierit; sed potius gaudet quod ter naufragium fecerit, quod ter virgis cęsus, quod semel lapidatus sit. Sed isti queruli, qui miracula semper quęrunt, hanc dispensationem attendere nesciunt. Nam superbi vani hoc semper fieri gestiunt, vnde rumor popularis inanis gloria crescat. Sed quicumque timorati sunt, hoc magis desiderāt, vnde vel purgatio peccatorum fiat, mēs a superbia defendatur. Nam si Martinus sibi potentia consueta flammam depulisset, vtique vltio peccatis debita restaret, impietas quasi impunita forte succresceret. Sin autem ex hoc quod Sancto cuilibet in præsenti accidit, virtus eius pensanda est, iam non vnus, sed omnes sancti; non mediocres sed summi dehonestabuntur. Sanctus namque Benedictus Monasterium ędificauerat, religiose videlicet ac pie, sicut vtique benedictus. Cui tamen reuelatum est, quod hostibus esset diuino iudicio tradendum: hoc sibi tantum concesso, ne quælibet ex animabus periret. Parum sane dixerim quod forinsecus, Confessori quamuis magno acciderit. Sed credo non parum insipiens censebit, quod supradictus Baptista potēs ille in miraculis, vtero Christum Dominum sentiens, sanctissimam vitam ducens, pro testimonio veritatis occumbens, ille incomparabiliter magnus in semetipso, hoc est in suis sanctis ossibus talia pertulit, quæ ingentem audientibus horrorem incutiant. Nam vt Eusebius in XI. Historiarum libro narrat, Sanctum eius sepulchrum apud Sebastem positum pagani confregerunt, tūc ossa combusserunt, quæ terreo pulueri immiscuerunt, ita per campos passim disperserunt. Sed Monachi quidam superuenientes, eadem hora sancti corporis frusta diuino nutu reperta collegerunt. Ad sepulchrum quoque Dominicum per multos annos idolum statutum est, vt quisquis se illuc inclinasset, idolum adorasse videretur. Ipsa Crux Domini diu Iudæorum celata fraude, tandem mirabiliter reperta postmodum a prophano Rege asportari permissa est. Viderint isti secretorum discussores, qua Domini dispensatione talia, his similia fieri sinantur. Nobis hoc vnum conuenire videtur, vt a diuinis iudiciis timeamus, videntes hoc quod accidit, quisque nostrum dicat, Domine audiui auditum tuum, timui: Domine, consideraui opera tua, expaui. Et item. Confitebor tibi Domine, quoniam iratus es mihi, cætera. Et quia per materiale templum dedit spiritualibus significationem, vt fugiant a facie arcus, id quod illic præmittitur, supplicemus, vt quoniam iratus est, sit etiam misertus, dicentes: Increpationem Domini sustinebo, quia peccaui ei. Tunc præterea non incidat nobis illud diabolicum suspicari, quod illa virtus domni Martini defecerit. Illa pro sui magnitudine toto orbe mirabilis; illa, vt ita dicam, probata signis. Quin potius credendum est, quod illa eius caritas, quæ semper etiam erga eius æmulos propensa benefica fuit, ita illum adegerit, vt hoc a Domino impetraret. Nam quorumdam sanctorum, qui causa aliorum iniuriari maluerunt, facta considerantes; in hanc opinionem non abs re venimus. Siquidem Moyses rogabat Dominum Deum suū, vt noxam populo dimitteret: sin alias, deleret eum de libro vitæ. Dauid quoque videns Angelum cædentē populum, postulat vt super se, domum patris sui gladius vertatur. Qui interfecto patricida filio lugebat, dicens, Quis mihi det, vt ego moriar pro le filię Sed Ieremias cum ex ore Dei populum in Ægyptum descendere prohiberet, ille contemneret; nec sic eum deserere potuit, sed cum ipso populo descendit, a quo interfectus est. Paulus etiam Apostolus vas electionis optat anathema esse pro fratribus suis. Sane Stephanus orare non poterat, vt pro lapidatoribus moreretur, quoniam ipsi hunc in mortem vrgebant: vnum tamen eis quod supererat impendens, Ne statuas, inquit, illis hoc peccatum. Sed quid de seruis dicimus, quandoquidem ipse Dominus omnium pro impiis, vt ait Apostolus, mortuus est. Vnde Propheta dicit, quod alienum opus susceperit, vt faceret opus suum. Pati enim, irrideri, mori alienum est a Deo: saluare autem, eius opus est. Sed illud quod alienum est a Deo, peccanti homini debebatur. Et tamen alienum opus suscepit, vt opus suum faceret, quia mori dignatus est, vt morte dignos saluaret. Videamus autem an in Martino tale aliquid fuerit. An non ista caritas hunc vrgebat, quando chlamydem pauperi diuisit? De duabus quippe tunicis præceptum est, vt harum altera non habenti donetur. Sed iste non solum Phariseacam iustitiam, sed etiam Christianam longe supergressus, ipsam vnam cum sua nuditate partitus est. Nam a latrone vinculatus, se esse prorsus asserebat securum, illique magis dolere, qui latrocinia exercens, Christi misericordia esset indignus. Tunc nihilominus hac dilectione, qua plurimum flagrabat, cum sciret, quod ante diem mortis non posset reuerti, pro pace tamen inter clericos restituenda proficisci longius non dubitauit. Et tunc quilibet alius etiam præsentes poterat obliuisci. Nam eadem caritas in fine, quod est decentissimum, præcipue feruebat, cum cœleste regnum quod ab infantia suspirauerat, insuper ipsam Christi præsentiam, quoad ipse vellet, differri sibi pro amore discipulorum non recusabat. An modica est illa caritas? aut hominem quando negligeret, qui brutis etiam animalibus compatiendi affectum frequenter indulsit? Vnde quidam, qui Gramaticus cognominabatur, nuper garriebat, quod in eius vita superfluo positum sit de Lepore, quem a canibus exemit. Sed quicumque tales sumus, qui nullum genus commendationis apud illum ex nostra iustitia habemus, non plus nobis aliud miraculum, quamuis grande, placituri videtur: quoniam si in aliis maiorem potentiam, in isto tamen monstrat propensiorem miserendi affectum. Sed quid debilitatis animalibus dicimus, cum ab ipsis quoque hæreticis Maximi gladium summouerit? Insuper ipsi dæmonio, si ab hominum infestatione cessaret, veniam pollicitus sit? Quod equidem idcirco dixit, vt quosdam fratres, quorum vicia dæmon ille exponebat, a desperatione retraheret. Itaque hæc huiusmodi alia recolentes, incunctanter credimus, quod domum suam non pro inopia virtutis, sed piæ dispensationis causa permiserit aduri. Si quæritur, quæ sit ista dispensatio, hoc iterum menti occurrit, quod illi, qui in eiusdem domus constructione pridem laborauerant, nihil de sua mercede perdiderunt, quoniam etsi opus periit, pij tamen operis merces restat; sicut sermo diuinus quibusdam pie laborantibus asseuerat, dicens. Erit merces operi vestro. Quin potius si qua leuis culpa (quod frequenter fit) in eodem labore se immiscuerat, credimus hanc esse purgatam. Nam in ipsis bonis operibus aut per elationem, aut per teporem sæpe [...]
DIES præstituti iam fluxerant, gaudebam, fateor, quod sub occasione breuis temporis vestræ iussionis munia licebat breuitate concludi; quandoquidem stulto genus cōsolationis est, vt si tacere nescit, vel parum loquatur: cum repente solito brumosior hyems ingruit, illasq. sui dieculas ita inasperauit, vt plus de aprico quam de itinere nobis cogitandum videretur. Tum vero partim prædictæ hyemis inclementia, partim sanctorum qui instabant dierum reuerentia, domnus Abba interim iter nostrum remorari concessit. Lectis tamen quæ iam digesta erāt, paucis contra eos, qui prauorum deteriorantur exemplo, repertis, placuit aliqua adhuc subrogari. Verum ego non satis confidam, quod hoc saltem audire dignentur, quippe quoslibet, nec sanctum Euangelium vt oportuerat reuereri: tamen ea spe iussionem aggrediar, vt in aggere testimoniorum, quo superbi filij iuxta præceptum Moysi lapidandi sunt, vel lapillum me gaudeam iactauisse. Boni igitur vt dixeramus nunc mala quælibet vel bona cum malis hominibus sentiunt, licet hi asperius frequentius mala patiantur, bonis vero restrictius vtantur. Qui tamen sic prosperitate aduersitate vtuntur, vt in rebus prosperis sit eis consolatio, ne frangantur aduersis, in rebus aduersis exercitatio, vt non corrumpantur prosperis. Mali vero ad hoc cupiunt habere securam vitam, vt perditis sinceris moribus, remota omni molestiarum asperitate defluant. Neque enim propterea cupiunt habere pacem, omni genere copiarū abundare, vt his bonis bene vtanbus, hoc est honeste, sobrie, temperanter, pie; sed vt infinita varietas voluptatum insanis effusionibus exquiratur, secundisque rebus ea mala oriantur in moribus, quæ sæuientibus priora sint hostibus, hoc sit quieta vita, vt possit esse secura nequitia. Quicumque autem ditiores sunt, student semper diuitias augere, quæ quotidianis effusionibus sufficiant, per quas pauperiores sibi subdant, quos ad clientelas sui fastus obsequentes habeant: quibus ipsi pauperiores causa saturitatis libenter se subdunt, hos quibus præualere non possunt, per eorum, quibus adhærent, audaciam violenter opprimunt: hinc propter huiuscemodi satellites, eos quorum patrocinio tuentur, scriptum est de vtroque malo diuite. De lateribus eius a ruina dependet. Iam vero in tali satellitio stupra impune multiplicantur, conuiuia læta frequentantur, vbicumque libuerit potuerit, die noctuque luditur, bibitur, vomitur, diffluitur, saltatur, cum scriptum sit: Væ his qui morantur in vino. Et item. Noli esse in conuiuiis potatorum. Et, Væ his qui carnes conferunt ad vescendum. Et item. Ducunt in bonis dies suos. Quibus utique timendum fuerat, inter pocula cogitandum hoc, quod illic sequitur. Et in puncto ad inferna descendunt. Hi nimirum in Euangelio per ficulneam designantur, de qua Dominus queritur dicens: vt quid etiam terram occupat? quia de quolibet peruerso potente pene iam requisitio Deo non est. Postquam enim se perdidit hoc solummodo quæritur, cur alios grauet in mortem. Sicut enim terra sub arbore solis radiis priuata sterilis est, sic subiecti fauoris eius exemplo depressi a lumine veritatis permanent alieni. Tales vero quique iusto Dei iudicio frequenter ita deseruntur; vt peruersa quælibet potenter faciant, tamen hic feliciter viuant; sicut de quolibet eorum Scriptura dicit. Cucurrit aduersus Dominum erecto collo, idem in malo opere obstaculum de aduersitate non habuit. Et item. Vidi stultum firma radice, quasi firma radice stultus attollitur, quando hic temporali prosperitate fulcitur, aduersis non eliditur, contra infirmos etiam sine repugnatione præualet, bene agentibus ex auctoritate principatus sui contradicit, ad maiora commoda ex peiori semper actione succrescit, vnde vitæ viam deserit, inde ad tempus locupletior viuit. Mos est autem non solum malorum, verum etiam bonorum, sed tamen minus perfectorum; vt eorum intentio vel sensus iuxta hoc quod forte viderint informetur. Nam læta videntes hilarescunt, pro tristibus contristantur. Vnde fit, vt cum prauorum gloriam cernunt, eadem gloria delectentur, magnum aliquid æstimantes in corde nutent, vt talia mereantur exoptent. Hinc ipsa Veritas dicit. Væ mundo ab scandalis. Item Psalmista. Dum superbit impius, incenditur pauper. Et Iob ex voce plangentis Ecclesiæ dicit, Ad nihilum redacti sunt omnes artus mei. Sicut enim per ossa fortes, sic per artus infirmi quique designari solent. Artus ergo Ecclesiæ ad nihilum rediguntur, quoniam ex imitatione prauorum in hoc sæculo succrescentium, infirmi quoque deteriores fiunt: videntes felicitatem malorum bona temporalia appetunt, dū præsenti prosperitate eneruati, Deum, qui vere est, desiderare negligunt. Quod videlicet historialiter expressum est, quoniam ciues Babylonis filios Ierusalem captiuos abduxerunt, item, quoniam filij Dei, id est, filij Seth, videntes filias hominum, id est, filias Cain, concupierunt eas: Nam nunc isti exterioris glorię specie decepti, nimis diligunt, quod pulchrum foras viderint. Pulchra autem videtur præsentis vitæ gloria, quæ in personis prauorum tanquam in filiabus Cain sese infirmorū oculis ad concupiscendum ostentat. Vnde, sicut supra dictum est, calix aureus appellatur. In eadem autem gloria maxime diuitiæ videntur appetendæ. Quia videlicet sanitate, vita, siti, fame, patria, propinquis, amicisque, omnibus omnino quę sunt commodiores eas esse pluribus visum est. Et ista sententia non solum terra marique seruatur, vt Ioannes Chrysostomus ait, sed vsq. ad ipsas nubes ascēdit ac sydera. Quæ videlicet non tam sententia iam est, quā flamma, quæ totum istum vastat orbem terrarum. Et qui extinguat quidem nullus est, qui vero accendant magis magisque inflamment, omnes. Fauent autem huic malo non solum illi qui ab eo capti sunt, sed qui nondum videntur illuc ingressi. Nam ipsi diuites, etiam si totum orbem possibile esset possideri a singulis, adhuc tamen in desiderio eius arderent. Pauperes vero dum cupiunt diuitibus exæquari, insanabilem concupiscentiæ rabiem patiuntur, insaniunt, furiunt, idem morbus diuersos singulis generat languores. Et intantum amor pecuniæ omnem fatigat animam: vt neque amicitiarum, neque propinquitatis, interdum etiam nec coniugis, aut amori filiorum det locum. Quibus affectibus inter homines nihil præfertur. Hic amor ipso melle dulcior videtur: cū ei qui manus illi dederit mille foueas paret, expetitur tamē, desideratur ab omnibus, ac per innumeros labores mortes lætantur se vel ad eius ianuam quandoque pertingere. Et si quis eos ad meliora, ad regnum Dei, quod intra nos est, quærendum persuadere tentauerit, refugiunt, insanum putant, quasi frenetici ad hoc quod insania suggerit magis se submittunt. Summa igitur auiditate amplexantur vmbras, stringunt ventos, similes videlicet pueris ludentibus, vel certe stultiores. Illi forte turmam verberibus agitantes, vel quemlibet alium ludum per ætatem fragilem delectantes, auelli ab eo nolunt. At isti tanto inexcusabiles sunt, quanto scienter in nihili confidunt, in cœno eius tanquam sues volutari delectant, infeliciores vtique turpiores illis animalibus quæ cœno vescuntur existentes. Sed vtinā sicut Phinees de anathemate Achar imprecatur, soli illi corruissent, qui secundum Principem