Datasets:

JonaszPotoniec

/

wikipedia-with-statistics-pl

like 1

72832

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sri%20Lanka

Sri Lanka

Sri Lanka (syng. ශ්රී ලංකාව, tamil. இலங்கை, ang. Sri Lanka), oficjalnie Demokratyczno-Socjalistyczna Republika Sri Lanki (, , ang. Democratic Socialist Republic of Sri Lanka) – państwo w Azji Południowej, na wyspie Cejlon (pod tą nazwą znane do 1972) wraz z mniejszymi przybrzeżnymi wyspami. Oddzielone od Półwyspu Indyjskiego Cieśniną Palk i Zatoką Mannar. Od wschodu oblewane przez Zatokę Bengalską, od południa otwartym Oceanem Indyjskim. Największe miasta kraju to: Kolombo, Dehiwala, Moratuwa, Dżafna, Kandy, Galle, Kalmunai. Ustrój polityczny Sri Lanka jest demokratyczno-socjalistyczną republiką w ramach Wspólnoty Narodów. Zgodnie z konstytucją z 16 sierpnia 1978 głową państwa jest prezydent, który stoi na czele rządu i jest naczelnym dowódcą armii. Wybierany jest w wyborach powszechnych maksymalnie na dwie 6-letnie kadencje. Prezydent, spośród członków parlamentu, powołuje premiera i w konsultacji z nim ministrów rządu. Premier zastępuje prezydenta we wszystkich przypadkach uniemożliwiających pełnienie przez niego swojej funkcji. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu, do którego wybieranych jest 225 deputowanych na 6-letnią kadencję. Oficjalną stolicą kraju jest Sri Dźajawardanapura Kotte (znane również jako Kotte), do którego przeniesiono parlament w celu zdecentralizowania Kolombo. Wciąż jednak większość instytucji centralnych znajduje się w Kolombo, z którego będą w przyszłości przenoszone. Z racji tego, że Kotte jest faktycznie jednym z przedmieść Kolombo, zwykle nie jest traktowane jako osobna aglomeracja. Nazwa Sri Lanka Nazwa państwa Sri Lanka, przyjęta w 1972 (wcześniej jako Cejlon), oznacza w sanskrycie „olśniewający kraj”. Obecna nazwa jest współczesną adaptacją nazwy występującej w Ramajanie, gdzie wyspa znana jest jako Lanka. W Ramajanie wyspa znana jest także jako Lankadweepa (dwepa – wyspa) oraz Lakdiva (diva – wyspa). Późniejszą tradycyjną nazwą była Lakbima. Lak to skrót od Lanka. Podobną etymologię nazwy wyspy ma tamilska İlankai. Sinhala oraz Sihalam Nazwa Cejlon (ang. Ceylon) sięga swoim rodowodem sanskryckiego słowa sinha (lew). Sinhala może być rozumiana jako „krew lwa”. Ponieważ na Sri Lance nie występują lwy, nazwa ta mogła odnosić się do lokalnego bohatera, dziadka króla Vijayi. W języku pāli, sanskrycka nazwa Sinhala to Sihalam, wymawiana jako Silam. Salike Ptolemeusz nazywa Sri Lankę jako Simoundou lub Simundu (prawdopodobnie jako Silundu), która to nazwa upowszechniła się w starożytnym świecie. Ptolemeusz używał także nazwy Palai-Simundu (z gr. palai – stara, lub z sanskrytu jako „miejsce pochodzenia świętego prawa”), jako że w owym czasie wyspa była jednym z głównych ośrodków buddyzmu. Cejlon Biorąc pod uwagę pochodzącą z sanskrytu nazwę Sinhala (poprzez palijską nazwę Sihalam), Ammianus Marcellinus (IV w.) nazwał mieszkańców wyspy Serandives, natomiast grecki podróżnik Kosmas Indikopleustes (VI w.) nazwał wyspę Sielen Diva (wyspa Sielen). Ta ostatnia została zaadaptowana przez inne języki: łac. Selan, port. Ceilão, hiszp. Ceilán, fr. Selon, hol. Zeilan, Ceilan i Seylon oraz ang. Ceylon, czy w końcu pol. Cejlon. Podobną etymologię mają inne nazwy Sri Lanki, np. Serendiva, Serendivus, Sirlediba, Sihala, Sinhale, Seylan, Sinhaladveepa, Sinhaladweepa, Sinhaladvipa, Sinhaladwipa, Simhaladveepa, Simhaladweepa, Simhaladvipa, Simhaladwipa, Sinhaladipa, Simhaladeepa itd. Abu Rihan Muhammad bin Ahmad (X w.) nazwał wyspę Singal-Dip, jednak w języku arabskim przyjęto później nazwę Serendib lub Sarandib, pochodzącą z perskiego Serendip. Nazwa ta użyta została w perskiej baśni „Trzej książęta z Serendip”, w której bohaterowie dokonują nieoczekiwanych odkryć i znajdują rzeczy, których nie poszukiwali. Od tej nazwy, Horace Walpole, 4. hrabia Orford w roku 1754 stworzył angielskie słowo serendipity (pol. serendypność – sytuacja, w której przypadkowo dokonuje się szczęśliwego odkrycia, zwłaszcza wtedy, gdy szuka się czegoś zupełnie innego). Później w języku arabskim używano Tilaan i Cylone, mających podobną jak „Cejlon” etymologię. Heladiva Nazwy Heladiva oraz Heladveepa mogą pochodzić od ludu Hela, zamieszkującego Sri Lankę przed przybyciem ludności z kontynentu (Indusów i Tamilów). Tâmraparnî Inną nazwą, która była używana w zachodnim świecie, była nazwa wspomniana przez króla Vijayę (indyjskiego najeźdzcę) – Tâmraparnî („liść o miedzianym kolorze”), a zaadaptowaną do języka pali jako Tambaparni. Oficerowie Aleksandra Wielkiego oraz Megastenes używali określenia Taprobanê. Później nazwa ta pojawiała się w utworach Johna Miltona (w „Raju utraconym”) oraz Miguela de Cervantesa (jako Trapobana w „Don Kichocie”). Inne nazwy Pośród innych nazw Sri Lanki należy wymienić tamilską İlanare, arabską Tenerism („wyspa rozkoszy”). Wyspa posiadała także popularne określenia: „Wyspa Nauki” (ze względu na to, że była jednym z ważnych centrów buddyzmu), „Łza Indii” (ze względu na swój kształt i położenie względem Półwyspu Indyjskiego) oraz „Perła Oceanu Indyjskiego”. Odmiana gramatyczna Odmiana nazwy tego państwa przez przypadki może sprawić pewne trudności, jak i utworzenie rzeczownika określającego obywatela Sri Lanki. Przy odmianie w niektórych przypadkach zachodzi oboczność. Mówimy o Sri Lance. Odwiedzamy zaś Sri Lankę. Obywatel Sri Lanki to Lankijczyk, obywatelka to Lankijka. Przymiotnik brzmi: lankijski. Geografia Jest to kraj nizinny. Niziny stanowią 80% jego powierzchni. W środkowo-południowej części znajduje się prekambryjski masyw górski, który jest przedłużeniem Dekanu. Linia brzegowa nie jest zbyt rozwinięta. Przy wybrzeżach znajdują się liczne rafy koralowe. Sri Lanka znajduje się w obszarze klimatu zwrotnikowego monsunowego oraz równikowego wilgotnego na południu. Średnia roczna temperatura wynosi ponad 27 °C, a suma opadów ponad 1000 mm, zaś w górach nawet 5000 mm. Sri Lanka ma bogatą faunę, do której należą między innymi: słoń indyjski, krokodyl, kobra indyjska i lampart. Przeważają tu mało żyzne gleby czerwone, a w nielicznych miejscach są żyzne gleby aluwialne. Podział administracyjny Sri Lanka jest podzielona na prowincje, które dzielą się na dystrykty. Miasta Demografia Z 20 483 597 obywatelami Sri Lanka jest 57. krajem pod względem liczebności populacji. Współczynnik urodzeń wynosi 17,6 na 1000 mieszkańców (2010), współczynnik umieralności 6,2 na 1000 mieszkańców (2010), współczynnik umieralności niemowląt 8,5 na 1000 żywych urodzeń (2010), oczekiwana dalsza długość trwania życia wynosi 77,9 lat (2010), przyrost naturalny 0,73%. Największa gęstość zaludnienia występuje na zachodzie kraju, głównie w okolicy Kolombo. Na wyspie żyje niewielka społeczność ludu Wedda, która jest uważana za najbardziej pierwotną na jej terenie. Najliczniejsi są Syngalezi, którzy stanowią 81,9% całkowitej populacji. Tamilowie stanowią drugą, pod względem liczebności, grupę etniczną w Sri Lance, wśród nich wyróżnia się Tamilów autochtonicznych oraz przybyłych na wyspę w okresie kolonialnym. Ta druga grupa w znacznej mierze wyemigrowała do rodzinnych Indii. Według danych z 2001 roku Tamilowie z kontynentu stanowili 5,1% populacji wyspy, a rodzimi 4,3%, jednak należy zwrócić uwagę, że dane te nie obejmują obszaru znajdującego się wówczas pod władzą rebeliantów. Około 8,0% populacji stanowią Maurowie, którzy wywodzą swoje pochodzenie od Arabów i wyznają islam. Religie Dane według spisu z 2012: buddyzm – 70,1% hinduizm – 12,6% islam – 9,7% katolicyzm – 6,2% pozostali chrześcijanie – 1,4% (głównie protestantyzm). Struktura religijna w 2019 roku, według World Christian Database: buddyzm – 67,8%, hinduizm – 13,0%, chrześcijaństwo – 9,5%: katolicy – 7,5%, ewangelikalni (w większości zielonoświątkowcy) – 1%, pozostali (głównie niezależne kościoły, anglikanie i metodyści) – 1%, islam – 9,0%, brak religii – 0,6%, bahaizm – 0,08%, inne religie – 0,04%. Historia Historyczna cywilizacja istnieje na wyspie nieprzerwanie od VI stulecia p.n.e., po podboju wyspy przez Indusów pod wodzą Sinhali, który założył państwo nazwane jego imieniem. Prężne państwo syngaleskie buddyjskie ze stolicą w Anuradhapurze kwitło na wyspie w latach 200 p.n.e. – 1200. Następnie inwazje Tamilów i innych zewnętrznych najeźdźców zepchnęły cywilizację syngaleską na południe wyspy i doprowadziły do jej rozsypki na kilka księstw feudalnych. Od 1505 wybrzeża wyspy zostały stopniowo opanowane przez Portugalię. W latach 1638–1658 miejsce Portugalii stopniowo zajęła Holandia. Następnie w 1796 roku kontrolę nad wyspą przejęła Wielka Brytania. W 1815 Brytyjczycy pokonali ostatniego miejscowego króla i stworzyli Cejlon Brytyjski. Pod ich rządami na wyspie powstała gospodarka kolonialna oparta na plantacjach herbaty, kauczuku i palmy kokosowej. W 1931 Wielka Brytania nadała Cejlonowi ograniczoną autonomię, ponownie rozszerzoną w 1946. Wyspa uzyskała pełną niepodległość 4 lutego 1948. Początkowo większość w niepodległym kraju uzyskała partia prawicowa – Zjednoczona Partia Narodowa, poważnie osłabiona w latach 50. przez rozłam lewicowego skrzydła na czele z Solomonem Bandaranaike, który powołał Partię Wolności Sri Lanki (SLFP). SLFP wkrótce stała się na pewien okres partią dominującą; odwoływała się do religii buddyjskiej i popierała ustanowienie języka syngaleskiego językiem urzędowym wyspy. Bandaranaike został premierem w 1956 roku, pod jego rządami kraj przyjął socjalistyczną ścieżkę rozwoju, dokonał szeregu zmian gospodarczych, jak nacjonalizacja portu Kolombo w 1957 roku. Wkrótce po objęciu urzędu premier został zamordowany w zamachu zorganizowanym przez fanatycznego mnicha. Władzę po mężu objęła Sirimavo Bandaranaike, żona dotychczasowego premiera. Sirimavo kontynuowała politykę nacjonalizacji kluczowych sektorów gospodarki, takich jak system bankowy i ubezpieczeniowy, znacjonalizowała firmy naftowe, a w 1961 roku upaństwowiła wszystkie szkoły także te będące własnością kościołów. W 1962 roku doszło do nieudanej próby wojskowego zamachu stanu, zorganizowanego przez grupę oficerów wywodzących się z mniejszości chrześcijańskiej. W 1964 roku rząd Cejlonu i Indii podpisał umowę dt. wymianę bezpaństwowej, tamilskiej, ludności obu krajów. 600 000 indyjskich Tamilów w Sri Lance miało otrzymać obywatelstwo Indii a 375 000 miało zostać obywatelami Sri Lanki. W tym samym roku centrolewicowa SLFP zawiązała koalicję z marksistowską Lanka Sama Samaja Party, koalicja nie utrzymała się jednak i musiała oddać władzę prawicy. Bandaranaike powróciła do władzy w 1970 roku, gdy udało się jej utworzyć koalicję Zjednoczonego Frontu (SLFP, LSSP i komunistów). W 1971 roku syngalescy leniniści wszczęli nieudane powstanie przeciwko rządowi które zostało stłumione przez rząd. 22 maja 1972 oficjalnie zmieniono nazwę państwa w Sri Lanka i proklamowano republiką (do tej pory była dominium z gubernatorem reprezentującym brytyjskiego monarchę). Po międzynarodowym kryzysie naftowym w 1973 roku państwo zbliżyło się do Ruchu Państw Niezaangażowanych. W 1976 roku premier została wybrana sekretarzem ruchu, oraz gospodarzem konferencji w której uczestniczyło wielu światowych przywódców. Rząd utrzymywał dobre stosunki z rządzonymi przez Indirę Gandhi Indiami, a w 1974 roku rząd Indii przekazał Sri Lance małą wyspę Kachchatheevu. Dobre relacje ustanowiono również z Chinami i ZSRR. Premier utraciła władzę pod koniec lat 70. XX wieku, a w 1980 roku zwycięska opozycja zakazała jej pełnienia funkcji publicznych na okres siedmiu lat. Od 1977 roku na wyspie rządy objęła prawica w trakcie której Sri Lanka jako pierwszy kraj w Azji Południowej przeprowadziła liberalizację gospodarki. W 1983 wybuchła wojna domowa z Tamilami, tworzącymi dużą mniejszość skupioną na północy wyspy, którzy domagali się własnego, niepodległego państwa Ilam. Przez długi okres północno-wschodnia część wyspy stanowiła de facto niezależne państwo, ale po 2000 roku wojska rządowe zyskały przewagę nad zbrojnym ramieniem separatystów, Tamilskimi Tygrysami. 17 maja 2009 pokonane Tamilskie Tygrysy ogłosiły złożenie broni, a prezydent Sri Lanki, Mahinda Rajapaksa, ogłosił zakończenie trwającej ponad ćwierć wieku wojny. Zagrożeniem dla rządu stało się również mające miejsce w latach 1987–1989 zbrojne powstanie radykalnej frakcji komunistycznej. 26 grudnia 2004 roku największe od prawie pół wieku podwodne trzęsienie ziemi wywołało falę tsunami, która spowodowała znaczne szkody nie tylko w Sri Lance, ale także w Tajlandii, Indonezji i na Malediwach – zginęło około 300 000 osób. Sri Lanka bardzo ucierpiała – zginęło na niej ponad 40 000 osób. Do tej liczby należy także dodać wielu zaginionych. Ucierpiała na tym także gospodarka wyspy, wybrzeże było zniszczone. Na długi czas podupadła turystyka. Siły zbrojne Sri Lanka dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Sri Lanki składało się w 2014 roku m.in. z: 102 czołgów, 155 zestawów artylerii holowanej oraz 27 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Sri Lanki dysponowała w 2014 roku 28 okrętami obrony przybrzeża. Lankijskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 17 myśliwców, 47 samolotów transportowych, 6 samolotów szkolno-bojowych, 40 śmigłowców oraz 9 śmigłowców szturmowych. Wojska lankijskie w 2014 roku liczyły 161 tys. żołnierzy zawodowych oraz 98,2 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) lankijskie siły zbrojne stanowią 86. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1,5 mld dolarów (USD). Gospodarka Główne źródło utrzymania w Sri Lance stanowi rolnictwo. Rolnictwo jest skupione głównie wokół produkcji herbaty. Sri Lanka jest jednym z największych potentatów herbacianych na świecie i z tego stosunkowo małego państwa pochodzi 6,8% światowej produkcji herbaty co jest równe około 330 tysięcy ton (wyspa ta jest czwartym największym producentem herbaty po Chinach, Indiach i Kenii). W państwie tym również rozwija się handel i przemysł, ten ostatni zwłaszcza wokół aglomeracji Kolombo. Jest to jeden z niewielu krajów, w których licznie występują szlachetne kamienie – ze Sri Lanki pochodzi na przykład 400-karatowy szafir Blue Belle of Asia. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 1,798 mln turystów (17,8% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,981 mld dolarów. Zobacz też władcy Sri Lanki Przypisy Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji

5300

https://pl.wikipedia.org/wiki/Radom

Radom

Radom – miasto na prawach powiatu w centralno-wschodniej Polsce, położone nad rzeką Mleczną. Pomimo administracyjnej przynależności do województwa mazowieckiego pod względem historycznym, kulturowym i etnograficznym Radom wraz ze swoim regionem stanowią integralną część Małopolski. Największy ośrodek miejski w widłach Wisły i Pilicy, drugie pod względem wielkości miasto województwa mazowieckiego. Przed 1795 miasto królewskie w powiecie radomskim województwa sandomierskiego. W okresie Księstwa Warszawskiego stolica departamentu radomskiego, a w latach 1815–1915 województw i guberni Królestwa Polskiego. W PRL, w latach 1975–1998 siedziba władz województwa radomskiego. Współcześnie siedziba władz powiatu radomskiego i kurii diecezji radomskiej. Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r. miasto było zamieszkiwane przez 199 904 osób, co lokuje je na 14. pozycji w kraju pod względem liczby ludności. Radom jest siedzibą wielu instytucji o regionalnym znaczeniu. Mieszczą się tu: wojewódzki urząd skarbowy, wydział zamiejscowy wojewódzkiego sądu administracyjnego, sąd okręgowy wraz z prokuraturą okręgową, delegatura urzędu wojewódzkiego i urzędu marszałkowskiego. Ponadto ma tu siedzibę Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, delegatura Instytutu Pamięci Narodowej, delegatura ABW i Mazowiecka Komenda Wojewódzka Policji obejmująca swoim działaniem województwo mazowieckie z wyjątkiem aglomeracji warszawskiej. Według projektu ESPON Radom zalicza się do grona dużych miast o znaczeniu krajowym lub międzynarodowym. Miasto jest również organizatorem międzynarodowych pokazów lotniczych Radom Air Show. Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski i Radomski Festiwal Jazzowy są dziś kulturową wizytówką miasta. Geografia Położenie Radom znajduje się w centralnej Polsce, w południowej części województwa mazowieckiego nad rzeką Mleczną. Historycznie położony jest w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Kondrackiego miasto położone jest na Wzniesieniach Południowomazowieckich, gdzie większa część miasta położona jest na Równinie Radomskiej, natomiast północny kraniec na Równinie Kozienickiej. Radom znajduje się na terenie o wysokościach od 130 do 207 m n.p.m. Według danych z 26 lipca 2013 r. powierzchnia miasta wynosiła 111,8 km². Klimat Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Radom leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Według uaktualnionej klasyfikacji Köppena-Geigera Radom leży w strefie Dfb – klimatu umiarkowanego kontynentalnego. Historia Toponimia Według legendy „O srebrnopiórym orle i radomskim grodzie” pewien młodzieniec trafił niesiony głodem do pięknej, zaklętej wioski. Drzewa, krzewy i rzeka szumiały jakby chcąc coś mu powiedzieć. Oczarowany tym pięknem wypowiedział „Rad dom bym tutaj zbudował”. To odczarowało wioskę. Jej mieszkańcy ugościli młodzieńca, a na tamtym miejscu wybudowano gród „Radom”. W rzeczywistości Radom brzmiał pierwotnie Radom’ (z miękkim m – stąd dopełniacz: Radomia) i był przymiotnikiem dzierżawczym od imienia Radom (dopełniacz: Radoma), które to imię jest skrótem od imienia Radomir. Czyli Radom’ oznaczał „gród [należący do] Radoma” – tak jak Poznań to „gród [należący do] Poznana”. Kalendarium VIII–IX wiek – istniała osada w dolinie rzeki Mlecznej (w rejonie dzisiejszego Starego Miasta). 2. połowa X wieku – budowa grodu obronnego. 1155 – pierwsza pisana wzmianka o Radomiu w bulli papieża Hadriana IV. 1233 – pierwsza pisemna wzmianka o kasztelanie radomskim – Marku. 2. połowa XIII wieku – Stary Radom otrzymał prawa średzkie. 22 stycznia 1350 – Kazimierz III Wielki sprzedał dziedziczne wójtostwo radomskie Konradowi z Warszawy (początek organizacji Nowego Radomia). 1 stycznia 1364 – Nowy Radom otrzymał prawo magdeburskie (w miejsce wcześniej obowiązującego prawa średzkiego). 1360–1370 – Kazimierz Wielki ufundował mury miejskie, zamek królewski, ratusz i kościół farny pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela. XV–XVIII w. – miejsce sądów szlacheckich pierwszej instancji: grodzkiego i ziemskiego. 1401 – zawarto unię wileńsko-radomską unię Polski z Litwą. 1469 – poselstwo czeskie ofiarowało w Radomiu koronę Władysławowi Jagiellończykowi. 1481 – w mieście zamieszkał drugi syn Kazimierza Jagiellończyka, królewicz Kazimierz (obecny patron miasta), który pod nieobecność przebywającego na Litwie ojca sprawował stąd rządy w Koronie. 1489 – na radomskim zamku wielki mistrz zakonu krzyżackiego Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. 1495 – w farze radomskiej syn Kazimierza Jagiellończyka – Fryderyk – odebrał insygnia kardynalskie. 1505 – obradujący w Radomiu sejm uchwalił konstytucję Nihil novi oraz zatwierdził „Statut Łaskiego” – pierwszy zbiór praw państwa polskiego. 1564 – według przeprowadzonej lustracji miasto liczyło 1800 osób, 180 domów, 14 jatek, 2 łaźnie i 2 młyny. 1565 – Radom uzyskał prawo składu. 1613 – Radom stał się siedzibą Koronnego Trybunału Skarbowego. 1628 – miasto zostało zniszczone przez wielki pożar. 1656 – podczas najazdu szwedzkiego, w Rynku, w domu nr 4 należącym do Adama Gąski kwaterował król szwedzki Karol X Gustaw. 1660 – po opuszczeniu miasta przez Szwedów liczyło ono 395 mieszkańców i 37 domów. 1724 – August II Sas wydaje przywilej „De non tollerandis judaeis” mówiący o zakazie zamieszkiwania ludności żydowskiej w granicach miasta. 1737–1756 – budowa Kolegium Pijarów, według projektu Antonio Solariego. 1763 – Radom liczył 1370 mieszkańców i 137 budynków. 1767 – Karol Radziwiłł zawiązał w Radomiu konfederację. 1787 – Stanisław August Poniatowski powołał w Radomiu Komisję Dobrego Porządku. 1795 – po III rozbiorze Polski Radom został włączony do zaboru austriackiego i stał się siedzibą Cyrkułu, Komisji Obwodowej, Trybunału Cywilnego i Sądu Pokoju. 1810 – Radom został stolicą departamentu radomskiego w Księstwie Warszawskim. 1813 – wkroczenie wojsk rosyjskich do Radomia. 1815 – włączenie Radomia do Królestwa Kongresowego jako części Imperium Rosyjskiego (zabór rosyjski). 1816 – powstało województwo sandomierskie z siedzibą władz w Radomiu. 1817 – założenie pierwszej świeckiej szkoły elementarnej pod przewodnictwem Łukasza Raczyńskiego. 1819 – Fryderyk August Schnierstein otworzył zakład garbarski, zapoczątkowując przemysłowy rozwój miasta. 1825–1827 – według projektu Antonia Corazziego wzniesiono pałac Sandomierski – siedzibę komisji województwa sandomierskiego. 1827 – z inicjatywy ks. Kazimierza Kłaczyńskiego powstało Radomskie Towarzystwo Naukowe. 1844 – Radom został stolicą guberni radomskiej, której granice sięgały aż podkrakowskiego Miechowa (czyli do ówczesnej granicy rosyjsko-austriackiej, Kraków znajdował się już na terenie austriackiej Galicji). 1863 – pod Jedlnią koło Radomia miała miejsce bitwa przeciwko zaborcy rosyjskiemu w trakcie powstania styczniowego. 1867 – miasto jako jedno z pierwszych w Królestwie otrzymało kanalizację; z guberni radomskiej wyłączone zostały południowe powiaty, co dało początek guberni kieleckiej. 1885 – uruchomienie linii kolejowej z Dęblina do Dąbrowy Górniczej. 1901 – uruchomienie w Radomiu jednej z pierwszych w Królestwie elektrowni oraz miejskiej sieci oświetleniowej. 1905 – w trakcie strajków doszło do starć pomiędzy robotnikami a rosyjskimi oddziałami carskimi. 1910 – w Radomiu powstał klub sportowy Radomskie Towarzystwo Sportowe Radom, z biało-czerwonymi barwami klubowymi. 1910 – Radom liczył 43 581 mieszkańców. 1915 – wycofanie się wojsk rosyjskich po 102 latach i wkroczenie wojsk austriackich, okupacja austriacka. 1918 – wraz z przejęciem władzy z rąk okupanta austriackiego i proklamacją Republiki Radomskiej 2 listopada 1918 roku miasto jako pierwsze w Polsce odzyskało niepodległość. 1918 – Radom wszedł w skład administracyjny województwa kieleckiego aż do 1939 r. 1918 – powstała Dyrekcja Okręgowa Kolei (w latach 30. XX w. przeniesiona do Chełma, a następnie do Lublina). 1921 – miasto zamieszkiwało 24 495 Żydów, na ogólną liczbę 61 599 mieszkańców stanowiąc 39,7 % mieszkańców. 1926 – powstał klub sportowy RKS Broń Radom. 1927 – zakupienie 100 ha gruntu w Sadkowie w celu budowy lotniska wojskowego 1927 – odbyły się w mieście pierwsze po zamachu majowym wybory samorządowe, które zdecydowanie wygrała Polska Partia Socjalistyczna. 1933 – Radom uzyskał połączenie kolejowe z Warszawą. 1935 – Powstanie na Sadkowie Szkoły Pilotów Rezerwy. 1936–1939 – Radom wszedł w skład Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), powstała m.in. Fabryka Chemiczna, Fabryka Broni (późniejsze Zakłady Metalowe „Łucznik”), gazownia miejska, fabryka telefonów, fabryka obuwia. W okresie tym powstał Teatr Rozmaitości, nawiązujący do tradycji teatru radomskiego z pierwszej połowy XIX w. oraz filia Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie – zalążek szkolnictwa wyższego w mieście. 1939 – Powstanie Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa. 1939 – miasto liczyło 85 501 mieszkańców. 1939–1945 – Radom był stolicą dystryktu radomskiego w Generalnym Gubernatorstwie. 1941 – utworzenie przez Niemców getta, w którym zgromadzono 32 tys. Żydów. 1942–1944 – wywiezienie i wymordowanie radomskich Żydów w obozach zagłady; likwidacja getta. 22 listopada 1942 – zamach oddziału Gwardii Ludowej pod dowództwem Jana Żebraka ps. „Kozak” na kino „Apollo”. Obrzucono granatami wychodzących z kina hitlerowców, z których siedmiu zginęło, a 19 odniosło rany. 23 kwietnia 1943 – zamach oddziału Gwardii Ludowej pod dowództwem Stanisława Lechtary na tzw. Deutsches Haus przy ul. Malczewskiego, gdzie odbywało się zebranie dygnitarzy hitlerowskich z udziałem starosty Radomia i sekretarza generalnego gubernatora Franka. Od wrzuconych do gmachu trzech wiązek granatów zginęło siedmiu hitlerowców a 17 odniosło rany. 1944 – po upadku powstania warszawskiego w Radomiu zorganizowany został tajny ośrodek nauczania Uniwersytetu Warszawskiego. 16 stycznia 1945 – zajęcie Radomia przez jednostki 69 armii i 11 korpusu pancernego I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Po wojnie ku czci żołnierzy radzieckich postawiono na pl. Zwycięstwa Pomnik Braterstwa Broni i pomnik w Parku Miejskim od ul. Żeromskiego. 9 września 1945 – oddziały Armii Krajowej Obwodu Kielecko-Radomskiego, pod dowództwem Stefana Bembińskiego „Harnasia” opanowały miasto, zdobyły więzienie i uwolniły aresztowanych żołnierzy AK. 1945 – przy Fabryce Bata powstał Klub Sportowy Radomiak Radom. 1945 – na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Radomiu obóz pracy nr 160. 1945 –9 września 1945 roku żołnierze podziemia niepodległościowego, pod dowództwem por. Stefana Bembińskiego „Harnasia”, stoczyli w Radomiu zwycięską bitwę i opanowali więzienie Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Z komunistycznej katowni uwolniono wówczas około trzystu więźniów. 1946 – Radom jako stolica powiatu wszedł w skład administracyjny województwa kieleckiego aż do 1975 r. Miasto liczyło wówczas 69 455 mieszkańców. 1950 – powstała Wieczorowa Szkoła Inżynierska NOT, która dała początek późniejszemu Uniwersytetowi Technologiczno-Humanistycznemu oraz Politechnice Świętokrzyskiej. Miasto liczyło 80 298 mieszkańców. 1951 – powstała Oficerska Szkoła Lotnicza. 5 lat później trafili tu legendarni piloci Polskiego lotnictwa: m.in. gen. Stanisław Skalski i płk Wacław Król. do 1954 roku siedziba wiejskiej gminy Radom. 1963 – ponowne zawiązanie Radomskiego Towarzystwa Naukowego. 1975 – w wyniku reformy administracyjnej Radom uzyskał status stolicy województwa radomskiego. 1976, 25 czerwca – radomscy robotnicy rozpoczęli protest przeciw polityce rządu i PZPR, brutalnie stłumiony przez ZOMO (wydarzenia radomskie) – miasto stało się znanym ośrodkiem opozycji antykomunistycznej. 1980 – 9 października powstaje Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ „Solidarność” Ziemia Radomska z pierwszą siedzibą przy ul. Jacka Malczewskiego. 1981, 17 października – 13 grudnia – Strajk w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Radomiu, najdłuższy strajk w PRL (49 dni). 1981, 21–22 listopada – dwudniowy Ogólnopolski Zjazd Komitetów Obrony Więzionych za Przekonania w siedzibie NOT – najliczniejsze i najdłuższe w okresie „karnawału Solidarności” jawne obrady organizacji uznawanej przez władze PRL za nielegalną. Zjazd dokonał wyboru Radomia na ogólnopolską siedzibę władz KOWzP. 1981, 3 grudnia – posiedzenie Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” w Radomiu, wykorzystane przez władze PRL jako pretekst do wprowadzenia stanu wojennego. 1984 – powstało Międzyresortowe Centrum Naukowe Eksploatacji Majątku Trwałego – dzisiejszy Instytut Technologii Eksploatacji – jedna z wiodących placówek badawczych w kraju. 1991, 4 czerwca – podczas pielgrzymki do Polski w roku 1991 Papież Jan Paweł II modlił się z wiernymi na radomskim lotnisku na Sadkowie oraz przed pomnikiem ofiar Czerwca ’76 przy ul. 25 Czerwca w Radomiu. 1992, 25 marca – utworzenie diecezji radomskiej. 1996 – Radomska Wyższa Szkoła Inżynierska otrzymała nazwę Politechnika Radomska. 1999 – Radom utracił status miasta wojewódzkiego i wszedł w skład województwa mazowieckiego. 1999 – klub Czarni Radom osiągnął największy sukces w swojej historii. Ekipa pod wodzą Edwarda Skorka sięgnęła po Puchar Polski. 2001, 18 października – tragiczna śmierć 2 biskupa radomskiego Jana Chrapka. 2002, 25 maja – kardynał Joseph Ratzinger, później papież Benedykt XVI, odwiedził Radom w związku ze święceniem Zygmunta Zimowskiego na biskupa. 2004, 30 sierpnia – Rada Miejska w Radomiu nadała Papieżowi Janowi Pawłowi II tytuł Honorowego Obywatela Miasta Radomia. 2004 – rozpoczęła się oczekiwana od kilkudziesięciu lat rewitalizacja Miasta Kazimierzowskiego. 2005 – podpisanie w Radomiu porozumienia międzyregionalnego dotyczącego budowy drogi ekspresowej Wschód-Zachód S12. 2006, 22 kwietnia – inauguracja drugiego nawiedzenia kopii Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej w Radomiu, której przewodniczył kardynał Stanisław Dziwisz, 44 biskupów i tysiące wiernych przybyłych z diecezji radomskiej. 2007 – podczas pokazów lotniczych Air Show pierwszego września w czasie wykonywania swoich pokazów dwa samoloty się zderzyły w efekcie tego śmierć ponieśli dwaj piloci. 2009 – podczas kolejnych pokazów Air Show 30 sierpnia zginęło dwóch białoruskich pilotów. Pilotowany przez nich Su-27 spadł na ziemię w Małęczynie. Ministerstwo Obrony Białorusi nie zezwoliło na podanie opinii publicznej przyczyn katastrofy samolotu. 2012, 27 lipca – Sejm RP uchwalił ustawę o nadaniu Politechnice Radomskiej im. Kazimierza Pułaskiego nazwy „Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu”; ustawa weszła w życie 12 września 2012 r. 2019, 07 maja – Premier Mateusz Morawiecki ogłosił rozpoczęcie rozbudowy lotniska w Radomiu. 2023, 27 kwietnia – Lotnisko w Radomiu zostało otwarte. Demografia Piramida wieku mieszkańców Radomia w 2014 roku. Administracja i polityka Radom jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do swojej Rady Miejskiej w Radomiu 28 radnych. Organem wykonawczym jest prezydent miasta. Siedziba władz znajduje się przy ul. Jana Kilińskiego. W Radzie Miejskiej działają następujące kluby radnych: Prawo i Sprawiedliwość, Koalicja Obywatelska oraz Bezpartyjni Radomianie. Mieszkańcy wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 17 oraz posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 5. Radom jest członkiem Związku Miast Polskich. Miasto jest także siedzibą starostwa powiatu radomskiego. Pomimo utraty funkcji administracyjnej stolicy województwa w 1999 r., w Radomiu funkcjonuje wiele instytucji o regionalnym znaczeniu. Mieści się tu wojewódzki urząd skarbowy, wydział zamiejscowy wojewódzkiego sądu administracyjnego, sąd okręgowy wraz z prokuraturą okręgową, delegatura urzędu wojewódzkiego i urzędu marszałkowskiego. Ponadto ma tu siedzibę Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych i delegatura Instytutu Pamięci Narodowej. Podział administracyjny Samorządowy podział administracyjny Obszar miasta Radomia nie jest podzielony na jednostki pomocnicze gminy (np. osiedla lub dzielnice). Do niemal połowy 2012 roku w Radomiu nie istniał żaden oficjalny gminny podział terytorialny. Konsultacje społeczne w sprawie podziału Radomia na obszary dla potrzeb Systemu Informacji Miejskiej (w skrócie: SIM) zostały zorganizowane przez Urząd Miejski w Radomiu oraz Miejski Zarząd Dróg i Komunikacji w Radomiu. Były one przeprowadzone w okresie od 14 grudnia 2011 r. do 13 stycznia 2012 r. W wyniku zatwierdzenia przez Radę Miasta Radomia (Uchwała nr 330/2012) przygotowanego podziału miasta na obszary SIM (zwyczajowo odpowiadające dzielnicom i osiedlom – co ma również odzwierciedlenie w nazwach poszczególnych obszarów, jak też zostało uwypuklone w podsumowaniu konsultacji), miasto zostało podzielone na 56 obszarów (osiedli i dzielnic). Miasto według SIM dzieli się na następujące dzielnice i osiedla: Podział administracyjny według TERYT W rejestrze TERYT wyróżnione są 62 integralne części miasta. Są to: Prezydenci Radomia Rada miejska Architektura Zabytkowa zabudowa dzielnic centralnych Najcenniejszym zabytkiem Radomia jest zachowana zabudowa dzielnic centralnych pochodząca z okresu od XIII do XX wieku. O wartości założenia urbanistycznego tych rejonów miasta świadczy nagromadzenie oryginalnych zabytków prezentujących w układzie chronologicznym różne style architektoniczne, co w sposób czytelny obrazuje kolejne fazy rozwoju historycznej części miasta, począwszy od wczesnośredniowiecznej osady aż do dzielnic powstałych w XIX i XX wieku. Radomski zespół architektoniczno-urbanistyczny został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków dwukrotnie, w 1969 oraz w 1989. Ponadto na chronionym obszarze znajduje się około 200 obiektów posiadających indywidualne wpisy w rejestrze, w tym jeden pomnik historii – gotycki zespół klasztorny Bernardynów. Najważniejsze zabytki Średniowiecze Grodzisko Piotrówka – gród obronny założony w II poł. X w. na wzniesieniu w pobliżu rzeki Mlecznej. Na początku XI w. rozbudowany, na przełomie X/XI w. wzniesiono w obrębie fortyfikacji kościół pw. św. Piotra – pierwszą radomską świątynię, od której grodzisko wzięło nazwę. W 1959 oraz w latach 2009–2014 prowadzono na obszarze grodziska badania archeologiczne. Kościół św. Wacława – gotycka świątynia jednonawowa, wzniesiona ok. 1216 z fundacji Leszka Białego. Najstarszy budynek murowany Radomia. W latach 1780–1978 budynek nie pełnił funkcji sakralnej. W latach 1978–1986 poddany gruntownej renowacji i rekonsekrowany. Kościół farny św. Jana Chrzciciela – pierwotnie gotycka świątynia jednonawowa, wzniesiona w latach 1360–1370 z fundacji Kazimierza Wielkiego. W XV wieku do istniejącej gotyckiej bryły dobudowano trzy kaplice (pw. św. Krzyża, pw. św. Trójcy oraz pw. św. Anny) oraz dzwonnicę. W XVI i XVII wieku ufundowano nowe kaplice (tzw. baryczkowską, pw. Najświętszej Maryi Panny oraz Kochanowskich). W XIX wieku kościół kilkakrotnie poddano pracom restauracyjnym, jednak największe zmiany przyniosła przebudowa w latach 1908–1909 w stylu neogotyckim według projektu architekta Józefa Piusa Dziekońskiego. Najcenniejsze elementy wyposażenia świątyni to m.in. chrzcielnica z II poł. XV w., portal i drzwi żelazne z początku XVI w. oraz późnorenesansowy ołtarz kaplicy Kochanowskich wraz z pozostałymi elementami jej dekoracji architektonicznej. Klasztor oo. bernardynów wraz z kościołem pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej – gotycki zespół klasztorny ufundowany w 1468 przez Kazimierza Jagiellończyka, posiada status pomnika historii. Pierwotne drewniane obiekty zastąpiono w pierwszej dekadzie XVI w. budynkami murowanymi. Całe założenie posiadało cechy obronne. Gotycki kościół wielokrotnie poddawano pracom restauracyjnym w XIX i na początku XX wieku (w 1912 dokonano przebudowy kościoła według projektu Stefana Szyllera). Najcenniejsze elementy wyposażenie kościoła to m.in. stalle z ok. 1500, późnogotycka grupa pasyjna, przypisywana warsztatowi Wita Stwosza oraz rokokowe ołtarze boczne. Wysokiej klasy zabytkami architektonicznymi są też zachowane sklepienia krzyżowo-żebrowe w prezbiterium, fragmenty polichromii z XVII wieku oraz, unikatowy w skali kraju, charakterystyczny budynek kuchni klasztornej z początku XVI w. dawny Zamek Królewski – relikty zabudowań zamkowych z XIV–XVII w. Budynek wzniesiony po poł. XV w. rozbudowywany w latach ok. 1510–1515, zniszczony w okresie potopu szwedzkiego. Restaurowany pod koniec XVIII w. i w XIX w. Od 1862 plebania pobliskiego kościoła farnego. Pierwotnie założenie zamkowe było wkomponowane w ciąg fortyfikacji miejskich i stanowiło ich istotny element. Obecnie zachowane są jedynie relikty tzw. Domu wielkiego (jedna kondygnacja, cegły o wątku wendyjskim, pozostałości gotyckich i renesansowych elementów kamieniarskich wyeksponowane w fasadzie). Pozostałości murów miejskich – mury miejskie Nowego Radomia wzniesione pomiędzy 1364–1388 zawierały otwarte do wewnątrz baszty oraz trzy bramy (Lubelską – niezachowana, Piotrkowską – niezachowana oraz Krakowską – zachowane relikty). Rozebrane w latach 1816–1818 ceglane fortyfikacje usadowione były na fundamentach z kamienia polnego. Zachowane fragmenty murów miejskich znajdują się m.in. przy ul. Wałowej (pozostałości bramy krakowskiej oraz fragment muru z basztą wkomponowany w gmach popijarski). Nowożytność Klasztor benedyktynek z kościołem św. Trójcy – założenie klasztorne ufundowane w 1613 przez Barbarę z Dulskich Tarłową, wzniesione w latach 1619–1627 w stylu barokowym. Zniszczone podczas potopu szwedzkiego budynki odbudowano w latach 1678–1733 według projektu Tylmana z Gameren. Po pożarze w 1774, do 1776 odbudowano świątynię w stylu klasycystycznym. W latach 1836–1915 cerkiew prawosławna św. Mikołaja. Najcenniejsze elementy wyposażenia to m.in. obraz Trójcy Świętej z poł. XVIII w. Uwagę zwraca cenna dekoracja sztukatorska. Dom Esterki: barokowy dom z przełomu XVI i XVII wieku usytuowany w południowej pierzei Rynku. Zniszczony w czasie okupacji niemieckiej, odbudowany w latach 1954–1956. Dom Gąski: barokowy dom z przełomu XVI i XVII wieku usytuowany w południowej pierzei Rynku. Według tradycji w 1656 mieszkał w nim król Szwecji, Karol X Gustaw (w czasie pobytu w Radomiu nie mógł zająć zamku królewskiego, spalonego wcześniej przez wojska szwedzkie). W budynku mieściła się pod koniec XVIII wieku jedna z pierwszych w mieście aptek należąca do Christiana Valentino. Kolegium i kościół oo. pijarów – gmach usytuowany przy Rynku wznoszono etapami w latach 1737–1756 według projektu Antonia Solariego, nadwornego architekta królów z dynastii saskiej. Niedokończony budynek uzupełniono w latach 1818–1820 klasycystyczną fasadą od strony Rynku. W latach 1824–1825 wzniesiono murowany kościół pw. św. Jana Kantego. Obecnie siedziba Muzeum im. Jacka Malczewskiego. XIX wiek I połowa Po 1815 roku miasto znalazło się pod panowaniem Rosji i stało się siedzibą władz nowo utworzonego województwa sandomierskiego. Zgodnie z dyrektywą rządu Królestwa Polskiego wszystkie miasta wojewódzkie zostały zobowiązane do sporządzenia planów zagospodarowania przestrzennego. Plan sporządzony dla Radomia regulował kształt miasta i kierunek jego rozwoju. W I połowie XIX wieku powstało wiele budynków w stylu klasycystycznym (budynki prywatne oraz gmachy użyteczności publicznej), z których najważniejsze to: budynek loży masońskiej – wybudowany w 1819, według projektu Jakuba Kubickiego. Charakterystycznymi elementami neoklasycystycznego budynku są m.in. portyk wejściowy podtrzymujący balkon oraz portale okienne z przedstawieniami emblematów masońskich oraz herbu powiatu radomskiego. Stary Ogród: najstarszy park Radomia, jeden z pierwszych w Królestwie Polskim, założony w 1822–1825. Założenie parkowe oparte było na wzorcach barokowych (promienistych układ ścieżek), uzupełnionych o elementy stylu angielskiego (swobodne ścieżki uzupełniające barokowe założenie). Założenie ogrodowe, poważnie zdewastowane w trakcie I i II wojny światowej uległo dużym przekształceniom. Pałac Sandomierski – monumentalny, klasycystyczny dwupiętrowy budynek zaprojektowany przez Antonio Corazziego, wzniesiony w latach 1825–1827 przy trakcie Lubelskim. W XIX wieku siedziba komisji wojewódzkich oraz rządów gubernialnych. Rozbudowany w latach 1938–1942. O monumentalnym charakterze budynku świadczy piętnastoosiowa fasada, wzbogacona trzema ryzalitami ozdobionymi portykiem toskańskim i pilastrami oraz fryzem tryglifowym. Fasada parteru dekorowana boniowaniem. Kościół ewangelicko-augsburski w Radomiu – pierwotnie katolicka świątynia pw. Wniebowzięcia NMP z XIV w. (według tradycji dawne prezbiterium znajdujące się od strony ulicy Reja zawiera konstrukcję jednej z baszt obronnych murów miejskich). W 1830 budynek przebudowany w stylu klasycystycznym na siedzibę parafii ewangelickiej. Kolejna przebudowa z lat 1893–1895 nadała budynkowi cechy eklektyczne. Rogatki: murowane, klasycystyczne, wzniesione w latach 1836–1840 według projektu Henryka Marconiego przy głównych traktach miasta (lubelskim i warszawskim). Rogatka lubelska została w latach 1921–1926 przebudowana na łaźnię miejską. Ratusz – pierwotny gotycki ratusz z II połowy XIV w., stojący pośrodku Rynku, został rozebrany w 1818. Obecny budynek Ratusza wzniesiony został w latach 1847–1848 według projektu Henryka Marconiego. Budynek reprezentujący styl neorenesansu włoskiego, wyróżnia się obfitym boniowaniem, ostrołukowymi oknami i asymetryczną w stosunku do osi gmachu wieża zegarową oraz attyką zakrywającą poddasze. II połowa II połowa XIX wieku przyniosła kontynuację realizacji założeń planu regulacyjnego z 1822 roku. Miasto rozwijało się w kierunku wschodnim i północnym, ale przede wszystkim w kierunku południowym (w związku z budową poza południową granicą miasta budynku dworca kolei iwanogrodzko-dąbrowskiej). W tym okresie powstawały budynki reprezentujące głównie style historyzujące i eklektyzm. Najważniejsze przykłady takiej zabudowy znajdują się w najbardziej reprezentacyjnej części Śródmieścia, przede wszystkim na: placu Konstytucji 3 Maja, ulicy Stanisława Moniuszki, ulicy Józefa Piłsudskiego, ulicy Henryka Sienkiewicza i ulicy Romualda Traugutta. Wybrane obiekty pochodzące z tego okresu to m.in.: budynek radomskiego oddziału Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego – neorenesansowy gmach wzniesiony w 1852 według projektu Henryka Marconiego i Ludwika Radziszewskiego jako siedziba dyrekcji szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. gmach dworca kolejowego wybudowany w 1885 według projektu Adolfa Schimmelpfenniga, pałac Karschów i Wickenhagenów – monumentalna, eklektyczna kamienica o charakterze pałacowym wzniesiona w latach 1881–1882 dla radomskich fabrykantów, Teodora Karscha i Franciszka Wickenhagena. Wzorowana na pałacu Kronenberga w Warszawie. Park im. Tadeusza Kościuszki: ogród w stylu angielskim, zaplanowany w latach 1825–1827 w związku z budową gmachu komisji województwa sandomierskiego przy trakcie Lubelskim. Główną osią parku jest aleja łącząca gmach komisji z wybudowanym w latach 1894–1911 budynkiem obecnej katedry. Dużą część drzewostanu stanowią pomniki przyrody. neogotycki budynek Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich wzniesiony w 1897 roku. gmach katedry, wzniesiony w latach 1894–1911 w stylu neogotyckim według projektu wybitnego architekta Józefa Piusa Dziekońskiego. miejska hala targowa wzniesiona w 1898 roku według projektu architekta miejskiego Augusta Załuskiego. Była to jedna z pierwszych hal targowych w Polsce, a w chwili otwarcia najnowocześniejsza budynek Resursy Obywatelskiej – neorenesansowy, parterowy budynek z piętrowym ryzalitem nakrytym tympanonem dekorowanym reliefem oraz rzeźbami przedstawiającymi trzy muzy: Klio, Melpomenę i Eutrepe. Wybudowany w 1852 według projektu Ludwika Radziszewskiego. W latach 1918–1939 siedziba Teatru Rozmaitości. Po II wojnie światowej przebudowana na kino. Obecnie siedziba Centrum Kultury i Sztuki Resursa. XX wiek dawna elektrownia – pierwsza elektrownia w tzw. „Kongresówce”, wzniesiona w 1901. Obecnie siedziba Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej „Elektrownia”. zabudowa osiedla Planty z okresu międzywojennego: powstały w latach 1923–1928 zespół budynków mieszkalnych zaprojektowanych przez wybitnego architekta, Stefana Szyllera w stylu renesansu polskiego, uchodzącego w międzywojniu za polski styl narodowy. architektura modernistyczna Śródmieścia (np. gmach Powiatowego Związku Samorządowego) Willa przy ul. Struga 81 z 1925 roku Willa Iwanowskich z 1930 roku zabudowa postindustrialna – powstałe w okresie międzywojennych zespoły budynków fabrycznych m.in. Fabryki Broni, Polskiego Monopolu Tytoniowego, Polskiej Spółki Obuwia „Bata” i in. Place Plac Antonio Corazziego położony przy ulicy Żeromskiego, przed pałacem Sandomierskim. Plac Dworcowy położony przy Dworcu PKP (skrzyżowanie ulic Traugutta, Poniatowskiego i Beliny-Prażmowskiego). Plac Jagielloński położony po obu stronach ul. Kelles-Krauza. Po jego południowej stronie istnieje park, który od północnej części oddziela ul. Kelles-Krauza. Przy placu znajduje się Teatr Powszechny im. Jana Kochanowskiego w Radomiu. Plac Kazimierza Wielkiego położony u zbiegu ulic Wałowej, Żeromskiego, Reja i Malczewskiego. Przy tym placu usytuowany jest zabytkowy kościół pw. Świętej Trójcy. Plac Konstytucji 3 Maja jest położony u zbiegu ulic Żeromskiego, Piłsudskiego i Focha. Centralnym miejscem placu jest kościół garnizonowy pw. św. Stanisława. Plac ks. Romana Kotlarza plac usytuowany u zbiegu ulic Mireckiego, Okulickiego, Reja i Limanowskiego. Obok usytuowany jest park Stary Ogród oraz przepływa rzeka Mleczna. Plac Małgorzatki położony między ulicą Traugutta i Narutowicza. Planowane jest przeprowadzenie przez ten plac połączenia ulicy Kościuszki i ulicy Piłsudskiego, co polepszyłoby komunikację w tym rejonie. Plac Matki Bożej Fatimskiej plac – rondo położony na skrzyżowaniu ulicy Słowackiego, alei Grzecznarowskiego oraz alei Wojska Polskiego. Rynek: główny plac Miasta Kazimierzowskiego. Wpadają do niego ulice: Rwańska, Szewska, Wolność, Szpitalna, Żytnia oraz Grodzka. Przy placu położone jest m.in. Muzeum im. Jacka Malczewskiego (w gmachu popijarskim), Dom Gąski i Esterki oraz ratusz. W centralnym miejscu placu usytuowany jest Pomnik Czynu Legionów. Plac Stare Miasto usytuowany w pobliżu najstarszego miejsca Radomia – grodziska Piotrówka. Położony jest na nim także najstarszy kościół Radomia, bo pochodzący z XIII w. kościół św. Wacława. Od placu odchodzi ulica Staromiejska, św. Wacława, Przechodnia oraz Asnyka. Plac Kazimierza Ołdakowskiego położony jest u zbiegu ulic Grzecznarowskiego i Dowkontta. W centrum placu ustawiony jest pomnik łucznika. Plac Zgody położony na skrzyżowaniu ulic Wieniawskiego i Szymanowskiego znajdujących się w peryferyjnie położonej dzielnicy miasta – Pruszakowie. Plac 72 Pułku Piechoty: plac usytuowany w kwartale między ulicami Malczewskiego, Wernera, Koszarową i Warzywną. Zlokalizowane jest tam mauzoleum płk. Dionizego Czachowskiego. Pomniki i miejsca pamięci narodowej Oprócz tego w Radomiu znajduje się wiele kamieni pamiątkowych, tablic pamiątkowych i nagrobków pomnikowych. Zieleń miejska W Radomiu znajduje się dziewięć parków spacerowo-wypoczynkowych z czego trzy wpisane są do rejestru zabytków – Stary Ogród, Leśniczówka i Park im. Tadeusza Kościuszki. Pozostałe parki zlokalizowane są w dzielnicach Obozisko, Borki, Planty, Glinice, Południe oraz Gołębiów (Centrum Integracji Społeczności Lokalnej i Wypoczynku). Łączna powierzchnia wszystkich parków miejskich to 52,7 ha. Dodatkowo w mieście znajdują się także tereny o charakterze parkowym na Wośnikach, Wacynie, Żakowicach i Zamłyniu o łącznej powierzchni 18,55 ha. Na terenie Radomia zlokalizowany jest zalew Borki – zbiornik wodny o powierzchni 9 ha, miejsce wypoczynku i sportu dla mieszkańców. Cmentarze Cmentarz komunalny: założony w 1974 roku, największy cmentarz w Radomiu; znajduje się w dzielnicy Firlej Cmentarz rzymskokatolicki: założony w 1812 roku, najstarszy cmentarz w Radomiu, wpisany do rejestru zabytków; znajduje się przy jednej z głównych ulic miasta, Limanowskiego. Należy on do parafii pw. św Wacława. Cmentarz żydowski: założony w 1837 roku, wpisany do rejestru zabytków; został zniszczony w czasie II wojny światowej; ostatni pochówek odbył się w 1951 roku Cmentarz ewangelicki: założony w 1833 roku, wpisany do rejestru zabytków; należy do parafii luterańskiej w Radomiu Cmentarz prawosławny: założony w 1839 roku, wpisany do rejestru zabytków; nadal odbywają się tu pochówki zarówno wyznawców Cerkwi prawosławnej, jak i katolików Gospodarka W końcu listopada 2018 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Radomiu obejmowała 10 982 mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 11,9 % do aktywnych zawodowo. Na koniec czerwca 2022 stopa bezrobocia w Radomiu wyniosła 9,6 %. Budżet miasta W 2014 wydatki budżetu samorządu Radomia wynosiły 1031,37 mln zł, a dochody budżetu 996,31 mln zł. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu według danych na koniec 2014 wynosiło 434 mln zł, co stanowiło 46,8 % wysokości wykonywanych dochodów. Przemysł W Radomiu mieszczą się Fabryka Broni Łucznik, Polska Grupa Zbrojeniowa S.A., Grupa ROSA, Komandor S.A., Polski Tytoń, Radomska Wytwórnia Telekomunikacyjna, Zakład wyrobów sanitarnych Radimp, Imperial Tobacco Polska Manufacturing S.A., Jadar, Zbyszko Company Sp. z o.o., Techmatik S.A., Global Cosmed Group S.A., RadWag, Zakłady Automatyki Kolejowej „Kombud” S.A., Odlewnia Ciśnieniowa Stopów Cynku i Aluminium LENAAL, DEKARD Sp. z o.o., Dürr Poland Sp. z o.o., International Tobacco Machinery Sp. z o.o. oraz wiele inne innych zakładów produkcyjnych. Poza tym Radom jest również siedzibą wielu firm usługowych, takich jak np. ZTE Radom, MNI Centrum Usług S.A., Biuro Podróży „Alfa Star”, eSky.pl S.A, Trend Glass. Handel W mieście jest kilka centrów i galerii handlowych (Galeria Słoneczna, Galeria Atrium Gama, Galeria Rosa, Pawilony Rosa, Galeria Stokrotka, Galeria Feniks, Centrum Handlowe M1, Centrum Handlowe Echo, Centrum Handlowe E. Leclerc, Street Mall „Vis a Vis”, Centrum Handlowe Korej, Kaufland, Street Mall Hop Stop, Galeria Sawoy, RHM). Ponadto Radom posiada 8 miejsc targowych. Infrastruktura techniczna Wodociągi Według publikacji z 2008 r. w Radomiu do sieci wodociągowej podłączonych jest 98,46 % ogółu mieszkań, a do sieci kanalizacji sanitarnej podłączonych jest 93,59 % mieszkań. Ciepłownictwo Według danych z 2005 r. sieć ciepłownicza obejmuje swoim zasięgiem ponad 27 km² a to jest 24 % powierzchni miasta. Jednakże system ten pokrywa wszystkie najgęściej zaludnione obszary miasta. W Radomiu istnieją 2 źródła ciepła: Ciepłownia „Południe” (o mocy 203,5 MW) oraz Ciepłownia „Północ” (116,3 MW). Gospodarka odpadami Jeśli chodzi o odbiór odpadów komunalnych, Radom obsługiwany jest przez składowisko o łącznej powierzchni 20 ha, 93 % składowanych odpadów stanowią odpady komunalne, pozostałe 7 % odpady przemysłowe. Dodatkowo w sąsiedztwie wysypiska zlokalizowana jest kompostownia odpadów „zielonych” o powierzchni 3 ha. Energia elektryczna Radom czerpie energię elektryczną z elektrowni Kozienice, skąd prąd przesyłany jest do 2 stacji rozdzielczych w Kozienicach i Rożkach. Transport Transport drogowy Radom leży na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych drogowych i kolejowych łączących wschód z zachodem i północ z południem. Przez Radom biegną trzy drogi międzynarodowe i krajowe: Gdańsk – Warszawa – Radom – Kielce – Kraków – Chyżne, jako Zachodnia Obwodnica Radomia, oddana do użytku 19.10.2018. Radom – Ostrowiec Świętokrzyski – Rzeszów – Barwinek Piotrków Trybunalski – Radom – Lublin – Dorohusk Z Radomia do innych miejscowości prowadzą trzy drogi wojewódzkie: droga wojewódzka nr 735 Radom – Szydłowiec droga wojewódzka nr 737 Radom – Kozienice 79 droga wojewódzka nr 740 Radom – Potworów 48 droga wojewódzka nr 744 Radom – Starachowice Pod koniec lutego 2015 roku oddano do o użytku wewnętrzną południową obwodnicę Radomia, będącą łącznikiem między biegnącą śladem drogi ekspresowej nr 7 ekspresową zachodnią obwodnicą Radomia i drogą krajową nr 12, będącą obecnie jedną z dwóch głównych dróg dojazdowych do radomskiego lotniska. Łączny koszt inwestycji wyniósł ponad 200 mln zł. Komunikacja miejska Obecnie w ramach regularnej komunikacji miejskiej po Radomiu i kilku okolicznych gminach kursuje 27linii dziennych i 3 linie nocne o oznaczeniu (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, N1, N2, N3). Codziennie w ramach komunikacji miejskiej na ulice wyjeżdża około 130 autobusów. Średnia częstotliwość wszystkich linii w szczycie wynosi 20 minut. Organizatorem i regulatorem komunikacji miejskiej jest zakład budżetowy gminy – Miejski Zarząd Dróg i Komunikacji. Komunikacja podmiejska obecnie jest obsługiwana przez wielu przewoźników prywatnych, a także spółki wykonujące przewozy w ramach sieci MZDiK. Transport kolejowy Radom leży na skrzyżowaniu linii kolejowych prowadzących do Warszawy, Krakowa, Łodzi i Lublina. W mieście znajduje się jedna stacja osobowa (Radom Główny), dwie stacje towarowe (Radom Krychnowice, Radom Wschodni) oraz cztery przystanki osobowe (Radom Stara Wola, Radom Północny, Radom Gołębiów, Radom Potkanów). W planach jest budowa dwóch kolejnych stacji osobowych – przeznaczonej do obsługi portu lotniczego Warszawa-Radom stacji Radom Wschodni (linie kolejowe nr 8 i 22) oraz Radom Południowy (linie kolejowe nr 8 i 26). Linie kolejowe przebiegające przez stację Radom: linia nr 8 Warszawa Zachodnia – Radom Główny – Kraków Główny linia nr 22 Tomaszów Mazowiecki – Radom Główny linia nr 26 Łuków – Radom Główny Radom znalazł się na trasie przebiegu planowanej „szóstej szprychy” z Centralnego Portu Komunikacyjnego w kierunku Podkarpacia. Inwestycja wiązałaby się również z budową nowej linii kolejowej biegnącej z Radomia, przez Iłżę, Kunów do Ostrowca Świętokrzyskiego. Transport rowerowy Projekt Wieloletniego Programu Inwestycyjnego Miasta Radomia na lata 2007–2013 zakłada budowę ścieżek rowerowych kosztem 2,3 mln zł. Dalszy rozwój ścieżek rowerowych jest także przewidziany w Strategii Rozwoju Miasta Radom na lata 2008–2020. Od 2015 roku w Radomiu działa system rowerów miejskich. Transport lotniczy W Radomiu znajduje się cywilny port lotniczy Warszawa-Radom. Raz na dwa lata na lotnisku w Radomiu odbywają się największe w Polsce międzynarodowe pokazy lotnicze Radom Air Show. Drugie lotnisko, będące siedzibą Aeroklubu Radomskiego znajduje się w podradomskim Piastowie. W 2011 otwarto oficjalnie sanitarne lądowisko przy ul. Aleksandrowicza 5. System komunikacji lotniczej Radomia uzupełnia lądowisko przy Mazowieckim Szpitalu Specjalistycznym. Oświata Radom jest w województwie mazowieckim największym po Warszawie ośrodkiem akademickim. W mieście znajduje się 6 szkół wyższych, na czele z państwowym Uniwersytetem Radomskim. W mieście działa Radomskie Towarzystwo Naukowe. Poza tym: 9 zespołów szkół ponadpodstawowych 11 liceów ogólnokształcących 3 szkoły artystyczne 33 szkoły podstawowe Bezpieczeństwo publiczne W Radomiu znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Opieka zdrowotna Mazowiecki Szpital Specjalistyczny Sp. z o.o. Radomski Szpital Specjalistyczny im. dr. Tytusa Chałbińskiego Samodzielny Wojewódzki Publiczny Zespół Zakładów Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej im. dr Barbary Borzym Poliklinika MSWiA w Radomiu Radomskie Centrum Onkologii (d. Centrum Onkologii Ziemi Radomskiej). Służby porządkowe Mazowiecka Komenda Wojewódzka Policji w Radomiu Crime Stoppers Radom Delegatura ABW w Radomiu Garnizon Radom Media TVP3 Warszawa – oddział w Radomiu Telewizja Dami (Vectra kanał 140, Korbank kanał 824) Zebrra.tv – Telewizja lokalna (Vectra kanał 828, Jambox kanał 613) TV Radom – prywatna internetowa telewizja o Radomiu W Radomiu działają operatorzy światłowodu i telewizji cyfrowej: Vectra, Play (dawniej UPC Polska), T-Mobile Polska, Orange Polska, Korbank, Jambox, Telewizja Światłowodowa. Lokalne rozgłośnie radiowe: Radio Rekord Radio Plus Radom Radio ESKA Radom Radio Radom Radio VOX FM Radom Radio Dla Ciebie – Rozgłośnia Regionalna Polskiego Radia RMF Maxx Kielce/Radom Obiekty nadawczo-transmisyjne: Radom Komin CM Południe (Potkanów) – Radio Rekord, Radio ESKA Radom, MUX4 Naziemnej Telewizji Cyfrowej RON Radom (Wacyn) – MUX3 Naziemnej Telewizji Cyfrowej, MUX8 Naziemnej Telewizji Cyfrowej, Polskie Radio – Dwójka, Polskie Radio 24, Radio Dla Ciebie (RDC), Radio Plus Radom Radom / ul. Kielecka – Radio Radom Radom / ul. Niedziałkowskiego – Radio VOX FM Radom Obiekty historyczne maszt Radom Hotel Asystencki – Polskie Radio Euro – od lutego 2009 nadajnik wyłączony. Radom Komin CM Północ (b. EC Radom) – z obiektu korzystało Radio Maryja oraz Radio Plus Radom – obiekt wyburzony w 2021 roku. Obie stacje przeniosły się do obiektu spółki Emitel – RON Radom. Z obiektu RTCN Święty Krzyż możliwy jest odbiór Radia RMF Maxx Kielce/Radom, którego sygnał dociera do miasta Radom. Gazety radomskie i portale informacyjne ukazujące się regularnie: Anonse – Gazeta Bezpłatnych Ogłoszeń Gazeta Wyborcza Echo Dnia Życie Radomskie 7 Dni – bezpłatny tygodnik Tygodnik Radomski Mój Radom – Miejska Gazeta Internetowa Teraz Radom – bezpłatny tygodnik Panorama Radomska – bezpłatny tygodnik OK!magazyn – pierwsze kolorowe czasopismo lifestyle, bezpłatny miesięcznik wydawany od 2008 roku Oko na miasto – bezpłatny tygodnik CoolturalnyRadom.pl – Radomskie Wiadomości Kulturalne w Internecie Cozadzien.pl – Portal Informacyjny Radomia dami24.pl Radom24.pl – Portal Radomia i regionu Religia Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i wspólnoty wyznaniowe: Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu – ośrodek w Radomiu Katolicyzm Kościół rzymskokatolicki – siedziba diecezji radomskiej, oraz 35 parafii, podzielonych na 5 dekanatów, to jest: Radom-Centrum, Radom-Wschód, Radom-Zachód, Radom-Północ, Radom-Południe. Kościół greckokatolicki (bizantyjsko-ukraiński) – parafia Wniebowstąpienia Pańskiego należąca do archidiecezji przemysko-warszawskiej, nabożeństwa prowadzone są w kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej przy kościele rzymskokatolickim św. Kazimierza Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X — kaplica św. Pawła od Krzyża Ponadto w Radomiu mieszkają przedstawiciele następujących wyznań: Kościół Starokatolicki Mariawitów – parafia i kościół w Wierzbicy Kościół Polskokatolicki – parafia w Studziankach Pancernych Prawosławie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – parafia i cerkiew w Radomiu Protestantyzm Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Radomiu Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – zbór w Radomiu Kościół Boży – Kościół Jezusa Chrystusa w Radomiu Kościół Chrystusowy w RP – Społeczność Chrześcijańska w Radomiu Kościół Chrystusowy w Polsce – zbór w Radomiu Kościół Chrześcijan Baptystów – zbór w Radomiu Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej – zbór w Radomiu Kościół Chrześcijański w Warszawie – placówka misyjna w Radomiu Kościół Ewangelicko-Augsburski – parafia i kościół w Radomiu Kościół Ewangelicko-Metodystyczny – parafia w Radomiu Kościół w Radomiu – protestancki związek wyznaniowy z grupy wolnych Kościołów lokalnych Federacja Apostolska „Obóz Boży” – Kościół Pełnej Ewangelii „Uzdrowienie” Restoracjonizm Świadkowie Jehowy – 5 zborów (Centrum, Południe (w tym grupa ukraińskojęzyczna), Północ (w tym grupa j. migowego), Wschód, Zachód) wraz z Salą Królestwa. Sport i rekreacja Początkiem historii sportu radomskiego jest rok 1910, kiedy to po uzyskaniu oficjalnego pozwolenia od władz carskich powstało Radomskie Towarzystwo Sportowe. Posiadało ono pięć sekcji: piłki nożnej (pod nazwą „Kordian”), kolarską, tenisową, łyżwiarską i gimnastyczną („Sokół”). W Radomiu nad Zalewem Borki zostały ustalone 2 letnie kąpieliska. Kąpielisko od strony ul. Krasickiego ma długość 150 m, a kąpielisko od strony ul. Bulwarowej 75 m. Na terenie miasta znajdują się: 2 aquaparki: Neptun i Centrum Słoneczne i 3 pływalnie: Delfin, Orka i Delta liczne stadiony rekreacyjne, lekkoatletyczne, boiska i hale sportowe 2 ośrodki MOSiR (na Plantach i Borkach), liczne siłownie, kluby fitness i place zabaw 3 kluby tenisowe, 2 lodowiska i inne: bowling, karting i kajaki (zalew na Borkach) Turystyka Przez miasto przechodzi zielony szlak pieszy Pionki – Rożki o długości 44,8 km, w Radomiu koniec ma czarny szlak rowerowy z Jedlni-Letnisko. Centrum Informacji Turystycznej mieści się przy ulicy Traugutta 3. W Radomiu znajdują się hotele czterogwiazdkowe: Aviator, Europejski i Nihil Novi oraz hotele trzygwiazdkowe: Arbiter, Gromada, Gryf, Iskra, Pod Różami, Poniatowski, jak również kilka moteli, pensjonatów i schronisk młodzieżowych. Przyroda Według publikacji z 2008 w obszarze miasta istnieją użytki ekologiczne o łącznej powierzchni 6,9 ha. Są to tereny torfowisk i pastwisk na Gołębiowie przy ulicy Północnej, tak zwany Ług Gołębiowski. Największym kompleksem leśnym Radomia jest Las Kapturski. W lesie tym znajduje się rozległy starodrzew, można spotkać także rzadkie i chronione gatunki roślin i zwierząt (storczyk, pełnik europejski, słowik rdzawy, kumak, żmija zygzakowata, tygrzyk paskowany). Las Kapturski był częścią pradawnej Puszczy Radomskiej, w skład której wchodziły też obecne Puszcza Kozienicka i Puszcza Stromecka. W mieście znajduje się obszar chroniony „Dolina Kosówki”, gdzie również występuje wiele rzadkich gatunków (purchawica olbrzymia, storczyk plamisty, derkacz, kuropatwa, świerszczak). Radom posiada także 47 pomników przyrody – około stuletnie dęby i modrzewie, a także jesiony, graby, lipy, olchy i klony. Hydrologia Do wód powierzchniowych płynących na terenie miasta zaliczamy: Mleczna: największa rzeka na terenie Radomia; dł. 27,8 km, prawy dopływ Radomki Pacynka: rzeka o długości 23,8 km; prawy dopływ Mlecznej Mnich: strumień o długości 5,2 km, lewy dopływ Pacynki Kosówka: strumień, prawy dopływ Mlecznej, objęty obszarem chronionym „Dolina Kosówki” Potok Malczewski: ciek źródłowy Mlecznej o długości ok. 5 km Potok Południowy: skanalizowany ciek wodny o długości ok. 5 km uchodzący do Mlecznej Potok Północny: struga o długości ok. 6 km uchodząca do Mlecznej Strumień Godowski: okresowy ciek źródliskowy Mlecznej o długości ok. 10 km Strumień Halinowski: struga będąca lewym dopływem Mlecznej Kultura Muzea Teatry Teatr Powszechny im. Jana Kochanowskiego Teatr Poszukiwań w Ośrodku Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” w Radomiu Kina Centrum Filmowe Helios – 5 sal Multikino – 6 sal (Galeria Słoneczna) Kino Elektrownia – kino studyjne Resursa Obywatelska – Klub Dobrego Filmu (pokazy specjalne) Wcześniej działały jeszcze w Radomiu kina: Atlantic (wcześniej Bałtyk), Hel, Mega, Mewa, Odeon, Pokolenie, Przyjaźń i Walter. Biblioteki Biblioteka Główna Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego im. Kazimierza Pułaskiego Miejska Biblioteka Publiczna Biblioteka Pedagogiczna Biblioteka Instytutu Technologii Eksploatacji Biblioteka Muzeum im. Jacka Malczewskiego Biblioteka Archiwum Państwowego Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Radomiu Biblioteka Wyższej Szkoły Handlowej Orkiestry Radomska Orkiestra Kameralna Radomska Młodzieżowa Orkiestra Dęta Grandioso Ośrodki kultury Ośrodek Kultury i Sztuki Resursa Obywatelska Miejski Ośrodek Kultury Amfiteatr w Radomiu ul. Parkowa 1 Młodzieżowy Dom Kultury im. Heleny Stadnickiej Dom Kultury „Południe” Dom Kultury „Borki” Dom Kultury „Idalin” Imprezy kulturalne, festiwale i pokazy Międzynarodowe Pokazy Lotnicze Radom AIR SHOW Cykliczna impreza organizowana co dwa lata na lotnisku Sadków w Radomiu, łącząca pokazy statków powietrznych z naziemną statyczną wystawą sprzętu wojskowego i prezentacjami firm z branży lotniczej. Radomski Festiwal Jazzowy Spotkania z jazzem i stylistykami pokrewnymi nad Mleczną. Posłuchać można zróżnicowanych klimatów od etno – jazzu, poprzez współczesny mainstream, na klasyce gatunku – standardach kończąc. Nie brakuje legend polskiego jazzu i muzyków zagranicznych. Festiwal odbywa się w październiku. Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski Jeden z najważniejszych polskich festiwali teatralnych organizowany od 1993 roku przez Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego w Radomiu. Odbywa się na przełomie października i listopada. Zespoły muzyczne związane z Radomiem Filmy kręcone w Radomiu Pigułki dla Aurelii (1958) Kontrybucja (1967) Nagrody i odznaczenia (1973) Opadły liście z drzew (1975) Dyrygent (1979) Szwadron (1992) Psy 2. Ostatnia krew (1994) Przedwiośnie (2001) Złodziej w Sutannie (2008) W ukryciu (2013) Klecha (2018) Symbole Radomia Herb Radom ma w herbie swój inicjał – literę R, nad którym umieszczona jest korona. Najstarszy wizerunek godła pochodzi z XVI wieku. Było używane do XVIII wieku. W Albumie Heroldii litera R mieściła się w centralnej części bramy z trzema basztami[1]. Istnieją oficjalnie dwa wzory herbu Radomia – herb zwykły i uroczysty. Ich wygląd określa Statut Miasta Radom: §4. Herbem Miasta Radomia jest wizerunek przedstawiający w polu czerwonym biały mur z pięcioma blankami z trzema wieżami o trzech blankach każda, z których środkowa wyższa oraz bramą, w której majuskuła R biała, nad bramą mitra książęca, nad tarczą korona królewska. Herb Radomia w wersji uroczystej zawiera ponadto po prawej stronie bramy herb Papieża Jana Pawła II oraz labry z pokryciem białym i takimże podbiciem. Logo promocyjne Promocyjne logo miasta wchodzi w skład nowej strategii komunikacyjnej Radomia i opiera się na historii i profilu gospodarczym Radomia związanymi z techniką precyzyjną. Przedstawia wizerunek miasta o charakterze przemysłowym, a także ośrodek edukacyjny o profilu technicznym oraz społeczności ludzi przedsiębiorczych. Wedle tej strategii Radom ma być miastem atrakcyjnym gospodarczo, kulturalnie, edukacyjnie i turystycznie, w którym panuje zdrowe podejście do pracy i życia. Znani radomianie Honorowi obywatele Radomia W Radomiu do roku 2021 honorowe obywatelstwo przyznano 23 (lub 24) osobom: Współpraca międzynarodowa Miasta i gminy partnerskie: Zobacz też Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Trasy rowerowe proponowane przez Urząd Miasta w Radomiu BIP powiatu grodzkiego Radom Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo sandomierskie) Miasta lokowane przez Kazimierza III Wielkiego Miasta posiadające prawo składu Miasta w województwie mazowieckim Miasta na prawach powiatu Miejsca obrad polskich sejmów Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku

144689

https://pl.wikipedia.org/wiki/Martyna%20Wojciechowska

Martyna Wojciechowska

Martyna Wojciechowska (ur. jako Marta Eliza Wojciechowska 28 września 1974 w Warszawie) – polska prezenterka telewizyjna, dziennikarka, podróżniczka, pisarka i działaczka społeczna. Laureatka licznych nagród za działalność dziennikarską, reporterską i społeczną, m.in. Złotej Telekamery, dwóch MediaTorów, Nagrody Bursztynowego Motyla im. Arkadego Fiedlera i Wiktora. Rodzina i edukacja Jest córką Joanny (ur. 1950) i Stanisława Wojciechowskich. Jej ojciec był kierowcą rajdowym i mechanikiem samochodowym. Dorastała w Warszawie, gdzie uczęszczała do Szkoły Podstawowej nr 306 im. ks. Jana Twardowskiego i XXII Liceum Ogólnokształcącego im. Jose Marti. W wieku siedmiu lat trenowała gimnastykę artystyczną. Z wykształcenia jest ekonomistką; zaocznie studiowała zarządzanie i marketing, zdobyła specjalizację z zarządzania zasobami ludzkimi. W 2005 obroniła z wyróżnieniem pracę końcową na podyplomowych studiach MBA w Oxford Brooks University. Kariera w mediach Gdy miała 18 lat, rozpoczęła pracę w agencji mody Legenda. W 1997 pojawiła się na okładce magazynu „Zwierciadło”. Wkrótce później zaczęła tworzyć program o motocyklach dla łódzkiej telewizji kablowej ATV. W TVN prowadziła początkowo magazyn Automaniak, do którego napisała scenariusz. W kolejnych latach prowadziła programy: Dzieciaki z klasą i Big Brother (2001–2002) oraz współprowadziła z Maxem Cegielskim Studio Złote Tarasy. Po zdobyciu szczytu Mount Everest w lutym 2007 roku objęła funkcję redaktor naczelnej magazynów „National Geographic Polska” i „National Geographic Traveler”. Z ramienia magazynu wydała książki: „Dzieciaki Świata”, „Zwierzaki Świata”, „Kobieta na krańcu Świata” oraz zapis z wyprawy na Mount Everest „Przesunąć Horyzont”. 17 stycznia 2017 zrezygnowała z posady redaktor naczelnej, przekazała swoje obowiązki Agnieszce Franus. W karierze wydawniczej współpracowała także z miesięcznikami: „Świat Motocykli”, „Auto Moto”, „Playboy” czy „Voyage”. Była redaktor naczelną polsko-angielskiego miesięcznika dla podróżujących „Kaleidoscope”. Od 2009 realizuje serię podróżniczą Kobieta na krańcu świata. Jeden z odcinków programu, poruszający temat dzieci prześladowanych w Tanzanii ze względu na albinizm, został przekształcony w dłuższy film dokumentalny Ludzie Duchy (2015), wyreżyserowany przez Wojciechowską oraz Marka Kłosowicza. Główną bohaterką filmu była nastoletnia Kabula Nkalango Masanja, która straciła rękę w wyniku napadu na nią przez nieznanych sprawców. Pomocy dla nastolatki udzieliła fundacja „Między niebem a ziemią”, przekazując 100 tys. złotych na jej wykształcenie. W 2015 nastolatka wraz ze swoją siostrą pojawiła się na okładce majowego wydania National Geographic. Dokument został nagrodzony statuetką w kategorii „Global Awareness” na WorldMediaFestiwal 2016 w Hamburgu, a w 2017 otrzymał nagrodę Złotej Nimfy na Międzynarodowym Festiwalu Telewizyjnym w Monte Carlo w kategorii „Informacja – dokument na tematy bieżące”. Brała udział w kampaniach reklamowych produktów: Actimel (2007), Timotei (2010), Sony (2009–2010), Radio Zet (2011), Orange Travel (2012), Coffeeheaven oraz Fundacja WWF Polska (2012), Play (2017–2018), Pantene (2018), W. Kruk (2017 i 2018). Przez udział w kampanii Żywiec Zdrój (2018) z użyciem hasła Plastik nie jest taki zły spotkała się z ostrą krytyką. W styczniu 2017 została dyrektorką programową Travel Channel, kanału podróżniczego TVN. Od września 2020 TVN Style emituje prowadzony przez nią program Discovery dla Ziemi. W latach 2021–2023 prowadziła kanał „Dalej” na platformie YouTube, gdzie publikowała rozmowy z osobami będącymi dla niej inspiracją. W 2022 została ambasadorką kampanii Girls can achieve anything! organizowanej przez Lego. Osiągnięcia sportowe Jest kierowcą rajdowym. W wieku 17 lat uzyskała Międzynarodową Sportową Licencję Rajdową i Wyścigową na pojazdy dwu- i czterokołowe. Zorganizowała Zespół Rajdowy Mocne Rally, którego była rzecznikiem prasowym. Współpracowała także z Teamem EFL Corsa Rally. Pasję do motoryzacji łączy z zamiłowaniem do nurkowania (jest licencjonowanym nurkiem technicznym Normoxic Trimix Diver IANDT oraz Divemaster PADI) i wszelkich sportów ekstremalnych (m.in. wspinaczka wysokogórska) oraz podróżowaniem. W 2002, będąc w parze z Jarosławem Kazberukiem, wzięła udział w rajdzie Sahara-Dakar, zajmując przedostatnie, 44. miejsce w klasyfikacji generalnej, ze stratą 62 godzin do zwycięzcy. Ukończyła go jako pierwsza Polka i kobieta z Europy Środkowo-Wschodniej. Samochód, którym się poruszała, Toyota Land Cruiser, początkowo planowany na sprzedaż, został skradziony podczas transportu na statku. W 2003 wzięła również udział w rajdzie Transsyberia, kierując na zmianę z Andrzejem Derengowskim. Trasa, licząca prawie 14 tysięcy kilometrów, zakończona została 30 września 2003 w Magadanie. Na mecie stawili się jako jedyna polska grupa, zajmując drugie miejsce w klasyfikacji generalnej. Korona Ziemi W sierpniu 2002 rozpoczęła projekt zdobycia Korony Ziemi, czyli najwyższych gór każdego z kontynentów. Jest trzecią Polką, która wspięła się na wszystkie dziewięć szczytów, oraz drugą, która dokonała tego czynu w trudniejszej wersji Reinholda Messnera. Ekspedycja została uwieczniona na 55-minutowym dokumencie pt. „Korona Ziemi” oraz w dwóch książkach Przesunąć Horyzont i Misja Everest. Góry zdobyte w trakcie projektu Mont Blanc (28 sierpnia 2002) Kilimandżaro (26 lutego 2003) Aconcagua (11 lutego 2006) Mount Everest (18 maja 2006; historię zdobycia szczytu i przygotowań opisała w książce pt. Przesunąć horyzont) Denali (do 2015 Mount McKinley, 11 czerwca 2007) Elbrus (29 sierpnia 2007; zdobyła ją, będąc w trzecim miesiącu ciąży) Masyw Vinsona (2 stycznia 2009) Piramida Carstensza (22 stycznia 2010) Działalność charytatywna Jest honorową ambasadorką WWF Polska. Wsparła m.in. apel o ochronę najstarszego parku narodowego Wirunga w Afryce przed odwiertami naftowymi (pod naciskiem globalnej akcji firmy Total i Soco wycofały się ze swoich planów). Wspiera ochronę polskich rysi. Zaangażowała się także w akcję „Nie mów do mnie misiu”, która miała na celu szerzenie wiedzy o żyjących w Polsce niedźwiedziach. W 2013 została członkinią Polskiej Akcji Humanitarnej. Włączyła się wówczas w pomoc dla uchodźców z Syrii. Dwa lata wcześniej, w 2011, klub PAH SOS został objęty patronatem National Geographic Traveler. W plebiscycie Travelery 2011, organizowanym przez miesięcznik „National Geographic Polska”, PAH SOS otrzymał nominację do nagrody w kategorii „Społeczna inicjatywa roku”. Była zaangażowana w budowę kliniki hematologii dziecięcej „Przylądek Nadziei” we Wrocławiu. Po odebraniu tytułu Kobiety Roku „Twojego Stylu” w 2009, który wręczyła jej profesor Alicja Chybicka, otrzymała również zaproszenie do kliniki onkologicznej we Wrocławiu. 7 września 2015 uczestniczyła w inauguracji nowej kliniki we Wrocławiu, na budowę którego przekazała 50 tysięcy złotych. Na swoim ramieniu ma wytatuowane współrzędne geograficzne kliniki. Aktywnie uczestniczy we wszelkich imprezach oraz zbiórkach pieniędzy na rzecz Przylądka Nadziei. Jednym z przedmiotów, które zlicytowała na potrzeby fundacji, była figurka Ganesha, hinduskiego boga szczęścia i dobrobytu. Ostatecznie figurka została sprzedana za sumę 230 tys. złotych. Popiera różne akcje społeczne. Włączyła się w kampanie przeciwko okaleczaniu dziewczynek i kobiet fundacji Waris Dirie „Kwiat Pustyni”. Poparła też ogólnopolski protest kobiet, zwany „Czarnym Protestem”. W 2016 została ambasadorką akcji producenta wody mineralnej Żywiec Zdrój „Po stronie natury” w ramach Ogólnopolskiego Dnia Po Stronie Natury. W maju 2017 wyznała, że jest w trakcie adopcji dzieci z odległych zakątków świata. Jedną z nich jest Kabula Nkalango Mensaje, bohaterka filmu Ludzie Duchy, która przed sądem zeznała, że znajduje się pod opieką podróżniczki. Życie prywatne Była pięciokrotnie zaręczona, dwa razy odwołała ślub w ostatniej chwili. Związana była z przedsiębiorcą Leszkiem Czarneckim i płetwonurkiem Jerzym Błaszczykiem, z którym ma córkę Marię (ur. 17 kwietnia 2008). 16 października 2020 wyszła za prezentera telewizyjnego Przemysława Kossakowskiego. 15 lipca 2021 potwierdziła medialne plotki o rozstaniu, a w lipcu 2022 media poinformowały o sfinalizowaniu rozwodu z orzeczeniem o winie Kossakowskiego. W 2004, podczas nagrań do serii Misja Martyna na Islandii, uległa wypadkowi samochodowemu, w którym zginął jej przyjaciel oraz operator Rafał Łukaszewicz, a ona sama złamała kręgosłup. W trakcie rehabilitacji przebywała w sanatorium w Ciechocinku. We wrześniu 2016 opowiedziała o wypadku motocyklowym, w wyniku którego złamała obojczyk i wymagana była jego operacja. Tydzień od zabiegu pojawiła się na planie ósmej serii programu Kobieta na krańcu świata, podczas którego pojawiły się dalsze komplikacje wymagające kolejnej operacji. 29 kwietnia 2017 w północno-zachodnim Pakistanie (przy granicy z Afganistanem) wraz z ekipą programu Kobieta na krańcu świata została zatrzymana przez tamtejsze wojsko oraz wywiad Inter-Services Intelligence, którzy skonfiskowali cały sprzęt wraz z kartami pamięci z nagranym dotąd materiałem. Trafili do aresztu domowego m.in. pod kontrolą policji, najpierw w górach, a następnie w Czitralu. Po niemalże dobie wyjechali autobusem do Islamabadu, skąd otrzymali wsparcie polskiego konsulatu, a także pomoc w bezpiecznym wyjeździe z kraju. Nie odzyskali skonfiskowanego materiału, ale został on wcześniej zabezpieczony przez skopiowanie na dodatkowe dyski. 7 stycznia 2019 poinformowała o urzędowej zmianie imienia z Marta na Martyna. Książki Filmografia Aktorka 2002: Jak to się robi z dziewczynami, jako dziennikarka 2005: Anioł Stróż, jako nauczycielka 2007: Everest. Przesunąć horyzont 2011: Korona Ziemi Polski dubbing 2000: Mobil 1 Rally Championship 2004: Colin McRae Rally 04, jako pilot rajdowy 2006: Auta, jako reporterka Turbicka 2010: Gran Turismo 5, jako głos w samouczku Nagrody i wyróżnienia Odznaczenia Order Uśmiechu (2023) Nagrody 2005: Nagroda Biznesu Sportowego w kategorii Sportowy VIP 2007: Nagroda Biznesu Sportowego w kategorii Sportowy VIP 2009: Róże Gali w kategorii Piękni w sieci 2010: Kobieta Roku 2009 miesięcznika „Twój Styl” 2010: MediaTory – Studenckie Nagrody Dziennikarskie w kategorii AkumulaTOR 2010: Złota Stopa w kategorii Góry na Poznańskim Festiwalu Podróży i Fotografii 2011: Nagroda Bursztynowego Motyla im. Arkadego Fiedlera za książkę „Kobieta na krańcu świata 2" 2011: Osobowość Roku w kategorii Media 2011: Róże Gali w kategorii Media za program „Kobieta na krańcu świata” 2011: Złota Kropa Onetu w kategorii Elektra – Największa kobieca osobowość popkultury 2013: Bestseller Empiku w kategorii Koncept multibranżowy za serię „Zwierzaki świata” 2013: BBC Knowledge – w kategorii Najbardziej pożądany pracodawca 2014: National Geographic International Media Conference 2014 w kategorii Najlepszy Projekt Książkowy za serię “Dzieciaki świata” i “Zwierzaki świata” 2015: Wiktory 2014 w kategorii Wyjątkowa Osobowość Roku 2015: Róże Gali w kategorii Online 2015: Złota Nimfa w kategorii Film Dokumentalny za „Ludzie Duchy” na festiwalu w Monte Carlo 2015: Nagroda ReformaTOR w plebiscycie MediaTory za dokument „Ludzie Duchy” 2015: Gwiazda Dobroczynności w kategorii Ekologia 2016: Złoty Glob w kategorii Global Awareness na WorldMediaFestiwal 2016: Telekamera w kategorii Osobowość telewizyjna 2016: Lodołamacze w kategorii Lodołamacz Specjalny 2016: HumanDOC za dokument „Ludzie Duchy” 2017: Telekamera w kategorii Osobowość telewizyjna 2017: Złoty Glob za dokument „Ciało i Krew” na WorldMediaFestival 2017: Forbes: 1. miejsce w rankingu najcenniejszych polskich gwiazd 2018: Telekamera w kategorii Osobowość telewizyjna 2018: Forbes: 2. miejsce w rankingu najcenniejszych polskich gwiazd 2019: Złota Telekamera w kategorii Osobowość telewizyjna 2020: Tytuł Kobiety 30-lecia magazynu „Twój Styl” 2021: Forbes Women: 2. miejsce w obszarze Social Media (ranking 50 najlepszych kobiecych marek osobistych 2021) 2021: Kreatura w kategorii Podcasty – podcast szyty na miarę dla kanału „Dalej” 2021: World’s Most Admired 2021 – 1. miejsce w rankingu Najbardziej podziwiana kobieta w Polsce 2022: #Hashtagi Roku w kategorii Influencer Roku Przypisy Linki zewnętrzne Laureaci nagrody Wiktory Ludzie urodzeni w Warszawie Osobowości telewizyjne związane z TVN Polscy działacze społeczni Polscy pisarze podróżnicy Polscy podróżnicy i odkrywcy Podróżnicy i odkrywcy XXI wieku Polscy rajdowcy Polscy reportażyści Uczestnicy Rajdu Dakar Zdobywcy Korony Ziemi Laureatki nagrody Barbie Shero Odznaczeni Orderem Uśmiechu Urodzeni w 1974

52406

https://pl.wikipedia.org/wiki/III%20Rzeczpospolita

III Rzeczpospolita

III Rzeczpospolita (III RP) – użyte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (1997) określenie państwa polskiego po zasadniczych przemianach politycznych, jakie zaszły od 1989 roku. Podstawowa konstytucyjna nazwa państwa to Rzeczpospolita Polska. Wymową tego określenia jest zerwanie z ustrojem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (tzw. demokracja ludowa) i nawiązanie bezpośrednio do tradycji I i II Rzeczypospolitej. Symbolem III Rzeczypospolitej jest m.in. przywrócony w godle Polski po czasach Polski Ludowej orzeł w koronie, wzorowany na przedwojennym. Zazwyczaj przyjmuje się, że przegłosowanie przez tzw. Sejm kontraktowy przywrócenia nazwy państwa polskiego Rzeczpospolita Polska i godła w postaci orła w koronie, które obowiązuje od 29 grudnia 1989, zapoczątkowało symbolicznie powstanie III Rzeczypospolitej. Według innych opinii za początek III Rzeczypospolitej przyjmuje się inne wydarzenia: wybory 4 czerwca 1989 roku, powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego 12 września 1989 roku, przekazanie 22 grudnia 1990 Lechowi Wałęsie insygniów prezydenckich przez prezydenta RP na Uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego lub początek I kadencji Sejmu 25 listopada 1991 roku, wybranego w pierwszych po wojnie w pełni wolnych wyborach. Konstytucja RP z kwietnia 1997 w swej preambule zawarła nazwę Trzeciej Rzeczypospolitej. W kwietniu 1998 Senat podjął uchwałę o ciągłości prawnej między II a III Rzecząpospolitą Polską. Historia polityczna Powstanie III RP Stale pogarszająca się sytuacja gospodarcza Polski, połączona z brakiem perspektyw realnej poprawy, doprowadziła do pogłębienia się kryzysu. Przyparty do muru rząd po nieudanej próbie wzmocnienia swojej pozycji poprzez referendum z roku 1987, zmuszony był podnieść ceny o 40 procent. Wywołało to natychmiastowe protesty, szybko ogarniające cały kraj. 25 kwietnia 1988 protesty wybuchły w Bydgoszczy, szybko objęły Gdańsk i Nową Hutę, a także wiele innych miast. Fala strajków dała nowy oddech „Solidarności”, która od czasu delegalizacji (8 października 1982 roku) tkwiła w impasie, teraz jej przywódcy stanęli na czele protestów. Nie zmieniło tego brutalne stłumienie strajku nowohuckiego, a także krótkotrwały areszt przywódców solidarnościowych. Strajki trwały do końca maja i zmusiły władzę do podjęcia rozmów. Możliwość przemian ustrojowych otworzyła również zmiana polityki Związku Sowieckiego, pod wodzą Michaiła Gorbaczowa, który obciążany głębokim kryzysem gospodarczym, nie mógł dłużej ponosić kosztów utrzymania swojej strefy wpływów. Kreml dążył do zmiany zasad wymiany gospodarczej, przede wszystkim dostaw ropy i gazu ziemnego do krajów bloku wschodniego, gotowy był przy tym na daleko idące ustępstwa w kwestii polityki wewnętrznej tych państw, licząc jednak że kraje te nie zerwą zupełnie kontaktów politycznych, gospodarczych i wojskowych z ZSRR. Wyrazem tego była lipcowa wizyta Gorbaczowa w Polsce, a także bezpośrednie rozmowy podjęte przez Moskwę z przedstawicielami opozycji. Władza nawiązała kontakt z opozycją za pośrednictwem przedstawicieli Kościoła; jednak jej oferta mniejszościowego udziału we władzy, bez legalizacji "Solidarności", nie została przyjęta. Kolejna, sierpniowa fala strajków, dodatkowo osłabiła pozycję rządu, i zmusiła władzę do bezpośrednich rozmów z opozycją, do których wstępem było spotkanie między ministrem spraw wewnętrznych Czesławem Kiszczakiem a Lechem Wałęsą z 31 sierpnia. W październiku ustąpił, sprawujący władzę od 1985 roku rząd Zbigniewa Messnera, zastąpił go gabinet, któremu przewodniczył Mieczysław Rakowski. Nowy rząd wprowadził na przełomie grudnia i stycznia 1989 roku szereg reform liberalizujących gospodarkę, a także osiągnął porozumienie z "Solidarnością", godząc się na jej legalizację, co było warunkiem wstępnym rozpoczęcia obrad okrągłego stołu. Tzw. obrady okrągłego stołu trwały od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku, w ich czasie strony opozycyjna i rządowa ustaliły najważniejsze podstawy przyszłego ustroju oraz sposób przeprowadzenia transformacji ustrojowej. Uzgodniono m.in. przeprowadzenie nie w pełni demokratycznych wyborów (65% gwarantowanych dla kandydatów koalicji rządowej) do Sejmu z zastosowaniem listy krajowej (35 posłów), przywrócenie demokratycznie obieranego Senatu oraz przywrócenie urzędu prezydenta wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe, wyposażonego w szerokie kompetencje. Zmiany te zostały uchwalone 7 kwietnia, zaś 17 kwietnia zalegalizowana została "Solidarność". Lata 1990–1997: Kontynuacja transformacji systemowej W 1990 roku zakończyły działalność Milicja Obywatelska i Służba Bezpieczeństwa, zastąpione odpowiednio przez Policję i Urząd Ochrony Państwa (dotychczasowi funkcjonariusze mogli rozpocząć pracę w nowych służbach pod warunkiem pozytywnego przejścia procedury weryfikacyjnej). W tym samym roku przywrócono w Polsce samorząd terytorialny (na poziomie gminy) – pierwsze wybory samorządowe odbyły się 27 maja 1990. Hiperinflacja Głównym problemem była hiperinflacja: „Inflacja była jak rozszerzający się pożar, który należało ugasić, a przynajmniej stłumić, aby móc przeprowadzić zmianę ustroju gospodarczego” – komentował L. Balcerowicz. Sytuacja była więc poważna, według szerokiej opinii ekspertów z MFW i Banku Światowego skali hiperinflacji nie dało się ograniczyć metodą stopniowego ograniczenia tempa wzrostu, jak na Węgrzech, ponieważ skala inflacji w Polsce była zbyt duża – na Węgrzech obserwowaliśmy wzrost cen w skali roku o kilkadziesiąt procent, w Polsce zaś ten wynik uzyskiwaliśmy w ciągu miesiąca. W tym celu, od 1 I 1990, rząd wprowadził progresywne opodatkowanie ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń w przedsiębiorstwach państwowych. Podniesiono oprocentowanie kredytów do poziomu spodziewanej stopy inflacji, ograniczono subsydia z NBP. Przede wszystkim ustanowiono sztywny kurs złotego, który odpowiadał 9,5 tys. zł. za dolara. Zredukowano zatrudnienie w państwowych przedsiębiorstwach, także ograniczono dotację do węgla i paliw. Przyjęte metody chwilowo doprowadziły do destabilizacji gospodarczej – wzrost bezrobocia (pod koniec 1990 r. 1 milion osób bezrobotnych), spadek podaży (produkcja przemysłowa sprzedana zmniejszyła się w 1990 o 23%), wzrost cen, spadek płac realnych i wiele innych negatywnych skutków nazwanych przez L. Balcerowicza „szokiem kontrolowanym”. Pomimo wszystkich niedogodności metody Balcerowicza zadziałały: w styczniu 1990 r. ceny rosły jeszcze o 76%, lecz już w lutym o 24%, zaś w marcu o 6%. Reforma gospodarcza Po opanowaniu inflacji rząd Tadeusza Mazowieckiego podjął szereg działań ku przetransformowaniu gospodarki na rynkową. Państwo wciąż kontrolowało bardzo dużą część gospodarki i było właścicielem sporej części zakładów. W tym celu rozpoczęto prywatyzację państwowych przedsiębiorstw, likwidację systemu centralnego sterowania, zreformowano system podatkowy, zorganizowano rynek papierów wartościowych – ograniczano władzę państwa kosztem indywidualnych podmiotów, bądź samorządów terytorialnych. Recesja najsilniej dotknęła przemysł i transport, nie wystąpiła w rolnictwie i usługach budowlano-montażowych. Były działy, które w ciągu dwóch lat wykazały silny rozwój: handel, łączność i usługi. Ponadto recesja wystąpiła wyłącznie w sektorze państwowym, sektor prywatny odnotował silny wzrost. Należy więc przyjąć wniosek, że skurczyły się działy, które były przerośnięte, a rozwinęły zaniedbane i było to naturalną konsekwencją przechodzenia z gospodarki niedoborów do gospodarki rynkowej. Wybory prezydenckie w 1990 roku Pierwsze w pełni równe, wolne, powszechne, tajne wybory prezydenckie w Polsce miały miejsce w listopadzie 1990. Do tej pory prezydentów Polski wyłaniało Zgromadzenie Narodowe. W roku 1990 nie było jeszcze ostatecznego rozstrzygnięcia, czy przyszły ustrój Polski będzie oparty na systemie parlamentarno-gabinetowym, czy na systemie prezydenckim. Kampania wyborcza przebiegała burzliwie, niedawni przyjaciele z Solidarności w czasie wyborów byli do siebie dosyć wrogo nastawieni. Poza tym pojawiało się niezadowolenie społeczne z efektów zmian, które nastąpiły w gospodarce. W roku 1990 wszedł w życie plan Balcerowicza, w ramach którego podjęty został szereg działań o charakterze antyinflacyjnym i rozpoczęto proces zmian struktury własnościowej w gospodarce. Plan Balcerowicza miał głównie za zadanie zniwelować hiperinflację oraz urynkowić gospodarkę na model państw zachodnich. Celem kampanii Lecha Wałęsy było pokonanie Tadeusza Mazowieckiego, ale nikt, łącznie z jego otoczeniem, nie spodziewał się tak sensacyjnego rozstrzygnięcia, jakie zapadło w pierwszej turze wyborów. Tadeusz Mazowiecki został pokonany przez nieznanego kandydata – Stanisława Tymińskiego, który swoją kampanię kierował przede wszystkim do wyborców rozczarowanych efektami przemian po 1989 r. i podobnie jak Lech Wałęsa składał wyborcom wiele wątpliwych obietnic. W pierwszej turze otrzymali: Frekwencja w pierwszej turze wyniosła 60%. Suma głosów oddanych na Tadeusza Mazowieckiego, Włodzimierza Cimoszewicza, Romana Bartoszcze i Stanisława Tymińskiego stanowiła 36,94% ważnie oddanych głosów. Druga tura, przy niższej frekwencji (ok. 53,39%), przyniosła zwycięstwo Lechowi Wałęsie, który otrzymał ponad 74,25% ważnie oddanych głosów. Po zaprzysiężeniu Lecha Wałęsy na prezydenta RP Ryszard Kaczorowski, ostatni prezydent na uchodźstwie, przekazał mu oficjalnie insygnia władzy prezydenta II RP, co dla wielu osób było symbolem ciągłości trwania Rzeczypospolitej oraz zakończeniem okresu braku systemu demokratycznego w Polsce. Były wśród nich m.in. tłoki pieczętne, chorągiew, a także dokumenty państwowe i oryginał Konstytucji z 1935 roku. Wybory w 1990 oznaczały dla Polski także odwrócenie sojuszy międzynarodowych, a w polityce wewnętrznej: kontynuację polityki gospodarczej zapoczątkowanej przez Leszka Balcerowicza, początek karier wielu polityków, m.in. braci Lecha i Jarosława Kaczyńskich, Mieczysława Wachowskiego czy Piotra Kołodziejczyka. Przesądziły także o podziale Solidarności na dwa zasadnicze nurty: liberalny i narodowokatolicki, a dla postkomunistycznej lewicy stanowiły punkt zwrotny. W styczniu 1990 rozwiązana została Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, utworzona przez część jej członków Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej zaczęła systematycznie zyskiwać społeczne zaufanie. Wybory parlamentarne w 1991 roku Pierwsze po II wojnie światowej w pełni demokratyczne i wolne wybory parlamentarne w Polsce odbyły się 27 października 1991. Przy frekwencji wyborczej (43,2%) na 111 ugrupowań uczestniczących w wyborach mandaty poselskie uzyskali reprezentanci 29 z nich. Wyniki tych ostatnich były następujące: Tak duże rozproszenie mandatów spowodowało kłopoty z utworzeniem stabilnej większości parlamentarnej i rządu. Po dwóch miesiącach konsultacji został utworzony pierwszy w pełni wolny rząd koalicyjny z Janem Olszewskim (PC) jako premierem. Marszałkiem Sejmu został Wiesław Chrzanowski (ZChN), a Senatu August Chełkowski (NSZZ „Solidarność”). Wybory te zakończyły proces formowania się demokratycznych władz w Polsce. Wskazały równocześnie na rosnącą siłę ugrupowań wywodzących się z epoki PRL: SLD i PSL. Po wyborach w 1991 roku 5 grudnia 1991 roku prezydent Lech Wałęsa (po niepowodzeniu misji tworzenia nowego rządu przez kandydata prezydenckiego Bronisława Geremka) desygnował na stanowisko prezesa rady ministrów Jana Olszewskiego. Olszewski zniechęcony brakiem możliwości utworzenia stałej koalicji złożył rezygnację, która jednak nie została przyjęta przez prezydenta. Ostatecznie po długich negocjacjach 23 grudnia 1991 roku został utworzony koalicyjny prawicowy rząd z Janem Olszewskim na czele. Rząd Jana Olszewskiego pozostawał w konflikcie z prezydentem. Musiało to prędzej czy później doprowadzić do upadku tego gabinetu. Powodem do uchwalenia wotum nieufności stała się tzw. lista Macierewicza, czyli lista osób współpracujących z SB. Na liście znalazły się 64 nazwiska urzędujących ministrów, urzędników i posłów. W tej sytuacji prezydent wysłał do Sejmu wniosek o natychmiastowe odwołanie rządu. Po burzliwej debacie w nocy 5 czerwca 1992 roku uchwalono w Sejmie wotum nieufności wobec rządu premiera Olszewskiego. Prezydent Lech Wałęsa desygnował na premiera Waldemara Pawlaka, jednak ten nie zdołał utworzyć rządu i po 33 dniach podał się do dymisji. W tej sytuacji nowym premierem w lipcu została Hanna Suchocka. Jednak w 1993 roku Sejm uchwalił wobec jej rządu wotum nieufności. W obliczu tych wydarzeń prezydent RP Lech Wałęsa na mocy swych uprawnień podjął decyzję o rozwiązaniu parlamentu i rozpisaniu przedterminowych wyborów. Zmiany polityczne i ustrojowe, które zaszły w Polsce po 1989 r. wymagały uchwalenia nowej konstytucji. Nie zrealizowano tego w latach 1989–1991 ze względu na to, że większość ugrupowań wywodzących się z Solidarności uważała, że konstytucja powinna być przegłosowana przez w pełni demokratycznie wybrany parlament, którym Sejm Kontraktowy z całą pewnością nie był. Dopiero Sejm kadencji 1991–1993 utworzył Komisję Konstytucyjną i podjął działania zmierzające do rozwiązania tego problemu. Jednak udało mu się tylko uchwalić Małą Konstytucję – Ustawę konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym. Na jej mocy zostały uchylone przepisy Konstytucji PRL z 1952 r. dotyczące ustroju socjalistycznego i wprowadzone nowe, stanowiące podstawę ustroju politycznego i gospodarki rynkowej. Stanowiła ona, że „organami Państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie władzy wykonawczej – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, w zakresie władzy sądowniczej – niezawisłe sądy”. Wcześniejsze rozwiązanie parlamentu (1993) przez prezydenta Lecha Wałęsę uniemożliwiło zakończenie prac nad nową konstytucją i spowodowało przełożenie tego zadania na nowy parlament. Wybory parlamentarne w 1993 roku Kolejne w III RP wybory parlamentarne odbyły się 19 września 1993 w oparciu o nową ordynację ustalającą progi wyborcze dla partii politycznych (5%) i koalicji (8%). Przy 53% frekwencji w parlamencie znaleźli się przedstawiciele sześciu ugrupowań politycznych i mniejszości niemieckiej (nie obowiązywał jej próg wyborczy). Były to w kolejności: SLD z 20,41% głosów (171 posłów i 37 senatorów), PSL z 15,40% głosów (132 posłów i 36 senatorów), Unia Demokratyczna (Unia Wolności) z 10,49% głosów (74 posłów i 3 senatorów), Unia Pracy z 7,28% głosów (41 posłów), KPN z 5,77% głosów (22 posłów) Bezpartyjny Blok Wspierania Reform z 5,42% głosów (16 posłów i 2 senatorów) i Mniejszość Niemiecka z 4 posłami. Wyniki wyborów były sukcesem ugrupowań postkomunistycznych, które zawarły umowę koalicyjną i powołały rząd z Waldemarem Pawlakiem (PSL) jako premierem. Rząd ten utrzymał się do lutego 1995 r. i został zastąpiony przez rząd Józefa Oleksego (SLD), a następnie Włodzimierza Cimoszewicza (SLD). Marszałkiem Sejmu został Józef Oleksy (SLD) zastąpiony później przez Józefa Zycha (PSL), a marszałkiem Senatu Adam Struzik (PSL). W kolejnych wyborach prezydenckich zwyciężył Aleksander Kwaśniewski (51,72%). Lata 1997–2004: Polska przed akcesją do Unii Europejskiej Zgromadzenie Narodowe II Kadencji uchwaliło 2 kwietnia 1997 Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, nad którą pracowano od 1989 r. W jej świetle ustrój polityczny RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej (Sejm i Senat), władzy wykonawczej (Prezydent RP i Rada Ministrów) i władzy sądowniczej (sądy i trybunały). Podstawą ustroju gospodarczego jest gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej i własności prywatnej. 25 maja 1997 w referendum konstytucyjnym Polacy wyrazili zgodę na wejście w życie konstytucji – za głosowało 52,71% (frekwencja 42,86%). 6 czerwca 1997 roku Sejm RP II kadencji uchwalił nowy Kodeks karny, który zastąpił w momencie wejścia w życie obowiązujący w czasach PRL-u Kodeks karny z 1969 roku nazywany kodeksem Andrejewa. W tym samym dniu Sejm uchwalił również nowy Kodeks postępowania karnego, który zastąpił ten obowiązujący w czasach PRL-u z 1969 roku. Od 5 lipca do 6 sierpnia 1997 roku Środkową Europę objęła powódź nazywana też powodzią tysiąclecia, w której w południowej i zachodniej Polsce zginęło 56 osób, a szkody oszacowano na ok. 3,5 miliarda dolarów amerykańskich. Powódź spowodowana przez fale obfitych opadów objęła dorzecza Odry, a także górnej Wisły i Łaby. Pomimo dramatycznej sytuacji w zlewni górnej Odry (Kłodzko, Wodzisław Śląski, Racibórz) w kraju początkowo nie spodziewano się rozmiaru następstw fali powodziowej. Sytuację zmieniło zalanie Opola i bezpośrednie zagrożenie Wrocławia. Rząd premiera Włodzimierza Cimoszewicza krytykowany w związku z niedostatecznymi i spóźnionymi działaniami w zakresie przeciwdziałania skutkom powodzi uruchomił rezerwę budżetową w celu pomocy powodzianom. Prezydent Aleksander Kwaśniewski ogłosił w Polsce jednodniową żałobę narodową 18 lipca 1997 roku. 27 sierpnia 1997 roku uchwalono ustawę o stosowaniu szczególnych rozwiązań podatkowych w związku z likwidacją skutków powodzi, która miała miejsce w lipcu 1997 r. Wybory parlamentarne z 21 września 1997 zakończyły się sukcesem Akcji Wyborczej Solidarność, która zdobyła 33,83% głosów (202 posłów i 51 senatorów). Kolejne ugrupowania, które znalazły się w parlamencie to: SLD z 27,13% głosów (164 posłów i 28 senatorów), UW z 13,37% głosów (60 posłów i 8 senatorów), PSL z 7,31% głosów (27 posłów i 3 senatorów), Ruch Odbudowy Polski z 5,56% głosów (6 posłów i 5 senatorów), Mniejszość Niemiecka 2 mandaty poselskie, a kandydaci niezależni 5 mandatów senatorskich. Zwycięstwo Akcji Wyborczej Solidarność, która uzyskała 1/3 głosów potwierdza zdobycie nowej wiedzy o demokracji przez społeczeństwo polskie. Głosowało ono na duże ugrupowania polityczne, a odrzuciło niewielkie efemerydy nie dające nadziei na polepszenie sytuacji politycznej i gospodarczej. Akcja Wyborcza utworzyła rząd wraz z Unią Wolności. Na jego czele stanął Jerzy Buzek. W późniejszym czasie UW wycofała się z koalicji. Jednakże rząd dotrwał do końca kadencji Sejmu. Powodem tego stanu rzeczy było to iż UW, choć formalnie poza koalicją z AWS, w zamian za objęcie przez Leszka Balcerowicza stanowiska prezesa NBP, poparła projekt budżetu na 2001 nie doprowadzając do upadku gabinetu Jerzego Buzka. 12 marca 1999 po wielu latach starań i zabiegów dyplomatycznych Polska została przyjęta do NATO. 8 października 2000 Aleksander Kwaśniewski po raz drugi wygrał wybory prezydenckie, tym razem już w pierwszej turze, uzyskując 53,9% głosów wygrywając m.in. z Andrzejem Olechowskim (17,3% głosów) i Marianem Krzaklewskim (15,57% głosów). 24 lipca 1998 Sejm uchwalił ustawę o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, która z dniem 1 stycznia 1999 wprowadziła reformę administracyjną w Polsce polegającą na przywróceniu istniejących przed reformą z 1975 roku powiatów oraz zmniejszeniu liczby województw z 49 do 16. 25 lipca 1998 Sejm uchwalił ustawę wprowadzającą z dniem 1 września 1999 reformę systemu oświaty m.in. tworzącą 3-letnie gimnazja jako etapu pośredniego pomiędzy 6-letnią szkołą podstawową a szkołą średnią (3-letnim liceum i 4-letnim technikum) lub 2-3 letnią zasadniczą szkołą zawodową i przekształcającą licea zawodowe w licea profilowane. 1 stycznia 1999 weszła w życie uchwalona przez Sejm 18 lipca 1998 ustawa zmianie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym oraz o zmianie niektórych ustaw, która wprowadziła kasy chorych w ramach reformy służby zdrowia decentralizującej system ubezpieczeń zdrowotnych. 17 grudnia 1998 Sejm uchwalił ustawę o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, która z dniem 1 stycznia 1999 wprowadziła reformę systemu emerytalnego w Polsce, tworząc trzy filary emerytalne – pierwszy oparty na FUS, drugi oparty na Otwartych Funduszach Emerytalnych (OFE) i trzeci oparty na IKE, IKZE i PPE. W wyborach parlamentarnych z 23 września 2001 wygrała koalicja SLD/UP uzyskując 41,04% głosów. Do parlamentu weszły ponadto Platforma Obywatelska 12,68%, Samoobrona 10,2% Prawo i Sprawiedliwość 9,5%, Liga Polskich Rodzin 7,97%, Polskie Stronnictwo Ludowe 8,98%. Klęskę poniosły AWS (5,6%) i Unia Wolności (3,2%), które nie dostały się do parlamentu. Porażka ugrupowań sprawujących władzę spowodowana była niezadowoleniem z wprowadzania 4 reform: służby zdrowia, edukacji, podziału terytorialnego oraz ubezpieczeń społecznych, licznymi przypadkami korupcji oraz wyraźnym wzrostem bezrobocia. SLD/UP i PSL utworzyły rząd, na czele którego stanął Leszek Miller. W późniejszym czasie Leszek Miller za niezachowanie dyscypliny koalicyjnej w głosowaniach usunął PSL z koalicji. Powstał rząd mniejszościowy. W czerwcu 2003 roku Leszek Miller zwrócił się do Sejmu o udzielenie mu wotum zaufania. Sejm udzielił wotum zaufania premierowi Leszkowi Millerowi. 7 i 8 czerwca 2003 Polacy w referendum wyrazili zgodę na wstąpienie Polski do Unii Europejskiej. Lata 2004–2015: Pierwsze lata Polski w Unii Europejskiej 1 maja 2004 Rzeczpospolita Polska oficjalnie przystąpiła do UE. Dzień później rząd Leszka Millera podał się do dymisji. 13 czerwca 2004 odbyły się pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego. W wyborach parlamentarnych z 2005 r., które odbyły się 25 września, wygrało Prawo i Sprawiedliwość uzyskując 26,99% głosów i 155 mandatów w Sejmie. Tuż za nią uplasowała się Platforma Obywatelska, która otrzymała 24,15% głosów (133 mandaty). Po nieudanych rozmowach koalicyjnych między PO a PiS premierem został Kazimierz Marcinkiewicz. Wybory prezydenckie wygrał Lech Kaczyński z PiS, pokonując w drugiej turze Donalda Tuska z Platformy Obywatelskiej. I tura odbyła się 9 października 2005, II tura 23 października 2005. 23 grudnia 2005, został zaprzysiężony przed Zgromadzeniem Narodowym na prezydenta, a w swoim pierwszym przemówieniu zapowiedział aktywność w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Wybory parlamentarne z jesieni 2005 nie wyłoniły większościowego rządu. Szybko okazało się, że współpraca pomiędzy największymi partiami w Sejmie – PO i PiS jest niemożliwa. Powstał gabinet mniejszościowy, który nie mógł sprawnie rządzić. Próbowano stwarzać zaplecze dla rządu poprzez różnego typu umowy, w tym najważniejszą tzw. Pakt stabilizacyjny. Pakt nie przetrwał próby czasu, unieważniono go po niecałym miesiącu. W ramach paktu stabilizacyjnego uchwalono m.in. 24 maja 2006 ustawę likwidującą Wojskowe Służby Informacyjne (WSI) i powołującą w ich miejsce Służbę Wywiadu Wojskowego (SWW) i Służbę Kontrwywiadu Wojskowego (SKW). 5 maja 2006 roku zawiązano koalicję. Stanowiska wicepremierów otrzymali kontrowersyjni politycy – Roman Giertych i Andrzej Lepper. Po kolejnych kryzysach, koalicja rządząca rozpadła się i 7 września 2007 roku Sejm podjął decyzję o skróceniu kadencji. Sejm V kadencji w latach 2005–2007 uchwalił ustawy m.in. wprowadzającą jednorazową zapomogę z tytułu urodzenia się dziecka (tzw. becikowe), o przekształceniach i zmianach w podziale zadań i kompetencji organów państwowych właściwych w sprawach łączności, radiofonii i telewizji (duża część zapisów tej ustawy zakwestionowana została przez Trybunał Konstytucyjny), powołującą Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA), ustawę lustracyjną, powołującą tzw. sądy 24-godzinne, o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 i o tworzeniu i działaniu wielkopowierzchniowych obiektów handlowych, która wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 8 lipca 2008 roku została uznana w całości za niezgodną z Konstytucją RP. Sejm V kadencji uchwalił 8 września 2006 również ustawę zmieniającą Konstytucję RP, która wprowadziła możliwość ekstradycji obywatela polskiego na wniosek innego państwa lub sądowego organu międzynarodowego. Wybory parlamentarne przeprowadzone 21 października 2007 wygrała PO, uzyskując 41,51% głosów, co dało 210 mandatów w sejmie. Drugie miejsce zajęło PiS, które zdobyło 32,11% głosów, co dało 166 posłów. Kolejne miejsca zajęła koalicja Lewica i Demokraci (SLD, SDPL, PD, UP), zdobywając 13,2% głosów – 53 mandaty. Do Sejmu weszło też PSL, uzyskując 8,91% głosów, co dało 31 mandatów poselskich. W Sejmie nie znalazły się za to współrządzące w poprzedniej kadencji LPR i Samoobrona, które nie przekroczyły 5 procentowego progu wyborczego. PO utworzyła rząd w koalicji z PSL. Premierem nowego rządu został Donald Tusk, a prezes PSL Waldemar Pawlak został wicepremierem i ministrem gospodarki. W Senacie bezwzględną większość mandatów zdobyła PO. 7 maja 2009 Sejm VI kadencji uchwalił ustawę o zmianie Konstytucji RP dotyczącą rozszerzenia przesłanek biernego prawa wyborczego, która wprowadziła z dniem 21 października 2009 zakaz kandydowania i wybierania do Sejmu i do Senatu osób skazanych prawomocnym wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne, ścigane z oskarżenia publicznego. 10 kwietnia 2010 samolot rządowy z polską delegacją na uroczystości związane z 70. rocznicą zbrodni katyńskiej, z prezydentem RP Lechem Kaczyńskim na czele, rozbił się podchodząc do lądowania w Smoleńsku. Zginęli wszyscy uczestnicy lotu (96 osób). Zgodnie z Konstytucją RP, marszałek Sejmu Bronisław Komorowski przejął obowiązki prezydenta RP, a po jego rezygnacji marszałek Senatu Bogdan Borusewicz, a następnie nowy marszałek Sejmu Grzegorz Schetyna. I tura przedterminowych wyborów prezydenckich odbyła się 20 czerwca i nie przyniosła ostatecznego rozstrzygnięcia. Najwięcej głosów (41,54%) otrzymał kandydat PO Bronisław Komorowski, drugi wynik osiągnął kandydat PiS Jarosław Kaczyński (36,46%). Kolejne miejsca zajęli Grzegorz Napieralski – kandydat SLD (13,68%) i Janusz Korwin-Mikke (Wolność i Praworządność) – 2,48%. W II turze, która odbyła się 4 lipca zwyciężył Bronisław Komorowski uzyskując 53,01% głosów, Jarosław Kaczyński zdobył 46,99% głosów. 6 sierpnia 2010 Bronisław Komorowski został zaprzysiężony przed Zgromadzeniem Narodowym na prezydenta RP. 5 stycznia 2011 Sejm VI kadencji uchwalił Kodeks wyborczy i ustawę - Przepisy wprowadzające Kodeks wyborczy, który w momencie wejścia w życie w dniu 1 sierpnia 2011 zastąpił dotychczasowe ustawy dotyczące wyborów w Polsce. Kodeks wyborczy został uchwalony na postawie projektu zgłoszonego 26 czerwca 2008 przez grupę posłów z Klubu Poselskiego Lewica i Demokraci. Wybory parlamentarne przeprowadzone 9 października 2011 wygrała PO, uzyskując 39,18% głosów, co dało 207 mandatów w sejmie. Drugie miejsce zajęło PiS, które zdobyło 29,89% głosów, co dało 157 posłów. Kolejne miejsca zajął Ruch Palikota, zdobywając 10,02% głosów – 40 mandatów. Do Sejmu weszło też PSL, uzyskując 8,36% głosów – 28 mandatów i SLD, uzyskując 8,24% głosów, co dało 27 mandatów poselskich. PO utworzyła ponownie rząd w koalicji z PSL. Premierem nowego rządu powtórnie został Donald Tusk, a prezes PSL Waldemar Pawlak znów został wicepremierem i ministrem gospodarki. W Senacie bezwzględną większość mandatów, tak, jak w poprzednich wyborach, zdobyła PO. Lata 2015–2023: Polska pod rządami Zjednoczonej Prawicy I tura wyborów prezydenckich odbyła się 10 maja i nie przyniosła ostatecznego rozstrzygnięcia. Najwięcej głosów (34,76%) otrzymał kandydat PiS Andrzej Duda, drugi wynik osiągnął kandydat popierany przez PO i ubiegający się o reelekcję Bronisław Komorowski (33,77%). Kolejne miejsca zajęli Paweł Kukiz – kandydat bezpartyjny (20,8%) i Janusz Korwin-Mikke (KORWiN) – 3,26%. W II turze, która odbyła się 24 maja zwyciężył Andrzej Duda uzyskując 51,55% głosów i wygrywając z urzędującym prezydentem Bronisławem Komorowskim, który zdobył 48,45% głosów. Zaprzysiężenie Andrzeja Dudy na Prezydenta RP odbyło się 6 sierpnia 2015 roku przed Zgromadzeniem Narodowym. Wybory parlamentarne zostały przeprowadzone 25 października 2015. Do Sejmu weszło 5 partii. Zwycięski komitet wyborczy Prawo i Sprawiedliwość, który uzyskał 37,58% głosów (235 mandatów), jako pierwszy od 1989 roku zdobył większość umożliwiającą sformowanie samodzielnego rządu. Do Sejmu dostały się także: Platforma Obywatelska, Kukiz’15, Nowoczesna i Polskie Stronnictwo Ludowe. Poza parlamentem znalazła się lewica. Premierem została Beata Szydło zastąpiona następnie w 2017 roku przez Mateusza Morawieckiego. Od wyborów w 2015 roku obserwuje się przesunięcie ciężaru realnej władzy w państwie na prezesa partii rządzącej kosztem konstytucyjnych organów władzy. W połączeniu z innymi zjawiskami doprowadziło to do sytuacji określanej niekiedy jako kryzys konstytucyjny. W mediach i przez niektórych polityków zaczęło być stosowane określenie IV Rzeczpospolita w stosunku do Polski pod rządami partii politycznej Prawo i Sprawiedliwość i jej koalicjantów (w latach 2015–2017 Solidarna Polska i Polska Razem, w latach 2017–2021 Solidarna Polska i Porozumienie, a od 2021 roku Solidarna Polska i Partia Republikańska), a w mediach pojawiły się opinie o końcu III RP po dojściu do władzy partii Prawo i Sprawiedliwość (tzw. „IV Rzeczpospolita”). W 2015 roku wybór pięciu sędziów Trybunału Konstytucyjnego przez Sejm VII kadencji, a następnie wybór kolejnych pięciu sędziów Trybunału Konstytucyjnego przez Sejm VIII kadencji doprowadziło do rozpoczęcia się kryzysu wokół Trybunału Konstytucyjnego w Polsce. Od 16 grudnia 2016 do 12 stycznia 2017 trwał protest części opozycji przeciwko wprowadzeniu zmian w organizacji pracy dziennikarzy w Sejmie i z powodu wykluczenia z 33. posiedzenia Sejmu VIII kadencji posła PO Michała Szczerby, polegający na zablokowaniu przez posłów PO, Nowoczesnej i PSL mównicy w Sejmie, co doprowadziło do powstania wtedy kryzysu sejmowego. 20 lipca 2017 roku Sejm VIII kadencji z inicjatywy posłów partii politycznej Prawo i Sprawiedliwość oraz jej koalicjantów uchwalił nową ustawę o Sądzie Najwyższym oraz nowelizację ustaw o Krajowej Radzie Sądownictwa (KRS) i Prawo o ustroju sądów powszechnych co w konsekwencji doprowadziło do początku kryzysu wokół Sądu Najwyższego w Polsce i było przyczyną protestów przeciwko zmianom w sądownictwie w Polsce i protestów w obronie Sądu Najwyższego w Polsce. W 2016 roku Sejm RP uchwalił ustawy m.in. wprowadzającą program Rodzina 500 plus, ustawę antyterrorystyczną, powołującą Krajową Administrację Skarbową (KAS) jako naczelnego organu administracji skarbowej i celnej w Polsce, dezubekizacyjną, wprowadzającą Radę Mediów Narodowych przejmującą kompetencję od KRRiT w zakresie wyborów władz Telewizji Polskiej (TVP) i Polskiego Radia, likwidującą Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Prawo oświatowe wprowadzające reformę systemu oświaty w 2017 roku polegającą m.in. na likwidacji gimnazjów i zastąpieniu zasadniczych szkół zawodowych szkołami branżowymi I stopnia. W tym samym roku powstała także Polska Fundacja Narodowa. W 2017 roku m.in. zlikwidowano istniejące od 1996 roku Ministerstwo Skarbu Państwa, powstały Wojska Obrony Terytorialnej (WOT) jako piąty rodzaj Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, powstał Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego i Instytut Solidarności i Męstwa, wprowadzono rejestr sprawców przestępstw na tle seksualnym w Polsce oraz powstał Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa w wyniku połączenia Agencji Rynku Rolnego i Agencji Nieruchomości Rolnych. W 2018 roku m.in. powołano Służbę Ochrony Państwa (SOP) w miejsce Biura Ochrony Rządu (BOR), Urząd Ochrony Danych Osobowych (UODO) w miejsce Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych (GIODO), powstało Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie jako naczelny polski organ administracji wodnej i uchwalono m.in. ustawy – Prawo przedsiębiorców (tzw. Konstytucja dla biznesu) i Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (tzw. Konstytucja dla nauki) oraz o pracowniczych planach kapitałowych (PPK), a także w Sejmie odbył się 40-dniowy protest osób niepełnosprawnych i ich rodzin. W 2019 roku m.in. uchwalono ustawę o Funduszu rozwoju przewozów autobusowych o charakterze użyteczności publicznej, wprowadzono Program Uzupełniania Lokalnej i Regionalnej Infrastruktury Kolejowej Kolej + i odbył się strajk nauczycieli. Wybory parlamentarne w 2019 roku zostały przeprowadzone 13 października. Do Sejmu weszło 5 komitetów wyborczych. Zwycięski komitet wyborczy Prawo i Sprawiedliwość, który uzyskał 43,59% głosów (235 mandatów), po raz drugi zdobył większość umożliwiającą sformowanie samodzielnego rządu. Do Sejmu dostały się także: Koalicja Obywatelska, Sojusz Lewicy Demokratycznej, Polskie Stronnictwo Ludowe i Konfederacja Wolność i Niepodległość. Zwycięski komitet wyborczy nie zdobył większości w Senacie pomimo uzyskania największej liczby mandatów. Frekwencja wyniosła 61,74%. Pierwszy przypadek zakażenia wirusem SARS-CoV-2 stwierdzono 4 marca 2020 w Zielonej Górze. W okresie od 14 do 20 marca 2020 obowiązywał w Polsce stan zagrożenia epidemicznego, a od 15 marca 2020 wprowadzono na granicach Polski kordon sanitarny, znacząco ograniczający ruch graniczny. Od 20 marca 2020 do 16 maja 2022 obowiązywał w Polsce stan epidemii. Z powodu pandemii nie odbyła się zaplanowana na 10 maja 2020 pierwsza tura wyborów prezydenckich. Od 16 maja 2022 do 1 lipca 2023 obowiązywał ponownie w Polsce stan zagrożenia epidemicznego. Ograniczenia praw i wolności służące walce z pandemią wprowadzano wtedy nie w ramach któregoś z konstytucyjnych stanów nadzwyczajnych, ale na mocy Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych, co budziło wątpliwości natury prawnokonstytucyjnej. 27 grudnia 2020 nastąpił początek szczepień w Polsce przeciwko chorobie COVID-19. I tura wyborów prezydenckich ostatecznie odbyła się 28 czerwca i nie przyniosła ostatecznego rozstrzygnięcia. Najwięcej głosów (43,50%) otrzymał popierany przez PiS ubiegający się o reelekcję urzędujący prezydent Andrzej Duda, drugi wynik osiągnął kandydat popierany przez PO Rafał Trzaskowski (30,46%). Kolejne miejsca zajęli Szymon Hołownia – kandydat bezpartyjny (13,87%) i Krzysztof Bosak (Konfederacja, Ruch Narodowy) – 6,78%. W II turze, która odbyła się 12 lipca zwyciężył urzędujący prezydent Andrzej Duda uzyskując 51,03% głosów i wygrywając z kandydatem popieranym przez Koalicję Obywatelską Rafałem Trzaskowskim, który zdobył 48,97% głosów. Frekwencja w I turze wyniosła 64,51% uprawnionych do głosowania, a w drugiej 68,18%. Zaprzysiężenie Prezydenta RP Andrzeja Dudy na drugą kadencję odbyło się 6 sierpnia 2020 roku przed Zgromadzeniem Narodowym. 22 października 2020 Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przesłanka embriopatologiczna przerwania ciąży jest niezgodna z Konstytucją RP, co wywołało w latach 2020–2021 falę protestów społecznych przeciwko zaostrzeniu przepisów dotyczących aborcji w Polsce. 20 czerwca 2021 odbył się Zjazd Republikański, na którym ogłoszono powstanie Partii Republikańskiej, i która stała się częścią koalicji Zjednoczonej Prawicy. 11 sierpnia 2021 prezydent Andrzej Duda, odwołał, na wniosek premiera Mateusza Morawieckiego, Jarosława Gowina z funkcji wicepremiera i ministra rozwoju, pracy i technologii, a Porozumienie wystąpiło z koalicji rządzącej i powołało własne koło parlamentarne, które istniało do 20 lipca 2023 gdy większość jego posłów przystąpiło do klubu parlamentarnego PSL-Koalicja Polska. Przyczyną dymisji była prowadzona latem 2021 ze strony Porozumienia krytyka propozycji zmian dotyczących rynku mediów (uchwalona przez Sejm 11 sierpnia 2021 nowelizacja ustawy o radiofonii i telewizji nazywana przez opozycję i część mediów jako tzw. Lex TVN, która 27 grudnia 2021 została zawetowana przez prezydenta RP Andrzeja Dudę) oraz propozycji podatkowych w ramach rządowego programu „Polski Ład”. 2 września 2021, w związku z kryzysem migracyjnym, wzdłuż całej granicy z Białorusią wprowadzono stan wyjątkowy, który został 2 października 2021 przedłużony i obowiązywał do 30 listopada 2021. 9 marca 2022 w związku z inwazją Rosji na Ukrainę rozpoczętą 24 lutego 2022 Sejm uchwalił ustawę o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, która 12 marca 2022 weszła w życie i była związana z napływem uchodźców z Ukrainy do Polski, a ich liczba w dniu 6 marca 2022 o godzinie 20:00 czasu polskiego według informacji Straży Granicznej przekroczyła 1 milion osób. W 2022 uchwalono m.in. ustawę o obronie Ojczyzny i ustawę o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. 3 maja 2023 na kongresie partii politycznej Solidarna Polska współtworząca rząd Zjednoczonej Prawicy przekształciła się w partię polityczną Suwerenna Polska. Wybory parlamentarne w Polsce w 2023 roku wraz z referendum ogólnopolskim odbyły się 15 października. Zwycięski komitet Prawo i Sprawiedliwość uzyskał 35,38% głosów, a do Sejmu dostały się także: Koalicja Obywatelska (30,70%), Trzecia Droga PSL-Polska 2050 Szymona Hołowni (14,40%), Nowa Lewica (8,61%) i Konfederacja Wolność i Niepodległość (7,16%). Do Sejmu nie dostały się komitety wyborcze: Bezpartyjni Samorządowcy (1,86%) i Polska Jest Jedna (1,63%). Zwycięski komitet wyborczy nie zdobył samodzielnej większości w parlamencie pomimo uzyskania największej liczby mandatów. Frekwencja wyniosła 74,38% i jest to największa frekwencja wyborcza od czasu wyborów parlamentarnych w Polsce w 1989 roku i drugiej tury wyborów prezydenckich w 1995 roku gdzie wcześniejszy rekord frekwencji wynosił 68,23%. Frekwencja w referendum wyniosła 40,91%. Prawo i Sprawiedliwość jest pierwszą partią polityczną, która wygrała wybory parlamentarne po raz trzeci z rzędu. Jednak nie ma wystarczającej większości, aby samodzielnie utworzyć rząd. Gospodarka Gospodarka w 1989 Przed wprowadzeniem planu Balcerowicza, w Polsce panowała hiperinflacja (roczna stopa inflacji w 1989: +639,6%, która zaczęła narastać po wyborach od sierpnia 1989 roku), zadłużenie zagraniczne wynosiło 42,3 mld USD (64,8% PKB według Głównego Urzędu Statystycznego), występowały olbrzymie niedobory rynkowe. Plan Balcerowicza Ogłoszony pod koniec 1989 roku zakładał przejście z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. W jego skład wchodziło 10 ustaw. Likwidował gwarancję istnienia wszystkich przedsiębiorstw państwowych wprowadzając możliwość ogłoszenia upadłości. Wprowadzał zakaz finansowania deficytu budżetowego przez Narodowy Bank Polski i emisji pustego pieniądza, powiązał stopę oprocentowania ze stopą inflacji. Wprowadzał również jednolity podatek we wszystkich sektorach gospodarczych. Wprowadzony został obowiązek dla zagranicznych przedsiębiorstw do odsprzedania państwu dewiz po ustalonym przez bank centralny kursie, jednocześnie przedsiębiorstwa te były zwolnione z płacenia popiwku. Z kolei nowe prawo dewizowe wprowadzało wymienialność wewnętrzną złotego, likwidowało państwowy monopol w handlu zagranicznym, likwidacji uległa sprzedaż w obrocie wewnętrznym (Pewex, Baltona), wprowadzono natomiast jednolite zasady clenia towarów. Usankcjonowane zostało istnienie bezrobocia, i wprowadzone zostały odprawy dla osób zwalnianych z pracy oraz zasiłki dla bezrobotnych. Gospodarka w latach 1991–2004 Z końcem roku 1990 nastąpiło załamanie wymiany handlowej z krajami RWPG, handel w rublu transferowym został zastąpiony przez rozliczenia wolnodewizowe. Spowodowało to spadek eksportu do ZSRR o co najmniej połowę. Wprowadzenie w życie planu Balcerowicza spowodowało spadek inflacji. W styczniu 1991 wynosiła ponad 12,7%. W kolejnych miesiącach systematycznie spadała, by w lipcu osiągnąć wartość 0,1%. Na początku lat 90. gospodarka borykała się z wysokim deficytem budżetowym, bezrobociem, spadkiem produkcji przemysłowej i PKB oraz aferami gospodarczymi. Powstawało wiele przedsiębiorstw, np. Bezpieczna Kasa Oszczędności, czy Art-B, wykorzystujących niedoskonałe prawo dla osiągnięcia korzyści majątkowych. Deficyt budżetowy był kilkukrotnie powiększany, aby ostatecznie wynieść 31 bilionów złotych. Z kolei liczba bezrobotnych wzrosła do 12,2%. (tj. 2,1 mln bezrobotnych). Nastąpił także spadek dochodów realnych, najbardziej był odczuwalny w rolnictwie, gdzie wyniósł ok. 15%. W gospodarce doszło także do przekształceń własnościowych, dokonywano prywatyzacji kapitałowej, likwidacyjnej lub sprzedawano przedsiębiorstwa. Akcje najlepszych przedsiębiorstw trafiły do obrotu na Giełdę Papierów Wartościowych. We wrześniu 1992 roku Polska, Czechosłowacja i Węgry zwróciły się do Unii Europejskiej o podanie warunków rozmów i kalendarza członkostwa. W kolejnych latach nastąpił wzrost PKB oscylujący w granicach 6%, osiągając w 1994 roku 7%. Obok wzrostu PKB w latach 1994–1998 nastąpił kolejny spadek bezrobocia z 16 do 10,3% oraz spadek inflacji do poziomu 15%. Korzystne wskaźniki ekonomiczne zaczęły przyciągać zagranicznych inwestorów, powodując wzrost inwestycji do wartości 2,51 mld $ w 1995 i 5,2 mld $ w 1996 roku. Od 1999 roku ponownie nastąpił wzrost bezrobocia, osiągając w pierwszych miesiącach 2003 roku ponad 20%. Gospodarka Polski w UE W 2004 r. Polska została członkiem Unii Europejskiej, a tym samym unii celnej i jednolitego rynku. Zniesione zostały cła na towary importowane z zagranicy, obywatele Polscy otrzymali dostęp do rynków pracy państw w UE (większość państw wprowadziła okresy przejściowe trwające od 2 do 7 lat). Z dniem wejścia do UE Polacy mogli legalnie pracować w Irlandii. Z kolei rolnicy z nowych krajów członkowskich stali się beneficjentami dopłat bezpośrednich. W latach 2007–2008 Polska przystąpiła do układu z Schengen. 1 maja 2009, po pięciu latach od przystąpienia Polski do UE, skończyły się okresy ochronne na zakup domów i mieszkań w Polsce przez cudzoziemców – obywateli UE. W 2015 r. Polska była 6. gospodarką UE pod względem wielkości PKB w parytecie siły nabywczej i 24. gospodarką świata, a pod względem wielkości PKB nominalnego – 8. gospodarką UE i 25. gospodarką świata. W 2015 r. PKB per capita w parytecie siły nabywczej Polski wyniósł 19 700 PPS (68,6% średniej UE), a PKB per capita nominalny – 11 123 euro (38,7% średniej UE). Od 2013 r. w Polsce utrzymywał się stały spadek bezrobocia, osiągając w 4. kwartale 2016 r. wartość 8,2%, co było najniższym poziomem od 1990 r. Według metodologii Eurostatu bezrobocie w Polsce w 4. kwartale 2016 r. spadło do 5,7% i było niższe od średniej w UE (8,2%). Przekształcenia własnościowe Prywatyzacja Po Okrągłym Stole i wyborach w 1989 roku, Polska weszła w okres transformacji wolnorynkowej. Aby sprostać światowej konkurencji kolejne rządy (13 lipca 1990 roku utworzono Ministerstwo Przekształceń Własnościowych na mocy ustawy o utworzeniu urzędu Ministra Przekształceń Własnościowych, którego kompetencje później przejęło Ministerstwo Skarbu Państwa, utworzone 1 października 1996) rozpoczęły akcję prywatyzacji. Przyjęła ona trzy formy: prywatyzacja kapitałowa, powszechne uwłaszczenie – własność otrzymali wszyscy obywatele (patrz: Program Powszechnej Prywatyzacji), prywatyzacja bezpośrednia. 1 sierpnia 1990 roku weszła w życie ustawa z 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, którą 8 stycznia 1997 roku zastąpiła ustawa z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (od 1 stycznia 2017 roku funkcjonująca jako ustawa o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników). Przekształcenia własnościowe przeprowadzone zostały na podstawie ustawy z 1990 roku o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych – przedsiębiorstwa w złej sytuacji finansowej zostały zlikwidowane a ich majątek sprzedany, a funkcjonujące przedsiębiorstwa sprywatyzowane poprzez ich sprzedaż. Przekształcenia własnościowe przekształciły Polskę w kraj z modelem gospodarki opartym o własność prywatną w miejsce dotychczas dominującej własności państwowej. W pierwszym okresie transformacji prywatyzacja stała się ważnym źródłem dochodów budżetowych, istotną częścią postulatów politycznych było pozyskanie jak największych środków ze sprzedaży majątku państwowego. Nowoczesny obrót kapitałami umożliwił otwarcie giełdy papierów wartościowych w 1991 roku Giełda szybko się rozrastała do największej w Europie Środkowej, a obrót akcjami prywatyzowanych przedsiębiorstw stał się źródłem istotnych zarobków wielu graczy. Negatywnym aspektem prywatyzacji była ograniczona liczba podmiotów dysponujących odpowiednimi środkami na nabycie przedsiębiorstw lub ich akcji, na skutek czego udział w prywatyzacji był dla zdecydowanej większości Polaków niedostępny. Efektem było narastające niezadowolenie i coraz gorsze oceny całości procesu prywatyzacji w społeczeństwie oraz oskarżenia polityków przeprowadzających proces prywatyzacji o nadużycia oraz zbyt niską wycenę majątku podlegającego prywatyzacji. Całkowitą porażką zakończył się program powszechnej prywatyzacji z 1993 roku – pomimo, że wszyscy Polacy uzyskali możliwość nabycia za kwotę 20 zł świadectwa udziału w Narodowym Funduszu Inwestycyjnym zarządzającym majątkiem sprywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych, zdecydowana większość beneficjentów zbyła je na rynku natychmiast po zakupieniu. Majątek przedsiębiorstw państwowych został przejęty tą drogą przez nieliczne osoby. Reprywatyzacja W Polsce nigdy nie uporządkowano procesu reprywatyzacji. Od upadku PRL odbywa się ona na podstawie ostatecznych decyzji administracyjnych czy prawomocnych orzeczeń sądu. Jednakże dotyczy to jedynie tych przypadków, gdy przejęcie mienia było bezprawne (np. brak podstawy prawnej czy przekroczenie granic nacjonalizacji). W Ministerstwie Skarbu Państwa od 1990 r. prowadzone były prace nad projektami prawnej regulacji powyższego problemu. W 2001 r. Sejm RP uchwalił ustawę o reprywatyzacji. Nie została ona jednak podpisana przez Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego. Ostatnia tego typu próba miała miejsce w 2008 roku (ustawa o zadośćuczynieniu z tytułu krzywd doznanych w wyniku procesów nacjonalizacyjnych w latach 1944–1962), ale również zakończyła się niepowodzeniem. 17 września 2016 roku weszła w życie ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (), zwana także małą ustawą reprywatyzacyjną, której zadaniem jest uporządkowanie wybranych kwestii związanych z realizacją roszczeń byłych właścicieli gruntów warszawskich. Polska pozostaje jedynym krajem byłego bloku sowieckiego, w którym nie przeprowadzono reprywatyzacji. Wobec nieefektywnej gospodarki mieszkaniami komunalnymi skutkuje to licznymi konfliktami społecznymi i sięganiem po pozaprawne metody odzyskiwania nieruchomości. Nieuregulowany stan własnościowy wielu nieruchomości skutkuje także blokowaniem inwestycji i planowania przestrzennego. Oświata Wojsko Stosunki państwo–kościół Uwagi Przypisy Bibliografia Malendowicz P., Popławski Ł. Polska po 1989 roku – ćwierć wieku przemian politycznych Piła 2014 Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Pile

6729

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojny%20izraelsko-arabskie

Wojny izraelsko-arabskie

Wojny izraelsko-arabskie – część dużo szerszego pojęcia konfliktu izraelsko-arabskiego, który toczy się na Bliskim Wschodzie pomiędzy Izraelem a Ligą Państw Arabskich. Określenie to dotyczy wszystkich konfliktów zbrojnych pomiędzy Izraelem a państwami arabskimi, które miały miejsce od powstania państwa Izrael 14 maja 1948 roku. Pierwsza wojna 1948–1949 I wojna izraelsko-arabska wybuchła 15 maja 1948. Na terytorium państwa żydowskiego w Palestynie wkroczyły oddziały wojsk egipskich, irackich, syryjskich, transjordańskich i libańskich. Państwa członkowskie Ligi Arabskiej nie uznały ONZ-owskiego planu podziału Palestyny i postanowiły zniszczyć nowo powstałe państwo żydowskie. Oficjalnym powodem arabskiej inwazji była obrona cywilnej ludności arabskiej przed działalnością żydowskich bojówek. Siły izraelskie słabsze liczebnie, ale dobrze zorganizowane i wyszkolone, wyparły arabskie wojska. Palestyńscy Arabowie, pozbawieni uznawanych powszechnie przywódców, na wezwanie liderów arabskich masowo opuszczali swoje domy (około 750 tys. uchodźców). Do ucieczki skłaniał też Arabów terror żydowskich organizacji paramilitarnych i masakry ludności arabskiej (m.in. masakra w Dajr Jasin). W 1949 roku podpisano porozumienia rozejmowe między walczącymi stronami. Izrael poszerzył swoje terytorium w stosunku do obszaru przyznanego przez ONZ o zachodnią Galileę, zachodni Negew i część Jerozolimy. Pod kontrolą Transjordanii pozostała Samaria i Judea z częścią Jerozolimy, a Egipt zachował pozycję w Strefie Gazy. Lata 1949–1956 Aneksja Gazy, Samarii i Judei 24 kwietnia 1950 roku Jordania dokonała formalnej aneksji Samarii i Judei, które jako Zachodni Brzeg Jordanu zostały włączone do Królestwa Jordanii. Automatycznie wszyscy mieszkańcy tych terenów otrzymali obywatelstwo jordańskie i pełne prawa wyborcze do jordańskiego parlamentu. Aneksja została uznana jedynie przez Wielką Brytanię i Pakistan. Niemal równocześnie Strefa Gazy weszła w skład Egiptu bez formalnej aneksji. Blokada Kanału Sueskiego W kilka miesięcy później (w 1950 r.) egipscy żołnierze zajęli dwie wyspy (Tiran i Sanafir) w Cieśninie Tirańskiej u wejścia do Zatoki Akaba na Morzu Czerwonym. W ten sposób Egipcjanie przejęli całkowitą kontrolę nad żeglugą morską w Cieśninie Tirańskiej, przez którą od tego momentu nie mogły przypływać statki płynące do portu Ejlat z towarami dla Izraela. Równocześnie Egipcjanie zamknęli Kanał Sueski dla izraelskich statków i wystosowali żądanie o zwrot pustyni Negew. Było to wyraźne pogwałcenie postanowień Konwencji Konstantynopolskiej 1888, która gwarantowała swobodne korzystanie z Kanału Sueskiego przez statki wszystkich państw w warunkach wojny i pokoju. Ataki fedainów Pod koniec 1950 roku pojawił się zupełnie nowy poważny problem dla Izraela. Liga Państw Arabskich utworzyła i udzieliła wsparcie oddziałom arabskich fedainów (od słowa arab. fidā'ī, powstało fidā'īyun, فدائيون: „ktoś, kto jest gotowy poświęcić swoje życie”), którzy zaczęli z egipskiej Strefy Gazy przenikać na terytorium Izraela i napadać na żydowskie osady. O skali problemu najlepiej świadczą liczby: w latach 1949–1956 w atakach fedainów zginęło 400 Izraelczyków, a ponad 900 zostało rannych. Rząd Izraela nazwał setki tych ataków „Największym zagrożeniem terrorystycznym dla Izraela do 1967 roku”. Obrona przed fedainami W odwecie izraelskie siły zaczęły przeprowadzać wypady na terytoria arabskie, w celu niszczenia baz używanych przez fedainów. Jednak bardzo szybko okazało się, że izraelska armia nie jest odpowiednio przygotowana do prowadzenia działań bojowych w zupełnie nowych warunkach. Z tego powodu rozpoczęto długi proces przebudowy Sił Obronnych Izraela. Za wzór przyjęto zmodyfikowany szwajcarski model organizacji armii. W celu gromadzenia informacji wywiadowczych 1 kwietnia 1951 powołano do życia agencję wywiadowczą Mosad. Natomiast w celu poprawienia obronności żydowskich osad położonych w pobliżu granic, stworzono zupełnie nowy typ osadnictwa – placówki Nahal (He’ahzut). Pierwsza taka placówka Nahlaim Aleph (obecne Nachal Oz) powstała 25 lipca 1951 naprzeciw Gazy. Izraelscy żołnierze byli jednymi z mieszkańców takich osiedli i wspólnie z cywilami pracowali przy wszystkich pracach rolnych, pełniąc jednocześnie służbę wojskową. W lipcu 1953 rząd Izraela podjął decyzję o utworzeniu specjalnej jednostki antyterrorystycznej (Jednostka 101), której pierwszym dowódcą został Ariel Szaron. Zadaniem tej tajnej jednostki była aktywna walka z fedainami, którzy przenikali przez granicę izraelską. Izraelscy komandosi dokonywali wypady poza granicę i niszczyli obozy szkoleniowe fedainów w Egipcie i Jordanii. Między innymi 14 października 1953 Jednostka 101 przeprowadziła odwetowy atak na terytorium Jordanii. Komandosi wkroczyli do przygranicznej wioski Qibya, na północny zachód od Jerozolimy. Wysadzono 42 domy, szkołę i meczet. Zginęło 75 Arabów. Afera Lawona W 1954 roku Stany Zjednoczone starały się pozyskać władze Egiptu i wspólnie stworzyć na Bliskim Wschodzie regionalny arabski system obronny. Proponowano Egipcjanom dostawy amerykańskiej broni. Według założeń Departamentu Stanu USA, Izrael miał oddać Egiptowi południowy Negew, przyjąć na swoje terytorium 75 tys. arabskich uchodźców i wypłacić pozostałym odszkodowanie. Zabiegom Stanów Zjednoczonych towarzyszyła otwarta postawa wrogości Egiptu, który popierał akcje fedainów oraz blokował możliwość korzystania z Kanału Sueskiego statkom izraelskim lub innym statkom przewożącym towary izraelskie. Między innymi 24 grudnia 1953 Egipcjanie zatrzymali u wejścia do Kanału norweski statek płynący z ładunkiem dla Izraela. Na międzynarodowe protesty Egipt odpowiedział, że jest w stanie wojny z Izraelem. Dodatkowo w lipcu 1954 Wielka Brytania podpisała z Egiptem porozumienie o ewakuacji wojsk brytyjskich znad Kanału Sueskiego. W takiej sytuacji rząd Izraela zaakceptował plan ministra obrony Pinchasa Lawona, którego celem było przeprowadzenie serii zamachów bombowych i sabotażowych, a w konsekwencji, poprzez spowodowanie wzrostu napięcia w Egipcie, zablokowanie wycofania wojsk brytyjskich i zerwanie związków amerykańsko-egipskich. Plan nazwano operacją „Susanna”, a do jego przeprowadzenia wyznaczono tajną „Jednostkę 131”. Operacja „Suzanna” rozpoczęła się 2 lipca 1954, kiedy to izraelscy agenci wrzucili bomby zapalające do urzędu pocztowego w Aleksandrii. W następnych dniach podobne zamachy przeprowadzono w Kairze i ponownie w Aleksandrii. Plan nie powiódł się, gdyż Egipcjanie aresztowali 11 izraelskich agentów. 11 grudnia odbyła się rozprawa sądowa i na 2 agentach wykonano wyrok śmierci. Cała sprawa wywołała wielki wstrząs społeczeństwa Izraela. Wielu ludzi oskarżało rząd, że nie zrobiono wystarczająco dużo, aby chronić swoich agentów. Inni oskarżali rząd o ingerowanie w wewnętrzne sprawy Egiptu oraz popieranie terroryzmu, jako metody walki. Eskalacja przemocy na granicach Od początku 1955 narastało napięcie na granicy Izraela z Egiptem. Fedainowie nieustannie przenikali przez granicę i dokonywali licznych napaści i aktów sabotażu. Często podkładano miny na drogach komunikacyjnych w pobliżu żydowskich osiedli. Mordowano cywilów, ostrzeliwano osiedla, przecinano linie telefoniczne i uszkadzano linie energetyczne. Ilość aktów terroru była tak duża, że izraelska armia zdecydowała o przeprowadzeniu serii odwetowych operacji. Między innymi 28 lutego 1955 izraelscy komandosi dokonali odwetowy rajd w Strefie Gazy, niszcząc egipskie posterunki graniczne. W starciu zginęło 42 egipskich żołnierzy i 8 izraelskich komandosów. W kolejnej operacji 31 sierpnia 1955 komandosi zaatakowali obóz szkoleniowy fedainów w Chan Junus w Strefie Gazy. Zniszczono cały sprzęt wojskowy zgromadzony w obozie. W starciu zginęło 72 Arabów. Jesienią 1955 eskalacja przemocy przybrała rozmiary regularnych starć, podczas których 26 października egipscy żołnierze wkroczyli do zdemilitaryzowanej strefy atakując izraelski posterunek obserwacyjny w Niccana. W odwecie 28 października izraelscy komandosi zaatakowali egipskie pozycje w Es-Sabha, zabijając w walce 70 Egipcjan. 10 grudnia 1955 eskalacja przemocy przeniosła się na granicę izraelsko-syryjską. Właśnie w tym dniu syryjscy żołnierze ostrzelali izraelskich rybaków, uniemożliwiając im połowy w północno-wschodniej części Jeziora Tyberiadzkiego. W odwecie 11 grudnia izraelscy komandosi zaatakowali syryjskie pozycje. W walce zginęło 50 Syryjczyków oraz 6 Izraelczyków. Kampania sueska 1956 r. Gdy 26 lipca 1956 Egipt ogłosił nacjonalizację Kanału Sueskiego, wywołało to natychmiastową reakcję Wielkiej Brytanii i Francji, które postanowiły wykorzystać Izrael do wywołania wojny izraelsko-egipskiej, co umożliwiłoby wojskom brytyjsko-francuskim wylądowanie w Egipcie w celu zapewnienia bezpieczeństwa międzynarodowej żeglugi po Kanale. Do działań wojennych doszło na przełomie października i listopada 1956. Pod międzynarodowym naciskiem Wielka Brytania, Francja i Izrael musiały wycofać swoje wojska z Egiptu, a ich miejsce zajęły międzynarodowe siły UNEF. Wojna ta jest często uznawana za ostatnią wojnę w stylu kolonialnym. Izrael osiągnął w niej dokładnie to co zamierzał – wymusił odblokowanie dla jego żeglugi Cieśniny Tirańskiej. Lata 1957–1967 Po przegranej wojnie sueskiej 1956, państwa arabskie nasiliły presję wywieraną na Izrael. W początkowym okresie Arabowie unikali otwartego zaangażowania się w starcia zbrojne i wyręczali się grupami fedainów, którzy z Syrii i Jordanii przenikali na terytorium Izraela przeprowadzając zamachy terrorystyczne i akty sabotażu. Jednak bardzo szybko państwa arabskie otwarcie zaangażowały się w konflikt zbrojny, zrywając w ten sposób warunki zawieszenia broni 1949. Jako pierwsza, 28 marca 1958 syryjska artyleria z rejonu Wzgórz Golan ostrzelała żydowskie osady rolnicze w dolinie Hula. Następnie 22 kwietnia 1958 jordańscy żołnierze ostrzelali izraelską łódź rybacką w pobliżu portu Akaba, na Morzu Czerwonym. Zginęło 2 izraelskich rybaków. 10 października 1959 w Kuwejcie powstała radykalna palestyńska organizacja terrorystyczna Al-Fatah, w której skupili się najbardziej radykalni uchodźcy palestyńscy. Korzystając z pomocy finansowej państw Ligi Arabskiej rozpoczęli oni szkolenia wojskowe w bazach, które utworzono w obozach uchodźców na terenie Jordanii, Syrii i Libanu. Celem działalności była zbrojna walka z Izraelem i wyzwolenie Palestyny spod okupacji Syjonistów. Pierwszą swoją akcję terrorystyczną Al-Fatah przeprowadził w grudniu 1964. Zbrojenia państw arabskich Bardzo szybko po przegranej wojnie sueskiej Egipt zbliżył się do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, który w 1957 zawarł porozumienie o współpracy wojskowej z Syrią. W jej rezultacie do Egiptu i Syrii zaczęły docierać dostawy radzieckiej broni, a arabscy oficerowie przechodzili szkolenie wojskowe w państwach Układu Warszawskiego. 1 lutego 1958 Egipt połączył się unią z Syrią tworząc nowe państwo, Zjednoczoną Republikę Arabską. 5 lutego jej prezydentem został Gamal Abdel Naser, a syryjska armia i policja przeszły pod dowództwo egipskie. Zbrojenia Izraela W ramach wdzięczności za współpracę wojskową podczas wojny sueskiej Francja podpisała w 1957 tajne porozumienie z Izraelem o budowie reaktora jądrowego w Dimonie na pustyni Negew. W tym samym roku ministrowie obrony Izraela i Niemiec zawarli tajną umowę o współpracy wojskowej. Izraelczycy przekazali europejskim siłom NATO zdobyte na Półwyspie Synaj egzemplarze radzieckiego sprzętu wojskowego. W zamian do Izraela zaczęły docierać z Niemiec dostawy uzbrojenia, części zamiennych oraz amunicji. W 1958 Francja jeszcze mocniej zaangażowała się w pomoc wojskową dla Izraela. Załogi izraelskich okrętów wojennych szkoliły się pod okiem francuskich szkoleniowców, a co najważniejsze, Francja dostarczyła Izraelowi myśliwce naddźwiękowe nowej generacji typu Mirage IIIBJ. W latach 1964–1967 przeprowadzono gruntowną reorganizację Sił Obronnych Izraela. Siły uderzeniowe oparto na korpusie pancerno-zmechanizowanym, spadochroniarzach, elitarnych brygadach piechoty i artylerii polowej. Siły obronne oparto na pozostałych jednostkach piechoty i artylerii. Przebudowa uzbrojenia była możliwa dzięki decyzji Stanów Zjednoczonych o sprzedaży do Izraela najnowocześniejszych rodzajów broni. Decyzja Stanów Zjednoczonych wynikała z faktu, że dostawy radzieckiego sprzętu wojskowego już dawno naruszyły równowagę sił na Bliskim Wschodzie. W ten sposób do Izraela zaczęły docierać nowoczesne amerykańskie samoloty, czołgi i artyleria. Stany Zjednoczone nakłoniły Niemcy do przekazania Izraelowi 150 czołgów M48 i M60 Patton, które do tej pory były przechowywane w amerykańskich arsenałach strategicznych w Niemczech. Dzięki tym dostawom izraelskie wojska pancerne zwiększyły czterokrotnie liczbę posiadanych czołgów. Zmieniono również system szkoleń żołnierzy oraz system dowodzenia. Żegluga morska W listopadzie 1959 przedstawiciel Arabii Saudyjskiej w ONZ zakwestionował prawo Izraela do korzystania z Zatoki Akaba. Zdaniem Arabii Saudyjskiej Zatoka ta stanowiła arabskie wody terytorialne i dlatego Żydzi nie powinni byli z nich korzystać. Równocześnie król Saud ibn Abd al-Aziz as-Saud zażądał wycofania z rejonu Zatoki Akaba międzynarodowych sił pokojowych UNEF, które zapewniały bezpieczeństwo swobodnej żeglugi przez Cieśninę Tirańską. W tym samym momencie władze egipskie zatrzymały na Kanale Sueskim dwa statki (duński i grecki) wiozące towary izraelskie. Ambasador Izraela przy Organizacji Narodów Zjednoczonych wniósł oficjalną skargę na Egipt na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Jako mediator wystąpił Sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych Dag Hammarskjöld. Jednak Egipt oświadczył, że znajduje się w stanie wojny z Izraelem i w związku z tym ma prawo zatrzymywać statki i ładunki izraelskie, które usiłują przepłynąć przez Kanał Sueski. Eskalacja przemocy na granicach 31 stycznia 1960 syryjska artyleria rozpoczęła ze Wzgórz Golan nieustanny nękający ostrzał żydowskich kibuców położonych w rejonie Jeziora Tyberiadzkiego. Dochodziło do coraz częstszych przypadków ostrzelania rybaków na Jeziorze Tyberiadzkim. Nieustannie grupy fedainów przenikały przez granicę na terytorium Izraela, napadając na osady i podkładając miny lądowe na drogach. Równocześnie mnożyła się ilość incydentów zbrojnych na granicy izraelsko-egipskiej, których kulminacja nastąpiła w lutym 1960. Do tych incydentów dochodziło pomimo obecności międzynarodowych wojsk rozjemczych UNEF, które były gwarantem bezpieczeństwa dla Izraela. OWP 25 maja 1964 z inicjatywy Egiptu i Jordanii powstała w Kairze Organizacja Wyzwolenia Palestyny. Uchwalona 28 maja Palestyńska Karta Narodowa stwierdzała nielegalność powstania państwa Izrael i konieczność wojny o wyzwolenie Palestyny spod syjonistycznej okupacji. Organizacja Wyzwolenia Palestyny otrzymywała na swoją działalność 400 mln USD rocznie, od państw Ligi Arabskiej. Bitwa o wodę Od początku lat 60. Izrael prowadził rozległe prace budowlane przy stworzeniu Narodowego Systemu Wodnego (HaMovil Ha’Artzi), który miał dostarczyć wodę z Jeziora Tyberiadzkiego i rzeki Jordan w Galilei do położonej na południu pustyni Negew. Projekt i realizacja dużych prac budowlanych wywołały silne protesty państw arabskich. 10 września 1963 przywódcy państw Ligi Arabskiej wyrazili oficjalny sprzeciw przeciwko budowanemu przez Izrael krajowemu systemowi wodnemu. Następnie, 12 grudnia 1963 Liga Arabska podjęła decyzję o zmianie kierunku górnego biegu rzeki Jordan, aby zatrzymać wodę w Libanie i Syrii. W ten sposób Izrael zostałby pozbawiony większości wody zdatnej do picia. W dniach 13-17 stycznia 1964 odbył się pierwszy szczyt Ligi Arabskiej w Kairze. Podczas obrad szczytu arabscy przywódcy oficjalnie zatwierdzili decyzję o zmianie kierunku górnego biegu rzeki Jordan, aby uniemożliwić wodzie dopływ do Izraela. 10 czerwca 1964 Izrael uruchomił Narodowy System Wodny (HaMovil Ha’Artzi). System pomp każdego dnia przepompowywał 1 mln m3 wody z Jeziora Tyberiadzkiego, który poprzez system otwartych kanałów, tuneli i olbrzymich rurociągów docierał do pustyni Negew. Syria postanowiła wykorzystać to jako pretekst do zaostrzenia konfliktu izraelsko-arabskiego i uznała oficjalnie, że izraelskie prace budowlane objęły obszar strefy zdemilitaryzowanej na granicy izraelsko-syryjskiej. W rezultacie Syria uznała to za naruszenie integralności terytorialnej i wezwała wszystkie kraje arabskie do wypowiedzenia wojny Izraelowi. Do pierwszych starć doszło 13 listopada 1964, gdy syryjscy żołnierze ostrzelali izraelski patrol graniczny w rejonie rzeki Dan, w Górnej Galilei. W odwecie izraelskie samoloty przeprowadziły nalot na syryjskie pozycje na Wzgórzach Golan, a syryjska artyleria ponownie rozpoczęła regularny ostrzał żydowskich osiedli położonych w rejonie Jeziora Tyberiadzkiego. Równocześnie Syria, Jordania i Liban rozpoczęły prace budowlane, mające na celu odwrócenie biegu niektórych dopływów rzeki Jordan (Hacbani i Banias), które znajdowały się na ich obszarze, tak aby uniemożliwić przepływ wody do Izraela. Kolejny 1965 rok był szczególnie zły pod względem ilości incydentów zbrojnych na granicy izraelsko-syryjskiej. Aby przeciwdziałać przenikaniu fedainów na terytorium Izraela dowództwo Sił Obronnych Izraela utworzyło specjalną grupę dywersyjno-rozpoznawczą Sayered Egoz, która początkowo liczyła 23 komandosów i 3 Beduinów tropicieli. Oddział z czasem został rozbudowany do wielkości batalionu. Przeprowadzał on rocznie około 300 zasadzek na fedainów i był wykorzystywany (od 1967) do przeprowadzania zadań specjalnych na terytorium Syrii, Libanu i Jordanii. Ilość starć granicznych była tak duża, że zaczęto mówić o „Bitwie o Wodę”. 31 maja 1965, jordańscy żołnierze ostrzelali osiedle Musrara w Jerozolimie, zabijając 2 Izraelczyków i raniąc 4 osoby. Równocześnie z atakami na Izrael, Syryjczycy rozpoczęli prace budowlane, dążąc do zmienienia kierunku górnego biegu rzeki Jordan. W okresie lata 1965 izraelscy komandosi w odwetowym ataku uszkodzili syryjskie urządzenia wodne. Następnie, w lipcu 1966 izraelskie samoloty zbombardowały i zniszczyły syryjskie kanały oraz sprzęt budowlany, który miał posłużyć do odwrócenia biegu dopływów rzeki Jordan. 4 listopada 1966 Egipt i Syria zawarły porozumienie o współpracy wojskowej. Przewidywało ono rozpoczęcie wojny w przypadku jakiejkolwiek napaści na drugie państwo. Obronny sojusz był wymierzony przeciwko Izraelowi, gdyż z terytoriów Syrii i Jordanii działały grupy arabskich terrorystów, które atakowały cele w Izraelu. W ten sposób Syria zabezpieczyła się przed ewentualnym izraelskim odwetem. Operacja „Shredder” 13 listopada 1966 Siły Obronne Izraela przeprowadziły operację odwetową, wkraczając siłami 3000 żołnierzy do Jordanii. Podczas tej operacji zajęte zostały arabskie wioski Es Samu, Kirbet El-Markas i Kirbet Jimba w pobliżu Hebronu, w Judei. We wsi Es Samu zniszczonych zostało 125 domów. W pobliżu wioski doszło do starcia z jordańskim wojskiem. Zginęło 15 jordańskich żołnierzy i 3 cywilów, rannych zostało 54 żołnierzy i 29 cywilów. Zginął także 1 izraelski spadochroniarz, a 10 zostało rannych. Izraelska operacja odwetowa spotkała się z wielką krytyką ze strony Jordanii i innych arabskich sąsiadów. 20 listopada król Husajn ibn Talal ogłosił mobilizację jordańskiej armii. 25 listopada Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 228 potępiając Izrael za operację wojskową w Jordanii. Nasilenie konfliktu Na początku 1967 liczba incydentów na granicy izraelsko-syryjskiej przybrała rozmiary normalnej wojny. Arabscy terroryści przenikali przez granicę i podkładali miny lądowe na drogach, a syryjska artyleria prowadziła ostrzał żydowskich kibuców. W odwecie za kolejny artyleryjski ostrzał, 7 kwietnia 1967 izraelskie samoloty zbombardowały pozycje syryjskiej artylerii na Wzgórzach Golan. Odpowiedzią był tak silny ostrzał artyleryjski, że tylko na kibucu Gadot spadło 1519 pocisków. Odwetem był kolejny izraelski nalot, w którym zniszczonych zostało 40 domów we wsi Sqoufive. Doszło wówczas do bitwy powietrznej nad Wzgórzami Golan, podczas której zestrzelonych zostało 6 syryjskich myśliwców MiG-21. Po zwycięskiej bitwie izraelskie myśliwce Mirage III przeleciały nad Damaszkiem. Syria zwróciła się wówczas do Egiptu z prośbą o udzielenie wojskowej pomocy. Próbę pokojowej mediacji podjęły się międzynarodowe siły UNTSO, jednak Syria odmówiła jakiejkolwiek współpracy do czasu wstrzymania przez Izrael wszelkich prac rolniczych nad Jeziorem Tyberiadzkim. Zaangażowanie się ZSRR 13 maja 1967 przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Nikołaj Podgorny przekazał egipskiemu wiceprezydentowi Anwar Sadatowi fałszywą informację o koncentracji 12 izraelskich brygad przy granicy z Syrią. Wprowadzeni w błąd Egipcjanie byli przekonani, że Izrael przygotowuje się do inwazji na Syrię. Dlatego reakcja Egiptu była natychmiastowa i zdecydowana. 14 maja prezydent Gamal Abdel Naser zarządził mobilizację egipskiej armii i rozpoczęto przerzucanie wojsk na Półwysep Synaj. 30 maja 1967 zawiązało się porozumienie wojskowe Egiptu i Jordanii. Armia jordańska została podporządkowana Egiptowi. Jednocześnie Irak, Kuwejt, Tunis, Sudan, Maroko i Algieria zgodziły się skierować swoje wybrane oddziały przeciwko Izraelowi. Po stronie Zjednoczonej Republiki Arabskiej opowiedziały się: Pakistan, Indonezja, ZSRR i Chiny. Wojna sześciodniowa 1967 5 czerwca 1967 Izrael zaatakował Egipt, Syrię i Jordanię, rozbijając w ciągu 6 dni arabskie wojska. Izrael odniósł zwycięstwo zajmując ponad 60 tys. km² ziem arabskich: syryjskie Wzgórza Golan, jordański Zachodni Brzeg i część Jerozolimy, egipski Synaj oraz Okręg Gazy. Pod naciskiem Rady Bezpieczeństwa ONZ wstrzymano działania wojenne. Rada Bezpieczeństwa ONZ 22 listopada 1967 przyjęła rezolucję nr 242, wzywającą Izrael do wycofania się z ziem zagarniętych w czasie wojny sześciodniowej. Wojna na wyczerpanie 1967–1970 17 czerwca 1967 ministrowie spraw zagranicznych trzynastu państw arabskich proklamowali w Kuwejcie utworzenie wspólnego frontu walki przeciwko izraelskiej agresji. Postanowiono, że żadne arabskie państwo nie będzie prowadziło z Izraelem żadnych rozmów, nie zawrze z nim traktatu pokojowego i nie uzna istnienia państwa żydowskiego w Palestynie. Izolując Izrael politycznie i gospodarczo, postanowiono rozpocząć wojnę na wyczerpanie. Na Izrael miały spadać jednocześnie ze wszystkich stron różnorodne ataki przeprowadzane przez arabskich terrorystów, jak i przez arabskie armie. Miały one zmęczyć i wyczerpać zasoby strategiczne Izraela, aby osłabiony był przygotowany do ostatecznej inwazji i zniszczenia. Jednak terminem wojna na wyczerpanie przyjęło się określać starcia zbrojne do których doszło w latach 1967–1970 na froncie izraelsko-egipskim. Organizacja Wyzwolenia Palestyny W lipcu 1967 Organizacja Wyzwolenia Palestyny zaczęła atakować Izrael. Początkowo były to przypadki ostrzału moździerzowego prowadzonego z terytorium Jordanii, jednak bardzo szybko grupy terrorystów zaczęły przenikać przez granicę i przeprowadzać akcje sabotażowo-dywersyjne. Ogółem w latach 1967–1970 na granicy izraelsko-jordańskiej doszło do 5840 incydentów zbrojnych. Niemal równocześnie w lipcu 1967 aktywiści Organizacji Wyzwolenia Palestyny rozpoczęli działalność antyizraelską w Samarii i Judei. Organizowano szkolne strajki, zamykano sklepy i wstrzymywano publiczną komunikację. Izraelskie władze wojskowe odpowiedziały wprowadzeniem sankcji ekonomicznych na arabskich mieszkańców Samarii i Judei. Przeprowadzono liczne aresztowania i deportacje lokalnych przywódców OWP i po miesiącu strajki oraz demonstracje ustały. Do sporadycznych protestów dochodziło jeszcze na Zachodnim Brzegu do 1969, a w Strefie Gazy do 1972. Na początku 1968 grupy arabskich terrorystów z OWP zwiększyły swoją aktywność, przenikając z Jordanii na terytorium Izraela. Szczególnie aktywnym w tej działalności był Al-Fatah, na czele której stał Jaser Arafat. Operacja Tofet 21 marca 1968 izraelska armia przeprowadziła odwetową operację na bazy Organizacji Wyzwolenia Palestyny położone wokół miasta Al-Karama, w Jordanii. W trakcie tej operacji doszło do gwałtownych starć, w które zaangażowała się także armia jordańska atakując izraelskie oddziały przy użyciu lotnictwa i czołgów. W walkach zginęło 150 Arabów i 20 izraelskich żołnierzy (70 zostało rannych). Izraelczycy stracili także kilka czołgów i 1 samolot. Do niewoli wzięto 150 Arabów. Pomimo to, OWP okrzyknęła swoje zwycięstwo. Międzynarodowy terroryzm 23 lipca 1968 doszło do pierwszego w historii porwania izraelskiego samolotu. Trzech arabskich terrorystów z Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny uprowadziło samolot pasażerski linii El Al lecący z Rzymu do Tel Awiwu (10 członków załogi i 28 pasażerów). Samolot został uprowadzony do Algierii, gdzie po 40 dniach terroryści zwolnili wszystkich zakładników. Do porwania doszło ponieważ terroryści spodziewali się, że tym samolotem będzie leciał ambasador Izraela w Stanach Zjednoczonych Icchak Rabin. W następnych latach liczba podobnych zamachów systematycznie rosła, obejmując swoim zasięgiem cały świat. Celem terrorystycznych ataków stały się izraelskie obiekty położone na całym świecie oraz Żydzi we wszystkich państwach. Pojawiło się zjawisko międzynarodowego terroryzmu. Odwet Izraela Po każdym arabskim zamachu terrorystycznym przeprowadzono drobiazgowe śledztwo, które wskazywały na bezpośrednie zaangażowanie się sąsiednich arabskich państw w organizację zamachów i porwań samolotów. Z tego powodu Izrael zdecydował się na przeprowadzenie bezpośrednich operacji odwetowych na terytorium Jordanii, Libanu i Syrii. 1 grudnia 1968 izraelscy komandosi (Sajjeret Matkal) przeprowadzili w nocy desant z helikopterów, niszcząc cztery mosty w okolicy Ammanu w Jordanii. 3 grudnia izraelskie samoloty zbombardowały bazę szkoleniową Organizacji Wyzwolenia Palestyny w Jordanii. Jako odwet za wsparcie terrorystów, 28 grudnia 1968 izraelscy komandosi przeprowadzili desant z helikopterów na międzynarodowy port lotniczy w Bejrucie w Libanie (operacja „Podarunek”). Izraelczycy zablokowali drogi prowadzące do lotniska i wysadzili 13 lub 14 samolotów pasażerskich libańskich linii lotniczych. W styczniu 1969 izraelskie samoloty zbombardowały kilka obiektów wojskowych w Syrii. Ogółem w latach 1968–1972 Siły Obronne Izraela przeprowadziły 5270 odwetowych operacji wojskowych na lądowych, morskich i powietrznych granicach Izraela. Do większych zagranicznych operacji należała operacja „Gniew Boży”. Wojna Jom Kipur 1973 6 października 1973 wojska arabskie niespodziewanie napadły na Izrael w dniu żydowskiego święta Jom Kipur (Dzień Pojednania). Po początkowych porażkach, Siły Obronne Izraela przeprowadziły mobilizację i odrzuciły Arabów poza linię zawieszenia broni z 1967 roku, a nawet przekroczyły Kanał Sueski i zagroziły Kairowi. Dzięki wysiłkom mediacyjnym Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego 25 października podpisano zawieszenie broni, a na linii frontu rozlokowano międzynarodowe siły UNDOF i UNEF. Lata 1974–1982 Po klęsce państw arabskich w wojnie Jom Kipur, aktywność terrorystyczną zwiększyła Organizacja Wyzwolenia Palestyny, której oddziały operowały z południowego Libanu przenikając przez granicę na terytorium Izraela. Doszło do licznych ataków, podłożeń min lądowych, porwań i morderstw bezbronnych cywilów. W ramach akcji odwetowych Siły Obronne Izraela przeprowadzały operacje w Libanie. Między innymi 12 kwietnia 1974 izraelscy komandosi przeprowadzili akcję odwetową, wkraczając do Libanu i zajmując sześć przygranicznych wiosek. Po ewakuacji mieszkańców wysadzono kilka domów, należących do rodzin palestyńskich terrorystów. W maju 1974 Sztab Główny Sił Obronnych Izraela podjął decyzję o rozpoczęciu budowy specjalnego ogrodzenia granicznego wzdłuż całej granicy z Libanem, Syrią i w dolinie Jordanu. W najdalej wysuniętych na północ osadach budowano fortyfikacje obronne oraz przeprowadzono szkolenia wojskowe mieszkańców. Miało to na celu zwiększenie bezpieczeństwa ludności cywilnej oraz przeciwstawienie się ewentualnej arabskiej agresji. 100-dni wojny na wyczerpanie 13 kwietnia 1974 syryjska armia rozpoczęła serię potyczek artyleryjskich na Wzgórzach Golan, oczekując przeprowadzenia ostatecznej syryjsko-iracko-libijskiej ofensywy przeciwko Izraelowi. Starcia trwały przez prawie 100 dni. Pierwszego dnia starć syryjscy komandosi wysadzili z helikopterów desant na górze Hermon. Po ciężkich walkach musieli się jednak wycofać. Przez cały czas dochodziło do licznych bitw powietrznych, w których sukcesy odnosili Izraelczycy. Starcia zaczęły wygasać, gdy 31 maja 1974 przedstawiciele Izraela i Syrii podpisali w Genewie porozumienie w sprawie wycofania wojsk izraelskich z terytorium Syrii. Strefa graniczna na Wzgórzach Golan miała być zdemilitaryzowana i obsadzona przez międzynarodowe siły pokojowe UNDOF. Proces pokojowy z Egiptem 1 września 1975 doszło do zawarcia izraelsko-egipskiego porozumienia w sprawie Półwyspu Synaj. Na jego mocy Izrael przeprowadził częściowe wycofanie swoich wojsk na odległość 70 km na wschód od Kanału Sueskiego. W zamian Egipt obiecał złagodzić bojkot ekonomiczny oraz umożliwić żeglugę po Kanale Sueskim statkom handlowym wiozącym towary do lub z Izraela. Te pierwsze kroki dobrej woli uruchomiły cały proces pokojowy pomiędzy Izraelem a Egiptem. Wojna domowa w Libanie 13 kwietnia 1975 wybuchły ciężkie starcia we wschodnim Bejrucie, które rozpoczęły pierwszą fazę wojny domowej w Libanie. Konflikt rozpoczął się od ostrzelania przez Palestyńczyków kościoła chrześcijańskiego w dzielnicy Ain El Rummaneh. W odwecie członkowie chrześcijańskiej Falangi zabili 27 Palestyńczyków jadących autobusem przez tę dzielnicę. W rezultacie starcia palestyńskich oddziałów OWP z chrześcijańską Falangą objęły swoim zasięgiem cały Bejrut. Wykorzystując osłabienie libańskiego rządu, palestyńskie organizacje terrorystyczne stworzyły własne państwo w południowej części Libanu, z której prowadziły regularne ataki wymierzone przeciwko Izraelowi. Wywoływało to sporadyczne działania odwetowe Sił Obronnych Izraela. Między innymi 7 lipca 1975 izraelskie siły powietrzne i marynarka wojenna przeprowadziły odwetowe bombardowanie baz palestyńskich w okolicach Tyru. W maju 1976 libański prezydent Sulajman Farandżijja zwrócił się do Izraela z prośbą o udzielenie pomocy wojskowej. Izrael rozpoczął wówczas dostarczać uzbrojenie i amunicję do oddziałów chrześcijańskich, które walczyły z Muzułmanami na północy Libanu. Wysyłano także pomoc medyczną i humanitarną chrześcijanom na południu Libanu. W czerwcu 1976 rozpoczęła się syryjska interwencja zbrojna w Libanie, a w październiku 1976 interwencja wojsk Ligi Arabskiej. Wojska arabskie wymusiły wprowadzenie zawieszenia broni. Po historycznej wizycie egipskiego prezydenta Anwara Sadata w Izraelu rozpoczął się proces pokojowy pomiędzy Izraelem a Egiptem. Był on otwarcie krytykowany przez wszystkie państwa arabskie, a Syria dodatkowo wydała w listopadzie 1977 zezwolenie oddziałom OWP w południowym Libanie swobodnego atakowania terytorium Izraela. Palestyńskie grupy terrorystyczne przenikały przez granicę lądem lub morzem, a na północną Galileę spadały pociski z wyrzutni BM-21 Grad. Operacja „Litani” W odwecie na liczne ataki, 14 marca 1978 Siły Obronne Izraela zajęły południowy Liban. Podczas operacji zniszczono liczne bazy OWP. Wycofując się (21 marca) pozostawiono strefę buforową, którą patrolowały oddziały chrześcijańskich milicji – uzbrojone i szkolone przez Izrael. Dodatkowy nadzór nad granicą izraelsko-libańską sprawowały międzynarodowe siły UNIFIL. Camp David W dniach od 5 do 18 września 1978 roku odbyła się trójstronna konferencja pokojowa izraelsko-egipsko-amerykańska w Camp David. 18 września podpisano dwa izraelsko-egipskie porozumienia, które tworzyły podstawę dla przyszłych negocjacji w sprawie trwałego pokoju pomiędzy oboma państwami. Izrael zgodził się wycofać w ciągu 3 lat wszystkie swoje wojska z Półwyspu Synaj, w zamian Egipt zgadzał się na nawiązanie normalnych stosunków dyplomatycznych z Izraelem, uznając tym samym prawo do istnienia państwa Izrael. Egipt gwarantował również swobodną żeglugę izraelskich statków przez Kanał Sueski i inne drogi wodne, takie jak Cieśniny Tirańskie. 26 marca 1979 roku podpisano Traktat pokojowy izraelsko-egipski. 27 maja otworzono granicę egipsko-izraelską, a 30 kwietnia pierwszy izraelski frachtowiec swobodnie przepłynął przez Kanał Sueski. 18 lutego 1980 roku nastąpiło otwarcie ambasady Izraela w Kairze. Wojna libańska 1982–1985 6 czerwca 1982 roku Izrael zdecydował się na ingerencję w pogrążonym w chaosie wojny domowej Libanie. Celem operacji wojskowej była likwidacja baz i rozbicie oddziałów OWP, która miała swoją główną siedzibę w Bejrucie. Podczas działań doszło do ciężkich starć z wojskami syryjskimi, które okupowały część Libanu (od 1976 r. z tytułu mandatu Ligi Państw Arabskich). 11 czerwca 1982 pod naciskiem międzynarodowym wprowadzono w życie rozejm syryjsko-izraelski. Armia izraelska przystąpiła wówczas do oblężenia Bejrutu. Po zaciętych walkach i wyniszczającym bombardowaniu miasta, międzynarodowa mediacja polityczna ONZ oraz Stanów Zjednoczonych nakłoniła Palestyńczyków do ewakuacji oddziałów OWP z Libanu. Ewakuowali się oni do Tunezji, Algierii, Libii, Jemenu, Sudanu i Iraku. Armia izraelska wycofała się z Libanu w czerwcu 1985 roku, pozostawiając pod swoją kontrolą tzw. „strefę bezpieczeństwa” (pas ziemi szerokości 8-10 km przy granicy izraelsko-libańskiej), którą nadzorowały oddziały Armii Południowego Libanu. Pomimo to, ataki szyickiego Hezbollahu wciąż trwały. W latach 1985–1990 na granicy izraelsko-libańskiej doszło do 2,4 tys. incydentów zbrojnych. Ewakuacja OWP z Libanu Ewakuacja sił OWP z Libanu trwała od 21 do 30 sierpnia 1982. Ogółem wyjechało około 8,8 tys. palestyńskich bojowników. Jako jeden z ostatnich Bejrut opuścił Jaser Arafat. Palestyńczycy odpłynęli promami do Tunezji, Libii, Jemenu, Iraku, Syrii i Jordanii. Równocześnie Bejrut opuściło około 6 tys. syryjskich żołnierzy. Pomimo znaczącego osłabienia, Palestyńczycy nadal kontynuowali zamachy terrorystyczne w Izraelu oraz atakowanie celów izraelskich na całym świecie. Operacja „Drewniana Noga” Działalność terrorystyczna OWP, kierowana bezpośrednio przez Jasera Arafata z Libii, doprowadziła do podjęcia przez izraelskie dowództwo decyzji o przeprowadzeniu bezpośredniego ataku na Trypolis. 1 października 1985 izraelskie samoloty zbombardowały kompleks budynków Hamam-a-Shatt w Trypolisie. Znajdowała się tam główna kwatera OWP. Nalot trwał 6 minut. W jego wyniku zginęło 60 Palestyńczyków, a 70 zostało rannych. W momencie nalotu Jaser Arafat był nieobecny w swojej kwaterze. 15 kwietnia 1986 siły powietrzne Stanów Zjednoczonych również zbombardowały obozy szkoleniowe OWP w Libii. Pierwsza intifada 1987–1991 9 grudnia 1987 roku wybuchła pierwsza intifada, masowe powstanie Palestyńczyków przeciwko izraelskiej okupacji Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu. Przeciągające się starcia były mocnym czynnikiem osłabiającym gospodarkę Izraela, który nie potrafił znaleźć rozwiązania konfliktu. Dopiero uwikłanie się Jasera Arafata w I wojnie w Zatoce Perskiej po stronie Iraku, mocno osłabiło jego pozycję i doprowadziło do wygaśnięcia siły powstania w 1991. Równocześnie ruszył proces pokojowy na Bliskim Wschodzie. Intifada Al-Aksa 2000–2004 II wojna libańska 2006 Operacja Płynny Ołów 2008–2009 Operacja Ochronny Brzeg (2014) Wojna Izraela z Hamasem (2023) Zobacz też konflikt izraelsko-arabski historia Izraela Przypisy