mammonæ viuere decreuerunt: non etiam filij lucis huic seculo conformarentur contra Apostolum; sed quod nimis dolendum est, ipsi filias Cain relictis bonis cœlestibus amplecti gestiunt, id est diuitias, delitias, voluptates, obsequelas, atque libidines vlciscendi. Qui vtinam vel ad Dei comminationem terrerentur, vel quia tūc dixit: Non permanebit spiritus meus in hominibus istis, vel quia nunc dicit: filij regni mittētur in tenebras exteriores. Et postquam semel audiuimus: Ego elegi vos de mundo, non demum subiiciam Principi mundi; quia nimirum necesse est nos esse, aut in mundo quem Deus per filium reconciliat sibi, aut in eo, qui, iuxta Apostolum Ioannem, In maligno positus est: Vt enim Hieronymus in epistola ad Ephesios perhibet, mox vt aliquem Principes tenebrarum supplantant, suo mundo cui principantur annectunt. Viderit ergo qui talis est, quantum sint nouissima illius peiora prioribus. Nam vt verbis Ioannis ex supra dicto libro vtamur, pene sine venia habendi sunt cuncti quos huius mundi gloria decipit. Cū enim videant apud eam cruenta omnia, periculisque ac mortibus præcipitiis plena, nec sic tamen suæ cupiditati frenum imponunt, cumque eam stipari cernant sodalibus pessimis, contumeliis dico, opprobriis, liuore, insidiis, criminationib. perniciosissimis curis, metu iugi, timore frequenti, mille aliis huiusmodi infaustis consortibus, velut sanguinum corona circundari; adhuc tamen amoribus eius insaniūt; fructum autem in his nullum alium reperiunt, nisi interitum, perniciem; pœnamque perpetuam. Et tamen eadem gloria in contemptu gloriæ cœlestis a pluribus amatur, atque fit expectabilis. Idcirco dignum est, vt atrocius iudicentur; quippe qui oblatam Dei gratiam fastidiunt, quod malum non ignorant eligere malunt. Tanta namque est eorum qui decipiunt stoliditas, vt non solum eos ratio nulla ab hoc interitu reuocet, sed nec euidentia quidem indesinenter pereuntium exempla deterreant. Quin potius cum sciant quod omnes qui eius vmbraticam pulchritudinem diligunt, a mundi primordio eadem gloria fallat, tamen hanc amplexari inexplebili desiderio gestiunt; quæ videlicet illos ita falso iactamine illicit, tanquam fæda meretrix, quæ nigredinem suam fucatis quibusdā coloribus occultat, lasciuorum oculos captat. Cum igitur perfecti boni malis admixti sunt: ita iuxta Psalmistæ vocem, discunt opera eorum, vt illud impleatur quod dictum est. Væ mundo a scandalis. Quisquis vero sanum sapit, oportet vt prauorum gloriam ex fine consideret, qui sicut in IIII. Moralium libro disputatur, eo atrocius in tormētis obruuntur, quo altius in peccatum eleuantur. Transit quod extollitur, permanet quod punitur: honorantur in via, in peruentione damnabuntur: quasi per amœna prata ad carcerē perueniunt, dum vitæ præsentis per prospera ad interitum tendunt. Et quidem boni cum quoslibet gloriosos aut mori aut dehonestari conspiciunt, quia humana gloria nihil sit cum gemitu fateri solent dicentes: Ecce quia nihil est homo, quod nimirum rectius dicent si tunc interitum cuiuslibet potentis cogitarent, cum eum in flore prosperitatis vidēt. Tunc namque considerādum est, quo cursu felicitas transuolet, cum ante humanos oculos quasi permanens pollet. Nam gloriam morituri nihil esse in ipsa iam morte pensare praui quilibet possunt: tunc enim ei etiam derogant qui hanc vsque ad mortem sequentes amant. De his atque eorum imitatoribus scriptum est sub typo scilicet illius prauæ generationis. Longe fiant filij eius a salute, conterantur in porta. Porta est vltima dies iudicij, quia per ipsam intratur ad regnum. Stulti igitur vel eorum filij, idest imitatores, ante portam superbiunt, sed in porta conterentur, quia nunc prosperantur, sed in iudicio ferientur. Qui enim nunc renuit Deum per disciplinam habere patrem, malens esse filius huius regni, tunc per adiutorium habere nō merebitur ereptorem, sed in porta conteretur. Sane quisquis vel de vtraque generatione, vel de vtroque gradu vitæ huius amore captus est; partibus eius fauet, dehortatorium verbum non libenter auscultat. Sciendum vero est quod eadē genera sic mixta sunt, vt in quibuslibet fidelium gradibus procurrere pariter inueniantur: quoniam quousque ventilabrum iudicis agitetur, grana cum paleis necesse est in area præsentis vitæ simul contineri. Porro contra eos abhinc agitur, qui factis seculo fidem seruantes mentiri Deo per habitum religionis noscuntur. Si igitur infirmi fideles in seculari habitu prauorum deteriorantur exemplis, non vtcumque mirum est; sed hoc omnimodis execrabilius videtur, si religionis professores, quibus vt ait Apostolus, eloquia Dei credita sunt, carnalibus desideriis contigerit ancillari, relictis cœlestibus terrenis inhiare, contempto Deo mammonæ seruire. Quod quam execrabile sit ipsa Prophetici sermonis inuectio palam demonstrat, qua Deus comminatur dicens: Si fornicaris tu Israel, non derelinquas me tu saltem Iuda. Decem namque tribus filiorum Israel a domo Dauid, quondam ad Idololatriam recesserunt; attamen tribus Iuda tanquam in domo Dauid consistens, diuinæ seruitutis cultum diutius retentauit. Per decem ergo tribus multitudo secularium, per vnam vero numerus Ecclesiasticorum, qui breuior est, exprimitur. Quantumlibet autem sęculares tanquam illæ decem tribus a diuinis legibus exorbitent, ministri tamen Ecclesiæ tanquam tribus Iuda Christo debuerant inhærere. Namque de illis decem tribubus, veluti de his qui nūc verbo non opere fidem tenent, est illa Dei querimonia dicentis: Aduersatrix Israel abiit, fornicata est sibi; Et statim, vt Ecclesiasticos, qui imitatione secularium deteriorantur, exprimeret, qualiter per exempla Israelitarum domus Iuda ceciderit, subdit dicens: Et vidit præuaricatrix soror eius Iuda, quod mœchata esset aduersatrix Israel, quod dimisissem eam, dedissem ei libellum repudij: non timuit; sed abiit, fornicata est etiam ipsa. Quæ omnia nunc implentur, cum ad imitationem carnalium ministri Ecclesiæ deuoluuntur; cum similiter eos superbia erigit, auaritia tabefacit, voluptas dilatat, malitia angustat, ira inflammat, discordia separat, inuidia exulcerat, luxuria inquinans necat. Et item ipsi per quos seculares corrigi debuerant, eos ad contemptum mandatorum Dei per sua mala exempla instigant: Et cum debuerant lucere, vt ait Apostolus, in medio nationis prauæ, vt eos resplendere facerent, magis illorum exempla sequentes tenebrascunt, vt scriptum est: Erit sicut populus sic Sacerdos. Sed sollerter intuendum est, quod ex voce Dei dicitur: quia sic dimisi eam; quod additur, dedi ei libellum repudij. Nam vel quoslibet seculares, quasi Israelem, vel quoscumque in habitu religionis positos, quasi Iudam tūc Deus dimittit, cum eos, vt scriptum est, secundum desideria cordis eorum sinit: sed cum eos securitas post culpam sequitur, cum nulla disciplina vel increpatio ad cor suum reuocat, etiam libellum repudij accipiunt, vt tanquam coniunx adultera a coniunctione Domini separentur, quod volunt faciant, quatenus ad æterna supplicia profundius ruant. Vnde necesse est vt vel istos, vel illos tunc consideremus amplius miseriores, quando eos conspicimus in culpa sua sine flagello derelictos, quanto post iniquitatem prosperantur, tanto perditioni proximiores. Hoc in XII. Ezechielis Homilia. At superiori libello, cum de violentis loqueremur, cum superbia, luxuriam cōmemorauimus, de malicia tacentes. Hi ergo qui post professam religionem ad carnales nequitias deuoluuntur, primo per superbiam capiuntur. In qua, vt scriptum est, Omnis perditio sumit initium; quæ eis maxime per hoc subrepit, quia dū redditibus Ecclesiæ, vel donariis fideliū ditati incrassantur, recalcitrāt, quia in labore hominum non sunt, tenentur ideo superbia: deinde plenam manum habentes vitium illius purpurati diuitis incurrūt, quotidie videlicet splendide epulari, cultioribus vestibus gestientes pompari. Tum quoque suæ professionis obliti luxuriæ manus tradunt. Apud quos vtique, iuxta illud Comici, Venus frigeret, si Cerere Baccho non abundasset. Cuius ruinæ descensionem ipsa quoque membrorum demonstrat positio, cum videlicet cor viri superbia tumet superius, deinde venter, postremo genitalia collocantur. Superbia est spiritus, reliquæ duæ carnis. Quæ duæ postquam hominem illexerunt, eo difficilius deponuntur, quo dulcius vtuntur. Iam vero hi tales contra Apostolum secundum carnem viuētes de corporea nobilitate gloriantur: qui si pro certo Dei filios se esse crederēt, nunquam post diuinos natales nobilitatem admirarentur terrenam: cum scriptum sit, Ne glorieris in vestitu vnquam, isti quod audent faciunt. Nam genus quidem vestimenti, quod religioni dedicatum est, penitus propter humanam reprehensionem abiicere erubescunt, colores tamen molliciem studiose quærunt: quamuis nonnulli etiam Abbates, vt apertas etiam inimicitias inter se sanctam regulam protestentur, monasticum scema, videlicet cucullam, induere dedignantur. Et certe sicut in libro Geronticon dicitur, eadem datur gratia in monachico habitu, quæ in albis baptismi. Et sicut beatus Hieronymus in Epistola ad filiam Mauricij perhibet, Grandis diuinæ gratiæ contumelia est mundani secularis ornamenti prælatio, crimen est post chrismatis sanctificationem cuiuscumque specie terrenæ creaturæ caput vel corpus ornari, quod iam cœlesti splendore refulget. Ille diues quem ad magnam exprobrationem Christus ornatum purpura bysso commemorat, non legem aut Prophetas audierat, tamen de appetitu vestium vituperatur. Istis ergo quid in iudicio dicturus est idem Christus, quando etiam monachi atque sanctimoniales hoc appetunt, quod non solum a laicis, verum etiam ab eorum coniugibus Apostoli prohibent? Vnde Petrus. Quarum, inquit, sit non extrinsecus capillatura, aut circumdatio auri, aut indumenti vestimentorum cultus; sed qui absconsus cordis est homo. Et Paulus, Mulieres similiter in habitu ornato, cum verecundia sobrietate ornantes, non in tortis crinibus, aut auro, aut margaritis, aut veste preciosa, sed quod decet mulieres, promittentes castitatem, bonam conuersationem. Si ergo sic a coniugatis inhibetur, quantum nefas est, hoc aut sancti habitus viros, aut sanctimoniales appetere? Sanctus Germanus ad Genouefam inter alia. Si, inquit, sæculi huius vel exiguus decor tuam superauit mentem, æternis cœlestibus ornamentis carebis. Hinc domnus Martinus breui quidem, sed magni ponderis sententia, mulieris honestatem complexus: Summa, inquit, virtus est mulieris nolle videri. Cyprianus Episcopus de Virginibus sic ait. Serico purpura indutæ, Christum induere nō possunt: auro margaritis, monilibus adornatæ, ornamenta cordis corporis perdiderunt. Et item quod si Petrus, inquit, mulieres admonet coercēdas, quæ excusare soleant cultus suos per maritos; quanto magis id obseruare virginem fas est, cui nulla ornatus sui competit venia, nec deriuari in alterutrum possit mendacium culpæ, sed sola ipsa remaneat in corpore? Sed quæ eiusmodi sunt, non sanctam illam vocem beati Cypriani recipiunt, quin potius irritam faciunt fidem Christi, scortatorum oculis se magis comunt. Qui scilicet scortatores, vt ait beatus Hieronymus in Epistola ad matrem filiam, quando audent vxores Christi sponsas frequentius respectant: loquuntur nutibus, quod minus licet ardentius affectant. Minus, inquit, licet, quia quanto detestabilius est infringere sacrosanctam, quam plebeiam domum; tanto scelestius est sponsam Christi, quam vxorem proximi violare. Certe cum vna ex duabus sororibus viro coniungitur, illi fidem seruat; cur altera, quæ Christo desponsatur, eandem ei reuerentiam non custodit? Verum vt in eadem Epistola sequitur, Istæ nitidulis vestiuntur, oblitæ quod Christus in Zacharia sordidis vestibus legatur indutus. Siquidem istis pulchra vestis animæ lasciuientis indicium est: per terram trahitur vt statura procerior videatur, de industria dissuitur, vt aliquid appareat quod amet. Calcei nigelli nitentes stridore suo oculos lasciuos in sæuos excitāt appetitus. Capilli parum defluunt, recolliguntur. Collum guttur defluente palliolo casu nudatur, quasi videri noluerint operire festinant. Hæc Hieronymus. Plura referre pudet. Sed in his omnibus huiusmodi, non secundum filium Virginis, sed secundum veterem hominem ambulant. Nam, vt ait Iob, omnis istorum, vel istarum dulcedo, vermis. Licet enim in hac vita superfluo cultu carnem ornari gestiant; illud tamen libri Ecclesiastici restat, quia vestietur pannis dormitatio. Et vt in eodem item dicitur: Qui se iungit fornicariis erit nequam, putredo vermis hæreditabunt illum, tolletur de numero anima eius. Bona vero cœlestis sponsi, quæ pro his emendicatis perdunt, æterna sunt, talia sunt, vt adhuc nec ad Pauli quidem auditum peruenerint, nec ad cor eius ascenderint, quamuis ad paradisum raptus fuerit. Etenim pulchritudinem corporis certis quibusdam naturalibus terminis Deus clausit; Animæ autem pulchritudinem liberam fecit, nulla sub necessitate conclusit. Nam etsi etiam corporei decoris potestatem Dominus in nostro permisisset arbitrio, sollicitudo nobis immineret superflua, atque in his quę nihil prodessent omne vitæ nostræ tempus occuparemus. Ex quo cultus animę necessario negligeretur. Quippe qui etiam nunc, vbi nulla nobis potestas est conferendi aliquid corporis decori, hoc tamen agimus, hoc studemus, vt speciem corporis omnimodis excolamus, dum colorum fucis, vel compositione crinium, vel oculorum rotatu, vel varietate vestium, diuersisque aliis exquisitis conferre aliquid, vt dixi, decori corporis cupimus; sed quanto magis conueniebat nobis, vt ad cultum animæ operam daremus? Nam corporea pulchritudo in pelle solummodo constat. Nam si viderent homines hoc quod subtus pellem est, sicut Linces in Boetia cernere interiora feruntur, mulieres videre nausearent. Iste decor in flegmate, [...]