239875

https://pl.wikipedia.org/wiki/Donald%20Trump

Donald Trump

Donald John Trump, wym. (ur. 14 czerwca 1946 w Nowym Jorku) – amerykański przedsiębiorca, osobowość telewizyjna oraz polityk, 45. prezydent Stanów Zjednoczonych w latach 2017–2021. W 1968 otrzymał dyplom z ekonomii na Wharton School of Business. W 1971 przejął rodzinną firmę Elizabeth Trump & Son, zmieniając później jej nazwę na The Trump Organization. Podczas swojej kariery biznesowej wybudował, wyremontował oraz zarządzał licznymi nieruchomościami komercyjnymi i mieszkaniowymi, hotelami, kasynami i polami golfowymi. W latach 1996–2015 był właścicielem konkursów Miss Universe, Miss USA i Miss Teen USA, a w latach 2004–2015 był gospodarzem programu telewizyjnego The Apprentice, emitowanego na kanale NBC. W 2015 znalazł się na 72. miejscu zestawienia najbardziej wpływowych ludzi świata, a w 2016 – z majątkiem wartym 4,5 mld dolarów – został sklasyfikowany na 324. miejscu listy najbogatszych ludzi świata dwutygodnika „Forbes”. Rozważał kandydowanie w wyborach prezydenckich w 1988, 2004 i 2012, jednak ostatecznie nie podejmował decyzji o udziale. W wyborach w 2000 ubiegał się o funkcję prezydenta Stanów Zjednoczonych z ramienia Partii Reform, wycofał się jednak na etapie prawyborów partyjnych. W czerwcu 2015 ogłosił swoją kandydaturę w wyborach prezydenckich w 2016. Zdobył najwięcej głosów powszechnych i głosów delegatów w prawyborach Partii Republikańskiej i oficjalnie uzyskał nominację tej partii na kandydata na prezydenta Stanów Zjednoczonych, a Mike Pence na kandydata na wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych. Jego ostatni oponenci partyjni zawiesili swoje kampanie w maju 2016, w wyniku czego w lipcu Trump uzyskał oficjalną nominację Partii Republikańskiej na stanowisko prezydenta USA, natomiast Mike Pence został nominowany na stanowisko wiceprezydenta USA. Kampania prezydencka Trumpa spotkała się z niespotykanym zainteresowaniem mediów oraz międzynarodową uwagą. W swoim programie wyborczym zakładał renegocjację stosunków chińsko-amerykańskich oraz umów o wolnym handlu, takich jak NAFTA, czy Partnerstwo Transpacyficzne. Opowiadał się także za zaostrzeniem prawa imigracyjnego (wraz z budową muru na granicy amerykańsko-meksykańskiej) oraz znaczącym obniżeniem podatków. Krytycznie wypowiadał się na temat NATO twierdząc, że pakt ten jest niekorzystny dla Stanów Zjednoczonych. Podkreślał swoje pozytywne opinie na temat prezydenta Rosji Władimira Putina, a także wskazywał na potrzebę współpracy USA z Rosją przeciwko Państwu Islamskiemu. 8 listopada 2016 wygrał wybory prezydenckie, pokonując kandydatkę Partii Demokratycznej, Hillary Clinton. Urząd objął 20 stycznia 2017. Jest najbogatszą i do czasu objęcia urzędu przez Joego Bidena w 2020 roku był najstarszą osobą w historii sprawującą urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych. Ponadto jest pierwszą osobą na tym stanowisku, która nie zajmowała żadnego stanowiska w wojsku, rządzie lub wyłanianego w wyborach, a także piątą osobą wybraną na to stanowisko, która nie uzyskała największej liczby głosów w głosowaniu powszechnym. Jest również jedynym prezydentem Stanów Zjednoczonych postawionym w stan oskarżenia dwukrotnie, raz w grudniu 2019 i następnie w styczniu 2021. W 2016 został ogłoszony Człowiekiem Roku tygodnika „Time”. Pochodzenie Wszyscy dziadkowie Donalda Trumpa pochodzą z Europy. Posiada niemieckie, szkockie i szwedzkie korzenie. W 1885 jego dziadek Friedrich Drumpf – mając 16 lat – wyemigrował z położonej w południowo-zachodnich Niemczech wsi Kallstadt do Stanów Zjednoczonych. W podaniu do władz migracyjnych USA zapisał swoje nazwisko w postaci Trumpf (w późniejszych latach zaczął używać angielskiej formy Trump oraz zmienił imię na Frederick). Początkowo pracował w Nowym Jorku jako golibroda, następnie po wybuchu gorączki złota nad Klondike otworzył na północy kraju dwa lokale gastronomiczno-hotelarskie, których klientami byli poszukiwacze złota. W 1901, podczas odwiedzin ojczyzny, poślubił w Palatynacie swoją byłą sąsiadkę Elizabeth Christ, z którą niedługo później wrócił do Stanów. Jednak kobieta tęskniła za Niemcami i z tego powodu Frederick Trump w 1905 starał się o możliwość ponownego nadania obywatelstwa i osiedlenia się w Królestwie Bawarii, jednak jego podanie zostało odrzucone przez bawarskie władze z powodu wcześniejszego wyjazdu na emigrację przed odbyciem służby wojskowej i bez dotrzymania obowiązku wymeldowania się. W tym samym roku w Queens przyszedł na świat ich syn Fred Trump, ojciec Donalda, który odziedziczony po zmarłym w 1918 na grypę hiszpankę Fredericku, warty w przeliczeniu około 582 tysiące dolarów, majątek zainwestował wraz z matką w nieruchomości w Nowym Jorku. Dorobił się przy tym majątku wycenianego w chwili jego śmierci w 1999 na 250–300 milionów dolarów. Fred Trump w 1936 ożenił się z imigrantką ze Szkocji Mary Anne MacLeod, z którą miał pięcioro dzieci: Donalda, Roberta, Freda Jr., Maryanne oraz Elizabeth. Mary Anne MacLeod Trump, matka Donalda Trumpa, pochodzi z rodziny wywodzącej się od pierwszego markiza Huntly Alexandra Gordona (zm. 1470). W XVII wieku pochodząca z tej rodziny Jane Gordon poślubiła naczelnika klanu MacKayów – Hugh MacKaya. W XVIII wieku ich potomkini Mary MacKay wyszła za mąż za Angusa MacLeoda i od tej pary pochodziła matka Trumpa – Mary Anne, dziesiąte dziecko z rodziny rybaków mieszkających na Hebrydach Zewnętrznych. Przez rodzinę Gordonów Donald Trump jest spokrewniony z Katarzyną Gordon (1635-1691), żoną Jana Andrzeja Morsztyna. Stryjem Donalda Trumpa był John G. Trump – profesor na Massachusetts Institute of Technology w latach 1936–1973. Uczestniczył w badaniach nad radarem dla Aliantów w czasie II wojny światowej, pomógł zaprojektować nowoczesne aparaty rentgenowskie, a w 1943 Federalne Biuro Śledcze poprosiło go o przestudiowanie notatek i sprzętu Nikoli Tesli po tym, jak ten zmarł w nowojorskim hotelu. Dzieciństwo i młodość Urodził się 14 czerwca 1946 w dzielnicy Jamaica Estates, w nowojorskim Queens. Dorastał z dwiema starszymi siostrami, Maryanne (ur. 5 kwietnia 1937) i Elizabeth (ur. 1942), starszym bratem Fredem Jr. (ur. 1938, zm. 26 września 1981 z powodu przyczyn związanych z alkoholizmem) oraz młodszym bratem Robertem (ur. 26 sierpnia 1948, zm. 15 sierpnia 2020). Donald Trump przyznał, że po śmierci starszego brata postanowił nigdy nie zażywać alkoholu i papierosów. Dorastał w dwupiętrowym domu zbudowanym w stylu angielskiego renesansu w bogatszej części Queens. Chodził do prywatnej szkoły The Kew-Forest School. Z powodu problemów wychowawczych został z niej usunięty w wieku 13 lat i przeniesiony do szkoły wojskowej New York Military Academy, gdzie dokończył edukację podstawową oraz średnią. W czasie ostatnich lat nauki brał udział w defiladach wojskowych i otrzymał rangę kapitana. Od sierpnia 1964 przez dwa lata studiował na Fordham University na Bronksie. Potem przeniósł się na Uniwersytet Pensylwanii, do szkoły zarządzania Wharton School of Finance and Commerce w Filadelfii. Była to jedna z nielicznych amerykańskich szkół oferujących wykształcenie licencjackie w zakresie zarządzania nieruchomościami. W czasie studiów pracował w rodzinnej firmie Elizabeth Trump & Son, założonej przez jego babkę, Elizabeth Christ Trump, i nazwanej jej imieniem. Studia ukończył w maju 1968 z tytułem Bachelor of Science z ekonomii. Uniknął poboru na wojnę w Wietnamie. Będąc w college’u w latach 1964–1968, czterokrotnie otrzymał odroczenie. W 1966 został uznany za niezdolnego do służby na podstawie badania lekarskiego, a w 1968 na krótko został uznany za zdolnego do służby przez komisję poborową, ale w październiku otrzymał odroczenie 1-Y. W wywiadzie w 2015 Donald Trump powiedział, że w czasie wojny cierpiał na ostrogę piętową i to miało być powodem zwolnienia go ze służby. W grudniu 1969, gdy odbywał się pobór na zasadzie loterii, Donald Trump wylosował wysoki numer, dzięki czemu również uniknął poboru. Biznes Wszystkie przedsięwzięcia biznesowe Donalda Trumpa realizowane są w ramach The Trump Organization. Przedsiębiorstwo to pozostaje własnością rodziny, a w jego zarządzie zasiadają dzieci Donalda Trumpa z pierwszego małżeństwa: Ivanka, Donald Jr. i Eric. Za jej pośrednictwem Donald Trump prowadzi interesy związane z nieruchomościami w blisko 20 krajach świata, wśród nich obecne są zarówno hotele, wchodzące w skład międzynarodowej sieci Trump International Hotel and Tower, m.in.: w Nowym Jorku, Chicago, Honolulu, Las Vegas, Toronto, Vancouver i Panamie, jak i budynki przeznaczone do celów mieszkaniowych i komercyjnych, budowane we współpracy licencyjnej z lokalnymi deweloperami, jak np. w Stambule, Manili czy Mumbaju. W posiadaniu przedsiębiorstwa znajduje się także sieć pól golfowych w Stanach Zjednoczonych i innych krajach, które w 2015 przyniosły 382 mln dolarów dochodu. Wartość wszystkich nieruchomości należących do Donalda Trumpa w 2015 szacowana była na 3,5 mld dolarów, wliczając w to nieruchomości komercyjne warte 1,3 mld dolarów, mieszkaniowe o wartości 410 mln dolarów, a także wyposażenie klubów (866 mln dolarów) i obiekty, w których Donald Trump ma mniej niż 100% udziałów (940 mln dolarów). W sumie z ramienia The Trump Organization Donald Trump zarządza ponad 500 podmiotami gospodarczymi, reprezentującymi szeroki zakres branż. W 2015 znalazł się na 72. miejscu listy najbardziej wpływowych ludzi świata magazynu „Forbes”, z kolei w 2016 z majątkiem oszacowanym na 4,5 mlda dolarów został sklasyfikowany na 324. miejscu listy najbogatszych ludzi świata. Nieruchomości Jeszcze przed ukończeniem college’u otrzymał stanowisko kierownicze w firmie należącej wówczas do jego ojca, Elizabeth Trump & Son, która zajmowała się głównie budowaniem budynków z mieszkaniami na wynajem dla przedstawicieli klasy średniej w nowojorskich dzielnicach, takich jak Brooklyn, Queens i Staten Island. W 1971 Donald Trump przejął kontrolę nad firmą i jedną z jego pierwszych decyzji była zmiana nazwy na The Trump Organization i przeniesienie jej na Manhattan. Prezesem firmy oficjalnie został w 1973. W tym samym roku firmą zainteresował się Departament Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych. Pojawiły się doniesienia o dyskryminacji czarnoskórych, którzy chcieli wynajmować mieszkania. Sam Donald Trump twierdził, że odmawiał wynajmu tylko ze względu na niski przychód interesantów, a nie koloru skóry. Sprawa zakończyła się ugodą. Odtąd The Trump Organization musiała przedstawiać Lidze Miast dowody na to, że przyjmuje zgłoszenia przedstawicieli mniejszości, którzy spełniają ustalone przez firmę wymagania dotyczące przychodu. Manhattan Inwestycją, która okazała się pierwszym sukcesem Donalda Trumpa, była renowacja podupadającego Hotelu Commodore na Manhattanie w 1978, sfinansowana dzięki wynoszącej 70 milionów dolarów pożyczce od ojca i sieci Hyatt oraz kredytom bankowym. Po renowacji hotel został nazwany Grand Hyatt. W tym samym roku zakończył negocjacje w sprawie budowy Trump Tower, mającego 58 pięter i 202 metry drapacza chmur w Midtown Manhattan przy 5 Alei. „The New York Times” napisał wówczas, że Donald Trump wykazał się wytrwałością i zdolnościami negocjacyjnymi. Do budowy wieżowca oprócz zwykłych pracowników Donald Trump zatrudniał nielegalnych polskich gastarbeiterów. W 1983 firma Donalda Trumpa ukończyła budynek. Mieszczą się w nim biura, luksusowe apartamenty, główna siedziba The Trump Organization, a na ostatnim piętrze osobisty apartament Donalda Trumpa i jego rodziny. Ponadto w Trump Tower znajduje się profesjonalne studio telewizyjne, w którym nagrywany był program NBC The Apprentice. Renowacja lodowiska Wollman Rink w Central Parku została rozpoczęta w 1980 przez generalnego kontraktora niezwiązanego z Donaldem Trumpem. Mimo zapowiedzi, że prace potrwają 2,5 roku, naprawy nie zakończyły się przed 1986. Donald Trump oskarżał wówczas burmistrza Nowego Jorku Eda Kocha o niegospodarność i przejął projekt. Dokończył naprawę w trzy miesiące za kwotę o 750 tysięcy dolarów mniejszą, niż przewidywał to wynoszący 1,95 miliona dolarów budżet. Donald Trump zyskał prawa do eksploatowania lodowiska przez jeden rok, a wszystkie zyski z tego okresu przeznaczył na cele charytatywne w zamian za akt koncesji. W 1988 nabył Hotel Plaza za 407 mln dolarów i wyznaczył swoją ówczesną żonę Ivanę na zarządcę odpowiedzialnego za funkcjonowanie i renowację. W 1996 nabył biurowiec położony przy Wall Street na Manhattanie, który po przeprowadzeniu gruntownej renowacji nazwał Trump Building. W 1997 zaangażował się w realizowany we współpracy z sześcioma lokalnymi stowarzyszeniami obywatelskimi projekt budowy kompleksu apartamentowców Trump Place nad rzeką Hudson. W latach 1995–1997 przeprowadził przebudowę budynku znajdującego się przy placu Columbus Circle, obecnie znanego jako Trump International Hotel and Tower. W 2001 firma The Trump Organization ukończyła Trump World Tower, 72-piętrowy apartamentowiec znajdujący się niedaleko Kwatery głównej ONZ. W 2002 Donald Trump został właścicielem położonego na Manhattanie Hotelu Delmonico, który po remoncie został otwarty w 2004 jako Trump Park Avenue. Palm Beach Nabył mającą 10 tysięcy m² powierzchni, luksusową rezydencję Mar-a-Lago, położoną w Palm Beach na Florydzie w 1985 za 5 mln dolarów (3 mln dolarów kosztowało wykończenie i umeblowanie). Rodzina Trumpów wykorzystywała rezydencję jako miejsce do spędzania zimy, ale oprócz tego Donald Trump ustanowił tam prywatny klub, w którym opłata wynosiła 150 tys. dolarów. W 1997 Donald Trump złożył pozew do sądu okręgowego w Palm Beach, twierdząc, że miasto dyskryminuje Mar-a-Lago (między innymi przedłużając proces zatwierdzenia ustanowienia przez Donalda Trumpa pola golfowego) między innymi dlatego, że jego klub przyjmuje ciemnoskórych i Żydów. Później Donald Trump twierdził, że przyczynił się w ten sposób do poprawy poszanowania sprawiedliwości społecznej w tym rejonie. Z kolei w 2006 na maszcie stojącym przed nią wywiesił niezgodnie z przepisami dużych rozmiarów flagę Stanów Zjednoczonych, za co sam został pozwany. W 1985 nabył wraz z Lee Iacoccą kompleks kondominium w Palm Beach i nazwał go Trump Plaza. Atlantic City W 1984 firma Donalda Trumpa wybudowała kasyno-hotel w Atlantic City, w stanie New Jersey. Budynek został sfinansowany przez Holiday Inn i był zarządzany przez, będące wówczas pod kontrolą Holiday Inn, Harrah’s, Inc. Przedsiębiorca forsował, żeby nazwać projekt swoim nazwiskiem i ostatecznie kasyno otrzymało nazwę Harrah’s at Trump Plaza. Donald Trump odkupił też od Hilton Corporation częściowo ukończony budynek za 320 milionów dolarów. Gdy został ukończony w 1985, Donald Trump nazwał go Trump Castle, utworzył w nim kasyno i oddał pod zarząd swojej żonie Ivanie. Na początku 1988 posiadająca nieukończone Taj Mahal Casino firma Resorts International ogłosiła, że jest na skraju bankructwa. Donald Trump zaproponował wtedy, że wykupi wszystkie będące w obiegu akcje spółki po 22 dolary za akcję i wyraził chęć ukończenia budynku, ale tylko jeśli będzie posiadał całą spółkę. Niespodziewanie producent telewizyjny Merv Griffin zaproponował, że wykupi spółkę, płacąc po 35 dolarów za akcję. Rywalizacja o przejęcie spółki była szeroko nagłaśniana w mediach, a Donald Trump i Merv Griffin wytoczyli sobie nawzajem procesy sądowe. Ostatecznie w listopadzie 1988 doszło do ugody. Merv Griffin kupił spółkę, a Donald Trump wykupił od spółki Taj Mahal casino za 273 miliony dolarów. Kasyno zostało otwarte w kwietniu 1990 i zostało nazwane Trump Taj Mahal. Całkowity koszt budowy wyniósł 1,1 miliarda dolarów. Było to wówczas najdroższe kasyno, jakie kiedykolwiek zbudowano. Część tej kwoty, 675 milionów dolarów, pochodziło z emitowanych przez spółkę Donalda Trumpa obligacji śmieciowych ze stopą procentową 14%. Trump Taj Mahal okazało się niedochodowe, a niskie przychody z wszystkich trzech kasyn Donalda Trumpa w Atlantic City uniemożliwiały mu spłatę zadłużenia wobec inwestorów, przez co w 1990 znalazł się na krawędzi bankructwa. W 1991 dług kasyna wynosił 3,4 miliarda dolarów. Donald Trump ogłosił wówczas upadłość i oddał swoim obligatariuszom 50% udziałów w zamian za zgodę na obniżenie stóp procentowych do 11,35%. W celu zmniejszenia strat finansowych, Donald Trump wystawił na sprzedaż swój 86-metrowy jacht Trump Princess. Po kilku restrukturyzacjach zadłużonego mienia przez banki (w wyniku restrukturyzacji kasyna stały się częścią spółki Trump Entertainment Resorts, a Donald Trump w każdym z nich zachował po 10% udziałów) i wyprzedaży udziałów, ta część majątku Donalda Trumpa ostatecznie upadła w 2014. Kasyno Trump Taj Mahal wyszło z bankructwa dopiero w lutym 2016, kiedy Donald Trump sprzedał je innemu biznesmenowi, Carlowi Icahnowi. Tym samym przestał być właścicielem i zachował jedynie 10% udziałów. Mimo to budynek nadal nosił jego imię. Bankructwa Nigdy nie wnosił o upadłość konsumencką, ale między rokiem 1991 a 2009 cztery razy ogłaszał bankructwa swoich hoteli i kasyn w celu renegocjacji długów zaciągniętych w bankach i u właścicieli akcji lub obligacji. Dzięki wykorzystaniu bankructwa typu Chapter 11 jego przedsiębiorstwa mogły kontynuować działalność pod kuratelą sądową i z zachowaniem ochrony przed wierzycielami zewnętrznymi, którzy musieli wyrazić zgodę na tę formę reorganizacji i zyskali nadzór właścicielski nad działalnością tych spółek. Według raportów magazynu „Forbes” cztery bankructwa były efektem nadmiernej dźwigni finansowej w hotelach i kasynach w Atlantic City: Trump Taj Mahal (1991) i Trump Plaza (1992), a także w spółkach Trump Hotels & Casino Resorts (2004) i Trump Entertainment Resorts (2009). Sam Trump twierdził, że jego bankructwa były kontrolowanymi manewrami strategicznymi. W 1991 Trump Taj Mahal nie było w stanie obsłużyć długu wynoszącego 3,4 mld dolarów i wniosło o bankructwo typu Chapter 11. Donald Trump ogłosił wówczas upadłość i oddał swoim obligatariuszom 50% udziałów w zamian za zgodę na obniżenie stóp procentowych do 11,35%. 2 listopada 1992 Hotel Plaza był zadłużony na ponad 550 mln dolarów i wniósł o bankructwo typu Chapter 11. Donald Trump stracił 49% udziałów w hotelu na rzecz banku Citibank, Industrial Bank of Japan i czterech innych kredytodawców. Zachował stanowisko dyrektora generalnego i możliwość pracy nad planami marketingowymi, ale przestał otrzymywać wypłatę i nie mógł uczestniczyć w codziennych operacjach. W zamian otrzymał korzystniejsze warunki na spłatę długu. W 1994 zmniejszył swój wynoszący około 900 mln dolarów dług osobisty dzięki sprzedaży majątku Trump Taj Mahal i Trump Plaza Hotel and Casino oraz zredukował wynoszący około 3,5 miliarda dolarów dług biznesowy, tracąc przy tym swój luksusowy jacht Trump Princess oraz linię lotniczą Trump Shuttle nabytą w 1988. Zachował za to Trump Tower w Nowym Jorku i kontrolę nad trzema kasynami w Atlantic City, w tym Trump Castle. Swoje prawa własnościowe do kompleksu torów kolejowych West Side Yards odsprzedał chińskim firmom deweloperskim, między innymi hongkońskiej firmie New World Development, która zaoferowała nawet premię cenową w zamian za prawo do wykorzystania słowa Trump w nazwach własnych budynków. Trzecie bankructwo spółki Donalda Trumpa miało miejsce 21 października 2004. Dotyczyło ono Trump Hotels & Casino Resorts – publicznie notowanej spółki holdingowej, w skład której wchodziły trzy kasyna w Atlantic City, jedno w Indianie i kilka innych. Trump stracił ponad połowę spośród 56% swoich udziałów i oddał obligatariuszom akcje w zamian za umorzenie części długu. Stracił też posadę dyrektora generalnego, ale zachował stanowisko prezesa zarządu. W maju 2005 spółka wyszła z bankructwa i zmieniła nazwę na Trump Entertainment Resorts Holdings. W swojej książce z 2007 Think BIG and Kick Ass in Business and Life Donald Trump tak odniósł się do kwestii tego, kto jest winny bankructwa: „Pomyślałem, że to problem banku, nie mój. Co, do cholery, mnie to obchodzi? Nawet powiedziałem jednemu bankowi, że nie powinien był pożyczać mi pieniędzy. Mówiłem, że ta przeklęta umowa nie była dobra”. Czwarte bankructwo spółki Donalda Trumpa miało miejsce w 2009. Trump Entertainment Resorts, posiadająca 2,06 miliarda dolarów majątku, była winna inwestorom 1,74 miliarda dolarów. Spółka wniosła o bankructwo typu Chapter 11, a Donald Trump i jego córka Ivanka Trump zrezygnowali z członkostwa w zarządzie. W tym czasie Trump Entertainment Resorts posiadała trzy posiadłości w Atlantic City: Trump Taj Mahal, Trump Plaza Hotel and Casino (zamknięte w 2014 roku) i Trump Marina (wcześniej Trump Castle, zamknięte w 2011). W tym samym roku Donald Trump z pomocą innych inwestorów odkupił spółkę za 225 milionów dolarów. W ramach ugody Trump wycofał pozew na 100 milionów dolarów, który wytoczył właścicielom kasyn, oskarżając ich o świadome działanie na niekorzyść nazwy Trump, będącej znakiem towarowym. Udało mu się wynegocjować redukcję długu o ponad miliard dolarów. W 2014 Trump pozwał swoją byłą firmę za usunięcie jego imienia z nazw budynków odkąd przestał zarządzać firmą i miał mniej niż 10% udziałów. Przegrał proces. Trump Entertainment Resorts zbankrutowało ponownie w 2014 i zostało kupione przez miliardera filantropa Carla Icahna w 2016. Udzielanie licencji na nazwisko Oprócz posiadania nieruchomości Donald Trump sprzedaje także prawa licencyjne do swojego nazwiska, tak żeby mogło zostać użyte w nazwach budynków nienależących do jego firmy. Przykładem jest kompleks wieżowców Trump Towers Istanbul znajdujący się w Stambule. W grudniu 2015 właściciel kompleksu podjął jednak środki prawne w celu oddzielenia własności po tym jak Donald Trump, kandydując w wyborach prezydenckich, zapowiedział tymczasowy zakaz wstępu muzułmanów do Stanów Zjednoczonych. Do innych budynków lub terenów noszących imię Trumpa, ale nigdy nie posiadanych przez niego należą między innymi: Trump International Hotel nad Tower w Honolulu, Trump Park Avenue w Portoryko i Trump Towers Pune w Indiach. Nazwisko Donalda Trumpa nosiły i noszą także budynki, które należały do kondominium Trumpa, ale zostały odsprzedane lub utracone. Czasem pozostawienie nazwy było częścią ugody z przejmującymi nieruchomość wierzycielami. Przykłady to Trump Taj Mahal w Atlantic City oraz Trump Ocean Club International Hotel and Tower w Panamie. Sport Donald Trump gościł wiele walk bokserskich w Trump Plaza w Atlantic City, między innymi słynną walkę Mike’a Tysona z Michaelem Spinksem w 1988. Przez pewien czas był także doradcą finansowym Tysona. Próbował kupić drużynę Buffalo Bills, która po śmierci jej właściciela Ralpha Wilsona w 2014 została wystawiona na aukcji. Ostatecznie Donald Trump przegrał aukcję. Jego ofertę przebiło małżeństwo Kim i Terrence Pegula. Kandydując w wyborach prezydenckich w 2016, krytykował nowe zasady przyjęte przez NFL. Twierdził w czasie swoich wieców, że mecze stały się „miękkie i słabe”, a wstrząśnienia mózgu to tylko „drobne puknięcia w głowę”. Oskarżył też sędziów o niepotrzebne rzucanie karnych flag tylko po to by pokazać się w telewizji i „żeby ich żony zobaczyły ich w domu”. Futbol amerykański W 1983 kupił, zgodnie z zapewnieniami, za 5 mln dolarów (szacowana przez zewnętrzne źródła kwota transakcji opiewała na sumę 9 mln dolarów) drużynę futbolu amerykańskiego New Jersey Generals i zgłosił ją do rozgrywek nowo założonej ligi USFL. Liga ta rozgrywała swoje mecze wiosną i latem, co było podyktowane modelem biznesowym, polegającym na braku konkurencji ze strony silniejszej i zamożniejszej ligi NFL (mecze tej ligi odbywały się jesienią) co przekładało się na możliwość gry zespołów z USFL na stadionach NFL, a także pozyskanie na wyłączność widowni telewizyjnej. Jednakże Donald Trump był w stosunku do takiego rozwiązania sceptyczny, co podkreślił w udzielonym w 1984 wywiadzie dla ABC News, stwierdzając: „Gdyby Bóg chciał futbolu na wiosnę, to nie stworzyłby baseballu”. Dlatego Trump, pomimo sukcesów odnoszonych przez jego drużynę w rozgrywkach wiosennych, przekonał właścicieli ligi USFL do zmiany harmonogramu rozgrywek tak, żeby odbywały się one w tym samym czasie, co rozgrywki NFL, czyli jesienią. W jego ocenie miało to sprawić, że USFL stałaby się tak samo wartościowa jak NFL, ewentualnie, że doszłoby do fuzji obydwu lig. USFL po zrównaniu się w 1986 harmonogramem z NFL miała problemy finansowe z powodu nie transmitowania jej meczów przez trzy największe stacje telewizyjne, które miały podpisane kontrakty z NFL. Właściciele USFL wytoczyli przez to proces sądowy menedżerom NFL z tytułu rzekomego złamania przez nich prawa antymonopolowego, domagając się odszkodowania w wysokości 1,69 mld dolarów. Sąd stwierdził, że NFL faktycznie naruszyła prawo antymonopolowe i przyznał zarządcom USFL odszkodowanie wynoszące zaledwie 1 dolara. Kwota ta w ramach roszczeń antymonopolowych została potrojona i wraz z odsetkami wyniosła 3,76 dolara. Liga USFL, w momencie ogłoszenia wyroku sądu mająca straty z trzech ostatnich lat wynoszące blisko 200 milionów dolarów, została niedługo później decyzją właścicieli rozwiązana. Przesunięcie terminów rozgrywek oraz pozew sądowy są uważane za główne przyczyny upadku ligi. Kolarstwo W latach 1989–1990 sponsorował wyścig kolarski nazwany od jego nazwiska Tour de Trump, który miał być amerykańskim odpowiednikiem wyścigu Tour de France. Inauguracyjny wyścig został powszechnie uznany za sukces, mimo iż zakończył się kontrowersją. Polegała ona na tym, że belgijski zawodnik, który zameldował się na mecie jako trzeci, twierdził, że przez złe oznakowanie trasy i błędne wskazania motocyklisty kierującego przebiegiem wyścigu zjechał z trasy i przejechał dodatkowy, wynoszący pół mili dystans, przez co zajął trzecie miejsce zamiast pierwszego. Następny wyścig zorganizowany w oparciu o dwukrotnie dłuższą trasę i z większą liczbą zawodników również cieszył się powodzeniem, jednakże Donald Trump wycofał się ze sponsorowania tego przedsięwzięcia sportowego z powodu problemów finansowych. W latach 1991–1996 wyścig był organizowany pod nazwą Tour DuPont. Golf Według tygodnika dla golfistów „Golfweek” The Trump Organization posiada lub zarządza osiemnastoma polami golfowymi na całym świecie, a według zeznania finansowego Trumpa z wyborów prezydenckich w 2016 wynika, że w 2015 jego dochody z golfowisk wynosiły 382 mln dolarów. W 2006 kupił Menie Estate w Balmedie, w Aberdeenshire, w Szkocji i ustanowił tam ośrodek golfowy wbrew woli części mieszkańców okolicy, gdyż obszar ten początkowo miał stać się obszarem chronionym. W 2011 powstał niezależny film dokumentalny You’ve Been Trumped brytyjskiego filmowca Anthony’ego S. Baxtera, który opowiada w nim o konflikcie między mieszkańcami okolic, a Donaldem Trumpem. Mimo obietnicy utworzenia 6 tysięcy miejsc pracy, do 2013 pole golfowe utworzyło mniej, niż 200 miejsc pracy. W czerwcu 2015 Donald Trump wniósł sprzeciw wobec budowy elektrowni wiatrowej w pobliżu jego golfowiska, tłumacząc go tym, że wiatraki zepsułyby widok na okolicę. Jego sprzeciw został odrzucony przez pięciu sędziów brytyjskiego sądu najwyższego w grudniu 2015. W kwietniu 2014 nabył Turnberry, ośrodek wczasowy z hotelem i polem golfowym w szkockim hrabstwie Ayrshire, które było wielokrotnie wykorzystywane na potrzeby turnieju The Open Championship. Po gruntownym remoncie i przebudowie, przez golfowego architekta Martina Eberta, golfowisko zostało ponownie otwarte 24 czerwca 2016. Lotnictwo W 1988 nabył za 365 mln dolarów małe linie lotnicze Eastern Air Shuttle, które obsługiwały połączenia pomiędzy trzema miastami: Bostonem, Nowym Jorkiem oraz Waszyngtonem. W cenę była wliczona zarówno flota siedemnastu Boeingów 727, jak i prawo do użytkowania lotnisk w każdym z powyższych miast, a także do namalowania własnego nazwiska na samolotach. W celu odróżnienia się od konkurencji i podkreślenia zamiłowania do luksusu, Donald Trump zaopatrzył samoloty w eleganckie wykończenie wnętrz. Jednak linie Trump Shuttle okazały się niewypałem. Brak większego zainteresowania ze strony klientów w połączeniu z ówcześnie panującymi wysokimi cenami paliwa sprawił, że linie nigdy nie przyniosły zysku. Ich wysokie zadłużenie doprowadziło do tego, że Donald Trump nie mógł spłacać swych kredytów i własność spółki zarządzającej liniami została przekazana wierzycielom. W 1992 linie Trump Shuttle zostały włączone w skład nowej spółki, Shuttle Inc. co oznaczało koniec ich istnienia. Konkursy piękności W 1996 został właścicielem firmy organizującej konkursy piękności: Miss Universe, Miss USA i Miss Teen USA. W tym samym roku zdobywczynią tytułu Miss Universe została Alicia Machado, dotychczasowa Miss Wenezueli, którą podczas kampanii prezydenckiej Donald Trump oskarżał o to, że nagrała kiedyś kompromitujący ją film. Ta z kolei opowiadała w mediach, że Trump wielokrotnie ją obraził. Słowa Machado na temat Trumpa wykorzystywała w kampanii Hillary Clinton. W 2002 Trump rozwiązał umowę na transmisję wszystkich trzech konkursów z telewizją CBS, po czym podpisał nową umowę z telewizją NBC, w ramach której telewizja stała się właścicielem 50% udziałów w konkursach. Strony transakcji nie były zgodne co do oceny przyczyn zerwania umowy. Donald Trump twierdził, że był niezadowolony ze sposobu, w jaki CBS rozplanowywała przebieg konkursów w przeszłości, z kolei CBS podawała, że od dawna zamierzała zrezygnować z konkursów ze względu na nie najlepsze wyniki oglądalności. W 2006 Miss USA została Tara Conner. Niedługo później w prasie zaczęły się ukazywać informacje na temat nadużywania przez nią alkoholu i narkotyków. Osiem miesięcy po zdobyciu tytułu Tarę Conner poddano testowi antynarkotykowemu, który wykazał obecność kokainy w jej organizmie. Donald Trump zwołał wtedy konferencję prasową, na której poinformował, że zamiast odebrać Tarze Conner koronę Miss USA (czego oczekiwała wtedy opinia publiczna) postanawia dać jej drugą szansę. W 2012 Donald Trump otrzymał 5 milionów dolarów, które w ramach orzeczenia arbitrażowego sądu federalnego na Manhattanie musiała mu zapłacić jedna z uczestniczek konkursu Miss USA za stwierdzenie, że wyniki konkursu zostały sfałszowane. W 2015 złożył pozew do sądu, w którym domagał się 500 mln dolarów odszkodowania od telewizji Univision, prowadzącej na terenie Stanów Zjednoczonych hiszpańskojęzyczne transmisje z konkursów piękności po tym, gdy ta anulowała zaplanowaną wcześniej transmisję konkursu Miss USA przez wypowiedzi Trumpa w kampanii wyborczej na temat meksykańskich imigrantów (z tych samych powodów wcześniej z transmisji wycofała się telewizja NBC). 11 września 2015 roku Donald Trump ogłosił, że odkupił udziały NBC w firmie Miss Universe Organization, organizującej wszystkie trzy konkursy, z kolei kilka dni później sprzedał ją agencji WME/IMG. Wartość transakcji, zgodnie z informacjami Federalnej Komisji Wyborczej na temat finansów Trumpa zamknęła się w przedziale 5-25 milionów dolarów. W lutym 2016 doszło do ugody w sprawie pozwu przeciwko Univision, ale jej warunki nie zostały ujawnione. Modeling W 1999 założył agencję modelek Trump Model Management, działającą w dzielnicy SoHo, w Lower Manhattan. Agencja ta razem z inną firmą Trumpa, Trump Management Group LLC, sprowadziła około 250 zagranicznych modelek do Stanów Zjednoczonych. W 2014 była modelka pracująca niegdyś dla agencji, Alexia Palmer, oskarżyła Trump Model Management, prezesa agencji Corrina Nicolasa oraz innych menedżerów o wymuszenia haraczy, łamanie umowy, oszustwa przez e-mail i naruszenia praw płacowych imigrantów. Według Alexii Palmer Trump Model Management zadeklarowała, że odliczy 20% jej pensji netto w celu pokrycia kosztów pracy agencji, ale w praktyce odliczała 80%. Oskarżenie zostało odrzucone przez sąd federalny USA w marcu 2016, między innymi dlatego, że Palmer była jamajską imigrantką z wizą H1-B sponsorowaną przez Donalda Trumpa i zgodnie z prawem powinna zgłosić naruszenie praw pracowniczych w osobnym pozwie. Edukacja W 2004 wraz z dwoma współpracownikami, Michaelem Sextonem i Jonathanem Spitalnym założył firmę edukacyjną Trump University, zajmującą się nauczaniem zasad handlu nieruchomościami. W następnym roku twórcy firmy zostali powiadomieni przez Departament Edukacji Stanu Nowy Jork o tym, że użycie w jej nazwie słowa university jest niezgodne ze stanowym prawem oświatowym, toteż w 2010, po kolejnym powiadomieniu przez Departament firma została przemianowana na The Trump Entrepreneur Initiative. Donald Trump nigdy nie uzyskał wymaganej prawnie licencji na prowadzenie firmy. Pod koniec 2010 roku firma zaprzestała działalności. Trump University oferowała udział w trzydniowych zajęciach kosztujących prawie 1,5 tysiąca dolarów. Organizowała też bardziej intensywne zajęcia indywidualne, prowadzone przez profesjonalnych instruktorów, których koszt wynosił około 35 tysięcy dolarów. Z usług firmy skorzystało kilkadziesiąt tysięcy osób. Ponad 6 tys. z nich uznało, że świadczenia uczelni nie są warte wnoszonych za nie opłat i oskarżyło Donalda Trumpa o oszustwo. Byli studenci skarżyli się, że reklamy były mylące, wielu wykładowców i instruktorów nie miało jakiegokolwiek doświadczenia w kupowaniu i sprzedaży nieruchomości, a firma wbrew swojej nazwie nie była prawdziwym uniwersytetem i nie była w stanie spełnić nawet obietnicy zdjęcia z Donaldem Trumpem. Oskarżenie wpłynęło w 2013 w postaci zbiorowego pozwu do sądu federalnego stanu Kalifornia. Osobny pozew złożył w Nowym Jorku prokurator generalny Eric Schneiderman, który domagał się 40 milionów dolarów odszkodowania na rzecz pokrzywdzonych. W czasie kampanii wyborczej Donald Trump wielokrotnie krytykował prowadzącego kalifornijską sprawę sędziego Gonzalo P. Curiela, twierdząc, że jako Meksykanin działa na niekorzyść Trumpa z powodu jego wypowiedzi na temat meksykańskich imigrantów. W rzeczywistości rodzice Curiela pochodzili z Meksyku, lecz on sam urodził się i wychował w Stanach Zjednoczonych, w stanie Indiana. Rozprawa, na której miał zapaść wyrok w sprawie zbiorowego pozwu, miała się odbyć 28 listopada 2016 w San Diego. W czasie kampanii wyborczej Trump wielokrotnie zarzekał się, że nie pójdzie na ugodę i jest przekonany o tym, że z łatwością wygra rozprawę sądową, jednakże kilka dni po wyborach prezydenckich zdecydował się zawrzeć ze skarżącymi go studentami pozasądową ugodę, polegającą na wypłaceniu im 25 milionów dolarów odszkodowania. Finanse Przychody i podatki Zgodnie z regulacjami Federalnej Komisji Wyborczej Donald Trump opublikował 92-u stronicowe sprawozdanie finansowe, w którym wyliczył swoje aktywa i źródła dochodów. Zgodnie z nim łączny przychód Donalda Trumpa w 2014 wynosił 362 miliony dolarów. Jednakże Trump odmówił ujawnienia tego, jak rozliczał się z podatków, argumentując to tym, że nie wolno mu publicznie zaprezentować dokumentów, gdyż są objęte państwowym audytem. W rzeczywistości audyt nie zakazuje upublicznienia informacji o swoim rozliczaniu się z podatków, a dokumentów z lat 2002–2008 Urząd Podatkowy USA nie może badać z powodu upływu terminu 7 lat przedawnienia. Był to pierwszy od 43 lat przypadek, gdy kandydat na prezydenta nominowany przez Partię Demokratyczną lub Republikańską odmówił upublicznienia swojego zeznania podatkowego. Wcześniej zrobił to Richard Nixon w 1973. W październiku 2016 „The New York Times” ujawnił jego zeznanie z 1995, zgodnie z którym Donald Trump miał stracić w tamtym roku 916 milionów dolarów na podatkach. Gazeta zasugerowała, że Trump mógł nie płacić podatków przez okres 18 lat, gdyż prawo podatkowe w Stanach Zjednoczonych w przypadku tak dużych strat pozwala na zwrot podatków z wcześniejszych trzech lat, a następnie zwalnia z płacenia podatków przez kolejnych 15 lat. Donald Trump przyznał się także do korzystania z prawa do odliczenia, lecz nie zdradził w jakich konkretnych latach miało ono miejsce. Ponadto „The New York Times”, powołując się na anonimowych ekspertów podatkowych, stwierdził możliwość popełnienia przestępstwa, a także powiązał stratę finansową Donalda Trumpa z 1995 z bankructwami jego kasyn w Atlantic City. Majątek W 1982 znalazł się na pierwszej liście 400 najbogatszych Amerykanów według magazynu „Forbes” – jego majątek był liczony jako jego i jego ojca Freda Trumpa i był szacowany na ponad 200 mln dolarów, choć sam Donald Trump twierdził, że wynosi on ponad 500 mln dolarów. Od 1984 majątek Trumpa był liczony osobno, a od 1985 Fred Trump przestał pojawiać się na liście. W 1989 majątek Donalda Trumpa gwałtownie wzrósł o 1,1 mld dolarów, a w latach 1990–1995 przestał pojawiać się na liście. Było to spowodowane tym, że w 1989 Trump pożyczył ogromne sumy na zakup budynków i przedsiębiorstw, które więcej traciły, niż zarabiały. Powrócił na listę w 1996 i od tej pory stale się na niej pojawia. Sam Trump wielokrotnie nie zgadzał się z szacunkami „Forbsa”. W czasie kampanii wyborczej w 2016 Donald Trump twierdził, że zaczynał karierę z niewielką pożyczką od ojca o wartości 1 miliona dolarów, którą zwrócił z odsetkami. 16 czerwca 2015, ogłaszając swoją kandydaturę w wyborach prezydenckich, opublikował jednostronicowe sprawozdanie finansowe, w którym oświadczył, że jego majątek wynosi 8 737 540 000 dolarów. Same umowy na zezwolenie używania jego nazwiska i inne dotyczące praw autorskich i znaków towarowych miały być warte 3,3 mld dolarów. „Forbes” nazwał to oświadczenie a whopper (pol. wierutne kłamstwo) i wycenił jego majątek w tym okresie na 4,1 mld dolarów. W lipcu 2015 federalna komisja wyborcza ustaliła, że majątek Trumpa jest warty ponad 1,4 miliardy dolarów, a długi wynoszą ponad 265 milionów dolarów. Po tym, jak Donald Trump wypowiadał się kontrowersyjnie na temat imigrantów w 2015, stracił kontakty biznesowe z NBCUniversal, Univision, Macy's, Sertą, PVH Corporation i Perfumanią, co „Forbes” wycenił jako stratę 125 mln dolarów. Wartość marki Donalda Trumpa jeszcze bardziej spadła w trakcie jego kampanii wyborczej, ponieważ wielu konsumentów bojkotowało jego produkty w sprzeciwie wobec jego kandydatury. W 2016 gwałtownie spadła liczba rezerwacji i zatłoczenie w jego kasynach i hotelach. Marka Trumpa ucierpiała jeszcze bardziej po opublikowaniu nagrania kontrowersyjnej rozmowy Donalda Trumpa i Billy’ego Busha na temat kobiet. Jednakże po wyborze Trumpa na prezydenta wartość jego marki gwałtownie wzrosła. Rozrywka i media Telewizja W 2003 Donald Trump został producentem wykonawczym i prowadzącym programu typu reality show, The Apprentice (pl. „Praktykant”), emitowanego na kanale NBC. Uczestnicy tego programu rywalizowali o pracę w zarządzie jednego z przedsiębiorstw handlowych Trumpa. Uczestnicy byli sukcesywnie zwalniani i eliminowani w trakcie gry. Charakterystyczne dla tego programu było często używane przez Donalda Trumpa wyrażenie You’re fired (pl. „Jesteś zwolniony” lub „Idziesz do odstrzału”, dosł. „Zostajesz wystrzelony”). W 2004 Trump bez powodzenia próbował zarejestrować je jako znak towarowy. W 2007 Donald Trump za swój program otrzymał gwiazdę na Hollywood Walk of Fame. W październiku 2016 gwiazda została zniszczona przez wandali. Podczas pierwszego roku istnienia programu Donald Trump zarabiał 50 tysięcy dolarów za odcinek (w przybliżeniu 700 tysięcy dolarów za pierwszy sezon). Gdy sezon zakończył się sukcesem Trump zaczął zarabiać 1 milion dolarów na odcinek. W lipcu 2015 Donald Trump opublikował – w związku z prowadzoną kampanią wyborczą – zeznanie finansowe, według którego NBCUniversal zapłaciło mu 213 606 575 dolarów za czternaście sezonów prowadzenia programu, jednak stacja tego nie potwierdza. Wraz z brytyjskim producentem telewizyjnym Markiem Burnettem Donald Trump wyprodukował kolejne reality show The Celebrity Apprentice. Założenia programu były takie same jak The Apprentice z tą różnicą, że uczestnikami byli znani ludzie i rywalizowali o pieniądze dla swoich akcji charytatywnych. 16 lutego 2015 NBC zapowiedziało 15. sezon The Apprentice. 27 lutego Donald Trump ogłosił, że nie jest gotowy podpisać kontraktu na kolejny sezon, bo rozważa start w wyborach prezydenckich. Mimo to, 18 maja telewizja poinformowała, że rozpoczyna produkcję programu. 29 czerwca po tym, jak wypowiedź Trumpa dotycząca imigrantów spotkała się z powszechnie negatywnym odbiorem NBC postanowiło zakończyć z nim współpracę. Wrestling Donald Trump jest fanem wrestlingowej organizacji WWE i przyjacielem jej właściciela, Vince’a McMahona. W Trump Plaza gościł dwa wydarzenia z serii WrestleMania oraz 1991 WBF Championship w Trump Taj Mahal (WBF było wówczas podległe WWE, w tym czasie noszącego nazwę WWF). Był też aktywnym uczestnikiem programów WWE. Występował na WrestleManii VII i udzielił wywiadu Jessemu Venturze na ringu w czasie WrestleManii XX. W czasie WrestleManii 23 na oczach widzów założył się z Vince’em McMahonem, że Bobby Lashley pokona Umagę. Przegrany zakładu miał publicznie ogolić głowę. Walka została nazwana The Battle of the Billionaires, a sędzią w niej był Stone Cold Steve Austin. Donald Trump i Vince McMahon stali w rogach swoich zawodników, a w trakcie walki Trump zaatakował McMahona. Wygrał Bobby Lashley, więc to McMahon został ogolony. 15 czerwca 2009 Vince McMahon ogłosił, że program telewizyjny Monday Night Raw został sprzedany Donaldowi Trumpowi. Trump ogłosił, że od tej pory w czasie programu nie będzie reklam, a on sam osobiście zwróci pełną cenę biletu ludziom, którzy przyszli tego wieczoru. Chociaż całe wydarzenie było wyreżyserowane i miało na celu jedynie rozwój fabuły programu, akcje WWE gwałtownie spadły po tym oświadczeniu o 7%. Tydzień później Vince McMahon odkupił program za podwójną cenę. W 2013 Donald Trump został wprowadzony do WWE Hall of Fame za swoje zasługi dla promocji wrestlingu. Filmografia Donald Trump wystąpił w wielu filmach i serialach. Najczęściej grał samego siebie i były to występy cameo. W 1991 dostał Złotą Malinę w kategorii Najgorszy aktor drugoplanowy za film Duchy tego nie robią. W tym samym roku i za ten sam film był nominowany w kategorii Najgorszy debiut aktorski. Ma też na koncie występy w trzech filmach pornograficznych wydanych przez Playboya na kasetach VHS. Nie pojawił się jednak w scenach zawierających nagość lub stosunek płciowy. Działalność polityczna Większość swojego życia spędził, należąc do różnych ugrupowań politycznych, które zmieniał kilkukrotnie. W latach 1964–1987 Donald Trump należał do Partii Demokratycznej, a od 1987 do 1999 do Partii Republikańskiej, z której przeszedł do Partii Reform. W 2001 powrócił do Demokratów, z których w 2009 przeszedł ponownie do Republikanów. Od 2009 do 2011 był niezależny, po czym ponownie przystąpił do Republikanów. Łącznie do momentu objęcia urzędu prezydenta w 2017 był przez 31 lat w Partii Demokratycznej, 18 lat w Partii Republikańskiej i 2 lata w Partii Reform. Zaangażowanie w politykę w latach 1988–2015 Donald Trump rozważał wystartowanie w wyborach prezydenckich w 1988, 2004 i 2012, a także w wyborach na gubernatora stanu Nowy Jork w 2006 i 2014, ale ostatecznie nie podejmował decyzji o udziale w walce wyborczej. Wybory prezydenckie w 2000 25 października 1999 oficjalnie przyłączył się do Partii Reform, a niedługo później przedstawił Komisji Rozpoznawczej wniosek o nominację z ramienia tej partii w wyborach prezydenckich w 2000. Najpoważniejszym konkurentem Trumpa w walce o nominację był Patrick Buchanan, o którym Trump pisał: „Bardzo niebezpieczny człowiek – w wolnych dniach atakuje gejów, imigrantów, biorców świadczeń socjalnych, nawet Zulusów. Z kolei gdy jest opanowany, to jego mowa jest niezrozumiała”. Przeprowadzone w dniach 23–26 września i 8–10 października 1999 sondaże Instytutu Gallupa (a więc jeszcze przed oficjalnym przystąpieniem Trumpa do Partii Reform) pokazywały, że gdyby w wyborach prezydenckich z ramienia Partii Reform wystartował Buchanan, otrzymałby 9% poparcia, z kolei gdyby to Trump został wystawiony przez tę partię, mógłby liczyć na głosy 10% wyborców. Obydwa wyniki stanowiły trzecie miejsce – za nieposiadającymi jeszcze wtedy oficjalnych nominacji swych partii, aczkolwiek postrzeganymi jako najbardziej prawdopodobni ich zdobywcy Alem Gore’em i George’em W. Bushem. Trump ogłosił, że chciałby, aby urząd wiceprezydenta objęła prezenterka telewizyjna Oprah Winfrey, w jego potencjalnej administracji mieliby się także znaleźć trzej Republikanie: Colin Powell (jako sekretarz stanu), Jack Welch (jako sekretarz skarbu) i John McCain (jako sekretarz obrony) oraz Demokrata Charles Rangel (jako sekretarz urbanizacji). Trump wygrał prawybory Partii Reform w Kalifornii, otrzymując 15 311 głosów, a także w Michigan, gdzie zdobył 2120 głosów. W lutym 2000 wycofał się z kandydowania, twierdząc, że Partia Reform jest „dysfunkcyjna” i przez to nie będzie w stanie prawidłowo wspierać jego kampanii. Wybory prezydenckie w 2016 16 czerwca 2015 podczas przemówienia w Trump Tower w Nowym Jorku ogłosił, iż będzie się ubiegał o nominację Partii Republikańskiej w wyborach prezydenckich w 2016. Sloganem jego kampanii stało się hasło Make America Great Again (Uczyńmy Amerykę znów wielką), użyte już w 1980 przez Ronalda Reagana. Założeniami programu wyborczego Trumpa były: renegocjacja umów handlowych z Chinami, Północnoamerykańskiego Układu o Wolnym Handlu (NAFTA) i porozumienia o Partnerstwie Transpacyficznym, zaostrzenie prawa imigracyjnego wraz z budową muru na granicy z Meksykiem (którego koszt miałby zostać przerzucony na państwo Meksyk), likwidacja wprowadzonego przez administrację Baracka Obamy systemu opieki zdrowotnej, zwanego potocznie Obamacare, a także znaczące obniżki podatków i reforma programu pomocy weteranom. W następstwie zamachów w Paryżu 13 listopada 2015 wezwał do wprowadzenia zakazu wjazdu muzułmanów oraz większej liczby uchodźców z Syrii do Stanów Zjednoczonych. Na liście elementów jego programu znalazła się również deportacja około 11 mln nielegalnych imigrantów przebywających na terenie USA. Trump krytycznie wypowiadał się także na temat NATO, twierdząc, że pakt ten jest niekorzystny finansowo dla Stanów Zjednoczonych i ewentualną pomoc w ramach niego dla sojuszników jako prezydent uzależniłby od tego, czy wypełniają oni swoje zobowiązania wobec USA. Ponadto podkreślał, że ma pozytywne zdanie na temat prezydenta Rosji, Władimira Putina, a także wskazywał na potrzebę współpracy Stanów Zjednoczonych z Rosją przeciwko Państwu Islamskiemu. Popierał również w pełni drugą poprawkę i był przeciwny ograniczaniu dostępu obywateli do broni. Polakom obiecał także zniesienie wiz turystycznych. Głównym kontrkandydatem Trumpa w prawyborach Partii Republikańskiej był senator z Teksasu – Ted Cruz, który oficjalnie zrezygnował z ubiegania się o nominację na początku maja 2016, a następnie przez długi okres odmawiał udzielenia mu poparcia (brak poparcia dla Trumpa podkreślił w trakcie swojego przemówienia na lipcowej konwencji Partii Republikańskiej w Cleveland, co spotkało się z dezaprobatą delegatów i kierownictwa partii), jednakże już pod koniec września, na kilka tygodni przed wyborami ogłosił, że poprze Trumpa. 19 lipca został wybrany głosami delegatów, a dwa dni później podczas krajowej konwencji Partii Republikańskiej w Cleveland oficjalnie uzyskał nominację tej partii na kandydata na prezydenta Stanów Zjednoczonych. Na tej samej konwencji nominowany na urząd wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych został przez aklamację dotychczasowy gubernator stanu Indiana, Mike Pence, którego Trump wybrał kilka dni wcześniej na to stanowisko. Tydzień później Partia Demokratyczna wybrała na krajowej konwencji w Filadelfii swojego kandydata na urząd prezydenta – byłą pierwszą damę, senator oraz 67. sekretarz stanu Hillary Clinton (była to pierwsza kobieta w historii nominowana na urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych przez jedną z dwóch głównych partii politycznych w tym kraju), z kolei nominację na stanowisko wiceprezydenta dostał senator ze stanu Wirginia, Tim Kaine. Trumpa nie poparła w wyborach znaczna część czołowych polityków Partii Republikańskiej, m.in. byli prezydenci George H.W. Bush i George W. Bush oraz dwaj inni byli kandydaci tego ugrupowania na prezydenta John McCain i Mitt Romney. Szefem sztabu wyborczego Trumpa był Corey Lewandowski, który w czerwcu 2016 zrezygnował z pełnionej funkcji w wyniku stawianych mu zarzutów naruszenia nietykalności cielesnej dziennikarki. Stanowisko przejął Paul Manafort, który w przeszłości był doradcą prezydenta Ukrainy, Wiktora Janukowycza, a także był oskarżany o przyjęcie od jego partii łapówki. Manaforta na stanowisku szefa sztabu wyborczego Trumpa zastąpił w sierpniu Steve Bannon. Trump zmierzył się z Clinton w trzech telewizyjnych debatach prezydenckich. Pierwsza z nich odbyła się 26 września 2016 na Hofstra University w Hempstead. Debatę śledziło w różnych stacjach telewizyjnych średnio ponad 80 mln widzów, co daje najlepszy wynik oglądalności w historii amerykańskich debat prezydenckich. Trump podczas niej krytykował różne układy dotyczące wolnego handlu i obiecywał obniżkę podatków, natomiast Clinton twierdziła, że jego polityka wywoła recesję i kryzys finansowy pogłębiający nierówności w USA i kurczenie się klasy średniej. Druga debata została przeprowadzona 9 października na Washington University w Saint Louis. Według portalu Politico, była to „najpaskudniejsza debata w historii” – Clinton krytykowała swojego rywala za używanie języka nienawiści i obrażanie różnych grup społecznych, Trump z kolei przedstawiał byłą sekretarz stanu jako przedstawicielkę skorumpowanego systemu i oświadczył, że jej miejsce jest w więzieniu. Trzecia debata miała miejsce 19 października na University of Nevada w Las Vegas. Trump na tej debacie ostro bronił prawa Amerykanów do posiadania broni i zaprezentował się jako przeciwnik aborcji, a Clinton argumentowała, że kobiety mają prawo do podejmowania trudnych decyzji dotyczących swojego zdrowia oraz wskazywała na prawa mniejszości seksualnych. W wyborach, które odbyły się 8 listopada 2016, Trump zwyciężył, uzyskując więcej niż wymagana do zwycięstwa większość 270 głosów elektorskich. Wygraną w skali kraju zapewniło Trumpowi niespodziewane zwycięstwo w stanach znanych jako wahające się, takich jak Pensylwania, Karolina Północna, Ohio, Wisconsin czy Floryda. Zgodnie z ostatecznymi wynikami wyborów na Trumpa zagłosowało 62 979 879 osób (45,95%), co było drugim rezultatem w głosowaniu bezpośrednim. Pierwszy przypadł Clinton, która zdobyła głosy 65 845 063 osób (48,03%). Trump wygrał jednak głosowanie w Kolegium Elektorów, otrzymując 304 głosy w stosunku do 227 głosów Clinton. Był to piąty w historii Stanów Zjednoczonych przypadek, w którym zwycięzca wyborów przegrywa w głosowaniu powszechnym, ale wygrywa w głosowaniu elektorskim; wcześniej byli to: John Quincy Adams (1824, przegrany – Andrew Jackson), Rutherford Hayes (1876, przegrany – Samuel J. Tilden), Benjamin Harrison (1888, przegrany – Grover Cleveland) i George W. Bush (2000, przegrany – Al Gore). 19 grudnia 2016, w formalnym głosowaniu elektorskim, został wybrany na nowego prezydenta Stanów Zjednoczonych. Przed zaprzysiężeniem Po ogłoszeniu wyniku wyborów w największych miastach Stanów Zjednoczonych (Nowy Jork, Chicago, Waszyngton, Filadelfia, Boston, Los Angeles czy Dallas) odbyły się pokojowe demonstracje przeciwników Trumpa. Protesty te były związane z zapowiedziami Trumpa z kampanii wyborczej budowy muru na granicy z Meksykiem, a także zdaniem protestujących, nieprzyzwoitymi wypowiedziami na temat nielegalnych imigrantów z Meksyku i wzywaniem do zakazu wjazdu muzułmanów do USA. Demonstracje odbyły się, pomimo iż wcześniej Hillary Clinton pogratulowała Trumpowi wygranej i wezwała swoich wyborców do uznania wyniku demokratycznych wyborów. Z podobnym apelem wystąpił też prezydent Barack Obama. Trump nazwał działania uczestników protestów „niesprawiedliwymi”, a ich samych określił mianem „zawodowych demonstrantów, inspirowanych przez media”. 10 listopada 2016 ustępujący prezydent Barack Obama przyjął Trumpa w Białym Domu. Spotkanie to zapoczątkowało proces przejęcia władzy prezydenckiej przez Trumpa, który planowo zakończył się wraz z zaprzysiężeniem 20 stycznia 2017. 17 listopada spotkał się z premierem Japonii, Shinzō Abe. Spotkanie miało charakter nieoficjalny i odbyło się w budynku Trump Tower. Było to zarazem pierwsze spotkanie Trumpa z zagranicznym przywódcą od wygrania wyborów. Japoński premier podkreślił w rozmowie z dziennikarzami telewizji CNN, że po spotkaniu nabrał przekonania w siłę sojuszu japońsko-amerykańskiego opartego na wzajemnym zaufaniu przy prezydenturze Trumpa. Jeszcze przed formalnym potwierdzeniem wyboru Trumpa na prezydenta w głosowaniu elektorskim 19 grudnia 2016, rozpoczęły się nominacje do jego przyszłej administracji. Na sekretarza stanu wyznaczony został Rex Tillerson (były prezes koncernu naftowego ExxonMobil), z kolei nominację na stanowisko sekretarza pracy otrzymał Andrew Puzder – szef sieci barów szybkiej obsługi. Nowym szefem Agencji Ochrony Środowiska został Scott Pruitt – dotychczasowy prokurator generalny stanu Oklahoma. Na stanowisko prokuratora generalnego nominację otrzymał senator ze stanu Alabama, Jeff Sessions, a szefem departamentu urbanizacji został Ben Carson, kontrkandydat Trumpa w prawyborach Partii Republikańskiej przed wyborami prezydenckimi. W administracji Trumpa znalazło się też wielu oficerów wojskowych, m.in. Stephen Bannon (mianowany jednym z głównych doradców prezydenta), Michael T. Flynn (powołany na stanowisko doradcy do spraw bezpieczeństwa) i Mike Pompeo (nominowany na stanowisko szefa CIA). Trump zaznaczył także kierunki swojej przyszłej polityki zagranicznej, odbywając rozmowy telefoniczne z głowami kilku państw. Dość szybko skontaktował się z prezydentem Polski Andrzejem Dudą, któremu złożył podziękowania za głosy Polonii w USA. Prezydenci wymienili się zaproszeniami na wzajemne wizyty. Trump zadzwonił także do prezydent Tajwanu, Tsai Ing-wen. Wywołało to burzę w mediach, bo USA nie utrzymują kontaktów z tym państwem od 1979, a rozmowę potraktowano jako polityczny afront w stronę Chińskiej Republiki Ludowej. Następnie prezydent elekt zadzwonił do prezydenta Filipin, Rodrigo Duterte, oskarżanego o łamanie praw człowieka, znanego z prorosyjskiej i antyamerykańskiej polityki zagranicznej za prezydentury Baracka Obamy. Doszło do zapewnień o starania naprawienia stosunków z Filipinami ze strony przyszłego prezydenta USA. Trump rozmawiał także z premierem Pakistanu, Nawazem Sharifem, a podczas rozmowy skomplementował zarówno przywódcę, jak i cały naród pakistański. . Czwartą rozmowę Trump odbył z Nursułtanem Nazarbajewem, prezydentem Kazachstanu, znanym ze swoich autorytarnych zapędów. Amerykański prezydent elekt pogratulował Nursułtanowi Nazarbajewowi sukcesów na polu gospodarczym i zapowiedział odbudowę stosunków amerykańsko-kazachskich. 7 stycznia 2017 wezwał ambasadorów pochodzących z nominacji prezydenta Baracka Obamy do opuszczenia placówek dyplomatycznych z terminem do 20 stycznia. Wybory prezydenckie w 2020 Donald Trump złożył wniosek o reelekcję w wyborach prezydenckich w 2020 w ciągu kilku godzin od objęcia urzędu prezydentury. Niecały miesiąc po objęciu urzędu zorganizował swój pierwszy wiec. W ciągu pierwszych dwóch lat urzędowania Trump zebrał na kampanię 67,5 miliona dolarów. Od początku 2019 roku do lipca 2020 roku Trump i Partia Republikańska zebrali łącznie 1,1 miliarda dolarów, ale wydali tylko 800 milionów. W tym samym czasie stracili przewagę nad byłym wiceprezydentem kandydatem Demokratów Joem Bidenem. Brak pieniędzy zmusił kandydata do cięcia wydatków reklamowych. Począwszy od wiosny 2020, Trump zaczął siać wątpliwości co do wyborów, wielokrotnie twierdząc, że wybory zostaną „sfałszowane” a głosowanie pocztą spowoduje „masowe oszustwo wyborcze”. Donald Trump w lipcu zaproponował odroczenie wyborów. Izba Reprezentantów w sierpniu 2020 roku zagłosowała za przeznaczeniem 25 mld dolarów dla amerykańskiej poczty, gdyż spodziewano się wzrostu liczby głosów oddanych korespondencyjnie. Trump jednakże zablokował dotację, mówiąc, że chce zapobiec takowemu wzrostowi. Prezydent został kandydatem republikanów 24 sierpnia 2020 roku. Wielokrotnie odmawiał stwierdzenia, że w przypadku przegranej zaakceptuje wyniki wyborów i zobowiąże się do pokojowego przekazania władzy. Wybory 3 listopada wygrał Joe Biden, otrzymując 81,3 miliona głosów, Trump zdobył ich 74,2 miliona i przegrał w Kolegium Elektorów 232 do 306. Trump po przegranej próbował obalić wyniki, twierdząc, iż doszło do oszustwa wyborczego, składał wiele pozwów. . 6 stycznia 2021 roku Donald Trump wzywał (głównie na Twitterze) swoich zwolenników do zaprzestania „marszu na Kapitol”, lecz mimo to setki osób wdarły się do budynku Kongresu, przerywając liczenie głosów wyborczych. Następstwa wyborów O drugiej w nocy po wyborach, kiedy wynik był jeszcze niejasny, Trump ogłosił zwycięstwo. Jednak kilka dni później oficjalnie ogłoszono, że to Joe Biden wygrał wybory. Donald Trump powiedział wtedy, że „wybory jeszcze się nie skończyły” i bezpodstawnie zarzucał oszustwo wyborcze. W związku z tym Trump ze swoim sztabem złożył wiele pozwów przeciwko wynikom wyborów. Zostały one odrzucone przez co najmniej 86 sędziów zarówno stanowych, jak i federalnych, którzy nie znaleźli żadnych podstaw prawnych ani faktycznych w zarzutach wysuwanych przez Trumpa. Nieuzasadnione zarzuty Trumpa o oszustwa wyborcze zostały również obalone przez urzędników państwowych. Po tym, jak dyrektor CISA Chris Krebs zaprzeczył zarzutom Trumpa, Trump zwolnił go ze stanowiska 17 listopada. 11 grudnia Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych odmówił rozpatrzenia sprawy prokuratora generalnego stanu Teksasu, który zwrócił się do sądu o unieważnienie wyników wyborów w czterech stanach, w których wygrał Biden. Kilka tygodni po wyborach Trump wycofał się z działalności publicznej. Początkowo uniemożliwiał urzędnikom państwowym współpracę przy przekazywaniu władzy Bidenowi. Po trzech tygodniach administratorka General Services Administration uznała Bidena za „potencjalnego zwycięzcę” wyborów, pozwalając na wypłatę jemu i jego sztabowi pieniędzy. Kolegium Elektorów ostatecznie potwierdziło zwycięstwo Bidena 14 grudnia 2020 r. Od listopada do stycznia Donald Trump wielokrotnie próbował unieważnić wyniki wyborów. . Donald Trump nie uczestniczył w inauguracji swojego następcy (Joego Bidena), opuszczając Waszyngton kilka godzin wcześniej. Ostatni raz ustępującego prezydenta USA nie było na zaprzysiężeniu następcy w 1869 (ostatnim był Andrew Johnson). Wybory prezydenckie w 2024 Podczas pierwszego publicznego wystąpienia po odejściu z urzędu prezydenta Stanów Zjednoczonych, które miało miejsce na zorganizowanej 28 lutego 2021 w Orlando konferencji Conservative Political Action Conference, Donald Trump zasugerował, że być może zdecyduje się kandydować w wyborach prezydenckich w 2024. 15 listopada 2022, podczas wystąpienia w swojej posiadłości Mar-a-Lago na Florydzie, Trump oficjalnie ogłosił zamiar wystartowania w wyborach prezydenckich w 2024. Wystąpienie poprzedziło złożenie odpowiednich dokumentów w Federalnej Komisji Wyborczej i założenie konta do zbierania funduszy na kampanię. Prezydentura Zaprzysiężenie i objęcie funkcji Zaprzysiężenie Donalda Trumpa na urząd 45. prezydenta Stanów Zjednoczonych odbyło się w samo południe 20 stycznia 2017 w Waszyngtonie, gdzie składał przysięgę na dwie Biblie: tę należącą niegdyś do prezydenta Abrahama Lincolna oraz na podarowaną mu przez matkę w 1955, zaś słowa przysięgi odebrał sędzia Sądu Najwyższego John Roberts. W chwili objęcia urzędu Donald Trump miał 70 lat, 7 miesięcy i 7 dni, przez co stał się najstarszym w historii prezydentem Stanów Zjednoczonych (wcześniej był nim Ronald Reagan, który w chwili objęcia miał 69 lat, 11 miesięcy i 14 dni). Ponadto był trzecim w historii prezydentem tego kraju, po Herbercie Hooverze i Dwighcie Eisenhowerze, posiadającym niemieckie korzenie. Tuż po zaprzysiężeniu Donalda Trumpa, Biały Dom ogłosił cele polityki zagranicznej i militarnej. Określono, że nowy rząd będzie się kierował zasadą pokój poprzez siłę. Oznacza to dążenie do utrzymania pokojowych stosunków ze wszystkimi krajami przy jednoczesnym rozwoju militarnym w celu zniechęcenia innych państw do ewentualnego konfliktu. Głównym priorytetem nowego rządu miałoby być pokonanie Państwa Islamskiego. Wskazano też Koreę Północną i Iran jako potencjalnych agresorów i między innymi ze względu na nie zapowiedziano budowę nowoczesnego systemu obrony antyrakietowej. Zapowiedziano wzmocnienie ochrony granic, utrzymanie dotychczasowych sojuszy oraz tworzenie nowych. W pierwszych dniach urzędowania Trump obiecał dodatkowo obniżkę podatków dla klasy średniej i dla firm do ok. 15–20%, usprawnienie podejmowania decyzji przez urzędy w sprawie budowy lub rozbudowy przedsiębiorstw i renegocjację Północnoamerykańskiego Układu Wolnego Handlu (NAFTA). 21 stycznia 2017 miał miejsce Marsz Kobiet. Wzięło w nim udział 4 miliony osób na całym świecie. Inicjatorzy marszu ogłosili, że ich celem jest obrona przed polityką Donalda Trumpa takich aspektów prawnych i społecznych, jak prawa człowieka, prawa kobiet, prawa osób LGBT, dotychczasowa polityka migracyjna, publiczna służba zdrowia, ochrona środowiska, równość rasowa i wolność religijna. 500 tysięcy osób tego samego dnia wzięło udział w marszu w Waszyngtonie. Rozporządzenia wykonawcze Pierwszą oficjalną decyzją Donalda Trumpa jako prezydenta Stanów Zjednoczonych było podpisanie 21 stycznia 2017 rozporządzenia wykonawczego zobowiązującego agencje federalne do ograniczenia obciążeń związanych z wprowadzoną przez jego poprzednika Baracka Obamę ustawą Patient Protection and Affordable Care Act. 23 stycznia 2017 podpisał rozporządzenie wykonawcze wycofujące Stany Zjednoczone z Transpacyficznej Umowy o Wolnym Handlu (mimo że ta umowa nie została jeszcze uchwalona przez Senat), a także memorandum zamrażające wynagrodzenia dla niektórych federalnych pracowników rządowych oraz rozporządzenie przywracające zakaz finansowania z funduszy federalnych organizacji międzynarodowych, które przeprowadzają aborcję lub zapewniają doradztwo w tej dziedzinie (zakaz został wprowadzony przez Ronalda Reagana, a ostatni raz zniósł go Barack Obama). 23 stycznia 2017 wydał rozporządzenie wznawiające budowę ropociągów Keystone XL (łączącego Kanadę z USA) oraz Dakota Access Pipeline (łączącego Dakotę Północną z Illinois). Budowa została wstrzymana przez administrację Baracka Obamy, w związku ze sprzeciwem ekologów i Indian z rezerwatu Standing Rock Sioux. 25 stycznia 2017 podpisał dwa kolejne rozporządzenia wykonawcze. Pierwsze zarządzało budowę muru na granicy z Meksykiem. Donald Trump zapewnił, że choć początkowo mur będzie finansowany z podatków, ostatecznie Meksyk zwróci pełny koszt budowy. Prezydent Meksyku, Enrique Peña Nieto wykluczył taką możliwość. Drugie rozporządzenie przywracało programy upoważniające służby lokalne i stanowe do współpracy z rządem federalnym w sprawie nielegalnych imigrantów, którzy w przeszłości dopuścili się przestępstw. Wstrzymywało też subwencje dla miast, których władze odmawiają wydania nielegalnych imigrantów do deportacji, a funkcjonariusze miejscowej policji nie sprawdzają statusu imigracyjnego zatrzymanych. 27 stycznia 2017 podpisał rozporządzenie wykonawcze 13769: Protecting the Nation From Terrorist Attacks by Foreign Nationals, które tymczasowo wstrzymało program pomocy uchodźcom United States Refugee Admissions Program. Zgodnie z rozporządzeniem na okres 90 dni zawieszone zostało wydawanie przez ambasady wiz dla obywateli państw muzułmańskich, mających problemy z terroryzmem (zawieszenie to nie dotyczy dyplomatów, pracowników instytucji międzynarodowych i gości ONZ). Rozporządzenie nie precyzuje, których konkretnie państw dotyczy, jednak Departament Bezpieczeństwa Krajowego ogłosił, że są to Jemen, Sudan, Somalia, Libia, Syria, Iran i Irak. Dokument przewiduje również zawieszenie przyjmowania uchodźców z Syrii do odwołania, a także zawieszenie na okres 120 dni przyjmowania uchodźców z innych krajów. 3 lutego 2017 wykonywanie rozporządzenia zostało wstrzymane na terenie całego państwa, ponieważ stan Waszyngton decyzją sędziego sądu federalnego w Seattle Jamesa Robarta zaskarżył dekret. Do zaskarżenia przyłączył się także stan Minnesota. 4 lutego 2017 linie lotnicze Qatar Airways wznowiły loty do Stanów Zjednoczonych. 9 lutego 2017 Sąd Apelacyjny w San Francisco uznał rozporządzenie za niezgodne z konstytucją i podtrzymało decyzję Robarta o wstrzymaniu egzekwowania dekretu. 27 stycznia 2017 w czasie wizyty w Pentagonie Donald Trump podpisał także dekret o modernizacji amerykańskiej armii. 30 stycznia podpisał kolejne rozporządzenie wykonawcze. Zakładało ono, że każda nowa regulacja nakładana na obywateli przez rząd federalny musi likwidować dwa inne przepisy w regulowanym obszarze. Niektóre obszary zostały wyłączone spod obowiązywania dekretu, na przykład kwestie militarne. Nowe prawo ma wejść w życie w 2018, do tego czasu agencje rządowe mają powstrzymać się od wprowadzania nowych regulacji, chyba że wymagać tego będzie konstytucja lub inne uchwały. Donald Trump odwołał także krytykującą jego antyimigranckie rozporządzenie prokurator generalną, Sally Yates i tymczasowo powołał w jej miejsce Danę Boentego. Dana Boente natychmiast anulował wszystkie instrukcje wydane przez Yates i zapowiedział, że zastosuje się do dekretu Trumpa w sprawie imigrantów. Nominacje i dymisje 21 stycznia 2017 Donald Trump podpisał dokument sankcjonujący odstąpienie od przepisu, według którego między odejściem z wojska, a objęciem stanowiska politycznego musi minąć siedem lat, aby emerytowany generał United States Marine Corps, James Mattis mógł objąć urząd sekretarza obrony, a Senat zatwierdził kandydaturę stosunkiem głosów 98:1. Zwolnił ze skutkiem natychmiastowym 80 amerykańskich ambasadorów na całym świecie, chociaż tylko cztery stanowiska obsadził ponownie jeszcze tego samego dnia. 31 stycznia 2017 nominował swoich kandydatów na sędziego Sądu Najwyższego, szefa Federalnej Służby Granicznej oraz na zastępcę prokuratora generalnego. Na stanowisko sędziego powołał Neila Gorsucha w miejsce zmarłego rok wcześniej Antonina Scalii. Wybór ten był kontrowersyjny, gdyż zgodnie z prawem następcę Scalii powinien wybrać prezydent, który pełnił stanowisko w momencie jego śmierci. Poprzednik Trumpa Barack Obama wskazał Merricka Garlanda, jednak Senat zablokował ten wybór, powołując się na precedens. Demokraci zapowiedzieli, że zablokują wybór osoby wskazanej przez Donalda Trumpa w Senacie. Wybór był o tyle istotny, że od tego zależało czy w Sądzie Najwyższym więcej będzie sędziów nominowanych przez demokratycznych, czy republikańskich prezydentów USA. 9 lipca 2018 Donald Trump nominował kandydata na sędziego Sądu Najwyższego Bretta Kavanaugha, który ma zastąpić odchodzącego 31 lipca 2018 na emeryturę sędziego Anthony’ego Kennedy’ego. Nowym szefem USBP został Ronald Vitiello. Jego poprzednik Mark Morgan został zdymisjonowany w związku z zaostrzeniem polityki migracyjnej. Nowym zastępcą prokuratora generalnego został dotychczasowy prokurator generalny stanu Maryland, Rod Rosenstein. 8 lutego 2017 roku oficjalnie ogłosił utworzenie gabinetu. Znalazło się w nim 24 członków. Ustanowione w roku 1946 stanowisko Przewodniczącego Rady Doradców Ekonomicznych zostało zlikwidowane, a stanowiska Dyrektora Wywiadu Narodowego i Dyrektora CIA zostały podniesione do rangi członków gabinetu. Śledztwo w sprawie rosyjskiej ingerencji 9 maja 2017 Trump zdymisjonował dyrektora FBI Jamesa Comeya przed upływem kadencji, jako drugiego dyrektora w historii. Oficjalnie jako powód odwołania Biały Dom wskazał nieodpowiednie potraktowanie kwestii służbowych maili Hillary Clinton, jednak sam Trump szybko przyznał, że powodem było śledztwo w sprawie rosyjskiej ingerencji w wybory z 2016. Sam Comey stwierdził, że prezydent naciskał na niego, aby zaprzestał śledztwa w sprawie kontaktów Michaela T. Flynna z Rosjanami i domagał się od niego deklaracji lojalności, a w razie braku spełnienia tych żądań zagroził mu dymisją. Według Comeya do zwolnienia go doszło, gdy oświadczył prezydentowi, że śledztwo w sprawie domniemanej współpracy członków otoczenia Trumpa z Rosją w kompromitowaniu Hillary Clinton będzie prowadził uczciwie. 17 maja 2017 Robert Mueller został mianowany przez Departament Sprawiedliwości specjalnym prokuratorem do nadzorowania federalnego śledztwa w sprawie zarzutów o ingerencję Rosji w wybory prezydenckie w 2016. Na to stanowisko mianował go zastępca prokuratora generalnego Rod Rosenstein, ponieważ prokurator generalny Jeff Sessions wycofał się z nadzoru nad śledztwem w tej sprawie z powodu własnych zatajonych kontaktów z rosyjskimi urzędnikami. 3 sierpnia Mueller powołał ławę przysięgłych, która zdecyduje, czy komuś zostaną przedstawione zarzuty w prowadzonym przez niego śledztwie. Do końca 2017 r. w śledztwie zarzuty karne postawiono czterem osobom. Były doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego Mike Flynn oraz doradca Trumpa w kampanii George Papadopoulos przyznali się do okłamywania FBI w sprawie kontaktów z rosyjską ambasadą, natomiast zarzuty spiskowania z przedstawicielami obcego państwa na szkodę USA postawiono byłemu szefowi kampanii Trumpa Paulowi Manafortowi i Rickowi Gatesowi, który był najbliższym wspólnikiem Manaforta 24 stycznia 2018 Trump ogłosił zamiar złożenia zeznań przed Muellerem, chociaż wcześniej dyskredytował jego śledztwo i uznawał doniesienia o możliwych powiązaniach jego administracji z Rosją za przejaw walki politycznej przeciw niemu. Tydzień wcześniej przesłuchany został pierwszy członek gabinetu Trumpa – prokurator generalny Jeff Sessions, któremu zarzucano kontakty z rosyjskim ambasadorem, z którym omawiał przebieg kampanii wyborczej. Impeachment 20 września 2019 gazeta „The Wall Street Journal” opublikowała artykuł, w którym powołując się na doniesienia anonimowego sygnalisty, poinformowała, że w lipcu 2019 Donald Trump odbył rozmowę telefoniczną z prezydentem Ukrainy Wołodymyrem Zełenskim. Miał go ośmiokrotnie poprosić o wszczęcie śledztwa przeciwko Joemu Bidenowi i jego synowi Hunterowi Bidenowi oraz ogłoszenie faktu rozpoczęcia śledztwa w największej amerykańskiej sieci telewizyjnej i o współpracę w tym zakresie z Rudy’m Giulianim, osobistym prawnikiem Trumpa. Przed rozmową Biały Dom zablokował prawie 400 milionów dolarów amerykańskich wyasygnowanej przez Kongres pomocy dla Ukrainy, co rzekomo miało być formą nacisku na ukraiński rząd. Według sygnalisty, pracownicy Białego Domu starali się zatuszować aferę, między innymi utajniając zapisy wszystkich prezydenckich rozmów telefonicznych przeprowadzonych w lecie 2019 roku, ponieważ byli świadkami próby uzyskania przez prezydenta korzyści osobistych. 24 września 2019 spikerka Izby Reprezentantów Nancy Pelosi z Partii Demokratycznej ogłosiła wszczęcie formalnego śledztwa w sprawie impeachmentu prezydenta Donalda Trumpa. W swojej wypowiedzi zarzuciła Trumpowi nadużycie władzy przez wykorzystywanie sprawowanego urzędu do osiągnięcia prywatnych korzyści, nieuczciwość, zdradę przysięgi urzędowej, zdradę bezpieczeństwa narodowego i sprzeniewierzenie się uczciwości wyborów. Nie przyznał się do stawianych mu zarzutów. Śledztwo w sprawie impeachmentu nazwał polowaniem na czarownice, zamachem stanu i linczem. 18 grudnia 2019 został postawiony przez Izbę Reprezentantów – jako trzeci urzędujący prezydent Stanów Zjednoczonych w historii – w stan oskarżenia. 5 lutego 2020 Senat uniewinnił Trumpa. 13 stycznia 2021 Donald Trump został postawiony przez Izbę Reprezentantów w stan oskarżenia po raz drugi w czasie trwania swojej kadencji. Głównym powodem było „podżeganie do powstania” w trakcie wiecu 6 stycznia 2021. 13 lutego 2021 Senat ponownie uniewinnił Trumpa. Procesy sądowe W czerwcu 2017 prokuratorzy generalni Dystryktu Kolumbii i stanu Maryland wnieśli oskarżenie przeciwko Donaldowi Trumpowi, zarzucając mu złamanie przepisów antykorupcyjnych, tj. wpłaty i podarunki od zagranicznych rządów, kwaterowanie państwowych gości w należących do niego hotelach i niejasności dotyczące tego zaangażowania w prowadzenie swoich spółek już po zaprzysiężeniu. Polityka zagraniczna 26 stycznia 2017 Donald Trump wezwał prezydenta Meksyku do zapłacenia za budowany przez Stany Zjednoczone mur lub odwołania zaplanowanej wcześniej wizyty w Waszyngtonie. Enrique Peña Nieto odwołał wizytę. Trump wycenił koszt budowy muru na 8 miliardów dolarów. Tego samego dnia Biały Dom przedstawił plan zniesienia podatku na eksport towarów do Meksyku i opodatkowania towarów importowanych z Meksyku cłem o wysokości 20% w celu pozyskania funduszy na opłacenie muru. 27 stycznia 2017 Donald Trump przyjął w Białym Domu pierwszego zagranicznego przywódcę, premier Wielkiej Brytanii, Theresę May. 28 stycznia 2017 odbył pierwsze rozmowy telefoniczne jako prezydent Stanów Zjednoczonych – z kanclerz Niemiec Angelą Merkel, prezydentem Rosji Władimirem Putinem, prezydentem Francji François Hollande’em oraz premierem Japonii Shinzō Abe. 13 lutego 2017 Trump odbył kolejne spotkanie w Białym Domu – tym razem gościł premiera Kanady, Justina Trudeau, z którym rozmawiał na temat handlu, bezpieczeństwa i granic, co miało związek z jego wielokrotnymi zapowiedziami renegocjowania umowy NAFTA. Wizyty zagraniczne Arabia Saudyjska (20–22 maja 2017); Donald Trump spotkał się w Rijadzie z królem Salmanem, który uhonorował go najwyższym saudyjskim cywilnym odznaczeniem państwowym – Łańcuchem Orderu Króla Abdulaziza Al Sauda. Trump podpisał z nim umowę dotyczącą zbrojeń o wartości 109,7 miliarda dolarów. Wraz z małżonką Melanią odwiedził ponadto Muzeum Narodowe Arabii Saudyjskiej. Izrael (22–23 maja 2017); spotkał się w Jerozolimie z prezydentem Re’uwenem Riwlinem i premierem Binjaminem Netanjahu, a także odwiedził Ścianę Płaczu i instytut Jad Waszem. Wygłosił również przemówienie w Muzeum Izraela. Palestyna (23 maja 2017); spotkał się w Betlejem z prezydentem Autonomii Palestyńskiej, Mahmudem Abbasem. Włochy (23–27 maja 2017): podczas pierwszych dwóch dni odbył spotkania z prezydentem Sergio Mattarellą i premierem Paolo Gentilonim. Następnie wziął udział w odbywającym się w Taorminie w dniach 26–27 maja szczycie grupy G7. Watykan (24 maja 2017); spotkał się z papieżem Franciszkiem w bibliotece Pałacu Apostolskiego. Belgia (24–25 maja); spotkał się z królem Belgii, Filipem I i premierem Belgii, Charlesem Michelem, a także wziął udział w szczycie NATO w Brukseli. Odbył również spotkanie z prezydentem Francji, Emmanuelem Macronem. Polska (5–6 lipca 2017); wraz z żoną Melanią, córką Ivanką i jej mężem Jaredem Kushnerem wylądował 5 lipca po godzinie 22 na lotnisku Chopina w Warszawie, po czym amerykańska delegacja udała się do hotelu Marriott. Następnego dnia wziął udział w szczycie państw Trójmorza na Zamku Królewskim, odbył ponadto spotkanie z prezydentem Polski, Andrzejem Dudą oraz prezydent Chorwacji, Kolindą Grabar-Kitarović. Wygłosił również przemówienie na placu Krasińskich przed Pomnikiem Powstania Warszawskiego. Niemcy (6–8 lipca 2017); 6 lipca, na dzień przed rozpoczęciem szczytu grupy G20 w Hamburgu odbył dwustronne spotkanie z kanclerz Niemiec, Angelą Merkel, a także trójstronne spotkanie z prezydentem Korei Południowej, Mun Jae-inem i premierem Japonii, Shinzō Abe w amerykańskim konsulacie w Hamburgu. Następnego dnia wziął udział w szczycie grupy G20. Podczas spotkań sesji roboczej szczytu Donalda Trumpa zastąpiła córka Ivanka, co wzbudziło kontrowersje. Trump na marginesie szczytu odbył również dwustronne spotkania z prezydentem Rosji, Władimirem Putinem; prezydentem Meksyku, Enrique Peñą Nieto; przewodniczącym Chin, Xi Jinpingiem; premierem Singapuru, Lee Hsien Loongiem; premier Wielkiej Brytanii, Theresą May; premierem Japonii, Shinzō Abe i prezydentem Indonezji, Joko Widodo. Francja (13–14 lipca 2017); tuż po opuszczeniu lotniska Orly w Paryżu Donald Trump wraz z żoną Melanią wziął udział w ceremonii powitalnej w Les Invalides, po czym niedługo później odbył spotkanie z prezydentem Emmanuelem Macronem w Pałacu Elizejskim. Wieczorem z Melanią zjadł w towarzystwie prezydenta Francji i jego żony Brigitte obiad w położonej na drugim piętrze Wieży Eiffla restauracji Le Jules Verne. Następnego dnia amerykańska para prezydencka uczestniczyła w defiladzie zorganizowanej z okazji Święta Narodowego Francji. Japonia (5–7 listopada 2017); wraz z żoną Melanią spotkał się z cesarzem Akihito i jego małżonką cesarzową Michiko. Odbył również spotkanie z premierem Shinzō Abe. Korea Południowa (7–8 listopada 2017); spotkał się w Seulu z prezydentem Mun Jae-inem, a także odwiedził amerykańskich żołnierzy, stacjonujących w bazie Camp Humphreys, położonej niedaleko Pyeongtaeku. Chiny (8–10 listopada 2017); pierwszego dnia wraz z żoną Melanią złożył wizytę w pekińskim Zakazanym Mieście w towarzystwie przewodniczącego Xi Jinpinga. Następnego dnia spotkał się z Xi Jinpingiem i premierem Li Keqiangiem w Wielkiej Hali Ludowej w Pekinie, a ponadto wygłosił tam przemówienie. Wietnam (10–12 listopada 2017); 10 listopada wziął udział w serii spotkań APEC, odbywającej się w Đà Nẵng. 12 listopada spotkał się w Pałacu Prezydenckim w Hanoi z prezydentem Trần Đại Quangiem, a także odbył spotkania z premierem Nguyễn Xuân Phúciem i sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Wietnamu, Nguyễn Phú Trọngiem. Filipiny (12–14 listopada 2017); spotkał się z prezydentem Rodrigo Duterte na marginesie serii spotkań ASEAN, odbywającej się w Manili. Szwajcaria (25–26 stycznia 2018); wziął udział, jako pierwszy od 18 lat prezydent Stanów Zjednoczonych, w Światowym Forum Ekonomicznym w Davos. Wygłosił tam przemówienie, a także odbył spotkania z prezydentem Polski, Andrzejem Dudą i premier Wielkiej Brytanii, Theresą May. Kanada (8–9 czerwca 2018); wziął udział w szczycie grupy G7, odbywającym się w La Malbaie. Miał tam dwustronne spotkania z premierem Kanady, Justinem Trudeau i prezydentem Francji, Emmanuelem Macronem. Singapur (10–12 czerwca 2018); 11 czerwca spotkał się z premierem Singapuru, Lee Hsien Loongiem, z kolei następnego dnia odbył spotkanie z przywódcą Korei Północnej, Kim Dzong Unem. Belgia (10–12 lipca 2018); wziął udział w szczycie NATO w Brukseli, gdzie odbył dwustronne spotkania z sekretarzem generalnym NATO, Jensem Stoltenbergiem; prezydentem Francji, Emmanuelem Macronem i kanclerz Niemiec, Angelą Merkel. Wielka Brytania (12–15 lipca 2018); pierwszego dnia wraz z żoną Melanią wziął udział w uroczystym obiedzie z udziałem premier Theresy May w Blenheim Palace. Drugiego dnia najpierw złożył wizytę w Królewskiej Akademii Wojskowej w Sandhurst i spotkał się z Theresą May w jej rezydencji w Chequers, zaś później udał się na zamek w Windsorze, gdzie spotkał się z królową Elżbietą II. Pod koniec dnia pojechał do położonego w południowo-zachodniej Szkocji własnego klubu golfowego Turnberry, w którym spędził weekend. Finlandia (15–16 lipca 2018); wziął udział w , w ramach którego spotkał się w Pałacu Prezydenckim w Helsinkach z prezydentem Rosji, Władimirem Putinem. Odbył również spotkanie z prezydentem Finlandii, Saulim Niinistö. Francja (9–11 listopada 2018); 10 listopada odbył dwustronne spotkanie z prezydentem Emmanuelem Macronem w Pałacu Elizejskim. Na ten dzień wraz z żoną Melanią miał ponadto zaplanowaną wizytę na cmentarzu wojennym w Aisne-Marne, jednak wizyta została odwołana ze względu na – jak wyjaśnił Biały Dom w późniejszym oświadczeniu – „harmonogram i trudności logistyczne związane z pogodą”. Odwołanie wizyty wywołało krytykę, przede wszystkim na Twitterze. Następnego dnia wziął udział w obchodach Dnia Pamięci i zarazem 100. rocznicy zawarcia rozejmu kończącego I wojnę światową, zorganizowanych przy Łuku Triumfalnym w Paryżu. Odwiedził również amerykański cmentarz wojenny w Suresnes, na którym wygłosił przemówienie. Argentyna (29 listopada – 1 grudnia 2018); wziął udział w szczycie grupy G20, odbywającym się w Buenos Aires. Wraz z prezydentem Meksyku, Enrique Peñą Nieto i premierem Kanady, Justinem Trudeau podpisał tam amerykańsko-meksykańsko-kanadyjską umowę o wolnym handlu, odbył dwustronne spotkania z prezydentem Argentyny, Mauricio Macrim; premierem Australii, Scottem Morrisonem; kanclerz Niemiec, Angelą Merkel; prezydentem Korei Południowej, Mun Jae-inem i prezydentem Turcji, Recepem Tayyipem Erdoğanem oraz trójstronne spotkanie z premierem Indii, Narendrą Modim i premierem Japonii, Shinzō Abe. Uczestniczył ponadto w trwającej 2,5 godziny roboczej kolacji z przewodniczącym Chin, Xi Jinpingiem, a także odbył „nieformalną rozmowę” (jak określił to Biały Dom w oświadczeniu) z prezydentem Rosji, Władimirem Putinem. Irak (26 grudnia 2018); wraz z żoną Melanią odwiedził amerykańskich żołnierzy, stacjonujących w bazie lotniczej Al Asad, położonej w zachodniej części Iraku. Niemcy (26–27 grudnia 2018); wraz z żoną Melanią odwiedził amerykańskich żołnierzy, stacjonujących w bazie lotniczej Ramstein. Wietnam (26–28 lutego 2019); 27 lutego wziął udział w , w ramach którego spotkał się w hotelu Sofitel Legend Metropole w Hanoi z przywódcą Korei Północnej, Kim Dzong Unem. Tego samego dnia odbył ponadto w Pałacu Prezydenckim w Hanoi spotkanie z sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Wietnamu i prezydentem Wietnamu, Nguyễn Phú Trọngiem, z którym podpisał umowę handlową, a także spotkał się w biurze rządowym z premierem Wietnamu, Nguyễn Xuân Phúciem. Japonia (25–28 maja 2019); 26 maja wspólnie z premierem Shinzō Abe grał w golfa i oglądał turniej sumo. 27 maja wraz z żoną Melanią spotkał się w Pałacu Cesarskim w Tokio z cesarzem Naruhito. Został tym samym pierwszym zagranicznym przywódcą, z którym Naruhito odbył spotkanie od czasu zastąpienia na japońskim tronie cesarskim swojego ojca Akihito. Tego samego dnia odbył również oficjalne spotkanie z Shinzō Abe w Pałacu Akasaka. Wielka Brytania (3–5 czerwca 2019); 3 czerwca w godzinach porannych wraz z żoną Melanią spotkał się z ambasadorem Stanów Zjednoczonych w jego londyńskiej rezydencji Winfield House. Następnie małżonkowie udali się do Buckingham Palace, gdzie spotkali się z królową Elżbietą II, następcą tronu i księciem Walii Karolem oraz księżną Kornwalii Kamilą; w ogrodach Buckingham Palace Donald Trump wraz z księciem Karolem dokonał ponadto przeglądu oddziału gwardii królewskiej. Później Trumpowie zjedli lunch z rodziną królewską, w tym z księciem Sussexu Henrykiem. Następnie pojechali do Opactwa Westminsterskiego, gdzie razem z księciem Yorku Andrzejem złożyli wieniec na Grobie Nieznanego Wojownika, a także zwiedzili gmach Opactwa. Potem przybyli do Clarence House, gdzie mieli zaplanowaną herbatę z księciem Karolem i księżną Camillą, a następnie wrócili do Winfield House, z którego po kilku godzinach pojechali na wieczorny, państwowy bankiet z udziałem rodziny królewskiej w Buckingham Palace. 4 czerwca Donald Trump odbył dwustronne spotkanie z premier Theresą May w 10 Downing Street zakończone wspólną konferencją prasową w Foreign and Commonwealth Office. 5 czerwca uczestniczył w zorganizowanych w Portsmouth międzynarodowych obchodach 75. rocznicy lądowania w Normandii. Irlandia (5–6 czerwca 2019); 5 czerwca odbył dwustronne spotkanie z premierem Leo Varadkarem w salonie VIP portu lotniczego w Shannon. Następnie pojechał do swojego klubu golfowego w Doonbeg w hrabstwie Clare, w którym przebywał do następnego dnia. Francja (6 czerwca 2019); wraz z prezydentem Emmanuelem Macronem uczestniczył w zorganizowanej na amerykańskim cmentarzu wojennym w Colleville-sur-Mer ceremonii upamiętnienia 75. rocznicy lądowania w Normandii, podczas której przemawiał do zgromadzonych weteranów. Irlandia (6–7 czerwca 2019); po uroczystościach we Francji wrócił do swojego klubu golfowego w Doonbeg w hrabstwie Clare, w którym przebywał do następnego dnia. Japonia (27–29 czerwca 2019); wziął udział w szczycie grupy G20, odbywającym się w Osace. Na marginesie szczytu uczestniczył w ponadgodzinnej kolacji z premierem Australii, Scottem Morrisonem i śniadaniu roboczym z księciem koronnym Arabii Saudyjskiej, Muhammadem ibn Salmanem, a także odbył dwustronne spotkania z prezydentem Brazylii, Jairem Bolsonaro; przewodniczącym Chin, Xi Jinpingiem; prezydentem Rosji, Władimirem Putinem; kanclerz Niemiec, Angelą Merkel; premierem Indii, Narendrą Modim oraz prezydentem Turcji, Recepem Tayyipem Erdoğanem. Miał tam również trójstronne spotkanie z Narendrą Modim i premierem Japonii, Shinzō Abe. Korea Południowa (29–30 czerwca 2019); Pierwszego dnia spotkał się w Seulu z południowokoreańskimi przedsiębiorcami, a następnie odbył dwustronne spotkanie z prezydentem Korei Południowej, Mun Jae-inem w Błękitnym Domu. Drugiego dnia wziął udział w . W ramach niego najpierw spotkał się z Mun Jae-inem i południowokoreańskimi żołnierzami w obiektach wojskowych Koreańskiej Strefy Zdemilitaryzowanej. Następnie udał się do wspólnej strefy bezpieczeństwa, w której przywitał się z przywódcą Korei Pónocnej, Kim Dzong Unem, a potem na jego zaproszenie przeszedł z południowokoreańskiej strony linii demarkacyjnej na północnokoreańską – został tym samym pierwszym, urzędującym prezydentem Stanów Zjednoczonych, który stanął na północnokoreańskiej ziemi. Krótko po tym Donald Trump i Kim Dzong Un poszli razem na terytorium Korei Południowej, gdzie odbyli dwustronne spotkanie we Freedom House. Po trwającym około 50 minut spotkaniu Trump odprowadził Kima na terytorium Korei Północnej, po czym udał się do położonej na południe od Seulu bazy lotniczej Osan i wygłosił przemówienie do stacjonujących tam amerykańskich żołnierzy oraz ich rodzin. Korea Północna (30 czerwca 2019); po dotarciu do wspólnej strefy bezpieczeństwa w Koreańskiej Strefie Zdemilitaryzowanej, na zaproszenie Kim Dzong Una przeszedł z nim na odległość kilku kroków od linii demarkacyjnej na terytorium Korei Północnej. Obaj politycy uścisnęli tam sobie dłonie i wspólnie pozowali do zdjęć, po czym niedługo później poszli na terytorium Korei Południowej. Francja (24–26 sierpnia 2019); wziął udział w szczycie grupy G7, odbywającym się w Biarritz. Na marginesie szczytu miał dwustronne spotkania z premierem Australii, Scottem Morrisonem; premierem Wielkiej Brytanii, Borisem Johnsonem; premierem Kanady, Justinem Trudeau; premierem Japonii, Shinzō Abe; prezydentem Egiptu, Abd al-Fattahem as-Sisim; kanclerz Niemiec, Angelą Merkel i premierem Indii; Narendrą Modim. Uczestniczył także w zamykającej szczyt wspólnej konferencji prasowej z prezydentem Francji, Emmanuelem Macronem. Afganistan (28 listopada 2019); z okazji Dnia Dziękczynienia odwiedził amerykańskich żołnierzy, stacjonujących w bazie lotniczej Bagram. W bazie tej wygłosił przemówienie do żołnierzy, a także odbył dwustronne spotkanie z prezydentem Afganistanu, Aszrafem Ghanim. Wielka Brytania (2–4 grudnia 2019); wziął udział w szczycie NATO w Londynie, gdzie odbył dwustronne spotkania z sekretarzem generalnym NATO, Jensem Stoltenbergiem (w Winfield House); premierem Kanady, Justinem Trudeau; premier Danii, Mette Frederiksen; prezydentem Francji; Emmanuelem Macronem (w Winfield House); kanclerz Niemiec, Angelą Merkel i premierem Włoch, Giuseppe Conte. Wraz z żoną Melanią uczestniczył także w przyjęciu, zorganizowanym w Buckingham Palace przez królową Elżbietę II dla przywódców państw NATO. Szwajcaria (21–22 stycznia 2020); wziął udział w Światowym Forum Ekonomicznym w Davos. Wygłosił tam przemówienie, a także odbył dwustronne spotkania z prezydent Szwajcarii, Simonettą Sommarugą; przewodniczącą Komisji Europejskiej, Ursulą von der Leyen; premierem Pakistanu, Imranem Khanem; prezydentem Iraku, Barhamem Salihem i prezydentem Kurdystanu, Nechirvanem Barzanim. Indie (24–25 lutego 2020); pierwszego dnia wraz z żoną Melanią i premierem Narendrą Modim uczestniczył w zorganizowanym na stadionie Sardar Patel Stadium w Ahmadabadzie wiecu powitalnym o nazwie Namaste Trump z udziałem liczącej 125 tysięcy osób publiczności, a następnie razem z Melanią odwiedził położony 5 km na północ od centrum Ahmadabadu budynek Sabarmati Ashram, będący w latach 1917–1930 domem Mahatmy Gandhiego podczas indyjskiej walki o wolność oraz znajdujące się w Agrze mauzoleum Tadź Mahal. Drugiego dnia najpierw uczestniczył w ceremonii powitalnej w Rashtrapati Bhavan, następnie przeprowadził serię spotkań z Narendrą Modim i innymi urzędnikami rządowymi, a także indyjskimi biznesmenami, których chciał przekonać do większego inwestowania w Stanach Zjednoczonych, a potem wraz z żoną wziął udział w państwowym bankiecie, wydanym na jego cześć w Rashtrapati Bhavan przez prezydenta Rama Natha Kovinda. Stanowisko w sprawie Krymu i wojny w Donbasie W czasie wyborów prezydenckich Donald Trump był niezdecydowany w kwestii jednostronnie wcielonego do Rosji, a wcześniej należącego do Ukrainy, Krymu. W wywiadzie dla ABC News zapowiedział możliwość uznania Krymu za rosyjski i wzięcie pod uwagę woli samych mieszkańców terytorium. Jego słowa zostały wówczas potępione przez premiera Ukrainy Arsenija Jaceniuka i ukraińskiego ministra spraw wewnętrznych Arsena Awakowa. 2 lutego 2017 spotkał się z opozycjonistką i byłą premier Ukrainy Julią Tymoszenko w czasie Narodowego Śniadania Modlitewnego. Jednym z tematów ich rozmów były sankcje nałożone na Rosję przez administrację Baracka Obamy i sprawa Krymu. Tego samego dnia ambasador Stanów Zjednoczonych przy ONZ Nikki Haley zapowiedziała, że zniesienie sankcji jest uzależnione od tego czy Rosja zwróci Krym Ukrainie. 5 lutego 2017 Trump przeprowadził telefoniczną rozmowę z prezydentem Ukrainy Petrem Poroszenko. Biały Dom oświadczył, że rozmowa dotyczyła przywrócenia pokoju na granicy ukraińsko-rosyjskiej, a biuro prezydenta Poroszenki zakomunikowało, że obaj przywódcy zwrócili szczególną uwagę na kwestię rozwiązania sytuacji w Donbasie i przedyskutowali wzmocnienie strategicznego partnerstwa między Stanami Zjednoczonymi, a Ukrainą. 14 lutego 2017 rzecznik prasowy Białego Domu Sean Spicer potwierdził, że wypowiedź Nikki Haley na temat Krymu jest również stanowiskiem administracji Donalda Trumpa. Powiedział też, że prezydent oczekuje od Rosji zwrotu Krymu Ukrainie. 20 czerwca 2017 Donald Trump odbył w Białym Domu spotkanie z Petrem Poroszenko, podczas którego potwierdził swoje okazane w trakcie wcześniejszej rozmowy telefonicznej poparcie dla pokojowego rozwiązania konfliktu na wschodniej Ukrainie. Nie wspomniał jednak nic o roli Rosji w owym konflikcie, co miało szczególny wydźwięk w obliczu nałożenia tego samego dnia przez Departament Skarbu kolejnych sankcji na Rosję w związku z sytuacją w Donbasie. Według dwóch dyplomatycznych źródeł przedsiębiorstwa mediowego BuzzFeed, podczas szczytu grupy G7 w Kanadzie w 2018 Trump miał powiedzieć obecnym tam światowym przywódcom w trakcie kolacji, że Krym należy do Rosji, gdyż „wszyscy tam mówią po rosyjsku”. Miał także stwierdzić, że „Ukraina jest jednym z najbardziej skorumpowanych państw na świecie” i zastanawiać się, dlaczego przywódcy stanęli po jej stronie w sporze z Rosją. Relacje z Chinami Podczas kampanii prezydenckiej w 2016 Donald Trump wskazywał handel między Stanami Zjednoczonymi a Chinami i umożliwiające go umowy jako główną przyczynę utraty miejsc pracy w amerykańskim sektorze produkcyjnym, a także utraty własności intelektualnej. Twierdził, że Chiny są odpowiedzialne za „największą kradzież w historii świata” i potępił deficyt w handlu z Państwem Środka, który w 2016 wyniósł około 346 miliardów dolarów. Oświadczył także: „Nie możemy dalej pozwalać Chinom na gwałcenie naszego kraju”. Opierając się na kreowanym przez Trumpa wizerunku dealmakera (pol. „twórca umów”) jego sztab kampanijny opublikował strategię reformy stosunków handlowych USA–Chiny, w której ówczesny kandydat na prezydenta zobowiązał się do „zawarcia lepszej umowy z Chinami, która pomoże konkurować amerykańskim działalnościom gospodarczym i pracownikom”. Trump przedłożył w niej także czteroczęściowy plan zawarcia takiej umowy: ogłoszenie Chin manipulatorem walutowym; konfrontacja z Chinami w kwestii własności intelektualnej i wymuszonego transferu technologii; zakończenie stosowania przez Chiny subsydiów eksportowych, a także poluzowanie norm pracowniczych i środowiskowych oraz obniżenie stawki podatku dochodowego od osób prawnych w celu uczynienia amerykańskiego sektora produkcyjnego bardziej konkurencyjnym. Po objęciu urzędu prezydenta Donald Trump starał się bezpośrednio angażować Pekin w rozwiązanie problemów strukturalnych, dotyczących chińskiej polityki gospodarczej. Już w kwietniu 2017 spotkał się z przewodniczącym Chin Xi Jinpingiem w swojej rezydencji Mar-a-Lago, gdzie obaj przywódcy uzgodnili 100-dniowy plan negocjacji handlowych, mających zwiększyć eksport Stanów Zjednoczonych i zmniejszyć deficyt tego kraju w handlu z Państwem Środka. W następnym miesiącu Chiny nieznacznie zgodziły się otworzyć swoją gospodarkę na amerykańskie firmy i usługi w zamian za większy dostęp do handlu dwustronnego z USA oraz uznanie przez to państwo chińskiej inicjatywy jednego pasa i jednej drogi. Jednak kolejne negocjacje USA–Chiny spaliły na panewce, gdy Waszyngton naciskał na Pekin w sprawie dalszych ustępstw, który z kolei reagował odpieraniem amerykańskiej presji. Ustalony w Mar-a-Lago okres 100 dni dobiegł końca w lipcu 2017 roku i nie miał konkluzji w postaci umowy, konferencji prasowej czy wspólnego oświadczenia z pierwszego spotkania Amerykańsko-Chińskiego Kompleksowego Dialogu Gospodarczego (ang. U.S.–China Comprehensive Economic Dialogue). Wkrótce Trump rozpoczął wojnę handlową z Chinami w celu wywarcia presji na Pekin, aby ten wprowadził znaczące zmiany w tych elementach swojego systemu gospodarczego, które ułatwiają nieuczciwe chińskie działania handlowe, takie jak wymuszony transfer technologii, ograniczony dostęp do rynku, kradzież własności intelektualnej i subsydia dla kontrolowanych przez państwo przedsiębiorstw. Trump argumentował, że jednostronnie wprowadzone cła zmniejszą deficyt w handlu Stanów Zjednoczonych z Chinami i spowodują, że firmy sprowadzą z powrotem miejsca pracy w przemyśle wytwórczym do USA. Między lipcem 2018 a sierpniem 2019 Stany Zjednoczone ogłosiły plany nałożenia ceł na chińskie produkty o wartości ponad 550 miliardów dolarów, a Chiny w odwecie wprowadziły cła na towary ze Stanów Zjednoczonych o wartości ponad 185 miliardów dolarów. W ramach wojny handlowej administracja Trumpa nałożyła także sankcje na amerykańskie firmy zaopatrujące w swoją technologię chiński koncern Huawei oraz podjęła działania uderzające w chińskich naukowców i studentów na amerykańskich uczelniach. Wojna handlowa spowodowała problemy gospodarcze po obu stronach i doprowadziła do przekierowania przepływów handlowych z dala od Chin oraz Stanów Zjednoczonych. Przyczyniła się także do zahamowania wzrostu gospodarczego USA, zamrożenia inwestycji, zmniejszenia zatrudnienia przez firmy, bankructwa wielu rolników oraz spadku dochodów sektorów produkcji i transportu, niewidzianego w Stanach Zjednoczonych od ostatniego kryzysu finansowego. Jeszcze przed akcją wzajemnego nakładania ceł na towary, w kwietniu 2018 Donald Trump chwalił wygłoszone wówczas przez Xi Jinpinga na spotkaniu organizacji Boao Forum for Asia dotyczące handlu przemówienie, w którym chiński przywódca potwierdził obietnice otwarcia sektora bankowego i produkcyjnego w swoim kraju. Trump przemówienie to skomentował na Twitterze w następujący sposób: „Jestem bardzo wdzięczny za miłe słowa prezydenta Chin Xi w sprawie ceł i barier samochodowych, a także za jego oświecenie w sprawie własności intelektualnej oraz transferu technologii. Razem zrobimy wielkie postępy!”. Jednak w trakcie działań związanych z wojną handlową, w sierpniu 2019 Trump zmienił znacząco swoje podejście do Xi Jinpinga i Chin, nazywając chińskiego przewodniczącego „wrogiem” (jeszcze miesiąc wcześniej na Twitterze określił go jako „swojego przyjaciela” i pochwalił jego przywództwo), a ponadto w serii tweetów nakazał amerykańskim firmom porzucić Chiny i oświadczył, że USA „byłyby znacznie lepsze” bez powiązań handlowych z Państwem Środka. Podobną zmienność w stosunku do Xi Jinpinga i Chin Trump wykazał też w sprawie pandemii COVID-19: początkowo, w styczniu 2020 wielokrotnie chwalił Chiny za , jednak później, w marcu 2020 zaostrzył swoją retorykę wobec Chin, mówiąc, że Pekin powinien działać szybciej, aby odpowiednio wcześnie ostrzec świat przed pandemią. W czerwcu 2020 Trump w rozmowie z portalem Axios powiedział, że odstąpił od nakładania kolejnych sankcji na chińskich urzędników w związku z przetrzymywaniem muzułmańskich Ujgurów z regionu Sinciang w obozach reedukacyjnych, gdyż znajdował się „w środku umowy handlowej” z Chinami – jej tzw. pierwszą fazę podpisał wraz z chińskim wicepremierem Liu He 15 stycznia tego roku. Jednak w lipcu 2020 administracja Trumpa nałożyła sankcje na wielu wysokich rangą chińskich urzędników za łamanie praw Ujgurów. Relacje z Iranem W reakcji na przeprowadzony przez Iran 29 stycznia 2017 test pocisku balistycznego średniego zasięgu oraz wspieranie przez ten kraj rebeliantów Huti uczestniczących w wojnie domowej w Jemenie 3 lutego 2017 administracja Donalda Trumpa nałożyła sankcje na dziesiątki firm i 13 osób, w tym chińskie podmioty podejrzane o dostarczanie części wykorzystywanych w irańskim programie rozwoju pocisków rakietowych. 8 maja 2018 Trump z porozumienia nuklearnego z Iranem, zawartego w 2015 m.in. z udziałem USA, Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii, które zniosło większość amerykańskich i międzynarodowych sankcji gospodarczych nałożonych na Iran w zamian za zgodę tego państwa na ograniczenia swojego programu nuklearnego, uniemożliwiające stworzenie bomby oraz wprowadzające rygorystyczne kontrole. Posunięcie Trumpa zostało skrytykowane przez jego poprzednika Baracka Obamę, którego administracja negocjowała porozumienie, natomiast premier Izraela Binjamin Netanjahu przyjął je z zadowoleniem, określając jako „historyczny ruch” i „odważne przywództwo”. Trump, który podczas swojej kampanii prezydenckiej wielokrotnie krytykował porozumienie z Iranem, uzasadnił wycofanie Stanów Zjednoczonych z niego informacjami z dokumentów opublikowanych niedawno przez Netanjahu, według których Iran próbował skonstuować bombę atomową już przed 2003. Chociaż nie przedstawił żadnych dowodów na naruszenie przez Iran umowy z 2015, powiedział, że kraj ten wyraźnie kłamał w przeszłości i dlatego nie można mu ufać. Na początku 2020 Trump podjął decyzję o przeprowadzeniu nalotu wojskowego na lotnisko w Bagdadzie, w którym zginęli m.in. irański generał Ghasem Solejmani, dowódca elitarnych sił Ghods i Abu Mahdi al-Muhandis, jeden z dowódców irackich milicji. W reakcji na zabicie Solejmaniego irański minister spraw zagranicznych Mohammad Dżawad Zarif nazwał amerykański atak aktem „międzynarodowego terroryzmu” i ostrzegł, że jest to „skrajnie niebezpieczna i głupia eskalacja”. Trump natomiast podczas przemówienia do dziennikarzy kilka godzin po ataku podkreślał, że nie chce wojny, jednak 8 stycznia 2020 napisał na Twitterze, że Stany Zjednoczone mogą zaatakować 52 ważne dla Iranu i irańskiej kultury miejsca, jeśli państwo to w ramach odwetu za śmierć Solejmaniego przeprowadzi atak na osobę lub cel z USA. Także 8 stycznia Iran wystrzelił kilkanaście pocisków balistycznych w dwie amerykańskie bazy wojskowe w Iraku, co najwyższy przywódca Iranu Ali Chamenei nazwał „spoliczkowaniem” Stanów Zjednoczonych i dodał, że „skorumpowana obecność” USA w regionie powinna się skończyć. Po ataku, w którym nie było żadnych ofiar śmiertelnych (wbrew informacjom podawanym początkowo przez irańską telewizję państwową o zabiciu 80 „amerykańskich terrorystów”), Trump zbagatelizował obrażenia mózgu, jakich doznało 39 stacjonujących w bazach żołnierzy − prawie dwa lata później armia amerykańska zatwierdziła dla tych żołnierzy nagrody Purpurowego Serca. W sierpniu 2020 administracja Donalda Trumpa bezskutecznie próbowała uruchomić na Radzie Bezpieczeństwa ONZ mechanizm przywrócenia sankcji ONZ na Iran, uzgodniony w ramach porozumienia nuklearnego z Iranem, którego stroną Stany Zjednoczone już wówczas nie były. Relacje z Rosją W grudniu 2018 administracja Donalda Trumpa poinformowała Kongres o zamiarze zniesienia sankcji nałożonych przez siebie w kwietniu tego samego roku na przedsiębiorstwa kontrolowane przez rosyjskiego oligarchę Olega Dieripaskę, w tym koncern aluminiowy Rusal, jako, że Dieripaska zgodził się zmniejszyć swoje udziały w En+ Group, holdingu kontrolującym Rusal, z około 70% do 44,95%. Na rzecz zniesienia tych sankcji, będących najcięższymi karami nałożonymi na rosyjskie podmioty od czasu rosyjskiej aneksji Krymu w 2014 w administracji Trumpa mocno lobbował sam holding En+ Group. W dodatku, jak wynikało z dokumentów, sam Dieripaska miał powiązania z szefem kampanii prezydenckiej Trumpa Paulem Manafortem. Wielu członków Kongresu kwestionowało decyzję administracji Trumpa o zniesieniu sankcji, a przywódca Demokratów w Senacie Chuck Schumer wprowadził pod głosowanie rezolucję sprzeciwiającą się planom administracji. W styczniu 2019 zdominowany przez Republikanów Senat odrzucił prosankcyjną rezolucję, a sama administracja Trumpa naciskała na republikańskich prawodawców, aby nie popierali tej ustawy. Przed wyjazdem na odbywający się w 2019 szczyt grupy G7 Trump stwierdził w rozmowie z dziennikarzami, że Rosja powinna zostać przywrócona do grupy G7 (G8), ponieważ „powinniśmy ją mieć przy stole negocjacyjnym. 2 sierpnia 2019 administracja Trumpa ogłosiła, że zakończyła proces wycofywania Stanów Zjednoczonych z traktatu o całkowitej likwidacji pocisków rakietowych krótkiego i średniego zasięgu (ang. Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty, INF Treaty), podpisanego przez przywódców USA i ówczesnego ZSRR (po rozpadzie ZSRR stroną traktatu była Rosja) w 1987. Zamiar wycofania Stanów Zjednoczonych z tej umowy Trump nieformalnie zapowiedział rok wcześniej, w następstwie powtarzających się od kilku lat amerykańskich zarzutów wobec Rosji o złamanie postanowień traktatu. Donald Trump wielokrotnie chwalił prezydenta Rosji Władimira Putina jako silnego przywódcę, który zrobił dobre rzeczy dla swojego kraju, a zapytany kiedyś przez dziennikarza Fox News czy rosyjski prezydent był zabójcą w odniesieniu do powtarzających się zabójstw przywódców opozycji i niezależnych dziennikarzy w Rosji, Trump bronił Putina, mówiąc: „Jest wielu zabójców. Myślisz, że nasz kraj jest taki niewinny?”. Czasami zdarzało mu się jednak krytykować Putina (jak np. w 2018, gdy na Twitterze obwinił rosyjskiego przywódcę za śmiertelny atak z użyciem broni chemicznej w Syrii, stwierdzając, że ten wspierał do spółki z Iranem „zwierzę Asada”), czy dokonywać działań uderzających w Rosję (w 2018 nakazał wydalenie 60 rosyjskich dyplomatów z USA zidentyfikowanych jako agentów wywiadu swojego kraju oraz zamknięcie konsulatu Rosji w Seattle, z kolei w 2019 podpisał ustawę nakładającą sankcje na każdą firmę pomagającą rosyjskiemu państwowemu przedsiębiorstwu Gazprom dokończyć budowę gazociągu Nord Stream 2). Na wspólnej konferencji prasowej z prezydentem Rosji po spotkaniu z nim w ramach w Helsinkach w lipcu 2018 Trump odniósł się do sprawy rosyjskiej ingerencji w amerykańskie wybory prezydenckie w 2016 stwierdzeniem, że nie widzi żadnego powodu, by wierzyć, że Rosja ingerowała w przebieg wyborów na jego korzyść, wbrew wnioskom przedstawionym mu przez amerykański kontrwywiad. Podkreślił przy tym, że Władimir Putin „niezwykle mocno” odrzucał te zarzuty, a także powiedział, że śledztwo w tej sprawie, prowadzone w USA przez specjalnego prokuratora Roberta Muellera jest „katastrofą dla naszego kraju” i negatywnie oddziałuje na relacje amerykańsko-rosyjskie. Słowa Trumpa z konferencji w Helsinkach spotkały się z wyrazami krytyki i oburzenia w Stanach Zjednoczonych, zarówno ze strony polityków z obu stron sceny politycznej, jak i dziennikarzy najważniejszych mediów. Jego administracja wykazała się ponadto motywowaną brakiem dowodów bezczynnością w ujawnionej na początku 2020 sprawie rzekomych nagród pieniężnych, jakie Rosjanie mieli oferować talibskim bojownikom za zabijanie amerykańskich i sojuszniczych żołnierzy służących w Afganistanie. Relacje z Turcją Po ogłoszeniu wstępnych wyników odbytego 16 kwietnia 2017 referendum konstytucyjnego w Turcji, przesądzającego o wzmocnieniu władzy Recepa Tayyipa Erdoğana, Donald Trump pogratulował tureckiemu prezydentowi sukcesu. 7 października 2019 Stany Zjednoczone wycofały wojska z północnej Syrii, zostawiając Kurdów, swoich dawnych sojuszników w czasie międzynarodowej interwencji przeciwko Państwu Islamskiemu, bez ochrony. Jednocześnie świadomy możliwej interwencji Turcji w tym regionie Trump zagroził, że jeżeli Turcja „posunie się za daleko” to „zniszczy ją gospodarczo”. 9 października Turcja zaatakowała region w ramach operacji „Źródło pokoju”. Trump w odpowiedzi ogłosił publicznie, że ta sprawa nie dotyczy Stanów Zjednoczonych i zasugerował, że Kurdowie mogą być częściowo sami sobie winni. Mimo to, 15 października nałożył sankcje na Turcję za możliwe zbrodnie przeciwko Kurdom. Zniósł je 22 października, po wstrzymaniu operacji „Źródło pokoju”. Relacje z Kubą 16 czerwca 2017, podczas przemówienia w Miami Donald Trump ogłosił przywrócenie części ograniczeń związanych z nawiązywaniem kontaktów biznesowych i podróżami na Kubę, które zostały zniesione przez administrację Baracka Obamy w ramach ocieplenia stosunków amerykańsko-kubańskich. Relacje z Arabią Saudyjską Arabia Saudyjska była celem pierwszej prezydenckiej wizyty zagranicznej Donalda Trumpa. W ramach niej, w maju 2017 Trump podpisał z królem Salmanem umowę zbrojeniową, przewidującą natychmiastową sprzedaż do Arabii Saudyjskiej amerykańskiej broni o wartości 109,7 miliarda dolarów i sprzedaż w ciągu następnej dekady broni o łącznej wartości 350 miliardów dolarów. W marcu 2018 książę koronny Arabii Saudyjskiej Muhammad ibn Salman odbył dłuższą podróż po miastach Stanów Zjednoczonych (tj. m.in. Nowy Jork, Boston, Houston i Los Angeles) mającą na celu rozwijanie inwestycji. W ramach niej 21 marca spotkał się także w Białym Domu z Donaldem Trumpem, z którym omówił podpisaną w poprzednim roku umowę zbrojeniową (amerykański prezydent powiedział później, że realizowana w oparciu o jej zapisy sprzedaż uzbrojenia przyczyniła się do stworzenia 40 tysięcy miejsc pracy w USA), a także przedyskutował podjęcie dodatkowych kroków w celu rozwiązania problemu jemeńskiej wojny domowej, w której w 2015 dowodzona przez Arabię Saudyjską międzynarodowa koalicja przeciwko wspieranym przez Iran rebeliantom Huti, odpowiedzialnym za wywołanie konfliktu. Administracja Donalda Trumpa wcześniej udzieliła koalicji ograniczonego wsparcia wywiadowczego i logistycznego, a podczas rozmowy Trumpa z Muhammadem ibn Salmanem amerykański Senat debatował nad ostatecznie odrzuconą rezolucją dotyczącą zakończenia wsparcia. W połowie października 2018 Donald Trump podczas wizyty w stanie Arizona uznał za wiarygodne wyjaśnienia Saudyjskiej Agencji Prasowej dotyczące zaginionego od 2 tygodni dziennikarza Dżamala Chaszukdżiego, według których zginął on podczas kłótni i bójki z wieloma osobami w konsulacie Arabii Saudyjskiej w Stambule. Podkreślił przy tym, że nie chce publicznie podważać oficjalnego stanowiska saudyjskich władz w tej sprawie, jednocześnie zwracając uwagę na fakt, że nie jest ona do końca wyjaśniona i że wolałby, aby ewentualne sankcje wobec Rijadu nie objęły anulowania zamówień wojskowych, gdyż kosztowałoby to setki tysięcy amerykańskich miejsc pracy. Po dokonanym 14 września 2019 , o który Waszyngton i Rijad obwiniły Iran, administracja Donalda Trumpa podjęła decyzję o rozmieszczeniu na terenie Arabii Saudyjskiej 3000 dodatkowych amerykańskich żołnierzy, w tym eskadr myśliwskich, a także wysłaniu do królestwa dwóch dodatkowych baterii systemu rakietowego Patriot i jednego systemu antybalistycznego THAAD. Relacje z Izraelem Jeszcze na etapie kampanii wyborczej Donald Trump podkreślał zarówno w reklamie organizacji Conservative Solutions Project, jak i w rozmowach z dziennikarzami różnych mediów, że w konflikcie pomiędzy Izraelem, a Palestyną chciałby zachować neutralność w ewentualnych negocjacjach pokojowych pomiędzy tymi państwami. Zapowiedzi te stały jednakowoż w sprzeczności z udzieleniem przez niego w 2013 poparcia walczącemu o reelekcję premierowi Izraela, Binjaminowi Netanjahu i wypowiedzianym wtedy stwierdzeniem: „Jestem wielkim fanem Izraela”. W maju 2017 podczas oficjalnej wizyty w Izraelu jako pierwszy prezydent Stanów Zjednoczonych w historii Trump odwiedził znajdującą się w Jerozolimie Ścianę Płaczu, będącą jednym z najświętszych miejsc judaizmu. W grudniu 2017 Trump oficjalnie uznał Jerozolimę za stolicę Izraela i wydał Departamentowi Stanu polecenie rozpoczęcia procedury przenoszenia amerykańskiej ambasady do tego miasta, na mocy uchwalonej w 1995 ustawy o ambasadzie w Jerozolimie. 25 marca 2019 zadeklarował z kolei uznanie przez USA Wzgórz Golan jako części terytorium Izraela. Decyzje w sprawie Jerozolimy i Wzgórz Golan spotkały się z krytyką ważnych muzułmańskich polityków, a także z masowymi protestami mieszkańców krajów Bliskiego Wschodu. Relacje z Koreą Północną W trakcie kampanii prezydenckiej Donald Trump sugerował, że zaakceptowałby stworzenie własnej broni jądrowej przez Japonię, aby mogła w ten sposób wywierać nacisk na mającą ambicje nuklearne Koreę Północną. W lipcu 2017 władze tego kraju przeprowadziły próbne wystrzelenie międzykontynentalnego pocisku balistycznego, który, zdaniem eksperta z organizacji Union of Concerned Scientists byłby w stanie dolecieć do największych amerykańskich miast, takich jak Los Angeles, Denver i Chicago; możliwe, że dotarłby również do Nowego Jorku i Bostonu. Miesiąc później Trump w oficjalnym oświadczeniu stwierdził, że dalsze prowokacje ze strony Korei Północnej spotkają się z „ogniem i furią, jakich świat jeszcze nie widział” – w odpowiedzi na to północnokoreańskie władze zagroziły wystrzeleniem pocisków w stronę wyspy Guam, na której znajduje się baza amerykańskiego wojska. Na początku listopada 2017, Trump w udzielonym w przeddzień wyjazdu w swoją pierwszą prezydencką podróż po Azji wywiadzie dla telewizji Fox News Channel powiedział, że „dużemu problemowi”, jaki stanowi Korea Północna powinny przeciwstawić się Chiny wraz z „państwem wojowników”, czyli Japonią. Na początku stycznia 2018 Donald Trump nazwał przywódcę Korei Północnej „małym, rakietowym człowiekiem”, z kolei Kim Dzong Un określił Trumpa jako „psychicznie obłąkanego, amerykańskiego starca”. Na początku marca 2018 Biały Dom potwierdził planowanie spotkania Donalda Trumpa z Kim Dzong Unem, który zmieniwszy postawę wobec Stanów Zjednoczonych wyraził gotowość do rozmów. Pod koniec maja Trump odwołał spotkanie po tym, gdy północnokoreańskie władze nazwały wiceprezydenta Mike’a Pence’a „politycznym manekinem” w reakcji na jego stwierdzenie, że Kim Dzong Un może podzielić los obalonego przywódcy Libii, Mu’ammara al-Kaddafiego. Ostatecznie, 12 czerwca 2018 w Singapurze odbyło się pierwsze spotkanie przywódców Stanów Zjednoczonych i Korei Północnej, zakończone podpisaniem wstępnego porozumienia. Trump w trakcie swojej prezydentury jeszcze dwukrotnie spotkał się z Kim Dzong Unem: 27 lutego 2019 w ramach w Hanoi i 30 czerwca tego roku podczas zorganizowanego w Koreańskiej Strefie Zdemilitaryzowanej (wówczas na kilka minut przeszedł wraz z Kimem na północnokoreańską stronę linii demarkacyjnej zostając tym samym pierwszym w historii urzędującym prezydentem USA, który znalazł się na terytorium Korei Północnej). Spotkanie w Hanoi zakończyło się fiaskiem, bez spodziewanego przez Trumpa podpisania umowy dotyczącej nuklearnego rozbrojenia Korei Północnej w zamian za zniesienie amerykańskich sankcji, natomiast na spotkaniu w Koreańskiej Strefie Zdemilitaryzowanej obaj przywódcy zgodzili się na wznowienie relacji dyplomatycznych. Krótko po spotkaniu w Hanoi, w marcu 2019 Trump ogłosił na Twitterze, że nakazał wycofanie nowo nałożonych tego samego dnia przez Departament Skarbu dodatkowych sankcji na Północ. W październiku 2019 doszło do załamania się amerykańsko-północnokoreańskich negocjacji prowadzonych przez oddelegowanych negocjatorów w ambasadzie Korei Północnej w Sztokholmie. Chociaż głównym powodem spotkań Trumpa z Kimem było dążenie do denuklearyzacji Korei Północnej, w 2020 poufne szacunki i niezależni od amerykańskich władz eksperci konkludowali, że arsenał atomowy Północy jest znacznie większy niż przed pierwszym ze spotkań dwa lata wcześniej. Życie publiczne po prezydenturze 28 lutego 2021 Donald Trump wziął udział w corocznej konferencji politycznej środowisk konserwatywnych Conservative Political Action Conference, co stanowiło jego pierwsze publiczne wystąpienie po odejściu z urzędu prezydenta Stanów Zjednoczonych. Podczas konferencji, wyjątkowo zorganizowanej w Orlando (dotychczas odbywała się w Waszyngtonie), Trump wygłosił ponadgodzinne przemówienie, w którym mówił m.in. o przyszłości Partii Republikańskiej i ruchu konserwatywnego. Zapewnił także, że nie ma w planach założenia nowej partii politycznej, co podkreślił stwierdzeniem: „Mamy Partię Republikańską. Będzie zjednoczona i silniejsza niż kiedykolwiek wcześniej. Nie zakładam nowego ugrupowania”, a ponadto skrytykował swojego następcę Joego Bidena mówiąc, że „miał najbardziej katastrofalny pierwszy miesiąc spośród wszystkich współczesnych prezydentów”. W lutym 2021 Trump założył firmę medialno-technologiczną Trump Media & Technology Group (TMTG). 20 października 2021 TMTG zawarła umowę o fuzji z Digital World Acquisition Corp. (DWAC), dzięki czemu oba podmioty utworzyły spółkę publiczną notowaną na giełdzie. 21 lutego 2022 spółka uruchomiła podobną do serwisu Twitter platformę społecznościową Truth Social, dostępną w sklepie cyfrowym App Store. 26 czerwca 2021 wystąpił na wiecu z udziałem kilkutysięcznej publiczności w Wellington w stanie Ohio. Było to jego pierwsze duże zgromadzenie publiczne od czasu waszyngtońskiego wiecu Save America z 6 stycznia 2021, którego następstwem były zamieszki na Kapitolu Stanów Zjednoczonych. W Wellington Trump powtórzył swoje tezy o sfałszowanych głosach w wyborach w 2020, a także zaatakował republikańskich urzędników za odmowę poparcia jego wysiłków na rzecz obalenia wyników wyborów. 24 lipca 2021 wygłosił przemówienie na szczycie studenckim Turning Point Action w Phoenix w stanie Arizona. Sprawa przetrzymywania dokumentów z czasów prezydentury W maju 2021 jeden z urzędników Narodowej Administracji Archiwów i Dokumentów (National Archives and Records Administration, NARA), federalnej agencji zajmującej się przechowywaniem materiałów rządowych, spostrzegł, że kilka ważnych dokumentów z czasów prezydentury Donalda Trumpa nie zostało przekazanych NARA przed opuszczeniem przez Trumpa Białego Domu. Niedługo później prawnik NARA skontaktował się z zespołem Trumpa w celu ustalenia lokalizacji brakujących materiałów. Jednocześnie NARA poinformowała w oświadczeniu medialnym, że pod koniec prezydentury Trumpa otrzymała zbiór dokumentów, spośród których wiele zostało podartych, a następnie sklejonych taśmą, ponadto były też takie, które po podarciu nigdy nie doczekały się sklejenia. W połowie stycznia 2022 agencji udało się odzyskać 15 pudeł z dokumentami zabranymi z Białego Domu pod koniec kadencji przez Trumpa, wśród których znajdowała się m.in. korespondencja z północnokoreańskim przywódcą Kim Dzong Unem oraz list gratulacyjny od ustępującego prezydenta USA Baracka Obamy. NARA poinformowała, że zwrot materiałów negocjowała z prawnikami Trumpa przez cały 2021 rok. W lutym 2022 NARA zwróciła się do Departamentu Sprawiedliwości o zbadanie sposobu, w jaki Trump obchodził się z dokumentami Białego Domu i czy naruszył ustawę o dokumentach prezydenckich (Presidential Records Act) oraz inne przepisy dotyczące informacji niejawnych. Ustawa o dokumentach prezydenckich wymaga, aby wszystkie dokumenty utworzone przez urzędującego prezydenta USA zostały przekazane Narodowej Administracji Archiwów i Dokumentów po zakończeniu urzędowania. 7 kwietnia 2022 media doniosły, że prokuratorzy wszczęli śledztwo w sprawie niewłaściwego obchodzenia się przez Trumpa z tajnymi dokumentami. 3 czerwca śleczy federalni, w tym wysoki rangą urzędnik kontrwywiadu Departamentu Sprawiedliwości, odwiedzili Trumpa w jego rezydencji Mar-a-Lago na Florydzie, aby zająć się wezwaniem do sądu w sprawie pozostałych dokumentów niejawnych. Na miejscu prawnicy Trumpa przekazali śledczym 38 tajnych dokumentów, które znaleźli, a jedna z prawniczek byłego prezydenta złożyła oświadczenie pod przysięgą, że w Mar-a-Lago nie ma już żadnych niejawnych materiałów. 8 sierpnia 2022 agenci FBI przeszukali rezydencję Mar-a-Lago i znaleźli ogółem jedenaście zestawów tajnych dokumentów – w sumie FBI zabrało po przeszukaniu około 20 pudeł z rzeczami z Mar-a-Lago, w tym segregatory ze zdjęciami, informacje o prezydencie Francji i różne tajne materiały. Jeden ze znalezionych zestawów dokumentów był wymieniony jako Various classified TS/SCI documents („Różne tajne dokumenty TS/SCI”), co stanowi wysoce tajną kategorię tajemnic rządowych. Znaleziono także trzy komplety dokumentów sklasyfikowanych jako tajne oraz trzy komplety dokumentów sklasyfikowanych jako poufne – najniższy stopień tajności. 12 sierpnia prokurator generalny Merrick Garland podczas konferencji prasowej po raz pierwszy oficjalnie potwierdził fakt przeszukania cztery dni wcześniej posiadłości Donalda Trumpa. Ujawniony został wówczas także nakaz przeszukania budynku, który osobiście zatwierdził Garland, a 5 sierpnia podpisał sędzia federalny Bruce Reinhart. Z jego treści wynika, że federalne służby egzekwowania prawa prowadziły śledztwo w sprawie Trumpa w związku z usuwaniem lub niszczeniem dokumentów, utrudnianiem działania wymiaru sprawiedliwości i naruszeniem ustawy o szpiegostwie (Espionage Act). 18 listopada 2022 Garland wyznaczył Jacka Smitha jako specjalnego prokuratora do przejęcia dwóch głównych dochodzeń karnych z udziałem Donalda Trumpa: tego dotyczącego przetrzymywania wrażliwych dokumentów rządowych w swoim domu i tego badającego jego rolę w wydarzeniach poprzedzających atak na Kapitol Stanów Zjednoczonych z 6 stycznia 2021. Akty oskarżenia Akt oskarżenia z 30 marca 2023 30 marca 2023 biuro potwierdziło, że wielka ława przysięgłych w Nowym Jorku przegłosowała postawienie Donalda Trumpa w stan oskarżenia w związku z 34 zarzutami dotyczącymi fałszowania dokumentacji biznesowej. Zarzuty były efektem wielomiesięcznej pracy prokuratora okręgowego Manhattanu Alvina Bragga i jego zespołu śledczego, skoncentrowanej na sprawdzeniu, czy Trump sfałszował dokumentację biznesową w sposób, który mógłby stanowić naruszenie finansów kampanii prezydenckiej w 2016. Według śledczych czeki, które Trump wypisał swojemu prawnikowi Michaelowi Cohenowi za usługi prawne podczas kampanii wyborczej w 2016, w rzeczywistości stanowiły zwrot 130 tysięcy dolarów, które Cohen miał przekazać w dniach poprzedzających wybory prezydenckie aktorce filmów pornograficznych Stormy Daniels jako zapłatę za milczenie w sprawie jej rzekomego intymnego spotkania z Trumpem. Decyzja nowojorskiej wielkiej ławy przysięgłych sprawiła, że Trump został pierwszym prezydentem Stanów Zjednoczonych w historii – urzędującym lub byłym – któremu postawione zostały zarzuty karne. 4 kwietnia 2023 Donald Trump osobiście stawił się w budynku nowojorskiego sądu, gdzie formalnie aresztowano go i oficjalnie postawiono w stan oskarżenia w związku z zarzutami ławy przysięgłych z 30 marca (po decyzji ławy przysięgłych akt oskarżenia został zapieczętowany, w związku z czym zarzuty nie były publicznie znane). Trump nie przyznał się do żadnego z zarzutów. Po postawieniu w stan oskarżenia został zwolniony, po czym opuścił budynek sądu na krótko przed 15:30 ET. Akt oskarżenia z 8 czerwca 2023 8 czerwca 2023 do sądu federalnego w Miami został wniesiony 49-stronicowy akt oskarżenia przeciwko Donaldowi Trumpowi i jego osobistemu doradcy wojskowemu Waltowi Naucie, będący efektem prowadzonego od listopada 2022 przez prokuratora Jacka Smitha śledztwa. Trumpowi postawiono w sumie 37 odrębnych zarzutów, w tym 31 związanych z bezprawnym przetrzymywaniem w prywatnych posiadłościach dokumentów o najwyższych klauzulach tajności związanych z bezpieczeństwem narodowym Stanów Zjednoczonych i państw sojuszniczych, co stanowi naruszenie ustawy o szpiegostwie (Espionage Act). Każdy z 31 zarzutów dotyczył innego z tajnych dokumentów, które były prezydent miał przetrzymywać w swojej rezydencji Mar-a-Lago na Florydzie oraz na polu golfowym w stanie New Jersey – 21, które zostały odkryte podczas przeszukania rezydencji przez FBI w sierpniu 2022 oraz 10, które zostały przekazane FBI w zapieczętowanej kopercie dwa miesiące wcześniej. Nauta dostał z kolei 6 zarzutów dotyczących poświadczania nieprawdy w celu ukrycia domniemanych przestępstw swojego szefa. 13 czerwca 2023 przed godziną 14:00 ET Donald Trump i Walt Nauta osobiście przybyli do sądu federalnego w Miami, gdzie formalnie postawiono ich w stan oskarżenia w związku z zarzutami z 8 czerwca 2023. Trump stał się przez to pierwszym w historii byłym prezydentem Stanów Zjednoczonych, któremu postawiono federalne zarzuty karne. Trump i Nauta nie przyznali się do żadnego ze stawianych im zarzutów. Na zamkniętej dla mediów rozprawie sądowej prawnicy Trumpa złożyli apelację, odbyła się także dyskusja na temat warunków jego przedprocesowego zwolnienia. Prowadzący rozprawę sędzia nie zastosował wobec Trumpa środków zapobiegawczych w postaci zakazu podróżowania. Były prezydent opuścił budynek sądu około godziny 16:00 ET. Życie prywatne Rodzina Ma pięcioro dzieci z trzech małżeństw oraz ośmioro wnucząt. Jego pierwsze dwa małżeństwa zakończyły się rozwodami, które były nagłaśniane przez tabloidy. Pierwsze małżeństwo zawarł z czeską modelką Ivaną Zelníčkovą 7 kwietnia 1977 w Marble Collegiate Church na Manhattanie. Ma z nią troje dzieci: Donalda Jr. (ur. 1977), Ivankę (ur. 1981) oraz Erica (ur. 1984). Są oni członkami zarządu The Trump Organization. Ivana Trump przez lata pomagała mężowi w biznesie, a w 1989 stworzyła mu słynny przydomek The Donald na łamach czasopisma „Spy”. W 1990 na jaw wyszedł romans Trumpa z aktorką Marlą Maples, w wyniku którego doszło do rozwodu z Ivaną w 1992. Przy rozwodzie Trump musiał, zgodnie z zawartą w dniu ślubu umową, wypłacić byłej żonie jednorazowo 14 mln dol. oraz alimenty w wysokości 650 tys. dol. rocznie, a także pozostawić hotelu jej dom w Greenwich i mieszkanie w Trump Plaza. W grudniu 1993 wziął ślub z Marlą Maples. Wesele z udziałem ponad tysiąca gości odbyło się w Hotelu Plaza. Z Marlą ma córkę Tiffany (ur. 1993). Maples pomagała mężowi w stworzeniu jego wizerunku medialnego – to pod jej wpływem został gospodarzem programu telewizyjnego The Apprentice i zaczął się interesować akcjami firm związanych ze sportem, rozrywką i hazardem. Małżeństwo Trumpa z Marlą zakończyło się rozwodem w 1999. Przy rozwodzie musiał wypłacić byłej żonie 2 mln dol.. Jeszcze przed rozwodem przez prawie dwa lata romansował z modelką Karą Young. W 1998 poznał słoweńską modelkę Melanię Knauss, z którą wziął ślub w styczniu 2005 . Ceremonia odbyła się w Palm Beach, a jej świadkami byli m.in. Barbara Walters, Clint Eastwood oraz Hillary i Bill Clintonowie. Obecność tych ostatnich próbowali wykorzystać republikańscy kontrkandydaci Donalda Trumpa w prawyborach przed wyborami prezydenckimi w 2016, twierdząc, że to dowód na jego niegdysiejsze bratanie się z Demokratami. „Powiedziałem Hillary Clinton, że ma być na moim ślubie i przyszła. A wiecie dlaczego? Musiała, bo płaciłem na ich fundację” – odpowiadał na ten zarzut Trump, który w momencie ślubu należał wszakże do Partii Demokratycznej. Z Melanią ma syna Barrona (ur. 2006). Trump jest dziadkiem ośmiorga wnucząt: od syna Donalda Jr. – Kai Madison (ur. 2007), Donald John III (ur. 2009), Tristan Milos (ur. 2011), Spencer Frederick (ur. 2012), Chloe Sophia (ur. 2014) oraz od córki Ivanki – Arabella Rose (ur. 2011), Joseph Frederick (ur. 2013), Theodore James (ur. 2016). Działalność charytatywna W 1988 powstała fundacja Donald J. Trump Foundation. Trump założył ją w celu rozdysponowania dochodów ze sprzedaży napisanej rok wcześniej książki Trump: The Art of the Deal. Trump wciąż pozostaje prezesem fundacji, przy czym w ostatnich latach zaprzestał wpłacania na nią własnych pieniędzy – rejestry podatkowe nie wykazują żadnych wpłat Trumpa od 2008, wszystkie wpłaty w tym czasie pochodziły od jego znajomych i partnerów biznesowych. Pracownicy fundacji nie są wynagradzani, a na jej koncie bankowym znajduje się relatywnie mało pieniędzy na działalność charytatywną: pod koniec 2014 było to 1,3 mln dol. Darowizny fundacji są małe i zróżnicowane, często trafiają do osób, które Trump zna lub do organizacji charytatywnych urządzających różne gale na terenie należących do Trumpa nieruchomości w Nowym Jorku i na Florydzie. Deklaracje podatkowe fundacji Trumpa pokazują, że wspiera ona głównie opiekę zdrowotną, a także organizacje charytatywne związane ze sportem oraz konserwatywne grupy polityczne. W 2009 fundacja przyznała 926 750 dol. około 40 grupom, przy czym największe darowizny trafiły do Arnold Palmer Medical Center Foundation (100 tys. dol.), NewYork–Presbyterian Hospital (125 tys. dol.), Police Athletic League (156 tys. dol.) i Clinton Foundation (100 tys. dol.). W latach 2004–2014 najbardziej hojnymi darczyńcami fundacji okazali się być Vince i Linda McMahon z organizacji WWE, którzy w 2007 wpłacili na jej konto 5 mln dol. po wizycie Trumpa na WrestleManii 23. Po wygraniu wyborów prezydenckich Trump zakomunikował, że zamierza dać Lindzie McMahon stanowisko szefa rządowej agencji Small Business Administration. W 2016 dziennikarskie śledztwo przeprowadzone przez „The Washington Post” wykazało kilka potencjalnych naruszeń prawnych i etycznych przy działalności charytatywnej fundacji Trumpa, a także domniemane samodzielne wykorzystywanie darowizn oraz unikanie płacenia podatków. Niedługo później dochodzenie w tej sprawie rozpoczął prokurator generalny stanu Nowy Jork. W toku tego dochodzenia okazało się, że fundacja Trumpa naruszyła prawo stanowe poprzez pozyskiwanie darowizn bez odpowiedniego zezwolenia i w związku z tym prokurator generalny nakazał Donaldowi Trumpowi zaprzestania działalności charytatywnej na terenie stanu. W czasie kampanii wyborczej Trump nazwał nowojorskiego prokuratora „partyzanckim wyrobnikiem, który od lat przymyka oko na działalność fundacji Clintonów i popiera Hillary Clinton”. Zdrowie 1 października 2020 potwierdzono zakażenie Trumpa oraz jego żony Melanii Trump koronawirusem SARS-CoV-2. W kolejnych dniach prezydent wymagał hospitalizacji, jednak nie było potrzeby dostarczania mu tlenu. Odznaczenia Medal Honoru Wyspy Ellis – Stany Zjednoczone, 1986 Order Prezydencki „Lśnienia” – Gruzja, 2012 Łańcuch Orderu Króla Abdulaziza Al Sauda – Arabia Saudyjska, 2017 Medal za Odwagę – Afganistan, 2018 Order Wolności – Kosowo (2020) WWE Hall of Fame (2013) Upamiętnienie W 2016 gatunek jeżowca nazwano Tetragramma donaldtrumpi, a w kolejnym roku motyla Neopalpa donaldtrumpi. W 2018 roku nowo odkryty gatunek płaza z rodzaju Dermophis został nazwany na cześć Donalda Trumpa – Dermophis donaldtrumpi. Prawo do nadania nazwy (25 tysięcy USD) kupiła firma EnviroBuild, działająca na rzecz zrównoważonego rozwoju. Odkryty płaz jest ślepy i większość życia spędza pod ziemią. Pomysłodawcy nazwy twierdzą, że zwierzę to z Donaldem Trumpem łączy podejście do problemu globalnego ocieplenia. Według nich nazwa odzwierciedla strategiczną wizję prezydenta Trumpa, który konsekwentnie nie wykazuje zainteresowania zmianami klimatycznymi. W czerwcu 2019 izraelski rząd w podziękowaniu dla Trumpa, za przeniesienie ambasady do Jerozolimy oraz uznanie Wzgórz Golan za integralne terytorium Izraela, nazwał imieniem amerykańskiego prezydenta nowo powstałe osiedle. Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Donald Trump – strona prywatna Absolwenci Uniwersytetu Pensylwanii Amerykanie pochodzenia niemieckiego Amerykanie pochodzenia szkockiego Amerykanie pochodzenia szwedzkiego Amerykańscy przedsiębiorcy Amerykańskie osobowości telewizyjne Demokraci (Stany Zjednoczone) Kandydaci Partii Republikańskiej na prezydenta Stanów Zjednoczonych Kandydaci na urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych w 2016 roku Kandydaci w prawyborach prezydenckich Partii Republikańskiej w 2016 roku Kandydaci w prawyborach prezydenckich Partii Republikańskiej w 2020 roku Laureaci Złotej Maliny dla najgorszego drugoplanowego aktora Ludzie roku tygodnika Time Ludzie urodzeni w Nowym Jorku Amerykańscy miliarderzy Prezydenci Stanów Zjednoczonych Propagatorzy teorii spiskowych WWE Hall of Fame Urodzeni w 1946

6624

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw%20Reymont

Władysław Reymont

Władysław Stanisław Reymont, właśc. Stanisław Władysław Rejment (ur. 7 maja 1867 w Kobielach Wielkich, zm. 5 grudnia 1925 w Warszawie) – polski pisarz, prozaik i nowelista, jeden z głównych przedstawicieli realizmu z elementami naturalizmu w prozie Młodej Polski. Niewielką część jego spuścizny stanowią wiersze. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za czterotomową „epopeję chłopską” Chłopi. Jeden z najwybitniejszych i najważniejszych pisarzy w dziejach literatury polskiej. Życiorys Reymont urodził się w rodzinie organisty. Jego ojciec, Józef Rejment, człowiek oczytany, miał wykształcenie muzyczne i w tuszyńskiej parafii pełnił obowiązki organisty, a także prowadził księgi stanu cywilnego i korespondencję proboszcza z władzami rosyjskimi. Matka, Antonina z Kupczyńskich, Rodzice chcieli, aby został organistą. Odmówił uczęszczania do szkół, często zmieniał zawody, miejsca zamieszkania, dużo podróżował po Polsce i Europie. Ukończył Warszawską Szkołę Niedzielno-Rzemieślniczą. W latach 1880–1884 uczył się zawodu krawieckiego w Warszawie, po czym został czeladnikiem. W okresie 1884–1888 był aktorem w wędrownych grupach teatralnych, następnie w latach 1888–1893 dzięki protekcji ojca znalazł zatrudnienie jako niskiej rangi funkcjonariusz Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, pracując m.in. w Rogowie i Lipcach. W 1890 zmarła matka pisarza. Z twórczości literackiej utrzymywał się od 1894, kiedy przeniósł się do Warszawy, jednak swoje pierwsze wiersze pisał już w 1882. 13 lipca 1900 Reymont uległ wypadkowi kolejowemu. Trafił do szpitala z dwoma złamanymi żebrami, jednak w raporcie lekarskim napisano, że pisarz ma 12 złamanych żeber oraz inne kontuzje ciała i nie wiadomo, czy będzie nadal zdolny do pracy umysłowej. Notatkę szpitalną sfałszował dr Jan Roch Raum. Wysokie odszkodowanie w wysokości 38 500 rubli pomogło mu zdobyć niezależność finansową. 15 lipca 1902 w Krakowie ożenił się z Aurelią Szabłowską z domu Schatzschnejder, ślub odbył się w kościele Karmelitów na Piasku. W tym samym roku umarł jego brat Franciszek. Władysław Reymont był świadkiem wydarzeń rewolucji 1905 roku. Swoje obserwacje ze strajku powszechnego i demonstracji w Warszawie, po ogłoszeniu manifestu konstytucyjnego przez cara Mikołaja II, opisał m.in. w tekście Kartki z notatnika w nr 45 Tygodnika Ilustrowanego. Zbiór jego wspomnień z okresu, nazwanych Z konstytucyjnych dni. Notatki, przedrukowano następnie w 1956 r. w III tomie Dzieł wybranych, pt. Nowele. Był członkiem Ligi Narodowej przed 1914. W odpowiedzi na deklarację wodza naczelnego wojsk rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa z 14 sierpnia 1914 podpisał telegram dziękczynny, głoszący m.in., że krew synów Polski, przelana łącznie z krwią synów Rosyi w walce ze wspólnym wrogiem, stanie się największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźni dwóch narodów słowiańskich. W 1920 kupił majątek w Kołaczkowie. 13 listopada 1924 Reymont otrzymał Nagrodę Nobla, ale nie zdążył jej odebrać z uwagi na zły stan zdrowia (alkoholizm). 1 maja 1925 przystąpił do Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”. 16 maja 1925 przyznano mu tytuł członka honorowego Towarzystwa Dziennikarzy Polskich we Lwowie. 15 sierpnia 1925 wziął udział w uroczystościach w Wierzchosławicach, gdzie hołd oddało mu ok. 15 tys. chłopów przybyłych z całej Polski. Do końca życia zasiadał w składzie Kapituły Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 5 grudnia 1925 w swoim mieszkaniu przy Górnośląskiej 16 w Warszawie. 6 grudnia jego ciało uroczyście przeniesiono z ul. Górnośląskiej do katedry św. Jana, gdzie trumna została wystawiona na widok publiczny. 9 grudnia został pochowany w alei zasłużonych (rząd 1 miejsce 1,2,3,4,5) na cmentarzu Stare Powązki, a jego serce wmurowano w filarze kościoła św. Krzyża. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogłosił rok 2000 Rokiem Reymontowskim. Twórczość Twórczość Reymonta jest zróżnicowana pod względem tematyki, formy literackiej oraz nierówna pod względem swej wartości. W powieściach obyczajowych zawarł elementy krytyki społecznej. Władysław Reymont jest laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1924. Otrzymał ją za powieść Chłopi. Kontrkandydatami Reymonta do tej nagrody byli Stefan Żeromski i Tomasz Mann; ten pierwszy uznawany był za wybitniejszego pisarza, jednak jego osoba została odrzucona przez Akademię Szwedzką, uzasadniono to jego antygermanizmem. Ziemia obiecana Jest to jedna z najwybitniejszych powieści Reymonta, po Chłopach najczęściej tłumaczona na języki obce i filmowana. Materiały do niej zaczął zbierać w 1896, przebywając przez blisko rok w Łodzi (opublikowana w latach 1897–1898 na łamach „Kuriera Warszawskiego”, osobne wydanie w 1899). Bohaterem tego studium jest miasto kapitalistyczne, jakim wtedy stawała się Łódź. Porównał ją do monstrum, niszczącego zwykłych ludzi, a z drugiej strony wykrzywiającego psychicznie właścicieli wielkich fortun. Tematem powieści jest mechanizm „robienia pieniędzy” przez jej trzech bohaterów, z których jeden jest Polakiem (Karol Borowiecki), drugi Niemcem (Max Baum), trzeci Żydem (Moryc Welt). Różnice pochodzenia i obyczajów nie dzielą ich, wręcz przeciwnie – przyjaciele wykorzystują je dla skutecznego działania i wygrywania z konkurencją. Razem zakładają fabrykę, łączy ich wspólny interes, wspólne poczucie, że należą do grupy Lodzermenschów. Mimo zawartej krytyki społecznej Ziemia Obiecana jest nie tylko manifestem politycznym. Plastyczny i naturalistyczny obraz Łodzi i jej mieszkańców jest przykładem antyurbanizmu Reymonta, jego umiłowania przyrody oraz przeciwstawiania „naturalnego” środowiska chłopskiego i wiejskiego (jego obyczajów, systemu wartości) „patologicznemu” środowisku miejskiemu. Ironiczny tytuł tej powieści stał się w Polsce publicystycznym określeniem Łodzi, z czasem pozbawionym pejoratywnego odcienia. Powieść była dwukrotnie ekranizowana: Ziemia obiecana (1927) w reżyserii Aleksandra Hertza, Ziemia obiecana (1974) w reżyserii Andrzeja Wajdy, Ziemia obiecana serial telewizyjny z 1978 zrealizowany na podstawie filmu Andrzeja Wajdy. Chłopi Powieść powstawała w latach 1901–1908. Zawiera realistyczny obraz życia zbiorowości chłopskiej. Pisana jest specyficznym, potoczystym językiem, z wykorzystaniem elementów gwarowych. Życie społeczności wsi Lipce z jednej strony wyznacza rytm przyrody (poszczególne tomy są zatytułowane nazwami pór roku – zaczynając od „Jesieni”) oraz związane z nim zajęcia i prace na roli, a także zwyczaje i obrzędy, z drugiej zaś dokonujące się przemiany społeczno-ekonomiczne na wsi i związane z tym spory (rozwarstwienie ekonomiczne wsi, konflikty z dworem). W to tło wpleciona jest główna oś akcji powieści, którą jest romans młodej, urodziwej i namiętnej Jagny – żony bogatego gospodarza Macieja Boryny, z jego synem Antkiem oraz postawy społeczności chłopskiej wobec tego zdarzenia. Po śmierci Macieja Boryny (który stał na czele buntu chłopów wobec dworu), Jagna zostaje napiętnowana i wypędzona przez społeczność wiejską i ulega obłędowi, zaś pogodzony z losem Antek przejmuje gospodarstwo ojca. Powieść „Chłopi” nawiązuje do fascynacji chłopską energią, naturalnością i prostotą życia, charakterystyczną dla wielu dzieł początków XX wieku, nazywanej niekiedy „chłopomanią”. Powieść „Chłopi” była dwukrotnie sfilmowana, w 1922 i w 1972. Premiera pierwszego z tych filmów odbyła się 7 kwietnia 1922, reżyserem był Eugeniusz Modzelewski, a w rolach głównych wystąpili: Mieczysław Frenkiel (Maciej Boryna), Maria Merita (Jagna), Henryk Rydzewski (Antek Boryna), Anna Belina (Hanka). Premiera drugiego z tych filmów odbyła się 7 grudnia 1973. Film reżyserował Jan Rybkowski, operatorem był Marek Nowicki, muzykę stworzył Adam Sławiński. W rolach głównych wystąpili: Władysław Hańcza (Maciej Boryna), Emilia Krakowska (Jagna), Ignacy Gogolewski (Antek Boryna), Krystyna Królówna (Hanka). Bunt Bunt to ostatnia powieść Reymonta, publikowana w 1922 na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”, a w 1924 wydana w postaci książki. Powieść radykalnie odstaje od wcześniejszej twórczości Reymonta, jest bowiem połączeniem baśni i antyutopii, opowiadającej o buncie zwierząt przeciwko człowiekowi. Powstanie rozpoczyna się od głoszenia szczytnych haseł o równości, sprawiedliwości i budowaniu powszechnego szczęścia, a w rzeczywistości kończy się krwawą rzezią i zagładą. Powieść była parabolą terroru, którym była rewolucja październikowa, a którą Reymont obserwował w ciągu pięciu lat pomiędzy jej początkiem a rokiem powstania powieści. Z powodów ideologicznych w PRL powieść była zakazana i uległa zapomnieniu. Pierwsze powojenne wznowienie powieści miało miejsce w 2004, nakładem wydawnictwa „Fronda”. Wybrane pozostałe utwory Pielgrzymka do Jasnej Góry (1895) Komediantka (1896) Fermenty (1897) Marzyciel (1910) – szkic powieściowy Wampir (1911) – powieść grozy Rok 1794 (1913–1918) Z ziemi chełmskiej. Wrażenia i notatki (1916), opowiadanie Legenda (1924), opowiadanie. Ordery i odznaczenia Order Orła Białego (pośmiertnie, 11 listopada 2018) Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (27 grudnia 1924) Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (29 grudnia 1921) Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (13 lipca 1921) Komandor Orderu Legii Honorowej (25 czerwca 1925) Upamiętnienie W 1977 wyemitowano z jego wizerunkiem polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 20 150 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki. Portret Władysława Reymonta znajdował się również na polskim banknocie o nominale 1 000 000 zł, będącym w obiegu w latach 1991–1996. Od 24 listopada 1961 ulica w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Bielany, będąca jedną z ważniejszych arterii komunikacyjnych tej części miasta, przed tą datą nosząca nazwę „alei Konstytucji”, nosi nazwę alei Władysława Reymonta. W 1967 na fasadzie domu przy ul. Górnośląskiej 16, w którym zmarł, odsłonięto tablicę pamiątkową. Poczta Polska wydała następujące walory upamiętniające Władysława Reymonta: 12 grudnia 1967 znaczek o wartości 60 gr z okazji 100. rocznicy urodzin pisarza (nr katalogowy 1670), 10 maja 1982 znaczek o wartości 15 zł w ramach serii „Polscy laureaci Nagrody Nobla” (nr katalogowy 2661), 7 maja 2017 znaczek o wartości 2,60 zł z okazji 150. rocznicy urodzin pisarza (nr katalogowy 4757). Pisarza upamiętniają ponadto: Nagroda Literacka im. Władysława Reymonta w Lipcach Reymontowskich: tablica pamiątkowa na domu rodzinnym Władysława Reymonta w Łodzi: park Reymonta plac Władysława Reymonta pomnik Władysława Reymonta na placu jego imienia pomnik Władysława Reymonta przy Pałacu Kindermanna Port Lotniczy Łódź im. Władysława Reymonta w Kołaczkowie: izba pamięci Władysława Reymonta pomnik Władysława Reymonta herb gminy Kołaczkowo w Radomsku: pomnik – popiersie Reymonta ławeczka z postacią pisarza w Zakopanem: tablica na willi „Boryna” przy ul. Grunwaldzkiej 14 w Bielsku-Białej: Prywatne Muzeum Literatury im. Władysława Reymonta w Bielsku-Białej Fundacja im. Władysława Reymonta w Hamilton, Kanada Ekranizacje Uwagi Przypisy Bibliografia Zdzisław Dębicki, Reymont Barbara Kocówna, Reymont: opowieść biograficzna, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1971 Józef Rurawski, Władysław Reymont, Warszawa 1988 Stefan Lichański, Władysław Stanisław Reymont Linki zewnętrzne Władysław Reymont, Chłopi – w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona. Władysław Reymont, Ziemia obiecana (tom I i tom II) – w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona. Wywiad z W. Reymontem z 1913 Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Kapituły Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Członkowie Ligi Narodowej Członkowie Związku Zawodowego Literatów Polskich Ludzie związani z Koleją Warszawsko-Wiedeńską Ludzie związani z Kołaczkowem Ludzie związani z Mazowszem Nobliści – literatura Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Osoby przedstawione na polskich monetach Pisarze Młodej Polski Pisarze związani z Łodzią Pochowani w alei zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie Polacy – Komandorzy Legii Honorowej Politycy PSL „Piast” Polscy pisarze dwudziestolecia międzywojennego Polscy działacze spółdzielczy Polscy prozaicy XIX wieku Polscy prozaicy XX wieku Polscy reportażyści Sygnatariusze telegramu dziękczynnego do wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa (1914) Urodzeni w 1867 Zmarli w 1925

15367

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wenecja

Wenecja

Wenecja ( , , , , ) – miasto i gmina na północy Włoch nad Morzem Adriatyckim, stolica regionu Wenecja Euganejska. Ludność Wenecji w granicach administracyjnych wynosi około 255 tys. osób, z czego większość mieszka na lądzie stałym, a historyczne centrum zamieszkuje niecałe 50 tys. osób. Przez ponad tysiąc lat (726–1797) miasto było stolicą niezależnej Republiki Weneckiej, która była jedną z morskich i handlowych potęg Morza Śródziemnego. Z okresu największego rozkwitu Republiki (XIII-XVI wiek) pochodzą liczne zabytki miasta, których bogactwo i forma decyduje o pierwszorzędnym znaczeniu Wenecji jako ośrodka turystyki nie tylko w skali Włoch, ale też w skali ogólnoświatowej. Zabytki te, tworząc unikatowy zespół urbanistyczny miasta wysp, kanałów i mostów, stały za decyzją o uznaniu Wenecji za jedną z najcenniejszych pozycji na liście światowego dziedzictwa ludzkości. Od czerwca 2015 roku burmistrzem Wenecji jest Luigi Brugnaro. We wrześniu 2020 roku wybrany na drugą kadencję. Historia Republiki Weneckiej Miasto na wyspach zostało założone w 452 roku przez uciekinierów przed barbarzyńskim plemieniem Hunów. Choć później znalazło się w strefie wpływów Bizancjum, zdołało uzyskać niezależność. Wenecja była państwem-miastem na wzór greckich polis, jej ustrojem była republika. Głową państwa był doża Wenecji (doge – książę), teoretycznie nieusuwalny, wybierany w wyborach przez miejską arystokrację, sprawujący funkcję dożywotnio, jednak w praktyce często zmuszany do ustąpienia. Zainteresowania polityczne Republiki Weneckiej koncentrowały się wokół wschodniej części Morza Śródziemnego. Wenecja kontrolowała wybrzeża Adriatyku, Wyspy Egejskie, Kretę, Cypr, Korfu i inne wyspy. Państwo było wielonarodowościowe: Włosi, Grecy, Słowianie (Schiavoni), wielokulturowe i wieloreligijne. Bliskość Rzymu wymuszała posłuszeństwo wobec papieży, ale w Wenecji panowała wolność religijna. Szczyt konfliktu z papiestwem przypadł na pontyfikat Juliusza II: 27 kwietnia 1509 roku Juliusz II zorganizował przeciwko Wenecji Ligę w Cambrai. Wenecja walczyła głównie przeciw muzułmańskim Turkom, prowadząc handel ze Wschodem. W XIII wieku Marco Polo dotarł do Chin. Wenecja zazdrośnie strzegła swojego monopolu na handel jedwabiem i przyprawami. Jednak w XV wieku Vasco da Gama dotarł do Indii, otwierając nową, dłuższą, ale i bezpieczniejszą drogę do tego półwyspu. W 1508 roku Portugalczycy rozpoczęli walkę z arabskimi kupcami, chcąc wyprzeć ich z Indii. Wenecja wsparła kalifa Aleksandrii w budowie floty; ta jednak została pokonana w bitwie morskiej niedaleko Diu (wojskami portugalskimi dowodził Alfonso de Albuquerque). Znaczenie Wenecji zaczęło słabnąć, choć do końca pozostała miastem łączącym Wschód z Zachodem, miastem sztuki i architektury. W 1797 roku Wenecja została zdobyta przez Napoleona. Po pokoju w Campo Formio Wenecja została włączona do Austrii. Była najdłużej istniejącą republiką w dziejach. Podczas Wiosny Ludów 17 marca 1848 r. proklamowano na krótko niepodległość. W 1866 r. Wenecja została włączona do nowo powstałego Królestwa Włoch. Miasto Wenecja to miasto położone na licznych bagnistych wyspach na Morzu Adriatyckim. Wokół Wenecji znajduje się Laguna Wenecka wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Z tego względu jest to miasto kanałów – w większości transport odbywa się drogą wodną lub pieszo. Ruch samochodowy możliwy jest tylko na obrzeżach Wenecji. Najpopularniejszym środkiem lokomocji jest vaporetto (tramwaj wodny). W XIX wieku wyspę połączono ze stałym lądem linią kolejową i drogą szybkiego ruchu. Patronem miasta jest święty Marek. W bazylice jego imienia złożone są jego (oraz innych świętych) relikwie. Światową popularność zyskał karnawał wenecki. Istotnym elementem ubioru bawiących się są maski. W Wenecji odbywa się ważny festiwal filmowy i biennale sztuki współczesnej. Wenecja jest ustawicznie podtapiana (zob. acqua alta). Trwa budowa systemu śluz mającego chronić miasto i inne wyspy laguny przed zalewaniem (MOSE Project). Historyczna część Wenecji pełni głównie funkcje turystyczne. Podział administracyjny Od 2005 roku Wenecja podzielona jest na sześć dzielnic: dzielnice położone na wyspach: Municipalità Venezia – Murano – Burano (Venezia Insulare) Municipalità Lido – Pellestrina (Venezia Litorale) dzielnice położone na stałym lądzie: Municipalità Favaro Veneto Municipalità Mestre – Carpenedo (Mestre Centro) Municipalità Chirignago – Zelarino (Mestre Ovest) Municipalità Marghera Większość mieszkańców zamieszkuje dzielnice położone na stałym lądzie. Klimat Ośrodek turystyczny Wenecja jest znanym na całym świecie ośrodkiem turystycznym i kulturalnym. Ze względu na swoją architekturę oraz nietypowe położenie znajduje się na Liście światowego dziedzictwa UNESCO. Bywa określana najpopularniejszym ośrodkiem turystycznym Włoch. Turystyka stanowi podstawę gospodarki miasta i jest głównym źródłem zatrudnienia i dochodów mieszkańców miasta. Np. bardzo stary i szanowany zawód gondoliera, który był dawniej podstawą transportu miejskiego, w czasach współczesnych służy głównie klienteli turystycznej. Zabytki Bazylika św. Marka Plac św. Marka (Piazza San Marco) Piazzetta di San Marco pałac Dożów (Palazzo Ducale) most Westchnień (Ponte dei Sospiri) wieża zegarowa (Torre dell’Orologio) Prokuracja (Procuratie Vecchie i Procuratie Nuove) most Rialto Kanał Grande (Canale Grande) Santa Maria della Salute Santa Maria Gloriosa dei Frari Bazylika Santi Giovanni e Paolo Kościół San Giorgio Maggiore kościół San Francesco di Paola kościół San Gallo kościół San Giovanni Novo kościół San Nicolò del Lido kościół Sant’Alvise kościół Santa Croce degli Armeni kościół Santa Maria Mater Domini kościół Santa Maria dei Miracoli kościół Santa Maria del Giglio Dzwonnica św. Marka w Wenecji Palazzo Venier dei Leoni Ca’ d’Oro Ca’ Rezzonico Ca’ Pesaro Palazzo Grassi Synagoga Hiszpańska Włoska Synagoga (Scuola Italiana) Teatro La Fenice Muzyka w weneckich kościołach Przez kilka stuleci Wenecja stanowiła jeden z głównych ośrodków kultury muzycznej w Europie. Dla Wenecjan wspaniałość sztuki stanowiła symbol potęgi miasta. W bazylice św. Marka rozwinął się efektowny styl muzyki na kilka chórów (zob. szkoła wenecka). Na potrzeby uroczystych nabożeństw powstawały coraz to nowe msze, kantaty i oratoria. W latach 1613–1667 „maestro di capella” w bazylice św. Marka był najwybitniejszy ówczesny kompozytor Claudio Monteverdi. Europejską sławą cieszyli się także organiści angażowani w bazylice; to właśnie oni, w Wenecji, rozwinęli wirtuozowską muzykę na instrumentach klawiszowych. Rozkwit muzyki w Wenecji związany był z instytucjami zwanymi konserwatoriami. Były to sierocińce organizowane przy kościołach, w których chłopców i dziewczęta kształcono w rozmaitych zawodach muzycznych. Jeden z najsławniejszych zatrudniał Antonio Vivaldiego. Operowa stolica Europy W XVII wieku Wenecja uważana była za europejską „stolicę opery”. To właśnie w Wenecji narodziła się i rozkwitła opera jako rozrywka dostępna dla publiczności. W 1637 roku otwarto teatr (Teatro Cassiano) dostępny dla każdego, kto zapłacił za wstęp. Na przedstawienia nowych oper z udziałem najznakomitszych ówczesnych śpiewaków zjeżdżali się w karnawale entuzjaści tej sztuki z całej Europy. Była to atrakcja tak wielka, że u schyłku XVII wieku w Wenecji działało 16 teatrów operowych. Inscenizacje bywały bardzo spektakularne, co umożliwiało finansowe wspieranie teatrów przez najbogatszych wenecjan. Obliczono, że do końca XVII wieku wystawiono tu około 360 dzieł, najczęściej komponowanych specjalnie dla weneckich oper. Pod koniec XVIII wieku Wenecja utraciła na znaczeniu, ale nadal uważana była za jedno z trzech włoskich miast (obok Neapolu i Mediolanu) najważniejsze dla opery. Wystawiano tu dzieła najwybitniejszych kompozytorów. Tutaj premiery miały opery m.in. Giuseppe Verdiego. W XX wieku właśnie w Wenecji wystawiono jedyną operę Igora Strawinskiego „Żywot rozpustnika”. Miasta partnerskie Miasta partnerskie Wenecji: Dubrownik, Chorwacja (2012) Erywań, Armenia (2011) Locarno, Szwajcaria Petersburg, Rosja (2012) Sarajewo, Bośnia i Hercegowina (1994) Stambuł, Turcja (2007) Suzhou, Chiny (1980) Tallinn, Estonia (1980) Miasta, z którymi podpisano umowę o współpracy: Miami, Stany Zjednoczone (2020) Norymberga, Niemcy (1999) Qingdao, Chiny (2001) Saloniki, Grecja (2003) Ponadto miasto od 2001 r. współpracuje z Ministerstwem Spraw Zagranicznych Włoch, a od 2000 roku z KEDKE w ramach wdrażania projektów z dziedziny turystyki, ze szczególnym uwzględnieniem konserwacji i ochrony dziedzictwa artystycznego i architektonicznego. Zobacz też Republika Wenecka, Giacomo Casanova, Lustro weneckie, Marco Polo, Festiwal Filmowy w Wenecji, Lista dożów weneckich, Ponte Della Libertà Suzhou – chińska metropolia zwana Wenecją Wschodu, miasto partnerskie Wenecji Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Wenecji Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO we Włoszech Miasta w regionie Wenecja Euganejska Miejscowości w prowincji Wenecja

10198

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo%20podkarpackie

Województwo podkarpackie

Województwo podkarpackie – jednostka podziału administracyjnego Polski, jedno z 16 województw utworzonych w 1999 roku. Powstało poprzez scalenie ziem województw przemyskiego i rzeszowskiego, oraz części krośnieńskiego, tarnobrzeskiego i tarnowskiego. Tym samym objęło obszar podobny do dawnego województwa rzeszowskiego sprzed reformy w 1975 roku (z wyjątkiem powiatu gorlickiego). Obecnie województwo zajmuje powierzchnię 17 845,76 km² (stan na 31 grudnia 2017) i zajmuje 11. miejsce w kraju. Pod względem liczby mieszkańców (około 2,09 mln osób) znajduje się na 8. miejscu w Polsce. Jest najdalej wysuniętym na południe województwem Polski. Siedzibą władz rządowych (wojewody) i samorządowych (sejmiku) województwa jest Rzeszów. Historia Województwo podkarpackie powstało w 1999 r. w wyniku reformy podziału administracyjnego kraju i objęło tereny dawnych województw: rzeszowskiego (w całości), przemyskiego (w całości), krośnieńskiego (oprócz gmin: Biecz i Lipinki), tarnobrzeskiego (miasto Tarnobrzeg, gminy powiatów niżańskiego, stalowowolskiego i tarnobrzeskiego oraz gminy: Majdan Królewski i Padew Narodowa), tarnowskiego (gminy powiatu dębickiego oraz gminy: Radomyśl Wielki i Wadowice Górne). Ponadto w latach 1999–2002 województwo podkarpackie obejmowało również obszar gminy Szerzyny, z dniem 01.01.2003 r. przeniesionej do powiatu tarnowskiego w województwie małopolskim. Położenie historyczne Pod względem historycznym województwo podkarpackie obejmuje południowo-wschodnie obszary przedrozbiorowej Małopolski (części ówczesnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego) oraz zachodnią część Rusi Czerwonej (głównie województwo ruskie, część bełskiego). Po rozbiorach ziemie obecnego województwa podkarpackiego znalazły się w granicach zaboru austriackiego stanowiąc środkową część ówczesnej Galicji. Natomiast po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku tereny dzisiejszego województwa przynależały do województw: lwowskiego (większość z Rzeszowem), krakowskiego (część zachodnia) i lubelskiego (skrawki północne). Logo województwa podkarpackiego „PODKARPACKIE. PRZESTRZEŃ OTWARTA” – znak promocyjny Województwa Podkarpackiego został ustanowiony przez Sejmik Województwa Podkarpackiego dnia 28 lutego 2011 Geografia Położenie administracyjne Województwo jest położone w południowo-wschodniej Polsce i graniczy z: Słowacją (z krajem preszowskim) na długości 134 km na południu Ukrainą (z obwodami lwowskim i zakarpackim) na długości 239 km na wschodzie oraz z województwami: lubelskim na długości 320 km na północnym wschodzie małopolskim na długości 182 km na zachodzie świętokrzyskim na długości 81,6 km na północnym zachodzie Położenie fizycznogeograficzne Obszar woj. podkarpackiego obejmuje: środkową część Podkarpacia, w jego obrębie wschodnią część Podkarpacia Północnego (wschodnią część Kotliny Sandomierskiej), zachodnią część Zewnętrznych Karpat Zachodnich, a w ich obrębie wschodnią część Pogórza Środkowobeskidzkiego (w części lub w całości: Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie, Obniżenie Gorlickie, Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, Pogórze Jasielskie i Pogórze Bukowskie) i wschodnią część Beskidów Środkowych (Beskid Niski), zachodni skrawek Zewnętrznych Karpat Wschodnich, a w ich obrębie zachodnią część Beskidów Wschodnich (Góry Sanocko-Turczańskie i Bieszczady Zachodnie), niewielki fragment Roztocza. Według danych z 31 grudnia 2017 r. powierzchnia województwa wynosiła 17 845,76 km². Według danych z 31 grudnia 2012 r. w woj. podkarpackim lasy obejmowały powierzchnię 674,4 tys. ha, co stanowiło 37,8% jego powierzchni. 40,9 tys. ha lasów znajdowało się w obrębie parków narodowych. Położenie matematycznogeograficzne W wymiarze północ–południe województwo rozciąga się na długości 202 km, to jest 1°49′05″. W wymiarze wschód–zachód rozpiętość województwa wynosi 172 km, co w mierze kątowej daje 2°24′21″. Współrzędne geograficzne skrajnych punktów: północny: 50°49′13″N – pn. narożnik działki ewidencyjnej nr 1 (powiat stalowowolski), południowy: 49°00′08″N – słupek graniczny nr 215 (powiat bieszczadzki), zachodni: 21°08′31″E – zach. narożnik działki ewidencyjnej nr 1829 (powiat mielecki), wschodni: 23°32′52″E – granica państwowa pomiędzy słupkami granicznymi nr 638 a nr 639 (powiat lubaczowski). Najwyższym punktem jest wierzchołek Tarnicy – 1346 m n.p.m. Stosunki wodne Trzy największe rzeki w województwie to prawe dopływy Wisły: San i Wisłoka oraz dopływ Sanu: Wisłok. Rzeki Strwiąż oraz Mszanka uchodzą do Dniestru i należą do zlewiska Morza Czarnego. Wszystkie pozostałe należą do zlewni Morza Bałtyckiego. Podział administracyjny Województwo podkarpackie jest podzielone na 21 powiatów oraz 4 miasta na prawach powiatu. Podział na powiaty – powierzchnia dane według GUS z 31 grudnia 2017, liczba ludności z 30 czerwca 2019. W 2002 roku z zachodniej części powiatu bieszczadzkiego wydzielono powiat leski. Podregiony statystyczne Województwo podkarpackie składa się z 4 podregionów statystycznych (GUS) – zgodnych ze standardem NUTS Unii Europejskiej: podregion krośnieński (kod 323) obejmuje 1 miasto na prawach powiatu i 6 powiatów: Krosno, powiat krośnieński, powiat sanocki, powiat jasielski, powiat brzozowski, powiat leski oraz powiat bieszczadzki podregion przemyski (kod 324) obejmuje 1 miasto na prawach powiatu i 4 powiaty: Przemyśl, powiat przemyski, powiat jarosławski, powiat przeworski oraz powiat lubaczowski podregion rzeszowski (kod 325) obejmuje 1 miasto na prawach powiatu i 5 powiatów: Rzeszów, powiat rzeszowski, powiat łańcucki, powiat ropczycko-sędziszowski, powiat kolbuszowski oraz powiat strzyżowski podregion tarnobrzeski (kod 326) obejmuje 1 miasto na prawach powiatu i 6 powiatów: Tarnobrzeg, powiat tarnobrzeski, powiat stalowowolski, powiat mielecki, powiat dębicki, powiat leżajski oraz powiat niżański Demografia Obszar województwa zamieszkuje 2 127 462 mieszkańców (dane z 30 czerwca 2019) w 51 miastach, 2159 miejscowościach wiejskich tworzących 1530 sołectw, 160 gmin (stan na 1 stycznia 2011), 21 powiatów oraz 4 miasta na prawach powiatu. Dane GUS z 30 czerwca 2019 Według ostatnich danych GUS-u średnia życia w województwie jest najwyższą w Polsce i wynosi odpowiednio: mężczyźni 73 lata (Polska 71), kobiety 81 lat (Polska 80). Na długowieczność mieszkańców regionu decydujący wpływ mają: czyste środowisko, zdrowy styl życia oraz niski poziom stresu. Województwo podkarpackie jest jednym z pięciu polskich województw obok małopolskiego, mazowieckiego, pomorskiego i wielkopolskiego w którym systematycznie, stale wzrasta liczba ludności. Piramida wieku mieszkańców W. podkarpackiego w 2014 roku. Urbanizacja W województwie podkarpackim są 52 miasta, w tym 4 miasta na prawach powiatu. Miasta zostały uszeregowane według liczby mieszkańców (faktycznego miejsca zamieszkania), na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego z 31 grudnia 2020. Wskaźnik urbanizacji wynosi 41,4% jest on najniższy w Polsce (2017). Administracja i polityka Samorząd wojewódzki Organem stanowiącym jest Sejmik Województwa Podkarpackiego, składający się z 33 radnych. Siedzibą sejmiku województwa jest Rzeszów. Sejmik wybiera organ wykonawczy województwa, którym jest Zarząd Województwa Podkarpackiego, składający się z 5 członków z przewodniczącym mu marszałkiem. Podział klubów w Sejmiku Województwa Podkarpackiego (stan na 28 listopada 2014): Prawo i Sprawiedliwość – 19 radnych Polskie Stronnictwo Ludowe – 9 radnych Platforma Obywatelska – 5 radnych Marszałkowie województwa: od 1999 do 2002 Bogdan Rzońca (AWS) od 2002 do 2006 Leszek Deptuła (PSL) od 2006 do 2010 Zygmunt Cholewiński (PiS) od 2010 do 2013 Mirosław Karapyta (PSL) od 2013 Władysław Ortyl (PiS) Administracja rządowa Organem administracji rządowej jest Wojewoda Podkarpacki, wyznaczany przez Prezesa Rady Ministrów. Siedzibą wojewody jest Rzeszów. Podkarpacki Urząd Wojewódzki w Rzeszowie znajduje się przy ulicy Grunwaldzkiej 15. W ramach urzędu działają także 3 delegatury: w Krośnie, Przemyślu i Tarnobrzegu. Delegatury urzędu wojewódzkiego obejmują swoim zasięgiem działania: delegatura w Krośnie powiaty: bieszczadzki, brzozowski, jasielski, krośnieński, leski, sanocki i miasto Krosno; delegatura w Przemyślu powiaty: jarosławski, lubaczowski, przemyski, przeworski i miasto Przemyśl; delegatura w Tarnobrzegu powiaty: mielecki, niżański, stalowowolski, tarnobrzeski i miasto Tarnobrzeg. Wojewodowie od 1 stycznia 1999 do 20 października 2001 Zbigniew Sieczkoś (AWS) od 20 października 2001 do 3 marca 2003 Zdzisław Siewierski (SLD) od 3 marca 2003 do 30 listopada 2005 Jan Kurp (SLD) od 30 listopada 2005 do 29 listopada 2007 Ewa Draus (PiS) od 29 listopada 2007 do 30 listopada 2010 Mirosław Karapyta (PSL) od 2 grudnia 2010 do 25 października 2011 Małgorzata Chomycz-Śmigielska (PO) od 12 grudnia 2011 do 8 grudnia 2015 Małgorzata Chomycz-Śmigielska (PO) od 8 grudnia 2015 do 11 listopada 2019 i od 13 stycznia 2020 Ewa Leniart (PiS) Wicewojewodowie od 19 stycznia 2011 do 14 lutego 2012 Andrzej Reguła (PSL) od 14 lutego 2012 do 1 grudnia 2014 Alicja Wosik (PSL) od 12 stycznia 2015 do 8 grudnia 2015 Grażyna Borek (PSL) od 17 grudnia 2015 do 25 stycznia 2017 Witold Lechowski (PiS) od 7 lutego 2017 do 29 stycznia 2018 Piotr Pilch (PiS) od 12 lutego 2018 do 30 stycznia 2020 Lucyna Podhalicz od 31 stycznia 2020 Jolanta Sawicka Okręgi wyborcze Okręg wyborczy nr 22 do Sejmu RP (stan na 27 października 2015) Prawo i Sprawiedliwość – Marek Kuchciński, Bogdan Rzońca, Stanisław Piotrowicz, Piotr Babinetz, Anna Schmidt-Rodziewicz, Piotr Uruski, Andrzej Matusiewicz Platforma Obywatelska – Marek Rząsa, Joanna Frydrych KWW „Kukiz’15” – Wojciech Bakun Polskie Stronnictwo Ludowe – Mieczysław Kasprzak Okręg wyborczy nr 23 do Sejmu RP (stan na 13 października 2019) Prawo i Sprawiedliwość – Józefa Hrynkiewicz, Kazimierz Moskal, Andrzej Szlachta, Kazimierz Gołojuch, Zbigniew Chmielowiec, Jan Warzecha, Wojciech Buczak, Rafał Weber, Jerzy Paul, Mieczysław Miazga, Halina Szydełko, Krystyna Wróblewska Platforma Obywatelska – Krystyna Skowrońska, Paweł Poncyljusz Konfederacja – Grzegorz Braun Okręg wyborczy nr 54 do Senatu RP (stan na 27 października 2015) Janina Sagatowska (PiS) Okręg wyborczy nr 55 do Senatu RP (stan na 27 października 2015) Zdzisław Pupa (PiS) Okręg wyborczy nr 56 do Senatu RP (stan na 27 października 2015) Aleksander Bobko (PiS) Okręg wyborczy nr 57 do Senatu RP (stan na 27 października 2015) Alicja Maria Zając (PiS) Okręg wyborczy nr 58 do Senatu RP (stan na 27 października 2015) Mieczysław Golba (PiS) Okręg wyborczy nr 9 do Parlamentu Europejskiego w Polsce (stan na 25 maja 2014) Stanisław Ożóg (PiS) Tomasz Poręba (PiS) Elżbieta Łukacijewska (PO) Gospodarka W 2012 r. produkt krajowy brutto woj. podkarpackiego wynosił 62,4 mld zł, co stanowiło 3,9% PKB Polski. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosił 29,3 tys. zł (70,0% średniej krajowej), co plasowało podkarpackie na ostatnim miejscu względem innych województw. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie mieszkańca woj. podkarpackiego w 3. kwartale 2011 r. wynosiło 3074,48 zł, co lokowało je na 15. miejscu względem wszystkich województw. We wrześniu 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie obejmowała ok. 72,7 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 7,7% do aktywnych zawodowo. W 2012 r. 7,0% mieszkańców w gospodarstwach domowych woj. podkarpackiego miało wydatki poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajdowało się poniżej minimum egzystencji). W 2010 r. produkcja sprzedana przemysłu w woj. podkarpackim wynosiła 30,8 mld zł, co stanowiło 3,1% produkcji przemysłu Polski. Sprzedaż produkcji budowlano-montażowej w podkarpackim wynosiła 5,6 mld zł, co stanowiło 3,5% tej sprzedaży Polski. Podkarpackie gospodarstwa rolne są jednak bardzo rozdrobnione, co bardzo negatywnie wpływa na ich rentowność i rzadko kiedy jest jedynym źródłem utrzymania rodziny. Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje największy w Polsce klaster przemysłu lotniczego – Dolina Lotnicza. Cechuje go duża koncentracja firm przemysłu lotniczego, ośrodków naukowo-badawczych oraz rozwinięte zaplecze edukacyjne i szkoleniowe. Centrum Doliny Lotniczej znajduje się w stolicy regionu Rzeszowie, a głównymi ośrodkami Doliny Lotniczej obok Rzeszowa są największe przemysłowe miasta województwa: Mielec, Krosno, Dębica, Stalowa Wola oraz Sędziszów Małopolski oraz miasta spoza regionu Bielsko-Biała i Świdnik. W większości z tych miast funkcjonują porty lotnicze Rzeszów: RZE, Świdnik LUZ oraz czynne cywilne lotniska sportowe: lotnisko Bielsko-Biała Aleksandrowice, Lotnisko Krosno, lotnisko Mielec, Lotnisko Stalowa Wola-Turbia. Surowcami kopalnymi są siarka, ropa naftowa oraz gaz ziemny. Surowce mineralne są wydobywane głównie w górzystej, południowej części województwa: piaskowce, wapienie, gipsy (w tym gips alabastrowy), glinki ceramiczne, piaski (w tym piaski szklarskie) i żwiry, a także torf, wody mineralne i geotermalne. Swoją siedzibę mają tutaj największe polskie koncerny naftowo – gazowe: PGNiG Technologie w Krośnie oraz jeden z trzech polskich oddziałów PGNiG w Sanoku. W okolicach Rzeszowa oraz Sanoka znajdują się największe w Polsce podziemne magazyny gazu ziemnego w Brzeźnicy, Husowie, Strachocinie oraz Swarzowie. Ze względu na duże złoża ropy naftowej zlokalizowano tutaj trzy rafinerie w Jaśle, Jedliczu oraz Gorlicach. Specjalne strefy ekonomiczne: Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Wisłosan Parki przemysłowe i technologiczne: Mielecki Park Przemysłowy Park Przemysłowy „Stare-Miasto Park” Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny Park Przemysłowy Lubaczów „Brama na Wschód” Transport Transport drogowy Gęstość dróg krajowych w regionie wynosi 4,2 km/100 km², Gęstość dróg wojewódzkich w regionie wynosi 8,8 km/100 km², Gęstość dróg powiatowych w regionie wynosi 36,0 km/100 km², Gęstość dróg gminnych w regionie wynosi 30,6 km/100 km². Autostrady: Autostrada A4: granica państwa (Niemcy) – Jędrzychowice – Zgorzelec – Bolesławiec – Krzyżowa – Legnica – Wrocław – Opole – Gliwice – Katowice – Mysłowice – Balice – Kraków – Tarnów – Dębica – Jasionka – Rzeszów – Jarosław – Korczowa – granica państwa (Ukraina) Drogi ekspresowe: Droga ekspresowa S19 (na północ i południe od Rzeszowa dalej budowana) Droga ekspresowa S74 (planowana) Drogi krajowe Droga krajowa nr 94: Jędrzychowice (węzeł „Zgorzelec”) – Bolesławiec – Krzywa – Chojnów – Legnica – Prochowice – Wrocław – Oława – Brzeg – Opole – Strzelce Opolskie – Toszek – Pyskowice – Zabrze – Bytom – Siemianowice Śląskie – Czeladź – Będzin – Sosnowiec – Dąbrowa Górnicza – Sławków – Olkusz – Modlniczka – ... – Kraków (węzeł „Kraków Wielicka”) – Wieliczka – Bochnia – Brzesko – Wojnicz – Tarnów – Pilzno – Dębica – Ropczyce – Sędziszów Małopolski – Rzeszów – Łańcut – Przeworsk – Jarosław – Radymno – Korczowa – granica państwa (Ukraina) Droga krajowa nr 9: Radom – Skaryszew – Iłża – Kunów – Ostrowiec Świętokrzyski – Opatów – Lipnik – Klimontów – Łoniów – Tarnobrzeg (Nagnajów) – Nowa Dęba – Kolbuszowa – Głogów Małopolski – Rudna Mała (węzeł „Rzeszów Północ”) Droga krajowa nr 19: granica państwa (Białoruś) – Kuźnica – Białystok – Siemiatycze – Międzyrzec Podlaski – Kock – Lubartów – Lublin – Kraśnik – Janów Lubelski – Nisko – Sokołów Małopolski – Rzeszów – Babica – Lutcza – Domaradz – Miejsce Piastowe – Dukla – Barwinek – granica państwa (Słowacja) Droga krajowa nr 28: Zator – Wadowice – Rabka-Zdrój – Limanowa – Nowy Sącz – Gorlice – Jasło – Krosno – Miejsce Piastowe – Sanok – Kuźmina – Bircza – Przemyśl – Medyka – granica państwa (Ukraina) Droga krajowa nr 73: Wiśniówka – Kielce – Morawica – Busko-Zdrój – Szczucin – Dąbrowa Tarnowska – Tarnów – Pilzno – Jasło Droga krajowa nr 77: Lipnik – Sandomierz – Gorzyce – Stalowa Wola – Nisko – Leżajsk – Tryńcza – Jarosław – Radymno – Żurawica – Przemyśl Droga krajowa nr 84: Zabłotce – Sanok – Zagórz – Lesko – Olszanica – Ustrzyki Dolne – Krościenko – granica państwa (Ukraina) Droga krajowa nr 97: Terliczka (węzeł „Rzeszów Wschód”) – Rzeszów Transport kolejowy linia kolejowa nr 25 – linia kolejowa Łódź Kaliska – Dębica linia kolejowa nr 65 – linia kolejowa Most na rzece Bug – Sławków Południowy LHS linia kolejowa nr 66 – linia kolejowa Zwierzyniec Towarowy – Stalowa Wola Południe linia kolejowa nr 68 – linia kolejowa Lublin Główny – Przeworsk linia kolejowa nr 70 – linia kolejowa Włoszczowice – Chmielów koło Tarnobrzega linia kolejowa nr 71 – linia kolejowa Ocice – Rzeszów Główny linia kolejowa nr 74 – linia kolejowa Sobów – Stalowa Wola Rozwadów linia kolejowa nr 78 – linia kolejowa Sandomierz – Grębów linia kolejowa nr 79 – linia kolejowa Padew – Wola Baranowska LHS linia kolejowa nr 91 – linia kolejowa Kraków Główny – Medyka Linia kolejowa nr 92 – linia kolejowa Przemyśl Główny – Medyka linia kolejowa nr 101 – linia kolejowa Munina – Hrebenne linia kolejowa nr 102 – linia kolejowa Przemyśl Główny – Malhowice linia kolejowa nr 106 – linia kolejowa Rzeszów Główny – Jasło linia kolejowa nr 107 – linia kolejowa Nowy Zagórz – Łupków linia kolejowa nr 108 – linia kolejowa Stróże – Krościenko Linia kolejowa nr 615 – Przemyśl – Przemyśl Bakończyce Linia kolejowa nr 617 – linia kolejowa Zagórz R46 – Zagórz R101 Tabor kolejowy Województwo podkarpackie jest właścicielem 37 pojazdów zakupionych przez Urząd Marszałkowski. Koleje wąskotorowe Bieszczadzka Kolejka Leśna Przeworska Kolej Dojazdowa Transport lotniczy Port lotniczy Rzeszów-Jasionka (międzynarodowy) Lotnisko Krosno Lotnisko Mielec Lotnisko Stalowa Wola-Turbia Lotnisko Stara Wieś Lądowisko Sanok-Baza Lądowisko Sanok-Szpital Szybowisko Bezmiechowa Górna Szybowisko Weremień Przejścia graniczne Drogowe: przejście graniczne Korczowa-Krakowiec przejście graniczne Budomierz-Hruszów przejście graniczne Krościenko-Smolnica przejście graniczne Medyka-Szeginie przejście graniczne Ożenna – Niżna Polianka przejście graniczne Barwinek – Vyšný Komárnik przejście graniczne Radoszyce – Palota Kolejowe: przejście graniczne Krościenko-Chyrów przejście graniczne Przemyśl-Mościska przejście graniczne Werchrata-Rawa Ruska Przejście graniczne Łupków-Palota Lotnicze przejścia graniczne: Port lotniczy Rzeszów-Jasionka Kultura Instytucje kultury samorządu województwa: Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach, Centrum Kulturalne w Przemyślu, Filharmonia Podkarpacka im. Artura Malawskiego w Rzeszowie, Galeria Sztuki Współczesnej w Przemyślu, Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, Muzeum Podkarpackie w Krośnie, Muzeum – Zamek w Łańcucie, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu, Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie, Wojewódzki Dom Kultury w Rzeszowie, Nauka i oświata Rzeszów Uniwersytet Rzeszowski (z 12 wydziałami, w tym Wydziałem Medycznym będącym podwalinami do utworzenia Wyższej Szkoły Medycznej w Rzeszowie. W roku 2015 uruchomiono kierunek lekarski) Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza (największa uczelnia techniczna południowo-wschodniej Polski, z ośrodkiem kształcenia pilotów lotnictwa cywilnego) Wyższe Seminarium Duchowne w Rzeszowie Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie (największa niepubliczna uczelnia wyższa na Podkarpaciu) Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Rzeszowie Szkoła Języków Obcych i Zarządzania PROMAR w Rzeszowie WSPiA Rzeszowska Szkoła Wyższa Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna Przemyśl Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu Wyższa Szkoła Gospodarcza w Przemyślu Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Przemyślu Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Przemyślu Wyższe Seminarium Duchowne w Przemyślu Tarnobrzeg Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnobrzegu im. prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu Zespół Kolegiów Nauczycielskich w Tarnobrzegu Wyższa Szkoła Handlowa w Kielcach Wydział Zamiejscowy w Tarnobrzegu Profesjonalna Szkoła Biznesu Małopolska Szkoła Handlowa Szkoła Zarządzania Krosno Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie – (14 kierunków kształcenia) z jednostkami: Instytut Politechniczny, Instytut Kultury Fizycznej, Instytut Humanistyczny, Instytut Zdrowia i Gospodarki, Studium Języków Obcych i Nauk Społecznych, Studium Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, Studium Wychowania Fizycznego i Sportu. Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy w Krośnie Niepubliczna Szkoła Biznesu w Krośnie Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Oddział w Krośnie Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie – oddział w Krośnie Dębica Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie – Zamiejscowy Wydział Rozwoju Regionalnego w Dębicy Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie – Centrum Edukacyjne w Dębicy Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Dębicy Jarosław Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Jarosławiu Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Jarosławiu Jasło Podkarpacka Szkoła Wyższa w Jaśle im. bł. księdza Władysława Findysza Leżajsk Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Leżajsku Mielec Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania w Mielcu Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie – ośrodek zamiejscowy Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie – ośrodek zamiejscowy Niepubliczna Szkoła Biznesu w Mielcu Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Mielcu Policealne Studium Medyczne British School w Mielcu Przeworsk Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Przeworsku Nisko Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Nisku (Język angielski) – zlikwidowane z dniem 30.09.2015 Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu Wydział Transportu i Elektrotechniki – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Nisku Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony im. Marszałka Józefa Piłsudskiego z siedzibą w Warszawie Wydział Zamiejscowy w Nisku Ropczyce Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna w Ropczycach Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Ropczycach Sanok Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Grodka w Sanoku Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Sanoku Wyższa Szkoła Sanocka (o uprawnieniach publicznych) Wydział zamiejscowy Uniwersytetu Śląskiego Podkarpacka Szkoła Przedsiębiorczości (PSP) Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Sanoku Stalowa Wola Katolicki Uniwersytet Lubelski Wydział Zamiejscowy Prawa i Nauk o Społeczeństwie w Stalowej Woli Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli Polsko-Czeska Wyższa Szkoła Biznesu i Sportu „Collegium Glacense” z siedzibą w Stalowej Woli Politechnika Rzeszowska Wydział Mechaniczno-Technologiczny Politechniki Rzeszowskiej Zamki i pałace Lista zamków i pałaców woj. podkarpackiego: Zamek Kamieniec – Odrzykoń, Zamek w Baranowie Sandomierskim, Renesansowy zamek Krasickich i Sapiehów – Krasiczyn, Zamek Kazimierzowski w Przemyślu, Dwór w Wolicy – Dębica, Barokowy zamek – Dukla, Zamek w Łańcucie, Zamek w Rzeszowie, Letni Pałac Lubomirskich w Rzeszowie, Pałac w Sieniawie, Pałac w Ropczycach, Pałac Tarnowskich w Tarnobrzegu, Dwór Mycielskich w Wiśniowej, dwór Lubomirskich w Boguchwale, Zamek Królewski w Sanoku, Dwór w Bolestraszycach, Dworek w Boratynie, Pałac w Iwoniczu Zdroju, Pałac Stawiarskich w Jedlicze, Zamek w Lesku, Pałac Miera w Leżajsku, Pałacyk Oborskich w Mielcu, Zamek Lubomirskich w Stalowej Woli, Pałac obecnie Dom Dziecka w Strzyżowie, Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku, Pałac w Birczy, Zamek w Przecławiu, Pałac Sroczyńskich – Jasło – Gorajowice Zamek Szaszkiewiczów w Rzemieniu, Zespół pałacowo – dworski w Czudcu, Pałac Lubomirskich w Przemyślu, Kamienica – Dębica Wiluszówka, Pałac Ponińskich w Horyńcu Zdroju, Pałac w Pełkiniach, Pałac Wodzickich w Tyczynie, Pałacyk Bobrowskich w Długie, Pałac w Julinie, Pałac w Weryni, Pałac w Zarzeczu, Dworek – Dębica, Dworek – Ciemięrzowice, Pałac biskupów przemyskich w Krośnie, Dwór Starościński w Leżajsku, Dwór w Targowiskach. Bezpieczeństwo publiczne W województwie podkarpackim działa centrum powiadamiania ratunkowego, które znajduje się w Rzeszowie i które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Opieka zdrowotna Szpitale w Rzeszowie: Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie, Szpital Wojewódzki nr 2 w Rzeszowie, Szpital Miejski im. Jana Pawła II w Rzeszowie, Szpital MSWiA w Rzeszowie, Szpital Specjalistyczny – Zespół Gruźlicy i Chorób Płuc w Rzeszowie, Szpital Specjalistyczny „Pro-Familia”, Szpitale w Przemyślu: Szpital Wojewódzki im. św. Ojca Pio w Przemyślu, Szpital Miejski z Przychodnią w Przemyślu (dawniej Szpital Wojskowy nr 114), Wojewódzki Podkarpacki Szpital Psychiatryczny w Żurawicy, Szpital w Stalowej Woli: Powiatowy Szpital Specjalistyczny w Stalowej Woli Szpital w Krośnie: Wojewódzki Szpital Podkarpacki im. Jana Pawła II w Krośnie, Szpital w Tarnobrzegu: Wojewódzki Szpital im.Zofii z Zamoyskich Tarnowskiej w Tarnobrzegu, Szpital w Mielcu: Szpital Specjalistyczny im. Edmunda Biernackiego w Mielcu, Szpital w Dębicy: Zespół Opieki Zdrowotnej w Dębicy, Szpital w Jarosławiu: Centrum Opieki Medycznej w Jarosławiu, Specjalistyczny Psychiatryczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Jarosławiu, Szpital w Sanoku: Szpital Specjalistyczny w Sanoku, Szpital w Jaśle: Szpital Specjalistyczny w Jaśle, Szpital w Łańcucie: Szpital św. Michała Archanioła w Łańcucie, Szpital w Przeworsku: Szpital Rejonowy w Przeworsku, Szpital w Ropczycach: Zespół Opieki Zdrowotnej w Ropczycach, Szpital w Nisku: Szpital Powiatowy im. Polskiego Czerwonego Krzyża w Nisku, Szpital w Leżajsku: Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Leżajsku, Szpital w Lubaczowie: Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Lubaczowie, Szpital w Nowej Dębie: Samodzielny Publiczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej Nowej Dębie, Szpital w Ustrzykach Dolnych: Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Ustrzykach Dolnych, Szpital w Kolbuszowej: Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Kolbuszowej, Szpital w Strzyżowie: Zespół Opieki Zdrowotnej w Strzyżowie, Szpital w Brzozowie: Szpital Specjalistyczny w Brzozowie Podkarpacki Ośrodek Onkologiczny im. ks. B. Markiewicza, Szpital w Sędziszowie Młopolskim: Oddziały Szpitala Powiatowego pod wezwaniem Ojca Pio w Sędziszowie Młopolskim, Szpital w Lesku: Szpital Powiatowy w Lesku Szpital w Górnie: Samodzielny Publiczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej „Sanatorium” im. Jana Pawła II w Górnie Uzdrowiska w Województwie Podkarpackim: Horyniec-Zdrój Iwonicz-Zdrój Polańczyk Rymanów-Zdrój Policja Podkarpacka policja posiada 17 jednostek powiatowych i 4 miejskie. Komenda Wojewódzka Policji znajduje się w Rzeszowie. Straż pożarna Główną siedzibą straży pożarnej jest Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej w Rzeszowie. Na terenie województwa działa 17 komend powiatowych oraz 4 komendy miejskie PSP. Na obszarze stworzono 27 jednostek ratowniczo-gaśniczych, na bazie kilku z nich powstało kilka grup specjalistycznych: 2 – ratownictwo chemiczno-ekologiczne (Nowa Sarzyna, Rzeszów), 5 – ratownictwo wodno-nurkowe (Tarnobrzeg, Przemyśl, Sanok, Brzozów, Jasło), 2 – ratownictwo wysokościowe (Rzeszów, Krosno). Wojsko Jednostki wojskowe w województwie podkarpackim: 1 Batalion Strzelców Podhalańskich w Rzeszowie, 21 Batalion Dowodzenia w Rzeszowie, 21 Batalion Logistyczny w Rzeszowie, 5 Batalion Strzelców Podhalańskich w Przemyślu, 3 Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego im. płk. Rudolfa Matuszka w Nisku, 12 Ośrodek Przechowywania Sprzętu w Nisku, 4 Okręgowe Warsztaty Techniczne w Żurawicy, 21 Rejonowe Warsztaty Techniczne im. Hetmana Wielkiego Koronnego Mikołaja Kamienieckiego w Rzeszowie Wojewódzki Sztab Wojskowy w Rzeszowie, Ośrodek Szkolenia Poligonowego Wojsk Lądowych im. płk. Jana Szypowskiego „Leśnika” w Nowej Dębie, 16 Batalion Saperów w Nisku, 3 Podkarpacka Brygada Obrony Terytorialnej w Rzeszowie. Wojskowe Komendy Uzupełnień w Województwie Podkarpackim: WKU Jarosław, WKU Jasło, WKU Mielec, WKU Nisko, WKU Rzeszów, WKU Sanok. Ochrona środowiska Parki narodowe Bieszczadzki Park Narodowy część Magurskiego Parku Narodowego Parki krajobrazowe Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy Jaśliski Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy Doliny Sanu Park Krajobrazowy Gór Słonnych Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego część Południoworoztoczański Park Krajobrazowy część Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie część Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki część Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej Obszary Natura 2000 Obszary specjalnej ochrony ptaków: Pogórze Przemyskie Beskid Niski Góry Słonne Puszcza Sandomierska Bieszczady Obszary specjalnej ochrony siedlisk: Kołacznia Rzeka San Fort Salis Soglio Jasiołka Ostoja Przemyska Góry Słonne Ostoja Jaśliska Łysa Góra Rymanów Horyniec Trzciana Dąbrowa koło Zaklikowa Dolina Dolnego Sanu (obszar Natura 2000) Dorzecze Górnego Sanu Klonówka Las nad Braciejową Łukawiec Nad Husowem Moczary Ostoja Czarnorzecka Patria nad Odrzechową Wisłok Środkowy z dopływami Golesz Jaćmierz Józefów – Wola Dębowiecka Kościół w Dydni Kościół w Nowosielcach Kościół w Równem Kościół w Skalniku Ladzin Las Hrabeński Las Niegłowicki Łąki nad Młynówką Łąki w Komborni Mrowle Łąki Osuwiska w Lipowicy Sanisko w Bykowcach Lasy Leżajskie Bory Bagienne nad Bukową Starodub w Pełkiniach Łąki nad Wojkówką Dolna Wisłoka z dopływami Lasy Sieniawskie Rezerwaty przyrody Według stanu na dzień 1 stycznia 2005 roku w województwie jest 94 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 10733,10 ha, czyli 0,6% powierzchni województwa. Podział rezerwatów według typu: 40 leśnych 25 florystycznych 6 torfowiskowych 3 faunistycznych 13 krajobrazowych 6 geologicznych 1 faunistyczny, wodny Religia Zdecydowana większość mieszkańców województwa podkarpackiego należy do Kościoła rzymskokatolickiego. Na terenie województwa znajdują się części: metropolia lubelska, metropolia krakowska oraz metropolia przemyska w której skład wchodzi: archidiecezja przemyska w całości oraz dwie diecezje w częściach: diecezja rzeszowska, diecezja zamojsko-lubaczowska. Działa również Kościół Greckokatolicki, Kościół Polskokatolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościoły protestanckie oraz Świadkowie Jehowy. Na terenie województwa podkarpackiego znajdują się ważne sanktuaria katolickie: sanktuarium Grobu Bożego w Przeworsku, sanktuarium Pasyjno-Maryjne w Kalwarii Pacławskiej, sanktuarium MB Pocieszenia w Leżajsku, sanktuarium MB Miłosierdzia w Starej Wsi, sanktuarium MB Saletyńskiej w Dębowcu, sanktuarium Świętego Jana w Dukli. W Miejscu Piastowym położony jest dom macierzysty Zgromadzeń Świętego Michała Archanioła (michalitów i michalitek), zaś w Starej Wsi koło Brzozowa dom generalny służebniczek starowiejskich. Produkty tradycyjne Na liście produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi znajduje się 248 produktów z województwa podkarpackiego (5 stycznia 2022), najwięcej w Polsce: Sport Piłka nożna Najbardziej utytułowanym klubem piłkarskim w województwie jest Stal Mielec, dwukrotny mistrz Polski w sezonach 1972/73 i 1975/76, wicemistrz 1974/75, finalista Pucharu Polski 1975/76 oraz jeden z dwóch polskich ćwierćfinalistów Pucharu UEFA w historii (edycja 1975/76). W czasach świetności klubu, które przypadły na lata 70. XX wieku, grało w nim wielu reprezentantów Polski i innych czołowych piłkarzy. Na początku lat 90. główny sponsor klubu, PZL Mielec, popadł w poważne tarapaty finansowe, a wraz z nim klub. W sezonie 2014/2015 drużyna seniorów gra w II lidze, jednak trofea zdobywają młodzi piłkarze (Mistrzostwo Polski U-17 w 2007, wicemistrzostwo U-19 w 2007). Stal Mielec nie jest jedynym klubem województwa, który osiągał sukcesy. W rozgrywkach najwyższej ligi w Polsce brały udział również Stal Rzeszów, Stal Stalowa Wola, Siarka Tarnobrzeg, oraz Igloopol Dębica. Od 2022 roku Stal Rzeszów oraz CWKS Resovia Rzeszów uczestniczą w rozgrywkach I ligi (zaplecze Ekstraklasy). Stal Rzeszów w 1975 roku zdobyła Puchar Polski. W sezornie 1980 /1981 do 1/2 Pucharu Polski awansowała CWKS Resovia Rzeszów. Od sezonu 2020/2021 w Ekstraklasie ponownie gra Stal Mielec, od 2022 roku w II lidze gra Siarka Tarnobrzeg, natomiast Stal Stalowa Wola gra w III lidze. W 2020 roku do zawodowej I ligi (zaplecze Ekstraklasy) awansowała drużyna piłkarska CWKS Resovia Rzeszów. Był to pierwszy awans na drugi szczebel rozgrywkowy dla klubu z Rzeszowa od 26 lat. Resovia awansowała w derbach piłkarskich pokonując w karnych lokalnego rywala Stal Rzeszów. CWKS Resovia rozgrywa swoje mecze na Stadionie Miejskim w Rzeszowie. W 2022 roku do zawodowej Resovii w I lidze dołączyła również drużyna piłkarska Stali Rzeszów. Siatkówka Szczególnie zasłużonym klubem jest Resovia, który święcił największe triumfy w latach 70. i 80. Resovia jest siedmiokrotnym Mistrzem Polski, trzykrotnym zdobywcą Pucharu Polski oraz Klubowym Wicemistrzem Świata z 1974 roku. Obecnie drużyna powraca do świetności – w 2004 roku, po dwunastoletniej przerwie, wywalczyła awans do Polskiej Ligi Siatkówki, a w latach 2009, 2010 i 2011 stawała na podium Mistrzostw Polski. 22.04.2012 po 37-latach Asseco Resovia zdobyła tytuł Mistrza Polski. W 2013 zespół z Rzeszowa powtórzył ten sukces. Zespół zajął też 2. miejsce w Pucharze CEV w sezonie 2011/2012. Również siatkarze Stali Mielec odnosili sukcesy – mężczyźni w 1976 roku zdobyli Puchar Polski, kobiety zaś w 2000 roku wicemistrzostwo Polski i ćwierćfinał Pucharu Konfederacji CEV w 2003 roku. W sezonie 2011/2012 województwo w PlusLidze reprezentowali siatkarze Resovii, w 1 lidze kobiet zaś siatkarki Stal Mielec S.A. Od sezonu 2014/2015 w kobiecej Orlen Lidze występuje zespół KS DevelopRes Rzeszów, który w latach 2017, 2019 zajął 3 miejsce, a w latach 2020–2021 zdobył vicemistrzostwo Polski. Żużel Stal Rzeszów od lat reprezentuje województwo w najważniejszych rozgrywkach, klub ten wielokrotnie zdobywał medale wszystkich kolorów w Mistrzostwach Polski. W drugiej lidze startuje zespół Wilki Krosno (od 2023 w ekstralidze). Koszykówka W rozgrywkach Polskiej Ligi Koszykówki występowały: Siarka Tarnobrzeg w latach 2010–2016 (od sezonu 2018/19 wycofana z rozgrywek) oraz MOSiR Krosno w latach 2016–2018 (od sezonu 2019 w I lidze). W I lidze mężczyzn grają Sokół Łańcut, Polonia Przemyśl. W sezonach 1995/96 oraz 2012/2013 w rozgrywkach Polskiej Ligi Koszykówki Kobiet występował zespół AZS Rzeszów. W sezonie 1975 największym osiągnięciem w koszykówce było zdobycie przez Resovię tytuł mistrza Polski. W 1994 i 1995 Polonia Przemyśl zdobyła srebrny i brązowy medal Mistrzostw Polski. Piłka ręczna W ZPRP zrzeszonych jest 15 klubów z województwa podkarpackiego, z czego zdecydowaną większość stanowią kluby uczniowskie i szkolne. Stal Mielec zdobyła tytuł Wicemistrza Polski w 1975 roku i Puchar Polski w 1971 roku. Od sezonu 2010/2011 gra w PGNiG Superlidze Mężczyzn, zakończyła tenże sezon na czwartym miejscu. Czuwaj Przemyśl od sezonu 2010/2011 startuje w rozgrywkach I ligi. Juvenia Rzeszów i Orzeł Przeworsk występują na parkietach II ligi. W żeńskiej 1 lidze występują dwa jarosławskie zespoły – TS MKS SAN Jarosław i SPR JKS Jarosław. Tenis stołowy Forbet-OWG Tarnobrzeg jest najlepszym zespołem Ekstraklasy Kobiet; 30-krotny Drużynowy Mistrz Polski (sezony 1990/91 do 2004/05 oraz od 2006/0 7 do 2020/2021) oraz Wicemistrz Polski w sezonach 1989/90 i 2005/2006; 2. miejsce w Pucharze Europy Mistrzów klubowych: 1998/99; 2. miejsce w Pucharze ETTU Nancy Evans CUP: w latach 2008–2010 i 2013; 1. miejsce w sezonie 2014/2015; 2 miejsce w European Champions League ETTU w sezonach 2015/16 i 2016/17; 1 miejsce w sezonach 2018/19 i 2019/20. W męskiej ekstraklasie zespół reprezentują z powodzeniem 2 kluby: AZS Rzeszów – 3 krotny brązowy medalista (jako AZS Rzeszów w sezonach 2008/09 i 2011/12 i w sezonie 2017/18 jako Fibrain AZS Politechnika Rzeszów), PKS Kolping FRAC Jarosław – 2 krotny Mistrz Polski w sezonach 2017/18 oraz 2019/20 oraz 5-krotny brązowy medalista w sezonach 2012 – 16 (jako Kolping Jarosław) i w sezonie 2018/19 jako PKS Kolping FRAC Jarosław. Szachy Podkarpacki Związek Szachowy zrzesza 35 klubów szachowych. Rocznie na terenie województwa łącznie z rozgrywkami ligowymi odbywa się kilkadziesiąt turniejów. Najlepiej notowane kluby z regionu to grające w sezonie 2016 w II lidze: MKSz Gryf Dębica, GKSz Hetman Pilzno, RzKSz Rzeszów oraz LKS „Parnas” Stara Wieś. Kalendarz turniejów szachowych z regionu na stronie www.chessarbiter.com – podkarpacie. Hokej na lodzie Jedynym reprezentantem województwa, który bierze udział w rozgrywkach Polskiej Hokej Ligi jest STS Sanok. Jest to zarazem najbardziej utytułowany klub województwa, który zdobył złoty medal mistrzostw Polski w 2012 i 2014 oraz Puchar Polski w 2010 i 2011. Regiony partnerskie Regiony, z którymi województwo ma nawiązane oficjalnych stosunki międzynarodowe: Kraj preszowski (Słowacja) Kraj koszycki (Słowacja) Kraj zliński (Czechy) Obwód wołyński (Ukraina) Obwód iwanofrankiwski (Ukraina) Obwód odeski (Ukraina) Obwód tarnopolski (Ukraina) Komitat Vas (Węgry) Kraj Związkowy Saara (Niemcy) Obwód saratowski (Rosja) Autonomiczny Region Friuli Venezia Gulia (Włochy) Region Molise (Włochy) Region Centrum (Portugalia) Styria (Austria) Regiony, z którymi województwo realizuje wspólne projekty oraz inicjatywy: Żupania zadarska (Chorwacja) Okręg Suczawa (Rumunia) Kraj Związkowy Saksonia (Niemcy) Zobacz też Bieszczady Kresowiacy, Pogórzanie, Rzeszowiacy Przypisy Linki zewnętrzne Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego Zabytki Podkarpacia Portal turystyczny województwa podkarpackiego Wrota Podkarpackie Podkarpacie w obiektywie Podkarpacka Historia

526993

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bank%20Millennium

Bank Millennium

Bank Millennium SA – bank komercyjny z siedzibą w Warszawie działający od 2003, wywodzący się z Banku Inicjatyw Gospodarczych SA. W 2021 r. był 7. bankiem w Polsce pod względem wartości aktywów. Historia Bank Millennium jest ogólnopolskim, uniwersalnym bankiem oferującym swoje usługi wszystkim segmentom rynku poprzez sieć oddziałów, sieci indywidualnych doradców i bankowość elektroniczną. Jeden z pierwszych polskich banków komercyjnych oraz pierwszy bank notowany na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Pierwotnym wcieleniem dzisiejszego Banku Millennium był powstały w 1989 Bank Inicjatyw Gospodarczych. W 1997 doszło do fuzji BIG SA z Bankiem Gdańskim SA, w wyniku której powstał BIG Bank Gdański. W 1998 roku pojawiła się nazwa Millennium dla klientów detalicznych. W 2003 bank obrał nazwę Bank Millennium. Głównym akcjonariuszem został portugalski Banco Comercial Português (BCP). Obecnie BCP posiada 50,1% akcji Banku Millennium (stan na koniec 2021). 31 maja 2019 roku Bank Millennium S.A. przejął Euro Bank w wyniku nabycia ok. 99,79% akcji, które kupił od Société Générale. 10 września 2019 r. Komisja Nadzoru Finansowego udzieliła zezwolenia na połączenie banków. 1 października 2019 r., nastąpiła fuzja prawna i Bank Millennium oraz Euro Bank stały się jednym bankiem, a 11 listopada 2019 r. nastąpiła fuzja operacyjna obydwu banków. Działalność Bank obsługuje klientów poprzez ogólnopolską sieć placówek, bankowość internetową, telefoniczną i mobilną. Posiada ofertę dla klientów indywidualnych, osób prowadzących działalność gospodarczą, a także małych, średnich i dużych firm. Bank posiadał w roku 2020 ponad 2,6 miliona aktywnych Klientów indywidualnych. Bank w swojej strategii rozwoju stawia na nowoczesne kanały obsługi. Liczba klientów aktywnie korzystających z bankowości elektronicznej przekroczyła w 2020 roku 2 miliony, a z aplikacji mobilnej i mobilnego Millenetu 1,7 mln (+18% r/r). Spółka akcyjna notowana od 1992 roku na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Akcje Banku uczestniczą w notowaniach indeksów WIG30 i Respect Index na GPW. Od czerwca 2017 roku akcje Banku weszły w skład w skład FTSE4Good Emerging Index skupiającego spółki które wyróżniają się w działaniach z zakresu ochrony środowiska, odpowiedzialności społecznej i ładu korporacyjnego. Strategicznym inwestorem Banku Millennium jest portugalski Banco Comercial Português. Obecnie w posiadaniu Banco Comercial Português znajduje się 50,1% akcji. Usługi elektroniczne Bank Millennium oferuje swoim klientom zintegrowaną platformę bankowości internetowej (Millenet), bankowości mobilnej, bankowości telefonicznej (TeleMillennium) i obsługi w placówkach. Ponadto, bank oferuje poniższe usługi cyfrowe: transakcyjny chatbot Milla – umożliwiający m.in. zlecenie przelewu (również BLIK), przeszukiwanie historii, doładowanie karty prepaid i telefonu. Milla wykorzystuje mechanizmy NLU (rozpoznawanie intencji i parametrów), moduły głosowe ASR (zamiana mowy na tekst, dzięki czemu można do niej mówić) oraz TTS (zamiana tekstu na mowę, dzięki czemu Milla potrafi odpowiadać głosowo). autoryzacja mobilna, czyli nowy – sposób zatwierdzania operacji realizowanych w serwisie bankowości internetowej. Dzięki niemu operacje można potwierdzać w aplikacji mobilnej Banku bez potrzeby przepisywania haseł SMS. BLIK – wprowadzenie wpłat BLIKiem w bankomatach, możliwość płatności BLIKiem za zakupy online (PayByLink) oraz wprowadzenie nowej opcji sprawdzenia, kto na liście kontaktów korzysta z przelewów BLIK na telefon. aktualizacja danych z dowodu osobistego w systemie transakcyjnym Millenet i aplikacji mobilnej – w prostym, dwuetapowym procesie klienci mogą zmienić online numer dowodu osobistego, datę jego wydania i wygaśnięcia oraz zaktualizować adres. Konto 360º Junior otwierane w Millenecie – rodzice, by otworzyć rachunek dla dziecka powyżej 13 roku życia mogą to zrobić w serwisie bankowości internetowej. Proces odbywa się w pełni online, a dziecko może od razu korzystać z konta i płacić zbliżeniowo telefonem dzięki możliwości stokenizowania karty przed jej fizycznym dostarczeniem. split payment – w ramach usługi mechanizmu podzielonej płatności Bank otworzył dla każdej firmy dodatkowy rachunek VAT i udostępnił, również online, nowy rodzaj przelewu bankowego – przelew płatności podzielonej/przelew. kanał transakcyjny SWIFTNet – pozwala klientom przesyłać do banków pliki z płatnościami za pośrednictwem rozwiązania SWIFT FileAct. Płatności – przelewy krajowe, wewnętrzne i zagraniczne – wysłane w sieci SWIFT, po odebraniu przez Bank są od razu kierowane do realizacji. MillenetLink – moduł bezpośredniej komunikacji między systemami ERP firm a bankowością elektroniczną, który automatyzuje wysyłkę transakcji i pobieranie informacji bankowych. Usługa pozwala na znaczne obniżenie kosztów codziennych operacji bankowych. Za pośrednictwem cyfrowych kanałów w 2020 r. realizowana była przeważająca część przelewów bankowych, założono 91% lokat terminowych, odnotowano również rekordowe wzrosty w płatnościach BLIK w stosunku do 2019 r.: 90% wzrost wszystkich dokonanych transakcji oraz 91% wzrost płatności e-commerce. W 2020 wartość pożyczek gotówkowych udzielonych przy wykorzystaniu kanałów elektronicznych stanowiła ok. 59% wszystkich udzielonych pożyczek. Aktywność społeczna, CSR i Fundacja Banku Millennium We współpracy z instytucjami pozarządowymi i społecznymi, Bank Millennium realizuje programy wspierające rozwój kultury oraz edukację młodzieży. Bank prowadzi działalność sponsoringową głównie w odniesieniu do wspierania wydarzeń kulturalnych. Działalność ta stanowi od lat najważniejszą część działań społecznych Banku Millennium. Bank jest sponsorem tytularnym Millennium Against Gravity Film Festival. Działania, założonej w 1990 roku Fundacji Banku Millennium związane są z aktywnością z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) Banku oraz chęcią stworzenia uniwersalnej platformy aktywności społecznej pracowników Grupy Banku Millennium. W 2017 roku Bank Millennium został uznany przez międzynarodowy magazyn branży finansowej „Euromoney” za Najlepszy Bank w Europie Środkowo-Wschodniej w kategorii Biznes społecznie odpowiedzialny. Grupa Banku Millennium Do grupy Banku Millennium należą: Millennium Leasing (działalność leasingowa) Millennium Dom Maklerski (działalność brokerska) Millennium Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych (fundusze inwestycyjne) Millennium Goodie Millennium Bank Hipoteczny Fundacja Banku Millennium Władze Banku Zarząd Joao Bras Jorge – prezes zarządu Fernando Bicho – wiceprezes zarządu Wojciech Haase – członek Andrzej Gliński – członek António Pinto Júnior – członek Wojciech Rybak – członek Jarosław Hermann – członek Rada Nadzorcza Bogusław Kott – przewodniczący Nuno Manuel da Silva Amado – wiceprzewodniczący Dariusz Rosati – wiceprzewodniczący i sekretarz rady nadzorczej Miguel de Campos Pereira de Bragança – członek Olga Grygier-Siddons – członek (niezależny) Anna Jakubowski – członek (niezależny) Grzegorz Jędrys – członek (niezależny) Miguel Maya Dias Pinheiro – członek Lingjiang Xu – członek Alojzy Nowak – członek (niezależny) Beata Stelmach – członek (niezależny) José Miguel Bensliman Schorcht da Silva Pessanha – członek Bank Millennium w liczbach Według własnych raportów, na koniec roku bilansowego 2020 podstawowe dane finansowe banku przedstawiały się następująco: Aktywa 97 772 mln zł Kapitał własny 9 091 mln zł Depozyty ogółem 81 510 mln zł Kredyty ogółem 74 088 mln zł Zysk netto 23 mln zł Zwrot na kapitale (ROE): 0,2% Łączny współczynnik kapitałowy (TCR) 19,5% Przypisy Linki zewnętrzne Millennium Przedsiębiorstwa założone w Polsce w 2003 Spółki notowane na GPW w Warszawie

165317

https://pl.wikipedia.org/wiki/Warner%20Bros.

Warner Bros.

Warner Bros. Entertainment, Inc. lub po prostu Warner Bros. (w skrócie: WB) – amerykańskie przedsiębiorstwo mediowe zajmujące się produkcją i dystrybucją filmów, programów telewizyjnych oraz muzyki z siedzibą w Burbank w Kalifornii. Obecnie należy do koncernu Warner Bros. Discovery. Historia Warner Bros. jest jednym z największych na świecie producentów i dystrybutorów produkcji filmowych i telewizyjnych. Obecnie jest spółką-córką konglomeratu Warner Bros. Discovery. Główną siedzibę ma w Burbank (pod miastem Los Angeles) w Kalifornii. Wytwórnia została założona przez braci Warner: Alberta, Sama i Harry’ego, polskich imigrantów żydowskiego pochodzenia urodzonych w Krasnosielcu w powiecie makowskim na Mazowszu jako: Aaron, Szmul i Hirsz Wonsal oraz Jacka, urodzonego już w Kanadzie jako Jacob Warner. Bracia zastawiając rodzinny majątek: konia o imieniu Bob oraz sprzedając zegarek ojca, zyskali kapitał, który przeznaczyli na zakup projektora. Dwadzieścia lat później, 4 kwietnia 1923 r., założyli wytwórnię filmową, która obecnie jest jedną z największych na świecie. Od lat rywalizuje z inną wytwórnią filmową – The Walt Disney Company. Warner Bros. jest producentem lub dystrybutorem ponad sześciu i pół tysiąca filmów fabularnych (m.in. Casablanca, Przygody Robin Hooda, Sokół maltański, Buntownik bez powodu, Maverick, Brudny Harry, Batman, Zabójcza broń, Matrix czy ekranizacji Harry’ego Pottera) oraz czternastu tysięcy tytułów animowanych z działu Warner Bros. Animation (w tym półtora tysiąca kreskówek np. Królik Bugs, Xiaolin – pojedynek mistrzów, Batman przyszłości, przedostatnia produkcja Johnny Test i ostatnia Kudłaty i Scooby Doo na tropie). Z wytwórnią związane były i są największe gwiazdy przemysłu filmowego od Clinta Eastwooda, przez Mela Gibsona, do Stanleya Kubricka. Podział Warner Bros. Entertainment Produkcje Warner Bros. Zobacz też Warner Bros. Pictures Warner Bros. Television Studios Warner Bros. Animation Warner Bros. Games Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Warner Bros. Entertainment, Inc. Oficjalna strona internetowa Warner Bros. Entertainment Polska Warner Bros. Discovery Wytwórnie filmowe z siedzibą w Burbanku Amerykańskie przedsiębiorstwa mediowe Dolina San Fernando Burbank

45052

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jasir%20Arafat

Jasir Arafat

Jasir Arafat (; ur. 24 sierpnia 1929 w Kairze jako Muhammad Abd ar-Rahman Abd ar-Ra’uf Arafat al-Kudwa al-Husajni, znany także jako Abu Ammar, zm. 11 listopada 2004 w szpitalu wojskowym Percy w Clamart) – polityk palestyński i przywódca tamtejszego ruchu wyzwoleńczego. Jeden z najbardziej znanych i kontrowersyjnych polityków arabskich na świecie. Urodził się w Kairze. Z wykształcenia inżynier (ukończył studia na Uniwersytecie Kairskim). W latach 1952–1956 przewodniczący Ligi Studentów Palestyńskich. W 1956 roku wziął udział w wojnie sueskiej. W 1957 roku wyjechał do Kuwejtu, gdzie pracował jako inżynier. W 1958 roku współzałożyciel al-Fatah (Palestyński Ruch Wyzwolenia Narodowego) i jej przewodniczący. W kolejnych latach organizował palestyńską partyzantkę w Jordanii. W 1968 roku wszedł do Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP) na czele której stał w latach 1969–2004. Po 1970 roku opuścił Jordanię po porażce w wojnie z tamtejszym rządem (Czarny Wrzesień). Wraz ze strukturami OWP przeniósł się do Libanu. W 1974 roku stanął na czele palestyńskiej delegacji na XXVII sesję ONZ, na której uznano OWP za jedyne legalne przedstawicielstwo narodu palestyńskiego (uzyskał dla OWP status obserwatora przy ONZ). W 1982 roku w wyniku wojny libańskiej, opuścił Liban i założył nową kwaterę OWP w Tunisie. W 1988 roku ogłosił utworzenie państwa palestyńskiego i powołał rząd emigracyjny. W 1989 roku wybrany przez emigracyjny parlament na prezydenta. Na przełomie lat 80. i 90. rozpoczął rozmowy pokojowe z Izraelem. Porozumienia zawarte w Oslo w 1993 roku dały początek Autonomii Palestyńskiej w Gazie i na Zachodnim Brzegu. W uznaniu prowadzonych przez niego rozmów pokojowych otrzymał w 1994 roku Pokojową Nagrodę Nobla. Proces pokojowy w praktyce wstrzymało powstanie rządu Binjamina Netanjahu. W latach 2001–2002 więziony przez władze izraelskie w swojej kwaterze w Ramallah. W ostatnich latach życia jego popularność w społeczeństwie palestyńskim malała, głównie w wyniku działań grup ekstremistycznych, które okazały się bardziej skuteczne i reprezentatywne dla ruchu palestyńskiego. Zmarł w 2004 roku. Życiorys Wczesne lata Rodzina i dzieciństwo Rodzina jego ojca, Abd ar-Ra’ufa al-Kudwa al-Husajniego częściowo pochodziła z Egiptu (babka Jasira była Egipcjanką). Abdel pochodził z Gazy, jednakże działalność biznesową jako kupiec włókienniczy prowadził w kairskiej dzielnicy As-Sakakini która charakteryzowała się zróżnicowaniem religijnym mieszkańców. Matka Jasira, Zahwa Abu as-Sa’ud, według samego Arafata pochodziła z rodziny znanego kupca rybnego z wpływowego klanu al-Husajni z Jerozolimy. Teza, jakoby Arafat był spokrewniony z klanem al-Husajni, są podważane przez palestyńskiego historyka Sa’ida Abu Risza. W nieautoryzowanej biografii Abu Risz twierdzi, że młody Arafat starał się uwierzytelnić w Palestynie, mając w perspektywie swoje ewentualne aspiracje do przywództwa i... nie mógł sobie pozwolić na przyznanie się do jakichkolwiek faktów, które podważałyby jego palestyńską tożsamość... Arafat uparcie uwieczniał swoją legendę, że urodził się w Jerozolimie i był spokrewniony z klanem al-Husajni z tego miasta. Oficjalnie urodził się pod nazwiskiem Muhammad Abd ar-Rahman Abd ar-Ra’uf Arafat al-Kudwa dnia 4 sierpnia 1929 roku w Jerozolimie. Miejsce i data urodzin są dyskusyjne – niektóre źródła podają Kair (24 sierpnia 1929, według kairskiego rejestru urodzeń) lub Strefę Gazy. Miał siedmioro rodzeństwa, a sam był drugim, licząc od najmłodszych, potomkiem. Okres jego dzieciństwa był rozdarty między Kair a Jerozolimę co spowodowane było śmiercią jego matki w 1933 roku, przyczyną śmierci były dolegliwości nerek. Jasir w chwili śmierci matki miał cztery lata. Samotny ojciec nie będąc w stanie utrzymać siedmiorga dzieci odesłał Jasira i jego brata Fathiego do rodziny matki. Jasir wraz z bratem zamieszkali u wujka Salima Abu as-Sa’uda zamieszkałego w marokańskiej dzielnicy jerozolimskiego Starego Miasta. Jasir mieszkał z rodziną wujka przez cztery lata, a następnie trafił pod opiekę starszej siostry Inam. Arafat w późniejszych latach miał z ojcem złe kontakty, a gdy ten zmarł w 1952 roku, Arafat nie wziął udziału w pogrzebie ani nie odwiedził grobu ojca po powrocie do Gazy. Inam w wywiadzie dla biografa Arafata, brytyjskiego historyka Alana Harta, stwierdziła, że Jasir został kiedyś przez ojca mocno pobity. Do pobicia dojść miało gdy Arafat z ciekawości udał się do dzielnicy żydowskiej Kairu w trakcie nabożeństw. Edukacja Uczęszczał na Uniwersytet Króla Fu’ada I, później przemianowany na Uniwersytet Kairski. W czasie pobytu w Kairze próbował zrozumieć judaizm i syjonizm, angażując się w dyskusje z Żydami oraz czytając publikacje Theodora Herzla i innych syjonistów. Stopniowo ulegał radykalizacji. W 1946 roku był już zadeklarowanym palestyńskim nacjonalistą. Zajmował się przemytem broni dla palestyńskich organizacji arabskich (w tym Armia Świętej Wojny czy Wyższy Komitet Arabski). W trakcie I wojny arabsko-izraelskiej na krótko opuścił uniwersytet i przedostał się do Palestyny. Dołączył do oddziałów Bractwa Muzułmańskiego (jednak nie przyłączył się do samej organizacji). Brał udział w walkach w rejonie Gazy która stała się głównym polem bitwy wojsk egipskich w czasie trwania wojny. Na początku 1949 roku zakończył działalność zbrojną i powrócił do Kairu, gdzie ponowił studia inżynieryjne. Na początku lat 50. przyjął imię Jasir, a jeszcze wcześniej jako partyzant przyjął imię Abu Ammar, obydwa imiona są związana z osobą Ammara ibn Jasira, będącego jednym z towarzyszy proroka Mahometa. W latach 1952–1956 pełnił funkcję przewodniczącego Ligi Studentów Palestyńskich. W 1956 ukończył uczelnię ze stopniem inżyniera budownictwa lądowego, a w czasie kryzysu sueskiego służył w armii egipskiej. W tym samym roku wziął udział w konferencji w czeskiej Pradze, w trakcie której włożył na głowę białą kufiję, która stała się następnie jego symbolem Utworzenie Al-Fatahu Po kryzysie sueskim z 1956 roku, prezydent Egiptu i lider ruchu Wolnych Oficerów, Gamal Abdel Naser zgodził się na stacjonowanie sił UNEF (United Nations Emergency Force (UNEF) – Doraźne Siły Narodów Zjednoczonych) na półwyspie Synaj i w Strefie Gazy w celu stabilizacji sytuacji w tych regionach. Stacjonowanie sił UNEF w regionie doprowadziło do wydalenia z tych obszarów wszystkich fedainów, w tym samego Arafata, który przebywał tam w tamtym okresie. Po tym wydarzeniu Arafat początkowo próbował uzyskać wizę do Kanady, a później do Arabii Saudyjskiej, jednak nie powiodło to się przy obu próbach. W 1957 roku z sukcesem ubiegał się o wizę do Kuwejtu będącego wówczas brytyjskim protektoratem. Wraz z pobytem w Kuwejcie zaprzyjaźnił się z Palestyńczykami – Salahem Chalafem znanym jako Abu Ijad i Chalilem al-Wazirem znanym jako Abu Dżihad, obydwoje byli członkami egipskiego oddziału Bractwa Muzułmańskiego. Arafat spotkał Abu Ijada w trakcie studiów na Uniwersytecie w Kairze, natomiast Abu Dżihada w trakcie pobytu w Gazie. Działacze ci stali się w przyszłości najbliższymi pomocnikami Arafata w polityce. Choć Arafat wyjechał do kraju w celu pracy jako inżynier, z pomocą Abu Dżihada otrzymał pracę jako nauczyciel. Wraz z grupą uchodźców ze Strefy Gazy założył organizację al-Fatah. Dokładna data powstania organizacji nie jest znana, według części źródeł organizacja działała już w 1957 roku. Istnienie grupy zostało oficjalnie potwierdzone w 1959 roku na łamach palestyńskiego magazynu nacjonalistycznego, Filastinuna Nida al-Hajat redagowanego przez Abu Dżihada. Celem grupy było ustanowienie niepodległego państwa palestyńskiego drogą walki zbrojnej prowadzonej wyłącznie przez Palestyńczyków, odróżniało to więc grupę od innych organizacji nacjonalistycznych wierzących w osiągnięcie niepodległości na drodze wspólnych działaniach państw arabskich. Al-Fatah jest skrótem od arabskiego Harakat at-Tahrir al-Watani al-Filastini oznaczającego dosłownie: „Palestyński Ruch Wyzwolenia Narodowego”. Samo słowo Fatah jest tłumaczone jako „Podbój” (określenie powstało w czasach pierwszych arabsko-muzułmańskich podbojów). Organizacja Arafata nigdy nie przyjęła ideologii największych rządów arabskich w przeciwieństwie do innych frakcji palestyńskich, które stawały się satelitami państw takich jak Egipt, Irak, Arabia Saudyjska czy Syria. Zgodnie z ideologią Arafata, Al-Fatah odmówił przyjmowania darowizn na rzecz organizacji ze strony arabskich rządów, miało to na celu zupełnie niezależne działanie grupy. Al-Fatah unikał również sojuszy z grupami lojalnymi względem któregoś z państw. Zamiast dotacji od arabskich rządów, Arafat znalazł inny sposób powiększania kapitału grupy – przekonywał bogatych Palestyńczyków pracujących w Kuwejcie i innych krajach Zatoki Perskiej (m.in. w Katarze gdzie w 1961 roku poznał Mahmuda Abbasa) do finansowego wspierania działań grupy. Biznesmeni i pracownicy naftowi hojnie wspierali finansowo struktury al-Fatah. Arafat zadowolony z rezultatów pracy kontynuował pozyskiwanie funduszy w krajach takich jak Syria i Libia. W 1962 roku Arafat i jego najbliżsi towarzysze wyemigrowali do Syrii, która od niedawna pozostawała w unii z Egiptem. Al-Fatah miał w tym czasie około trzystu członków, nie posiadał jednak oddziałów partyzanckich. W Syrii pozyskał nowych członków co pozwoliło mu na organizację zbrojnych ataków przeciwko Izraelowi. Wielu Palestyńczyków do walki w szeregach al-Fatahu przekonały m.in. wysokie zarobki, które oferowała im organizacja. Zarobki rekrutów al-Fatahu były znacznie wyższe od tych, które dostawali żołnierze Armii Wyzwolenia Palestyny, a więc regularnych sił wojskowych Organizacji Wyzwolenia Palestyny. 31 grudnia 1962 roku drużyna Al-Asifa będąca zbrojnym skrzydłem Al-Fatahu próbowała przeniknąć na teren Izraela. Akcja nie udała się jednak na skutek zatrzymania partyzantów przez libańską armię. W późniejszym czasie odbyło się kilka ataków oddziałów Al-Fatahu, z których część była prowadzona osobiście przez samego Arafata. W okresie przebywania w Syrii został zamknięty w więzieniu Al-Mazza po tym gdy zabity został oficer armii syryjskiej pochodzenia palestyńskiego, Jusuf al-Urabi. Al-Urabi przewodniczył spotkaniu zorganizowanemu w celu złagodzenia napięcia między Arafatem a inną organizacją palestyńską, Frontem Wyzwolenia Palestyny na czele z Ahmadem Dżibrilem, w spotkaniu nie uczestniczył jednak ani Arafat ani Dżibril, a jedynie członkowie grup delegowani w ich imieniu. Al-Urabi zginął w niejasnych okolicznościach w trakcie lub po zakończeniu spotkania. Al-Urabi był bliskim przyjacielem ówczesnego ministra obrony Syrii, Hafiza al-Asada w rezultacie czego na rozkaz ministra, Arafat i jego towarzysze zostali uznani winnymi śmierci al-Urabiego i skazani na karę śmierci. Na krótko po ogłoszeniu wyroku Salah Dżadid doprowadził do zwolnienia działaczy Al-Fatahu. Incydent doprowadził do tego, że gdy w późniejszym czasie al-Asad został prezydentem Syrii, między nim a Arafatem istniała wrogość, a al-Fatah stopniowo przeniósł się z Syrii na obszary jordańskie zamieszkiwane przez liczną ludność palestyńską. Przyłączenie do OWP i bitwa o Al-Karamę 13 listopada 1966 roku Izrael rozpoczął akcję zbrojną przeciwko siłom jordańskim w mieście As-Samu na obszarze Zachodniego Brzegu. W odpowiedzi na atak Izraela, al-Fatah przeprowadził w pobliżu południowej zielonej linii kilka zamachów bombowych w których zginęło trzech członków izraelskich służb bezpieczeństwa. Akcje Fatahu nie przyniosły większego rezultatu, ponieważ w walkach z Izraelczykami ginęło wielu żołnierzy jordańskich, a 125 domów zostało zrównanych z ziemią. Akcja wojska izraelskiego uważana jest za jeden z czynników które doprowadziły do wojny sześciodniowej z 1967 roku. Wojna sześciodniowa rozpoczęła się po tym gdy 5 czerwca 1967 roku siły lotnicze izraelskiej armii przeprowadziły naloty przeciwko lotnictwu egipskiemu. Wojna zakończyła się klęską sił arabskich oraz izraelską okupacją kilku terytoriów zamieszkanych przez Arabów, w tym Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy. Choć przywódca Egiptu, Abdel Naser i jego sojusznicy zostali pokonani, to Fatah i Arafat mogą uznać konflikt za swój sukces – jeśli do tej pory większość Palestyńczyków sympatyzowała z którymś z arabskich rządów, od tamtej pory zaczęło panować (zgodne z programem al-Fatahu) przekonanie o nieuchronności czysto palestyńskiego rozwiązania konfliktu z Izraelem. Wiele ruchów narodowowyzwoleńczych w tym Ruch Arabskich Nacjonalistów Georges’a Habasza, Wyższy Komitet Arabski Al-Hadżdża Muhammada Amin al-Husajniego, Islamski Front Wyzwoleńczy czy kilka grup prosyryjskich praktycznie się rozsypało po porażce ich sojuszników. Zaledwie tydzień po klęsce wojny sześciodniowej, Arafat w przebraniu przekroczył rzekę rzekę Jordan i przekroczył granicę Zachodniego Brzegu. Na palestyńskich terenach utworzył centra rekrutacyjne Fatahu w Jerozolimie, Hebronie, Nablusie. W tym czasie przyciągnął do swojego ruchu zarówno bojowników, jak i sponsorów. Naser skontaktował się poprzez byłego doradcę rządu, Mohammeda Hejkala z samym Arafatem, a następnie ogłosił go „przywódca Palestyńczyków”. W grudniu 1967 roku do dymisji jako przewodniczący OWP podał się Ahmad asz-Szukajri. Do ustąpienia asz-Szukajriego doprowadził sam Arafat. Następnym przewodniczącym grupy został Jahja Hammuda, Hammuda zaprosił Arafata i al-Fatah do przyłączenia się w szeregi OWP. Fatah otrzymał 33 ze 105 miejsc w Komitecie Wykonawczym OWP, a pozostałe 57 miejsc otrzymało kilka innych ugrupowań partyzanckich. Po wojnie sześciodniowej Izrael zaczął atakować organizacje palestyńskiego ruchu oporu. W roku 1968 zaatakował Al-Fatah i inne grupy zbrojnego oporu w jordańskiej wiosce Al-Karama. Miejscowość była siedzibą al-Fatahu oraz miejscem gdzie znajdował się obóz dla palestyńskich uchodźców. Nazwa miejscowości oznacza w języku arabskim słowo godność co podwyższyło rangę bitwy. Operacja wojska izraelskiego przeciwko wiosce było odpowiedzią na ataki rakietowe palestyńskich bojówek z terenów okupowanego Zachodniego Brzegu. Według Sa’ida Abu Risza, rząd Jordanii i członkowie komand al-Fatahu poinformowali Arafata przed atakiem, że Izrael szykuje na dużą skalę uderzenie na miejscowość. Informacja ta miała skłonić nowo utworzone grupy fedainów takie jak Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny (LFWP) Georges’a Habasza i Demokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny Najefa Hawatmeha (DFLWP) do wycofania się z Al-Karamy. Choć będący zwolennikiem Fatahu, dowódca jordańskiej dywizji zachęcał Arafata do wycofania swoich ludzi i przeniesienie siedziby w pobliskiej wzgórza, Arafat odmówił, twierdząc że: Chcemy [Fatah] przekonać świat że w świecie arabskim są tacy ludzie którzy nie uciekną ani nie wycofają się. Według Abu Risza, armia jordańska zgodziła się na wsparcie zbrojne fedainów al-Fatahu jeśli nastąpią cięższe walki. W nocy 21 marca Siły Obronne Izraela zaatakowały al-Karamę z wykorzystaniem broni ciężkiej, pojazdów opancerzonych i myśliwców. Oddziały fedainów przygotowały zasadzkę i zaatakowały izraelskie wojsko. Jako że siły izraelskie nie były w stanie zająć miejscowości, nasiliły one akcje militarne w rezultacie czego jordańska armia wsparła Palestyńczyków. Izrael w obawie przed rozszerzeniem konfliktu wycofał się. W walce zginęło 150 bojowników palestyńskich, a więc ruch oporu poniósł większe straty. Fatah uznał jednak bitwę za swoje zwycięstwo ze względu na fakt wycofania się izraelskiej armii. Według części źródeł Arafat uczestniczył w bitwie, według innych źródeł w tym izraelskiego wywiadu Mosadu był on obecny na polu bitwy, jednak nie wziął bezpośredniego udziału w wymianie ognia. Bitwa została szczególnie omówiona w mediach, a w dniu 13 grudnia 1968 roku twarz Arafata pojawiła się na okładce wydania magazynu Time co po raz pierwszy spopularyzowało go poza światem arabskim. Sam Arafat i al-Fatah znalazły się po bitwie w punkcie zwrotnym, a sam lider ugrupowania zaczął być uważany za bohatera narodowego. Arafat zyskał sympatyków w całym świecie arabskim, a darowizny finansowe znacząco wzrosły, co przyczyniło się do poprawy jakości uzbrojenia i sprzętu oddziałów al-Fatahu. Znacznie zwiększył się potencjał liczebny Fatahu, do którego wstąpiły tysiące młodych Arabów, w tym wiele osób niepalestyńskiego pochodzenia. 3 lutego 1969 roku Arafat po raz pierwszy pojawił się w Kairze na sesji palestyńskiego parlamentu i został wybrany na przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Wyzwolenia Palestyny. Dwa lata później został wybrany naczelnym dowódcą Palestyńskich Sił Rewolucyjnych, a w 1973 roku został wybrany przewodniczącym wydziału politycznego OWP. Czarny Wrzesień Pod koniec lat 60. XX wieku między palestyńskimi grupami ruchu oporu a rządem jordańskim narastały napięcia. Uzbrojone organizacje palestyńskie stworzyły w Jordanii swoiste „państwo w państwie” aż w końcu objęło kontrolę nad kilkoma pozycjami strategicznymi tego kraju w tym nad rafinerią ropy Az-Zarka. Król Husajn ibn Talal uznał rosnący wpływ oddziałów palestyńskich za zagrożenie dla suwerenności i bezpieczeństwa królestwa przez co zdecydował się na próbę rozbrojenia milicji. Początkowo w celu uniknięcia konfrontacji zbrojnej, Husajn wydalił ze swojego rządu kilku urzędników będących przeciwnikami OWP (w tym przedstawicieli własnej rodziny) i poprosił Arafata aby ten przyjął urząd premiera Jordanii. Arafat odrzucił królewską propozycję oznajmiając, że jego politycznym celem jest utworzenie niepodległego państwa palestyńskiego. Pomimo interwencji Husajna, oddziały palestyńskie kontynuowały swoje działania bojowe na terenie Jordanii. 15 września 1970 roku Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny porwał pięć samolotów, a trzy z nich umieścił na lotnisku Dawson Field znajdującym się 30 mil (48 kilometrów) na wschód od Ammanu. Po tym gdy pasażerowie zostali przeniesieni w inne miejsca, samoloty zostały przez bojowników wysadzone. Akcja LFWP nadszarpnęła wizerunek Arafata w wielu krajach zachodnich, w tym Stanach Zjednoczonych, które błędnie twierdziły, że jest on odpowiedzialny za kontrolę nad poszczególnymi frakcjami partyzanckimi należącymi do OWP. Sam Arafat, pod wpływem presji ze strony rządów arabskich, publicznie potępił porwania i na kilka tygodni zawiesił LFWP od wszelkich działań partyzanckich (takie same działanie podjął po ataku tejże organizacji na lotnisko w Atenach). Już na następny dzień po zamachu rząd jordański rozpoczął próbę rozbicia sił palestyńskich, a w tym celu król ogłosił wprowadzenie stanu wojennego. W tym samym dniu Arafat został wybrany naczelnym dowódcą Palestyńskiej Armii Wyzwolenia – regularnej siły wojskowej OWP. Gdy w Jordanii wybuchła regularna wojna między Palestyńczykami a rządem królewskim, rządy arabskie próbowały negocjować pokojowe rozwiązanie. Naser zwołał pierwszy nadzwyczajny szczyt Ligi Państw Arabskich, który odbył się w Kairze w dniu 21 września. Przemowa wygłoszona przez Arafata zyskała aprobatę przywódców uczestniczących w szczycie. Część przywódców wprost wystąpiła przeciwko Husajnowi, a najostrzej o nim wypowiedział się przywódca Libii pułkownik Mu’ammar al-Kaddafi, który wyśmiał króla. Na spotkaniu udało się wypracować zawieszenie broni, jednak Naser zmarł na zawał serca już godzinę po szczycie, a walki już wkrótce wznowiono. OWP zyskało wsparcie ze strony Syrii, która 200 czołgami najechała na Jordanię, interwencja ta zakończyła się jednak niepowodzeniem, a niebawem Palestyńczycy utracili pomoc ze strony Syrii na skutek puczu w tym kraju. Zaangażowane też zostały USA i Izrael: Amerykańska marynarka wojenna przemieściła swoją Szóstą Flotę do wschodniej części Morza Śródziemnego, a Izrael rozmieścił swoje oddziały tak, aby były gotowe do niesienia pomocy zagrożonej Jordanii. Do 25 września armia jordańska odzyskała przewagę, a OWP zgodziła się na zawieszenie broni. 27 września, Arafat przyjął ofertę zawieszenia broni zgłoszoną przez króla. Wojsko jordańskie w trakcie kampanii zadało Palestyńczykom ciężkie straty, a w konflikcie zginęło wielu palestyńskich cywili (około 3500). Po zawarciu w Ammanie zawieszenia w dalszym ciągu dochodziło do pojedynczych starć wzniecanych zarówno przez OWP, jak i jordańskie siły zbrojne. Arafat po serii starć wezwał do obalenia króla Husajna, a w czerwcu 1971 roku król nakazał swoim siłom zbrojnym wyparcie wszystkich palestyńskich bojowników pozostałych w północnych Jordanii. Arafat wraz z dwoma wysokiej rangą dowódcami – Abu Ijadem i Abu Dżihadem – zostali zmuszeni do wycofania się w sam róg północnej Jordanii. Przywódcy OWP przenieśli się do miasta Dżarasz znajdującego się w pobliżu granicy z Syrią. Z pomocą propalestyńskiego członka gabinetu Jordanii, Muniba al-Masriego oraz ambasadora Arabii Saudyjskiej w Jordanii, Fahda al-Chomainiego, Arafatowi udało się wraz z dwoma tysiącami bojowników przekroczyć granicę Syrii. Ze względu na wrogie stosunki między Arafatem a prezydentem Syrii al-Asadem, oddziały Arafata udały się do bardziej odległego Libanu gdzie połączyły się z siłami OWP stacjonującymi już w tym kraju. Syria przyjęła jedynie resztki rozbitych oddziałów palestyńskich z Adżlunu. W Libanie powstała nowa siedziba OWP. Liban Wskutek Czarnego Września dotychczasowe struktury wojskowe i polityczne ruchu, zarówno należące do OWP, jak i do konkurujących z nią formacji, zostały w znacznej mierze zniszczone. Równocześnie wśród Palestyńczyków wzmocniło się dążenie do utworzenia własnego państwa, a formacje palestyńskie jeszcze się zradykalizowały, co było szczególnie widoczne w latach 1971–1973. Z powodu słabości libańskiego rządu osłabione OWP była w stanie działać tam niemal jak niezależne państwo. W latach 70. lewicowe frakcji OWP przeprowadziły szereg akcji militarnych zarówno na terenie Izraela, jak i poza nim. W 1972 roku doszło do prawdziwej fali zamachów dokonywanych przez palestyńskie milicje i służby bezpieczeństwa Izraela. W tym roku organizacja Czarny Wrzesień, uważana przez część źródeł za jedną z odnóg Al-Fatah porwała w Wiedniu samolot linii lotniczych Sabena i zmusiła go do lądowania na międzynarodowym porcie lotniczym Tel Awiw-Ben Gurion w Izraelu. W niezbyt odległym czasie doszło do ataku Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny wspartego przez Japońską Armię Czerwoną na to samo lotnisko. W tym samym roku nasilił się też terror izraelski wobec Palestyńczyków, w zamachu bombowym zorganizowanym przez Mosad w Bejrucie zginął rzecznik LFWP Ghassan Kanafani. Już dwa dni po zabójstwie Kanafaniego doszło do odwetowej serii zamachów bombowych zorganizowanych przez rozmaite frakcje OWP. We wrześniu 1972 roku Czarny Wrzesień porwała i zabiła w czasie Igrzysk Olimpijskich w Monachium 11 izraelskich sportowców. Zamach został potępiony przez opinię międzynarodową w sam Arafat potępił zamachy, a następnie doprowadził do zakończenia działalności Czarnego Września. Arafat rozkazał OWP wstrzymać akty przemocy poza terytorium Izraela, Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy. W 1974 roku, Palestyńska Rada Narodowa będąca organem legislacyjnym OWP zatwierdziła Program dziesięciu punktów sporządzony przez Arafata i jego doradców. Rada zaproponowała kompromis z Izraelczykami i zaproponowała utworzenie Autonomii Palestyńskiej na obszarach wschodniej Jerozolimy, Strefy Gazy i dzisiejszego Zachodniego Brzegu. W 1974 roku w trakcie szczytu Ligi Arabskiej w Rabacie, OWP zostało przez organizacje uznane za jedynego legalnego przedstawiciela narodu palestyńskiego a samej organizacji przyznano pełne członkostwo w Lidze. Arafat był pierwszym przedstawicielem organizacji pozarządowej, któremu pozwolono przemawiać na sesji plenarnej Organizacji Narodów Zjednoczonych. W trakcie swojego przemówienia potępił on syjonizm, a jego przemowa spowodowała falę sympatii międzynarodowej wobec sprawy palestyńskiej. Arafat w symboliczny sposób przemawiał trzymając gałązkę oliwną i pozbawiony pocisków pistolet co miało wskazać na jego pokojowe zamiary, ponadto Arafat zadeklarował, że nie pozwoli w przyszłości na rezygnacje z tychże zamiarów. Izrael wielokrotnie usiłował zabić Arafata, jednak nigdy nie korzystał z własnych środków, zamiast tego Izraelczycy angażowali w to Palestyńczyków zmuszanych zazwyczaj do tego szantażem. Według Alana Harta, specjalnością Mosadu były trucizny. Według Abu Ijada w latach 70. Mosad podjął się prób zabicia Arafata za ich pomocą. W 1976 roku palestyński zdrajca i agent Mosadu Said dostał zadanie otrucia Arafata poprzez umieszczenie trującej substancji w ryżu w posiłku Arafata. Według Abu Ijada, Said po roku przyznał się do tego, że otrzymał taki rozkaz, a z braku jego wywiązania wytłumaczył się wyrzutami sumienia i palestyńskim pochodzeniem które nie pozwoliło mu na zabicie lidera OWP. Sam Arafat w wywiadzie dla pisma The Time z 1988 roku przyznał, że z powodu lęku przed izraelskim zamachem nigdy nie spał dwa dni z rzędu w tym samym miejscu. Okres libańskiej wojny domowej Odegrał ważną rolę w libańskiej wojnie domowej. Włączył al-Fatah do działań wojennych pod presją grup OWP takich jak LFWP, DFWP i Front Wyzwolenia Palestyny. OWP sprzymierzyła się z libańskimi naserystami z koalicji Libańskiego Ruchu Narodowego oraz z tamtejszymi komunistami. Ruch Narodowy był prowadzony przez Kamala Dżumblatta z Socjalistycznej Partii Postępu, Dżumblatt miał przyjazne relacje z Arafatem, jak i innymi przywódcami OWP. Początkowo siły al-Fatahu wsparł prezydent Syrii Hafiz al-Asad, który jednak następnie zmienił front obawiając się utraty wpływów w Libanie i wysłał swoje wojsko które wraz z prosyryjskimi frakcjami palestyńskimi, czyli grupą As-Sa’ika i Ludowym Frontem Wyzwolenia Palestyny – Dowództwem Generalnym walczyły u boku prawicowo-radykalnych sił chrześcijańskich przeciwko OWP i Ruchowi Narodowemu. Podstawowymi elementami sił chrześcijańskich były maronicka Falanga Libańska wierna Baszirowi al-Dżumajilowi oraz milicje Tygrysów prowadzone przez Danego Szamuna. W lutym 1975 roku, propalestyński parlamentarzysta libański, Maarouf Saad, został zastrzelony, a za zamachem stała prawdopodobnie libańska armia. W następnym miesiącu siły Falangi dokonały masakry 27 Palestyńczyków i Libańczyków podróżujących autobusem linii Sabra-Szatila z obozu dla uchodźców do innego obozu, Tall az-Zataru położonego w Bejrucie. Arafat nie chciał siłowego odwetu, jednak członkowie al-Fatahu i OWP było innego zdania, a DFWP na własną rękę przeprowadził kilka odwetowych ataków na armię libańską. W 1976 roku sojusz milicji chrześcijańskiej z poparciem armii libańskiej i syryjskiej przystąpił do oblężenia Tall az-Zataru. Tall az-Zatar po sześciomiesięcznym oblężeniu padło pod naporem sił chrześcijańskich. Siły chrześcijańskie następnie przystąpiły do masakr. W wyniku oblężenia i późniejszych masakr zginęły tysiące Palestyńczyków. Zarówno Abu Dżihad, jak i Arafat obwiniali się za nie powodzenie z organizacją akcji ratunkowej. Pod koniec lat 70. OWP zorganizowało serię przygranicznych ataków na sił izraelskie. W odpowiedzi siły zbrojne Izraela w 1978 roku rozpoczęły operację Litani skierowaną przeciwko OWP. W operacji wojska izraelskie wsparły siły libańskich chrześcijan. Celem misji było przejęcie kontroli nad południowym Libanem aż do rzeki Litani. Izrael osiągnął ten cel, a OWP wraz z Arafatem wycofało się na północ, do Bejrutu. Armia izraelska i Armia Południowego Libanu zajęły wąski pas ziemi, określony jako strefa bezpieczeństwa. W dalszym ciągu dochodziło do przygranicznych starć w rezultacie czego w sierpniu 1981 roku OWP przyjęło trwającą do maja 1982 roku oficjalną politykę powstrzymywania się od odpowiedzi na izraelskie prowokacje. 6 czerwca 1982 roku wojsko izraelskie rozpoczęło inwazję na Liban w celu ponownego wydalenia sił OWP z południa Libanu. Wkrótce wojska izraelskie rozpoczęły oblężenie i bombardowanie Bejrutu. Arafat ogłosił, że Bejrut jest Hanoi i Stalingradem dla izraelskiej armii. Arafat rozpoczął swoją osobistą wojnę z Arielem Szaronem. Szaron powiedział potem, że miał okazję zabicia Arafata w Bejrucie, ale zrezygnował z tego zamiaru. Sam Arafat ledwo uszedł śmierci w innej sytuacji, ale 200 osób zginęło, gdy kierowana laserem izraelska bomba zniszczyła budynek mieszkalny, z którego wyszedł chwilę wcześniej. Izraelskie inwazje na Liban i masakra palestyńskich cywilów pogłębiła nienawiść między Palestyńczykami a ówczesnym ministrem obrony Szaronem, którego izraelska komisja badająca wydarzenia w Libanie uznała za odpowiedzialnego za dopuszczenie do masakry i zmusiła do rezygnacji ze stanowiska. Arafat był teraz atakowany ze wszystkich stron – libańskich chrześcijan, Syryjczyków i Izrael. Prezydent Syrii al-Asad zachęcał członków Al-Fatah do buntu przeciwko Arafatowi. Wraz z zakończeniem pierwszej fazy wojny domowej, Arafat dowodzący siłami al-Fatahu w Tel al-Zaatarze, ledwo co i dzięki pomocy saudyjskich i kuwejckich dyplomatów uciekł z pogrążonego w ciężkich walkach miasta. Pod koniec oblężenia miasta, USA i zaangażowane politycznie w konflikt państwa europejskie wynegocjowały umowę na skutek której Arafatowi i OWP zagwarantowano bezpieczną ewakuację. Miejscem wygnania miał być Tunis. Ewakuacja osłaniana była przez ośmiuset żołnierzy United States Marine Corps i United States Navy. Arafat powrócił jeszcze do Libanu rok po jego ewakuacji z Bejrutu, tym razem przybył do znajdującego się w północnym Libanie miasta Trypolis. Tym razem został on wygnany z miasta przez palestyńskich bojowników wiernych al-Asadowi. Arafat nie powrócił już do Libanu, zrobiło to jednak wielu bojowników al-Fatahu. Tunezja Palestyński przywódca wraz z całym kierownictwem organizacji al-Fatah do 1993 roku przebywał w Tunezji. W 1985 roku Arafat przeżył zamach przeprowadzony przez izraelską armię w ramach operacji Drewniana Noga w ramach której izraelskie samoloty McDonnell Douglas F-15E Strike Eagle zbombardowały siedzibę OWP. Arafat uniknął śmierci, gdyż ranka kiedy odbyło się bombardowanie, udał się on na poranny jogging. Izrael stwierdził, że w ataku około 60 członków OWP zostało zabitych. Ponadto zginęła nieznana liczba cywili. W rezolucji 573, Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, zatwierdzonej jednogłośnie (Stany Zjednoczone wstrzymały się od głosu), potępiano atak, jako rażące naruszenie suwerenności Tunezji oraz uznano, iż zaatakowana strona ma prawo do otrzymania odpowiedniego odszkodowania. Pierwsza intifada W latach 80. XX wieku Arafat otrzymywał pomoc finansową z Iraku, Libii i Arabii Saudyjskiej która pozwoliła mu zrekonstruować osłabioną OWP. Było to szczególnie przydatne w czasie pierwszej intifady rozpoczętej w grudniu 1987 roku. Intifada była powstaniem Palestyńczyków skierowanym przeciwko izraelskiej okupacji Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy. Intifada w języku arabskim dosłownie przetłumaczyć można jako strząsanie, lecz określenie te powszechnie definiowane jest jako powstanie lub bunt. Pierwszy etap Intifady rozpoczął się w następstwie wypadku drogowego w przejściu granicznym Erez w którym z winy izraelskiego kierowcy zginęło czterech palestyńskich mieszkańców obozu dla uchodźców Dżabalija. Wśród Palestyńczyków powszechne były pogłoski według których wypadek był świadomie przeprowadzonym zamachem. W przeciągu kilku tygodni wybuchły masowe zamieszki częściowo kierowane przez Abu Dżihada będącego jednym z liderów OWP. Po tym gdy Abu Dżihad został zabity przez izraelski szwadron śmierci we własnym domu w Tunisie, przywództwo nad trwającym aż do 1992-1993 roku powstaniem objął Arafat. Arafat osobiście poprowadził kondukt pogrzebowy Abu Dżihada w Damaszku. Najczęściej stosowaną w trakcie wystąpień taktyką Palestyńczyków było palenie opon oraz rzucanie kamieniami (stąd potoczna nazwa Intifada kamieni) i koktajlami Mołotowa w izraelskie służby bezpieczeństwa. Lokalni przywódcy w niektórych miastach na Zachodnim Brzegu prowadzili również akcje protestacyjne pod postacią oporu podatkowego czy innych form bojkotu Izraela. Rząd Izraela odpowiadał konfiskatami dużych sum pieniędzy przeprowadzanymi w trakcie nalotów na arabskie domostwa. W chwili upadku Intifady gwałtownie wzrosło poparcie dla nowych zbrojnych grup palestyńskich w tym Hamasu i Palestyńskiego Islamskiego Dżihadu. Grupy te były radykalniejsze od OWP i przyjęły bardziej agresywną strategię dopuszczającą ataki na izraelskich cywilów oraz ataki samobójcze. Zmiana kierunku 15 listopada 1988 roku OWP ogłosiła utworzenie niepodległego państwa palestyńskiego i rząd na uchodźstwie, który zgłaszał roszczenia do całej Palestyny, zdefiniowanej przez Brytyjski Mandat Palestyny, odrzucając ideę podziału. W przemówieniach w ONZ z 13 i 14 grudnia 1988 Arafat poparł rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ, uznał prawo do istnienia Izraela w pokoju i bezpieczeństwie oraz odrzucił terroryzm (o który sam był przez krytyków oskarżany) we wszystkich formach, włączając w to terroryzm państwowy. Oświadczenie Arafata zostało poparte przez USA, które naciskały na uznanie Izraela jako konieczny punkt wyjścia do rozmów między USA a OWP, a w konsekwencji do negocjacji pokojowych w Camp David. Było to odejście od jednego z pierwotnych celów OWP – zniszczenia Izraela – w kierunku utworzenia dwóch oddzielnych jednostek politycznych: państwa Izrael w granicach z linii demarkacyjnej z 1949 roku i państwa palestyńskiego składającego się z dwóch terytoriów – Zachodniego Brzegu oraz Strefy Gazy. Jednak 2 kwietnia 1989 Arafat został wybrany przez Palestyńską Radę Narodową na prezydenta państwa palestyńskiego. 17 lipca 1990 roku Arafat ożenił się z Suhą Tawil, palestyńską katoliczką pracującą dla OWP w Tunezji, która przeszła uprzednio na islam. Jeszcze przed ślubem Arafat adoptował pięćdziesiąt palestyńskich sierot wojennych. W czasie madryckich rozmów pokojowych w roku 1991 Izrael po raz pierwszy prowadził otwarte negocjacje z OWP. Arafat jako jeden z nielicznych arabskich przywódców poparł agresję Iraku na Kuwejt i sprzeciwiał się kierowanej przez USA antyirackiej koalicji. Po poparciu przez Arafata Iraku Stany Zjednoczone zaczęły go bojkotować, utrudniając trwające izraelsko-palestyńskie negocjacje pokojowe. Poprzez decyzję Arafata Palestyna zerwała stosunki z Egiptem, jak i wieloma produkującymi ropę krajami arabskimi które wsparły proamerykańską koalicję. Poparcie Arafata względem Iraku odbyło się bez zgody innych czołowych członków al-Fatahu i OWP. Najważniejszy doradca Arafata, Abu Ijad sprzeciwił się sojuszowi z Saddamem Husajnem i obiecał pozostać neutralnym przez co 17 stycznia 1991 roku, Ijad został zabity w zamachu dokonanym przez Organizację Abu Nidala. Po zakończeniu I wojny w Zatoce Perskiej wiele państw arabskich, które uczestniczyło w koalicji, rozpoczęło udzielanie wsparcia finansowego rywalom OWP, a mianowicie Hamasowi oraz innym grupom o profilu islamistycznym, tym samym państwa te odcięły pomoc finansową dla OWP. W dniu 7 kwietnia 1992 roku Arafat ledwo uniknął śmierci, gdy samolot linii Air Bissau (linii narodowej Gwinei Bissau), którym leciał, nieomal nie rozbił się na Pustyni Libijskiej na skutek burzy piaskowej. W katastrofie zginęło dwóch pilotów i inżynier, Arafat został natomiast ranny. Autonomia Palestyńska Porozumienie z Oslo Na początku lat 90. Arafat i czołowi urzędnicy al-Fatahu zaangażowali serię tajnych rozmów i negocjacji z rządem Izraela które doprowadziły w 1993 roku do zawarcia porozumień w Oslo. Arafat uznał Izrael w imieniu OWP, a ponadto wyrzekł się przemocy w walce o niepodległość, premier Izraela Icchak Rabin uznał natomiast OWP. Porozumienia między Izraelem i OWP wzywały do ustanowienia w przeciągu pięciu lat palestyńskiego samostanowienia w części Zachodniego Brzegu i Stefy Gazy. Umowa zobowiązywała również do natychmiastowego przerwania i stopniowego usuwania osiedli żydowskich na tych obszarach. Na mocy umów utworzona miała być policja palestyńska patrolująca obszary samostanowienia, grupa złożona miała być z lokalnych rekrutów i Palestyńczyków przebywających za granicą. Palestyński rząd tymczasowy przejął kontrolę nad Palestyną w różnych dziedzinach w tym nad kulturą i oświatą, opieką społeczną, systemem podatków bezpośrednich i turystyką. Obie strony zgodziły się również na utworzenie komitetów które ustanowiły koordynację palestyńsko-izraelskiej współpracy gospodarczej. W 1994 roku, Arafat, Rabin oraz Szimon Peres otrzymali Pokojową Nagrodę Nobla w dowód zasług za wypracowanie porozumienia. Palestyńczycy przyjęli porozumienie w mieszany sposób. Bardziej radykalne grupy OWP i islamiści pozostawali w opozycji wobec umowy, która została również odrzucona przez uchodźców palestyńskich w Libanie, Syrii i Jordanii, a także przez wielu intelektualistów i lokalnych przywódców z terytoriów palestyńskich. Mimo głosów sprzeciwu mieszkańcy Palestyny na ogół z zadowoleniem przyjęli umowę oraz obietnicę Arafata który obiecywał im pokój i dobrobyt gospodarczy. Wraz z porozumieniami powstała Autonomia Palestyńska. Organizacja Autonomii Palestyńskiej Zgodnie z warunkami porozumienia z Oslo, Arafat został zobowiązany do utworzenia struktur władzy OWP na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy. Próbował zdobyć wsparcie finansowe niezbędne do utworzenia nowych struktur władzy i do zabezpieczenia warunków umowy z Oslo, spotykało to się jednak z niechęcią arabskich państw regionu Zatoki Perskiej które odmawiały udzielania OWP większych dotacji z powodu sympatii Arafata do Iraku w trakcie trwania I wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku. OWP była na tyle osłabiona, że Ahmad Kuraj będący jednym z kluczowych negocjatorów al-Fatahu w Oslo, ogłosił, że OWP znajduje się w stanie bankructwa. W 1994 roku przeniósł się do miasta Gaza znajdującego się pod kontrolą Palestyńskich Władz Narodowych będących tymczasowym rządem utworzonym dzięki porozumieniom w Oslo. Arafat został prezydentem i premierem Władz Narodowych, dowódcą Palestyńskiej Armii Wyzwoleńczej i przewodniczącym Parlamentu Autonomii Palestyńskiej (Rada Legislacyjna Autonomii Palestyńskiej). W lipcu 1994 roku Władze Narodowe zostały oficjalnie uznane za rząd palestyński oraz przyjęta została Palestyńska Karta Narodowa. Z czasem zaczął tworzyć struktury Władz Narodowych oraz przyczynił się do wymiany rad miejskich i burmistrzów w dużych miastach tj. Gaza czy Nablus. Zaczął podporządkowywać OWP organizacje pozarządowe zajmujące się edukacją, zdrowiem i sprawami społecznymi. Został również przewodniczącym palestyńskiej organizacji finansowanej utworzonej przez Bank Światowy do kontroli pomocy pieniężnej płynącej do Palestyny. 13 maja 1994 roku powołał policję o nazwie Prewencyjne Służby Bezpieczeństwa, organ ten składał się głównie z żołnierzy Palestyńskiej Armii Wyzwoleńczej i palestyńskich ochotników z zagranicy, przewodniczącym organizacji mianował Mohammeda al-Dahlana oraz Dżibrila al-Rajuba (zwanego jako Abu Rami). W okresie od listopada do grudnia 1995 roku, Arafat przeprowadził ewakuację sił izraelskich z dziesiątek palestyńskich miast i miasteczek w tym Dżaninu, Ramallahu, Nablusu, Al-Biry, Kalkilji i Tulkarm. 20 stycznia 1996 roku Arafat został wybrany na prezydenta Autonomii Palestyńskiej. Otrzymał 87% głosów (kontrkandydatem była Samiha Khalil, znana działaczka ruchu charytatywnego). Niezależni obserwatorzy międzynarodowi stwierdzili, że wybory były wolne i uczciwe, były one jednak ograniczone ze względu na ich bojkot przez Hamas, DFWP i kilka innych radykalnych ruchów opozycyjnych. Zwycięstwo wyborcze Arafata zagwarantowało al-Fatahowi 51 miejsc na 88 w Radzie Legislacyjnej Autonomii Palestyńskiej. Następne wybory zostały wyznaczone na styczeń 2002 roku, ale potem odłożone na skutek niemożliwości prowadzenia kampanii wskutek ataków izraelskich i ograniczenia prawa do poruszania się na terytoriach okupowanych przez Izrael. W 1997 roku Rada Legislacyjna Autonomii Palestyńskiej oskarżyła Władze Narodowe o złe zarządzanie finansami powodując tym samym rezygnację czterech ministrów Arafata. W latach 90. XX wieku islamistyczne grupy takie jak Hamas i Islamski Dżihad coraz bardziej zagrażały Arafatowi. Grupy te nie znajdowały się pod kontrolą OWP, a ponadto aktywnie zwalczały Al-Fatah (choć niektórzy twierdzą, że działania tych grup były tolerowane przez Arafata jako środek nacisku na Izrael). Klęska negocjacji pokojowych i Intifada Al-Aksa Na początku 1996 roku premierem Izraela został Binjamin Netanjahu. W okresie jego rządów stosunki między Palestyną i Izraelem uległy pogorszeniu. Pomimo porozumienia na linii Izrael-OWP, Netanjahu sprzeciwiał się idei niepodległego państwa palestyńskiego, a także utrudniał realizację porozumień z Oslo. W 1998 roku interweniował Bill Clinton, organizując spotkanie obu przywódców. Rezultatem spotkania było wydanie wspólnego Memorandum Wye River z 23 października 1998 roku. Arafat kontynuował negocjacje z następcą Netanjahu, którym był Ehud Barak. W czasie rozmów w trakcie szczytu w Camp David z lipca 2000 roku Barak (było to częściowo spowodowane naciskami ze strony Clintona oraz rywalizacją polityczną w Izraelu) zaoferował Palestyńczykom państwo składające się z 73 procent Zachodniego Brzegu i całości Strefy Gazy, ze wschodnią Jerozolimą jako stolicą. Zaproponował również powrót na te tereny ograniczonej liczby uchodźców palestyńskich oraz niesprecyzowaną rekompensatą dla pozostałych. Pomimo nacisku Clintona Arafat odrzucił ofertę jako niewystarczająca. We wrześniu wybuchła druga Intifada wywołana prowokacyjną wizytą izraelskiego polityka, Ariela Szarona w meczecie Al-Aksa, uważanym przez muzułmanów za święte miejsce. Po wybuchu powstania najbliższa rodzina Arafata przeniosła do Paryża, a on sam kontynuował rozmowy pokojowe. W styczniu 2001 roku wziął udział na szczycie w egipskim mieście Taba. Barak przedstawił korzystniejszą ofertę, która została pozytywnie oceniona przez Palestyńczyków. W międzyczasie jednak izraelski premier wycofał się z negocjacji po czym utracił władzę po wyborczej porażce. Nowy premier którym był Ariel Szaron, zablokował dalsze negocjacje. W styczniu 2002 roku w odwecie za atak na izraelskie miasto Hadera, z inicjatywy nowego premiera rozpoczęto blokadę siedziby Arafata w Ramallahu, tym samym doszło do jego faktycznej izolacji. Decyzję o blokadzie wsparł prezydent USA George W. Bush, który określił Arafata jako przeszkodę do osiągnięcia pokoju. W marcu 2002 roku po atakach bojowników palestyńskich, Szaron zorganizował operacje Ochronna Tarcza skierowaną przeciwko siłom palestyńskim. Szaron, który wcześniej zażądał, aby Arafat opowiedział się przeciwko zamachom, oświadczył, że Arafat wspiera terrorystów i stawia się w pozycji wroga Izraela, niezdolnego do prowadzenia jakichkolwiek negocjacji pokojowych. Wkrótce nastąpiła inwazja wojsk izraelskich na Zachodni Brzeg, której skutkiem była śmierć kilkuset Palestyńczyków i zrównanie z ziemią całych kwartałów mieszkalnych. 3 maja zgodzono się, aby Arafat opuścił oblężoną siedzibę, w zamian za obietnicę wystosowania apelu do Palestyńczyków o wstrzymanie ataków na Izrael. 8 maja takie oświadczenie zostało wygłoszone, ale podobnie jak w poprzednich przypadkach, zostało zignorowane przez palestyńskie organizacje. 19 września izraelskie wojsko przy użyciu buldożerów zniszczyło dotychczasową siedzibę Arafata, a on sam został zmuszony do opuszczenie terenów Zachodniego Brzegu kontrolowanego przez siły izraelskie. Arafat został ponadto zmuszony do wydania Izraelowi sześciu poszukiwanych przez ten kraj członków Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny w tym sekretarza generalnego partii, Ahmeda Sadata. Członkowie LFWP zostali przetransportowani do Jerycha, gdzie zostali umieszczeni w areszcie pod nadzorem międzynarodowym. 6 maja 2002 roku rząd izraelski opublikował raport, oparty według niego na dokumentach przechwyconych w czasie zajęcia siedziby Arafata w Ramallah. Według ustaleń raportu Arafat wspierał finansowo działalność Brygad Męczenników Al-Aksy. Raport został odebrany sceptycznie, Izraelczycy nie dopuścili bowiem niezależnych obserwatorów do zbadania dokumentów. W 2003 roku w obliczu presji Stanów Zjednoczonych zrezygnował ze stanowiska premiera na rzecz Mahmuda Abbasa. 18 czerwca 2004 roku prezydent USA, George W. Bush, odrzucił Arafata jako uczestnika dalszych negocjacji pokojowych (choć on sam w trakcie intifady cieszył się rekordowym poparciem). Izrael rozpoczął poszukiwanie nowego lidera palestyńskiego z którym mógłby prowadzić rozmowy pokojowe. Do roli następcy Arafata wyrastał Marwan al-Barghusi, jednak został on w 2002 roku aresztowany przez Izrael, a następnie skazany na dożywotnie więzienie (za działalność w Brygadach Męczenników Al-Aksy). Spornym tematem jest stosunek Arafata do drugiej intifady, a szczególnie działań Hamasu. W 2010 roku lider Hamasu w Strefie Gazy, Mahmoud al-Zahar stwierdził, że w 2000 roku Arafat przeczuwając klęskę rozmów palestyńsko-izraelskich, namawiał Hamas do ataków na Izrael. Niektóre źródła informują także o koneksjach Arafata z Brygadami Męczenników Al-Aksy, uważanymi za frakcję wojskową al-Fatah. Choroba i śmierć 25 października 2004 roku pojawiły się informacje o chorobie Arafata po tym, jak zwymiotował na spotkaniu. Władze palestyńskie stwierdziły, że to grypa. W ciągu następnych dni stan przywódcy ciągle się pogarszał, aż 27 października stracił na 10 minut przytomność. Po konsultacjach z lekarzami oraz uzyskaniu zgody Izraela na ewentualny powrót, Arafat został przewieziony do szpitala wojskowego Percy pod Paryżem. Mimo opieki lekarskiej jego stan się pogarszał. 3 listopada Arafat zapadł w śpiączkę. Przez następny tydzień co chwila stwierdzano, że Arafat albo jest w stanie śpiączki, albo jest w stanie wegetatywnym, a nawet, że umarł. 11 listopada 2004, o 3:30 czasu miejscowego, podano do publicznej wiadomości informację o jego śmierci. W związku z jego śmiercią w Autonomii Palestyńskiej ogłoszono czterdziestodniową żałobę narodową i zamknięto szkoły, urzędy i wiele sklepów. Trzydniową żałobę narodową ogłosiły także Egipt, Tunezja, Jordania, Liban, Libia, Katar, Maroko, Jemen, Pakistan, Korea Północna, Indie, Bangladesz, i Kuba. Kilka miesięcy przed śmiercią, według relacji Tajsira Abu Saady, byłego snajpera Al-Fatahu, Arafat przeszedł świadomie na chrześcijaństwo. Przyczyna śmierci Arafata stała się przedmiotem spekulacji. Początkowo jeden z lekarzy w szpitalu Percy twierdził, że Arafat chorował na małopłytkowość samoistną. Później pojawiły się hipotezy dotyczące otrucia lub AIDS. Wyjaśnienia przyczyny śmierci przywódcy nie ułatwił fakt, że nie przeprowadzono sekcji zwłok, czemu rzekomo sprzeciwiała się jego żona, Suha (opowiedziała się za ekshumacją dopiero w 2012). Przeprowadzone w Szwajcarii w 2012 roku badania ubrań, które Arafat nosił przed śmiercią, wykazały podwyższoną zawartość radioaktywnego polonu 210. Polonem 210 otruty został między innymi Aleksandr Litwinienko. W listopadzie 2012 roku przeprowadzono ekshumację zwłok w celu ustalenia, czy został on otruty. Po ekshumacji został on ponownie pochowany. Próbki przekazano ekspertom ze Szwajcarii, Francji oraz Rosji, którzy przeanalizowali je w laboratoriach w swoich krajach. 6 listopada 2013 arabska telewizja satelitarna Al-Dżazira opublikowała raport, w którym poinformowała, że przeprowadzone przez szwajcarskie laboratorium w Lozannie analizy próbek z ciała Jasira Arafata podtrzymały hipotezę, że jego śmierć mogła być wynikiem otrucia polonem 210. Transakcje finansowe i majątek W sierpniu 2002 izraelski wywiad wojskowy stwierdził, że majątek Arafata jest wart 1,3 mld USD. Nie było dowodów na poparcie tej tezy. W 2003 amerykański magazyn Forbes w swoim corocznym sprawozdaniu stwierdził, że majątek Arafata jest wart co najmniej 300 mln USD, ale także nie miał dowodów na poparcie swej tezy. Również w 2003 roku audyt Międzynarodowego Funduszu Walutowego stwierdził, iż Arafat przelał 900 mln USD z publicznych pieniędzy na specjalne konto bankowe, kontrolowane przez jego samego i jego osobistego doradcę finansowego. Stwierdzono również, że pieniądze te zostały wydane na inwestycje państwowe. Przypisy Linki zewnętrzne BBC – najnowszy profil Arafata Jassir Arafat: Profil psychologiczny i analiza strategiczna Associated Press w Open Directory Project Someone Was Going to Kill Newsweek, wywiad z Mahmudem Abbasem (wydanie z 21 czerwca) Życie i czasy Jasira Arafata Profile: Jassir Arafat, Times Online, UK Sylwetki: Jasser Arafat, Wprost.pl, Poland . Wywiad z Urim Awnerim Prezydenci Autonomii Palestyńskiej Palestyńscy wojskowi Nobliści – nagroda pokojowa Odznaczeni Orderem Lwa Białego Odznaczeni Orderem Dobrej Nadziei Odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej Ludzie roku tygodnika Time Ludzie związani z Clamart Absolwenci Uniwersytetu Kairskiego Urodzeni w 1929 Zmarli w 2004

30539

https://pl.wikipedia.org/wiki/Potop%20szwedzki

Potop szwedzki

Wojna polsko-szwedzka (1655–1660), VI wojna polsko-szwedzka, zwana także potopem szwedzkim – inwazja Szwecji na Rzeczpospolitą w latach 1655–1660, stanowiąca jedną z odsłon II wojny północnej. Inwazja ta, zakończona podpisaniem traktatu pokojowego w Oliwie w 1660 roku, stała się najbardziej niszczycielskim i śmiercionośnym konfliktem w historii Rzeczypospolitej Polskiej, zaraz obok drugiej wojny światowej. Potop szwedzki był jedną z odsłon wojen prowadzonych przez Szwecję, która dążyła do całkowitej dominacji nad Morzem Bałtyckim, wynikiem czego były wcześniejsze wojny z Polską o ujście Wisły i Inflanty. Konflikt miał również swoje korzenie w sporze o tron Szwecji w obrębie dynastii Wazów, do czego zgłaszali pretensje królowie polscy z tej dynastii. Do najazdu wojsk szwedzkich doszło, gdy Rzeczpospolita prowadziła wyniszczającą wojnę obronną z Rosją, która wiosną i latem 1654 roku najechała ponad połowę jej terytorium (potop rosyjski) i wsparła trwające od 1648 roku powstanie Chmielnickiego. Zajęcie przez Rosjan Ukrainy i większości terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowiło zagrożenie dla szwedzkich wpływów nad Bałtykiem i było bezpośrednią przyczyną wkroczenia Szwedów do Polski i na Litwę w 1655 roku. Zaangażowana w wojnę z najazdem rosyjskim i osłabiona powstaniami kozackimi Rzeczpospolita nie zdołała odeprzeć militarnie najazdu Szwedów w 1655 roku, czego wyrazem było poddanie się wojsk pospolitego ruszenia, a nawet przypadki współpracy i podporządkowania się królowi szwedzkiemu. Od wiosny 1656 roku zaczął wzrastać opór armii koronnej, pojawiły się pierwsze sukcesy militarne, co zaczęło powoli doprowadzać do równowagi pomiędzy przeciwnikami. Od jesieni 1656 roku poprawiła się sytuacja międzynarodowa, co doprowadziło do wycofania się z Polski większości wojsk szwedzkich do czerwca 1657 roku. Szwedzi od tego czasu byli już w defensywie i utrzymywali pod swoją kontrolą jedynie niektóre twierdze z Toruniem na czele. I choć ostatecznie Szwedzi zostali wyparci, to jednak poniesione straty w wyniku walki z kilkoma przeciwnikami oraz koszty ustępstw pokojowych były ogromne. Szacuje się, iż w wyniku działań wojennych ludność Warszawy zmniejszyła się aż o 90%. Do dziś nie zostały w większości odzyskane zagrabione przez Szwedów dobra kultury polskiej, m.in. zrabowane z Zamku Królewskiego w Warszawie, dwa brązowe lwy zdobią do dzisiaj siedzibę królewską w Sztokholmie. Geneza Po europejskiej wojnie trzydziestoletniej Szwecja zyskała silną pozycję na południowych wybrzeżach Bałtyku, miała wielkie bezczynne armie i puste kasy królewskie. Sprawą zasadniczą dla Szwedów stało się więc m.in. zdobycie łupów na żołd dla licznego wojska. Takim łatwym łupem wydawała się być Rzeczpospolita Obojga Narodów, wyczerpana po wojnach z Kozakami Chmielnickiego i Rosją. Dodatkowo Szwedom sprzyjał fakt zaangażowania wojsk Rzeczypospolitej w wojnę polsko-rosyjską. Szwecja pragnęła również powstrzymać groźny dla niej postęp wojsk rosyjskich w kierunku Inflant. Poza tym Szwedzi kontrolowali handel na prawie całym wybrzeżu Bałtyku prócz polskiego Pomorza (Prus Królewskich), więc zajęcie całego wybrzeża i uczynienie z niego morza wewnętrznego pozwoliłoby Szwedom na rozszerzenie wpływów z handlu. Na wzajemnych stosunkach polsko-szwedzkich cały czas ciążyły roszczenia polskich Wazów do tronu szwedzkiego. Wazowie polscy oprócz tytułu „król polski” używali na pieczęciach i dokumentach tytulatury królów Szwecji. W takich okolicznościach Hieronim Radziejowski, wcześniej potężny magnat w Polsce, później wydziedziczony i skazany na banicję i śmierć, udał się do króla szwedzkiego Karola X Gustawa, aby namówić go do napaści na Rzeczpospolitą. Najazd szwedzki na Rzeczpospolitą wsparli w części polscy protestanci oraz stronnictwa możnowładców niechętnych Janowi Kazimierzowi bez względu na wyznanie. Sam Karol X Gustaw starał się nie nadawać konfliktowi charakteru religijnego. Jednak wspólnoty protestanckie, jak np. bracia czescy z Leszna na czele ze swoim przywódcą Janem Ámosem Komenským wpuścili do miasta Szwedów, za co miasto w 1656 zostało spalone przez wojska polskie. Oliver Cromwell wzywał Karola X Gustawa by utrącił róg (Polskę) na głowie bestii (Kościoła katolickiego). Z drugiej jednak strony nieustannie i skutecznie opór siłom Karola X Gustawa stawiał protestancki Gdańsk. Wojna Sukcesy szwedzkie 21 lipca 1655 roku wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczypospolitej. Była to kontynuacja wojen, jakie ze Szwedami prowadził Zygmunt III Waza, a później także Władysław IV, gdyż nie skończyły się one traktatem pokojowym, a tylko rozejmem w Sztumskiej Wsi (1635). Wobec beznadziejnej sytuacji militarnej, poszczególne województwa, miasta i oddziały wojska, niechętne zresztą własnemu królowi, poddawały się Szwedom prawie bez walk. 21 lipca feldmarszałek Arvid Wittenberg wkroczył z Pomorza do Wielkopolski. Prowadził 14 tysięcy żołnierzy i 72 działa. Pod Ujściem zgromadziły się pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej (13 tysięcy) i 1400 żołnierzy piechoty łanowej. Dowództwo sprawowali wojewodowie: poznański – Krzysztof Opaliński i kaliski – Andrzej Karol Grudziński. Dowódcą piechoty łanowej był rotmistrz Władysław Michał Skoraszewski. 24 lipca Szwedzi opanowali przeprawy na Noteci i oskrzydlili obóz polski. 25 lipca pospolite ruszenie skapitulowało i bitwa pod Ujściem została przegrana. Wielkopolska została poddana Karolowi X Gustawowi. Pospolite ruszenie rozjechało się do domów. 31 lipca Wittenberg zajął bez walki Poznań. Pod Tucznem, 14 sierpnia granicę polską przekroczyła druga armia szwedzka dowodzona przez samego Karola X Gustawa (12,4 tys. żołnierzy). Pod Koninem, 24 sierpnia doszło do spotkania się obydwu armii szwedzkich. Natomiast 18 sierpnia król Jan Kazimierz udał się z Warszawy do Łęczycy, gdzie znajdowały się wojska hetmana polnego koronnego Stanisława Lanckorońskiego, a w Łowiczu zbierało się pospolite ruszenie z Kujaw i ziemi łęczyckiej. W Warszawie pozostało jedynie 200 piechurów. 25 sierpnia Karol X Gustaw wyruszył z Konina do Koła, mając pod swoimi rozkazami 25 tysięcy żołnierzy i silną artylerię. W Kole przeprawił się przez Wartę i 31 sierpnia ruszył na Warszawę. W drodze ku niej dowiedział się, że pod Piątkiem zebrały się główne siły Jana Kazimierza, skierował się przeciw nim. 2 września doszło do bitwy pod Sobotą, gdzie dzięki Aleksandrowi Koniecpolskiemu udało się nieco opóźnić marsz Szwedów, co dało czas Janowi Kazimierzowi na ewakuację obozu pod Piątkiem. Król polski na czele około 12 tys. wojska wyruszył w stronę Wolborza, naprzeciw krakowskiemu pospolitemu ruszeniu, Szwedom udało się jedynie pod Piątkiem zdobyć część polskich taborów i pojmać maruderów. W ślad za polskim królem ruszył Arvid Witenberg na czele 8 tys. wojska, a z resztą sił król szwedzki ruszył na Warszawę, zajmując 4 września Łowicz wraz z zamkiem prymasowskim i wkraczając do Warszawy 8 września, zdobywszy ją bez walki. Tam na czele garnizonu postawił Bengta Oxenstiernę. Pod miastem rozlokował się korpus Stenbocka. 16 września w bitwie pod Żarnowem Karol X Gustaw pokonał armię Jana Kazimierza. Walkę przerwała ulewa. Korzystając z tego król polski wycofał się z resztą wojska do Włoszczowy. Obecne przy nim pospolite ruszenie rozeszło się do domów. Król ruszył do Krakowa. Tam pospiesznie zorganizowano obronę pod komendą Stefana Czarnieckiego. 25 września król opuścił Kraków i udał się do swych dóbr na Śląsku. Z odsieczą oblężonemu Krakowowi planował przyjść hetman Stanisław Lanckoroński zbierający swe oddziały pod Tarnowem. Pod Wojniczem, 3 października, Karol X Gustaw rozbił wojska Lanckorońskiego, które w popłochu wycofały się z powrotem do Tarnowa, gdzie większość wojska uznała zwierzchnictwo Karola X Gustawa. Pozbawiony nadziei na odsiecz Stefan Czarniecki poddał Kraków 17 października. Tymczasem 30 września korpus Stenbocka rozproszył pod Nowym Dworem pospolite ruszenie z północnego Mazowsza, które zbierało się pod dowództwem wojewody płockiego Jana Kazimierza Krasińskiego. W konsekwencji Mazowsze uznało zwierzchnictwo szwedzkiego króla. Mając w rękach Wielkopolskę, Mazowsze i Małopolskę, Karol X Gustaw skierował się do Prus Królewskich, ostatniej prowincji, w której działała zorganizowana obrona polska kierowana przez wojewodę malborskiego Jakuba Weyhera. Na Litwie, 20 października 1655 roku w Kiejdanach, książę Janusz Radziwiłł zerwał unię Litwy z Koroną i podpisał pakt wiążący Wielkie Księstwo Litewskie ze Szwecją, za co król szwedzki zobowiązywał się odzyskać dla Litwy ziemie stracone przez nią w wojnie z Rosją. Nie był on jednak jedynym, który poddał się Szwedom – po przegranej bitwie pod Gródkiem Jagiellońskim, opóźniając od sierpnia pochód wojsk rosyjsko-kozackich w głąb kraju, Stanisław Rewera Potocki wobec dysproporcji sił zmuszony był na Lubelszczyźnie 28 października 1655 poddać się królowi Szwecji. Dopiero rozejm w Niemieży zawarty po długich rokowaniach pomiędzy Rosją a Rzecząpospolitą 3 listopada 1656 dał czas wojskom polskim na zebranie się do walki ze Szwecją, czemu dodatkowo sprzyjało zaangażowanie się jej w nową wojnę rosyjsko-szwedzką w Inflantach. 12 listopada 1655 za zgodą króla Jana II Kazimierza elektor Fryderyk Wilhelm I podpisał ze szlachtą Prus Królewskich sojusz obronny w Ryńsku, w myśl postanowień którego dla obrony przed Szwedami wojska brandenburskie miały obsadzić większe miasta tej prowincji z wyjątkiem Torunia, Elbląga i Gdańska. 26 listopada korpus Stenbocka stanął pod Toruniem, a 2 grudnia miasto skapitulowało. Kolejne miasta Prus Królewskich z Elblągiem na czele poddawały się Szwedom. Broniły się Gdańsk, Puck i Malbork. By uniemożliwić Janowi Kazimierzowi kontaktowanie się z krajem, szwedzkie wojska obsadziły granicę śląską. W ramach tej operacji miała miejsce próba zajęcia klasztoru na Jasnej Górze. 18 listopada korpus generała Müllera podszedł pod klasztor. W tym czasie rozgorzały walki powstańcze w Małopolsce i po przełomowym zwycięstwie 7 grudnia 1655 oddziałów chorągwi Gabriela Wojniłłowicza pod Krosnem i wzięciu do niewoli Szwedów i dowódcy zdradzieckich oddziałów płk. Aleksandra Prackiego, 13 grudnia oddziały chłopskie zajęły Nowy Sącz. Następnie Szwedzi utracili Białą i Oświęcim, a górnicy wieliccy wyswobodzili Wieliczkę. Szwedzi ustąpili z mniejszych miast Małopolski, z Krosna, z Nowego Sącza, Biecza, Dukli, a 27 grudnia odstąpili od oblężenia Jasnej Góry. Niemal cała Małopolska wypowiedziała posłuszeństwo Karolowi X Gustawowi. 16 grudnia w Sokalu hetmani koronni wezwali naród do walki ze Szwedami. 29 grudnia zgromadzone przy nich polskie wojska zawiązały konfederację tyszowiecką. 31 grudnia konfederaci wydali uniwersał, w którym wezwali wszystkich do walki z najeźdźcą i powiadomili o powrocie króla do kraju. Powrót Jana Kazimierza i zwrot w działaniach wojennych Na początku 1656 roku Jan Kazimierz powrócił do Polski. 18 grudnia 1655 wyruszył z Opola, by jadąc przez Śląsk i Słowację, 27 grudnia dotrzeć do Lubowli na Spiszu. Stąd wyruszył do Biecza, a potem przez Nowy Żmigród do Dukli. 3 stycznia 1656 był w Krośnie, gdzie wydał w tym dniu „Podziękowanie dla ludności Nowego Sącza”, a 8 stycznia 1656 datował „Manifest wzywający chłopów do walki”. W Krośnie dowiedział się o zwycięstwie i odstąpieniu Szwedów od Jasnej Góry oraz o śmierci w dniu 31 grudnia 1655 Janusza Radziwiłła. Konfederaci Tyszowieccy (obaj hetmani Stanisław Rewera Potocki i polny koronny Stanisław Lanckoroński, senatorowie i inni dygnitarze, m.in.: kasztelan sandomierski Stanisław Witowski, 8 wojewodów m.in.: bracławski Piotr Potocki i czernihowski Krzysztof Tyszkiewicz Łohojski) – po wydaniu 31 grudnia 1655 Uniwersału konfederacji w Tyszowcach, spotkało się z królem w Krośnie, gdzie odbyło się posiedzenie Rady Senatu Rzeczypospolitej w obecności: króla Jana Kazimierza, prymasa Polski Leszczyńskiego, hetmanów Jerzego Lubomirskiego, Stanisława Rewery Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego oraz kasztelana kijowskiego Stefana Czarnieckiego. W dniu 12 stycznia król udał się w kierunku Łańcuta do twierdzy Jerzego Lubomirskiego. 15 lub 16 stycznia znalazł się w Łańcucie, gdzie 22 stycznia 1656 konfederacja tyszowiecka została przekształcona w konfederację generalną. 10 lutego król przybył do Lwowa. We Lwowie Jan Kazimierz 1 kwietnia 1656 złożył według tekstu św. Andrzeja Boboli śluby lwowskie uznające Matkę Bożą Królową Polski. Przy królu byli obecni obaj hetmani koronni (Stanisław Rewera Potocki i Stanisław Lanckoroński). Lwów stał się miejscem koncentracji niezbyt licznych wojsk królewskich. Oprócz garnizonów Lwowa i Kamieńca Podolskiego było 7,5 tys. jazdy Potockiego i kilkuset żołnierzy Lubomirskiego. Pod Lwów miało ściągać pospolite ruszenie z wolnych od okupacji województw: lubelskiego, bełskiego i wołyńskiego. Z obszarów, na których stacjonowały szwedzkie garnizony, postanowiono jak najszybciej wyprowadzić rekrutów i ściągnąć ich pod Lwów. W tym celu wysłano w krakowskie oddział pułkownika Gabriela Wojniłłowicza, a w sandomierskie regimentarza Stefana Czarnieckiego. Plonem ich działań było przyprowadzenie kilku tysięcy rekrutów do armii koronnej. Oczywiste stało się, że król Karol X Gustaw dążyć będzie do jak najszybszej interwencji zbrojnej pod Lwowem. Istotnie, w Łowiczu król szwedzki nakazał koncentrację podległych mu wojsk. Najpierw skierowały się one przeciwko Czarnieckiemu, by przeszkodzić mu w rekrutacji, a nawet przejąć zwerbowanych rekrutów, ten jednak zdołał ujść za Wisłę. 19 lutego Szwedzi dogonili go pod Gołębiem w czasie, gdy wojsko odpoczywało i polskie siły poszły w rozsypkę. Rekrutów nie udało się Szwedom przejąć, gdyż polski dowódca wysłał ich przodem i na miejscu bitwy ich nie było. Niebawem Czarniecki zebrał rozproszony oddział i udał się do Lublina. Maszerując na Lwów, Karol X zajął wkrótce Lublin, lecz Zamość odmówił poddania się i Szwedzi nie marnując czasu na jego zdobywanie obeszli twierdzę i poszli dalej. 3 marca pod Bełżcem król szwedzki zrezygnował z uderzenia na Lwów na skutek wieści o znacznej liczebności wojska gromadzącego się przy Janie Kazimierzu (ok. 22–24 tys. wojska). Była to zbyt duża armia, aby Szwedzi mogli pozwolić sobie na szturmowanie Lwowa, mając na swych tyłach polską jazdę prowadzącą wojnę partyzancką, która utrudniała zaopatrzenie i komunikację. W tym czasie w nocy z 23 na 24 lutego wojska Aleksandra Koniecpolskiego na Mazowszu wypowiedziały posłuszeństwo królowi szwedzkiemu i pomaszerowały na Lwów. W kierunku Lwowa posuwały się także wojska litewskie Pawła Sapiehy. Wobec zbliżających się sił polskich Karol X poprowadził swą armię nad San i 11 marca dotarł do Jarosławia, gdzie straż przednia szwedzkich wojsk w bitwie pod Jarosławiem wywalczyła dostęp do przeprawy. Część armii, pod dowództwem Hammerskjolda i feldmarszałka Douglasa, król wysłał z zadaniem zdobycia Przemyśla, jednak nadejście wojsk Czarnieckiego udaremniło plan zdobycia miasta. 16 marca wojska szwedzkie spod Przemyśla powróciły do królewskiego obozu pod Jarosławiem. Stąd 22 marca ruszono w dół Sanu i Wisły w kierunku Warszawy. Za ustępującymi Szwedami postępowały oddziały Czarnieckiego i Aleksandra Koniecpolskiego, nękając ich w czasie pochodu. W trakcie odwrotu niemal wszystkie oddziały polskie idące z Karolem X Gustawem odstąpiły go i przeszły do obozu Jana Kazimierza. Mimo niesłychanego wyczerpania głodem, chorobami, nieustannym czuwaniem, Szwedzi nie dali się rozbić. 30 marca armia szwedzka stanęła pod Sandomierzem, opanowanym przez Lubomirskiego. Szwedzi założyli ufortyfikowany obóz pod Gorzycami. Osaczyły go natychmiast wojska polskie i litewskie liczące łącznie ok. 20 tys. wojska regularnego i 3 tys. pospolitego ruszenia, natomiast siły Szwedów wynosiły ok. 5 tys. wojska. Z Warszawy 27 marca wyruszył z odsieczą margrabia Fryderyk, prowadząc ze sobą 2,5 tys. rajtarów i dragonów. 3 kwietnia dotarł do Janowca i tu zastał go rozkaz Karola X nakazujący powrót do Warszawy. Jednak przeciw korpusowi margrabiego Fryderyka szło już 8 tys. jazdy Czarnieckiego i Lubomirskiego. Obaj wodzowie w tajemnicy wyprowadzili swe oddziały z obozu pod Sandomierzem. Na miejscu blokadę Szwedów kontynuowały pospolite ruszenie i oddziały chłopskie pozorujące wojsko regularne. 7 kwietnia pod Warką Czarniecki i Lubomirski rozgromili korpus Fryderyka, dzień wcześniej rozbijając oddział szwedzki pod Kozienicami. Tymczasem 5 kwietnia wojsko Karola Gustawa wyrwało się z blokady i przeprawiło się na prawy brzeg Sanu i już 13 kwietnia król szwedzki stanął w Warszawie, gdzie 14 kwietnia dołączyła do niego reszta jego wojsk. Zwrotem w wojnie było zatem nieudane oblężenie Przemyśla, spod którego rozpoczął się odwrót wojsk szwedzkich. By go wykorzystać, dowództwo polskie zdecydowało się na rajd wojsk koronnych przez Kujawy i Wielkopolskę w celu wzmocnienia tamtejszych oddziałów partyzanckich toczących walki ze Szwedami. 9 kwietnia dywizje Lubomirskiego i Czarnieckiego (razem 12 tys. regularnej jazdy oraz ok. 3 tys. rabarzy, czyli chłopskiej piechoty) ruszyły do Prus Królewskich. 17 kwietnia oddziały polskie przedefilowały pod Toruniem. Kilka dni później opanowały Bydgoszcz i Nakło. Dywizja Lubomirskiego stanęła na odpoczynek pod Łobżenicą, a dywizja Czarnieckiego pod Piłą. Zmusiło to Karola Gustawa do wyjścia z Warszawy na czele 10 tys. armii i skierowania się do Prus Królewskich. Ściganie wojsk koronnych król powierzył swemu bratu księciu Adolfowi Janowi, sam zaś dołączył w Toruniu do korpusu Stenbocka i ruszył na Gdańsk. Na wieść o przybyciu wojsk szwedzkich, polskie dywizje połączyły się pod Piłą i razem, 4 maja, przeszły do Wielkopolski. Pod Jabłkowem (15 km od Gniezna) doścignął ich korpus księcia Adolfa Jana. 5 maja Polacy przyjęli bitwę znaną jako bitwa pod Kłeckiem, ale ponieśli klęskę i wycofali się do Pleszewa. Niebawem obie dywizje zostały wezwane przez Jana Kazimierza pod Warszawę, w której bronił się 2 tys. garnizon szwedzki Arvida Wittenberga. Już w kwietniu wojska litewskie Pawła Sapiehy zablokowały Warszawę, jednak nie dysponowały artylerią i piechotą, aby szturmować miasto. 30 maja pod Warszawę przybyli Jan Kazimierz i wojska hetmańskie, a wkrótce też stawiły się oddziały Lubomirskiego i Czarnieckiego ściągnięte z Wielkopolski oraz pospolite ruszenie. W sumie pod Warszawą zebrało się ok. 28 tys. wojska regularnego i 18 tys. pospolitego ruszenia. 29 czerwca przyprowadzone z Zamościa ciężkie działa wybiły wyłom w zewnętrznych obwarowaniach Warszawy. Masy czeladzi i chłopów zdobyły zewnętrzne umocnienia. 1 lipca garnizon szwedzki skapitulował i zakończyło się oblężenie Warszawy. 2 lipca poddał się garnizon Piotrkowa oblegany przez pospolite ruszenie sieradzkie. Już zimą Karol X Gustaw zdał sobie sprawę, że siłami samej Szwecji nie utrzyma zdobyczy w Polsce. Zaczął szukać sprzymierzeńców. Jego wysłannicy dotarli do Bohdana Chmielnickiego, Jerzego Rakoczego i elektora Fryderyka Wilhelma. 17 stycznia 1656 roku poseł francuski doprowadził do zawarcia traktatu w Królewcu pomiędzy Karolem X Gustawem i elektorem Fryderykiem Wilhelmem. W myśl jego postanowień elektor przestawał być lennikiem Polski i zostawał lennikiem Szwecji, uzyskując w zamian biskupstwo warmińskie. Plonem tych zabiegów był układ brandenbursko-szwedzki zawarty w Malborku 25 czerwca. Brandenburgia otrzymała województwa: poznańskie, kaliskie, łęczyckie i sieradzkie. Garnizony szwedzkie w tych województwach były zastępowane garnizonami brandenburskimi. W lipcu flota 30 okrętów holenderskich, posiłkowana wkrótce 10 okrętami duńskimi zniosła szwedzką blokadę portu gdańskiego i przerzuciła oddział posiłkowy w sile 1300 ludzi dla obrony miasta. 28 lipca armia brandenbursko-szwedzka, pod dowództwem Karola Gustawa, ruszyła na Warszawę. W dniach 28–30 lipca w bitwie pod Warszawą król szwedzki pokonał wojska Jana Kazimierza. Polacy wycofali się w rozsypce, lecz za Wieprzem zebrali się ponownie gotowi do dalszej walki. Szwedzi ponownie zajęli Warszawę, ale Karol Gustaw zdecydował wycofać się do Prus Królewskich. Wielkopolskę miał przejąć elektor Fryderyk Wilhelm. Wkrótce więc Szwedzi opuścili Warszawę. Dowództwo polskie postanowiło podjąć akcje wymuszające na elektorze zerwanie sojuszu z Karolem Gustawem i w październiku do Prus Książęcych wkroczył korpus hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego, prowadzącego 11 tys. żołnierzy. 8 października Gosiewski rozbił pod Prostkami wojska brandenburskie gen. Georga Friedricha Waldecka. Kilkanaście dni później, 22 października pod Filipowem, pokonał Gosiewskiego Gustaw Otto Stenbock. W listopadzie wielkopolskie pospolite ruszenie prowadzone przez Piotra Opalińskiego najechało Nową Marchię i ją spustoszyło. 12 grudnia za zgodą Jana Kazimierza, Opaliński zawarł ze stanami brandenburskimi rozejm w Sulęcinie. Brandenburczycy obiecali ustąpić z Wielkopolski, co też nastąpiło. Załogi brandenburskie pozostały jedynie w Poznaniu, Kościanie i Kórniku. W końcu roku 1656 Szwedzi utrzymywali się jedynie w prawobrzeżnej części Prus Królewskich, na północnym Mazowszu, w Łowiczu, Krakowie i Tykocinie. Najazd Jerzego II Rakoczego Geneza najazdu Jerzy II Rakoczy nie był rozpatrywany jako potencjalny wróg Rzeczypospolitej – po wybuchu wojny senat, a potem Jerzy Lubomirski za przyzwoleniem króla Jana Kazimierza, zaoferowali Siedmiogrodzianom adopcję syna Rakoczego przez króla polskiego, a także sukcesję tronu polskiego po śmierci Jana Kazimierza. Propozycji tej sprzyjały zarówno dobre stosunki polsko-węgierskie, jak i sposób rządów Rakoczego tolerancyjny dla różnowierców. W 1653 roku Rakoczy zawarł przymierze z Polską, jednak zwlekał z decyzją o wkroczeniu do Polski po najeździe szwedzkim. 18 maja 1656 roku król szwedzki Karol Gustaw w liście z Malborka proponował Węgrowi połacie ziemi lwowskiej i Rusi Czerwonej jako wielkiemu księciu Halicza w zamian za 2-tysięczny korpus i zaciągi w Siedmiogrodzie. Rokowania szwedzko-siedmiogrodzkie jednak przeciągały się nie tylko na skutek targów obu stron, ale i zmiennej sytuacji wojennej. W tym czasie Jan Kazimierz także próbował wciągnąć Rakoczego do wojny przez rokowania prowadzone przez Jerzego Lubomirskiego i kanclerza Mikołaja Prażmowskiego. W tym czasie Rakoczy prowadził już rozmowy z Kozakami Bohdana Chmielnickiego, który był mu niechętny po stracie syna Tymofieja w czasie zdobywania przez wojska polsko-siedmiogrodzkie mołdawskiej Suczawy w 1653 roku. Ostatecznie 7 września 1656 roku Jerzy II Rakoczy zaprzysiągł traktat wieczystej przyjaźni, przysłany przez Bohdana Chmielnickiego, co uczyniła i druga strona wraz ze zobowiązaniem do obustronnej pomocy wojskowej. Wpływ na to miała zapewne też postawa Rosji, coraz silniej naciskającej na Kozaków. 3 listopada 1656 roku w polsko-rosyjskiej ugodzie wileńskiej Polacy zgodzili się wręcz oddać carowi Aleksemu koronę polską po śmierci Jana Kazimierza, za powstrzymanie Chmielnickiego przed wejściem w sojusz ze Szwecją. Nadal trwały rokowania szwedzko-siedmiogrodzkie, które utrudniały coraz większe żądania Rakoczego. 1 grudnia 1656 zakończyły się rokowania polsko-austriackie i cesarz Ferdynand III podpisał traktat przymierza z Polską, zobowiązując się oddać na żołd polski 4 tys. żołnierzy. Nie bez znaczenia był fakt umocnienia się pozycji Rakoczego, który będąc lennikiem Turcji, mógł wbrew intencjom Habsburgów próbować zjednoczyć Węgry, co zaszkodziłoby interesom cesarstwa. 6 grudnia 1656 roku został zawarty wieczysty sojusz szwedzko-siedmiogrodzki w Radnot na Węgrzech tzw. traktat w Radnot. Akt ten dopełnił plany przyszłego podziału Rzeczypospolitej – szwedzki król zatrzymywał dla siebie Prusy Królewskie, Kujawy, północne Mazowsze, Żmudź, Inflanty i Kurlandię; Wielkopolskę przekazywał elektorowi brandenburskiemu i księciu Prus Fryderykowi Wilhelmowi, Ukraina została przekazana Bohdanowi Chmielnickiemu, a województwo nowogródzkie jako księstwo dziedziczne – Bogusławowi Radziwiłłowi. Sam Rakoczy miał zyskać m.in. Mazowsze i Małopolskę wraz z dochodowymi złożami soli. W końcu stycznia 1657 przez Karpaty ruszyła do Polski w kierunku na Lwów armia siedmiogrodzka w sile około 25 tys. wojska, do której w Medyce dołączyło ok. 8–10 tys. Kozaków pod dowództwem Antona Żdanowicza. W tym samym czasie na Pomorzu doszło 2 stycznia do bitwy pod Chojnicami, gdzie na polskie wojsko na zimowych leżach natarła szwedzka jazda, czyniąc niemałe zamieszanie, i w rezultacie polska armia cofnęła się aż pod Nakło. Dzięki obiecanym przez królową Ludwikę Marię 120 tys. talarów żołdu Czarniecki na czele 6 tysięcy wojska ruszył do Gdańska po króla Jana Kazimierza, po drodze prowadząc wojnę podjazdową, dzięki czemu skutecznie wymknął się Szwedom. 26 lutego 1657 roku Czarniecki wraz z królem znalazł się znów w Kaliszu, skąd ruszył w pole, aby przeszkodzić połączeniu się sił szwedzkich i siedmiogrodzkich. Działania wojenne W 1657 roku po stronie Szwecji udział w wojnie wziął książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, którego wojska, wspomagane przez Kozaków, osławiły się wielkimi okrucieństwami. Licząca 25 tys. armia siedmiogrodzka wkroczyła do Rzeczypospolitej w styczniu i pomaszerowała na Lwów. Tu doszły Rakoczego wieści o trudnym położeniu szwedzkiego garnizonu w Krakowie, więc zawrócił pod Kraków, rezygnując z próby oblegania Lwowa, po drodze paląc, mordując i rabując takie grody jak Duklę, Rogi, Odrzykoń. Wcześniej Jaśliska, a 16 marca 1657 – Krośnianie zwycięsko odparli najazd wojsk Rakoczego. Rakoczy nie był w stanie zdobyć także twierdzy w Łańcucie. 21 marca Siedmiogrodzianie zajęli Tarnów. Rakoczy szeroko rozpuścił swe wojska, które zajęły się grabieniem Małopolski, co spowalniało znacznie marsz księcia na Kraków i na czele zaledwie 5 tys. żołnierzy dotarł do miasta dopiero 28 marca. Wzmocniwszy szwedzki garnizon 2,5 tys. żołnierzy, ruszył w dół Wisły i dołączył do swej armii, maszerującej niemrawo na północ. Na mocy wcześniej zawartych traktatów faktycznie Kraków przypadł Siedmiogrodowi, ale Karol Gustaw pozostawił tam jednak swoją załogę. 12 kwietnia wojska Rakoczego i Karola X Gustawa połączyły się pod Ćmielowem. Sojusznicy rozpoczęli pościg za armiami koronną Stanisława „Rewery” Potockiego i litewską Pawła Sapiehy, aby zmusić je do przyjęcia rozstrzygającej bitwy. 13 maja Karol X i Rakoczy zajęli Brześć Litewski. Miasto było silnie i nowocześnie ufortyfikowane i broniło go 2 tys. wojska pod dowództwem kasztelana Melchiora Sawickiego, jednak w obliczu silnej armii nieprzyjaciela gotującej się do oblężenia Sawicki skapitulował. Znaczną część załogi twierdzy wcielono do armii szwedzkiej. Niebawem król szwedzki, zaalarmowany grożącą mu wojną z Danią, zdał dowództwo Stenbockowi i pospieszył na Pomorze. Osamotniony Rakoczy poczuł się niepewnie, zdając sobie sprawę z niskiej wartości bojowej swojego wojska. Trzymał się kurczowo korpusu Stenbocka i 17 czerwca 1657 (po trzydniowym oblężeniu) wojska szwedzko-siedmiogrodzkie zajęły Warszawę, której bronił garnizon ppłk. Eliasza Łąckiego liczący ok. 1500-1800 żołnierzy. 20 czerwca Stenbock otrzymał królewski rozkaz odłączenia się od Rakoczego i podążył za swym monarchą do Szczecina. W tej sytuacji przestraszony i osamotniony Rakoczy rozpoczął odwrót, a ruszył za nim Stefan Czarniecki prowadzący 10 tys. jazdy (w tym 1000 Tatarów). Ponadto w okresie od maja do lipca Lubomirski, nie mogąc doczekać się na sprzymierzonych Tatarów, ruszył z akcją odwetową na Siedmiogród, gdzie palono, rabowano i zabijano bez litości. 11 lipca pod Magierowem Czarnecki zniszczył tylną straż wojsk siedmiogrodzkich (kozacką), a później dopadł uciekającego przeciwnika na Podolu i rozbił pod Czarnym Ostrowem. Rakoczy wycofał się do Międzyboża nad Bohem i zgłosił chęć kapitulacji, którą przyjęto 23 lipca. Na czele resztek wojsk ruszył Rakoczy do Siedmiogrodu, ale 26 lipca pod Skałatem dopędzili go Tatarzy. Książę Jerzy II Rakoczy uciekł, a dowództwo wojsk przejął Janos Kemeny. W ciągłych walkach z Tatarami Węgrzy dotarli do Wiśniowczyka za Trembowlą i tu bronili się w warownym obozie. 31 lipca Tatarzy zdobyli obóz – zginęło 500, a w jasyr poszło 11 tysięcy Węgrów i Mołdawian, a armia siedmiogrodzka przestała istnieć. W sierpniu pod Krakowem stanęła armia cesarska (17–18 tys. żołnierzy) pod dowództwem feldmarszałka Melchiora von Hatzfeldta, wspierając wojska polskie. 4 sierpnia 1657 roku wojska królewsko-cesarskie szykowały się do szturmu, gdy nadszedł rozkaz od księcia Rakoczego, oblężonego w tym czasie przez siły tatarsko-polskie, nakazujący Węgrom pod rozkazami Jana Bethlena oddanie Krakowa. Osamotniony szwedzki garnizon gen. Pawła Wirtza skapitulował dopiero dnia 18 sierpnia na honorowych warunkach i zakończyło się oblężenie Krakowa. 4 września Jan Kazimierz uroczyście wjechał na Wawel, lecz całe miasto było wyniszczone w wyniku 2-letniej okupacji. W rezultacie najazdu Rakoczy, niedoszły polski król, musiał zapłacić 3 mln złotych kontrybucji, utracił wszystkie łupy wojenne, a niedobitki jego armii znalazły się w tatarskiej niewoli. Wkrótce na osłabiony Siedmiogród uderzyli Turcy, pozbawiając go wpływów w Mołdawii, a sam Rakoczy został śmiertelnie ranny w bitwie pod Floresti i umarł w 1660. Po najeździe Rakoczego W sierpniu załogi brandenburskie opuściły Poznań, Kościan i Kórnik. W obcych rękach pozostała tylko część Prus Królewskich (Malbork, Elbląg, Sztum, Brodnica, Gdańska Głowa, Grudziądz i Toruń). Siły szwedzkie w tym rejonie liczyły ok. 8 tys. żołnierzy pod komendą księcia Adolfa Jana. Decydujące walki o Prusy Królewskie dowództwo polskie odłożyło do wiosny roku następnego, co ustalono w czasie narady w Poznaniu w dniu 26 listopada. W roku 1657 Rzeczpospolita uregulowała swoje stosunki z elektorem Fryderykiem Wilhelmem. 19 września zawarto traktat w Welawie, gdzie Polska zrezygnowała ze zwierzchności lennej nad Prusami Książęcymi, dzięki czemu Prusy stały się suwerennym państwem. Uzupełnił go traktat zawarty 6 listopada w Bydgoszczy (tzw. traktaty welawsko-bydgoskie), który wiązał Rzeczpospolitą i elektora wieczystym przymierzem. Wojska brandenburskie otrzymały prawo przemarszu do Prus przez Pomorze Gdańskie i elektor mógł też prowadzić werbunek na terytorium Rzeczypospolitej. Odzyskanie Torunia Polskie plany wojenne na rok 1658 przewidywały działania oblężnicze w Prusach Królewskich przy użyciu posiłkowych wojsk Cesarstwa, dowodzonych przez Raimondo Montecuccolego. Z sił polskich skierowano do walki korpus Krzysztofa Grodzickiego (3 tys. ludzi), pułk jazdy Jana Sapiehy (1000 szabel) i dywizję Stefana Czarnieckiego (4 tys. jazdy). Współdziałać z siłami polsko-cesarskimi miały wojska brandenburskie pod komendą Bogusława Radziwiłła. Pierwszym celem miało być odzyskanie Torunia, miasta o kluczowym znaczeniu strategicznym, a zarazem nowocześnie ufortyfikowanego. Garnizon szwedzki w Toruniu liczył 2420 ludzi pod komendą generała majora Bartholda Hartwiga von Bülowa. 1 sierpnia gen. de Souches razem z korpusem Grodzickiego rozpoczął regularne oblężenie Torunia. We wrześniu pod Toruń napłynęły oddziały Lubomirskiego. W sumie w walkach o miasto wzięło udział 18,7 tys. żołnierzy polskich i 4,6 tys. cesarskich. Ostrzał artyleryjski miasta rozpoczęto w październiku. Szturm generalny został przypuszczony w nocy z 16 na 17 listopada i zdobyto trzy bastiony, co przesądziło o kapitulacji szwedzkiego garnizonu 30 grudnia. Toruń powrócił w polskie ręce, a na pozostałym obszarze Prus Królewskich wojska polskie i brandenburskie Radziwiłła utrudniały garnizonom szwedzkim komunikację i aprowizację. Gdy do wojny ze Szwecją przystąpiła też Dania, Stefan Czarniecki na czele 4,5 tys. żołnierzy przeprawił się przez Odrę pod Kostrzynem. 12 października znalazł się pod Hamburgiem, a 16 października dotarł pod Szlezwik. Dywizja polska brała udział w przeprawie sił brandenburskich na wyspę Als, zakończonej jej opanowaniem. Walki o Prusy Królewskie W 1659 dowódca wojsk szwedzkich feldmarszałek Lorens von der Linde wycofał piechotę do największych twierdz: Malborka, Głowy Gdańskiej, Grudziądza i Brodnicy, natomiast jazdę szwedzką skupił pod Malborkiem. W sierpniu siły Rzeczypospolitej odzyskały Grudziądz, natomiast w grudniu oddziały gdańskie zdobyły Głowę, a wkrótce poddał się też wygłodzony garnizon szwedzki w Brodnicy. Kontynuowano oblężenie Malborka, a wojska brandenburskie i polskie kilkakrotnie blokowały Elbląg, lecz blokady te nie miały charakteru ciągłego i dopiero w grudniu podjęto regularne oblężenie miasta. Wojnę zakończył pokój oliwski zawarty 3 maja 1660. Skutki wojny Wojna i okupacja prawie całego kraju przez potop wojsk szwedzkich spowodowały w Rzeczypospolitej ogromne straty demograficzne na skutek działań wojennych, głodu, chorób i epidemii (nawet do 40% całej populacji Rzeczypospolitej) zniszczenia materialne (ponad 50% całego majątku), wielkie straty dóbr kulturalnych, zagrabionych przez okupanta, a wreszcie utratę zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi i przypieczętowanie tego samego odnośnie do Inflant. Traktaty welawsko-bydgoskie pozwoliły na umocnienie Brandenburgii na arenie międzynarodowej. Kolejnym skutkiem wojny są też niepowetowane straty materialne i kulturowe. Pomimo że większość polskich zamków i twierdz poddawała się Szwedom bez walki, zostały zniszczone i złupione jako potencjalne miejsca oporu. Wiele ze świetnych niegdyś rezydencji (Zamek Ogrodzieniec, Zamek w Chęcinach, Zamek w Olsztynie) po potopie szwedzkim nigdy nie zostało odbudowanych i nie odzyskało świetności; wizerunki niektórych znamy tylko dzięki pracom szwedzkiego wojskowego – Erika Dahlbergha. Rozgrabiono nie tylko biblioteki i skarbce, wywożono także relikwie świętych (np. św. Stanisława z Krakowa) czy detale architektoniczne (np. marmurowe delfiny z fontanny w zamku królewskim w Warszawie). Wojna przyczyniła się również do zaostrzenia polityki wobec protestantów, którzy wskutek rosnącej wrogości katolików i państwa począwszy od końca XVI wieku zaczęli masowo współpracować ze Szwedami przeciwko Polsce. W efekcie przed zdobyciem Warszawy król Jan Kazimierz złożył ślub wypędzenia braci polskich. Powodem miało być ich sprzyjanie szwedzkiemu najeźdźcy. Polscy luteranie i kalwiniści uniknęli banicji, co najprawdopodobniej wynikało z poparcia, jakim te wyznania cieszyły się w krajach sąsiednich. Po wojnie sejm konwokacyjny 1668 roku wprowadził karę banicji za apostazję od Kościołów rzymskiego i unickiego (podobnie jak w przypadku braci polskich). Wydarzenia militarne w trakcie potopu szwedzkiego Kampania 1655 bitwa pod Ujściem, 24 lipca 1655, zwycięstwo Szwedów bitwy pod Sobotą i Piątkiem, 2 września 1655, zwycięstwo Szwedów bitwa pod Żarnowem, 16 września 1655, zwycięstwo Szwedów bitwa pod Nowym Dworem, 21 września 1655, zwycięstwo Szwedów bitwa pod Wojniczem, 3 października 1655, zwycięstwo Szwedów bitwa pod Kościanem, 4 października 1655, zwycięstwo Polaków (lecz musieli się wycofać) oblężenie Krakowa, 25 września – 17 października 1655, zwycięstwo Szwedów oblężenie Jasnej Góry, 18 listopada – 27 grudnia 1655, zwycięstwo Polaków bitwa pod Krosnem 7 grudnia 1655 – przełomowe zwycięstwo chorągwi por. Gabriela Wojniłłowicza nad Szwedami i nad oddziałami płk. A. Prackiego. Kampania 1656 bitwa pod Gołębiem, 19 lutego 1656, zwycięstwo militarne Szwedów, taktyczne Polaków bitwa pod Jarosławiem, 15 marca 1656, zwycięstwo Polaków bitwa pod Niskiem, 28 marca 1656, zwycięstwo Polaków bitwa pod Kozienicami, 6 kwietnia 1656, zwycięstwo Polaków bitwa pod Warką, 7 kwietnia 1656, zwycięstwo Polaków oblężenie Warszawy, 24 kwietnia – 1 lipca 1656, zwycięstwo Polaków bitwa pod Kłeckiem, 7 maja 1656, zwycięstwo Szwedów bitwa pod Warszawą, 28–30 lipca 1656, zwycięstwo Szwedów bitwa pod Łowiczem, 25 sierpnia 1656, zwycięstwo Polaków bitwa pod Lubrzem, 28 sierpnia 1656, zwycięstwo Polaków bitwa pod Prostkami, 8 października 1656, zwycięstwo Polaków bitwa pod Filipowem, 22 października 1656, zwycięstwo szwedzko-brandebursko-pruskie Kampania 1657 bitwa pod Chojnicami, 2 stycznia 1657, zwycięstwo Szwedów starcie pod Toruniem, 20 marca 1657, oblężenie Brześcia Litewskiego, 22–23 maja 1657, zwycięstwo Szwedów oblężenie Warszawy, 14–17 czerwca 1657, zwycięstwo szwedzko-siedmiogrodzko-kozackie bitwa pod Magierowem, 11 lipca 1657, zwycięstwo polsko-tatarskie bitwa pod Czarnym Ostrowem, 20 lipca 1657, zwycięstwo polsko-tatarskie bitwa pod Skałatem, 23 lipca 1657, zwycięstwo Tatarów oblężenie Krakowa – sierpień 1657, zwycięstwo polsko-niemieckie oblężenie Poznania – lipiec – sierpień 1657, zwycięstwo polskie Kampania 1658 oblężenie Torunia, 1 sierpnia-30 grudnia 1658, zwycięstwo polsko-austriacko-brandenburskie Kampania 1659 bitwa pod Szkudami, 18 maja 1659, zwycięstwo Polaków szturm na Grudziądz, 29–30 sierpnia 1659, zwycięstwo Polaków starcie pod Głową, 26 października 1659, zwycięstwo Polaków kapitulacja szwedzkiej załogi Głowy Gdańskiej, 22 grudnia W literaturze Wydarzenia historyczne potopu szwedzkiego polski powieściopisarz Henryk Sienkiewicz opisał w części Trylogii zatytułowanej Potop. Jednak zawarta tam historia o oblężeniu i heroizmie obrońców twierdzy jasnogórskiej (18 listopada – 26 grudnia 1655), choć oparta na faktach, jest niewątpliwie napisana ku pokrzepieniu serc i jako taka zawiera pewne nieścisłości. Wśród oblegających klasztor przeważały zaciężne wojska niemieckie pod dowództwem gen. Burcharda Müllera von der Lühnen. Przeor Augustyn Kordecki do końca walk nie stracił nadziei na obronę Jasnej Góry. W tym miejscu warto też zaznaczyć, że sformułowanie potop szwedzki jest niezgodne z intencjami Henryka Sienkiewicza, który nadał taki tytuł swojej powieści. Pierwotnie sienkiewiczowski „potop” miał oznaczać powszechne, zbrojne powstanie ludności polskiej, zalewające wrogie wojska ze wszystkich stron i wyzwalające w ten sposób ojczyznę. Uwagi Przypisy Bibliografia Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, Wydanie I. Zbigniew Kuchowicz, Zdzisław Spieralski, W walce z najazdem szwedzkim, Wydawnictwo MON, Warszawa 1956. Stanisław Herbst, Wojna obronna 1655–1660, [w:] Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, Warszawa 1957, t. II. Ludwik Kubala, Wojna szwecka w roku 1655 i 1656, Szkice Historyczne seria 4, Lwów-Warszawa-Poznań 1913 (reprint Poznań 2005). Ludwik Kubala, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego 1656-1657, Szkice Historyczne seria 5, Lwów-Warszawa-Poznań 1917 (reprint Poznań 2005). Ludwik Kubala, Wojny duńskie i pokój oliwski 1657-1660, Szkice Historyczne seria 6, z przedmową Ludwika Finkla, Lwów Wydawnictwo Altenberga, 1922 (reprint Poznań 2005). Władysław Czapliński, Rola magnaterii i szlachty w pierwszych latach wojny szwedzkiej, 1959. Wawrzyniec Jan Rudawski Historia polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego przez szlachcica polskiego, kanonika katedry ołomunieckiej i radcy Jego Cesarskiej Mości Arcyksięcia austriackiego Leopolda Wilhelma, przekł. i oprac. W. Spasowicz, T. II, Petersburg-Mohylew 1855. Rzeczpospolita w latach Potopu pod red. J. Muszyńskiej i J. Wijaczki, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kielce 1996. Barbara Szymczak, Stosunki Rzeczypospolitej z Brandenburgią i Prusami Książęcymi w latach 1648–1658 w opinii i działaniach szlachty koronnej, Warszawa 2002. Linki zewnętrzne , Ulf Sundberg, 1998. Po potopie do rozbiórki, Jerzy Besala, Polityka nr 48 (2582) z dnia 2 grudnia 2006, s. 86 Hasła kanonu polskiej Wikipedii