IN huius igitur ætatis nostræ temporibus, cuncta disponens, totiusq. honoris honestatis largiter Dominus, primo Ottone in sceptris feliciter agente Romanæ Reipublicæ, in femineo sexu præstitit venerabile decus. Multorum etenim bonorum tunc accidentium, atque virtutum post Deum auctrix, diuæ celebrisque memoriæ Adalheida extitit Imperatrix. Quā cum memoriæ succedentium scriptis commēdare satagimus, timeo ne digne reprehēdamur, ideo, quia tantæ nobilitatis atque virtutis materiem minus idonei paupere stilo explicare conamur. Quisquis nos reprehenderit, vtpote reprehensionis dignos, siue propter incultum sermonem, seu propter rem nouiter inceptam, propter naturalis eloquij simplicitatē, sciat, proculdubio, sciat, quia non inuitauit nos ad hoc humanæ laudis appetitus, sed veræ sincerissimæ charitatis affectus. Si abhorrere vis, quippe vt merito debes, lector, nostri ingenioli rusticitatē, attende ipsius, quam commendare cœpimus, mentis corporis nobilitatem. Si enim vis expectare virum tanta eloquentia vel sapientia pręditum, qui huius feminæ possit conuenienter describere vitam, necesse est aut Cicero Rhetor reuocetur ab inferis, aut Hieronymus Presbyter transmittatur e superis. Si enim ille sanctus incomparabilis in diuina humana sapientia sacer Hieronymus fuisset istius Augustæ temporibus, si Paulam Eustochium, Marcellam quoq. Melaniam, Fabiolam quoque Blesillam, Lætam Demetriadē, septiesque percussam commendare curauit libris Epistolis, commendaret vtique istam haud voluminibus paucis. Si enim deest talis vt Hieronymus, aut aliquis alius liberalibus disciplinis adeo eruditus, qui possit digne tantæ feminæ mores vitā describere, adgrediamur nos indocti Deo iuuante pro posse. Hęc regio ac religioso stemmate orta, cum adhuc esset iuuencula, sextum decimū ætatis suæ ageret annū, Deo donante adepta est Regale matrimoniū. Iuncta scilicet Regi Lothario, Hugonis ditissimi Regis Italici filio, ex cuius contubernio filiā habuit, ex qua Lotharius Rex Francorum Ludouicum Regem genuit, qui sine liberis mortuus, regio more Compendio dignoscitur fuisse sepultus. Supradicto vero Lothario ante annū circiter tertium, postquam Dominam Adalheidam duxerat, defuncto: remāsit ipsa viduata viro, priuata regno, destituta maritali solatio. Adfuit ei persecutio mordax, quæ solet purgare electos, veluti aurū fornax. [Nō ergo accidit ei tale quid propriis exigentibus meritis, sed, vt credimus, potius ex accedentibus diuinæ prouidentiæ donis.] Affuit ei, vt vere fatear, nutu diuino exterius corporalis afflictio, ne intus cremaret eam, vt pote iuuēculam, incentiua carnis libido, voluit eam Dominus tot verberibus atteri, ne secundum sententiā Apostoli Pauli. Esset viuens vidua in deliciis mortua. Voluit enim eam paterno affectu tot perpeti pericula, ne esset indigna illa filiatione [diuina] de qua loquitur scriptura. Castigat Dominus omnē filiū que recipit. Sæpe enim inde gratias Deo referebat, cū familiaribus fidelibus conferebat, quanta qualia tunc temporis passa fuerat, quam misericorditer eam Dominus de manibus inimicorum suorum liberauerat. Indicabat enim oportunius sibi fuisse, vt ad tempus temporalibus fuisset occupata anxietatib., quā viuens in deliciis perpetuę mortis esset subdita legib. Postquā enim mortuus est Lotharius vir eius, honorē regni Italici adeptus est quidā vir nomine Beringarius, qui habebat coniugem nomine Willam. A quibus indecenter innocens capta, diuersis angustata cruciatibus, capillis cæsarie detractis, pugnis frequenter agitata calcibus, vna tantum comite famula, ad vltimū tetris inclusa carceribus, liberata diuinitus, postmodum ordinante Deo, imperialibus est sublimata culminibus. In ipsa enim nocte qua educebatur de carcere, incidit in quandam paludem, vbi per dies noctes sine cibo potu mansit perseuerans, auxilium a Deo sibi subuenire deposcēs. Tali cum esset detenta periculo, venit quidam subito piscator nauigio, deferens in nauicula piscem, qui vocatur Sturio. Quas cum vidisset, interrogauit, quæ essent, aut quid agerent ibi. Dederunt sibi responsum secundum instantem necessitatem, satis congruum. Videsne quod hic humano consilio peregrinamur destitutæ, quod durius est, solitudine periclitamur fameę Si potes aliquid nobis victus impende, sin autem solatium prębe. Qui misericordia super eas motus, sicut ipse, a quo mittebatur, fuerat quondam super pauperes in deserto fame periclitantes Christus, dixit eis. Nihil nobis adest ad victus necessaria, nisi tantum piscis aqua. Habebat ignem secum, sicut solent illi qui piscationis exercent negotium. Accensus est ignis, præparatus est piscis. Sumpsit cibum Regina, seruiuit piscator famula. Dum hæc agerentur superuenit quidam Clericus, qui ei fuerat captiuitatis fugæ socius, nuntians adesse exercitum militum armatorum, qui eam cum gaudio accipientes, duxerunt secum ad quoddam inexpugnabile castrum. Postea enim consultu Italicorum principum, præueniente gratia Dei, de solio Regni, ad arcem peruenit Imperij. Hæc enim Augustarum omniū Augustissima nominari venerari est digna. Nemo ante illam ita auxit Rempublicam. Ceruicosam Germaniam, ac fœcundam Italiam, has cum suis principibus Romanis subdidit arcibus. Ottonem Regem nobilem, Romæ præfecit Cæsarē, ex quo genuit filium imperio dignissimum. De nobilitate carnis satis dicta sufficiant. Nobilitatē vero mentis, quomodo vel qualiter exercuit, nemo mortalium dicere sufficit, sed vt pro modulo compendiose loquar, Spe, fideque certa, [atque] gemina [pleniter] charitate referta, Iusta satis, fortis, prudens, nimiumque modesta Extitit, vixit fœlix, dum secula rexit, Auxilio Domini moderantis climata Cosmi. Prolata tamen Salomonis sapientis famina, huic sanctissimæ conueniunt feminæ, Manus suas, inquit, aperuit inopi, palmas suas extendit ad pauperem. Non timebit domui suæ a frigoribus niuis: omnes enim domestici eius vestiti sunt duplicibus. Stragulatam vestem fecit sibi, byssus purpura indumentum eius. Nobilis in portis vir eius, quando sederit cum senioribus terræ. Fortitudo decor indumentum eius, ridebit in die nouissimo. Os suum aperuit sapientiæ, lex clementiæ in lingua eius. Considerauit semitas domus suæ, panem ociosa non comedit. Surrexerunt filij eius, beatissimam prædicauerunt, vir eius laudauit eam. Multæ filiæ congregauerunt diuitias, tu supergressa es vniuersas. Hæc enim quæ de ea dicimus, non modo auditu, sed visu experimento cognouimus. Multa ab ea salutis verba audiuimus, plurima dona suscepimus. Sæpe enim indigentes nummo, fecit esse claros honoribus. Hæc ad decorem mundi, primi maximi Ottonis, toto orbe famosissimi Imperatoris coniux, ad multorum profectum Imperatorum, genitrix: illa meruit benedictione potiri, quam meruisse perfrui legimus Tobiam, in eiusdem Patris volumine, videlicet vt videret filios filiorum vsque in tertiam generationem. Postquam enim Augustissimus Otto vniuersę carnis ingressus est viam, Augusta cum filio Romani Imperij fœliciter diu gubernauit monarchiam. Sed postquam diuino nutu ipsius Augustæ meritis industria solidatus fuerat Romani Imperij principatus, non defuerunt viri iniqui, qui inter eos nisi sunt seminare discordiam. Quorum deceptus adulatione, recessit corde Cæsar a matre. Si commendaremus literis, quanta qualia passa fuerit tunc temporis, derogare videremur speciem tanti generis. Non enim debemus perstringere stilo, quod cito sedauit humilis satisfactio. Filium diligens, auctores discordiæ ferre non valens, secundum Apostoli præceptum, dans ad modicum iræ locum, paternum decreuit expetere Regnum. Vbi a fratre Rege scilicet Chuonrado, nobilissima Mathilde, eius coniuge benigne honorabiliter est suscepta. Tristabatur de absentia eius Germania, lætabatur in aduentu eius tota Burgundia, exultabat Lugdunus Philosophiæ quondam mater nutrix, Vrbs inclita, necnon Viēna, nobilis sedes regia. Postmodum vero Cæsar Otto ductus pœnitentia, direxit legationem Regi auunculo, sanctæ recordationis Patri Maiolo, sub celerrima festinatione obnixius deprecās, vt gratiam Matris quam suis exigentibus culpis perdiderat, eorum interuentibus promereri posset, orans iterum eos obsecrans, vt quantocius possent vna cum Augusta matre Papiam ei studerent occurrere. Tantorum enim virorum vsa cōsilio, apud Papiam tempore statuto occurrit mater filio. Quo cum mutuo se cernerent, flendo lachrymādo toto corpore solo prostrati, humiliter se salutare cœperunt. Affuit in filio humilis pœnitudo, erat in matre liberalis remissio, permansit in vtrisque de cætero perpetuæ pacis indiuisa connexio. Non post multum vero temporis, vnico orbata filio: cui successit tertius, ex Græca genitus Otto. Igitur recidiuis diu afflicta verberibus, nō possumus enarrare per singula, quot qualia post mortem filij, sibi successerunt incommoda. Licet illa Imperatrix Græca sibi aliis fuisset satis vtilis optima, socrui tamen Augustæ fuit ex parte contraria. Ad postremum vero cuiusdam Græci aliorumque adulantium consilio fruens, minabatur ei quasi manu designando dicens. Si integrum annum superuixero, non dominabitur Adalheida in toto mundo, quod nō possit circumdari palmo vno. Quā sententiam inconsulte prolatam, diuina censura fecit esse veracem. Ante quatuor hebdomadas Græca Imperatrix ab hac luce discessit, Augusta Adalheida superstes felixque remansit. Perseuerabat discrimina mundi lugens deflens, curam tamen Romani imperij necessario gerens. Otto vero tertius vnici sui filius, a primatibus regni felicissime honestissime educatus, nihil erga illam egit, nisi quod illam illum decuit. Idcirco meritis auiæ, industria Primatum, Romanum adeptus est principatum. Ab ipsa enim ætate primæua, iamdicta Imperatrix multa ab extraneis, siue a domesticis fuerat perpessa, vt posset dicere cum propheta. Sæpe expugnauerunt me a iuuentute mea, cætera. Dicebat enim sępe illud Apostoli. Existimo enim quod non sunt condignæ passiones huius temporis ad super futuram gloriam quæ reuelabitur in nobis, [Et alio loco]. Si compatimur conregnabimus, iterum. Si fuerimus socij passionum, erimus consolationum. Multis bonum pro malo reddidit, secundum Domini præceptum, Peccantibus in se ante solis occasum dimisit, nihil ex obiectis iniuriis sibi reseruabat, sed totum Domino committebat, sciens esse dictum a Domino per prophetam. Mihi vindictam, ego retribuam. Parcite quæso, quibus pepercit, dicamus pro tempore, quibus in aduersitatibus, quibusue studiis in prosperitatibus inseruire contendit. Quot enim in primis cum Cæsare, inde cum filio, filij filio, Ottonum videlicet Augustorum Cæsarum Deo annuente, possederat regna, tot ex propriis sumptibus, ad honorem Regis Regum condidit Monasteria. In patris vero Rodulfi videlicet nobilissimi Regis, domni Chuonradi fratris regno, loco videlicet Paterniaco vbi matrem Reginam vocabulo Bertam, Deo in omni bonitate deuotam sepulturæ tradidit, in honorem Dei Genitricis Monasterium condidit, sanctissimo patri Maiolo, suisque successoribus, sua munificentia, fratris sui Chuonradi Regis præcepto ordinandum perpetuo commisit. Postmodum in Italia iuxta Ticinensem vrbem, Monasterium a fundamentis incœpit, ad honorem Saluatoris mundi honorifice imperiali auctoritate, sua largissima donatione perfecit: prædiis ornamentis amplissime ditauit, ac iam dicto patri Maiolo ordinādum regulariter tradidit. In Saxonia vero post discessum iamdicti Reipublicæ principis, cooperante vnica sapientissima prudentissima filia, Sanctimonialium Cœnobiis plurima contulit dona. Ante