528016

https://pl.wikipedia.org/wiki/Novak%20%C4%90okovi%C4%87

Novak Đoković

Novak Đoković, cyryl. Новак Ђоковић, wym. (ur. 22 maja 1987 w Belgradzie) – serbski tenisista, dawniej reprezentant Serbii i Czarnogóry w Pucharze Davisa, od 2007 Serbii; zdobywca trofeum w 2010 roku; zwycięzca m.in. 24 turniejów wielkoszlemowych w grze pojedynczej – w Australian Open triumfował w latach 2008, 2011, 2012, 2013, 2015, 2016, 2019, 2020, 2021 i 2023, we French Open zwyciężył w 2016, 2021 i 2023 roku, na kortach Wimbledonu wygrywał w latach 2011, 2014, 2015, 2018, 2019, 2021 i 2022, a w US Open w sezonach 2011, 2015, 2018 i 2023. Novak Đoković jest uznawany za jednego z najwybitniejszych zawodników w historii dyscypliny. Jako pierwszy singlista zwyciężył w każdym turnieju z serii ATP Tour Masters 1000. Zdobywca niekalendarzowego Wielkiego Szlema oraz brązowy medalista igrzysk olimpijskich w Pekinie (2008) i czwarty zawodnik igrzysk olimpijskich w Londynie (2012) i Tokio (2020, w singlu i w mikście), sześciokrotny triumfator ATP Finals, wielokrotny lider rankingu singlowego ATP Tour, ambasador dobrej woli UNICEF. Đoković jest zawodnikiem praworęcznym z oburęcznym bekhendem. Treningi tenisowe rozpoczął jako czterolatek. Wyborem tej dyscypliny zerwał z tradycją rodzinną: kilku krewnych było utalentowanymi narciarzami. Przez dwa lata trenował w monachijskiej akademii Nikoli Pilicia. Życiorys Đoković urodził się 22 maja 1987 w Belgradzie. Jego rodzice, Srđan i Dijana, pochodzą z Serbii. Ojciec był zawodowym narciarzem, mistrzem Jugosławii w narciarstwie alpejskim. Jego matka była łyżwiarką figurową, obecnie pracująca jako instruktorka jazdy na łyżwach. Đoković ma dwóch młodszych braci, Marko i Đorđe, również tenisistów. Kariera 2004–2006 W ramach rozgrywek juniorskich był m.in. półfinalistą Australian Open 2004 w grze pojedynczej i podwójnej. Już rok wcześniej rozpoczął karierę zawodową, wygrywając jeden turniej rangi futures. W 2004 startował już głównie w challengerach; zaliczył także debiut w turnieju rangi ATP Tour. W kwietniu 2004 debiutował w reprezentacji Serbii i Czarnogóry w Pucharze Davisa. W ramach tych rozgrywek pokonał m.in. w 2006 znanego Brytyjczyka Rusedskiego. W tymże roku wystąpił też z Aną Ivanović w Pucharze Hopmana, uważanym za nieoficjalne mistrzostwa świata w grze mieszanej. W styczniu 2005 wystąpił po raz pierwszy w imprezie wielkoszlemowej, gdzie w I rundzie Australian Open 2005 musiał uznać wyższość Marata Safina. Z większym powodzeniem wystąpił w pozostałych turniejach Wielkiego Szlema w 2005: na French Open 2005 był w II rundzie, gdzie pokonał Ginepriego, a na Wimbledonie 2005 i na US Open 2005, w III rundzie. W US Open 2005 wyeliminował Mario Ančicia. Sezon zakończył jako najmłodszy tenisista w czołowej setce rankingu ATP. W 2006 był po raz pierwszy w półfinale turnieju rangi ATP World Tour, w halowej imprezie w Zagrzebiu, a także zaliczył pierwszy wielkoszlemowy ćwierćfinał na French Open 2006, gdzie pokonał trzech rozstawionych graczy: Fernando Gonzáleza, Tommy’ego Haasa i Gaëla Monfilsa; natomiast, w 1/4 finału skreczował w pojedynku z broniącym tytułu Rafaelem Nadalem. 2007 W marcu 2007 dotarł do finału Pacific Life Open w Indian Wells, przegrywając z wiceliderem rankingu, Rafaelem Nadalem oraz odniósł swoją pierwszą wielką wygraną na turnieju ATP World Tour Masters 1000 Sony Ericsson Open w Miami. Na French Open 2007 trafił do półfinału, przegrywając z Rafaelem Nadalem, wynikiem 7:6, 6:4, 6:2. Kolejny półfinał osiągnął podczas Wimbledonu 2007, gdzie skreczował w meczu z Nadalem. Jednym z największych jego sukcesów było zwycięstwo w Rogers Cup, gdzie w finale pokonał Rogera Federera 7:6, 2:6, 7:6. 10 września 2007 w US Open 2007, w meczu finałowym nie wykorzystał znakomitych okazji (m.in. potrójnej piłki setowej w pierwszym secie; w 2. secie serwował przy swoim prowadzeniu 4:2) i po ciężkim pojedynku uległ Rogerowi Federerowi 7:6(4), 7:6(2), 6:4. 2008 W Australian Open 2008 ponownie zmierzył się z Rogerem Federerem w półfinale. Tym razem wygrał 7:5, 6:3, 7:6(7). W finale wygrał z nierozstawionym Jo-Wilfriedem Tsongą 4:6, 6:4, 6:3, 7:6(2). W finale turnieju Pacific Life Open w Indian Wells wygrał z Mardy Fishem 6:2, 5:7, 6:3. W sezonie kortów ziemnych kontynuował swoje świetne występy wygrywając w Rzymie i dochodząc do półfinałów w Monte Carlo i Hamburgu i na Roland Garros. W Hamburgu podobnie jak i na Roland Garros w meczu półfinałowym walczył z Rafaelem Nadalem o pozycję numer 2 w rankingu ATP przed turniejem French Open. Ostatecznie Nadal utrzymał to miejsce po wygranej 7:5, 2:6, 6:2 w Hamburgu i 6:4, 6:2, 7:6(3) na Roland Garros. Po finale Queen’s Clubu (ponownie zmierzył się w nim z Rafaelem Nadalem i trzeci raz z rzędu przegrał), nieoczekiwanie odpadł już w drugiej rundzie na trawach Wimbledonu, gdzie odbywa się 3 z 4 Wielkich Szlemów. Serba pokonał Marat Safin w 3 setach. Po nieudanym występie w Londynie, tenisista wziął udział w turnieju w Toronto, gdzie przegrał w ćwierćfinale z Andym Murrayem. W kolejnym turnieju z cyklu ATP World Tour Masters 1000 w Cincinnati doszedł do finału, ale znowu został pokonany przez Andy’ego Murraya. Następnie debiutował w Igrzyskach Olimpijskich w Pekinie, gdzie wywalczył brązowy medal pokonując Jamesa Blake’a. US Open był morderczym turniejem dla Serba, który mimo problemów zdrowotnych, zdołał dojść do półfinału przegrywając z Rogerem Federerem 3:6, 7:5, 5:7, 2:6. W Thailand Open zaliczył swój szesnasty finał w karierze (szósty w tym roku). Spotkał się w nim z Francuzem Jo-Wilfriedem Tsongą. Było to ich drugie spotkanie i również w finale. Đoković przegrał 6:7(4), 4:6 z Tsongą, który tym samym zrewanżował się Serbowi za porażkę w finale Australian Open. W przedostatnim turnieju z serii ATP Tour Masters 1000 w Madrycie Serb wygrał w pierwszej rundzie z kwalifikantem, Rumunem Victorem Hănescu (krecz rywala), po czym przegrał w rundzie trzeciej w bałkańskim pojedynku z Chorwatem Ivo Karloviciem 6:7(4), 6:7(5). Również w trzeciej rundzie Serb zakończył udział w ostatnim turnieju przed Pucharem Mistrzów – ATP Masters w Paryżu. W 2 rundzie grał z Dmitrijem Tursunowem (krecz rywala), a w trzeciej drugi raz z rzędu (w ciągu miesiąca) musiał uznać wyższość Francuza – Jo-Wilfrieda Tsongi. W kończącym sezon turnieju Tennis Masters Cup (Puchar Mistrzów), Đoković trafił do grupy razem z Nikołajem Dawydienką (RUS), Jo-Wilfriedem Tsongą (FRA) oraz Juanem Martínem del Potro (ARG) tworząc tzw. Grupę Złotą. W Grupie Czerwonej znajdują się: Roger Federer (SUI), Andy Murray (GBR), Andy Roddick (USA) i Gilles Simon (FRA). Turniej rozpoczął się 9 listopada. W pierwszym meczu Đoković zmierzył się z najmłodszym z grona ośmiu zawodników, Argentyńczykiem Juanem Martínem del Potro, z którym już raz wygrał – na US Open w 2007 roku. Mecz stał na bardzo wysokim poziomie. Mimo dość sporej liczby błędów (34 Đokovicia, 27 del Potro) było wiele efektownych zagrań i dużo zwrotów akcji. Ostatecznie, po 1 h 56 min mecz zakończył się zwycięstwem Serba 7:5, 6:3. Jest to pierwszy wygrany mecz w karierze Đokovicia na tym turnieju (w poprzednim roku przegrał wszystkie trzy mecze: z Nadalem, Ferrerem i Gasquetem). Następny mecz Đoković rozegrał 11 listopada. Po zaciętej walce wygrał z Rosjaninem Nikołajem Dawydienką w trzech setach – 7:6(3), 0:6, 7:5. Ostatni mecz w grupie z Jo-Wilfriedem Tsongą rozpoczął się 13 listopada. Bez względu na wynik tego spotkania Đoković miał zapewniony awans do półfinału, a Francuz, który przegrał oba mecze grupowe walczył jedynie o jedno zwycięstwo w turnieju. Szansę wykorzystał i wygrał 1:6, 7:5, 6:1 z Đokoviciem, który w Grupie Złotej mimo porażki zajmuje pierwsze miejsce. Poza nim awans do półfinału uzyskał również Nikołaj Dawydienko. Mecz półfinałowy został rozegrany 15 listopada, a rywalem Đokovicia był Gilles Simon. Po fantastycznych zagraniach z jednej i z drugiej strony, po blisko trzech godzinach niesamowitej walki, mecz zakończył się wynikiem 4:6, 6:3, 7:5 dla Đokovicia. O tytuł mistrza tego sezonu powalczył z Nikołajem Dawydienko. Spotkał się z nim już w meczu grupowym walcząc o półfinał imprezy. Teraz obaj panowie walczyli o trofeum Tennis Masters Cup. Po bardzo dobrej grze Đoković wygrał 6:1, 7:5, zdobywając swój pierwszy w karierze tytuł Tennis Masters Cup (11 ogólnie). Sezon ten rozpoczął od zwycięstwa i zwycięstwem również go zakończył. 2009 Pierwszym turniejem w jakim zagrał Novak Đoković w nowym sezonie był Brisbane zaliczany do kategorii ATP World Tour 250 rozgrywany od 5 do 11 stycznia. Była to również okazja do przesunięcia się w rankingu z trzeciego miejsca na drugie, bowiem do aktualnie drugiego tenisisty rankingu światowego – Rogera Federera, tracił on tylko 20 punktów. Serb musiał jedynie dojść o jedną rundę dalej od Rogera Federera, który w tym czasie grał w Dosze. Jednak Đoković w pierwszej rundzie zmierzył się z Łotyszem Ernestsem Gulbisem (53. miejsce w rankingu ATP). Bilans ich pojedynków wynosił 2-0 na korzyść Serba, a ostatnie spotkanie miało miejsce w ćwierćfinale turnieju ATP World Tour Masters 1000 Cincinnati w sierpniu 2008 roku. Tym razem przegrał z Gulbisem w dwóch setach 4:6, 4:6, i pozostał na 3. pozycji. Po pierwszym meczu nowego sezonu i jednocześnie pierwszej porażce, Đoković zdecydował, że przed Australian Open wystąpi jeszcze w turnieju w Sydney, do którego otrzymał dziką kartę od organizatorów. Turniej rozpoczął się 11 stycznia i kończy 2 dni przed rozpoczęciem pierwszego Wielkiego Szlema w sezonie i zaliczany jest do tej samej kategorii co Brisbane – ATP World Tour 250. Z racji wysokiego rankingu, Serb pierwszą rundę miał wolną. W drugiej zmierzył się z Francuzem, Paulem-Henrim Mathieu (32. miejsce) i wygrał łatwo 6:1, 6:2. W ćwierćfinale Đoković zagrał z Mario Ančiciem (CRO, 35) i wygrał 6:3, 6:4. W pierwszym secie przegrywał już 1:3 i 0:40. Obronił 14 z 15 break pointów, a sam wykorzystał 3 z 5 okazji na przełamanie rywala. W półfinale przegrał z Finem, Jarkko Nieminenem (40. miejsce) 4:6, 6:7(3). W 1. rundzie Australian Open broniący tytułu Đoković (rozstawiony z numerem 3) grał z kwalifikantem, Włochem – Andrea Stoppinim (220. miejsce). Mecz zakończył się w trzech setach 6:2, 6:3, 7:5 na korzyść Serba, który w trzecim secie przegrywał już 0:4 i 3:5. Jego kolejnym rywalem był Francuz, Jérémy Chardy (68. miejsce). Đoković wygrał 7:5, 6:1, 6:3, a w trzeciej rundzie pokonał świetnie grającego w tym meczu, kwalifikanta, Amera Delicia (USA, 128. miejsce) 6:2, 4:6, 6:3, 7:6(4). W meczu 1/8 finału Đoković wygrał z reprezentantem Cypru, Markosem Pagdatisem (97. miejsce) po zaciętym meczu 6:1, 7:6(1), 6:7(5), 2:1 poprosił on o przerwę medyczną. Mimo zabiegów, Serb nie dał rady pokonać własnego zmęczenia spowodowanego ogromnym upałem (40 stopni Celsjusza) i przegrał tego seta 6:2. Mimo walki w pierwszym gemie czwartego seta (obronił 4 break pointy i wygrał tego gema), przy stanie 2:1 dla Roddicka, Đoković w końcu poddał mecz i tym samym nie obronił tytułu wywalczonego przed rokiem. Kolejnym turniejem w jakim wystąpił Đoković był turniej w Marsylii (kategoria 250). Wcześniej Đoković grał w tym turnieju dwukrotnie. 2 lata wcześniej przegrał w pierwszej rundzie, a w poprzednim roku w drugiej. W tym roku w pierwszej rundzie rywalem Serba był Jérémy Chardy (FRA, 54), którego pokonał z 2 rundzie Australian Open. W Marsylii również: 7:6(4), 6:4 i w drugiej rundzie zmierzył się z Janem Hernychem (CZE, 68), którego pokonał 7:5, 6:4 i poprawił tym samym swój wynik w tym turnieju. W ćwierćfinale rywalem Đokovicia był Mischa Zverev (GER, 76). Niemiec nie postawił mu wysoko poprzeczki i Serb wygrał pewnie 6:3, 6:3. W półfinale, mimo dobrej gry przegrał z Jo-Wilfriedem Tsongą (FRA, 12) 4:6, 6:7(1). Đoković grał później w Dubaju (kategoria 500). W pierwszej rundzie zmierzył się z kwalifikantem, Flavio Cipollą (ITA, 125). Do tej pory w oficjalnym turnieju ATP ci zawodnicy się nie spotkali. Grali jednak ze sobą w finale futuresa w Serbii w 2004 roku i górą wtedy był Serb. Teraz również wygrał, 6:3, 6:2 i w rundzie drugiej zagrał z Janem Hernychem (CZE, 66). Była to powtórka meczu z tej samej rundy sprzed sześciu dni z turnieju w Marsylii, tym razem zakończona w trzech setach, 6:3, 3:6, 6:4, ale również na korzyść Đokovicia. W ćwierćfinale zmierzył się z Marinem Čiliciem (CRO, 19). Čilić w tym roku wygrał już dwa turnieje (z rzędu) i przegrał tylko jeden mecz. Teraz już drugi, bowiem Serb wygrał 6:3, 6:4 i o swój osiemnasty finał zagrał z Gilles’em Simonem (FRA, 8). Ostatni mecz zawodnicy zagrali ze sobą w półfinale w Szanghaju i po fantastycznym meczu i trzech zaciętych setach, górą był Đoković. Teraz również mecz był zacięty i z kilkoma zwrotami akcji. Mimo że Serb podobnie jak w poprzednich dwóch meczach z Simonem przegrał pierwszego seta, zdołał wygrać dwa następne i mecz zakończył się wynikiem 3:6, 7:5, 7:5. W pierwszym w tym sezonie finale, Đoković zagrał z Davidem Ferrerem. Po 6 meczach jakie obaj zawodnicy do tej pory rozegrali, bilans ich spotkań był remisowy: 3-3. Ostatni mecz miał miejsce w ćwierćfinale Australian Open 2008 i wtedy wygrał Serb: 6:0, 6:3, 7:5. Dotąd obaj panowie wygrywali swoje mecze na przemian. Jednak to Đoković zdołał pokonać Ferrera dwa razy z rzędu, tym razem 7:5, 6:3 poprawiając bilans spotkań na 4-3 i zdobywając swój dwunasty tytuł w karierze, a pierwszy w tym sezonie. Następnie Serb grał w Hiszpanii, gdzie jego reprezentacja podejmowała tamtejszą ekipę w Pucharze Davisa (6–8 marca). Poza Đokoviciem, powołani do kadry narodowej zostali także Janko Tipsarević, Viktor Troicki i Nenad Zimonjić. W drużynie gospodarzy grali Rafael Nadal, David Ferrer, Tommy Robredo i Feliciano López. Pierwszy mecz Đoković miał zagrać z Davidem Ferrerem w piątek, 6 marca o godzinie 11:00. W sobotę (7.03.) o godzinie 13:00 razem z Nenadem Zimonjiciem miał grać przeciwko parze López-Verdasco, natomiast w niedzielę (8.03.) ponownie o 11:00 miał się zmierzyć z Rafaelem Nadalem. Jednak z powodu potężnej burzy jaka przeszła w czwartek nad Hiszpanią, mecze z piątku zostały przesunięte o 23 godziny. Silny wiatr spowodował uszkodzenie metalowej konstrukcji trybun i w piątek ekipa remontowa musiała naprawić usterkę. W sobotę (7 marca) rozegrane zostały trzy mecze. Dwa singlowe i jeden deblowy. W pierwszym meczu singlowym Đoković przegrał z Ferrerem 3:6, 3:6, 6:7(4). Wyraźnie Serb nie umiał się odnaleźć na nawierzchni ziemnej: miał bardzo słabą skuteczność po drugim serwisie i popełnił aż 59 niewymuszonych błędów co było kluczem do sukcesu Hiszpanów. W drugim meczu Tipsarević przegrał z Nadalem i Serbia przegrywała 2:0. W meczu deblowym Đoković nie zagrał, zastąpił go Viktor Troicki. Serbscy debliści wygrali mecz i Đoković zagrał w szlagierowym spotkaniu z Rafaelem Nadalem, próbując wyrównać stan pojedynków. Szanse miał minimalne (nawet na ugranie jakiegokolwiek seta) zważywszy na fakt, iż na tej nawierzchni grał z Hiszpanem 5 razy i wszystkie mecze przegrał, a bilans setów wynosił – z perspektywy Đokovicia – 1:12! Nie poprawił rezultatu. Dwa pierwsze sety przegrał minimalnie, w trzecim nie można powiedzieć, że odpuścił. Po prostu nic mu nie wychodziło, a Nadal grał świetnie i mecz zakończył się wynikiem 4:6, 4:6, 1:6. Była to jedenasta porażka Serba z Hiszpanem. We wrześniu Serbia będzie walczyć w barażach o utrzymanie się w Grupie Światowej. Później Đoković grał w Indian Wells, gdzie bronił tytułu. Ze względu na wysoki ranking, Serb pierwszą rundę miał wolną. W drugiej spotkał się z Argentyńczykiem, Martínem Vassallo Argüello (54). Było to pierwsze spotkanie między tymi zawodnikami i mecz zakończył się zwycięstwem Đokovicia, 7:5, 6:4 mimo nierównej gry i popełnieniu kilkunastu prostych błędów. W rundzie trzeciej wygrał z Tommym Haasem (GER, 64) po dużo lepszej grze niż w meczu poprzednim, 6:2, 7:6(1). Kolejnym jego rywalem był Szwajcar Stan Wawrinka (16). Mecz był bardzo zacięty z wieloma fantastycznymi zagraniami ze strony obu zawodników. W drugim secie Serb przegrywał już 2:5, ale zdołał doprowadzić do wyrównania i ostatecznie wygrał. Oba sety zakończyły się w tie-breaku i w obu Đoković obronił piłkę setową. Wynik meczu: 7:6(7), 7:6(6). W ćwierćfinale zmierzył się z Andym Roddickiem (USA, 7). To wyraźnie nie był dzień Serba, który po prostu nie był sobą. Nic mu nie wychodziło i Roddick wygrał nadspodziewanie łatwo i szybko 6:3, 6:2. Tym samym Đoković nie obronił tytułu z zeszłego roku. Na konferencji po meczu powiedział: 25 marca rozpoczął się turniej w Miami (kategoria 1000). Tam w poprzednim roku Serb przegrał już w swoim pierwszym meczu z kwalifikantem, Kevinem Andersonem. Była to druga runda i od tej samej fazy turnieju Đoković rozpoczął rywalizację w tym roku, gdyż pierwszą rundę, podobnie jak w Kalifornii miał wolną. W drugiej pewnie wygrał z kwalifikantem, Frankiem Dancevicem (CAN, 117) 6:3, 6:2. W trzeciej rundzie spotkał się z Francuzem, Paulem-Henri Mathieu (33). W meczu popisał się znakomitą skutecznością: w drugim secie nie przegrał ani jednego punktu po pierwszym serwisie, a po drugim przegrał tylko jeden. W całym meczu stracił jedynie 8 punktów przy swoim podaniu, co sprawiło, że pewnie wygrał 6:4, 6:1. W czwartej rundzie gładko pokonał Tomáša Berdycha (CZE, 22), 6:3, 6:2. Dotąd Serb wygrywał swoje mecze pewnie i szybko, jednak w ćwierćfinale już tak łatwo mogłoby nie być, gdyż kolejnym jego rywalem był Jo-Wilfried Tsonga (FRA, 11), z którym Đoković przegrał ostatnie cztery spotkania. Biorąc pod uwagę, że w tym turnieju Serb szedł jak burza, można się było domyślać, że może tym razem uda mu się przełamać złą passę i wygrać. Mimo kłopotów zdrowotnych na początku drugiego seta (ból żołądka), udało mu się obronić dwie piłki na przełamanie przy stanie 5:4 i ostatecznie wygrać 6:3, 6:4. Tym samym Serb poprawił bilans spotkań z Francuzem na 2-4. W półfinale zmierzył się z Rogerem Federerem (SUI, 2) i wygrał 3:6, 6:2, 6:3 awansując tym samym do pierwszego w tym sezonie finału turnieju rangi Masters 1000. O 13 w karierze tytuł zagrał z Andym Murrayem (GBR, 4). Po bardzo słabym początku (przegrywał 4:0 w pierwszym secie) i mimo prowadzenia w secie drugim 5:2 (już więcej gemów nie wygrał), nie wykorzystał żadnej z dwóch piłek setowych i ze względu na swoją złą grę przegrał 2:6, 5:7. Tym samym różnica w rankingu między trzecim Đokoviciem a czwartym Murrayem zmniejszyła się do 170 punktów. Kolejnym turniejem, w którym grał Serb, było Monte Carlo (kategoria 1000), które rozpoczęło walkę na nawierzchni ziemnej. Đoković grał poniekąd „u siebie”, ponieważ mieszka w tym mieście. W poprzednim roku poddał mecz w półfinale z Federerem. Turniej ten był również walką o pozycję numer 3 na świecie. Pierwszą rundę Đoković miał wolną. W drugiej zmierzył się z kwalifikantem, Óscarem Hernándezem (ESP, 65) i wygrał 6:1, 6:2 tracąc w drugim secie zaledwie 3 punkty przy swoim podaniu. W rundzie trzeciej wygrał z innym Hiszpanem, Albertem Montañésem (36), 6:1, 6:7(4), 6:0 w pierwszym secie tracąc tylko 1 punkt po pierwszym serwisie, a 5 w całym secie. W drugim secie prowadził już 5:3, miał piłkę meczową, ale jej nie wykorzystał i później serwował przy stanie 5:4. Jednak przerwa spowodowana opadami deszczu wyraźnie wybiła z rytmu Serba, który przegrał drugą odsłonę. W trzeciej jednak zdominował i podobnie jak w secie pierwszym stracił 5 punktów przy własnym podaniu (wszystkie po pierwszym serwisie) i miał aż 94% trafionego pierwszego serwisu. W ćwierćfinale zagrał z kolejnym, trzecim już Hiszpanem, Fernando Verdasco (8) i wygrał 6:2, 4:6, 6:3 (tym razem w pierwszym secie stracił jeden punkt po swoim podaniu, a 4 w całym secie, a w secie trzecim stracił 5 punktów) i w półfinale zmierzył się ze Stanislasem Wawrinką (SUI, 16). Mecz zakończył się zwycięstwem Serba, 4:6, 6:1, 6:3 mimo iż przegrywał w decydującym trzecim secie 0:2. Tym samym Đoković utrzymał trzecią pozycję, przynajmniej do turnieju w Rzymie. W drugim z rzędu finale spotkał się z Rafaelem Nadalem (1). Był to już czwarty Hiszpan, z którym Đoković zagrał w jednym turnieju i to na „jego” nawierzchni. Spotkanie było bardzo zacięte. Tylko jeden gem (Nadala) został wygrany do zera. W każdym, poza tym jednym, była walka na przewagi z długimi wymianami. Po 2 godzinach i 43 minutach mecz zakończył się wynikiem 3:6, 6:2, 6:1 na korzyść Nadala. Đoković grał również w deblu w parze ze swoim rodakiem, Viktorem Troickim. W pierwszej rundzie Serbowie grali z parą brazylijską, Melo/Sá (ranking deblowy: 22) i wygrali pewnie 6:1, 6:4 w zaledwie 55 minut. W drugiej rundzie wygrali z parą Coetzee/Kerr (ranking deblowy: 8) 6:4, 6:4 i w ćwierćfinale zagrali z trzecią parą na świecie, Bhupati/Knowles. Po zaciętym spotkaniu nieoczekiwanie wygrali 6:4, 4:6, 12:10. Mimo że prowadzili w super-tiebreaku już 9:4 i mieli 5 piłek meczowych z rzędu, stracili 6 kolejnych punktów dając tym samym piłkę meczową rywalom. Jak się okazało jedyną, bo Serbowie wygrali kolejne dwa punkty i niespodziewanie wyeliminowali światową trójkę. W półfinale zmierzyli się z parą Nestor/Zimonjić (2) i przegrali 6:4, 1:6, 5–10. Mimo wszystko dzięki temu Đoković awansował w rankingu deblowym z 552 na 204. miejsce, a Viktor Troicki ze 139 na 98. miejsce. Można powiedzieć, że Monte Carlo w tym roku dla Đokovicia to turniej-marzenie: w 5 meczach, pokonał 3 (z rzędu) na 4 Hiszpanów, na nawierzchni, której są specjalistami; utrzymał trzecią pozycję w rankingu; w pierwszym turnieju w tym sezonie na mączce, która nie jest jego ulubioną nawierzchnią, osiągnął finał; był to drugi z rzędu finał w przeciągu dwóch tygodni i to na dwóch różnych nawierzchniach (ostatni raz dwa finały z rzędu osiągnął w roku 2007 w Indian Wells i Miami, oba na kortach twardych); występując dopiero drugi raz w parze z Viktorem Troickim awansowali aż do półfinału debla pokonując po drodze światową ósemkę i trójkę. Każdy kolejny turniej będzie teraz dla Đokovicia walką o trzecią pozycję w rankingu, ponieważ ma bardzo dużo punktów do obrony, a czwarty Andy Murray może dużo punktów zyskać (w poprzednim sezonie na kortach ziemnych przegrywał już na początku). Nawet jeśli Serb powtórzy rezultaty z poprzedniego roku (półfinały) w każdym tegorocznym turnieju na czerwonej mączce, może spaść na miejsce czwarte. W Rzymie (ATP 1000) Đoković był obrońcą tytułu. Tylko obrona gwarantowała mu utrzymanie się na trzecim miejscu w rankingu (miał tylko 110 punktów przewagi nad Murrayem). Pierwszą rundę tradycyjnie Đoković miał wolną. W drugiej spotkał się z Albertem Montañésem (ESP, 33) i wygrał 7:6(5), 6:0. W trzeciej wygrał gładko z Tommym Robredo (ESP, 17) 6:1, 6:1. W ćwierćfinale zmierzył się z Juanem Martínem del Potro (ARG, 5) i wygrał 6:3, 6:4. W półfinale grał z Rogerem Federerem (SUI, 2). Pierwszego seta przegrał 4:6. W drugim secie przegrywał już 1:3, aby wygrać 6:3. W trzecim secie stało się dokładnie to samo i końcowy wynik to: 4:6, 6:3, 6:3 na korzyść Serba. Był to 39. mecz rozegrany przez niego w tym roku i 30. wygrany. Po raz pierwszy w karierze Đoković awansował trzeci raz z rzędu do finału turnieju i po raz pierwszy będzie miał możliwość bronić tytułu. W finale zmierzył się po raz drugi z rzędu z Rafaelem Nadalem (ESP, 1) i przegrał 6:7(2), 2:6. Tym samym od dnia 11 maja po 90 tygodniach bycia trzecią rakietą świata, Đoković będzie zajmował czwartą pozycję w rankingu światowym za Andym Murrayem. Kolejnym turniejem, w którym Serb grał, był rozgrywany po raz pierwszy w historii turniej Serbia Open (ATP 250 Series). W rodzinnym mieście Đoković pierwszą rundę miał wolną, a w drugiej spotkał się ze swoim przyjacielem Janko Tipsareviciem (SRB, 63). Po dwóch godzinach wygrał 6:2, 4:6, 6:0, a w ćwierćfinale pokonał innego swojego kolegę, Viktora Troickiego (SRB, 38) 6:3, 6:2. W półfinale wygrał z Andreasem Seppim (ITA, 36) w trzech setach: 4:6, 6:1, 6:2 (popełniając 29 niewymuszonych błędów w pierwszym secie, a 49 w całym meczu) i czwartym z rzędu finale zagrał z Łukaszem Kubotem (POL, 179), dla którego był to pierwszy finał singlowy turnieju ATP w karierze. Mecz zakończył się wynikiem 6:3, 7:6(0), dla Serba, chociaż w pierwszym secie prowadził już 5:1 i serwował, a w drugim przegrywał 2:5. Jednak ostatecznie wygrał w dwóch setach i został pierwszym zwycięzcą Serbia Open. Widoczne jednak było już zmęczenie, stąd zapewne duża liczba niewymuszonych błędów, chociaż w finale popełnił ich tylko 21. W poprzednim sezonie turniej madrycki rozgrywany był w hali na twardej nawierzchni w październiku. W tym roku po raz pierwszy był rozgrywany na kortach otwartych i na nawierzchni ziemnej. Po raz pierwszy również od sierpnia 2007 roku Đoković, był w turnieju rozstawiony z numerem 4. Pierwszą rundę miał wolną. W drugiej wygrał z Óscarem Hernándezem (ESP, 65) 6:3, 6:3, a w trzeciej z Andreasem Seppim (ITA, 36) 6:4, 6:4. W ćwierćfinale pokonał Ivana Ljubičicia (CRO, 54) 6:4, 6:4 i w półfinale zagrał po raz 18 z Rafaelem Nadalem. Po bardzo zaciętym meczu trwającym 4 godziny i 2 minuty, jednak przegrał 6:3, 7:6(5), 7:6(9). W decydującym tie-breaku miał 3 piłki meczowe, ale to nie on popełnił błędy, tylko Hiszpan, który wykorzystał drugą piłkę meczową grał wtedy tak, że Serb był bez szans. Đoković grał też w deblu z innym Serbem, Dušanem Vemiciem. W pierwszej rundzie pokonali parę Coetzee/Kerr 7:6(4), 6:3, a w drugiej Melo/Sa 6:2, 7:6(9). W ćwierćfinale przegrali z parą Aspelin/Moodie 6:4, 3:6, 9:11. Na konferencji pomeczowej po singlowym półfinale powiedział: „To się zdarza ostatnio zbyt często. Jestem bardzo rozczarowany tym, że gram tak dobrze i ciągle nie mogę wygrać. Wydaje mi się, że zagrałem najlepszy mecz na tej nawierzchni. Jestem zadowolony z kilku ostatnich meczów jakie rozegrałem na mączce, a także z tego, że byłem tylko o jeden punkt od zwycięstwa. Nie wiem, następnym razem prawdopodobnie wezmę dwie rakiety przy piłce meczowej. Nie wiem co zrobię. Kolejnym turniejem w jakim grał Đoković był drugi w tym roku wielkoszlemowy turniej w Paryżu. W pierwszej rundzie zmierzył się z Ekwadorczykiem, Nicolásem Lapenttim (102) i przy prowadzeniu Serba 5:2 w pierwszym secie, Lapentti podkręcił staw skokowy i przy wyniku 6:3, 3:1 dla Đokovicia, skreczował. W drugiej rundzie spotkał się z Serhijem Stachowskim (UKR, 110). Po 90 minutach gry wynik brzmiał: 6:3, 6:4 na korzyść Serba, kiedy mecz został przełożony na dzień następny z powodu zapadających ciemności. W pierwszym secie Đoković grał bardzo dobrze, 84% pierwszego serwisu, popełnił tylko 4 niewymuszone błędy i miał aż 14 piłek kończących. Przy własnym podaniu stracił zaledwie 5 punktów. Set drugi to szybka strata serwisu w efekcie czego Ukrainiec prowadził już 4:1. Đoković zdołał wygrać kolejne pięć gemów i zakończyć seta, w którym popełnił 9 niewymuszonych błędów, a 12 piłek było kończących. Następnego dnia rozegrał tylko jednego seta i po 35 minutach wygrał 6:1, choć prowadził już 5:0 i serwował, ale dwa dropszoty zagrane trochę dla zabawy dały dwa break-pointy Stachowskiemu, który wykorzystał pierwszą okazję wygrywając jedynego gema w tym secie. Serb popełnił w ostatnim secie 7 niewymuszonych błędów i zanotował 11 uderzeń kończących. W 3 rundzie zmierzył się z Philippem Kohlschreiberem (GER, 31) i dość nieoczekiwanie przegrał 4:6, 4:6, 4:6. W pierwszym secie Serb prowadził już 4:1, ale dał się dogonić na 4:4, by ostatecznie przegrać pierwszą odsłonę 4:6. W drugiej od początku gra się nie układała, przegrywał już 1:5, a przy stanie 2:5 obronił 3 piłki setowe, przy trzeciej grając kapitalnego dropszota. Ostatecznie przegrał drugiego seta 4:6, a w trzecim dał się przełamać przy stanie 4:4 i koniec turnieju stał się faktem. Tym samym jest to najgorszy wynik Đokovicia w tym turnieju od roku 2005, kiedy to przegrał w drugiej rundzie. W ostatnich dwóch latach docierał do półfinałów w obu przypadkach przegrywając z Nadalem. Tym razem wyraźnie nie był to jego dzień, a Niemiec zasłużenie wykorzystał słabszą dyspozycję Đokovicia. Być może, podobnie jak w poprzednim roku na Wimbledonie, Đokovicia dopadł kryzys fizyczny. Świadczy o tym choćby liczba niewymuszonych błędów: 38. Po meczu powiedział: „To co było najbardziej rozczarowujące, to to, że przez cały mecz nie mogłem znaleźć swojego rytmu. To jest to, co zawsze robiłem. Próbowałem się nie frustrować dużą liczbą niewymuszonych błędów, starałem się być pozytywnym i czekać na swoje szanse. On mi nie dawał zbyt dużo szans, ale ja też za bardzo na nie nie pracowałem. To był problem. Grałem dzisiaj zbyt pasywnie, a on grał bardzo solidnie zza linii, więc gratulacje dla niego oczywiście. Nie mam wytłumaczenia dlaczego tak się stało. Fizycznie czułem się dobrze, to był po prostu zły dzień. Co możesz zrobić? Taki jest sport. Najtrudniejsze było dzisiaj do skontrolowania poruszanie się przy returnach. Nie umiałem się dobrze ustawiać, więc próbowałem w lewo, w prawo, do tyłu, do przodu, próbowałem znaleźć odpowiednią strefę. Naprawdę nie mogłem tego dopracować. Moje nogi były unieruchomione. Na Wimbledonie nie mogę pozwolić sobie na taką wydajność jak dzisiaj. Nie mogę pozwolić sobie na taką defensywną grę. To nie ja. To nie jest moja gra. W porządku, dzisiaj przegrałem, jestem rozczarowany, ale muszę skupić się na kontynuowaniu sezonu i mam nadzieję na dobre wyniki na kortach trawiastych.” Na pytanie o wzniesienie rąk do nieba po wygrywającym zagraniu w trzecim secie, z uśmiechem powiedział: „Nie mogłem uwierzyć, że zrobiłem wygrywający forehand po trzech setach. Dlatego.” Đoković wystąpił po raz pierwszy w turnieju w Halle, w którym przygotowywał się do trzeciego Wielkiego Szlema – Wimbledonu. W poprzednim roku grał w Queen’s Clubie, gdzie przegrał w finale z Nadalem po zaciętym spotkaniu. Teraz postanowił jechać do Niemiec i w pierwszej rundzie zagrał z Simone Bolellim (ITA, 66). Wygrał 7:5, 6:2 i w rundzie drugiej zmierzył się z Florentem Serrą (FRA, 56). W pierwszym secie do stanu 5:6 stracił zaledwie 3 punkty przy własnym serwisie i w świetnym stylu obronił 2 piłki setowe, popełniając przy trzeciej jedyny podwójny błąd w meczu. W secie drugim przy stanie 2:5 obronił 3 piłki meczowe, później kolejną przy stanie 3:5 i 4:5. Ostatecznie jednak wygrał tego seta z 2:5 i 0:40 na 7:5, popełniając (wbrew pozorom) tylko 6 niewymuszonych błędów. Set trzeci rozpoczął się od przełamania serwisu Francuza od razu na początku, szczęśliwie, bo po taśmie. Później przełamał go jeszcze dwukrotnie i wykorzystał pierwszą piłkę meczową. Wynik meczu: 5:7, 7:5, 6:1. Ćwierćfinał był zdecydowanie innym meczem. Z Jürgenem Melzerem (AUT, 28) szybko i pewnie (w godzinę i sześć minut) wygrał 6:1, 6:4 popełniając w całym meczu zaledwie 8 niewymuszonych błędów (po 4 w secie). W półfinale walczył z kwalifikantem Olivierem Rochusem (BEL, 136). W pierwszym secie prowadził już 3:0 i 4:1, a przy stanie 5:4 miał 3 piłki setowe przy serwisie rywala. Ten jednak zdobył 5 kolejnych punktów i set zakończył się w tie-breaku, w którym Novak obronił dwie piłki setowe. Set drugi bez większych problemów padł łupem Serba, który wykorzystał trzecią piłkę meczową i zakończył mecz rezultatem 7:6(7), 6:4. W swoim szóstym w tym sezonie finale zmierzył się z grającym z „dziką kartą” Tommym Haasem (GER, 41). Od początku mecz układał się po myśli Niemca, który w pierwszym secie szybko i pewnie wygrywał swoje gemy serwisowe, raz przełamując serwis Đokovicia. W secie drugim Serb obronił dwa break pointy i set zakończył się tie-breakiem szczęśliwie przez niego wygranym (Haas popełnił w nim aż 3 podwójne błędy serwisowe, w tym przy piłce setowej). W secie trzecim już w drugim gemie Novak przegrał swój serwis popełniając podwójny błąd serwisowy. Wydawało się, że złamanie rakiety pomogło, gdyż chwilę później miał 40:0 przy serwisie Haasa. Jednak wszystkie 3, a potem jeszcze jeden break point Niemiec obronił, a w kolejnych gemach trochę szczęścia, które mu pomagało wyraźnie wybiło z rytmu Serba, który przy stanie 1:4 dał się drugi raz przełamać. I tak mecz zakończył się wynikiem: 3:6, 7:6(4), 1:6. Biorąc jednak pod uwagę, że Novak mógł (i powinien) przegrać już w drugiej rundzie, gdzie obronił 5 piłek meczowych, powinien być zadowolony z osiągniętego finału. W deblu w parze z Viktorem Troickim wygrał pierwszą rundę z parą Knowle/Melzer 7:5, 3:6, 10:6, a w ćwierćfinale po zaledwie 41 minutach gładko przegrali z deblem Kiefer/Zverev 1:6, 1:6. W pierwszej rundzie Đoković wygrał z Julienem Benneteau 6:7(8), 7:6(1), 6:2, 6:4. W drugiej rundzie rywalem Novaka był Simon Greul. Po dwóch i pół godzinie meczu, zwyciężył 7:5, 6:1, 6:4. W rundzie trzeciej Novak zagrał z Mardy Fishem. Biorąc pod uwagę, że od kilku meczów Serb nie jest w swojej szczytowej formie, to spotkanie wydawało się, że będzie trudne i zacięte. Jednak tym razem Đoković grał bardzo dobrze, jak w swoich najlepszych meczach, a Amerykanin nie mógł znaleźć swojego rytmu gry i Novak pokonał Fisha 6:4, 6:4, 6:4 i awansował do 1/8 finału. Tam spotkał się z Dudim Selą. Zwyciężył 6:4, 6:2, 6:1. W ćwierćfinale przegrał z Tommym Haasem, wynikiem 5:7, 6:7(6), 6:4, 3:6. Dwa tygodnie później Serb zagrał w turnieju w Umag, ale tylko w deblu w parze ze swoim młodszym bratem, Marko. W pierwszej rundzie bracia zmierzyli się z Potito Starace i Fabio Fogninim. Po godzinie gry przegrali 0:6, 5:7. Teraz Novak gra w turnieju w Montrealu, który jest rozgrywany na jego ulubionej nawierzchni, czyli kortach twardych. Pierwszą rundę Serb miał wolną. W drugiej zmierzył się z Peterem Polanskym (CAN, 225), występującym dzięki „dzikiej karcie”. Pierwszy mecz po miesięcznej przerwie nie był zbyt porywający, ale zakończył się zgodnie z planem. Novak miał aż 10 szans na przełamanie, a wykorzystał tylko dwie. Poza tym miał spore problemy z serwisem. Już na początku meczu stracił swoje podanie przegrywając 0:3. Popełnił też 7 podwójnych błędów serwisowych, ale zanotował też 8 asów. W drugim secie obaj mieli szansę na przełamanie, jednak żaden jej nie wykorzystał, co doprowadziło do zaciętego tie-beaka. Po dwóch godzinach gry, wynik brzmiał: 6:4, 7:6(6). W trzeciej rundzie rywalem Serba był Michaił Jużny (RUS, 65). Obaj panowie ostatni raz grali ze sobą również w 3 rundzie i również 13 sierpnia. Było to na Igrzyskach Olimpijskich w Pekinie, gdzie wygrał Đoković. Scenariusz sprzed dokładnie roku się powtórzył, mimo iż Serb na początku ponownie nie radził sobie z serwisem popełniając 2 podwójne błędy w gemie otwarcia i tracąc własne podanie. Później jednak mimo zdarzających się błędów, do końca meczu grał na dobrym poziomie co zaowocowało łatwym wynikiem: 6:3, 6:4. W ćwierćfinale jego przeciwnikiem był Andy Roddick (USA, 5), z którym Serb przegrał ostatnie dwa spotkania (oba w ćwierćfinałach). Teraz było podobnie. Po dobrej walce przegrał jednak z Amerykaninem 4:6, 6:7(4) popełniając w tie-breaku dwa podwójne błędy serwisowe. Đoković grał również w deblu z Dušanem Vemiciem przeciwko parze Nadal/Roig. Serbowie przegrali 5:7, 4:6, mimo iż w pierwszym secie zdobyli o 3 punkty więcej i mieli lepsze statystyki punktowe (po swoim serwisie i po serwisie rywala). W secie drugim zadecydowało jedno przełamanie, ale tym razem statystyki przemawiały wyraźnie na korzyść rywali. Serbski debel zdobył tylko 2 punkty przy serwisie przeciwników w całym secie. Dwa tygodnie przed US Open Novak zaliczył udany start w turnieju na kortach twardych w Cincinnati. W pierwszej rundzie, jako rozstawiony z numerem 4, miał wolny los. W drugiej zmierzył się z Chorwatem Ivanem Ljubičiciem. Zwyciężył 7:6, 6:4. W kolejnym meczu zmierzył się z reprezentantem Francji Jérémym Chardym. W tym meczu także wygrał, tym razem w stosunku 7:5, 6:3. W ćwierćfinale przyszło mu grać także z Francuzem, Gilles’em Simonem. Po wygranej 6:4, 7;5 doszło do ekscytującej konfrontacji z Hiszpanem Rafaelem Nadalem, z którym nadspodziewanie łatwo wygrał 6:1, 6:4. W finale czekał na niego Roger Federer ze Szwajcarii, i wiadomo było, że czeka go trudny mecz. Đoković przegrał w dwóch setach 1:6, 5;7. Jednak start mógł zaliczyć do udanych i udowodnił, że przed US Open był w znakomitej dyspozycji, tym bardziej że z wyjątkiem finału, w całym turnieju nie stracił seta. W US Open w pierwszej rundzie wylosował drugi raz z rzędu Ivana Ljubičicia z Chorwacji. Z tego pojedynku po bardzo dobrej grze wyszedł zwycięsko 6:3, 6:1, 6:3. W następnej kolejce zagrał z Australijczykiem Carstenem Ballem. Mecz ten również wygrał bez problemu 6:3, 6:4, 6:4. W trzeciej rundzie trafił na Jesse’ego Wittena, który rozegrał fantastyczne spotkanie i postawił Serbowi trudne warunki. Doświadczenie Novaka jednak zaprocentowało w najważniejszych momentach, dlatego też wygrał 6:7, 6:3, 7;6, 6:4. W następnym meczu przyszło mu zmierzyć się z Czechem Radkiem Štěpánkiem. Z tym rywalem poszło mu znacznie łatwiej, zwyciężył 6:1, 6:3, 6:3. Ćwierćfinał to trudny, ale wygrany pojedynek z Fernando Verdasco w stosunku 7:6, 1:6, 7:5, 6:2. Z Rogerem Federerem rozegrał zacięty pojedynek, jednak po walce przegrał 6:7(3), 5:7, 5:7. Dzięki awansowi do półfinału, Serb zarezerwował sobie bilet na Puchar Mistrzów, który odbędzie się pod koniec listopada w Londynie. Na kortach zeszłorocznych Igrzysk Olimpijskich, gdzie Serb zdobył brązowy medal, tym razem odbywa się turniej kategorii 500. Đoković w pierwszej rundzie wygrał z Victorem Hănescu (ROU, 27) 6:3, 7:5, z kolei w drugiej w zaledwie godzinę rozprawił się ze swoim przyjacielem Viktorem Troickim (SRB, 28) 6:3, 6:0. W ćwierćfinale ograł Fernando Verdasco 6:3, 1:6, 6:1, a półfinałowe zwycięstwo nad Robinem Söderlingiem (SWE, 11) 6:3, 6:3 sprawiło, że od 19 października powróci na miejsce nr 3 w światowym rankingu. W swoim ósmym tegorocznym finale zagrał z Marinem Čiliciem (CRO, 15). Początek był nerwowy w wykonaniu Serba, który już w swoim pierwszym gemie serwisowym dał 3 break-pointy (ostatecznie wygrał serwis), w trzecim kolejne dwa. Ponownie udało mu się je obronić, ale zaraz po tym (przy stanie 2:2 i 40:40) zaczął padać ulewny deszcz. Przerwa uspokoiła grę Đokovicia, który od momentu powrotu na kort wygrał kolejne 4 gemy dając Chorwatowi po drodze jeszcze jednego break-pointa, ale podania nie stracił i zakończył partię 6:2. W całym secie obronił wszystkie 6 break-pointów. Set drugi rozpoczął się od przełamania serwisu Novaka już w pierwszym gemie serwisowym, dzięki czemu Čilić wyszedł na prowadzenie 2:0, a potem 3:1. Serbowi udało się odrobić stratę i wyjść na 4:3. Po wygraniu przez Čilicia swojego podania na 4:4, obaj panowie nie potrafili utrzymać swojego podania. Chorwat dwukrotnie serwował, aby zakończyć seta (przy stanie 5:4 i 6:5), jednak Đokovićovi za każdym razem udawało się wyrównać stan gemów. Tym samym doszło do tie-breaka, w którym Novak wyszedł na prowadzenie 5:2, i ostatecznie wygrał do 4. Końcowy rezultat: 6:2, 7:6(4). Dzięki temu zdobył trzeci w tym roku, a czternasty w karierze tytuł. W turnieju kategorii 1000 w Szanghaju, Serb był obrońcą tytułu. Pierwszą rundę miał wolną, a w drugiej zagrał z kwalifikantem, Fabio Fogninim (ITA, 66). Szybko i łatwo wygrał 6:3, 6:1, podobnie jak w trzeciej rundzie z Rainerem Schüttlerem (GER, 99), gdzie wynik brzmiał 6:4, 6:2. W ćwierćfinale zmierzył się z groźnym Gilles’em Simonem (FRA, 10). Po bardzo zaciętym meczu wygrał 6:3, 2:6, 6:2 odnosząc tym samym czwarte z rzędu zwycięstwo nad solidnym Francuzem. W półfinale Đoković przegrał po długiej, trwającej niewiele ponad 3 godziny walce z Nikołajem Dawydienko (RUS, 8) 6:4, 4:6, 6:7(1), jednak mimo porażki, od 19 października wróci na trzecie miejsce w rankingu światowym. W pierwszej rundzie turnieju Davidoff Swiss Indoors odbywającego się w Szwajcarii (kategoria 500), Novak zagrał z Andreasem Beckiem (GER, 33) i wygrał 6:3, 7:5. W drugiej spotkał się z Janem Hernychem (CZE, 59). Po raz pierwszy w karierze udało mu się wygrać mecz 6:0, 6:0 po 52 minutach (w drugim secie stracił zaledwie 2 punkty przy swoim podaniu, w tym jeden po podwójnym błędzie serwisowym). W ćwierćfinale po zaciętym spotkaniu pokonał Stanislasa Wawrinkę (SUI, 21) 3:6, 7:6(5), 6:2. W półfinale po równie zaciętym meczu wygrał z Radkiem Štěpánkiem 6:7(4), 7:5, 6:2 broniąc w drugim secie trzy piłki meczowe (przy prowadzeniu Czecha 5:4 i serwisie Serba, było 0:40). O swój czwarty w tym sezonie i piętnasty ogólnie tytuł zmierzył się z faworytem gospodarzy Rogerem Federerem (SUI, 1). Ostatni gem pierwszego seta trwał aż 22 minuty. W tym czasie Federer miał 4 szanse na przełamanie rywala, a Novak aż 6 piłek setowych. Wykorzystał dopiero siódmą i zakończył trwającego 50 minut seta 6:4. W drugim nie zdołał utrzymać swojego podania, przy stanie 4:5 i przegrał 4:6. Trzeci set potoczył się szybko. Od prowadzenia Serba 4:0 panowie grali z regułą własnego podania. Wynik meczu: 6:4, 4:6, 6:2. Tym samym Novak poprawił bilans spotkań z Rogerem na 5-9. Tuż po zwycięstwie w Bazylei, Serb przyjechał do Paryża, gdzie odbywa się ostatni w tym sezonie turniej kategorii 1000. Pierwszą rundę tradycyjnie miał wolną, w drugiej zagrał z Juanem Mónaco (ARG, 31). Wygrał 6:3, 7:5, choć w drugim secie przy stanie 2:2 coś się zacięło w grze Serba, przez co musiał bronić dwóch piłek setowych (przy stanie 2:5, 15:40), aby ostatecznie wygrać 5 kolejnych gemów. W trzeciej rundzie łatwo wygrał z kwalifikantem, Arnaudem Clément (FRA, 93) 6:2, 6:2. W ćwierćfinale po zaciętym meczu wygrał z Robinen Söderlingiem (SWE, 10) 6:4, 1:6, 6:3. W półfinale po fantastycznym meczu z Rafaelem Nadalem (ESP, 2) wygrał łatwo 6:2, 6:3. Co warte odnotowania, w pierwszym secie od stanu 3:2 dla Serba, Hiszpan nie wygrał ani jednego punktu! (!) Đoković awansował do swojego dziesiątego finału w tym roku, i piątego w turnieju kategorii 1000. W finale zagrał z Gaëlem Monfilsem (FRA, 15). Pierwszy set Novak wygrał szybko i pewnie 6:2, a w drugim prowadził już 3:0, aby ostatecznie tę partię przegrać 5:7. Trzeci set to ekscytujące zwroty akcji. Szybkie przełamanie Đokovicia na 2:0, potem natychmiastowe odrobienie strat przez Monfilsa na 2:1 i kolejne przełamanie Serba i prowadzenie 4:1. Później nagle zrobiło się po 4 i set musiał zakończyć się w tie-breaku, którego Novak wygrał dość pewnie zdobywając piłkę meczową podwójnym błędem serwisowym Francuza. Wynik finału: 6:2, 5:7, 7:6(3). Tym samym Novak po raz pierwszy w karierze wygrał dwa turnieje z rzędu (przed tygodniem w Bazylei) i jako jedyny zawodnik w Tourze rozegrał aż 10 finałów w tym sezonie! Prowadzi też w klasyfikacji rozegranych i wygranych meczów w tym roku: 94 mecze, 76 wygranych. W turnieju kończącym sezon Novak Đoković trafił do grupy B razem z Hiszpanem Rafaelem Nadalem, Rosjaninem Nikołajem Dawydienko i Szwedem Robinem Söderlingiem. W grupie A znajdują się Szwajcar Roger Federer, Brytyjczyk Andy Murray i Hiszpan Fernando Verdasco. W poprzednim sezonie Serb również grał z Dawydienką, najpierw w grupie, potem w finale. Oba spotkania wygrał. Söderlinga i Nadala pokonał przed tygodniem w Paryżu, odpowiednio w ćwierćfinale i półfinale. W swoim pierwszym meczu z Dawydienką po zaciętym boju zrewanżował się Rosjaninowi za ostatnią porażkę w Szanghaju zwyciężając 3:6, 6:4, 7:5. Drugi mecz Serb rozegrał z Robinem Söderlingiem. Po niesamowicie zaciętym pierwszym secie zakończonym w tie-breaku i przegranym przez Đokovicia, w drugim widać było, że Serb stracił wiarę w zwycięstwo i całkowicie oddał inicjatywę Szwedowi. Wynik meczu: 6:7(5), 1:6. Aby mieć nadzieję na awans do półfinału, ostatni mecz grupowy Novak musiał wygrać. I wygrał pokonując Rafaela Nadala 7:6(5), 6:3 i tym samym o awansie Serba zadecydował mecz Dawydienko-Söderling. Aby Đoković awansował, Söderling musiał wygrać z Rosjaninem jednak po zaciętym meczu zwyciężył Dawydienkę. Tym samym mecz z Nadalem był dla Novaka ostatnim, 97 meczem w tym sezonie, a 78 wygranym. Trzeci już rok z rzędu Serb kończy sezon na miejscu 3 w rankingu światowym. 2010 W 2010 Đoković wygrał dwa turnieje: w Dubaju i Pekinie. Również dotarł do finału US Open 2010, gdzie przegrał z Rafaelem Nadalem wynikiem 4:6, 7:5, 4:6, 2:6. 2011 W 2011 Đoković wygrał swoje pierwsze 41 meczów (łącznie wygrał 43 meczów z rzędu), w tym finały turniejów Australian Open 2011, w Dubaju, w Indian Wells, w Miami, w Belgradzie, w Madrycie, oraz w Rzymie. Dopiero przegrał w półfinale French Open 2011 z Rogerem Federerem wynikiem 6:7, 3:6, 6:3, 6:7. 3 lipca 2011 roku wygrał Wimbledon pokonując w finale Rafaela Nadala 6:4, 6:1, 1:6, 6:3. Po tym turnieju po raz pierwszy w swojej karierze objął prowadzenie w rankingu ATP. Przed startem w US Open Đoković wziął udział w dwóch turniejach – w Montrealu i Cincinnati. Pierwszy turniej wygrał, po zwycięstwie nad Mardym Fishem 6:2, 3:6, 6:4, natomiast w finale drugiego turnieju skreczował, przy stanie 4:6, 0:3 dla rywala – Andy’ego Murraya. 12 września 2011 roku Đoković wygrał US Open, w finale pokonując Rafaela Nadala 6:2, 6:4, 6:7, 6:1. 2012 Sezon 2012 rozpoczął od udziału w wielkoszlemowym Australian Open. W pierwszej rundzie pokonał on Włocha Paolo Lorenzi w trzech setach: 6:2, 6:0, 6:0. W kolejnym spotkaniu szybko zwyciężył Kolumbijczyka Santiago Giraldo tracąc w tym spotkaniu jedynie sześć gemów. W trzeciej rundzie wygrał z obchodzącym tego dnia urodziny Francuzem – Nicolasem Mahutem. Mecz zakończył się wynikiem 6:0, 6:1, 6:1. W czwartej rundzie wygrał z reprezentantem gospodarzy, Lleytonem Hewittem, rozstawionym z dziką kartą. Serb w ćwierćfinale spotkał się z numerem piątym turnieju, Hiszpanem Davidem Ferrerem. Pojedynek zakończył się zwycięstwem Đokovicia 6:4, 7:6 (4), 6:1. W spotkaniu półfinałowym zmierzył się ze Szkotem Andym Murrayem. I tym razem zwyciężył Serb, lecz tym razem po pięciu setach: 6:3, 3:6, 6:7(4), 6:1, 7:5. W meczu o mistrzostwo, obrońca tytułu zmierzył się z Rafaelem Nadalem, zwycięzcą Australian Open z 2009 roku. Mecz na twardych kortach w Melbourne Park trwał pięć godzin i 53 minuty i był to najdłuższy finał turnieju wielkoszlemowego w historii. Jego zwycięzcą okazał się Novak Đoković, który pokonał rywala po pięciu setach walki 5:7, 6:4, 6:2, 6:7(5), 7:5. Było to trzecie zwycięstwo Serba w wielkoszlemowym turnieju w Australii. W turnieju rangi Masters w Miami Serb odniósł zwycięstwo. W turnieju nie odniósł straty ani jednego seta. W finale pokonał Szkota Andy’ego Murraya 6:1, 7:6(4). Było to trzecie zwycięstwo Đokovicia w tym turnieju. W turnieju Masters w Monte Carlo zdołał dojść do finału. W ostatnim meczu uległ Rafaelowi Nadalowi 3:6, 1:6. W Rzymie Serb ponownie osiągnął finał, w którym znów lepszy okazał się Nadal. Mecz zakończony został wynikiem 5:7, 3:6. W wielkoszlemowym French Open doszedł do finału. We wcześniejszych pojedynkach wygrał m.in. z Potito Staracem, Blažem Kavčičem, Nicolasem Devilderem i Andreasem Seppim. W ćwierćfinale pokonał Jo-Wilfrieda Tsongę, mimo że Francuz posiadał piłki meczowe. Półfinałowym rywalem Serba był Roger Federer, z którym wygrał 6:4, 7:5, 6:3. W finale spotkał się z Rafaelem Nadalem, sześciokrotnym zwycięzcą turnieju na kortach Rolanda Garrosa. Pojedynek przy stanie 4:6, 3:6, 6:1, 2:1 rozstał przerwany i przełożony na następny dzień. W poniedziałek Nadal pokonał Serba w czwartym secie, a cały mecz zakończył się wynikiem 4:6, 3:6, 6:1, 5:7. W wielkoszlemowym Wimbledonie Serb awansował do półfinału. Przed przegranym 3:6, 6:3, 4:6, 3:6 pojedynkiem z Rogerem Federerem pokonał Juana Carlosa Ferrero, Ryana Harrisona, Radka Štěpánka i Viktora Troickiego, a w ćwierćfinale także Floriana Mayera. Na przełomie lipca i sierpnia brał udział w olimpijskim turnieju rozgrywanym podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich 2012. W grze pojedynczej osiągnął czwarte miejsce po porażce w półfinale z Andym Murrayem i w meczu o trzecie miejsce z Juanem Martínem del Potro. W grze podwójnej Serb zakończył swój udział na pierwszej rundzie. Razem z Viktorem Troickim przegrali 6:7(8), 3:6 z Johanem Brunströmem i Robertem Lindstedtem. W Toronto obronił tytuł zdobyty rok wcześniej. W finałowym spotkaniu pokonał Richarda Gasqueta 6:3, 6:2. Ponownie finał osiągnął w Cincinnati, gdzie w dwóch setach uległ Rogerowi Federerowi. Serb przegrał 0:6, 6:7(7). Jako obrońca tytułu w wielkoszlemowym US Open doszedł do finału. We początkowych fazach turnieju pokonał m.in. z Paolo Lorenziego, Rogério Dutrę Silvę, Juliena Benneteau i Stanislasa Wawrinkę. W ćwierćfinale pokonał Juana Martína del Potro, z którym przegrał na igrzyskach olimpijskich. Półfinałowym rywalem Serba był David Ferrer, z którym wygrał po czterosetowym pojedynku, przerywanym z powodów atmosferycznych. W finale spotkał się z Andym Murrayem. Pojedynek rozegrano w poniedziałek, a zakończył się on przegraną Đokovicia 6:7(10), 5:7, 6:2, 6:3, 2:6. W październiku Serb zdobył trofeum w turnieju rozgrywanym w Pekinie. W finale pokonał tam Jo-Wilfrieda Tsongę 7:6(4), 6:2. Tydzień później wystąpił w turnieju ATP World Tour Masters 1000 w Szanghaju. W finale zmierzył się z Andym Murrayem, którego pokonał wynikiem 5:7, 7:6(11), 6:3. W turnieju kończącym sezon ATP World Tour Finals Serb znalazł się w grupie A. Wygrał wszystkie mecze, pokonując kolejno Jo-Wilfrieda Tsongę 7:6(4) 6:3, Andy’ego Murraya 4:6 6:3 7:5 i Tomáša Berdycha 6:2 7:6(6). W półfinale zmierzył się z Juanem Martínem del Potro, z którym wygrał 4:6 6:3 6:2. Natomiast w finale pokonał Rogera Federera 7:6(6) 7:5. Tym samym Đoković wygrał swój drugi turniej ATP World Tour Finals oraz trzydziesty czwarty turniej singlowy ATP w karierze. Sezon zakończył na pierwszej pozycji w rankingu. 2013 Novak Đoković rozpoczął sezon 2013 od udziału razem z Aną Ivanović w rozgrywkach Pucharu Hopmana. Reprezentanci Serbii wygrali wszystkie mecze fazy grupowej, a w finale ulegli Hiszpanom wynikiem 2-1. Dwa tygodnie później wystąpił w Australian Open, gdzie był najwyżej rozstawionym zawodnikiem. W pierwszej rundzie pokonał Paula-Henriego Mathieu 6:2, 6:4, 7:5, a w drugim spotkaniu wygrał z Ryanem Harrisonem 6:1, 6:2, 6:3. W kolejnym spotkaniu zwyciężył z Radkiem Štěpánkiem 6:4, 6:3, 7:5. W następnym meczu po pięciogodzinnym pojedynku pokonał Szwajcara Stanislasa Wawrinkę 1:6, 7:5, 6:4, 6:7, 12:10. W ćwierćfinale zwyciężył z Tomášem Berdychem 6:1, 4:6, 6:1, 6:4, a w meczu o finał wygrał z Davidem Ferrerem 6:2, 6:2, 6:1. W finale pokonał Andy’ego Murraya 6:7(2), 7:6(3), 6:3, 6:2, po raz czwarty w karierze i trzeci z rzędu zdobywając tytuł w Australian Open. Został w ten sposób pierwszym tenisistą w erze otwartej, który triumfował w zawodach trzy razy z rzędu. Na przełomie lutego i marca uczestniczył w zawodach w Dubaju. W turnieju pokonał m.in. Andreasa Seppiego i Juana Martína del Potro. W spotkaniu finałowym pokonał Tomáša Berdycha 7:5, 6:3, nie tracąc w całych rozgrywkach ani jednego seta. Następnie rywalizował w turnieju w Indian Wells, w którym osiągnął półfinał. Uległ w nim del Potro 6:4, 4:6, 4:6. W Miami osiągnął czwartą rundę, odpadając po meczu z Tommym Haasem, zakończonym wynikiem 2:6, 4:6. W kolejnym turnieju ATP World Tour Masters 1000 – w Monte Carlo – zwyciężył w finale z ośmiokrotnym triumfatorem tej imprezy – Rafaelem Nadalem. Turniej ten wygrał po raz pierwszy. Mecz finałowy zakończył się wynikiem 6:2, 7:6(1). W Madrycie Serb przegrał w drugiej rundzie z Grigorem Dimitrowem 6:7(6), 7:6(8), 3:6. W zawodach w Rzymie osiągnął ćwierćfinał, po drodze pokonując Alberta Montañésa oraz Ołeksandra Dołhopołowa. Przegrał z Tomášem Berdychem 6:2, 5:7, 4:6. Turniej wielkoszlemowy French Open zaczął jako najwyżej rozstawiony zawodnik. W pierwszej rundzie pokonał Davida Goffina 7:6(5), 6:4, 7:5. W drugim spotkaniu poradził sobie z Guido Pellą 6:2, 6:0, 6:2. W trzeciej rundzie wygrał z Grigorem Dimitrowem 6:2, 6:2, 6:3, a w kolejnym spotkaniu pokonał Philippa Kohlschreibera 4:6, 6:3, 6:4, 6:4. Na etapie ćwierćfinałowym zmierzył się z Tommym Haasem, wygrywając z nim 6:3, 7:6(5), 7:5. W meczu o finał uległ Rafaelowi Nadalowi 4:6, 6:3, 1:6, 7:6(3), 7:9, który następnie wygrał cały turniej. Wimbledon również zaczął jako najwyżej rozstawiony tenisista. Osiągnął w nim finał. W pierwszej rundzie wygrał z Florianem Mayerem 6:3, 7:5, 6:4. W kolejnym spotkaniu pokonał Bobby’ego Reynoldsa 7:6(2), 6:3, 6:1. W trzeciej rundzie wygrał z Jérémym Chardym 6:3, 6:2, 6:2, a w następnej zwyciężył z Tommym Haasem 6:1, 6:4, 7:6(4). W ćwierćfinale pokonał Tomáša Berdycha 7:6(5), 6:4, 6:3. Na etapie półfinałowym zmierzył się z Juanem Martínem del Potro, z którym wygrał 7:5, 4:6, 7:6(2), 6:7(6), 6:3. W finale uległ 4:6, 5:7, 4:6 Andy’emu Murrayowi, dla którego było to pierwsze zwycięstwo w Wimbledonie. W turnieju ATP Tour Masters 1000 w Montrealu Novak Đoković osiągnął półfinał, pokonując po drodze Floriana Mayera, Denisa Istomina oraz Richarda Gasqueta 6:1, 6:2. Przegrał z Rafaelem Nadalem 4:6, 6:3, 6:7(2). Turniej w Cincinnati zakończył na ćwierćfinale. W drugiej rundzie pokonał Juana Mónaco, a w następnej Davida Goffina. W meczu o półfinał uległ Johnowi Isnerowi 6:7(5), 6:3, 5:7. Novak Đoković rozpoczął US Open od pokonania Ričardasa Berankisa 6:1, 6:2, 6:2, a w następnym pojedynku zwyciężył z Benjaminem Beckerem 7:6(2), 6:2, 6:2. W trzeciej rundzie jego przeciwnikiem był João Sousa, którego pokonał 6:0, 6:2, 6:2. W następnym meczu Serb zwyciężył z Marcelem Granollersem 6:3, 6:0, 6:0. W ćwierćfinale pokonał Michaiła Jużnego 6:3, 6:2, 3:6, 6:0. W meczu półfinałowym zmierzył się ze Stanislasem Wawrinką i zwyciężył wynikiem 3:6, 7:6(4), 4:6, 6:3, 6:4. W finale przegrał z Rafaelem Nadalem 2:6, 6:3, 4:6, 1:6. Kolejnym turniejem, w którym wziął udział, były rozgrywki ATP World Tour 500 w Pekinie. Đoković obronił tam tytuł, po drodze pokonując m.in. Richarda Gasqueta 6:4, 6:2. W finale zwyciężył z Rafaelem Nadalem 6:3, 6:4. Tym sposobem Serb wygrał swój trzydziesty ósmy turniej singlowy ATP w karierze. Następnie wystartował w ATP World Tour Masters 1000 w Szanghaju, który również zwyciężył. W półfinale pokonał Jo-Wilfrieda Tsongę 6:2, 7:5. W finale wygrał z Juanem Martínem del Potro 6:1, 3:6, 7:6(3). Stracił jednak pierwszą pozycję w rankingu na rzecz Rafaela Nadala. W następnym turnieju ATP World Tour Masters 1000 w Paryżu Đoković także odniósł triumf. Po drodze pokonał Pierre’a-Huguesa Herberta 7:6(3), 6:3, Johna Isnera 6:7(5), 6:1, 6:2, Stanislasa Wawrinkę 6:1, 6:4, Rogera Federera 4:6, 6:3, 6:2, a w finale wygrał z Davidem Ferrerem 7:5, 7:5. W turnieju kończącym sezon ATP World Tour Finals Serb znalazł się w grupie B. Wygrał wszystkie mecze, pokonując kolejno Rogera Federera 6:4, 6:7(2), 6:2, Juana Martína del Potro 6:3, 3:6, 6:3 oraz Richarda Gasqueta 7:6(5), 4:6, 6:3. W półfinale jego przeciwnikiem był Stanislas Wawrinka, z którym wygrał 6:3, 6:3. W finale zwyciężył z Rafaelem Nadalem 6:3, 6:4. Tym sposobem Novak Đoković zdobył swój trzeci tytuł w turnieju ATP World Tour Finals oraz wygrał czterdzieste pierwsze zawody singlowe ATP w karierze. Sezon zakończył na drugiej pozycji w rankingu. Od grudnia 2013 do grudnia 2016 jego trenerem był Boris Becker. 2014 Novak Đoković rozpoczął sezon 2014 od startu w Australian Open. Do ćwierćfinału awansował bez straty seta, pokonując m.in. Fabia Fogniniego. W ćwierćfinale przegrał z triumfatorem całych zawodów Stanislasem Wawrinką 6:2, 4:6, 2:6, 6:3, 7:9 nie zdołał zatem obronić tytułu. W Dubaju Serb uległ w półfinale innemu Szwajcarowi – Rogerowi Federerowi wynikiem 6:3, 3:6, 2:6. Następnie rywalizował w turnieju w Indian Wells, w którym odniósł zwycięstwo. W półfinale wygrał z Johnem Isnerem 7:5, 6:7(2), 6:1, a w finale pokonał Federera 3:6, 6:3, 7:6(3). Podobny wynik zanotował w Miami, awansując do finału po trzech dwusetowych pojedynkach i dwóch walkowerach przeciwników. W meczu mistrzowskim zwyciężył z Rafaelem Nadalem 6:3, 6:3. W kolejnym turnieju ATP World Tour Masters 1000 – w Monte Carlo – pokonał w turnieju trzech Hiszpanów – Alberta Montañésa, Pabla Carreño-Bustę i Guillerma Garcíę Lópeza, dwóm pierwszym oddając po jednym gemie. W półfinale przegrał z Federerem 5:7, 2:6. W zawodach w Rzymie Đoković zwyciężył. W drodze po tytuł pokonał m.in. Davida Ferrera, Milosa Raonica i Rafaela Nadala 4:6, 6:3, 6:3 w finale. Turniej wielkoszlemowy French Open zaczął jako drugi najwyżej rozstawiony zawodnik. W pierwszej rundzie pokonał João Sousę 6:1, 6:2, 6:4. W drugim spotkaniu poradził sobie z Jérémym Chardym 6:1, 6:4, 6:2. W trzeciej rundzie wygrał z Marinem Čiliciem 6:3, 6:2, 6:7(2), 6:4, a w kolejnym spotkaniu pokonał Jo-Wilfrieda Tsongę, wygrywając z nim 6:1, 6:4, 6:1. Na etapie ćwierćfinałowym zmierzył się z Milosem Raonicem, wygrywając z nim 7:5, 7:6(5), 6:4. W meczu o finał pokonał Ernestsa Gulbisa 6:3, 6:3, 3:6, 6:3. W spotkaniu mistrzowskim przegrał z Rafaelem Nadalem 6:3, 5:7, 2:6, 4:6. Wimbledon zaczął jako najwyżej rozstawiony tenisista mimo drugiej pozycji w rankingu ATP World Tour. W pierwszej rundzie wygrał z Andriejem Gołubiewem 6:0, 6:1, 6:4. W kolejnym spotkaniu pokonał Radka Štěpánka 6:4, 6:3, 6:7(5), 7:6(5). W następnych rundach pokonał dwóch Francuzów – Gillesa Simona 6:4, 6:2, 6:4 i Jo-Wilfrieda Tsongę 6:3, 6:4, 7:6(5). W ćwierćfinale pokonał Marina Čilicia 6:1, 3:6, 6:7(4), 6:2, 6:2. Na etapie półfinałowym zmierzył się z Grigorem Dimitrowem, z którym wygrał 6:4, 3:6, 7:6(2), 7:6(7). W finale pokonał dziewięciokrotnego finalistę Wimbledonu Rogera Federera wynikiem 6:7(7), 6:4, 7:6(4), 5:7, 6:4. Po tym turnieju ponownie znalazł się na czele rankingu singlowego ATP World Tour. Podczas turnieju w Toronto Serb pokonał Gaëla Monfilsa 6:2, 6:7(4), 7:6(2), by następnie ulec Jo-Wilfriedowi Tsondze 2:6, 2:6. Kolejnym Francuzem, z którym zmierzył się tenisista, był Gilles Simon pokonany 6:3, 4:6, 6:4 w Cincinnati. W kolejnym meczu przegrał jednak Tommym Robredo 6:7(6), 5:7. Podczas US Open Đoković awansował do ćwierćfinału bez straty seta. W meczu ćwierćfinałowym pokonał Andy’ego Murraya 7:6(1), 6:7(1), 6:2, 6:4. W spotkaniu o finał został pokonany przez Keiego Nishikoriego 4:6, 6:1, 6:7(4), 3:6. Następnie Serb wygrał zawody w Pekinie, pokonując w nich m.in. Grigora Dimitrowa, Andy’ego Murraya i Tomáša Berdycha. W całym turnieju nie stracił seta. W Szanghaju lider rankingu singlowego przegrał w spotkaniu półfinałowym z Federerem, późniejszym triumfatorem, wynikiem 4:6, 4:6. W ostatnim w sezonie turnieju rangi ATP World Tour Masters 1000 w Paryżu ponownie nie stracił seta w drodze po tytuł. W ćwierćfinale pokonał Murraya 7:5, 6:2, a w kolejnych dwóch meczach wygrał 6:2, 6:3 z Nishikorim i Raonicem. W kończącym sezon turnieju Barclays ATP World Tour Finals Novak Đoković wygrał wszystkie mecze fazy grupowej (Wawrinka, Berdych, Čilić), kończąc ją ze stanem gemów 36–9. W półfinale triumfował nad Keim Nishikorim 6:1, 1:6, 6:0, a finałowy mecz wygrał dzięki walkowerowi Rogera Federera. Sezon zakończył jako lider rankingu. 2015 Novak Đoković rozpoczął sezon 2015 od zwycięstw 6:2, 6:1 odniesionych nad Dušanem Lajoviciem i Serhijem Stachowskim i porażki 7:6(2), 6:7(6), 4:6 z Ivem Karloviciem w Dosze. W Melbourne Serb nie stracił seta aż do meczu półfinałowego, gdy pokonał obrońcę tytułu Stana Wawrinkę 7:6(1), 3:6, 6:4, 4:6, 6:0. W swoim piątym finale w Australian Open po raz trzeci pokonał Andy’ego Murraya, tym razem wynikiem 7:6(5), 6:7(4), 6:3, 6:0. Był to jego ósmy wielkoszlemowy triumf. Po wygranej w Australii dotarł do półfinału turnieju w Dubaju, gdzie w ostatnim meczu przegrał z Rogerem Federerem 3:6, 5:7, lecz wziął odwet na Nimitz w pierwszym w sezonie turnieju rangi ATP World Tour Masters 1000, pokonując Szwajcara w trzech setach w Indian Wells, odnosząc tym samym swoje jubileuszowe, 50. zwycięstwo w zawodach ATP World Tour. W Miami Đoković odniósł kolejne zwycięstwo, broniąc tym samym tytułu zdobytego rok wcześniej. W meczu mistrzowskim pokonał Andy’ego Murraya 7:6(3), 4:6, 6:0. W marcu Serb zwyciężył także w dwóch pojedynkach w ramach rozgrywek Grupy Światowej Pucharu Davisa – jednym singlowym i jednym deblowym. Trzecie z rzędu zwycięstwo w zawodach kategorii ATP World Tour Masters 1000 odnotował w Monte Carlo na kortach ceglanych. W ćwierćfinale wygrał z Marinem Čiliciem 6:0, 6:3, zaś w półfinale pokonał ośmiokrotnego triumfatora rozgrywek Rafaela Nadala 6:3, 6:3. W ostatnim spotkaniu triumfował nad Tomášem Berdychem 7:5, 4:6, 6:3. Zwycięską passę kontynuował w Rzymie, broniąc tytuł z poprzedniego sezonu. W drodze do półfinału rozegrał trzy trzysetowe pojedynki. W finale pokonał Federera 6:4, 6:3. Udział we French Open rozpoczął od czterech kolejnych meczów, w których nie stracił seta. Podobny wynik zanotował w ćwierćfinale, pokonawszy Rafaela Nadala, który bronił paryskiego tytułu. W półfinale Serb zwyciężył Andy’ego Murraya po pięciosetowym pojedynku, przerywanym w międzyczasie z powodu zapadającego zmroku i nadciągającej burzy. W finale tenisista musiał uznać wyższość Stana Wawrinki, któremu uległ 6:4, 4:6, 3:6, 4:6. Obrońca wimbledońskiego trofeum turniej rozpoczął od trzysetowych zwycięstw z Philippem Kohlschreiberem, Jarkko Nieminenem i Bernardem Tomicem. W czwartej rundzie pokonał 6:7(6), 6:7(6), 6:1, 6:4, 7:5 Kevina Andersona w spotkaniu, które było rozgrywane w ciągu dwóch dni. W ćwierćfinale Serb wygrał w trzech setach zakończonych wynikiem 6:4 z Marinem Čiliciem, a w następnym pojedynku okazał się lepszy od Richarda Gasqueta, kończąc rywalizację przy stanie 7:6(2), 6:4, 6:4. Tak jak w poprzednim sezonie, w finale triumfował nad Rogerem Federerem z końcowym wynikiem 7:6(1), 6:7(10), 6:4, 6:3. Był to dziewiąty wielkoszlemowy triumf Đokovicia, a zarazem trzeci w Londynie. Po Wimbledonie wziął udział w turniejach US Open Series w Montrealu i Cincinnati: zarówno w jednym i drugim uległ w finale odpowiednio Murrayowi i Federerowi. Podczas US Open pokonał kolejno João Souzę, Andreasa Haidera-Maurera, Andreasa Seppiego, Roberto Bautistę-Aguta, Feliciano Lópeza, obrońcę tytułu Marina Čilica, a w finałowym spotkaniu ponownie spotkał się z Federerem, wygrywając wynikiem 6:4, 5:7, 6:4, 6:4, tym samym zdobywając 10. wielkoszlemowy tytuł w karierze, w tym drugi na kortach USTA Billie Jean King National Tennis Center. W pierwszym tygodniu października po raz czwarty z rzędu wygrał rozgrywany w Pekinie China Open, pokonując Rafaela Nadala 6:2, 6:2. W kolejnym swoim występie zwyciężył w ATP World Tour Masters 1000 w Szanghaju wygrywając w finałowym pojedynku z Jo-Wilfriedem Tsongą 6:2, 6:4. W ostatnim turnieju kategorii „1000” w Paryżu Serb dotarł do finału, w którym pokonał rozstawionego z dwójką Murraya 6:2, 6:4. Đoković ATP World Tour Finals trafił do grupy „Stana Smitha”, wspólnie z Nishikorim, Federerem i Berdychem. W meczu z Japończykiem stracił dwa gemy, kolejnym przeciwnikiem był Szwajcar (przed rozpoczęciem turnieju bilans zwycięstw obu tenisistów wynosił 21–21), lecz przegrał 5:7, 2:6. W ostatnim meczu grupowym wygrał z Czechem 6:3, 7:5. W walce o finał Serbowi przyszło walczyć z rozstawionym z piątką Rafaelem Nadalem, z którym wygrał 6:3, 6:3. W meczu mistrzowskim zagrał drugi raz z Federerem, ale tym razem w trzecim spotkaniu ATP World Tour Finals z ich udziałem pokonał sześciokrotnego zwycięzcę finału sezonu 6:3, 6:4 i po raz piąty, a czwarty z rzędu mógł podnieść trofeum dla zwycięzcy. 2016 Đoković sezon rozpoczął od dobrze obsadzonego turnieju w Dosze, który wygrał, a w każdym z rozegranych spotkań nie stracił chociażby seta. W meczu mistrzowskim stracił jedynie trzy gemy z ówczesną piątą rakietą świata, Rafaelem Nadalem. W następnym tygodniu Serb nie pojawił się na kortach, by od kolejnego rozpocząć występ w wielkoszlemowym Australian Open, dla którego był to 12. udział w tej imprezie i piąty raz, kiedy był najwyżej rozstawiony. Pierwsze trzy pojedynki zakończył z zerowym dorobkiem setów straconych, w 1/8 finału dopiero po pięciu setach pokonał rozstawionego z nr 14 Gillesa Simona. Począwszy od ćwierćfinału lider rankingu ATP odzyskał pewność gry, pokonując po drodze m.in. Japończyka Keiego Nishikoriego, Rogera Federera (w dotychczasowych 44 pojedynkach obaj panowie zwyciężyli po 22 razy), by w ostatnim meczu po trwającym 2 godziny i 53 minuty meczu zwyciężyć nad Andym Murrayem, stając się pierwszym tenisistą w erze open, który sześciokrotnie wygrywał turniej rozgrywany w Melbourne i drugi raz obronił tytuł. Po 3-tygodniowej przerwie Serb wrócił do rywalizacji, a konkretniej do Dubaju, po dwóch wygranych pojedynkach w ćwierćfinale uległ Hiszpanowi Feliciano Lópezowi, kreczując po przegranym pierwszym secie 3:6. Jak się później okazało, przyczyną gorszej dyspozycji Đokovicia była infekcja oka, z którą lider rankingu zmagał się od kilku dni. Serb szybko wyzdrowiał i w znacznej mierze (wygrał dwa spotkania singlowe) pomógł swojej reprezentacji pokonać Kazachów 3:2 w pierwszej rundzie Pucharu Davisa. Podczas turnieju w Indian Wells w drodze do kolejnego, 62. zwycięstwa na zawodowych kortach pokonał m.in. w 1/8 finału Lópeza, Philippa Kohlschreibera, Jo-Wilfrieda Tsongę, Rafaela Nadala, natomiast w meczu o tytuł w dwóch setach pokonał Milosa Raonica 6:2, 6:2. W drugiej dekadzie kwietnia wziął udział w zawodach rozgrywanych w Monte Carlo, ale w nich odpadł już w pierwszym pojedynku z Jiří Veselým. Na początku maja nie miał sobie równych na mączce w Madrycie, w którym pokonał Andy’ego Murraya, a ten zrewanżował się tydzień później na rzymskich kortach Foro Italico, gdzie Serb przegrał 3:6, 3:6. We French Open większe problemy z wygraną miał w 4. rundzie z Roberto Bautistą-Agutem oraz w ostatnim meczu całego turnieju również z Murrayem, dla których był to trzeci pojedynek w ciągu miesiąca. Đoković po ponad trzech godzinach gry wygrał z Brytyjczykiem 3:6, 6:1, 6:2, 6:4, notując czwarty wielkoszlemowy tytuł z rzędu i przekraczając jako pierwszy tenisista w historii 100 milionów $. Serb jako ósmy tenisista skompletował Karierowego Wielkiego Szlema. Statystyki Finały turniejów wielkoszlemowych Gra pojedyncza (24–12) Medale olimpijskie Gra pojedyncza Finały ATP Finals Gra pojedyncza (6–2) Finały turniejów ATP Tour Masters 1000 Gra pojedyncza (39–18) Finały w turniejach ATP Tour Gra pojedyncza (96–40) Gra podwójna (1–2) Osiągnięcia Zobacz też Historia rywalizacji Đokovicia i Nadala Uwagi Przypisy Bibliografia Oficjalna strona internetowa Novaka Đokovicia Serbscy medaliści olimpijscy Serbscy tenisiści Medaliści letnich igrzysk olimpijskich w tenisie Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2008 Triumfatorzy Australian Open Triumfatorzy French Open Triumfatorzy US Open Triumfatorzy Wimbledonu Liderzy rankingu singlowego ATP Ludzie urodzeni w Belgradzie Urodzeni w 1987 Ambasadorowie dobrej woli UNICEF Tenisiści ziemni na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2016 Uczestnicy Letnich Igrzysk Olimpijskich 2012 Tenisiści ziemni na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2020

1464865

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamo%C5%9B%C4%87

Zamość

Zamość (, , , ) – miasto na prawach powiatu w Polsce w południowej części województwa lubelskiego, siedziba władz powiatu zamojskiego i gminy wiejskiej Zamość. Jest jednym z większych ośrodków kulturalnych, edukacyjnych i turystycznych województwa, a zwłaszcza Zamojszczyzny. Za sprawą unikatowego zespołu architektoniczno-urbanistycznego Starego Miasta bywa nazywany „perłą renesansu”, „miastem arkad” i „Padwą północy”. Pod względem powierzchni plasuje się na 10. miejscu w województwie. W 1992 r. zamojskie Stare Miasto zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Według danych GUS z 31 grudnia 2020 r., Zamość liczył 62 785 mieszkańców i był pod względem liczby ludności drugim (po Lublinie) miastem w województwie lubelskim, a także 63. spośród najludniejszych miast w Polsce. Zamość leży na historycznej Rusi Czerwonej, w dawnej ziemi chełmskiej stanowiącej od XIV wieku część Królestwa Polskiego. Prywatne miasto szlacheckie, założone w oparciu o prawo lokacyjne w 1580 roku, położone było w XVI wieku w województwie ruskim. Położenie Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski J. Kondrackiego, Zamość leży w obniżeniu Padołu Zamojskiego, w mezoregionie stanowiącym południowy fragment Wyżyny Lubelskiej (makroregion). Na północ i południe od miasta znajdują się tereny o nieco większej wysokości – Działy Grabowieckie i Roztocze. Środowisko naturalne Miasto w większości położone jest na wysokości od ok. 210 do 220 m n.p.m. Najniżej, bo ok. 204 m n.p.m., usytuowane są okolice Łabuńki i Czarnego Potoku (północna część Zamościa), zaś na Os. Słoneczny Stok we wschodniej części miasta znajdują się miejsca położone najwyżej, ok. 237 m n.p.m. (przy ul. Hrubieszowskiej). Rzeźba terenu nie jest zbytnio zróżnicowana. Wyraźne, większe nachylenia i spadek wysokości widoczne są jedynie w kierunku rzeki Łabuńki, szczególnie na Nowym Mieście (na południe od ulic Partyzantów i Hrubieszowskiej) i Os. Promyk, oraz w zachodniej części Os. Orzeszkowej-Reymonta. Wyraźnie niżej położone są także południowe i zachodnie fragmenty miasta. Wody Od południowego wschodu w kierunku północnym przez Zamość przepływa będąca dopływem Wieprza rzeka Łabuńka. Do niej, jeszcze w obrębie miasta, wpada płynąca od południowego zachodu Topornica (oraz jej stare koryto) i płynąca przez Osiedle Karolówka Świnia. Płynący od wschodu wzdłuż północnej granicy Czarny Potok łączy się z Łabuńką już poza miastem. W granicach miasta płynie także Rów Kryniczny, który jest dopływem Czarnego Potoku i jest nazywany „Majdanką”, ponieważ przepływa przez Osiedle Majdan. W południowej części Zamościa, na os. Zamczysko znajduje się zalew zbudowany w latach 1961–1963, o powierzchni ok. 18 ha. Został podzielony groblą na dwa osobne zbiorniki, z których południowy przeznaczony jest do hodowli ryb i wędkarstwa, a północny, położony bliżej centrum miasta, jest wykorzystywany jako sezonowe kąpielisko. Klimat Klimat umiarkowany wyróżnia się tu większym stopniem kontynentalizmu, na co wskazuje dość wysoka roczna amplituda temperatury – najchłodniejszym miesiącem jest styczeń (–4,4 °C), natomiast najcieplejszym lipiec (+17,4 °C). Średnia temperatura roczna wynosi ok. 7,2 °C. Roczna suma opadów, przeważających w ciepłym półroczu (maj – sierpień), nie przekracza 600 mm. Na rok przypada tu spora liczba dni bezchmurnych (ok. 55, jedna z największych w kraju) oraz ok. 25–30 dni z burzami. Przyroda W obrębie miasta za pomniki przyrody uznano 11 zespołów drzew. Południowo-wschodnia część Zamościa pokrywa się z fragmentem obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 o nazwie „Dolina Górnej Łabuńki”. Spośród występujących tam ponad 20 gatunków ptaków, 3 posiadają ostoje w obszarze miasta. Tereny zielone to w większości łąki, zajmujące głównie obszary przy granicach miasta oraz ogrody działkowe skupiające się w jego południowej części. Zieleń miejską stanowią położone w bezpośrednim sąsiedztwie Starego Miasta: od strony północno-zachodniej Park Miejski ze stawem (założony w okresie międzywojennym), skwery od południa i zachodu (dawny „Małpi Gaj”) oraz słabiej zadrzewione „Planty” (głównie skwery) położone po wschodniej i północnej stronie. Większe skupiska zieleni, poza centrum miasta, znajdują się ponadto w Koszarach, przy jednostce wojskowej oraz przy ul. Dzieci Zamojszczyzny, wzdłuż której ciągnie się szeroki pas drzew. Niewielkim parkiem jest także tzw. Ogródek Jordanowski położony między Starym a Nowym Miastem. Duży obszar (ok. 45–50 ha) zajmuje jedyny miejski las komunalny, położony między zalewem a południową granicą miasta. Można tam spotkać chronione gatunki zwierząt, takie jak: rzekotka drzewna, traszki, ślimak żółtawy oraz różnego rodzaju storczyki. W zamojskim ogrodzie zoologicznym od niedawna jest także niewielka część botaniczna, poświęcona roślinności. Do terenów zielonych zalicza się również skwery przebiegające wzdłuż rzeki Łabuńki, na których wyznaczono bulwary Miast Partnerskich Zamościa (są to bulwary Loughborough, Schwäbisch Hall oraz Żółkiewski). W bezpośrednim sąsiedztwie miasta (na południowy zachód od jego granic) znajdują się rezerwaty „Hubale” (z susłami perełkowanymi) i „Wieprzec” (niskie torfowiska). Nieco dalej, w tym samym kierunku położony jest Roztoczański Park Narodowy, a bliżej na północ Skierbieszowski Park Krajobrazowy. Historia Zamość prawa miejskie uzyskał w 1580 r., na mocy przywileju lokacyjnego wystawionego przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. W 1589 r. miasto zostało stolicą założonej przez jego właściciela Ordynacji Zamojskiej. XVII wiek był okresem największego i najszybszego rozwoju miasta. Osiedlała się tu nie tylko ludność polska, ale również wielu innych narodowości. Miasto musiało się jednak zmagać z licznymi najazdami, m.in. Kozaków pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. oraz podczas potopu w 1656 r. przez wojska szwedzkie, którym podobnie jak Kozakom nie udało się zdobyć miasta. Dopiero podczas wielkiej wojny północnej Zamość został zajęty przez wojska szwedzkie i saskie. W połowie XVIII w. przeprowadzono reformę założonej już w 1594 r. Akademii Zamojskiej (wykładał na niej m.in. Stanisław Staszic), ale po zajęciu miasta przez Austriaków w wyniku I rozbioru (1772 r.) została zamknięta (1784 r.). W 1809 r. Zamość przyłączono do Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim do Królestwa Polskiego, uzależnionego od Rosji. W 1821 r. rząd ówczesnego królestwa odkupił miasto i zmodernizował zamojską twierdzę. Dokonano wówczas przebudowy wielu budynków, przez co utraciły one w dużym stopniu swój pierwotny wygląd i styl. Zmodernizowana Twierdza Zamość odegrała dużą rolę w trakcie powstania listopadowego i skapitulowała jako ostatni polski punkt oporu. Po stwierdzeniu nieprzydatności twierdz z działami obronnymi, w 1866 r. skasowano twierdzę zamojską, co dało początek przestrzennemu rozwojowi miasta. W okresie I wojny światowej do Zamościa doprowadzono linię kolejową (1916 r.). Po odzyskaniu niepodległości Polski, w 1918 r. doszło tu do komunistycznej rewolty stłumionej przez oddziały wojskowe pod dowództwem majora Lisa-Kuli, a dwa lata później miasto okrążyła sowiecka armia. W trzydniowej bitwie w sierpniu 1920 r. wojska polskie i ukraińskie powstrzymały wszystkie ataki bolszewików. Dwudziestolecie międzywojenne to okres rozwoju miasta, poszerzano jego granice, powstawało wiele nowych instytucji i ośrodków, szczególnie związanych z życiem kulturalnym i oświatowym. W Zamościu stacjonował 9 Pułk Piechoty Legionów, z którego utworzeniem związana była wizyta w 1922 r. marszałka Józefa Piłsudskiego. Dowódcą 9 Pułku Piechoty Legionów od 1937 r. był (późniejszy generał) płk Stanisław Sosabowski znany z czasów II wojny światowej z obrony Warszawy (odcinek Grochów) oraz bitwy o Arnhem z udziałem 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej. W czasie kampanii wrześniowej 9 i 12 września 1939 niemieckie samoloty zbombardowały Zamość. Zginęło ponad 250 osób, wiele było rannych, przede wszystkim cywilów. 13 września wojska niemieckie wkroczyły do Zamościa. Dotrzymując Paktu Ribbentrop-Mołotow, 25 września Niemcy opuścili Zamość a ich miejsce zajęła Armia Czerwona. Na mocy Traktatu o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR wojska sowieckie opuściły Zamość 6 października. Od 8 października 1939 do lipca 1944 miasto znalazło się w rękach Niemiec hitlerowskich. Podczas II wojny światowej na Rotundzie utworzono obóz zagłady, gdzie zginęło ponad 8 tysięcy ludzi, oraz obozy jeńców radzieckich i obóz tymczasowy dla wysiedlonych mieszkańców Zamojszczyzny (w tym dla licznych dzieci Zamojszczyzny). W czasie okupacji niemieckiej na Zamojszczyźnie miała miejsce masowa akcja wysiedleńcza i pacyfikacyjna Aktion Zamość prowadzona przez Niemców, dążących do stworzenia tu niemieckiego osadnictwa jako przyczółka do germanizacji Wschodu, dlatego okolice Zamościa były terenem wielu walk partyzantów AK, BCh, GL/AL (powstanie zamojskie). Zamość został zdobyty przez wojska radzieckie i przez współdziałających z nimi żołnierzy Armii Krajowej w lipcu 1944 r. W 1946 r. został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy. Po wojnie nastąpił dynamiczny rozwój miasta, w latach 1975–1998 Zamość był stolicą województwa zamojskiego, a od 1999 r. ponownie stał się miastem powiatowym w województwie lubelskim. Historia Żydów w Zamościu Kahał zamojski powstał w 1588 r., gdy Jan Zamoyski wyraził zgodę na osiedlanie się Żydów w obrębie miasta. Początkowo osiedlali się Żydzi sefardyjscy z Włoch, Hiszpanii, Portugalii i Turcji. W XVII w. dołączyli do nich Żydzi aszkenazyjscy i wkrótce zdobyli w mieście przewagę liczebną. W 1684 r. przywilej Jana Zamoyskiego dla gminy żydowskiej jeszcze raz potwierdził Marcin Zamoyski. Na przełomie XVIII i XIX w. silne wpływy miał tutaj nurt oświecenia żydowskiego – Haskala. W końcu XIX w. zaczął rozprzestrzeniać się chasydyzm. W Zamościu istniała synagoga, 2 domy modlitwy oraz szpital żydowski. W 1827 roku mieszkało tu 2874 Żydów, w 1921 r. – 9383 (49,3% ludności miasta). W Zamościu żył i tworzył poeta Salomon Ettinger (1799–1855), pisarz Icchak Lejb Perec (1852–1915), urodziła się też przyszła rewolucjonistka Róża Luksemburg (1870–1919). Przed wojną ukazywało się czasopismo Zamoscer Sztyme. W drugiej połowie lat 30. w mieście rozpoczęła się akcja antyżydowska. Kierował nią gen. Bruno Olbrycht - dowódca 3 Dywizji Piechoty Legionów. Do akcji wciągnięto całe wojsko i znaczną część społeczności cywilnej miasta. Wojskowym rozkazem ogłoszono bojkot sklepów żydowskich. Młodzież gimnazjalna organizowała pikiety przed sklepami żydowskimi nie dopuszczając do nich klientów. Generał w związku ze swą walką z mniejszością żydowską oraz patronatem nad miejscowych harcerstwem zyskał dużą popularność w mieście i otrzymał honorowe obywatelstwo Zamościa. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało w Zamościu około 12 000 Żydów. W październiku 1939 r. Niemcy powołali Judenrat, a wiosną 1941 r. utworzyli getto. Od kwietnia do września 1942 r. około 4 tys. osób wywieźli do obozu zagłady w Bełżcu. W październiku 1942 r. na miejscu rozstrzelali 500 osób, pozostałe 4 tys. poprzez punkt etapowy w Izbicy wywieźli także do Bełżca. Przewożonych Żydów zamykano w nieogrzewanych, towarowych wagonach, z reguły nie dawano im jeść i pić, a w czasie mrozów często polewano wodą. Bywało, że przejazd kilkudziesięciu kilometrów zajmował 3 dni, a transportowane osoby przybywały już martwe. Architektura i urbanistyka Układ przestrzenny Większość zwartej zabudowy Zamościa skupia się w postaci klinów ciągnących się na północ i wschód od położonego w centrum Starego Miasta. Sama starówka, dzięki otaczającej ją zieleni (Park Miejski, Planty, dawny „Małpi Gaj”) w dużym stopniu zachowała swą odrębność, co jest związane z jej pierwotnie naturalnym odizolowaniem, głównie terenami zalewowymi i fosami, niesprzyjającymi dawniej nowemu osadnictwu. Znacznie mniej powierzchni zajętej zabudową występuje w zachodniej części miasta (os. Karolówka) oraz położonym na południe od centrum os. Zamczysko, gdzie zdecydowanie przeważają tereny zielone – ogrody działkowe, las, łąki, trawiaste nieużytki oraz zalew. Obecnie miasto ma układ osadnictwa w znacznym stopniu zgodny z jego „klinowym” modelem, w którym od centrum po niemal granice występują tereny o konkretnym typie zabudowy i użytkowania, związanymi ściśle z ciągami komunikacyjnymi. Biorąc jednak pod uwagę osiedla Karolówka i Zamczysko, które wciąż zachowują odrębność od pozostałych części miasta (ze względu na nisko położone tereny, w dalszym ciągu oddzielające je od centrum) oraz oddalone na wschód Nowe Miasto (dawniej odrębna osada), z położonym w jego centrum Nowym Rynkiem, wskazywałoby to na „policentryczny” model miasta. Było to charakterystyczne i wyraźnie widoczne w okresie pod zaborem rosyjskim (XIX w.), jednak warunki tej części miasta nie stwarzały problemów dla dalszego rozwoju osadnictwa, co wpłynęło na to, iż układ taki nie został w pełni zachowany. W zabudowie miasta, osiedla domów jednorodzinnych zajmują w przybliżeniu podobny obszar jak osiedla z zabudową wielorodzinną. Bloki znacznie gęściej występują w południowo-wschodnim fragmencie Zamościa (na Nowym Mieście), zwłaszcza na północ od ul. Partyzantów, gdzie położonych jest wiele osiedli z zabudową przede wszystkim wielorodzinną (w tym liczne wieżowce), natomiast na południe od tej ulicy przeważają domy jednorodzinne. Na północ od centrum podobnie; pasem wzdłuż ul. J. Piłsudskiego (od zachodu ograniczonego rzeką Łabuńką) występują osiedla z blokami wielorodzinnymi (os. Planty, os. Orzeszkowej, os. Kilińskiego, os. Reymonta), zaś dalej na północ i północny wschód (ul. Lubelska – ul. Wojska Polskiego – ul. Powiatowa) już znacznie większy obszar zajmują domy jednorodzinne, przy których występują jeszcze osiedla z blokami, ale znacznie mniejsze. Wspomniane południowe i zachodnie fragmenty Zamościa (Os. Karolówka, Os. Zamczysko) to tereny, na których zabudowa mieszkalna składa się niemal wyłącznie z domów jednorodzinnych. Największe tereny przemysłowe i magazynowo-składowe skupiają się we wschodniej części miasta, w obrębie os. Kilińskiego, gdzie sięgają po niezabudowane tereny przy wschodniej granicy. Podobne, ale mniejsze, są także na Os. Karolówka (zachodnia część Zamościa), ciągnące się wzdłuż ul. Szczebrzeskiej. Sporo nieużytków i gruntów ornych znajduje się na wschód od obwodnicy miasta oraz na zachód i południe od zabudowy na Os. Karolówka. Charakterystyczny, promienisty przebieg mają także główne ulice miasta, które zbliżają się do centrum, lecz go nie przecinają: ulice J. Piłsudskiego i Lubelska (na jednej linii) zapewniają komunikację w kierunku północnym, ulice Partyzantów i S. Wyszyńskiego na wschód i południowy wschód, a ulice Lipska i Szczebrzeska na południowy zachód. Normalnotorowa linia kolejowa na kierunku wschód-zachód przebiega przez centrum miasta i ma szereg bocznych odgałęzień do zakładów w dzielnicy przemysłowej. Przy północnej granicy miasta przebiega także linia szerokotorowa (LHS). Zabytki Najwięcej obiektów zabytkowych skupia się na Starym Mieście. Główne cechy, wyróżniające zamojskie Stare Miasto, to: zachowany od czasu powstania układ urbanistyczny, regularny Rynek Wielki o wymiarach 100 × 100 metrów z ratuszem i tzw. kamienicami ormiańskimi, a także fragmenty umocnień obronnych wraz z pochodzącymi z okresu zaboru rosyjskiego nadszańcami. Pierwszy „Pan na Zamościu”, Jan Zamoyski, zlecił zaprojektowanie miasta architektowi Bernardo Morando, który nawiązał do koncepcji antropomorficznych. Głową miał być pałac Zamoyskich, kręgosłupem ulica Grodzka, przecinająca Rynek Wielki ze wschodu na zachód w kierunku pałacu, a ramiona to ulice poprzeczne, z głównymi jakie stanowią położone na jednej linii ul. Solna (na północ od Rynku Wielkiego) oraz ul. B. Moranda (na południe od Rynku). Przy tych ulicach wyznaczono także inne rynki: Rynek Solny i Rynek Wodny, uchodzące jako organy wewnętrzne miasta. Bastiony to z kolei ręce i nogi służące do obrony. Układ ten przetrwał do dzisiaj w stanie praktycznie nie zmienionym. To on stanowi główną atrakcję dla odwiedzających licznie Zamość urbanistów i architektów, jest dowodem jak starano się zrealizować koncepcję miasta idealnego. Rosyjski zaborca w 1866 r. wysadził większość umocnień obronnych, które wcześniej poważnie rozbudował. Pozostał jedynie bastion VII z fragmentem murów oraz dwa nadszańce, dające wyobrażenie o ówczesnych umocnieniach. W jednym z nadszańców władze rosyjskie utworzyły więzienie, w którym był więziony Walerian Łukasiński (przy ul. W. Łukasińskiego). W 1992 r. zamojskie Stare Miasto, stanowiące przykład renesansowej zabudowy miejskiej, zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa Kultury UNESCO. Wśród wielu zabytków, do których zaliczane są budynki świeckie (Biblioteka Akademii Zamojskiej), kościoły i dawne budynki sakralne, budynki dawnej ludności żydowskiej oraz fragmenty dawnej Twierdzy Zamość, na uwagę zasługują m.in. manierystyczno-barokowy ratusz, symbol miasta, kilkakrotnie przebudowywany, ze schodami wachlarzowymi z XVIII w. oraz kamienice z podcieniami przy Rynku Wielkim (m.in. kamienice ormiańskie z XVII w. z attykami). Większe budynki to Pałac Zamoyskich, z końca XVI w., licznie przebudowywany w kolejnych stuleciach, oraz Akademia Zamojska (obecnie liceum i szkoła wyższa) z XVII w. Wśród zabytkowych kościołów znajduje się katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła (z końca XVI w.) w stylu renesansowym, wraz z odrębną dzwonnicą, pełniącą także funkcję wieży widokowej. Inne to barokowe kościoły z XVII w.: św. Katarzyny i franciszkanów Zwiastowania NMP oraz dawna, renesansowo-barokowa cerkiew greckokatolicka (kościół św. Mikołaja). O obecności i historii Żydów w Zamościu najwyraźniej przypomina dawna późnorenesansowa synagoga z pocz. XVII w., a o umocnieniach obronnych miasta zachowane fragmenty zamojskiej twierdzy, w tym nadszańce z XIX wieku, jedyny bastion VII spośród siedmiu powstałych na przełomie XVI i XVII wieku, 5 bram (Lubelska, Lwowska, Szczebrzeska), Rotunda Zamojska oraz wiele innych. Nieliczne zabytki występują także poza Starym Miastem, a są to głównie budynki z przełomu XIX i XX w., kiedy po likwidacji twierdzy miasto otrzymało możliwość rozwoju i rozbudowy na nowych terenach. Turystyka Zamojskie Stare Miasto, z racji dużego znaczenia dla kultury i dziedzictwa ludzkości, wpisano na prestiżową listę światowego dziedzictwa Kulturowego UNESCO. 26 czerwca 2004 r., na „II Forum Polskich Miast i Miejsc UNESCO”, miasta i obiekty w Polsce, znajdujące się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, w celu przekazywania informacji, współpracy i promocji skupiły się w Ligę Polskich Miast i Miejsc UNESCO. Zabytkowe Stare Miasto i pobliski pas wzniesień Roztocze sprawiają, że rolę odgrywa tu turystyka, jaka rozwinęła się w mieście po tym wydarzeniu. Miasto dysponuje rozwiniętą infrastrukturą turystyczną, posiada wiele obiektów noclegowych (11 hoteli, liczne motele, pokoje gościnne, zajazdy i inne) i gastronomicznych oraz przeznaczony zwłaszcza dla turystów, Zamojskie Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej (w dwóch obiektach: w ratuszu i na Plantach), ułatwiający pobyt i zwiedzanie miasta. Zamość stanowi też bazę wypadową na Roztocze. Mieści się tu również oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (na Starym Mieście). Oprócz zabytkowego Starego Miasta i Rotundy z muzeami oraz galeriami, ciekawa atrakcja miasta to także jedyny w województwie lubelskim (jeden z trzech po wschodniej stronie Wisły, poza Warszawą i Płockiem) ogród zoologiczny. Na stacji kolejowej bierze początek Szlak Turystyczny im. Władysławy Podobińskiej prowadzący przez Roztocze Środkowe: Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, Krasnobród, wzniesienie Wapielnia, do Suśca, przy którym znajduje się Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej. Na Starym Mieście zaczyna się szlak rowerowy czerwony, jakim można dojechać do Nielisza, gdzie przebiega Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo. Atrakcyjność Zamościa podkreśla także uznanie Starego Miasta, jako jednego z „Siedmiu cudów Polski”, wybieranych w 2007 r. w plebiscycie ogłoszonym przez dziennik „Rzeczpospolita”, spośród 27 obiektów nominowanych w Polsce. Szlaki turystyczne Szlak im. Władysławy Podobińskiej Szlak Renesansu Lubelskiego Trasy rowerowe Zamość – Nielisz (Green Velo) Trasa rowerowa gminy Zamość (Na skraju Roztocza): Mokre – Hubale – Wychody – Skaraszów – Wólka Wieprzecka – Wierzchowiny – Zarzecze – Lipsko-Polesie – Lipsko – Lipsko-Kosobudy – Białowola – Pniówek – Zwódne – Skokówka Kultura i sztuka Życie kulturalne Kultura była dziedziną życia miasta od jego założenia, podobnie jest współcześnie – Zamość stanowi także ośrodek kulturalny regionu. Jego funkcję kulturotwórczą podkreślają działające tu różne organizacje i instytucje kultury, dzięki którym odbywają się liczne imprezy krajowe i międzynarodowe, związane z teatrem, folklorem, muzyką, historią czy innymi dziedzinami sztuki. Bardziej znane w mieście, odbywające się cyklicznie co rok, to m.in.: Zamojskie Lato Teatralne, ze spektaklami m.in. na Rynku Wielkim (od 1976 r.), Międzynarodowy Festiwal Sztuk Intuitywnych „Fortalicje”, Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny „Eurofolk”, „Jazz na Kresach”, nowy (od 2007 r.) Zamojski Festiwal Kultury, Międzynarodowe Dni Filmu Religijnego „Sacrofilm” (festiwal filmowy), czy „Szturm Twierdzy Zamość”, podczas którego przedstawiana jest inscenizacja zwycięstwa w bitwie z Tatarami i Kozakami w 1648 r. Wśród organizacji związanych zwłaszcza z muzyką, istnieją tu Zespół Pieśni i Tańca „Zamojszczyzna” oraz Orkiestra Symfoniczna im. K. Namysłowskiego (dawniej Polska Orkiestra Włościańska). Zamość to ponadto ośrodek utrwalania miejscowej kultury ludowej (Zamojszczyzny), o czym świadczą lokalne stowarzyszenia i wydarzenia, m.in. „Jarmark Hetmański”, jaki promuje także regionalną kuchnię, typową dla Zamojszczyzny i Lubelszczyzny. Obiekty kulturalne W Zamościu znajdują się liczne ośrodki utrzymujące życie kulturalne miasta, takie jak domy kultury, muzea, galerie, kino i biblioteki. Głównym ośrodkiem kultury jest funkcjonujący od 1964 r. Zamojski Dom Kultury, prowadzący działalność w wielu dziedzinach kultury. Ponadto są tu Młodzieżowy Dom Kultury im. K. Makuszyńskiego, przeznaczony głównie dla dzieci i młodzieży, Osiedlowy Dom Kultury „Okrąglak” działający przy osiedlach jednej ze spółdzielni mieszkaniowych oraz Klub Garnizonowy przy jednostce wojskowej. Wśród muzeów są tu dostępne: Muzeum Zamojskie, które zajmuje Kamienice Ormiańskie (obok ratusza, w północnej pierzei Rynku Wielkiego), jego oddział Muzeum Fortyfikacji i Broni „Arsenał” z pawilonem wystawowym ze sprzętem bojowym, Muzeum Sakralne Katedry Zamojskiej w dwóch budynkach - w domu wikariuszy oraz Infułatce koło katedry, Muzeum Diecezjalne przy kurii biskupiej, Muzeum Martyrologii „Rotunda”, niewielkie, ale jedno z nielicznych w Polsce, Okręgowe Muzeum Techniki Drogowej i Mostowej Okręgu Lubelskiego oraz związane z tematyką wojskową Muzeum 3 Dywizji Piechoty Legionów. W 2011 r. miasto wzbogaciło się o kolejne – Centrum „Synagoga” z Multimedialnym Muzeum Żydów Zamościa i Okolic, mieszczące się w dawnej synagodze, która w ostatnich latach została objęta rewitalizacją. Kolejne nowe muzeum, jakie otwarto w Zamościu w 2020 roku to Roztoczańskie Muzeum PRL. Po pracach remontowych można zwiedzać także wnętrze bastionu VII, przyległego do niego nadszańca oraz połączonej z nimi kurtyny, przez które dostępne jest przejście łączną trasą turystyczną – w samym nadszańcu mieści się ponadto bogata wystawa dotycząca „rozwoju fortyfikacji”. Nową trasę turystyczną utworzono także w podziemiach oficyny ratusza. Galerie to przede wszystkim „Biuro Wystaw Artystycznych – Galeria Zamojska” na Starym Mieście, niewielka Galeria Fotografii „Ratusz” oraz Galeria Liceum Plastycznego „Pod Madonną” i Galeria Młodych „Okrąglak”, prezentujące prace głównie dzieci i młodzieży. Ponadto w 2014 r. otwarto unikatową wystawę prywatnej kolekcji szachów „Szachy Świata”. Miasto posiada obecnie tylko jedno kino, ale z czterema salami projekcyjnymi – jest to Centrum Kultury Filmowej „Stylowy” (oddane do użytku w 2010 r.), zastępujące dotychczasowe kino o tej samej nazwie, jakie mieściło się w Klubie Garnizonowym, gdzie z kolei dawniej było wojskowe kino „Dedal”. Przy kinie dodatkowo działa dyskusyjny klub filmowy. Wśród wydarzeń związanych z filmografią w Zamościu, kręcono tu film Przypadek Pekosińskiego o Bronisławie Pekosińskim – zamościaninie, który zagrał w nim siebie samego. Funkcjonuje tu kilka bibliotek, w tym Książnica Zamojska im. Stanisława Zamoyskiego, która poza głównym budynkiem (przejętym przez miasto z sąsiednich Koszar) posiada jeszcze 6 filii na terenie Zamościa. Inne to Biblioteka Pedagogiczna, Archiwum Państwowe oraz niewielka biblioteka w Klubie Garnizonowym. Lokalne media Wśród miejscowych gazet wydawane są takie jak Tygodnik Zamojski, Kronika Tygodnia oraz bezpłatny tygodnik Nowy Kurier Zamojski. Działa tu także zamojski oddział Dziennika Wschodniego, a co 3 miesiące wydawany jest Zamojski Kwartalnik Kulturalny. Lokalne stacje radiowe to Katolickie Radio Zamość, Radio Eska Zamość (na zasadzie franczyzy) oraz Radio Złote Przeboje Zamość, a telewizyjne to Telewizja Zamość Tele-Top oraz Telewizja Zamość „zamosc.tv”. Funkcjonują też miejscowe portale internetowe (m.in. roztocze.net, ezamosc.pl, zamosconline.pl, portalzamojski.pl, gazetamiasta.pl, zamosc.naszemiasto.pl, zyciezamoscia.pl). Wspólnoty wyznaniowe katolicyzm Kościół rzymskokatolicki (dekanat Zamość): parafia św. Brata Alberta parafia wojskowa św. Jana Bożego parafia Świętego Krzyża parafia Matki Bożej Królowej Polski parafia św. Michała Archanioła parafia Miłosierdzia Bożego parafia Świętej Bożej Opatrzności parafia Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła parafia Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X: kaplica św. Antoniego Padewskiego Kościół Polskokatolicki w RP: parafia Najświętszego Serca Jezusowego i Narodzenia NMP Prawosławie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny: parafia św. Mikołaja Cudotwórcy Protestantyzm Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna: placówka misyjna w Zamościu punkt misyjny w Zamościu (polski język migowy) Kościół Adwentystów Dnia Siódmego: zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej: Kościół Ewangeliczny Zgromadzenia Bożego w Zamościu Kościół Ewangelicznych Chrześcijan: zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan Kościół Zielonoświątkowy: zbór w Zamościu Świadkowie Jehowy 4 zbory korzystające z Sal Królestwa przy ul. Korczaka 6 i przy ul. Granicznej 5A: Zamość-Południe (w tym grupa ukraińskojęzyczna) Zamość-Północ Zamość-Wschód Zamość-Zachód Pozostałe Dawniej znajdował się w Zamościu kościół ormiański, w miejscu obecnego hotelu „Renesans” na Starym Mieście, przy ul. Greckiej. Powstał pod koniec XVI wieku, ale w okresie zaborów (w I połowie XIX wieku) został rozebrany. Zachowane dawne synagogi (na Starym i Nowym Mieście) nie są już używane jako domy modlitwy dla wyznawców judaizmu. W mieście znajduje się również ośrodek buddyzmu Diamentowej Drogi. Cmentarze Wśród cmentarzy, największy, z najstarszymi nagrobkami i pomnikami to parafialny cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Peowiaków, powstały na pocz. XIX wieku. Łącznie z kaplicą, domem grabarza i drzewostanem znajduje się na liście zamojskich zabytków. Pozostałe to: cmentarz komunalny przy ul. Braterstwa Broni (założony w 1978 r.), niewielki cmentarz prawosławny i rzymskokatolicki przy ul. M. Bołtucia (wraz z niewielką cerkwią), cmentarz wojenny z II WŚ żołnierzy AK, żołnierzy radzieckich i ludności żydowskiej na Rotundzie oraz mały Cmentarz Żołnierzy Radzieckich przy ul. Szwedzkiej. Przed II wojną światową znajdował się tu także stary cmentarz żydowski (na północ od ul. Partyzantów). Nowy cmentarz żydowski w Zamościu założono w 1907 roku. Ostatni znany pochówek odbył się tam w 1941 roku – podczas wojny został zdewastowany. W 1950 roku wybudowano w jego miejscu lapidarium zwieńczone tablicą z napisem: „Nie zabijaj”. Administracja i samorząd Urzędy i instytucje Skupiają się tu liczne urzędy i instytucje o skali lokalnej, co jest też związane z dawnym statutem Zamościa jako miasta wojewódzkiego (województwo zamojskie). Są tu m.in. delegatury Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego oraz urzędu marszałkowskiego, sądy oraz prokuratury okręgowe i rejonowe, Obwodowy Urząd Miar, powiatowy urząd pracy oraz filia wojewódzkiego. W związku z bliskim położeniem miasta do granicy państwa, znajduje się tu urząd celny wraz z oddziałem. Ponadto w Zamościu funkcjonuje Wojewódzki Ośrodek Ruchu Drogowego oraz wiele pozostałych, głównie filii bądź ośrodków zamiejscowych innych instytucji wojewódzkich (Urząd Statystyczny, Urząd Kontroli Skarbowej), a także lokalnych (inspektoraty KRUS i ZUS, Urząd Skarbowy, Urząd Gminy Zamość, Starostwo Powiatowe, Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, 10 urzędów pocztowych). Samorząd Rada Miasta Zamościa składa się obecnie z 23 radnych. Organem wykonawczym w Zamościu jest prezydent miasta, mimo iż liczba ludności nie przekracza 100 tys. – jest to związane z poprzednim statutem miasta (i miastami posiadającymi historycznie przyjęte nazewnictwo). Obecnie funkcję tę pełni Andrzej Wnuk, który w wyborach samorządowych w roku 2014 wygrał z poprzednim prezydentem Marcinem Zamoyskim, związanym z założycielem miasta, a w wyborach samorządowych w 2018 roku otrzymał reelekcję. Dzielnice i osiedla Zamościa Zamość podzielony jest oficjalnie na 16 dzielnic o statusie osiedli, czyli na jednostki pomocnicze miasta (I–XVI). W granicach niektórych jednostek znajduje się kilka osiedli mieszkaniowych (o tej samej nazwie bądź innej; 1–26), nieposiadających statusu jednostki pomocniczej. Południowo-wschodni, dość rozległy fragment Zamościa, jest powszechnie określany przez mieszkańców jako Nowe Miasto, stanowiące niejako odrębną dzielnicę czy też część miasta. Jednak obejmuje ono nie tylko jednostkę o tej samej nazwie – Osiedle Nowe Miasto – ale także graniczące z nią i pobliskie Osiedla Świętego Piątka, Partyzantów, Słoneczny Stok i Zamoyskiego. Do podmiejskich osiedli z zabudową jednorodzinną można zaliczyć niektóre, sąsiednie wsie, o charakterze miejsko-wiejskim (strefa podmiejska, suburbia), jakie bardziej przypominają fragment miasta aniżeli typową wieś. Są to m.in.: Skokówka, Kalinowice, fragmenty wsi Mokre, Płoskie oraz Sitaniec. Demografia Okres szczególnie szybkiego, dynamicznego wzrostu liczby mieszkańców to przełom lat 70. i 80. XX wieku, kiedy to Zamość uzyskał status miasta wojewódzkiego. Do 1982 roku przyrost naturalny rósł i wynosił 15,46‰, aby w kolejnych latach zacząć stopniowo maleć do 1,69‰ w 2004 roku. W 1999 roku faktyczna liczba mieszkańców miasta spadła o ponad 1000, mimo dodatniego przyrostu rzeczywistego. Od tego roku ujemne jest również saldo migracji (-4; zanotowane po raz pierwszy od lat 50. XX wieku), jakie nasilało się w kolejnych latach, a od 2002 roku decydujące o ujemnym przyroście rzeczywistym, mimo stale dodatniego przyrostu naturalnego. Po wspomnianym spadku w 1999 roku liczba zamościan stale się waha, ale nieznacznie, na zbliżonym poziomie (ok. 64–67 tys.). Do takiej sytuacji prowadziło wiele czynników, wśród których można wymienić opuszczanie miasta głównie przez ludzi młodych, m.in. w poszukiwaniu lepszego miejsca pracy. Jest to jednak związane również z licznymi przeprowadzkami mieszkańców miasta do podmiejskich wsi (suburbia), gdzie obecnie powstaje dużo nowych domów jednorodzinnych. Wśród ogółu zatrudnionej ludności większość pracuje tu w usługach – 72,1% (z niewielką przewagą usług rynkowych), natomiast w przemyśle i budownictwie ok. 19,4%; pozostałe 8,5% to zatrudnieni w rolnictwie i leśnictwie. Struktura demograficzna mieszkańców Zamościa według danych z 31 grudnia 2018: Piramida wieku mieszkańców Zamościa w 2020 roku. Edukacja Podobnie jak kultura, oświata również stanowiła jedną z głównych funkcji miasta już po kilku latach od jego założenia – w 1594 roku założyciel miasta utworzył tu trzecią w Polsce uczelnię wyższą, Akademię Zamojską, otwartą rok później. Pomimo jej niefortunnego losu, obecnie Zamość jest jednym z ośrodków edukacyjnych w województwie, o czym świadczą 3 szkoły wyższe – 1 publiczna i 2 prywatne (działające od lat 90. XX wieku): Uczelnia Państwowa (do 2019 roku nazwa: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa), Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna im. Jana Zamoyskiego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji. Dawniej funkcjonowały tu inne uczelnie publiczne, jednak z powodu zbyt małej liczby kandydatów i studentów zakończyły działalność: Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie (1980–2015, siedziba Wydziału Nauk Rolniczych, w ostatnich latach Wydziału Biogospodarki, utworzonego na bazie już znacznie wcześniej działającego tu Instytutu Nauk Rolniczych), Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych (1990–2014, dawniej Zespół Kolegiów Nauczycielskich). Uczelnie te kształcą obecnie około 2300 studentów zarówno na kierunkach technicznych, jak i humanistycznych. Rozwinięta jest także sieć szkół ponadpodstawowych (przed likwidacją gimnazjów w 2019 roku "ponadgimnazjalnych"), którą tworzą: licea ogólnokształcące: publiczne: 3 samodzielne (I LO im. J. Zamoyskiego, II LO im. M. Konopnickiej, III LO im. C.K. Norwida) oraz 3 wchodzące w skład innych szkół ponadgimnazjalnych (IV LO w ZSP nr 3, V LO w ZSP nr 4, LO w Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego); niepubliczne: Społeczne LO, Prywatne LO, LO ZDZ, LO-Centrum Szkół Mundurowych; liceum plastyczne: LP im. B. Morando; szkoły ponadpodstawowe (obejmujące technika, szkoły zawodowe): publiczne: Zespoły Szkół Ponadpodstawowych nr 1 („ekonomik”), nr 2 („mechanik”), nr 3 („elektryk”), nr 4 („budowlanka”) i nr 5 („rolnicza”), CKZiU, Centrum Kształcenia Praktycznego; niepubliczne: ZDZ, Centrum Szkół Technicznych, Technikum „Lider”, Rzemieślnicza ZSZ. Znajduje się tu również 10 szkół podstawowych: 9 publicznych (nr: 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10 i Katolicka) oraz 1 niepubliczna (Społeczna SP). Przed zmianą w systemie edukacji z 2017 roku (likwidacja gimnazjów) w Zamościu funkcjonowało 10 gimnazjów: 8 publicznych (od nr 1 do 7 i Katolickie) oraz 2 niepubliczne (CKZiU i Społeczne). Wśród pozostałych szkół funkcjonują takie jak m.in. szkoły artystyczne (wspomniane Liceum Plastyczne oraz Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. K. Szymanowskiego), szkoły specjalne (Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy kształcący od szkoły podstawowej po zawodową), a także wiele innych, w tym policealnych: Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego, Medyczne Studium Zawodowe, czy Zakład Doskonalenia Zawodowego. Sport Kluby sportowe W Zamościu działają liczne kluby sportowe różnych dyscyplin. Najpopularniejsze z nich to m.in. KS Agros z zawodnikami lekkiej atletyki, kolarstwa, łucznictwa, podnoszenia ciężarów, zapasów i sumo. Klub Tenisowy Return oraz szczypiorniści MKS Padwa Zamość. Do 2010 roku w rozgrywkach ligowych piłki nożnej brał udział założony w 1934 r. KS Hetman Zamość, jaki obecnie zmaga się z problemami finansowo-organizacyjnymi. Inną drużyną w tej dyscyplinie sportu, grającą w IV lidze, jest AMSPN Hetman Zamość, wywodzący się spośród zespołów młodzieżowych. W przeszłości istniał również klub piłkarski "KS Technik Zamość", grający w III lidze w 1953 roku oraz w Pucharze Polski w sezonie 1952. Klub w 1968 roku połączył się z Hetmanem. Miejscowe kluby innych dyscyplin to także bokserski zespół ASB Hetman, oraz kluby walk karate – Zamojski Klub Karate Tradycyjnego oraz ZKK Kyokushin. Wśród zespołów szkolnych i młodzieżowych popularne są m.in. UKS Duet (tenis ziemny), UKS III LO Zamość (siatkówka juniorów), UKS Kiko (badminton) czy UKS Orka (pływanie). Obiekty sportowe Najwięcej obiektów sportowych znajduje się w Ośrodku Sportu i Rekreacji przy ul. Królowej Jadwigi (w pobliżu Starego Miasta). Są tam dostępne: stadion z nową bieżnią (odbywają się tu m.in. mecze Hetmana Zamość), hale sportowe (duża i mniejsza), strzelnica dla łuczników, siłownia oraz baza noclegowa. Do niedawna ośrodek posiadał także odkryte baseny, w miejscu których powstało nowe boisko, przeznaczone dla wielu dyscyplin (m.in. tenis). W jego pobliżu planowane jest także utworzenie nowego basenu oraz boisk. Wśród innych, większych i odpowiednio zagospodarowanych obiektów sportowych na terenie Zamościa, dostępne są boiska: w pobliżu OSiR-u przy ul. Królowej Jadwigi i przy Parku Miejskim oraz na zachód od Rotundy, gdzie znajduje się dodatkowo strzelnica. W mieście nie brakuje kortów tenisowych; obok parku mieszczą się korty Klubu Tenisowego „Return”, a niedaleko OSiR-u (przy ul. Królowej Jadwigi) w ośrodku „Duet”. W ośrodku tym dostępny jest również niewielki kryty basen, ale wśród kąpielisk i pływalni większe wymiary posiada kryta pływalnia (przy ul. J. Zamoyskiego) z pełnowymiarowym basenem sportowym (25 m długości) i innymi obiektami. W okresie wakacji dodatkowe kąpielisko czynne jest w zalewie miejskim z wypożyczalnią pływającego sprzętu wodnego. Miasto posiada także 3 popularne wśród młodzieży skateparki, położone przy osiedlach nad rzeką Łabuńką (os. Orzeszkowej i os. Promyk) i na terenie Szkoły Podstawowej nr 2 (os. Słoneczny Stok). Dodatkowymi obiektami, lepiej wyposażonymi i wykorzystywanymi do zawodów oraz zajęć pozaszkolnych, dysponują ponadto niektóre szkoły; są to m.in. hale sportowe (III LO, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 5), boiska (szkoły podstawowe nr 4 i 6) czy odkryte korty tenisowe (III LO). Liczne są także siłownie. Zawody sportowe Z działalnością zamojskich klubów związane są także różne zawody i imprezy sportowe, organizowane w Zamościu. Jedną z większych jest m.in. Bieg Pamięci Dzieci Zamojszczyzny, składający się z czterech etapów (trzy poza Zamościem: Zamość – Zwierzyniec, Zwierzyniec – Krasnobród, Krasnobród – Zamość oraz jeden w Zamościu). Często odbywają się tu inne zawody lekkoatletyczne, zwłaszcza dzieci i młodzieży, popularne są także odbywające się co roku pokazy i imprezy związane ze sztukami walki, turnieje tenisowe oraz Memoriał im. Jerzego Suchodoła w boksie. Gospodarka Pod koniec lipca 2012 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zamościu obejmowała ok. 4,4 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 14,3% do aktywnych zawodowo. W 2009 r. ustanowiono podstrefę Zamość – Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec, która obejmuje 3 kompleksy o łącznej powierzchni 53,53 ha. Na terenie podstrefy znajdują się zakłady produkujące m.in. blachodachówki, pokrycia dachowe; ponadto firma zajmującą się produkcją energii elektrycznej z biomasy oraz prowadząca usługi logistyczne. Przedsiębiorcy podejmujący działalność gospodarczą na terenie podstrefy ekonomicznej mogą skorzystać ze zwolnienia z części podatku dochodowego CIT lub części dwuletnich kosztów pracy. Przemysł Dominują tu liczne małe i średnie przedsiębiorstwa, ale działa także kilka większych zakładów produkcyjnych, wśród których większość to przedsiębiorstwa i zakłady przemysłu spożywczego, co jest związane z dominacją rolnictwa w tym regionie. Są to m.in. Zamojskie Zakłady Zbożowe (jeden z największych zakładów w mieście), wytwórnia pasz „Agri Plus”, chłodnia „Mors”, oraz zakład Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej Krasnystaw (w miejscu dawnej Zamojskiej Spółdzielni Mleczarskiej). Miasto stanowi jednocześnie ośrodek obsługi dla rolnictwa, jest miejscem skupu różnych produktów rolnych. Oprócz tego działają tu zakłady przemysłu metalowo-drzewnego, wśród których największy, zajmujący tereny dawnych Zamojskich Fabryk Mebli, to fabryka Black Red White. Przemysł metalowy obejmuje mniejsze firmy prowadzące działalność produkcyjną, takie jak Spomasz Zamość SA, SipMot oraz Stalprodukt (dawny Metalplast). Usługi Większe firmy w Zamościu, prowadzące działalność w zakresie usług, to PKP Linia Hutnicza Szerokotorowa Sp. z o.o., operator kolejowy jedynego szerokiego toru poza obszarem d. ZSRR oraz Zamojska Korporacja Energetyczna SA, zajmująca się dystrybucją energii w 11 powiatach województw lubelskiego i podkarpackiego, od Włodawy po Przemyśl. Wśród usług rozwinięta jest tu sieć handlowa, którą tworzą hipermarkety (Carrefour, Castorama, Kaufland) oraz liczne supermarkety i markety (Aldik, Biedronka, E.Leclerc, Intermarché, Jysk, Lidl, Stokrotka, PSS Społem „Lux”). Czynne są tu ponadto centra handlowe (CH E. Leclerc, CH Galeria Revia Park, CH Galeria Twierdza, CH HopStop Hrubieszowska, CH HopStop Sadowa, CH Lwowska) i kilka większych domów handlowych (DH Agora, DH Hetman, DH Łukasz, DH Sezam, DH Tomasz). Nadal działają tu targowiska, m.in. na Nowym Rynku (os. Nowe Miasto) i na osiedlu Orzeszkowej. Wiele specjalistycznych sklepów, m.in. znanych marek (obuwie, odzież, perfumerie), poza centrami i domami handlowymi, czynnych jest zwłaszcza na Starym Mieście. Wśród obiektów usługowych dostępne są tu liczne banki (szczególnie przy ul. Partyzantów, łączącej Stare i Nowe Miasto) oraz inne placówki z usługami finansowymi. W gospodarce Zamościa znaczenie odgrywa także turystyka, jaka rozwinęła się po wpisaniu zamojskiego Starego Miasta na listę światowego dziedzictwa Kultury UNESCO, z czym związana jest działalność licznych obiektów usługowych koniecznych dla takiej gałęzi gospodarki (m.in. biura podróży i turystyczne, obiekty noclegowe i gastronomiczne). Istotną rolę w rozwoju gospodarki miasta odgrywa także jego położenie blisko wschodniej granicy Unii Europejskiej. Gospodarka komunalna Główne ujęcie wody dostarczanej w mieście znajduje się przy ul. Kruczej, na terenie bazy miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej (os. Janowice), którego działalność obejmuje także funkcjonowanie mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków, z podwyższonym usuwaniem biogenów (al. 1 Maja, os. Janowice). Z kolei śmieci wywożone są z miasta na składowisko odpadów w miejscowości Kolonia Dębowiec (na północ od Zamościa). Prowadzone jest tu także odpowiednie gospodarowanie odpadami – na osiedlach rozmieszczone są pojemniki na odpady różnego rodzaju (papier, szkło, tworzywa sztuczne, aluminium), wykorzystywane do recyklingu. W przypadku ciepła, jego głównym dostawcą jest Ciepłownia „Szopinek”, położona przy wschodniej granicy miasta (ul. Hrubieszowska, os. Kilińskiego). Bezpieczeństwo Ochrona zdrowia W Zamościu czynne są dwa szpitale. Zamojski Szpital Niepubliczny, powszechnie nazywany „starym szpitalem”, do niedawna był publicznym ośrodkiem opieki zdrowotnej, przekształcony w prężnie działający ośrodek, którego właścicielem jest miasto. Drugi to Szpital Wojewódzki im. Jana Pawła II, tzw. „nowy szpital”, znacznie większy, o statusie wojewódzkim, jaki działalność rozpoczął na początku lat 90. XX wieku. Funkcjonuje tu także Stacja Pogotowia Ratunkowego (ul. Starowiejska, os. Kilińskiego) oraz liczne przychodnie i apteki zapewniające mieszkańcom miasta i okolic opiekę zdrowotną. Służby mundurowe O bezpieczeństwo i porządek w mieście dbają określone jednostki organizacyjne. Mieści się tu Komenda Miejska Policji z dzielnicowymi dla dwunastu rejonów miasta, Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej wraz z Jednostką Ratowniczo-Gaśniczą oraz odpowiedzialna za porządek publiczny Straż Miejska z komisariatem w ratuszu. Jednostki wojskowe W Zamościu funkcjonuje 3 Batalion Zmechanizowany, który jest podporządkowany 1 Brygadzie Pancernej w Wesołej (w obrębie Śląskiego Okręgu Wojskowego). Do 1995 roku była to Techniczna Szkoła Wojsk Lotniczych, następnie przekształcona w 3 Zamojską Brygadę (wcześniej Batalion) Obrony Terytorialnej, a od 2011 roku działa jako obecna jednostka. Położona jest na terenie, gdzie na początku XX wieku powstały koszary ówczesnych wojsk rosyjskich. Obecnie fragment koszar (z zabudową mieszkalną, usługową i zielenią), pomiędzy zamkniętym obszarem jednostki a ulicą J. Piłsudskiego, znajduje się już w posiadaniu miasta Zamość. O dawnej szkole lotniczej przypomina ustawiony dziobem do góry, przy głównym wjeździe do Koszar, samolot TS-11 Iskra. Zamość jest również od 2017 roku miejscem dyslokacji 25 Batalionu Lekkiej Piechoty Wojsk Obrony Terytorialnej z 2 Lubelskiej Brygady OT imienia mjr. Hieronima Dekutowskiego "Zapory". Transport Drogi Zamość stanowi węzeł drogowy o znaczeniu krajowym w województwie lubelskim. Przebiegają tędy dwie drogi krajowe: Warszawa – Lublin – Zamość – Tomaszów Lub. – Hrebenne (przejście graniczne) i dalej do Lwowa; stanowi część korytarza Via Intermare z Gdańska (Morze Bałtyckie) przez Warszawę – Lwów do Odessy (Morze Czarne); Wieluń – Kielce – Kraśnik – Zamość – Hrubieszów – Zosin (przejście graniczne); część dawnego Traktu Królewskiego z Pragi i Krakowa do Kijowa. Ponadto z Zamościa wychodzą 3 drogi wojewódzkie: Zamość (Sitaniec) – Żółkiewka – Piaski Zamość – Skierbieszów – Chełm Zamość – Józefów – Wola Obszańska Miasto posiada trzy obwodnice: Obwodnica Hetmańska – główna, biegnąca przy jego północnej i wschodniej granicy (ul. Legionów i al. Jana Pawła II), dzięki czemu możliwy jest w miarę szybki i bezproblemowy przejazd przez miasto, przeznaczony zwłaszcza dla ruchu tranzytowego. Obwodnica Zachodnia – biegnie po zachodniej stronie miasta, gdzie przejazd poza centrum umożliwiają ulice Dzieci Zamojszczyzny i al. 1 Maja. Obwodnica Śródmiejska – biegnie przez miasto z zachodu na wschód, omijając jego ścisłe centrum ulicami: Dzieci Zamojszczyzny, Sadowa, Peowiaków i S. Wyszyńskiego. Projektowane są także: Nowa północno-wschodnia obwodnica, która ominie Zamość i inne miejscowości w ramach budowy drogi ekspresowej S17. W pobliżu będą cztery węzły drogowe: Zamość Sitaniec Zamość Północ (Skierbieszów) Zamość Wschód (Hrubieszów) – węzeł ten będzie bardziej rozbudowany od pozostałych dwóch ze względu na krzyżowanie się z ważną drogą krajową nr 74 Zamość Południe (Tomaszów Lubelski) Nowa Zachodnia Obwodnica Zamościa, która ominie Zamość od zachodu. Połączy drogę krajową numer 74 w okolicach wiaduktu w Miejscowości Zawada, z węzłem drogi ekspresowej nr S17 w Sitańcu. Skrzyżuje się z Drogą Wojewódzką nr 837 i będzie miała długość około 19 kilometrów. Z ruchem drogowym związane są także liczne stacje paliw, m.in. Lotos (2), PKN Orlen (3), Shell, Circle K (2), których brakuje na ostatnim oddanym do ruchu odcinku Obwodnicy Hetmańskiej (od ul. Lubelskiej do ul. Starowiejskiej), jednak w najbliższym czasie można spodziewać się zmiany tej sytuacji w związku z aktywizacją gospodarczą tych terenów. W mieście dostępne są ponadto drogi rowerowe (chodniki pieszo-rowerowe, drogi dla rowerów), przede wszystkim wzdłuż niektórych głównych ulic miasta, ale również na osiedlach. Ich długość wzrasta, co jest obecnie związane również z remontami ulic, pozwalając tym sposobem na bezpieczniejsze poruszanie się rowerem po mieście. Władze miasta planują także wybudowanie obwodnicy południowej jednak nie jest ona priorytetem miasta na ten moment Transport kolejowy Przez Zamość przebiegają dwie linie kolejowe: normalnotorowa: Zawada – Zamość – Hrubieszów Miasto; posiada znaczenie drugorzędne, prowadzi ruch osobowy (odcinek Zawada – Zamość Wschód) i towarowy. Od stacji Zawada inne linie kolejowe biegną: na północ w kierunku miejscowości Rejowiec oraz na południe do Bełżca, od której w Zwierzyńcu odbiega linia na zachód do Biłgoraja. Linia Hutnicza Szerokotorowa (siedziba spółki obsługującej linię mieści się w Zamościu): Hrubieszów Towarowy – Sławków Południowy; posiada znaczenie krajowe, omija miasto od północy obwodnicą, prowadzi ruch towarowy (zapewnia zaopatrzenie „Huty Katowice” w rudę żelaza z Zagłębia Krzyworoskiego na Ukrainie). Do niedawna równolegle do toru LHS biegła linia kolejowa nr 83 (Zawada – Jarosławiec), rozebrana w latach 1999–2003 na odcinku między stacją Zamość Bortatycze a posterunkiem Jarosławiec. W 2004 roku rozebrano łącznicę kolejową, przebiegającą od wschodu między os. Majdan a Ciepłownią Szopinek. W układzie torowym Zamościa funkcjonują lub funkcjonowały następujące stacje i przystanki: stacja kolejowa Zamość – obsługująca ruch osobowy i towarowy; stacja towarowa Zamość Bortatycze – znajduje się na terenie miejscowości Wysokie, w pobliżu granicy miasta, na północnej obwodnicy kolejowej. Obsługuje obie szerokości torów. Na stacji istnieje zaplecze techniczne kolei: lokomotywownia LHS i lokomotywownia PKP Cargo. przystanek osobowy Zamość Starówka; przystanek osobowy Zamość Wschód; stacja osobowa Zamość Północny (nieczynna) – znajduje się tuż poza granicą miasta (ul. Legionów), na terenie gminy Zamość (Sitaniec). Stacja ta nigdy nie została ukończona, w planach miała przejąć rolę głównej stacji dla miasta Zamościa. Do końca lat 90. XX w. obsługiwała szerokotorowe pociągi pasażerskie (połączenia Olkusza ze Lwowem, Moskwą, Charkowem, Magnitogorskiem i Kowlem). Powyższe stacje i przystanki wraz z węzłową stacją w Zawadzie, przystankiem osobowym w Mokrem i posterunkiem odgałęźnym Jarosławiec tworzą Węzeł Zamość. Przed I wojną światową z Zamościa wychodziły gospodarcze kolejki wąskotorowe do cukrowni w Nieledwi (od 1905) oraz w Klemensowie (od 1907), natomiast podczas I wojny światowej, w latach 1915–1916 na terenie miasta znajdowała się stacja Zamość Wąskotorowy położona na linii Bełżec-Trawniki, przeznaczonej dla celów militarnych. Transport zbiorowy Zamość ma połączenia autobusowe (przewoźników prywatnych) i kolejowe, zapewniające bezpośredni dojazd do miast w kraju oraz za granicą, a także do pobliskich miejscowości wypoczynkowych na Roztoczu (jak Józefów, Krasnobród, Susiec, Zwierzyniec). Od 2014 r. przywrócono kursowanie z Zamościa pociągów pospiesznych do Wrocławia, od 2017 r. do Hrubieszowa, a od czerwca 2019 r. do Warszawy. W czerwcu 2015 r. uruchomiono dwa przystanki kolejowe: Zamość Starówka (ul. Peowiaków) i Zamość Wschód (ul. Jana Zamoyskiego). Funkcjonuje tu również komunikacja miejska (Miejski Zakład Komunikacji), która obsługuje 25 linii, w tym linie podmiejskie. Obecnie miasto zaczęło myśleć o budowie linii tramwajowej, która łączyłaby osiedle Karolówka z Kalinowicami. Zamość może stać się pierwszym w Polsce posiadaczem autonomicznych tramwajów oraz nowym najmniejszym polskim miastem posiadającym własnysystem tramwajowy (wypierając 89-tysięczny Grudziądz w woj. kujawsko-pomorskim). Transport lotniczy W miejscowości Mokre znajduje się lotnisko Zamość-Mokre. Jest to lotnisko sportowe Aeroklubu Ziemi Zamojskiej, w którym można skorzystać z lotów turystycznych m.in. nad Zamościem. Obecnie samorządy miasta, gminy i powiatu współpracują nad jego rozbudową dla ruchu pasażerskiego, dla mniejszych samolotów. W 2014 przy ul. Aleje Jana Pawła II oddano do użytku sanitarne lądowisko Zamość-Szpital. Współpraca międzynarodowa Miasta i gminy partnerskie: Bardejów Cassino Fountain Hills Loughborough Łuck Schwäbisch Hall Sighișoara Weimar Żółkiew Honorowi obywatele Zamościa Jan Andreasik Helmut Becker Karl Friedrich Binder Eugeniusz Goliński Jadwiga Harczuk-Muszyńska Jan Paweł II Kazimierz Kaleta Franciszek Kamiński Kazimierz Kubala Maria Lorentz Jan Machulski Edward Moskal Jadwiga Muszyńska Józef Przytuła Józef Topornicki Lech Wałęsa Jan Ptaszyn Wróblewski Jan Tomasz Zamoyski 9 Pułk Piechoty Legionów Zobacz też Apteka Rektorska w Zamościu Twierdza Zamość MS Ziemia Zamojska RTCN Tarnawatka Przypisy Bibliografia A. Kędziora: Encyklopedia ludzi Zamościa, Zamość, Abacus, 2007. A. Kędziora: Encyklopedia miasta Zamościa, Chełm, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2000. J. Kowalczyk: Zamość. Przewodnik, Zamość, Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, 1995. Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Historyczne mapy, plany i widoki Zamościa – kolekcja w bibliotece Polona Miasta Ordynacji Zamojskiej Miasta na prawach powiatu Miasta w Polsce lokowane w XVI wieku Miasta w województwie lubelskim Prywatne miasta Zamoyskich herbu Jelita Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu Prywatne miasta szlacheckie I Rzeczypospolitej (województwo ruskie) Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Polsce

4039

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nacjonalizm

Nacjonalizm

Nacjonalizm (z „naród”) – przekonanie, że naród jest najwyższą wartością i najważniejszą formą uspołecznienia, z którego wynika określona postawa polityczna, gospodarcza czy społeczna. Nacjonalizm może, ale nie musi, wiązać się z takimi postawami jak etnocentryzm, patriotyzm czy megalomania narodowa. Bywa przeciwstawiany kosmopolityzmowi. Historia Korzenie nacjonalizmu wiążą się z przełomem XV i XVI w., kiedy doszło do upadku średniowiecznego uniwersalizmu, a za sprawą reformacji władcy oparli się na rodzimych elitach, reprezentujących poszczególne państwa i narody. Na nacjonalizm miały wpływ: luteranizm oraz kalwinizm i związane z tymi konfesjami tłumaczenia Biblii na język niemiecki, a następnie inne języki narodowe. Luterański model polityczny narodu (wspólnota historyczna oraz etniczna ziemi i krwi) realizował się w absolutyzmie, autorytaryzmie i totalitaryzmie. W modelu kalwińskim naród był dobrowolnym, politycznym zrzeszeniem jednostek, którego emanacją stało się państwo liberalne. Powstanie nacjonalizmu wiąże się z rewolucją francuską, a konkretnie z radykalną działalnością lewicowych jakobinów. Nacjonalizm w ich wydaniu stanowił pierwszą chronologicznie formę tej postawy społeczno-politycznej. W związku ze swym radykalizmem nacjonalizm ten przybierał kształt szowinizmu. Był egalitarny, a wyrosłe w konfrontacji z nim nacjonalizmy: niemiecki i hiszpański, były również (jak francuski) rewolucyjne. W 1789 po raz pierwszy został użyty termin „nacjonalizm” w obecnym rozumieniu tego słowa. Wojny rewolucyjnej Francji oraz wojny napoleońskie zapoczątkowały w historii Europy epokę nacjonalizmów. Charakterystyka nacjonalizmu Postawa nacjonalistyczna nie jest autonomiczną i kompletną ideologią, lecz zbiorem zasad, które są lub były wyznawane przez różne odmiany prawicy (Narodowa Demokracja, Kemalizm) i lewicy (Jakobini, Czerwoni Khmerzy). W historii występowały różne typy nacjonalizmów, np.: narodowy konserwatyzm, narodowy liberalizm, narodowy radykalizm, narodowy socjalizm (nazizm), faszyzm, narodowy bolszewizm, narodowy komunizm. Nacjonalizm jest przekonaniem według którego interes własnego narodu jest nadrzędny wobec interesu jednostki, grup społecznych, czy społeczności regionalnych. Naród jest uznawany za najwyższego suwerena państwa, a państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji społeczności, złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Nacjonalizm przedkłada interes własnego narodu nad interesami innych narodów, zarówno wewnątrz kraju (mniejszości narodowe lub etniczne), jak i na zewnątrz (narody sąsiednie). Skrajna postać nacjonalizmu jest nazywana szowinizmem. W XIX-wiecznym nacjonalizmie istotnym elementem był darwinizm społeczny, który zakładał, że życiem społeczeństw rządzą te same zasady, co światem przyrody. Według nacjonalistycznej interpretacji historii świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania. Idee nacjonalistyczne często pojmują naród jako przede wszystkim etniczną wspólnotę krwi, przez co często jest porównywany do rasizmu. Nacjonalizm wiąże się z patriotyzmem, w związku z czym obie postawy nie powinny być sobie przeciwstawiane. Termin „nacjonalizm” w języku polskim bywa traktowany pejoratywnie – wartościująco (podobnie w języku niemieckim). W językach francuskim i angielskim ma charakter wyłącznie opisowy. Nacjonalizm a religia Wyróżnia się trzy stanowiska, które określają stosunek nacjonalizmu do religii: 1) powstawania ideologii bez odwoływania się do zasad i koncepcji etycznych katolicyzmu i chrześcijaństwa; 2) kształtowania się ruchów narodowych pod wpływem wartości funkcjonujących w religii; 3) sprzeciwiania się chrześcijaństwu, odrzuceniu go, co skutkowało zwrotem ku pogaństwu i negacji zasad uniwersalistycznych oraz personalistycznych. Nurty nacjonalizmu narodowy anarchizm narodowy bolszewizm narodowa demokracja faszyzm nacjonalizm integralny narodowy katolicyzm narodowy komunizm narodowy konserwatyzm narodowy liberalizm narodowy radykalizm narodowy socjalizm narodowy syndykalizm zadrugizm Nacjonalizm w Polsce W II RP za polityczny wyraz nacjonalizmu uważano ruch narodowy (Liga Narodowa, Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Związek Młodzieży Polskiej „Zet”, Narodowy Związek Robotniczy, Związek Ludowo-Narodowy, Obóz Wielkiej Polski, Stronnictwo Narodowe) oraz jego odłamy (np. Obóz Narodowo-Radykalny). Współtwórcą i głównym ideologiem polskiego nacjonalizmu – Narodowej Demokracji (endecji) – był Roman Dmowski, jednakże on sam nie stosował pojęcia nacjonalizmu, wychodząc z założenia, że to określenie zawiera w sobie element doktrynalny i sprowadza obowiązek narodowy do części jakby tylko społeczeństwa. Popularnymi w Polsce symbolami nacjonalizmu są: Falanga, Mieczyk Chrobrego oraz krzyż celtycki. Szczególnie ostatni symbol wzbudza liczne kontrowersje. Zobacz też patriotyzm – patriotyzm a nacjonalizm i szowinizm internacjonalizm nacjonalitaryzm szowinizm nacjonalizm banalny autonomiczni nacjonaliści eurosceptycyzm Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne

3726788

https://pl.wikipedia.org/wiki/Aryna%20Sabalenka

Aryna Sabalenka

Aryna Siarhiejeuna Sabalenka (biał. Арына Сяргееўна Сабаленка; ur. 5 maja 1998 w Mińsku) – białoruska tenisistka, triumfatorka Australian Open 2023 w grze pojedynczej, US Open 2019 i Australian Open 2021 w grze podwójnej, reprezentantka kraju w rozgrywkach Pucharu Billie Jean King. Liderka rankingu deblowego WTA od 22 lutego do 4 kwietnia 2021. Od września 2023 liderka rankingu singlowego WTA. Kariera tenisowa W karierze zwyciężyła w pięciu singlowych i jednym deblowym turnieju rangi ITF. W 2017 roku osiągnęła finał zawodów w Tiencinie, w którym przegrała 5:7, 6:7(8) z Mariją Szarapową. Wygrała też jedne singlowe i jedne deblowe zawody kategorii WTA 125K series. W sezonie 2018 osiągnęła finał w Lugano (zarówno w singlu, jak i w deblu) i Eastbourne (zwycięstwo nad Plíškovą i Radwańską) oraz półfinał w Cincinnati, a następnie triumfowała w New Haven i Wuhanie. W 2019 roku zdobyła trofeum singlowe w Shenzhen, a w San Jose doszła do finału. Następnie triumfowała w Wuhanie i Zhuhai. W grze podwójnej razem z Elise Mertens zwyciężyły w zawodach w Indian Wells, Miami, a także podczas wielkoszlemowego US Open. W sezonie 2020 zwyciężyła w zawodach w Dosze, pokonując w finale Petrę Kvitovą. W październiku w Ostrawie triumfowała zarówno w grze pojedynczej, jak i w grze podwójnej – w meczu mistrzowskim zawodów singlowych wygrała z Wiktoryją Azaranką, a w grze podwójnej zwycięstwo odniosła w parze z Elise Mertens, natomiast miesiąc później pokonała Belgijkę w finale zawodów w Linzu. Na początku 2021 roku zwyciężyła w turnieju w Abu Zabi, pokonując w finale Wieronikę Kudiermietową. Razem z Mertens triumfowała w zawodach gry podwójnej na Australian Open. W meczu mistrzowskim pokonały Barborę Krejčíkovą i Kateřinę Siniakovą wynikiem 6:2, 6:3. W finale zawodów w Stuttgarcie przegrała z Ashleigh Barty 6:3, 0:6, 3:6. Rewanżu dokonała w finale w Madrycie, tym razem pokonując Australijkę 6:0, 3:6, 6:4. W Berlinie razem z Azaranką zdobyły tytuł w zawodach deblowych. W 2022 roku ponownie osiągnęła finał zawodów w Stuttgarcie. Tym razem uległa w nim liderce rankingu Idze Świątek 2:6, 2:6. W czerwcu przegrała 5:7, 0:6 z Jekatieriną Aleksandrową w meczu mistrzowskim turnieju w ’s-Hertogenbosch. W kończącym sezon turnieju WTA Finals awansowała do finału, w którym przegrała 6:7(4), 4:6 z Caroline Garcią. Na początku sezonu 2023 wygrała zawody w Adelaide, pokonując w spotkaniu finałowym Lindę Noskovą 6:3, 7:6(4). Również w styczniu została mistrzynią wielkoszlemowego Australian Open, wygrywając w ostatnim meczu z Jeleną Rybakiną 4:6, 6:3, 6:4. Ponownie spotkała się z Kazaszką w finale rozgrywek WTA 1000 w Indian Wells; tym razem w dwóch setach wygrała Rybakina. Podczas dwóch kolejnych meczów finałowym rywalizowała z Iga Świątek – najpierw przegrała z nią 3:6, 4:6 w Stuttgarcie, by następnie zrewanżować się Polce 6:3, 3:6, 6:3 w Madrycie. 11 września 2023 awansowała na najwyższe, 1. miejsce w rankingu singlowym WTA Tour. W deblu lokatę liderki rankingu osiągnęła 22 lutego 2021, po triumfie w Australian Open. Historia występów wielkoszlemowych Legenda Występy w grze pojedynczej Występy w grze podwójnej Występy w grze mieszanej Finały turniejów WTA Gra pojedyncza 24 (13–11) Gra podwójna 8 (6–2) Finały turniejów WTA 125K series Gra pojedyncza 1 (1–0) Gra podwójna 1 (1–0) Występy w Turnieju Mistrzyń W grze pojedynczej W grze podwójnej Występy w Turnieju WTA Elite Trophy W grze pojedynczej Finały turniejów ITF Gra pojedyncza 8 (5–3) Zwycięstwa nad zawodniczkami klasyfikowanymi w danym momencie w czołowej dziesiątce rankingu WTA Stan na 13.07.2023 Bibliografia Białoruskie tenisistki Ludzie urodzeni w Mińsku Urodzeni w 1998 Triumfatorki Australian Open Triumfatorki US Open Tenisiści ziemni na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2020 Liderki rankingu deblowego WTA Liderki rankingu singlowego WTA

6651

https://pl.wikipedia.org/wiki/Watykan

Watykan

Watykan, Państwo Watykańskie (wł. Stato della Città del Vaticano , łac. Status Civitatis Vaticanæ) – miasto-państwo w Europie Południowej, na Półwyspie Apenińskim, enklawa na terytorium Włoch, w Rzymie. Najmniejsze uznawane państwo świata pod względem powierzchni i najmniejsze niepodległe państwo pod względem liczby ludności. Watykan to siedziba najwyższych władz Kościoła katolickiego, gdzie rezyduje papież. Obywatele Watykanu to głównie dostojnicy kościelni, księża, zakonnice oraz Gwardia Szwajcarska z rodzinami. Oprócz tego do pracy przychodzi około 3000 osób mieszkających poza murami Watykanu (pracownicy poczty, radia, gazety, sklepów, dworca kolejowego i służby medycznej). Obywatelstwo Watykanu traci się z momentem, kiedy przestaje się w nim mieszkać. Unia Stolicy Apostolskiej z Watykanem Stolica Apostolska (łac. Sancta Sedes) jest połączona z Watykanem unią personalną i funkcjonalną. Stolica Apostolska sprawuje nad Watykanem wyłączne zwierzchnictwo oraz suwerenną władzę i jurysdykcję. Obydwa byty posiadają międzynarodową podmiotowość prawną. Jednakże według innej teorii, Stolica Apostolska i Watykan stanowią w istocie jeden podmiot, występujący zależnie od własnej woli pod jedną z dwóch nazw. Nazwa Nazwa państwa nawiązuje do Wzgórza Watykanusa na prawym brzegu Tybru, w zachodniej części Rzymu. W starożytności znajdowała się tam etruska osada zwana „Vatica” albo „Vaticum”. Nazwą Watykan (Pola Watykańskie) określano płaski obszar między Tybrem oraz wzgórzami Janiculum i Monte Mario. Według świętego Augustyna w Rzymie istniał kult boga Vaticanusa odpowiedzialnego za kwilenie niemowląt. Krzyk małego dziecka stanowił wróżbę przyszłego życia odczytywaną przez wróżbitów, wyznawców etruskiego Watykanusa. Łacińskie słowo (w różnej pisowni) vaticinius, vaticinia, vaticinium oznacza proroczy, przepowiadający przyszłość, wieszczy, wróżebny. Składa się ono z dwóch członów, z których pierwszy zbudowany jest przez słowo vates oznaczające wieszcza. Drugi człon nazwy pochodzi od łacińskiego canto, -are – śpiewać, grać, wieszczyć. Vaticanus mogło więc oznaczać także Miejsce wróżbitów lub Miejsce prorocze. Określenie pochodzi zapewne od wróżbiarzy, którzy oferowali w tym miejscu swoje usługi starożytnym Rzymianom. Adaptowanie starożytnych kultów przez chrześcijaństwo znalazło też wyraz w pierwszym tłumaczeniu Biblii, w Wulgacie, księga Nehemiasza 6:12: et intellexi quod Deus non misisset eum sed quasi vaticinans locutus esset ad me et Tobia et Sanaballat conduxissent eum Przeniknąłem bowiem: Nie Bóg go posłał, lecz on wypowiedział to proroctwo o mnie, ponieważ go przekupili Tobiasz wraz z Sanballatem. Nazwę „Państwo Watykańskie” wymyślił Benito Mussolini, strona kościelna proponowała nazwę „Roma vaticana” (Rzym watykański) podczas negocjacji traktatu laterańskiego w 1929 roku. Historia Historia Wzgórza Watykańskiego sięga IV wieku, kiedy cesarz rzymski Konstantyn Wielki przekazał biskupom Rzymu Pałac Laterański. Państwo Kościelne, władane przez papieży, powstało później. Jego początek zgodnie z legendą związany miał być z tzw. donacją Konstantyna, sfałszowanym dokumentem, który rzekomo darował papieżom Rzym wraz z okolicami. Początkowo siedzibą papieży nie był sam Watykan, lecz Lateran. Watykan był miejscem pielgrzymek do grobu św. Piotra. W pobliżu już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa zbudowano klasztory, przytułki i schroniska. Powstały też liczne kramy kupieckie obsługujące podróżujących. Pierwsze umocnienia obejmujące bazylikę św. Piotra i Mauzoleum Hadriana zostały zbudowane podczas pontyfikatu papieża Leona IV pod koniec IX wieku. Watykan stał się miejscem, gdzie papież mógł się schronić przed najeźdźcami. Przeniesienia siedziby papieskiej do Watykanu dokonał Grzegorz XI 17 stycznia 1377 po powrocie z Awinionu, kiedy zastał Pałac Laterański w ruinie. W połowie XV wieku papież Mikołaj V powiększył i upiększył budowle watykańskie, założył również Bibliotekę Watykańską. Jego następcy kontynuowali rozbudowę Watykanu – Sykstus IV wzniósł Kaplicę Sykstyńską (1475–1483), Aleksander VI wybudował wieżę nad kaplicą (Torre del Borgia), Juliusz II natomiast zatrudnił Bramantego do zbudowania nowej bazyliki św. Piotra. Państwo to utrzymało się do 1870, kiedy to armia króla Włoch Wiktora Emanuela II włączyła je do nowo powstającego Królestwa Włoch. Papież nie pogodził się z podbojem Państwa Kościelnego i ogłosił się więźniem Watykanu. Dopiero 24 lutego 1929 roku faszystowski rząd włoski Benito Mussoliniego i Stolica Apostolska podpisali tzw. traktaty laterańskie, kończące spór i gwarantujące istnienie Państwa Watykańskiego w obrębie pałacu i ogrodów watykańskich. Ustrój polityczny Monarchia elekcyjna i teokratyczna, w której pełnię władzy posiada papież. Funkcje legislacyjne pełni Papieska Komisja ds. Państwa Watykańskiego, zaś bieżącym zarządzeniem Watykanem zajmuje się Gubernatorat Państwa Watykańskiego. W relacjach zagranicznych Watykan (najczęściej występuje jako Stolica Apostolska) reprezentuje sekretarz stanu, potocznie nazywany premierem Watykanu. Finanse i gospodarka Do 2014 roku czołową instytucją finansową Watykanu był Instytut Dzieł Religijnych (wł. Istituto per le Opere di Religione, IOR), znany także jako Bank Watykanu. Bank ten odpowiadał za finanse Stolicy Apostolskiej oraz operacje na światowych rynkach finansowych. Obecnie zachował rolę pomocniczą. Jego rola została jednak znacznie ograniczona. Od 2014 roku, na mocy decyzji papieża, jednak to Administracja Dóbr Stolicy Apostolskiej stała się bankiem centralnym Watykanu. W 2014 papież Franciszek powołał Radę Ekonomiczną i stanowiący jej urząd wykonawczy Sekretariat ds. Ekonomicznych, jako organy zajmujący sprawami ekonomicznymi Państwa Watykańskiego i Stolicy Apostolskiej. Państwo Watykańskie posiada osobny od Stolicy Apostolskiej bilans finansowy. W 2012 r. zamknął się on pozytywnym saldem w wysokości 23 mln euro, podczas gdy w budżecie Stolicy Apostolskiej wyniósł 2 mln euro. Gospodarka Watykanu opiera się m.in. na dochodach z pielgrzymek i wizyt w muzeach (rocznie od 5 do 7 mln turystów; w 2007: 4,3 mln), z rękodzieła i z emisji znaczków pocztowych oraz na dochodach z inwestycji na rynkach finansowych. Watykan ma prawo bicia własnych monet, które są często rarytasami numizmatycznymi. Posiada też swoją gazetę (L’Osservatore Romano), telewizję (Watykański Ośrodek Telewizyjny) i rozgłośnię radiową (Radio Watykańskie). Na terenie Watykanu znajduje się mała stacja kolejowa oraz funkcjonuje Poczta Watykańska. Od 2008 roku na dachu Auli Pawła VI znajdują się panele fotowoltaiczne, produkujące energię elektryczną. Według wyliczeń pozwala to zaoszczędzić 80 ton ropy rocznie. Od 2020 roku 20% energii elektrycznej ma pochodzić z paneli fotowoltaicznych. Watykan prowadzi również wymianę aut używanych np. przez pocztę Watykańską na auta elektryczne Na terenie Watykanu działa tylko jeden związek zawodowy, Stowarzyszenie Świeckich Pracowników Watykanu. Topografia miasta i budowle Całe terytorium państwa watykańskiego od trzech stron otoczone jest murami. W kraju znajduje się zespół pałacowo-kościelny z bazyliką świętego Piotra, placem św. Piotra, pałacem oraz wiele gmachów galerii, muzeów i budynków administracyjnych. Watykan posiada też Papieską Akademię Nauk i Obserwatorium Watykańskie założone w 1572 roku oraz Ogrody Watykańskie. Architektura renesansowo-barokowy kompleks bazyliki św. Piotra Muzea Watykańskie Muzeum Broni w dawnym więzieniu Pinakoteka Museo Chiaramonti Museo Sacro Museo Pio-Clementino Museo Missionario-Etnologico Appartamento Borgia Na Watykanie znajduje się także sala Sobieskiego, w której prezentowany jest duży obraz Jana Matejki przedstawiający zwycięstwo króla Polskiego nad Turkami pod Wiedniem w 1683 roku. kaplica Sykstyńska ze słynnymi freskami Michała Anioła plac Świętego Piotra brama św. Piotra brama dzwonnicy fontanna orła pałac Sykstusa V pałac Grzegorza XIII wieża Mikołaja V dziedziniec Gwardii Szwajcarskiej pałac Belwederski Poczta Główna Mur Leoniański Campo Santo Teutonico kościół św. św. Marcina i Sebastiana Bazylika Bazylika św. Piotra na Watykanie (wł. San Pietro in Vaticano) została zbudowana w latach 1506–1626 na placu św. Piotra na Watykanie. To drugi co do wielkości kościół na świecie (powierzchnia ok. 23 tys. m²) i jedno z najważniejszych świętych miejsc chrześcijaństwa. Wedle tradycji stoi na miejscu ukrzyżowania i pochówku św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża – jego grób leży pod głównym ołtarzem. W bazylice i w jej podziemiach znajdują się także groby innych papieży. Liczba odwiedzających bazylikę św. Piotra jest szacowana na kilkanaście milionów rocznie. Oprócz bazyliki św. Piotra w Rzymie znajdują się jeszcze trzy inne kościoły mające tytuł bazyliki większej. Są to: bazylika św. Jana na Lateranie, bazylika św. Pawła za Murami, bazylika Santa Maria Maggiore (Matki Bożej Większej). Nauka Najważniejszą instytucją naukową w Watykanie jest Papieska Akademia Nauk (założona w 1603 roku, zreorganizowana w 1936). Ma 80 członków powoływanych przez papieża spośród wybitnych uczonych z całego świata (głównie przedstawicieli nauk matematyczno-przyrodniczych). Akademia nie prowadzi własnych badań naukowych, jest organem opiniodawczym papieża w sprawach nauki. Z nieteologicznych instytucji naukowych Watykanu najbardziej znane są: Obserwatorium Watykańskie, Watykańska Grupa Badawcza, biblioteka (Bibliotheca Apostolica Vaticana), Pinacoteca Vaticana (założona w 1932, Muzea Watykańskie) i Watykańskie Muzeum Historyczne (założone w 1973 roku). Pod egidą Watykanu działa 5 uniwersytetów: Papieski Uniwersytet Gregoriański (Gregorianum, założony w 1553), Papieski Uniwersytet Laterański (założony w 1824), Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu (Angelicum, założone w 1909), Papieski Uniwersytet Urbaniana (założony w 1627), Papieski Uniwersytet Salezjański (założony w 1940), 7 kolegiów teologicznych, 5 instytutów studyjno-badawczych, m.in. największy ośrodek studiów biblijnych Papieski Instytut Biblijny (Biblicum, założony w 1909). Media Watykański Ośrodek Telewizyjny (CTV) Portal internetowy Radio Watykańskie Kanał YouTube Gazeta L’Osservatore Romano Tablice rejestracyjne Na tablicach rejestracyjnych Watykanu znajdują się trzy czarne litery „SCV” (Stato della Citta del Vaticano) oznaczające Watykan oraz pięć cyfr – dla samochodów administracji, a dwie litery „CV” i pięć cyfr dla samochodów mieszkańców. Jednoślady posiadają odpowiednio litery „SCV” i cztery cyfry dla administracji oraz litery „CV” i cztery cyfry dla mieszkańców. Istnieją ponadto tablice specjalne dla papieża i kardynałów – na białym tle czerwone litery „SCV” i numery od 2 do 100. Numerem rejestracyjnym SCV1 jest oznaczany samochód, którego aktualnie używa papież. Święta państwowe W Watykanie świętem państwowym jest rocznica paktów laterańskich w roku 1929, 11 lutego. Transport kolejowy W Watykanie znajduje się jedna stacja kolejowa, Watykan, oraz 300 metrów torów kolejowych. Watykan w literaturze Zobacz też Papieże – Władcy Państwa Watykańskiego Żuawi papiescy Granica watykańsko-włoska Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Watykanie Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Państwa Watykańskiego Miasta-państwa Enklawy Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO

736186

https://pl.wikipedia.org/wiki/Magdalena%20%C5%81azarkiewicz

Magdalena Łazarkiewicz

Magdalena Holland-Łazarkiewicz (ur. 6 czerwca 1954 w Warszawie) – polska reżyserka i scenarzystka, córka Ireny Rybczyńskiej i Henryka Hollanda, młodsza siostra reżyserki Agnieszki Holland, wdowa po reżyserze Piotrze Łazarkiewiczu oraz matka kompozytora Antoniego Komasy-Łazarkiewicza. Życiorys Absolwentka VI Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Reytana w Warszawie (1973). Studiowała kulturoznawstwo na Uniwersytecie Wrocławskim (absolwentka w 1976). W latach 1977–1978 była kierownikiem literackim Teatru im. Jaracza w Olsztynie. W 1982 ukończyła studia na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Została członkinią honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed przyspieszonymi wyborami prezydenckimi 2010 oraz przed wyborami prezydenckimi w Polsce w 2015 roku. W kadencji 2022/23 została artPrezydentką na Interdyscyplinarnym Festiwalu Sztuk Miasto Gwiazd. Filmografia 2011 – Głęboka woda (serial tv) – reżyseria (wraz z Kasią Adamik i Olgą Chajdas) 2010 – Maraton tańca 2006–2007 – Ekipa (serial tv) – reżyseria (razem z Agnieszką Holland i Katarzyną Adamik) 2001–2002 – Marzenia do spełnienia (serial tv) – reżyseria (odcinki: 1–16) 1999 – Na koniec świata – reżyseria, scenariusz 1997 – Drugi brzeg, film tv – reżyseria, scenariusz 1995 – Odjazd (serial tv) – reżyseria, scenariusz, dialogi (wraz z Piotrem Łazarkiewiczem) 1993 – Białe małżeństwo – reżyseria, scenariusz 1991 – Odjazd – reżyseria, scenariusz (wraz z Piotrem Łazarkiewiczem) 1989 – Ostatni dzwonek – reżyseria, dialogi 1985 – Przez dotyk (w cyklu Kronika wypadków), film tv – dialogi, reżyseria, scenariusz 1979 – Panny z Wilka – współpraca reżyserska Nagrody i wyróżnienia Nagroda Artystyczna Młodych im. Stanisława Wyspiańskiego za film Przez Dotyk (1986) Grand Prix za film Przez Dotyk, Festival International du Film de Femmes w Créteil (1986) Nagroda Przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji za film Przez Dotyk (1987) Nagroda specjalna jury na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, za film Odjazd (1999); Nagroda Klubu Krytyki Filmowej, Syrena Warszawska – za film Białe małżeństwo Nagroda za reżyserię filmu Drugi brzeg, Międzynarodowy Festiwal Teatru i Telewizji w Płowdiwie w Bułgarii (1988) Przypisy Linki zewnętrzne Polscy reżyserzy filmowi Polscy reżyserzy telewizyjni Polscy scenarzyści XX wieku Polscy scenarzyści XXI wieku Polscy scenarzyści filmowi Absolwenci Uniwersytetu Wrocławskiego Absolwenci Uniwersytetu Śląskiego Absolwenci Szkoły Filmowej im. Krzysztofa Kieślowskiego Absolwenci VI Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Reytana w Warszawie Polacy pochodzenia żydowskiego Członkowie Polskiej Akademii Filmowej Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1954

318804

https://pl.wikipedia.org/wiki/Droga%20%C5%9Bw.%20Jakuba

Droga św. Jakuba

Droga św. Jakuba, nazywana często także po hiszpańsku Camino de Santiago – szlak pielgrzymkowy do katedry w Santiago de Compostela w Galicji w północno-zachodniej Hiszpanii. W katedrze tej, według przekonań pielgrzymów, znajduje się ciało św. Jakuba Większego Apostoła. Nie ma jednej trasy pielgrzymki, a uczestnicy mogą dotrzeć do celu jednym z wielu szlaków. Droga oznaczona jest muszlą św. Jakuba, która jest także symbolem pielgrzymów, i żółtymi strzałkami. Istniejąca od ponad tysiąca lat Droga św. Jakuba jest jednym z najważniejszych chrześcijańskich szlaków pielgrzymkowych, obok szlaków do Rzymu i Jerozolimy. Według legendy ciało św. Jakuba przewieziono łodzią do północnej Hiszpanii, a następnie pochowano w miejscu, w którym dziś znajduje się miasto Santiago de Compostela. Historia szlaków pielgrzymkowych Początki kultu religijnego w Santiago sięgają IX wieku. Przybycie pierwszego udokumentowanego pielgrzyma, francuskiego biskupa, Le Puy Godescalco, datuje się na rok 950. Ślady pielgrzymek z IX wieku znajdujemy na monetach Karola Wielkiego, jednak największe nasilenie ruchów pielgrzymkowych przypada na wieki XI–XIV. W wieku XII akt papieski uznał Compostelę za trzecie, po Jerozolimie i Rzymie, święte miejsce chrześcijaństwa. Wówczas Santiago stało się na równi z Rzymem i Jerozolimą jednym z trzech najważniejszych miejsc pielgrzymkowych zachodniej Europy. Pojawiła się nowa terminologia: pątnika udającego się do Santiago zaczęto nazywać peregrino, podobnie jak swą nazwę miał pielgrzym udający się do Rzymu (romero) czy Jerozolimy (palmero). Pielgrzymów do grobu apostoła nazywano również kokijardami (od francuskiej nazwy muszli: la coquille). Dawniej pielgrzymowanie miało przede wszystkim charakter religijny. W wiekach średnich pielgrzymowano dla: umocnienia wiary, odbycia pokuty, spełnienia ślubowania, z prośbą o uzdrowienie lub w celach dziękczynnych. Wzorce zachowań rycerskich, obowiązujących w średniowiecznej Europie nakazywały czczenie miejsc świętych, a miasta i parafie wysyłały pielgrzymów w intencji ważnej dla danej społeczności, na przykład prosząc o koniec suszy lub, jak w przypadku miasta Perpignan w 1842 roku, o ustąpienie dżumy. W niektórych państwach wyrokiem sądu nakazywano przestępcom pielgrzymkę do Santiago. Tradycyjnie drogę rozpoczynano od progu własnego domu. Przez wieki przemierzali ją przedstawiciele wszystkich stanów, w tym wiele znanych postaci (także władców): Karol Wielki, św. Franciszek z Asyżu, św. Elżbieta Portugalska, św. Brygida Szwedzka, Izabela Kastylijska, św. Ignacy Loyola, Jan Dantyszek czy papież Jan XXIII. W XIV wieku, szczytowym okresie popularności trasy, każdego roku przemierzało ten szlak ponad milion osób. O ogromnej roli pielgrzymek świadczą słowa Johanna Wolfganga von Goethe, który pisał, iż „drogi św. Jakuba ukształtowały Europę”. Po rewolucji francuskiej znaczenie pielgrzymek wyraźnie spadło i dopiero od końca lat 80. XX wieku szlak znowu zaczął przyciągać coraz większą liczbę pielgrzymów z całego świata. Papież Jan Paweł II był w Santiago dwukrotnie, raz nawet przeszedł niewielki odcinek Camino Frances. Po wizycie Jana Pawła II w Santiago de Compostela w 1982 roku Rada Europy uznała Drogę św. Jakuba za szlak o szczególnym znaczeniu dla kultury kontynentu i zaapelowała o odtwarzanie i utrzymywanie dawnych szlaków pątniczych. Szlak został ogłoszony pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym w październiku 1987 roku oraz wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1993 roku. W dniu 5 lipca 2015 roku UNESCO na 39. sesji w Bonn podjęło decyzję o rozszerzeniu szlaków jakubowych w Hiszpanii i wpisało cztery szlaki północne: Camino del Norte, Camino Primitivo, Camino Lebaniego oraz Camino Vasco del Interior. Jednocześnie nadało im nazwę Camino Frances i Szlaków Północnej Hiszpanii. Długość Dróg św. Jakuba wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO sięgnęła ponad 2200 km. Apel Rady Europy spotkał się z szerokim odzewem. Rekonstrukcja Szlaku, rozpoczęta w 1986 roku, trwa nadal w wielu krajach. Wiele odcinków zostało nie tylko na nowo wytyczonych, ale też specjalnie przygotowanych, przybierając charakter tzw. caminostrady, aby poprzez oddzielenie ruchu pieszego od samochodowego, ułatwić marsz coraz liczniejszym pielgrzymom i zwiększyć ich bezpieczeństwo. Dziś, oprócz Hiszpanii, swoje szlaki (El Camino) – których w średniowieczu było wiele – mają już m.in.: Portugalia (Camino Portugues), Francja (Chemin Saint-Jacques), Niemcy, Austria i Szwajcaria (Jakobswege). Najczęściej uczęszczanym szlakiem jest Camino Frances (ok. 750 km), który – wbrew nazwie („Szlak Francuski”) – w 98 procentach przebiega przez terytorium Hiszpanii. Zaczyna się w Saint-Jean-Pied-de-Port we Francji, po północnej stronie Pirenejów, przechodzi przez wąwóz Roncesvalles, gdzie w roku 778 miał zginąć legendarny rycerz Roland, bohater Pieśni o Rolandzie, następnie przez Nawarrę, Kraj Basków, Rioję, prowincje Burgos, Palencii, León i Galicję; dotarcie do Santiago de Compostela zajmuje na ogół kilka tygodni. Niektórzy nie kończą swojej wędrówki w Santiago de Compostela, ale podążają jeszcze kilkadziesiąt kilometrów dalej, czyli trzy dni drogi od Santiago, na wybrzeże Oceanu Atlantyckiego, do miejscowości Fisterra (łac. finis terrae – „koniec ziemi”), która często błędnie uważana jest za wysunięty najdalej na zachód punkt kontynentalnej Europy (w rzeczywistości dotyczy to przylądka Roca w Portugalii). W starożytności i średniowieczu uważano Fisterrę za prawdziwy koniec świata, poza którym ciągnie się już tylko straszne, nieprzebyte morze. Tradycyjnie, po dotarciu tutaj, palono pokutne, pielgrzymie szaty i obmywano się w wodach oceanu, zostawiając za sobą dotychczasowe grzeszne życie i rozpoczynając z wiarą nowe. Stąd właśnie pochodzi najpowszechniejszy symbol Drogi św. Jakuba – muszla. Docierający nad ocean wędrowcy zabierali muszle jako dowód przebytej drogi. Dziś można je kupić na całej trasie, a najwięcej oczywiście w samym Santiago. Współcześnie najbardziej znanymi pielgrzymami są piłkarze reprezentacji Hiszpanii w piłce nożnej. Przed każdym wyjazdowym turniejem cała drużyna spotyka się w Santiago de Compostela. Po zdobyciu mistrzostwa świata w piłce nożnej w roku 2010 czterech czołowych piłkarzy zwycięskiej reprezentacji (Andrés Iniesta, Fernando Torres, Carlos Marchena, Sergio Busquets) zapowiedziało udanie się w pieszej pielgrzymce do Santiago. W 2010 roku sanktuarium odwiedził papież Benedykt XVI, a lokalne władze kościelne czynią starania, aby miasto świętego Jakuba odwiedził również jego następca papież Franciszek. W lipcu 2015 roku swoją pielgrzymkę o długości ponad 4000 km w 119 dni z Królewca do Santiago de Compostela w ramach projektu 3 Biegun odbył polski podróżnik Marek Kamiński. Oznakowanie na Drogach św. Jakuba Drogi św. Jakuba są oznaczone podobnie w całej Europie, muszlami św. Jakuba i żółtymi strzałkami. Występują one jednak w różnych wersjach graficznych: Charakter pielgrzymowania W odróżnieniu od znanych w Polsce masowych pielgrzymek pieszych (do Częstochowy czy Kalwarii), Droga św. Jakuba przeznaczona jest dla pątników indywidualnych lub małych grup, bez względu na wyznanie i narodowość, chcących doświadczyć w drodze ciszy i duchowej przemiany. Do ich dyspozycji są nie tylko znajdujące się po drodze kościoły i kaplice, ale także dogodne miejsca noclegowe w schroniskach dla pielgrzymów (z hiszpańskiego nazywane albergue lub refugios) prowadzonych przez parafie, stowarzyszenia, samorząd, czy też przez osoby prywatne w formie gospodarstw agroturystycznych, hosteli czy schronisk młodzieżowych. Każdy pielgrzym powinien zaopatrzyć się w credencial (oficjalny paszport pielgrzyma wydawany jest od 1 kwietnia 2016 roku tylko przez Biuro Pielgrzyma w Santiago de Compostela) będący jego pielgrzymim paszportem, na podstawie którego może otrzymać nocleg w albergues oraz dokument potwierdzający odbycie pielgrzymki: compostelę (w przypadku, gdy powód odbycia pielgrzymki był religijny lub religijno-kulturalny) oraz zwykły certyfikat (w przypadku, gdy powód odbycia pielgrzymki był turystyczny lub kulturalny). Obecnie symbolem pielgrzymów wędrujących do Santiago de Compostela są: muszla jakubowa (mocowana np. na plecaku), kij pielgrzymi, kapelusz, peleryna i zbiorniczek na wodę. Drogi św. Jakuba w Europie Drogi św. Jakuba w Polsce W ciągu wieków powstała cała sieć dróg, które wiodły od Morza Bałtyckiego – szlak Camino de Santiago zaczynał się niegdyś w Estonii – przez Polskę, Niemcy, Szwajcarię i Francję aż do Santiago. Do Composteli wyruszali również rycerze z Polski. W 1404 roku odbył pielgrzymkę rycerz Andrzej Ciołek z Kabat. Znanymi z odbycia pielgrzymki byli też Jerzy i Stanisław Radziwiłłowie, którzy dotarli do grobu Apostoła w 1579; a w 1611 Jakub Sobieski, ojciec króla Jana III Sobieskiego. Polacy najczęściej korzystali ze szlaków lądowych, docierali do dróg niemieckich i dalej do południowo-francuskich. Pielgrzymki z Polski trwały przez całe średniowiecze, do końca XVII wieku, potem ich natężenie zmalało. W odpowiedzi na apel Rady Europy również w Polsce zaczęto odtwarzać dawne szlaki pątnicze (zob. mapa). W sanktuarium św. Jana Pawła II w Krakowie w dolnym kościele znajduje się kaplica poświęcona św. Jakubowi Większemu i pielgrzymowaniu Camino. Współczesne wytyczone i planowane Drogi św. Jakuba w Polsce Droga św. Jakuba w literaturze, muzyce i filmie Literatura Aymeric Picaud, Codex Calixtinus (1130/40-50) – średniowieczny rękopis, którego piąta księga uważana jest za najstarszy przewodnik po Drodze św. Jakuba Paulo Coelho, Pielgrzym (O Diário de um Mago, 1987) – powieść Pierre Barret i Jean-Noël Gurgand, I my pójdziemy na kraniec świata (Et nous irons au bout du monde, 1979) – trzecia i ostatnia część francuskiej powieści historycznej z okresu wypraw krzyżowych Turnieje Boże Shirley MacLaine, The Camino: A Journey of the Spirit (Nowy Jork, Simon & Schuster Adult Publishing Group, 2000) – powieść, wydana w Europie pt. The Camino: A Pilgrimage of Courage (Londyn, Pocket Books, 2001) Film Droga mleczna (La Voie lactée), reż. Luis Buñuel, 1969 Pieśń o Rolandzie (La Chanson de Roland), reż. Frank Cassenti, 1978 Droga życia, reż. Emilio Estevez, Hiszpania/USA, 2010 – film opowiadający historię amerykańskiego lekarza (Martin Sheen) pielgrzymującego do Santiago de Compostela z prochami syna, który zmarł wędrując do Santiago Ślady stóp (Footprints: The Path of your life), reż. Juan Manuel Cotelo USA 2016 – film dokumentalny opowiadający historię 10 amerykańskich pielgrzymów (19–41 lat), którzy z księdzem przeszli około 1000 km w 40 dni Camino del Norte, Camino Covadonga, Camino Primitivo i Camino Lebaniego na północy Hiszpanii Muzyka MØ – Piligrim Zobacz też Zakon Santiago Księga świętego Jakuba (Codex Calixtinus) Europejskie Centrum Pielgrzymkowe im. Jana Pawła II w Monte do Gozo szlak Cysterski, droga św. Olafa, droga św. Michała, europejskie szlaki wędrówkowe – inne pielgrzymkowe i turystyczne trasy europejskie Kii (półwysep) (drugi szlak pielgrzymkowy na liście UNESCO, w Japonii) Przypisy Linki zewnętrzne Camino de Santiago – forum, przewodniki, porady Droga św. Jakuba w Polsce – Stowarzyszenie Przyjaciele Dróg św. Jakuba w Polsce Camino de Santiago w Polsce i Europie – relacje, przewodnik, blog osobisty Historia Europy Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Hiszpanii

193361

https://pl.wikipedia.org/wiki/Justyna%20Steczkowska

Justyna Steczkowska

Justyna Maria Steczkowska (ur. 2 sierpnia 1972 w Rzeszowie) – polska wokalistka, kompozytorka, autorka tekstów, skrzypaczka i osobowość medialna, okazjonalnie także aktorka filmowa i teatralna, prezenterka telewizyjna, projektantka mody i fotografka. Członkini Akademii Fonograficznej ZPAV. Karierę muzyczną zaczynała od śpiewania w zespołach rockowych i jazzowych. W 1994 została laureatką finału pierwszej edycji programu Szansa na sukces oraz zdobyła nagrodę „Karolinki” na 31. Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. W 1995 zwyciężyła w finale Festiwalu Piosenki Krajów Nadbałtyckich i reprezentowała Polskę w 40. Konkursie Piosenki Eurowizji. Od 1996 wydała 17 albumów studyjnych, w tym 12 solowych: Dziewczyna Szamana (1996), Naga (1997), Dzień i Noc (2000), Alkimja (2002), Femme Fatale (2004), Daj mi chwilę (2007), Puchowe kołysanki (2008), To mój czas (2009), XV (2012), Puchowe kołysanki 2 (2013), Anima (2014), Maria Magdalena. All is One (2019) i Szamanka (2022) oraz cztery nagrane z innymi wykonawcami: Mów do mnie jeszcze (2001) z Pawłem Delągiem, Mezalianse (2011) z Maciejem Maleńczukiem, Ale szopka z Urszulą Dudziak (2011) i I na co mi to było? (2015) z Bobanem Markoviciem. Ponadto skomponowała i nagrała ścieżkę dźwiękową do filmu Na koniec świata (1999). Wypromowała takie przeboje jak: „Dziewczyna Szamana”, „Grawitacja”, „Oko za oko, słowo za słowo”, „Wracam do domu” czy „Sanktuarium”. Laureatka licznych nagród muzycznych, w tym sześciu Fryderyków, dwóch Wiktorów, Superjedynki i Bursztynowego Słowika. Uhonorowana Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Była główną bohaterką filmu dokumentalnego Justyna, zagrała też epizodyczne role w kilku filmach i serialach oraz wystąpiła w kilku spektaklach teatralnych. Była wielokrotnie uwzględniana w rankingach na liście najcenniejszych gwiazd polskiego show-biznesu. Prowadzi czynnie działalność charytatywną. Była uczestniczką, jurorką, prowadzącą bądź bohaterką wielu telewizyjnych programów rozrywkowych oraz wzięła udział w ogólnopolskich kampaniach reklamowych dla czterech dużych firm. Zaprojektowała własną kolekcję ubrań dla dziewczynek. Młodość Urodziła się w Rzeszowie, gdzie mieszkała na Baranówce. Jest czwartym z dziewięciorga dzieci Danuty i Stanisława Steczkowskich. Ojciec piosenkarki wywodził się z góralskiej rodziny, natomiast rodzina matki miała korzenie tatarskie. Mając pięć lat, przeprowadziła się z rodzicami do Stalowej Woli, gdzie uczęszczała do Państwowej Szkoły Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego. Pod koniec lat 80. wróciła do Rzeszowa, gdzie w 1990 ukończyła naukę w liceum mieszczącym się w Zespole Szkół Muzycznych nr 1. Studiowała wiolinistykę na Akademii Muzycznej w Gdańsku, ale po roku przerwała studia, by skupić się na wokalistyce. Bez powodzenia zdawała egzaminy do Teatru Muzycznego im. Danuty Baduszkowej w Gdyni, na Wydział Jazzu i Muzyki Rozrywkowej Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach i na Wydział Wokalno-Aktorski Akademii Muzycznej w Gdańsku. Kariera zawodowa Początki i lata 90. W nagrodę za ukończenie w 1990 liceum z wyróżnieniem zagrała koncert d-moll Henryka Wieniawskiego z Orkiestrą Symfoniczną Filharmonii Rzeszowskiej. Następnie przeprowadziła się na studia do Gdańska, gdzie śpiewała w klubach jazzowych, m.in. z Maciejem Miecznikowskim. W tym okresie występowała również z Leszkiem Możdżerem, u którego boku debiutowała z jazzowym koncertem w telewizji. Po przerwaniu studiów założyła własny zespół jazzowy Shoco. Śpiewała też w zespołach rockowych Wańka Wstańka, 1984, Agressiva 69 i Revolutio Cordis. Dorabiała, śpiewając na imprezach okolicznościowych i sprzedając własnoręcznie malowane guziki. W 1994 wzięła udział w przesłuchaniach do programu TVP2 Szansa na sukces; najpierw bez powodzenia wystąpiła z piosenką „Nie przynoś mi kwiatów, dziewczyno” w odcinku z zespołem Trubadurzy, a w kolejnym odcinku zwyciężyła dzięki wykonaniu utworu „Boskie Buenos” z repertuaru grupy Maanam. Dzięki wygranej w programie wystąpiła w koncercie „Debiutów” podczas 31. Krajowego Festiwalu Polskiej Piosenki w Opolu, w którym również zwyciężyła, otrzymując nagrodę im. Anny Jantar. W 1995 z piosenką „Moja intymność” wygrała Festiwal Piosenki Krajów Nadbałtyckich w Karlshamn. W maju, reprezentując Polskę z utworem „Sama”, zajęła 18. miejsce w finale 40. Konkursu Piosenki Eurowizji w Dublinie. W czerwcu wystąpiła z piosenką „Sama” w konkursie o Grand Prix im. Karola Musioła podczas 32. KFPP w Opolu oraz wystąpiła z piosenkami „Dziewczyna Szamana” i „Wrogu mój” na festiwalu sopockim. Również w 1995 nawiązała współpracę z Grzegorzem Ciechowskim, z którym nagrała materiał na debiutancki album studyjny pt. Dziewczyna Szamana. Tytułowy utwór z albumu był nominowany do nagrody muzycznej Fryderyka w kategoriach „piosenka roku” i „wideoklip roku”. Sam album, wydany na początku 1996, zyskał status platynowej płyty, rozchodząc się w ponad 200 tys. egzemplarzy. W tym samym roku Steczkowska zdobyła Fryderyki w kategoriach: wokalistka roku, album roku (za Dziewczynę Szamana), piosenka roku (za „Oko za oko, słowo za słowo”) i fonograficzny debiut roku. Otrzymała także statuetkę Wiktora. W 1997 wydała drugi album studyjny pt. Naga, który został wyprodukowany przez Grzegorza Ciechowskiego. Wydawnictwo zapewniło jej certyfikat złotej płyty za sprzedaż ponad 100 tys. egzemplarzy. Płytę promowała singlami „Za dużo wiesz” i „Za karę”. Również w 1997 pojawiła się gościnnie na kilku płytach innych wykonawców, m.in. zespołu Voo Voo (Flota zjednoczonych sił) i Grzegorza Turnaua (Tutaj jestem), a także została bohaterką filmu dokumentalnego Jacka Taszakowskiego i Leszka Molskiego Justyna, który opowiadał o jej drodze artystycznej. Poza tym zagrała w dwóch spektaklach Teatru Telewizji: Perełę Wariatkę w Księdze raju i Wisztycę w Ludziach ognia, a także wystąpiła w roli Anity w filmie Billboard oraz pojawiła się w drugim odcinku serialu Zaklęta. W 1999 wraz z Antonim Łazarkiewiczem stworzyła ścieżkę dźwiękową do filmu Magdaleny Łazarkiewicz Na koniec świata, w którym zagrała główną rolę Teresy. Lata 2000–2010 W lutym 2000 wydała kolejny album studyjny pt. Dzień i Noc, na którym znalazły się piosenki z tekstami autorstwa Edyty Bartosiewicz i Katarzyny Nosowskiej. Na pierwszej części albumu wykonała utwory taneczne, na drugiej zawarła utwory inspirowane muzyką filmową, nie zawierające słów, a tylko wokalizy. W grudniu zaśpiewała dla polsko-ukraińskiego batalionu stacjonującego w Kosowie, za co w styczniu 2001 została uhonorowana medalem za „zasługi dla obronności Rzeczypospolitej” przez ministra obrony narodowej Bronisława Komorowskiego. W listopadzie wraz z Pawłem Delągiem wydała album pt. Mów do mnie jeszcze, zawierający utwory do tekstów Williama Szekspira, Cypriana Kamila Norwida, Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. W 2001 zagrała podwójną rolę Hipolity/Tytanii w spektaklu Sen nocy letniej z muzyką Leszka Możdżera, wyreżyserowanym przez Wojciecha Kościelniaka i wystawionym w Teatrze Muzycznym im. Danuty Baduszkowej w Gdyni. W październiku 2002 wydała album pt. Alkimja, który nawiązywała do kultury żydowskiej i na którym umieściła utwory śpiewane po hebrajsku i aramejsku oraz w językach ladino i jidysz. Album promowała singlem „Świt świt”. Za płytę otrzymała Fryderyka w kategorii „etno-folkowy album roku”. Odebrała również złotą płytę za sprzedaż albumu w nakładzie 35 tys. egzemplarzy W tym czasie pracowała nad widowiskiem koncertowym, również zatytułowanym Alkimja, którego premiera odbyła się podczas 23. Przeglądu Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu. W październiku wystąpiła na Festiwalu Dialogu Czterech Kultur w Łodzi. W maju 2003 zaśpiewała na placu Zamkowym w Lublinie podczas gali koncertowej z okazji 83. urodzin Jana Pawła II i 25. rocznicę pontyfikatu papieża, a trzy miesiące później wystąpiła z utworem „Moja intymność” na festiwalu sopockim. W 2004 wydała album pt. Femme Fatale, na którym umieściła własne interpretacje piosenek wykonywanych przez słynne piosenkarki polskie i zagraniczne. Wydanie krążka zostało poprzedzone spektaklem telewizyjnym, w którym wcielała się w Kalinę Jędrusik, Annę German, Marilyn Monroe i Édith Piaf. W sierpniu wystąpiła z piosenką „Pod papugami” w koncercie pamięci Czesława Niemena podczas festiwalu sopockiego. W październiku była jurorką w jednym z odcinków programu Szansa na sukces. W styczniu 2005 wzięła udział w nagraniach charytatywnego singla „Pokonamy fale”. Jeszcze w pierwszym kwartale roku zagrała koncert „Kobiety”, zawierający jej interpretacje dawnych przebojów w aranżacji Mateusza Pospieszalskiego, za który Telewizja Polska (jako producent) zdobyła nominację do nagrody w kategorii „muzyka koncert” podczas Festiwalu Złota Róża w Lucernie. Wystąpiła także w misterium Przez tę ziemię przeszedł Pan w reżyserii Jerzego Fedorowicza. Także w 2005 wraz z siostrą Cecylią wydała bajkę pt. „Rudolf jedyny i wyjątkowy”, którą napisały na potrzeby książki pt. „Bajki gwiazd”. Poza tym zaśpiewała podczas trasy Wiosna Polaków będącej częścią kampanii wyborczej Prawa i Sprawiedliwości przed wyborami prarlamentarnymi w Polsce, a w grudniu nagrany przez nią album z popularnymi polskimi kolędami był dołączany jako dodatek do magazynu „Nowy Dzień”. W marcu 2006 wystąpiła w telewizyjnym koncercie Wielkanocny gospel, który odbył się w kościele Marii Magdaleny we Wrocławiu z udziałem zespołu gospelowego Visual Ministry Choir z Londynu. W kwietniu premierowo wystąpiła jako Maria Magdalena, główna bohaterka sztuki taneczno-wokalnej Pasja, wystawianej przez Kielecki Teatr Tańca. Latem wzięła udział w trasie koncertowej „Urodzinowe Lato z radiem” oraz wystąpiła na 10. Festiwalu Muzyki i Kultury Romów w Ciechocinku i na Przystanku Woodstock. Ponadto pojawiła się w jednym z odcinków serialu Niania. W grudniu wydała singiel „Świąteczna piosenka o miłości” oraz wystąpiła w koncertach: Reqiuem pro Pace (organizowanym z okazji 25-lecia wprowadzenia stanu wojennego), i Arie ze śmiechem. W 2007 wystąpiła m.in. podczas koncertów: 50 lat wizji z Poznania (z okazji 50-lecia istnienia poznańskiego oddziału TVP), Tajemnica światła – tajemnica miłosierdzia. Pieśń o Janie Pawle II i Trendy w ramach festiwalu TOPtrendy 2007, na którym była również jednym z jurorów. W czerwcu 2007 wydała album pt. Daj mi chwilę, którego producentem był Bogdan Kondracki. Album promowała utworami: „To tylko złudzenie (To nie miłość)”, „Tu i tu” i „Wracam do domu”, do których zrealizowała teledyski. Odebrała certyfikat złotej płyty za sprzedaż albumu w ponad 15 tys. egzemplarzach. W sierpniu zagrała koncert w Muzycznym Studiu Polskiego Radia im. Agnieszki Osieckiej w Warszawie. We wrześniu była gościem muzycznym w finale wyborów Miss Polonia oraz była jedną z jurorek w konkursie o Bursztynowego Słowika podczas Sopot Festival 2007. W październiku zaśpiewała utwór Paula Simona „The Sound of Silence” podczas Koncertu Dnia Papieskiego. Jesienią 2007 w parze ze Stefano Terrazzino zajęła drugie miejsce w finale szóstej edycji programu rozrywkowego TVN Taniec z gwiazdami, wcześniej dwukrotnie odrzucała zaproszenie do udziału w programie. W listopadzie odebrała nagrodę Prometeusza dla „najwybitniejszych i najbardziej zasłużonych artystów występujących na estradach Polski i świata”. W grudniu zaśpiewała z Piotrem Cugowskim i Eweliną Flintą utwór „Kraków, go!”, napisany na potrzeby promocji Krakowa przed Mistrzostwami Europy w Piłce Nożnej 2012. Również w grudniu zdobyła nominację do Telekamery w kategorii „muzyka”, wystąpiła w parze z Maciejem Florkiem w programie Po prostu taniec oraz uświetniła występem świąteczny koncert TVP2 Do Betlejem – Wieczór kolęd z Przyjaciółmi Zaczarowanej Piosenki i Sylwestrową Moc Przebojów, organizowany przez Polsat na krakowskim Rynku. W lutym 2008 wydała reedycję albumu Daj mi chwilę, wzbogaconą o singiel „Choć wieje, pada, grzmi”, który nagrała z Borysem Szycem. W marcu wystąpiła na placu Zamkowym w Warszawie podczas koncertu „Solidarni z Białorusią”. W maju odebrała Wiktora w kategorii „gwiazda piosenki i estrady” i wydała album studyjny pt. Puchowe kołysanki, zawierający jej autorskie piosenki oraz czytane przez nią bajki. Płyta, objęta patronatem Fundacji TVN „Nie jesteś sam”, dotarła do 10. miejsca oficjalnej listy sprzedaży. Również w 2008 wystąpiła w jednym z odcinków programu Fort Boyard, a także była bohaterką programu Ranking gwiazd. We wrześniu ukazały się dwie płyty, na których gościnnie wystąpiła: Balkan Koncept Sanji Ilicia i Balkaniki (zaśpiewała w utworze „Wróć do mnie”), Duety Bogusława Meca (wykonała z nim piosenki: „Mały, biały pies” i „Filozof”). W październiku premierę miał album pt. Nasza Niepodległa, wydany z okazji 90. rocznicy odzyskania niepodległości Polski, na który nagrała własną interpretację piosenki „Biały krzyż”. Utwór wykonała też podczas koncertu z okazji rocznicy, zorganizowanym 11 listopada przez Telewizję Polską w stołecznym Teatrze Wielkim – Operze Narodowej. Jednocześnie współprowadziła trzecią edycję programu TVP1 Gwiazdy tańczą na lodzie, do którego wcześniej dwukrotnie była zapraszana w charakterze uczestniczki, jednak za każdym razem odmawiała. Jej potyczki słowne z jurorką programu, Dodą, były szeroko komentowane w ogólnopolskiej prasie. W grudniu wystąpiła na bydgoskim Starym Rynku w koncercie wieńczącym akcję charytatywną „I ty możesz zostać świętym Mikołajem”. W marcu 2009 wydała dziesiąty w karierze album studyjny pt. To mój czas. Materiał promowała singlem „Tango”, który wykonała w koncercie „Premier” podczas 46. KFPP w Opolu, a także singlami: „Proszę cię – skłam”, „Tylko ty znasz te zaklęcia”, „To mój czas” i „Kim tu jestem”, do których zrealizowała teledyski. W ramach promocji płyty, jako pierwsza artystka polskiej estrady, zagrała koncert promocyjny, który był transmitowany na żywo przez Internet. Również w marcu wydała koncertowy album DVD pt. Alkimja, będący zapisem koncertu zagranego w 2001 w ramach Festiwalu Czterech Kultur w Łodzi. Wiosną była gościnnie jurorką w jednym z odcinków programu Polsatu Jak oni śpiewają, za to latem prowadziła autorski program o fotografii W obiektywie Justyny Steczkowskiej, emitowany na Polsat Café. W listopadzie wydała teledysk do utworu „Głodna miłość”, który nagrała z Pawłem Małaszyńskim na potrzeby akcji charytatywnej Fundacji TVN „Nie jesteś sam”. W kwietniu 2010 wraz z innymi wykonawcami zaśpiewała przebój Czesława Niemena „Dziwny jest ten świat” na koncercie galowym Fryderyk 2010. Artyści w hołdzie ofiarom katastrofy lotniczej w Smoleńsku. W maju poinformowała o zakończeniu pięcioletniej współpracy z dotychczasowym menedżerem, Krzysztofem Wasitą. Latem wystąpiła na Przystanku Woodstock. W listopadzie ponownie wystąpiła jako jurorka w jednym z odcinków programu Szansa na sukces. W grudniu wystąpiła podczas koncertu sylwestrowego Imperium gwiazd organizowanego przez TVP2 we Wrocławiu. Lata 2011–2020 W lutym 2011 wydała album pt. Mezalianse, nagrany wspólnie z Maciejem Maleńczukiem, na którym znalazły się ich interpretacje utworów Kabaretu Starszych Panów. W tym czasie wzięła udział również w nagraniu charytatywnego singla „Anioły niebios wstrzymajcie czas”. W marcu wystąpiła z piosenkami Ewy Demarczyk na gali Anioły w kolorze podczas 32. Przeglądu Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu, a także zaśpiewała podczas koncertu „Jednego serca” organizowanym przez TVP2 ku pamięci ofiar katastrofy smoleńskiej z 10 kwietnia 2010. W kwietniu wystąpiła w koncercie Noc Miliona Żurawi. Polscy artyści dla Japonii, dedykowanym ofiarom trzęsienia ziemi i tsunami w Japonii, a także pojawiła się ponownie jako jurorka w Szansie na sukces. Zaangażowała się również w projekt Agnieszki Szczepanik Szopka, poświęcony twórczości Fryderyka Chopina, występując w maju w koncercie promocyjnym w Och-Teatrze oraz nagrywając album studyjny pt. Ale szopka w duecie z Urszulą Dudziak. W maju zasiadła w polskiej komisji jurorskiej podczas 56. Konkursu Piosenki Eurowizji. W czerwcu wystąpiła podczas 48. KFPP w Opolu, śpiewając utwór „Karuzela z madonnami” w koncercie pamięci Ewy Demarczyk. W grudniu premierę miał album dedykowany Grzegorzowi Ciechowskiemu pt. ...to też Ciechowski, na którym znalazł się m.in. utwór „Za dużo wiesz” w wykonaniu Steczkowskiej. W marcu 2012 wystąpiła w spektaklu Grzegorza Miecugowa Trójka do potęgi, który został wystawiony w warszawskim Teatrze Syrena z okazji 50-lecia istnienia radiowej Trójki. W kwietniu zaprezentowała dwupłytowe wydawnictwo pt. XV, na którym zawarła swoje największe przeboje w odświeżonych aranżacjach. Album promowała teledyskami do piosenek: „Skłam”, „Wrogu mój” i „Kryminalna miłość”, a także do premierowego utworu „Sanktuarium”. W ramach promocji planowała wyruszyć w ogólnopolską trasę koncertową, która jednak nie doszła do skutku z powodu choroby nowotworowej jej męża. Za album otrzymała „Różę Gali” w kategorii „muzyka”. Poza tym poprowadziła kolejny program o fotografii dla Polsat Café – Ach, co to był za ślub. W listopadzie wystąpiła na gali z okazji 50-lecia istnienia radiowej Trójki. W lutym 2013 premierę miał film Macieja Michalskiego Kanadyjskie sukienki, w którym zagrała rolę Bożenki. Ogłoszono także, że poprowadzi swój trzeci program o fotografii dla Polsat Café – Fotorodzinka. W kwietniu wystąpiła premierowo w spektaklu Śpiewnik Pana W., podczas którego zaśpiewała utwory Jerzego Wasowskiego z tekstami Jeremiego Przybory. Wiosną była także trenerką w drugiej edycji programu TVP2 The Voice of Poland. W maju wydała album pt. Puchowe kołysanki 2. W listopadzie wystąpiła na gali z okazji 10-lecia istnienia dziennika „Fakt”, a w grudniu zaśpiewała na plenerowym koncercie Disco Sylwester z Dwójką organizowanym przez TVP2 we Wrocławiu. W 2014 świętowała 20-lecie pracy artystycznej. Wiosną ponownie została trenerką w The Voice of Poland, tym razem w czwartej edycji programu, tę funkcję pełniła również w jesiennej, piątej odsłonie widowiska. W kwietniu zaśpiewała gościnnie utwór „Abba Ojcze” z Plácido Domingo podczas jego koncertu odbywającego się w ramach Międzynarodowych Targów Poznańskich, a także wydała teledysk do singla „Terra”, zwiastującego jej kolejny album studyjny. Również w 2014 poprowadziła program Pełna chata dla Polsat Café. W czerwcu wystąpiła podczas 51. KFPP w Opolu. W lipcu wystąpiła z koncertem podczas 4. edycji festiwalu Rzeszowskie Święto Wokalne i zaśpiewała w koncercie Lato Zet i Dwójki w Zielonej Górze. W sierpniu zagrała koncert jubileuszowy podczas Polsat Sopot Festival 2014, na którym wykonała największe przeboje oraz odebrała Bursztynowego Słowika. 29 października zaprezentowała teledysk do piosenki „Kochankowie syreny”, która znalazła się na jej kolejnym albumie pt. Anima. Również w 2014 wyruszyła w ogólnopolską trasę koncertową Magia trwa, obejmującą występy w największych teatrach i filharmoniach, a także wystąpiła w koncercie Grzegorz Ciechowski: Spotkanie z Legendą, który został zarejestrowany i wydany w marcu 2015 w formie albumu koncertowego. Dzięki sukcesowi trasy Magia trwa, w 2015 wyruszyła w kolejną, tym razem zatytułowaną Nie jestem, tym kim byłam. W maju zagrała materiał z płyty Anima podczas koncertu w Muzycznym Studiu Polskiego Radia im. Agnieszki Osieckiej, a także udostępniła za darmo w wersji cyfrowej kolejny album studyjny pt. All Is One, który wydała pod pseudonimem Maria Magdalena. W czerwcu wystąpiła na 52. KFPP w Opolu, podczas którego odebrała Superjedynkę za wygraną w kategorii „Super Artystka”. W październiku została uhonorowana Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, a także wydała album pt. I na co mi to było?, który nagrała w duecie z serbskim muzykiem Bobanem Markovicem. Płyta została utrzymana w klimacie cygańskim, a materiał wykonywany był przez nią podczas trasy koncertowej pt. Justyna Steczkowska & Orkiestra Cygańska, którą rozpoczęła w listopadzie 2015. W grudniu uświetniła występem plenerowy koncert Funtastyczny Kraków – Sylwester organizowany przez stację TVN. W lutym 2016 wyruszyła w jubileuszową trasę koncertową pt. Justyna Steczkowska Akustycznie. 5 czerwca wystąpiła w koncercie „Złote Opole” na 53. KFPP w Opolu, na którym zaśpiewała utwór „Dziewczyna Szamana”. W tym samym roku odcisnęła swoją dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach. Przez kolejne miesiące występowała w ramach objazdowej trasy Koncert Muzyki Filmowej. W sierpniu 2016 zagrała w Operze Leśnej urodzinowy koncert z José Carrerasem. W 2017 odbyła kolejne występy z orkiestrą cygańską, ponadto zagrała minitrasę z okazji 15-lecia od wydania płyty pt. Alkimja, a w grudniu wyruszyła w świąteczną trasę Kolędy i pastorałki. W styczniu 2018 występowała gościnnie na polskiej części światowej trasy koncertowej Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring in Concert, równocześnie grała też kolejne koncerty z orkiestrą cygańską. W październiku wraz z innymi wykonawcami wyruszyła w kolejną edycję trasy koncertowej Ciechowski – Spotkanie z Legendą, poświęconej twórczości Grzegorza Ciechowskiego, równolegle występowała również w trasach Tribute to... i drugiej serii Koncertów Muzyki Filmowej. W lutym 2019 wydała album pt. Maria Magdalena. All is One, który premierowo udostępniła w wersji cyfrowej w maju 2015. Materiał promowała podczas ogólnopolskiej trasy koncertowej. 27 lutego wystąpiła z piosenką „Wracam do domu” podczas koncertu „Artyści przeciw nienawiści” organizowanym w Łodzi, a jej występ podczas wydarzenia, poprzedzony pojednaniem z piosenkarką Dodą, był szeroko komentowany w ogólnopolskiej prasie. Latem odbyła kolejną serię koncertów Tribute to.... W lipcu podczas Międzynarodowego Festiwalu Młodych Talentów im. Anny German w Zielonej Górze emitowanego przez TVP2 złożyła hołd Korze, wykonując piosenkę grupy Maanam „Boskie Buenos”. W listopadzie premierę miała piosenka „Karp 2019”, którą nagrała z innymi artystami na potrzeby akcji charytatywnej „Święta bez granic”, a także film Filipa Zylbera Jak poślubić milionera, w którym zagrała Polę, partnerkę piłkarza Adama Cieślika (Michał Malinowski). W grudniu wystąpiła podczas świątecznych koncertów telewizyjnych: „Wielkie kolędowanie z Polsatem” i „Najpiękniejsze kolędy” przygotowanym przez TVN. Na początku 2020 zaprojektowała kolekcję ubrań dla dziewczynek „Anima by Justyna Steczkowska”. W maju wystąpiła podczas koncertu TVP2 Cała Polska śpiewa dla Jana Pawła II. We wrześniu wystąpiła podczas 57. KFPP w Opolu: podczas koncertu „Festiwal, festiwal!!! - złote opolskie przeboje” świętowała 25-lecie pracy artystycznej, z tej okazji zaśpiewała kompilację swoich największych przebojów, a podczas koncertu „Cisza jak ta” poświęconemu Romualdowi Lipko wykonała „Takie tango” z repertuaru Budki Suflera. 14 listopada wystąpiła jako gość muzyczny pierwszego finałowego odcinka jedenastej edycji programu TVP2 The Voice of Poland, wykonując premierowo singiel „Miej odwagę”, a dzień później na jej oficjalnym kanale w serwisie YouTube ukazał się zapis koncertu Leśny koncert, na którym wykonała piosenki z albumu Maria Magdalena. All is One. Od 2021 W kwietniu 2021 wykonała utwór Republiki „Moja krew” podczas wielkopostnego widowiska TVP2 Pasja 2021. 26 czerwca wystąpiła podczas koncertu „Najlepsi z Najlepszych” na Polsat SuperHit Festiwal 2021, śpiewając utwory „Dziewczyna Szamana” i „Oczy Czarne”. 10 lipca gościła na 27. Międzynarodowym Festiwalu Muzycznym im. Krystyny Jamroz w Busku-Zdroju. 30 lipca ukazał się utwór Marzeny Ryt „Kolorado” nagrany z gościnnym udziałem Steczkowskiej. 1 września wystąpiła na koncercie TVP1 z okazji 82. rocznicy wybuchu II wojny światowej 7 x Westerplatte. 3 września oddała hołd Ewie Demarczyk, wykonując jej przebój „Grand Valse Brillante” podczas koncertu „Od Opola do Opola: Największe Gwiazdy! Legendarne Przeboje!” na LVIII KFPP w Opolu. Jesienią powróciła w charakterze trenerki w dwunastej edycji programu The Voice of Poland. 3 października w Poznaniu zainaugurowała jubileuszową trasę koncertową, która trwała do grudnia 2022. 29 października wydała singiel „Nie poddawaj się” nagrany z Marcinem Maciejczakiem. 1 listopada Polsat wyemitował koncert „Ocalić od zapomnienia”, podczas którego jednym z wykonawców była Steczkowska. 26 listopada wydała nową interpretację singla „Dziewczyna Szamana”, nagraną we współpracy z Leszkiem Możdzerem. 6 grudnia TVP1 i TVP2 wyemitowały charytatywny „Koncert mikołajkowy. Gwiazdy dzieciom”, podczas którego jednym z wykonawców była Steczkowska. 13 grudnia wystąpiła na koncercie TVP1 „Po co nam wolność” z okazji 40. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego. 8 stycznia 2022 wystąpiła na Gali Mistrzów Sportu emitowanej przez Polsat. 27 stycznia wydała singel „Uciekinierzy”, który nagrała w duecie z Arkiem Kłusowskim. 10 lutego wydała singel „Nie mój sen” nagrany w duecie z Luną. 18 lutego wydała singel „Szamanka”, a dzień później wystąpiła jako muzyczny gość specjalny w widowisku TVP Tu bije serce Europy! Wybieramy hit na Eurowizję!; zaprezentowała swój utwór „Sama”, a także wykonała eurowizyjny utwór Conchity Wurst „Rise Like a Phoenix”. 25 lutego został wydany jej album Szamanka. Tego samego dnia miał premierę singel „Między nami” nagrany w duecie z Beatą Kozidrak. 27 lutego wystąpiła w koncercie TVP „Solidarni z Ukrainą”. 3 maja wydała singel „Now”, który skomponował dla niej syn Leon Myszkowski z Michałem Harasimiukiem. 21 maja zaśpiewała „Znak pokoju” w duecie z Dodą w jubileuszowym koncercie z okazji 20-lecia kariery artystycznej Dody podczas Polsat SuperHit Festiwal w Sopocie. 29 maja wystąpiła z synami podczas koncertu „Fundacja Polsat - Jesteśmy dla Dzieci”. W czerwcu wzięła udział w 59. KFPP w Opolu: 17 czerwca wystąpiła podczas koncertu „Od Opola do Opola: Największe Gwiazdy! Legendarne Przeboje!”, a dzień później świętowała 50. urodziny oraz 25-lecie pracy artystycznej podczas koncertu jubileuszowego „Dziewczyna szamana”, zaprezentowała wówczas premierowo singel „D.N.A”. 16 lipca wystąpiła podczas finału konkursu Mister Supranational transmitowanego przez Polsat, a dzień później – na 25. festiwalu piosenki i kultury Romów emitowanym przez TVP. Jesienią występowała w charakterze trenerki w 13. edycji programu The Voice of Poland. 8 września wraz z Walt Disney Records wydała soundtrack „Milion gwiazd na niebie lśni” do filmu Pinokio, którego premiera odbyła się na platformie Disney+. 27 października wystąpiła na gali French Touch emitowanej przez TVP. 10 listopada wydała singiel „Poza ramą”. 31 grudnia zaśpiewała na plenerowym koncercie Sylwester Marzeń organizowanym przez TVP2 w Zakopanem. W styczniu 2023 wyruszyła w trasę koncertową z utworami Ewy Demarczyk. W kwietniu telewizja Polsat wyemitowała koncert „100 lat Disneya”, w którym wystąpiła. W maju wystąpiła w widowisku muzycznym TVP1 „Nie ma jak u mamy”. W czerwcu wzięła udział w 60. KFPP w Opolu; wystąpiła podczas koncertów „Czas ołowiu” i „Ale to już było. Jest. I będzie”. W lipcu wystąpiła na gali zamknięcia Igrzysk Europejskich w Krakowie. Jesienią była trenerką w czternastej edycji programu TVP2 The Voice of Poland. Charakterystyka muzyczna i inspiracje Uchodzi za jedną z najbardziej wyrazistych wokalistek rodzimego popu. Znana z szerokiej skali głosu, wyliczonej na cztery oktawy. Jej możliwości wokalne uważa się za „spektakularne”. Twórczość i występy sceniczne często wzbogaca wokalizami. W początkowych latach kariery występowała w zespołach grających muzykę rockową i jazzową. W pierwszym okresie działalności solowej wykonywała muzykę popową z elementami rockowymi. Następnie zaczęła sięgać po brzmienia muzyki świata: na albumie Alkimja umieściła materiał inspirowany muzyką żydowską wykonywała też piosenki w stylistyce bałkańskiej, do której powróciła przy okazji nagrywania płyty I na co nam to było?, inspirowanej muzyką cygańską. Równolegle wykonywała też piosenki w stylu smooth jazz, a także zainteresowała się muzyką filmową i nagrywała utwory we współpracy z orkiestrą. Na płycie XV po raz pierwszy umieściła utwory w stylistyce trip hopu. Powróciła do niej przy albumach Anima i Maria Magdalena. All Is Love, na której dodatkowo umieściła brzmienia elektroniczne. W 2022 wydała utwory w stylistyce tanecznej. Wizerunek W 2008 została uznana jedną z najseksowniejszych Polek w badaniu zleconym przez magazyn „Wprost” oraz była nominowana do tytułu Viva! Najpiękniejsi. Wystąpiła w wielu sesjach zdjęciowych, które publikowane były na okładkach lub łamach czasopism: „Playboy” (1997), „Viva!” (kilkukrotnie od 2000), „Gala” (2012–2015), „Elle” (2012), „Grazia” (2014). Była jedną z bohaterek książki pt. „Karuzela z madonnami, czyli 57 bardzo zakręconych kobiet” (2003), w której ukazał się wywiad przeprowadzony z nią przez Tomasza Raczka. Była jedną ze 100 najcenniejszych gwiazd polskiego show-biznesu według danych magazynu „Forbes Polska”; jej wizerunek został wyceniony przez reklamodawców na 316 tys. zł w 2008 (66. miejsce), 366,5 tys. zł w 2010 (62. miejsce), 354 tys. w 2012 (65. miejsce) i ponad 245 tys. w 2014 (60. miejsce), była notowana także na 77. miejscu w 2007, 84. miejscu w 2009 i 100. miejscu w 2011. Wystąpiła w telewizyjnej kampanii reklamowej Radia Zet (2008) i kampanii „Razem ’89” (2009), promującej obchody 20-lecia III RP, poza tym ambasadorką producenta rajstop Gatta (2000–2007, od 2015), marki odzieżowej Snake Milano (2009), przedsiębiorstwa spożywczego Mokate (2011), marki Panasonic (2019) i herbaty Loyd (2021). Działalność charytatywna i społeczna We wrześniu 2004 wystąpiła w koncercie inaugurującym akcję społeczną „Sprzątanie świata”. W 2005 zaangażowała się w kampanię społeczno-wizerunkową pod hasłem „Ściągaj legalnie”, zwracającą uwagę na problem z piractwem muzycznym. W 2009 wystąpiła w kampanii promującej akcję społeczną „Godzina dla Ziemi”. W styczniu 2005 wzięła udział w nagraniach charytatywnego singla „Pokonamy fale”, który powstał z myślą o ofiarach trzęsienia ziemi na Oceanie Indyjskim, a w lutym wystąpiła na koncercie charytatywnym Pokonamy fale, podczas którego zebrano pieniądze na rzecz programu Adopcja na odległość wspierającego ofiary tragedii. W sierpniu 2007 wystąpiła w koncercie charytatywnym „Nadzieja to my”, organizowanym na placu Biegańskiego w Częstochowie przez TVP1 i dedykowanym osobom poszkodowanym przez skutki wichur, które dotknęły okolice Częstochowy i Lublina, a także ofiarom katastrofy autokaru w Vizille we Francji. W 2009 zagrała podczas koncertu promującego akcję „Podziel się posiłkiem”. W 2011 wzięła udział w nagraniu charytatywnej piosenki „Anioły niebios wstrzymajcie czas” na potrzeby akcji organizowanej przez fundację Anny Dymnej „Mimo wszystko”, a także wsparła akcję UNICEF „Inspired Gifts – Prezenty bez pudła”. W 2014 zagrała koncert Magia trwa, z którego część dochodu przekazała na Fundusz Dzieci Osieroconych. W 2015 zaangażowała się w akcję #niejesteśsam oraz nagrała w duecie z Arturem Andrusem utwór „Sny domowe, sny anielskie”, mający pomóc podopiecznym domu dziecka z Częstochowy. Kilkukrotnie wystąpiła w koncercie wieńczącym finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. W kwietniu 2020 zagrała internetowy koncert, podczas którego zachęcała do wpłacania datków na rzecz leczenia 4-letniego Gabrysia zmagającego się z zespołem wad wrodzonych. W 2023 wzięła udział z synem Leonem w charytatywnym odcinku teleturnieju TVN Milionerzy, nagrodę w wysokości 40 tys. zł przeznaczyli na rzecz Fundacji TVN. W 2009 przekazała prezenty na rzecz licytacji charytatywnej „Gwiazdy dla Zuzi” organizowanej przez magazyn „Party” i serwis Allegro.pl. W 2010 przekazała ponad 90 tys. zł, tj. zadośćuczynienie za wygrane procesy sądowe z tabloidem „Super Express”, na rzecz fundacji Anny Dymnej „Mimo wszystko”. W 2013 przekazała honorarium z udziału w sesji zdjęciowej dla magazynu „Gala” na rzecz Domu Dziecka „Ufność” w Częstochowie. W 2022 przekazała honorarium za występ w koncercie TVP „Solidarni z Ukrainą” na rzecz Caritas Ukraina. W 2013 za działalność charytatywną otrzymała Bursztynową Różę, nagrodę przyznawaną przez Fundację RC. Procesy sądowe Na przełomie 2002 i 2003 wytoczyła proces Sylwestrowi Latkowskiemu i producentom filmu Nakręceni, czyli szołbiznes po polsku, oskarżając twórców o bezprawne wykorzystanie jej wizerunku i naruszenie dóbr osobistych. W 2009 pozwała dziennik „Super Express” za naruszenie dóbr osobistych poprzez opublikowanie na swych łamach jej nagich zdjęć z prywatnego wyjazdu wakacyjnego. W 2010 wygrała proces przeciwko wydawcy tabloidu, Grupie ZPR Media. W 2020 wydawca gazety opublikował kolejne przeprosiny, dotyczące 12 tekstów na łamach tabloidu i 19 tekstów na łamach strony internetowej, w których miał „rażąco naruszyć prawo Justyny Steczkowskiej do prywatności i wizerunku”. W 2019 portal plotkarski Pudelek.pl opublikował przeprosiny w rezultacie przegranego procesu sądowego wytoczonego przez Steczkowską. Życie prywatne W młodości była związana z Pawłem Fortuną. W 2000 poślubiła architekta i modela Macieja Myszkowskiego, z którym ma troje dzieci: Leona (ur. 2000), Stanisława (ur. 2005) i Helenę (ur. 2013). 27 kwietnia 2017 poinformowali, że pozostają w separacji, jednak z czasem zażegnali kryzys w małżeństwie. Dyskografia Dziewczyna Szamana (1996) Naga (1997) Na koniec świata (1999) Dzień i Noc (2000) Mów do mnie jeszcze (2001) Alkimja (2002) Femme Fatale (2004) Daj mi chwilę (2007) Puchowe kołysanki (2008) To mój czas (2009) Mezalianse (2011) XV (2012) Puchowe kołysanki 2 (2013) Anima (2014) I na co mi to było? (2015) Maria Magdalena. All is One (2019) Szamanka (2022) Trasy koncertowe 1999: Pożegnanie jesieni (z Tomaszem Stańką) 2014: Magia trwa 2015: Nie jestem tym, kim byłam 2015–2017: Justyna Steczkowska & Orkiestra Cygańska 2016: Maria Magdalena od 2016: Koncert Muzyki Filmowej 2016: Koncerty akustyczne 2017: Alkimja 2017: Kolędy i pastorałki od 2018: Tribute to... 2018: Grzegorz Ciechowski – Spotkanie z Legendą 2019: Maria Magdalena. All Is One Tour 2021–2022: 25 lat od 2023: Steczkowska/Demarczyk & Royal Symphony Orchestra Filmografia Filmy 1997: Justyna – bohaterka filmu 1998: Billboard jako Anita, pracownica agencji 1999: Na koniec świata jako Teresa 2012: Kanadyjskie sukienki jako Bożenka 2019: Jak poślubić milionera jako Pola Seriale 1997: Zaklęta (odc. 2) 2006: Niania jako ona sama (odc. 28) Teatr 2001: Sen nocy letniej Leszka Możdżera (reż. Wojciech Kościelniak) jako Hipolita/Tytania – Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej w Gdyni 2005: Przez tę ziemię przeszedł Pan Jana Kantego Pawluśkiewicza (reż. Jerzy Fedorowicz) 2006: Pasja Pawła Łukowca (reż. Elżbieta Szuflik-Pańtak, Grzegorz Pańtak) jako Maria Magdalena – Kielecki Teatr Tańca 2012: Trójka do potęgi Grzegorza Miecugowa (reż. Wojciech Malajkat) – Teatr Syrena 2013: Śpiewnik Pana W. Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego (reż. Krzysztof Jaślar) – Teatr Syrena Teatr Telewizji 1997: Księga raju jako Perełe Wariatka 1997: Ludzie ognia jako Wiesztyca Nagrody i wyróżnienia Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Justyny Steczkowskiej Laureaci Fryderyków Ludzie urodzeni w Rzeszowie Ludzie związani ze Stalową Wolą Polskie wokalistki popowe Polacy pochodzenia tatarskiego Reprezentanci Polski w Konkursie Piosenki Eurowizji Uczestnicy Szansy na sukces Zdobywcy platynowych płyt Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi Odznaczeni Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Urodzeni w 1972 Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Osobowości telewizyjne związane z TVP

1104344

https://pl.wikipedia.org/wiki/Albert%20Sosnowski

Albert Sosnowski

Albert Dariusz Sosnowski (ur. 7 marca 1979 w Warszawie) – polski bokser wagi ciężkiej. Były mistrz świata organizacji WBF (2006-2007), mistrz Europy EBU (2009–2010), były pretendent do tytułu mistrza świata organizacji WBC. Kariera bokserska Swoją pierwszą zawodową walkę stoczył 22 lipca 1998, gdy wygrał w 1. rundzie przez TKO z czeskim bokserem Janem Drobeną. Następnie w 18 pojedynkach z rzędu nie poniósł porażki. 17 marca 2001 otrzymał szansę walki o tytuł młodzieżowego mistrza świata federacji WBC z Kanadyjczykiem Arthurem Cookiem. W 9. rundzie Sosnowski został znokautowany, doznając pierwszej porażki w zawodowej karierze. 4 listopada 2006 zdobył tytuł mistrza świata w organizacji WBF, pokonując przez decyzję większości reprezentanta RPA Lawrence'a Tauasę. 8 czerwca 2007 stoczył walkę z zawodowym mistrzem Francji w wadze ciężkiej, Steve'em Hereliusem. Wygrał w 9. rundzie przez TKO. 14 września 2007 Sosnowski obronił tytuł WBF w walce z Argentyńczykiem Manuelem Alberto Puchetą, wygrywając w 2. rundzie przez nokaut. Drugiej porażki Sosnowski doznał 6 sierpnia 2008, gdy przegrał przez jednogłośną decyzję sędziów z Amerykaninem Zurim Lawrence'em. 8 listopada 2008 niespodziewanie pokonał byłego pretendenta do tytułu Mistrza Świata federacji WBC Danny'ego Williamsa, zwyciężając w 8. rundzie przez techniczny nokaut. 4 kwietnia 2009 na gali w Düsseldorfie Sosnowski zremisował z Francesco Pianetą, który bronił tytułu mistrza Unii Europejskiej EBU. 18 grudnia 2009 na gali w Londynie pokonał przez jednogłośną decyzję Włocha Paolo Vidoza, zdobywając wakujący pas zawodowego mistrza Europy EBU. Zrezygnował jednak z niego, aby walczyć o mistrzostwo świata WBC z Witalijem Kliczko. Do walki tej doszło 29 maja 2010 w Veltins-Arena. W przygotowaniach do niej Sosnowski współpracował z nowym trenerem, Fiodorem Łapinem. Sosnowski przegrał w 10. rundzie przez nokaut Swoją jubileuszową, pięćdziesiątą walkę Sosnowski stoczył 25 września 2010, gdy pokonał przez nokaut w 1. rundzie Anglika Paula Butlina. 4 grudnia 2010 miał zmierzyć się w Schwerinie z Aleksandrem Dimitrenko o mistrzostwo Europy EBU. Walka została jednak odwołana, gdyż tuż przed nią Ukrainiec zasłabł w szatni i został odwieziony do szpitala. Do walki tej doszło 26 marca 2011 w Hamburgu. Sosnowski przegrał w 12. rundzie przez nokaut. 9 listopada 2011 podczas gali w dzielnicy Londynu Bethnal Green niespodziewanie zremisował w walce z reprezentantem Zimbabwe Hastingsem Rasanim, który do tej pory w swojej karierze poniósł 61 porażek. 20 czerwca 2012 Sosnowski wystąpił w brytyjskim turnieju Prizefighter. W ćwierćfinale pokonał niejednogłośnie na punkty Maurice'a Harrisa, stosunkiem 29:28, 29:28 i 28:29. Pojedynek półfinałowy stoczył z Kevinem Johnsonem, w który po dość kontrowersyjnym werdykcie przegrał niejednogłośnie na punkty (29:28, 27:30 i 28:29), odpadając tym samym z dalszej rywalizacji. 23 lutego 2013 Albert Sosnowski po raz drugi wziął udział w brytyjskim turnieju Prizefighter. W ćwierćfinale przegrał z Martinem Roganem, przez techniczny nokaut w 3. rundzie i odpadł z dalszej rywalizacji, którą wygrał Audley Harrison. 26 kwiernia 2014, Albert Sosnowski stoczył pierwszą walkę w Polsce, od ponad 12 lat. W pojedynku zakontraktowanym na 6 rund, zwyciężył przez techniczny nokaut, w pierwszym starciu, z Włodzimierzem Letrem. 1 czerwca 2014 na gali Wojak Boxing Night w Lublinie, Sosnowski przegrał przez techniczny nokaut w 7. rundzie z Marcinem Rekowskim. 18 marca 2016 na gali Friday Boxing Night w Żyrardowie wygrał przez techniczny nokaut w 2. rundzie z Węgrem Andrasem Csomorem. 9 września 2017 w Radomiu przegrał przez nokaut w pierwszej rundzie z Łukaszem Różańskim (6-0, 5 KO). Po walce ogłosił zakończenie sportowej kariery. W czerwcu 2021 roku wystąpił w charytatywnej gali bokserskiej Collins Charity Fight Night, na której to pokonał na punkty w walce pokazowej Przemysława Saletę. 2 października 2023 federacja Clout MMA organizująca gale typu freak show fight ogłosiła walkę Sosnowskiego z Remigiuszem Gruchałą, która odbyła się 28 października 2023 w płockiej Orlen Arenie. Starcie to wyjątkowo zaplanowano nie w ringu a oktagonie oraz zamiast rękawic bokserskich zawodnicy zawalczyli w rękawicach do MMA. Walka zakończyła się zwycięstwem Alberta Sosnowskiego przez TKO w drugiej rundzie. Lista walk w boksie Zawodowe walki stoczone na ringu Walka pokazowa Walka w oktagonie Inna działalność sportowa W przeszłości trenował kick-boxing, od 2013 trenował również mieszane sztuki walki. Jest instruktorem boksu w Legii. Media i kultura masowa W 2008 uczestniczył w programie reality show Big Brother VIP nadawanym przez stację TV4. W latach 2007–2008 wraz z Agnieszką Rylik prowadził emitowany na antenie TVN Turbo program Kuchnia boksu. W marcu 2010 nawiązał współpracę ze spółką Mango Media, w ramach której na łamach stacji telewizyjnej Mango 24 promował sprzęt fitness. W 2008 ukazał się teledysk „Poczekalnia dusz” raperów Sokoła i Pono z gościnnym udziałem Sosnowskiego, Rafała Maseraka oraz Grażyny Wolszczak. W kwietniu 2010 pojawił się w wideoklipie do utworu „I żeby było normalnie” promującego album Prosto Mixtape 600V, w który wykonywali raperzy: Felipe, VNM, Jędker, Pezet, Sokół, Numer Raz, Eldo, Brahu. W teledysku, prócz Sosnowskiego, gościnnie wystąpili także bokserzy Krzysztof Włodarczyk oraz Michał Jabłoński. W październiku 2010 opublikowano utwór wykonywany wspólnie przez rapera Pono i Sosnowskiego, zatytułowany „Żelazna Wola”. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Ludzie urodzeni w Warszawie Osobowości telewizyjne związane z TVP Polscy bokserzy Polscy trenerzy bokserscy Trenerzy bokserów Legii Warszawa Uczestnicy polskiej edycji Big Brothera Zawodowi bokserzy wagi ciężkiej Urodzeni w 1979

37645

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zieloni%20%28Polska%29

Zieloni (Polska)

Zieloni – polska centrolewicowa partia polityczna o programie proekologicznym z naciskiem na prawa człowieka, sprawiedliwość społeczną oraz zrównoważony rozwój. Powstała na kongresie założycielskim w dniach 6–7 września 2003. Zarejestrowana sądownie 23 lutego 2004. Do kongresu, który odbył się w dniach 2–3 marca 2013, partia nosiła nazwę Zieloni 2004 (pozostała ona zastrzeżoną nazwą historyczną), a następnie do 26 listopada 2022 nazwę Partia Zieloni. Historia Założycielami Zielonych były osoby wywodzące się z różnych środowisk, zwłaszcza organizacji pozarządowych: ekologicznych, feministycznych, a także działających na rzecz praw człowieka oraz równouprawnienia mniejszości światopoglądowych, seksualnych, narodowych i innych. Większość z nich tworzyła „Grupę Referendalną Zieloni”, działającą w kampanii referendalnej na rzecz przystąpienia Polski do Unii Europejskiej wiosną 2003. Rok 2004 w nazwie Zielonych wiązał się z członkostwem Polski w UE od 1 maja 2004. Partia należy do Europejskiej Partii Zielonych – ogólnoeuropejskiej partii politycznej powołanej 22 lutego 2004 w Rzymie. Zieloni ściśle współpracują z grupą Zieloni – Wolny Sojusz Europejski w Parlamencie Europejskim, której deputowani m.in. protestowali przeciwko budowie rządowego wariantu obwodnicy Augustowa przez dolinę Rospudy oraz doprowadzili do debat i przyjęcia rezolucji Parlamentu Europejskiego na temat homofobii w Polsce i całej Europie (ostatnia 26 kwietnia 2007). W maju 2016 Zieloni dołączyli do koalicji Wolność Równość Demokracja, powstałej pod patronatem Komitetu Obrony Demokracji. Pół roku później zawiesili jednak współpracę w jej ramach. Partia angażowała się także na rzecz zwiększenia legalności aborcji oraz poparła tzw. czarny protest. W lipcu 2017 została sygnatariuszem obywatelskiego projektu ustawy „Ratujmy Kobiety 2017”. Udział w wyborach Wybory do Parlamentu Europejskiego w 2004 Pod hasłem „Do Unii po zmiany!” partia startowała w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2004. Zarejestrowała listy w 3 z 13 okręgów wyborczych. Uzyskała 16 288 głosów, co dało jej 0,27% poparcia w skali kraju i 17. miejsce spośród 21 komitetów. Wybory parlamentarne w 2005 31 maja 2005 Zieloni zawarli porozumienie z Socjaldemokracją Polską i Unią Pracy o wspólnym starcie w wyborach parlamentarnych w 2005 (pod szyldem SDPL). Poparli również Marka Borowskiego w wyborach prezydenckich. Lista SDPL zdobyła 459 380 głosów (3,89% poparcia w skali kraju), z czego sami Zieloni uzyskali 19 644 głosów, co dało 0,17% poparcia w skali kraju (partia przyjęła regułę wystawienia po jednej osobie w okręgu wyborczym). Jedynkami Zielonych w tych wyborach byli ich współprzewodniczący: Magdalena Mosiewicz w okręgu podwarszawskim, w którym uzyskała 2506 głosów, oraz Dariusz Szwed w okręgu olsztyńskim, w którym uzyskał 1223 głosy. Wybory samorządowe w 2006 Lokalne struktury Zielonych samodzielnie decydowały o formule startu w wyborach samorządowych w 2006 (m.in. dlatego władze krajowe partii odrzuciły zaproszenie do tworzącego się bloku Lewicy i Demokratów). Samodzielna lista Zielonych w Warszawie uzyskała 11 210 głosów (1,68%) i 7. miejsce na 14. Niecały 1% poparcia uzyskały we Wrocławiu i Gdańsku współtworzone przez Zielonych z Młodymi Socjalistami komitety lokalne. W innych miastach osoby związane z partią kandydowały z list lokalnych (głównie niepartyjnych) albo koalicji Lewica i Demokraci. Wybory parlamentarne w 2007 W wyborach parlamentarnych w 2007 partia wystawiła czworo kandydatów do Senatu, rejestrując jednego z nich. Monika Paca uzyskała w okręgu katowickim 21 336 głosów (4,5% spośród głosujących), zajmując 8. miejsce spośród 10 kandydatów. Wybory do Parlamentu Europejskiego w 2009 1 lutego 2009 Zieloni wraz z Socjaldemokracją Polską i Partią Demokratyczną – demokraci.pl powołali koalicję Porozumienie dla Przyszłości, która przed wyborami do Parlamentu Europejskiego 13 marca 2009 zarejestrowała Koalicyjny Komitet Wyborczy Porozumienie dla Przyszłości – CentroLewica. KW PdP-CentroLewica zdobył 179 602 głosy (2,44% w skali kraju), w tym 26 002 głosy oddane na kandydatów Zielonych (0,35% w skali kraju). Jedynkami Zielonych w tych wyborach byli ich przewodniczący: Dariusz Szwed otwierający listę w okręgu gdańskim, w którym uzyskał 1758 głosów oraz popierana przez Zielonych Magdalena Środa startująca z pierwszej pozycji w okręgu łódzkim, w którym uzyskała 10 798 głosów. Wybory prezydenckie w 2010 W wyborach prezydenckich w 2010 Zieloni poparli Grzegorza Napieralskiego w oparciu o analizę programów najważniejszych kandydatów. Kandydat SLD uzyskał w rankingu Zielonego Indeksu najwyższy wynik: 78 w skali od –200 do +200 punktów. W drugiej turze członkowie partii zachęcali do głosowania, ale nie poparli żadnego z kandydatów, wskazując na ich konserwatyzm światopoglądowy i neoliberalizm gospodarczy. Wybory samorządowe w 2010 Przed wyborami samorządowymi w 2010 Zieloni podpisali porozumienie z SLD, Partią Kobiet, Unią Pracy i OPZZ. Zieloni startowali z list SLD m.in. w Warszawie i na Śląsku. W niektórych innych miastach, np. Bydgoszczy i Lublinie, Zieloni wystartowali w ramach innych list lewicowych. W wyniku wyborów Zieloni zdobyli pierwsze mandaty w samorządzie: 2 w sejmikach wojewódzkich (Małgorzata Tkacz-Janik w śląskim i Ewa Koś w zachodniopomorskim) oraz 3 w radach miast i gmin (Krystian Legierski w Warszawie, Beata Kubica w Opolu i Sebastian Kotlarz w Kątach Wrocławskich). Wybory parlamentarne w 2011 W wyborach parlamentarnych w 2011 przedstawiciele partii ponownie znaleźli się na listach Sojuszu Lewicy Demokratycznej, jednak nie uzyskali żadnego mandatu w Sejmie. Sami kandydaci Zielonych uzyskali 23 421 głosów, co dało 0,16% poparcia w skali kraju. Jedyną jedynką Zielonych był ich przewodniczący Dariusz Szwed otwierający listę w okręgu chrzanowskim, w którym uzyskał 3842 głosy. Wybory do Parlamentu Europejskiego w 2014 W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 Zieloni utworzyli własny Komitet Wyborczy Partia Zieloni. Start z list komitetu Zielonych zapowiedzieli przedstawiciele Partii Kobiet, Polskiej Partii Socjalistycznej i Młodych Socjalistów. Komitet zarejestrował listy w pięciu okręgach. Komitet Zielonych uzyskał w wyborach 22 481 głosów (0,32%), zajmując 10. miejsce (wyprzedzając m.in. komitet Demokracji Bezpośredniej, którego listy były zarejestrowane w sześciu okręgach). Wybory samorządowe w 2014 W wyborach samorządowych w 2014 Zieloni wystawili własne listy do rady miasta w Warszawie i Wrocławiu, w Warszawie wystawiając Joannę Erbel jako własną kandydatkę na prezydenta miasta, a we Wrocławiu popierając kandydata SLD. W Krakowie współtworzyli razem ze związkami zawodowymi i ruchami miejskimi komitet Kraków Przeciw Igrzyskom. W Opolu dotychczasowa radna Zielonych Beata Kubica (wybrana w 2010 z listy SLD) kandydowała do rady miasta z listy Mniejszości Niemieckiej. W województwie lubuskim Zieloni współtworzyli razem z Ruchem Sprawiedliwości Społecznej, związkami zawodowymi i ruchami obywatelskimi komitet Nowy Ład w wyborach do tamtejszego sejmiku. Zieloni wystawili również kilkunastu kandydatów w Jednomandatowych Okręgach Wyborczych w całej Polsce. W wyniku wyborów samodzielne listy Partii Zieloni w Warszawie otrzymały 2,55% głosów do rady miasta. Podobny wynik (2,48%) otrzymała kandydatka na prezydenta miasta Joanna Erbel. Wrocławskie listy Zielonych otrzymały 1,97% głosów do rady miasta. W Krakowie komitet Kraków Przeciw Igrzyskom, współtworzony przez Zielonych, otrzymał 6,7% głosów, co nie przełożyło się na mandaty (Tomasz Leśniak otrzymał poparcie 4,84% w wyborach na prezydenta miasta). Komitet Wyborczy Nowy Ład, współtworzony przez Zielonych, w wyborach do Sejmiku Województwa Lubuskiego otrzymał 0,62% poparcia (był to 10. wynik spośród 11 komitetów). Żaden kandydat Zielonych na radnego w JOW-ach nie uzyskał mandatu. Wybory prezydenckie w 2015 Kandydatką partii w wyborach prezydenckich w 2015 została ogłoszona posłanka Anna Grodzka, która jednak nie zebrała wymaganej liczby 100 tysięcy podpisów. Wybory parlamentarne w 2015 W wyborach parlamentarnych w 2015 partia wystartowała wraz z SLD, Twoim Ruchem, Unią Pracy i PPS w koalicji Zjednoczona Lewica, która nie zdobyła mandatów. Sami kandydaci Zielonych uzyskali 39 582 głosy, co dało 0,26% poparcia w skali kraju. Jedynkami Zielonych w tych wyborach byli ich przewodniczący: Małgorzata Tracz w okręgu wrocławskim, w którym uzyskała 14 542 głosy (10. wynik wśród wszystkich kandydatów koalicji) oraz Adam Ostolski w okręgu szczecińskim, w którym uzyskał 6444 głosy. Ze względu na przekroczenie przez Zjednoczoną Lewicę progu 6% tworzące ją partie otrzymały subwencję na działalność statutową (w proporcjach ustalonych w umowie koalicyjnej) – Zieloni otrzymali 2%, czyli ok. 125 tys. zł. Wybory samorządowe w 2018 W wyborach samorządowych w 2018 Zieloni po raz pierwszy wystawili listy wyborcze do sejmików, startując we wszystkich województwach (w 57 z 85 okręgów wyborczych). Ponadto partia wystartowała rad miejskich we Wrocławiu, Kłodzku, Szprotawie, Łodzi, Warszawie, Płocku, Radomiu, Gdańsku, Katowicach, Zabrzu, Poznaniu, Koninie, Koszalinie i Pyrzycach. Łącznie z ramienia komitetu Zielonych o mandaty ubiegało się 400 kandydatów – 204 kobiety i 196 mężczyzn (odpowiednio 51% i 49%). W wyborach do sejmików Zieloni uzyskali w skali kraju 177 828 głosów (1,15%), zajmując 10. miejsce. Nie zdobyli jednak żadnego mandatu. Najwyższe poparcie uzyskali w województwie lubuskim – 2,62% (w pozostałych województwach zdobyli poniżej 2% głosów). Najlepszy wynik partia uzyskała w gminie Ośno Lubuskie, w której na kandydatów z tej partii oddano 22,11% głosów w wyborach do sejmiku. Przewodnicząca partii Małgorzata Tracz kandydowała na prezydenta Wrocławia. Uzyskała 8. wynik (wśród 10 kandydatów) z liczbą 3487 głosów (1,35%). Wybory do Parlamentu Europejskiego w 2019 17 lutego 2019 Rada Krajowa partii zdecydowała o współtworzeniu Koalicji Europejskiej (wraz z PO, PSL, Nowoczesną i SLD) na wybory do Parlamentu Europejskiego. 26 maja na trzynastkę kandydatów Partii Zieloni startujących z list Koalicji Europejskiej (po jednym w każdym okręgu; znajdowali się na środkowych miejscach list) oddano łącznie 55 756 głosów (0,41% w skali kraju). Żaden z nich nie uzyskał mandatu. Wybory parlamentarne w 2019 30 lipca 2019 Rada Krajowa partii zdecydowała o współtworzeniu Koalicji Obywatelskiej wraz z PO, Nowoczesną i Inicjatywą Polską, a także m.in. samorządowcami w wyborach parlamentarnych w 2019. Liderem listy wyborczej z ramienia Zielonych był Tomasz Aniśko w okręgu lubuskim, natomiast na miejscach drugich znalazły się Małgorzata Tracz w okręgu wrocławskim oraz Miłosława Stępień w okręgu konińskim. Ogółem na listach Koalicji Obywatelskiej we wszystkich okręgach wyborczych znalazło się 44 kandydatów należących do Zielonych bądź przez nich popieranych. Kandydaci Zielonych w ramach KO uzyskali 107 523 głosy, co dało 0,58% poparcia w skali kraju. Troje z nich uzyskało mandaty w Sejmie: Małgorzata Tracz w okręgu wrocławskim (uzyskała 28 676 głosów), Tomasz Aniśko w okręgu lubuskim (uzyskał 23 870 głosów) i Urszula Zielińska w okręgu warszawskim (uzyskała 7536 głosów). Wybory prezydenckie w 2020 W wyborach prezydenckich w 2020 Zieloni, podobnie jak inne partie KO, poparli kandydaturę Małgorzaty Kidawy-Błońskiej z PO, a po nieodbyciu się w nich głosowania, w powtórzonych wyborach poparli kolejnego kandydata PO Rafała Trzaskowskiego. Wybory parlamentarne w 2023 W wyborach parlamentarnych w 2023 Zieloni ponownie współtworzyli KO wraz z PO, Nowoczesną i iPL; z list koalicji wystartowała także m.in. Agrounia. Zieloni wystawili na listach KO 29 kandydatów do Sejmu. Drugie miejsca na listach otrzymali współprzewodniczący partii – Przemysław Słowik w okręgu koszalińskim i posłanka Urszula Zielińska w okręgu warszawskim – a także posłanka Małgorzata Tracz w okręgu wrocławskim. O reelekcję nie ubiegał się poseł Tomasz Aniśko. Mandaty otrzymały posłanki ubiegające się o ponowny wybór – Urszula Zielińska, Klaudia Jachira i Małgorzata Tracz. Kongresy Zielonych Kongres założycielski, 6–7 września 2003, Warszawa Kongres przyjął „Zielony manifest”, będący podstawowym dokumentem programowym powstającej partii. I Kongres, 12–14 listopada 2004, Gdańsk II Kongres, 24–26 lutego 2006, Katowice III Kongres, 1–2 marca 2008, Warszawa Kongres przyjął poprawki do statutu, zastępując określenia „współprzewodniczący” i „współprzewodnicząca” ich krótszymi wersjami. Zieloni przyjęli również kilka stanowisk dotyczących polityki zagranicznej, m.in. w sprawie wycofania wojska z Iraku i Afganistanu oraz sprzeciwu wobec tarczy antyrakietowej. IV Kongres, 16–18 kwietnia 2010, Warszawa Kongres przyjął cztery uchwały programowe: w sprawie ordynacji wyborczej, priorytetów polityki społecznej, polityki zdrowotnej i polityki edukacyjnej. V Kongres (programowy), 2–3 września 2011, Warszawa Kongres przyjął pięć uchwał programowych, dotyczących: zielonej gospodarki, ochrony praw pracowniczych, polityki energetyczno-klimatycznej, świeckiego państwa i polityki kulturalnej. VI Kongres (sprawozdawczo-wyborczy), 2–4 grudnia 2011, Warszawa Kongres wybrał nowe władze partii. VII Kongres (sprawozdawczo-wyborczy), 2–3 marca 2013, Warszawa Kongres wybrał nowe władze partii, przyjął również dwie uchwały programowe, dotyczącą polityki europejskiej oraz polityki wspierania odnawialnych źródeł energii. Zmieniono też nazwę partii z „Zieloni 2004” na „Partia Zieloni”. VIII Kongres (sprawozdawczo-wyborczy), 12–13 lipca 2014, Warszawa Kongres ponownie wybrał Agnieszkę Grzybek i Adama Ostolskiego na przewodniczących partii, przyjął również uchwały dotyczące wyborów samorządowych, prezydenckich i parlamentarnych. IX Kongres (sprawozdawczo-wyborczy), 30–31 maja 2015, Warszawa Kongres dyskutował o sprawach programowych, wybrał także nowe władze partii. X Kongres (sprawozdawczo-wyborczy), 20–21 lutego 2016, Warszawa Kongres wybrał nowe władze partii i przyjął Zielony Manifest 2.0. XI Kongres (programowy), 30 września–1 października 2017, Warszawa Kongres przyjął program Zielone Przesłanie. XII Kongres (sprawozdawczo-wyborczy), 17–18 lutego 2018, Warszawa Kongres wybrał władze partii oraz zdecydował o samodzielnym starcie w wyborach do sejmików województw w wyborach w 2018, a także podjął uchwałę o potrzebie powołania szerokiej koalicji w wyborach do Europarlamentu (2019). XIII Kongres (sprawozdawczo-wyborczy), 18–19 stycznia 2020, Wrocław Kongres wybrał władze partii oraz podsumował udział partii w wyborach w latach 2018–2019. XIV Kongres, 14–15 sierpnia 2021, Łódź Kongres przyjął nowy statut partii. XV Kongres (sprawozdawczo-wyborczy), 15–16 stycznia 2022, Warszawa Kongres wybrał nowe władze partii i przyjął Zielony Plan Odbudowy. XVI Kongres (programowy), 26 listopada 2022, Warszawa Kongres przyjął filar programu Zielona Moc, dotyczący transformacji energetycznej. Zmieniono też nazwę partii z „Partia Zieloni” na „Zieloni” oraz powrócono do określania szefów partii „współprzewodniczącymi” (zamiast „przewodniczących”). Program polityczny Podobnie jak inne partie tego nurtu na świecie, Zieloni opierają swoje poglądy na czterech filarach: ekologizm, sprawiedliwość społeczna, demokracja oddolna oraz pacyfizm. Zgodnie z programem przyjętym na kongresie partii w 2017, jej działalność skupia się na poniższych postulatach: „Ochrona zasobów ziemi naszym obowiązkiem” Całkowite odchodzenie od pozyskiwania energii z ropy, węgla i innych paliw kopalnych oraz pozyskiwanie jej w przynajmniej 50% z odnawialnych źródeł energii do 2030 roku. Rezygnacja z planów budowy elektrowni jądrowych. Popieranie działań zmierzających do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych na świecie o co najmniej 40% do 2030 roku w porównaniu z poziomem z 1990 roku. Zwiększenie efektywności energetycznej o 45% do 2050 roku w celu zwalczania zanieczyszczenia powietrza, ubóstwa energetycznego oraz przeciwdziałania zmianom klimatu. Zakończenie produkcji i sprzedaży nowych pojazdów spalinowych do 2030 roku i zastąpienie ich pojazdami niespalinowymi. Stworzenie krajowego programu budowy i odbudowy połączeń kolejowych na lata 2020–2030. Ochrona obecnych i stopniowe zwiększanie istniejących obszarów przyrodniczo cennych, np. Puszczy Białowieskiej. Ochrona zasobów wodnych i racjonalne ich użytkowanie poprzez prawidłową retencję i oszczędzanie. Zakaz hodowli zwierząt na futra i cyrków ze zwierzętami. „Gospodarka dobra wspólnego” Wprowadzenie modelu gospodarki bazującego na takich wartościach jak godność człowieka, solidarność, praworządność, ekologiczna odpowiedzialność i demokracja. Gospodarka o obiegu zamkniętym (wtórnego wykorzystania surowców) i promowanie świadomych wyborów konsumenckich. Gwarancja miejsc w żłobkach i przedszkolach, umożliwiająca rodzicom powrót na rynek pracy. Rozpoczęcie procesu stopniowego skracania czasu pracy do 30 godzin tygodniowo. Stopniowe wprowadzanie podstawowego dochodu gwarantowanego. Sprzeciw wobec budowy niemiecko-rosyjskiego gazociągu Nord Stream 2. Równa płaca za tę samą pracę dla kobiet i mężczyzn. Ograniczanie rozwarstwienia płac w Europie oraz gwarancja minimalnej emerytury europejskiej. Zakaz reklam skierowanych do dzieci oraz promujących produkty parafarmaceutyczne. „Równość i solidarność prawem każdego człowieka” Walka z dyskryminacją rasową, religijną, światopoglądową oraz z przyczynami ucieczki ludzi z ich własnych krajów. Zakaz eksportu broni do państw łamiących prawa człowieka. Prawo do oddychania czystym powietrzem. Aktywna pomoc ludziom ze względu na wykluczenie z powodu biedy i zdarzeń losowych. Upowszechnienie opieki pielęgniarskiej, stomatologicznej i psychologicznej w żłobkach, przedszkolach i szkołach. Wsparcie dla osób samotnie wychowujących dzieci oraz opiekunów i opiekunek osób niepełnosprawnych. Wprowadzenie możliwości zawierania małżeństw przez pary jednopłciowe. Równy wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn na poziomie 65 lat z możliwością wcześniejszego o 5 lat przejścia na emeryturę. Obniżenie czynnego prawa wyborczego do 16. roku życia w wyborach samorządowych. Prawna dopuszczalność eutanazji dla osób nieuleczalnie chorych, które komisyjnie wyrażą zdecydowaną wolę zakończenia życia. „Żywność dobrej jakości oparta o zrównoważone rolnictwo” Odejście od przemysłowej hodowli zwierząt, przejście do rolnictwa bez chemicznych trucizn do 2040 roku oraz niedopuszczenie upraw GMO. Wsparcie dla rolnictwa ekologicznego oraz lokalnej i bezpośredniej sprzedaży produktów rolnych. Zabezpieczenie trwałości rodzinnych gospodarstw rolnych i ochrona praw socjalnych rolników i rolniczek oraz zatrudnionych w gospodarstwie pracowników i pracownic. Edukacja i zwiększanie świadomości społeczeństwa w kwestiach spożycia żywności i jej wpływu na zdrowie ludzi – zwłaszcza chorób cywilizacyjnych, jak np. otyłość, cukrzyca, alergie. Bardziej sprawiedliwy system dopłat dla całego rolnictwa i zwiększenie dopłat dla rolnictwa zrównoważonego i lokalnego. Postulaty formułowane przez Zielonych na przestrzeni historii to m.in.: zrównoważony rozwój gospodarczy, społeczny, ekologiczny; model energetyki opartej na efektywności energetycznej i prosumenckiej energetyce odnawialnej; sprawiedliwość społeczna i usuwanie nierówności; utrzymanie rozdziału Kościołów i związków wyznaniowych od państwa; legalna aborcja; wprowadzenie rejestrowanych związków partnerskich (zarówno dla osób homo-, jak i heteroseksualnych); polityka narkotykowa opartą na edukacji i prewencji, a nie karaniu; utrzymanie państwowej oświaty i służby zdrowia; wycofanie polskich wojsk z Afganistanu; polityka miejska oparta na usługach publicznych, aktywna polityka mieszkaniowa, rozwój dostępnego transportu publicznego, wspieraniu powszechnej i dostępnej edukacji, zdrowia i kultury, poszanowaniu zieleni i ekosystemów; zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, wsparcie dla rolnictwa ekologicznego, całkowite wyeliminowanie GMO. Struktura i działacze Stan liczebności Zielonych na luty 2019 to około 1300 osób skupionych w 19 kołach i kolejne 7 kół było w trakcie organizacji. Statystyczna średnia wieku to około 40 lat. Aktualni współprzewodniczący Przemysław Słowik – radny Rady Miasta Szczecin, od 2020 przewodniczący szczecińskiego oddziału partii Urszula Zielińska – posłanka na Sejm IX kadencji. Współprzewodniczące i współprzewodniczący W wyborach do władz, począwszy od kół aż do Zarządu Krajowego, obowiązuje zasada parytetu płci, a przewodniczą zawsze jednocześnie kobieta i mężczyzna (dwoje współprzewodniczących, do marca 2008 do listopada 2022 nazywanych „przewodniczącymi”). Współprzewodniczące: od września 2003 do marca 2008 – Magdalena Mosiewicz od marca 2008 do kwietnia 2010 – Agnieszka Grzybek od kwietnia 2010 do grudnia 2011 – Małgorzata Tkacz-Janik od grudnia 2011 do maja 2015 – Agnieszka Grzybek od maja 2015 do stycznia 2022 – Małgorzata Tracz od stycznia 2022 – Urszula Zielińska Współprzewodniczący: od września 2003 do listopada 2004 – Jacek Bożek od listopada 2004 do grudnia 2011 – Dariusz Szwed od grudnia 2011 do marca 2013 – Radosław Gawlik od marca 2013 do lutego 2016 – Adam Ostolski od lutego 2016 do stycznia 2020 – Marek Kossakowski od stycznia 2020 do stycznia 2022 – Wojciech Kubalewski od stycznia 2022 – Przemysław Słowik Reprezentacja w Sejmie Pod koniec czerwca 2014 do Zielonych przystąpiła posłanka Anna Grodzka, która wystąpiła z Twojego Ruchu (pozostała początkowo w klubie poselskim TR, jednak trzy miesiące później jej członkostwo w nim wygasło). Po roku wystąpiła jednak z partii. W 2019 w wyborach parlamentarnych z list współtworzonej przez Zielonych Koalicji Obywatelskiej została wybrana trójka posłów należących do partii: Tomasz Aniśko, Małgorzata Tracz i Urszula Zielińska. Małgorzata Tracz została jedną z wiceprzewodniczących klubu KO. W marcu 2023 do partii wstąpiła Klaudia Jachira, dotychczas bezpartyjna posłanka zasiadająca w klubie KO. W wyborach w 2023 mandaty utrzymały Klaudia Jachira, Małgorzata Tracz i Urszula Zielińska. Współpraca w Parlamencie Europejskim Z Partią Zieloni współpracę podjęła Sylwia Spurek, niezależna eurodeputowana wybrana z listy Wiosny, która 30 września 2020 przystąpiła do frakcji Zieloni – Wolny Sojusz Europejski, po uprzedniej rezygnacji z członkostwa we frakcji Postępowy Sojusz Socjalistów i Demokratów w Parlamencie Europejskim. Podmioty współpracujące Fundacja „Strefa Zieleni” propagująca trwały, zrównoważony rozwój ekonomiczny, społeczny i ekologiczny. Wspiera finansowo i merytorycznie działania zgodne z ideologią i programem Zielonych, zarówno partii politycznych, jak i organizacji pozarządowych. Stowarzyszenie „Ostra Zieleń” zajmujące się promowaniem praw człowieka, zrównoważonego rozwoju, demokracji, ochrony środowiska. Skupia głównie młodych działaczy proekologicznych. Czasopismo „Zielone Wiadomości” poruszające tematy związane z ekologią, zrównoważonym rozwojem, demokracją, prawami człowieka, prawami mniejszości, przedstawiające alternatywy dla dominującego systemu społeczno-gospodarczego. Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona partii Oficjalny kanał ugrupowania w serwisie YouTube Fundacja „Strefa Zieleni” Czasopismo „Zielone Wiadomości” Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Partie Zielonych

649267

https://pl.wikipedia.org/wiki/Michael%20Gambon

Michael Gambon

Michael John Gambon (ur. 19 października 1940 w Dublinie, zm. 27 września 2023 w Witham) – irlandzki aktor, odtwórca roli Albusa Dumbledore'a w serii filmów o Harrym Potterze. Życiorys Jego kariera aktorska rozpoczęła się od współpracy z The Edward/Macliammoir Gate Theatre w Dublinie. W 1963 dołączył do zespołu The National Theatre, grając w sezonie wieńczącym jego działalność pod kierownictwem Laurence’a Oliviera. Grał między innymi w przedstawieniach Hamlet, Król Lear, Antoniusz i Kleopatra, Otello, Ryszard III, Żywot Galileusza, Wujaszek Wania oraz A Chorus of Disapproval. Była to jego współpraca ze znanymi zespołami, w tym z Royal Shakespeare Company oraz The National Theatre on the South Bank. Został nagrodzony prestiżową nagrodą dla najlepszego aktora – The Evening Standard Theatre Award – za tytułową rolę w sztuce Volpone. Zebrał również świetne recenzje za wystawianą w Londynie i Nowym Jorku rolę w sztuce Skylight Davida Hare’a. „Odziedziczył” rolę profesora Albusa Dumbledore’a w cyklu Harry Potter po zmarłym w 2002 roku w wyniku choroby nowotworowej (chłoniak Hodgkina) Richardzie Harrisie. Jego nazwiskiem został nazwany zakręt na torze wyścigowym Top Gear, z którego „wyleciał” jadąc „samochodem za rozsądną cenę” – Suzuki Lianą. Zmarł 27 września 2023 roku w Witham. Miał 82 lata. Przed śmiercią cierpiał na zapalenie płuc. Filmografia Przypisy Linki zewnętrzne Irlandzcy aktorzy filmowi Odznaczeni Orderem Imperium Brytyjskiego Absolwenci Royal Academy of Dramatic Art Ludzie urodzeni w Dublinie Urodzeni w 1940 Zmarli w 2023

2079915

https://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin%20Bosacki

Marcin Bosacki

Marcin Rafał Bosacki (ur. 5 listopada 1970 w Poznaniu) – polski dziennikarz prasowy, publicysta i dyplomata, ambasador RP w Kanadzie (2013–2016), senator X kadencji, poseł na Sejm X kadencji. Życiorys Absolwent II Liceum Ogólnokształcącego im. Generałowej Zamoyskiej i Heleny Modrzejewskiej w Poznaniu. Pod koniec lat 80. był zaangażowany w działalność Szkolnych Kół Oporu Społecznego. Ukończył studia historyczne na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. Od 1990 był związany z „Gazetą Wyborczą”. Był reporterem oddziału poznańskiego i sekretarzem tamtejszej redakcji, następnie redaktorem działu zagranicznego, wiceszefem działu politycznego „GW”, a w latach 2000–2006 szefem działu zagranicznego tej gazety. W 2007 został stałym korespondentem w Stanach Zjednoczonych. Jest współautorem tekstu Państwo Elektromis nagrodzonego przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich. Opublikował książkę Podziemie w Cegielskim (NSZZ „Solidarność” ZPM H. Cegielski Poznań od 13 grudnia 1981 do 17 kwietnia 1989). We wrześniu 2010 objął funkcję rzecznika prasowego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. We wrześniu 2013 został powołany na ambasadora RP w Kanadzie. 31 lipca 2016 zakończył misję. Powrócił następnie do publicystyki. W 2019 był kandydatem Platformy Obywatelskiej do Parlamentu Europejskiego z listy Koalicji Europejskiej. W tym samym roku z ramienia Koalicji Obywatelskiej został wybrany do Senatu X kadencji, otrzymując 213 492 głosy w okręgu nr 91. Po wyborach wstąpił do PO. 28 września 2020 został wybrany na przewodniczącego klubu KO w Senacie. W styczniu 2022 został wybrany przez Senat na przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej ds. wyjaśnienia przypadków nielegalnej inwigilacji, ich wpływu na proces wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej oraz reformy służb specjalnych. W wyborach w 2023 kandydował do Sejmu z listy KO w okręgu poznańskim. Uzyskał mandat posła X kadencji, zdobywając 24 197 głosów. Życie prywatne Syn Zenona (dziennikarza) i Marii (nauczycielki). Jest kuzynem Bartosza Bosackiego. Zawarł związek małżeński z dziennikarką Katarzyną Bosacką; mają czworo dzieci: Jana, Marię, Zofię i Franciszka. Deklaruje biegłą znajomość języka angielskiego. Przypisy Absolwenci II Liceum Ogólnokształcącego im. Generałowej Zamoyskiej i Heleny Modrzejewskiej w Poznaniu Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Ambasadorowie III Rzeczypospolitej w Kanadzie Ludzie urodzeni w Poznaniu Politycy Platformy Obywatelskiej Polscy dziennikarze prasowi Posłowie z okręgu Poznań Rzecznicy prasowi polskich ministerstw Senatorowie z województwa wielkopolskiego (od 2001) Urzędnicy Ministerstwa Spraw Zagranicznych (III Rzeczpospolita) Urodzeni w 1970 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

3494083

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbigniew%20Stonoga

Zbigniew Stonoga

Zbigniew Ryszard Stonoga (ur. 17 października 1974 w Ozimku) – polski przedsiębiorca, wideobloger, a także działacz polityczny, sygnalista odpowiedzialny za publikację akt śledztwa w sprawie afery podsłuchowej w Polsce (2014). Życiorys Ukończył technikum elektromechaniczne, z wykształcenia jest technikiem elektronikiem. Deklarował, że studiował prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, lecz studiów tych nie ukończył, jednak administracja UW zaprzeczyła, jakoby Zbigniew Stonoga był kiedykolwiek studentem tej uczelni. Twierdził również, że uzyskał tytuł inżyniera na uczelni w Opolu. W 2006 został skazany na 3,5 roku, a w 2015 na 1 rok bezwzględnego pozbawienia wolności. W lutym 2015 założył tabloid „Gazeta Stonoga”. W 2016 sąd w Pruszkowie uznał biznesmena za winnego pomówienia prokuratora. Skazał go na 10 miesięcy ograniczenia wolności z obowiązkiem wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 40 godzin miesięcznie, a także nakazał mu wypłacenie nawiązki na rzecz pokrzywdzonego w wysokości 20 tys. zł oraz przeprosiny. W tym samym roku został prawomocnie skazany przez Sąd Rejonowy Warszawa Praga-Północ na rok bezwzględnego więzienia za oszustwo przy sprzedaży samochodu marki Lexus w 2009. Wnoszone przez niego odwołania zostały rozpatrzone przez sąd na jego niekorzyść. W lutym 2017 miał stawić się w zakładzie karnym do odbycia wyroku, czego nie zrobił. Wystawiono za nim list gończy. Media poinformowały wówczas, że Zbigniew Stonoga miał wyjechać do Monte Carlo. 7 maja 2017 nad ranem został zatrzymany, po czym osadzony w Areszcie Śledczym Warszawa-Białołęka. Kilka dni przed zatrzymaniem opublikował na portalu społecznościowym film, w którym przedstawił obawy o bezpieczeństwo swoje oraz własnej rodziny. W 30-minutowym nagraniu przypomniał także wszystkie osoby, którym w poprzednich latach udzielił pomocy, m.in. finansowej. Ponadto przekonywał, że to pracownik jego firmy przywłaszczył samochód, a on sam jest niewinny. Stwierdził, że ściganie jego osoby, to działanie organów państwowych powiązane z ujawnieniem przez niego akt tzw. afery podsłuchowej. Podkreślił, że w grudniu 2011 roku sąd rejonowy uznał, iż nie popełnił on w tej sprawie ani kradzieży, ani wyłudzenia. 7 lutego 2018 Sąd Okręgowy w Warszawie zobowiązał Zbigniewa Stonogę m.in. do przeproszenia Jarosława Gowina za insynuacje dotyczące wnuka wicepremiera. W roku 2018 przedłużono jego aresztowanie, w związku z postawieniem nowych zarzutów. 6 marca 2019 stanął przed krakowskim sądem wraz ze swoją żoną, synem oraz sześcioma pozostałymi oskarżonymi o spowodowanie strat w spółce Viamot sięgających 42 mln złotych w postaci środków pieniężnych i nieruchomości. W sprawie uczestniczyli także oskarżyciele posiłkowi, m.in. firmy Autospectrum, Iveco Poland, Serpol, PGE Obrót oraz Marszałek Województwa Małopolskiego. Na pierwszej rozprawie nie udało się jednak odczytać aktu oskarżenia i rozpocząć procesu, w związku z wnioskiem doprowadzonego z aresztu Zbigniewa Stonogi o wyłączenie ze sprawy sędziego Wojciecha Kolanki i prokurator Magdaleny Michalak. W 2020 został prawomocnie skazany na 8 tys. zł grzywny i 10 tys. zł nawiązki na rzecz Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy za pomówienie Jarosława Gwizdaka i Sądu Rejonowego Katowice-Zachód. W październiku 2020 wyjechał do Norwegii, gdzie wystąpił o azyl polityczny. 1 grudnia 2020 został wydany za nim Europejski nakaz aresztowania. Dnia 8 stycznia 2021 został zatrzymany w Holandii. 9 czerwca 2021 postawiono mu zarzut wyłudzenia nieruchomości wartych 5,5 mln zł. Kariera polityczna Działał w Samoobronie RP. Był asystentem oraz doradcą posłów Wandy Łyżwińskiej, Danuty Hojarskiej i Kazimierza Wójcika oraz senatora Sławomira Izdebskiego. Według doniesień mediów i Piotra Tymochowicza, z którym współpracował, doradzał także Andrzejowi Lepperowi, który jednak temu zaprzeczał. W sierpniu 2014 przystąpił do Kongresu Nowej Prawicy. Po czterech miesiącach wystąpił z tej partii, ogłaszając zamiar budowy formacji Stonoga Partia Polska. W styczniu 2015 ogłosił wycofanie się z działalności politycznej i zrezygnował ze startu w wyborach prezydenckich w 2015 (jednocześnie popierając kandydaturę Janusza Korwin-Mikkego) i wycofując wniosek o rejestrację SPP. W maju 2015 poparł w II turze wyborów Andrzeja Dudę i ponownie zdecydował się powołać SPP. Kongres założycielski partii odbył się 27 czerwca, w tworzenie SPP zaangażował się m.in. poseł Jarosław Gromadzki. Partia została zarejestrowana we wrześniu, a do wyborów parlamentarnych przystąpiła jako KWW Zbigniewa Stonogi (rejestrując listy w części okręgów wyborczych), nie odnosząc sukcesu. Z dniem 1 listopada 2015 SPP przestała istnieć. W wyborach parlamentarnych w 2023 zapowiedział start do Sejmu w okręgu nr 23 z ramienia skupionej wokół Pawła Tanajno partii Polska Liberalna–Strajk Przedsiębiorców, która jednak nie zarejestrowała list w tym okręgu. Afera podsłuchowa W dniach 8 i 9 czerwca 2015 Stonoga opublikował na Facebooku ponad 3 tysiące fotokopii akt z postępowania w sprawie afery podsłuchowej. W internecie znalazły się zeznania świadków i wyjaśnienia podejrzanych, dowody w śledztwie (w tym fotografie sprzętu podsłuchowego), a także dane osobowe, adresy i numery PESEL osób publicznych i niepublicznych. Zgodę na wykonywanie fotokopii akt miało co najmniej kilka osób, w tym podejrzani oraz poszkodowani, a także pracownicy prokuratury i ABW. 21 stycznia 2017 w wywiadzie dla Agnieszki Gozdyry w programie Skandaliści w telewizji Polsat News powiedział, że akta z postępowania dostał od Jacka Kurskiego. Zgodnie z umową Zbigniew Stonoga miał je upublicznić, nie zdradzając swojego źródła i poprzeć Andrzeja Dudę w wyborach prezydenckich w 2015, a w zamian zostałby ułaskawiony poprzez zatarcie skazań, co umożliwiłoby mu między innymi kandydaturę w wyborach parlamentarnych. Po programie opublikował na Facebooku nagranie, które, jak twierdził, było jego rozmową z asystentką posła PiS Adama Kwiatkowskiego. Rozmówczyni mówi na tym nagraniu: Działalność społeczna Zbigniew Stonoga wspomagał policję w działaniach śledczych. W 2016 doprowadził do aresztowania pedofila, który okazał się ratownikiem medycznym. Prowadził również działalność charytatywną, w ramach której m.in. zorganizował koncert charytatywny w Poznaniu w 2017, by pomóc choremu w śpiączce, zorganizował w grudniu 2016 zbiórkę pieniędzy dla niepełnosprawnego mieszkańca Zabrza, a także zorganizował zbiórkę pieniędzy dla chorej na raka mieszkanki Nowego Dworu Gdańskiego. Przy czym prokuratura prowadziła przeciwko Stonodze postępowania w sprawie oszustw podczas prowadzenia działalności charytatywnej na kwotę ponad 900 tys. zł. Odwołania w kulturze Zbigniew Stonoga jest aktywnym użytkownikiem mediów społecznościowych. Jego publikacje stanowią inspirację dla twórców działających w ramach kultury remiksu. Szczególnie często przerabiane jest jego spontaniczne i emocjonalne przemówienie z 25 października 2015, w którym dawał wyraz dezaprobaty wobec wyniku wyborczego swojego komitetu w 2015. Wydał w 2022 wraz z Cypisem minialbum „Złodzieje, bandyci i hipokryci”. Przypisy Ludzie urodzeni w Ozimku Polskie osobowości YouTube Politycy Kongresu Nowej Prawicy Politycy Samoobrony Polscy działacze społeczni Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Polscy przestępcy Polscy wydawcy prasy Sygnaliści Urodzeni w 1974 Więźniowie więzień w Warszawie Polskie memy internetowe

162299

https://pl.wikipedia.org/wiki/Opioidy

Opioidy

Opioidy – grupa substancji naturalnych lub syntetycznych wiążących się z receptorami opioidowymi. Przykładowe substancje opioidowe to kodeina, morfina i heroina. Dwie pierwsze są opiatami, trzecia to produkt modyfikacji chemicznej morfiny. Niektóre opioidy występują naturalnie w organizmie człowieka (np. endorfiny, dynorfiny i enkefaliny). Morfina jest szeroko stosowana w medycynie jako środek przy zwalczaniu średniego lub silnego bólu, duszności, kaszlu. Stosowana jest między innymi do leczenia obrzęku płuc, bólu w zawale serca, bóli przewlekłych. W związku ze swoimi korzystnymi właściwościami dla krążenia płucnego używa się jej do łagodzenia duszności w ciężkich schorzeniach płuc, potrafi działać korzystnie w leczeniu niewydolności krążenia. Używana nie w związku z leczeniem schorzeń może prowadzić do poważnego uzależnienia, będącego chorobą potencjalnie śmiertelną. Kodeina jest słabym opioidem stosowanym w leczeniu bólu o słabym i średnim nasileniu oraz w łagodzeniu nadmiernego kaszlu. Heroina nie jest w Polsce stosowana do leczenia bólu, ale jest zarejestrowana do takiego leczenia w niektórych krajach (na przykład w Wielkiej Brytanii). Zastosowanie Głównym zastosowaniem opioidów jest walka z silnym bólem (pooperacyjnym, pourazowym, nowotworowym), często przewlekłym. W leczeniu mającym na celu opanowanie bólu przewlekłego chory przyjmuje dawki podawane regularnie oraz dodatkowe dawki doraźne (na tak zwany ból przebijający). Używanie ich w celach innych niż lecznicze może być niebezpieczne i uzależniające. Tramadol i kodeina należą do grupy słabych opioidów (tak jak stosowany za granicą hydrokodon). Także one stosowane nierozważnie mogą powodować uzależnienie. Petydyna jest opioidem nie zalecanym do leczenia bólów przewlekłych. Oksykodon należy również do silnych opioidów i jest dobrym środkiem przeciwbólowym do leczenia bólu o średnim i silnym natężeniu. Opioidy niedziałające ośrodkowo (bez działania narkotycznego) używane są w środkach przeciwbiegunkowych (loperamid, difenoksylat). Syntetyczne pochodne morfiny stosuje się także podczas terapii odwykowych (metadon, buprenorfinę). Prowadzono także wiele badań nad działaniem antydepresyjnym wielu syntetycznych pochodnych morfiny z różnym skutkiem (na przykład buprenorfina – częściowy agonista receptorów μ, antagonista receptorów κ; cyklazocyna – przerwane ze względu na skutki uboczne). Dostępne są w postaci tabletek (zwykłych i o przedłużonym uwalnianiu), czopków, roztworów do wstrzykiwań (także podskórnych), plastrów o działaniu przezskórnym. Działanie Oddziaływanie na organizm: analgezja – zanik bólu senność apatia euforia zawroty głowy zanik głodu zanik odczuwania negatywnych emocji zaburzenia pamięci problemy w koncentracji spowolnienie akcji serca spowolnienie oddechu skurczenie źrenic (w przypadku przedawkowania) spowolnienie perystaltyki żołądka i jelit Dłuższemu przyjmowaniu towarzyszą objawy takie jak: uzależnienie tolerancja zespół abstynencyjny (w przypadku nagłego odstawienia) nerwowość lęki nocne jaśnienie włosów nerwobóle bezsenność Przedawkowanie może prowadzić do śmierci wskutek depresji oddechowej. Objawami są spowolniona akcja serca, sinica, śpiączka, szpilkowate źrenice. Specyficzną odtrutką jest nalokson (z wyjątkiem buprenorfiny, przy której skuteczność jest ograniczona). Długotrwałe podawanie opioidów prowadzi do rozwinięcia się zjawiska tolerancji dla działania euforycznego, depresji oddechowej i większości skutków ubocznych oraz uzależnienia psychofizycznego. Uzależnienie Opioidy należą do najbardziej uzależniających substancji znanych człowiekowi. Zależnie od środka, częstotliwości i metody podania uzależnienie psychiczne może pojawić się w krótkim okresie, nawet na przestrzeni kilku dni. Zależność fizyczna pojawia się zwykle po dłuższym i regularnym przyjmowaniu, ale słabe objawy abstynencyjne mogą pojawić się nawet po kilku dniach przyjmowania silnych opioidów (morfiny, heroiny). Charakterystycznym zjawiskiem towarzyszącym uzależnieniu jest rozwój tolerancji na lek i konieczność zwiększenia dawek dla osiągnięcia pożądanego efektu. Klasy opioidów Naturalne peptydy Peptydy występujące w organizmie człowieka endorfiny enkefaliny Alkaloidy opium W opium występują alkaloidy: fenantrenowe kodeina morfina tebaina izochinolinowe papaweryna narkotyna narceina Półsyntetyczne pochodne dionina heroina hydrokodon hydromorfon oksykodon oksymorfon Syntetyczne pochodne Morfinany leworfanol lewometorfan butorfanol Benzomorfany pentazocyna cyklazocyna fenazocyna bremazocyna Fenylopiperydyny petydyna ketobemidon Anilidopiperydyny alfentanyl butyrofentanyl fentanyl sufentanyl Difenylopropyloaminy metadon dekstromoramid dekstropropoksyfen loperamid (nie przekracza bariery krew–mózg) difenoksylat (nie przekracza bariery krew–mózg) Inne buprenorfina tramadol tylidyna Zobacz też opioidofobia Przypisy

9376

https://pl.wikipedia.org/wiki/The%20Rolling%20Stones

The Rolling Stones

The Rolling Stones [] – brytyjski zespół rockowy, założony 12 lipca 1962 w Londynie. Są czwartym zespołem rockowym z największą liczbą sprzedanych wydawnictw muzycznych w historii. Łącznie sprzedali ok. 250 milionów egzemplarzy albumów na całym świecie. Skład Obecni członkowie Mick Jagger – śpiew, harmonijka ustna, instrumenty perkusyjne, instrumenty klawiszowe, gitara (od czerwca 1962) Keith Richards – gitara, gitara basowa, instrumenty klawiszowe, wokal wspomagający (od czerwca 1962) Ronnie Wood – gitara, gitara basowa, perkusja, instrumenty perkusyjne, wokal wspomagający (od marca 1975, udział w sesji nagraniowej „Black and Blue”, oficjalnie w zespole od lutego 1976) Byli członkowie Brian Jones (zmarły) – gitara, harmonijka ustna, sitar, theremin, instrumenty klawiszowe, saksofon, cytra, obój, klarnet, flet, harfa, instrumenty perkusyjne, wokal wspomagający (maj 1962 – czerwiec 1969) Ian Stewart (zmarły) – instrumenty klawiszowe, instrumenty perkusyjne (maj 1962 – maj 1963) Bill Wyman – gitara basowa, syntezator, wokal wspomagający (grudzień 1962 – grudzień 1992) Mick Taylor – gitara, gitara basowa, syntezatory, instrumenty perkusyjne, wokal wspomagający (czerwiec 1969 – grudzień 1974) Dick Taylor – gitara basowa (1962) Charlie Watts (zmarły) – perkusja (styczeń 1963 – sierpień 2021) Historia Powstanie i ugruntowanie zespołu W maju 1962 uznany w londyńskich kręgach bluesowych gitarzysta Brian Jones zamieścił ogłoszenie w czasopiśmie muzycznym „Jazz News”, że poszukuje muzyków do nowo powstającego zespołu. Pierwszym, który odpowiedział na anons, był pianista Ian Stewart, a wkrótce po nim gitarzysta Geoff Bradford i Briana Knight, który grał na harmonijce. Propozycję zostania wokalistą odrzucił Paul Jones, który uznał śpiewanie w bluesowym zespole za niewystarczająco dochodowe. W czerwcu tego samego roku na jednej z prób pojawili się Mick Jagger, Keith Richards i Dick Taylor, koledzy z leżącego opodal Londynu Dartford, grający w zespole Little Boy Blue & The Blue Boys, których Jones poznał po jednym ze swoich występów w klubie Ealing. Zaakceptowany Jagger postawił jednak warunek, że razem z nim przyjęty musi zostać także Richards. Gitarzysta, zatwardziały rockandrollowiec i fan Chucka Berry’ego, szybko spowodował w grupie różnice artystyczne, w których wyniku odeszli z niej preferujący bluesa Bradford i Knight. Do czwórki dołączył też Taylor, oryginalnie grający na gitarze, który wkrótce zajął pozycję basisty. Podczas pierwszych bezimiennych występów w Ealing, w przerwach między głównymi zespołami, na perkusji grywali różni muzycy związani z klubem. 12 lipca 1962 zagrali pierwszy wspólny koncert w Marquee Club w zastępstwie za Blues Incorporated Charliego Wattsa, zaproszonego do występu w radiu BBC. W tym czasie zespół jeszcze nie miał nazwy, dlatego Jones specjalnie na tę okazję zdecydował, że wystąpią jako Rollin’ Stones (zainspirował się utworem Muddy’ego Watersa o podobnym tytule). Jaggera, Jonesa (używającego wówczas pseudonimu Elmo Lewis), Richardsa, Taylora i Stewarta wspomógł na bębnach Mick Avory; według innych źródeł grał wtedy Tony Chapman, który był pierwszym perkusistą Stones. Ich pierwszemu oficjalnemu występowi przyglądał się Watts, który zdążył już wrócić z nagrania w BBC. Z czasem grali regularnie co czwartek w Marquee Clubie, aż do bójki Richardsa z właścicielem klubu Harrym Pendletonem. Zespół grał także w klubie Ealing w Londynie, gdzie został zauważony przez lokalną prasę i zdobył wąskie grono słuchaczy zaintrygowanych ekspresyjnym śpiewem. Najwcześniej zauważył ich Alexis Korner, „ojciec” brytyjskiego bluesa i kilkakrotnie zaprosił na występy do Crawdaddy Club, gdzie sam występował. Od jesieni 1962 do lata 1963 Jones, Jagger i Richards mieszkali razem w londyńskiej Chelsea przy Edith Grove 102. Muzycy nie mieli wtedy środków do życia, utrzymywali się m.in. z drobnej kradzieży jedzenia. Przez blisko rok poświęcali dużo czasu na naukę gry na instrumentach i stworzeniu własnego stylu; Richards i Jones potrafili tak dalece zintegrować swoje gitary, że już wkrótce miało się to stać „znakiem firmowym” zespołu. Grupa występowała praktycznie codziennie, koncertowali m.in. w klubach: Eel Pie Island, Flamingo, The Railway Club, Giorgia, Crawdaddy i The Station Hotel, gdzie grali wówczas głównie bluesowe covery. Dick Taylor dość szybko opuścił zespół, pozostawiając resztę muzyków bez basisty. Na przełomie 1962 i 1963 skład zespołu został rozszerzony o Charliego Wattsa i Billa Wymana, za to Ian Stewart wzbogacał koloryt grą na pianinie. W takim składzie grupa nazwana Rollin’ Stones (z apostrofem) nagrała kilka singli. W tym czasie na jeden z ich występów w klubie Crawdaddy przyszli członkowie zespołu The Beatles, z którym po występie spędzili wspólny wieczór w mieszkaniu przy Edith Grove, słuchając muzyki. Od lutego do kwietnia 1963 ich profesjonalnym menedżerem The Rolling Stones został Giorgio Gomelsky, który prowadził The Richmond Jazz Klub i miał rozległe kontakty w świecie klubów muzycznych londyńskiej dzielnicy Richmond. Gomelsky silnie zaangażował się w promocję zespołu, jednak nie mógł zagwarantować dalszego rozwoju zespołu (profesjonalnego kontraktu płytowego, tras koncertowych, odpowiedniej promocji w mediach). Z tego powodu w maju 1963 nowym menedżerem zespołu został Andrew Loog Oldham, który zadbał o nowy, diaboliczny wizerunek The Rolling Stones. Oldham świadomie podsycał rywalizację zespołu z grupą The Beatles (często wbrew woli Stonesów), wymyślając chwytliwe hasła prasowe i – niekiedy – aranżując skandale. Do ulubionych haseł menedżera należało: Rolling Stones to grupa, którą rodzice uwielbiają nienawidzić. Od dnia podpisania kontraktu z Oldhamem w zespole zaczęła rosnąć rola Jaggera i Richardsa, którzy w podpisaniu kontraktu z młodym agentem zaczęli upatrywać szansę na uniezależnienie się od Jonesa, dlatego w krótkim czasie weszli z nowym menedżerem w dobre stosunki koleżeńskie, a w 1964 zamieszkali razem. Za namową menedżera ze składu odszedł Ian Stewart (uznany przez Oldhama za niewystarczająco przystojnego), który jednak pozostał kierowcą i muzykiem sesyjnym grupy. Poza tym zespół zmienił nazwę z The Rollin’ Stones na The Rolling Stones, a także podpisał kontrakt z wytwórnią Decca Records i rozpoczął nagrania debiutanckiej płyty w studiu Regent Sound. Debiut fonograficzny 7 czerwca 1963 zespół wydał swój pierwszy singiel, na którym znalazł się cover utworu „Come On” Chucka Berry’ego. Następnie wydali singiel z utworem „I Wanna Be Your Man” (napisany przez Lennona i McCartneya), który dotarł do drugiego miejsca na liście UK Singles Chart. Umieszczony na stronie B singla utwór „Stoned” (niemal w pełni instrumentalny, z Jaggerem wtrącającym kilka pojedynczych słów) był pierwszą wydaną autorską kompozycją zespołu. Pierwszą piosenką, napisaną pod pseudonimem Nanker Phelge (używanego dla określenia wszystkich członków grupy), była „Little By Little”, która znalazła się na stronie B singla „Not Fade Away” (21 lutego 1964) i debiutanckim albumie, zatytułowanym po prostu The Rolling Stones i wydanym w kwietniu 1964. Płyta zyskała uznanie wśród krytyków i słuchaczy. W tym czasie powodzeniem cieszyły się żywiołowe koncerty zespołu, które jednak przeradzały się niekiedy w awantury i bójki, czasem nawet z udziałem członków zespołu. Z tego powodu po koncertach eskortowała ich policja. Również w kwietniu 1964 dzięki singlowi „Tell Me” po raz pierwszy trafili na amerykańską listę przebojów Hot 100; piosenka zadebiutowała na 24. miejscu notowania i pozostała w zestawieniu przez 10 tygodni. W maju 1964 wydali swój debiutancki album na amerykańskim rynku – England’s Newest Hit Makers, a w następnym miesiącu odbyli promocyjną trasę koncertową do USA, . Muzycy oprócz koncertów występowali także w telewizji, m.in. zagrali kilka piosenek w programie Deana Martina The Hollywood Palace oraz wzięli udział w sesji nagraniowej w studiu Chess Records, gdzie nagrali część materiału na swój drugi album, w tym utwory „It’s All Over You” i „Time Is on My Side”. Choć trasa poniosła porażkę frekwencyjną, . Drugi album i sukces komercyjny Po krótkim odpoczynku muzycy udali się na dalszy podbój Wysp. W czerwcu 1964 wydali singiel „It’s All Over Now”, który stał się ich pierwszym utworem umieszczonym na szczycie brytyjskiej listy przebojów. Muzycy zadecydowali o porzuceniu wykonywanych dotychczas przez członków zespołu zawodów lub studiów na rzecz poświęcenia się w całości muzyce. We wrześniu ruszyli w swoją pierwszą ogólnokrajową trasę koncertową, podczas której dzielili scenę z The Everly Brothers i Bo Diddleyem. Jagger podczas koncertów nieustannie szokował purytańską Anglię wyzywającym zachowaniem, jawnie seksualnymi podtekstami i niezwykłą ekspresją sceniczną. W tym czasie zapoznali się z narkotykami. W październiku 1964 wydali swój drugi album na amerykańskim rynku – 12 x 5, a w ramach promocji płyty wystąpili z utworem „Time Is on My Side” w programie The Ed Sullivan Show. Poprzez działania Oldhama już pod koniec roku Jagger i Richards stali się mocno faworyzowani w zespole, przejawiało się to m.in. forsowaniem przez menedżera spółki autorskiej Jagger/Richards przy jednoczesnym bojkotowaniu piosenek Jonesa. Efektem tych zabiegów było powstanie nieprawdziwego wizerunku grupy, który pomniejszał faktyczny wkład Jonesa, Wymana i Wattsa w twórczość zespołu. Pozycję Stonesów ugruntowało pojawienie się pierwszych autorskich utworów autorstwa duetu Jagger-Richards, który rozpoczęli pisanie własnego repertuaru wzorem duetu Lennon-McCartney. W styczniu 1965 zespół wydał album pt. The Rolling Stones No. 2, a promujące go single „Everybody Needs Somebody to Love” oraz „Time Is on My Side” zdobyły popularność niemal w całej Europie i USA. Miesiąc później na listach przebojów pojawił się singiel „The Last Time” (cover piosenki „This May Be the Last Time” grupy The Staple Sisters), a zaraz później Stonesi wyjechali po raz drugi za ocean. Drugie amerykańskie tournée przyniosło sukces artystyczny i finansowy, o co zadbał Oldham. I tym razem uczestniczyli w sesji nagraniowej w Chess Records, podczas której nagrali m.in. oparty na riffie utwór „(I Can’t Get No) Satisfaction”. Wyrażająca sprzeciw wobec mieszczańskiego konformizmu, konsumpcjonizmu i zakłamania piosenka stała się hymnem pokolenia wkraczającego w dorosły wiek oraz zadecydowała o dalszej karierze grupy, zyskując uznanie krytyków i osiągając komercyjny sukces na świecie. W tym czasie Oldham nawiązał współpracę z Allenem Kleinem, który został drugim menedżerem The Rolling Stones i wynegocjował dla grupy nowy, lukratywny kontakt z Decca Records. Wydany w 1965 album Out of Our Heads oraz singiel „Get Off of My Cloud” zadecydowały, że Stonesi zdobyli tak dużą popularność, jak The Beatles. Zespół koncertował wówczas niemal po całym świecie, zagrał także za „Żelazną Kurtyną”, dając 13 kwietnia 1967 dwa koncerty w Warszawie, które stały stały się wydarzeniem historycznym w Polsce. W tym okresie na porządku dziennym stały drobne konflikty z prawem i skandale obyczajowe z udziałem The Rolling Stones, które powoli popychały zwłaszcza najbardziej ambitnego i wrażliwego Jonesa, choć skłonnego do paranoi w otchłań narkotycznych odjazdów. Cyniczny Oldham tylko podsycał wewnętrzny ferment, a Jagger i Richards stopniowo wysuwali się na pierwszy plan, zwłaszcza że – zachęceni powodzeniem swojej twórczości – coraz bardziej zdominowali repertuar grupy. Jones nadal pełnił funkcję lidera grupy w studio nagrań, dopiero po nagraniu płyty December's Children pod koniec 1965 sytuacja w zespole uległa dalszym zmianom, po tej sesji Jones coraz rzadziej uczestniczył w nagraniach jako wokalista wspierający co z wyjątkami trwało już do końca jego udziału w zespole, miejsce Jonesa na tym polu powoli przejmował Richards. Sława i narkotyki W 1966 zespół wydał singel „19th Nervous Breakdown”, a zaraz potem album pt. Aftermath, pierwszy w karierze grupy skomponowany w całości przez Jaggera i Richardsa. Płytę promowali m.in. przebojami „Under My Thumb” i „Lady Jane”. Jeszcze przed kolejną trasą w USA na szczyt listy wszedł „Paint It, Black”, ale już w czasie koncertów w Ameryce narkotyzujący się Jones był czasami niezdolny do gry. Siłą rozpędu zespół wydał jeszcze singel „Let’s Spend the Night Together”. Wydana w 1967 płyta pt. Between the Buttons – mimo dobrych recenzji – po raz pierwszy od lat nie przyniosła grupie nowego hitu. Podczas narkotycznego przyjęcia w domu Richardsa w lutym 1967 aresztowano Jonesa i Jaggera. W czerwcu odbyły się rozprawy przeciwko nim, na którym usłyszeli zarzut posiadania narkotyków (Jagger) bądź udostępnienia przestrzeni do popełnienia przestępstwa (Jones). W ich obronie wystąpili koledzy po fachu (m.in. Pete Townshend i John Lennon) oraz redakcja magazynu „The Times”. Proces zakończono drobnymi wyrokami w zawieszeniu (Jagger został ukarany trzema miesiącami pozbawienia wolności, Jones – rokiem więzienia), jednak ostatecznie obaj wyszli na wolność po dniu spędzonym z kratami (ze uwagi na zawieszenie wyroków). Jagger, mimo skruchy, podczas występu przed kamerami BBC w specjalnym programie przedawkował środki uspokajające i ponownie naraził się na krytykę. Czary goryczy dopełnił wydany w grudniu 1967 album pt. Their Satanic Majesties Request, w którym muzycy próbowali naśladować psychodeliczne eksperymenty Beatlesów. Płyta zebrała chłodne recenzje krytyków. W tym samym roku zakończyli współpracę menedżerską z Oldhamem, który odszedł z zespołu. Nieustanne romanse członków grupy i presja mediów przysparzały coraz większej popularności, ale też kłopotów. Jones coraz bardziej uzależniał się od narkotyków, jego śladem podążał Richards, tylko perkusista stał się ostoją normalności (miał żonę i córkę). Po odejściu menedżera sami zajęli się produkcją swoich nagrań, z czasem zatrudnili na to stanowisko Jimmy’ego Millera. Rok 1968 przyniósł odmianę na lepsze – wydali bluesowo-swingowy singiel „Jumpin’ Jack Flash”, dzięki któremu – zdaniem krytyków – powrócili do formy po kryzysie wywołanym kontrowersjami w życiu osobistym poszczególnych muzyków. W tym samym roku wydali album pt. Beggars Banquet z kolejnym skandalicznym utworem „Sympathy for the Devil” z efektownym solo gitarowym Richardsa, który wobec niedyspozycji Jonesa prawie całe partie gitarowe nagrał sam. Pod koniec roku premierę miał film dokumentalny Jean-Luca Godarda One Plus One (Sympathy for the Devil) ukazujący kulisy pracy członków The Rolling Stones. Produkcja zebrała bardzo krytyczne recenzje, o produkcji negatywnie wypowiadali się także sami Stonesi. W obliczu nieuchronnego staczania się Jonesa grupa nie mogła zaplanować kolejnych tras koncertowych. Gitarzysta po raz ostatni wystąpił publicznie z zespołem 12 maja 1968 podczas gali rozdania nagród „New Musical Express”, a także zrealizował telewizyjny koncert The Rolling Stones Rock and Roll Circus, ale w czerwcu 1969 został dyskretnie usunięty z grupy. Jako założyciel zespołu otrzymał jednorazowe odszkodowanie finansowe w wysokości 100 tys. funtów za zrzeczenie się praw do nazwy, a także 20 tys. funtów za każdy rok istnienia zespołu. Następcą Jonesa został wówczas 20-letni Mick Taylor. W nocy z 2 na 3 lipca 1969 Jones utopił się we własnym basenie. Zaplanowany wcześniej koncert w londyńskim Hyde Parku odbył się 5 lipca i poświęcony został tragicznie zmarłemu gitarzyście. Występ zobaczyło ok. 300 tys. osób. Jesienią 1969 Stonesi polecieli do USA na swoją kolejną (a zarazem pierwszą od trzech lat), trasę koncertową po kraju, która obejmowała 24 występy w cztery tygodnie. Początkowo przeciętnie grająca grupa (pierwsze koncerty Stonesi potraktowali jako dalszą część prób), z występu na występ była w coraz lepszej formie, a cztery udane koncerty w nowojorskiej Madison Square Garden (27–28 listopada) zostały zarejestrowane i wydane we wrześniu 1970 na drugim koncertowym krążku grupy pt. Get Yer Ya-Ya’s Out!. Wcześniej, bo na początku grudnia 1969, Stonesi wydali album pt. Let It Bleed, który nagrywali przez kilka miesięcy w studiu Sunset Sound w Los Angeles. Tuż po zakończeniu amerykańskiej trasy rozpoczęli nagrania kolejnej płyty. Reagując na krytykę fanów, którzy zarzucali zespołowi sprzedawanie za drogich biletów na swoje koncerty, Stonesi zagrali darmowy show podczas zorganizowanego przez Jaggera festiwalu w Altamont. Podczas wydarzenia bawiło się ok. 300 tys. osób. Pilnujący na festiwalu porządku gang motocyklowy Hells Angels włączał się w chuligańskie burdy, a w jednej z nich zginął Meredith Hunter, który miał przy sobie broń palną. Śmierć 18-latka, a także powszechny dostęp do narkotyków oraz bezradność i cynizm Jaggera obnażyły całą naiwność epoki „dzieci kwiatów”. Stonesi dokończyli koncert, po czym przerażeni opuścili miejsce zdarzenia, ściągając na siebie lawinę krytyki. Zarówno fragmenty koncertu z Altamont, jak i kilka utworów z Nowego Jorku zostały pokazane w filmie dokumentalnym braci Davida i Alberta Mayslesów Gimme Shelter o życiu członków zespołu; tytuł filmu pochodzi od utworu z albumu Let It Bleed. Po powrocie do Anglii założyli własną firmę płytową z charakterystycznym logo (zaprojektowanym przez Johna Paschego) – wywieszonym jęzorem). Całość obowiązków producenckich wzięli na siebie Jagger i Richards, odtąd podpisujący się jako „Glimmer Twins” („Błyszczące Bliźniaki”). Lata 70. Rozczarowani współpracą z Allenem Kleinem, który – zachęcając zespół z powodów podatkowych do utworzenia spółki w USA – przywłaszczył sobie prawa do piosenek The Rolling Stones, w grudniu 1970 zerwali współpracę z menedżerem, po czym pozwali go o prawie 30 mln dol. Ostatecznie strony zawarły ugodę wartą 2 mln dol. Chcąc uniknąć płacenia wysokich podatków na Wyspach, muzycy zespołu wkrótce osiedli we Francji, gdzie już wkrótce mieli kłopoty z policją za posiadanie narkotyków. W 1971 wydali album pt. Sticky Fingers, który przyniósł hity, takie jak „Brown Sugar” i „Wild Horses” . Po wyprowadzce do Francji w czerwcu 1971 zaczęli tworzyć materiał na kolejną płytę. W trakcie prac nad krążkiem z zespołem rozstał się Gram Parsons, który miał coraz większe problemy z uzależnieniem od narkotyków. Nagrania płyty zakończyli w Los Angeles. Ich pierwszy w karierze podwójny album pt. Exile on Main Street miał swoją premierę w maju 1972 i, choć początkowo został chłodno przyjęty przez krytyków, z biegiem lat stał się kultowy. Kolejna wielka trasa koncertowa The Rolling Stones sprawiła, że członkowie grupy stali się multimilionerami. Następne pięciolecie obfitowało raczej w wydarzenia osobiste niż artystyczne. Wydany w 1973 album Goat’s Head Soup był przeciętny, choć przyniósł przebój „Angie”. Nieustanne skandale towarzyszące koncertom i presja psychiczna sprawiły, że w trakcie nagrywania kolejnej płyty w 1975 Taylor odszedł z zespołu. W wyniku przesłuchań do grupy dołączył Ron Wood, który – według muzyków – lepiej pasował do wizerunku i stylu życia zespołu. Żywiołem grupy były znakomite koncerty, ale kryzys był widoczny. Jagger porzucił żonę dla amerykańskiej supermodelki Jerry Hall, Wyman i Watts wydali całkiem udane solowe płyty, za to Richards znowu miał ogromne kłopoty z narkotykami, a latem 1977 aresztowano go w Toronto za posiadanie ponad 20 g heroiny, jednak uniknął więzienia. Pod koniec lat 70. popularność grupy ponownie wzrosła, a spowodował to kontrowersyjny, lecz bardzo popularny album Some Girls, na którym zespół powrócił do korzeni, ale też umieścił jeden hit disco – „Miss You”, który dotarł do pierwszego miejsca na listach przebojów. Sama płyta była bestsellerem, osiągnęła sprzedaż na poziomie 6 mln egzemplarzy. Również następny album, Emotional Rescue, przyniósł raczej lekką muzykę, a wydany w 1981 Tattoo You był kolejnym zbiorem wcześniej nieopublikowanych utworów, w tym hitu „Start Me Up”. Koniec tysiąclecia Między Jaggerem i Richardsem dochodziło do coraz częstszych sporów wywołanych chęcią dominacji w zespole. W konflikcie nagrali jeszcze album pt. Undercover (1983), po czym Jagger w połowie lat 80. podpisał nowy kontakt, na którego mocy zobowiązał się do wydania kilku albumów z zespołem, ale też płyt solowych. Niedługo później Jagger i Richards zawiesili działalność grupy i zdecydowali się na kariery solowe. Swoje albumy z powodzeniem wydawali także pozostali muzycy, a zdolny malarz Wood miał nawet głośne wystawy. W 1986 zespół otrzymał Nagrodę Grammy za całokształt twórczości. Aż do 1989 zespół nie wydał żadnej znaczącej płyty, koncentrując się tylko na graniu od czasu do czasu koncertów złożonych ze starych przebojów, za to został oficjalnie przyjęty do Rock and Roll Hall of Fame. Muzycy w większości spokornieli, choć Wyman zaszokował prasę romansem z niepełnoletnią modelką Mandy Smith, a Richards porzucił długoletnią partnerkę Anitę Pallenberg dla młodszej Patti Hansen. W 1989 Jagger i Richards postanowili wznowić działalność zespołu, upatrując w tym lepszego źródła dochodu niż w przypadku kontynuowania solowych karier. W ramach trasy promującej album Steel Wheels wystąpili m.in. na strahowskim stadionie w Pradze dla ponad 150 tys. fanów. W tym czasie wydali również podwójny album koncertowy pt. Flashpoint. Zmęczony wieloletnimi występami, a także zlękniony podróżami samolotem, w 1993 z zespołu odszedł Bill Wyman, a jego miejsce zajął Darryl Jones. W nowym składzie nagrali dwie nowe płyty, które przyczyniły się do powrotu wielkiej popularności zespołu od połowy lat 90. Zarówno Voodoo Lounge, jak i Bridges to Babylon przyniosły po kilka wielkich przebojów, choć sprzedaż płyt była ledwie przeciętna; za to koncerty ściągały tłumy i to na wielkich stadionach (m.in. w Chorzowie). W 1999 Stonesi jako pierwsi w historii muzyki osiągnęli zysk netto w wysokości ponad 100 mln dol. rocznie ze sprzedaży płyt, pamiątek i koncertów. Richards z Jaggerem wydali solowe płyty, podobnie jak Watts i Wood. Jagger w 2001 został obdarzony tytułem szlacheckim przez królową brytyjską. XXI wiek Z okazji 40-lecia grupy w 2002 wydany został podwójny album Forty Licks, zawierający 36 największych przebojów grupy i cztery nowe piosenki. Album był wielkim wydarzeniem, zamieszczone były w nim bowiem utwory z całej historii grupy. Wcześniej było to niemożliwe z powodów prawnych – wytwórnia Decca Records, posiadająca prawa do katalogu Stonesów z lat 60., nie godziła się na ich ponowne wydanie. W 2005 muzycy wydali album studyjny pt. A Bigger Bang, po czym wyruszyli w trasę koncertową A Bigger Bang Tour obejmujący m.in. dwugodzinny koncert 25 lipca 2007 na warszawskim Służewcu. W 2012 ruszyli w trasę koncertową w ramach 50-lecia działalności. Pierwsze dwa koncerty odbyły się potajemnie w Paryżu (25 i 29 października), a trasę oficjalnie zainaugurowano w Londynie dwoma koncertami w The O2 Arena (25 i 29 listopada). Następne koncerty odbyły się głównie w USA, a Stonesi wystąpili też na koncercie poświęconym ofiarom huraganu Sandy. 8 lipca 2018 po raz czwarty zagrali w Polsce, dając koncert na PGE Narodowym w Warszawie. 24 sierpnia 2021 zmarł Charlie Watts. Zespół miał w tym czasie zaplanowaną trasę koncertową po USA, określaną nazwą "No Filter" (pierwszą po przerwie spowodowanej pandemią COVID-19), z tym że Watts z powodu choroby serca i przebytego zabiegu nie miał brać w niej udziału – zastępować go miał wskazany przez niego samego amerykański perkusista Steve Jordan, wcześniej współpracujący z zespołem. Po śmierci Wattsa podjęto decyzję, że zaplanowany cykl koncertów odbędzie się jako hołd dla zmarłego muzyka. Dyskografia Wielka Brytania (1964–1967) The Rolling Stones (17 kwietnia 1964) The Rolling Stones No. 2 (15 stycznia 1965) Out of Our Heads (24 września 1965) Aftermath (15 kwietnia 1966) Big Hits (High Tide and Green Grass) (4 listopada 1966) Between the Buttons (20 stycznia 1967) Stany Zjednoczone (1964–1967) England’s Newest Hitmakers (30 maja 1964) 12 X 5 (17 października 1964) The Rolling Stones, Now! (13 lutego 1965) Out of Our Heads (26 lipca 1965) December’s Children (And Everybody’s) (22 listopada 1965) Big Hits (High Tide and Green Grass) (28 marca 1966) Aftermath (20 czerwca 1966) Got Live If You Want It! (28 listopada 1966) Between the Buttons (6 lutego 1967) Flowers (3 lipca 1967) Albumy studyjne od 1967 Their Satanic Majesties Request (8 grudnia 1967) Beggars Banquet (6 grudnia 1968) Let It Bleed (5 grudnia 1969) Sticky Fingers (23 kwietnia 1971) Exile on Main St. (12 maja 1972) Goats Head Soup (31 sierpnia 1973) It’s Only Rock’n Roll (18 października 1974) Black and Blue (23 kwietnia 1976) Some Girls (9 czerwca 1978) Emotional Rescue (20 czerwca 1980) Tattoo You (24 sierpnia 1981) Undercover (7 listopada 1983) Dirty Work (24 marca 1986) Steel Wheels (11 września 1989) Voodoo Lounge (11 lipca 1994) Bridges to Babylon (29 września 1997) A Bigger Bang (5 września 2005) Blue & Lonesome (2 grudnia 2016) Hackney Diamonds (20 października 2023) Albumy koncertowe i składanki od 1967 Through The Past, Darkly (Big Hits Vol. 2) (12 września 1969) Get Yer Ya-Ya’s Out! The Rolling Stones in Concert (4 września 1970) Metamorphosis (6 czerwca 1975) Made in the Shade (6 czerwca 1975) Love You Live (23 września 1977) Sucking in the Seventies (14 kwietnia 1981) Still Life (1 czerwca 1982) Rewind (1971–1984) (2 lipca 1984) Flashpoint (8 kwietnia 1991) Jump Back: The Best of The Rolling Stones (22 listopada 1993) Stripped (13 listopada 1995) No Security (2 listopada 1998) Forty Licks (30 września 2002) Live Licks (1 listopada 2004) Rarities 1971−2003 (21 listopada 2005) Shine a Light (29 września 2006) GRRR! (9 listopada 2012) HONK (19 kwietnia 2019) Trasy koncertowe 1963 – brytyjska trasa koncertowa 1964 – 4 brytyjskie i 2 amerykańskie trasy koncertowe 1965 – 3 brytyjskie, 4 europejskie, 2 północnoamerykańskie i 1 dalekowschodnia trasa koncertowa 1966 – brytyjska, australijska i nowozelandzka, północnoamerykańska i europejska trasa koncertowa 1967 – europejska trasa koncertowa 1969 – American Tour 1969 1970 – European Tour 1970 1971 – UK Tour 1971 1972 – American Tour 1972 (znana jako S.T.P. Tour) 1973 – Pacific Tour 1973, European Tour 1973 1975 – Tour of the Americas '75 1976 – Tour of Europe '76 1978 – US Tour 1978 1981 – American Tour 1981 1982 – Europen Tour 1982 1989–1990 – Steel Wheels/Urban Jungle Tour 1994–1995 – Voodoo Lounge Tour 1997–1998 – Bridges To Babylon Tour 1999 – No Security Tour/Bridges To Babylon Tour 2002−2003 – Licks Tour 2005–2007 – A Bigger Bang Tour 2012−2013 – 50 & Counting 2014 – 14 On Fire (Azja, Europa, Australia i Nowa Zelandia) 2015 – ZIP CODE (USA, Kanada) 2016 – América Latina Olé Tour (Ameryka Południowa) 2017–2020 No Filter Koncerty w Polsce Warszawa (Sala Kongresowa), 13 kwietnia 1967 – dwa koncerty jednego dnia Chorzów (Stadion Śląski), 14 sierpnia 1998 Warszawa (Służewiec), 25 lipca 2007 Warszawa (PGE Narodowy), 8 lipca 2018 Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona The Rolling Stones Brytyjskie zespoły rockowe Brytyjskie zespoły rocka psychodelicznego Byłe Artykuły na Medal Laureaci Fryderyków Laureaci Nagrody Grammy Laureaci World Music Awards Laureaci MTV Video Music Awards Członkowie Rock and Roll Hall of Fame Zdobywcy platynowych płyt Laureaci Rockbjörnen

90399

https://pl.wikipedia.org/wiki/Monika%20Olejnik

Monika Olejnik

Monika Olejnik, właśc. Monika Ewa Wasowska (ur. 11 lipca 1956 w Warszawie) – polska dziennikarka radiowa, telewizyjna i prasowa. Życiorys Ukończyła XLVI Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego w Warszawie. Studiowała zootechnikę w SGGW. Ukończyła również dziennikarskie studia podyplomowe na Uniwersytecie Warszawskim. W 1981 odbyła staż w redakcji rolnej programu I PR. Swoją karierę dziennikarską zaczęła w programie I Polskiego Radia, gdzie odbywała staż. W latach 1982–2000 pracowała w programie III PR, gdzie popularność przyniosły jej wywiady z politykami i postaciami życia publicznego w audycji Salon polityczny Trójki. W drugiej połowie lat 80. była związana razem z mężem Grzegorzem Wasowskim z trójkową audycją Nie tylko dla orłów. 9 maja 1987 była jednym z pierwszych przedstawicieli mediów na miejscu katastrofy lotniczej „Kościuszki”. Od stycznia 2001 do czerwca 2016 pracowała w Radiu Zet, gdzie prowadziła rozmowy z politykami w audycji Gość Radia Zet i w programie Siódmy dzień tygodnia. W latach 1997–2003 prowadziła rozmowy w programie TVN Kropka nad i. Od września 2004 do lipca 2006 była gospodynią programu publicystycznego Prosto w oczy w TVP1. Od 11 września 2006 ponownie prowadzi program Kropka nad i, tym razem na antenie TVN24. Wiosną 2021 przeprowadzała wywiady z przedstawicielami kultury w programie Monika Olejnik. Otwarcie w serwisie TVN 24 Go. W „Gazecie Wyborczej” publikuje w wydaniach piątkowych felietony na aktualne tematy polityczne, a poprzednio razem z Agnieszką Kublik przygotowywała wywiady z cyklu Dwie na jednego. W 2007 ukazała się książka pod tym samym tytułem, zawierająca 25 wywiadów przeprowadzonych przez Olejnik i Kublik. Życie prywatne Jej ojciec, Tadeusz Olejnik (1932–2015), od 1955 był funkcjonariuszem Milicji Obywatelskiej, później był pracownikiem Służby Bezpieczeństwa MSW, w którym dosłużył się stopnia majora. Jej pierwszym mężem był inżynier elektryk Mateusz Praczuk (zm. 2014), którego poślubiła jako studentka w wieku 20 lat. Małżeństwo zakończyło się rozwodem z winy Praczuka. Była też żoną dziennikarza i satyryka Grzegorza Wasowskiego, z którym ma syna Jerzego (ur. 1985). Od 1996 jej życiowym partnerem jest dziennikarz sportowy Tomasz Ziółkowski (ur. 1971). Ma starszego brata Jacka (ur. 1954). Jest on kapitanem żeglugi wielkiej. Odznaczenie Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – 2000. Nagrody i nominacje (wybrane) 1992: Nagroda im. Bolesława Prusa 1995: Laureatka Wiktora 1998: Nagroda Grand Press 1999: Kobieta Roku miesięcznika „Twój Styl” 2000: Nagroda Fundacji imienia Ksawerego i Mieczysława Pruszyńskich 2000: Nominacja do Telekamery w kategorii „Publicystyka” za program TVN „Kropka nad i” 2000: Laureatka Wiktora 2001: Nominacja do Telekamery w kategorii „Publicystyka” za program TVN „Kropka nad i” 2001: Laureatka SuperWiktora 2002: Nominacja do Telekamery w kategorii „Publicystyka” za program TVN „Kropka nad i” 2003: Nominacja do Telekamery w kategorii „Publicystyka” za program TVN „Kropka nad i” 2005: Nagroda Telekamery w kategorii „Publicystyka” za program TVP1 „Prosto w oczy” 2006: Nominacja do Telekamery w kategorii „Publicystyka” za program TVP1 „Prosto w oczy” 2007: 2. miejsce w rankingu „Najbardziej wpływowych kobiet pracujących w mediach” miesięcznika „Forbes” 2007: Nominacja do Nagrody Mediów Niptel 2008: 4. miejsce w rankingu „Najbardziej wpływowych kobiet pracujących w mediach” miesięcznika „Forbes” 2008: Nominacja do Wiktora w kategorii „Najwyżej ceniony komentator lub publicysta” 2009: 2. miejsce w rankingu „Najbardziej wpływowych kobiet pracujących w mediach” miesięcznika „Forbes” 2009: Nominacja do Wiktora w kategorii „Najwyżej ceniony komentator lub publicysta” 2009: Laureatka plebiscytu miesięcznika „Machina” na Syrenkę Warszawską 2008 2009: Laureatka Nagrody Złotej Wagi przyznawanej dziennikarzom przez Naczelną Radę Adwokacką 2011: Nagroda MediaTory za całokształt pracy dziennikarskiej 2012: Nominacja do Nagrody Kisiela w kategorii „Publicystyka” 2012: Nominacja do Róż Gali w kategorii „Media” Filmografia Fabularne Czuję się świetnie (1983) – dziennikarka na konferencji prasowej Pora na czarownice (1993) – jako reporterka telewizyjna Oficerowie – serial telewizyjny (2006), odc. 9. (Dzieci i Wdowy) i 10. (Nieznani sprawcy) – jako dziennikarka Dokumentalne cykl Czarny serial, odc. Kościuszko cz. II, scenariusz i reżyseria: Tomasz Orlicz, TVP 2001, 21 min Teatr telewizji Kopciuszek (2005) – jako Kopciuszek Dubbing Rybki z ferajny (2004) – jako reporterka Katie Current Jeż Jerzy (2010/11) – jako ona sama Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Absolwenci Uniwersytetu Warszawskiego Polscy dziennikarze prasowi Polscy dziennikarze telewizyjni Redaktorzy PR3 Dziennikarze Radia Zet Osobowości telewizyjne związane z TVN Osobowości telewizyjne związane z TVP Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1956

292510

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mercedes-Benz%20klasy%20S

Mercedes-Benz klasy S

Mercedes-Benz klasy S − samochód osobowy klasy luksusowej produkowany pod niemiecką marką Mercedes-Benz od 1972 roku. Od 2020 roku produkowana jest siódma generacja modelu. Pierwsza generacja Mercedes-Benz klasy S I został zaprezentowany po raz pierwszy we wrześniu 1972 roku We wrześniu 1972 roku zaprezentowano następcę modelu W108. Samochód otrzymał kod fabryczny W116. Jest to pierwsza generacja klasy S Nowa S-Klasa, odznaczała się większymi wymiarami zewnętrznymi w stosunku do poprzedniego Mercedesa. Następcą W116 był model Mercedes W126. W szczytowej wersji model W116 był wyposażony w pneumatyczne zawieszenie. Było ono technicznie bardzo skomplikowane, ale gwarantowało bardzo wysoki komfort podróży, zwłaszcza że połączone to było z nietuzinkowymi możliwościami silnika o pojemności 6,9 l. Wersja jest obecnie poszukiwana przez kolekcjonerów. W116 seryjnie produkowana była jedynie w wersji sedan, ale prototypowo powstała także odmiana kombi. Tylne szyby zapożyczone były od Forda Granada. Ta wersja nadwozia nie była produkowana seryjnie. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1974 samochód zajął 1. pozycję. Wersja o wydłużonym o 100 mm rozstawie osi nosiła oznaczenie SEL. Łącznie wyprodukowano 473 035 egzemplarzy W116. Dane techniczne Druga generacja Mercedes-Benz klasy S II został zaprezentowany po raz pierwszy w 1979 roku. We wrześniu 1979 roku zaprezentowano nowe wcielenie Klasy S oznaczone symbolem W126. Samochód przeszedł gruntowne zmiany - m.in. miał linię boczną na wysokości górnej krawędzi błotnika, z boku nadwozia, przy progach, znajdowały się szerokie listwy z tworzywa sztucznego, górne krawędzie listew bocznych, wykonanych również z plastiku, były na tej samej wysokości co zderzak przedni i tylny, przednia ściana samochodu została nieznacznie pochylona do tyłu, nadając pojazdowi bardziej aerodynamiczna sylwetkę, wycieraczki przedniej szyby chowane były pod maską wozu, to m.in. przyczyniało się do korzystniejszego współczynnika oporu powietrza, wynoszącego w tym modelu Cx=0,37. Nadwozie to opracowywano aż 8 lat. Samochody klasy S miały bardzo skuteczne hamulce, przednie tarcze hamulcowe były wentylowane i we wszystkich modelach seryjnie stosowany był system antyblokujący ABS. Samochody o większych pojemnościach wyposażone były w zawieszenie hydropneumatyczne (Nivo). Budowane były także samochody o wydłużonym nadwoziu i wydłużonym o 14 cm rozstawie osi, pojazdy te oznaczano dodatkową literą L. Na eksport do Kanady i USA produkowano także auta z silnikami wysokoprężnymi. W 1985 roku przeprowadzono facelifting modelu. Coupe Przy okazji premiery drugiej generacji Klasy S jej ofertę poszerzyła także wersja coupe. Wyróżniała się ona inną stylizacją przedniej części nadwozia, przemodelowaną sylwetką i inaczej poprowadzoną linią okien. To pierwszy i jednocześnie przedostatni taki model w ofercie Klasy S - drugi raz tę nazwę używano w latach 2014 - 2020. Silniki Modele do 1985 SE – limuzyna z silnikiem benzynowym SEL – limuzyna przedłużona z silnikiem benzynowym SEC – coupé SD – limuzyna z silnikiem wysokoprężnym SDL – limuzyna przedłużona z silnikiem wysokoprężnym Modele od 1985 Specjalne warianty AMG oferował body-kit dla wszystkich modeli W126, a także jako zestaw widebody dla coupé C126. Dostępne było także wiele poziomów tuningu silnika, ale najbardziej znany to 6 litrowy silnik, oparty na silniku M117.968. Również oferowany był mechanizm różnicowy Torsen Gleason, manualna skrzynia biegów (bardzo rzadko) oraz różne konsole TV/radio. Brabus oferował body-kity podobne do pakietu AMG i zbliżone pakiety tuningu silników. Lorinser również oferował podobne dodatki uatrakcyjniające karoserię podobne do oferowanych przez przedsiębiorstwo AMG oraz niewielkie podrasowanie silnika. Koenig Specials proponował wide body kit, doładowanie wysokich mocy sprężarkami. MKB oferował różne pakiety do silników. RennTech oferował większość pakietów tuningowych silnika AMG z wyjątkiem silnika DOHC. Carat-body miał w ofercie zestawy eleganckiego wykończenia m.in. szlachetnymi fornirami. Trasco Bremen proponował limuzynę o nazwie 1000 SEL Dane o produkcji Całkowita liczba produkcji wynosi 892 123, z czego 818 063 przypada na sedan, a 74 060 na coupe. 473 209 pojazdów w całkowitej produkcji stanowiły pojazdy pierwszej serii, która powstała dopiero we wrześniu 1985 roku. Jedną trzecią całkowitej produkcji (ok. 300 000 sztuk) eksportowano do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Kolejna jedna trzecia została sprzedana w Niemczech. Reszta była eksportowana głównie do krajów Europy Zachodniej, Japonii i Bliskiego Wschodu. 1465 limuzyn wyprodukowano jako samochód opancerzony. Trzecia generacja Mercedes-Benz klasy S III został zaprezentowany po raz pierwszy w 1991 roku. Produkcję Mercedesa klasy S oznaczonego kodem fabrycznym W140 rozpoczęto w 1991 roku. Prace projektowe i konstrukcyjne kosztowały ok. 1 miliarda USD. Produkcję limuzyny zakończono w 1998 roku. Do dziś jest to jedno z aut o najlepiej wyciszonym wnętrzu i o bardzo wysokim komforcie jazdy. W tym modelu zastosowano wiele ciekawostek technicznych i unikatowych rozwiązań. Przykładem mogą być podwójne boczne szyby, samoczynne domykanie klapy bagażnika i drzwi, utwardzenie zawieszenia i zmiany charakterystyki wspomagania kierownicy po przekroczeniu 160 km/h. Z uwagi na dostosowanie do bardziej restrykcyjnych przepisów emisji spalin w końcu 1992 roku w modelach z silnikami 400 SE/SEL, 500 SE/SEL i 600 SE/SEL zmodyfikowano katalizatory, co zaowocowało zmniejszoną mocą i minimalnie gorszymi osiągami. Zmniejszyło się za to zużycie paliwa w modelach V8 i V12 w stosunku do starszych silników (286 KM), (326 KM) i (408 KM). W 1998 roku model W140 nie spełniał już wymagań rynku swoimi dużymi rozmiarami i sporym zużyciem paliwa. Mercedes W140 do dzisiaj odznacza się bardzo przestronnym wnętrzem, doskonałą jakością wykonania, bogatym wyposażeniem, wspaniałym komfortem jazdy i dobrymi osiągami. W140 wprowadziło kilka innowacji w kwestii bezpieczeństwa, które od tej pory stały się powszechne w wielu obecnych pojazdach, m.in.: układ ESP, boczne poduszki powietrzne, podwójne wyciszające dźwięk szyby, domykane drzwi oraz klapy bagażnika czy też podgrzewane wycieraczki. Wersje limitowane W roku 1999 w Stanach Zjednoczonych dostępna była wersja S500 Grand Edition w limitowanej ilości 600 egzemplarzy. Grand Edition był skonfigurowany w następujący sposób: czarny lakier (197 Obsidian Black) zamiast standardowych czarnych, takich jak 040 lub 199, kremowa tapicerka, taka jak dwutonowa w autach z silnikami V12, tylko że cała kremowa, dodatkowym wyróżnieniem dla Grand Edition było czarne drewno wraz z drewnianą kierownicą i drewnianą gałką zmiany biegów, innymi detalami wyróżniającymi Grand Edition od standardowych wersji były fabrycznie montowane rolety w oknach tylnych drzwi, dywaniki z napisem "Grand Edition", podświetlane progi drzwi. Obecnie W140 S500 Grand Edition jak i S600 są najbardziej poszukiwanymi egzemplarzami przez kolekcjonerów ze względu na ograniczoną ilość wyprodukowanych egzemplarzy. Silniki Czwarta generacja Mercedes-Benz klasy S IV został zaprezentowany po raz pierwszy w 1998 roku. W porównaniu do poprzednika zmieniono stylistykę na bardziej opływową. Sztandarowym modelem był S600, najmocniejszym natomiast wersja S65 AMG, która wytwarzana była wyłącznie na zamówienie, a cena takiego modelu wynosiła 1 080 000 zł. Różnił się on głównie zmienionym silnikiem, udoskonalonym przez AMG. Dodatkowo dochodziła zamiana seryjnych zderzaków i progów na bardziej aerodynamiczne, hamulce ceramiczne o zwiększonej średnicy z przodu oraz z tyłu, zawieszenie, a także inne zestrojenie skrzyni biegów. Również wnętrze uległo nieznacznej modyfikacji, tj. fotele, zegary oraz dodatki z firmy AMG. Mercedes oferował w wyposażeniu dodatkowym zwykłych modeli pakiet AMG i auto przypominało do złudzenia wersję S65. W 2002 roku auto przeszło face lifting. Zostały wprowadzone małe zmiany kosmetyczne oraz kilka drobnych poprawek technicznych. Silniki Piąta generacja Mercedes-Benz klasy S V został zaprezentowany po raz pierwszy w 2005 roku. Samochód otrzymał kod fabryczny W221. W porównaniu do poprzednika całkowicie została zmieniona stylistyka. Wzorce zaczerpnięto od większego i luksusowego Maybacha. Jedynym rodzajem nadwozia tak jak we wcześniejszych seriach klasy S jest limuzyna w wersji podstawowej i wersji Long (limuzyna długa), w której zwiększono ilość miejsca w tylnej części kabiny osobowej, przez co samochód jest dłuższy. Na rynku północnoamerykańskim samochód dostępny jest jedynie w wersji o przedłużonym rozstawie osi. W kwietniu 2009 roku zaprezentowano odmłodzony model W221. Wersje silnikowe Benzynowe: S 350 oraz S 350 L S 400 Hybrid oraz S 400 Hybrid L S 450 oraz S 450 L S 500 oraz S 500 L S 550 oraz S 550 L S 350 4MATIC oraz S 350 4MATIC L S 450 4MATIC oraz S 450 4MATIC L S 500 4MATIC oraz S 500 4MATIC L S 600 L S 63 AMG oraz S 63 AMG L S 65 AMG L Wysokoprężne: S 250 CDI oraz S 250 CDI L S 320 CDI oraz S 320 CDI L (od grudnia 2006 obie wersje dostępne z napędem na cztery koła 4MATIC) S 350 CDI oraz S 350 CDI L S 350 BlueTEC oraz S 350 BlueTEC L S 420 CDI oraz S 420 CDI L Moc silników klasy S waha się między 150 kW (204 KM) a 400 kW (544 KM) w wersji podstawowej oraz między 150 kW (204 KM) a 463 kW (630 KM) w wersji długiej (L). Od 2011 roku samochód oferowany był z pierwszym w historii klasy S silnikiem 4-cylindrowym, jest to wysokoprężna jednostka o pojemności 2,1 litra. Dane techniczne Szósta generacja Mercedes-Benz klasy S VI został zaprezentowany po raz pierwszy w lipcu 2013 roku. Pojazd został zaprezentowany 15 maja 2013 roku w Hamburgu. Stylistyka nadwozia nawiązuje do ówczesnych wcieleń modeli CLA i CLS. Współczynnik oporu aerodynamicznego nadwozia Cx obniżono do 0,24 lub 0,23 (w zależności od wersji). Zawieszenie pojazdu oparte jest na pneumatycznym układzie Airmatic znanym z poprzednich generacji modelu. Cała karoseria wykonana została z aluminium, w porównaniu z poprzednikiem wzrosły nieznacznie wymiary nadwozia, zachowano przy tym taki sam rozstaw osi. Masa własna wzrosła o kilkadziesiąt kg. Do oświetlenia wykorzystano wyłącznie diody typu LED. Napęd przenoszony jest na oś tylną poprzez 7-biegową automatyczną skrzynię biegów G-Tronic. Pojazd oferowany jest w wersji ze standardowym oraz przedłużonym rozstawem osi. Sprzedaż rozpoczęła się w sierpniu 2013 roku. W lipcu 2013 roku Mercedes zaprezentował wersję S63 AMG. Samochód napędzany jest benzynowym silnikiem V8 o pojemności 5,5 l. Jednostka rozwija moc 585 KM i dysponuje momentem obrotowym 900 Nm. Auto oferowane będzie w dwóch rozstawach osi (zwykły lub przedłużony), do wyboru będą też dwa rodzaje napędu (na tylną lub obie osie). Najwolniejsza odmiana przyspiesza do 100 km/h w 4,4 s i rozpędza się maksymalnie do 250 km/h. W sierpniu 2013 roku Mercedes zaprezentował odmianę hybrydową klasy S – S500 Plug-In Hybrid. Samochód napędzany jest doładowanym silnikiem V6 o pojemności 3 litrów i mocy 333 KM (245 kW) i silnikiem elektrycznym generującym dodatkowo 80 kW. Samochód rozpędza się do 100 km/h w 5,5 s, zużywa średnio w cyklu pomiarowym 3 l paliwa na 100 km, a w trybie elektrycznym może przejechać do 30 km. W listopadzie 2013 roku zaprezentowano najmocniejszy w ofercie model S65 AMG. Pod maską znalazł się dwunastocylindrowy motor w układzie V wspomagany dwiema turbosprężarkami. By zoptymalizować procesy spalania (jednostka spełnia normę emisji spalin Euro 6) zastosowano układ zapłonowy typu Twin Spark. Jednostka ma wykonany ze stopów aluminium blok i odlany z wysokogatunkowej stali, kuty wał korbowy. Silnik rozwija moc 630 KM i dysponuje maksymalnym momentem obrotowym 1000 Nm. Auto rozpędza się do 100 km/h w 4,3 s i osiąga - ograniczoną elektronicznie - prędkość maksymalną - 250 km/h. W styczniu 2014 roku podczas targów motoryzacyjnych w Detroit zaprezentowano nowy w ofercie model S600. Pod maską pojazdu znalazł się dwunastocylindrowy motor w układzie V wspomagany dwiema turbosprężarkami o pojemności 6,0-litrów i mocy 530 KM z systemem start-stop. Sztandarowy pojazd oferowany jest wyłącznie w wersji z dłuższym rozstawem osi oraz z nową listą wyposażenia seryjnego obejmującą m.in. zawieszenie Magic Body Control z systemem skanowania drogi Road Surface Scan, w pełni LED-owe oświetlenie oraz układ PRE-SAFE, który przygotowuje auto do zderzenia. Wraz z odmianą S600 do listy opcjonalnego wyposażenia każdego modelu klasy S dodano wyświetlacz typu head-up oraz gładzik ułatwiający sterowanie systemem multimedialnym. W kwietniu 2014 roku - na konferencji prasowej zorganizowanej przy okazji salonu motoryzacyjnego w Nowym Jorku - Mercedes klasy S otrzymał od dziennikarzy motoryzacyjnych prestiżową nagrodę 2014 World Luxury Car. W październiku 2014 roku Mercedes-Benz poinformował, że w zaledwie rok od wprowadzenia na rynek klasy S typoszergu W222 firma dostarczyła nabywcom już 100 tys. egzemplarzy. To rekord w historii istnienia Mercedesa klasy S. 2 kwietnia 2015 roku, na salonie motoryzacyjnym w Nowym Jorku, ogłoszono, że Mercedes klasy S zdobył prestiżowy tytuł World Luxury Car of the Year 2015. Coupe/cabriolet W 2014 roku Mercedes powrócił do nazwy S Coupe, przywracając ją dla nowego modelu w gamie, który zastąpił coupe CL. Pomimo podobnej nazwy, Klasa S Coupe zyskała zupełnie inny wygląd nadwozia, nie dzieląc z sedanem żadnych wspólnych elementów. Po raz pierwszy w historii, ofertę tej wersji wzbogacił także cabriolet z miękkim składanym dachem. Dane techniczne Siódma generacja Mercedes-Benz klasy S VII został zaprezentowany po raz pierwszy w 2020 roku. Siódma generacja oznaczona kodem fabrycznym W223 (wersja przedłużana – V223) trafiła do zaawansowanej fazy rozwoju w 2018 roku. Samochód został zaprezentowany oficjalnie 2 września 2020 roku, przechodząc istotne zmiany na tle dotychczas produkowanego modelu. Jest nie tylko dłuższy i szerszy, ale i otrzymał zaawansowane rozwiązania techniczne włącznie z możliwością zautomatyzowanej jazdy na poziomie SAE 3. Charakterystycznym elementem przodu są smuklejsze reflektory, a także większa atrapa chłodnicy. Z boku uwagę zwracają chowane klamki (opcja) aktywujące się po naciśnięciu, a z tyłu pojawiły się podłużne, dwuczęściowe lampy. Karoserię samochodu w ponad 50% wykonano z aluminium, a współczynnik oporu powietrza jest bardzo niski i wynosi od 0,22 (zależnie od wersji). Gruntowne zmiany zaszły w kabinie. W kokpicie dominuje ogromny, dotykowy ekran nowej generacji systemu multimedialnego MBUX, zamontowany pod kątem na konsoli centralnej. Nawiewy zostały ulokowane wyżej, a wyświetlacz w miejscu zegarów (opcjonalnie w technice 3D) jest większy oraz pozbawiony daszku. Zredukowana została też liczba przycisków i przełączników. Opcjonalny wyświetlacz head-up wskazuje informacje w technice rozszerzonej rzeczywistości (AR), nakładając do widok za szybą np. animowane strzałki i ułatwiając w ten sposób nawigację do celu. Klasa S W223 oferuje też m.in. fotele z rozbudowanym masażem oraz zaawansowaną obsługę głosową oraz rozwiązania niedostępne w poprzedniku, takie jak czołowe poduszki powietrzne dla podróżujących z tyłu czy zawieszenie E-Active Body Control z możliwością automatycznego podniesienia nadwozia w razie wykrycia ryzyka kolizji bocznej. Jedynym dostępnym wariantem klasy S serii 223 z silnikiem V12 jest to wersja Mercedes-Maybach S. W gamie zabraknie coupe i kabrioleta, które trwale znikną z oferty. Silniki R6-T 3.0 M256 (367 lub 435 KM)(S450 lub S500) V6-T 3.0 M276 PHEV (367+150 KM)(S580e) V8-TT 4.0 M176 (503 KM)(S580) R6-T lub R6-TT 2.9 OM656 Diesel (S350d - 286KM [R-6T] lub S400d - 330KM [R-6TT]) Przypisy klasy S Samochody luksusowe Samochody tylnonapędowe 1974 Samochody z silnikiem V12 Samochody z silnikiem V8 Samochody z lat 70. Samochody z lat 80. Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

49953

https://pl.wikipedia.org/wiki/Trybuna%C5%82%20Stanu

Trybunał Stanu

Trybunał Stanu (TS) – konstytucyjny organ władzy sądowniczej w Polsce, którego główne zadanie polega na egzekwowaniu odpowiedzialności najwyższych organów i urzędników państwowych za naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania (inaczej: popełnienie deliktu konstytucyjnego) oraz za przestępstwa pospolite i skarbowe w przypadku Prezydenta RP. Pierwotnie utworzony w okresie międzywojennym, został w obecnym kształcie przywrócony w 1982 r. Od tego czasu rozpoznawał cztery sprawy, w wyniku których dwie osoby zostały skazane. Trybunał nie dysponuje własnym aparatem pomocniczym, a zamiast tego finansowanie, obsługę kancelaryjną oraz czynności sekretariatu zapewnia mu Sąd Najwyższy. Historia 1921–1952 Instytucję odpowiedzialności konstytucyjnej wprowadziła Konstytucja marcowa, uchwalona w 1921 roku, została ona utrzymana również w kolejnej Konstytucji kwietniowej z 1935 roku. Według Konstytucji marcowej składał się z Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, 8 sędziów wskazanych przez sejm spoza swojego grona i 4 wskazanych przez senat. W Konstytucji kwietniowej złożony z PP SN oraz sześciu sędziów sądów powszechnych wybieranych przez prezydenta spośród wskazanych w podwójnej liczbie przez sejm i senat. Właściwości TS regulowały ustawy o Trybunale Stanu z 1923 i 1936. Po II wojnie światowej, wbrew deklaracji zawartej w tzw. małej konstytucji z 1947 roku, nie przywrócono Trybunału Stanu; w konstytucji z 1952 stosownych regulacji zabrakło w ogóle. Jedyne postępowanie przed Trybunałem Stanu w okresie międzywojennym znane jest jako sprawa Czechowicza. Od 1982 Instytucja Trybunału Stanu została przywrócona dopiero w 1982 przez ustawę z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu z dniem 6 kwietnia 1982. Ustawa ta, wraz z kolejnymi nowelizacjami, obowiązuje do dziś. Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu Przed Trybunałem Stanu mogą zostać postawieni jedynie przedstawiciele najwyższych władz państwowych, wymienieni w art. 198 Konstytucji. Są to: Prezydent RP – za naruszenie Konstytucji lub ustawy, ale też za przestępstwa pospolite i skarbowe, przy czym odpowiedzialność ta ma charakter wyłączny (prezydent może być karany tylko przez Trybunał Stanu), Marszałek Sejmu i Marszałek Senatu wykonujący obowiązki Prezydenta RP – za naruszenie Konstytucji lub ustawy, Prezes Rady Ministrów i członkowie Rady Ministrów – za naruszenie Konstytucji lub ustawy oraz za przestępstwa związane z pełnioną przez nich funkcją, prezes NBP – za naruszenie Konstytucji lub ustawy, prezes NIK – za naruszenie Konstytucji lub ustawy, członkowie KRRiT – za naruszenie Konstytucji lub ustawy, kierownicy ministerstw – za naruszenie Konstytucji lub ustawy, Naczelny dowódca sił zbrojnych – za naruszenie Konstytucji lub ustawy, posłowie i senatorowie – za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, która polega na osiąganiu korzyści majątkowych ze Skarbu Państwa oraz za naruszenie zakazu nabywania majątku ze Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego. O postawieniu przed Trybunałem Stanu decydują: Zgromadzenie Narodowe: w odniesieniu do Prezydenta RP wniosek w tej sprawie musi podpisać co najmniej 1/4 (140) członków ZN, a decyzja o postawieniu Prezydenta przed Trybunałem Stanu zapada, jeśli zagłosuje za nią co najmniej 2/3 (374) członków ZN. Sejm: w odniesieniu do prezesa i członków Rady Ministrów, wniosek w tej sprawie może złożyć co najmniej 1/4 (115) posłów lub Prezydent RP, a decyzja o postawieniu członka Rady Ministrów przed Trybunałem Stanu zapada, jeśli zagłosuje za nią co najmniej 3/5 (276) posłów. w odniesieniu do Prezesa NBP, Prezesa NIK, członków KRRiT oraz Naczelnego dowódcy sił zbrojnych, wniosek w tej sprawie może złożyć co najmniej 1/4 (115) posłów lub Prezydent RP (za kontrasygnatą), a decyzja o postawieniu przed Trybunałem Stanu zapada bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów w Sejmie. w odniesieniu do posłów, wniosek w tej sprawie może złożyć Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, a decyzja o postawieniu posła przed Trybunałem Stanu zapada bezwzględną większością głosów w Sejmie. Senat: w odniesieniu do senatorów, wniosek w tej sprawie może złożyć Marszałek Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, a decyzja o postawieniu senatora przed Trybunałem Stanu zapada bezwzględną większością głosów w Senacie. Wniosek o postawienie przed Trybunałem Stanu może złożyć też sejmowa komisja śledcza w odniesieniu do Prezesa NBP, Prezesa NIK-u, członków KRRiT oraz Naczelnego dowódcy sił zbrojnych, jeśli zostanie on poparty przez co najmniej 2/3 składu Komisji, w obecności co najmniej połowy jej członków. Aby któryś z wymienionych podmiotów stanął przed Trybunałem Stanu, podobnie jak w przypadku wniosku złożonego przez posłów, musi on zostać poparty w trakcie głosowania bezwzględną większością głosów w Sejmie. Trybunał Stanu może orzekać kary: utraty czynnego i biernego prawa wyborczego, utraty wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych, pozbawienia mandatu poselskiego (od 2 do 10 lat), utraty zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu, za przestępstwa i przestępstwa skarbowe – kary i środki karne przewidziane w ustawach. Wyrok wydany przez Trybunał Stanu jest ostateczny – nie ma w Polsce innego organu władzy, który mógłby go ewentualnie uchylić. Ponadto Trybunał Stanu jest jedynym wydającym wyroki organem władzy sądowniczej, od których Prezydent RP nie może zastosować ułaskawienia wobec osoby skazanej. Trybunał Stanu jest jedynym organem, który może sądzić urzędującego Prezydenta za popełnienie przestępstwa (właściwość wyłączna TS); w przypadku członków Rady Ministrów właściwość Trybunału ma charakter konkurencyjny: może ich sądzić sąd powszechny, o ile nie toczy się przeciwko nim postępowanie przed TS o dany czyn. Członkowie Trybunału Stanu Skład Trybunału Stanu określa art. 199 Konstytucji. Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, którym jest z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, 2 zastępców przewodniczącego i 16 członków wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas kadencji Sejmu. Zastępcy przewodniczącego Trybunału oraz co najmniej połowa członków Trybunału Stanu powinni mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Zgodnie z art. 200 Konstytucji członkowie Trybunału Stanu objęci są immunitetem formalnym oraz przywilejem nietykalności. Żaden z członków Trybunału Stanu nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności bez zgody Trybunału. Członkowie Trybunału nie mogą być też zatrzymani ani aresztowani z wyjątkiem sytuacji, gdy zostali ujęci na gorącym uczynku przestępstwa a ich zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. W takiej sytuacji o zatrzymaniu musi zostać niezwłocznie powiadomiony Przewodniczący Trybunału Stanu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanej osoby. Z tytułu członkostwa w Trybunale Stanu nie przysługuje regularne wynagrodzenie. Skład w okresie IX kadencji Sejmu Przewodniczący: Małgorzata Manowska (z urzędu jako Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego) Zastępcy Przewodniczącego (od 21 listopada 2019): Piotr Andrzejewski Marek Chmaj Członkowie (od 21 listopada 2019): Roman Budzinowski Marek Czeszkiewicz Jacek Dubois Sebastian Gajewski Zdzisław Gawlik Jan Jobs Piotr Jóźwiak Czesław Kłak Andrzej Kojro Iwona Olejnik Bogdan Szlachta Paweł Śliwa Marcin Wawrzyniak Maciej Zaborowski Tomasz Zalasiński Byli członkowie Trybunału Stanu IX kadencji Małgorzata Gersdorf (do 30 kwietnia 2020, zakończenie kadencji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego) Witold Pahl (do 19 października 2023, zrzeczenie się funkcji) Skład w okresie VIII kadencji Sejmu Przewodniczący: Małgorzata Gersdorf Zastępcy Przewodniczącego: Jerzy Kozdroń Andrzej Rogoyski (od 23 marca 2017) Członkowie (od 18 listopada 2015): Piotr Andrzejewski Kazimierz Barczyk Marek Czeszkiewicz Jacek Dubois Czesław Kłak (od 22 marca 2018) Andrzej Kojro Maciej Miłosz Witold Pahl Maciej Prostko (od 17 stycznia 2019) Zbigniew Sieczkoś Bogdan Szlachta Paweł Śliwa Jerzy Wierchowicz Maciej Zaborowski (od 28 lutego 2018) Józef Zych Byli członkowie Trybunału Stanu VIII kadencji Rafał Sura (zrzeczenie 16 listopada 2016, wybrany przez Senat na członka Rady Polityki Pieniężnej) Mariusz Muszyński (zrzeczenie 10 lutego 2017) Bogusław Banaszak (wybór 26 stycznia 2017, zm. 9 stycznia 2018) Jarosław Wyrembak (zrzeczenie 31 stycznia 2018, wybrany 26 stycznia 2018 przez Sejm na sędziego Trybunału Konstytucyjnego) Robert Majka (zrzeczenie 20 listopada 2018) Andrzej Rościszewski (zm. 16 sierpnia 2019) Postępowania przed Trybunałem Stanu Sprawa Czechowicza (1929) – skierowana przez Trybunał do ponownego rozpatrzenia przez Sejm, do czego z powodów politycznych nigdy nie doszło Sprawa byłego premiera Piotra Jaroszewicza i byłego wicepremiera Tadeusza Pyki (1984) – zakończona umorzeniem Afera alkoholowa (1997), oskarżeni: były minister finansów Andrzej Wróblewski – uniewinniony były minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak – uniewinniony były minister rynku wewnętrznego Aleksander Mackiewicz – uniewinniony były minister współpracy gospodarczej z zagranicą Dominik Jastrzębski – skazany na 5 lat utraty biernego prawa wyborczego i tyleż lat zakazu zajmowania stanowisk kierowniczych były prezes Głównego Urzędu Ceł Jerzy Ćwiek – skazany na 5 lat utraty biernego prawa wyborczego i tyleż lat zakazu zajmowania stanowisk kierowniczych Sprawa byłego ministra skarbu Emila Wąsacza – umorzona w 2006 ze względu na błędy proceduralne, decyzja uchylona w II instancji w marcu 2007. Sprawa prawomocnie umorzona 3 lipca 2019 r. Akty prawne dotyczące Trybunału Stanu Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona internetowa Trybunału Stanu