duodecimum circiter obitus sui annum in loco qui dicitur Salsa, vrbem decreuit fieri, sub libertate Romana, quem affectum postea ad perfectum perduxit effectum. In ipso etiam loco Monasterium a fundamentis miro opere condidit, ad honorem Dei Apostolorum principis, tertio imperante Ottone, nepote suo, impręsentiarum secum adstante, quarto decimo Calendas Decembris augustissime deuotissime a Wideraldo Argentinæ ciuitatis Episcopo consecrari iussit. Et vt maiori auctoritate per succedentia temporum esset ille sacer locus subnixus, cum præfato Cæsare est etiam Episcoporum Cōuentus a sępedicta sępedicenda Adalheida Augusta, ipsius Cæsaris auia, conuocatus. In ipso vero Monasterio claustrum Monachis satis aptum præparauit, secundum Regulam S. Benedicti ordinare decreuit. Abbatem ibi præfecit nomine Eccemagnum, boni testimonij virum, humana scientia diuina sapientia doctum, quem in diuinis litteris habere voluit assidue præceptorem. Ipsum vero Monasterium adeo ditauit nobilitauit prædiis, ædificiis, auro gemmis vestibus pretiosissimis, aliisque variis ornatuum supellectilibus, vt nihil deesset illo in loco Deo famulantibus. Quatuor quos superuixerat annos, Creatori suo sua seque dando, pauperes Christi seruos sibi adquisiuit amicos, vt cum temporalia deficerent, in æterna tabernacula eam reciperent. Cum igitur summis Reipub. fascibus implicata teneretur, variis miserorum inopum anxietatibus subsidia præbere non dedignabatur. Cumque mirificis, vt imperiali dignitati cōgruebat, valebat corpus decorare indumentis, pretiosissimis caput redimire gemmis, talib. se nolebat grauare implicamentis, sed aut pauperibus largienda decernebat, aut Dominicæ crucis vexilla Christi Euangelia exinde adornari parabat: sedula imitatrix sui existens Redemptoris, qui cum omnium esset altissimus, humanitatis abiecta perpeti non est dedignatus. Innumeris præterea tam Canonicorum, quam etiam Monachorum Sanctimonialium Cœnobiis, circumquaque per diuersas orbis partes constitutis, plurima largiebatur beneficia, quatenus Deo famulātium agmina, eius munifica dapsilitate recreata, liberius sibi Reique publicæ diuinitus conferenda implorarent suffragia. In cūctis enim quæ gessit, iustitiæ formam tenuit, communem liberalitatem seruauit, credens eum proculdubio iudicem futurum, quem occulta non fallant, indecora offendant, honesta delectent. Quapropter iustitia cernebatur excelsa liberalitate gratissima, beneficentiæ opera locans supra Christum, quem Beatus Apostolus fundamentum: intelligens prudenter fidem esse fundamentum omnium virtutum. Vsa est ergo perfecta liberalitate, vt silentio quantum valeret opus suum tegeret, necessitatibus singulorum cuperet subuenire, quatenus eam non labia sua, sed Christi pauperum laudarent ora, vt etiam in ea impletum videretur quod B. Iob voce profertur. Benedictio perituri in me veniebat. Diligenti illud consideratione perpendere studebat, iuxta ipsius vatis assertionē, vt ab eius tecto numquam vacuo sinu pauper exiret, vt talibus intenta commerciis, adquirere valeret in terra viuentium hereditatem supernæ fortis. Iam iamque vltimo ætatis suæ anno cum non lateret eam, vt credo, exituram de seculo, pacis, vt semper amica, pacis charitatisque causa paternum solum adiit, fidelibus nepotis sui Rodulfi regis inter se litigantibus, quibus potuit pacis fędera contulit, quibus non potuit, more sibi solito Deo totum commisit. De cætero quam studiose, quam deuotissime loca sanctorum curauit visitare: non est facultatis euoluere. In ipso quoque tempore Monasterium Paterniacum adiit, quod ipsa ad honorem Dei Genitricis, pro remedio animæ suæ Matris ibi requiescentis, tam ex suis, quam ex maternis rebus nobiliter condidit, quod tunc temporis in temporali necessitate fratribus ibi Deo famulantibus, defuit: vt semper erat solita, manu largissima subministrauit. Accidit tunc aliquid nouum, quod huic operi iudicauimus inserendum. Fatigata ex itinere, non potuit more solito manu propria eleemosynam dare pauperibus, vocauit vnum de fratribus, qui vice sua nummos daret pauperibus. Eius iussu, ventum est ad pauperes. Excessit numerus pauperum denariorum numerum. Timuit Minister minus habere quam indigentibus posset sufficere. Quid multa? Adfuit Augustæ meritis virtus illius, qui quinque ex panibus saciauit millia plebis, multiplicatis denariis, recesserunt pauperes cum munere læti. Egressa inde, locum Agaunensium petiit, vbi rupes felicissima Martyrum millia retinet corpora. Quanta cum deuotione, quanta cum reuerentia, magni Martyris Mauricij sociorumque eius expostulauit suffragia? Quot gemitus eius ibi fuerūt? Quot suspiria? quot luctus? quot lachrymarum flumina? Numquā fuerunt vt reor, vlla peccamina, quæ tunc non mererentur æterna remedia. Si enim respiceres Augustæ faciem, excedere diceres humanam effigiem. Quod si aliud aliquid labiis promeret, nihil aliud crederes, quam vt propheticum illud euolueret. Effundo in conspectu eius orationem meam, tribulationem meam ante ipsum pronūcio. Quę fuit maxima eius tribulatio, pro cunctis a lege Dei declinātibus charitatiua compassio, vt posset dicere cum propheta. Defectio tenuit me pro peccatoribus. Et cum Paulo. Quis infirmatur ego non infirmor? Ita deplorabat aliorum peccata, qualiter non possunt multi propria deplorare discrimina. Lętabatur in grauitate profectibus præteritorum, tristabatur cotidie in defectibus præsentium, maximeque futurorum. Cum enim de futuris dico, prophetiæ spiritum proculdubio eam habuisse denuntio. Adesset enim in sermone defectus, si non essem publico documento expertus. Cum enim esset ab illo sacro loco egressura, secum staret in angulo Ecclesiæ orationis gratia, quidam nuntius venit ad eam de Italia, Franconem Wangionensem Episcopum nunciauit Romæ fuisse defunctum. Et quia vir boni testimonij erat, Domina Augusta valde illum diligebat, sicut omnes bonos diligere solita erat. Et statim vt eius obitum audiuit, ex familiaribus qui aderant vnū vocauit, vt pro eo Domino preces fūderet, humiliter rogauit, quasi in excessu mētis ita exorsa est dicēs. Quid faciam Domine, vel quid dicam de illo seniore nostro, nepote meo? Peribunt, vt credo, in Italia multi cum eo. Peribit post ipsos, vt timeo, heu misera, Angustæ indolis Otto, remanebo omni humano destituta solatio. Absit o Domine Rex seculorum, vt videam superstes tam lugubre dispendium. Tunc videres Augustam toto corpore solo prostratam, non minus crederes eam toto mentis adnisu cœlo intentam, quasi iam martyris Mauricij vestigia inuenisse, ac lachrymoso ore pertingere. Post paululum vero ab oratione surrexit, munera martyribus, eleemosynā dedit pauperibus. Dehinc Geneuensem adiit vrbem, desiderans videre victoriosissimi Victoris aulam. Inde Lausonam venit, ibique memoriam Dei Genitricis deuotissime adorauit. Quibus in locis, a Rege ab Episcopis, suis videlicet nepotibus, honorabiliter suscepta, deuenit in vicū qui vocatur Vrba. In ipso enim vico aliquandiu demorata, egenis superuenientibus miseris quotquot potuit, tribuit necessaria. Cum Rege principibus patriæ, pacis honestatis conferens negotia, inde etiam sacris locis diuersa varia direxit donaria. Quæ enim Ecclesia, quæ Monachorum cœnobia sibi affinitate vel vicinitate coniuncta, quæ non mererentur habere donaria, vel xenia? Et vt pauca de multis dicam, in ipso tempore quo instabat sibi dies supremus, beatissimum Patrem Benedictum, licet exiguis, tamen propriis visitauit muneribus: necnon beatæ recordationis patrem Maiolum, cœlesti gloria iam coronatum, quem dum in hac mortali carne subsisteret, præ cunctis mortalibus in illo ordine diligebat. Non enim oblita Cluniacum, adeo sibi familiare Cœnobium. Ad restaurandum igitur beatissimi Confessoris Christi Martini Monasterium, quod non multo ante fuerat igne combustum, destinauit transmittere non modicum argentum, ad honorem Altaris, partem vnici filij sui Ottonis Augusti, chlamydis. Vt enim ad memoriam reducamus eius dulcissima verba, ad eum, cuius mittebantur officio, ait inter cætera. Obsecro charissime, obsecro, vt ita alloquaris sanctissimum sacerdotem, meo obsequio accipe sacerdos Dei parua munuscula, quæ tibi delegauit Adalheida, seruorum Dei ancilla, ex se peccatrix, dono Dei Imperatrix. Accipe vnici mei Ottonis Augusti chlamidis partem, ora pro eo ad ipsum, quem veste diuisa, vestisti in paupere, Christum. In illo die in quo de supradicto loco erat exitura, vna eademque hora, nobis peccatoribus adstantibus, exemplū perfectæ humilitatis reliquit, prophetiæ spiritum non arroganter, sed humiliter se habere ostendit. Erat quidam ibi in præsentia ipsius Monachus, qui licet esset indignus Abbas vocitari, ab ea tamen putabatur alicuius esse momenti. Quem cum illa respiceret, ipse eam esset intuitus, cœpit vterque flere vberius. Dicam eam plus fecisse, quam si dicerem eam multos infirmos sanasse. Vestem enim satis incultam, qua erat indutus, humiliter apprehendit, sanctissimis oculis, serenissimæ suæ faciei osculando impressit, eique humiliter cum silentio dixit. Memento mei fili, in contemplatiuis, scias me non amplius te visuram corporalibus oculis. Cum enim humanis rebus excessero, orationibus fratrum animam meam committo. Inde per iter quo venerat, peruenit ad locum, vbi ordinante Deo decreuerat sibi parare sepulchrum. In ipso igitur vltimo sui temporalis cursus itinere erigebat se, in quantum valuit, super se, vt diuinæ contemplationi, spreto secularium turbine, libere posset insistere. Familiarius rei negotium, erat sibi etiam importunum. Transegerat iā strenuæ Liæ Marthæ satis laudabilē actum, optabat appetere Rachelis Marię desiderabile otium. Itaque lectionibus intenta, assidua orationibus, respuebat terrena, inhians tota mente cœlestibus: si aliquis eam de secularibus negotiis interpellaret, non ad hoc responsum dabat, sed Apostolicum illud, lugens in corde voluebat. Misera ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Et secura de spe diuinæ retributionis, aiebat: Gratia Dei per Iesum Christum. Deinde edocta cœlesti magisterio, deuenit ad locum vbi vltimum spiritum erat redditura Deo. Instabat enim dies, in qua deuotio annua agebatur, [...]
IN nomine Patris, Filij, Spiritus Sancti Amen. Ego PHILIPPVS Rex Francorum. Omne donum quod domnus Simon dudum Comes, modo Dei gratia effectus Monachus, dedit Ecclesiæ Cluniacensi, quod malo consilio sibi abstuli, nunc reddo atque concedo sibi pro amore prædicti Simonis, pro fraternitate loci, videlicet Medantam villam atque omnia ad eam pertinentia, scilicet prata, culturas, villas, totam cultam terram, atque illud totum quod supradictus vir de eadem villa possidebat. Ad hæc concedo atque reddo totam piscationem cuiusdam villæ quæ Etluton vocatur, totam terram cum hospitibus triginta nummorum libras de teloneo Medantensis castri, feodum Arnulphi, qui fuit armiger Walterij Comitis, quadrigas tribus vicibus in vnoquoque anno de Bouen-villa. Adhuc etiam concedo quoddam torcular, quod Warinus tribuit meus præpositus. Huius concessionis sunt isti testes, videlicet Albericus de Cuciaco, Adam Constabularius, Hugo de Pusiaco, Guiffredus de Caluomonte, Walnerus Siluanectensis, Paganus frater Comitis de Curbulleo, Albericus Canonicus, Humbertus Willelmus de Roseto, Hugo Metlindensis Comes, Hugo Stauelus de Medanta. Hæc charta Medantæ est a Rege PHILIPPO firmata, videntibus supradictis testibus. [Croix] Hoc signum Regis PHILIPPI regnantis sua manu scriptum anno ab Incarnatione Domini MLXXVI.
Diu est, frater charissime, ex quo bonæ conuersationis tuæ aromata spirituali suauitate fragrantia intimo cordis odoratu hauriens, teque ante diligere quam nosse, ante venerari quam cōtemplari incipiens: te videre, te amplecti, tecum de animæ profectibus loqui desideraui. Cuius rei effectum hactenus præstolatus, quod de his charitati tuæ scribere decreuerā, distuli. Malui quippe viuo sermone secreta cordis mei tibi aperire, quam hæc scedulæ calamo percurrente committere. Sed multa terrarum intercapedo, multa negotiorum tribulationum nobis ingruentium amaritudo, hoc ne contingeret, hucusque prohibuerunt. Faciam ergo necesse est quod permittitur, modo quo possum, quia isto tantum modo possum, fraternitati tuæ mihi, vt dixi, ante charæ quam notæ, quod me in quibusdam mouet, aperiam. Noui enim te eruditione secularium, , quod est longe vtilius, scientia diuinarum literarum instructum pariter ornatum, relicta Ægypto, Ægyptiorum spoliis Hebræorum opibus sic ditatum: vt aliorum indigentiam ipse diues permanens supplere, de dubiis certam ferre sententiam valeas. Obiiciunt itaque nostris, quidam vestrorum. Non, inquiunt, vos regulam, cuius rectitudinem sequi proposuistis, vt ipsis operibus monstratur, sequimini: immo distortis gressibus ignotas semitas, deuia quæque sectamini. Proprias namque leges ipsi vobis, prout libuit, componētes, has sacrosanctas dicitis: Patrum præcepta pro vestris traditionibus abiicitis, in eadem re, quod monstruosum videtur, magistri discipuli existitis. Insuper ad augmentum preuaricationis, diuinę irritationis, coram Deo sanctis eius voto vos astringitis: quod transgredientes, reos vos violati voti absque dubio ostenditis. Promittitis siquidem secundum Regulam beati Benedicti, vos in castris cœlestibus militaturos: atque iuxta ipsius instituta, indeficientem obedientiam seruaturos. Hæc promissio. Videamus vtrum sic se habeat conuersatio. Et vt per ordinem cuncta aggrediamur, in suscipiendis nouiciis quomodo regulam seruatis, cum non nisi post annum, spiritibus si ex Deo sunt probatis, eos suscipi præcipiat: vos autem ipso quo adueniunt, vt ita loquamur, momento, nulla ratione seruata, eos suscipiatis? Vnde contingit, vt quia incaute recipiuntur, incautius recepti conuersentur: quia ad quod veniunt venientes non intelligunt, iam cæteris sociati, quid agere debeant nesciunt: dumque in stadio more athletarum ante pugnam non exercentur, ad conflictum venientes cum pugnare debeant fugiunt, cum fortiter dimicantes vincere, vtpote talium inexperti, facillime vincuntur. Vsum quoque pelliciarum, diuersarum pellium qua auctoritate vobis defenditis, cum in eadem regula nihil de huiusmodi reperiatur? Fœmoralia sane de vestiario hos, qui in via diriguntur, accipere, reuertentes ibidem reponere iubet: vtique præter illos nulli ea ferre permittens. De stramentis autem lectorum vtrum magistrum sequamini ipsi videte, cum certe plura diuersa, quam regula præcipiat vobis, supponatis, superponatis. Vt duo pulmentaria cocta fratribus omnibus sufficiant, vt tertium de pomis aut leguminibus si fuerit vnde addatur, in sæpe dicta regula legitis: an ita teneatis agnoscitis. Fratres transgressores professionis suæ præuaricatores, illos videlicet, qui collum iugo regulæ subducentes, de monasteriis fugientes ad seculum reuertuntur, vsq. tertio si reuerti pœnitere voluerint, recipi iubet: si postmodum hoc fecerint, omnem eis reuersionis aditum denegari. Sed vos sicut cætera, sic istud quoque contemnitis: quotienscumque libet, aduenientes contra regulæ præcepta suscipitis. De ieiuniis vero regularibus quid dicemus, quæ sic abiecistis, sic pro velle mutastis: vt vix paruas ipsorum reliquias magis sorte humano pudore quam diuino timore retinueritis? Nam cum monachis præcipiatur, vt a Pentecoste vsque ad Idus Septembris, quarta sexta feria ieiunent vsq. ad nonam: nisi labores in agris habuerint, aut æstatis feruor nimius fuerit: cumque ab eisdem Idibus vsque ad caput Quadragesimæ, vt ad nonam semper reficiant iniungatur, vos contrario tota æstate omnes ferias pares facitis, ieiuniorum eandem formam quotidie bis comedendo seruatis. Reliquo autem tempore quando vultis ieiunando, quando vultis ieiunia soluendo: non vos ipsos regulæ, sed regulam vobis subiicitis. Opus manuum, quo sancti Patres eremitæ antiqui Monachi semper vsi sunt, quo ipsi Apostoli victum sibi aliis ministrabant, de quo Deus reatum primi hominis hac quoque pæna plectēs ait, In sudore vultus tui vesceris pane tuo. De quo Dauid, Labores manuum tuarū quia manducabis: beatus es, bene tibi erit, ita abiecistis: vt nec istæ omnes auctoritates ad operādum vos cogere possint, nec obedientia quam iuxta regulam Deo vos exhibere promisistis, delicatas ocio manus de sinu ad opus extrahere valeat. Nostis etiam inibi præceptum esse, vt omnibus aduenientibus siue discedentibus hospitibus inclinato capite vel prostrato omni corpore in terra, Christus in eis a fratribus adoretur, qui suscipitur. Non ignoratis illud iussum, Aquam in manibus Abbas hospitibus det. Pedes hospitibus omnibus tam Abbas quam cuncta Congregatio lauet. Sed nec istud tantillum voti vestri contemptores seruare curatis. De ferramentis, rebus monasterij breuē Abbas habere præcipitur: sed vel negligentia habere non curat, vel superbia habere dedignatur. Ad hæc, cum his, qui ob debitas laudes Deo decantandas ad Ecclesiam occurrere nō valent, pręcipiatur, in loco vbi sunt cū diuino timore genua flectere: more vobis solito legibus propriis vtentes, communes contemnentes, cum nec istud valde graue sit, tamen negligitis, alia quædam inuenticia facientes, paruum hoc præceptum sicut maiora vilipenditis. Mensam quoque Abbatis cum hospitibus, peregrinis esse semper iubet: vt videlicet Christū semper habere mereatur, qui dicturum se esse dicit. Hospes sui, suscepistis me. Istud quoque tantum tam leue bonum, quasi pro nihilo ducentes, contemnitis. Vbicumque sibi obuiant fratres, iunior a priore benedictionem petere pręcipitur, nec apud vos tenetur. Ad portam monasterij senex sapiens poni iubetur, nec ponitur. Vt pulsantibus vel clamantibus Deo gratias portarius respondeat, aut benedicat, imperatur, nec obseruatur. Illud autem, illud, inquā, omni rationi auctoritati aduersum, quomodo tuemini, quod iā semel stabilitatem conuersionē morum, obedientiam vno in loco professos: rursus alio in loco stabilitatem, rursum conuersionem morum, rursum obedientiam vouere, priorem fidem irritam facere cōpellitis? Ita quippe, ita ineuitabili periculo vobis adquiescentes cingitis: vt ad quālibet partē se verterint, præuaricatores non esse non possint. Nam si prius votum seruauerint, secundi rei tenebuntur. Si secundum, prioris noxa constringētur. Nec soli hoc patientur, sed par cathena vos ipsosque constringet, fortasse vos durior. Debent enim deceptores, deceptis pænas habere maiores. Sed inde si potestis sufficientem excusationem prætendite, quod contra eandem totiens nominatam regulam vestram, vestram certe, vestram, vel saluantem vel condemnantem: alterius noti monasterij monachos, sine permissione Abbatis proprij, aut literis commēdaticiis, indifferenter suscipitis, quod vobis nolletis fieri, alteri facitis. Eapropter respectum fraternæ charitatis amittitis, neque secundum diuinum præceptum, quod dicit, Hoc est præceptum meum vt diligatis inuicem, proximum sicut vos ipsos diligitis. Super hæc omnia, quod omnibus iniustum contra ecclesiastica decreta esse perspicue patet, vnde ab vniuersis iuste iudicamini, nequaquam relinquere vultis: sed contra totius orbis morem, proprium Episcopum habere refugitis. Quod quam sit absurdum, etiam imperitis manifestum est. Vnde enim vobis chrisma? Vnde sacri Ordines? Vnde ecclesiarum consecrationes, cimiteriorum benedictiones? Vnde ad postremum omnia, quæ sine Episcopo aut Episcopi iussu canonice fieri non possunt? Certe in his non solum monachorum, sed omnium regulam exceditis Christianorum. Ecclesiarum parochialium, primitiarum, decimarum possessiones, quæ ratio vobis contulit: cum hæc omnia non ad monachos, sed ad clericos canonica sanctione pertineant? Illis quippe, quorum officij est baptizare prædicare, reliqua quæ ad animarum pertinent salutem gerere, hæc concessa sunt: vt non sit eis necesse implicari secularibus negociis, sed quia in ecclesia laborāt, de ecclesia viuant, vt Dominus dicit, Dignus est operarius mercede sua. At vos quare hoc vsurpatis, cum nihil horum quæ diximus facere debeatis? Et cum illum non feratis laborem, cur laboris suscipitis mercedem? Sed de secularibus possessionibus a vobis more secularium possessis, quid respondebitis: cum in nullo in hac parte ab ipsis discrepare videamini? Nam castra, villas, rusticos, seruos ancillas, , quod deterius est, thelonearia lucra, fere cuncta huiusmodi emolumēta indifferenter suscipitis: non legitime tenetis, contra infestantes modis omnibus defenditis. Vnde contra monastici Ordinis instituta, causas seculares religiosi tractant, monachi causidici efficiuntur, accusant accusantur, testes fiunt, contra Apostolum iudiciis intersunt, atque sub prætextu iuris proprij tuendi, cordibus in Ægyptum reuertuntur: incendium Sodomæ a Sodomis iam egressi respiciunt, manum mittentes in aratrum, retro respiciunt, idcirco regno cœlorum apti esse non possunt. In his omnibus professionis voti vestri transgressores vos esse, apertissime ostendimus. Si enim constat regulam hæc præcepisse, vos hanc seruare vouisse: cum constet hoc vos hactenus non fecisse, patet, vt diximus, non seruatæ promissionis vos præuaricatores existere. Nos vero hæc omnia vti præcipiuntur obseruamus, ex integro, quicquid in regula tenenda Deo promisimus, custodimus. Ad hæc nostri. O, o Pharisæorum nouū genus, rursus mundo redditum! qui se a cæteris diuidentes, omnibus præferentes, dicunt quod Propheta dicturos eos prædixit. Noli me tangere, quoniam mundus ego sum. Sed vt his quæ in vltimis posuistis in primis respondeamus: dicite veri obseruatores regulæ, quomodo vos eam tenere iactatis, qui nec breue illud capitulum, vt ipsis vestris verbis ostenditur, seruare curatis, quod dicitur, vt monachus omnibus se inferiorem viliorem non solum sua lingua pronunciet, sed etiam intimo cordis credat affectu? Hoccine est inferiorem se credere pronunciare, aliorum facta deprimere, sua extollere, contemnere alios, sibi magnum videri: cum Scriptura præcipiat, Cum feceritis omnia quæ vobis præcepta sunt, dicite: Serui inutiles sumus? Non iustificabitur, inquit Propheta, in conspectu tuo omnis viuens. Et Esaias. Velut pannus menstruatæ, omnes iustificationes nostræ. Et vos sancti, vos singulares, vos in vniuerso orbe vere monachi, aliis omnibus falsis perditis secundum nominis interpretationem, solos vos inter omnes constituitis: vnde habitum insoliti coloris prætenditis, ad distinctionē cunctorum totius fere mundi monachorum, inter nigros vos cādidos ostentatis. Et certe hęc vestium nigredo, antiquitus humilitatis causa a Patribus inuēta, cum a vobis reiicitur, meliores vos ipsis candorem inusitatum præferendo iudicatis. De magno tamen illo admirabili, vereque monacho Martino non legitur, quod albo curto, sed quod nigro pendulo pallio processerit. Inde quoque regulam, cuius defensores magis quam obseruatores videri vultis, valde transgredimini: qua iubente didicistis, vt de vestium colore aut grossitudine nō causentur monachi. Cuius manifestissimi præuaricatores esse conuincimini, qui colorem humilitati abiectioni magis competentem abiicitis: illum, quo etiam in scripturis gaudium solemnitas figuratur, album scilicet, contra iam dicta regulæ mandata assumitis. Cumque in valle lachrymarum positos, quibus præcipitur, vt semper luctui, numquam lætitiæ intendant, deceant vestimenta luctum pœnitentiam designantia: vos ecōtra in miseriis felicitatem, in mœrore gaudium, in luctu lætitiam, vestium candore monstratis. Sed ne magis iniurias verborum verbis vlcisci, quam obiectis ex ratione respondere videamur: his quibus vos iuste impetere possemus ad præsens omissis, ad ea quæ obiecistis taliter respondemus. Et vt eo ordine quo a vobis posita sunt obiecta diluamus: dicimus nos in obseruatione regulæ, nequaquam deuia quæque sectari, sed per omnia ducentis regulæ rectitudinem sequi. Priuatis legibus Patrum traditiones non supponimus, quoniam ipsæ a sanctis Patribus inuentæ sunt: quos Deo placuisse sancta vita multa miracula testata sunt testantur, quibus licuit talia mandare, nobis licet talia obseruare. Plane licuit, semperq; licebit, vt pastores ouibus suis quæ recta sunt præcipiant: oues pastoribus vt Deo obediant. Voti nostri nos nitimini ostendere transgressores, cuius nos veros sic ostendimus obseruatores. Nam in suscipiendis nouiciis regulam omnium seruamus, quoniam illum sequimur qui dixit. Omne quod dat mihi Pater ad me veniet: eum