132071

https://pl.wikipedia.org/wiki/Clint%20Eastwood

Clint Eastwood

Clint Eastwood, właśc. Clinton Eastwood Jr. (ur. 31 maja 1930 w San Francisco) – amerykański aktor, reżyser, producent, kompozytor muzyki filmowej, polityk i biznesmen. Wielokrotny zdobywca najważniejszych nagród filmowych – czterech Oscarów, czterech Złotych Globów, trzech Nagród Błękitnej Wstęgi, trzech Cezarów, dwóch nagród Davida di Donatello, jedenastu Nagród Japońskiej Akademii Filmowej, pięciu People’s Choice Award, jednej nagrody Roberta, dwóch Nagród Satelity, a także honorowej Złotej Palmy Festiwalu w Cannes za całokształt twórczości w 2009 roku. Odznaczony Narodowym Medalem Sztuki. Życiorys Wczesne lata Urodził się w San Francisco w stanie Kalifornia w dobie kryzysu jako jedyny syn i młodsze dziecko w rodzinie Margaret Ruth (z domu Runner), pracownicy fabryki IBM, i Clintona Eastwooda seniora, bezrobotnego buchaltera i wędrownego robotnika. Jego przodkowie byli pochodzenia angielskiego, szkockiego, irlandzkiego, a także niemieckiego, holenderskiego i walijskiego. Ma siostrę Jean Bernhard (ur. 1929). Dorastał w klasycznym protestanckim domu klasy robotniczej. Był introwertycznym dzieckiem, bawił się pluszowym misiem, którego przejął po dziadku i ojcu, roznosił gazety, zbierał butelki. Zagrał tylko raz w szkolnym przedstawieniu. W dzieciństwie często przemieszczał się z rodzicami po Zachodnim Wybrzeżu. W wieku dojrzewania dorastał w Piedmoncie w stanie Kalifornia. W 1948 ukończył Oakland Technical High School. Będąc nastolatkiem, zatrudnił się jako hutnik, potem pompiarz na stacji benzynowej, pianista w domu publicznym i narzędziowy w zakładach Boeinga. Studiował ekonomię w Los Angeles City College, uczęszczał także na Uniwersytet w Seattle. Kariera filmowa Po odbyciu służby wojskowej w Armii Stanów Zjednoczonych podjął pracę w wytwórni Universal i rozpoczął karierę aktorską. W wojsku, gdzie był instruktorem pływania, poznał człowieka, który miał kontakty w Hollywood i zachęcił go do pójścia na plan filmowy. W Eastwoodzie dopatrywano się podobieństwa do Johna Wayne’a, Gary’ego Coopera i Jamesa Deana. Uczył się aktorstwa u Michaiła Czechowa w Hollywood. Po występie w drugoplanowych rolach w takich klasy B: horror Zemsta potwora (Revenge of the Creature, 1955), komedia Frank marynarz (Francis in the Navy, 1955), dramat historyczny Lady Godiva (Lady Godiva of Coventry, 1955) i Tarantula (1955), a trzy lata później zabłysnął w roli młodego weterana wojny secesyjnej Keitha Williamsa w westernie Zasadzka na przełęczy (Ambush at Cimarron Pass, 1958). Jego pierwszym sukcesem stał się udział w serialu CBS Rawhide (1959–1965), gdzie zagrał rolę rewolwerowca Rowdy’ego Yatesa zabijającego bandytów. Prawdziwie kasowego aktora zrobiły z niego spaghetti westerny Sergia Leone. Uznanie zdobył w roli człowieka bez nazwiska ze słynnej „dolarowej trylogii” – Za garść dolarów (Per un pugno di dollari, 1964), Za kilka dolarów więcej (Per qualche dollaro in più, 1965) i Dobry, zły i brzydki (Il Buono, il brutto, il cattivo, 1966), tworząc styl małomównego twardziela o pochmurnej twarzy, strażnika sprawiedliwości ryzykującego życiem, gotowego na każde bezprawie w imię zwalczania zła. Pierwszą główną rolę w amerykańskim filmie zagrał w westernie Powieście go wysoko (Hang ’Em High, 1968) jako zimny, o żelaznej woli, uparty i bezlitosny w swym poszukiwaniu zemsty szeryf Jed Cooper. W wojennym filmie sensacyjnym Tylko dla orłów (Where Eagles Dare, 1968) zagrał porucznika Morrisa Schaffera. Sławę zyskał rolą inspektora Harry’ego Callahana w dramacie Brudny Harry (Dirty Harry, 1971) i jego kontynuacjach. Odebrał nagrodę Złotego Globu dla najlepszego reżysera za dramat biograficzny Bird (1988). W 1991 uhonorowany został nagrodą publiczności kin amerykańskich za całokształt twórczości. Wielkim sukcesem okazał się antywestern Bez przebaczenia (Unforgiven, 1992), za który otrzymał dwa Oscary – za najlepszą reżyserię i za najlepszy film, Złoty Glob. Przewodniczył obradom jury konkursu głównego na 47. MFF w Cannes (1994). Był na okładkach magazynów: „Life”, „Time”, „People”, „Playgirl”, „Esquire”, „Rolling Stone”, „L’Officiel Hommes”, „TV Guide”, „Entertainment Weekly”, „GQ”, „The Hollywood Reporter” i „Vanity Fair”. Zdobył nagrodę Błękitnej Taśmy za melodramat Co się wydarzyło w Madison County (The Bridges of Madison County, 1995), nagrodę Future Film Festival Digital Award na 59. MFF w Wenecji za dreszczowiec Krwawa profesja (Blood Work, 2002), Césara i Złoty Powóz na 60. MFF w Cannes za dramat kryminalny Rzeka tajemnic (Mystic River, 2003). W 1998 za swoje dokonania odebrał nagrodę honorową Césara. Kolejne triumfy – Złoty Glob, dwa Oscary, Césara, nagrodę Japońskiej Akademii Filmowej – dostał Eastwood za dramat sportowy Za wszelką cenę (Million Dollar Baby, 2004) z Hilary Swank w roli głównej. Działalność muzyczna Stał się miłośnikiem jazzu – w szczególności bebopu, bluesa, muzyki country i westernu oraz muzyki klasycznej. Wcześnie parał się muzyką, rozwijając się jako pianista boogie-woogie. Początkowo zamierzał kontynuować karierę muzyczną, studiując teorię muzyki po ukończeniu szkoły średniej. Pod koniec 1959 nagrał album pt. Cowboy Favorites, wydany w 1963 przez wytwórnię Cameo jako Rawhide’s Clint Eastwood Sings Cowboy Favorites, który zawierał kilka klasyków, takich jak „Don’t Fence Me In” Cole’a Portera. Czasami z Shebem Wooleyem jeździł i koncertował na rodeo, jarmarkach czy festiwalach. W 1962 ich występ zatytułowany Rozrywkowa kawalkada targów przyniósł im aż 15 tys. dolarów za występ. Jego ulubieni muzycy to saksofoniści Charlie Parker i Lester Young, pianiści Thelonious Monk, Oscar Peterson, Dave Brubeck i Fats Waller oraz bluesman Delta Robert Johnson. Śpiewane przez Eastwooda utwory pojawiły się w filmach i serialach, w tym Rawhide (1959–1965) – „For All We Know” (1962) i „For You For Me for Evermore” (1962), Za garść dolarów (1964) – „Sweet Betsy from Pike”, Pomaluj swój wóz (1969) – „I Still See Elisa” i „Gold Fever”, Złoto dla zuchwałych (1970) – „When I Loved Her”, Dwa muły dla siostry Sary (1970) – „Sam Hall”, Bronco Billy (1980) – „Dark Blue Feeling”, Honkytonk Man (1982) – „When I Sing About You”, „Honkytonk Man”, „In the Jailhouse Now” i „No Sweeter Cheater Than You”, Północ w ogrodzie dobra i zła (1997) – „Ac-Cent-Tchu-Ate the Positive”, Władza absolutna (1997) – „Power Waltz” i Dopóki piłka w grze (2012) – „You Are My Sunshine”. Poglądy polityczne Eastwood był członkiem Partii Republikańskiej. W 1952 głosował na Dwighta Eisenhowera, a w 1968 i 1972 wspierał kampanię wyborczą Richarda Nixona. Jednak po aferze Watergate i wojnie w Wietnamie zaczął krytykować ówczesnego prezydenta i nazwał jego podejście niemoralnym. W latach 1986–1988 Clint Eastwood pełnił funkcję burmistrza miasta Carmel-by-the-Sea w Kalifornii, został wybrany jako kandydat bezpartyjny. Po zakończeniu dwuletniej kadencji nie ubiegał się o reelekcję. Od 2009 członek Partii Libertariańskiej. W wielu wywiadach określał się jako libertarianin. Wypowiadał się za prawnym zrównaniem małżeństw par homoseksualnych z małżeństwami heteroseksualnymi. Opowiadał się za polityką pro-choice. Podczas wyborów prezydenckich w USA w 2016 roku poparł kandydata republikanów, Donalda Trumpa. W 2020 jego poparcie w wyborach prezydenckich zyskał jednak rywal Donalda Trumpa Michael Bloomberg. Życie prywatne 19 grudnia 1953 poślubił modelkę Maggie Johnson, z którą ma syna – muzyka – Kyle’a (ur. 19 maja 1968) i córkę Alison (ur. 22 maja 1972). Związek ten rozpadł się jednak w 1978. W latach 1963–1977 związany był z tancerką Roxanne Tunis, z którą ma córkę Kimber (ur. 17 czerwca 1964), a w latach 1975–1988 z Sondrą Locke. Spotykał się także ze stewardesą Jacelyn Reeves, z którą ma syna Scotta (ur. 21 marca 1986) i córkę Kathryn (ur. 2 lutego 1988). Miał romans z Frances Fisher, z którą ma córkę Francescę „Franny” Ruth (ur. 7 sierpnia 1993). 31 marca 1996 ożenił się ponownie, tym razem z dziennikarką Diną Ruiz Eastwood, z którą ma córkę Morgan (ur. 12 grudnia 1996). Clint Eastwood i Dina Ruiz, mimo że uchodzili za idealną parę, na początku listopada 2012 roku podjęli decyzję o rozwodzie. Powodem mogła być chęć Ruiz, by pokazać życie swojej rodziny w reality show, a Eastwood znany jest z tego, że bardzo mocno strzeże swojej prywatności. Aktor i reżyser wyprowadził się od młodszej o 35 lat żony w 2012, pozostając w separacji do rozwodu 22 grudnia 2014. Filmografia Obsada aktorska Reżyser Producent Kompozytor Nagrody Odznaczenia National Medal of Arts (USA) Komandor Orderu Legii Honorowej (Francja, 2009) Kawaler Orderu Legii Honorowej (Francja, 2007) Komandor Orderu Sztuki i Literatury (Francja) Złote Promienie ze Wstęgą Orderu Wschodzącego Słońca (Japonia) Przypisy Linki zewnętrzne Amerykanie odznaczeni Orderem Sztuki i Literatury Amerykanie pochodzenia brytyjskiego Amerykanie pochodzenia holenderskiego Amerykanie pochodzenia irlandzkiego Amerykanie pochodzenia niemieckiego Amerykanie pochodzenia szkockiego Amerykanie pochodzenia walijskiego Amerykańscy aktorzy filmowi Amerykańscy aktorzy telewizyjni Amerykańscy filantropi Amerykańscy kompozytorzy muzyki filmowej Amerykańscy libertarianie Amerykańscy muzycy jazzowi Amerykańscy piloci Amerykańscy producenci filmowi Amerykańscy producenci telewizyjni Amerykańscy reżyserzy filmowi Amerykańscy reżyserzy telewizyjni Amerykańscy wokaliści country Kawalerowie Legii Honorowej Komandorzy Legii Honorowej Komandorzy Orderu Sztuki i Literatury Laureaci AFI Life Achievement Award Laureaci Honorowego Cezara Laureaci Kennedy Center Honors Laureaci Nagrody Gildii Aktorów Ekranowych za całokształt twórczości Laureaci Nagrody im. Cecila B. DeMille’a Laureaci nagrody im. Irvinga G. Thalberga Laureaci Oscara za najlepszą reżyserię Laureaci Złotego Globu za najlepszą reżyserię Ludzie urodzeni w San Francisco Ludzie związani z Kalifornią Odznaczeni National Medal of Arts Odznaczeni Orderem Wschodzącego Słońca Producenci filmowi nagrodzeni Oscarem za najlepszy film Urodzeni w 1930

2597565

https://pl.wikipedia.org/wiki/Klaudia%20Halejcio

Klaudia Halejcio

Klaudia Halejcio (ur. 13 września 1990 w Warszawie) – polska aktorka telewizyjna i filmowa. Życiorys Była studentką Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie na kierunku psychologia społeczna. Występuje jako aktorka od czwartego roku życia. W latach 2000–2005 brała udział w przedstawieniu Uroczystość w Teatrze Rozmaitości w Warszawie. Znana jest głównie z występów w serialach: Złotopolscy, Pierwsza miłość, Rezydencja, Przepis na życie i Hotel 52. Na dużym ekranie zadebiutowała w filmie Rafała Wieczyńskiego Popiełuszko. Wolność jest w nas (2009). Uczestniczyła w telewizyjnych programach rozrywkowych: Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami (2014) i Dance Dance Dance (2019). Współprowadziła program WP Remont w prezencie (2020). Życie prywatne W latach 2014–2016 była związana z tancerzem Tomaszem Barańskim, którego poznała podczas treningów do programu Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami. W 2019 poinformowała o zakończeniu kolejnego związku. Od 2020 jej partnerem życiowym jest przedsiębiorca Oskar Wojciechowski, z którym mieszka na warszawskim Ursynowie. W 2023 para zaręczyła się. Mają córkę Nel (ur. 2021). Teatr 2000–2005: Uroczystość, reż. Grzegorz Jarzyna, Teatr Rozmaitości w Warszawie 2012: Król Dramatu, reż. Marek Modzelewski, Teatr Imka w Warszawie 2015–2016: Człowiek dwóch szefów, reż. Tomasz Dutkiewicz, Teatr Komedia w Warszawie 2016: Żona potrzebna od zaraz, reż. Tomasz Dutkiewicz, Teatr Komedia w Warszawie Filmografia Filmy fabularne 2009: Popiełuszko. Wolność jest w nas – Kaśka 2013: Last minute – Dominika, córka Tomasza 2015: Wkręceni 2 – blogerka 2016: 7 rzeczy, których nie wiecie o facetach – brunetka 2016: Historia Roja – panna młoda 2018: Serce nie sługa – brunetka w klubie 2021: Gierek – sekretarka Ryba 2022: Krime Story. Love Story – Magda 2022: Szczęścia chodzą parami Seriale telewizyjne 1998: 13 posterunek – Zuzia, dziewczynka z przedszkola, która krępowała się wyrecytować wiersz o policji (odc. 17) 2002: Kasia i Tomek – harcerka z zastępu „Dziki” (odc. 23, głos) 2003–2010: Złotopolscy – Andżelika Kwaśniewska 2005–2007 / 2014–2017: Pierwsza miłość – Klaudia Poraj, dziewczyna Mariusza Krzyżanowskiego / Luiza Florek, dziewczyna Miksera 2006: Na Wspólnej – Julia 2008: Plebania – dziewczyna w studiu castingowym (odc. 1087) 2008: Na dobre i na złe – Aga, córka Artura (odc. 329) 2009: Popiełuszko. Wolność jest w nas – Kaśka 2009, 2010: Ojciec Mateusz – dziewczyna w solarium Marioli (odc. 15) / Magda Fidecka (odc. 43) 2011: Rezydencja – Marysia Podhorecka 2011–2013: Przepis na życie – Wiktoria „Śliczna” 2012–2013: Hotel 52 – recepcjonistka Sara 2014: To nie koniec świata – Monika Lauks 2014: Komisarz Alex – Alina Lenczyk (odc. 55) 2018: Ojciec Mateusz – Mariola (odc. 252) 2019: O mnie się nie martw – Paulina (odc. 131, 132) 2022: Komisarz Mama – Anna Warecka (odc. 23) Teatr Telewizji 1997: Dziady, reż. Jan Englert 2000: Ślub, reż. Roland Rowiński, jako Bisia Przypisy Linki zewnętrzne Polskie aktorki dziecięce Polskie aktorki filmowe Polskie aktorki telewizyjne Polskie aktorki teatralne Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1990

4721912

https://pl.wikipedia.org/wiki/Vito%20Bambino

Vito Bambino

Vito Bambino, właśc. Mateusz Wojciech Dopieralski (ur. 27 kwietnia 1988 w Katowicach) – niemiecki aktor filmowy i telewizyjny pochodzenia polskiego (posiada podwójne obywatelstwo), a także polskojęzyczny piosenkarz, autor tekstów, kompozytor, producent muzyczny i wokalista zespołu Bitamina. Muzycznie współpracował z artystami takimi, jak Dawid Podsiadło, Daria Zawiałow, Envee, Jan-rapowanie, Kaśka Sochacka, Kubi Producent, Natalia Szroeder, Paulina Przybysz, Pham, Rasmentalism, Sanah, Seven Phoenix, Quebonafide, PRO8L3M i VNM. Laureat Fryderyka 2023 razem z Mrozu w kategorii Utwór roku („Za daleko”). Życiorys Wczesne lata Urodził się w Katowicach w rodzinie katolickiej. Ma starszą siostrę, Martę, która zajmuje się stroną produkcyjną i organizacyjną na płaszczyźnie festiwali poetyckich w Niemczech. Gdy miał dwa lata, wraz z rodziną wyemigrował do Niemiec i osiedlił się w Leverkusen. W domu rozmawiano w języku polskim. Nazywa się Europejczykiem, przy czym przyznaje się do swojej polskości. W 2012 ukończył niepubliczną szkołę Schule im Theater der Keller Köln w Kolonii. Kariera aktorska W 2003 zadebiutował na scenie Düsseldorfer Schauspielhaus w Düsseldorfie w sztuce Zamieszanie w krainie gier. W latach 2003–2009 wystąpił w kolejnych spektaklach teatru: Niezwykle smutna księżniczka jako smutny głupiec, Amelka, Bóbr i Król na dachu jako bóbr, Nihil novi jako Kopernikus, Król Maciuś Pierwszy jako minister oraz Faust i inni jako Mefisto. Następnie grał w przedstawieniach: Aladyn i cudowna lampa (2010) w Hessisches Landestheater w Marburgu, Śmierć Dantona (2010) w Düsseldorfer Schauspielhaus, Wampirek (2011) jako protagonista 9-letni Anton Bohnsack w Wuppertaler Bühnen oraz Nibelungi (2012) jako Giselher w Hessisches Landestheater w Marburgu. Zagrał także w dwóch spektaklach w Theater der Keller w Deutz: Skąpiec (2011) jako Kleant, jedyny syn tytułowego bohatera komedii Moliera oraz Czy androidy śnią o elektrycznych owcach? (2011). Również w 2011 otrzymał nagrodę teatralną młodych aktorów Puck w Kolonii. W 2012 po raz pierwszy trafił na mały ekran rolą Felixa Reisingera w jednym z odcinków serialu kryminalnego ZDF SOKO Köln. Wkrótce regularnie brał udział w niemieckich produkcjach telewizyjnych, w tym Kobra – oddział specjalny (2017) i Tatort (2018). Debiutował na kinowym ekranie w komediodramacie Die Kleinen und die Bösen (2015) u boku Petera Kurtha. W melodramacie Fucking Berlin (2016) został obsadzony w roli nieodpowiedzialnego Ladji. Kariera muzyczna Jak sam twierdzi w wywiadach, początek swojej drogi muzycznej datuje na rok 2003. Popularność zyskał dzięki utworowi „Dom” wykonywanemu z zespołem Bitamina. Występuje także jako wokalista solowy, 24 września 2020 wydał debiutancki album pt. Poczekalnia. W 2021 roku współprowadził audycję muzyczną Tłusty czwartek emitowaną w radiowej Czwórce. W sierpniu 2021 wziął udział w akcji promocyjnej „Wszystko mi mówi” Tymbarku, na której potrzeby wraz z Sanah, zespołem Kwiat Jabłoni i Arturem Rojkiem nagrali cover utworu Skaldów „Wszystko mi mówi, że mnie ktoś pokochał” wraz z teledyskiem. W 2023 razem z Igo oraz Mrozu stworzył i nagrał „Supermoce”, hymn Męskiego Grania na trasę koncertową w 2023 Życie prywatne Jego żoną jest Agata Di Prima-Dopieralski, pół Niemka, pół Sycylijka. Mają syna, Amara. Ma podwójne obywatelstwo – polskie i niemieckie. Dyskografia Poczekalnia (2020) Pracownia (2023) Filmografia Filmy fabularne Seriale telewizyjne Przypisy Linki zewnętrzne Ludzie urodzeni w Katowicach Niemcy pochodzenia polskiego Niemieccy aktorzy filmowi Niemieccy aktorzy głosowi Niemieccy aktorzy telewizyjni Zdobywcy diamentowych płyt Urodzeni w 1988 Polscy wokaliści popowi Polscy wokaliści hip-hopowi Polscy tekściarze Polscy producenci muzyczni Polscy kompozytorzy

3671368

https://pl.wikipedia.org/wiki/PRO8L3M

PRO8L3M

PRO8L3M – polski zespół hip-hopowy, założony w 2013 w Warszawie przez producenta muzycznego DJ-a Piotra „DJ Steeza” Szulca i rapera Oskara Tuszyńskiego. Historia Zespół zadebiutował w 2013 roku minialbumem C30-C39, którego tytuł oznacza otwarcie szachowe zwane gambitem królewskim. Wydawnictwo ukazało się w nakładzie limitowanym do tysiąca egzemplarzy. Album promowany był teledyskiem do utworu „Tori Black”, którego autorem zdjęć jest Jan Holoubek. Szerszej publiczności dali się poznać dzięki wydanemu w 2014 roku mixtape’owi Art Brut. Wydawnictwo ma charakter materiału koncepcyjnego, jego warstwa muzyczna oparta jest na samplach z polskiej muzyki rozrywkowej lat 70. i 80. Płyta doceniona została przez krytyków, jak i również w środowiskach poza hip-hopowych. Tytułem nawiązuje do artystycznego ruchu art brut, w języku francuskim oznaczającym sztukę „surową, nieokrzesaną”. Mixtape promował teledysk do utworu „Jakby świat kończył się”, w którym wystąpili polska aktorka Aleksandra Hamkało i raper Sokół. W 2014 roku otrzymali nagrodę „Nocne Marki” magazynu Aktivist w kategorii „Artysta Roku”. Także w 2014 roku odbyła się premiera filmu fabularnego „Pocztówki z Republiki Absurdu” w reżyserii Jana Holoubka, na potrzeby którego zespół napisał utwór pt. „Krzyk”, inspirowany samospaleniem żołnierza Armii Krajowej i filozofa, Ryszarda Siwca w 1968 roku. Na początku 2016 roku zespół opublikował koncertowy teledysk do utworu „Stówa”. 1 czerwca, tego samego roku nakładem RHW Records ukazał się debiutancki album zespołu zatytułowany PRO8L3M. Płytę poprzedził singel „2040”, którego prapremiera odbyła się na antenie Programu III Polskiego Radia. Do piosenki powstał teledysk nawiązujący do cyberpunkowych produkcji anime. Wcześniej, w maju, trzecie wydawnictwo zespołu trafiło do przedsprzedaży w edycji limitowanej do 4 tys. egzemplarzy. Również w maju odbyła się premiera drugiego singla z płyty, „Molly”. Piosenkę promował wideoklip, w którym główną rolę zagrał amerykański aktor Philip Lenkowsky. W ciągu miesiąca album pokrył się złotem, a w ciągu roku platyną. 1 czerwca 2017 roku na platformie YouTube udostępniony został utwór „2#17” zapowiadający kolejne wydawnictwo grupy – minialbum Hack3d By GH05T 2.0, skłaniający do refleksji nad zagrożeniami płynącymi z korzystania z najnowszych technologii oraz będący swoistą kontynuacją poprzedniego materiału. Kolejne wydawnictwo PRO8L3M Ground Zero Mixtape (2018) to surowy materiał, który powstał na bazie inspiracji breakcore, techno i trance z przełomu lat 90. i 2000.. Teledysk do pierwszego singla „Flary” w reżyserii Piotra Matejkowskiego, zdobył Grand Prix pierwszej edycji festiwalu wideoklipów PL Music Video Awards w Łodzi, nagrodę za najlepszy teledysk w kategorii „hip-hop” oraz nominację Berlin Music Video Awards 2018, Los Angeles Cinefest 2018, Phoenix Film Festival Melbourne 2018 czy Bucharest ShortCut Cinefest 2018. Ground Zero Mixtape jest pierwszym w historii albumem w formie mikstejpu nagrodzonym Fryderykiem. Drugi długogrający album Widmo ukazał się 1 marca 2019 roku nakładem wytwórni RHW Records. Album pokrył się platyną w ciągu trzech tygodni od premiery, zadebiutował na 1. miejscu polskiej listy sprzedaży – OLiS oraz otrzymał nominację do Fryderyków 2020 w kategorii „Album roku hip-hop”. Trafił do sprzedaży na płycie CD oraz w limitowanym do 300 egzemplarzy nakładzie na dwóch 12" płytach gramofonowych. Materiał krąży wokół zagadnień współczesnej cywilizacji i jej pułapek, a tło stanowią degradacja środowiska i dewaluacja systemu wartości, w tym apokaliptyczne opowieści o nadchodzącym upadku zachodniej cywilizacji. Utwór “VI katastrofa” powstał we współpracy z WWF, a jego tekst zainspirowany był raportem i przewidywaniami organizacji. Dane wykorzystano również do wykreowania instalacji multimedialnej OUTPO5T, będącej innowacyjną formą przedpremierowego odsłuchu płyty. Art Brut 2, ukazało się na początku marcu 2020 roku to swoista kontynuacja pierwszej odsłony krążka. Na Art Brut 2 obecna rzeczywistość została przemieszana z przełomem lat 90. i 00., a w kontrze do futurystycznych wizji, znajdziemy tu obrazy z dorastania w czasach dzikiego kapitalizmu oraz życia w totalnym oderwaniu od współczesnej technologii. Premierze albumu ponownie towarzyszyło immersyjne doświadczenie, podczas którego można było przedpremierowo usłyszeć materiał jeszcze przed jego ukazaniem się. Zorganizowany na 2 tygodnie przed premierą albumu TEST DRIV3 zgromadził blisko 3 tysiące fanów PRO8L3M, a sam krążek już w 24h od uruchomienia preorderu sięgnął po złoto. W lipcu 2020 roku muzycy wspólnie z raperem Taco Hemingwayem założyli wydawnictwo muzyczne pod nazwą 2020. Utwór „Strange Days” to pierwszy singiel promujący zapowiedziany na początek 2021 roku kolejny album zespołu Fight Club. Utwór "Nicea" to pierwszy singiel promujący zapowiedziany na grudzień 2023 kolejny album zespołu. 27 października 2023 miał premierę drugi singiel promujący - "Mayday" Dyskografia Albumy studyjne Minialbumy Mixtape’y Single Inne certyfikowane utwory Gościnne występy Teledyski Nagrody i wyróżnienia Przypisy Polskie zespoły hip-hopowe Muzyka w Warszawie Zdobywcy platynowych płyt Polskie duety muzyczne

12114

https://pl.wikipedia.org/wiki/Usama%20ibn%20Ladin

Usama ibn Ladin

Usama ibn Ladin, Osama bin Laden (arab. أسامة بن لادن, Usāma ibn Lādin; ur. 10 marca 1957 w Rijadzie, zm. 2 maja 2011 w Abbottabadzie) – saudyjski milioner i terrorysta, współzałożyciel i przywódca Al-Ka’idy. Życiorys Młodość Był jednym z ponad 50 dzieci (i 17. synem) Muhammada ibn Ladina, Jemeńczyka, który przybył do Arabii Saudyjskiej jako pracownik fizyczny (najpierw był robotnikiem portowym, następnie murarzem), a ostatecznie – mimo że do końca życia pozostał analfabetą – stał się szefem przedsiębiorstwa realizującego projekty budowlane dla saudyjskiej rodziny królewskiej (m.in. budowa pałaców królewskich i przebudowa meczetu Proroka). Muhammad został także mianowany przez króla Abd al-Aziza honorowym ministrem robót publicznych. Matka Usamy, Syryjka Alia Ghanim, była czwartą żoną jego ojca, którego poślubiła jako 14-latka w 1956. W chwili śmierci w katastrofie lotniczej w 1967 Muhammad był multimilionerem, a jego kompania Saudi Binladin Group jedną z największych firm budowlanych na Bliskim Wschodzie. Usama studiował zarządzanie na Uniwersytecie Króla Abd al-Aziza w Dżuddzie, gdzie prawdopodobnie uczęszczał na wykłady Muhammada Kutba, brata słynnego ideologa Bractwa muzułmańskiego Sajjida Kutba, oraz Palestyńczyka Abd Allaha Azzama. Walka z ZSRR w Afganistanie Kiedy w 1979 wojska radzieckie najechały Afganistan, udał się do Pakistanu i zajął się organizowaniem pieniędzy i zaopatrzenia dla afgańskich mudżahedinów. Dzięki odziedziczonemu ogromnemu majątkowi oraz osobistej pobożności i odwadze w walce jego reputacja jako wojskowego przywódcy stopniowo rosła. W Afganistanie trafił pod kuratelę Abd Allaha Azzama i wraz z nim w 1984 założył Maktab Chadamat al-Mudżahidun al-Arab, w skrócie MAK, co na angielski luźno przekładano jako „Afghan Services Bureau”. MAK była zorientowana na organizowanie arabskich ochotników chcących walczyć w Afganistanie. MAK otrzymywała finansowe wsparcie nie tylko od Ibn Ladina, ale także Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Pakistanu i innych państw muzułmańskich. W szczególności CIA pomagała organizacji zdobyć ukryte fundusze, wspierając jej walkę z ZSRR w kontekście zimnej wojny. Początki Al-Ka’idy i jej ideologia Po wycofaniu się wojsk radzieckich z Afganistanu w 1989 MAK przekształciła się w Al-Ka’ida al-Askarijja („baza wojskowa”), co wiąże się ze stworzeniem rok wcześniej przez Ibn Ladina komputerowej bazy zawierającej dane wojowników wojny w Afganistanie. Al-Ka’ida miała walczyć z każdym przejawem ingerencji wojskowej i gospodarczej krajów niemuzułmańskich w świecie islamu, jednak przez kilka następnych lat nie posiadała jakichś bardziej konkretnie zdefiniowanych celów i operacyjnej agendy. W 1989 Ibn Ladin powrócił do Arabii Saudyjskiej, gdzie początkowo był witany jak bohater, jednak szybko rząd zaczął postrzegać go jako radykała i potencjalne zagrożenie. W obliczu irackiej inwazji na Kuwejt w 1990 starał się bezskutecznie przekonać rząd Arabii Saudyjskiej, by bezpieczeństwo kraju oprzeć na jego siatce bojowników, nie zaś armii Stanów Zjednoczonych. Jego oferta została jednak odrzucona i Saudyjczycy zgodzili się na rozlokowanie wojsk amerykańskich na terenie swojego kraju. „Ta decyzja, poparta przez saudyjskie władze religijne, zradykalizowała al-Ka’idę i zmieniła jej nastawienie: saudyjski rząd został ogłoszony odstępcą od islamu i stał się najważniejszym wrogiem”. „W oczach Ibn Ladina obecność niewiernych żołnierzy w Arabii, kraju dwóch najświętszych świątyń islamu w Mekce i Medynie, była ostatecznym upokorzeniem islamu”. W 1991 Ibn Ladin opuścił Arabię Saudyjską i przeniósł się do Sudanu. Stamtąd wspierał finansowo londyński „Committee for Advice and Reform” („Komitet na rzecz Rady i Reformy”), poprzez który dążył do podważenia religijnej legitymacji saudyjskiej dynastii ze względu na jej udział w, jak to postrzegał, amerykańskiej „okupacji” muzułmańskiej ziemi świętej. Jednocześnie rozbudowywał swoją infrastrukturę w Sudanie i zaczął szkolić islamskich bojowników mających walczyć w różnych konfliktach na świecie, zaś sieć Al-Ka’idy rozpoczęła formułowanie agendy zbrojnej walki z zagrożeniem amerykańskiej dominacji w świecie islamu. W 1994 Arabia Saudyjska pozbawiła go obywatelstwa i zamroziła jego fundusze, zmuszając go do polegania na zewnętrznych źródłach finansowania. W 1996, pod silną międzynarodową presją, Sudan wydalił Ibn Ladina, który przeniósł się do Afganistanu, gdzie schronienia udzielili mu talibowie. Jeszcze w tym samym roku publicznie ogłosił rozpoczęcie dżihadu przeciwko Amerykanom i wezwał do zabijania ich i ich sojuszników w celu uwolnienia muzułmańskich ziem. W swojej deklaracji wojny oskarżał Amerykanów m.in. o kradzież zasobów naturalnych świata islamu, okupację Półwyspu Arabskiego, włącznie ze świętymi miejscami islamu, oraz wspieranie rządów realizujących interesy Stanów Zjednoczonych na Bliskim Wschodzie. Celem Ibn Ladina wydawało się wciągnięcie Amerykanów w wojnę na wielką skalę ze światem islamu, która doprowadzi do obalenia umiarkowanych muzułmańskich rządów i ustanowi na nowo łączący wszystkich muzułmanów kalifat. Będąc gościem afgańskich talibów, Ibn Ladin utrzymywał bliskie relacje z ich przywódcą, mułłą Omarem, i uznał jego tytuł „Amir al-Mu’minin” (przywódca wiernych), tradycyjnie przysługujący kalifowi, pod którym ten występował wobec samych talibów. Ibn Ladin nie był zainteresowany zdobyciem władzy w Afganistanie, co było celem talibów, lecz jedynie wykorzystaniem go jako bazy do ataków na swoich wrogów rozsianych po świecie. Zawarł też sojusz z Ajmanem az-Zawahirim, przywódcą Islamskiego Dżihadu, co w 1998 doprowadziło do ogłoszenia powstania „Globalnego Islamskiego Frontu dla Dżihadu przeciwko Żydom i Krzyżowcom”. Według Paula Hecka Ibn Ladin uważał iż umma jest w stanie zagrożenia. Żydzi i chrześcijanie przejęli kontrolę nad siedzibą islamu, albo bezpośrednio albo za pośrednictwem muzułmańskich odstępców, którzy dobrowolnie przedłożyli światowe dobra nad nadrzędność boskich celów. Rezultatem jest upokorzenie ummy rękoma tych, których nazywał syjonistami i krzyżowcami, posiadającymi muzułmańskie ziemie, plądrującymi muzułmańskie zasoby i lekceważącymi życie muzułmanów; dlatego współczesne działania Zachodu wobec siedziby islamu nie różnią się niczym od krucjat i kolonializmu, a raczej są ich prostym przedłużeniem. Ibn Ladin za najbardziej haniebne z działań podjętych przez te siły niewiernych uważał zbezczeszczenie najświętszych miejsc islamu: meczetu Al-Aksa w Jerozolimie (będącego pod kontrolą Izraela) i dwóch świątyń Arabii, Mekki i Medyny (będących pod kontrolą saudyjskiego reżimu odstępców w sojuszu z Zachodem krzyżowców). Deklaracja programowa „Frontu”, ogłoszona w lutym 1998 w arabskojęzycznym piśmie w Londynie, szybko przyciągnęła uwagę jako próba ujęcia ideologii współczesnego ugrupowania muzułmańskich bojowników w ramach tradycyjnego szariatu. Po zamachach z 11 września 2001 tekst deklaracji stał się znany jako fatwa, chociaż wielu muzułmanów zwracało uwagę, że ani Ibn Ladin, ani inni sygnatariusze tego dokumentu nie posiadają religijnego wykształcenia, które dawałoby prawo do wydania takiego aktu. W deklaracji stwierdzano przede wszystkim że muzułmańska społeczność, chociaż liczna, jest zdominowana przez przywódców, których wiara jest powierzchowna. W związku z zagrożeniem, w jakim pozostaje islam, wzięcie udziału w dżihadzie jest obowiązkiem każdego zdolnego do walki muzułmanina w każdym kraju, w którym jest to możliwe. Zgodnie z deklaracją, a wbrew tradycji, obowiązek prowadzenia dżihadu miał zatem dotyczyć nie ummy jako całości, ale każdego muzułmanina indywidualnie, ponadto w sytuacji zepsucia dzierżących władzę dżihad nie wymagał autoryzacji przez władcę. Deklaracja wskazywała także konkretnego wroga, czyli Stany Zjednoczone. Walka jako indywidualny obowiązek miała dotyczyć Amerykanów i ich sojuszników, zarówno żołnierzy, jak i cywili. Ten ostatni punkt był szczególnie kontrowersyjny dla muzułmanów, ponieważ tradycyjnie w ramach dżihadu należało unikać bezpośredniego krzywdzenia niewalczących. Ibn Ladin nie zaprzeczał temu, że jest to mocno osadzony w tradycji precedens, argumentował jednak, iż reguła ta nie ma charakteru absolutnego. Chcąc zwrócić uwagę na istnienie wyjątków przywoływał przypadki, w których muzułmanom zezwalano na prowadzenie walki z wrogiem, który powiesił dzieci na murach oblężonego miasta. Jego zdaniem w tego rodzaju sytuacji krew dzieci była na rękach obrońców, a nie atakujących muzułmanów. Ponadto Ibn Ladin i inni naciskali, że zabijanie amerykańskich cywili, a także cywili ich sprzymierzeńców, jest aktem sprawiedliwej odpłaty za śmierć niewinnych muzułmanów. Działalność terrorystyczna i odpowiedź amerykańska Ibn Ladina wiązano z atakami na hotel w Jemenie (grudzień 1992), zamachem na World Trade Center (26 lutego 1993), nieudaną próbą zabicia Mubaraka (czerwiec 1995) oraz atakami w Rijadzie (listopad 1995) i Az-Zahranie (czerwiec 1996). Zarówno sam fakt, jak i ewentualny stopień udziału Al-Ka’idy w tych aktach pozostaje nie do końca pewny, niemniej Ibn Ladin publicznie je pochwalał i nazywał biorących w nich udział męczennikami (szahidami). W 1998 ibn Ladin nakazał przeprowadzenie największej z dotychczasowych operacji Al-Ka’idy – jednoczesnych zamachów na amerykańskie ambasady w Nairobi i Dar es Salaam, w których zginęły łącznie 224 osoby. Stany Zjednoczone w odwecie wystrzeliły pociski manewrujące na miejsca, które uważano za bazy Ibn Ladina w Afganistanie. W 2000 Al-Ka’ida przedsięwzięła kolejny atak, zabijając 17 marynarzy amerykańskiego niszczyciela USS Cole, znajdującego się w Jemenie. 11 września 2001 dziewiętnastu bojowników powiązanych z Al-Ka’idą dokonało serii ataków na wieże World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon w Waszyngtonie, w których zginęło 2996 osób. Ibn Ladin początkowo odmówił przyjęcia odpowiedzialności za ten ostatni zamach, chociaż tradycyjnie publicznie pochwalił jego autorów. Stany Zjednoczone zażądały, by talibowie wydali Ibn Ladina; ci zaś odmówili. W rezultacie Amerykanie zbudowali koalicję, która obaliła rządy talibów w Afganistanie. W grudniu 2001 Ibn Ladin zszedł do ukrycia, po tym jak uniknął ujęcia przez siły amerykańskie w kompleksie jaskiń Tora Bora. W następnych latach Amerykanie szukali jego kryjówki na pograniczu afgańsko-pakistańskim. Inwazja Stanów Zjednoczonych na Afganistan doprowadziła do rozproszenia przywództwa Al-Ka’idy i zmianę jej taktyki. Od tej pory funkcjonowała ona jako zdecentralizowany zbiór różnych grup działających niezależnie od siebie w różnych rejonach geograficznych. Korzystne warunki do rekrutacji do Al-Ka’idy stworzyła amerykańska inwazja Iraku w 2003. Mimo tego, pisząc o Al-Ka’idzie w 2012, a więc krótko po śmierci Ibn Ladina, jeden z jej badaczy nie wahał się stwierdzić, iż „sieć wykazuje znaczące słabości. Pozostaje ona względnie małym ruchem bez masowego odzewu. Jej taktyka, a w szczególności zabijanie niewinnych, została potępiona przez muzułmanów na całym świecie”. Po swoim zejściu do ukrycia Ibn Ladin komunikował się ze światem przede wszystkim poprzez publikowane okazjonalnie taśmy audio i wideo. W październiku 2004, przed wyborami prezydenckimi w Stanach Zjednoczonych, Ibn Ladin opublikował wideo skierowane do Amerykanów, w którym przyznał się do zamachów z 11 września i stwierdził, że pokój jest w zasięgu ręki, jeśli amerykański elektorat wybierze właściwego kandydata. Jeszcze wcześniej, w dokumencie opublikowanym w listopadzie 2002, Ibn Ladin bronił poglądu, że obywatele demokratycznych państw nie mogą uważać się za niewinnych, ponieważ mają możliwość zmiany rządu i stąd odwrócenia złej polityki. W ten sposób Ibn Ladin kontynuował swoją obronę zabijania bezbronnych cywili, co pozostawało przedmiotem największego oburzenia w świecie islamu, zwłaszcza po tym jak bojownicy kojarzeni z przywódcą Al-Ka’idy w Iraku, Abu Musabem az-Zarkawim, zaczęli dopuszczać się zabijania w zamachach cywili muzułmańskich. Wywołało to sprzeciw nawet sojuszników Ibn Ladina, w tym Ajmana az-Zawahiriego i mułły Omara, przy czym ten ostatni w 2009 rozkazał, by związani z nim bojownicy unikali bezpośredniego zabijania niewalczących. Na taśmie z 2008 Ibn Ladin groził zemstą za śmierć Palestyńczyków w Strefie Gazy, zaś w opublikowanym w maju 2011 (już po śmierci) nagraniu pochwalał rewolucje w Tunezji i w Egipcie oraz wzywał zwolenników Al-Ka’idy do wspierania ludzi walczących z niesprawiedliwymi rządami. Ostatecznie amerykański wywiad odkrył, że Ibn Ladin zamieszkuje od kilku lat w strzeżonym kompleksie w Abbottabadzie, a nie (jak przypuszczano dotychczas) ukrywa się gdzieś na Terytoriach Plemiennych. Usama ibn Ladin został zabity w tajnej operacji amerykańskich komandosów z Navy SEALs 2 maja 2011. Przypisy Bibliografia 10 Najbardziej Poszukiwanych Zbiegów Członkowie Al-Ka’idy Ludzie urodzeni w Rijadzie Saudyjscy terroryści Urodzeni w 1957 Zmarli w 2011

414556

https://pl.wikipedia.org/wiki/Infamia

Infamia

Infamia (łac. niesława, hańba) – utrata czci i dobrego imienia. Prawo rzymskie znało różne przyczyny zaistnienia, infamia mogła dotykać automatycznie (łac. infamia immediata bezpośrednia) z powodu wykonywanego zajęcia (np. jeśli wolny człowiek został gladiatorem lub aktorem) czy za złe prowadzenie (np. zawarcie nowego małżeństwa bez rozwiązania poprzedniego). Mogła być też wynikiem skazania w procesie pozwanego z tytułu powództwa zniesławiającego (infamia mediata pośrednia). Osoby dotknięte infamią (personae infames) nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, występować w charakterze zastępcy procesowego, ustanawiać takiego zastępcy, wnosić niektórych skarg, a nadto dotknięte były innymi ograniczeniami (jak niegodność dziedziczenia). W systemie prawnym Rzeczypospolitej Obojga Narodów infamia była orzekana wobec szlachty za najcięższe przestępstwa (rozboje, kradzieże, gwałty), oznaczała utratę czci, zakaz sprawowania funkcji urzędnika zaufania publicznego oraz częściowe wyjęcie spod prawa. Niekoniecznie wiązała ze sobą nakaz opuszczania kraju. Przypisy Bibliografia Historia prawa Historyczne rodzaje kar Prawo prywatne Polski przedrozbiorowej

139745

https://pl.wikipedia.org/wiki/Magik%20%28raper%29

Magik (raper)

Magik, również Mag Magik I, Psychotata, Neo, MC Mag Magnum i Zmazik, właśc. Piotr Łuszcz (ur. 18 marca 1978 w Jeleniej Górze, zm. 26 grudnia 2000 w Katowicach) – polski raper i producent muzyczny. W latach 1994–1998 był członkiem zespołu Kaliber 44, a od 1998 do samobójczej śmierci (2000) członkiem zespołu Paktofonika, której był współzałożycielem. Wraz z grupą Kaliber 44 był dwukrotnie nominowany do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka. Pośmiertnie nagrodzony, w 2001 roku, nagrodą Fryderyka za album Kinematografia grupy Paktofonika w kategorii Album Roku – Hip-Hop. Był także członkiem stowarzyszenia PROPS Entertainment zrzeszającego artystów z Europy i Stanów Zjednoczonych. W 2011 roku został sklasyfikowany na ósmym miejscu listy 30 najlepszych polskich raperów według magazynu „Machina”. Rok później znalazł się na 11. miejscu analogicznej listy opublikowanej przez serwis Porcys. Życiorys Wczesna młodość Urodził się 18 marca 1978 roku w Jeleniej Górze w rodzinie robotniczej. Jego ojciec pracował w hucie, natomiast matka była sprzątaczką. Na Górny Śląsk przeprowadził się z matką i siostrą w wieku trzech lat. Hip-hopem zainteresował się w 1990 roku, będąc uczniem siódmej klasy szkoły podstawowej. Początkowo rapował na podwórku i pobliskim boisku z Abradabem. W 1992 nawiązał współpracę z raperem Jajonaszem, z którym założył grupę Young Rappers, która jednak nie opublikowała żadnej piosenki. Podkłady do swoich tekstów tworzył na komputerze domowym Amiga 500. O początkach działalności matka Łuszcza wyraziła się w następujący sposób: Ukończył Technikum Elektromechaniczne w Zespole Szkół Technicznych im. gen. Sylwestra Kaliskiego w Katowicach. Kaliber 44 (1994–1998) W 1994 roku dołączył do grupy Kaliber 44, powstałej z inicjatywy Michała Martena i Marcina Martena. Zadebiutowali w 1996 utworem „Magia i miecz”, który ukazał się na kompilacji pt. S.P. nakładem wytwórni muzycznej S.P. Records. W tym samym roku ukazał się pierwszy album grupy pt. Księga Tajemnicza. Prolog, wydany nakładem S.P. Records. Wydawnictwo cieszyło się dużą popularnością i uznaniem wśród krytyków, jak i fanów, sprzedając się w nakładzie 100 tys. egzemplarzy. W ramach promocji albumu zostały zrealizowane teledyski do utworów: „Magia i miecz” oraz „Plus i minus”, którego treść dotyczyła obaw Łuszcza przed zarażeniem wirusem HIV. Członkowie grupy wykonywaną muzykę określili jako „hardcore psycho rap” lub „magia i miecz”, w nawiązaniu do promującego album utworu. W listopadzie 1997 roku na kompilacji Hip-Hopla został opublikowany utwór „A może tak, a może nie”, który był zapowiedzią drugiego albumu grupy. W 1998 roku ukazał się odmienny stylistycznie w stosunku do debiutanckiego album pt. W 63 minuty dookoła świata. Wydawnictwo było promowane utworem „Film”, do którego został zrealizowany teledysk. Drugi album grupy również cieszył się powodzeniem, uzyskał on wkrótce status złotej płyty. W tym samym roku, w wyniku nieporozumień na tle artystycznym z pozostałymi członkami grupy, Łuszcz odszedł z grupy Kaliber 44. Gustaw Szepke, współwłaściciel wydawnictwa Gigant Records, w następujący sposób skomentował konflikt w grupie: Paktofonika (1998–2000) W 1998 roku Wojciech „Fokus” Alszer zaprosił do współpracy Łuszcza i Sebastiana „Rahima” Salberta, który odszedł z grupy 3xKlan. Wspólnie założyli zespół Paktofonika, a pierwsze wspólne piosenki („Priorytety”, „Ja to ja” i „Gdyby”) napisali w październiku 1998 roku. Wiosną 2000 roku podpisał z zespołem kontrakt płytowy z wytwórnią Gigant Records. Następnie wyjechali do Witten, gdzie nagrali utwór „2 kilo” z niemieckimi artystami. Nagrali również freestyle’e, w których uczestniczyli Magik, Fokus, Kams, L.O. Sebastian Salbert tak wyraził się o genezie grupy: 18 grudnia 2000 wydał z zespołem album pt. Kinematografia, zawierający 16 utworów. W utworze „Jestem Bogiem” wykorzystano fragment wulgarnej wypowiedzi telefonicznej anonimowej osoby, która pojawiła się w audycji na żywo w Radiu Maryja, znanej jako Trzy słowa do ojca prowadzącego. Płyta cieszyła się dużym uznaniem zarówno wśród fanów, jak i krytyków. Pomimo sukcesów dochodziło do konfliktów na tle artystycznym pomiędzy Łuszczem a Alszerem. Salbert o sytuacji w grupie wypowiedział się w następujący sposób: Śmierć 26 grudnia 2000 roku, osiem dni po premierze płyty Kinematografia, rankiem o godzinie 6:15 Łuszcz wyskoczył z dziewiątego piętra przez okno swojego mieszkania w Katowicach-Bogucicach. W stanie ciężkim został przetransportowany do szpitala, gdzie około godziny 6:45 zmarł. Domniemaną przesłanką jego działania była próba uniknięcia zasadniczej służby wojskowej poprzez symulowanie złego stanu zdrowia psychicznego, które w konsekwencji doprowadziło do rzeczywistego uszczerbku na zdrowiu. O śmierci rapera wypowiedzieli się (kolejno) jego przyjaciele: Sebastian „Rahim” Salbert i Wojciech „Fokus” Alszer w następujący sposób: Teksty Był autorem i współautorem kilkudziesięciu tekstów na potrzeby grup Paktofonika i Kaliber 44. Napisał m.in. utwory „Plus i minus” oraz „Usłysz mój głos”, które również wyprodukował. Ponadto był autorem tekstów do utworów „Nasze mózgi wypełnione są marią” i „Psychoza”, opublikowanych na albumie Księga Tajemnicza. Prolog Kaliber 44. Jako producent przy nagraniach grupy współpracował z raperem Jajonaszem, z którym zrealizował m.in. utwory „Bierz mój miecz i masz” i „Do boju Zakon Marii”. Łuszcz, jak i pozostali członkowie grupy Kaliber 44, używał marihuany. Używka miała bezpośredni wpływ na zawartość debiutanckiego albumu grupy. Utwory „Nasze mózgi wypełnione są marią” i „Do boju zakon marii” traktują o stanie odurzenia. Piotr Łuszcz o procesie twórczym: Na debiutanckim albumie grupy Paktofonika, Kinematografia, był współautorem tekstów do następujących utworów: „Rób co chcesz”, „Lepiej być nie może”, „Jestem Bogiem”, „Nie ma mnie dla nikogo”, „Chwile ulotne”, „ToNieMY”, „Ja to ja”, „Gdyby…” i „Priorytety”. Natomiast samodzielnie napisał utwory: „Nowiny” i „Wc [Sot]”. Sebastian „Rahim” Salbert o Magiku: Spuścizna W 2002 roku ukazał się album Archiwum kinematografii grupy Paktofonika, na którym zostały opublikowane m.in. nagrania z udziałem Łuszcza, które nie ukazały się na albumie Kinematografia. 21 marca 2003 w katowickim Spodku odbył się pożegnalny koncert zespołu, po którym jego członkowie Fokus i Rahim ogłosili rozwiązanie grupy. Gustaw, właściciel wytwórni muzycznej Gigant Records, o raperze: O ostatnich dwóch latach życia Piotra Łuszcza i zespole Paktofonika opowiada fabularyzowany scenariusz filmowy autorstwa Macieja Pisuka pt. Jesteś Bogiem. 16 grudnia 2008 roku scenariusz ukazał się nakładem oficyny Krytyka Polityczna w książce pt. Paktofonika. Przewodnik Krytyki Politycznej (). W 2011 roku reżyserii filmu zatytułowanego Jesteś Bogiem podjął się Leszek Dawid. Jego premiera odbyła się 21 września 2012 roku. Równolegle do sprzedaży trafiła biografia Paktofoniki Jesteś Bogiem. Historia Paktofoniki () autorstwa Macieja Pisuka. Życie prywatne Piotr Łuszcz miał żonę Justynę i syna Filipa, który również jest raperem i występuje pod pseudonimami Fejz oraz Fejzjestm. Raper całe życie mieszkał w Katowicach w dzielnicy Bogucice. Justynę – swoją przyszłą żonę – poznał w 1993 roku na koncercie rockowym w Mega Clubie w Katowicach. Po zakończeniu nauki w technikum elektromechanicznym wielokrotnie podejmował prace dorywcze, nie był jednak w stanie sprostać rygorowi pracy zawodowej i poświęcił się muzyce. Przez krótki okres pozostawał z żoną w separacji. Małżonka Łuszcza o małżeństwie z raperem wypowiedziała się w następujący sposób: Dyskografia Paktofonika Kinematografia (2000, Gigant Records, album) Jestem Bogiem (2001, Gigant Records, EP) Archiwum kinematografii (2002, Gigant Records, album) Kompilacje różnych wykonawców S.P. (Kaliber 44 – „Do boju zakon marii”, 1996, S.P. Records) Hip-Hopla (Kaliber 44 – „A może tak, a może nie”, 1997, S.P. Records) Usta Miasta Kast (Magik – „A robi się to tak…”, 2000, Gigant Records) Kaliber 44 Usłysz nasze demo (1994, demo, wydanie własne) Księga Tajemnicza. Prolog (1996, S.P. Records, album) Magia i miecz (1996, S.P. Records, singel) W 63 minuty dookoła świata (1998, S.P. Records, album) Film (1998, S.P. Records, singel) Teledyski Do utworu „Plus i minus” z albumu Księga Tajemnicza. Prolog – Kaliber 44 (1996) Do utworu „Magia i miecz” z albumu Księga Tajemnicza. Prolog – Kaliber 44 (1996) Nagrody i wyróżnienia 1996 Nominacja do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategorii album Album roku – muzyka alternatywna za album Księga Tajemnicza. Prolog – Kaliber 44. 1996 Nominacja do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategorii album Fonograficzny debiut roku – Kaliber 44 1998 Nominacja do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategorii album Album Roku – Rap / Hip-Hop za album W 63 minuty dookoła świata – Kaliber 44. 2001 Nagroda polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyk w kategorii Album Roku – Hip-Hop za album Kinematografia – Paktofonika. 2002 Magazynek, nagroda muzyczna polskiej sceny hiphopowej za całokształt osiągnięć (wraz z grupą Paktofonika). 2023 Popkiller - Śląski raper 30-lecia. Filmografia „Kielce – Czyli Polski Bronx” (1995, film dokumentalny, reżyseria: Bogna Świątkowska, Marek Lamprecht) „Paktofonika. Hip-Hopowa podróż do przeszłości” (2009, reportaż, scenariusz i reżyseria: Marta Dzido, Piotr Śliwowski; wypowiedź archiwalna) Uwagi Przypisy Bibliografia Kaliber 44 Laureaci Fryderyków Muzycy związani z Katowicami Pochowani na cmentarzu przy ul. Wróblewskiego w Katowicach Polscy raperzy Polscy tekściarze Polscy producenci hip-hopowi Ludzie urodzeni w Jeleniej Górze Polscy samobójcy Urodzeni w 1978 Zmarli w 2000 Byłe Dobre Artykuły Paktofonika

1535668

https://pl.wikipedia.org/wiki/Popek%20%28raper%29

Popek (raper)

Popek, właśc. Paweł Ryszard Mikołajuw (ur. 2 grudnia 1978 w Legnicy) – polski raper, wokalista, muzyk, aktor i zawodnik MMA. Jako raper znany z zespołów Firma (od 2001) i Gang Albanii (2014–2017). Działalność muzyczna W 2001 został członkiem krakowskiego zespołu Firma, założonego rok wcześniej przez Tadka oraz Kaliego. Wziął udział w nagraniu pięciu płyt Firmy: Pierwszy nielegal (2001), Z dedykacją dla ulicy (2002), Przeciwko kurestwu i upadkowi zasad (2008), NieLegalne Rytmy. Kontynuacja (2009) oraz Nasza broń to nasza pasja (2011). Jako członek Firmy był współzałożycielem marki odzieżowej „JP”. W 2007 zrealizował pierwszy album solowy pt. Wyjęty spod prawa, za którego produkcję odpowiedzialny był Jędker. W 2008 wydał w Londynie swój drugi album pt. Heavyweight, na którym gościnnie wystąpili m.in.: Jędker, Sokół i Bosski Roman. 11 stycznia 2013 nakładem brytyjskiego wydawnictwa WagWan Production i Prosto wydał kolejny solowy album pt. Monster, za którego produkcję odpowiadali m.in. Matheo i P.A.F.F. W utworach wystąpili gościnnie brytyjscy i polscy wykonawcy, w tym m.in. Wiley, Sobota, Sokół, Paluch i Borixon. Album znalazł się na 28. miejscu w zestawieniu OLiS i zdobył status złotej płyty w Czechach, Polsce i Słowacji. W lipcu 2014 wraz z producentem Matheo wydał remiks piosenki „Dirty Diana” Michaela Jacksona. Teledysk do nowej wersji utworu stał się ogólnopolskim hitem i w dwa tygodnie uzyskał wynik 1,5 mln wyświetleń w serwisie YouTube. 9 grudnia 2014 wydał czwarty solowy album pt. Monster 2, który dotarł do 41. miejsca zestawienia OLiS. Na płycie gościnnie wystąpili m.in.: Olsen, The Game, NON Koneksja oraz Kaen. W 2015 wraz z producentem muzycznym Robertem M powołał zespół pod nazwą Gang Albanii do którego dołączył następnie raper Borixon. Debiutancki album formacji zatytułowany Królowie życia ukazał się 24 kwietnia 2015 nakładem wytwórni muzycznej Step Records. Album grupy współtworzonej przez Popka zadebiutował na 1. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS. Wydawnictwo wyróżnił status diamentowej płyty. Do formuły Gangu Albanii muzycy powrócili w 2016. 29 kwietnia ukazał się ich drugi album Ciężki gnój. Również i to wydawnictwo odniosło komercyjny sukces. Ciężki gnój zadebiutował na zestawieniu OLiS na 2. miejscu a jego sprzedaż nagrodzono podwójną platynową płytą. 29 stycznia 2016 nakładem wytwórni muzycznej Step Records ukazał się wspólny album Popka i producenta Matheo pt. Król Albanii, który dotarł do 1. miejsca polskiej listy OLiS i uzyskał status diamentowej płyty. 16 grudnia 2016 raper wydał album kompilacyjny pt. Sweet 17th, zawierający jego największe przeboje. Wydawnictwo dotarło do 18. miejsca listy OLiS. Styl muzyczny Jako muzyk wywodzi się z rapu. Do jego zainteresowania hip-hopem przyczyniła się muzyka amerykańskiego rapera Tupaca Shakura (portret artysty w formie tatuażu widnieje na klatce piersiowej Popka). Pierwsze nagrania Mikołajuwa rozpoczęły się po ukazaniu się klasycznego albumu Skandal, zespołu Molesta Ewenement. Przez lata muzyka Popka oscylowała wokół gatunków związanych z rapem i muzyką elektroniczną (hardcore rap, grime, dubstep czy trap). Wraz z uzyskaniem przez niego szerszego grona odbiorców, wokalista zaczął udostępniać słuchaczom utwory w bardzo szerokim spektrum gatunków. Wiele z utworów wieloletniego rapera jest śpiewanych czy okraszonych jego grą na gitarze. Wśród utworów Popka znalazły się piosenki utrzymane w konwencji bluesa (w tym w ramach duetu B.A.D. POP), punk rocka (zespół POPaprańcy), reggae, jazzu czy disco polo. W dyskografii artysty obecne są nawet utwory w których rapuje lub śpiewa on pod beat oparty na muzyce towarzyszącej tango czy pod szum wiatru. Kariera MMA Początki treningów i walki w Anglii Dawniej ćwiczył krav magę. Po wyemigrowaniu do Londynu zainteresował się mieszanymi sztukami walki (MMA). Podjął treningi w klubie Team Titan, gdzie jego trenerem był Mickey Papas. W 2008 roku rozpoczął starty w profesjonalnych zawodach MMA, występując pod pseudonimem „Popek Rak”. Stoczył trzy walki, z których dwie wygrał w największej ówcześnie brytyjskiej organizacji Cage Rage. Dalsze występy zawiesił z powodu zamieszek, jakie wszczęła wspierająca go publiczność podczas trzeciej walki 13 września 2008 na gali FX3 Fight Night 9 w Reading oraz z uwagi na „własne wybryki sprzed lat”. Ponadto na terenie Anglii ukarano go zakazem odbywania oficjalnych walk MMA. KSW 19 września 2016 oficjalnie poinformowano o podpisaniu przez „Popka” kontraktu z polską federacją MMA, Konfrontacją Sztuk Walki. Tydzień później federacja potwierdziła zakontraktowanie pojedynku „Popka” z Mariuszem Pudzianowskim na gali KSW 37: Circus of Pain zaplanowanej na 3 grudnia 2016. Do tego pojedynku Pawła Mikołajuwa przygotowywał Marcin Różalski. Pudzianowski wygrał walkę w pierwszej rundzie przez nokaut techniczny. Po tej walce Różalski przestał trenować „Popka”, a w sztabie trenerskim rapera znaleźli się: Robert Złotkowski (trener boksu i kickboxingu), Kamil Umiński (trener brazylijskiego jiu-jitsu) i Dariusz Giers (trener od przygotowania fizycznego). 27 maja 2017 na KSW 39: Colosseum na Stadionie Narodowym w Warszawie wygrał z Robertem „Hardkorowym Koksem” Burneiką, który odklepał po ciosach w 45 sekundzie walki. 23 grudnia 2017 podczas KSW 41 stoczył walkę z aktorem Tomaszem Oświecińskim, z którym niespodziewanie przegrał przez TKO w drugiej rundzie. 6 października 2018 na gali KSW 45: The Return to Wembley w Londynie stoczył pojedynek z zawodnikiem z Bośni – Erko Junem. Bośniak wygrał walkę w drugiej rundzie przez techniczny nokaut. Fame MMA 22 czerwca 2020 w mediach społecznościowych poinformował o zakończeniu współpracy z KSW i nawiązaniu współpracy z Fame MMA, organizacją promującą tzw. freak fighty. 1 sierpnia 2020 federacja Fame MMA na swoim oficjalnym Instagramie ogłosiła, że rywalem „Popka Monstera” na gali Fame MMA 7 będzie znany uczestnik z programu Warsaw Shore: Ekipa z Warszawy, Damian „Stifler” Zduńczyk. 5 września w walce wieczoru pokonał Zduńczyka poprzez poddanie (dźwignia na staw łokciowy) w pierwszej rundzie. 6 marca 2021 miał zmierzyć się z innym raperem Patrykiem „Kizo” Wozińskim w walce wieczoru gali Fame 9: Let’s Play. Tydzień przed walką „Popek Monster” doznał kontuzji ręki, co wykluczyło jego pojedynek. W drugim występie dla Fame MMA podjął w walce doświadczonego zawodnika pochodzącego z Irlandii Północnej, Normana „Stormina” Parke'a. 26 marca 2022 w Arenie Gliwice podczas Fame 13 przegrał pojedynek już po 37 sekundach rundy pierwszej, kiedy to doznał kontuzji ręki. Boks i boks na gołe pięści Prime Show MMA 8 lipca 2022 Prime Show MMA, kolejna organizacja typu freak show fight za pośrednictwem mediów społecznościowych podała informację o zakontraktowaniu „Popka”. We wrześniu nowy pracodawca ogłosił walkę wieczoru gali Prime 4: Królestwo, pomiędzy „Popkiem” oraz byłym amatorskim pięściarzem i celebrytą, Kasjuszem „Don Kasjo” Życińskim. Walkę w drugiej rundzie przez TKO wygrał popularny „Don Kasjo”, nokdaunując Mikołajuwa, po którym ten nie był zdolny kontynuować tego starcia. Gromda W czerwcu 2022 roku ogłoszono, że „Popek” dołączył do federacji Gromda jako tzw. twarz promująca walki na gołe pięści. Popek w nowej roli regularnie zaczął występować w studio przed każdą, numerowaną galą Gromdy. 1 grudnia 2023 podczas gali Gromda 15: Podziemny krąg zawalczy w walce na zasadach boksu na gołe pięści (bez rękawic). Lista walk MMA Boks Boks na gołe pięści Życie prywatne Urodził się i wychowywał w Legnicy. W wieku 14 lat opuścił rodzinny dom, z tego powodu nie zdobył formalnego wykształcenia, choć zna języki niemiecki i angielski. W 2007 opuścił Polskę i udał się na emigrację do Wielkiej Brytanii. Wyjazd związany był z poszukiwaniem rapera przez organy ścigania. Mikołajuw ścigany był listem gończym za kradzież z włamaniem. Za muzykiem wydano następnie europejski nakaz aresztowania. Nakaz aresztowania prokuratura uchyliła w 2016, co pozwoliło Popkowi na powrót do Polski. Przestępstwo, za które wydano za nim europejski nakaz aresztowania, nie było pierwszym, którego artysta się dopuścił. W przeszłości Popek odbył wyrok 7 lat pozbawienia wolności. W grudniu 2018 zapowiedział tworzenie nowej partii politycznej „Młoda Polska”, w której program gospodarczy zaangażował Warrena Moslera. Obecnie związany jest z Katarzyną, z którą ma córkę Julię i syna Borysa. Wizerunek medialny Znany jest ze specyficznego wizerunku. Ciało Popka w większości pokryte jest tatuażami. Duże kontrowersje w mediach wzbudziły akty skaryfikacji ciała jakim się poddał (zabieg polegający na nacinaniu skóry). Zabiegi te były w mediach określane jako „okaleczania”. Artysta ponownie zszokował opinię publiczną tatuując sobie gałki oczne (zmieniając ich kolor) oraz podwieszając się na hakach pod sufit (na potrzeby klipu do piosenki „Pain Be My Guest”). Od 2 marca do 4 maja 2018 brał udział w ósmej polsatowskiej edycji programu Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami. Udział rapera w programie wywołał skrajne opinie w mediach. Jego partnerką taneczną była Janja Lesar, z którą zajął trzecie miejsce, odpadając w odcinku półfinałowym. Filmografia 2017: TOTEM jako klient w klubie 2018–2020: W rytmie serca jako Dorian Raczyński 2019: Policjantki i policjanci jako gangster „Doktor” 2019: Underdog jako zawodnik 2020: Maria nie żyje jako wróżbita 2020: Asymetria jako „Mądry” Dyskografia Albumy solowe Nielegale Kompilacje Współpraca Single Teledyski Nagrody i wyróżnienia Przypisy Linki zewnętrzne Polscy raperzy Polscy gitarzyści Polscy wokaliści Polscy aktorzy telewizyjni Polscy aktorzy filmowi Zdobywcy diamentowych płyt Polscy zawodnicy MMA Polscy przestępcy Polonia w Wielkiej Brytanii Ludzie związani z Krakowem Ludzie urodzeni w Legnicy Urodzeni w 1978

184419

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz%20Sznuk

Tadeusz Sznuk

Tadeusz Maria Sznuk (ur. 16 lipca 1943 w Kielcach) – polski dziennikarz radiowy, prezenter telewizyjny, lektor filmowy i pilot, z wykształcenia elektronik. Prowadzący teleturniej Jeden z dziesięciu (od 1994). Życiorys Syn Stanisława. Pochodzi z Kielc. Absolwent XXX Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Śniadeckiego w Warszawie (1960). W 1970 ukończył studia na Wydziale Elektroniki Politechniki Warszawskiej z tytułem zawodowym magistra inżyniera elektronika. Przez dziesięć lat pracował w zawodzie inżyniera. W latach 1959–1964 pracował jako lektor i reporter Rozgłośni Harcerskiej. Od 1969 związany z Polskim Radiem jako lektor, dziennikarz i komentator – najpierw w Programie 3 (gdzie prowadził m.in. audycję MiniMax), a od 1973 w Programie 1. Należał do pierwszego zespołu audycji Sygnały dnia, stworzonej w 1973 przez Aleksandra Tarnawskiego. Popularność przyniosła mu inna audycja w tej stacji – Lato z radiem (pierwszy raz była na antenie 1 lipca 1971). W latach 70. co niedzielę był głosem audycji Muzykalny detektyw. W latach 70. był jednym z prezenterów (obok Bożeny Walter, Edwarda Mikołajczyka i Tomasza Hopfera) programu Studio 2 w TVP. Prowadził programy Świadkowie oraz Progi i bariery, a także koncerty Festiwalu Polskiej Piosenki w Opolu. W latach 80. współprowadził Festiwal Piosenki Radzieckiej. 27 kwietnia 1986 prowadził Turniej Miast „Sanok-Bolesławiec”. W 1994 zaczął prowadzić teleturniej Jeden z dziesięciu emitowany najpierw w TVP2, a od 2018 w TVP1. W 2002 wspólnie z Grażyną Bukowską prowadził w TVP pierwsze wydanie porannego magazynu Pytanie na śniadanie. Był lektorem wielu filmów dokumentalnych. Gościnnie pojawił się w filmach Niebieskie jak Morze Czarne (1971) oraz Sprawa inżyniera Pojdy (1977). W 1989 bez powodzenia kandydował w wyborach do Senatu PRL jako kandydat niezależny w województwie warszawskim, zdobywając 155 tysięcy głosów. Został pilotem samolotów i śmigłowców, prowadził i komentował różne imprezy lotnicze (m.in. Air Show 2009 w Radomiu, Piknik Lotniczy w Płocku, Mazury AirShow w Giżycku i inne). Został członkiem Krośnieńskiego Klubu Seniorów Lotnictwa im. gen. Ludomiła Rayskiego przy Aeroklubie Podkarpackim. Publikował w czasopiśmie „Skrzydlata Polska”. Odznaczenia i wyróżnienia Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2011) Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2005) Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1998) Tytuł honorowego obywatela Giżycka (2014) Złoty Mikrofon (1988) Diamentowy Mikrofon (2005) Mistrz Mowy Polskiej (2002) Telekamera w kategorii „osobowość telewizyjna” (2013, 2014, 2015) Złota Telekamera (2016) Super Wiktor (2013) Złoty Hipolit (2016) Członek honorowy Łódzkiego Klubu Seniorów Lotnictwa oraz „Złoty Mikrofon” przyznany przez Klub Lotniczy „Na Prostej” (2017) Przypisy Absolwenci Wydziału Elektroniki i Technik Informacyjnych Politechniki Warszawskiej Ludzie urodzeni w Kielcach Ludzie związani z Krosnem Ludzie związani z Rozgłośnią Harcerską Mistrzowie Mowy Polskiej Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Osobowości telewizyjne związane z TVP Polscy inżynierowie elektronicy Polscy lotnicy cywilni Polscy dziennikarze telewizyjni Redaktorzy PR1 Redaktorzy PR3 Urodzeni w 1943

1666179

https://pl.wikipedia.org/wiki/BMW%20serii%207

BMW serii 7

BMW serii 7 – samochód osobowy klasy luksusowej produkowany pod niemiecką marką BMW od 1977 roku. Od 2022 roku produkowana jest siódma generacja modelu. Pierwsza generacja BMW serii 7 I to pierwszy model o tej nazwie i zarazem od samego początku najbardziej luksusowy samochód w gamie BMW. Wyprodukowano 285 029 egzemplarzy modelu. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1978 samochód zajął 2. pozycję (za Porsche 928). Wszystkie modele BMW E23 wyposażane były w silniki sześciocylindrowe w układzie rzędowym. Najpierw produkowane były modele 728, 730 i 733i, których silniki pochodziły jeszcze od poprzednika – modelu BMW E3. Od roku 1979 wyposażano wszystkie silniki w elektryczny wtrysk paliwa Bosch L-Jetronic oraz wprowadzono do E23 system ABS. Modelem BMW 728i zastąpiono 728 oraz 730. Model 732i z numeryczną elektroniką silnika zastąpił BMW 733i. Jako nowość wprowadzono BMW 735i oraz 725i. Ten ostatni był produkowany jedynie na eksport lub dla urzędników w RFN. W roku 1980 wprowadzono do sprzedaży model 745i, który był topową wersją wszystkich samochodów BMW E23. Wyposażony był w silnik o pojemności 3,2 l z modelu 732i. Jego moc zwiększono z 145 kW/197 KM (732i) do 185 kW/252 KM za pomocą zastosowania turbosprężarki i intercoolera. We wrześniu 1982 roku, model E23 przeszedł swoją największą modernizację (facelifting), podczas której między innymi model 745i otrzymał silnik z modelu 735i dodatkowo wyposażony w turbosprężarkę oraz 4-biegową skrzynię automatyczną (4HP22) zamiast 3-biegowej (3HP22). Moc jednostki napędowej nie zmieniła się, jednak zwiększony został moment obrotowy. Jako opcje wyposażenia pojawiły się przesuwana elektrycznie tylna kanapa i telefon. Zmiany obejmowały także tylne zawieszenie (takie jak w E28, przed liftingiem takie jak w E12) czy skrzynie automatyczne (4-biegowe zamiast 3-biegowych). Przedni grill został powiększony, lusterka zmienione z chromowanych na plastikowe oraz zmienione zostały osłony tylnych błotników. Zmian było dużo także w środku: inne zegary czy panele klimatyzacji. Od roku 1984 można było zamówić BMW 735i z katalizatorem, jednak do stycznia 1985 roku tylko w połączeniu z automatyczną skrzynią biegów. Moc wynosiła wtedy 192 KM. Od października 1984 roku do kwietnia 1986 roku sprzedano 1237 sztuk BMW 735i z katalizatorem i skrzynią automatyczną. Od stycznia 1985 do kwietnia 1986 wyprodukowano 738 sztuk z katalizatorem i skrzynią manualną. Dane techniczne Druga generacja BMW serii 7 II zadebiutował w 1986 roku jako następca produkowanego 10 lat modelu pierwszej generacji. Wyprodukowano 310 000 egzemplarzy modelu. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1987 model zajął 3. pozycję (za Oplem Omegą A i Audi 80 B3). Samochód otrzymał kod fabryczny E32. Na rynek E32 weszło wyposażone w najnowocześniejsze technologie tamtych lat. Najlepiej wyposażone wersje posiadały: telefon, lodówkę, podgrzewane zamki, elektroniczny system kontroli trakcji i system wzmacniający docisk wycieraczek do szyby przedniej przy wyższych prędkościach, dwustrefową klimatyzację, elektrycznie sterowane fotele przednie (wraz z pamięcią ustawień dla kilku kierowców), elektryczną tylną kanapą (łącznie z elektrycznymi zagłówkami), podgrzewanie wszystkich foteli (łącznie z oparciami), EDC – system zmiany twardości zawieszenia, PDC – system wspomagający parkowanie (parktronic), serwo-tronic – system zwiększający twardość układu kierowniczego wraz ze wzrostem prędkości, tempomat, webasto – ogrzewanie postojowe, fotochromatyczne i elektryczne lusterko wewnętrzne, domykanie klapy bagażnika, elektryczne rolety szyb tylnych, worek na narty, kompletne wykończenie wnętrza skórą (łącznie z tunelem środkowym, boczkami czy deską rozdzielczą), drewniane listwy wewnętrzne, dyferencjał o zwiększonej sile tarcia (tzw. szpera – 25%), podgrzewane dysze spryskiwaczy szyby przedniej, spryskiwacze przednich reflektorów oraz halogenów, elektryczną regulację kolumny kierowniczej, podgrzewanie przedniej szyby, podgrzewanie tylnej szyby, a także specjalna laminowana szyba bez drucików (przewodów) cieplnych, podwójne szyby (zapewniające lepszą izolację cieplną oraz wyciszenie wnętrza auta), moduł komfortu – automatyczne domykanie szyb oraz szyberdachu po zamknięciu samochodu, OBC – komputer pokładowy pokazujący wiele parametrów dotyczących pracy samochodu oraz inne dodatki – w tym modelu BMW montowało na życzenie klienta całe dostępne wyposażenie, od 1991 łącznie z pierwszymi w seryjnym samochodzie reflektorami ksenonowymi (oczywiście za niemałą dopłatą). Samochód jak na swoje czasy był bardzo nowoczesny i naszpikowany elektroniką. Silniki były bardzo wytrzymałe (szczególnie silniki M30 – odpowiednio serwisowane wytrzymywały przebiegi powyżej 600 tys. km). Wprowadzone w 1992 silniki M60 V8 były bardzo nowoczesne (w całości wykonane z aluminium, 4 zawory na cylinder, pełny, sekwencyjny wtrysk paliwa, hydrauliczne kasowanie luzów rozrządu oraz łańcuchów), jednak były delikatniejsze od rzędowych szóstek M30. Najmocniejszy w gamie silników – V12 charakteryzował się wysoką trwałością, kulturą pracy, dużą mocą i momentem obrotowym oraz wysokim zużyciem paliwa (powyżej 20 l/100 km w warunkach miejskich). W Europie można było zamówić wersje bez skóry czy wielu innych dodatków, które w wersji na rynek amerykański były standardem. Samochód także oferowano w wersji z powiększonym miejscem dla pasażerów tylnej kanapy, przez co zwiększyła się długość o 11,4 cm – oznaczenie iL. Paletę silnikową E32 stanowiły same silniki benzynowe o pojemnościach: 3,0 l R6(730i), 3,0 l V8(730i) 3,5 l R6(735i), 4,0 l V8(740i) i 5,0 l V12(750i). E32 odznacza się dużą niezawodnością. BMW E32 dostępne było w następujących kolorach: Alpinweiss Atlantisblau Mineralblau Nauticgrün Schwarz Tizianrot Vulkangrau Weinrot Brokatrot Metallic Bronzitbeige Metallic Burgundrot Metallic Calypsorot Metallic Cirrusblau Metallic Delphin Metallic Diamantschwarz Metallic Gletscherblau Metallic Granitsilber Metallic Islandgrün Metallic Kaschmirbeige Metallic Lachssilber Metallic Lazurblau Metallic Luxorbeige Metallic Malachitgrün Metallic Orientblau Metallic Royalblau Metallic Sterlingsilber Metallic oraz każdy kolor z palety BMW na zamówienie klienta. Na zamówienie produkowane były wersje Individual – konfigurowane przez klienta. Samochód produkowano z przeznaczeniem na cztery rynki: europejski, japoński, amerykański i południowoafrykański. Alpina B11 W 1992 firma tuningująca BMW – Alpina wprowadziła na rynek model Alpina B11 będący odpowiednikiem BMW E32. Model ten otrzymał sportowo zestrojone zawieszenie, bodykit, aluminiowe felgi Alpina i silnik o pojemności 3,5 litra osiągający moc 254 KM. Alpina B11 rozpędza się do 245 km/h. W 1993 na rynek wszedł BMW Alpina B11 4.0 z silnikiem o pojemności 3982 cm³ i mocy 315 KM, który pozwalał B11 osiągać prędkość ponad 260 km/h, zaś przyspieszenie 0–100 km/h trwało 6 sekund. Alpina B11 posiadała m.in.: ABS bodykit Alpina podgrzewane lusterka i klamki elektryczne sterowanie szyb z przodu i z tyłu poduszki powietrzne dla kierowcy i pasażera nową, czteroramienną kierownicę antenę wmocowaną w tylną szybę srebrną tabliczkę producenta z indywidualnym numerem Najlepszym modelem Alpiny był wprowadzony na rynek model Alpina B12 5.0, która posiadała pięciolitrowy, dwunastocylindrowy silnik o mocy 350 KM, dzięki któremu samochód osiągał około 275 km/h. B12 posiadała m.in.: kontrolę stabilizacji i trakcji ASC + T ABS EML bodykit Alpina nową, czteroramienną kierownicę Alpina przyciemniane szyby spryskiwacze przednich reflektorów ogrzewane lusterka i klamki system antywłamaniowy poduszki powietrzne dla kierowcy i pasażera sportowe, elektronicznie regulowane siedzenia z pamięcią trzech ustawień wnętrze wyłożone skórą ogrzewane przednie fotele cyfrowe wskaźniki temperatury oleju dwustrefową klimatyzację radio BMW BAVARIA z systemem głośników antenę wbudowaną w tylną szybę srebrną tabliczkę producenta z indywidualnym numerem Dane techniczne Podwozie Zawieszenie przednie: wahacz poprzeczny, amortyzator teleskopowy Zawieszenie tylne: wahacz wzdłużny, sprężyna śrubowa Hamulce przód/tył: tarczowe/tarczowe ABS i ASR Wymiary i masy Rozstaw kół przód/tył: 1530/1558 mm DMC: 2130–2380 kg Pojemność bagażnika: 500 dm³ Trzecia generacja BMW serii 7 III zastąpiło wytwarzanego 8 lat poprzednika w 1994 roku. Samochód zyskał kod fabryczny E38. Płyta podłogowa modelu stała się bazą dla pojazdów BMW serii 7 w latach 1994–2001. Celem konstruktorów firmy BMW było stworzenie następcy modelu BMW E32 produkowanego do 1994 roku. W roku 2001 została zastąpiona nową konstrukcja oznaczoną E65/E66. Wyprodukowano 340 242 egzemplarze E38. Wyposażenie Nowe E38 cechują się wysokociśnieniowymi spryskiwaczami lamp głównych pojazdu, automatyczną regulacją poziomu oświetlenia lamp ksenonowych HID, nową obudową silnika, 14-głośnikowym systemem dźwięku (Stereo lub HiFi) i czterema subwooferami wraz z 6-płytową zmieniarką, nawigacją pokładową z wyświetlaczem formatu 4:3 lub 16:9 oraz czułymi na deszcz wycieraczkami szyb (dostępnymi jako opcja dodatkowa). Opcje dodatkowe uwzględniały (między innymi): automatyczny system kontroli klimatyzacji dwustrefowej z osobnym panelem kontroli dla kierowcy i pasażera; system zapamiętywania maksymalnie trzech ustawień fotela kierowcy; regulację wysokości i napięcia pasów bezpieczeństwa; system sprawdzania ciśnienia opon; podgrzewana szyba czołowa; lodówka; kuloodporne szyby; pakiety opancerzenia; rolety bocznych tylnych szyb; urządzenia video: TV, kamerę cofania, dodatkowy monitor dla pasażerów tylnej kanapy; Standardem w BMW E38 były dwie przednie poduszki powietrzne oraz opcjonalnie poduszki boczne przy fotelach przednich oraz System Ochrony Głowy – Head Protection System (HPS). Wnętrze samochodu pokryte zostało skórą a obramowania wykonano z drewna orzecha włoskiego. System Active Comfort Seat (ACS) dbał o bezpieczeństwo i wygodę osób na przednich fotelach i został wprowadzony w 1998 roku. Cena modelu Zużycie paliwa Samochód produkowano z przeznaczeniem na rynek europejski, amerykański oraz południowoafrykański. E38 od samego początku produkcji występowało w limitowanej edycji 600 sztuk i było to połączenie 4 litrowego silnika M60 z 6 biegową skrzynia Getrag 420G. Od stycznia 1995 zaczęto seryjnie wyposażać w immobilizer (EWS), w kwietniu tego samego roku zmodyfikowano spryskiwacze szyb (zamiast trzech – dwa), natomiast we wrześniu zmodyfikowano przednie fotele zmieniając przyciski regulacji i regulację lędźwiową oraz wprowadzono nową automatyczną skrzynię biegów Steptronic do modelu 750i(L). W marcu 1996 nową automatyczną skrzynię biegów Steptronic otrzymały pozostałe wersje silnikowe, zaczęto również wyposażać seryjnie w system kontroli trakcji (ASC+T), we wrześniu auta otrzymały blokadę automatycznej skrzyni biegów i kluczyka (Shift lock/Interlock) oraz boczne poduszki w przednich drzwiach. Rok później, we wrześniu 1997 również w tylnych drzwiach. BMW E38 przeszło we wrześniu 1998 facelifting zewnętrzny (zmienione reflektory), otrzymało całkowicie nową instalację elektryczną, auta z silnikami V8 i V12 zaczęto seryjnie wyposażać w alternator chłodzony cieczą oraz w system stabilizacji toru jazdy (DSC). Pół roku później, w marcu 1999 zmodyfikowano kolumnę kierowniczą. Ostatnia zmiana nastąpiła we wrześniu 2000 – 5,25 calowy monitor pokładowy zastąpiono większym 6,5 calowym monitorem o proporcjach 16:9. Dane techniczne Czwarta generacja BMW serii 7 IV zaprezentowano w 2001 roku jako następca produkowanego 7 trzeciego wcielenia modelu. Samochód zyskał kod fabryczny E65, z kolei wersja przedłużona otrzymała kod E66, a opancerzone E67. Jest to przełomowy model dla marki, bowiem zyskał on jako pierwszy awangardowy i wyjątkowo kontrowersyjny wygląd autorstwa Chrisa Bangle. Na początku BMW E65 reprezentowany był przede wszystkim przez modele 735i (272 KM) i 745i (333 KM). Wiosną 2002 roku rozpoczęto sprzedaż przedłużonej wersji Li (E66). Jesienią 2002 roku pojawiła się dwunastocylindrowa jednostka napędowa o mocy 445 KM. Dopełnieniem palety silnikowej został model 730i, włączony do oferty w 2003 roku. Sterowaną w pełni elektronicznie, sześciostopniową, automatyczną skrzynią biegów steruje się poprzez małą dźwignię umieszczoną za kołem kierownicy, lub guzikami na kierownicy (po włączeniu trybu sekwencyjnego). Natomiast w miejscu tradycyjnego drążka zmiany biegów umiejscowiony został innowacyjny system iDrive odpowiadający za GPS, klimatyzację, radio, czy dostęp do internetu. iDrive sterowany jest przez przesuwno-obrotowo-naciskowy joystick-myszka. Ekrany umieszczone w konsoli środkowej oraz przed kierowcą informują o stanie silnika czy poziomie paliwa. W 2005 roku wszystkie silniki z wyjątkiem jednostki V12 poddano modernizacji. 750i zastępuje 745i, a w miejsce 735i pojawia się 740i. Nowy model podstawowy to 730i z silnikiem o mocy 258 KM. Pośród diesli 740d zostaje zastąpiony przez 745d. W pakiecie Adaptive Drive znalazły się aktywne stabilizatory redukujące przechyły boczne i amortyzatory z regulowaną siłą tłumienia. System obsługi iDrive został uproszczony. Do seryjnego wyposażenia dołączono czujnik deszczu i układ automatycznego sterowania światłami mijania, opcjonalnie można zamontować system Night Vision i asystenta świateł drogowych. Samochód był produkowany z przeznaczeniem na rynek europejski, egipski, tajlandzki oraz amerykański. Dane techniczne Podwozie Zawieszenie przednie: podwójny wahacz poprzeczny, kolumna resorująca, stabilizator poprzeczny Zawieszenie tylne: podwójny wahacz poprzeczny, zawieszenie pneumatyczne, stabilizator poprzeczny Hamulce przód/tył: ABS i ASR Wymiary i ciężary Rozstaw kół przód/tył: 1578/1596 mm DMC: 2385–2680 kg Pojemność bagażnika: 500 dm³ Piąta generacja BMW serii 7 V trafiło na rynek w połowie 2008 roku jako następca produkowanego od 7 lat modelu. Podobnie jak poprzednik, samochód zaprezentował nowy kierunek stylistyczny marki, choć tym razem mniej awangardowy. Piąta generacja serii 7, jako pierwsza w historii marki, nosiła kod fabryczny z literą F – F01 oraz F02 dla wersji przedłużonej. Auto po raz pierwszy pokazano w lipcu 2008 w Moskwie, jednak światową premierę miał on dwa miesiące później w Paryżu. W Polsce samochód został zaprezentowany 4 listopada 2008 roku na Warszawskim Torwarze. Samochód wszedł do seryjnej produkcji w 2008 roku. Samochód pod względem stylu i techniki kontynuował linię modeli E65. Projektantem nadwozia jest Karim Antoine Habib. Technicznie wprowadzono w nim kilka zmian, mających na celu podkreślić luksus i komfort jazdy – jednym z najczęściej omawianych był system skręcanych tylnych kół (w zależności od prędkości, koła skręcały w przeciwnym, bądź tym samym kierunku, co przednie), który miał za zadanie ułatwiać manewrowanie samochodem w mieście i na trasie. Podstawą serii są silniki znane z terenowych modeli X5, X6 i serii 5. Wersje benzynowe to 3.0 R6 o mocy 326 KM (740i) oraz 4,4-litrowy V8 o mocy 407 KM (750i). Silniki te są wyposażone w dwie turbosprężarki i technologię EfficientDynamic, pozwalającą na uzyskiwanie dużej mocy i jednocześnie zużywanie niewielkiej ilości paliwa przy małych obrotach. Czołową wersją, konkurującą z Mercedesem S600, jest BMW 760i z jedynym w ofercie marki silnikiem V12 o mocy 544 KM i automatyczną skrzynią biegów ZF-8HP o ośmiu przełożeniach. Wersje z silnikiem wysokoprężnym to 730d (245 KM) oraz 740d (306 KM). Obydwa silniki to sześciocylindrowe rzędówki, odpowiednio z jedną i dwoma turbinami.. F03 i F04 Osobnymi wersjami serii 7 są modele oznaczone jako F03 i F04. Pierwsza to oferowana jako High Security w dwóch opcjach, opancerzona wersja modeli 750Li i 760Li. Mogą to być opcje z certyfikatem balistycznym VR7 lub VR9, który jest najwyższym pośród oferowanych w samochodach osobowych certyfikatem opancerzenia. F04 natomiast na rynku nazywa się ActiveHybrid7 i wyposażony jest w hybrydowy napęd łączący standardowy silnik 4.4 V8 z wersji 750i oraz elektryczny silnik o niewielkiej mocy 20 KM, ale momencie obrotowym 210 Nm. Dzięki tej konstrukcji samochód pali o 15% mniej paliwa, choć jego waga wzrasta w stosunku do standardowego modelu o 100 kg. Wersje Szósta generacja BMW serii 7 VI został zaprezentowany w 2015 roku jako następca produkowanego 7 lat modelu. Po raz kolejny już kolejna generacja serii 7 wprowadza w zaktualizowany kierunek stylistyczny marki. Ponownie też na serii 7 zadebiutowało nowe oznaczenie – tym razem na literę G, czyli G11 oraz G12 dla wersji przedłużonej. Rozpoczęcie seryjnej produkcji nastąpiło 1 lipca 2015. Model zaprezentowano w BMW Welt w Monachium 10 lipca 2015. W porównaniu z poprzednikiem zredukowano masę pojazdu o 130 kg, między innymi dzięki materiałom zastosowanych po raz pierwszy w autach i3 i i8 – elementom z karbonu (CFRP – carbon-fibre-reinforced plastic). Nowo opracowane sześciocylindrowe silniki o pojemności trzech litrów (benzynowy i Diesla) osiągają odpowiednio 240 kW (740i) oraz 195 kW (730d). Sztandarowy model – M760LiX wyposażono w silnik benzynowy V12 o mocy 441 kW. Obecnie wariant z silnikiem V12 jest niedostępny. Lista wyposażenia zawiera między innymi samopoziomowane zawieszenie pnemumatyczne na obu osiach, amortyzatory o regulowanej twardości, w pełni w technice LED lampy przednie (lampy laserowe za dopłatą), aktywny układ kierowniczy, elektromechaniczny system zapobiegania przechyłom na zakrętach, podgrzewane fotele, podłokietniki i kierownica, bezprzewodowa ładowarka do telefonu czy dotykowy ekran ze sterowaniem gestami. Jesienią 2018 roku szósta generacja serii 7 przeszła modernizację, w ramach której zmieniono kształt lamp, a także zamontowano większą atrapę chłodnicy, czyli tradycyjne dla producenta nerki, dokonano również modernizacji silników oraz zwiększenia ich mocy. Dane techniczne Siódma generacja BMW serii 7 VII został zaprezentowany po raz pierwszy w 2022 roku z okazji swojej 45. rocznicy rozpoczęcia produkcji samochodu. Pojazd oznaczono kodem fabrycznym G70. Samochód jest oferowany z silnikami benzynowymi, hybrydowymi Plug-in, wysokoprężnymi i akumulatorowymi. Samochód uzyskał nowy ekran 8K. M760e xDrive jest pierwszym hybrydowym samochodem BMW M i następcą M760i z silnikiem V12. Samochód został wprowadzony na rynek w listopadzie 2022. i7 BMW i7 zostało zaprezentowane wraz BMW G70 po raz pierwszy 20 kwietnia 2022 roku. Siódma generacja po raz pierwszy historii modelu składa się również z elektrycznego wariantu. Elektryk otrzymał nowe sportowe zawieszenie pneumatyczne, w pełni kierowane podwozie z kątem skrętu tylnych kół do 3,5 stopni, mocne hamulce, autopilota trzeciego poziomu i samozamykające się drzwi. Pojazd ma jednostki napędowe i akumulatory o mocy aż 101,7 kW. Zasięg samochodu wynosi około 483 km. Posiada we wnętrzu składany 32-calowy monitor BMW Theater Screen dla pasażerów z tyłu. Przednim panelu została zainstalowana zakrzywiona tablicę przyrządów, wyświetlacz multimedialny i panoramiczny dach z oświetleniem LED. Przypisy serii 7 Samochody luksusowe Samochody tylnonapędowe Sedany Samochody hybrydowe Samochody z lat 70. Samochody z lat 80. Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

293870

https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam%20Nawa%C5%82ka

Adam Nawałka

(ur. 23 października 1957 w Krakowie) – polski piłkarz i trener piłkarski. W latach 1977–1980 reprezentant Polski w piłce nożnej, uczestnik Mistrzostw Świata 1978. W latach 2013–2018 selekcjoner reprezentacji Polski, którą poprowadził na Mistrzostwach Europy 2016 i Mistrzostwach Świata 2018. W latach 2015–2017 trzykrotnie wybierany trenerem roku w Polsce w plebiscycie Piłki Nożnej, w 2015 trener roku w plebiscycie Przeglądu Sportowego. Kariera klubowa Nawałka w wielu wywiadach twierdził, że rozpoczął piłkarską karierę w 1969 w Wiśle Kraków, której jest wychowankiem. W rzeczywistości pierwsze kroki stawiał w LKS Orlęta Rudawa, gdzie trenował go ojciec, a fakt uczestniczenia Adama w zajęciach Orląt potwierdziło kilkanaście osób, również reportaż w Piłce Nożnej z 1982. Nawałka 21 maja 1975 zadebiutował w ekstraklasie. W 1975 i 1976 wywalczył z Wisłą mistrzostwo Polski juniorów, zaś w 1978 stał się podstawowym zawodnikiem pierwszego zespołu, który zdobył mistrzostwo kraju. Jako gracz Białej Gwiazdy nosił boiskowy pseudonim Ciepły. W najwyższej rodzimej klasie rozgrywkowej rozegrał łącznie 190 oficjalnych spotkań, w których zdobył 9 goli. W 1985 opuścił Wisłę i wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie występował w polonijnym klubie Polish-American Eagles SC. Kariera reprezentacyjna W 1978 znalazł się w kadrze powołanej przez Jacka Gmocha na Mistrzostwa Świata. Podczas turnieju rozegrał pięć spotkań w pełnym wymiarze czasowym. Łącznie w zespole narodowym wystąpił 34 razy. Swojego jedynego gola w reprezentacji zdobył podczas przegranego 1:2 meczu z Węgrami, który był jednocześnie jego debiutem. Statystyki kariery reprezentacyjnej Kariera trenerska Ukończył Akademię Trenerską Polskiego Związku Piłki Nożnej, uzyskując tytuł trenera I klasy. Po powrocie do Polski, od 1996 trenował seniorski zespół Świtu Krzeszowice. W 1998 powrócił do Wisły Kraków, gdzie objął funkcję koordynatora do spraw szkolenia młodzieży. Przez pewien czas pełnił również funkcję trenera pierwszej drużyny, z którą zdobył wicemistrzostwo oraz mistrzostwo kraju, a także wywalczył Puchar Ligi. Przez pierwsze 10 kolejek sezonu 2002/03 Nawałka prowadził Zagłębie Lubin. Przed kolejnymi rozgrywkami objął trzecioligową Sandecję Nowy Sącz. 1 września 2004 został pierwszym szkoleniowcem Jagiellonii Białystok, jednak z tego klubu zwolniono go 20 kwietnia 2006 z powodu niezadowalających wyników. 19 grudnia 2006 roku ponownie objął Wisłę, jednak 16 kwietnia 2007 odsunięto go od prowadzenia drużyny. 28 maja 2007 został tymczasowo włączony do sztabu szkoleniowego reprezentacji Polski, gdzie zastąpił nieobecnego Dariusza Dziekanowskiego. Pomagał wówczas Leo Beenhakkerowi w przygotowaniach do meczów eliminacji Mistrzostw Europy z Azerbejdżanem i Armenią. W sierpniu 2007 podjęto decyzję, że Nawałka pozostanie w sztabie kadry do końca eliminacji. 21 września 2008 został trenerem GKS-u Katowice, gdzie pracował do 31 grudnia 2009. Wcześniej, 23 grudnia podpisał kontrakt z Górnikiem Zabrze, który to zespół objął ostatecznie 1 stycznia 2010. 1 czerwca 2010 awansował z tym klubem do Ekstraklasy. 26 października 2013 Nawałka został oficjalnie ogłoszony selekcjonerem reprezentacji Polski, którą to funkcję objął 1 listopada 2013. Wraz z objęciem nowej funkcji Nawałka przestał być trenerem Górnika Zabrze, mimo iż zapewniano, że zostanie on w Zabrzu do grudnia 2013. Ostatni mecz Nawałka w roli szkoleniowca Górnika rozegrał 28 października przeciwko Cracovii. 11 października 2015 po zwycięstwie 2:1 nad Irlandią Nawałka wywalczył z reprezentacją Polski awans do turnieju finałowego Euro 2016. Jest pierwszym polskim trenerem w historii, który pokonał seniorską reprezentację Niemiec (2:0 w Warszawie). Jest także pierwszym w historii szkoleniowcem Reprezentacji Polski, który awansował z nią do ćwierćfinału mistrzostw Europy. 6 lipca 2016 PZPN poinformował, że przedłużył kontrakt z Adamem Nawałką do zakończenia eliminacji Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018, a w razie awansu (który wywalczył 8 października 2017) – do końca tego turnieju. Po mundialu w Rosji, na konferencji prasowej 3 lipca 2018 prezes PZPN Zbigniew Boniek ogłosił, że Adam Nawałka przestaje być selekcjonerem reprezentacji z dniem 30 lipca 2018. W lipcu 2018 media spekulowały o możliwym zatrudnieniu Adama Nawałki na stanowisku trenera przez Legię Warszawa. 25 listopada podpisał kontrakt z Lechem Poznań, który obowiązywał do 30 czerwca 2021. 31 marca 2019 został jednak zwolniony z funkcji trenera Lecha Poznań. Na przełomie grudnia 2021 i stycznia 2022 roku był jednym z kandydatów na selekcjonera reprezentacji Polski, po nagłej rezygnacji z tej funkcji Paulo Sousy. Ostatecznie decyzją prezesa PZPN Cezarego Kuleszy stanowisko objął Czesław Michniewicz. Sukcesy Zawodnicze Wisła Kraków Mistrzostwo Polski (1x): 1977/78 Trenerskie Wisła Kraków Mistrzostwo Polski (1x): 2000/01 Puchar Ligi (1x): 2000/01 Górnik Zabrze awans do Ekstraklasy w sezonie 2009/10 Reprezentacja Polski awans do turnieju finałowego i ćwierćfinał Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016 awans do turnieju finałowego Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Indywidualne Człowiek Roku w Plebiscycie Piłki Nożnej: 2014 Trener Roku w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego”: 2015 Trener Roku w Plebiscycie Piłki Nożnej: 2015, 2016, 2017 Statystyki kariery Trener Stan na 31 marca 2019 Życie prywatne Jego ojciec, również Adam, także był piłkarzem i grał w klubie Orlęta Rudawa. Brat matki, Jan, został dominikaninem. W 1983 wziął ślub z Katarzyną Nawałką, de domo Kotulińską. Zobacz też Mecze reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn prowadzonej przez Adama Nawałkę Przypisy Linki zewnętrzne Urodzeni w 1957 Reprezentanci Polski w piłce nożnej Piłkarze Wisły Kraków Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 1978 Polscy trenerzy piłkarscy Trenerzy piłkarzy Wisły Kraków Trenerzy piłkarzy Zagłębia Lubin Trenerzy piłkarzy Sandecji Nowy Sącz Trenerzy piłkarzy Jagiellonii Białystok Trenerzy piłkarzy GKS Katowice Trenerzy piłkarzy Górnika Zabrze Selekcjonerzy reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn Trenerzy piłkarzy Lecha Poznań Ludzie urodzeni w Krakowie Ludzie związani z Rudawą

913578

https://pl.wikipedia.org/wiki/Skala%20Scoville%E2%80%99a

Skala Scoville’a

Skala Scoville’a (oznaczana skrótem SHU, od Scoville Hotness Unit – z ang. jednostka ostrości Scoville’a) – skala ostrości, czyli pikantności danej potrawy, głównie używana w stosunku do papryk. Określa ona ilość kapsaicyny, czyli substancji powodującej uczucie ostrości w produkcie. Skala została wprowadzona przez amerykańskiego chemika Wilbura Scoville’a w roku 1912. Zgodnie z pierwotną metodyką ostrość w skali Scoville’a wyznaczano organoleptycznie. Najpierw tworzono roztwór cukru z wodą, a następnie dodawano znaną ilość alkoholowego ekstraktu z badanej papryki do roztworu. Gdy testerzy (zazwyczaj pięciu) zaczynali odczuwać pieczenie, wyznaczano stopień rozcieńczenia roztworu, co dawało wynik na skali Scoville’a, np. SHU papryki habanero odmiany Red Savina o wartości 580 000 oznacza, że jej ekstrakt musi zostać rozcieńczony w stosunku 1:580 000, zanim przestanie być odczuwane uczucie ostrości. Ponieważ wrażliwość na kapsaicynę i odczucie ostrego smaku różnią się u poszczególnych osób, a także w pewnym stopniu zależą od warunków wykonania testu, to otrzymane w powyższy sposób wartości były niedokładne – dla czystej kapsaicyny wartość SHU uzyskana tą metodą wynosi od 15 mln do 16 mln w zależności od badacza. Poza tym oznaczanie tą metodą skali Scoville’a było żmudne i długotrwałe, ponieważ podczas każdej sesji tester mógł smakować tylko jeden roztwór. Dlatego po odkryciu, że odczucie ostrości wynika z zawartości kapsaicyny, Amerykańskie Stowarzyszenie Sprzedawców Przypraw (ang. American Spice Trade Association; ASTA) wprowadziło własną skalę ostrości i metodykę jej oznaczania pozwalającą na dokonanie szybkiej i powtarzalnej oceny. Wprowadzono mierzenie zawartości kapsaicyny w badanej substancji metodami analitycznymi i oznaczanie ostrości przy założeniu, że ostrość dla czystej kapsaicyny wynosi 1 mln jednostek (a zatem przykładowo, jeśli 5% masy badanej przyprawy stanowi kapsaicyna, to wartość ostrości wynosi 50 000). Ponieważ istnienie dwóch skal ostrości było kłopotliwe, ostatecznie połączono je w jedną skalę, która otrzymała bardziej znaną nazwę skali Scoville’a (SHU). Zgodnie z metodyką wyznaczania ostrości w tej skali, jej wartość jest uzależniona od zawartości kapsaicyny, przy czym dla czystej kapsaicyny przyjęto wartość 16 mln SHU. Ponadto metodę organoleptyczną zachowano dla wyznaczania ostrości substancji (i mieszanin z ich udziałem) innych niż kapsaicyna. Dlatego też możliwe są wartości SHU przekraczające wartość dla czystej kapsaicyny (np. dla tiniatoksyny ostrość wynosi 5 300 mln SHU, a dla rezynyferatoksyny 16 000 mln SHU). W praktyce po ustaleniu ostrości takiej substancji organoleptycznie przechodzi się na stosowanie metody analitycznej z innym przelicznikiem zawartości na wartość SHU. Metoda analitycznego wyznaczania ostrości usunęła problemy związane z różnym odczuwaniem ostrego smaku, ale dla odmiany ma inne ograniczenia, związane z tym, że nie zawsze odczuwana ostrość wynika z zawartości kapsaicyny – np. ostrość chrzanu wynika z obecności innych składników niż kapsaicyny (czyli ostrość „analityczna” jest zaniżona w stosunku do „organoleptycznej”), a z kolei duża zawartość lipidów w badanej substancji obniża ostrość „organoleptyczną” wobec „analitycznej”, bo związki te wiążą kapsaicynę. Zwykła słodka papryka nie jest w ogóle ostra (0 SHU w skali Scoville’a). Ziarenka pieprzu mają 100–500 SHU, w zależności od gatunku. Papryka Tabasco ma od 30–50 tys. SHU. Indyjskie papryki Dorset Naga i Naga Jolokia osiągają ok. 1 mln SHU i są ok. 25 razy ostrzejsze niż papryka Tabasco (liczby uśrednione; faktyczne wartości SHU różnią się w zależności od warunków uprawy, odmian rośliny oraz wielu innych czynników). W latach 2011–2012 pojawiły się papryki Trinidad Scorpion Butch T i Carolina Reaper osiągające 1,5 mln SHU. W roku 2017 doniesiono o wyhodowaniu papryki Dragon’s Breath, której ostrość wynosi ok. 2,5 mln SHU. Popularny gaz łzawiący używany w Stanach Zjednoczonych do samoobrony ma od 2,5 mln do 5 mln SHU. W 2007 r. firma Blair’s Death Sauces wypuściła na rynek czystą kapsaicynę w buteleczce o objętości 1 ml. Wyprodukowano zaledwie 999 egzemplarzy produktu. Nie powinien być on spożywany, a nawet otwierany bez odpowiedniej ochrony rąk i oczu. Może on zabić astmatyków i być bardzo niebezpieczny przy kontakcie z wrażliwymi częściami ciała. Przypisy Scoville’a

3568847

https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam%20Sz%C5%82apka

Adam Szłapka

Adam Stanisław Szłapka (ur. 6 grudnia 1984 w Kościanie) – polski polityk, politolog i samorządowiec, poseł na Sejm VIII, IX i X kadencji, od 2019 przewodniczący Nowoczesnej. Życiorys Absolwent I Liceum Ogólnokształcącego im. Oskara Kolberga w Kościanie. Ukończył studia z zakresu politologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2008) oraz Studium Polityki Zagranicznej w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych (2012). Działał w Młodym Centrum (młodzieżówce Unii Wolności i Partii Demokratycznej) oraz – po jego przekształceniu – w stowarzyszeniu Projekt: Polska. W latach 2006–2012 był sekretarzem generalnym tych organizacji. W latach 2006–2010 pełnił funkcję radnego i wiceprzewodniczącego rady miejskiej w Kościanie, reprezentując Samorządowe Forum Demokratyczne. W 2010 bez powodzenia ubiegał się o reelekcję w wyborach samorządowych. Był dyrektorem Fundacji Projekt: Polska, gdzie zajmował się m.in. organizacją projektów „Razem 89” i „Pokolenie Solidarności”. Został także członkiem rady tej organizacji. Od 2011 do 2015, w okresie prezydentury Bronisława Komorowskiego, pracował jako ekspert w Kancelarii Prezydenta RP. W 2015 objął stanowisko sekretarza generalnego Nowoczesnej. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku kandydował do Sejmu w okręgu kaliskim z pierwszego miejsca na liście tej partii, uzyskując mandat posła VIII kadencji. Wszedł w skład Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji do Spraw Służb Specjalnych. W wyborach w 2019 z powodzeniem ubiegał się o poselską reelekcję z ramienia Koalicji Obywatelskiej w okręgu poznańskim, otrzymując 51 951 głosów. 24 listopada 2019 zastąpił Katarzynę Lubnauer na stanowisku przewodniczącego Nowoczesnej. W 2023 po raz trzeci z rzędu uzyskał mandat poselski, będąc liderem poznańskiej listy KO i zdobywając 149 064 głosy (co stanowiło trzeci wynik wśród wszystkich kandydatów na posłów w tych wyborach). Odznaczenia Biały Krzyż „Honor et Gloria” – Ukraina, 2023 Przypisy Absolwenci Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Ludzie urodzeni w Kościanie Politycy Nowoczesnej Polscy politolodzy Polscy radni rad gmin Posłowie z okręgu Kalisz Posłowie z okręgu Poznań Urodzeni w 1984 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

4620441

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jakub%20Chupty%C5%9B

Jakub Chuptyś

Jakub Chuptyś, pseud. Gargamel (ur. 11 sierpnia 1995) – polski twórca internetowy, influencer i prezenter radiowy. Autor kanału GargamelVlog na platformie YouTube i podkastu Dwóch Typów Podcast. Działalność na YouTube Zaczął nagrywać filmy na YouTube w 2011 w wieku 16 lat. Jego kanał nazywa się GargamelVlog, a on sam posługuje się pseudonimem Gargamel. Początkowo publikował treści o tematyce komediowej i wideoblogi, w których dzielił się swoimi przemyśleniami na różne tematy. Do marca 2016 liczba jego subskrybentów nie przekraczała 21 tysięcy. Jego popularność zaczęła rosnąć, kiedy zaczął zajmować się krytyką innych polskich osobowości YouTube, takich jak JDabrowsky, Sylwester Wardęga, czy Aniela Bogusz. Przedmiotem jego krytyki są zazwyczaj plagiat i wprowadzenie widzów w błąd. Charakterystyczne dla jego filmików są satyryczny styl, muzyka Kevina MacLeoda w tle i okazjonalne podgłośnienia dźwięku doprowadzające do przesterowania. Do 24 września 2023 subskrybowało go ok. 975 tysięcy osób, a jego filmy zostały wyświetlone ponad 175 milionów razy. Ponad 50 spośród jego filmów ma ponad milion wyświetleń. Inne media Od lipca 2017 do października 2020 był prowadzącym audycji Pogłos w radiowej Czwórce, poświęconą takiej muzyce jak trap, cloud rap, newschool, grime i soundcloud rap. Od 7 października 2021 prowadzi audycję Ciemnia w newonce.radio. Wziął udział w #hot16challenge, jego nagranie ma ponad milion wyświetleń. Razem z Bartłomiejem Sitkiem prowadził kanał JacexDowozWideo na platformie Twitch, oraz podkast – Dwóch Typów Podcast, który w maju 2019 roku był trzecim najczęściej słuchanym podkastem w Polsce. Współpracował także z raperem Bedoesem, którego był DJ-em koncertowym. Odbiór Filmy Chuptysia spotykały się z reakcją krytykowanych w nim osób. Zainteresowanie mediów skierowanych do pokolenia Z, m.in. Noizz.pl, wzbudzał konflikt Chuptysia z Sylwestrem Wardęgą, któremu Chuptyś zarzucał złamanie prawa drogowego, prowokowanie policjantów i oszukiwanie widzów. Wardęga w czasie transmisji na żywo zapowiedział wkroczenie na drogę sądową przeciwko Chuptysiowi, z czego ostatecznie zrezygnował. W lipcu 2016 roku, za jego sprawą wybuchła afera związana z kradzieżą beatu przez rapera ReTo. W 2019 roku, zainteresowaniem mediów cieszył się jego godzinny film zatytułowany "Jak zdobyć KAŻDĄ KOBIETĘ w KILKA SEKUND", w którym Chuptyś omawia działalność tak zwanych guru uwodzenia, czyli ludzi, którzy zdaniem Chuptysia traktują kobiety przedmiotowo i oszukują je, czyniąc z uwodzenia szkodliwy styl życia. O jego materiale pochlebnie wyrażały się między innymi NaTemat.pl i Superstacja. Za sprawą jego filmiku ze stycznia 2020 media zainteresowały się kontrowersjami wokół Filipa Chajzera. Szczególne zainteresowanie wzbudziła analiza różnych przeprosin Filipa Chajzera, które miałyby charakteryzować się brakiem szczerości, ukazywaniem siebie jako ofiary nagonki i wysługiwaniem się akcjami charytatywnymi. Jego materiał wpłynął również na powstanie i popularność negatywnego eponimu chajzerować, na temat którego pisał Wprost i wypowiadał się profesor Jerzy Bralczyk, który nazwał to słowo poprawnym językowo, ale etycznie ryzykownym. Kontrowersje We wrześniu 2023 roku, była partnerka Chuptysia, Laura Klaus, opublikowała na platformie TikTok film, w którym oskarżyła Chuptysia o child grooming, manipulację i stosowanie wobec niej przemocy fizycznej i psychicznej. Jakub Chuptyś wystosował następnie na platformie Facebook przeprosiny, a także przyznał, że w 2021 roku miał poważne problemy ze swoim alkoholizmem, przez co podjął się leczenia. W związku z tymi wydarzeniami, Sitek zakończył współpracę z Chuptysiem nad podkastem Dwóch Typów Podcast, niedługo później Bedoes wydał oświadczenie o zakończeniu współpracy z Chuptysiem i całkowitym odcięciu się od twórcy. Życie prywatne Jest absolwentem XXI Liceum Ogólnokształcącego im. Hugona Kołłątaja w Warszawie. Uczęszczał do Warszawskiej Szkoły Filmowej, na kierunku Film i Multimedia. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Gargamel w serwisie YouTube Dwóch Typów Podcast w serwisie YouTube Absolwenci XXI LO im. Hugona Kołłątaja w Warszawie Dziennikarze Czwórki Polscy didżeje Polscy podkasterzy Polskie osobowości YouTube Urodzeni w 1995

9153

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Anie%C5%BCka

Śnieżka

Śnieżka (, niem. Schneekoppe) – najwyższy szczyt Karkonoszy oraz Sudetów, jak również Czech, województwa dolnośląskiego, a także całego Śląska. Najwybitniejszy szczyt Polski i Czech (MDW 1203 m). Jego oficjalna wysokość bezwzględna to 1602 m n.p.m. (według Karkonoskiego Parku Narodowego, a także najnowszych pomiarów wartość ta wynosi jednak 1603,296 m n.p.m.). Zlokalizowana na granicy polsko-czeskiej, góruje nad Kotliną Jeleniogórską (deniwelacja wynosząca około 1200 metrów), wystając 200 metrów ponad Równię pod Śnieżką. Po stronie polskiej znajduje się w granicach administracyjnych Karpacza oraz na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego. Po stronie czeskiej na terenie Krkonošského národního parku (KRNAP). Widoczność z wierzchołka przy sprzyjających warunkach przekracza 200 km. Należy do Korony Europy, Korony Gór Polski, Korony Sudetów, Korony Sudetów Polskich i Korony Sudetów Czeskich. Jest najwyższym szczytem Republiki Czeskiej. Opis Śnieżka znacznie góruje nad otaczającymi ją grzbietami. Wznosi się w zachodniej części Czarnego Grzbietu. Na zachodzie Przełęcz pod Śnieżką oddziela ją od Równi pod Śnieżką, ku wschodowi ciągnie się Czarny Grzbiet, natomiast ku południowi odchodzi długie, boczne ramię ze wzniesieniami: Růžová hora, Pěnkavčí vrch i Červený vrch, kończące się na południowym wschodzie, przy ujściu Małej Úpy do Úpy. Ramię to nosi nazwę Růžohorská hornatina. Od północnego zachodu piramidę Śnieżki podcinają Kocioł Łomniczki i dolina Łomniczki, od południowego wschodu – Jelení důl i dolina Jeleniego potoku, od południowego zachodu – Úpská jáma i Obří důl. Budowa geologiczna Śnieżka zbudowana jest z bardzo odpornych na wietrzenie hornfelsów – skał metamorficznych, powstałych w wyniku przeobrażenia łupków w wyniku oddziaływania intrudującej magmy granitowej w okresie karbońskim. Dzięki większej odporności na erozję budujących szczyt hornfelsów od skał otaczających, selektywna erozja doprowadziła w kenozoiku do powstania Śnieżki jako twardzielca wznoszącego się 200 metrów nad penepleną. Po wypiętrzeniu się Karkonoszy w czasie orogenezy alpejskiej, niewysokie wzgórze stało się najwyższym szczytem nowo powstałego pasma górskiego. Zbocza Śnieżki pokrywa gołoborze, powstałe w czasie zlodowacenia w plejstocenie, w warunkach peryglacjalnych. W tym samym czasie powstały kotły lodowcowe, podcinające ją od północnego zachodu i południowego zachodu. Klimat Średnie ciśnienie atmosferyczne w latach 1951–1975 wyniosło 834,3 hPa. W okresie maj-wrzesień było ono wyższe: średnie miesięczne znajdowały się w przedziale 835–838 hPa. Dla Śnieżki charakterystyczne są silne krótkookresowe zmiany ciśnienia. Późnojesienna pogoda niżowa powoduje skoki ciśnienia przekraczające nawet 20 hPa/dobę. Podczas pogody wyżowej naturalny dobowy cykl zmian ciśnienia daje zazwyczaj amplitudę 2–5 hPa. W przekroju całego roku dominują wyżowe typy cyrkulacji powietrza, stanowiąc 33,8%. Odznaczają się największą trwałością i występują głównie jesienią. Śnieżkę charakteryzują stosunkowo wysokie średnie prędkości wiatru. Średnia z lat 1951–1975 wyniosła 11,4 m/s. Najczęstsze są wiatry wiejące ogólnie z kierunków zachodnich. 24,7% stanowią wiatry z kierunku SW (śr. 13,1 m/s), 18,6% to wiatry NW (śr. 12,0 m/s) a 18,0% to wiatry W (śr. 12,8 m/s). Na Śnieżce często występują bardzo silne, porywiste wiatry, o prędkości przekraczającej 15 m/s (wiatry te w porywach nierzadko przekraczają 35 m/s). Najwyższa zanotowana średnia 10-minutowa prędkość wiatru (21 lutego 2004 roku) wynosi 65 m/s, czyli 234 km/h. Najwyższa prędkość wiatru zanotowana na stacji to porywy dochodzące do 80 m/s, czyli 288 km/h. Choć niektóre źródła podają, że najwyższa prędkość wiatru zanotowana na szczycie Śnieżki to 345 km/h (9 marca 1990), to jednak zarejestrowane dane ze stacji meteorologicznej nie potwierdzają tej informacji. Średnio rocznie notowano 206 dni z silnymi wiatrami. Podczas zimnego półrocza, od listopada do marca, dominują porywiste wiatry. Jest ich średnio od 19,5 dnia w listopadzie do 23,5 dnia w styczniu. W konsekwencji Śnieżkę charakteryzuje bardzo niska częstość występowania okresów bezwietrznych: od 1,5% w lutym do 2,7% w czerwcu – średnia wieloletnia wynosi tylko 1,8%. Średnia temperatura powietrza w latach 1931–1970 wyniosła . Najcieplejszymi miesiącami są lipiec i sierpień ze średnimi wynoszącymi odpowiednio i . Zimą najchłodniej bywa w styczniu i lutym, kiedy średnie temperatury wynoszą i . Przeciętnie przez 105 dni w roku średnia dobowa wynosi poniżej (od 3 grudnia do 19 marca), co świadczy o surowości klimatu. Średnia dobowa temperatura powietrza poniżej utrzymuje się aż przez 186 dni (od 21 października do 26 kwietnia). Cieplejsze dni, ze średnią dobową powyżej występują od 2 czerwca do 15 września (łącznie przez 104 dni). Na Śnieżce praktycznie nie występują dni ze średnią temperaturą przekraczającą . Oronimia W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił górę w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Gigantaeus mons. Nazwa Śnieżka pochodzi z XIX wieku i wzięła się od przymiotnika śnieżna, czyli pokryta śniegiem. Polską nazwę Śnieżka wprowadzono urzędowo w 1949 roku. Granica państwowa Śnieżka położona jest na granicy państwowej. Była to w latach: 1804–1867 granica prusko-austriacka, 1867–1871 granica północnoniemiecko-austro-węgierska, 1871–1918 granica niemiecko-austro-węgierska, 1918–1938 granica niemiecko-czechosłowacka, 1945–1990 granica polsko-czechosłowacka, 1990–1992 granica polsko-czecho-słowacka, od 1993 granica polsko-czeska. Przez szczyt przebiega Droga Przyjaźni Polsko-Czeskiej (dawniej: Polsko-Czechosłowackiej). Obiekty na Śnieżce Na szczycie Śnieżki na przestrzeni lat zbudowano kilka obiektów służących obsłudze ruchu turystycznego, kultowi religijnemu, jak również obserwacjom meteorologicznym. Należą do nich: po stronie polskiej kaplica św. Wawrzyńca z 1665, nieistniejący budynek polskiego schroniska na Śnieżce – pierwotnie niemieckiego (Schneekoppe Baude, Preussische Baude, Deutsche Baude, Schronisko PTTK „Na Śnieżce”) – pierwszy obiekt wybudowano w 1850, następny w 1858, ostatni w 1862 – rozebrany w latach 60. XX wieku, budynek starego obserwatorium meteorologicznego (istniejący w latach 1900–1989), budynek Obserwatorium Wysokogórskie Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej z restauracją (charakterystyczne „dyski”) z 1974, od 1 listopada 2015 zamknięty; planowane otwarcie od 1 maja 2017. po stronie czeskiej budynek czeskiego schroniska na Śnieżce (istniejący w latach 1868–2005, ale zamknięty dla turystów już 31 maja 1990), górna stacja kabinowej kolejki linowej (z kabinami dla 4 osób), oddanej do użytku 22 lutego 2014, powstałej w miejsce istniejącego do 2012 wyciągu krzesełkowego z miasta Pec pod Sněžkou i o niezmienionej przepustowości 250 osób na godzinę; w roku 2019 z kolei skorzystało 311 948 osób, a w 2020 230 842 osoby, kiosk czeskiej poczty; po wybudowaniu nowego budynku został rozebrany i przeniesiony do kempingu w miejscowości Sedlec-Prčice (tam służy także jako poczta i sklepik), nowy budynek czeskiej poczty w miejscu rozebranego schroniska, otwarty 1 sierpnia 2008, najwyżej położony punkt pocztowy w Czechach (rozpoczął działalność w czeskim schronisku w 1899, zamknięto go po aneksji Kraju Sudetów przez III Rzeszę, ponownie otwarty w 1995). Budynek składa się z 6000 elementów stalowych, prawie 12 000 drewnianych i z półtora tysiąca elementów systemu hydraulicznego sterującego żaluzjami zewnętrznymi, chroniącymi obiekt przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Podziemia, wykorzystujące dawną piwnicę Českiej boudy, widoczne są z zewnątrz tylko w postaci małych okien, bowiem pozostała część konstrukcji obłożona jest kamieniami pozostałymi z rozbiórki starego schroniska. Ponadto, na południowo-zachodnim stoku szczytu, znajduje się budynek dawnej stacji pomp wodnych z turbiną Peltona, funkcjonujący w latach 1912–1956 w celu zaopatrzenia w wodę schronisk na Śnieżce. W roku 2001 na prowadzącej czeską stroną szczytu ścieżce zwanej Trawersem odsłonięto obelisk, upamiętniający ofiary katastrofy lotniczej samolotu Junkers Ju 52 ewakuującego rannych żołnierzy z oblężonego Wrocławia, który rozbił się w lutym 1945. Historia ruchu turystycznego Śnieżka była jedną z pierwszych gór europejskich licznie odwiedzanych przez turystów. Wiązało się to głównie ze względnie niewielkimi trudnościami technicznymi wejścia na szczyt oraz z tym, że już od XVI wieku liczni kuracjusze przybywali do pobliskich Cieplic Zdroju i dobrze widoczna Śnieżka, dominująca wizualnie nad całymi Karkonoszami, była dla nich istotną atrakcją. Ważnymi czynnikami były też liczne, jak na owe czasy, duże budy pasterskie i dobra sieć dróg prowadzących pod kopułę szczytową, co wiązało się z dość znacznym jak na owe czasy zaludnieniem przedgórza Karkonoszy i powszechnością wypasu w samych górach. Poza tym w latach 1563–1566 rektor szkoły w Jeleniej Górze – Krzysztof Schilling dokonał pomiarów i obliczeń wysokości Śnieżki. Choć otrzymany wynik 30 stadiów, czyli około 5500 m ponad dno Kotliny Jeleniogórskiej był bardzo błędny, to dał podstawę do utrzymywania przez długi czas, że jest to jedna z najwyższych gór Europy. Jednego z pierwszych potwierdzonych grupowych wejść na Śnieżkę dokonano 7 sierpnia 1577, gdy znalazła się tam grupa 12 mieszczan z Trutnova. W 1677 weszli na szczyt pierwsi polscy turyści Michał Kazimierz Radziwiłł i Teodor Billewicz. Ten ostatni pozostawił opis tej wycieczki. Kiedy 10 sierpnia 1681 na szczycie Śnieżki opat cystersów z Krzeszowa poświęcił, budowaną od 1665 z bloków miejscowych skał, kaplicę pod wezwaniem jednego z bardziej czczonych wówczas świętych – św. Wawrzyńca, to do walorów turystycznych szczytu doszły też walory pielgrzymkowe. Przez pierwsze 100 lat po zbudowaniu kaplicy odbywały się w niej msze 5 razy w sezonie letnim, a na najbardziej uroczystą z nich 10 sierpnia, przybywało około 200 pielgrzymów. Oprócz tego kaplica służyła schronieniem w razie częstej na Śnieżce niepogody. W 1696 wyłożono w kaplicy księgę wpisów dla turystów i pielgrzymów. Tegoż roku górę zdobyła pierwsza kobieta, Maria Adlerin, która zresztą po ośmiu dniach od wejścia na górę odbyła udany poród. W ostatnich latach XVII wieku na Śnieżkę wchodził kilkakrotnie pierwszy naukowiec badający jej przyrodę i historię górnictwa, Georg Anton Volkmann, autor Silesia subterranea z 1720. Choć wielu wędrowców skarżyło się w księdze na duże trudności wędrówki, to w istocie wspinaczka nie była zbyt ciężka, skoro w roku 1715 szczyt zdobył 83-letni mężczyzna. Już w XVIII wieku na górę wchodzili turyści z odległych krańców Europy: w 1792 pierwszy Rosjanin, w 1795 pierwszy Hiszpan, a w 1800 Amerykanin John Quincy Adams, przyszły prezydent USA, który Śnieżce poświęcił nie tylko relację, ale i wiersze opublikowane w 1804 (w następnych latach wydane też po francusku i niemiecku). W drugiej połowie XVIII wieku osłabł ruch pielgrzymkowy i większość wejść miała charakter turystyczny. W sezonie 17 maja – 27 września 1786 w księdze na szczycie zapisało się 230 osób, w 1801 – 551, a w 1828 – 808. Wobec szybkiego wzrostu ruchu turystycznego i spadku liczby pielgrzymów w 1824 kaplicę tymczasowo przekształcono na schronisko turystyczne. 23 lipca 1873 ze szczytu Śnieżki wysłano pierwszą ilustrowaną kartkę pocztową, w 1897 wysłano ich 12 tys., a w roku 1900 dzienna sprzedaż pocztówek na Śnieżce wynosiła 1500 sztuk. W roku 1884 rozpatrywano projekt budowy na szczyt elektrycznej kolei zębatej z Cieplic Zdroju przez Karpacz. Podobne projekty rozpatrywano aż do wybuchu I wojny światowej. W roku 2006 szczyt Śnieżki zdobył niepełnosprawny sportowiec – Jarosław Rola i był pierwszą osobą poruszającą się na wózku, której udało się wjechać na ten szczyt. Każdego roku w dniu św. Wawrzyńca (10 sierpnia) na szczycie przy kaplicy odprawiane jest nabożeństwo, w którym uczestniczą przewodnicy sudeccy i ratownicy GOPR. W uroczystości tej brali udział m.in. byli prezydenci Czech (Vaclav Klaus) oraz Polski (Bronisław Komorowski). Turystyka Przez Śnieżkę przebiegają następujące szlaki turystyczne: na Przełęcz Okraj (kierunek wschodni) i Równię pod Śnieżką – Droga Przyjaźni Polsko-Czeskiej do Karpacza przez Śląską Drogę na Przełęcz Okraj przez Skalny Stół (kierunek wschodni) i do Karpacza przez Mały Staw (szlak omija szczyt Drogą Jubileuszową, ok. 100 m poniżej) – Velká Úpa trasą pod wyciągiem krzesełkowym (czeski, z 370 stopniami) Zobacz też Przełęcz pod Śnieżką Góry w Polsce Lista najwyższych szczytów w Polsce Przypisy Bibliografia Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 3 Karkonosze, red. Marek Staffa, Kraj, Warszawa – Kraków 1993, . Linki zewnętrzne Archiwalne widoki góry w bibliotece Polona Hasła kanonu polskiej Wikipedii Korona Gór Polski Korona Sudetów Polskich Korona Sudetów Czeskich Najwyższe punkty poszczególnych państw Najwyższe punkty poszczególnych województw

505

https://pl.wikipedia.org/wiki/Buddyzm

Buddyzm

Buddyzm (inna nazwa to: sanskr. Buddha Dharma; pāli. Buddha Dhamma lub Buddha Sasana – „Nauka Przebudzonego”) – nonteistyczny system filozoficzny i religijny, którego założycielem i twórcą jego podstawowych założeń był żyjący od około 560 do 480 roku p.n.e. Siddhārtha Gautama (pāli. Siddhattha Gotama), syn księcia z rodu Śākyów, władcy jednego z miast-państw w północnych Indiach. Buddyzm jest zaliczany do religii dharmicznych oraz do religii nieteistycznych. Słowo „buddyzm” zostało stworzone przez zachodnich uczonych stosunkowo niedawno. Wcześniej na Wschodzie używane były nazwy dharma, sasana lub buddhasasana. Buddyzm opiera się na Czterech Szlachetnych Prawdach głoszonych przez Siddharthę Gautamę, oraz na przedstawionej przez niego Ośmiorakiej Ścieżce, która prowadzić ma do ustania cierpienia. Słowo „buddha”, używane obecnie w odniesieniu do Siddhārthy Gautamy, w sanskrycie i pāli oznacza dosłownie „przebudzony”. Takie imię obrał Siddhārtha Gautama, kiedy zaczął głosić swoje nauki. Po śmierci Buddy, w ciągu pięciu wieków, nauki te rozprzestrzeniły się z subkontynentu indyjskiego na centralną, południowo-wschodnią i wschodnią Azję, aby współcześnie dotrzeć również na Zachód. Buddyzm od początku swojego istnienia był systemem o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj (choć nie zawsze) nawzajem się tolerowały, a nawet wspierały. Współcześnie buddyzm dzieli się na trzy tradycje: Theravāda (sanskr. Sthaviravāda), Mahāyāna i Wadżrajana, przy czym ta ostatnia jest częścią mahajany. Dane na temat liczebności buddystów na świecie są mocno rozbieżne – w zależności od źródeł podawane są liczby od 230 do 500 milionów (dane o buddystach Polsce, są dostępne w GUS). W 2008 roku na świecie było 380 mln buddystów, co daje buddyzmowi piąte miejsce wśród najliczebniejszych religii świata po chrześcijaństwie, islamie, hinduizmie i tradycyjnej, ludowej religii chińskiej (taoizm, konfucjanizm). Buddyzm a chrześcijaństwo Pierwszą znaczącą różnicą między tymi dwiema religiami jest pojęcie Boga. W chrześcijaństwie Bóg jest istotą najwyższą, nieomylną i doskonałą. Cechuje go wielka mądrość. Jest on potężniejszy od wszystkich istot żyjących na ziemi. W buddyzmie natomiast Bóg nie ma nic wspólnego z jego chrześcijańskim odpowiednikiem. Sam Budda nie był Bogiem, tylko pierwszym człowiekiem który osiągnął oświecenie, czyli stan całkowitego wyzwolenia się z cierpienia. Bogowie w buddyzmie to również istoty które pragną osiągnąć nirwanę, nie jest to jednak możliwe, ponieważ ten stan można osiągnąć jedynie w ludzkim wcieleniu. Tym niemniej według buddyzmu mahajana można po śmierci ludzkiego ciała odrodzić się w Czystej Krainie, by tam praktykować i dopiero osiągnąć nirwanę. Istnieje np. czysta kraina buddy Amitabha, najwyższego i doskonałego. Pojęciem które zdecydowanie odróżnia chrześcijaństwo od buddyzmu jest również teza, która mówi co dzieje się z duszą po śmierci człowieka. Chrześcijaństwo zakłada, że dusza człowieka idzie do nieba lub piekła, w zależności jakie dany człowiek prowadził życie. W buddyzmie natomiast istnieje pojęcie reinkarnacji. Oznacza to, że człowiek po śmierci dostaje zupełnie nowe, nie związane z wcześniejszym wcielenie. Nie pamięta on również co działo się przed jego kolejnymi narodzinami. Jedynym sposobem aby przerwać wieczny cykl narodzin i śmierci jest właśnie osiągnięcie stanu oświecenia. Tym niemniej w buddyzmie tybetańskim praktyki tantryczne umożliwiają świadome umieranie i odrodzenie się jako tulku, który pamięta swoje poprzednie wcielenie, np. dalajlama, karmapa. W chrześcijaństwie po śmierci dusza człowieka jest poddawana osądowi przez jedynego sprawiedliwego sędziego – Boga. W buddyzmie natomiast nie ma nikogo kto pełniłby taką rolę. Po śmierci człowieka jego los jest sądzony przez karmę, czyli ilość jego dobrych i złych uczynków. Tym niemniej wg nauk i praktyk buddyzmu tybetańskiego karmę tę można zmienić nawet po śmierci, w stanie pośmiertnym zwanym bardo i nie ma tu fatalizmu. Chrześcijaństwo w odróżnieniu od buddyzmu jest religią opartą na Piśmie Świętym – wszystkie założenia, przykazania i fundamenty wiary są spisane w jednej księdze – Biblii. W buddyzmie wszystkie zasady były przekazywane ustnie, przez co nie ma jednego konkretnego źródła, które w pełni wyjaśniłoby wszystkie zasady tej religii. Istnieją jedynie poradniki lub nieliczne zapiski na tematy tej wiary, jednak nie mają one takiego podłoża dla buddystów jakie ma Biblia dla chrześcijan. Tym niemniej w buddyzmie mahajany analogią księgi są tantry buddyjskie opisujące proces umierania, stany pośmiertne i kompleksowe opisy ścieżki i jej rezultatu, np. kalaczakra i tantry dzogczen takie jak "Zjednoczenie Słońca z Księżycem" (Wylie: nyi zla kha sbyor). Przykładowo, gdy praktykujący dzogczen podczas własnego naturalnego procesu umierania w stanie trekciö zrealizuje tzw. tęczowe ciało (Wylie: ‘Ja-lus), to pośród świateł tęcz jego/jej własne ciało zniknie pozostawiając po sobie jedynie włosy i paznokcie. Buddyzm zawiera wiele nurtów i trudno tu o powierzchowne uogólnienia. Buddyzm a pojęcie religii Ewentualne zaklasyfikowanie buddyzmu jako religii zależy od przyjętej definicji tego określenia. Jeśli pojęcie „religia” zdefiniować jako wiarę w rządzącego światem boga lub bogów i oddawanie mu czci, buddyzm nie jest religią, gdyż żadna wiara tego typu tutaj nie występuje. Z drugiej jednak strony, buddyści wyznają wiarę w istnienie istot nadprzyrodzonych (np. dewy) oraz posiadają pogląd na temat życia po śmierci (reinkarnacja), co zwykle jest kojarzone z pojęciem religii. Z tego powodu zasugerowano dla buddyzmu określenie „religii nieteistycznej”. Religioznawca Ninian Smart zdefiniował religię jako zjawisko, które może być rozpatrywane w siedmiu wymiarach: doktrynalno-filozoficznym, narracyjno-mitycznym, etyczno-prawnym, obrzędowo-rytualnym, doświadczeniowo-emocjonalnym, społeczno-instytucjonalnym i materialnym. Przy przyjęciu tej definicji za poprawną, buddyzm jest religią. Wymiar obrzędowo-rytualny – w buddyzmie występują rytuały, takie jak golenie głowy przy przystąpieniu do klasztoru, comiesięczne recytowanie Zbioru Reguł Zakonnych, palenie kadzideł, ofiarowywanie kwiatów, pokłony. Wymiar doświadczeniowo-emocjonalny – centralne znaczenie w buddyzmie ma samodoskonalenie się i dążenie do oświecenia; aspektem emocjonalnym może być tutaj rozwój współczucia. Narzędziem ku temu celowi jest medytacja. Wymiar narracyjno-mityczny – występują mity związane z życiem Buddy i czynionymi przez niego cudami. Niejednokrotnie pojawiają się w nich bogowie i istoty nadprzyrodzone. Wymiar doktrynalno-filozoficzny – pojęcia takie jak Cztery Szlachetne Prawdy, śunjata, karma, reinkarnacja składają się na doktrynę buddyjską. W ciągu wieków powstało również wiele buddyjskich traktatów filozoficznych. Wymiar etyczno-prawny – buddyści wyznają zasadę niekrzywdzenia (ahimsa) i starają się szanować wszelkie życie (nie tylko ludzkie). Wymiar społeczno-instytucjonalny – mnisi gromadzą się w zakonach (sangha). Nie ma jednak centralnej buddyjskiej instytucji, ani głównego przywódcy, a decyzje, zgodnie z zaleceniami Buddy, mają być podejmowane poprzez konsensus. Wymiar materialny – istnieją klasztory buddyjskie, a także buddyjskie dzieła sztuki, takie jak posągi i rzeźby Buddy. Budda jednak nigdy nie twierdził jakoby nauczał religii. Sam mówił zawsze, że naucza „o cierpieniu i końcu cierpienia”, a jego nauki miały mieć przede wszystkim praktyczne zastosowanie i służyć wyzwoleniu się od cierpienia. „Budda”, a Budda Siakjamuni Twórcę fundamentalnego przekazu w naukach buddyjskich tradycyjnie określa się mianem „Budda” (w sanskr. i pāli buddha, czyli „Przebudzony”). Odwołując się do etymologii tego słowa w sanskrycie i pāli można powiedzieć, że budda to istota, która dzięki praktyce moralności (silā), skupienia (samādhi, czyli medytacyjne wchłonięcie) i rozwojowi mądrości (pāli paññā, sanskr. prajñia) ujrzała prawdziwą naturę zjawisk, czyli nietrwałość, dyskomfort związany ze zmianą i brak niezmiennego „ja”. To doświadczenie zwane jest „bodhi” (sanskr. i pāli.) dosł. „Przebudzenie” (częściej zwane Oświeceniem), które na zawsze uwalnia od cierpienia cyklu narodzin i śmierci. Istota, która przebudziła się ze „snu ignorancji” dzięki odkryciu prawdziwej natury rzeczywistości zwana jest Buddą. W tym rozumieniu, w świetle nauk buddyjskich, uważa się, że buddów było wielu oraz że jeszcze wiele istot doświadczy oświecenia. Pisownia: słowo „Budda” pisane wielką literą oznacza Siddharthę Gautamę – twórcę buddyzmu, natomiast „budda” pisane małą literą oznacza jakiegokolwiek innego Przebudzonego/Arahanta. Budda Śakjamuni Ostatnim poświadczonym historycznie nauczycielem buddyjskim, uznawanym w ramach buddyzmu (poza szkołami buddyzmu wadżrajany i niektórymi mahajany, według których buddami było również wielu mistrzów buddyjskich żyjących po Buddzie Śakjamunim) za buddę, był Siddhārtha Gautama (pāli. Siddhattha Gotama) Śakjamuni (mędrzec, pochodzący z rodu Śakja). Był on synem władcy jednego z królestw leżących u podnóży Himalajów, na granicy dzisiejszego Nepalu i Indii. Żył 80 lat. W zależności od tradycji podaje się różne daty jego urodzin: źródła indyjskie podają rok 448 p.n.e., greckie 566 p.n.e., a syngaleskie 624 p.n.e. Wszystkie te źródła podają jednak podobne fakty z jego życia, w związku z czym można je uznać za wiarygodny życiorys Buddy Śakjamuniego. W 2013 r. archeolodzy w Nepalu odkryli ślady drewnianej struktury z VI w. p.n.e., będące pozostałością najstarszej buddyjskiej świątyni w miejscu narodzin Buddy. Ślady odsłonięto we wnętrzu świątyni Mai Dewi w Lumbini. Próbki przebadali specjaliści ze szkockiego Uniwersytetu w Stirling. Siddhartha Gautama urodził się w Lumbini. Wychowywał się on w przepychu, w pałacu swego ojca. Zdawał sobie jednak sprawę z istnienia życia poza murami pałacu i był go ciekaw. Pewnego dnia postanowił je zobaczyć i wybrał się ze swoim służącym na przejażdżkę poza pałacowe mury. Podczas tej przejażdżki (lub czterech kolejnych przejażdżek) ujrzał kolejno: starca, chorego człowieka, ciało martwego człowieka i żebrzącego ascetę. Głęboko go to poruszyło. Porzucił więc bogactwo, aby stać się ascetą i poszukiwać prawdy o tym, w jaki sposób wyzwolić z cierpienia wszystkie czujące istoty (czyli jak przerwać nieustanną wędrówkę (pāli. samsāra), którym towarzyszą choroby i nieszczęścia, doświadczane przez ludzi). Poszukiwania zajęły mu około 7 lat. Pobierał nauki u różnych mistrzów, jednak żaden z nich nie potrafił dać mu pełnej odpowiedzi na nurtujące go pytania. Ostatecznie postanowił poddać się surowej ascezie. To jednak również nie przyniosło spodziewanego efektu. Siddhartha porzucił zatem ascetyczny tryb życia i postanowił medytować tak długo, aż w końcu odnajdzie metodę wyzwolenia ludzkości od cierpienia. Usiadł pod drzewem w pobliżu wioski (w dzisiejszym miejscu Bodh Gaja) i tam pozostawał w głębokiej medytacji. Medytował przez 49 dni, w czasie których nawiedzały go wątpliwości uosobione przez bóstwo Marę. Mędrzec jednak pokonał je. Wreszcie, w dzień pełni księżyca miesiąca wiśakha, osiągnął oświecenie. Po osiągnięciu tego stanu, pozostawał w lesie, medytując jeszcze przez 7 tygodni. Wahał się, czy ogłosić światu owoce swych medytacji i nauk, lecz jego wątpliwości pomógł rozwiać bóg Brahma Sahampati. Następnie, wyruszył na poszukiwanie swych pięciu byłych towarzyszy ascezy. Odnalazł ich w Parku Gazeli; tam też po raz pierwszy wygłosił im swe nauki w miejscu Sarnath. Zdarzenie to tradycja buddyjska nazywa Wprawieniem w Ruch Koła Dharmy. Towarzysze początkowo uznali, że sprzeniewierzył się drodze ascezy, jednak pod wpływem jego wykładu przyłączyli się do niego, porzucając, jak ich nauczyciel, drogę skrajnego umartwiania. Od tego momentu Śakjamuni zaczął nauczać Dharmy, obejmującej Cztery Szlachetne Prawdy (w tym Ośmioraką Ścieżkę) i w rozumieniu nauk buddyjskich prowadzącej do Oświecenia. Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka Ścieżka do dzisiaj stanowią podstawę i kwintesencję nauk buddyjskich. Resztę swojego życia Śakjamuni spędził, wędrując po północnych Indiach i nauczając Dobrego Prawa (Dharmy). Jego nauczanie zyskało wielu zwolenników z różnych warn, wzbudzając jednocześnie kontrowersje radykalnymi tezami społecznymi (negowanie systemu kastowego, równorzędność kobiet na drodze do oświecenia) i religijnymi (odrzucenie skoncentrowanych na Brahmie poglądów wedyjskich, włączając w to pogląd na wyzwolenie ze świata samsary, mokszy). Według szkół buddyzmu Wielkiej Drogi (Mahajana) Budda Śakjamuni obrócił Kołem Dharmy trzykrotnie, udzielając w ten sposób trzech zestawów różnych nauk. Pierwszy cykl nauk dotyczy głównie prawa przyczynowości (Karma), drugi odnosi się do Pustości (Śunjata) wszystkich przejawień, a trzeci dotyczy Natury Buddy (Tathagatagarbha). Trzy cykle obejmują całość buddyjskich nauk przekazywanych we wszystkich istniejących obecnie szkołach buddyzmu. Budda Śakjamuni umarł w wieku 80 lat w niewielkiej miejscowości Kuśinagar. Data jego śmierci, podobnie jak narodzin, wciąż jest przedmiotem dyskusji w ramach różnych przekazów buddyjskich (zobacz: Era buddyjska). Historia Budda Śakjamuni nie zostawił po sobie żadnych bezpośrednich przekazów. Całą wiedzę przekazał swoim uczniom, którzy po jego śmierci spisali je. Historia buddyzmu opiera się jednak także na przekazie ustnym. Podczas swego 45-letniego nauczania Budda przemierzał północne Indie. Najpierw przekazywał głównie nauki Therawady, które służyły uwalnianiu się z własnego cierpienia. To na nich opierają się nauczania Wielkiej Drogi, które podkreślają znaczenie mądrości i współczucia, które z kolei pozwalają pomagać nie tylko sobie, ale też innym. Na końcu Budda przekazał nauki Wadżrajany zmierzającej do rozpoznania natury umysłu. Buddyzm Therawady rozprzestrzenił się w sto lat po Buddzie aż po Iran i Azję Centralną. W I w. n.e. nauki Wielkiej Drogi dostały się do północnych Indii, a tam między V w., a VIII w. nastąpił okres ich dużego rozkwitu. W tym samym czasie w Tybecie znano już podstawy Diamentowej Drogi. W ciągu XI i XII wieku buddyzm Therawady (tzw. buddyzm południowy) zadomowił się w krajach Azji południowo-wschodniej: na Sri Lance, Tajlandii, Birmie, częściowo w Wietnamie, Indonezji, a także w Kambodży, Laosie i na Bali. Natomiast buddyzm Mahajany i Wadżrajany (tzw. buddyzm północny) umocnił się w Centralnej i Wschodniej Azji, czyli w Chinach, Japonii, części Wietnamu, Korei i w Tybecie, a od początku XVI wieku także w Mongolii. Paradoksalnie, buddyzm zaczął zanikać w kraju swego pochodzenia – w Indiach. Na przełomie I i II tysiąclecia islamscy agresorzy zaczęli podbój Indii. Do roku 1100 buddyzm został całkiem zniszczony w Kaszmirze. Nauczyciele i praktykujący uciekali na Nizinę Środkowoindyjską lub przez góry do Tybetu. 100 lat później muzułmanie opanowali cały kraj. W końcowym okresie buddyzmu w Indiach nauczyciele buddyjscy skoncentrowali się na przenoszeniu nauk do krajów, które się na nie otworzyły. Dzięki temu nauki buddyjskie przetrwały, mimo spustoszenia Indii. Książki palone przez muzułmanów były już przetłumaczone na inne języki i zapoznawano już z nimi odległą ludność Azji. Buddyzm wywarł wielki wpływ na kulturę krajów, które go wtedy przyjęły, np.: starożytne Indie, Japonia, Tybet, czy Chiny. Buddyjski uniwersytet w Nalandzie na długie stulecia stał się ośrodkiem życia umysłowego Indii. Podróżujący kupcy przenosili do innych krajów wieści o naukach buddyjskich. Zaciekawieni ludzie zapraszali buddystów z Indii, a ci nauczali tam ludność nowej religii. Czasem nowe nauki wspierali wielcy królowie, jak Aśoka w Indiach, Trisong Detsen w Tybecie czy nawet cesarze chińscy. Innym ważnym czynnikiem, który miał wpływ na szerzenie nauk buddyjskich poza Indiami, było skodyfikowanie pism buddyjskich, co stanowiło podstawę dla studiów filozofii buddyjskiej, a także prowadziło do dalszego rozprzestrzeniania się nauk. Już w XIX w. uczeni brytyjscy, rosyjscy, niemieccy i francuscy zajmowali się tekstami buddyjskimi. Rozpoczynając od akademickich zainteresowań, niektórzy Europejczycy w końcu zmieniali religię na buddyzm. Tak powstały pierwsze wspólnoty buddyjskie w Europie. W XX wieku rozpoczął się nowy okres w historii buddyzmu: spotkanie z Zachodem. Nasilił się on wraz z wypędzeniem lamów z Tybetu przez Chińczyków. Wraz z przełomem w myśleniu świata zachodniego w latach sześćdziesiątych rozpoczęły się poszukiwania sensu i treści życia, a głębokie nauki buddyjskie odpowiadały na wiele pytań również w naszej kulturze. W tym czasie tysiące ludzi na Zachodzie zaczęło praktykować buddyzm i dołączać do wspólnot buddyjskich. Tymczasem w Azji zainteresowanie buddyzmem się zmniejsza. Po inwazji Chin na Tybet w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, kultura Tybetu została prawie całkowicie zniszczona. Największe duchowe otwarcie na nauki buddyjskie ma w XXI wieku miejsce przede wszystkim w zachodniej części świata. Podstawowe założenia buddyzmu Wiele różnych prądów/nurtów myśli buddyjskiej wyewoluowało z pierwotnego przekazu nauk Buddy Śakjamuniego po jego śmierci. Rozróżniają je nauki, praktyki, nacisk na wybrane wątki z nauki Buddy i kultura. Jednak mimo wielu znaczących różnic, istnieje również wiele wspólnych wątków dla wszystkich tradycji i szkół buddyjskich. Cztery Szlachetne Prawdy Podstawowe założenia buddyzmu wyłożone są w Czterech Szlachetnych Prawdach (pāli. cattāri ariya saccāni; sanskr. catvāry ārya satyāni), sformułowanych przez Buddę Śakjamuniego podczas pierwszego kazania w Parku Gazeli, w Sarnath. Cztery Szlachetne Prawdy są akceptowane bez zastrzeżeń przez wszystkie tradycje buddyjskie. Są to: Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu (pāli. dukkha ariya sacca; sanskr. arya duhkha satya) – „Narodziny są cierpieniem, starzenie się jest cierpieniem, śmierć jest cierpieniem. Smutek, lament, ból, zgryzota i rozpacz są cierpieniem. Towarzystwo nielubianych jest cierpieniem, rozłąka z ukochanymi jest cierpieniem. Niemoc uzyskania tego, co się chce, jest cierpieniem. Pokrótce – pięć skupisk istnienia związanych z przywiązaniem jest cierpieniem.” Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia (pāli. dukkha samudayo ariya sacca; sanskr. arya samudaya satya) – przyczyną cierpienia jest pragnienie. Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia (pāli. dukkha nirodho ariya sacca; sanskr. arya nirodha satya) – ustanie cierpienia to całkowite zaniknięcie i ustanie, wyrzeczenie się, zaniechanie, wyzwolenie, puszczenie pragnienia. Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia (pāli. ; sanskr. arya mārga satya) – drogą do ustania cierpienia jest Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka – właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, właściwy żywot, właściwe dążenie, właściwe skupienie, właściwa medytacja. Dalsze nauki są wyprowadzane od Czterech Szlachetnych Prawd, stanowią ich analizę i rozwinięcie. Jednak do prawidłowego ich zrozumienia konieczne jest też zrozumienie doktryny nietrwałości oraz braku wiecznego „ja” (pali anattā sanskr. anatman), tzn. faktu, że wszelkie przejawiające się zjawiska pozbawione są trwałej „istoty”/substancji, że istnieją we wzajemnej współzależności, a nigdy niezależnie od warunków. Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka (także: Ośmioraka, Ośmioaspektowa) jest ścieżką praktyki. Przestrzeganie jej zaleceń i wskazań, zebranych w ośmiu regułach (stąd nazwa) ma prowadzić do całkowitego ustania cierpienia i – w konsekwencji – ostatecznego przejścia przebudzonej istoty z samsary do nirwany. Ośmioraka Ścieżka wynika z Czwartej Szlachetnej Prawdy, Prawdy o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia. Budda głosił naukę, że dzięki cnocie, wiedzy i skupieniu można osiągnąć doskonałość – Przebudzenie – a Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmiostopniowa Ścieżka wyznaczają drogę, która wiedzie do osiągnięcia tego celu. Aby w pełni zrozumieć Cztery Szlachetne Prawdy, Budda zalecał podążać Ośmioraką Ścieżką, na którą składają się: Właściwy Pogląd – jest to poznanie Czterech Szlachetnych Prawd (pāli. ; sanskr. ). Właściwe Postanowienie – to postanowienie wyrzeczenia się złej woli i odstąpienie od wyrządzania wszelkiej krzywdy (pāli. ; sanskr. ). Właściwe Słowo – to powstrzymanie się od kłamstwa, od mowy powodującej nieporozumienia między ludźmi („dzielącej” mowy), mowy obelżywej, pustego gadania (pāli. sammā-vācā; sanskr. samyak-vāc). Właściwy Czyn – to powstrzymanie się od zabijania, od kradzieży, od nieskromności (pāli. sammā-kammanta; sanskr. samyak-karmānta). Właściwe Zarobkowanie – to powstrzymywanie się od zarobkowania przynoszącego szkodę innym istotom, takiego jak: handel bronią, żywymi istotami, odurzającymi napojami, trucizną, od rybołówstwa, rzeźnictwa, wojskowości, fałszu, zdrady, przepowiadania przyszłości, oszustwa, wykorzystywania itp. (pāli. sammā-ājīva; sanskr. samyak-ājīva). Właściwy Wysiłek – to intencje i wysiłek, które nie pozwalają na powstawanie złych właściwości mentalnych, a pozwalają na powstanie dobrych (pāli. sammā-vāyāma; sanskr. samyak-vyāyāma). Właściwa Uważność – zachowanie uważności we wszystkim, co się przedsięwzięło (pāli. sammā-sati; sanskr. ). Właściwa Medytacja – dążenie do osiągania stanów, w których znika „ego” (pāli. sammā-samādhi; sanskr. samyak-samādhi). Sanskryckie samyak i pālijskie sammā znaczą tyle, co „zwrócenie się ku jednemu”, „odwrócenie się od reszty”, „cały”, „wszystki”, „prawy”, „właściwy”, „prawdziwy.” Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka jest przez niektóre szkoły/tradycje buddyjskie postrzegana jako poszczególne stopnie rozwoju, przez które musi przejść praktykujący. W myśl tego poglądu, poznanie i realizacja jednego stopnia, prowadzi konsekwentnie do następnego. Istnieje również pogląd przeciwstawny, który zaleca, by rozwijać wszystkie stopnie równolegle. Szlachetną Ośmiostopniową Ścieżkę dzieli się bardzo często na trzy „grupy” reguł, które współtworzą i dookreślają główne cnoty: mądrość (pāli. paññā; sanskr. prajñā), moralność (pāli. sīla; sanskr. śīla) i skupienie (pāli. samādhi; sanskr. samādhi). Bodhi Bodhi (pāli. i sanskr. dosłownie „przebudzenie”) – jest określeniem użytym przez Buddę w celu nazwania swojego własnego wewnętrznego doświadczenia. Słowo bodhi najczęściej jest tłumaczone jako „oświecenie”, jednak bardziej precyzyjnymi określeniami będą tu: „zrozumienie” lub „przebudzenie”, czyli przebudzenie ze snu (wcześniejszej) ignorancji (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) i doświadczenie Trzech Cech istnienia (pali ti-lakkhana). Trzy Cechy istnienia to: nietrwałość (pāli. anicca), bolesność (pāli. dukkha) i brak niezmiennego „ja” (pāli. anatta). Buddyści wierzą, że – po osiągnięciu stanu bodhi – istota uwalnia się z samsary, czyli nieustannego cyklu narodzin i śmierci; tym samym – przebudzenie oznaczałoby tu uwolnienie się od cierpienia (którego nie należy w tym kontekście utożsamiać z bólem). Do osiągnięcia bodhi prowadzi rozwinięcie pełnej doskonałości (pāli. pārami, sanskr. pāramitā) umiejętne stosowanie trzydziestu siedmiu czynników wyzwolenia (pāli. bodhi-pakkhiya-dhammā; sanskr. ), zwanych „Skrzydłami ku Oświeceniu”. Składają się na nie: Cztery podstawy uważności (pāli. satipaṭṭhāna) Cztery rodzaje właściwego wysiłku (pāli. sammappadhāna) Cztery podstawy sukcesu (pāli. iddhipāda) Pięć duchowych zdolności (pāli. indriya) Pięć duchowych mocy (pāli. bala) Siedem czynników Przebudzenia (pāli. bojjhaṇga) Ośmiostopniowa Szlachetna Ścieżka (pāli. ariya magga) W momencie przebudzenia wszelka żądza (pāli. lobha), gniew (pāli. dosa; sanskr. ), ułuda (pāli. moha, sanskr. maya), ignorancja, pragnienie (pāli. ; sanskr. ) i fałszywa wiara w „ja” (pāli attā; sanskr. ātman) – znikają. Wszystkie tradycje buddyjskie uznają istnienie trzech rodzajów Przebudzenia: Samo W Pełni Przebudzenie (pāli. sammāsambodhi; sanskr. samyaksambodhi) – inne nazwy to „Budda Powszechny” lub „Doskonałe Samoprzebudzenie”, Przebudzenie Ucznia (dosł. „Przebudzenie Przez Słuchanie”; pāli. sāvakabodhi; sanskr. śrāvakabodhi) Milczące Przebudzenie (pāli. paccekabodhi; sanskr. pratyekabodhi) zwane też „Osobistym Oświeceniem”. Wraz z osiągnięciem stanu bodhi, Budda osiągnął trzy rodzaje wiedzy: wiedzę dotyczącą swoich poprzednich żywotów wiedzę dotyczącą prawa karmy wiedzę dotyczącą Czterech Szlachetnych Prawd Ta sama wiedza staje się dostępna również w pozostałych „rodzajach” przebudzenia, dlatego są one tym samym przebudzeniem, co przebudzenie Buddy Powszechnego. Trzy „rodzaje” Przebudzenia dotyczą tego samego doświadczenia wewnętrznego i różnią się od siebie jedynie możliwością tworzenia przekazu (pāli. sāsana) i – tym samym – formułowania nauki (pāli. dhamma; sanskr. dharma), czyli sposobu dzięki któremu inne istoty mogą same osiągnąć Przebudzenie. Nirwana Nirwana (pāli. Nibbana; sanskr. ) jest terminem oznaczającym ustanie wszelkiego pragnienia (wolność w ustaniu) (pāli. ; sanskr. ). Porównuje się ją do zdmuchnięcia płomienia, co jest metaforą uwolnienia się przez czującą istotę od wszelkich namiętności. Buddyści uważają, iż przebudzona istota może żyć na tym świecie bez „chwytania się” (pāli. upādāna), czyli bez pragnień w stosunku do ludzi, zjawisk i przedmiotów, z powodu których powstaje cierpienie (nie mylić z ascezą). Jej działania będą wtedy wzbudzały owoce (pāli. vipāka), jednak tylko te, które nie przyczynią się do uczestniczenia w nieustannym cyklu narodzin i śmierci (pāli. ). Przebudzona istota, osiągnąwszy Nirwanę, odchodzi bowiem trwale ze świata przyczyny-i-skutku, co jest tożsame z ostatecznym uwolnieniem się z cyklu narodzin i śmierci. Warunkiem osiągnięcia Nirwany za życia jest uwolnienie umysłu od niewiedzy (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) przez poznanie stosownych nauk i praktyk, prowadzących do trwałego uwolnienia się od cierpienia; jednak jej pełnia następuje dopiero po śmierci (pāli. Prinibbāna, sanskr. ). Sansara Według nauk buddyzmu (podobnie jak i innych religii dharmicznych) wszystkie czujące istoty podlegają sansarze („niekończącej się wędrówce”): po śmierci, w zależności od nagromadzonej karmy, przechodzą na inny poziom egzystencji (przyjmują nową formę przeżywając nowe narodziny). Nieodłącznym elementem samsary jest cierpienie (dukkha). Co prawda życie na „wyższych” poziomach egzystencji jest szczęśliwe, jednak nawet tam występuje nieuchronna śmierć oraz powrót na „niższe” poziomy. Stąd też jedynym sposobem na zakończenie cierpienia jest wyzwolenie się z tego cyklu poprzez osiągnięcie nirwany. Należy jednak pamiętać, że klasyczny pogląd na ponowne narodziny i samsarę ulegał czasem mocnemu przekształceniu m.in. w buddyzmie wschodnim (chan, zen), w którym występuje interpretacja metaforyczna: wcielenia w poszczególnych niebach/piekłach samsary postrzegane są jako przenośne opisy stadiów rozwoju i stanów emocjonalnych/psychicznych człowieka, a obecne życie ludzkie uznawane jest za jedyne i niepowtarzalne. Powstawanie w zależności Przebudzenie (pāli. bodhi) Buddy Śakjamuniego było tożsame z wyzwoleniem od cierpienia i osiągnięciem pełnego wglądu w naturę rzeczywistości. Powszechnie akceptowana pośród szkół i tradycji buddyjskich nauka o Zależności Powstawania (pāli. ; sanskr. pratityasamutpada) mówi o uwarunkowanym powstawaniu (pāli. uppajjati) i wstrzymywaniu (pāli. nirujjathi) cierpienia (bolesności) (pāli. dukkha; sanskr. ). Dla istot żyjących pozbawionych właściwego zrozumienia, a przez to pogrążonych w niewiedzy (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) proces ten sprowadza się do podlegania ciągłej wędrówce (pāli. ) w cyklu narodzin (pāli. jāti) oraz starzenia się i śmierci (pāli. ). Buddyści uważają, iż istoty posiadające „wgląd w to, jakie rzeczy są” (pāli. ; sanskr. yathā-bhūta-jñana-darśana), przez brak zauroczenia (pāli. nibbidā) i pożądania (pāli. virāgo) doznają wyzwolenia (pāli. vimutti) z owego cyklu, wstrzymując tym samym cierpienie i osiągając Nirwanę (pāli. Nibbāna; sanskr. ). Sześć krain ponownych narodzin Według buddyzmu ponowne narodziny mogą nastąpić w jednej z sześciu krain ponownych narodzin. Są to następujące krainy: bogowie, tytani, ludzie, zwierzęta, głodne duchy, piekło. Pierwsze trzy krainy są krainami szczęśliwych narodzin, podczas gdy trzy ostatnie – nieszczęśliwych. Krainy te są tradycyjnie przedstawiane na kole życia. Szczęśliwe krainy znajdują się w górnej połowie, a nieszczęśliwe – w dolnej. Chociaż istnieje wiele światów wyższych od świata ludzi, narodziny w tym ostatnim są najbardziej pożądane, gdyż tylko w nim możliwe jest osiągnięcie Oświecenia. Doktryna sześciu światów jest albo interpretowana dosłownie, albo jako przenośne określenia stanów ludzkiego umysłu. Podsumowując sześć światów nakłada się na wizję wszechświata podzielonego na trzy strefy: Kosmologia buddyjska nakłada się na buddyjską teorię medytacji – poszczególne stopnie zagłębienia w medytacji (dhjana) odpowiadają konkretnym poziomom egzystencji, tak jak zaznaczono to w tabeli. Reinkarnacja a brak osobowego „ja” Według buddyzmu po śmierci następuje rozpad człowieka na pięć skandh. Buddyści przyjmują, że nie ma nic niezmiennego, co mogłoby przechodzić do następnego życia. Nie ma żadnego wiecznego osobowego „ja”, „duszy”, „atmana”. Karma z poprzedniego życia może jednak mieć wpływ na następne, zgodnie z prawem przyczyny i skutku. To jak gra w bilard – biała bila trafia w kolejną, popychając ją do przodu. Kolejna bila jest różna od poprzedniej, ale przeszła na nią jej energia. Podobnie kolejne życie jest różne od poprzedniego, ale ma na nie wpływ poprzednia karma. Strumień świadomości, niosący w sobie karmiczne nasiona z poprzednich żywotów manifestuje się w kolejnym ciele, którego kształt i miejsce odrodzenia zależne jest od tychże nasion karmicznych. W czittamatrze nośnikiem nasion jest alajawidżniana, w madhjamace szósta, mentalna świadomość. Gdy znika niewiedza (wiara w trwałe i niezmienne osobowe „ja”), znikają także karmiczne przyczyny odradzania się. W obrębie buddyzmu istnieje również pogląd na metaforyczną naturę nauki o wielu wcieleniach. Należy też zwrócić uwagę na współczesny pogląd o zapożyczeniu przez Buddę języka wed, w tym pojęcia prawa karmy, do opisu nowych, autorskich pojęć z obszaru psychologii. Pogląd ten jest wynikiem wprowadzenia zachodniej metodologii badań nad kontekstem kulturowo-społecznym do opisu buddyzmu jako zjawiska rewolucyjnie nowego i wyróżniającego się na tle ówczesnego krajobrazu duchowego Indii (jego przedstawicielem jest np. Stephen Batchelor). Pustość Podstawą wszelkiego istnienia według buddyzmu jest pustość (pustka, pāli. suññata; sanskr śūnyatā). Termin ten budzi negatywne skojarzenia w zachodniej kulturze i prowokuje niesłuszne oskarżenia o nihilizm. Tymczasem chodzi tu o brak (pustkę) własnej natury zjawisk. Zjawiska przejawiają się, jednak nie mają własnej esencji, gdyż są zależne od wielu czynników. Pojawiają się w określonych warunkach, trwają przez jakiś czas, następnie znikają. Istnieją jedynie w zależny sposób, nie mają więc, w tym znaczeniu, realnego bytu. Nietrwałość ta dotyczy także istot żywych, które również nie posiadają swojej substancji (atmana, duszy); koncepcja ta nosi nazwę anatman. Według buddyzmu istnienie niezmiennego ego jest jedynie iluzją. Człowiek składa się bowiem z pięciu skupisk (skandha), z którymi nie można się identyfikować, a które ulegają rozpadowi przy śmierci fizycznego ciała. Oprócz tych pięciu skupisk istnieje jednak (przynajmniej wedle niektórych tradycji, jak Czittamatra) umysł („czysta świadomość”), który jako jedyny nie podlega unicestwieniu. Karma Karma (pāli. kamma) oznacza dosłownie „działanie” lub „akcja”. Często termin ten jest utożsamiany z tzw. „prawem karmy”, czyli „prawem przyczyny i skutku” (pāli. kamma-vipāka). Karma oznacza świadome działanie wynikające z realizacji określonego celu lub woli jego osiągnięcia oraz skutek tego działania (pāli. vipāka), który jest następnie doświadczany przez podejmującego akcję i innych. Buddyjskie pojmowanie karmy różni od innych religii to, że skutek czynu nie jest tu z góry ustalony (tak jak to się ma np. w protestantyzmie i naukach o predestynacji). Określony czyn nie ma zdeterminowanego skutku, który musi zaistnieć. Takie pojmowanie karmy obala mit fatalizmu, który często niesłusznie przypisuje się buddyzmowi. Moralna odpowiedzialność za podjęte czyny leży w ich inicjatorach: Buddyści wierzą, że efekty podejmowanych przez nich działań będzie miał wpływ nie tylko na ich obecne życie, ale także na ich przyszłość i przyszłe narodziny. Maja (iluzja) Ludzie według buddyzmu są uwikłani przez swoje namiętności i cierpienia w świat złudzeń nazywany „maja” i przez to nie dostrzegają prawdy. Gdyby do niej dotarli, nie doznawaliby cierpienia, gdyż wszelkie psychiczne cierpienie jest efektem niewłaściwego (zwykle dualistycznego i oceniającego) widzenia świata. Jakiekolwiek działania w obrębie „maja” nie dają zdaniem buddystów trwałego szczęścia, gdyż każdy pozytyw jest tutaj obarczony (prędzej czy później) negatywem. Narodziny pociągają za sobą śmierć, miłość – strach przed jej brakiem, przyjemność – uzależnienie itp. Aby żyć naprawdę, trzeba najpierw zobaczyć rzeczy takimi, jakimi są. Wtedy właściwe działanie przychodzi spontanicznie. Ścieżka do „Doskonałego Oświecenia” Cały zakres terminologii teorii i praktyk kulminacyjnego historycznego rozwoju buddyzmu, już od czasów wizyty w Tybecie Atiśy (sanskr. Ôtish Dipôngkor Srigên, po tybetańsku zwany Serlingpą, Wylie. gser-gling-pa; 980-1054 r.) z bengalskiego centrum monastycznego Vikramashila, zwięźle i kompleksowo ujęto jako lamrim, tj. „Stopniową Ścieżkę do Oświecenia” w buddyzmie tybetańskim. Buddyzm tybetański pochodzi z ostatniego rozwoju buddyzmu jaki docierał z regionów związanych Indiami i zawiera jako jedyny wszystkie trzy jego główne nurty: hinajanę (Wylie. theg dman gyi bstan pa), mahajanę (Wylie. theg chen gyi bstan pa), wadżrajanę (Wylie. rdo rje theg pa’i bstan pa) z tantrami jogi najwyższej. Tradycyjny układ Lamrimu, który kończy się wprowadzeniem do wadżrajany, wygląda następująco: I. Poleganie na mistrzu dharmy, podstawa „Ścieżki” 1) Mistrz dharmy II. Poziom podstawowy (korzystna reinkarnacja) 2) Cenne ludzkie odrodzenie 3) Śmierć i nietrwałość 4) Cierpienia w niższych światach (sansara) 5) Schronienie 6) Karma III. Poziom pośredni (nirwana) 7) Cierpienia ogólne i cierpienia w wyższych światach (sansara) 8) Splamienia 9) Ścieżka do wyzwolenia IV. Poziom najwyższy (trzy ciała Buddy) 10) Rozwinięcie i utrzymywanie Bodhiczitty 11) Praktyka Bodhisattwy (mahajana) 12) Trenowanie w wyciszeniu umysłu (Wylie. zhi gnas, skt. śamatha) 13) Trenowanie we wglądzie w naturę rzeczywistości (Wylie. lhag mthong, skt. vipaśyanā) 14) Etapy mahajany 15) Poziomy mahajany 16) „Doskonałe Oświecenie” 17) Wyjątkowa ścieżka wadżrajany prowadząca do trzech ciał Buddy („Doskonałego Oświecenia”) Popularne podręczniki do Lamrimu to „Klejnotowa Ozdoba Wyzwolenia” Gampopy i „Wielka Wykładnia Stopni na Ścieżce” Congkhapy. Natomiast w centrach monastycznych buddyzmu tybetańskiego oprócz kluczowych tantr buddyjskich studiuje się tzw. „Pięć dziedzin buddyzmu”: vinaję (etykę), abhidharmę (psychologię), pramanę (epistemologię i logikę), pradżniaparamitę (filozofię; tzw. „sutry serca”), madhjamakę (doktryny tzw. „Środkowej Ścieżki”) i inne dzieła uzupełniające, np. gramatykę sanskrytu. Praktyka Schronienie w Trzech Klejnotach W większości szkół tradycyjnie pierwszym krokiem, jaki osoba chcąca zostać buddyst(k)ą powinna wykonać, jest przyjęcie schronienia w Trzech Klejnotach (pali ti-ratana, sans. tri-ratna), co jest podstawą praktyki. Tymi klejnotami są: Budda – odnosi się to zarówno do postaci historycznej, jak i (przede wszystkim) do ideału buddy. Przyjęcie tego schronienia oznacza wiarę w Oświecenie osiągnięte przez Buddę, zaufanie do jego nauk, oraz motywację osiągnięcia podobnego doświadczenia jakie stało się udziałem Siakjamuniego. Budda może również oznaczać nie tyle historyczną postać, ale doskonałą mądrość, która rozumie dharmę i widzi rzeczywistość taką, jaką jest. Dharma – nauki Buddy, prowadzące do ustania cierpienia. W mahajanie można to schronienie rozumieć jako ostateczną rzeczywistość, będącą nierozłączną od buddy. Sangha – W tradycyjnym rozumieniu zgromadzenie mnichów i mniszek, stojące na straży nauk Buddy i dające przykłady na ich prawdziwość. W szerokim ujęciu są to wszyscy praktykujący Dharmę. Etyka Sanskryckie słowo śīla lub palijskie sīla jest tłumaczone jako „moralność”, „etyka”, „cnota”. Jest to działanie poprzez ciało, mowę lub umysł, które wymaga celowego wysiłku. Jest to jedna z „trzech praktyk” (sila, samadhi i panya) i druga paramita. Sila jest podstawą dla rozwoju umysłu. Jej kultywowanie rozwija nie tylko spokój ducha kultywującego, ale również pokój wśród społeczeństwa. Zgodnie z Prawem Karmy cnotliwe życie jest zasługą i daje szczęśliwe efekty, chroniąc kultywującego przed narodzinami na nieszczęśliwych poziomach egzystencji. Jest kilka poziomów sily dla ludzi o różnym stopniu zaawansowania w praktyce: od świeckich poprzez mnichów-nowicjuszy po zaawansowanych mnichów. Ludzie świeccy starają się zwykle przestrzegać pięciu wskazań, które są wspólne dla wszystkich buddyjskich szkół. Jeśli chcą, mogą również przestrzegać ośmiu wskazań, które dodają elementy ascetyzmu. Pięć podstawowych wskazań to: Powstrzymywać się od odbierania życia. Powstrzymywać się od brania tego co nie jest dane. Powstrzymywać się od złego seksualnego prowadzenia się. Powstrzymywać się od fałszywej mowy. Powstrzymywać się od zażywania intoksyków, które prowadzą do nieuwagi. Buddyjskie wskazania nie są nakazami, ale zaleceniami, jakimi należy się kierować, aby rozwijać się na drodze praktyki. Według buddyzmu kultywacja etyki i szczodrości (dana) same w sobie rozwijają świadomość do takiego stopnia, że narodziny w niebie są prawdopodobne, nawet jeśli nie ma dalszej buddyjskiej praktyki. W ośmiu wskazaniach trzecie wskazanie (na temat złego seksualnego prowadzenia się) staje się bardziej restrykcyjne i oznacza wskazanie celibatu. Trzy dodatkowe wskazania to: 6. Powstrzymywać się od jedzenia w zakazanym czasie (tj. po południu). 7. Powstrzymywać się od tańca, śpiewu, muzyki, oglądania przedstawień, noszenia girland, używania perfum i upiększania ciała kosmetykami. 8. Powstrzymywać się od spania w wysokich i luksusowych łożach. Medytacja Głównym celem buddystów jest transformacja swojego umysłu, a medytacja jest głównym środkiem ku temu celowi. Ma ona dać wgląd w działanie umysłu i możliwość rozwoju koncentracji, jasności umysłu i pozytywnych uczuć. Medytacja ma na celu uzyskanie wglądu w naturę świata i dostrzeżenie pustości wszelkich zjawisk i braku własnego „ja”, dzięki czemu możliwe jest wyzbycie się pragnień i przywiązań. Jest określana jako „bezwysiłkowe pozostawanie w tym, co jest” Waga medytacji dla buddyzmu wynika z przekonania, iż Budda głosił, że wyzwolenia należy poszukiwać wewnątrz siebie oraz że sam poprzez medytację osiągnął Oświecenie. Medytacja jest ostatnim z trzech elementów Ośmiorakiej Ścieżki, obejmującym trzy ostatnie punkty. Wszelkie wizje pojawiające się podczas głębokiej medytacji nie są jej celem, a jedynie skutkiem ubocznym i mogą być traktowane jako przeszkoda. Dwa główne rodzaje medytacji w buddyzmie to samatha (medytacja spokoju) i vipassana (medytacja wglądu). Samatha Samatha polega na utrzymywaniu umysłu w stanie koncentracji i wyciszenia. Osiąga się to poprzez koncentrację na wybranym obiekcie medytacji. Obiektów tych jest 40. Medytacja samatha ma dawać trzy korzyści: szczęście w obecnym życiu, szczęśliwe odrodzenie i uwolnienie się od umysłowych skaz, co jest warunkiem uzyskania wglądu. Wipassana Wipassana polega na obserwacji pewnych aspektów własnego życia. Istnieje wiele sposobów praktykowania vipassany, jednak najbardziej tradycyjna polega na świadomości oddechu, a następnie przejściu do obserwacji wszelkich innych pojawiających się zjawisk fizycznych i umysłowych. Praktykujący vipassanę powinien również starać się być uważny przez cały czas, także podczas wykonywania codziennych czynności. Vipassana ma na celu rozwój uważności, dzięki czemu praktykujący ma stać się bardziej świadomym wydarzeń mających miejsce dookoła niego i własnych procesów myślowych. Ma również prowadzić do wyzbycia się negatywnych emocji poprzez dostrzeżenie ich, zanim się w pełni rozwiną i likwidację ich poprzez obserwację (nie stłumienie). Celem medytacji vipassana jest uzyskanie wglądu w naturę rzeczywistości i rozproszenie iluzji, która nie pozwala jej dostrzec. Medytacja vipassana jest uznawana za ważniejszą od samathy, gdyż efekty tej drugiej praktyki są krótkotrwałe, a vipassana prowadzi do zrozumienia, co z kolei jest warunkiem wyzwolenia. Vipassana jest najważniejszą praktyką w tradycji theravada. Inne formy medytacji Medytacja wyciszenia samatha nie jest jedynym rodzajem medytacji w teorii buddyzmu. Ostatecznym celem medytacji jest usunięcie całkowite cierpienia i jego przyczyn oraz osiągnięcie „Doskonałego Oświecenia”. Przyczynami cierpienia są opisane według Dwunastu Ogniwach Współzależnego Powstawania: niewiedza oraz splamienia umysłu. W buddyzmie, rozpatrując jego różne tradycje, można wyróżnić cztery sposoby medytacji nakierowanej na usunięcie splamień: porzucenie splamień poprzez dożywotnią moralną dyscyplinę wyrzeczenia się niewłaściwych czynów i wykonywania właściwych, niepodleganie splamieniom poprzez angażowanie się w stany im zaprzeczające (stosując antidotum) aż do ich usunięcia, np. praca z pożądaniem cielesnym przy zastosowaniu kontemplacji nad obrzydliwością wnętrza ciała, użycie splamień jako użytecznych punktów odniesienia podczas medytacji nad ich naturą jako naturą rzeczywistości i umysłu siunjata aż do osiągnięcia braku splamień, przekształcenie bezpośrednio splamień w aktywności do oświecenia poprzez praktyki tantryczne w wadżrajanie. W buddyzmie therawady samatha i vipassana są głównymi medytacjami. Tym niemniej w innych tradycjach buddyzmu samatha i vipassana również występują, chociaż w ramach innych praktyk tj. w buddyzmie zen w ramach praktyki zazen, w buddyzmie tybetańskim w ramach wizualizacji jidama związanych z praktyką tantr, czy w buddyzmie Czystej Krainy w ramach recytacji imienia Buddy. Sztuka Najczęstszym motywem sztuki buddyjskiej jest postać Buddy. Początkowo był on przedstawiany jedynie w postaci symbolu, jednak już na początku naszej ery zaczęto tworzyć jego wizerunki w postaci ludzkiej. Jego rzeźby, posągi i obrazy noszą w sanskrycie nazwę buddharupa. Mają one na celu nie tyle upamiętniać historyczną postać, ile raczej stanowić przypomnienie o drzemiącym w ludziach potencjale osiągnięcia Oświecenia, jak również napawać oglądającego spokojem, inspirować go do osiągnięcia szczęścia. Innymi przedstawianymi postaciami są bodhisattwowie i inne bóstwa. Sztuka buddyjska przejawia się także w płaskorzeźbach i architekturze. Szczególnym jej rodzajem są mandale. Odłamy buddyzmu Rdzeń nauk buddyjskich, do który zalicza się Cztery Szlachetne Prawdy, Szlachetną Ośmioraką Ścieżkę, Trzy Cechy Istnienia, dwanaście ogniw współzależnego powstawania są wspólne dla wszystkich szkół. W szkołach Mahajany różnice filozoficzne i rozdział na hinajanę, Mahajanę i Wadżrajanę tłumaczony jest tym, że Budda Śiakjamuni udzielał nauk o różnym stopniu złożoności i charakterze, przeznaczonych dla różnych odbiorców. Nauki te stanowią podstawę rozmaitych tradycji. Obecnie możemy wyróżnić kilka głównych tradycji: Theravada („Droga Starszych” – nieprawidłowo nazywana hinajaną) – jedyna szkoła jaka przetrwała spośród szkół wywodzących się z tradycji Sthaviravada, Mahajana (zawierająca również niektóre podstawowe nauki Hinajany): Chan (jap. zen) Zen (tradycja japońska) Sŏn (tradycja koreańska) Amidyzm Szkoła Czystej Krainy Mahajana (zawierająca również niektóre podstawowe nauki Hinajany oraz szczególne metody Wadżrajany): Tendai Shingon Buddyzm tybetański (zawierający unikalne metody tantr Jogi Najwyższej): Ningma Kagju Sakja Dzionang Gelug Zobacz też Szlachetna Ośmioraka Ścieżka Trzy Obroty Kołem Dharmy i podział szkół Madhjamiki „Drogi Środka” medytacja flaga buddyjska Kanon Palijski Buddyzm w Europie Buddyzm w Polsce Buddyzm – kalendarium Przypisy Bibliografia Historia Buddyzm Therawada Dobre pytanie, dobra odpowiedź, Bhante Shravasti Dhammika, Wyd. Anatta, 2008 . Buddyzm zen Tylko nie wiem. Listy mistrza zen Seung Sahna i jego uczniów, Seung Sahn, Szkoła Zen Kwan Um, 2005 Kompas Zen, Seung Sahn, Wyd. Miska Ryżu, 2005 . Umysł zen, umysł początkującego, Shunryū Suzuki, II wyd. polskie Wydawnictwo ELAY, Jaworze 2010 . Buddyzm tybetański Świat buddyzmu tybetańskiego, Dalajlama Tenzin Giaco, Wydawnictwo MUDRA, 2002 . O naturze rzeczy, Lama Ole Nydahl Wydawnictwo Jacek Santorski & CO, Warszawa, 2008 . Linki zewnętrzne www.mahajana.net CyberSangha – portal buddyjski