qui venit ad me non eiiciam foras. Quem nō sequeremur, si eos, qui ad ipsum ab ipso inspirati veniunt, eiiceremus foras. Nemo enim, ait, potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit eum. Si igitur quem Pater trahit, Filius suscipit, ac Spiritus, qui vbi vult spirat, inspirat, expelleremus: quid aliud quā Deo resistere videremur? Certe nō tantū venientes suscipere, sed etiam non venientes ad veniendū inuitare inuenitur, dicens. Venite ad me omnes qui laboratis, onerati estis: ego vos reficiam. Et de nostri Ordinis iugo ferendo subinfert. Tollite iugum meum super vos, discite a me, quia mitis sum humilis corde. Iugum enim meum suaue est, onus meum leue. Et vt nihil fingere, sed totū diuinis auctoritatibus videamur firmare: dicite qui nō nisi annuum monachum vultis, nunquid illi, cui Saluator dicebat, Si vis perfectus esse, vade, vende omnia quæ habes, da pauperibus: veni sequere me, annum remorandæ conuersionis indicebat? Nec refragari potestis, totam summam Ordinis nostri his breuibus verbis Domini contineri. Nam quid est aliud dicere, omnia quæ habes da pauperibus, , veni sequere me: nisi esto monachus? Sed forte dicetis, eum hoc non fecisse. Nunquid dicere potestis, Dominum hoc non monuisse? Quod si iste non impleuit, impleuit ille, qui, cum ei diceret Dominus, Sequere me, respondisset, vt ad sepeliendum patrem eum prius ire permitteret, Dominus addidisset, Sine mortuos sepelire mortuos suos, tu autem veni, annuncia regnum Dei, surgens sequutus est eum. Nunquid non dicam annum, sed vel diem, aut horam, antequam conuerteretur, ei indixit: ac non potius remorari etiam pietatis causa volentem, ne moraretur coegit? Et certe sapiētia Dei per Salomonem dicit. Fili ne tardes conuerti ad Deum; ne differas de die in diem. Nescis enim quid superuentura pariat dies. Et vt maiora aggrediamur, quosdam Apostolorum de mari, quosdam de theloneo, alios de diuersis mundi commerciis vocatos cernimus: ilico Apostolos videmus. Sed ne hæc magis veneranda miracula, quam imitanda exempla esse dicatis: ad vitam illam primitiuæ Ecclesiæ recurrimus, quam esse eam, quæ apud nos seruari debet, quis sanum sapiens negare potest? Quæ namque est vita monachica, nisi quæ tunc dicebatur Apostolica? Hanc sane illam eandem esse, ipse beatus significat, cum tractans qualiter debeant fratres necessaria accipere, ait, sicut scriptum est, Diuidebatur autem singulis, pro vt cuique opus erat. De proprietariis quoque idem sancit, quod Petrus Apostolus tenendum esse decreuit: cum Ananiam Sapphirā propria habere volentes, terribili morte damnauit. Ad hanc ergo conuersationem, quam siue monachicam seu Apostolicā dixerim, nil refert, quicumque veniebat, ab Apostolis suscipiebatur: ilico cæteris iungebatur, nec per annum, vt apud vos, differebatur. Numquid his omnibus auctoritatibus non adquiescitis, nec adhuc hominibus aditum venienti ad Deum reserabitis? Sed forte adhuc perstatis, dicitis. Regulam beati Benedicti tenere vouistis. Nos econtra. Nūquid iam dicta a professione exclusimus? Nūquid regulam seruaturos nos vouimus, Euangelia negauimus? Nunquid dicta facta Domini Apostolorum eius imitari beatus Benedictus prohibuit? Nonne Petrus ait, Christus passus est pro nobis, relinquens vobis exemplum vt sequamini vestigia eius? Certe Christus omnibus quos vocabat, vt se sequerentur dicebat. Recolite Euangelia, fere vbique sic inuenietis. Sequi autem pro imitari positum a doctoribus nostris accepimus. Super hæc omnia matris charitatis regulam in his, in reliquis, nos sequi profitemur: quæ hoc sibi proprie vendicat, vt quicquid secundum eam fit, rectum, non distortum, æquum, non iniquum, iustum, non iniustum esse, manifestissimum sit. Vt enim Dominus ait, in ipsa vniuersa lex pendet Prophetæ. Et beatus Gregorius. Omne mandatum de sola dilectione est, omnia vnum præceptum sunt. Quia quicquid præcipitur, in sola charitate solidatur. Atque post pauca. Præcepta dominica, multa sunt, vnum. Multa per diuersitatem operis, vnum in radice dilectionis. Hinc beatus Augustinus. Habe, inquit, charitatem, fac quicquid vis. Hanc charitatis, vt diximus, regulam sequentes, nouicios, mox vt veniunt, suscipimus: immo etiam secundum Dominum vt veniant inuitamus, implemus quod Ioannes in Apocalypsi ait. Et spiritus sponsa dicunt, veni: qui audit dicat veni. Nec contrarij sumus regulæ, quoniam charitatis oculum erga salutem proximi apertum habemus. Perpendimus quippe, quia si eum ab ordine nostro tam aspere deterreremus, ad seculum reuertens post Satanam conuerteretur qui ad salutem venerat, in perniciem laberetur. Cuius perniciei reos nos ante subtile examē districti iudicis inueniri formidamus: si quem saluare cōdescendendo possumus, perditum iri nostra austeritate permittimus. Petractamus hoc, quia sæpe etiam inuitis bona præstantur. Hoc dicimus, quod apud nos sæpe contingere cernimus. Nonnulli huic iugo colla sua submittentes, post aliquantum temporis diuersis seu tentationibus seu tribulationibus oppressi, ad fæces mundi, quas dimiserant, reuerterentur: nisi cogitarent quod semel fecerunt non posse se absque damnatione æterna præuaricari. Qui si aliquando hoc præsumunt, postmodum tamen hoc timore compulsi, ad ouile proprium reuertuntur: quia aliter saluari se non posse cognoscunt, velint, nolint, seruant quod vouerunt. Ipse quoque beatus Benedictus, quem nobis obiicitis, pro nobis loquitur. Sic, inquit, Abbas omnia temperet atque disponat, vt animæ saluentur. Sed Dominus in Euāgelio, Si oculus tuus fuerit simplex: totum corpus tuum lucidum erit. Hoc est, si intentio bona fuerit, cuncta opera recta existent. His auctoritatibus, hac ratione confidimus, nos iuste agere: beati Benedicti præceptum, qui in nullo scripturis diuinis contrarius esse potest, in suscipiendis nouiciis optime conseruare. His omnibus adiungimus illud, quod isto fraternæ charitatis intuitu, licet plerūque magistris Ecclesiæ Dei patrum instituta trāsgredi, ad vtilitatē animarum regularum præcepta moderari. Ad hoc enim omnium diuinarum scripturarū oculus tendit, hæc eius finalis causa est, vt siue arguendo, siue obsecrando, siue increpando, siue parcendo, siue corripiendo, siue quocunque modo agendo, salus animarum prouideatur: homo, ad cuius doctrinam scripta sunt quæcunque scripta sunt, Deo, a quo disiunctus fuerat, iterum coniungatur. De his multa in Canonibus Ecclesiasticis inuenimus, a sanctis videlicet Patribus bene prius sancita, a subsequentibus iuxta rationem temporū certis de causis mutata: vt est, verbi gratia, de illis, qui in hæresim vel in aliquod damnabile peccatum, publicum corruunt, quos primi Canones ad pristinum clericatus vel dignitatis gradum accedere prohibent, sequentes vero necessariis cogentibus causis, aliquando permittunt. Sic de Presbyterorum filiis, ne presbyteri fiant, de Episcopis ne ad aliam sedem transferantur constitutum est: sed in multis vtilitatis gratia non seruatum. Papa etiam Gregorius Anglos nouiter ad fidem conuersos, contra prædecessorum suorum, ac multorum Conciliorum statuta, in quinta linea copulari permisit. Hæc multa his similia a quibusdam Patribus statuta, ab aliis certa necessitate vel vtilitate immutata, persæpe reperiuntur. Synodus Nicæna secundo Capitulo dicit. Frequenter siue ex necessitate, siue alio quolibet modo, transgredi contigit homines Ecclesiasticos canones. Et sanctus Papa Leo. Vbi, inquit, necessitas fuerit, ad vtilitatem Ecclesiæ qui potestatem habet, ea dispēset. Ex necessitate enim fit mutatio legis. Item Felix Papa. Contemplari oportet, inquit, quod vbi occurrit necessitas, sæpe Constitutiones Patrum transgredimur. Hæc diximus, istis vos expugnantibus exemplis testimoniis cinximus: vt nullus iam euadendi vobis supersit locus. Cum enim audiatis, necessitatis, siue vtilitatis gratia posse Patres mandata moderari: negabitis hominem ad monachatum nisi post annum posse suscipię Et quæ maior necessitas aut vtilitas, animarum salute, potest inueniri? Illa necessitate, illa vtilitate, ne dilati pereant, ad nos venientes aliquando sine mora suscipimus. Et quia iam dicto charitatis oculo salutem proximi sic agendo procuramus: nec regulæ, quæ [...]
Si condignas vestræ paternitati gratias referre possemus, pro immensis beneficiis quæ nobis immeritis seruis vestris exhibere dignamini, dignum vtique esset, vt hoc omni modo studere mus. Sed quoniam plene efficaciter non possumus, saltem tantæ gratiæ debitores nos esse fatemur. Quomodo vero vestris respondere valemus beneficiis, cum pro nobis vestris exiguis seruis tantum feceritis, quantum vix aut nullo modo faceretis pro magnis Dominis? Vt tamen vestra cognoscat benignitas, beneficiorum nos esse memores, teneri debitores: ipsa ex parte memoramus, quamuis rependere non possimus. Cellararium nostrum, nos omnes in illo summo suscepistis cum honore, exhibuistis dilectionem, optimam dedistis mulam, dilectionis probationem. Misistis nobis Dominum Petrum, exemplar cordis vestri ad nos, qui cor vestrum cordibus nostris inferret, sua præsentia quantum vobis placet nos lætificaret. Ad cumulum denique tantę pietatis dedistis nobis magnę martyris magnas reliquias, magnum thesaurum, magnas diuitias: quæ nobis sunt super aurum, lapidem preciosum multum. Pro his omnibus, illi, a quo est omne bonum, beatæ Mariæ, vobis dulcissime Pater, quantum possumus referimus gratias. Nouerit enim vestra paternitas, quod nos burgenses nostri magnam ex his habemus consolationem, magnam de vestra sancta dilectione certitudinem. Benedictio Domini vestra super nos, super omnes filios vestros. Quod debuissemus ponere in principio, in fine ponimus. Iterum gratias agimus de hoc quod nobis promisistis, festiuitatem beatæ Marię apud nos vestra præsentia honorare. Vnde de his, de cæteris vestrū nosse vestrumque velle nobis remandate, præsertim si possemus vos inuenire Cluniaci vsque ad festum sancti Petri: quia si potuerimus præparare nouicios, ad benedicendum mittemus.
Qvidam probi viri, Canonici Engolismensis Ecclesiæ, nuper adierunt me: rogantes, vt apud maiestatem vestram pro ipsis intercederem, negocium, quod coram vobis exposituri sunt, vestræ clementiæ commendarem. Quod ego, timens maximis occupationibus vestris tædio esse, aliquamdiu recusaui: sed tandem eis instantibus assensi. Dicunt, sicut ab ipsis, vt æstimo, auditura est dignatio vestra: defuncto Episcopo suo se elegisse, nullo de Clero Ecclesiæ prorsus excepto ab vnanimi electione: assensu, vt Canones præcipiunt, honoratorum totius populi, idoneam omnino ad officium Episcopale personam, Præcentorem ipsius Ecclesiæ. Electionem, iuxta quod ab eis accepi, tam communem, tam concordem, Burdegalensi Metropolitano dicunt se Canonice obtulisse, ab eo Canonice confirmatam esse: diem consecrandi ab ipso datam, se ad diem constitutam cum electo suo, vt Metropolitanus promiserat, consecrando venisse, sed consecratorem non inuenisse. Quibus de causis præsentiam suam subtraxerit, cur promissa non impleuerit, nec ab eo acceperunt, mihi se adhuc ignorare dixerunt. Prouideat ergo, si placet, quod absque meis literis faceret, Apostolica vestra sublimitas laboranti hac occasione Ecclesiæ: vt sicut vices illius geritis, qui Apostolus gentium a Deo factus est, cui sollicitudo omnium Ecclesiarum imposita est, ita huic Ecclesiæ sollicitudo vestra non desit, vt si electio bene acta est, a vobis confirmetur: Ecclesia illa, quæ de membris vnicæ Columbæ, hoc est, vniuersalis Ecclesiæ est, de qua dicitur, Vna est Columba mea, vna est perfecta mea, data sibi a Deo, a vobis pace lætetur. Hæc sub conditione protuli, quia nec de electo, nec de electione testis esse potui. Vnum tamen absque omni pene conditione profero, non videri mihi Burdegalensis Metropolitani in hac Engolismensi electione gressus rectos, oculum simplicem: sed magis in ea quęrere quæ sunt mercenarij quam Pastoris, quæ sua sunt quam quæ Iesu Christi. Et, vt filiali præsumptione loquar, quæ ab vniuersis pene partium illarum nostrarum dicuntur, vobis vt Patri nota faciam: vult, aiunt, Burdegalensis ita sibi subdere Engolismam, sicut subdidit Xantonas: vt in Ecclesiis illis, non tam habeat Episcopos quam ministros, non tam præsules quam sibi in omnibus obsequentes. Hoc est, aiunt, eius propositum, hæc intentio, hæc in istis religio: vt expensis propriis parcat, suffraganeis Episcopis, vt Capellanis vtens, non suum, sed eorum penu exhauriat. Hæc, Pater, vobis breuiter intimaui, ne possent vos in hac parte fallere animi sub vulpe latentes: quia, virum Dei, qui venerat de Iuda, falsus Propheta fefellit, ipsi magno Prophetæ, regi Dauid Siba seruus Miphiboseth filij Ionathæ mentiendo subrepsit. Et licet ego non satis, vt nostis, diligam hominem illum: absit tamen, absit, inquam, vt in conspectu Dei, vestro, contra veritatem conscientiæ meæ, culpem vel prædicem hominem vllum.
Qvid facis, o bone vir? Laudas peccatorem, miserum beatificas. Restat vt ores ne inducar in errorem. Inducor autem, si tantis delectatus pręconiis, ignorare me cœpero. Propemodum id mihi contigerat, visis literis beatitudinis tuæ, beatificationis meæ. Quam beatus nunc essem, si verbis beari possem! Beatum tamen me dixerim, sed fauore tuo, non meis laudibus. Beatum quod diligor a te, quod diligo te. Quanquam hanc mihi dulcem licet buccellam, liquandam arbitror: nec omnino plenis, vt aiunt, buccis admittendam. Miraris cur hoc? Nempe non video in me unde meruerim tantum diligi, præsertim a tanto. Scis autem quia plus iusto velle diligi, minus est a iusto. Quis mihi tantæ humilitatis insigne, tam imitari posse quam admirari? Quis mihi tribuat sancta desiderata præsentia tua, non dico semper, non dico sæpe, sed vel semel in anno frui? Puto nulla vice reuerterer vacuus. Non frustra, inquam, conspicerem virtutis exemplar, disciplinæ summam, speculum sanctitatis. Quodq. minus vsque adhuc a Christo didicisse me fateor: non incassum fide oculata perciperem, quam sis tu mitis humilis corde. Verum si pergo facere tibi quod a te mihi factum queror: etsi veritatem dicam, veritatis tamen legi non concordabo, in qua legitur, Quod tibi non vis fieri, alij ne feceris. Itaque iam respondeamus petitiunculæ, qua epistolam conclusistis. Is, quem mitti vobis iubetis, mecum modo non est: sed cum Domino Antisiodorensi, ita infirmus, vt sine nimio incommodo sui, nec ad nos vsque posse adhuc venire dicatur.
Indica mihi quem diligit anima. Quando veniam apparebo ante faciem tuam: quando videbo te, quando consolaberis meę Consolaberis inquam, quia consolatio abscondita est ab oculis meis, donec videam desideratam desiderandam præsentiam tuam: tristis est anima mea vsque ad te. Minime quidem deserit me quocunque iero dulcissima tui memoria: sed quanto memoria dulcior, tanto absentia molestior est. Absit autem vt me consoletur illa verisimilis, sed non vera sententia. Præsentiores, inquit, sunt qui se animis, quam qui oculis intuentur, plus est corde connecti, quam corpore. Quasi vero conspectus conuersatio non habeant aliquid viuæ voluptatis, quæ non potest absentibus prouenire. Sed hæc sicut arbitror, ex ratione, non ex affectione loquutus est ille Romanæ eloquentiæ splendor, cum quo eloquentia nata est, educta in lucem. Tullius hic est, de quo dictū est: quia quæ studio informauerat, actu vrgebat, arte exequebatur, pectus in linguam facillima transferens facultate. Quid facio? Euagatus sum a negocio meo, nec digressio, sed transgressio est quod feci. Quis mihi recompensabit, quod non vidi pariter duo illa magna luminaria, in firmamento cœli, videlicet loco illo quem elegit Dominus ex omnibus locis terrarum, vt esset nomen suum ibi? Irascor occupationibus meis, quibus factum est, non vt non vellem, sed vt non possem, etiam vt nescirem. In causa fuit causa fratris tui, Domini mei Vizeliacensis Abbatis, ad quam ex præcepto tuo oportuit me pugnare ad bestias, vt non præualeret homo. Additus est, iuxta Prophetam, annus ad annum, euolutæ sunt sollemnitates, dies pro anno datus est mihi: ex quo non vidi non dicam Dominum, sed dilectū. Cedit quippe fastus, cum accedit affectus: personalis reuerentia deperit, cum cœperit familiaris amicitia perorare. Honoret sane, qui horret, qui stupet, qui metuit, qui miratur: vacant hæc omnia penes amantem. De te autem iam mihi pridem persuasum est hoc, cuius altitudo adæquata est, cuius singularitas adsociata est: ita vt exemplo esse possit his qui fuerant in exemplo. Cuius autem culpa est, quod tamdiu fraudatus sum desiderio meo? Mea non est, tam propter infirmitatem, quam propter occupationem, quæ mihi a te fuit iniuncta. Nunquid tua? Absit. Duplici enim Epistola prouocasti me euocasti: scribens Patri meo in hæc verba. Mitte mihi Nicolaum tuum, in quo tuus, vt mihi videtur ex parte, meus ex toto spiritus requiescit. O vocem amoris, vocem, cui vicem ego rependere non possum omnibus diebus vitæ meæ. Si inueni gratiam in oculis tuis, si te tangit aliqua recordatio Nicolai tui, scribe Patri meo per nuncium tuum, Priori nostro, Gaucherio tuo (horum enim omnium negociis intricatus implicatus sum:) vt in sancto Pascha mittant me ad te, ita vt nouerim virtutem de stylo, immo stylum de virtute exisse: quia desiderio desideraui hoc Pascha manducare tecum, amantissime Pater. Ita autem fiat, vt aliquot diebus liceat mihi commorari tecum: si non satiari, saltem refocillari præsentia tua. Confiteor enim, si necesse est, profiteor: quia pene nihil aliud libet, dum non præsto est quod multum libet. Rescriptum autem literarum illarum, quas mittes, mitte mihi secreto: tunc si potero perferam ad te Alexandrum magnum, referam Augustinum tuum, quæcunque bona manus mea poterit inuenire. Nunc appareat totum illud gratiæ, quod habeo in oculis tuis. Sanctissimæ animæ tuæ commendo me quia tuus fui, tuus sum, tuus ero quandiu fuero, in visceribus Iesu Christi. Per præsentium latorem communica mihi de verbis illis cœlestibus dulcibus, vt interim speculum videam, donec videam vultum. Si in pascha non potest euenire quod mando, saltem post Pascha. Scio ego quod Dominus Abbas dixit tibi ne mandares me sine necessitate, sicut mihi dixit: sed necessitas est, summa necessitas te videre, quamuis in multis occupatus sim. Quid plura? Præcipe vt veniam.
Ait Salomon. Vinum nouum, amicus nouus. Veterascat, cum suauitate bibes illud. Sic tu mihi frater esse videris. Ago gratias Deo, quod nouus amicus es. Spero in ipso, quia veterasces in amicitia: qui adhuc nouus places, multo magis veterascens placebis. Nam quanto sincerus amor prolixior, tanto suauior esse solet. Placuit semper mihi ex quo te vidi, esse tuum, mores placidi benigni, vt te multum diligerem suaserunt. Iube igitur amodo quod volueris, obedire parato. Sed tu iure amicitiæ, imperanti obedi. Rogo Dominum Abbatem, vt mihi ante festum Nicolaum suum ac tuum mittat. Fac apud ipsum, vt quod postulo fiat.
Qvod vero in primis dicturus sum, ab illis mihi personis relatum est, quorum testimonio non minus quam mihi ipsi credere compellabar. Vita enim vel conuersatio eorum hoc exigebat, vt non magis propriis oculis quam eorum relationi, absque dubitatione aliqua, fidem accōmodarem. Hi ergo mihi hoc retulerunt, fuisse apud Cluniacum quendam fratrem, qui Bernardus Sauinellus dicebatur. De quo referebant, quod licet aliquando in quibusdam leuiter se haberet, correptus tamen, vt regularis disciplinæ moris est, multaque tam verborum quam verberum opprobria passus, patientissime tolerabat, seque mitem post flagella vultus operis alacritate exhibebat. Is nocte quadam dum fratres in Ecclesia nocturnas Deos laudes decantarent, de choro vbi cum aliis psallebat egressus, dormitorium petiit. Cuius gradus dum conscenderet, repente Stephanum qui vulgo Blancus vocabatur, olim Monasterij sancti Ægidij Abbatē, qui ante paucos dies de vita excesserat, obuium habuit. Quem cum primo aspectu non cognoscens quemlibet alium esse crederet, quo proposuerat festinabat. At illa imago defuncti, quæ apparuerat, prior in verba prorumpens, Quo pergis inquit? Sta, quæ dicturus sum audi. Frater vero miratus indignans, quod quasi contra regulam nocturnis horis loco non congruenti talia monachus loqueretur, eius voces nutibus quibus poterat, comprimebat. Sed cum Abbas ille defunctus, qui non vt taceret, sed vt loqueretur, aduenerat, magis ac magis instaret, compulsus eius importunitate frater substitit, quis esset vel quid sibi vellet, quæsiuit. Et ille. Sum, inquit, Stephanus dictus sancti Ægidij Abbas, qui in multis ante Abbatiam postmodum deliqui, pro quibus modo pœnas acerbas patior, ab illis per ineffabilem Dei misericordiam, si mihi subuentum fuerit, quam citius eruendus. Oro ergo te vt Dominum Abbatem, omnes fratres mea functus legatione depreceris, quatenus apud omnipotentem Deum pro mea liberatione preces effundant, me quibus poterunt modis a tantis malis eripere satagant. Cumque frater respondisset, se quidem quod ipse rogabat facturum, nullum tamen suæ relationi crediturum, is qui loquebatur defunctus, adiecit. Vt nemo de his quæ a te referenda sunt in aliquo dubitare possit, noueris te infra hos octo dies de hac vita migraturum. Quod postquam eis prædixeris, subsequentis rei effectus te vera dixisse demonstrabit. Dixit hoc, statim ab oculis eius euanuit. At vero frater ille a dormitorio ad Ecclesiam rediens, multumque mortis denunciatione non immerito sollicitatus, noctem in huiusmodi meditatione transegit: facto mane, Priori primitus, deinde venerabili ac sancto Patri Hugoni, ad vltimum magno ac reuerendo fratrum conuentui, quæ sibi iniuncta fuerant, patefecit. Quod postquam ad omnium aures peruenit, sicut humanorum ingeniorum vsus est, de eadem re fere semper diuersa sapere, alij quidem credebant, quamplures ficta esse affirmabant: vniuersi tamen mortis illius quam frater denunciauerat indicium per illud ab omni dubitatione purgandi, expectabant. Et ecce sequenti die relator visionis morbo corripitur, sensimque deficiens ad extrema peruenit. Qui vsque ad vltimum spiritum constanter quæ dixerat affirmans, infra dies supradictos bono fine quieuit, sicque morte sua veritatis nuntium se fuisse comprobauit. Fratrum ergo congregatio post obitum relatoris de visione certificata, tam pro Abbate defuncto quam pro eius nuntio multimodas inenarrabili misericordiæ Dei supplicationum hostias obtulerunt, sacris orationibus, eleemosynarum largitionibus, maxime autem salutaris sacrificij oblationibus pro æterna requie totis viribus institerunt.
Iam vero ipsa Natalis Domini vigilia, transcursis more suo deuote tam nocturnis, quam diurnis officiis, iamque vespertina hora instante, Dominicum corpus sibi rogat afferri. Quo allato, audite, inquit fratribus, confessionem meam, fidei meæ hic in æternum testes adestote. Confiteor, ait, hoc sacrum Saluatoris mei corpus, illud vere essentialiter esse, quod de sancta Virgine ab ipso sumptum est, quod pro mundi salute in cruce pependit, quod in sepulchro positum est, quod tertia die a mortuis resurrexit, quod in cœlos ascendit, quod venturum est iudicare viuos mortuos, seculum per ignem. Per ipsum credo incorporari ei, fieri vnum cum ipso, habere vitam æternam. Hoc dicens, refectus coram fratribus, eodem salutari Christi corpore, per carnem illam, quæ dat vitam in æternum, ad æternitatem futuram idoneus factus est. Cumque prima sacræ noctis vigilia aduenisset, signa totius vrbis ad nocturnas laudes pulsari audisset, statim tota mente ac voce, in vocem exultationis prorumpens, qua poterat voce, quo poterat gestu lætitiæ, Christus natus est nobis, Gloria in excelsis Deo, sociis omnibus inclamabat. Angelico vero hymno, sicut ad Missas canitur, ex integro decantato, reliqua circunstantibus ad quæ non sufficiebat dimisit. Animo tamen ad illas sacras Dominici Natalis laudes suspensus, quoties in cantibus, quoties in lectionibus, beatæ Virginis matris Domini nomen legi vel cantari aduertebat, toties oculis sursum leuatis, toties manibus in cœlum extensis, vbi mens eius conuersaretur, quo sancta illa anima raperetur, monstrabat. Iamque nocturnis laudibus consummatis, dum sacerdos astans sacro altari, Missam quæ dicitur de nocte cantaret, erexit se nisu quo potuit, iuuante se quodam fratre, quia vires ad standum deerant, in lecto resedit. Conuersusque ad Dominicam Crucem quæ coram erat, velut si in ipsa Saluatorem, vt olim crucifixum, conspiceret, ait. Iam o misericors Saluator tempus est, vt quod promisisti adimpleas, tuo instante Natali a vita mortali migrandi, ad te, qui vita es æterna, transmigrandi, licentiam concedas. Hoc vltimo verbo postquam cunctis sermonibus suis finem dedit, in lectum reclinatus, indeque post modicum ad cilicium cinere conspersum, a fratribus translatus est. Sæpe autem eosdem fratres ante rogauerat, ne se casu aliquo, nisi in cinere cicilio Christiano more mori permitterent. Timebat enim, ne qualibet infirmitatis eius compassione ducti, hoc prætermitterent, vel negligerent. In quo sicut in aliis, Martini sui exempla verba sequi nitebatur, qui sicut omnibus notum est, discipulis moriens prædicabat, non debere Christianum nisi in cinere mori. Vbi Matthæus a suis vel fratribus vel discipulis collocatus, horam vocationis suæ vltimam sustinebat. Qua iam instante, dum noctis tenebræ in lucem verterentur, a monachorum in eadem Ecclesia constitutorum conuentu, ad secundam Missam cantaretur, Lux fulgebit hodie super nos, Matthæus vere monachus Pontifex Dei, densas Ægyptiorum, hoc est mundi huius tenebras deseruit, per mortem carnis, ad sempiternam lucem vitam peruenit.