146566

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awiatowe%20Dni%20M%C5%82odzie%C5%BCy

Światowe Dni Młodzieży

Światowe Dni Młodzieży (ŚDM) – spotkania młodych katolików, odbywające się co dwa-trzy lub cztery lata zapoczątkowane z inicjatywy Jana Pawła II w 1986 roku. Są to spotkania z papieżem, organizowane w formie religijnego festiwalu, skupiające młodzież z całego świata, która chce wspólnie spędzić czas i modlić się. Natomiast w pozostałych latach, do 2020 w Niedzielę Palmową organizowane były Światowe Dni Młodzieży w każdej diecezji, gdzie młodzież spotykała się ze swoimi biskupami, od 2021 diecezjalne spotkanie z decyzją papieża Franciszka będą organizowane w Niedzielę Chrystusa Króla. Symbolami ŚDM są Krzyż Roku Świętego i ikona Matki Bożej Salus Populi Romani. Obchody międzynarodowe i diecezjalne Zwyczajowy przebieg obchodów Poziom międzynarodowy Światowe Dni Młodzieży obchodzone są w sposób podobny do innych tego typu wydarzeń. Najbardziej podkreślanym i powszechnie znanym motywem jest jedność i obecność wielu różnorodnych kultur. Flagi oraz inne atrybuty narodowe są prezentowane publiczności, aby ukazać udział różnych nacji i przedstawić własny sposób przeżywania katolicyzmu. W czasie głównych wydarzeń przedmioty te są wymieniane pomiędzy pielgrzymami. Flagi, koszulki, krzyżyki i inne przedmioty kojarzone z wiarą są noszone przez pielgrzymów, a następnie wymieniane jako podarunki z innymi osobami z różnych stron świata. Inne powszechnie praktykowane tradycje obejmują publiczną obecność papieża, rozpoczynającą się od przejazdu zaraz po przybyciu na miejsce Papamobile oraz mszy kończącej spotkanie. Podczas ŚDM w Rzymie zanotowano rekordową, ponad 15-kilometrową, pieszą drogę dojścia do miejsca celebry, jako że ulice i środki transportu zostały zamknięte. Papież Benedykt XVI krytykował tendencję postrzegania Światowych Dni Młodzieży jako rodzaju festiwalu rockowego; podkreślał on, że to wydarzenie nie powinno być uważane za „odmianę współczesnej kultury młodzieżowej”, ale jako owoc „długiej zewnętrznej i wewnętrznej drogi”. Poziom diecezjalny Na poziomie diecezjalnym uroczystości są organizowane przez miejscowy zespół zwyczajowo mianowany przez ordynariusza. Jako że uroczystości te zazwyczaj obchodzone są podczas Niedzieli Palmowej, prawie zawsze zawierają mszę Niedzieli Męki Pańskiej – pamiątkę wjazdu Jezusa do Jerozolimy. Muzyka, modlitwa, możliwość spowiedzi oraz adoracja Najświętszego Sakramentu mogą także być częścią uroczystości. Historia ŚDM zostało zainspirowane doświadczeniem spotkań z młodzieżą oazową, które Ojciec Święty zabrał ze sobą do Rzymu. Pierwsza oaza w Rzymie odbywała się od 5 sierpnia do 19 sierpnia 1979 r., podczas której Ojciec Święty wyraził życzenie, aby oazowe spotkania w Rzymie stały się precedensem. Odbyły się jeszcze w latach 1980 i 1981. 1987 do 1993 ŚDM 1987 odbył się w Buenos Aires w Argentynie. ŚDM 1989 zorganizowano w Santiago de Compostela w Hiszpanii. ŚDM 1991 odbył się w Częstochowie w Polsce. ŚDM 1993 odbył się w Denver, stan Kolorado, USA. 1995 do 2005 Podczas ŚDM 1995 ponad 5 milionów uczestników zgromadziło się w Parku Luneta w Manili na Filipinach, co odnotowano w Księdze Rekordów Guinnessa jako największe zgromadzenie w historii. W początkowym komentarzu zaraz po rozpoczęciu wydarzenia, kard. Angelo Amato, prefekt Kongregacji ds. Świętych, potwierdził uczestnictwo ponad 4 milionów osób. ŚDM 1997 odbyły się w Paryżu we Francji. ŚDM 2000 miały miejsce w Rzymie we Włoszech. Toronto w Kanadzie było gospodarzem ŚDM w roku 2002. ŚDM 2005 obchodzono w Kolonii w Niemczech. Thomas Gabriel skomponował na mszę na zakończenie 21 sierpnia 2005 Missa mundi (mszę świata), w stylu i instrumentacji reprezentującą pięć kontynentów, z europejskim Kyrie zainspirowanym muzyką Bacha, południowoamerykańskim Gloria z gitarami i fletniami Pana, azjatyckim Credo z sitarem, afrykańskim Sanctus z bębnami oraz australijskim Agnus Dei z wykorzystaniem instrumentów o nazwie didgeridoo. 2008 Sydney w Australii zostało wybrane na gospodarza obchodów ŚDM w roku 2008. W czasie ogłoszenia w 2005 decyzja o lokalizacji ŚDM 2008 była entuzjastycznie przyjęta przez ówczesnego premiera Australii Johna Howarda i arcybiskupa Sydney, kard. Georga Pella. Msza papieska odbyła się w niedzielę na torze wyścigowym Randwick. Przez cały tydzień pielgrzymi ze wszystkich kontynentów brali udział w wydarzeniach organizowanych w diecezjach Australii i Nowej Zelandii. Papież Benedykt XVI wylądował w Sydney 13 lipca 2008 w bazie Sił Powietrznych Richmond. Kardynał Pell odprawił mszę na rozpoczęcie ŚDM na Barangaroo (East Darling Harbour). Obchody objęły także odprawienie Drogi Krzyżowej oraz rejs papieża po porcie w Sydney. Pielgrzymi uczestniczyli w różnych imprezach młodzieżowych, m.in. w zwiedzaniu katedry pw. Matki Bożej, codziennych katechezach i mszach prowadzonych przez biskupów z całego świata, koncertach, nawiedzeniu grobu św. Marii MacKillop, wystawie powołaniowej w Darling Harbour, a także sakramencie Pojednania i modlitwie przed Najświętszym Sakramentem podczas adoracji. We mszy i koncercie na Barangaroo wzięło udział około 150 000 osób. Wydarzenie przyciągnęło do Sydney 250 000 zagranicznych pielgrzymów, a około 400 000 pielgrzymów uczestniczyło we mszy sprawowanej przez papieża Benedykta XVI w dniu 20 lipca 2008.  W maju 2007 roku ogłoszono, że pieśń „Receive the Power” została wybrana na oficjalny hymn ŚDM Sydney 2008. Pieśń została napisana przez Guya Sebastiana i Gary’iego Pinto, a zaśpiewana przez Paulini.“Receive the Power” wykonywane było wielokrotnie podczas sześciu dni Światowych Dni Młodzieży w lipcu 2008; znalazło się także w przekazach telewizyjnych na całym świecie. W listopadzie 2008 roku 200 stronicowa książka „Przyjmijcie Moc” została wydana jako upamiętnienie Światowych Dni Młodzieży 2008. 2011 Na zakończenie mszy na torze wyścigowym Randwick w Sydney 20 lipca 2008 papież Benedykt XVI ogłosił, że kolejne obchody międzynarodowe Światowych Dni Młodzieży odbędą się w Madrycie w Hiszpanii w 2011 roku. Wydarzenie trwało od 16 do 21 sierpnia 2011. Wybrano 9 oficjalnych świętych patronów uroczystości obok Jana Pawła II: św. Izydora, św. Jana od Krzyża, św. Marię de la Cabeza, św. Jana z Avili, św. Teresę z Avili, św. Różę z Limy, św. Ignacego Loyolę, św. Rafaela Arnaiza i św. Franciszka Ksawerego, patrona misji światowych. W czasie przemówienia do seminarzystów papież Benedykt ogłosił, że hiszpański mistyk i patron hiszpańskich duchownych diecezjalnych, św. Jan z Avili zaliczony zostanie do grona „Doktorów Kościoła”, z tytułem przyznanym jedynie 34 świętym w ciągu dwudziestu wieków historii Kościoła. Około 2 mln osób wzięło udział w całonocnym czuwaniu i mszy na zakończenie, znacznie przekraczając oczekiwania. 2013 Od roku 2002, Światowe Dni Młodzieży obchodzone były na poziomie międzynarodowym co trzy lata. Po roku 2011 kolejne Światowe Dni Młodzieży zaplanowane zostały o rok wcześniej niż zazwyczaj, na 2013 w Rio de Janeiro w Brazylii, aby uniknąć konfliktu z Mistrzostwami Świata w Piłce Nożnej w 2014, które rozgrywane były w 12 miastach Brazylii, i z Letnią Olimpiadą 2016 w Rio de Janeiro. 2014 W 2014 hasłem było Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem do nich należy królestwo niebieskie (Mt 5,3) 2015 W 2015 hasłem było Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą (Mt 5,8) 2016 Papież Franciszek na koniec mszy zamykającej Światowe Dni Młodzieży 2013 ogłosił, że kolejne Światowe Dni Młodzieży odbędą się w 2016 w Krakowie. Hymnem został utwór Błogosławieni miłosierni. 2019 Papież Franciszek na mszy zamykającej ŚDM 2016 (na mszy posłania) ogłosił, że następne spotkanie odbędzie się w Panamie w 2019 roku. 2023 Papież Franciszek na mszy zamykającej ŚDM 2019 ogłosił, że następne spotkanie odbędzie się w Portugalii w 2022 roku. 20 kwietnia 2020 poinformowano, że w związku z pandemią koronawirusa spotkanie zostało przełożone na 2023 rok. Jubileusz Światowych Dni Młodzieży 2025 Papież Franciszek na mszy zamykającej ŚDM 2023 ogłosił że w 2025 roku w Rzymie zostaną zorganizowane Jubileuszowe Światowe Dni Młodzieży z okazji 40 rocznicy pierwszego spotkania z młodymi. 2027 Papież Franciszek na mszy zamykającej ŚDM 2023 ogłosił że kolejne spotkanie odbędzie się w 2027 roku w Seulu w Korei Południowej. Zobacz też Ogólnopolskie Spotkania Młodzieży – Lednica 2000 Uwagi Przypisy Bibliografia Światowe Dni Młodzieży: na świecie i w diecezjach – materiały na stronie Krajowego Biura Organizacyjnego Światowych Dni Młodzieży Światowe Dni Młodzieży – materiały na brewiarz.katolik.pl [ostatnia aktualizacja: 05.04.2009] Giornata Mondiale della Gioventů vatican.va [dostęp:2016-08-03] Linki zewnętrzne Strona oficjalna wydarzenia Strona oficjalna z dokumentacją Hymn Światowych Dni Młodzieży w Krakowie 2016 – oficjalny teledysk Oficjalna strona Światowych Dni Młodzieży w Krakowie 2016 Młodzież

744758

https://pl.wikipedia.org/wiki/InPost

InPost

InPost Sp. z o.o. – polski prywatny operator logistyczny z siedzibą w Krakowie. Spółka należy do grupy kapitałowej Integer.pl S.A. Historia Wejście InPost na rynek pocztowy w listopadzie 2006 roku zbiegło się w czasie ze strajkami listonoszy Poczty Polskiej. W 2006 roku Poczta Polska miała monopolistyczną pozycję na rynku i w świetle przepisów jako jedyna mogła doręczać najliczniejszą grupę przesyłek o masie do 50 g. Dodatkowo liberalizacja rynku usług pocztowych zaplanowana początkowo na 2011 rok – przesunęła się w Polsce o kolejne dwa lata, do 1 stycznia 2013 roku. Powołanie InPost było konsekwencją rozwoju spółki Integer.pl działającej w sektorze kolportażu druków adresowych oraz bezadresowych. Bazą do jej utworzenia była posiadana infrastruktura oraz zaplecze technologiczne, wykorzystywane w ramach usług kolportażowych. Według założeń bazowego biznesplanu spółki, działania realizowane w okresie pierwszych paru lat miały przynieść jej pozycję wicelidera rynku. Cel ten udało się zrealizować – do 2012 roku, kiedy InPost przejął od Poczty Polskiej 16% udziałów w należącym dotychczas wyłącznie do niej rynku. We wrześniu 2009 roku w Krakowie został postawiony pierwszy Paczkomat InPost. W 2015 InPost przejął 100 proc. akcji Polskiej Grupy Pocztowej. Na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych (GPW) akcje InPostu zadebiutowały 13 października 2015. W związku z zakończeniem obsługi kontraktu dla sądów z początkiem 2016, spadkiem wolumenu przesyłek listowych oraz presji cenowej, InPost podjął decyzję o restrukturyzacji, a następnie o całkowitym zakończeniu z dniem 1 sierpnia 2016 roku działalności w zakresie obsługi przesyłek listowych tradycyjnych i skupieniu się na działalności w obszarze usług związanych z rynkiem e-commerce. W 2017, po zakończeniu przymusowego wykupu akcji, zarząd GPW podjął uchwałę w sprawie wykluczenia z obrotu giełdowego na rynku głównym akcji spółki z dniem 19 września 2017. Wówczas akcje skupiła spółka AI Prime należąca do funduszu Advent International. W styczniu 2021 InPost zadebiutował na giełdzie Euronext w Amsterdamie. W 2019 roku firma wprowadziła na rynek aplikację mobilną InPost Mobile z funkcją zdalnego otwierania skrytek w Paczkomacie. Aplikację można pobrać bezpłatnie ze sklepów Google Play, App Store, a także Huawei AppGallery. W lipcu 2021 roku zostało sfinalizowane przejęcie przez InPost francuskiej firmy Mondial Relay. Wartość transakcji wyniosła 513 mln euro. Firma InPost w 2022 roku została Sponsorem Strategicznym Polskiego Związku Piłki Nożnej. 30 czerwca 2022 operator dysponował siecią blisko 18,5 tys. paczkomatów w całej Polsce. Firma kurierska InPost w 2022 roku dostarczyła 744,9 mln przesyłek. 23 lutego 2022 operator poinformował, że z aplikacji InPost Mobile korzysta 9,3 miliona aktywnych użytkowników. Oferta InPost jest operatorem logistycznym sieci paczkomatów umożliwiających całodobowo samodzielne nadawanie i odbieranie przesyłek, w wybranej przez klienta lokalizacji. Urządzenia zlokalizowane są w bliskim sąsiedztwie osiedli oraz sklepów i czynne są 24/7. Głównymi usługami InPost są: Paczkomaty InPost – sieć urządzeń do samodzielnego odbierania i nadawania przesyłek o dowolnej porze. Kurier – forma dostawy do drzwi odbiorcy kopert lub paczek w dowolne miejsce w Polsce. Termin doręczenia uzależniony jest od rodzaju usługi kurierskiej. InPost Fulfillment – usługi outsourcingowe. InPost Abonamenty – oferta dla działalności e-commerce. Każdy abonament zawiera jedną umowę dla paczek kurierskich i paczkomatowych. Oferta dla sprzedawców Allegro – usługi Allegro Paczkomaty 24/7 InPost, Allegro miniKurier24 InPost, Allegro Kurier24 InPost. InPost Szybkie Nadania – usługa prostego nadawania paczek w Paczkomatach 24/7 oraz w Punktach Obsługi Paczek (POP), bez konieczności zakładania konta i logowania. InPost Paczka w Weekend – usługa wprowadza dostawy do Paczkomatów 24/7 w sobotę i niedzielę. InPost jest pierwszym operatorem logistycznym, który uruchomił usługę dostaw w weekend na terenie całego kraju. Aplikacja mobilna InPost Mobile – aplikacja posiada funkcjonalność zdalnego otwierania skrytek w Paczkomacie. Pozwala to odbierać przesyłki bez dotykania ekranu urządzenia. InPost Fresh – usługa umożliwiająca klientom zakupy produktów spożywczych za pomocą dedykowanej aplikacji mobilnej. Zakupy można odebrać w dowolnym miejscu w całej Polsce przez Paczkomat lub kuriera InPost. Dodatkowo w dużych miastach możliwe jest wybranie produktów bezpośrednio z oferty sieci sklepów Carrefour i Makro. InPost deklaruje wspieranie proekologicznych postaw, zwłaszcza w kontekście zmniejszenia emisji . Firma planowała do 2020 roku zastąpić 30% swoich samochodów pojazdami zasilanymi prądem. Paczkomaty InPost na świecie Paczkomaty InPost funkcjonują również za granicą. Oprócz Polski, firma pod swoim szyldem działa w Wielkiej Brytanii i Włoszech. W 2021 roku w Wielkiej Brytanii było ponad 3000 paczkomatów, a we Włoszech około 300. Firma wygrała przetarg na dostawę paczkomatów dla miasta Salzburg w Austrii – w mieście stanie 1000 maszyn. Paczkomaty były wykorzystywane w sieciach lokalnych firm kurierskich lub pocztowych w takich krajach jak: Zjednoczone Emiraty Arabskie, Estonia, Litwa, Łotwa, Czechy, Słowacja, Słowenia, Niemcy, Islandia, Irlandia, Kolumbia, Brazylia, Holandia i Australia. Nagrody Złote Effie w kategorii Marketing & Business Solutions, 2021 za Rozwój aplikacji InPost Mobile Nagroda Główna (I miejsce) w konkursie Mobile Trends Awards 2019 za aplikację mobilną InPost Mobile. Zwycięstwo w konkursie Mobile Trends Awards 2019 w kategorii USŁUGI za aplikację mobilną InPost Mobile. InPost otrzymał tytuł Gwiazdy Jakości Obsługi 2019. Firmę doceniono m.in. za kompetencje i obsługę klienta, za asortyment i cenę usług. Najlepsza firma kurierska 2019 roku (PIBJA). Nagrody w międzynarodowym konkursie World Mail Awards: Innovation (2011), e-Commerce (2011), Customer Service (2013,2016). Zobacz też DHL Przypisy Linki zewnętrzne InPost – strona oficjalna Paczkomaty InPost w Polsce Polskie przedsiębiorstwa logistyczne Przedsiębiorstwa pocztowe Spółki wycofane z GPW w Warszawie Przedsiębiorstwa założone w Polsce w 2006 Przedsiębiorstwa w Krakowie

73113

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lotnisko%20Chopina%20w%20Warszawie

Lotnisko Chopina w Warszawie

Lotnisko Chopina w Warszawie (, zwyczajowo Okęcie, kod IATA: WAW, kod ICAO: EPWA) – międzynarodowy port lotniczy znajdujący się w Warszawie. Został otwarty w 1934. Obsługuje loty rozkładowe, czarterowe i cargo. Lotnisko Chopina jest położone na osiedlu Okęcie (od którego pochodzi jego zwyczajowa nazwa) w dzielnicy Włochy, w odległości około 8 km na południowy zachód od centrum miasta. Jest największym portem lotniczym w Polsce. Lotnisko jest główną bazą Polskich Linii Lotniczych LOT i bazą operacyjną Wizz Air. Jego właścicielem jest spółka Polskie Porty Lotnicze. Historia Po 1918 zapadła decyzja o likwidacji lotniska mokotowskiego na Polu Mokotowskim i budowie zamiast niego trzech nowych lotnisk: wojskowego na Okęciu, cywilnego na Gocławiu oraz sportowego na Bielanach. Lotnisko mokotowskie pełniło w tamtym czasie zarówno funkcję lotniska wojskowego, jak i cywilnego. W planie regulacyjnym Warszawy z 1926 na nowe lotnisko wojskowe przeznaczono tereny na Okęciu i Paluchu o powierzchni 285 ha. Projekt budowlany był oparty na nowoczesnych rozwiązaniach francuskich, zgodnie z którymi optymalnym kształtem lotniska było koło-elipsa lub wielobok, z centralnie położonym polem wzlotów i otaczającą go infrastrukturą (hangary, budynki administracyjne i magazyny). Od 1931 na budowane na Okęciu lotnisko wojskowe zaczęto przenosić z lotniska mokotowskiego 1 Pułk Lotniczy. W 1932 przy nowym lotnisku powstała stacja meteorologiczna. Z powodu planów zabudowania Pola Mokotowskiego podjęto decyzję o przeniesieniu na Okęcie także ruchu pasażerskiego. Miała to być dla lotniska cywilnego lokalizacja tymczasowa (do czasu wybudowania nowego lotniska na Gocławiu). 29 kwietnia 1934 uroczyście otwarto tam nowy terminal, który przejął ruch pasażerski z lotniska mokotowskiego. W uroczystości wzięli udział m.in. prezydent Ignacy Mościcki, premier Janusz Jędrzejewicz, korpus dyplomatyczny i dyrektorzy siedmiu europejskich linii lotniczych. Mszę świętą odprawił biskup polowy Józef Gawlina. Był to największy cywilno-wojskowy port lotniczy w II RP. Na lotnisko prowadziła brama wjazdowa z górującą nad okolicą wieżą wysokości ok. 50 metrów, znajdująca się w rejonie skrzyżowania ulic Żwirki i Wigury i Komitetu Obrony Robotników. Wokół lotniska powstał klaster przedsiębiorstw związanych z lotnictwem m.in. należąca do Państwowych Zakładów Lotniczych Wytwórnia Płatowców, Polskie Zakłady Skody (późniejsza Wytwórnia Silników PZL), Doświadczalne Warsztaty Lotnicze, a także Instytut Techniczny Lotnictwa. Od 1933 w północnej części lotniska działała stacja meteorologiczna. Latem 1934 oddano do użytku szeroką ul. Żwirki i Wigury, łączącą port lotniczy z ul. Wawelską i centrum miasta, obsadzoną zachowanymi do dzisiaj lipami. W 1935 na terenie lotniska wojskowego odsłonięto 20-metrowy pomnik Józefa Piłsudskiego (zniszczony przez Niemców w 1944). Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 od pierwszych godzin wojny lotnisko było celem ataków Luftwaffe. Zbombardowano m.in. pas startowy, hangary i składy paliwa, przerwane zostały sieci: wodociągowa i elektryczna. 8 września 1939 lotnisko zostało zajęte przez wojska niemieckie. Zostało ono prowizorycznie naprawione, uporządkowano także zalegające polskie samoloty w celu umożliwienia wykonywania operacji lotniczych przez Luftwaffe. 5 października 1939 na Okęciu wylądował samolot z Adolfem Hitlerem, który przyleciał do Warszawy w celu przyjęcia defilady zwycięstwa w Alejach Ujazdowskich. W okresie okupacji niemieckiej lotnisko było wykorzystywane jako lotnisko transportowe. Zbudowano m.in. betonową drogę startową na kierunku 300 stopni wraz z pomocniczymi drogami kołowania. Stacjonowała tam część 1. Dywizji Lotniczej 6. Floty Powietrznej Roberta von Greima wyposażona w bombowce Junkers Ju 87 B. W 1944, przed wybuchem powstania warszawskiego, na lotnisku znajdowało się 56 dział przeciwlotniczych. W przejętych zakładach przemysłowych na Okęciu pracowali jeńcy wojenni i Żydzi. 1 sierpnia 1944, w godzinę „W”, lotnisko zostało zaatakowane przez żołnierzy 7 Pułku Piechoty AK „Garłuch” do których nie dotarła informacja o odwołaniu tego rozkazu. Atak zakończył się niepowodzeniem. Poległo ponad 120 powstańców, w tym wszyscy dowódcy. W październiku 1944 Niemcy rozpoczęli stopniowe niszczenie infrastruktury lotniska. Przed wycofaniem się z Warszawy uszkodzili pas startowy i drogi kołowania oraz wysadzili bramę wjazdową z wieżą. Cywilną komunikację lotniczą z Okęcia wznowiono w marcu 1945. Po wojnie zrezygnowano z planów budowy lotniska pasażerskiego na Gocławiu (do lat 70. działało tam lotnisko sportowe, na którego miejscu zbudowano osiedle mieszkaniowe Gocław-Lotnisko). W 1962 podjęto decyzję o rozbudowie Centralnego Portu Lotniczego Warszawa-Okęcie. Prace zostały podzielone na trzy etapy: budowa głównej drogi startowej i dróg pomocniczych, budowa zaplecza technicznego z budynkami Centrum Kontroli Ruchu Lotniczego, budowa nowego Międzynarodowego Dworca Lotniczego, płyty przeddworcowej dla samolotów i dwupasmowej dojazdowej z parkingiem. Prace, prowadzone przy nieprzerwanej obsłudze pasażerów, zakończono w 1969. Zespół dworca, wybudowany na podstawie projektu Jana i Krystyny Dobrowolskich i Aleksandra Włodarza (konstrukcje), składał się z hali pasażerskiej, oraz bloków techniczno-administracyjnego i towarowo-pocztowego. W 1978 rozdzielono ruch pasażerów w hali na przyloty i odloty przenosząc przyloty do oddzielnego pawilonu. W październiku 1962 przeniesiono stację meteorologiczną na południowo-zachodnią stronę lotniska, co jeszcze bardziej ograniczyło wpływ miejskiej wyspy ciepła na wyniki pomiarów. W 1973 rozpoczęto prace nad przebudową Krajowego Dworca Lotniczego (również według projektu Jana i Krystyny Dobrowolskich). W 1980 wydłużono główną drogę startową o 700 metrów, dzięki czemu lotnisko może przyjmować wszystkie typy samolotów. Nazwa Od momentu swojego otwarcia w 1934 lotnisko nosiło nazwy: Port Lotniczy Warszawa-Okęcie i Centralny Port Lotniczy Warszawa-Okęcie. W 2001 lotnisku nadano imię Fryderyka Chopina. W styczniu 2010 zarejestrowano w Urzędzie Lotnictwa Cywilnego nową, obowiązującą obecnie formalnie nazwę, Lotnisko Chopina. Zmiana ta jest przedmiotem kontrowersji, i jak wskazuje wiele doniesień medialnych, nie zmieniła dominującej wśród mieszkańców miasta konwencji nazywania lotniska „Okęciem”. Zmianę nazwy lotniska uzasadniano m.in. tym, iż nazwa Okęcie „jest nazwą zwyczajową znaną głównie Polakom, która z niczym szczególnym się nie kojarzy. Natomiast Lotnisko Chopina jest marką niosącą określone wartości, na bazie której znacznie łatwiej budować pozycję i rozpoznawalność portu w Polsce i na świecie”. Wśród wspomnianych wartości władze lotniska wymieniały „klasę”, „wysoką kulturę”, „romantyzm” i „polskość”. Władze lotniska zadeklarowały jednocześnie, że nie jest ich zamiarem „zmiana normy językowej i całkowite wytępienie nazwy Okęcie z języka polskiego”. Tradycyjna nazwa „Okecie” (bez polskiego „ę”) jest także wciąż używana jako identyfikator lotniska w systemach radiowej i elektronicznej łączności lotniczej. Nazwę „Warszawa-Okęcie” noszą także Placówka Straży Granicznej na lotnisku, obsługiwane przez nią przejście graniczne oraz zlokalizowany na lotnisku Wojskowy Port Lotniczy. Roszczenia do gruntów zajmowanych przez lotnisko Właściciel lotniska toczy spór sądowy ze spadkobiercami rodziny Branickich, którzy domagają się odszkodowania w wysokości co najmniej 235 mln z tytułu bezumownego korzystania z ok. 30 ha gruntów, przejętych po wojnie przez Skarb Państwa na podstawie dekretu o reformie rolnej. Przyszłość lotniska W listopadzie 2017 rząd Beaty Szydło podjął decyzję, że cywilny ruch lotniczy z Lotniska Chopina zostanie przejęty po 2027 przez nowo wybudowany Port Solidarność – Centralny Port Komunikacyjny (CPK) dla Rzeczypospolitej Polskiej w Stanisławowie w gminie Baranów, 45 km na zachód od Warszawy. Decyzja o dalszym funkcjonowaniu Lotniska Chopina ma zostać podjęta po opracowaniu w latach 2019–2020 studium wykonalności dla CPK. Kalendarium 1933 – Kosztem ponad 10 mln złotych ukończono budowę lotniska obejmującego trzy hangary, warsztaty, garaże, kotłownię oraz budynek dworca lotniczego wraz z betonową płytą postojową dla samolotów. 1934 – 29 kwietnia – uroczyste otwarcie lotniska przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Przenosiny lotów z lotniska mokotowskiego. W pierwszym roku działalności lotnisko obsłużyło 10750 pasażerów. 1937 – Zainstalowano wyposażenie radionawigacyjne w postaci radiolatarni Lorentz – do lądowania w trudniejszych warunkach atmosferycznych. 1939 – Do września z lotniska utrzymywane były regularne połączenia lotnicze z 6 krajowymi oraz 17 zagranicznymi lotniskami. 1939–1945 – W czasie okupacji niemieckiej na terenie lotniska znajdowały się dwie szkoły lotnicze oraz zakład naprawczy Luftwaffe. Lotniskiem zarządzała spółka Junkers utrzymując na nim swój ośrodek badawczy. W okresie tym wybudowano na lotnisku pierwszą betonową drogę startową. 1945 – styczeń – Zniszczenie lotniska przez wycofujące się wojska niemieckie. 1969 – 27 kwietnia – Uroczyste oddanie do użytku Międzynarodowego Dworca Lotniczego (MDL, użytkowany do 1992) i uruchomienie nowej linii autobusowej nr 175 do śródmieścia 1975 – Oddanie do użytku Krajowego Dworca Lotniczego (KDL, obecnie Terminal General Aviation) przy ul. 17 Stycznia (od 2019 ul. Komitetu Obrony Robotników) 1979 – Oddanie do użytku nowej hali przylotów MDL (użytkowanej do 1992, po przebudowie zamieniona na terminal „Etiuda”). 1992 – 1 lipca – Oddanie do użytku Terminalu 1 (obecnie stara część Terminalu A, architektonicznie i funkcjonalnie zintegrowana z nową częścią w latach 2012–2015). 2004 – Otwarcie terminalu „Etiuda” dla tanich linii lotniczych. 2005 – Otwarcie Terminalu VIP Aviation (obecnie pod nazwą Terminal General Aviation) w zmodernizowanym budynku d. Krajowego Dworca Lotniczego przy ul. 17 Stycznia (od 2019 ul. Komitetu Obrony Robotników). 2006 – 1 grudnia – Oddanie do użytku części przylotowej Terminala 2. 2008 – 7 marca – Oddanie do użytku części odlotowej Terminala 2. 2008 – 30 marca – Wprowadzenie przepisów Schengen. 2009 – 29 marca – Zamknięcie terminalu „Etiuda”. 2010 – Przemianowanie terminali 1 i 2 w Terminal A. 2011 – 8 sierpnia – Oddanie do użytku pirsu centralnego i południowego Terminalu A. 2012 – 1 czerwca – Uruchomienie stacji kolejowej Warszawa Lotnisko Chopina. 2012 – 13 września – Rozpoczęcie modernizacji starej części Terminala A. 2014 – Wybudowanie nowej płyty postojowej dla samolotów cargo i dwóch dróg odlodzeniowych oraz dwóch nowych dróg kołowania. 2015 – 22 maja – Otwarcie zmodernizowanej części Terminala A w tym. m.in. bezpośredniego połączenia hali przylotów ze stacją kolejową Warszawa Lotnisko Chopina. Na dachu zmodernizowanej części terminala umieszczono elektrownię słoneczną. Udostępniony został także oszklony i zadaszony taras widokowy. Modernizacja terminala kosztowała ok. 400 mln zł netto i była częściowo finansowana ze środków UE (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2007–2013). 2019 – czerwiec – Uruchomienie bramek do automatycznej odprawy pasażerów z paszportami biometrycznymi Ruch pasażerski i cargo Tabela ruchu Przesyłki cargo 2013 – 48 219,1 tony 2014 – 53 474,6 tony 2015 – 58 282,4 tony 2016 – 72 186,4 tony 2017 – 84 389,4 tony 2018 – 92 377,1 tony 2019 – 97 784,2 tony 2020 – 74 983,5 tony 2021 – 97 453,5 tony 2022 – 101 709 ton Terminale W 2010 roku w celu ujednolicenia nazewnictwa budynków zlokalizowanych w Porcie Lotniczym im. Fryderyka Chopina w Warszawie zarządzono, że dotychczasowe budynki „Terminal 1” i „Terminal 2” otrzymają wspólną nazwę Terminal A. Druga zmiana dotyczyła przemianowania byłego Terminala VIP Aviation na Terminal General Aviation. Terminal A przy ul. Żwirki i Wigury: d. Terminal 1 – starsza część pasażerskiego Terminalu A lotniska im. Fryderyka Chopina została oddana do użytku 1 lipca 1992. Jej początkowa przepustowość to około 3,5 mln pasażerów rocznie, powiększona w wyniku przebudowy dworca do ok. 5,5 mln pasażerów. Liczba stanowisk odprawy w tej części terminalu wynosiła 46 (numeracja nr 101-146), a pierwotna liczba bramek – 12. Była nazywana, ze względu na kolor dachu, filarów i ścian, „buraczkową”. We wrześniu 2012 rozpoczęła się przebudowa terminala, której celami były architektoniczne i funkcjonalne zintegrowanie budynku z nową częścią, oraz wybudowanie przejścia podziemnego łączącego bezpośrednio halę przylotów z nową stacją kolejową. Zmodernizowana część terminala, oddana do użytku w maju 2015, ma siedem kondygnacji o powierzchni 60 tys. m², 48 stanowisk odprawy biletowo-bagażowej i 6 stanowisk samoobsługowych. Na dachu umieszczono także elektrownię słoneczną. Panele z ogniwami fotowoltaicznymi pokrywają 80% powierzchni dachu (7 tys. m²), co ma pozwolić na wyprodukowanie ok. 575 MWh energii elektrycznej rocznie (ok. 20% dziennego zapotrzebowania terminala przy idealnych warunkach pogodowych). d. Terminal 2 – nowsza część Terminalu A przystosowana jest do obsługi 6,5 mln pasażerów rocznie. Liczba stanowisk odprawy biletowo-bagażowej wynosi 70 (nr 201-282). Hala przylotów została oddana do użytku 1 grudnia 2006. Strefa odlotów w ówczesnym Terminalu 2 dostała pozwolenie na użytkowanie 7 marca 2008. 12 marca 2008 otwarto terminal i rozpoczęto odprawy pasażerów lotów czarterowych, a 18 marca pozostałych lotów rozkładowych; pirs centralny i południowy – w ramach dalszej rozbudowy Terminalu A do istniejącego pirsu północnego dobudowano pirs centralny oraz dokończono prace przy pirsie południowym (otwarcie 8 sierpnia 2011); dzięki dokończeniu inwestycji pasażerowie oczekujący na wejście do samolotu mają do dyspozycji jednolitą, przestronną halę, której długość wynosi 725 m.; linie lotnicze i pasażerowie zyskały 11 nowych rękawów, zlokalizowanych w pirsie południowym i centralnym; łączna liczba bramek wynosi 45, a rękawów – 27. Od sierpnia 2014 roku wszystkie osoby znajdujące się w Terminalu A mogą korzystać z bezpłatnego i nielimitowanego dostępu do Internetu. Na terenie terminalu znajdują się dwie kaplice: w części ogólnodostępnej w hali odlotów, oraz otwarta w 2015 kaplica w strefie tranzytowej w pobliżu wyjścia nr 37 wraz z osobnym pokojem modlitwy dla pasażerów różnych religii. Terminal General Aviation (d. Terminal VIP Aviation) przy ul. Komitetu Obrony Robotników. Został otwarty 8 lipca 2005. Służy odprawie pasażerów korzystających z prywatnych lub korporacyjnych samolotów lotnictwa ogólnego (ang. general aviation). Zlokalizowany jest w zmodernizowanym budynku byłego krajowego dworca lotniczego z 1975. Na terenie lotniska wdrożono zintegrowany system ratowania życia w przypadkach nagłego zatrzymania krążenia, na który w 2016 składało się m.in. 49 defibrylatorów. Nieczynne terminale Terminal Etiuda – dawny terminal tanich linii lotniczych, działający w latach 2004–2009. W latach 1979–1992 była to hala przylotów, zwana „fińską”, do której przeniesiono całość odpraw podróżnych do Warszawy. Obecnie siedziba Welcome Airport Services; Krajowy Dworzec Lotniczy przy ul. Żwirki i Wigury – od 8 maja 2008 przestał pełnić swoją funkcję ze względu na budowę pirsów centralnego i południowego. Specjalistyczne dworce lotnicze Dworzec Towarowy CARGO – zlokalizowany w południowej części lotniska przy ul. Wirażowej. Wojskowy Port Lotniczy Warszawa-Okęcie – zlokalizowany przy ul. Żwirki i Wigury przed wjazdem do cywilnego portu lotniczego. Port był obsługiwany przez flotę samolotów 36 Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego (rozformowany w sierpniu 2011). Terminal Wojskowego Portu Lotniczego (Terminal WPL) obsługiwany przez 1 Bazę Lotniczą służy w szczególności do obsługi transportu członków najwyższych władz państwowych, przyjmowania rządowych delegacji zagranicznych i innych zadań związanych z obsługą administracji państwowej. Obsługa lotniska Obsługą samolotów na lotnisku, w szczególności załadunkiem i rozładunkiem bagażu, wyważaniem samolotów, transportem pasażerów po płycie lotniska, wypychaniem i holowaniem zajmują się wyspecjalizowane spółki: LS Airport Services Welcome Airport Services Impel Airport Services Ltd. Excel handling Ltd. Posiłki do samolotów dostarczają spółki: Do & Co Paliwo lotnicze do samolotów dostarczają spółki: ORLEN Aviation LOTOS Baltic Ground Services. Według raportu OAG Punctuality Report z 2015, lotnisko należy pod względem punktualności do światowej czołówki. Blisko 90% lotów odbywa się w wyznaczonym czasie. Kierunki lotów i linie lotnicze Kierunki rozkładowe Kierunki czarterowe Kierunki towarowe Mapy z kierunkami lotów Odciążenie portu Drogi startowe i operacje lotnicze Operacje lotnicze wykonywane są z dwóch asfaltobetonowych dróg startowych: na kierunku 15/33, 3690 × 60 m, o nośności PCN 88 F/C/X/T; na kierunku 11/29, 2800 × 50 m, o nośności PCN 77 R/A/W/T. Samoloty poruszają się po 21 drogach kołowania. W ciągu godziny na lotnisku im. Fryderyka Chopina w Warszawie można wykonać 42 operacje lotnicze. Pomoce nawigacyjne RWY 11: światła Calvert kat. II (960 m), PAPI, ILS/DME kat. II RWY 29: światła SALS (420 m), PAPI RWY 15: światła SALS (420 m), PAPI RWY 33: światła ALPA-ATA kat. II, PAPI, ILS/DME kat. IIIa Dla wszystkich podejść dostępna jest również radiolatarnia VOR/DME OKC 113,45 MHz Preferencyjny system dróg startowych Z uwagi na kierunki wiatrów najczęściej wiejących w Polsce, układ ruchu lotniczego w przestrzeni nad Warszawą, stosowane na Lotnisku Chopina przepisy dotyczące ograniczania hałasu, układ dróg startowych, kołowania i szybkiego zjazdu, jak i wyposażenie w pomoce nawigacyjne, obowiązuje następujący system preferencyjny dróg startowych: Przyloty: RWY 33, RWY 11, RWY 15, RWY 29. Odloty: RWY 29, RWY 15, RWY 33, RWY 11. Transport Komunikację z portem lotniczym utrzymuje miejska komunikacja autobusowa. W 2012 r. oddano do użytku podziemną stację kolejową zlokalizowaną pod terminalem. Problemem portu lotniczego pozostają oszukujący pasażerów taksówkarze. Ich ofiarami padają głównie nieświadomi obcokrajowcy – cena kursu do centrum miasta może sięgnąć 150 zł lub więcej. Stało się to przedmiotem kampanii prasowej i tematem wielu publikacji „Gazety Stołecznej”. W 2016 Urząd Lotnictwa Cywilnego poszerzył granice administracyjne lotniska o tereny parkingów i dróg dojazdowych przed terminalem aż do ul. Gordona Bennetta. Dzięki temu Służba Ochrony Lotniska może karać mandatami nieuczciwych kierowców, którzy stojąc w hali przylotów podchodzą do nieświadomych podróżnych, a hala przylotów została oznakowana w kilku językach informacjami o legalnych korporacjach taksówkowych. Połączeniem lotniska z ekspresową obwodnicą miasta jest droga ekspresowa S79. Częstotliwości radiowe ATIS – 120,455 MHz Okęcie Clearance Delivery – 121,605 MHz Okęcie Ziemia (Okęcie Ground) – 121,905 MHz Okęcie Wieża (Okęcie Tower) – 118,305 MHz Warszawa Zbliżanie (Warsaw Approach) – 128,805 MHz (Południe) oraz 125,055 MHz (Północ) Warszawa Director (Warsaw Director) – 129,380 MHz Obszar ograniczonego użytkowania wokół lotniska 20 czerwca 2011 r. Sejmik Województwa Mazowieckiego podjął uchwałę nr 76/11 w sprawie utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla Portu Lotniczego im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Uchwała weszła w życie 4 sierpnia – po upływie 14 dni od dnia jej ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego. (Dz. Urz. Woj. Maz. nr 128, poz. 4086). Wypadki na lotnisku i w jego pobliżu 19 grudnia 1962 – katastrofa lotnicza w Warszawie 14 marca 1980 – katastrofa lotnicza na Okęciu 9 maja 1987 – katastrofa lotnicza w Lesie Kabackim 14 września 1993 – katastrofa lotu Lufthansa 2904 1 listopada 2011 – awaryjne lądowanie lotu PLL LOT 016 10 stycznia 2018 – awaryjne lądowanie lotu LO3924 Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Lotniska Chopina w Warszawie Dane lotniska na stronach Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej Okęcie Okęcie (Warszawa) Paluch (Warszawa) Załuski (Warszawa) Warszawa-Okęcie Obiekty i imprezy im. Fryderyka Chopina Warszawa

344651

https://pl.wikipedia.org/wiki/Maja%20Ostaszewska

Maja Ostaszewska

Maja Ostaszewska (ur. 3 września 1972 w Krakowie) – polska aktorka teatralna i filmowa oraz działaczka społeczna, dwukrotna laureatka Orła za pierwszoplanowe role kobiece w filmach Jack Strong i Body/Ciało. Życiorys Ukończyła VII Liceum Ogólnokształcące im. Zofii Nałkowskiej w Krakowie. Już w wieku sześciu lat zdecydowała o zostaniu aktorką i w 1996 roku ukończyła studia na wydziale aktorskim krakowskiej PWST. W filmie debiutowała w 1993 r. rolą w filmie Lista Schindlera Stevena Spielberga. Ostaszewska była w zespołach Teatru Dramatycznego, TR Warszawa (wcześniej Teatr Rozmaitości), Teatru Narodowego. Od 2008 roku jest w zespole Nowego Teatru Krzysztofa Warlikowskiego. Laureatka Nagrody im. Aleksandra Zelwerowicza przyznawanej przez redakcję miesięcznika „Teatr” za sezon 2006/2007, za rolę Harper Pitt w przedstawieniu Anioły w Ameryce Tony’ego Kushnera w TR Warszawa (reż. Krzysztof Warlikowski). W 2012 i 2018 otrzymała Telekamerę „Tele Tygodnia” w kategorii Aktorka, natomiast w lutym 2013 otrzymała nominację do nagrody Wiktory 2012 w kategorii Aktor telewizyjny. Za rolę żony Ryszarda Kuklińskiego w filmie Jack Strong otrzymała Orła za pierwszoplanową rolę kobiecą. Życie prywatne Pochodzi z artystycznej rodziny. Jej babcia była aktorką, dziadek rzeźbiarzem i scenografem, a ojciec, Jacek Ostaszewski, jest założycielem grupy Osjan. Wychowała się w buddyjskiej rodzinie, imię otrzymała po matce Buddy. W dzieciństwie przez 3 lata mieszkała z rodzicami w Przesiece w Karkonoszach, gdzie powstał ośrodek buddyjski. Przez dwa lata związana była z reżyserem Łukaszem Barczykiem, później z Michałem Englertem, z którym ma dwoje dzieci: syna Franciszka (ur. 2007) oraz córkę Janinę (ur. 2009). Jest buddystką i wegetarianką. Razem z Małgorzatą Braunek i Ksawerym Jasieńskim nagrała w 2007 roku adaptację audio buddyjskich bajek zebranych przez Rafe Martina w zbiorze „Głodna Tygrysica” (wyd. Wydawnictwo Elay, 2006). Jest także zwolenniczką zliberalizowania prawa aborcyjnego oraz aktywistką KOD. Filmografia Filmy fabularne Seriale Polski dubbing Role teatralne 2005: Krum Hanocha Levina, reż. Krzysztof Warlikowski w Starym Teatrze w Krakowie / TR Warszawa (koprodukcja) 2007: Anioły w Ameryce Tony’ego Kushnera, reż. Krzysztof Warlikowski w TR Warszawa Harper Amaty Pitt 2009: (A)pollonia, reż. Krzysztof Warlikowski w Nowym Teatrze w Warszawie 2010: Wiarołomni, reż. Andrzej Urbański w TR Warszawa 2011: Opowieści afrykańskie według Szekspira, reż. Krzysztof Warlikowski w Nowym Teatrze w Warszawie 2013: Kabaret Warszawski, reż Krzysztof Warlikowski w Nowym Teatrze w Warszawie 2014: Upadłe Anioły, reż Krystyna Janda w Och-Teatr 2015: Francuzi, reż Krzysztof Warlikowski w Nowym Teatrze 2019: Kino moralnego niepokoju, reż Michał Borczuch w Nowym Teatrze Nagrody Nagroda na FPFF w Gdyni Najlepsza aktorka pierwszoplanowa: 2000 Patrzę na Ciebie, Marysiu i Prymas. Trzy lata z tysiąca Złote Kaczki 2001: Najlepsza aktorka za Prymas – Trzy lata z tysiąca (2000) Telekamery 2012: Najlepsza aktorka za Przepis na życie (2011), 2018: Najlepsza aktorka FAF 2014: Najlepsza drugoplanowa rola kobieca za Jack Strong (2014), 2015: Najlepsza pierwszoplanowa rola kobieca za Body/Ciało (2015) Złote Lwy 1998: Najlepsza pierwszoplanowa rola kobieca za Przystań (1997), 2000: Najlepsza pierwszoplanowa rola kobieca za Prymas – Trzy lata z tysiąca (2000), Patrzę na ciebie, Marysiu (1999), 2015: Gwiazda gwiazd Elle za Body/Ciało (2015) Orły 2015: Najlepsza główna rola kobieca za Jack Strong (2014) oraz 2016: Najlepsza główna rola kobieca za Body/Ciało (2015) Zobacz też Ród Ostojów (Mościców) Ostaszewscy Przypisy Linki zewnętrzne Genealogia potomków Sejmu Wielkiego Absolwenci Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie Ludzie związani z VII Liceum Ogólnokształcącym im. Zofii Nałkowskiej w Krakowie Polskie aktorki filmowe Polskie aktorki telewizyjne Polskie aktorki teatralne Najlepsze aktorki pierwszoplanowe na FPFF Laureatki Polskiej Nagrody Filmowej dla najlepszej głównej roli kobiecej Laureaci Paszportu Polityki Członkowie Polskiej Akademii Filmowej Laureaci nagrody imienia Zbyszka Cybulskiego Maja Ostaszewska Ludzie urodzeni w Krakowie Urodzeni w 1972

117785

https://pl.wikipedia.org/wiki/Angelina%20Jolie

Angelina Jolie

Angelina Jolie Voight (ur. 4 czerwca 1975 w Los Angeles) – amerykańska aktorka, reżyserka, producentka filmowa, modelka i działaczka społeczna, ambasadorka dobrej woli UNHCR oraz członkini Rady Stosunków Międzynarodowych, zdobywczyni jednego Oscara, trzech Złotych Globów i Nagrody Gildii Aktorów Filmowych. Na wielkim ekranie debiutowała w 1982, grając u boku swego ojca Jona Voighta w filmie Szukając wyjścia. Dekadę później wystąpiła w głównej roli niskobudżetowej produkcji Cyborg 2: Szklany cień (1993). Jej pierwszą znaczącą rolą była postać Kate Libby w Hakerach (1995). Następnie wystąpiła w docenionym przez krytyków filmie biograficznym George Wallace (1997) oraz w obrazie Gia (1999). Za rolę w dramacie Przerwana lekcja muzyki (1999) otrzymała Oscara dla najlepszej aktorki drugoplanowej. Międzynarodową sławę zyskała dzięki roli Lary Croft w filmach Lara Croft: Tomb Raider (2001) i Lara Croft Tomb Raider: Kolebka życia (2003). Od tamtej pory stała się jedną z najbardziej rozpoznawalnych i najlepiej opłacanych aktorek Hollywood. Sukcesem komercyjnym okazała się też komedia sensacyjna Pan i pani Smith (2005), w której zagrała z Bradem Pittem. Była trzykrotnie zamężna, z Jonnym Lee Millerem, Billym Bobem Thorntonem i Bradem Pittem, z którym ma troje biologicznych dzieci (Shiloh, Knoxa i Vivienne) oraz troje adoptowanych (Maddoxa, Pax i Zaharę). Angażuje się w działalność humanitarną, szczególnie w pomoc uchodźcom w ramach ONZ. Życiorys Dzieciństwo Urodziła się w Los Angeles, jest córką aktorów Marcheline Bertrand i Jona Voighta. Ze strony ojca ma pochodzenie słowackie i niemieckie, jej matka natomiast była Frankokanadyjką, rzekomo z domieszką krwi Irokezów, choć sam Voight temu zaprzeczał. Jolie ma starszego o dwa lata brata, Jamesa Havena. Ich rodzice rozstali się w 1976, kiedy Jolie miała niespełna rok. Jej rodzicami chrzestnymi zostali Jacqueline Bisset i Maximilian Schell. Po separacji rodziców wraz z bratem zamieszkała z matką i przez pierwsze pięć lat dorastała w Los Angeles, po czym wyprowadziła się do Sneden’s Landing. W dzieciństwie często oglądała filmy z udziałem swojej matki, co zainspirowało ją do rozpoczęcia kariery aktorskiej. W wieku 10 lat wraz z rodziną ponownie zamieszkała w Los Angeles, gdzie przez kolejne dwa lata uczyła się w Lee Strasberg Theatre and Film Institute i wystąpiła w kilku przedstawieniach. Uczęszczała także do Beverly Hills High School. W okresie szkolnym często była szykanowana przez innych uczniów za anorektyczną sylwetkę oraz noszenie aparatu ortodontycznego i skromnych ubrań. W tym czasie miała także myśli samobójcze, a po pierwszych nieudanych próbach podjęcia kariery modelki jej wysoka dotąd samoocena drastycznie zmalała, wskutek czego zaczęła się okaleczać. W dorosłym życiu przyznała: „Z jakiegoś powodu rytuał nacinania się i uczucie bólu było dla mnie w jakiś sposób lecznicze, może dawało mi poczucie, że żyję, uczucie pewnego rodzaju wolności”. W wieku 14 lat zrezygnowała z lekcji gry aktorskiej i postanowiła zostać przedsiębiorcą pogrzebowym. Była także zafascynowana subkulturą gotycką i punkową – ubierała się na czarno, eksperymentowała z piercingiem i przefarbowała włosy na kolor fioletowy, a także wychodziła ze swoim ówczesnym chłopakiem na zabawy, na których tańczyła mosh. Dwa lata później, gdy ich związek się rozpadł, przeprowadziła się w pobliże domu swojej matki, wróciła na studia aktorskie i ukończyła szkołę średnią. Odnosząc się do tamtego okresu, w jednym z wywiadów powiedziała, że „w głębi serca nadal jest i zawsze będzie po prostu punkowym dzieciakiem z tatuażami”. Mimo że głównie wychowywała ją matka, Jolie utrzymała także regularny kontakt z ojcem. W dorosłym życiu przez długi czas była do niego zrażona, choć wielokrotnie próbowali się pogodzić, a także wystąpili wspólnie w filmie Lara Croft: Tomb Raider (2001). W sierpniu 2002 w programie Access Hollywood Voight stwierdził, że jego córka ma „poważne problemy emocjonalne”, co Jolie skwitowała stwierdzeniem, iż jego słowa są „niewybaczalne”. Jednocześnie uznała, że nie ma zamiaru utrzymywać kontaktów z ojcem. Powiedziała: Nie rozmawiam z ojcem. Nie czuję do niego nienawiści. Nie wierzę jednak, że ktoś należy do rodziny tylko ze względu na krew. Mój syn został adoptowany, a mimo to jest członkiem mojej rodziny. Nie chciała jednak upublicznić powodów, dla których nie utrzymuje relacji z ojcem, ograniczając się do stwierdzenia, że „gdy adoptowała syna, nie wydaje jej się, aby kontakt z jej ojcem był dobrym pomysłem”. We wrześniu zatwierdzono złożony przez nią wniosek o prawną zmianę nazwiska na Jolie. Początki kariery (1982–1997) W 1982 zadebiutowała na wielkim ekranie rolą Tosh w filmie Szukając wyjścia, do którego scenariusz współtworzył jej ojciec. Mając 14 lat, zaczęła pracować jako modelka dla agencji Finesse Model Management, dzięki czemu pojawiła się na wybiegach w Los Angeles, Nowym Jorku i Londynie. Wkrótce potem wystąpiła w kilku teledyskach m.in. Meat Loafa („Rock and Roll Dreams Come Through”), Antonella Venditti („Alta Marea”), Lenny’ego Kravitza („Stand by My Woman”), Korn („Did My Time”) i The Lemonheads („It’s About Time”). Gdy skończyła 16 lat, wróciła do szkoły aktorskiej Lee Strasberga i zagrała swoją pierwszą rolę teatralną – Frau Wagnera, 45-letniego Niemca w sztuce Room Service. Z czasem zaczęła uczyć się gry od ojca, przyswajać jego metody obserwacji ludzi i naśladowania ich zachowań, a wzajemne relacje między nimi nie były już tak napięte. Zagrała w pięciu studenckich filmach swojego brata, który studiował na Wydziale Filmowym Uniwersytetu Południowej Kalifornii. Niedługo później całkowicie się usamodzielniła, zamieszkała w Nowym Jorku i podjęła naukę wieczorową na kierunku filmowym na Uniwersytecie Nowojorskim. Przed ukończeniem 18. roku życia zakończyła karierę w modelingu, by w pełni skupić się na działalności aktorskiej. Profesjonalną karierę filmową rozpoczęła w 1993 zagraniem głównej roli Caselli „Cash” Reese, androida stworzonego w celu zniszczenia głównej siedziby pewnego przedsiębiorstwa, w niskobudżetowej produkcji Cyborg 2: Szklany cień. W tym okresie, rozczarowana swoją grą, a także zasmucona samotnością i brakiem przyjaciół w Nowym Jorku, zmagała się z depresją i znów nachodziły ją myśli samobójcze. Następnie pojawiła się w kilku niewyróżniających się filmach. W 1995 zagrała rolę nastoletniej Kate Libby w swej pierwszej hollywoodzkiej produkcji, Hakerach Iaina Softleya. Na planie filmu poznała swojego przyszłego męża, Jonny’ego Lee Millera. Choć sam film nie odniósł sukcesu kasowego, otworzył Jolie drogę do wielkiej kariery aktorskiej. W 1996 wystąpiła w roli autostopowiczki Eleanor Rigby w filmie drogi Mojave Moon. W tym samym roku pojawiła się także w kilku innych produkcjach: w komedii Love Is All There Is, uwspółcześnionej adaptacji dramatu Romeo i Julia (jako Gina Malacici, córka jednego z dwóch włoskich restauratorów, rywalizujących o dominację rynkową na nowojorskim Bronksie), thrillerze Bez dowodów (zagrała uzależnioną od narkotyków Jodie Swaringen) oraz filmie Wtajemniczenie (w roli nastoletniej Margaret Sadovsky, która wymierza sprawiedliwość nauczycielowi molestującemu uczennice). Żaden z filmów nie osiągnął sukcesu komercyjnego, co sprawiło, że Jolie rozważała porzucenie aktorstwa W 1997 pojawiła się u boku Davida Duchovnego w thrillerze Udając Boga, przedstawiającym historię chirurga, który po utracie licencji wpada w związki ze światem przestępczym, gdzie poznaje graną przez Jolie postać Claire. Film został źle przyjęty przez krytyków. Następnie wystąpiła w produkcji telewizyjnej Prawdziwe kobiety, opartej na powieści Janice Woods Windle, dramacie historycznym osadzonym w realiach Dzikiego Zachodu. Również w 1997 pojawiła się w teledysku do piosenki zespołu The Rolling Stones „Anybody Seen My Baby?”, która stała się światowym hitem. Lata 1997–2000 Jej kariera aktorska nabrała tempa po występie w filmie biograficznym Johna Frankenheimera George Wallace (1997), w którym zagrała rolę Cornelii Wallace, żony tytułowego bohatera, gubernatora stanu Alabama i zwolennika segregacji rasowej, który został postrzelony i sparaliżowany podczas kampanii prezydenckiej do Białego Domu. Za rolę w tym filmie otrzymała Złoty Glob dla najlepszej aktorki drugoplanowej w serialu, miniserialu lub filmie telewizyjnym oraz nominację do nagrody Emmy. W 1998 zagrała tytułową rolę supermodelki Gii Carangi w produkcji telewizji HBO Gia. Wcześniej czterokrotnie odrzucała rolę w tym filmie, który opisywał świat seksu, narkotyków i osobistych dramatów modelki, stając się kroniką jej życia, jej uzależnienia od heroiny, powolnego upadku i śmierci na AIDS. Rola mocno wyczerpała ją psychicznie. Po zakończeniu zdjęć na krótki czas przestała występować w filmach i przeniosła się do Nowego Jorku, gdzie zapisała się do na Uniwersytet Nowojorski, na którym uczyła się w klasie o profilu pisarskim. Jak później wspomniała w programie Za drzwiami Actors Studio, zajęcia „pomogły jej się pozbierać”. Za rolę w Gii odebrała Złoty Glob i Nagrodę Gildii Aktorów Ekranowych dla najlepszej aktorki w filmie telewizyjnym. Kilka miesięcy później powróciła na ekrany rolą Glorii McNeary w filmie gangsterskim Hell’s Kitchen. Za wykreowanie postaci Joan w komedii obyczajowej Gra w serca zebrała dobre recenzje od krytyków i otrzymała nagrodę National Board of Review za najlepszą rolę żeńską. W 1999 zagrała w komediodramacie Mike’a Newella Zmęczenie materiału, na którego planie poznała swojego drugiego męża, Billy’ego Boba Thorntona. Film został przyjęty dość chłodno, a Jolie za rolę Mary, uwodzicielskiej żony Russella Bella (granego przez Thorntona), została szczególnie mocno skrytykowana – The Washington Post napisał, że odgrywana przez nią postać „jest wręcz śmieszną kreacją kobiety, która wypłakuje się w kwiaty ketmii, ponieważ umiera, nosi ogromne ilości turkusowych bransoletek i staje się prawdziwie samotna, podczas gdy jej mąż Russel spędza noce poza domem”. Następnie zagrała z Denzelem Washingtonem w opartym na motywach powieści Jefferiego Deavera thrillerze kryminalnym Kolekcjoner kości, w którym wcieliła się w postać Amelii Donaghy, policjantki dręczonej wyrzutami sumienia po samobójczej śmierci ojca, która pomaga waszyngtońskiej policji schwytać seryjnego mordercę. Produkcja zarobiła na świecie ponad 151 mln dol., choć zdobyła słabe oceny krytyków – Detroit Free Press stwierdził, że „Jolie, która zawsze wypada świetnie, została po prostu źle obsadzona”. Kolejną rolą aktorki była postać psychopatycznej Lisy Rowe w Przerwanej lekcji muzyki (1999), filmie opowiadającym historię chorej umysłowo Susanny Kaysen, opartym na jej wspomnieniach zawartych w powieści o tym samym tytule. Choć główna rola przypadła Winonie Ryder, dla której rola ta miała być powrotem na wielką scenę, gwiazdą filmu okazała się Jolie. Magazyn Variety opisał rolę Jolie jako „wspaniałą”, Roger Ebert napisał o jej grze: Jolie okazuje się być jednym z największych odkryć współczesnych filmów, działem, które strzela wyjątkowo celnie, a środowisko filmowe uznało ją za jedną z najbardziej utalentowanych aktorek jej pokolenia. Za występ w filmie zdobyła trzeci Złoty Glob, drugą Nagrodę Stowarzyszenia Aktorów Filmowych i Oscara dla najlepszej aktorki drugoplanowej. W 2000 wystąpiła w superprodukcji 60 sekund, w której zagrała Sarah „Sway” Wayland, byłą dziewczynę złodzieja samochodów (w tej roli Nicolas Cage). Jej rola była skromna, co The Washington Post ujął słowami: Wszystko, co zrobiła w tym filmie, to chodzenie dookoła (…) i prowokujące oblizywanie językiem ust oraz zębów. Jolie wyjaśniła później, że potrzebowała takiej roli po trudnym występie w Przerwanej lekcji muzyki oraz że była to wtedy jej najbardziej kasowa produkcja (film zarobił 237 mln dol.). Lata 2001–2006 Chociaż jej zdolności aktorskie były oceniane bardzo wysoko, produkcje, w których występowała, nie docierały do szerokiej publiczności. W tym okresie odrzuciła propozycję zagrania w filmowej wersji Aniołków Charliego (2000). Dopiero rola w filmie Lara Croft: Tomb Raider (2001) uczyniła z niej gwiazdę światowego formatu. Początkowo odrzuciła rolę w filmie, ostatecznie jednak zgodziła się zagrać Larę Croft, archeolożkę i miłośniczkę przygód z adaptacji popularnej gry komputerowej Tomb Raider. Przed rozpoczęciem zdjęć do filmu musiała opanować brytyjski akcent, poza tym przeszła intensywny kurs sztuk walki, uczyła się władać bronią palną, porzuciła palenie papierosów i przeszła na rygorystyczną dietę wysokobiałkową. Za rolę miała otrzymać gażę w wysokości 7 mln dol. Choć była chwalona za fizyczne przygotowanie do roli, sam film został oceniony bardzo negatywnie; magazyn internetowy Slant Magazine napisał, że „Jolie urodziła się do roli Lary Croft, ale [reżyser] Simon West uczynił z jej przygód grę we Froggera”. Mimo to film okazał się sukcesem kasowym i komercyjnym, zarabiając na całym świecie 275 mln dol. i zapewniając aktorce międzynarodowy rozgłos oraz miano „najseksowniejszej aktorki na świecie”. W tym samym roku wystąpiła z Antonio Banderasem w opartym na motywach powieści Cornella Woolricha obrazie Grzeszna miłość, w którym wcieliła się w postać femme fatale Julii Russell. Film okazał się porażką i finansową, i artystyczną. Za rolę w tym filmie oraz Tomb Raiderze była nominowana do Złotej Maliny. W 2002 zagrała w dramacie Co za życie, w którym wcieliła się w postać Lanie Kerrigan, ambitnej reporterki telewizyjnej, która dowiaduje się, że pozostał jej tylko tydzień życia. Film został chłodno przyjęty przez krytyków, choć Jolie chwalono za warsztat aktorski. Prezenter CNN Paul Clinton napisał: Jolie jest doskonała w swojej roli. (…) jest nadzwyczaj wiarygodna w swej próbie samopoznania i życia pełną piersią. Mimo pochlebnych recenzji za tę rolę była ponownie nominowana do Złotej Maliny dla najgorszej aktorki. W 2003 ponownie wcieliła się w rolę Lary Croft w filmie Lara Croft Tomb Raider: Kolebka życia. Choć sequel nie okazał się tak wielkim sukcesem, jak część pierwsza, przyniósł twórcom prawie 156 mln dol. zysku. W tym samym roku Jolie pojawiła się jako Sara w obrazie Bez granic, opowiadającym o pracy członków organizacji humanitarnych w Afryce. Chociaż odzwierciedlał działania Jolie w prawdziwym życiu, okazał się niewypałem finansowym i artystycznym, aktorka za rolę w nim – oraz w drugiej części Tomb Raidera – była po raz trzeci z rzędu nominowana do Złotej Maliny). Los Angeles Times napisał: Jolie, jak pokazała w oscarowej »Przerwanej lekcji muzyki«, potrafi wypełnić energią i uwiarygodnić rolę, której nie rozumie w realnym życiu. Potrafi także, co udowodniła filmami o Larze Croft, stworzyć bajkową postać. Ale hybryda charakterów, źle napisana rola człowieka, który wierzy, że naprawi świat, kompletnie ją pokonała. Rok później pojawiła się u boku Ethana Hawke’a w thrillerze Złodziej życia, w którym zagrała Illeanie Scott, funkcjonariuszkę FBI przysłaną do pomocy policji w Montrealu w schwytaniu seryjnego mordercy. Obraz otrzymał mieszane oceny, a The Hollywood Reporter stwierdził, że „Jolie zagrała swą rolę tak, jakby już to kiedyś robiła, a przy okazji dodaje jej trochę podekscytowania i czaru”. W tym czasie zagrała postać Frankie w wyreżyserowanym przez Kerry’ego Conrana przygodowym filmie science-fiction Sky Kapitan i świat jutra, stworzonym całkowicie za pomocą technologii blue box, a także użyczyła głosu Loli, jednej z bohaterek wyprodukowanego przez DreamWorks animowanego filmu Rybki z ferajny. Później wcieliła się w postać Olimpias, matki Aleksandra Wielkiego, w superprodukcji Olivera Stone’a Aleksander (2004). Film nie zdobył popularności w Stanach Zjednoczonych, ale okazał się sporym sukcesem poza granicami tego kraju, przynosząc dochód w wysokości 139 mln dol.. Mimo tego Jolie została czwarty raz z rzędu nominowana do Złotej Maliny, tym razem w dwóch kategoriach – Najgorsza aktorka (Złodziej życia i Aleksander) oraz Najgorszy malinowy przegrany z siedmioma nominacjami na koncie (każdą nominowaną do nagrody rolę policzono za jedną nominację). Jedynym filmem z udziałem Jolie w 2005 była komedia sensacyjna Douga Limana Pan i pani Smith, w którym zagrała płatną zabójczynię, Jane Smith, a jej męża – Brad Pitt. Para na planie filmowym nawiązała romans, który był szeroko komentowany w prasie. Sam film osiągnął sukces komercyjny, zarobiwszy na świecie 478 mln dol., oraz artystyczny, zdobywszy przychylne oceny od krytyków, którzy w szczególności chwalili współpracę pary aktorów na planie. Star Tribune zauważył, że „podczas gdy fabuła wydaje się być chaotyczna, film urzeka galopującą energią, współpracą i termonuklearną chemią między obiema gwiazdami”. Jeszcze przed premierą filmu Jolie wspólnie z Pittem wzięła udział w sesji zdjęciowej pt. „Szczęście rodzinne” (ang. Domestic Bliss) opublikowanej do 60-stronnicowego eseju zdjęciowego opublikowanego na łamach lipcowego wydania magazynu „W”. Następnie pojawiła się w filmie Roberta De Niro Dobry agent (2006), traktującym o wczesnej historii CIA widzianej oczyma jednego z jej pracowników, Edwarda Wilsona, granego przez Matta Damona. Jolie wcieliła się w postać Margaret Russell, zaniedbanej żony Wilsona. Według Chicago Tribune „Jolie od początku do końca starzeje się przekonująco, a jej słaby charakter wzbudza sympatię publiczności”. Lata 2007–2019 W 2007 zadebiutowała w roli reżysera filmem dokumentalnym A Place in Time, przedstawiającym wydarzenia z 27 różnych miejsc na świecie w ciągu tych samych, przypadkowo wybranych trzech minut. Dystrybucją filmu zajęło się National Education Association, które rozprowadza go m.in. w amerykańskich szkołach średnich. W tym samym roku Jolie zagrała rolę Mariane Pearl w stylizowanym na dokument filmie Michaela Winterbottoma Cena odwagi (2007), opowiadającym historię porwania i zamordowania w Pakistanie reportera The Wall Street Journal, Daniela Pearla. Scenariusz oparty został na wspomnieniach Mariane Pearl zawartych w jej powieści pod tym samym tytułem, a premiera filmu miała miejsce na Festiwalu Filmowym w Cannes. The Hollywood Reporter opisał rolę Jolie w tym obrazie jako „dobrze przemyślaną i poruszającą”. Film przyniósł jej czwartą nominację do Złotego Globu i trzecią nominację do Nagrody Stowarzyszenia Aktorów Filmowych. Zagrała także matkę Grendela w animowanej epopei Roberta Zemeckisa Beowulf, zrealizowanej za pomocą techniki przechwytywania ruchu. Rok 2008 przyniósł trzy pozytywnie odebrane przez krytyków kreacje aktorki. Pierwsza z nich – rola zabójczyni imieniem Fox w filmie Wanted – Ścigani, inspirowanym serią minikomiksów pt. Wanted – przyniosła jej piątą lokatę na corocznej liście najlepszych ról kobiecych stworzoną przez Richarda Corlisse’a dla magazynu „Time”. Sprawdziła się także w dubbingu, użyczając głosu postaci Tygrysicy w szeroko komentowanym filmie animowanym Kung Fu Panda. Największym osiągnięciem Jolie okazała się jednak rola Christiny Collins w dramacie Oszukana, która przypadła do gustu zarówno widzom, jak i krytykom. Nagrodzono ją Satelitą dla najlepszej aktorki w filmie dramatycznym, a także nominacjami do nagród BAFTA, Złotego Globu i Oscara. Po niemal dwuletniej przerwie Jolie wystąpiła w dreszczowcu Phillipa Noyce’a Salt, w którym wcieliła się w postać agentki CIA Evelyn Salt, oskarżonej o bycie uśpionym szpiegiem KGB. Choć postać Salt miała być pierwotnie mężczyzną, twórcy filmu, pod wpływem sugestii studia Columbia Pictures, aby w głównej roli obsadzić Jolie, zdecydowali się zmienić jej płeć. Produkcja okazała się przebojem kasowym i zebrała przeważnie pozytywne recenzje krytyków filmowych. Również w 2010 pojawiła się u boku Johnny Deppa w filmie Turysta, który spotkał się z kiepskim przyjęciem ze strony krytyków filmowych. Rok później po raz kolejny podłożyła głos Tygrysicy w drugiej części filmu Kung Fu Panda. W 2014, po ponownej dwuletniej przerwie, zagrała w filmie Czarownica główną rolę Diaboliny, czarnego charakteru z filmu animowanego Walta Disneya Śpiąca królewna. W 2019 premierę miała kontynuacja filmu, w którym główną rolę ponownie zagrała Jolie. Działalność humanitarna W działalność humanitarną zaangażowała się po pobycie w Kambodży w 2001, gdzie kręciła zdjęcia do filmu Lara Croft: Tomb Raider. Ogrom biedy, jaki zobaczyła, skłonił ją do zwrócenia się do wysokiego komisarza Narodów Zjednoczonych ds. uchodźców z gotowością pomocy potrzebującym. W ciągu następnych miesięcy odwiedziła szereg obozów uchodźców na całym świecie, aby poznać sytuację i warunki, jakie w nich panują; w lipcu 2001 wyruszyła na swoją pierwszą, 18-dniową misję humanitarną do Sierra Leone i Tanzanii, niedługo potem wróciła na dwa tygodnie do Kambodży, a także spotkała się w Pakistanie z uchodźcami z Afganistanu, na rzecz których przekazała 1 mln dol.. Nalegała, aby sama mogła pokryć koszty wyprawy oraz by pozwolono jej dzielić trudne warunki pracy i życia razem z innymi członkami misji. Od 2001 rokrocznie przekazuje część swoich zarobków na cele dobroczynne. Będąc pod wrażeniem zaangażowania aktorki w działalność humanitarną, 27 sierpnia 2001 wysoki komisarz Narodów Zjednoczonych ds. uchodźców mianował Jolie w siedzibie biura w Genewie ambasadorem dobrej woli tejże instytucji. Na konferencji prasowej Jolie wyjaśniła powody decyzji o dołączeniu do organizacji ds. uchodźców: Przez trzy pierwsze lata pracy jako ambasador dobrej woli koncentrowała się na pomocy uchodźcom i ludziom przesiedlonym wewnętrznie na obszarze całego świata. Zapytana o to, co chce osiągnąć, odpowiedziała: Jestem świadoma okropieństw, jakie przeżyli ci ludzie. Uważam, że powinni być podziwiani za to, że je przetrwali, nie tracąc przy tym nadziei. W 2002 odwiedziła obóz dla uchodźców Tham Hin w Tajlandii oraz kolumbijskich uchodźców w Ekwadorze. Następnie udała się do różnych ośrodków UNHCR w Kosowie oraz opłaciła koszt pomocy dla obozu Kakuma w Kenii, gdzie mieszkają uciekinierzy z Sudanu. W czasie kręcenia zdjęć do filmu Bez granic spotkała się z angolskimi uchodźcami w Namibii. W 2003 wzięła udział w sześciodniowej misji w Tanzanii, podczas której odwiedziła obozy przy zachodniej granicy kraju, w których schronienie znaleźli emigranci z Demokratycznej Republiki Konga oraz udała się w krótką wizytę do Sri Lanki. Następnie pojechała na cztery dni do Rosji i na Kaukaz Północny. Wkrótce potem opublikowała zbiór relacji z podróży po świecie pt. Notes from My Travels, a w grudniu 2003 w czasie prywatnego pobytu w Jordanii poprosiła o spotkanie z irackimi uchodźcami oraz udała się do Egiptu, gdzie odwiedziła wypędzonych mieszkańców sudańskiej prowincji Darfur. W pierwszą podróż po Stanach Zjednoczonych wyruszyła w 2004, kiedy udała się do trzech ośrodków dla osób oczekujących na azyl w Arizonie oraz do centrum Southwest Key Program w Phoenix, gdzie przebywają porzucone dzieci. W związku z pogarszającą się sytuacją humanitarną w Sudanie w czerwcu poleciała do Czadu, składając wizytę w przygranicznych obozach dla osób, które uciekły przed walkami mającymi miejsce w Darfurze, a cztery miesiące później udała się do samego Darfuru. W tym samym roku spotkała się z afgańskimi uchodźcami w Tajlandii, a w okresie świąt Bożego Narodzenia podczas prywatnej wizyty w Libanie odwiedziła biuro UNHCR w Bejrucie, jak również osoby chore na raka z pobliskiego szpitala. W 2005 odwiedziła pakistańskie obozy, w których przebywają uchodźcy z Afganistanu, a także spotkała się z ówczesnym prezydentem kraju, Pervezem Musharrafem, oraz premierem Shaukatem Azizem. Do Pakistanu wróciła wraz z Bradem Pittem w Święto Dziękczynienia, by zobaczyć skutki trzęsienia ziemi w Kaszmirze. W 2006 udała się na Haiti, gdzie odwiedziła szkołę wspieraną finansowo przez fundację charytatywną Yéle Haïti. Święta bożonarodzeniowe w 2006 spędziła w towarzystwie kolumbijskich uchodźców w Kostaryce. W 2007 ponownie przyleciała do Czadu i przeznaczyła 1 mln dol. na organizacje pomagające ofiarom konfliktu w Darfurze. Wraz z rosnącym doświadczeniem coraz bardziej angażowała się w propagowanie problemów humanitarnych na płaszczyźnie politycznej. Regularnie bierze udział w obchodach Światowego Dnia Uchodźcy w Waszyngtonie oraz w Światowym Forum Ekonomicznym w Davos. Aktywnie lobbuje wśród polityków amerykańskich, często spotykając się z członkami Kongresu Stanów Zjednoczonych. Cel działań wyjaśniła magazynowi „Forbes”: W 2005 wzięła udział w zorganizowanym przez National Press Club obiedzie, podczas którego ogłosiła projekt założenia National Center for Refugee and Immigrant Children, organizacji, której zadaniem byłoby udzielanie pomocy prawnej osobom szukającym azylu. Współprzewodniczy akcji Education Partnership for Children of Conflic, zapoczątkowanej w 2006 przez William J. Clinton Foundation, której zadaniem jest wspomaganie programów edukacji dzieci dotkniętych przez konflikty. Oprócz zaangażowania w działalność humanitarną na poziomie politycznym, zaczęła także wykorzystywać w tym celu popularność w mediach. Nakręciła film dokumentalny dla telewizji MTV The Diary of Angelina Jolie & Dr. Jeffrey Sachs in Africa (2005), w którym ukazała swoją podróż wraz z ekonomistą dr Jeffreyem Sachsem do osamotnionych wiosek w zachodniej Kenii. W 2006 ogłosiła powstanie fundacji Jolie-Pitt, której pierwszym zadaniem stało się wsparcie finansowe udzielone organizacjom Global Action for Children oraz Lekarze bez Granic. W tym samym roku premierę miał jej kolejny film dokumentalny zrealizowany dla MTV – Inhuman Traffic, w którym opowiedziała o handlu kobietami w Europie. Za zasługi na płaszczyźnie działalności humanitarnej w 2003 otrzymała od Stowarzyszenia Korespondentów ONZ (UNCA) nagrodę Sergio Vieira de Mello Citizen of the World, a w 2005 została laureatką Global Humanitarian Award ufundowanej przez United Nations Association of the United States of America. Ponadto za pomoc w ochronie rezerwatu dzikich zwierząt w prowincji Battambang została uhonorowana obywatelstwem Kambodży przez króla Norodoma Sihamoniego. W 2007 została członkiem Rady Stosunków Międzynarodowych oraz otrzymała nagrodę Freedom Award od Międzynarodowego Komitetu Ratunkowego. Odbiór Pojawiała się w mediach od najmłodszych lat, co wynikało z faktu, że jest córką znanego hollywoodzkiego aktora Jona Voighta. W latach 1986 i 1988 brała z nim udział w ceremoniach rozdania Oscarów. Gdy rozpoczynała karierę aktorską, zdecydowała się nie używać nazwiska „Voight”, nie chcąc być posądzaną o to, że role w filmach zawdzięcza jedynie sławnemu ojcu. W początkowym okresie kariery tworzyła wokół siebie wizerunek nastoletniej skandalistki, m.in. podczas uroczystości wręczenia Oscarów w 2000 pocałowała swojego brata w usta, a podczas przemowy na scenie wyznała: „Jestem zakochana w swoim bracie”, co wywołał spekulacje wśród tabloidów na temat ich rzekomego kazirodczego związku. Oboje jednoznacznie zaprzeczyli tym plotkom, wyjaśniając później w licznych wywiadach, że po rozwodzie rodziców jako rodzeństwo byli zdani tylko na siebie, co wzmocniło ich wspólne więzi emocjonalne. Najbardziej wyróżniająca cecha fizyczna aktorki, ponętne usta, stały się tematem wielu komentarzy prasy oraz „standardem piękna na Zachodzie” wśród kobiet poddających się operacjom plastycznym. Po występie w filmie Lara Croft: Tomb Raider wiele młodych dziewcząt stylizowało się na postać graną przez Jolie, ona sama dzięki roli Lary Croft stała się symbolem seksu, a prasa zaczęła określać ją mianem „najseksowniejszej aktorki na świecie. Uważana jest za „jedną z największych gwiazd, która nie zatrudnia specjalistów od marketingu”, a jednocześnie zyskała zainteresowanie prasy brukowej, będąc bardzo wylewną w wywiadach, m.in. opisując swe życie intymne i fascynację BDSM oraz twierdząc, że chciałaby się przespać z jedną ze swych fanek. Pojawiała się na nagłówkach wielu gazet również z powodu szeroko komentowanego związku z Billym Bobem Thorntonem, a także przemiany w aktywistkę na rzecz działalności humanitarnej. Gdy została ambasadorem dobrej woli UNHCR, zaczęła wykorzystywać status gwiazdy w lobbowaniu w sprawach ważnych dla świata. Mający początek w 2005 związek aktorki z Bradem Pittem stał się jednym z najczęściej opisywanych tematów w światowej prasie plotkarskiej. Po tym, jak na początku 2006 Jolie potwierdziła, że jest w ciąży, parę otoczył niespotykany dotąd na tę skalę szum medialny, który „osiągnął stopień szaleństwa”, jak to opisał Reuters w notatce „The Brangelina fever”. Chcąc uniknąć zainteresowania mediów, para postanowiła urodzić Shiloh („najbardziej oczekiwane dziecko po Jezusie”, jak opisały je media) w Namibii. W 2008 druga ciąża aktorki „nakręciła” kolejny szał medialny – przez dwa tygodnie, które aktorka spędziła w szpitalu w Nicei, reporterzy i fotografowie koczowali przed budynkiem, aby ogłosić światu narodziny syna i córki. W 2006 badania marketingowe firmy ACNielsen, przeprowadzone w 42 państwach, wykazały, że Jolie i Pitt są w opinii przedsiębiorstw z całego świata najbardziej pożądanymi promotorami ich marek i produktów. Jest jedną z najlepiej rozpoznawalnych na świecie gwiazd Hollywood. Według badań Q score po otrzymaniu Oscara w 2000 Jolie rozpoznawało ok. 31% Amerykanów, w 2006 natomiast było to już 81% respondentów. Jolie w latach 2006 i 2008 znalazła się na liście „100 najbardziej wpływowych ludzi świata” według magazynu „Time”. W 2006 została wybrana najpiękniejszą kobietą świata w rankingu magazynu People oraz wygrała głosowanie wśród widzów brytyjskiej stacji Channel 4 na symbol seksu wszech czasów w 2007. W latach 2006–2008 zajmowała czołowe miejsca w sporządzanej corocznie liście najbardziej wpływowych gwiazd mediów Celebrity 100 według czasopisma Forbes. Jolie została również wpisana do mającej ukazać się w 2009 księgi rekordów Guinnessa jako najbardziej wpływowa aktorka. Tatuaże Tatuaże na ciele Jolie są przedmiotem częstych komentarzy i dociekań ze strony mediów. Sama aktorka stwierdziła, że nie przeszkadzają jej one w pracy, a przy obecnym poziomie techniki filmowej mogą zostać łatwo zamaskowane. W wielu produkcjach, w których występowała Jolie, jej tatuaże ukrywano za pomocą makijażu. Posiada 13 tatuaży, w tym: cytat z Tennessee Williamsa („Modlitwa za dzikich w sercu, trzymanych w klatce”) na lewym przedramieniu (podobny tatuaż nosiła również jej matka), arabski zwrot „لعزيمة” (siła woli) na prawym przedramieniu, łacińskie przysłowie „Quod me nutrit me destruit” (To, co mnie żywi, zabija mnie) poniżej pępka oraz zapisaną w starożytnym języku Khmerów modlitwę za swego syna Maddoxa na lewym barku. Po wewnętrznej stronie lewego nadgarstka ma tatuaż z literą „H”, nawiązującą do jej byłego partnera, Timothy’ego Huttona, a jednocześnie do brata, Jamesa Havena. Ma także wytatuowany krzyż w dolnej części brzucha, tygrysa i smoka na plecach, dwa czarne tribale i okno u dołu pleców oraz sentencję „Know your rights” (Znaj swoje prawa) u nasady tylnej części szyi. Na cześć drugiego męża wytatuowała sobie napis „Billy Bob” na lewym ramieniu oraz tekst pisany tajnym pismem na prawym ramieniu; po rozstaniu usunęła laserowo tatuaże, a na jego miejsce umieściła współrzędne geograficzne miejsc, w których urodziły się jej dzieci. Dla ówczesnego partnera wytatuowała sobie także jego imiona w pachwinie. Życie prywatne W wielu wywiadach podkreślała, że jest biseksualna. W 2007 i 2008 znalazła się wśród setki najseksowniejszych kobiet świata opublikowanej w lesbijskim portalu internetowym „AfterEllen”. Media wielokrotnie spekulowały, że Jolie wyznaje buddyzm, ale aktorka przyznała, że uczy jedynie buddyzmu swego syna Maddoxa, ponieważ jest to część jego kultury. Jolie nie określiła jednoznacznie, czy wierzy w Boga. Zapytana w 2000, czy istnieje Bóg, powiedziała: „Wydaje mi się, że istnieje dla ludzi, którzy w Niego wierzą. Ja natomiast Go nie potrzebuję”. 14 maja 2013 w artykule opublikowanym na łamach „The New York Times” poinformowała, że przeszła zabieg podwójnej prewencyjnej mastektomii (z jednoczesną operacją odtwórczą) z powodu obecności mutacji genu BRCA1 predysponującego w znacznym stopniu do zachorowania na raka piersi lub jajników. Do podjęcia tej decyzji skłoniła aktorkę śmierć matki po wieloletniej walce z nowotworem. Związki 28 marca 1996 poślubiła aktora Jonny’ego Lee Millera, którego poznała rok wcześniej na planie filmu Hakerzy (1995). Podczas ceremonii ślubnej była ubrana w czarne, skórzane spodnie i białą koszulkę, na której własną krwią wypisała imię pana młodego. Na planie filmu Wtajemniczenie (1996) poznała aktorkę Jenny Shimizu, z którą utrzymywała kontakty seksualne. W 1997 Jolie i Miller przeszli w stan separacji, a 3 lutego 1999 wzięli rozwód. Choć ich małżeństwo rozpadło się, pozostali ze sobą w dobrych stosunkach, co Jolie skomentowała słowami: „Wszystko sprowadza się do wyczucia czasu. Myślę, że [Miller] jest najlepszym mężem, jakiego dziewczyna może sobie wymarzyć. Zawsze będę go kochała, ale [wtedy] byliśmy po prostu za młodzi”. Pod koniec lat 90. przez ponad rok była związana ze starszym od niej o 15 lat aktorem Timothym Huttonem. 5 maja 2000 poślubiła starszego od niej o 20 lat aktora i piosenkarza Billy’ego Boba Thorntona, którego poznała podczas kręcenia zdjęć do filmu Zmęczenie materiału (1999). Uroczystość odbyła się w Little Church of West Wedding Chappel w Las Vegas i kosztowała nowożeńców 189 dol.. Jolie tuż przed ślubem doznała ataku rozpaczy i załamania nerwowego, przez co trafiła do Centrum Medycznego UCLA. W wyniku częstych deklaracji namiętnej miłości i publicznego jej okazywania m.in. poprzez noszenie na szyi flakoników z krwią partnera, związek aktorów stał się jednym z ulubionych tematów prasy brukowej. Thornton napisał dla Jolie dwie piosenki: „Your Blue Shadow” i „Angelina”. 27 maja 2003 rozwiedli się. Aktorka, zapytana o nagły rozpad małżeństwa, odpowiedziała: „Mnie również to zaskoczyło, ponieważ w ciągu jednej nocy całkowicie się zmieniliśmy. Jednego dnia się kochaliśmy, a następnego już nic nas nie łączyło. Wiem, że to straszne, ale… wydaje mi się, że to się może zdarzyć, gdy jesteś zaangażowany, choć jeszcze do końca nie znasz samego siebie”. W innym wywiadzie ujawniła, że czynnikiem decydującym o ich rozstaniu był brak zainteresowania Thorntona adoptowanym przez nich synem, Maddoxem, oraz częsta nieobecność męża w domu. Na początku 2005 stała się bohaterką szeroko opisywanego na łamach hollywoodzkiej prasy skandalu – zasugerowano jej romans z Bradem Pittem, którego poznała na planie filmu Pan i pani Smith (2005), co miało być główną przyczyną rozwodu aktora z Jennifer Aniston. Jolie wielokrotnie zaprzeczała plotkom, a w jednym z wywiadów wyjaśniła: „Ponieważ mój własny ojciec zdradzał matkę, bycie w intymnych stosunkach z żonatym mężczyzną uważam za niewybaczalne. Gdybym coś takiego zrobiła, nie mogłabym rano spojrzeć w lustro. To nie w porządku rozbijać małżeństwo”. Choć oboje unikali publicznego wypowiadania się na temat natury ich wzajemnych relacji, media spekulowały na ten temat przez cały rok 2005. Przez cały okres lata Jolie i Pitt byli widziani razem ze wzrastającą częstotliwością, a większość brukowców ogłosiła ich parą, nadając im miano „Brangelina”. 11 stycznia 2006 na łamach magazynu People Jolie potwierdziła, że jest w ciąży, a ojcem jest Pitt; redakcja w zamian za zgodę na publikację zdjęć ciężarnej aktorki przekazała 500 tys. dol. na rzecz fundacji Yéle Haiti. W kwietniu 2012 ogłoszono zaręczyny pary, a 23 sierpnia 2014 narzeczeni wzięli ślub. 19 września 2016 do sądu w Los Angeles wpłynął pozew rozwodowy złożony przez Jolie, która powołała się na „niemożliwe do pogodzenia różnice”. Domagała się też wyłącznego prawa do opieki nad szóstką ich dzieci, z możliwością sądownie ustalonych spotkań z Pittem. Para rozwiodła się 12 kwietnia 2019. Dzieci Dzieci Angeliny Jolie Maddox Chivan Jolie-Pitt (ur. 5 sierpnia 2001 w Kambodży; adopt. 10 marca 2002) Pax Thien Jolie-Pitt (ur. 29 listopada 2003 w Wietnamie; adopt. 15 marca 2007) Zahara Marley Jolie-Pitt (ur. 8 stycznia 2005 w Etiopii; adopt. 6 lipca 2005) Shiloh Jolie-Pitt (ur. 27 maja 2006 w Swakopmund) Knox Leon Jolie-Pitt (ur. 12 lipca 2008 w Nicei) Vivienne Marcheline Jolie-Pitt (ur. 12 lipca 2008 w Nicei) 10 marca 2002 adoptowała siedmiomiesięcznego Ratha Vibola (ur. 5 sierpnia 2001 w Kambodży), oddanego przez matkę do sierocińca w Battambang. Aktorka zdecydowała się złożyć wniosek o adopcję chłopca po tym, jak dwukrotnie odwiedziła ten kraj podczas zdjęć do filmu Tomb Raider i jako przedstawicielka UNHCR w 2001. Syn otrzymał imiona Maddox Chivan. Po rozwodzie z Billym Bobem Thorntonem otrzymała wyłączne prawo do opieki nad Maddoxem. Syn Jolie stał się popularny wśród prasy brukowej. 6 lipca 2005 otrzymała prawa do wychowywania sześciomiesięcznej dziewczynki z Etiopii, Zahary Marley Yemsrach (ur. 8 stycznia 2005), która w sierocińcu w Addis Abebie otrzymała nowe imię – Tena Adam. Wkrótce po przybyciu do Stanów Zjednoczonych dziewczynka została hospitalizowana z powodu odwodnienia i niedożywienia oraz zakażenia salmonellą. Podczas podpisywania przez Jolie dokumentów adopcyjnych Zahary obecny był Brad Pitt. Aktorka wyznała później, że decyzję o tym para podjęła wspólnie. 19 stycznia 2006 sąd w Kalifornii zaakceptował wniosek Pitta o prawną adopcję dwójki dzieci Angeliny oraz formalną zmianę ich nazwiska na „Jolie-Pitt”. W 2007 media doniosły, że biologiczna matka Zahary, Mentewabe Dawit, nadal żyje i żąda oddania jej córki, choć sama później zaprzeczyła pogłoskom, mówiąc, że – jej zdaniem – Zahara miała „ogromne szczęście”, trafiając pod opiekę Jolie. Swoje pierwsze biologiczne dziecko, Shiloh Nouvel Jolie-Pitt, urodziła za pomocą cesarskiego cięcia 27 maja 2006 w leżącym na zachodzie Namibii mieście Swakopmund. Pitt potwierdził wkrótce przypuszczenia prasy, że ich nowo narodzone dziecko będzie posiadało namibijski paszport. Jolie zdecydowała się sprzedać prawa do pierwszych zdjęć dziecka firmie Getty Images, a nie pozwolić, by zrobili je paparazzi. Ponadto magazyn People zapłacił 4,1 mln dol. za prawa do publikacji na obszarze Ameryki Północnej, podczas gdy brytyjski magazyn Hello! – 3,5 mln dol. za prawa do publikacji na całym świecie, a pieniądze zarobione w ten sposób Jolie i Pitt przekazali na cele charytatywne. Niedługo później Muzeum Figur Woskowych Madame Tussaud odsłoniło postać dwumiesięcznego niemowlęcia, która stała się pierwszym niemowlęciem posiadającym własną woskową kopię w tym muzeum. 15 marca 2007 adoptowała trzyletniego chłopca z Wietnamu o imieniu Pax Thien (ur. 29 listopada 2003), porzuconego po porodzie w lokalnym szpitalu, gdzie nazwano go Phạm Quang Sáng. Aktorka zabrała go z sierocińca Tam Binh w mieście Ho Chi Minh. Ujawniła, że imię Pax zasugerowała jej przed śmiercią jej matka. Przez następne miesiące prasa brukowa spekulowała, że aktorka jest w podwójnej ciąży, co sama Jolie potwierdziła na Festiwalu Filmowym w Cannes w 2008. 12 lipca w szpitalu Lenval w Nicei z pomocą cesarskiego cięcia urodziła chłopca Knoxa Leona i dziewczynkę Vivienne Marcheline. Prawa do pierwszych zdjęć Knoxa i Vivienne kupiły wspólnie magazyny People i Hello! za sumę 14 mln dol., co uczyniło je najdroższymi fotografiami dzieci gwiazd w historii. Pieniądze zasiliły konto Fundacji Jolie-Pitt. Majątek Po adopcji pierwszego dziecka w 2001 wybudowała dom w Samolt, okręgu w północnej Kambodży, by jej adoptowany syn Maddox miał możliwość wizyt w kraju swojego pochodzenia. Podczas prac nad filmem Lara Croft Tomb Raider: Kolebka życia (2003) kupiła, wartą 2,1 mln funtów, posiadłość usytuowaną niedaleko wsi Fulmer w Buckinghamshire. W 2004 zaczęła pobierać lekcje pilotażu, ostatecznie zdała egzamin na licencję pilota i kupiła prywatny samolot Cirrus SR22. Filmografia Nagrody i nominacje Główne nagrody i nominacje do filmów Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Aktorki związane z Los Angeles Amerykańskie aktorki filmowe Amerykańskie aktorki telewizyjne Amerykańscy reżyserzy filmowi Amerykańskie modelki Amerykańscy producenci filmowi Ambasadorowie dobrej woli UNHCR Absolwenci The Lee Strasberg Theatre & Film Institute Laureaci Nagrody za działalność humanitarną im. Jeana Hersholta Laureatki Oscara dla najlepszej aktorki drugoplanowej Laureatki Złotego Globu dla najlepszej aktorki drugoplanowej w filmie Laureatki Złotego Globu dla najlepszej aktorki drugoplanowej w serialu, miniserialu lub filmie telewizyjnym Ludzie urodzeni w Los Angeles Laureatki Nagrody Gildii Aktorów Ekranowych za wybitny występ aktorki w roli drugoplanowej Laureatki Złotego Globu dla najlepszej aktorki w miniserialu lub filmie telewizyjnym Odznaczeni Orderem św. Michała i św. Jerzego Pisarze z Kalifornii Tomb Raider Urodzeni w 1975 Byłe Artykuły na Medal Byłe Dobre Artykuły Amerykanie pochodzenia słowackiego Amerykanie pochodzenia niemieckiego Amerykanie pochodzenia francuskiego Amerykanie pochodzenia kanadyjskiego Amerykanie pochodzenia holenderskiego

4750829

https://pl.wikipedia.org/wiki/Hotel%20Paradise

Hotel Paradise

Hotel Paradise – polski program telewizyjny typu reality show oparty na amerykańskim formacie emitowany od 2020 roku na antenie TVN 7. Jego prowadzącą została Klaudia El Dursi. Produkcję programu powierzono przedsiębiorstwu Golden Media Polska. Wszystkie odcinki programu nadawca udostępnia w serwisie Player; prawie każdy z nich pojawia się w serwisie ok. 24 godzin przed emisją w telewizji. Charakterystyka formatu Na początku programu udział bierze dziewięcioro singli w wieku 18–30 lat. Uczestnicy przez cały okres pobytu w hotelu na wyspie nie mają kontaktu z bliskimi ani dostępu do telefonów komórkowych. Co kilka odcinków przeprowadzana jest eliminacja, podczas której nieparzysta liczba uczestników łączy się w pary. Osoby, które nie zostają wybrane przez potencjalnego partnera odpadają z programu. Zasady programu Pierwsze rajskie rozdanie Pierwszego dnia do hotelu przyjeżdża pięć kobiet i czterech mężczyzn, lub cztery kobiety i pięcioro mężczyzn. W zależności od edycji, ceremonia przeprowadzana jest nieco inaczej. W pierwszym sezonie mężczyźni zasiadali na stołkach i kolejno wyboru dokonywały panie. Kobiety na znak podjęcia decyzji podchodziły do wybranego przez siebie partnera i kładły dłoń na jego barku. Do jednego z mężczyzn podchodziły aż dwie uczestniczki, wybór jednej z nich należał wtedy do niego. Takim sposobem wyłonione zostają cztery pary oraz jedna singielka, która ma dokładnie cztery dni by przekonać do siebie resztę panów. Od drugiego sezonu wybór podejmowany jest na podstawie prywatnych rzeczy danej płci. (walizki, zdjęcia z dzieciństwa, ubrania) Nowi mieszkańcy W trakcie pierwszego tygodnia programu wkraczają dwie nowe osoby, których zadaniem jest przekonanie do siebie potencjalnego partnera i utrzymanie się podczas eliminacji. W następnych tygodniach w hotelu pojawiają się kolejne, nowe osoby lub powracają wyeliminowani uczestnicy. Szansa od raju Począwszy od piątej edycji uczestnicy otrzymują przywilej wybrania jednej z trzech szkatułek, która może ułatwić im pozostanie w grze. Wyboru dokonują uczestnicy dochodzący od drugiego tygodnia pod warunkiem, że ich płeć jest zagrożona na rajskim rozdaniu. Jeżeli do programu dochodzą dwie osoby tej samej płci, muszą zawalczyć o szansę od raju w zadaniu specjalnym. Powracający do programu uczestnicy nie dostają możliwości wyboru szkatułki. Puszka Pandory Raz w tygodniu organizowana jest tzw. puszka Pandory, w trakcie której uczestnicy zadają sobie anonimowe pytania spisywane podczas całego tygodnia jednym charakterem pisma na małych kartkach. Rajska wyrocznia Począwszy od trzeciej edycji uczestnicy otrzymują możliwość zadania jednego pytania prowadzącej programu w dniu eliminacji. Pytanie spisywane jest na kartce i musi być sformułowane w taki sposób, by można było na nie odpowiedzieć twierdząco lub przecząco. Czasami zdarza się, że prowadząca nie zna odpowiedzi na zadane pytanie. Rajskie rozdanie Po czterech dniach pobytu w programie organizowana jest ceremonia rajskiego rozdania, różni się ona od pierwszej tym, że uczestnik, który zostaje odrzucony przez osobę do której podejdzie jest eliminowany z programu. Decyzja dokonywana jest przez kobiety i mężczyzn naprzemiennie, jednak zdarzają się wyjątki. Eliminacje odbywają się również poza rajskimi rozdaniami, gdzie za sprawą przegranej gry lub typowania innych uczestników program opuszczają wybrane osoby. Finał W tygodniu finałowym zostaje pięć lub sześć par. Każdego dnia za sprawą rywalizacji odpada jedna z nich. Udział w ostatniej puszce Pandory biorą trzy pary, które odpowiadają na pytania swoje oraz byłych uczestników, którzy za sprawą tajnego głosowania dokonują wyboru finałowej dwójki. W ostatnim odcinku zwycięska para zostaje wybrana za pomocą jawnego głosowania byłych mieszkańców hotelu. Dwójka, która uzyska najwięcej głosów staje na ścieżce lojalności z wypisanymi rosnąco kwotami pieniędzy od 50.000 do 100.000 złotych. Co minutę zwycięzcy stawiają jeden krok, powiększając przy tym swoją wygraną o 10.000. Każdy z nich może w dowolnej chwili rozbić kulę, otrzymując kwotę na której aktualnie stoi, zostawiając partnera z niczym. Jeżeli oboje nie zdecydują się rozbić swoich kul, dzielą się wygraną po połowie otrzymując po 50.000 złotych. Wyniki rozgrywki Pierwsza edycja (wiosna 2020) Decyzja o wygranej w finale Trzecia edycja (wiosna 2021) Decyzja o wygranej w finale Czwarta edycja (jesień 2021) Decyzja o wygranej w finale Piąta edycja (wiosna 2022) Decyzja o wygranej w finale Szósta edycja (jesień 2022) Decyzja o wygranej w finale Edycja All Stars (lato 2023) Decyzja o wygranej w finale Siódma edycja (jesień 2023) Emisja w telewizji Uwaga: sekcja zawiera informacje odnoszące się wyłącznie do tych wydań programu, które nadano w telewizji, a podane daty dotyczą pierwszej emisji telewizyjnej; w niniejszej sekcji nie uwzględniono emisji powtórek, dostępności w serwisach internetowych (także ewentualnej przedpremierowej), ani dodatkowych wydań dystrybuowanych głównie bądź wyłącznie za pośrednictwem Internetu. 27 marca 2020 poinformowano o zakończeniu realizacji drugiej edycji programu, której premiera planowana była na 20 kwietnia (tuż po zakończeniu emisji pierwszej edycji). Z powodu rozprzestrzeniania się koronawirusa w Polsce nadawca podjął decyzję o przesunięciu premiery. 24 kwietnia 2020, tydzień po emisji finału pierwszej edycji, kanał TVN 7 nadał odcinek specjalny programu. Ponadto od 28 kwietnia do 15 maja 2020 stacja emitowała poboczną, 12-odcinkową audycję podsumowującą wydarzenia na Bali pn. „Hotel Paradise – Powrót z raju”, nadawaną od wtorku do piątku o 20.00. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona internetowa programu Programy typu reality show Telewizyjne programy rozrywkowe Programy TVN 7

259725

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kornel%20Morawiecki

Kornel Morawiecki

Kornel Andrzej Morawiecki (ur. 3 maja 1941 w Warszawie, zm. 30 września 2019 tamże) – polski polityk, fizyk i nauczyciel akademicki. Działacz opozycji demokratycznej w czasach PRL, założyciel i przewodniczący Solidarności Walczącej, poseł i marszałek senior Sejmu VIII kadencji. Kandydat na urząd prezydenta RP w wyborach w 2010. Kawaler Orderu Orła Białego. Ojciec Mateusza Morawieckiego. Życiorys Wykształcenie i działalność zawodowa Syn Michała (1914–1977) i Jadwigi z domu Szumańskiej (1912–1975). Maturę zdał w 1958 w IV Liceum Ogólnokształcącym im. Adama Mickiewicza w Warszawie. W 1963 ukończył studia na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Wrocławskiego. W 1970 uzyskał stopień naukowy doktora na podstawie pracy poświęconej kwantowej teorii pola napisanej pod kierunkiem profesora Jana Rzewuskiego. Był pracownikiem naukowym na Uniwersytecie Wrocławskim, początkowo w Instytucie Fizyki Teoretycznej, następnie w Instytucie Matematycznym. Od 1973 do połowy 2009 pracował w Instytucie Matematyki i Informatyki Politechniki Wrocławskiej. Działalność opozycyjna w okresie PRL W 1968 uczestniczył w strajkach studenckich. Po ich stłumieniu, wspólnie z Jerzym Petryniakiem, Zdzisławem Ojrzyńskim, Piotrem Plenkiewiczem oraz Ryszardem Trąbskim, wydrukował i kolportował ulotki potępiające ówczesne władze komunistyczne za represje wobec protestujących. W podobnym zespole wydawał ulotki przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w sierpniu 1968, a następnie przeciwko stłumieniu przez władze protestów robotniczych w grudniu 1970. W 1979 związał się od drugiego numeru z wydawanym we Wrocławiu drugoobiegowym periodykiem „Biuletyn Dolnośląski”. W tym samym roku wraz z grupą znajomych witał papieża Jana Pawła II w Warszawie, Częstochowie i Krakowie podczas pierwszej pielgrzymki do Polski biało-czerwonym transparentem z napisem „Wiara i Niepodległość”. Od 1980 był rozpracowywany przez funkcjonariuszy KW Milicji Obywatelskiej i WUSW we Wrocławiu w ramach sprawy operacyjnej o kryptonimie „Harcerz” (zmienionym później na „Tarantula”). Rozpracowywanie przez SB zakończono w styczniu 1990. W trakcie wydarzeń sierpniowych w 1980 wraz z „Biuletynem Dolnośląskim” włączył się w organizowanie strajków we Wrocławiu. We wrześniu tegoż roku brał udział w organizowaniu regionalnych struktur „Solidarności”. Wraz z Nikołajem Iwanowem i zespołem „Biuletynu Dolnośląskiego” drukował po rosyjsku odezwy do żołnierzy radzieckich stacjonujących w Polsce. Za tę działalność został zatrzymany, zwolniono go po poręczeniu udzielonym przez rektora PWr i groźbie strajku powszechnego w regionie. Był delegatem na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” w Gdańsku i jednym z inicjatorów przyjęcia przez zjazd Posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 uniknął internowania, gdyż przewoził wieczorem sprzęt poligraficzny. Z zespołem „Biuletynu Dolnośląskiego” zaangażował się w działalność podziemną. Korzystając z zakonspirowanej struktury, rozpoczął działalność poligraficzną. Pierwszy numer drugoobiegowego pisma „Z dnia na dzień” był drukowany w nocy z 13 na 14 grudnia i został kolportowany od rana 14 grudnia we Wrocławiu. Zajął się także wydawaniem prasy i wydawnictw Regionalnego Komitetu Strajkowego „Solidarność” we Wrocławiu, był upoważniony przez przewodniczącego regionu Władysława Frasyniuka do wydawania i podpisywania oświadczeń w imieniu RKS. Na przełomie maja i czerwca 1982 założył organizację pod nazwą Solidarność Walcząca (początkowo posługującą się nazwą Porozumienie Solidarność Walcząca). W manifeście programowym Kim jesteśmy? O co walczymy? wskazano, że podstawowymi założeniami SW jest „walka o odzyskanie niepodległości i budowa Rzeczpospolitej Solidarnej”. Odrzucano ugodę z urzędującą władzą i reformowanie systemu, deklarowano walkę podjazdową „na wszystkich poziomach i różnymi metodami”. 9 listopada 1987 Kornel Morawiecki został zatrzymany przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu. Przetransportowano go do Warszawy i osadzono w areszcie na Rakowieckiej, gdzie przetrzymywany był w całkowitej izolacji. Zaostrzyły się wówczas u niego schorzenia: choroba wrzodowa i zapalenie oka. W ramach odpowiedzialności rodzinnej odmówiono wtedy jego żonie wydania paszportu na wyjazd do Wielkiej Brytanii. W marcu 1988 Zbigniew Romaszewski wystosował w jego sprawie list do Amnesty International w Londynie, ale organizacja ta nie wciągnęła go na listę więźniów sumienia, gdyż stwierdziła, że musi wyjaśnić, czy nie był on związany z działalnością terrorystyczną. Z inicjatywy Konfederacji Polski Niepodległej w USA powstał Komitet na rzecz Uwolnienia Kornela Morawieckiego. Jan Olszewski (który miał być jego obrońcą w planowanym procesie) namówił go do wyjazdu wraz z Andrzejem Kołodziejem do Włoch. Kornel Morawiecki opuścił kraj 30 kwietnia 1988. Po trzech dniach, podczas próby powrotu, został deportowany z lotniska w Warszawie do Wiednia. Udało mu się powrócić konspiracyjnie do Polski pod koniec sierpnia 1988. Ujawnił się dopiero w czerwcu 1990. Działalność publiczna w III RP W 1990 zgłosił swoją kandydaturę w wyborach prezydenckich, nie udało mu się jednak zebrać wymaganych 100 tys. podpisów do jej zarejestrowania. 7 lipca 1990 założył Partię Wolności, z której ramienia bez powodzenia kandydował w wyborach parlamentarnych w 1991. W czasie telewizyjnej kampanii wyborczej wywrócił przed kamerami telewizyjnymi okrągły stół, co miało symbolizować jego sprzeciw wobec porozumień Okrągłego Stołu. W 1993 jego partia weszła w skład Ruchu dla Rzeczypospolitej, w wyborach w tym samym roku ponownie ubiegał się o mandat poselski. Później działał w Ruchu Odbudowy Polski i zasiadał we władzach tej partii. W 1997 z ramienia ROP oraz w 2007 jako bezpartyjny z ramienia Prawa i Sprawiedliwości, kandydował do Senatu. 6 stycznia 2010 ogłosił start w wyborach prezydenckich w tym samym roku. Poparcia kandydatowi udzieliła też KPN-OP, której lider Adam Słomka został szefem sztabu wyborczego kandydata. 10 maja Kornel Morawiecki został zarejestrowany jako kandydat przez PKW. W wyborach zajął 10. (ostatnie) miejsce, otrzymując 21 596 głosów (0,13%). W drugiej turze zadeklarował oddanie głosu na Jarosława Kaczyńskiego. W wyborach samorządowych w 2010 bez powodzenia kandydował z ramienia KWW Polski Kierunek do sejmiku województwa dolnośląskiego. W wyborach parlamentarnych w 2011 także bezskutecznie ponownie startował do Senatu z ramienia własnego komitetu „Wolni i Solidarni” w okręgu nr 8 we Wrocławiu. Jego kandydatura była popierana przez Prawo i Sprawiedliwość, które nie wystawiło tam swojego kandydata. W tym samym roku został redaktorem naczelnym dwutygodnika „Prawda jest ciekawa – Gazeta Obywatelska”. W 2015 ponownie zgłosił swoją kandydaturę na prezydenta, jednak nie zebrał liczby podpisów wystarczających do jej rejestracji. Został potem współpracownikiem Pawła Kukiza i w wyborach parlamentarnych w tym samym roku otworzył listę zorganizowanego przez niego komitetu wyborczego wyborców Kukiz’15 do Sejmu w okręgu wrocławskim. Uzyskał mandat poselski, otrzymując 26 101 głosów. Prezydent Andrzej Duda wyznaczył go następnie na marszałka seniora Sejmu VIII kadencji. 14 kwietnia 2016 zrezygnował z członkostwa w klubie poselskim Kukiz’15 w związku z oddaniem za niego głosu przez posłankę Małgorzatę Zwiercan w głosowaniu nad wyborem sędziego Trybunału Konstytucyjnego i usunięciem jej z klubu. Kornel Morawiecki oświadczył, że musiał opuścić na chwilę Salę Posiedzeń, a posłanka wiedziała, że w ten sposób chce zagłosować. 19 kwietnia został odwołany ze składu Komisji Etyki Poselskiej (w której członkostwo ograniczono do przedstawicieli klubów). 18 maja założył (wraz z Małgorzatą Zwiercan i Ireneuszem Zyską) koło poselskie Wolni i Solidarni, którego został przewodniczącym. Posłowie ci wspólnie powołali również partię o tej samej nazwie, zarejestrowaną 18 listopada tego samego roku. W 2018 powołany na przewodniczącego Rady do Spraw Działaczy Opozycji Antykomunistycznej oraz Osób Represjonowanych z Powodów Politycznych. W wyznaczonych na październik 2019 wyborach parlamentarnych został zgłoszony jako kandydat PiS do Senatu w okręgu nr 59, po czym zaczął prowadzić kampanię wyborczą. Zmarł około południa 30 września 2019 w Centralnym Szpitalu Klinicznym MSWiA przy ul. Wołoskiej 137 w Warszawie na skutek nowotworu trzustki, po kilkumiesięcznej walce z chorobą. Uroczystości pogrzebowe o charakterze państwowym odbyły się 5 października na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A2-Aleja Zasłużonych dod.-1). Życie prywatne W 1959 ożenił się z Jadwigą, z którą miał czwórkę dzieci, w tym syna Mateusza Morawieckiego. Po rozstaniu z żoną, z którą jednak się nie rozwiódł, związał się z Anną, z którą miał syna. Odznaczenia i wyróżnienia 29 kwietnia 1988, za pełną poświęcenia działalność dla idei wolności i niepodległości Polski, został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski przez prezydenta RP na uchodźstwie Kazimierza Sabbata. Według informacji mediów w 2007 odmówił przyjęcia proponowanego mu z okazji 25-lecia powstania Solidarności Walczącej Krzyża Wielkiego Orderu Odrodzenia Polski, uznając, że reprezentowanej przez niego organizacji należy się najwyższe polskie odznaczenie – Order Orła Białego. 15 kwietnia 2010, jako przewodniczący kapituły, otrzymał Krzyż Solidarności Walczącej. W 2014 sejmik dolnośląski nadał mu honorowe obywatelstwo tego województwa. W 2016 został wyróżniony tytułem honorowego obywatela Wrocławia. 22 marca 2016 odebrał Nagrodę Kisiela w kategorii „Polityk” na Zamku Królewskim w Warszawie. 10 marca 2019 został udekorowany przez premiera Węgier Viktora Orbána Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi. 27 września 2019, w uznaniu znamienitych zasług na rzecz przemian demokratycznych w Polsce, za wybitne osiągnięcia w działalności publicznej i państwowej, został przez prezydenta RP Andrzeja Dudę odznaczony Orderem Orła Białego. 5 grudnia 2019 otrzymał pośmiertnie Krzyż Wolności i Solidarności. W 2020 został pośmiertnie wyróżniony Nagrodą im. św. Grzegorza I Wielkiego przyznaną przez miesięcznik „Niezależna Gazeta Polska – Nowe Państwo” za 2019. Upamiętnienie 11 grudnia 2019 przy pomniku „Solidarności” we Wrocławiu odsłonięto tablicę upamiętniającą Kornela Morawieckiego. W uroczystości uczestniczył m.in. jego syn i premier Polski Mateusz Morawiecki wraz z matką i siostrami. 28 sierpnia 2020 na wrocławskim Szczepinie odbyła się uroczystość nadania skwerowi imienia Kornela Morawieckiego. W wydarzeniu brali udział jego krewni, w tym premier Mateusz Morawiecki. Obecni byli też m.in. prezydent Wrocławia Jacek Sutryk, wojewoda Jarosław Obremski, marszałek województwa Cezary Przybylski, członkowie „Solidarności” oraz Solidarności Walczącej. Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Absolwenci IV Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza w Warszawie Absolwenci Uniwersytetu Wrocławskiego Członkowie podziemnych struktur Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” Delegaci na I Krajowy Zjazd Delegatów Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” Działacze Solidarności Walczącej Honorowi obywatele Dolnego Śląska Honorowi obywatele Wrocławia Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2010 roku Laureaci nagrody im. św. Grzegorza I Wielkiego Laureaci Nagrody Kisiela Ludzie urodzeni w Warszawie Marszałkowie seniorzy Sejmu III Rzeczypospolitej Odznaczeni Krzyżem Wolności i Solidarności Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (władze RP na uchodźstwie) Odznaczeni Krzyżem Solidarności Walczącej Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry) Politycy Kukiz’15 Politycy Partii Wolności (Polska) Politycy Prawa i Sprawiedliwości Politycy Ruchu dla Rzeczypospolitej Politycy Ruchu Odbudowy Polski Politycy Wolnych i Solidarnych Polscy fizycy XX wieku Polscy fizycy XXI wieku Polscy redaktorzy naczelni Posłowie z okręgu Wrocław Uczestnicy wydarzeń Marca 1968 Uczestnicy wydarzeń Sierpnia 1980 Więźniowie polityczni w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1957–1989 Więźniowie więzienia mokotowskiego (Polska Ludowa) Wykładowcy Politechniki Wrocławskiej Wykładowcy Uniwersytetu Wrocławskiego Urodzeni w 1941 Zmarli w 2019

108

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ameryka%20Po%C5%82udniowa

Ameryka Południowa

Ameryka Południowa – kontynent o powierzchni 17,8 miliona km² leżący na półkuli zachodniej oraz w większej części na półkuli południowej, a w mniejszej – na półkuli północnej. Niekiedy uważana jest również za subkontynent Ameryki. Amerykę Południową oblewa od wschodu Ocean Atlantycki, a od zachodu Ocean Spokojny. Od północy, przez Przesmyk Panamski oraz Morze Karaibskie, kontynent graniczy z Ameryką Północną. Jego powierzchnię zajmuje 13 państw: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador, Gujana, Kolumbia, Paragwaj, Peru, Surinam, Urugwaj, Wenezuela, Trynidad i Tobago oraz pięć terytoriów zależnych: Aruba, Bonaire, Curaçao należące do Holandii, Gujana Francuska należąca do Francji i brytyjskie Falklandy. Powierzchnia Ameryki Południowej zajmuje 17 840 000 km² i w 2010 roku zamieszkiwało ją ponad 396 mln osób co stanowiło 5,79% ludności świata. Powierzchniowo, wśród kontynentów, Ameryka Południowa zajmuje czwarte miejsce (za Azją, Afryką oraz Ameryką Północną). Największym miastem jest mające prawie 20 mln mieszkańców São Paulo. Geografia Ameryka Południowa obejmuje południową część półkuli zachodniej. Kontynent na północnym zachodzie jest ograniczony przez Przesmyk Darién wzdłuż granicy kolumbijsko-panamskiej lub, jak twierdzą niektóre źródła, przez Kanał Panamski, który przecina w poprzek Przesmyk Panamski. Geopolitycznie i geograficznie cała Panama – wraz ze wschodnią częścią Kanału Panamskiego – jest zazwyczaj wymieniana wśród krajów Ameryki Północnej i Ameryki Środkowej. Niemal cały kontynent znajduje się na płycie południowoamerykańskiej. Trójkątny kształt Ameryki Południowej sprawia, że ma ona najkrótszą linię brzegową spośród wszystkich kontynentów. Zwyczajowo do Ameryki Południowej zalicza się również pobliskie wyspy. Aruba, Bonaire, Curaçao, Trynidad, Tobago oraz dependencje federalne Wenezueli znajdują się w północnej części szelfu kontynentalnego Ameryki Południowej i są uważane za część kontynentu. Geopolitycznie kraje wyspowe oraz terytoria zamorskie Karaibów są zaliczane do części subregionu Ameryki Północnej, ponieważ znajdują się w większej odległości od płyty karaibskiej, pomimo tego że San Andrés i Providencia politycznie stanowią część Kolumbii, a Wyspa Ptasia jest kontrolowana przez Wenezuelę. Inne wyspy, które są zaliczane do Ameryki Południowej, to Wyspy Galapagos, które należą do Ekwadoru, Wyspa Wielkanocna (znajdująca się w Oceanii), wyspa Robinson Crusoe oraz archipelag Chiloé, które należą do Chile, natomiast Ziemia Ognista jest podzielona pomiędzy Chile oraz Argentynę. Na Atlantyku Brazylia posiada Fernando de Noronha, Trindade i Martim Vaz oraz Wyspy Świętego Piotra i Pawła. W Ameryce Południowej znajduje się najwyższy wodospad świata – Salto del Angel w Wenezueli, rzeka o największym średnim przepływie (długość jest sprawą kontrowersyjną) – Amazonka (7,2 mln km²), najdłuższy łańcuch górski – Andy (najwyższy szczyt to Aconcagua – 6962 m n.p.m.), najsuchsze miejsce na Ziemi – Pustynia Atacama, największy las deszczowy – Amazonia, najwyżej położone jezioro wykorzystywane w celach handlowych – jezioro Titicaca, najwyższy wulkan – Ojos del Salado (6885 m n.p.m.) oraz najwyższy czynny wulkan – Llullaillaco, najwyżej położona stolica świata – La Paz (3600–4100 m n.p.m.), a także, nie biorąc pod uwagę stacji badawczej na Antarktyce, wysunięty najdalej na południe zamieszkały obszar – Puerto Toro w Chile. Ukształtowanie terenu Ameryka Południowa ma trójkątny kształt oraz mało zróżnicowaną linię brzegową. Do największych półwyspów zalicza się: Brunswick i Taitao, natomiast największe wyspy to: Ziemia Ognista, Riesco oraz Santa Inés. W Ameryce Południowej przeważają tereny nizinne, średnia wysokość kontynentu wynosi 655 m n.p.m. Wzdłuż zachodniego wybrzeża rozciągają się Andy, będące przedłużeniem Kordylierów z Ameryki Północnej. Najwyższym szczytem jest Aconcagua w Argentynie (6962 m n.p.m.), a najniżej położonym obszarem – Laguna del Carbon (105 m p.p.m.), również znajdująca się na terenie Argentyny. Najrozleglejsze obszary wyżynne Ameryki Południowej to: Wyżyna Gujańska, Wyżyna Brazylijska, Wyżyna Patagońska, natomiast nizinne: Nizina Orinoko, Nizina Amazonki, Nizina La Platy. Brazylia jest największym krajem kontynentu i zajmuje około połowy jego powierzchni i obejmuje połowę populacji. Pozostałe kraje i terytoria są podzielone pomiędzy trzy regiony: kraje andyjskie, guajańskie i stożek południowy. Najdalej wysunięte punkty kontynentu na stałym lądzie: na północy – Przylądek Gallinas (12°25′N) na południu – Przylądek Froward (53°54′S) na zachodzie – Przylądek Pariñas (81°22′W) na wschodzie – Przylądek Branco (34°47′W) Flora i fauna Ameryka Południowa, dzięki swojej niedostępności dla człowieka oraz dużej rozciągłości południkowej, jest jednym z najbardziej biologicznie zróżnicowanych kontynentów na Ziemi. Kontynent jest zamieszkiwany przez wiele interesujących i rzadkich zwierząt, takich jak lama, anakonda, pirania, jaguar, wigoń czy tapir. Również lasy Amazonii są niezwykle zróżnicowane biologicznie – można tam spotkać znaczną część gatunków występujących na Ziemi. Najczęściej spotykane rośliny użytkowe to: ziemniaki, tytoń, kakaowce oraz ananasy. Klimat W Ameryce Południowej występują wszystkie strefy klimatyczne, począwszy od klimatu równikowego na północy kontynentu, poprzez zwrotnikowy, podzwrotnikowy, umiarkowany do subpolarnego na południu kontynentu. Pod względem opadów w Ameryce Południowej są tereny o obfitych opadach (Nizina Amazonki), ale również pustynne (w Andach). Na pustyni Atacama występuje najdłuższy okres bez opadów (300 lat) od 1670 do 1972. Również minimalne średnie opady są tam najmniejsze i wynoszą 0,8 mm. Maksymalne średnie opady notuje się w Lloro-Choco (Kolumbia) 12 717 mm. Na zachodnich stokach Andów Patagońskich w Chile oraz na nizinie pacyficznej w Kolumbii i w środkowym biegu rzeki Magdaleny opady przekraczają nawet 7000 mm rocznie. Najbardziej suchymi obszarami są zachodnie stoki w środkowej części Andów (pustynia Atacama poniżej 20 mm). Na pustyni Atacama są miejsca, gdzie ostatni deszcz spadł 400 lat temu. W północnej części Chile, w mieście Arica roczne sumy opadów nie dochodzą do 1 mm, a w Iquique bywają okresy kilkunastoletnie, w których nie spada ani jedna kropla deszczu. Najwyższą temperaturę powietrza na kontynencie odnotowano 11 grudnia 1905 r. w argentyńskim mieście Rivadavia i osiągnęła ona 48,9 °C, a najniższą 1 czerwca 1907 r. w Sarmiento, wynoszącą –32,8 °C. System wodny Około 85% powierzchni Ameryki Południowej należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego. Największymi rzekami są: Amazonka, Parana, São Francisco, Orinoko. Wśród niewielkiej liczby jezior wymienić należy: Maracaibo, Patos, Titicaca. Zasoby naturalne Do głównych zasobów Ameryki Południowej należą: złoto, srebro, miedź, rudy żelaza, cyna oraz ropa naftowa. Złoża tych zasobów przyczyniły się do wzrostu przychodów amerykańskich krajów zwłaszcza w czasach wojny lub podczas szybkiego wzrostu ekonomicznego innych państw industrialnych. Jednakże koncentracja gospodarki na eksporcie jednego zasobu często utrudniała rozwój zdywersyfikowanej gospodarki. Zmiany w cenie danego dobra na rynkach międzynarodowych warunkowały rozwój lub spowolnienie gospodarcze krajów amerykańskich, często powodując ich destabilizację polityczną. Inne zasoby mineralne to: cynk, ołów, cyna, mangan, wolfram, antymon, boksyty, uran, siarka oraz diament. Państwa Ameryki Południowej Ludność Amerykę Południową zamieszkuje ponad 418 mln mieszkańców (2022). Ludność Ameryki Południowej jest zróżnicowana rasowo; Brazylia, Peru i Kolumbia to państwa o dużych mieszankach ras. Ludność tubylcza należy do rasy żółtej (mongoloidalnej) i zamieszkuje obecnie głównie Andy Środkowe, Peru i Boliwię, gdzie stanowi około 40% ludności. Główne języki tubylcze to keczua (język Inków) – około 10 mln osób, ajmara – około 1,5 mln osób i guarani – około 1 mln osób. Kontynent jest bardzo nierównomiernie zaludniony. Najgęściej zaludniony jest Trynidad i Tobago (238 os./km²), a najrzadziej Surinam (3 os./km²). Największe skupiska ludności w Ameryce Południowej znajdują się na terenach aglomeracji: São Paulo (ok. 21 mln), Rio de Janeiro (12 mln), Lima (ok. 8 mln) i Bogota (ok. 7 mln). Na kontynencie jest 12 niepodległych państw i jedno terytorium zależne – Gujana Francuska. W sąsiedztwie kontynentu leżą grupy wysp: (Falklandy, Galapagos, Antyle razem z Trynidadem i Tobago, Ziemia Ognista), z których tylko niektóre są niepodległe, a pozostałe stanowią terytoria zamorskie innych państw. Struktura religijna w 2022 roku, według The Association of Religion Data Archives: katolicy – 66,2%, protestanci – 17,5%: zielonoświątkowcy – 10,5%, baptyści, adwentyści dnia siódmego, pozostali i nieokreśleni chrześcijanie – 6,6%: mormoni – 1%, świadkowie Jehowy – <1%, brak religii – 6,4%, nowe religie – 1,3%, tradycyjne religie etniczne – 0,5%, muzułmanie – 0,3%, prawosławni – 0,2%, bahaici – 0,2%, buddyści – 0,1%, pozostali – 0,5%. Języki Hiszpański (193 243 411 osób posługujących się tym językiem) oraz portugalski (193 197 164 osób) są najbardziej rozpowszechnionymi językami w Ameryce Południowej. Hiszpański, wraz z innymi ojczystymi językami, jest językiem urzędowym w większości krajów. Portugalski natomiast jest językiem urzędowym w Brazylii, niderlandzki w Surinamie, angielski w Gujanie (w kraju tym jest używanych co najmniej 12 języków, m.in. hindi oraz arabski). Angielski obowiązuje na Falklandach, francuski jest językiem urzędowym Gujany Francuskiej i drugim językiem w Amapá, jednym z regionów Brazylii. Do języków autochtonicznych Ameryki Południowej zalicza się język keczua w Ekwadorze, Peru, Chile, Argentynie i Boliwii, guarani w Paragwaju i, w znacznie mniejszym zakresie, Boliwii, ajmara w Boliwii, Peru oraz rzadziej Chile, a także mapudungun, którym posługują się osoby w niektórych strefach południowego Chile i Argentyny. Trzy języki autochtoniczne (keczua, ajmara i guarani) są uznawane, obok hiszpańskiego, jako języki urzędowe. W Ameryce Południowej można się także spotkać z: językiem hindi i jawajskim w Surinamie, włoskim w Argentynie, Brazylii, Kolumbii, Chile, Wenezueli, Peru i Paragwaju. Niemiecki jest używany w wielu regionach południowych stanów Brazylii, zazwyczaj w formie dialektu Riograndenser Hunsrückisch. Język walijski pozostaje w użyciu w historycznych miastach, w Trelewie oraz w Rawson w Argentynie (Patagonia). Występują także niewielkie grupy używające języka japońskiego w Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Peru, Chile, Argentynie i Paragwaju. Językiem polskim posługuje się ok. 90 tys. mieszkańców polskiego pochodzenia z brazylijskich stanów Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul. Gospodarka Rolnictwo Cztery kraje o najsilniejszym rolnictwie to Brazylia, Argentyna, Chile i Kolumbia. Brazylia jest największym na świecie producentem trzciny cukrowej, soi, kawy, pomarańczy, guarany, açaí i orzecha brazylijskiego; jest jednym z 5 największych producentów kukurydzy, papai, tytoniu, ananasów, bananów, bawełny, fasoli, kokosu, arbuzów i cytryn; jest jednym z 10 największych światowych producentów kakao, nerkowca, avocado, mandarynek, persimmon, mango, gujawy, ryżu, sorgo i pomidorów; i jest jednym z 15 największych światowych producentów winogron, jabłek, melona, orzechów ziemnych, figi, brzoskwiń, cebuli, oleju palmowego i kauczuku naturalnego. Argentyna jest jednym z 5 największych na świecie producentów soi, kukurydzy, nasion słonecznika, cytryny i gruszki, jednym z 10 największych producentów na świecie jęczmieniu, winogron, karczochu, tytoniu i bawełny oraz jednym z 15 największych producentów na świecie pszenicy, trzciny cukrowej, sorgo i grejpfrutów; Chile jest jednym z 5 największych światowych producentów czereśni i żurawiny oraz jednym z 10 największych światowych producentów winogron, jabłek, kiwi, brzoskwiń, śliwki i orzechów laskowych, koncentrując się na eksporcie cennych owoców; Kolumbia jest jednym z 5 największych na świecie producentów kawy, awokado i oleju palmowego oraz jednym z 10 największych na świecie producentów trzciny cukrowej, bananów, ananasów i kakao; Peru jest jednym z 5 największych producentów awokado, borówek wysokich, karczochu i szparagów, jednym z 10 największych na świecie producentów kawy i kakao, jednym z 15 największych na świecie producentów ziemniaków i ananasów, a także znaczącym producentem winogron, trzciny cukrowej, ryżu, bananów, kukurydzy i manioku; jego rolnictwo jest znacznie zróżnicowane; Rolnictwo Paragwaj obecnie się rozwija, będąc obecnie szóstym co do wielkości producentem soi na świecie i wpisując się na listę 20 największych producentów kukurydzy i trzciny cukrowej. Hodowla zwierząt Brazylia jest największym na świecie eksporterem mięsa kurczaka: 3,77 miliona ton w 2019 roku. Państwo to jest posiadaczem drugiego co do wielkości stada bydła na świecie, 22,2% światowego stada. Była drugim co do wielkości producentem wołowiny w 2019 r., Odpowiadając za 15,4% światowej produkcji. Była też trzecim największym producentem mleka w 2018 roku. Wyprodukowała w tamtym roku 35.1 miliarda litrów. W 2019 roku Brazylia była czwartym co do wielkości producentem wieprzowiny na świecie, z prawie 4 milionami ton. W 2018 r. Argentyna była czwartym co do wielkości producentem mięsa wołowego na świecie, z produkcją 3 mln ton (za Stanami Zjednoczonymi, Brazylią i Chinami). Urugwaj jest również głównym producentem mięsa. W 2018 roku wyprodukował 589 tys. ton wołowiny. Pod względem produkcji mięsa kurczaka Argentyna plasuje się wśród 15 największych producentów na świecie, a Peru i Kolumbia wśród 20 największych producentów. W produkcji mięsa wołowego Kolumbia jest jednym z 20 największych producentów na świecie. Pod względem produkcji miodu Argentyna jest jednym z 5 największych producentów na świecie, a Brazylia – wśród 15 największych. Pod względem produkcji mleka krowiego Argentyna plasuje się wśród 20 największych producentów na świecie. Górnictwo W sektorze wydobywczym Brazylia wyróżnia się wydobyciem rudy żelaza (gdzie jest eksporterem dla państw drugiego świata), miedzi, złota, boksytu (jednego z 5 największych producentów na świecie), manganu (jeden z 5 największych producentów na świecie), cyny (jeden z największych producentów na świecie), niobu (skupia 98% rezerw znane światu) i niklu. W odniesieniu do kamieni szlachetnych Brazylia jest największym na świecie producentem ametystu, topazu, agatu i jednym z głównych producentów turmaliny, szmaragdów, akwamaryny, granatu i opalu. Chile dostarcza około jednej trzeciej światowej produkcji miedzi. W 2018 roku Peru było drugim co do wielkości producentem srebra i miedzi na świecie i szóstym co do wielkości producentem złota, oprócz tego, jest trzecim największym producentem na świecie cynku i cyny i zajmuje 4. miejsce w produkcji ołowiu. Boliwia jest piątym co do wielkości producentem cyny, siódmym co do wielkości producentem srebra i ósmym co do wielkości producentem cynku na świecie. Przemysł Bank Światowy corocznie wymienia główne kraje produkujące według całkowitej wartości produkcji. Według listy z 2019 r. Brazylia zajmuje miejsce trzynaste pod względem wartości produkcji na świecie (173,6 mld USD), Wenezuela trzydzieste (58,2 mld USD), Argentyna 31. miejsce (57,7 mld USD), Kolumbia 46. miejsce (35,4 mld USD), Peru 50. miejsce (28,7 mld USD) i Chile 51. miejsce (28,3 mld USD). Sektor wtórny jest oparty na gałęziach przemysłu. Brazylia jest liderem przemysłowym w Ameryce Południowej. W przemyśle spożywczym w 2019 r. Brazylia była drugim co do wielkości eksporterem przetworzonej żywności na świecie. W 2016 roku kraj był drugim co do wielkości producentem celulozy na świecie i ósmym producentem papieru. W przemyśle obuwniczym w 2019 r. Brazylia zajęła 4. miejsce wśród światowych producentów. W 2019 roku kraj był ósmym producentem pojazdów i dziewiątym producentem stali na świecie. W 2018 r. przemysł chemiczny Brazylii zajmował 8. miejsce na świecie. Pod względem przemysłu tekstylnego Brazylia, chociaż należała do 5 największych światowych producentów w 2013 r., jest bardzo słabo zintegrowana z handlem światowym. W branży lotniczej Brazylia ma Embraer, trzeciego największego producenta samolotów na świecie, ustępując jedynie Boeingowi i Airbusowi. Argentyna jest jednym z 30 największych na świecie producentów stali i pojazdów. Transport Transport oparty jest w głównej mierze na transporcie drogowym, najbardziej rozwiniętym w regionie. Istnieje również rozwinięta infrastruktura portów morskich i lotnisk. Sektory kolejowy i rzeczny, chociaż mają potencjał, są zwykle traktowane w drugorzędny sposób. Brazylia ma ponad 1,7 miliona km dróg, z czego 215 000 km to drogi utwardzone, a około 14 000 km to dzielone autostrady. Dwie najważniejsze autostrady w kraju to BR-101 i BR-116. Argentyna ma ponad 600 000 km dróg, z czego około 70 000 km to drogi utwardzone, a około 2500 km to autostrady. Trzy najważniejsze autostrady w kraju to Trasa 9, Trasa 7 i Trasa 14. Kolumbia ma około 210 000 km dróg, a około 2300 km to autostrady podzielone. Chile ma około 82 000 km dróg, z których 20 000 jest utwardzonych, a około 2 000 km to autostrady. Najważniejszą autostradą w kraju jest Trasa 5 (Autostrada Panamerykańska). Te 4 kraje mają najlepszą infrastrukturę drogową i największą liczbę dwupasmowych autostrad. Ze względu na Andy, Amazonka i Amazonia, zawsze pojawiały się trudności we wdrażaniu transkontynentalnych lub bioceanicznych autostrad. Praktycznie jedyną istniejącą trasą była ta, która łączyła Brazylię z Buenos Aires w Argentynie, a później z Santiago w Chile. Jednak w ostatnich latach, dzięki połączonym wysiłkom państw, zaczęły pojawiać się nowe trasy, takie jak Brazylia-Peru (Autostrada Interoceaniczna) i nowa autostrada między Brazylią, Paragwajem, północną Argentyną i północnym Chile (Korytarz Bioceaniczny). W Brazylii jest ponad 2000 lotnisk. Kraj ma drugą co do wielkości liczbę lotnisk na świecie, po Stanach Zjednoczonych. Port lotniczy São Paulo-Guarulhos, położony w regionie metropolitalnym São Paulo, jest największym i najbardziej ruchliwym w kraju – lotnisko łączy São Paulo z praktycznie wszystkimi głównymi miastami na całym świecie. Brazylia ma 44 międzynarodowe lotniska, takie jak Rio de Janeiro, Brasília, Belo Horizonte, Porto Alegre, Florianópolis, Cuiabá, Salvador, Recife, Fortaleza, Belém i Manaus. Argentyna ma ważne międzynarodowe lotniska, takie jak między innymi Buenos Aires, Cordoba, Bariloche, Mendoza, Salta, Puerto Iguazú, Neuquén i Usuhaia. Chile ma ważne międzynarodowe lotniska, takie jak między innymi Santiago, Antofagasta, Puerto Montt, Punta Arenas i Iquique. Kolumbia ma ważne międzynarodowe lotniska, takie jak między innymi Bogota, Medellín, Cartagena, Cali i Barranquilla. Peru ma ważne międzynarodowe lotniska, takie jak Lima, Cuzco i Arequipa. Inne ważne lotniska to stolice Urugwaju (Montevideo), Paragwaju (Asunción), Boliwii (La Paz) i Ekwadoru (Quito). 10 najbardziej ruchliwych lotnisk w Ameryce Południowej w 2017 roku to: São Paulo-Guarulhos (Brazylia), Bogota (Kolumbia), São Paulo-Congonhas (Brazylia), Santiago (Chile), Lima (Peru), Brasília (Brazylia), Rio de Janeiro (Brazylia), Buenos Aires-Aeroparque (Argentyna), Buenos Aires-Ezeiza (Argentyna) i Minas Gerais (Brazylia). Brazylia posiada jedne z najbardziej ruchliwych portów morskich w Ameryce Południowej, takie jak Port Santos, Port Rio de Janeiro, Port Paranaguá, Port Itajaí, Port Rio Grande i Port São Francisco do Sul. Argentyna ma porty, takie jak Port of Buenos Aires i Port of Rosario. Chile ma ważne porty w Valparaíso, Calderze, Mejillones, Antofagasta, Iquique, Arica i Puerto Montt. Kolumbia ma ważne porty, takie jak Buenaventura i Puerto Bolivar. Peru ma ważne porty w Callao, Ilo i Matarani. 15 najbardziej ruchliwych portów w Ameryce Południowej to: Port of Santos (Brazylia), Port of Bahia de Cartagena (Kolumbia), Callao (Peru), Guayaquil (Ekwador), Buenos Aires (Argentyna), San Antonio (Chile), Buenaventura (Kolumbia), Itajaí (Brazylia), Valparaíso (Chile), Montevideo (Urugwaj), Paranaguá (Brazylia), Rio Grande (Brazylia), São Francisco do Sul (Brazylia), Manaus (Brazylia) i Coronel (Chile). Brazylijska sieć kolejowa rozciąga się na około 30 000 kilometrów. Jest używana do transportu rud. Argentyńska sieć kolejowa, z 47 000 km torów, była jedną z największych na świecie i nadal jest najbardziej rozbudowana w Ameryce Łacińskiej. Miał około 100 000 km szyn, ale podnoszenie torów i nacisk na transport samochodowy stopniowo go zmniejszały. Ma cztery różne szlaki i międzynarodowe połączenia z Paragwajem, Boliwią, Chile, Brazylią i Urugwajem. Chile ma prawie 7 000 km linii kolejowych z połączeniami z Argentyną, Boliwią i Peru. Kolumbia ma tylko około 3500 km linii kolejowych. Spośród głównych brazylijskich dróg wodnych wyróżniają się dwie: Droga wodna Tietê-Paraná (która ma długość 2400 km, 1600 km na rzece Paraná i 800 km na rzece Tietê, odprowadzająca produkcję rolną ze stanów Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Goiás i część Rondônia, Tocantins i Minas Gerais) i Droga wodna Solimões-Amazonas (składa się z dwóch odcinków: Solimões, rozciągającego się od Tabatinga do Manaus, o długości około 1600 km, i Amazonas, która rozciąga się od Manaus do Belém o długości 1650 km. Prawie cały transport pasażerski z równiny Amazonki odbywa się tą drogą wodną, oprócz praktycznie całego transportu towarowego, który jest kierowany do głównych ośrodków regionalnych Belém i Manaus. Najważniejsze z ekonomicznego punktu widzenia odcinki dróg wodnych znajdują się na południowym wschodzie i południu kraju. Jego pełne wykorzystanie nadal zależy od budowy śluz, poważnych prac pogłębiarskich, a przede wszystkim portów, które umożliwiają intermodalną integrację. W Argentynie sieć dróg wodnych składa się z rzek La Plata, Paraná, Paragwaj i Urugwaj. Główne porty rzeczne to Zárate i Campana. Port w Buenos Aires jest historycznie pierwszym pod względem indywidualnego znaczenia, ale obszar znany jako Up-River, który rozciąga się wzdłuż 67 km części Santa Fe na rzece Paraná, obejmuje 17 portów, które koncentrują 50% całkowitego eksportu państwa. Energia Brazylia Przez dziesięciolecia rząd brazylijski podejmował ambitny program zmniejszenia zależności od importowanej ropy. Wcześniej import stanowił ponad 70% zapotrzebowania kraju na ropę, ale Brazylia stała się samowystarczalna w zakresie ropy w latach 2006–2007. Brazylia była dziesiątym co do wielkości producentem ropy naftowej na świecie w 2019 roku, z 2,8 mln baryłek dziennie. Produkcja zaspokaja zapotrzebowanie kraju. Na początku 2020 roku przy wydobyciu ropy i gazu ziemnego kraj po raz pierwszy przekroczył 4 mln baryłek ekwiwalentu ropy dziennie. W styczniu tego roku wydobywano dziennie 3,168 mln baryłek ropy oraz 138 753 mln m³ gazu ziemnego. W 2019 r. Rio de Janeiro było największym producentem ropy naftowej i gazu ziemnego w Brazylii, wytwarzając 71% całkowitego wolumenu. São Paulo zajmuje drugie miejsce z udziałem 11,5% w całkowitej produkcji. Brazylia jest jednym z czołowych światowych producentów energii hydroelektrycznej. W 2019 roku Brazylia miała czynnych 217 hydroelektrowni o mocy zainstalowanej 98 581 MW, co stanowi 60,16% krajowej produkcji energii. W sumie produkcja energii elektrycznej w Brazylii osiągnęła w 2019 r. 170 000 megawatów mocy zainstalowanej, z czego ponad 75% pochodziło ze źródeł odnawialnych (w większości z hydroelektrowni). W 2013 r. Region Południowo-Wschodni wykorzystywał około 50% obciążenia Krajowego Systemu Zintegrowanego (SIN), będącego głównym regionem zużywającym energię w kraju. Zainstalowana moc wytwórcza energii elektrycznej w regionie wyniosła prawie 42 500 MW, co stanowi około jednej trzeciej mocy wytwórczej Brazylii. Produkcja hydroenergetyczna stanowiła 58% mocy zainstalowanej w regionie, a pozostałe 42% zasadniczo odpowiadało wytwarzaniu energii cieplnej. São Paulo reprezentowało 40% tej zdolności; Minas Gerais o około 25%; Rio de Janeiro – 13,3%; a Espírito Santo reprezentował resztę. Region Południowy jest właścicielem zapory wodnej Itaipu, która przez kilka lat była największą elektrownią wodną na świecie, aż do inauguracji Tamy Trzech Przełomów w Chinach. Pozostaje drugą co do wielkości działającą elektrownią wodną na świecie. Brazylia jest współwłaścicielem zakładu Itaipú wraz z Paragwajem: tama znajduje się na rzece Paraná, położonej na granicy między krajami. Posiada zainstalowaną moc wytwórczą 14 GW dla 20 jednostek wytwórczych o mocy 700 MW każda. Region Północny posiada duże elektrownie wodne, takie jak Zapora Belo Monte i Zapora Tucuruí, które wytwarzają dużą część krajowej energii. Potencjał hydroenergetyczny Brazylii nie został jeszcze w pełni wykorzystany, więc kraj ten nadal ma możliwości budowy kilku elektrowni odnawialnych na swoim terytorium. Potencjał brutto zasobów wiatrowych Brazylii oszacowano w 2019 r. na około 500 GW (tylko na lądzie), czyli tyle energii, aby zaspokoić trzykrotnie obecne zapotrzebowanie państwa. Według ONS, od września 2020 r. całkowita moc zainstalowana wyniosła 16,3 GW, przy średnim współczynniku mocy 58%. Chociaż średni światowy współczynnik zdolności wytwarzania energii wiatrowej wynosi 24,7%, istnieją obszary na północy Brazylii, szczególnie w stanie Bahia, gdzie niektóre farmy wiatrowe rejestrują średni współczynnik mocy wyższy niż 60%; średni współczynnik przepustowości w regionie północno-wschodnim wynosi 45% na wybrzeżu i 49% w głębi terytorium. W 2019 roku energia wiatrowa stanowiła 9% energii wytworzonej w państwie. Według ONS, od września 2020 r. całkowita zainstalowana moc fotowoltaicznej energii słonecznej wynosiła 6,9 GW, przy średnim współczynniku mocy 23%. Niektóre z najbardziej napromieniowanych stanów brazylijskich to MG („Minas Gerais”), BA („Bahia”) i GO (Goiás), które w rzeczywistości mają światowe rekordy pod względem poziomu napromieniowania. W 2019 roku energia słoneczna stanowiła 1,27% energii wytworzonej w państwie. Przypisy Kontynenty