Et de mortuorum quidem apertis manifestationibus licet multa superius dicta sint, vnum tamen adhuc addere volo, quod nuper compertum, tacendum non esse videtur. Nam anno, quo hæc scripsi, illud contigerat. Vigilia Natalis Domini, nocte scilicet, qua Sanctificamini hodie, cātatur, iacebat apud Carum-locum puerulus quidam monachus ante sacros matutinos in fratrum dormitorio, nescio quid meditans dormire non poterat. Et ecce post aliquantum processum noctis aspexit vidit venerabilis vitæ fratrem Achardum nomine, qui eiusdem monasterij Prior fuerat, ante paucos annos vita excesserat, per gradus dormitorij ascendentem, sibi appropinquare. Erat vero iam dictus puerulus fratris eius filius. Venit ergo, in scamno ante lectum pueri constituto resedit. Erat cum illo venerandus ille Dominus Prior Guillelmus, ipse similiter defunctus, quem mihi Romæ in somnis apparuisse supra retuli. Neutrum tamen illorum, dum viuerent, puer viderat, sed ex his quæ ab eis audiuit absque vlla eos ac si vidisset dubitatione cognouit. Morati sunt collocuti adinuicem aliquamdiu, puero audiente, quousque Domino Guillelmo recedēte, solus frater Achardus ante illum, vt dictum est, sedens remansit. Qui ad puerum conuersus, hortatus est eum vt surgeret, ad mira quædam videnda, vsque ad fratrum cimiterium cum eo procederet. Respondit ille, timore qui eum inuaserat, patrui sui familiari collocutione iam ex parte sedato, non posse fieri quod monebat: sub custode se esse, timere ne si eum aliquis præter morem egredientem videret, dira flagella subiret, nec ipse inter multiplices plagas sibi adesse valeret. Ad hæc illo dicente, nihil sibi esse timendum, credendum esse patruo, optime se ne quid mali ei inde contingeret prouisurum, saluum incolumem ducturum ac reducturum, adductus est puer in sententiam, surgens, ac se regulari more induens, præcedentem secutus est. Duxit autem eum per claustrum maius, in claustrum infirmorum, indeque vsque ad cimiterij ostium. Quo aperto, statim vlterius processerunt. Et ecce conspicit puer totum cimiterij ambitum sedibus innumeris refertum, ac supra sedes illas viros monastico schemate indutos sedere. Dixerat autem illi patruus sibi inter alias sedem seruari, in qua statim aliorum modo veniens resideret. Indicauerat etiam querelam in Conuentu illo de se futuram, propter quam necesse esset se exurgere, ad vocantis iudicium properare. Monuerat insuper, vt in illo examinis interuallo, eandem puer sedem occuparet, nihilque metuens sibi vsque ad reditum conseruaret. Quod sic factum. Ingressus namque frater Achardus cum puero Conuentum illum, mox in sede sibi parata resedit. Ortus est statim clamor, a quodam circumsedente querela deposita, quod idem frater tardus illi suo conuentui occurrisset. Surrexit ille confestim, ad satisfaciendum more monastico in medium processit. Quo facto, puer vt monitus fuerat, surgens constanter in sede eadem resedit. Obtinet autem medium cimiterij locum, structura quædam lapidea, habens in summitate sui quantitatem vnius lampadis capacem, quæ ob reuerentiam fidelium ibi quiescentium totis noctibus sulgore suo locum illum sacratum illustrat. Sunt gradus per quos illuc ascenditur, supraque spatium duobus vel tribus ad standum vel sedendum hominibus sufficiens. Ibi sedem cuiusdam magni reuerēdi iudicis, supraque ipsum sedentem puer dum conspiceret, vidit iam dictum fratrem Achardum ante ipsum velut pro satisfactione prostratum. Quid dixerit, quid ei responsum fuerit, intelligere licet multum nisus, non potuit. Clare autem idcirco cuncta videre poterat, quia quædam maxima claritas absque subsidio humanorum luminum, totum illud illius cimiterij spatium illustrabat. Modico temporis interuallo transacto, sæpe nominatus frater ad locum proprium rediit, puero sibi cedente, atque ad eius pedes residente, sedem suam recipit. Parum intercesserat, ecce puer conspicit totum Conuentum illum de sedibus suis exurgere, non ad illam, per quam ingressus fuerat, portam, sed ad aliam quandam tendentem, ad exitum festinare. Antequam tamen egrederentur, conspexit multum ignem, proxime ante ipsam portam accensum. Per quem, vt referebant plurimi ex illo agmine transeuntes, alij diu in illo morabantur, alij cito transibant. Hæc tamdiu vidit, quousque portam illam omnes excesserunt. Remansit autem post tantum spectaculum, solus puer cum patruo. Quem patruus, vt promiserat, per viam qua venerat reducens, cum eo fratrum dormitorium ascendit, eumque vsque ad lectum proprium prosecutus, statim disparuit. Hanc visionem quia auditam prius ab aliis, postea ab ipso puero fallere nesciente, fide dignam iudicaui; ad legentium vtilitatem vel cautelam, sicut præcedentia, ne mente exciderent, scribere volui.
Principis Eustachij, quo Gallia floruit olim, Exuuiis præsens nobilitatur humus. Istius arma viri tremuerunt Persica regna, Et Babylon timuit, quæ timor orbis erat. Æthiopum proprio rubuit nigredo cruore, Quem fudit Christo dextera sacra ducis. Pallet adhuc Oriens stupefactus cæde suorum, Dum pauet occiduo rursus ab hoste premi. Regia Hierusalem Christi veneranda trophæis, Hoc duce capituum tollit ad astra caput. Spem Cluniace suæ tibi credit iste salutis, Vt sibi placaret te mediante Deum. Hac spe longinquis veniens peregrinus ab oris, Hic iacet pro se supplicat ecce tibi. Aurea crux, geminæ cellæ, piscesque marini Clamant, quod nihil huic iure negare potes. Huius tu membris sicut tua claustra parasti, Sic prece spiritui regna superna para. Hæc quoque fœlici quæ contegis ossa sepulchro, Post hoc hospitium redde suæ patriæ.
STATVTVM est, vt exceptis infirmis omnino debilibus carnibus nullus vescatur. Causa instituti huius fuit ipsa Regulę authoritas in qua hoc idem præcipitur: ne sanus integris viribus Monachus carnem comedat, prohibetur. Insuper etiā quia nulla rationabilis causa mutandi huius capituli inueniri poterat, sicut in quibusdam aliis eiusdem Regulæ olim mutatis capitulis a Patribus inuenta est.
STATVTVM est, vt parui scholares, dum ad suffragia Sanctorum orationes dicuntur, more Conuentus sedere permittantur, neque in refectorio iuxta morem antiquum comedentes stare compellantur. Causa instituti huius fuit, vt ea debiliori ætati necessitas † imponatur, quæ a fortiore non exigitur, cum pius Pater Benedictus de huiusmodi dicat. Licet ipsa natura humana trahatur ad misericordiam in iis ætatibus, senem videlicet infantum, tamen ipsa authoritas Regulæ eis prospiciat.
Innocentius Episcopus seruus seruorum Dei dilecto filio PETRO Cluniacensi Abbati, eiusque fratribus tam præsentibus, quam futuris regulariter substituendis in perpetuum. Ad hoc in Apostolicæ Sedis regimine, disponente Deo, promoti sumus, vt piis votis assensum præbere, auresque nostras inclinare iustis petitionibus debeamus. Quia, sicut iniusta poscentibus nullus est tribuendus effectus, ita legitima iusta postulantium non est differenda possessio. Eapropter, dilecti in Domino filij, vestris iustis postulationibus gratum impertientes assensum, Manerium de Letdecumba, quemadmodū ab illustri viro STEPHANO Anglorum Rege, cum consuetudinibus libertatibus illi pertinentibus, omnibus suis appendiciis, de proprio dominio suo vobis deuotionis intuitu concessum est, scripto suo firmatum, pro centum videlicet marcis argenti, quas HENRICVS bonæ memoriæ Anglorū Rex prædecessor illius, de thesauro suo annis singulis persoluendis vobis concesserat: auctoritate Apostolica vobis, per vos Cluniacensi Monasterio cōfirmamus, præsentis scripti pagina communimus. Si qua igitur in futurum Ecclesiastica, sæcularisue persona huius nostræ confirmationis paginam sciens, contra eam temere venire tentauerit: secundo tertioue commonita, si non satisfactione congrua emendauerit, potestatis, honorisque sui dignitate careat, reamque se diuino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, a sacratissimo corpore ac sanguine Dei, Domini nostri Iesu Christi Redemptoris aliena fiat, atque in extremo examine districtæ vltioni subiaceat. Obseruantibus autē sit pax Domini nostri Iesu Christi, quatinus hic fructum bonæ actionis percipiant, apud districtum Iudicem præmia æternæ pacis inueniant, Amen, amen, amen. Ego INNOCENTIVS Catholicæ Ecclesiæ Episcopus ff. [Rota bene valete] Ego Conradus Sabinensis Episcopus ff. Ego Albericus Hostiensis Episcopus ff. Ego Martinus Presbyt. Card. tit. S. Stephani ff. Ego Statius Presbyter Cardinalis tit. S. Sauinæ ff. Ego Guido Presbyter Cardinalis tit. S. Grisogoni ff. Ego Goizo Presbyter Card. tit. S. Ceciliæ ff. Ego Hubaldus Presbyter Card. tit. SS. Ioannis Pauli ff. Ego Rainerius Presbyter Cardinalis tit. S. Priscæ ff. Ego Otto Diaconus Card. S. Georgij ad velum aureum ff. Ego Guido Diaconus Cardin. SS. Cosmæ Damiani ff. Ego Gerardus Diaconus Cardin. S. Mariæ in Domnica ff. Ego Octauianus Diaconus Card. S. Nicolai in carcere ff. Ego Petrus Diaconus Card. S. Mariæ in Porticu ff. Datum in monte Tiburtino per manum Gerardi S.R.E. Presbyteri Cardin. ac Bibliothecarij XIV. Cal. Iunij, Indict. V. Incarn. Dominicæ anno M. C. XLII. Pontificatus vero domni Innocentij II. Papæ anno XIII.
In tanta sanctorum congregatione, persona nostra, si adesset, vilis abiecta appareret, vox exigua, timeo ne littera rusticana. Loquar tamen in medio vestrum, vt seruus Abraham, vt puer Daniel, vt senex Iacob, non vt Heliu, cuius venter est vt mustum absque spiraculo. Lego in scripturis Hieremiam lamentantem, Paulum optantem anathema a Christo pro fratribus suis. Stillicidiis tantæ caritatis inebriatus, nonne dolere debeo vsque ad medullarum compagum discretionem, super ruinam matris filiarum Sion, vtique cœnobij Cluniacensis? Nōne hæc est vrbs fortitudinis nostræ, de qua egrediebantur quondam mille per Episcopatus, per Abbatias, per Regum Principum curias, nunc paucissimi sunt incolæ eius? Nonne luminare hoc magnum tenebras obscuratæ religionis per diuersas regiones illuminauit, ordinem reformando, honestatem docendo, caritatem infundendo, cætera pietatis officia renouando? Vsque ad sedem Apostolicam nonne gradibus humilitatis ascendit? O domini! o fratres! o filij Cluniacenses! ego ipse apud sanctum Martinum de campis adolescentulus verissimis experimentis quod dico gustaui, vidi vbi erat auro locus, in quo conflabatur. Proh dolor! Intepuit consenuit tantus feruor. Quod autem antiquatur senescit, prope interitum est, quod absit a vobis, ab hæreditate Iacob. Melius est certe mori vos in bello vitiorum vitiosorum, qui more vulpium demoliuntur vineam Domini Sabaoth, quam videre vltima funera matris vestræ nostræ. Repurgate igitur, puteos Abrahæ, Isaac, Iacob, zizania superseminata nocte ab inimico eradicate: præcipue illud originarium malum, de quo pessima seges ad suffocationem monasticæ religionis suboritur. Est autem consuetudo comessationum epotationum, quæ fiunt post completorium. Succidite oro hanc arborem malam in sententia vigilum. Adsit vobis gratia Spiritus sancti, qua cooperante constituatis quod Deo sit acceptabile, Ecclesiæ Cluniacensi vtile, præsentibus salubre, posteris remediabile.
Et ne contra Decreta sacrorum Canonum, adolescentes illiterati, qui nondum capere possunt quam sit excellens Sacerdotale officium, ad sacra illa cœlestia magis temerarij præsumptores, quam digni ministratores accedant, statuimus ne vllus nostrorum citra vigesimum quintum ætatis annum ad sacerdotium prouehatur.
Et quoniam debemus bona prouidere coram Deo hominibus, ne quis nos etiam in cibo vituperet. Statuimus ne quis carnibus vescatur, nisi in domibus nostris, nostri ordinis, diebus constitutis.
Si quis autem infamia laborauerit, ad locum alium transferatur, loco eius ibidem alius honestior subrogetur. Et in hoc casu volumus, vt Priores sui ad dictam commutationem consentiant, Monachi Prioribus obedientes existant, quia scriptum est. Alter alterius onera portate, sic adimplebitis legem Christi.