44828

https://pl.wikipedia.org/wiki/Afryka

Afryka

Afryka – drugi pod względem wielkości kontynent na Ziemi. Zajmuje 30,37 mln km², czyli ponad 20,3% ogólnej powierzchni lądowej Ziemi. Przechodzą przez niego południk 0°, obydwa zwrotniki i równik. Według danych z 2012 r. Afrykę zamieszkuje ponad miliard ludzi, co stanowi 1/7 ludności świata. Afryka ma najwyższy na świecie przyrost naturalny (24‰ rocznie) i jest „najmłodszym” kontynentem na Ziemi – dzieci (0–14 lat) stanowią ok. 44% populacji. Afryka ma też najniższy PKB na 1 mieszkańca (895 dolarów USA), najniższą średnią długość życia (56 lat), a także największą liczbę zakażonych wirusem HIV (ok. 24,9 mln, czyli ok. 64,3% zakażonych na całym świecie). W kilku krajach Afryki wciąż trwają wojny domowe i innego rodzaju konflikty zbrojne. Najgroźniejszymi punktami zapalnymi wciąż pozostają Darfur w Sudanie, Sudan Południowy, wschodnia część Demokratycznej Republiki Konga, Czad, Wybrzeże Kości Słoniowej, Somalia, północna część Nigerii, Libia oraz Republika Środkowoafrykańska. Afryka jest najsłabiej zurbanizowanym kontynentem (ok. 39% ludności mieszka w miastach). Największe miasta pod względem liczby mieszkańców to Lagos, Kair, Kinszasa, Aleksandria, Casablanca i Abidżan (nie licząc zespołów miejskich Chartumu i Johannesburga). Największe państwo – Algieria (2 381 740 km²), najludniejsze – Nigeria (190 mln), najgęściej zaludnione – Mauritius (610 osób na km²); najmniejsze – Seszele (455 km²), najmniej ludne – Seszele (83 tys.), najrzadziej zaludnione – Sahara Zachodnia (1 os./km²). W 2020 r. wskaźniki klimatyczne w Afryce charakteryzowały się ciągłym ociepleniem temperatur, coraz szybszym wzrostem poziomu morza, ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi i klimatycznymi, takimi jak powodzie i susze, oraz powiązanymi niszczącymi skutkami; gwałtowne kurczenie się ostatnich pozostałych lodowców we wschodniej Afryce, które w niedalekiej przyszłości mają się całkowicie stopić, sygnalizuje groźbę nieuchronnych i nieodwracalnych zmian w systemie Ziemi. Nazwa kontynentu Nazwa „Afryka” pochodzi z łaciny i oznacza „ziemia Afrów”. Nazwa ta jako nazwa kontynentu leżącego na południe od Morza Śródziemnego pojawiła się po raz pierwszy w dziele De chorographia autorstwa Pomponiusza Meli z 41 roku naszej ery. Wcześniej określano nią rzymską prowincję na tym kontynencie. Ten wówczas nazywano „Libia”. Położenie i granice Afryka znajduje się po obu stronach równika oraz po obu stronach południka 0. Jednakże nie ma w niej terenów leżących na południowy zachód od przecięcia się równika i południka 0. Skrajnymi punktami są: Ras al-Ghiran (37°21′N) Przylądek Igielny (34°51′S) Almadi (17°33′W) Przylądek Hafun (51°23′E), a po uwzględnieniu wysp wschodni brzeg Sokotry (54°28′E) Rozciągłość południkowa wynosi 8024,8 km, natomiast równoleżnikowa 7660,6 km. Położenie Afryki w niskich szerokościach geograficznych powoduje, iż na kontynencie występuje zjawisko górowania Słońca w zenicie, co przekłada się na znacznie wyższe usłonecznienie możliwe (teoretyczne), niż ma to miejsce na wyższych szerokościach (np. w Europie). Większość granic Afryki to granice morskie. Afrykę opływają dwa oceany: Atlantycki i Indyjski. Jedynym morzem Atlantyku jest opływające od północy Morze Śródziemne, które oddziela Afrykę od Europy. Do systemu Oceanu Indyjskiego należy Morze Czerwone, które oddziela Afrykę od Półwyspu Arabskiego i półwyspu Synaj, należących do Azji. Jedynym połączeniem lądowym z sąsiednim kontynentem jest Przesmyk Sueski. Jest on przecięty Kanałem Sueskim, który jest uznawany za dokładne wytyczenie granicy umownej. Wcześniej w miejscu kanału był ciąg jezior: Manzila, Timsah, Wielkie Jezioro Gorzkie, Małe Jezioro Gorzkie. Geologia i tektonika Afryka leży w całości na płycie afrykańskiej, która jest największą płytą na Ziemi. Płyta ta poza obszarami wyżynno-górskimi w syneklizach: Taudan, algiersko-libijskiej, nigeryjskiej, Czadu, Konga, Okawango i Kalahari oraz w zapadlisku mozambickim i basenie Karru znajduje się bezpośrednio pod warstwą osadów. Na obszary położone wyżej znajdują się na tarczach: regibackiej, Ahaggaru, Tibesti, nubijskiej, Kasai oraz wzniesieniach gwinejskich, tanganicko-rodezyjskich, kongo-namibijskich i Transwalu. Afryka uzyskała kształty zbliżone do obecnych już w proterozoiku. Później wypiętrzyły się Góry Przylądkowe oraz Góry Atlas. Największą strukturą tektoniczną są Wielkie Rowy Afrykańskie. Platforma afrykańska Platforma afrykańska jest najniższą (leżącą najgłębiej) platformą geologiczną będącą odpowiednikiem Płyty afrykańskiej w tektonice. Prekambryjska platforma afrykańska obejmuje cały kontynent łącznie z wyspami, ale bez Gór Atlas i Przylądkowych. Wychodnie platformy afrykańskiej znajdują się w syneklizach. Składają się głównie ze starych skał prekambryjskich: zlepieńców, piaskowców i piasków, łupków oraz skał wulkanicznych, występujących pod postacią intruzji magmowych. Czasem skały te są przykryte stosunkowo niewielką warstwą osadów czwartorzędowych, pochodzenia glacjalnego, co świadczy o zlodowaceniu Gondwany. Tarcza regibacka Znajduje się w zachodniej części Sahary na pograniczu Mauretanii, Sahary Zachodniej (część Maroka) i Algierii. Tarcza jest zbudowana z najstarszych skał zaliczanych do formacji Amsago. Są to granulity, czarnokity, anoryty, piroksenity, amfibolity, gnejsy kordierytowo-sylimanitowe, gnejsy biotytowe i hiperstenowe, łupki niklowe, marmury oraz kwarcyty żelaziste. We wschodniej części dominują słabo zmetamofizowane skały wulkaniczne i wulkaniczno-dendryczne. Na tarczy znajdują się skały z neoproteozoiku: kwarcyty, zlepieńce, pokrywy ryolitów i andezytów oraz wapienie. Tarcza Ahaggaru Znajduje się w centralnej części Sahary w południowej części Algierii. Na tarczy znajdują się Góry Ahaggar z najwyższym szczytem Algierii Tahatem (2918 metrów). Tarcza Tibesti Najmniejsza spośród afrykańskich tarcz, znajduje się w południowej części Sahary na pograniczu Czadu (większość) oraz Libii i Nigru, na jej terenie znajdują się góry Tibesti, których najwyższym szczytem jest Emi Kussi (3415 m), będący najwyższym szczytem Czadu. Tarcza Tibesti jako jedyna na terenie Sahary ma pochodzenie wulkaniczne. Jest to najmłodsza nieosadowa formacja na Saharze, w przeciwieństwie do reszty struktur saharyjskich jest wychodnią skał litych. Tarcza nubijska Znajduje się pomiędzy Nilem a Morzem Czerwonym we wschodniej części Egiptu i Sudanu. Tarcza jest pokryta skałami okruchowymi, głównie piaski i żwiry Tarcza Kasai Znajduje się w pomiędzy Syneklizą Konga a Syneklizą Okawango na pograniczu Demokratycznej Republiki Konga i Zambii. Na terenie tarczy Kasai znajduje się Wyżyna Katanga. Wzniesienia gwinejskie Znajdują się nad północnym brzegiem Zatoki Gwinejskiej. Na terenie tej jednostki znajdują się Gwinea, Sierra Leone, Wybrzeże Kości Słoniowej, Burkina Faso, Ghana, Togo, Benin oraz niewielkie fragmenty: Mali, Nigru i Nigerii. Wzniesienia kongo-namibijskie Rozciągają się wzdłuż południowej części wybrzeża atlantyckiego. Na terenie tej jednostki znajdują się Angola i Namibia. Wzniesienia tanganicko-rodezyjskie Są południową częścią Wielkich Rowów Afrykańskich. Ciągną się południkowo od Tanzanii poprzez Zambię i Malawi przez Tete w Mozambiku do Zimbabwe. Wzniesienia Transwalu Znajdują się w południowej Afryce pomiędzy Syneklizą Okawango a Basenem Karru na pograniczu RPA, Namibii i Botswany. Zapadlisko mozambickie Znajduje się na południowym wschodzie Afryki, pomiędzy wzniesieniami tanganicko-rodezyjskimi a brzegiem Oceanu Indyjskiego. Znajduje się na terytorium Mozambiku. Synekliza Taudan Znajduje się w zachodniej części Sahary. Jest obniżeniem pomiędzy tarczą regibacką, tarczą Ahagarru i wzniesieniami gwinejskimi. Znajduje się na terytorium Mauretanii, Mali i Algierii. Synekliza algiersko-libijska Znajduje się w północnej części Sahary. Jest obniżeniem przed górami Atlas. Znajduje się na terytorium Algierii i Libii. Synekliza nigeryjska Znajduje się w południowej części Sahary. Jest obniżeniem pomiędzy wzniesieniami gwinejskimi a tarczą Ahaggaru. Znajduje się na terytorium Nigerii i Nigru. Synekliza Czadu Znajduje się w południowej części Sahary. Jest obniżeniem pomiędzy wzniesieniami środkowoafrykańskimi a tarczą Ahaggaru. Znajduje się na terytorium Czadu i Nigru. Synekliza Konga Znajduje się w centralnej Afryce. Jest obniżeniem pomiędzy wzniesieniami środkowoafrykańskimi, wzniesieniami tanganicko-rodezyjskimi, tarczą Kasai i wzniesieniami kongijsko-nambijskimi. Jej obszar tworzy jednostkę fizycznogeograficzną Kotlina Konga. Znajduje się na terytorium Demokratycznej Republiki Konga. Synekliza Okawango Znajduje się w południowej Afryce. Jest obniżeniem pomiędzy tarczą Kasai i wzniesieniami kongijsko-nambijskimi. Znajduje się na terytorium Angoli, Zambii, Zimbabwe, Botswany i Namibii: Góry Atlas Znajdują się na północy Afryki w zachodniej części wybrzeża Morza Śródziemnego na terenie Maroka, Algierii i Tunezji. Wraz z Górami Smoczymi są najmłodszymi fragmentami Afryki. Góry Przylądkowe Znajdują się na południowym krańcu Afryki. Góry te ukształtowały się w orogenezie alpejskiej. W dewonie w miejscu Góry Przylądkowych znajdowała się głęboka geosynklina, w którą zbierały się osady morskie. Góry wypiętrzyły się w triasie, kiedy podczas rozpadu Gondwany nastąpiła kolizja pomiędzy przyszłą płytą afrykańską a Protoameryką. Wielkie Rowy Afrykańskie Położone są we wschodniej Afryce. Są jedyną tak dużą rozpadliną na lądzie. Ich przedłużeniem na północ jest Morze Czerwone, natomiast na zachód rozpadlina biegnie przez Ocean Indyjski oraz wzdłuż wybrzeży Półwyspu Arabskiego. System Wielkich Rowów jest jednym z dowodów hipotezy ekspansji powierzchni Ziemi. System Wielkich Rowów Afrykańskich ma zupełnie inną geologię niż reszta kontynentu. Ze względu na wulkanizm dominują młode skały wulkaniczne, zalegające również na powierzchni. Wzdłuż linii dyslokacyjnych występują czynne i wygasłe wulkany, w tym Kilimandżaro – najwyższa góra Afryki i Kenia. Czynne wulkany występują w grupie Wirunga oraz w zapadlisku Afar. Surowce mineralne Afryka jest kontynentem bardzo bogatym w zasoby naturalne, których wielkość właściwie nie została oszacowana, a wiele nie jest eksploatowanych. W starym podłożu Afryki znajduje się wiele cennych surowców metalicznych, m.in. rudy żelaza, niklu, miedzi, manganu, antymonu, chromu, kobaltu, wanadu, uranu oraz bogate złoża złota, srebra, platyny i diamentów. Pokłady żelaza i boksytu pochodzą z gleb czerwonych, stąd są stale odtwarzane w obecnych warunkach. W młodszych skałach występuje węgiel kamienny, ropa naftowa, gaz ziemny, uran i inne surowce pochodzenia osadowego. Pokłady żelaza w Afryce są dwojakiego rodzaju. Pokłady magmowe są pochodzenia wulkanicznego. Są świetnie wykrystalizowane i zalegają w intruzjach. Żelazo w tej formie występuje głównie na południu kontynentu. Takim rudom żelaza towarzyszy często wanad. Drugim rodzajem pokładów są płytkie pokłady zwietrzelinowe, powszechnie występujące w strefie laterytów w Afryce zachodniej, środkowej i południowej; pokłady te powstają poprzez odkładnie się związków żelaza w głębokiej warstwie gleby. Powoduje to, że pokłady są wprawdzie płytko, jednak są bardzo zanieczyszczone i słabo skoncentrowane. Procesy powstania pokładów osadowych wciąż trwają. Pokładów powstałych w innych procesach praktycznie w Afryce nie ma. Ropa naftowa w Afryce powstała w kredzie. Znajduje się ona głównie w państwach arabskich oraz na szelfach i wybrzeżu Nigerii. Zgodnie z szacunkami OPEC, w 2000 w Afryce znajdowało się 7,3% światowych zasobów tego surowca, czyli mniej niż w Europie (wraz z krajami dawnego ZSRR), ale więcej niż w Ameryce Północnej (bez Karaibów). Najwięcej ropy znajdowało się w Libii (29,5 miliarda baryłek), następna była Nigeria (22,5 mld) i Algieria (9,2 mld). Największe złoża wśród krajów niebędących członkami OPEC miał Egipt (5,4 mld). W pozostałych krajach znajdowało się 8,8 mld. Złoża gazu ziemnego, który zazwyczaj towarzyszy ropie, w Afryce mają inne położenie. Największe złoża są w Algierii, druga jest Nigeria, a trzecia Libia. Istotne gospodarczo złoża znajdują się również pod Madagaskarem. Bituminy stałe praktycznie w Afryce nie występują. Największe złoża węgla kamiennego w Afryce znajdują się pod Katangą oraz w RPA. Węgiel nie ma większego znaczenia w gospodarce państw afrykańskich. Złoża uranu w Afryce znajdują się w Maroku, Gabonie, RPA oraz pod Katangą i na pograniczu angolsko–namibijskim. Wulkanizm Wzdłuż linii dyslokacyjnych rozwinęły się wulkany. Największymi wulkanami na kontynencie są najwyższe góry kontynentu Kilimandżaro i Kenia. Czynne wulkany występują w grupie Wirunga oraz na dnie zapadliska Afar. Oprócz stożków wulkanicznych na terenie wyżyny Abisyńskiej oraz w Kenii i Tanzanii występują rozległe pokrywy lawowe. Ukształtowanie powierzchni i linia brzegowa Dominującym typem ukształtowania powierzchni są rozległe wyżyny o wyraźnych krawędziach opadających ku wybrzeżom. Ku wewnętrznym kotlinom wyżyny opadają pod małym kątem. Niziny mają charakter niecek. Największą z nich jest Kotlina Konga. Góry znajdują się na północy (góry Atlas) i południu (Góry Smocze), górski krajobraz występuje również na Wyżynie Abisyńskiej. Średnia wysokość Afryki wynosi 657 m n.p.m. Po Antarktydzie Afryka ma najmniej terenów nizinnych, położonych do 300 m n.p.m., zaledwie 22,4%. Najwyższy szczyt, Kilimandżaro ma 5895 m n.p.m., najniższy punkt to brzeg jeziora Asal (–150 m n.p.m.). Oba punkty znajdują się we wschodniej części kontynentu, w rejonie Wielkich Rowów Afrykańskich. Afryka jest kontynentem o zwartej budowie; około 95% powierzchni stanowi trzon lądowy. Jedynymi dużymi półwyspami są Półwysep Somalijski oraz półwysep Barka, jednakże oba są zrośnięte z trzonem dużą podstawą. Na półwyspy przypada 3% powierzchni kontynentu. Największą wyspą jest Madagaskar, oddzielony od kontynentalnej Afryki Kanałem Mozambickim. Pozostałe wyspy są niewielkie; leżą głównie na Oceanie Indyjskim oraz w Zatoce Gwinejskiej. Powierzchnia afrykańskich wysp stanowi 2% powierzchni całego kontynentu. Afryka nie ma też wielu zatok. Jedyna duża zatoka to Zatoka Gwinejska, szeroko otwarta ku Oceanowi Atlantyckiemu. Drugorzędnymi zatokami są Benin i Bonny. Oprócz nich są mniejsze zatoki, m.in. Zatoka Wielorybia, False Bay, Maputo oraz Wielka Syrta i Mała Syrta. Wybrzeża Afryki są mało zróżnicowane, najczęściej wyrównane, klifowe z szeroką plażą lub wybrzeża narastające. Rzeki przeważnie mają delty cofnięte. Wyspy są przeważnie skaliste. Na Madagaskarze oraz okolicznych wyspach znajdują się wybrzeża namorzynowe. Morze Czerwone posiada rafy koralowe. Gleby Afryka ma zróżnicowaną pokrywę glebową, która zależy od strefy klimatycznej, szaty roślinnej oraz rzeźby terenu. Pokrywa glebowa jest symetryczna względem równika, z wyłączeniem górskich obszarów na wschodzie i północy kontynentu oraz znacznego obszaru Sahary. W Afryce równikowej dominują gleby laterytowe wilgotnych lasów oraz czerwonoziemy i gleby czerwono-brązowe. W strefie sawann dominują czerwonoziemy. Pomiędzy strefą sawann a Saharą występują gleby czerwono-bure, sporadycznie występują również czarnoziemy. Na Saharze oraz w Afryce południowej występują gleby piaszczyste i żwirowe (gleby inicjalne). Często ze względu na zasolenie występują gleby słone (sołonczaki i sołońce). W interiorze Sahary występują charakterystyczne szaroziemy. W dolinach dużych rzek występują gleby rzeczne (mady). W strefie śródziemnomorskiej występują terra-rosa, gleby brązowe, brunatne gleby górskie oraz gleby suchych lasów – gleby te są charakterystycznymi glebami wybrzeża Morza Śródziemnego. W Wielkich Rowach Afryki występują gleby bielicowe, gleby łąk górskich oraz gleby wulkaniczne. Przyczyną powstawania gleb o odcieniu czerwonym są tlenki żelaza, które wnikają w głąb profilu glebowego. Gleby w strefie wilgotnej mają konsystencję przypominającą glinę, natomiast w strefie suchej gleby składają się z utworów luźnych. Regionalizacja glebowo-geologiczna świata, zakładająca podział świata na 13 sektorów, wyróżnia na obszarze Afryki 5 sektorów glebowych: 9. Sektor oglejonych gleb wapienno-próchnicznych, wertisoli, górskich brunatnoziemów, suchowęglanowych gleb kotlin śródgórskich; 10. Sektor południowoafrykański; 11. Sektor gleb sucho-węglanowych i sucho-sołońcowych, reliktowych pokryw solnych, górskich wapienno-próchnicznych gleb stepowych oraz węglanowo-próchnicznych gleb stepowych oraz węglanowo-próchniczncyh oglejonych z fragmentami górskich brunatnoziemów; 12. Sektor ferroziemów, wertisoli, gleb sucho-sołońcowych, reliktowych laterytów, górskich gleb fluwo-feralitowych, wysokogórskich kwaśnych gleb alferhumusowych i kwaśnych gleb darniowych; 13. Sektor fluwo-feralitowych i fluwo-fersalitowych, fersalitowych gleb glejowo-eluwialnych i laterytowych z fragmentami ferroziemów i wertisoli, górskich afterhumusowych i kwaśnych gleb darniowych. Klimat Strefy klimatyczne W Afryce według podziału Wladimira Köppena znajdują się wszystkie strefy klimatyczne gorące, bardzo gorące i niektóre podstrefy klimatu umiarkowanego, lokalnie nawet klimat umiarkowany oceaniczny chłodny. Natomiast według podziału Okołowicza i Martyn, Afryka leży w strefach: I – okołorównikowej, II – zwrotnikowej (na północy prowincja 5a – śródziemnomorska 5c – saharyjsko-arabska na południu prowincja 4a – afrykańsko-madagaskarska). W regionalizacji Alisowa i Sorkiny w Afryce można wyróżnić strefy: równikową, podrównikową, zwrotnikową, podzwrotnikową. Afryka posiada symetryczne względem równika strefy klimatyczne. Ze względu jednak na znaczną rozciągłość północnej części występuje tam klimat typowo kontynentalny, który nie występuje na południu. Zwarta linia brzegowa powoduje, że dużą rolę ogrywają prądy morskie. Kolejnym powodem zróżnicowania klimatu są przeszkody orograficzne szczególnie odczuwalne w Wielkich Rowach Afrykańskich. Afryka znajduje się zarówno na półkuli północnej, jak i południowej co powoduje, że w lipcu w północnej części jest lato, natomiast w południowej zima. W styczniu sytuacja jest odwrotna. Temperatury Najwyższe temperatury w lipcu notowane są na Saharze, gdzie w syneklizie Taudan wieloletnia średnia lipca wynosi ponad +36 °C, a skrajne temperatury najcieplejszego momentu dnia wynoszą nawet do +57 °C. Podobnie wysoka temperatura średnia jest notowana w Egipcie nad Morzem Czerwonym, jednakże tam dzienna amplituda temperatury jest niższa. Najniższe temperatury w lipcu są notowane w RPA gdzie średnia miesięczna temperatura spada poniżej +10 °C. W styczniu temperatury w Afryce są bardziej wyrównane. Najwyższe są notowane na wschodnim wybrzeżu, w Ghanie oraz w południowej części Madagaskaru (ponad +28 °C). Na większości terenów jest pomiędzy +20 a +28 °C. Na Saharze temperatura spada do poniżej +12 °C, a lokalnie we wschodniej części Maroka do mniej niż +4 °C. Najwyższa maksymalna średnia miesięczna temperatura występuje na Saharze, szczególnie w zachodniej części interioru natomiast najniższa minimalna średnia miesięczna temperatura występuje w górach w pobliżu Pretorii w RPA. Zachmurzenie i opady W Afryce występują znaczne kontrasty wilgotnościowe. Występują rejony zarówno bardzo wilgotne, jak i skrajnie suche. Podobne różnice są w występowaniu zachmurzenia. W styczniu nad Saharą zachmurzenie nie przekracza 10–30%, co przekłada się na wilgotność powietrza w ciągu dnia poniżej 20%. W lipcu obszar o niskiej wilgotności jest wprawdzie mniejszy, jednakże powietrze nocą jest również suche, co odbija się niekorzystnie na organizmach tam żyjących. W strefie równikowej z kolei zachmurzenie wynosi ponad 80% przez cały rok, a lokalnie nawet ponad 90%. Powoduje to codzienne ulewne deszcze i wilgotność wynoszącą ponad 90%. Rozkład opadów jest zbliżony do rozkładu wilgotności i zachmurzenia. Największa średnia suma roczna opadów występuje w nad Zatoką Gwinejską (ponad 4000 mm), natomiast najmniej na Pustyni Libijskiej (poniżej 10 mm). Lokalnie największe opady w miejscu zamieszkanym są notowane w Konakry (4341 mm rocznie), natomiast ogółem na zachodnich stokach Kamerunu (10 500 mm), natomiast najniższe w Al-Kufra w Libii (9 mm rocznie). Najwięcej opadów jest notowanych w październiku, kiedy na sawannie na półkuli północnej jest pora deszczowa, natomiast najmniej w lipcu. Ciśnienie atmosferyczne i wiatry Ciśnienie w Afryce jest przeważnie wyższe niż w Europie. W styczniu nad południową i środkową Afryką znajduje się słaby, ale rozległy ośrodek niskiego ciśnienia (Niż Południowoafrykański) mający ciśnienie poniżej 1008 hPa. W lipcu niż ten przechodzi nad południową Azję, gdzie zajmuje mniejszą powierzchnię, jednakże ma niższe wartości ciśnienia, nawet poniżej 1000 hPa. Afryka znajduje się w strefie pasatów podzwrotnikowych oraz strefie wiatrów monsunowych i równikowych wiatrów zachodnich. Charakterystycznym wiatrem afrykańskim jest Pasat, który wieje ze strefy zwrotnikowej do osi równikowej, która to nie jest stała i zależy od pory roku. W styczniu (w położeniu najbardziej południowym) jej przebieg wygląda następująco: na zachodzie w pobliżu południowego wybrzeża Zatoki Gwinejskiej, w okolicy 20°E oś skręca na południe, w pobliżu 25°E oś znajduje się już w okolicy równoleżnika 15°S po czym biegnie na wschód do Madagaskaru. W lipcu natomiast przebiega w pobliżu równoleżnika 20°N, schodząc na południe w pobliżu wybrzeży. Wpływ prądów morskich Na klimat w Afryce wpływ mają również prądy morskie. Afryka leży pomiędzy trzema wielkimi wirami oceanicznymi: wielkim wirem Atlantyku północnego, wielkim wirem Atlantyku południowego i wielkim wirem Oceanu Indyjskiego. Układ ten powoduje, iż wzdłuż wybrzeży Afryki płyną prądy: Prąd Kanaryjski (zimny), Prąd Gwinejski (ciepły), Prąd Benguelski (zimny), Prąd Agulhas (ciepły), Prąd Mozambicki (ciepły) i Prąd Somalijski (zmienny okresowo). Prądy te schładzają północną i południową część wybrzeża Atlantyku, natomiast nagrzewają centralną, natomiast na Oceanie Indyjskim powodują nagrzewanie wybrzeża. W przypadku Somalii zmienny Prąd Somalijski powoduje zmniejszenie amplitudy, gdyż latem jest prądem zimnym zimą natomiast ciepłym. Hydrologia Hydrologia Afryki jest bardzo zróżnicowana. Na olbrzymich obszarach pustyń występują tylko rzeki epizodyczne lub okresowe, z kolei w innych rejonach tworzą się wielkie rzeki mające kilka tysięcy km długości i przepływ w ujścia rzędu kilkunastu tysięcy m3 na sekundę. Większość jezior znajduje się w Wielkich Rowach Afryki. Największym jeziorem bezodpływowym jest Czad, który w wyniku katastrofy ekologicznej wysycha. Granica wiecznego śniegu znajduje się na wysokości ponad 4000 m n.p.m., jedynie na Kenii granica ta wynosi 3950 m, jest to kontynent o najwyższej granicy wiecznego śniegu. Wody gruntowe zalegają głęboko, gdzieniegdzie tworząc baseny artezyjskie. Deficyt wody powoduje, iż 40% ziemi może być uprawiana dopiero po zastosowaniu sztucznego nawadniania. Jednakże w Egipcie 100% gruntów ornych jest sztucznie nawadnianych. Rzeki Na ogromnych obszarach Afryki nie ma żadnych rzek stałych. Gdzieniegdzie tworzą się cieki epizodyczne. Wiele rzek spływa ku kotlinom z której wypływa jedna rzeka do oceanu (Kongo, Niger), lub w przypadku Okawango rzeka tworzy deltę wewnątrz lądu na pustyni. Znakomita większość rzek (wszystkie poza wypływającymi z Kilimandżaro) jest zasilana tylko z opadów, co w większości wypadków powoduje dwa zasadnicze stany wód: wysoki podczas pory deszczowej oraz niski przed porą deszczową, czasem przed porą deszczową rzeka wysycha. Około 50% powierzchni Afryki należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, 20% do zlewiska Oceanu Indyjskiego, natomiast 30% stanowią tereny bezodpływowe. Najdłuższą rzeką Afryki jest Nil, który od źródła w Jeziorze Wiktorii (jako Kagera) do ujścia we wschodniej części Morza Śródziemnego ma 6671 km. Dorzecze zajmuje 2,87 mln km². Delta ma 22 tys. km². Reżim wodny tej rzeki jest bardzo skomplikowany i zależy od wielu czynników. Różne czasowo są wyżówki, w Nilu Górskim występują od marca do maja i od września do listopada, w dopływach Nilu Błękitnego od pomiędzy czerwcem a wrześniem, natomiast na terenie Egiptu jesienią. Średni roczny przepływ Nilu w Kairze wynosi 2284 m³/s. Drugą pod względem długości, jednakże pierwszą pod względem dorzecza jest rzeka Kongo, której zlewnia znajduje się w Kotlinie Kongo. Rzeka Kongo płynie łukiem od wyżyny Katangi (początkowo jako Lualaba) i wpływa do Oceanu Atlantyckiego w południowej części Zatoki Gwinejskiej. Rzeka ma długość 4650 km, a powierzchnia dorzecza wynosi 3,69 mln km², co stanowi po Amazonce drugi wynik na świecie. Kongo jako jedyna z dużych rzek ma ujście lejkowate. W związku z położeniem dorzecza po obu stronach równika reżim Konga jest w zasadzie stały. Największe przybory są notowane w październiku i maju. Trzecią pod względem zarówno długości, jak i wielkości zlewni jest Niger. Rzeka ta rozpoczyna bieg z Masywu Zachodniogwinejskiego jako Dżoliba, płynąc na północny wschód w stronę Sahary. W Kotlinie Nigru tworzy wewnętrzną deltę. W połowie biegu Niger skręca o 90° w prawo, na wysokości Benuq Niger skręca na południe, gdzie aż do delty płynie niemalże południkowo. Delta Nigru ma powierzchnię ok. 24 tys. km², jest to największa z afrykańskich delt zwykłych (nie licząc wewnętrznej delty Okawango). Największą i jedyną z dużych rzek wpływającą do Oceanu Indyjskiego jest Zambezi. Rzeka ta ma 2660 km długości. Powierzchnia zlewni wynosi 1,33 mln km². W rzece widać okresowość stanu wody. Wysoki stan wody utrzymuje się od stycznia do czerwca, czyli podczas i tuż po porze wilgotnej. Odrębną grupę rzek stanowią rzeki zlewiska jeziora Czad, wśród których największymi są Szari i Komadugu Yobe. W porze suchej dopływają tylko do jeziora, natomiast w porze wilgotnej, kiedy jezioro Czad ma znacznie więcej wody, poprzez koryto Bahr el-Ghazel nadmiar wody z Kotliny przelewa się do Nigru. Jeziora Najwięcej jezior znajduje się w Wielkich Rowach Afrykańskich. Tam znajdują się również największe jeziora Afryki, w tym trzecie co do wielkości na świecie Jezioro Wiktorii o powierzchni 68,8 tys. km². W Rowie Środkowoafrykańskim leży jezioro Tanganika, o głębokości 1470 m które jest drugim po Bajkale najgłębszym jeziorem świata. Trzecim jeziorem pod względem powierzchni jest Niasa, które ma 30,8 tys. km². Bardzo charakterystycznym jeziorem jest jezioro Czad. Jezioro to tworzy największe nieoceaniczne zlewisko w Afryce. Wielkość jeziora w bardzo dużym stopniu zależy od sezonowości opadów. Powierzchnia wynosi w zależności pory roku od 11 do 22 tys. km², a głębokość od 4 do 12 metrów. Obserwowana jest też sezonowość wieloletnia (cykl 10-letni). Na skutek rabunkowej gospodarki leśnej w pobliżu rzeki Szari jezioro wysycha. Charakterystyczne dla północno-zachodniej Afryki są szotty, płytkie bezodpływowe słone jeziora. W porze suchej całkowicie wysychają, tworząc skorupę solną, a w porze deszczowej zmieniają się w grzęzawiska lub jeziora typu lagunowego. Znaczne obszary pokrywają bagna, szczególnie w kotlinach bezodpływowych. Największym bagnem jest wewnętrzna delta Okawango, zasilana przez rzekę Okawango. Lodowce Lodowce w Afryce zajmują ok. 240 km². Lodowce występują tylko na obszarach górskich we wschodniej Afryce. Najwięcej znajduje się na Kilimandżaro na wysokościach powyżej 4800 m n.p.m. Jest to najwyższa granica wiecznego śniegu na świecie. Najniższa granica wiecznego śniegu występuje na górze Kenia (3950 m). Trzecią górą, na której są lodowce, jest Ruwenzori, gdzie granica wiecznego śniegu wynosi 4100 m. Wody gruntowe Wody gruntowe w Afryce mają dwojakie pochodzenie. W większości są zasilane opadami, jednakże w pobliżu wybrzeży dochodzi do infiltracji wód morskich. W Afryce Północnej istnieją warunki do tworzenia basenów artezyjskich. W niektórych miejscach tworzą one źródła, wydostając się na powierzchnię, tworzą jednak słone źródła. W kotlinie Kalahari wody gruntowe są słone. Zasolenie to jest powodowane poprzez infiltrację poprzez słone piaski. Podział fizycznogeograficzny Afryka Północno-Zachodnia Region fizycznogeograficzny Afryka Północno-Zachodnia obejmuje góry Atlas oraz należące do Hiszpanii Wyspy Kanaryjskie, które są przedłużeniem łańcucha górskiego na Atlantyku. W niektórych podziałach Wyspy Kanaryjskie wchodzą w skład rejonu Wyspy Afryki, natomiast góry Atlas leżą w regionie Atlas. Obszar ten jest łańcuchem górskim mającym 2000 km długości i 350 km szerokości. Dominującym krajobrazem jest krajobraz górski, młodych gór. Na obszarze tym wyróżnia się dwie zasadnicze strefy fałdowe. Na północy znajdują się Atlas Tellski i Rif w którym dominują płaszczowiny. Natomiast do południowej części zalicza się Atlas Wysoki, Atlas Saharyjski oraz wiele innych mniejszych łańcuchów Atlasu, w tych łańcuchach dominują fałdy regularne. W centralnej części gór znajduje się Wyżyna Szottów. Góry Atlas są jednym z niewielu obszarów Afryki, gdzie występują okresowe opady śniegu. Mimo iż najwyższy szczyt gór Atlas ma wysokość 4165 m n.p.m. to nie występuje tam zjawisko wiecznego śniegu. Do regionu zalicza się również Wyspy Kanaryjskie, leżące na północny zachód od stałego lądu. Archipelag ten składa się z 7 większych wysp (Teneryfa, Fuerteventura, Gran Canaria, Lanzarote, El Hierro, La Palma i La Gomera) oraz 6 mniejszych. Wyspy są pochodzenia wulkanicznego. Najwyższym szczytem jest wulkan Pico del Teide (3718 m n.p.m.). Sahara Region fizycznogeograficzny Sahara jest największym regionem w Afryce. Oprócz pustyni o tej samej nazwie zawiera tereny półpustynne, stepowe oraz niewielkie fragmenty wybrzeża. Obszar Sahary dzieli się na Kotlinę Zachodniosaharyjską, Kotlinę Igharghar, Kotlinę Libijską, Wyżynę Libijską, Ahaggar, Tibesti, Kotlinę Środkowego Nigru, i góry Atbaj. Charakterystyczną cechą krajobrazu Sahary są pustynie piaszczyste. Na obszarze Sahary są tereny skrajnie suche, suma opadów wynosi mniej niż 20 mm rocznie, a lokalnie nawet mniej niż 10, co powoduje, że roślinność jest albo bardzo uboga, albo na sporych terenach nie ma jej wcale. Jedynie na wybrzeżach znajduje się roślinność, głównie krzewy i krzewinki. Rośliny te mają podobną fizjonomię do roślin śródziemnomorskich. Opady, jeśli już występują, to są to ulewy, które ze względu na gorący klimat szybko parują. Sudan Region fizycznogeograficzny Sudan jest pasem przejściowym pomiędzy Saharą a Afryką Środkową. Granice tej jednostki mają charakter niemalże wyłącznie klimatyczny. Jednostka ta dzieli się na: Nizinę Senegalską, południową część Kotliny Środkowego Nigru, Wyżyny Górnej Gwinei, Jorubę, Wyżynę Dżos, Kotlinę Czadu, Wyżynę Darfur, Kotlinę Górnego Nilu i Wyżynę Kordofan. Charakterystyczną cechą klimatu regionu jest występowanie dwóch różniących się od siebie pór roku: wilgotnej (letniej) i suchej (zimowej). Podczas pory wilgotnej w południowej części sawanny występują opady porównywalne z tymi w centrum strefy lasów deszczowych, natomiast w porze suchej w północnej i kontynentalnej części opady są bliskie zeru. Naturalną roślinnością Sudanu jest sawanna, dzieląc się na sawannę gwinejską (wilgotna), sawannę sudańską (sucha) i sawannę sahelską (półpustynna). We wszystkich typach sawann roślinność jest jednak podobna, tworzą ją głównie trawy i cierniste krzewy, które okresowo wysychają oraz drzewa: akacje, baobaby, drzewa masłowe. Im bardziej na północ i w głąb kontynentu tym drzew jest mniej. Afryka Środkowa Afryka Środkowa to obszar Afryki, w której dominują gorące i wilgotne lasy tropikalne. Obszar ten dzieli się na Gwineę i Kotlinę Konga, Podregiony te są w niektórych podziałach uważane za osobne regiony, wówczas Gwinea jest dzielona na Wyżynę Górnogwinejską, Wyżynę Bije oraz próg dolnej Gwinei i próg górnej Gwinei. Kotlina Konga natomiast dzieli się na: Kotlinę Zairu, Wyżynę Adamawa, Wyżynę Azandę, Wyżynę Lunda, Wyżynę Katanga, Mitumbę oraz Bartose. Wybrzeże Gwinei jest płaską niziną, za którą gwałtownie rozpoczyna się pas wyżyn, których powierzchnia jest urozmaicona. We wschodniej części przeistacza się w góry w tym najwyższy czynny wulkan Afryki Kamerun (4070 m n.p.m.). Kotlina Konga jest niecką otoczoną przez wzniesienia. Niemal cały region ma klimat równikowy, który jest gorący i wilgotny. Klimat powoduje, iż dominującą roślinnością są lasy deszczowe. Klimat ten jest wybitnie niekorzystny dla ludzi szczególnie o jasnej karnacji, ze względu na choroby tropikalne. Afryka Wschodnia Region fizycznogeograficzny Afryka Wschodnia obejmuje obszar Wielkich Rowów Afrykańskich oraz tereny położone pomiędzy nimi a wybrzeżem Oceanu Indyjskiego. Obszar ten jest w dużej mierze wyżynny. Dzieli się na Wyżynę Abisyńską, Kotlinę Danakilską, Wyżynę Somalijską, Nieckę Jeziora Wiktorii i Wyżynę Mozambicką. Obszar ten ma klimat monsunowy, w zależności od kierunku wiatru zmieniającego się sezonowo (znad kontynentu czy znad oceanu) pogoda jest zmienna – albo bardzo sucha albo bardzo wilgotna. Temperatury zależą od czynników lokalnych. Naturalną roślinnością są sawanny wilgotne z lasami galeriowymi w dolinach rzecznych, na wybrzeżu rosną lasy namorzynowe. Obszary Afryki Wschodniej, szczególnie Wyżyna Wschodnioafrykańska, ale również Matabele mają zupełnie inny układ gleb niż reszta kontynentu. Afryka Południowa Region fizycznogeograficzny Afryka Południowa obejmuje wyżyny Bije i Rodezyjską oraz tereny znajdujące się na południe od nich. Region ten dzieli się na: Kalahari (ok. 1/3 powierzchni regionu). Wyżynę Bije, Wyżynę Rodezyjską, Nizinę Mozambicką, Góry Smocze, Pustynia Namib i Góry Przylądkowe. W Afryce Południowej widać różnorodność klimatyczną, dużą rolę odgrywają w niej prądy morskie i bariery orograficzne. Znaczna część obszaru ma klimaty górskie. Na północnych krańcach regionu występuje klimat sawannowy, na Kalahari suchy pustynny, południowe krańce kontynentu mają klimat umiarkowany oceaniczny podobny jak we Francji i Wielkiej Brytanii, z tą różnicą, że pory roku są odwrócone (lato w styczniu i zima w lipcu). Fauna i flora jest również zróżnicowana zgodnie ze strefami klimatycznymi. Madagaskar Rejon fizycznogeograficzny Madagaskar obejmuje wyspę o tej samej nazwie oddaloną od kontynentu szerokim Kanałem Mozambickim. Obszar ten przypomina południowe rejony Afryki Wschodniej (Monsunowej). Trzon wyspy stanowi cokół krystaliczny. Przez środek wyspy przebiega rów tektoniczny. Powierzchnia wyspy w części zachodniej jest nizinna i pokryta wapieniami, kredami oraz młodymi skałami osadowymi. Wschodnia część wyspy ma skały pochodzenia przeważnie wulkanicznego, głównie gnejsy i granity. Dominują w niej wyżyny i góry. Najwyższym szczytem jest Tsaratanana (2880 m n.p.m.). Klimat w zachodniej części wyspy jest suchy, pustynny, gdyż zarówno od strony wschodniej, jak i zachodniej znajdują się bariery orograficzne. Natomiast we wschodniej części panuje klimat oceaniczny monsunowy. Podobna różnica jest między wilgotną północą a suchym południem, co powoduje, że na północnym wschodzie wyspy jest klimat równikowy natomiast na południu klimat półsuchy. Fauna i flora zmienia się zgodnie z klimatem, przy czym na wybrzeżach jest bogatsza niż w interiorze. Na północno-wschodnim wybrzeżu rosną dżungle natomiast południowe wybrzeże pokrywają półpustynie. Fauna i flora Roślinność Roślinność afrykańska jest różnorodna. Wykazuje znaczny związek ze strefowością klimatyczną, przede wszystkim z opadami. Jedynie na Madagaskarze pasy mają kształt zbliżony do południkowego, jednakże i to jest w dużej mierze związane z nietypowymi warunkami klimatycznymi na wyspie. Afryka leży w obrębie trzech państw roślinnych: holarktycznego (strefa nad Morzem Śródziemnym), przylądkowego (niewielki skrawek południowej Afryki) oraz peleotropikalnego (reszta kontynentu). Flora Afryki w większości ma cechy paleotropikalne, ale od czasu zetknięcia płyt afrykańskiej i eurazjatyckiej nastąpiło częściowe wymieszanie gatunków z położonych na nich kontynentów. Stąd wybrzeże Morza Śródziemnego pod względem florystycznym bardziej przypomina obszary po drugiej stronie morza niż podobne klimatycznie, ale odległe geograficznie obszary na południowym skraju Afryki. Flora Sahary zaś jest podobna zarówno do flory holarktycznej, jak i paleotropikalnej. Z kolei flora południowo-zachodniego skraju kontynentu wykazuje nawiązania do flory australijskiej i holarktycznej, jako relikty flory Gondwany. Na przeciwległych krańcach północnej Afryki – Wyspach Kanaryjskich i Sokotrze – występują elementy reliktowej flory reprezentowane przez dracenę. Niezależnie od flory, roślinność (w znaczeniu ekofizjograficznym) Afryki wykazuje pewną symetrię w stosunku do równika. Na północnym i południowym krańcu występuje pas roślinności twardolistnej, następnie ku równikowi leżą pasy lub płaty roślinności pustynnej, półpustynnej, sawannowej i równikowej. Państwo holarktyczne Świat roślinny i zwierzęcy północnej części Afryki wykazuje cechy przejściowe między strefą holarktyczną a paleotropikalną, z tego względu różni badacze odmiennie traktują przynależność tego regionu. Zasadniczo istnieje zgodność, że do holarktyki należy wybrzeże Morza Śródziemnego, wchodząc w skład wyróżnianego w obrębie tego państwa roślinnego obszaru śródziemnomorskiego oraz wyspy Makaronezji (obszar makaronezyjski). Kwestia przynależności obszaru saharo-sindyjskiego (lub saharo-arabskiego) do Holarctis czy Palaeotropis jest sporna, różnie ujmowana przez badaczy. Zdarza się, że ten sam geobotanik w kolejnych wydaniach swoich podręczników zmienia zdanie na ten temat (tak jest w przypadku klasyfikacji Zbigniewa Podbielkowskiego). Wyróżnianie odrębnego państwa lub podpaństwa Mediterraneis obejmującego pogranicze Europy, Azji i Afryki sugerowane m.in. przez Władysława Szafera nie jest powszechnie przyjęte. Wąska strefa wybrzeży Morza Śródziemnego ma klimat śródziemnomorski. Naturalną roślinnością na tym terenie są lasy dębowe, sosnowe, pistacje i dzikie oliwki, a w górach Atlas lasy cedrowe. Cechą charakterystyczną lasów w strefie śródziemnomorskiej jest brak sezonowego zrzucania liści, nawet w porze bardziej suchej. Wyróżnikiem tej strefy jest także nieleśna roślinność twardolistna: makia i garig. W afrykańskiej części obszaru śródziemnomorskiego wyróżniane są trzy prowincje: południowomarokańska, południowo-zachodniośródziemnomorska (obejmująca większą część Atlasu, jak również południowo-zachodnią Europę) i południowośródziemnomorska (wąski pas przybrzeżny od wschodniego Atlasu po Egipt). Każda z tych prowincji oprócz cech wspólnych dla całego obszaru ma pewne cechy charakterystyczne. Przykładowo, w każdej występują endemiczne gatunki macierzanki – odpowiednio: Thymus satureioides, Thymus maroccanus i Thymus atlanticus oraz Thymus dreatensis. Każdy główny archipelag Makaronezji tworzy własną prowincję roślinną: azorską (endemiczny rodzaj Azorina i endemiczne gatunki kruszyn, borówek, mleczy), kanaryjską (ponad połowa gatunków endemiczna, np. Canarina canariensis, Euphorbia canariensis), maderską (endemiczne rodzaje Chamaemeles i Musschia) i zielonoprzylądkową (endemiczne rodzaje Monachyron i Tornabenea, a także elementy południowosaharyjskie i paleotropikalne). Państwo przylądkowe Na południu kontynentu występują warunki klimatyczne zbliżone do występujących na północy. Temperatury są tylko nieco niższe, jednakże u wybrzeży opady są wyższe. Warunki klimatyczne są porównywalne z Francją a lokalnie nawet z Wielką Brytanią. Roślinność tworzy formację fynbos, w której istotną rolę odgrywają różne gatunki rześci (Restio), srebrników (Protea), wrzośców (Erica) i pelargonii (Pelargonium). Mimo małego obszaru i niewielkiego zróżnicowania roślinności (lasy i zarośla twardolistne), flora tego państwa jest bardzo bogata, sięgając co najmniej kilku tysięcy gatunków. Wśród nich kilka tysięcy jest endemitami. Ponadto endemiczne jest kilkaset rodzajów i kilka rodzin. Państwo paleotropikalne Państwo paleotropikalne zajmuje większą część Afryki. Jest to też najbardziej zróżnicowane pod względem roślinności państwo w Afryce. Znajdują się tutaj zarówno lasy deszczowe, jak i suchorośla. Paleotropikalna flora Afryki różni się od flory innych regionów paleotropiku na tyle, że można wyróżnić podpaństwo afrykańskie (choć obejmujące też południowo-zachodnią Azję, aż po Pakistan) i ewentualnie podpaństwo madagaskarskie. Za to mogą występować w niej elementy holantarktyczne (łącznie z przylądkowymi czy australijskimi) lub holarktyczne. Częstsze niż we florze azjatycko-oceaniczego paleotropiku są np. brezylkowate, obrazkowate, wełniakowate, gruboszowate, zatwarowate czy wilczomleczowate. W obrębie Afryki wyróżniane są następujące obszary: gwinejsko-kongijski (zachodnioafrykański), sudańsko-zambijski, karru-namibski i ewentualnie saharyjsko-sindyjski oraz obszar Wysp Św. Heleny i Wniebowstąpienia i madagaskarski. Ten ostatni najbardziej nawiązuje do podpaństwa indo-malajskiego, np. obecnością dzbaneczników i sagowców, mając jednak typowe dla kontynentalnej Afryki rodzaje jak baobab. Flora wysp południowego Atlantyku jest skrajnie przekształcona od czasu przybycia Europejczyków. Z licznych endemitów zostało kilkadziesiąt na Wyspie Św. Heleny i dwa na Wyspie Wniebowstąpienia. Flora obszaru Karru -Namibii nawiązuje nieco do państwa przylądkowego. Występuje w niej welwiczia przedziwna i liczne sukulenty. Flora obszaru gwinejsko-kongijskiego jest bardzo bogata i dotąd jeszcze w dużej mierze niepoznana. Pod względem roślinności obszar ten to głównie strefa wilgotnych puszcz równikowych. Pochodzą z niej gatunki użytkowe takie jak kawa liberyjska, olejowiec gwinejski, rafia winodajna czy mahoniowiec Khaya senegalensis. Największy teren, wykraczający poza Afrykę, zajmuje obszar sudańsko-zambijski z podobszarami: sudańskim, nubijsko-radżastańskim, erytrejsko-arabskim i zambijskim (angolańsko-tańzańskim). Wśród endemitów liczne są różne gatunki akacji. Bogata w endemity jest zwłaszcza Sokotra. Lasy deszczowe rosną w strefie równikowej nad Zatoką Gwinejską oraz w Kotlinie Kongo. Lasy te są wiecznie zielone. Tworzą zbiorowisko puszczy, w której rośnie ponad 1500 gatunków roślin. Cechą charakterystyczną jest wielowarstwowość. Drzewa mają wysokie pnie i słabo rozwiniętą koronę, ze względu na brak światła na dnie puszczy nie rozwija się ściółka leśna. Jej brak i częste deszcze powodują, iż mimo dużej biomasy gleby są prawie jałowe. Nad brzegami rzek rosną lasy namorzynowe, drzewa te są wsparte na korzeniach wyrastających ponad powierzchnię ziemi, dostosowując się do zmieniającego się poziomu wody. Kolejnym rodzajem roślinności są sawanny. Sawanna jest formą pośrednią pomiędzy lasami deszczowymi a półpustynią i pustynią. Wegetacja roślin następuje w porze deszczowej, której długość jest różna w zależności od oddalenia od strefy równikowej. Różna jest też szata roślinna, od bliskiej lasom deszczowym sawanny wilgotnej do prawie półpustynnej, stepowej sawanny trawiastej. Dominującą roślinnością sawann są trawy, jednakże oprócz nich występują jeszcze drzewa (głównie suche) z silnie rozwiniętym systemem korzeniowym. Sawanny porastają również akacje, baobaby i mopane. Półpustynie są przejściowym stanem pomiędzy sawannami a pustyniami. Na półpustyniach dominuje roślinność kserofityczna, która zamiera na kilka bezdeszczowych tygodni. Typowymi przykładami roślinności półpustyń są suchorośla. Na półpustyniach w oazach występują nawet drzewa palmowe. Flora obszaru saharyjsko-arabskiego (saharyjsko-sindyjskiego) mimo wielu elementów paleotropikalnych (takich jak akacja czy palma dum (Hyphaene thebaica)) ma dużo elementów holarktycznych lub przynajmniej śródziemnomorskich (np. tamaryszek). Zwierzęta Kraina etiopska Kraina etiopska obejmuje obszar na południe od Sahary z wyjątkiem Madagaskaru. Obszar ten rozwijał się osobno oddzielony od Europy i Azji Saharą oraz Morzem Czerwonym, a od Madagaskaru Kanałem Mozambickim. Podobnie jak w przypadku flory istnieje zróżnicowanie, chociaż nie tak wyraźne. W klimacie równikowym żyją: małpy, w tym małpy człekokształtne, lwy, słonie afrykańskie, bawoły afrykańskie, leopardy, szakale, krokodyle, papugi oraz wiele gatunków owadów, m.in. tych przenoszących groźne choroby. Na sawannach żyją lwy, słonie, liczne gatunki zwierząt kopytnych, nosorożce i hieny, a poza tym gryzonie i owadożerne. Na terenach zabagnionych rozwijają się podobne gatunki małych zwierząt, w tym insektów, co w dżungli. Kraina palearktyczna Kraina palearktyczna znajduje się na terenie państwa holarktycznego, czyli w wąskim pasie północnego wybrzeża Afryki. Podobnie jak w przypadku roślinności i tu dominuje fauna podobna do tej w europejskiej części wybrzeża Morza Śródziemnego. Typowymi ssakami dla tej krainy są magoty, jelenie, gazele, owce grzywiaste, wiwery, szakale, hieny i gepardy. Ptaki: strusie, dropie, żurawie, flamingi, pelikany. Poza tym żyją tutaj kameleony, żmije rogate, jadowite skorpiony, szarańcze. Kraina madagaskarska Kraina madagaskarska rozwijała się osobno ze względu na oddzielenie od stałego lądu przez Kanał Mozambicki. Ze względu na niewielką powierzchnię wyspy świat zwierzęcy jest ubogi. Żyje tutaj kilkadziesiąt gatunków ssaków, przeważnie endemity. Na wyspie żyje tylko jedna rodzina małp – lemurowate. Na Madagaskarze żyje też kilka gatunków gryzoni oraz owadożernych. Ludność Jedna siódma ludności świata mieszka w Afryce, głównie wzdłuż północnego i zachodniego wybrzeża, a także wzdłuż żyznych dolin rzecznych. Chociaż ludzie przeważnie żyją w małych wioskach, coraz większa ich liczba migruje do miasteczek i metropolii w poszukiwaniu pracy i lepszego życia. Około trzydziestu metropolii na kontynencie przekroczyło milion mieszkańców i w związku z tym nasila się wiele problemów: bezrobocie, dzielnice nędzy (tzw. slumsy), brak szpitali, szkół, środków transportu, sieci wodociągowej, kanalizacji. Wskaźniki urodzeń w wielu krajach są wysokie, a rodziny wielodzietne. Blisko połowa populacji Afryki nie osiągnęła jeszcze piętnastego roku życia. Północna część Afryki jest zamieszkana głównie przez Berberów, Arabów oraz narody używające języka arabskiego, choć nie będące Arabami, jak np. Egipcjanie. Afryka Subsaharyjska (tzw. Czarna Afryka na południe od Sahary) liczy około 1500 grup etnicznych. W Afryce wschodniej i płd.-wsch. (Tanzania, Kenia, RPA, wyspy Mauritius, Seszele) dużą część mieszkańców stanowią przybysze z Indii. Sporą część ludności Republiki Południowej Afryki stanowią biali, pochodzący głównie z Wielkiej Brytanii, Holandii, Francji i Niemiec, a wyspę Madagaskar zamieszkują Malgasze. Trudności, jakie przeżywa Afryka, spowodowane są przeszłością kolonialną (w różnych aspektach), która opóźniła proces tworzenia się samodzielnych państw, a pozostawiła m.in. problem sztucznych granic, problemy etniczne, polityczne, gospodarcze i inne. W Afryce występuje ponad 1000 języków. Niektóre, stosowane w kontaktach handlowych, stały się językami wehikularnymi, umożliwiając porozumiewanie się ludziom o różnych językach ojczystych. Taką rolę pełni m.in. język hausa w części Afryki Zachodniej czy też suahili w Afryce Wschodniej. Demografia W drugiej połowie XX wieku w większości państw afrykańskich nastąpiła eksplozja demograficzna. Dzięki znacznemu wydłużeniu długości życia i spadkowi śmiertelności wśród niemowląt nastąpił nagły wzrost liczby ludności. Dodatkowym czynnikiem, który do pierwszej połowy XIX wieku hamował rozwój demograficzny, ale przez co zwiększał przyrost, był handel niewolnikami. Afryka była obszarem drenażu siły roboczej, przez co do XIX w. ludność kontynentu nie przekraczała 100 milionów. Podczas uzyskiwania niepodległości przez państwa afrykańskie nastąpiła przymusowa emigracja ludności, szczególnie pochodzenia azjatyckiego, która nie zrzekła się obywatelstwa państw kolonialnych. Pod koniec XX wieku państwa afrykańskie zaliczane były do krajów bardzo młodych (Czad, Gwinea, Kenia, Malawi, Nigeria, Ruanda, Suazi, Sudan, Tanzania, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zambia, Zimbabwe) lub młodych (Algieria, Angola, Benin, Botswana, Burkina Faso, Burundi, Demokratyczna Republika Konga (wówczas Zair), Dżibuti, Egipt, Etiopia, Gabon, Gambia, Ghana, Gwinea Bissau, Gwinea Równikowa, Kamerun, Komory, Kongo, Lesotho, Liberia, Libia, Madagaskar, Mali, Maroko, Mauretania, Mauritius, Mozambik, Namibia, Niger, Republika Południowej Afryki, Republika Środkowoafrykańska, Republika Zielonego Przylądka, Sahara Zachodnia, Senegal, Seszele, Sierra Leone, Somalia, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Togo, Tunezja). Demografia państw afrykańskich jest w dużej mierze zdeterminowana przez trudne warunki życia, których główną przyczyną są wojny. W niektórych regionach występują okresowe klęski głodu, oraz duża śmiertelność spowodowana chorobami takimi jak malaria oraz AIDS. Ludy Afryki Największe ludy afrykańskie: Religie Od VIII wieku za sprawą handlu, podbojów i kolonializmu pojawiły się w Afryce religie monoteistyczne, takie jak islam i chrześcijaństwo. W Afryce Północnej islam całkowicie zajął miejsce religii tradycyjnych (których wyznawcy często czcili swych przodków) oraz różnych odłamów chrześcijaństwa. Większe skupiska chrześcijan w Afryce Północnej ostały się jedynie w Egipcie i Etiopii. (W państwie Aksum w połowie IV wieku przyjęto chrześcijaństwo) Różne wyznania chrześcijańskie pojawiły się w Afryce w późniejszym okresie wraz z europejskimi kolonistami. Podział religijny Afryki: Chrześcijaństwo – 48% (495 mln wyznawców) w tym katolicyzm – 30% wszystkich chrześcijan (148,5 mln wyznawców) Islam – 41% (423 mln wyznawców) Inne – 11% Wierzenia rdzennych ludów Afryki Na pierwotne wierzenia ludów afrykańskich składał się szereg religii politeistycznych oraz monoteistycznych, właściwych dla danego ludu lub grupy ludów. Religie te nie pozostawały we wzajemnych związkach, jakkolwiek istniały pewne podobieństwa między wierzeniami różnych plemion i ludów, zwłaszcza sąsiadujących lub spokrewnionych ze sobą. Wierzenia rodzime zostały wyparte przez islam z większości terenów północnej Afryki wraz z arabskimi podbojami. Jedynie niewielkie pozostałości tych religii pozostały na wsiach w górach Atlas. W czarnej Afryce mimo przyjęcia przez wiele ludów chrześcijaństwa lub islamu religie rodzime nadal odgrywają znaczną rolę. Są one jednak w odwrocie, wiele świątyń rodzimych wyznań zostało zburzonych lub nie pełnią funkcji sakralnych. Istnieje wiele podobieństw pomiędzy wierzeniami rodzimymi, mimo iż rozwijały się bez wzajemnych kontaktów. W większości religii istnieje najważniejsze bóstwo, które jest wszechwiedzące, wszechwidzące i wszechmocne i które nieustanie prowadzi obserwacje wszystkiego. W większości religii bóstwa mogą karać za złe i nagradzać za dobre uczynki. Boską przychylność zazwyczaj też uzyskiwało się za pomocą składanych ofiar, najczęściej zwierząt lub plonów. Dawniej składano również ofiary z ludzi, jednakże zostało to zabronione przez prawo. W wielu wypadkach elementy religii animistycznych przetrwały po przejęciu innych religii. W skrajnych przypadkach, jak w Ghanie, doszło do sytuacji, gdzie mimo iż mieszkańcy deklarują islam, to ich wierzenia bardziej przypominają religie animistyczne niż islam wyznawany przez Arabów. Kult przodków Społeczności w wielu rejonach Afryki posiadały święte miejsca, gdzie przynoszono dary dla duchów zmarłych przodków. Dziś podczas dorocznych świąt i festiwali członkowie społeczności noszą specjalne maski, tańczą i opowiadają legendy o dokonaniach i zaletach przodków. Islam Islam pojawił się w VII wieku na Półwyspie Arabskim. W 632 (rok śmierci Mahometa) cały półwysep wyznawał nową religię. Jednym z założeń islamu była misyjność. Do 650 nastąpił pierwszy futuh, czyli podbój, otwarcie bram islamu dla nowych ludów. Podczas tego podboju Arabowie opanowali m.in. Egipt. Arabscy władcy wykorzystali słabość gospodarczą i anarchię po upadku Imperium Romanum i do 711 podbili całe afrykańskie wybrzeże oraz Hiszpanię. W VII wieku islam trafił do chrześcijańskiej Etiopii, tworząc tam religię pośrednią pomiędzy chrześcijaństwem a islamem. Ekspansja islamu na południe powodowała, iż powstawały religie mieszane z wyznaniami animistycznymi. W XVI wieku doszło do wojny religijnej muzułmanów z chrześcijańskimi Etiopczykami. Wojnę wygrali chrześcijanie i spowodowali wyparcie Arabów z Etiopii. Po zajęciu Somalii przez wyznawców islamu w XVI wieku, Etiopia była otoczona przez państwa islamskie. W XX wieku wyznawcy islamu zaczęli stanowić większość mieszkańców tego kraju. Jednakże elity zarówno polityczne, jak i kulturalne są chrześcijańskie. Islam w Somalii i Dżibuti jest typowym przykładem mieszanki islamu z wyznaniami animistycznymi. Mimo iż niemal 100% Somalijczyków deklaruje, iż wyznaje islam, to w dużej mierze jest on przesiąknięty obrzędami i wierzeniami w duchy i moce nadprzyrodzone. W Afryce Wschodniej islam zdominował wybrzeża, natomiast interior jest zdominowany przez chrześcijaństwo (głównie protestanckie) i animizm. W niektórych przypadkach religie przenikały się nawzajem, tworząc niezgodne z zasadami wiary święta i obrzędy. Meczety w południowej części Afryki są zbudowane na planie prostokąta, bez minaretów. W zachodniej Afryce sytuacja była diametralnie inna niż na wschodzie, tam islam stał się religią elit przywiezioną przez bogatych kupców arabskich. Natomiast po upadku imperium Ghany religia elit została przejęta przez ludność miejską. Miała to jednak charakter powierzchowny i odrzucano zasady prawne islamu. Jedynym państwem, w którym islam się nie zadomowił, jest Republika Południowej Afryki. Kraj ten ze względu na osadnictwo europejskie (głównie holenderskie i brytyjskie) stał się państwem przypominającym państwa Europy. Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo w Afryce rozpowszechniło się dwiema zasadniczymi drogami. Część północna (Etiopia, ziemie Imperium Rzymskiego) była chrześcijańska już w starożytności. Jednakże oprócz Etiopii tereny te zostały islamizowane we wczesnym średniowieczu. Drugą drogą były misje, które zaczęli w XV wieku prowadzić Portugalczycy. We wczesnym średniowieczu istnienie kościoła etiopskiego było zagrożone z powodu najazdów arabskich. W VII wieku powstała religia pośrednia pomiędzy chrześcijaństwem a islamem. W XVI wieku nastąpiła wojna religijna z muzułmanami, którą wygrali chrześcijanie. W XX wieku muzułmanie zaczęli stanowić większość mieszkańców Etiopii, jednakże elity są chrześcijańskie. Początkowo książę Henryk Żeglarz chciał odnaleźć półlegendarnych chrześcijańskich Etiopczyków. Wyprawy przez niego finansowane nie dotarły jednak do Etiopii. Jednakże w 1434 Gil Eanes po raz pierwszy spotkał się z czarnoskórą ludnością tubylczą. W 1500 ekspedycja portugalsko-francuska kierowana przez Pedro Alvareza Cabrala zaproponowała chrzest napotkanym ludom, w zamian oferując pokój i przyjaźń, a w przeciwnym razie zbrojny atak. W 1501 ekspedycja ta zbudowała pierwszy kościół w tropikalnej Afryce. W ciągu następnego półwiecza terenami Afryki i ludami na nich mieszkającymi zaczęli interesować się jezuici. Pierwsze próby chrystianizacji (siłowej) napotkały opór ludności autochtonicznej i zakończyły się niepowodzeniem. Dodatkową przyczyną niepowodzeń było również większe dążenie do opanowania złóż niż faktyczne szerzenie religii. Przełomem okazał się konflikt pomiędzy plemionami Szona. Wódz Manuza poprosił o pomoc Portugalczyków, którzy zgodzili się pomóc, ale po przyjęciu chrztu, stając się pierwszym władcą chrześcijańskim w Afryce Subsaharyjskiej (nie licząc Etiopii). W XVII Portugalia przeżyła kryzys i wycofała się z szerzenia chrześcijaństwa. W jej miejsce pojawili się misjonarze z Anglii i Holandii, którzy wraz z osadnikami szerzyli chrześcijaństwo protestanckie, głównie na południu kontynentu. W XIX wieku Holenderski Kościół Zreformowany był religią państwową otrzymującą subwencje z budżetu. Kościół ten jednak nie był Kościołem misyjnym, a nawet stwarzał problemy małżeństwom mieszanym. Ludność tubylcza była chrystianizowana przez Anglików w wyznaniu anglikańskim. W drugiej połowie XIX wieku misje zostały zatrzymane, gdyż zdaniem rządów państw je prowadzących Afryka ma być tylko kontynentem czarnych niewolników. W czasie kolonializmu działalność misyjna nadal była prowadzona, jednakże celem było pozyskanie przychylności miejscowej ludności oraz poznanie jej słabych stron a później podbój. Afrykanie sądzili, że biali ludzie dadzą im lepszą technikę i lecznictwo, jednakże misjonarze mało różnili się od zwykłych najeźdźców. W południowej Afryce chrześcijaństwo (kalwinizm) pojawiło się wraz z osadnictwem burskim. Burowie nie nawracali ludności czarnoskórej na swoją religię, gdyż uważali się za Dzieci Boga, wybrane, by rządzić niechrześcijańskimi tubylcami. Voodoo W XIX w. w koloniach karaibskich tradycyjny kult przodków połączono z chrześcijaństwem (synkretyzm religijny). Tak powstała religia zwana voodoo. Chociaż religia voodoo kojarzy się z rejonem Karaibów, w 1996 r. w Beninie (dawniej Dahomej) została oficjalnie uznana za religię wyznawaną przez ponad 50% społeczeństwa. Benin jest kolebką wudu, która to religia czy kult bóstw istnieje pod taką bądź inną nazwą w wielu innych regionach czarnej Afryki i Ameryki Południowej. W Beninie tradycyjną religią był (i jest) animizm, a jego wyznawcy za najwyższego boga uznają Mawu. Wyobraża go wiele drugorzędnych bóstw, czyli wudu, którym w określone święta składa się ofiary. Na przykład Hewioso to bóg grzmotu, a bóg Zangbeto chroni w nocy pola rolników. Niższą pozycję wobec tych wudu zajmują pomniejsze bóstwa, uważane też za duchy zmarłych. Praktykowany jest więc kult przodków. W wielu domach można znaleźć asen, czyli swego rodzaju mały parasol z kutego żelaza, zdobiony symbolami ku czci zmarłego krewnego. Do nawiązania kontaktu z tymi bogami potrzebny jest pośrednik – kapłan lub kapłanka fetyszystyczna. Umiejętności komunikowania się z bóstwami oraz innymi duchami nabywa po trzyletnim pobycie w zakonie fetyszystycznym. Kapłani wudu tworzą wpływową hierarchię, która ogromnie oddziałuje na życie Benińczyków. Wyznawcy tego kultu wierzą, że duch zmarłego może wrócić i zabić innych członków rodziny. Niejeden sprzedaje swój dobytek lub zaciąga olbrzymie długi, aby pokryć koszty związane z ofiarami ze zwierząt i wystawnymi ceremoniami, mającymi przebłagać zmarłych krewnych. W rezultacie niektóre rodziny popadają w ubóstwo. Do Ameryki wudu dostało się prawdopodobnie z niewolnikami z terenów dzisiejszego Beninu. Na początku XVII wieku Kpasse, władca królestwa Hueda, nawiązał „stosunki handlowe” z francuskimi, angielskimi i portugalskimi handlarzami niewolników, którym król sprzedawał swoich poddanych. W Grehue (obecne Whidah) ładowano ich na statki i wywożono do Ameryki Północnej, głównie na Haiti oraz Antyle Holenderskie. Handel niewolnikami trwał od XVII do pocz. XIX w. Języki afrykańskie W Afryce używa się według ocen lingwistów około 2 tysięcy języków, z czego tylko 50 jest używane przez więcej niż 0,5 mln użytkowników. Największymi pod względem liczby mówiących językami są suahili (ok. 50 mln mówiących) oraz mające 10–25 mln hausa, fulfulde, joruba, ibo, język amharski, oromo. Poza tym są używane języki arabski i europejskie (np. angielski, francuski, portugalski). Część z języków europejskich ma własne odmiany miejscowe, np. Nigerian English, francais populaire d’Abidjan. Największa różnorodność językowa występuje w centralnej i zachodniej części kontynentu. Rodzina afroazjatycka Rodzina języków afroazjatyckich (zwanych również chamito-semickimi) w Afryce zajmuje tereny Afryki Północnej oraz Rogu Afryki. Rodzina ta dzieli się na: języki semickie (głównie dialekty arabskiego oraz języki etiopskie), języki berberyjskie, języki omockie, języki czadyjskie, języki kuszyckie oraz wymarłe język egipski i język koptyjski. Na grafice kolor niebieski. Rodzina nilo-saharyjska Rodzina języków nilo-saharyjskich zajmuje tereny północno-wschodniej części interioru. Rodzina ta dzieli się na: songhaj, konam, maba, saharyjską, wschodniosudańską, środkowosudańską, fur, berta i kunama. Na grafice kolor żółty. Rodzina nigero-kongijska Rodzina języków nigero-kongijskich zajmuje większą część czarnej Afryki. Rodzina ta dzieli się na: języki mande, języki kordofańskie, języki atlantyckie (języki zachodnioatlantyckie) języki Delty Nigru, języki kru, języki kwa, języki Dogonów, języki gur, języki wyżyny Adamawa i dorzecza Ubangi, języki południowej Nigerii, języki południowo-wschodniej Nigerii, języki Plateau i kainji, języki bantu oraz języki bantuidalne. Na grafice kolor pomarańczowy (grupa mande) i czerwony. Rodzina khoisan Rodzina języków khoisan, zwana również buszmeńsko-hotentocką, zawiera 27 żywych języków mlaskowych. Jest to najmniejsza grupa języków w Afryce. W większości języki te są językami ludzi z marginesu, stąd ludy posługujące się tymi językami przejmują inne języki, głównie europejskie, by „polepszyć swój status społeczny”. Ze względu na brak materiałów piśmienniczych oraz nietypową fonologię języki te są słabo zbadane. Na grafice kolor zielony. Język afrikaans Język afrikaans, inaczej burski, należy do grupy zachodniogermańskiej. Afrikaans wywodzi się z języków kolonizatorów holenderskich, francuskich i niemieckich, którzy zasiedlili południową część kontynentu przed zajęciem południowej Afryki przez Brytyjczyków. Afrikaans jest od 1925 jednym z języków urzędowych RPA Język afrikaans jest bardziej popularny w zachodniej części kraju, która jest znacznie słabiej zaludniona i tam używany głównie przez mulatów, zwanych w RPA coloured. Języki europejskie Języki europejskie pojawiły się na kontynencie wraz z kolonializmem. Mimo iż państwa afrykańskie uzyskały niepodległość to języki europejskie, głównie angielski i francuski nadal pozostały w użyciu jako języki urzędowe. Języki europejskie służą dodatkowo do komunikacji międzyplemiennej jako lingua franca. Osadnictwo i miasta Obozowiska W Afryce, szczególnie części północnej i południowej były tereny zamieszkiwane przez plemiona koczownicze np. Beduinów, Buszmenów, Pigmejów. Ludy te, prowadząc koczowniczy tryb życia, zakładały tylko obozowiska, w których spędzały kilka do kilkunastu dni, po czym przenosiły się w inne miejsce. Zwiększanie się gęstości zaludnienia oraz zastąpienie rolnictwa ekstensywnego intensywnym oraz przemysłem powodowało, że w XX wieku zjawisko koczownictwa stopniowo malało. Po II wojnie światowej ze względu na uszczelnienie granic przecinających szlaki wędrówkowe, zjawisko to znacznie się zmniejszyło i zaczęło być marginalne. Pod koniec XX wieku w obozowiskach żyło ok. 1% mieszkańców kontynentu, za to pojawiło się zjawisko obozów uchodźców. Problemem w klasyfikacji osadniczej są wsie/obozowiska Hotentotów, gdyż te budynki są zajmowane przez część roku i łączą w sobie cechy zarówno namiotów/szałasów, jak i chat. Wsie Ponad 2/3 mieszkańców Afryki mieszka na wsiach. Wsie te znacznie różnią się między sobą. W Afryce Środkowej, Wschodniej i Zachodniej wsie są niewielkie, liczą po kilkadziesiąt mieszkańców. W Egipcie w delcie Nilu wsie liczą do kilkunastu tysięcy mieszkańców. Tradycyjnym materiałem budowlanym w budownictwie wiejskim w Północnej Afryce jest glina. Domy są parterowe o płaskim dachu, które pełni funkcję tarasu, bądź rupieciarni. W każdej większej wsi znajduje się mały meczet, który przeważnie jest bardzo skromny. W Czarnej Afryce występuje duża różnorodność materiałów budowlanych. W Afryce Wschodniej i Południowej dominują chaty okrągłe, wyplatane z gałęzi. W Sahelu dominują cylindryczne domy z gliny ze spiczastym słomianym dachem. Różne są typy zabudowy wsi. Na niektórych terenach dominują wsie rozproszone, na innych typowe dla Europy rzędówki lub ulicówki. Często występują wsie na planie koła z centralnym placem w środku, w których znajdują się zagrody dla bydła lub miejsca spotkań. Wsie te są otoczone palisadą. Afrykańskie wsie tracą jednak swój obronny charakter. Coraz częściej wsie są budowane wzdłuż szlaku komunikacyjnego (ulicówka). Zmiany w kulturze rolnej powodują, że powstają gospodarstwa osobnicze. Z drugiej strony w niektórych rejonach mieszkanie w zabudowie zwartej centrum wsi jest bardziej atrakcyjne niż na obrzeżach czy w zabudowie rozproszonej. Pod koniec XX wieku w Afryce zaczęły powstawać wsie przypominające środkowo i wschodnioeuropejskie wsie socjalistyczne. Wsie tego typu są budowane przeważnie przez władze dla przesiedleńców (np. podczas budowy budowli hydrotechnicznych, kiedy konieczne było zalanie dużych terenów). Budynki są budowane zgodnie z europejskimi wzorcami z nietradycyjnych materiałów. Do nowych wsi kwaterowano często przedstawicieli różnych zwaśnionych grup społecznych. Niekiedy również wprowadzenie wzorców wschodnioeuropejskich burzyło przyzwyczajenie do tradycyjnej gospodarki, na dodatek sposób zarządzania tymi wsiami powoduje brak możliwości zmian architektury i układu budynków. Ludzie niechętnie przenoszą się do nowych lokalizacji, przez co w tych miejscowościach szerzy się przestępczość. W niektórych krajach pod upadku rządów dyktatury, która nakazała zamieszkanie w takiej wsi ludziom z innych regionów, ludność opuszczała swoje domy, wracając do ziemi, z której pochodzili. Urbanizacja Urbanizacja w Afryce poza terenem Starożytnego Egiptu i południowo-zachodniej części Nigerii nastąpiła w sposób dyfuzyjny. Największa liczba miast powstała w wyniku dyfuzji stymulowanej związanej z budową ośrodków przemysłowych i portowych. Współczynnik urbanizacji afrykańskich państwach jest różny w zależności od warunków naturalnych i uwarunkowań historycznych, kulturowych i ekonomicznych. Najwyższy współczynnik ludności miejskiej jest w Libii (ponad 80%, w tym ok. 33% mieszkańców kraju mieszka w Trypolisie). W Czarnej Afryce wynosi on ok. 20–30%. Pod koniec XX wieku najszybsze tempo urbanizacji było w krajach ubogich, o niskim stopniu urbanizacji. W Burkinie Faso urbanizacja w latach 1985–1990 wynosiła 8% rocznie, a w Kenii, Nigrze i Tanzanii ok. 7% rocznie. Najwolniejsze tempo następowało w krajach ustabilizowanych gospodarczo takich jak Egipt i Republika Południowej Afryki. Miasta Na terenie Afryki znajduje się 58 miast mających co najmniej 1 mln mieszkańców, w tym 4 liczące ponad 5 mln. Największym miastem Afryki jest liczące ponad 10 mln mieszkańców Lagos w Nigerii. Miasto to pełniło do 1991 funkcje stolicy kraju. Drugim co do wielkości miastem jest stolica Demokratycznej Republiki Kongo – Kinszasa. Trzecim miastem w kolejności jest stolica Egiptu – Kair. W przeciwieństwie do Europy i Ameryki Północnej duże miasta są rzadko lokowane nad dużymi rzekami. Najczęściej funkcje stolic pełnią duże miasta portowe. W związku z przeszłością kolonialną w niektórych miejscach powstały dwa mniejsze ośrodki o podobnych funkcjach zamiast jednego większego Najstarsze miasta w Afryce w Egipcie mają 8000 lat. Od tego czasu na tym terenie ta forma osadnicza istnieje nieprzerwanie. W wielu z nich pierwotny układ urbanistyczny został zachowany. Tradycyjne miasto arabskie był otoczone murami obronnymi. Dodatkowo wewnątrz była dodatkowa dzielnica jeszcze bardziej ufortyfikowana. Miasta posiadały bardzo gęstą zabudowę. We współczesnych miastach gęstość jeszcze się zwiększyła, co pociąga za sobą trudne warunki życia, zatłoczenie oraz problemy sanitarne. Centrum życia towarzyskiego dzielnic są studnie często noszące imiona władców. W dużych miastach powstały dzielnice emigrantów. Charakterystyczną cechą miast w tej części świata jest olbrzymi bazar w centrum. Bazary oferują różnego rodzaju towar i dominują w handlu detalicznym. Nowym zjawiskiem są dzielnice bogaczy zbudowane w stylu europejskim. Pierwsze miasta w Czarnej Afryce powstawały w średniowieczu. Jednakże osadnictwo to przypominało bardziej duże wsie niż miasta. Ludność trudniła się głównie rolnictwem. Nie było widocznego układu urbanistycznego oraz wyraźnych granic. Pojawiały się później miasta-stolice regionów. Miasta te jednak pełniły głównie funkcje polityczne, a nie gospodarcze. Po upadku państw często całkowicie się wyludniały. Dlatego często uważa się, że pierwszymi miastami na tych terenach były fortyfikacje kolonistów, które zaczęły powstawać od XVI wieku na wybrzeżach, a w głębi lądu na przełomie XIX i XX wieku. Miasta Czarnej Afryki miały układ rozplanowany z na ogół niewielką dzielnicą europejską, w której skupiały się budynki administracji. Dzielnice te były wzorowane na centrach miast w metropoliach, skąd pochodzili koloniści. Dzielnica ta w miarę możliwości była lokalizowana na wzgórzu. Na około powstawały dzielnice w których mieszkała czarnoskóra ludność tubylcza, często będąca niewolnikami. Rejony dla ludności czarnej zazwyczaj powstawały chaotycznie. Jedynie na „pasie miedziowym” w południowej części kontynentu powstawały szeregowe osiedla przypominające nieco koszary. Układ ten jest widoczny nawet pod dekolonizacji, co powoduje konflikty społeczne. Problemem afrykańskich miast jest przeludnienie powstałe w wyniku hiperurbanizacji oraz bardzo wysoki przyrost naturalny. Brak lub ewentualnie bardzo słabe wykształcenie migrantów powoduje trudności w uzyskaniu pracy w miastach. Powoduje to rozwój budownictwa substandardowego. Osiedla te są przeważnie pozbawione podstawowych usług miejskich np. transportu miejskiego, wodociągów, kanalizacji czy wywozu śmieci. Gospodarka Afryki Afryka, szczególnie subsaharyjska, jest najbiedniejszą częścią świata. Jeszcze na przełomie XVIII i XIX wieku średnie dochody były 3–5 razy niższe niż w Europie Zachodniej. Tuż przed II wojną światową udział Afryki w przemyśle świata wynosił 2,3% przy 7,3% udziału w ludności. Później jednak dekolonizacja i liczne wojny domowe spowodowały drastyczne pogorszenie wskaźników ekonomicznych. Na początku XXI wieku dochód na mieszkańca Afryki Subsaharyjskiej wynosi według siły nabywczej 500 dolarów amerykańskich (2003) co stanowi 1/45 tego samego wskaźnika w Europie Zachodniej. A bez najbogatszego RPA, stosunek ten wynosi 1/65. Najbogatszym terytorium Afryki jest Majotta, należąca do Francji. Udział czarnej Afryki, w której żyje 11% populacji ludzkiej w produkcie krajowym brutto całego świata wynosi 1%, natomiast w eksporcie, w którym znaczącą rolę odgrywają surowce 1,5%. Wskaźniki te są porównywalne z Polską, w której mieszka ok. 0,5% ludzi. Rolnictwo i rybołówstwo Rolnictwo w Afryce stanowi znaczącą gałąź gospodarki i ma znaczny udział w zatrudnieniu. Całe afrykańskie rolnictwo z wyjątkiem części północnej i południowej wykazuje niską mechanizację oraz kulturę rolną. W wielu krajach na południu występują problemy związane z dekolonizacją i nieudanymi reformami. Aż 60% mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej pracuje w rolnictwie, które w dużej mierze daje plony zaspokajające podstawowe potrzeby rolników, mimo tego ludność niedożywiona stanowi 32% mieszkańców regionu. Lokalnie jeszcze w XX wieku na tym terenie ziemia była uprawiana w pierwotny sposób wypaleniskowo-odłogowy. Ze względu na słaby rozwój przemysłu i turystyki w wielu krajach rolnictwo ma dość duży udział w PKB. W niektórych krajach w związku z reformami „afrykańskiego socjalizmu” przeprowadzono kolektywizację rolnictwa, która nie dała spodziewanych efektów. Państwa te już w latach 80. rozpoczęły dekolektywizację. Na niektórych terenach dominuje chów ekstensywny, często nomadyczny. W czasach kolonialnych w Afryce Południowej rozwinęło się intensywne rolnictwo plantacyjne (przemysłowe). W 1990 Republika Południowej Afryki miała jeden z najniższych wskaźników ludności aktywnej zawodowo w rolnictwie na świecie. Po uzyskaniu niepodległości przez Zimbabwe, rząd czarnej większości rozpoczął reformę rolną polegającą na brutalnym wygnaniu białej ludności i parcelacji farm pomiędzy bezrolnych chłopów. Spowodowała ona katastrofalne skutki, m.in. obniżenie plonów pszenicy o ponad połowę i zmniejszenie pogłowia bydła o ponad 80% w ciągu zaledwie 4 lat. Produkcja rolna upadła do tego stopnia, że konieczna jest pomoc humanitarna. W Afryce Południowej rozwinęło się sadownictwo (głównie grejpfruty, pomarańcze i jabłka), które w zasadzie nie występuje w pozostałej części kontynentu. W państwach arabskich rolnictwo jest zbliżone do państw Europy Południowej i Azji Południowo-zachodniej, z tą różnicą, że powierzchnia nadająca się do rolniczego wykorzystania jest znacznie mniejsza (duża powierzchnia państw leży na bezużytecznej Saharze) oraz istnieje konieczność stosowania sztucznego nawadniania na większą niż gdzie indziej skalę. Dominuje tu rozproszone indywidualne rolnictwo małotowarowe oraz różne formy pasterstwa, natomiast na obszarach sztucznie nawadnianych intensywne rolnictwo wysokotowarowe (głównie daktylowce, ale również zboża) i w ograniczonym zakresie sady. Ze względu na zakazy islamu nie uprawia się winorośli. Ponad 40% powierzchni Afryki stanowią tereny przydatne dla rolnictwa dopiero przy sztucznym nawadnianiu, na co państwa afrykańskie nie mają pieniędzy. Istotnym problemem rolnictwa, szczególnie w Rogu Afryki jest zmienność warunków klimatycznych, szczególnie susze, które powodują klęski głodu. W bogatych państwach arabskich problem ten jest rozwiązywany przez budowę obiektów hydrotechnicznych, wykorzystujących w niektórych przypadkach nawet odsalaną wodę morską. Rybołówstwo w Afryce jest słabiej rozwinięte niż na pozostałych kontynentach. Łowiska są znacznie mniejsze, a łowione są przede wszystkim sardynki, makrele oraz skorupiaki. Większa powierzchnia łowisk znajduje się na Atlantyku niż na Oceanie Indyjskim. Przemysł Górnictwo Jedyną stosunkowo dobrze rozwiniętą gałęzią przemysłu jest wydobycie surowców, które w niektórych krajach wytwarza ponad 40% PKB. Jednakże gałąź ta jest bardzo wrażliwa na wahania cen. Dodatkowym problemem są niepokoje, powszechna korupcja i słabo rozwinięta infrastruktura. W latach 30. XX wieku w północnej Afryce zaczęło rozwijać się górnictwo naftowe, a później gazownictwo. W latach 50. odkryto bogate złoża na Saharze. Początkowo na ropie zarabiały głównie koncerny naftowe. W 1960 powstała OPEC, organizacja zrzeszająca państwa eksportujące ropę naftową. W połowie lat 70. OPEC wywalczyła pełną kontrolę nad zasobami w państwach członkowskich. Złoża zostały znacjonalizowane, co umożliwiło szybki rozwój państw. Przemysł energetyczny W północnej Afryce ze względu na deficyt wody energia wodna stanowi tylko 4% energii wykorzystywanej w przemyśle. Z drugiej strony znaczna część prądu elektrycznego pochodzi z hydroelektrowni. Najwięcej tam powstało w latach 70. i 80. XX wieku. Przemysł lekki Przemysł przetwórczy daje około 30% dochodów, jednakże dużą rolę ogrywają huty metali, które znacznie zawyżają udział tego typu przemysłu. Przemysł lekki ma znikomy ogólny udział w przemyśle i nie zaspokaja nawet podstawowych potrzeb ludności. Usługi Transport Uwarunkowania i problemy transportu w Afryce Warunki geograficzne dla transportu w Afryce są niekorzystne. Linia brzegowa jest słabo rozwinięta, dodatkowo brzegi zazwyczaj są krawędziami wyżyn, co powoduje trudności w budowie portów morskich. Wewnątrz lądu jest wiele pęknięć i rowów tektonicznych. Powoduje to nie tylko trudności w budowie dróg kołowych, ale również prowadzi do powstawania progów w korytach rzek. Niekorzystny klimat powoduje nadmierne gnicie podkładów drewnianych oraz przyspieszoną erozję szyn. Drogi bite są w klimatach wilgotnych rozmywane przez ulewne deszcze, natomiast na Saharze zasypywane. Utrzymywanie zwierząt pociągowych w warunkach tropikalnych i pustynnych jest bardzo trudne ze względu na brak pasz. Dodatkowo zwierzęta są narażone na choroby tropikalne. Transport drogowy Transport samochodowy na większości terytorium Afryki odgrywa kluczową rolę. Jednakże drogi o nawierzchni twardej (ulepszonej) stanowią zaledwie ok. 20% dróg. Najlepiej rozwinięta sieć drogowa znajduje się w Republice Południowej Afryki, krajach Północnej Afryki (wybrzeża) oraz Nigerii i Zimbabwe. Problemem jest zły stan techniczny pojazdów. Zazwyczaj są to stare ciężarówki niespełniające norm technicznych obowiązujących w Europie. Często pojazdy są wykorzystywane w przewozach osobowo-towarowych niezależnie od tego, czy pojazd jest autobusem czy ciężarówką. Bardzo często pojazdy są przeładowywane. Transport kolejowy Kolej poza Republiką Południowej Afryki (gdzie przez cały czas znajdowało się ok. 1/4 długości linii całego kontynentu) oraz Egiptem odgrywa marginalną rolę w transporcie. Sieci, głównie wąskotorowe, są zazwyczaj pojedynczymi szlakami łączącymi kopalnie z portami, albo uzupełniają sieć żeglugi śródlądowej. Znaczącym problemem jest brak relacji transgranicznych, a nawet w przypadkach, kiedy koleje obu państw dochodzą w pobliże granicy to często ze względu na różną szerokość torów nie można zbudować łącznic. Po uzyskaniu niepodległości przez państwa afrykańskie znaczna część linii została zlikwidowana. Do nielicznych przypadków rozwoju kolei w postkolonialnej Afryce należy budowa linii łączącej obszary wydobycia rud metali w Zambii (niemającej dostępu do morza) z tanzańskim portem w Dar es Salaam. W 1984 w Maroku zbudowano pierwszą w Afryce linię kolejową, po której pociągi poruszają się z prędkością powyżej 100 km/h. Wówczas to pociągi Intercity relacji Rabat–Casablanca osiągnęły prędkość handlową 160 km/h. Transport morski Transport morski w Afryce jest słabo rozwinięty. Jedynym w pierwszej pięćdziesiątce portów o największych obrotach przeładunkowych na świecie jest Richards Bay w Republice Południowej Afryki, sklasyfikowany na 45. miejscu. Pod względem liczby wchodzących statków największymi afrykańskimi portami są Las Palmas, Santa Cruz de Tenerife i Ceuta (wszystkie w Hiszpanii). W wielu krajach z przyczyn historycznych, kiedy porty służyły do handlu z metropoliami, miasta portowe pełnią funkcje stolic. Porty stanowią węzły transportowe, połączone liniami kolejowymi z głębią kraju (głównie ośrodkami górniczymi). Rozwój tanich bander po II wojnie światowej sprawił, że armatorzy często rejestrowali statki w krajach o niskich opłatach, mniej rygorystycznych normach itp. Za sprawą tego zjawiska już w latach 60. Liberia miała większą flotę niż Stany Zjednoczone. W 1975 flota pod banderą Liberii była już największa na świecie. Transport lotniczy Transport lotniczy mimo dużej liczby lotnisk jest słabo rozwinięty. Większość afrykańskich lotnisk to lotniska małe, o szczątkowej infrastrukturze, mogące przyjmować jedynie małe samoloty przy dobrej pogodzie. Miejscowi przewoźnicy są przeważnie biedni, przez co dysponują małą liczbą maszyn, zwykle wysłużonych. Międzykontynentalny ruch lotniczy jest obsługiwany zazwyczaj przez przewoźników europejskich. Dwa afrykańskie lotniska, w Dakarze i Kairze ze względu na obsługę międzylądowań (Europa-Ameryka Południowa i Europa-Oceania) spełniają standardy europejskie, jednakże ze względu na rozwój techniki i zwiększenie zasięgu samolotów ich rola spada. Największy udział w afrykańskim lotnictwie mają Republika Południowej Afryki, Egipt, Tunezja i Algieria. Przewozy te są zdominowane przez ruch międzynarodowy. Transport miejski Transport publiczny pojawił się w tej części świata stosunkowo późno (tuż przed II wojną światową). Komunikacja miejska jest realizowana niemal wyłącznie przez autobusy. Transport miejski odgrywa dużą rolę ze względu na niski poziom motoryzacji, szczególnie poza dużymi miastami. Duże znaczenie zaczęły odgrywać niewielkie pojazdy (matatu), których kierowca jest jednocześnie właścicielem firmy i mechanikiem. Pojazdy te ze względu na niskie koszty i elastyczny rozkład jazdy sprawiły, iż w latach 90. zaczął się proces likwidacji tradycyjnych przewoźników miejskich. Miejski transport szynowy poza krajami Afryki Północnej w zasadzie nie istnieje. Na całym kontynencie tylko dwa miasta mają metro: Kair i Algier. W Egipcie działają dwie sieci tramwajowe w Kairze i Aleksandrii. Do 2010 działa niezależna od sieci kairskiej sieć w dzielnicy Helwan. Sieć ta została zdewastowana podczas rewolucji i po niej nie została odbudowana. Egipskie sieci tramwajowe są w stanie katastrofalnym i nie odgrywają znaczącej roli w komunikacji miejskiej. Znacznie większą rolę spełniają dwie niezależne linie metra/kolejki miejskiej. Turystyka Poziom rozwoju turystyki oraz atrakcyjność turystyczna jest różna w zależności od kraju. Mimo wielu walorów zarówno przyrodniczych, jak i antropogenicznych w większości państw turystyka jest słabo rozwinięta. Z drugiej strony są państwa, w których turystyka stanowi istotny, a nawet kluczowy element gospodarki. Najlepiej rozwinięta turystyka jest w państwach Afryki Północnej oraz Republice Południowej Afryki. Turystyka w państwach arabskich jest gałęzią stosunkowo młodą. Rozwijała się dopiero od lat 80. XX wieku, kiedy to bogaci Arabowie, z krajów naftowych spędzali najgorętsze miesiące nad wybrzeżem Morza Śródziemnego. Dziś turystyka stanowi znaczną część dochodu afrykańskich państw arabskich, głównie Egiptu i Tunezji. Rozwój sektora turystycznego wymusił inwestycje w infrastrukturę. Na potrzeby turystów budowano drogi i hotele (np. przybrzeżną autostradę w Tunezji). Rozwinął się przemysł budowlany, gdyż wzbogaciła się ludność. W XXI wieku zaczęli do Afryki północnej przybywać turyści z Europy, którzy stanowią większość gości w Egipcie, Tunezji, Maroku oraz wyspach i posiadłościach należących do Hiszpanii. Wówczas, zwłaszcza w Egipcie zaczęły powstawać hotele luksusowych sieci. Główny ruch turystyczny w Egipcie przeniósł się na wybrzeże Morza Czerwonego. Turystyka w państwach Afryki Wschodniej jest bardzo słabo rozwinięta, ze względu na niepokoje społeczne (np. Somalia, Uganda) lub brak walorów (np. Dżibuti). Jedynie w Kenii i Etiopii nastąpił rozwój turystyki. Turystyka w Kenii jest w dużej mierze związana z walorami przyrodniczymi, głównie zwierzętami, natomiast w Etiopii z walorami antropogenicznymi, głównie z zabytkami sztuki etiopskiej. Istotnym problemem rozwoju turystyki w tych dwóch krajach, jest niski poziom rozwoju infrastruktury turystycznej związany z problemami finansowymi. W Afryce Środkowej i Zachodniej turystyka jest słabo rozwinięta. Państwa te z reguły mają bardzo słabo rozwiniętą infrastrukturę, niekorzystne warunki klimatyczne oraz nieustabilizowaną sytuacje polityczną. Mimo to są odwiedzane przez turystów, głównie z byłych metropolii. W bogatszych państwach regionu (Senegal, Nigeria) dochodzą zakwalifikowani jako turyści, pracownicy sezonowi z biedniejszych państw ościennych. W Gambii turystyka stanowi istotną część PKB. W południowej części kontynentu ruch turystyczny jest zdominowany przez Republikę Południowej Afryki, której obywatele są najliczniejszą grupą turystów zagranicznych w państwach regionu i która jest najczęstszym celem turystycznym dla mieszkańców państw ościennych. Wyjazdy do RPA są jednak zdominowane przez pracowników sezonowych. Do Republiki Południowej Afryki przyjeżdżają również licznie turyści z Europy i Stanów Zjednoczonych. Wyspy Oceanu Indyjskiego: Madagaskar, Mauritius, Seszele, Komory oraz posiadłości Francji są odwiedzane głównie przez turystów z Francji. Rozwój turystyki na tych terenach mimo dość dużych walorów, szczególnie Madagaskaru jest słaby, jedynie na Seszelach od lat 70. XX wieku turystyka stanowi znaczącą część gospodarki. Historia Afryki Subsaharyjskiej Okres przedkolonialny Już w czasach starożytnych na południe od Sahary istniały zróżnicowane politycznie cywilizacje. Sahara była naturalną barierą oddzielającą ten teren od basenu Morza Śródziemnego. Większość kontaktów pomiędzy oboma światami zmonopolizowanych było przez Arabów z Afryki Północnej aż do XV w., kiedy rozpoczął się okres eksploracji wybrzeża afrykańskiego przez żeglarzy portugalskich za czasów Henryka Żeglarza. Ze względów na brak umiejętności posługiwania się pismem przez cywilizacje afrykańskie większość informacji ich dotyczących pochodzi z przekazów europejskich, arabskich, afrykańskich legend przekazywanych z pokolenia na pokolenie, badań lingwistycznych i archeologicznych. Pierwszymi, którzy spisywali historię poszczególnych regionów i państw afrykańskich, byli również Europejczycy. Dlatego też europejski, często rasistowski punkt widzenia dominuje w opisywaniu wczesnej historii Afryki. Pierwsze cywilizacje Wśród pierwszych cywilizacji i państw afrykańskich wymienić należy: Nok Aksum Imperium Ghany Meroe Imperium Mali Kanem Zimbabwe Benin Songhaj Monomotapa Migracje Bantu Handel z Europą i światem arabskim Niewolnictwo Handel niewolnikami rozrzucił po obu Amerykach i Europie około 20 milionów Afrykanów. Po wielu latach rozproszeni po świecie potomkowie tamtych niewolników utworzyli specyficzną formę „afrykańskiej diaspory”, choć bardziej pasuje tu określenie „afrykańskiej społeczności”, gdyż termin „diaspora” nie odnosi się do cech i sytuacji potomków afrykańskich niewolników. Trudno nazwać jednym słowem potomków ludzi porwanych, przewiezionych na inne kontynenty, nie wiedzących (z nielicznymi wyjątkami) z jakiego rejonu Afryki zostali uprowadzeni, nie wiedzących jakim językiem mówili ich przodkowie – ludzi, których łączy jedynie to, że ich przodkowie pochodzą z kontynentu afrykańskiego, że wszyscy zostali przewiezieni statkami i sprzedani jako niewolnicy, a oni sami mają czarny kolor skóry. Współcześnie potomkowie niewolników z Afryki są: w USA – Amerykanami (lub Afroamerykanami), w Brazylii – Brazylijczykami, na Haiti – Haitańczykami itd. W niektórych krajach Ameryki Płd. są większością społeczeństwa lub bardzo poważną jego częścią (Antyle, Brazylia). Pierwszym niepodległym państwem w Ameryce Środkowej było Haiti, w którym władzę sprawowały osoby czarnoskóre pochodzenia afrykańskiego i Mulaci po zwycięskim powstaniu na przełomie XVIII i XIX wieku. Okres kolonii Podbój Afryka Subsaharyjska była ostatnim dużym regionem na świecie poddanym kolonizacji. Europejskie mocarstwa skupiały się na podporządkowaniu sobie w pierwszej kolejności innych, atrakcyjniejszych gospodarczo regionów świata. Dodatkowym utrudnieniem w dostępie do interioru afrykańskiego były choroby, z którymi aż do połowy XIX w. Europejczycy nie potrafili sobie poradzić oraz niski poziom dyplomatycznej współpracy z państwami i społecznościami afrykańskimi, co uniemożliwiało podbój bez użycia broni. Podbój (tzw. wyścig o Afrykę) rozpoczął się w połowie XIX w. Działania kolonizatorskie szczególnie nasiliły się po roku 1885, kiedy odbyła się konferencja berlińska, uprawomocniająca podbój Afryki przez Europejczyków. Wśród najważniejszych przesłanek umożliwiających podbój były: nasilająca się rywalizacja mocarstw, odkrycie środków medycznych zabezpieczających przed niektórymi z najgroźniejszych chorób występujących w Afryce tropikalnej, w tym szczególnie przed malarią, technologiczny skok w uzbrojeniu, pozwalający niewielkim oddziałom zbrojnym objęcie kontroli nad znacznymi terytoriami, „misja cywilizacji” i rasizm, jako ideologia podboju. Podbój został zapoczątkowany przez Wielką Brytanię i Francję z faktorii handlowych i niewielkich terenów kontrolowanych na wybrzeżu. Podbój francuski kierowany był głównie na obszar Afryki Zachodniej i odbywał się z obszarów dzisiejszego Senegalu (Dakar) oraz innych terytoriów francuskich. Podbój brytyjski koncentrował się na obszarze Afryki Wschodniej i kierowany był z terenów dzisiejszego Sudanu, Kenii i RPA. Francuzi dążyli do połączenia swoich posiadłości w Afryce Zachodniej z Somali Francuskim (dzisiejsze Dżibuti), Brytyjczycy zaś forsowali projekt stworzenia linii kolejowej przebiegającej ze Związku Południowej Afryki (dzisiejsze RPA) do Egiptu. Dążenia te doprowadziły na skraj wojny w Europie, po tym, gdy w 1898 doszło do incydentu w Faszodzie w Sudanie. Na obrzeżu rywalizacji francusko-brytyjskiej znacznych podbojów dokonywały też Niemcy, Włochy i Portugalia. W Afryce Wschodniej powstał Sułtanat Zanzibaru, założony przez Arabów z regionu Zatoki Perskiej. W wielu przypadkach podbój ograniczał się do eksploracji i anektowania eksplorowanych terenów jako własnych. Społeczeństwa afrykańskie rzadko miały świadomość, że zostały uznane za poddanych jednego z europejskich państw. Spory mocarstw doprowadziły do konferencji berlińskiej (1884–1885), na której ustalono część stref wpływów i przyszłej eksploatacji kontynentu, przydzielając królowi belgijskiemu Leopoldowi II do prywatnej eksploatacji obszar Konga, w późniejszym okresie przekazanego Belgii. Ustalone wtedy granice okazały się w większości przypadków trwałe do dziś, a strefy eksploatacji stały się (poza nielicznymi wyjątkami – np. incydentem w Faszodzie) podstawą tworzenia przyszłych kolonii. Konferencję berlińską uznaje się za początek okresu kolonializmu w Afryce, pomimo że liczne działania kolonizatorskie podejmowane były już wcześniej. Zakładanie i funkcjonowanie kolonii Najważniejsze działania administracji kolonialnej skierowane były na eksploatację bogactw afrykańskich. Najważniejszymi sposobami jej realizacji były plantacje i kopalnie. Do najważniejszych obszarów plantacyjnych należały: Wybrzeże Kości Słoniowej i Ghana (kakao), dorzecze rzeki Kongo (kauczuk), dorzecze Nilu w Sudanie i środkowego Nigru (bawełna), Gambia (orzeszki ziemne), Zanzibar (przyprawy). Wśród obszarów kopalń dominowały: Johannesburg (złoto, węgiel), Kimberly (diamenty) i Elizabethville (dzisiejsze Lubumbashi – miedź). Dla kontaktów z metropoliami rozwijały się porty, z których większość stało się centrami administracji. Wśród nich najważniejsze to: Dakar, Abidżan, Akra, Lagos, Luanda, Kapsztad, Durban, Dar es Salaam, Mombasa i Mogadiszu. Oprócz portów administracja kolonialna rozwijała się również w niektórych miastach interioru (Nairobi, Entebbe – dziś Kampala, Pretoria, Johannesburg, Salisbury – dziś Harare, Brazzaville, Leopoldville – dziś Kinszasa). Podbój i ustanawianie administracji kolonialnej realizowane były przy użyciu terroru, demonstracji siły, dużo rzadziej jej użycia. Eksploatacja kolonii realizowana była nierzadko w sposób niewolniczy, pomimo zniesienia niewolnictwa najpierw przez Wielką Brytanię, a następnie we wspólnej europejskiej deklaracji na konferencji berlińskiej. Szczególnie opresyjne praktyki, zmuszające Afrykanów do pracy na rzecz kolonizatorów miały miejsce w dorzeczu Kongo, gdzie przy pozyskiwaniu kauczuku doprowadzono do eksterminacji dużej części Afrykanów (szacuje się, że zginęło ok. 10 mln mieszkańców, choć spotka się opinie, że nastąpił spadek liczby ludności z 30 nawet do 9 mln osób). Do najważniejszych konfliktów zbrojnych w Afryce Subsaharyjskiej w okresie kolonialnym należą: wojny burskie, wojny włosko-abisyńske (wojna włosko-abisyńska (1894–1896) oraz wojna włosko-abisyńska (1935–1936)), działania zbrojne związane z I wojną światową, działania zbrojne związane z II wojną światową, Powstanie Mau Mau. Po 1885 r. najważniejszymi zmianami terytorialnymi w Afryce Subsaharyjskiej były: zajęcie Transwalu i Oranii przez Wielką Brytanię w wyniku II wojny burskiej. Na obszarach Transwalu, Oranii, Natalu i Kraju Przylądkowego utworzono następnie w roku 1910 Związek Południowej Afryki (ZPA), który był dominium brytyjskim, utrata przez Niemcy po I wojnie światowej Togo i Kamerunu na rzecz Francji i Wielkiej Brytanii, Tanganiki na rzecz Wielkiej Brytanii, Namibii na rzecz ZPA, a Rwandy i Urundi na rzecz Belgii, podporządkowanie Abisynii Włochom, a następnie odzyskanie przez nią wolności i utrata Somali Włoskiego przez Włochy na rzecz Wielkiej Brytanii. System kolonialny stał u podstaw zmian demograficznych i urbanizacyjnych okresu. Zauważalne były migracje do ośrodków administracyjnych, portów, kopalń i obszarów plantacyjnych, szczególnie na obszary przemysłowe ZPA oraz obszary plantacyjne Afryki Zachodniej. Część migracji wewnątrz obszaru Afryki Subsaharyjskiej spowodowana była powodami politycznymi: notowane były migracje z kolonii bardziej opresyjnych (głównie francuskich i belgijskiej) do mniej opresyjnych (głównie brytyjskich). Duże znaczenie, szczególnie dla ZPA miały migracje ludności białej, głównie pochodzenia brytyjskiego. Dekolonizacja Przyczyny upadku kolonializmu to: wzrost politycznych i gospodarczych kosztów utrzymania kolonii, sprzeciw etyczny obywateli państw kolonizatorów, zmniejszenie możliwości kontroli kolonii przez państwa, które w czasie II wojny światowej odniosły dotkliwe straty gospodarcze, wzrost świadomości niepodległościowej i panafrykańskiej wśród Afrykanów, obalenie mitu „białego człowieka” wśród Afrykanów, jako następstwo II wojny światowej. W Afryce Subsaharyjskiej można wyróżnić dwa ważne etapy uzyskiwania niepodległości przez państwa afrykańskie: koniec lat 50. i początek 60. XX w.: uzyskanie niepodległości przez większość kolonii francuskich, brytyjskich i belgijskich (patrz: rok Afryki), rok 1975: uzyskanie niepodległości przez Angolę, Gwineę Bissau, Mozambik oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęcą w wyniku rewolucji goździków w Portugalii. Państwa afrykańskie zostały ustanowione w granicach byłych kolonii, dzielących terytoria grup etnicznych i łączących wiele grup etnicznych wewnątrz państw. Okres wolnej Afryki W historii Afryki Subsaharyjskiej w okresie po ustanowieniu afrykańskich państwowości wyróżnić można dwa wyraźne okresy. Pierwszy, trwający do połowy lat 90. XX w. był dla większości krajów czasem upadku gospodarczego oraz niekorzystnych dla rozwoju społecznego zmian politycznych, w tym wewnętrznych konfliktów zbrojnych. Drugi, trwający do dziś związany jest z wychodzeniem z kryzysu, ustanawianiem demokracji i wzrostem gospodarczym. 1960 – 1994 Większość współczesnych państw afrykańskich uzyskało suwerenność pomiędzy rokiem 1956 a 1964. Pierwsze były kolonie Wielkiej Brytanii – Sudan i Ghana, które stanowiły swoisty poligon doświadczalny wprowadzanych zmian. Pierwszą kolonią francuską, która uzyskała niepodległość była Gwinea w roku 1958. Rok 1960 nazywany jest Rokiem Afryki. Wtedy to 17 państw afrykańskich uzyskało niepodległość od Francji, Wielkiej Brytanii i Belgii. Dekolonizacja kolonii brytyjskich była bardziej rozciągnięta w czasie niż kolonii francuskich. Ostatnimi państwami kontynentalnej Afryki, które uniezależniły się od bezpośredniego zwierzchnictwa europejskiego, były kolonie portugalskie: Angola, Gwinea Bissau, Mozambik i Wyspy Świętego Tomasza i Książęca. Państwa te uzyskały niepodległość w 1975. Tu proces dekolonizacji wynikał częściowo z konfliktu wyzwoleńczego trwającego w tych krajach, a częściowo z przemian politycznych w Portugalii (rewolucja goździków). Kolonizatorzy, wycofując swoją polityczną zwierzchność, starali się utrzymać kontakty gospodarcze, przynoszące im zyski. Wiele firm, plantacji, farm, sklepów i nieruchomości pozostało w rękach białej mniejszości, a europejskie przedsiębiorstwa zachowały dużą część kontaktów handlowych. Związki te nazwane zostały później neokolonializmem, którego elementami były również zgoda rządów afrykańskich na pomoc zbrojną państw rozwiniętych oraz korumpowanie aparatów władzy i zgoda na utrzymywanie się reżimów autorytarnych przez państwa Europy Zachodniej, USA i ZSRR. W niektórych przypadkach powiązania polityczne i gospodarcze z byłą metropolią zostały zerwane i zastąpione nowymi (najczęściej z ZSRR bądź USA). Poglądy socjalistyczne i komunistyczne były popularne w kręgach politycznych wielu nowo powstałych krajów, które stawały się klientami Związku Radzieckiego. W ten sposób Afryka stała się polem rywalizacji zimnej wojny. Okres ten obfitował w wiele brutalnych wojen domowych o różnej intensywności, wśród których najważniejsze to: dążenia do wyzwolenia Erytrei (1961–1991) wojna domowa w Nigerii (1967–1970) I wojna domowa w Burundi (1972) wojna domowa w Etiopii (1974–1991) wojna domowa w Mozambiku (1975–1994) wojna domowa w Angoli (1975–2002) wojna domowa w Ugandzie (1979–1986) II wojna domowa w Sudanie (1983–2005) wojna domowa w Somalii (od 1988) wojna domowa w Liberii (1989–1995) wojna domowa w Rwandzie (1990–1993) wojna domowa w Sierra Leone (1992–2001) ludobójstwo w Rwandzie (1994) U podłoża większości z tych konfliktów leżały następujące przesłanki: nieprzystawalność schematów administracji pozostawionych przez kolonizatorów do tradycji władzy afrykańskiej, powstawanie wielu, sprzecznych ośrodków i grup politycznych, dążenie do usankcjonowania władzy autorytarnej nawet przez demokratycznie wybranych przywódców, przyzwolenie na istnienie władzy autorytarnej ze strony dawnych i współczesnych mocarstw, rywalizacja zimnowojenna, objawiająca się głównie wysyłaniem dużej ilości uzbrojenia do krajów sojuszniczych, ubóstwo i związane z nim niepokoje społeczne, zróżnicowanie społeczne, w tym szczególnie zróżnicowanie etniczne (np. poprzez zjawisko „eksportu wojny” na obszarach granicznych zamieszanych przez przedstawicieli tych samych grup etnicznych). Już w 1970 zdecydowana większość krajów była rządzona autorytarnie, najczęściej w formie rządów junty wojskowej bądź dyktatury jednopartyjnej. Specyficzny system władzy utrzymywał się w Południowej Afryce, Zimbabwe, Namibii oraz w Liberii, gdzie rządy wybierane były w wyborach, lecz nie powszechnych, a przeprowadzanych jedynie wśród jednej, uprzywilejowanej grupy społecznej (w RPA, Namibii i Zimbabwe – ludności białej, w Liberii – potomków amerykańskich niewolników). System wielopartyjny utrzymał się w tym okresie jedynie w Botswanie i na Madagaskarze. Okres 1960–1994 był czasem najbardziej dynamicznego przyrostu naturalnego w Afryce Subasaharyjskiej. Jego tempo było tak duże, że w większości krajów liczba ludności ulegała podwojeniu w okresie krótszym niż 30 lat i to pomimo wysokiego poziomu umieralności niemowląt i najniższej na świecie przewidywanej długości życia. Wzrost liczby ludności doprowadził do szeregu przemian, wśród nich postępującej urbanizacji, powiększania się dzielnic marginalnych (slumsów), wzrostu presji na tereny rolnicze, migracji ekonomicznych. Okres po 1994 Współczesny okres w historii Afryki Subsaharyjskiej jest czasem wychodzenia z głębokiego kryzysu gospodarczego i normalizacji sytuacji politycznej. W 1994 nastąpiły dwa wydarzenia ważne we współczesnej historii Afryki: ludobójstwo w Rwandzie i pierwsze wolne wybory w Południowej Afryce, definitywnie kończące okres apartheidu. Po tym roku wybuchły cztery ważne konflikty zbrojne na kontynencie: I wojna domowa w Kongu (1996–1997) II wojna domowa w Kongu (1998–2003) wojna erytrejsko-etiopska (1998–2000) konflikt w Darfurze w Sudanie (od 2003) Normalizacji sytuacji politycznej w większości krajów sprzyjał koniec zimnej wojny. Choć w krótkiej perspektywie wiązał się ze wzrostem dostępności na rynku afrykańskim taniej broni ręcznej i lekkiej z terenów byłego ZSRR, to w dłuższej sprzyjał dążeniom większości krajów w stronę demokracji. Proces demokratyzacji wspierany był również przez Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy, które uzależniały część pożyczek od reform prodemokratycznych. Wiele spośród tych przemian ograniczało się do wprowadzenia wolnych wyborów głowy państwa i parlamentu, bez upowszechniania wolności słowa, zrzeszania się, czy równego dostępu do mediów dla partii politycznych. Mimo fasadowości, przemiany te sprzyjały wprowadzaniu podstaw społeczeństwa obywatelskiego, a w konsekwencji upowszechnianiu innych cech demokracji. Proces demokratyzacji, wprowadzania podstaw społeczeństwa obywatelskiego oraz urbanizacja i industrializacja są przez niektórych autorów uważane za przyczynę zmiany charakteru politycznej rywalizacji. Konflikty zbrojne ustępują miejsca dyskusji w przestrzeni publicznej, połączonej ze sporadycznymi protestami, które czasem przyjmują brutalną formę zamieszek (np. w Kenii w 2007). Już w 1994 władze większości krajów Afryki Subsaharyjskiej wybierane były w wyborach powszechnych. Obecnie jedynie Sudan, Somalia, Zimbabwe, Suazi i Gwinea Równikowa posiadają władze niepochodzące z wyborów. Pomimo wielu konfliktów zbrojnych, które miały miejsce w historii niepodległej Afryki, zmiany na mapie politycznej przyniósł dopiero okres normalizacji. W 1993 powstała Erytrea, a w 2011 po wielu latach wojny powstało nowe państwo afrykańskie – Sudan Południowy. Faktycznie niepodległe są również Somaliland i Puntland, wyodrębnione na terenach północnej Somalii. Historia Afryki Północnej Przemiany polityczne (2010–2012) Odkrycia i badania Afryki Afryka w przeciwieństwie do bezludnych terenów Antarktydy, wysokich gór czy dziewiczych wysp, była stale zamieszkana przez ludzi. Obszar Sahary powodował jednak, że jedynie wąski pas wybrzeża Morza Śródziemnego i nabrzeża Nilu był znany kulturze śródziemnomorskiej. Na południu rozwijały się osobne cywilizacje, z którymi ludy północy nie utrzymywały kontaktu. Odkrycia arabskie We wczesnym średniowieczu arabscy kupcy przemierzali Saharę w celu zdobycia dóbr, które mogli sprzedać z zyskiem na północy. Oprócz realizacji celów handlowych wyprawy te rozszerzyły horyzont geograficzny Arabów, gdyż relacje kupców były bogate w szczegóły topograficzne. Odkrycia włoskie Europejska eksploracja Afryki została jednak wstrzymana do schyłku średniowiecza, gdyż ważniejszy okazał się handel z Azją (Indie, Chiny). Jedynie kupcy genueńscy w XIII odkryli Wyspy Kanaryjskie. W 1281 lub 1291 Ugodino i Vadino Vivaldi oraz Teodosio d’Ori podjęli wyprawę w celu opłynięcia Afryki jednakże wyprawa nie powróciła. Odkrycia portugalskie W XV wieku ze względu na opanowanie bliskowschodnich obszarów przez Turków i problemy z tranzytem postanowiono poszukać alternatywnej drogi do Indii. Zakładano dwie możliwości: opłynięcie Afryki albo podróż na zachód i wpłynięcie od strony wschodniej. Łatwiejsza ze względu na możliwość pływania wzdłuż wybrzeża była droga wokół Afryki. W 1415 Portugalczycy opanowali Ceutę i stworzyli w niej bazę wojenno-handlową. W pierwszej połowie XV wieku portugalski książę Henryk Żeglarz finansował wyprawy na południe. Głównymi celami Henryka Żeglarza były: szerzenie chrześcijaństwa, wraz z odnalezieniem półlegendarnych chrześcijan afrykańskich (Etiopczyków) oddzielonych od Europy przez Arabów oraz dotarcie do legendarnych ziem Ofir, które miały obfitować w bogactwo, a następnie podporządkowanie ich Portugalii. W 1434 Gil Eannes po raz pierwszy spotkał się z czarnoskórą ludnością tubylczą. W 1436 odkryto zatokę Rio de Oro. W 1444 po raz pierwszy Europejczycy przywieźli z Afryki niewolników (29 jeńców wojennych). Spowodowało to zwiększenie zapału eksploracją Afryki. W 1448 Joao Fernandez wyruszył w pierwszą wyprawę w głąb Afryki, z której jednak nie powrócił. W 1457 wyprawa Diego Gomesa dotarła w górę rzeki Gambii i dostarczyła wielu informacji o wnętrzu kontynentu, m.in. o masywie Futa Dżalon i Górach Lwich. W 1461 Europejczycy po raz pierwszy zetknęli się z laterytami oraz dotarli do przylądka Mesurado, gdzie linia brzegowa skręcała na wschód. W latach 70. XV wieku portugalscy żeglarze dotarli do Wybrzeża Kości Słoniowej, Złotego Wybrzeża (Ghany) oraz do Wybrzeża Niewolniczego (Nigeria). W 1472 Europejczycy po raz pierwszy przekroczyli równik, docierając do Przylądka Świętej Katarzyny (1°51′S). Odkrycie to udowodniło, że Afryka nie kończy się wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej, a linia brzegowa odbija znowu na południe. W latach 80. Portugalia dzięki rozwojowi handlu oraz taniemu złotu i sile roboczej niewolników stała się potęgą gospodarczą. Pociągnęło to za sobą dalszą eksplorację wybrzeży kontynentu. W 1482 wyprawa Diego Cao dotarła do rzeki Rio da Padrao, a w 1486 do wybrzeża obecnej Namibii (ok. 22° S). W 1487 Bartolomeo Diaz dotarł do Przylądka Igielnego – najbardziej na południe wysuniętej części Afryki (34°51′S). Bunt załogi spowodował jednak, że musiał zawrócić do Portugalii. 8 lipca 1497 wyprawa Vasco da Gama dotarła do Indii, opływając Afrykę, dodatkowo opływając Zatokę Gwinejską nie wzdłuż wybrzeża, ale prosto, co spowodowało utratę lądu z pola widzenia. Eksploracja interioru Proces poznania wnętrza Afryki rozpoczął się dopiero w XVI wieku. Początkowa faza odkryć następowała niezależnie z dwóch stron, od Atlantyku (rzeki Niger i Kongo oraz Angola) i od strony Etiopii. W 1511 Leon opisał rzekę Niger oraz jezioro Czad. W 1513 jezuicki misjonarz Pedro Paéz, jako pierwszy Europejczyk dotarł do świętego źródła Etiopczyków w górach Czokie. W 1541 wyprawa Cristovao da Gama odkryła jezioro Tana. Kolonizacja Angoli i Kotliny Konga przebiegała pokojowo, co spowodowało, iż misjonarzom pomagała ludność tubylcza. Portugalscy misjonarze zdawali relację, że na terenie obecnego Zimbabwe znajduje się złotonośny kraj Makalangia. Wtedy to jezuici opisali geomorfologię oraz faunę i florę Afryki Południowej. W XVII wieku w głąb Afryki zapuszczali się tylko łowcy niewolników. Odkrycie i eksploracja wysp afrykańskich Wprawdzie niektóre wyspy w tym Madagaskar, odkryty w 1500 r., odkryto wcześniej to w większości nie były one użyteczne gospodarczo. Kolonizacji Madagaskaru dokonali dopiero Francuzi w 1643. Przyczyną zaniechania kolonizacji Afryki były odkrycia innych, bogatszych, kontynentów szczególnie Ameryki Południowej. Podboje holenderskie Portugalia i Hiszpania w XVII wieku skupiły się na podboju Ameryki Południowej. Z tego powodu do Afryki zaczęli przypływać osadnicy holenderscy i angielscy. W 1652 Jan van Riebeck założył Kapsztad. W 1663 mieszkańcy kolonii przylądkowej zetknęli się z Buszmenami. W 1685 Simon van der Stell przeszedł Góry Przylądkowe i odkrył pustynię Karru Wielkie oraz wyżynę Nama. Tereny te były mało przydatne dla osadnictwa, stąd dalszej eksploatacji zaniechano. XVIII wiek W XVIII wieku coraz większe znaczenie miał charakter poznawczy wypraw, jednakże dokonywanych nadal niemal wyłącznie przez misjonarzy. Odbywało się wyprawy w górę dużych rzek oraz przez Saharę. W opisach z tego okresu znajduje się znacznie więcej informacji o etnografii. Problemem opisów jest jednak brak rzetelności niektórych fragmentów i traktowanie mieszkających tam ludów z wielką pogardą. XIX wiek W XIX wieku rozpoczęła się kolonizacja Afryki na większą skalę. Z drugiej strony nastąpiło zintensyfikowanie badań naukowych prowadzonych przez naukowców. Badania te były areligijne, ich jedynym celem było poznanie świata oraz rekonesans korzyści z planowanej kolonizacji. Wyprawy były finansowane przez rządy przyszłych imperiów kolonialnych, szczególnie Wielkiej Brytanii. Czysto geograficzne badania Afryki skończyły się na początku XX wieku, kiedy to topografia, hydrologia, klimatologia Afryki zostały dokładnie przebadane. Kultura Sztuka Tradycyjna sztuka afrykańska dzieli się na dwa zasadnicze nurty: sztukę Afryki Subsaharyjskiej (tereny położone na południe od Sahary) oraz sztukę muzułmańską (tereny saharyjskie Afryki Północnej). Niezależnie od tych dwóch głównych nurtów w Etiopii wykształciła się niezależna sztuka zbliżona do sztuki bizantyjskiej. Sztuka Afryki Subsaharyjskiej jest niejednorodna ze względu na duże zróżnicowanie etniczne, gdzie każdy z ludów wykształcił własny język wizualny. Sztuka muzułmańska Sztuka Afryki Subsaharyjskiej Sztuka etiopska Współczesna sztuka afrykańska U podstaw współczesnej sztuki afrykańskiej leżą zakładane w okresie kolonialnym szkoły artystyczne. Pierwsze pokolenie artystów afrykańskich w nich wykształconych zalicza się do okresu afrykańskiego modernizmu. Literatura Literackie nagrody Nobla 1986 Wole Soyinka – Nigeria 1988 Nagib Mahfuz – Egipt 1991 Nadine Gordimer – RPA 2003 John Maxwell Coetzee – RPA 2021 Abdulrazak Gurnah – Tanzania Muzyka Kino Zwyczaje ludowe Wesele Zwyczaje weselne w Afryce są różne w zależności od plemienia. Wspólną cechą jest jednak biesiada weselna. Z reguły większość małżeństw jest planowana przez rodziców. Zawieraniu małżeństwa zazwyczaj towarzyszy wymiana dóbr materialnych pomiędzy rodzinami małżonków. W większości kultur panna młoda ma specjalny strój, makijaż oraz biżuterię wkładaną tylko na tę okazję. Dziedzictwo UNESCO Sport Igrzyska olimpijskie Letnie igrzyska olimpijskie Pierwszym krajem afrykańskim, który wystawił swą reprezentację na letnich igrzyskach olimpijskich była Kolonia Przylądkowa w roku 1904. W 1906 na olimpiadzie zadebiutowała reprezentacja Egiptu, zawody te jednak nie są uznawane za oficjalne. Oficjalnie Egipt zadebiutował dopiero w 1920. W 1928 na Igrzyskach zadebiutowała reprezentacja Rodezji Południowej (obecnie Zimbabwe), która jednak regularnie zaczęła startować dopiero po II wojnie światowej. Najwięcej debiutów reprezentacji państw afrykańskich nastąpiło w latach 1956–1972, kiedy poszczególne państwa uzyskiwały niepodległość. Klasyfikacja medalowa państw afrykańskich: Zimowe igrzyska olimpijskie Z racji klimatu (brak śniegu na terenie większości kontynentu) państwa afrykańskie z reguły nie uczestniczą w zimowych igrzyskach olimpijskich. Pierwszym krajem, który wystawił reprezentację w zimowych igrzyskach olimpijskich był Związek Południowej Afryki (obecnie Republika Południowej Afryki). Reprezentanci ZPA wystąpili na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich 1960. Drugimi afrykańskimi reprezentacjami był Senegal i Egipt, ich debiut miał miejsce na igrzyskach w 1984. Dla Egiptu były to jedyne zimowe igrzyska. Oprócz nich w zimowych igrzyskach wzięły udział Algieria i Suazi (1992), Kenia (1998), Kamerun (2002), Madagaskar (2006), Etiopia (2006) i Ghana (2010). Wszystkie reprezentacje oprócz ZPA/RPA, Senegalu i Algierii wystawiły po jednym zawodniku. Żadna reprezentacja nie zdobyła jeszcze medalu olimpijskiego. Podział polityczny Afryki Państwa Na terenie Afryki znajduje się najwięcej suwerennych państw na świecie. W Afryce znajduje się ponad połowa (12) z 23 państw wielkich (tj. o powierzchni 1–7,5 mln km²) oraz połowa państw dużych (0,5–1 mln km²). Najliczniejszą grupę stanowią państwa średnie. Pod względem ludności w Afryce tylko jedno państwo jest zaliczane do wielkich (mających od 100 do 500 mln mieszkańców). 3 państwa należą do grupy państw dużych (50–100 mln). Natomiast najliczniejszą grupą są państwa małe. Według klasyfikacji ekonomicznej państwa afrykańskie należą głównie do grupy państw małych, przy czym biorąc pod uwagę czysty PKB na mieszkańca, sytuacja przedstawia się gorzej niż po uwzględnieniu siły nabywczej. Granice państw są w większości przypadków granicami dawnych kolonii lub stref okupacyjnych, które nie uwzględniają zasięgu występowania poszczególnych ludów lub barier naturalnych. W 2005 za państwa upadłe lub poważnie zagrożone upadkiem uznawano: Burundi, Czad, Demokratyczną Republikę Konga, Erytreę, Etiopię, Gwineę, Kenię, Liberię, Republikę Środkowoafrykańską, Rwandę, Sierra Leone, Somalię, Sudan (wówczas Sudan i Sudan Południowy były jednym państwem), Ugandę, Wybrzeże Kości Słoniowej i Zimbabwe. Terytoria zależne i o nieustalonym statusie międzynarodowym: Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne (tylko niewielka część terytorium – Wyspy Rozproszone) Majotta (terytorium Francji) Reunion (departament zamorski Francji) Sahara Zachodnia Somaliland Święta Helena (terytorium Wielkiej Brytanii) Regiony polityczne Schemat regionów świata ONZ ONZ w celach statystycznych podzielił świat na regiony. Na terenie Afryki znajduje się 5 takich regionów: Afryka Północna, Afryka Środkowa, Afryka Południowa, Afryka Wschodnia, Afryka Zachodnia. Podział ten ma głównie charakter kulturowo-polityczny, a nie ekonomiczny. Afryka Północna Afryka Północna podobnie jak reszta regionów nie ma ściśle określonych granic. Według klasyfikacji ONZ do regionu zalicza się: Algierię, Egipt, Libię, Maroko z Saharą Zachodnią, Tunezję i Sudan. Państwa te leżą według podziału fizycznogeograficznego w Afryce Północnej, w której znajdują się jeszcze fragmenty takich państw, jak Mauretania, Mali, Niger, Czad. Państwa Afryki północnej ze względu na bliskość kulturowo-religijną są łączone z państwami Azji Południowo-Zachodniej. Region (wraz z Azją Południowo-Zachodnią) bywa określany jako „świat arabski”, jednakże w Maroku i Algierii większość stanowią nie ludy arabskie, ale berberyjskie. Z drugiej strony podział ONZ nie wlicza do Afryki Północnej Mauretanii, gdzie 80% mieszkańców stanowią potomkowie Maurów (ludu arabsko-berberyjskiego). Znaczne mniejszości arabskie znajdują się w Czadzie, Kamerunie, Mali i Tanzanii. Afryka Zachodnia Według klasyfikacji ONZ do regionu zalicza się: Benin, Burkinę Faso, Gambię, Ghanę, Gwineę, Gwineę Bissau, Liberię, Mali, Mauretanię, Niger, Nigerię, Republikę Zielonego Przylądka, Senegal, Sierrę Leone, Togo i Wybrzeże Kości Słoniowej. Afryka Środkowa Według klasyfikacji ONZ do regionu zalicza się: Angolę, Czad, Demokratyczną Republikę Konga, Gabon, Gwineę Równikową, Kamerun, Kongo Republikę Środkowoafrykańską oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęcą, Afryka Wschodnia Według klasyfikacji ONZ do regionu zalicza się: Burundi, Dżibuti, Erytreę, Etiopię, Kenię, Madagaskar, Malawi, Mauritius, Mozambik, Rwandę, Seszele, Somalię, Sudan Południowy, Tanzanię, Ugandę, Zambię i Zimbabwe. Róg Afryki Róg Afryki jest regionem składającym się z państw leżących na Półwyspie Somalijskim. Region ten nie jest wydzielony w podziale ONZ (obszar należy do Afryki Wschodniej). Na tym terenie znajdują się Dżibuti, Erytrea, Etiopia oraz Somalia. Kraje te są najbiedniejszym regionem świata. Erytrea i Etiopia należą do grupy państw o najniższym zużyciu energii na mieszkańca Somalia jest najbardziej upadłym państwem na świecie. Krajem rządzą terroryści i piraci. Rząd kontroluje tylko część kraju. W de facto niepodległym, ale nieuznawanym przez społeczność międzynarodową i ONZ Somalilandzie panuje względny spokój. Afryka Południowa Według klasyfikacji ONZ do regionu zalicza się: Botswanę, Lesotho, Namibię, Republikę Południowej Afryki i Eswatini. Kraje te są lub były pod silnym wpływem politycznym lub ekonomicznym Republiki Południowej Afryki. Botswana miała być w latach 50. połączona z RPA, natomiast Namibia do 1990 była okupowana przez RPA. Dodatkowo Namibia pozostaje w unii walutowej ze swoim sąsiadem. W przypadku dwóch pozostałych państw występuje jedynie zależność gospodarcza. Charakterystyczną cechą regionu jest spory odsetek chrześcijan, zwłaszcza protestantów. W Republice Południowej Afryki, w której do 1994 obowiązywał apartheid, nadal występują znaczne dysproporcje społeczne. Mimo iż kraj ten jest najbogatszy na kontynencie, to musi się zmagać z wieloma problemami, takimi jak znaczna przestępczość, w tym wojny gangów i plaga HIV/AIDS. Mimo to poziom życia stale wzrasta nawet wśród ludności najuboższej. W geografii turystycznej występuje inna delimitacja regionu, oprócz wyżej wymienionych państw zalicza się również: Angolę, Malawi, Mozambik, Zambię, Zimbabwe, ze względu na znaczny ruch turystyczny pomiędzy tymi krajami a Republiką Południowej Afryki. Dodatkowo zalicza się państwa wyspiarskie: Madagaskar, Mauritius, Komory, Seszele, a także posiadłości zamorskie Francji na Oceanie Indyjskim. Zobacz też Afrykanerzy Afrykanistyka Czarna Afryka Harambee Maghreb odkrycia i badania Afryki organizacje subregionalne w Afryce parki narodowe w Afryce Wielki Zielony Mur Afroeurazja Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Kontynenty

4576492

https://pl.wikipedia.org/wiki/Koalicja%20Polska

Koalicja Polska

Koalicja Polska – projekt polityczny skupiony wokół Polskiego Stronnictwa Ludowego, powołany w 2019. Jego reprezentacją parlamentarną w Sejmie VIII kadencji i Senacie IX kadencji był klub Polskie Stronnictwo Ludowe – Koalicja Polska, którego powstanie ogłoszono 4 lipca 2019 (od 8 sierpnia związany z koalicją był również klub poselski Kukiz’15), natomiast w Sejmie IX kadencji i Senacie X kadencji (od 12 listopada 2019) stał się nią klub Koalicja Polska – Polskie Stronnictwo Ludowe-Kukiz15, od 28 listopada 2020 noszący nazwę Koalicja Polska – PSL, UED, Konserwatyści. Historia Po raz pierwszy o pomyśle powołania Koalicji Polskiej wspomniano na konferencji prasowej 4 lutego 2019, w której wzięli udział przedstawiciele PSL, Nowoczesnej, Unii Europejskich Demokratów i środowiska samorządowego skupionego wokół Rafała Dutkiewicza. W eurowyborach w maju tego samego roku PSL, Nowoczesna i UED wystartowały jednak w ramach Koalicji Europejskiej, której trzon stanowiła Platforma Obywatelska (znalazły się w niej też środowiska lewicowe). Po przegranych z PiS wyborach PO i Nowoczesna postanowiły kontynuować współpracę w ramach Koalicji Obywatelskiej, natomiast 1 czerwca 2019 rada naczelna PSL opowiedziała się za budową wokół tej partii chrześcijańsko-demokratycznej Koalicji Polskiej, która miałaby wystartować w wyborach parlamentarnych w tym samym roku (jako komitet wyborczy PSL, bądź w sojuszu z PO bez udziału środowisk lewicowych). Chęć współtworzenia koalicji jako pierwsze zadeklarowały Liga Polskich Rodzin i UED. 4 lipca ogłoszono powołanie klubu parlamentarnego PSL – Koalicja Polska, powstałego z przekształcenia klubu PSL-UED, w związku z przystąpieniem do niego dwóch posłów wykluczonych wcześniej z PO – konserwatystów Marka Biernackiego i Jacka Tomczaka (którzy przeszli z klubu PO-KO) – oraz posła Nowoczesnej Radosława Lubczyka (dotychczas niezrzeszonego, do końca kadencji pozostającego członkiem Nowoczesnej). 6 lipca rada naczelna PSL potwierdziła stanowisko, w którym opowiedziała się za podjęciem rozmów z PO o wspólnym starcie w jesiennych wyborach parlamentarnych przy odrzuceniu możliwości wspólnych list z SLD i Wiosną. 13 lipca rada krajowa UED oficjalnie potwierdziła udział w budowaniu koalicji, a 15 lipca prezes PSL Władysław Kosiniak-Kamysz oświadczył, że rozmowy z PO zostały już zakończone i partie nie wystartują w ramach wspólnego komitetu. 23 lipca sekretarz PSL Piotr Zgorzelski oznajmił, że do Koalicji Polskiej dołączyło Stronnictwo Demokratyczne. 5 sierpnia PSL zawarło porozumienie o wspólnym starcie w wyborach z partią Ślonzoki Razem i Jurajsko-Śląskim Stowarzyszeniem Dom Europejski, a 8 sierpnia z ruchem Kukiz’15 (z którym PSL przyjęło wspólne postulaty m.in. mieszanej ordynacji wyborczej, powszechnych wyborów Prokuratora Generalnego, e-votingu, możliwości odwołania posła, emerytury bez podatku, deregulacji gospodarki, ulgi podatkowej na OZE, czy też pakietu antykorupcyjnego), posiadającym osobny klub poselski. 22 sierpnia do Koalicji Polskiej dołączyły lubuskie struktury Bezpartyjnych Samorządowców, pomimo samodzielnego startu tego ruchu w skali kraju. Na listach KW PSL do Sejmu, oprócz przedstawicieli tej partii (i m.in. innych posłów PSL-KP), a także K’15, UED, ŚR i SD, znaleźli się również m.in. przedstawiciele partii Polska Nas Potrzebuje (w tym jej lider Dariusz Grabowski), szef partii Jeden-PL, członek rady politycznej LPR, czy też członek PO. Do Senatu KW PSL wystawił 16 kandydatów – członków tej partii oraz Michała Kamińskiego z UED. Ponadto z własnego komitetu (konkurując jedynie z kandydatem PiS) wystartował działacz PSL Artur Bagieński. Ruch Kukiz’15 powołał KWW Kukiz15 do Senatu, z ramienia którego wystartowało dwoje kandydatów (w tym jeden w konkurencji do kandydata PSL). Do Senatu wystartował również (konkurując jedynie z kandydatem PiS) poseł K’15 Maciej Masłowski (z ramienia KWW Rozwój Podkarpacia). KW Ślonzoki Razem wystawił dwóch kandydatów do Senatu (w tym przewodniczącego partii Leona Swaczynę). W wyborach parlamentarnych komitet PSL uzyskał 8,55% głosów, zdobywając 30 mandatów w Sejmie i 3 w Senacie. Mandaty poselskie uzyskało 20 przedstawicieli PSL, 6 ruchu Kukiz’15 oraz jeden UED, a także trzy osoby niezależne w ramach koalicji (które uzyskały reelekcję, m.in. wykluczeni wcześniej z PO konserwatyści). Mandaty senatorskie zdobyło dwóch członków PSL i jeden UED. Parlamentarzyści wybrani z list KW PSL zasiedli w klubie Koalicja Polska – PSL-Kukiz15, którego przewodniczącym został Władysław Kosiniak-Kamysz. Wicemarszałkiem Sejmu z ramienia klubu został Piotr Zgorzelski, a wicemarszałkiem Senatu Michał Kamiński. W dniu rozpoczęcia nowej kadencji parlamentu powołano również krajową radę programową Koalicji Polskiej, na której czele stanął lider Kukiz’15 Paweł Kukiz (który w lipcu 2020 zarejestrował partię K’15). Jej wiceprzewodniczącymi zostali Władysław Kosiniak-Kamysz, przewodnicząca UED Elżbieta Bińczycka i Marek Biernacki. W lutym 2020 do rady dołączyła Jolanta Milas (liderka stowarzyszenia zwykłego Państwo Fair Play, nawiązującego do ruchu Polska Fair Play). W wyborach prezydenckich w 2020 PSL wystawiło kandydaturę Władysława Kosiniaka-Kamysza. Szefową jego sztabu została Magdalena Sobkowiak-Czarnecka. Oprócz przedstawicieli PSL, w sztabie wyborczym zasiedli m.in. przedstawiciele ruchu Kukiz’15 oraz UED. Poparcia kandydaturze prezesa PSL udzieliły także ŚR i PFP. W czerwcowych wyborach kandydat Koalicji Polskiej w pierwszej turze otrzymał 459 365 głosów (2,36%), zajmując 5. miejsce spośród 11 kandydatów. W II turze UED udzieliła oficjalnego poparcia Rafałowi Trzaskowskiemu z PO. Pozostałe ugrupowania nie wsparły formalnie żadnego z kandydatów (stanowisko w tej sprawie wyraziła partia ŚR), przy czym osoby pełniące najwyższe funkcje w PSL (w tym Władysław Kosiniak-Kamysz) opowiedziały się za kandydaturą Rafała Trzaskowskiego (oficjalnie poparli go m.in. eurodeputowani tej partii). 26 listopada 2020, decyzją rady naczelnej PSL, partia ta zdecydowała o zakończeniu współpracy z Kukiz’15 w ramach Koalicji Polskiej, z powodu różnic wewnątrzkoalicyjnych m.in. w związku z głosowaniem nad uchwałą w sprawie weta budżetu Unii Europejskiej. Dwa dni później klub parlamentarny przyjął nazwę Koalicja Polska – PSL, UED, Konserwatyści (uwzględniając zarówno obie mające parlamentarzystów partie pozostające w koalicji, jak i opcję związaną z Markiem Biernackim). Tego samego dnia odejście z klubu ogłosiła Agnieszka Ścigaj (czyniąc to formalnie przed posłami ruchu Kukiz’15, który tym samym opuściła). W miejsce Pawła Kukiza przewodniczącym rady Koalicji Polskiej został Władysław Kosiniak-Kamysz. Formalne wydalenie posłów Kukiz’15 z klubu Koalicji Polskiej nastąpiło 9 grudnia. 1 grudnia do koalicji dołączyła Ogólnopolska Federacja Przedsiębiorców i Pracodawców, tydzień później porozumienie organizacji osób pokrzywdzonych przez organy państwa (m.in. Stowarzyszenie Przeciw Bezprawiu, Stowarzyszenie Niepokonani 2012 i Stowarzyszenie Sprawiedliwości Społecznej) na czele z byłym posłem Jerzym Jachnikiem. 15 grudnia ponownie potwierdzono udział ŚR w KP, podpisując formalne porozumienie. Dzień później zaprezentowano logo KP z biało-czerwonym kodem kreskowym. Po śmierci w grudniu 2020 Jolanty Fedak z PSL mandat po niej objął w marcu 2021 Łukasz Mejza z lubuskich BS, jednak nie przystąpił do klubu Koalicji Polskiej. W czerwcu 2021 do klubu dołączyli parlamentarzyści zasilający środowisko „Konserwatystów”: poseł Ireneusz Raś (wykluczony w poprzednim miesiącu z PO i klubu KO) i senator Kazimierz Michał Ujazdowski (bezpartyjny dotychczasowy senator PO, który przeszedł z klubu KO, wcześniej współtworząc z Markiem Biernackim i osobami spoza polityki think tank Centrum Dobrego Państwa). 29 czerwca 2021 w ramach Koalicji Polskiej powstało konserwatywno-chadeckie stowarzyszenie Tak, Polska!, którego przewodniczącym został Ireneusz Raś, wiceprzewodniczącymi Marek Biernacki i należący do PO były poseł Stanisław Żmijan, a szefem rady programowej poseł Marek Sawicki z PSL; stowarzyszenie zarejestrowano 23 sierpnia tego samego roku. 14 lipca 2021 współpracę z KP podjęło stowarzyszenie zwykłe Pomorski Ruch Obywatelski. 31 sierpnia 2021 KP ogłosiła wspólną deklarację dotyczącą kwestii samorządów wraz z partią Porozumienie i kołem poselskim Polskie Sprawy. 2 maja 2022 ogłoszono powołanie przez środowisko Konserwatystów (CDP i TP) wewnątrz KP partii Centrum dla Polski (została ona zarejestrowana 11 października tego samego roku, pięć miesięcy później na kongresie na jej prezesa został wybrany Ireneusz Raś). 7 lutego 2023 Koalicja Polska nawiązała współpracę z Polską 2050 Szymona Hołowni, ogłaszając powołanie wspólnego eksperckiego zespołu programowego. W zespole z ramienia KP znaleźli się Krzysztof Kosiński, Anna Ojer i Czesław Siekierski związani z PSL, Kazimierz Michał Ujazdowski z CdP oraz Elżbieta Bińczycka z UED. 1 marca zaprezentowano wspólne postulaty programowe KP i Polski 2050. 27 kwietnia tego samego roku zawarto umowę pomiędzy PSL (reprezentującym całą KP) a Polską 2050 w sprawie wspólnego startu w wyborach parlamentarnych w 2023. Koalicja wyborcza przyjęła nazwę Trzecia Droga. 19 lipca 2023 do Koalicji Polskiej dołączyło stowarzyszenie Młoda Polska (środowisko do lutego 2023 działające pod szyldem Młodej Prawicy jako młodzieżówka Porozumienia). Następnego dnia przystąpienie do klubu poselskiego KP ogłosili posłowie Porozumienia (z wyjątkiem Jarosława Gowina) – Magdalena Sroka (prezes partii), Stanisław Bukowiec i Iwona Michałek. We wrześniu tego samego roku z Koalicją Polską związali się prezes partii Wolnościowcy i poseł niezrzeszony Artur Dziambor oraz posłanka KO Joanna Fabisiak, która odeszła z PO. Władze Kierownictwo Przewodniczący: Władysław Kosiniak-Kamysz (prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego) Wiceprzewodniczący: Marek Biernacki (inicjator środowiska Konserwatystów, reprezentowanego m.in. przez Centrum dla Polski) Elżbieta Bińczycka (przewodnicząca Unii Europejskich Demokratów) Prezydium Klubu Parlamentarnego Koalicja Polska – PSL, UED, Konserwatyści Przewodniczący: Władysław Kosiniak-Kamysz (PSL) Wiceprzewodniczący: Jacek Protasiewicz (UED) Marek Sawicki (PSL) Jacek Tomczak (CdP) Sekretarz: Urszula Nowogórska (PSL) Pozostali członkowie: Ryszard Bober (PSL) Jan Łopata (PSL) Parlamentarzyści Posłowie Klubu Parlamentarnego Koalicja Polska – PSL, UED, Konserwatyści w Sejmie IX kadencji Byli posłowie: Jolanta Fedak (PSL) – do 31 grudnia 2020, zmarła Paweł Kukiz (Kukiz’15) – do 9 grudnia 2020, został posłem niezrzeszonym (potem koło Kukiz’15-DB) Jarosław Sachajko (Kukiz’15) – do 9 grudnia 2020, został posłem niezrzeszonym (potem koło Kukiz’15-DB) Paweł Szramka (Kukiz’15) – do 9 grudnia 2020, został posłem niezrzeszonym (potem koła Kukiz’15-DB i Polskie Sprawy oraz ponownie niezrzeszony, ponadto partia Dobry Ruch) Agnieszka Ścigaj (Kukiz’15) – do 30 listopada 2020, została posłanką niezrzeszoną i niezależną (potem koło Polskie Sprawy) Stanisław Tyszka (Kukiz’15) – do 9 grudnia 2020, został posłem niezrzeszonym (potem koła Kukiz’15-DB i Konfederacja, ponadto w ramach Konfederacji partia Nowa Nadzieja) Stanisław Żuk (Kukiz’15) – do 9 grudnia 2020, został posłem niezrzeszonym (potem koło Kukiz’15-DB) Z listy PSL, jako przedstawiciel lubuskich Bezpartyjnych Samorządowców w ramach KP, kandydował także Łukasz Mejza, który zastąpił Jolantę Fedak 16 marca 2021, zostając posłem niezrzeszonym (wstąpił potem ponadto do Partii Republikańskiej). Senatorowie Koła Senatorów Koalicja Polska – PSL w Senacie X kadencji Ryszard Bober (PSL, przewodniczący koła) Michał Kamiński (UED, wicemarszałek Senatu) Jan Filip Libicki (PSL) Kazimierz Michał Ujazdowski (CdP – Konserwatyści) – od 22 czerwca 2021, wybrany z ramienia Koalicji Obywatelskiej Koło funkcjonuje od 10 grudnia 2019 w ramach klubu parlamentarnego KP. Posłowie PSL do Parlamentu Europejskiego Krzysztof Hetman Adam Jarubas Jarosław Kalinowski Wszyscy posłowie PSL zostali wybrani z list Koalicji Europejskiej i należą w Parlamencie Europejskim do Europejskiej Partii Ludowej (we wspólnej delegacji z Platformą Obywatelską). Posłowie Klubu Parlamentarnego PSL – Koalicja Polska w Sejmie VIII kadencji Senator Klubu Parlamentarnego PSL – Koalicja Polska w Senacie IX kadencji Jan Filip Libicki (PSL), wybrany z ramienia PO Posłowie Klubu Poselskiego Kukiz’15 w Sejmie VIII kadencji (w okresie udziału w Koalicji Polskiej) Kompozycja W klubie poselskim Koalicji Polskiej zasiada również troje posłów związanych z Porozumieniem oraz nie reprezentujący żadnej partii lider środowiska Konserwatystów (skupiającego m.in. CdP i związaną z KP część Porozumienia) poseł Marek Biernacki. Ponadto związani z KP są poseł niezrzeszony Artur Dziambor (prezes Wolnościowców) i posłanka KO Joanna Fabisiak. Ponadto z Koalicją Polską związane są środowiska niepartyjne: stowarzyszenie Młoda Polska – lider Jan Strzeżek stowarzyszenie zwykłe Państwo Fair Play – lider Jolanta Milas organizacja pracodawców Ogólnopolska Federacja Przedsiębiorców i Pracodawców – lider Robert Składowski organizacje osób pokrzywdzonych przez organy państwa (m.in. Stowarzyszenie Przeciw Bezprawiu, Stowarzyszenie Niepokonani 2012 i Stowarzyszenie Sprawiedliwości Społecznej) – lider Jerzy Jachnik stowarzyszenie zwykłe Pomorski Ruch Obywatelski „PRO OBYWATEL” – lider Tomasz Kajzer Przypisy Koalicje wyborcze w Polsce Koła i kluby parlamentarne w III Rzeczypospolitej Porozumienia partii i ugrupowań III Rzeczypospolitej Polskie Stronnictwo Ludowe Porozumienie Unia Europejskich Demokratów Stronnictwo Demokratyczne

3074

https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzysztof%20Kamil%20Baczy%C5%84ski

Krzysztof Kamil Baczyński

Krzysztof Kamil Baczyński, Jan Bugaj, Emil, Jan Krzyski, Krzysztof, Piotr Smugosz, Krzysztof Zieliński, Krzyś (ur. 22 stycznia 1921 w Warszawie, zm. 4 sierpnia 1944 tamże) – polski poeta czasu wojny, starszy strzelec podchorąży Armii Krajowej, podharcmistrz Szarych Szeregów, jeden z przedstawicieli pokolenia Kolumbów, w czasie okupacji związany z pismem „Płomienie” oraz miesięcznikiem „Droga”. Zginął w czasie powstania warszawskiego jako żołnierz batalionu „Parasol” Armii Krajowej. Życiorys Dzieciństwo i edukacja Był synem Stanisława Baczyńskiego, działacza Polskiej Partii Socjalistycznej, żołnierza Legionów Polskich, oficera wywiadu tzw. dwójki WP, pisarza i krytyka literackiego oraz Stefanii z domu Zieleńczyk, nauczycielki i autorki podręczników szkolnych, katoliczki pochodzącej z zasymilowanej rodziny żydowskiej. Świadomość żydowskiego pochodzenia znalazła później, w czasie Zagłady, odbicie w twórczości poety. Urodził się i przez pierwsze lata życia mieszkał w kamienicy Wildera przy ul. Bagatela 10. Był chorowity – w dzieciństwie chorował na astmę, miał słabe serce, był stale zagrożony gruźlicą. Od 1931 uczył się w Państwowym Gimnazjum im. Stefana Batorego, a następnie w tej samej szkole w 1937 rozpoczął naukę w nowo utworzonym dwuletnim liceum ogólnokształcącym, w klasie o profilu humanistycznym. Nie był dobrym uczniem, miał kłopoty m.in. z matematyką. Wyróżniał się natomiast wiedzą na temat współczesnej mu literatury. Wiadomo, że fascynował się „Ferdydurke” Gombrowicza i napisał własny wariant („Gimnazjum imienia Boobalka I”). Znał też ponadprzeciętnie literaturę francuską, a w późniejszych latach pisał także wiersze po francusku. Wykazywał także zdolności plastyczne (myślał o zawodzie grafika), mimiczne oraz miał zacięcie satyryczne. W latach 1934–1935 był harcerzem działającej przy szkole 23 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej „Pomarańczarnia”. W czasie nauki w gimnazjum działał w Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus”, półlegalnej organizacji uczniów szkół średnich pod patronatem PPS. Był wówczas wraz ze swoim przyjacielem Konstantym Jeleńskim sympatykiem trockizmu. Używał wtedy pseudonimu „Emil”. Od 1937 roku był członkiem Komitetu Wykonawczego „Spartakusa”. Był także współredaktorem pisma „Strzały” – wydawanego od lutego 1938 organu tej organizacji, na łamach którego zadebiutował jako poeta wierszem „Wypadek przy pracy”. Nie uprawiał sportu i nie nawiązywał łatwo przyjaźni. W czerwcu 1939 otrzymał świadectwo dojrzałości. Konspiracja Wybuch wojny uniemożliwił mu podjęcie studiów w Akademii Sztuk Pięknych. Marzył o karierze grafika lub ilustratora. Od 1936 roku mieszkał razem z matką w wynajmowanym mieszkaniu w domu SMB Urzędników Ministerstwa Poczt i Telegrafów przy ul. Hołówki 3 (pod numerem 52, a od 1942, po swoim ślubie, wraz z żoną pod numerem 83). Po utworzeniu w 1940 getta w Warszawie pozostał z matką po aryjskiej stronie, ryzykując, w razie wykrycia żydowskiego pochodzenia, rozstrzelanie na miejscu. 3 czerwca 1942 wziął ślub z Barbarą Drapczyńską w kościele Świętej Trójcy na Solcu. Od jesieni 1942 do lata 1943 studiował polonistykę na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Zajmował się pracą dorywczą: szklił okna, malował szyldy, pracował u węglarza na Czerniakowie, przyjmował telefonicznie zlecenia w Zakładach Sanitarnych. Uczył się także w Szkole Sztuk Zdobniczych i Malarstwa.Od lipca 1943 sekcyjny w II plutonie „Alek” 2. kompanii „Rudy” batalionu „Zośka” AK w stopniu starszego strzelca pod ps. „Krzysztof”, „Zieliński”. Porzucił studia polonistyczne, aby poświęcić się konspiracji i poezji. Twierdził, że jeśli będzie mu to dane, to do nauki powróci. W mieszkaniu miał skrytkę na broń, w której trzymał Thompsona, dwa Steny, MP 40, granaty, materiały minerskie, a także podręczniki, mapy i prasę konspiracyjną. Uczestniczył w akcji wykolejenia pociągu niemieckiego (jadącego z frontu wschodniego do Berlina) na odcinku Tłuszcz – Urle (kryptonim „TU”) 27 kwietnia 1944. Akcja ta spowodowała 26-godzinną przerwę w ruchu. Po ukończeniu turnusu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty „Agricola” rozkazem jej komendanta, por. „Gustawa” z 25 maja 1944 otrzymał stopień starszego strzelca podchorążego rezerwy piechoty. Jednocześnie był kierownikiem działu poezji miesięcznika społeczno-literackiego „Droga”, wydawanego od grudnia 1943 do kwietnia 1944. Rozkazem dowódcy 2. kompanii batalionu „Zośka” pchor. Andrzeja Romockiego „Morro”, z 1 lipca 1944 zwolniony z funkcji z powodu małej przydatności w warunkach polowych z jednoczesną prośbą o objęcie nieoficjalnego stanowiska szefa prasowego kompanii. Kilka dni później przeszedł do harcerskiego batalionu „Parasol” na stanowisko zastępcy dowódcy III plutonu 3. kompanii. W „Parasolu” przyjął pseudonim „Krzyś”.Wybuch powstania warszawskiego zaskoczył go w rejonie pl. Teatralnego – został tam wysłany po odbiór butów dla oddziału. Nie mogąc przedostać się na miejsce koncentracji macierzystej jednostki (Wola – Dom Starców przy Karolkowej), przyłączył się do oddziału złożonego z ochotników, którymi dowodził ppor. „Leszek” (Lesław Kossowski, dowódca reduty „Ratusz-Pałac Blanka” na odcinku kpt. „Gozdawy”). Poległ na posterunku w pałacu Blanka 4 sierpnia 1944 w godzinach popołudniowych (ok. 16), śmiertelnie raniony przez strzelca wyborowego ulokowanego prawdopodobnie w gmachu Teatru Wielkiego. Pochowany pierwotnie na tyłach pałacu. Po wojnie ciało przeniesiono na Cmentarz Wojskowy na Powązkach (kwatera A22–2–25). W powstaniu warszawskim, 1 września 1944, zginęła także żona Baczyńskiego – Barbara Drapczyńska. Poezja W okresie okupacji niemieckiej ogłosił 4 tomiki poezji: Zamknięty echem (lato 1940), Dwie miłości (jesień 1940), Wiersze wybrane (maj 1942), Arkusz poetycki Nr 1 (1944) i składkę Śpiew z pożogi (1944) oraz wiele utworów w prasie konspiracyjnej. Jego wiersze pojawiły się także w antologiach poezji wydawanych konspiracyjnie: w Pieśni niepodległej (1942) i Słowie prawdziwym (1942). Uważa się, że dojrzałość poetycką osiągnął jesienią 1942. Uznany powszechnie za jednego z najwybitniejszych poetów czasów okupacji. Jerzy Andrzejewski, jego przyjaciel, zadedykował mu tom opowiadań „Noc”. Na wieść o wstąpieniu Baczyńskiego do oddziału dywersyjnego Stanisław Pigoń powiedział Kazimierzowi Wyce: Cóż, należymy do narodu, którego losem jest strzelać do wroga brylantami, a Jerzy Zagórski wspomnienie o nim zatytułował Śmierć Słowackiego (1947). Tadeusz Gajcy pisał o nim: Poeta o nucie dostojnej. Krzysztof przyjaźnił się z poetą Jerzym Kamilem Weintraubem; dedykował mu wiersz „Jesienny spacer poetów”. Weintraub, podobnie jak Wyka, należał do osób, z którymi Krzysztof rozmawiał o poezji.Poezja Baczyńskiego najpełniej wyraża cechy pokolenia Kolumbów. Dla nich konsekwencją wybuchu wojny była konieczność poradzenia sobie z tym wstrząsem i odnalezienie własnej postawy wobec tych wydarzeń. Jego wiersze pomimo silnego związku z czasem wojny, ukazują swój uniwersalny wymiar. Dzieje się tak m.in. dlatego, że nie pisał o swojej epoce wprost, lecz w konwencji apokaliptycznej i onirycznej, a także dlatego, iż poruszał problemy ponadczasowe, takie jak rzeźbienie duszy i psychiki człowieka, refleksja nad młodością i dojrzewaniem (w tym przypadku drastycznie przyśpieszonym przez wojnę), poszukiwanie wartości mogących stanowić fundamenty dorosłego życia. Krzysztof Baczyński w wierszach często stosował liczbę mnogą, przemawiając w swoim i generacji imieniu. Pisał wiersze katastroficzne, ze środka „spełniającej się apokalipsy”, pragnąc zmierzyć się ze swoją epoką i czasem historycznym. Ukazywał wojnę pełną onirycznych i symbolicznych obrazów, widząc ją jako siłę niszczycielską dla dotychczasowych systemów wartości i norm moralnych, a wprowadzającą nowe, okrutne prawa. Był nieufny wobec tradycyjnej poetyki – uważał, że jest niewskazana wobec ogromu zniszczeń i cierpień narodu. Miał świadomość zagłady własnej i jego pokolenia; jednocześnie nie dramatyzował nad tym losem. Pragnął zminimalizować skażenie wojną, jej wpływ na własną psychikę. Chciał zmycia tego piętna poprzez obcowanie z mityczną arkadią jako światem czystym, nieskażonym, pozbawionym krwi, okaleczenia i śmierci. Ton jego poezji jest zróżnicowany: obok wierszy dotyczących przeżyć okupacyjnych, pisał także te oddzielone od tych wydarzeń, pełne nadziei i piękna. Są pełne rozbudowanych metafor, elementów ze świata baśni, mikroprzyrody, otoczone aurą nastrojowości. Baczyński posługiwał się urozmaiconą wersyfikacją, stosując różne formaty wiersza sylabicznego, sylabotonicznego i tonicznego, w tym trzynastozgłoskowiec i siedmiozgłoskowiec, jak również zróżnicowane strofy. Zachowały się wszystkie jego dzieła: ponad 500 wierszy, kilkanaście poematów i około 20 opowiadań. Najbardziej znane wiersze Baczyńskiego to: Elegia o... [chłopcu polskim], Mazowsze, Historia, Spojrzenie, Pragnienia, Ten czas, Pokolenie, Biała magia, Gdy broń dymiącą z dłoni wyjmę..., Polacy. Jego wiersze były śpiewane m.in. przez Ewę Demarczyk (utwór Wiersze wojenne, Deszcze, Na moście w Avignon), Janusza Radka, Michała Bajora, Grzegorza Turnaua, zespół Lao Che (utwór Godzina W) i Ankh. Fragment jego wiersza Historia posłużył za tytuł filmu Jeszcze słychać śpiew. I rżenie koni... Zachowało się również kilkaset rysunków i grafik Baczyńskiego, jak na przykład ilustracje do poszczególnych wierszy poety, projekty okładek własnych tomików, kolekcja rysunków z psem Baczyńskiego, studium kocich łebków czy rysunki o tematyce orientalnej. Życie i twórczość Baczyńskiego stały się tematem kilku filmów, m.in. Dzień czwarty, w którym poetę zagrał Krzysztof Pieczyński i Baczyński w reżyserii Kordiana Piwowarskiego (z tytułową rolą Mateusza Kościukiewicza). Opracowania twórczości „Rzeczy niepokój”. O twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Instytut Literatury, Kraków 2021 Odznaczenia Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – pośmiertnie (2018, postanowieniem prezydenta RP Andrzeja Dudy za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za osiągnięcia w działalności na rzecz rozwoju polskiej kultury) Medal za Warszawę 1939–1945 (1947) Krzyż Armii Krajowej Upamiętnienie Krzysztof Kamil Baczyński został patronem licznych szkół, bibliotek, drużyn harcerskich i innych instytucji. Tablica pamiątkowa na budynku przy ul. Bagatela 10 w Warszawie, w którym urodził się Krzysztof Kamil Baczyński. Tablica pamiątkowa zaprojektowana przez Tadeusza Łodzianę i Stanisława Słoninę, odsłonięta w 1989 na filarze bramy wjazdowej przy budynku przy ul. Hołówki 3 w Warszawie, w którym w latach 1936−1944 mieszkał Krzysztof Kamil Baczyński, i skąd wyszedł do powstania. 24 lipca 2009 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monetę o nominale 10 zł upamiętniającą Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, wykonaną w srebrze z pierścieniem platerowanym złotem. Uchwałą Sejmu RP IX kadencji z 27 listopada 2020 zdecydowano o ustanowieniu roku 2021 Rokiem Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Patronom roku 2021 poświęcono wydanie specjalne Kroniki Sejmowej. Od 1996 roku jest patronem XXVI Liceum Ogólnokształcącego im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Łodzi, którym został w wyniku wewnątrzszkolnego głosowania mającego miejsce po odebraniu patronatu nad szkołą komunistycznej działaczce Małgorzacie Fornalskiej. W 2021 rękopiśmienny wybór wierszy pt. W żalu najczystszym, wykonany własnoręcznie przez poetę jako prezent ślubny dla żony Barbary, został wpisany na Polską Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”. Poczta Polska wyemitowała w 75. rocznicę urodzin poety 22 stycznia 1996 r. znaczek pocztowy o nominale 35 gr. Znaczek wydrukowano w technice offsetowej na papierze kredowym. Nakład wyniósł 1000000 egzemplarzy w dwóch wersjach. Autorem projektu znaczka był grafik Maciej Buszewicz. Na znaczku przedstawiony został fragment wiersza Niebo złote Ci otworzę... wraz z fragmentami biało-czerwonych kokardek. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 2003 roku. Z okazji 100. rocznicy urodzin Baczyńskiego 22 stycznia 2021 r. wyemitowano kolejny znaczek. Autorem projektu był Jarosław Ochendzan. Na znaczku znalazł się fragment rękopisu Wesela poety. Znaczek o nominale 4,10 zł wydrukowano w technice rotograwiury na papierze fluorescencyjnym. Wydano 5000000 sztuk. Z tej okazji poczta wydała również w limitowanej wersji kopertę FDC. Odniesienia w muzyce 1965 – Ewa Demarczyk, „Wiersze wojenne” 1973 – Grupa „Boom”, Miłość (Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu, koncert „Mikrofon i ekran”) 1977 – Sławomir Zygmunt („Elegia o chłopcu polskim”, „Kolęda”, „Piosenka śnieżna żołnierza”) 1990 – Jacek Kaczmarski, Kosmopolak – „Barykada (Śmierć Baczyńskiego)” 1991 – Grzegorz Turnau, Naprawdę nie dzieje się nic – słowa utworów „Hymn wieczorów miejskich”, „Znów wędrujemy”, „Z wiatrem” 1994 – Ankh (wiersz Bez imienia) 1999 – Naamah, Magia 1999 – Naamah, Przypowieść 2000 – Naamah, Kantylena 2005 – Lao Che, Powstanie Warszawskie – „Godzina W” 2007 – Zbigniew Hołdys (Pocałunek) 2007 – Forteca (Elegia o chłopcu polskim) 2010 – Gammadion, Wróg u bram (Pocałunek) 2011 – Ludola (Elegia o... (chłopcu polskim)) 2012 – Tadek, Niewygodna prawda (Elegia o chłopcu polskim) 2013 – Czesław Mozil & Mela Koteluk, utwór promujący film o K.K. Baczyńskim – „Pieśń o szczęściu” 2013 – Barbara Figurniak & Mateusz Jarosz, Promienie (9 utworów) 2014 – Barbara Figurniak & Mateusz Jarosz, Deszcze (13 utworów) 2014 – Sławomir Zygmunt, Elegia o chłopcu polskim 2015 – Maciej Dąbrowski (Człowiek Warga/zDupy), Aleksandra Kasprzyk (Mishon), R.A.U, Elegia o... 2016 – Fabryka – „sierpień” (wiersze Drzewa, Źródło, Bez imienia) 2019 – Barbara Figurniak, Mateusz Jarosz, Marcin Ogrodnik, Lipy szelest (17 utworów) 2019 – Grzegorz Wilk i Marcin Nierubiec Nie zapomnisz skał 2020 – Mela Koteluk & Kwadrofonik – „Astronomia poety. Baczyński” (10 utworów) 2021 – Danuta Stenka i Piotr Fronczewski Cienie nocne 2021 – Grzegorz Wilk i Marcin Nierubiec – „Baczyński” (13 utworów) 2022 – Sanah i Ania Dąbrowska – "Baczyński (Pisz do mnie listy)" 2022 – Sanah – "Bajka" (ft. K. K. Baczyński) Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Wirtualny Mur Pamięci Muzeum Powstania Warszawskiego – Krzysztof Kamil Baczyński Agnieszka Zgrzywa – „Poeta i baśń. Rzecz o Krzysztofie Kamilu Baczyńskim” Krzysztof Kamil Baczyński w bazie serwisu Culture.pl Barbra Figurniak, Mateusz Jarosz – „Baczyński – Szczęśliwe drogi i tajemnica Zatoki Siedmiu Kaszteli” Krzysztof Kamil Baczyński – zbiór prac poety Baczyński kolekcja w serwisie Polona.pl Rękopisy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w serwisie Polona.pl Piosenki do słów K.K.Baczyńskiego – Mateusz Jarosz: muzyka, Barbara Figurniak: śpiew Krzysztof Kamil Biografie kanonu polskiej Wikipedii Odznaczeni Krzyżem Armii Krajowej Odznaczeni Medalem za Warszawę 1939–1945 Ludzie związani z Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie Ludzie związani z polską prasą podziemną 1939–1945 Pisarze związani z Warszawą Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie Podchorążowie Armii Krajowej Podharcmistrzowie Polegli w powstaniu warszawskim Polscy pisarze okresu II wojny światowej Polscy socjaliści Uczestnicy akcji bojowych polskiego podziemia w czasie II wojny światowej Żołnierze batalionu „Parasol” w powstaniu warszawskim Ludzie urodzeni w Warszawie Polscy poeci XX wieku Polacy pochodzenia żydowskiego Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Urodzeni w 1921 Zmarli w 1944 Żołnierze batalionu „Zośka” w powstaniu warszawskim

4731751

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jude%20Bellingham

Jude Bellingham

Jude Victor William Bellingham (ur. 29 czerwca 2003 w Stourbridge) – angielski piłkarz, występujący na pozycji pomocnika w hiszpańskim klubie Real Madryt oraz w reprezentacji Anglii. Uczestnik Mistrzostw Europy 2020 oraz Mistrzostw Świata 2022. Kariera Bellingham urodził się w Stourbridge, w hrabstwie West Midlands w 2003 roku. Jego ojciec, Mark Bellingham, jest sierżantem w policji w West Midlands oraz również gra w piłkę nożną na poziomie amatorskim. Ma młodszego brata, Jobe. Bellingham dołączył do Birmingham City jeszcze jako mały chłopiec. 6 sierpnia 2019 zadebiutował w barwach klubu, będąc tym samym najmłodszym zawodnikiem w Birmingham City. 20 lipca 2020 podpisał kontrakt z Borussią Dortmund. 14 czerwca 2023 Real Madryt oficjalnie ogłosił jego przejście do zespołu Królewskich. Statystyki Aktualne na 28 października 2023. Sukcesy Borussia Dortmund Puchar Niemiec: 2020/2021 Reprezentacyjne Wicemistrzostwo Europy: 2020 Indywidualne Kopa Trophy: 2023 Uwagi Przypisy Bibliografia Reprezentanci Anglii w piłce nożnej Piłkarze Birmingham City F.C. Piłkarze Borussii Dortmund Piłkarze Realu Madryt Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2020 Urodzeni w 2003 Reprezentanci Anglii U-15 w piłce nożnej Reprezentanci Anglii U-16 w piłce nożnej Reprezentanci Anglii U-17 w piłce nożnej Reprezentanci Anglii U-21 w piłce nożnej

2241400

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitcoin

Bitcoin

Bitcoin – elektroniczny system gotówkowy peer-to-peer. Kryptowaluta bitcoin została wprowadzona w 2009 roku przez osobę, bądź grupę osób o pseudonimie Satoshi Nakamoto. Nazwa Bitcoin odnosi się także do otwartoźródłowego oprogramowania węzłów (Bitcoin Core), tworzących sieć komputerową typu peer-to-peer (Bitcoin Network). Cyfrowa waluta, która działa niezależnie od banków i rządów, polegająca na oprogramowaniu peer-to-peer i kryptografii. Podstawowe informacje Odmiennie niż w przypadku większości walut (tzw. fiducjarnych lub inaczej fiat) bitcoin nie opiera się na zaufaniu względem emitenta centralnego. Bitcoin używa zdecentralizowanej bazy danych rozprowadzonej pomiędzy węzłami sieci peer-to-peer do przechowywania transakcji oraz kryptografii w celu zapewnienia podstawowych funkcji bezpieczeństwa, takich jak upewnienie się, że bitcoiny mogą być wydane tylko raz przez osobę, która je posiada w danym momencie. Topologia peer-to-peer sieci bitcoin oraz brak administracji centralnej czynią manipulację wartości bitmonet poprzez produkcję większej ich ilości niewykonalną dla jakiejkolwiek instytucji rządowej czy innej organizacji lub jednostki, nadal możliwa jest jednak bańka spekulacyjna. Budowa bitcoina pozwala na anonimowe posiadanie własności oraz jej transfery. Bitcoin jest jedną z pierwszych implementacji konceptu zwanego kryptowalutą, pierwszy raz opisanego w 1998 r. przez Wei Daia na liście mailingowej cypherpunków. Bitcoin opiera się na transferze kwot między rachunkami publicznymi przy użyciu kryptografii klucza publicznego. Wszystkie transakcje są publiczne i przechowywane w rozproszonej bazie danych. W celu zapobieżenia podwójnemu wydawaniu sieć implementuje rodzaj rozproszonego serwera czasowego, używając koncepcji łańcuchowych dowodów matematycznych wykonanych działań (proof of work, w skrócie PoW). Dlatego też cała historia transakcji musi być przechowywana w bazie, a w celu ograniczenia rozmiaru magazynu używane jest drzewo funkcji skrótu. Kontrowersje wokół postaci twórcy W grudniu 2015 roku amerykańskie portale Wired i Gizmodo, po przeprowadzeniu śledztwa dziennikarskiego, zasugerowały, iż twórcą bitcoina może być australijski przedsiębiorca z branży IT – Craig Steven Wright. Australijski biznesmen w celu zakończenia spekulacji na swój temat oficjalnie przyznał się i przedstawił dowody, iż to on pod pseudonimem Satoshi Nakamoto stworzył najpopularniejszą wirtualną walutę, niemniej jednak społeczność bitcoina uważa, że to oszustwo. Specyfikacja techniczna Bitcoin jest implementacją konceptu b-money, autorstwa Wei Daia oraz bitgold, autorstwa Nicka Szabo, opartą na sieci P2P. Zasady funkcjonowania systemu są opisane w specyfikacji technicznej stworzonej i opublikowanej w 2008 roku przez Satoshiego Nakamoto. Adresy Każda osoba uczestnicząca w sieci bitcoin ma portfel zawierający dowolną liczbę par kluczy kryptograficznych, adresy bitcoinowe, które są generowane z kluczy publicznych za pomocą funkcji haszującej, działają jako miejsce źródłowe oraz miejsce docelowe dla wszystkich płatności. Odpowiadające im prywatne klucze autoryzują płatności tylko dla posiadającego je użytkownika. Adresy nie zawierają żadnej informacji na temat ich właściciela i są zazwyczaj anonimowe. Adresy, w łatwej do odczytania przez człowieka formie, są ciągami tekstowymi składającymi się z liczb i liter o długości około 34 znaków w formie zbliżonej do 16mfTR2HMw9zELLNezq2xvCnqRiPBLqwUC. Rozpoczynają się zawsze od liczby 1 lub 3, zawierają wielkie i małe litery oraz cyfry alfabetu łacińskiego z wykluczeniem cyfry 0, wielkiej litery O, wielkiej litery I i małej litery l. Użytkownicy bitcoina mogą posiadać wiele adresów, a właściwie mogą generować nowe adresy bez żadnych ograniczeń, ponieważ generowanie nowego adresu jest relatywnie szybkie, równe wygenerowaniu nowej pary kluczy prywatnego/publicznego, co nie wymaga nawet kontaktu z resztą sieci. Jest także wykorzystywany do jednoznacznej identyfikacji zapłaty za towar poprzez tworzenie unikalnego adresu bitcoin dla każdej transakcji, ponieważ obecnie sieć nie dopuszcza tytułu przelewu znanego z tradycyjnych form przekazu. Tworzenie jednorazowych adresów wykorzystywanych do pojedynczego celu może też pomóc w zachowaniu anonimowości użytkownika. Transakcje Prywatne klucze kryptograficzne, których używa się do autoryzowania transakcji, mogą zostać zapisane na komputerze osobistym w stworzonym do tego celu oprogramowaniu, w przeznaczonej do tego aplikacji na smartfonie lub w tzw. portfelu sprzętowym. W każdym z tych przypadków bitcoiny mogą zostać przesłane na adres dowolnego uczestnika sieci bitcoin bez względu na to, w której części świata dany użytkownik się znajduje. Każdy bitcoin dzieli się na 100 000 000 mniejszych jednostek, zwanych satoshi. Bitcoiny zawierają klucz publiczny, adres aktualnego posiadacza. Kiedy użytkownik A przetransferuje jakąś ilość do użytkownika B, A rezygnuje z ich posiadania, dodając klucz publiczny, adres B do tych monet oraz podpisując je własnym kluczem prywatnym. Następnie ogłasza wykonaną przez siebie transakcję w komunikacie wysłanym do sieci peer-to-peer. Reszta sieci sprawdza poprawność zastosowanych w transakcji podpisów cyfrowych oraz ilości monet przed jej zaakceptowaniem. Łańcuch bloków Dowolna transakcja rozesłana do innych węzłów nie staje się „oficjalna”, zanim nie zostanie potwierdzona na wspólnie utrzymywanej, oznakowanej znacznikami czasu liście wszystkich znanych transakcji, to jest łańcuchu bloków. Potwierdzenie to jest oparte na systemie matematycznych dowodów wykonanych działań, zwanym inaczej proof of work, w celu zapobieżenia podwójnemu wydawaniu oraz fałszerstwu. Bardziej szczegółowo, każdy generujący węzeł (emitent) zbiera wszystkie niepotwierdzone transakcje, które zna w kandydacie na blok – pliku zawierającym między innymi kryptograficzne hashe poprzedniego poprawnego bloku, znanego temu węzłowi. Następnie próbuje obliczyć kryptograficzny hash tego bloku z określonymi cechami, co wymaga z góry przewidywalnej liczby prób i błędów. Kiedy znajdzie rozwiązanie, ogłasza je reszcie sieci. Węzły otrzymujące nowo rozwiązany blok, sprawdzają jego poprawność przed zaakceptowaniem i dodaniem do łańcucha. Ostatecznie łańcuch bloków zawiera kryptograficzną historię zmian posiadania wszystkich monet, poczynając od adresu ich emitenta aż po adres aktualnego posiadacza. Dlatego właśnie jeżeli użytkownik spróbuje ponownie wykorzystać wydane wcześniej monety, sieć odrzuci próbę wykonania takiej transakcji. 1 sierpnia 2017 roku podczas rozdzielenia głównego łańcucha bloków narodził się Bitcoin Cash. Generowanie nowych bitmonet ma charakter probabilistyczny – może na nie trafić każdy użytkownik sieci aktywnie weryfikujący transakcje po spełnieniu określonego warunku, statystycznie bardzo mało prawdopodobnego. Generowanie bitmonet jest często nazywane wydobywaniem, poprzez analogię do wydobywania złota. Prawdopodobieństwo, iż dany użytkownik otrzyma partię monet, zależy od stosunku mocy obliczeniowej wniesionej do sieci za jego pośrednictwem do sumy mocy obliczeniowej wniesionej przez wszystkie węzły. Liczba bitmonet stworzona w partii nigdy nie jest większa niż 6,25 BTC (dane na maj 2020), a nagrody są zaprogramowane na zmniejszanie się w czasie aż do zera, tak aby nigdy nie mogło zaistnieć więcej niż 21 milionów monet. W miarę jak wypłaty będą się zmniejszać, oczekuje się, iż zbieranie opłat transakcyjnych będzie motywacją dla użytkowników do uruchamiania węzłów generujących. Proces zmniejszania nagród w czasie o połowę określamy mianem Bitcoin halving. Pierwsze nagrody wynosiły 50 bitcoinów, było to w roku 2009, w którym to powstał Bitcoin. Liczba ta zmniejsza się co ok. 4 lata o połowę”. 29 listopada 2012 roku, czyli niecałe 4 lata później miało miejsce pierwsze zmniejszenie tej sumy o połowę, czyli halving. Od tej pory wydobywający tę kryptowalutę otrzymywali już tylko 25 bitcoinów za wygenerowany blok. Kolejny halving miał miejsce 9 lipca 2016 roku i skutkował zmniejszeniem nagrody do 12,5 bitcoina za wygenerowany blok. Ostatni halving nastąpił 15 maja 2020 roku. Zmniejszanie wartości nagrody jest konieczne, aby zachować wartość kryptowaluty. Wszystkie węzły generujące sieci współzawodniczą w celu bycia pierwszymi w znalezieniu rozwiązania zadania kryptograficznego dla przetwarzanego bloku kandydującego na zasadzie prób i błędów. Kiedy węzeł znajdzie takie rozwiązanie, ogłasza je reszcie sieci oraz deklaruje się posiadaczem nowej partii bitmonet. Węzły otrzymujące nowo rozwiązany blok sprawdzają jego poprawność przed zaakceptowaniem i dodaniem do łańcucha. Węzły mogą używać CPU, GPU, FPGA oraz ASIC. W praktyce od 2013 roku wszystkie liczące się „kopalnie” korzystają ze specjalizowanych układów ASIC. Użytkownicy mogą także generować bitmonety grupowo, takie grupowanie nazywa się „pool”. Każdy blok jest generowany średnio co 10 minut, każdy węzeł osobno co 2016 bloków (co w praktyce zajmuje średnio 2 tygodnie) rekalkuluje stopień trudności problemu, który próbuje rozwiązać, używając do tego średniej kroczącej, celującej w średnią liczbę bloków na godzinę. Jeżeli bloki są generowane zbyt szybko lub zbyt wolno, co zależy od zwiększającej lub zmniejszającej się mocy obliczeniowej całej sieci, stopień trudności odpowiednio wzrasta lub maleje. Według danych Uniwersytetu Cambridge, Chiny wg stanu na drugą połowę 2022 roku są drugim największym dostawcą globalnej mocy obliczeniowej dla sieci Bitcoin, ustępując tylko Stanom Zjednoczonym. Opłaty transakcyjne Transakcje mogą być darmowe, ale – w celu priorytetyzacji transakcji – może być uiszczana opłata wobec innych węzłów. Ponieważ węzły nie mają obowiązku zawierać transakcji w blokach, które generują, wysyłający transfery pieniężne za pomocą bitcoin mogą dobrowolnie wnieść opłatę transakcyjną. Przyśpiesza to transakcję oraz dostarcza zachęty dla użytkowników do uruchamiania oprogramowania generującego, ponieważ stopień trudności „wydobycia” wzrasta, a nagrody za blok z czasem spadają. Węzły zbierają opłaty transakcyjne powiązane ze wszystkimi transakcjami zawartymi w ich bloku kandydującym. Transakcje bardzo małe lub wykorzystujące monety stosunkowo nowe mają niski priorytet i mogą być obłożone opłatami transakcyjnymi w celu redukowania spamu. W wersji 0.3.23 oficjalnego klienta bitcoin minimalna opłata transakcyjna za transakcje niskiego priorytetu wynosi 0,0001 BTC. Bezpieczeństwo Transakcje zapisane w łańcuchu bloków są nieodwracalne (…) każda próba zmiany jednego bloku pociąga za sobą zmianę całego następującego po nim łańcucha bloków. W wypadku próby oszustwa: zmiany albo wprowadzenia nieautoryzowanej transakcji, węzły blockchain w procesie weryfikacji odkryją niezgodność kopii z zapisami sieci, odmawiając jej uwzględnienia w łańcuchu bloków”. Naukowcy szacują, że aby złamać sieć Bitcoin potrzebna byłaby moc obliczeniowa równa połowie Internetu. „Wprowadzenie komputerów kwantowych będzie jednak wymagało wdrożenia nowych zabezpieczeń kryptograficznych, co nie powinno być dużą trudnością”. Ekonomia Ekonomia waluty bitcoin jest w większości eksperymentalna (stan na grudzień 2010) oraz składa się głównie z wczesnych nabywców. Bitmonety są akceptowane zarówno jako zapłata za usługi internetowe, jak i za dobra materialne. Wiele organizacji przyjmuje dotacje przez bitcoin, choć sytuacja prawna w większości krajów nie jest w pełni określona – na przykład Electronic Frontier Foundation akceptowała dotacje płacone w bitcoin, ale chwilowo zawiesiła ich używanie, aby nie było żadnych wątpliwości prawnych ani księgowych. Użytkownicy wymieniają zwykłą walutę (euro, dolary, jeny, funty, ruble, złote) na bitcoin poprzez stworzone w tym celu serwisy internetowe, zwane kryptogiełdami. W odróżnieniu od innych walut ceny Bitcoina nie można jednak modelować za pomocą zmiennych makroekonomicznych i stóp procentowych. Kontrola emisji pieniądza Odmiennie niż w przypadku konwencjonalnej waluty fiducjarnej, dzięki rozproszonemu modelowi obiegu, emisja nowych bitcoinów nie jest kontrolowana bezpośrednio przez żadną pojedynczą osobę czy instytucję. Zamiast tego w oprogramowanie węzłów bitcoin jest na stałe wpisany mechanizm kontroli emisji nowych bitmonet, który jest z góry założony od początku jego istnienia i podany do wiadomości publicznej. Emisja bitmonet jest funkcją wartości nominalnej wykonywanych transakcji. Transfery są wykonywane bezpośrednio przez uczestników transakcji, bez pośrednictwa innych operatorów finansowych. Ten tryb obiegu pieniądza powoduje, że raz zrealizowane za jego pomocą transakcje są nieodwracalne. Klienci sieci bitcoin zgłaszają transakcję do otaczających ich węzłów, które propagują informację o płatności do reszty sieci. Błędne lub niewłaściwe transakcje są odrzucane przez „zaufane” węzły. Każda nowa, pozytywnie zrealizowana transakcja generuje „nagrodę”, którą mogą dostać osoby angażujące moc swoich komputerów do utrzymywania całego systemu. Całkowita liczba bitmonet dąży asymptotycznie do granicy 21 milionów. Stosunek wartości „nagród” do wartości transakcji jest stopniowo obniżana, w ten sposób, że co 210 000 nowych bloków operacji spada o połowę, a zatem spada też stopniowo emisja nowych bitmonet, nawet przy stałym wzroście wartości transakcji. W praktyce, jak dotąd emisja spada o połowę co mniej więcej 4 lata. W roku 2013 została wygenerowana połowa z planowanej liczby bitcoinów, a pod koniec 2016 zostało wygenerowane prawie ¾. Przy założeniu trwania wzrostu realnej wartości transakcji, jedynym sposobem ich obsłużenia przez system, stanie się w pewnym momencie deflacja, czyli wzrost wartości realnej jednej monety. Bitmonety są jednak podzielne na 108 części (co razem daje 2,1 × 1015 jednostek transakcyjnych), dzięki czemu, w dającej się przewidzieć przyszłości nie powinien wystąpić techniczny problem braku możliwości wykonywania drobniejszych transakcji, ze względu na za dużą wartość jednej bitmonety. W momencie zbliżenia się do granicy 21 milionów bitmonet, węzły praktycznie przestaną emitować nowy pieniądz, zaś system będzie finansowany już prawie wyłącznie z opłat transakcyjnych. Szacuje się, że praktycznie całkowite zakończenie emisji bitmonet nastąpi w 2140 r., jednakże 99% bitmonet będzie wydobytych około roku 2030, a 99.8% około roku 2040 – wynika to z ciągu geometrycznego stosowanego w podaży bitmonet – nagroda za blok jest zmniejszana o połowę co 210000 bloków (144 bloków na dzień – około 4 lata) – licząc od stycznia 2009 (powstania pierwszego bloku), i nagrody 50 bitmonet za blok. 1 BTC dzieli się na podjednostki, które nazywa się, stosując łacińskie przedrostki skalujące, podobnie jak jednostki wielkości fizyczne w układzie SI. Przykładowo: 1 mBTC (miliBTC) = 0,001 BTC = 10−3 BTC 1 μBTC (mikroBTC) = 0,000001 BTC = 10−6 BTC 1 satoshi = 0,00000001 BTC = 10−8 BTC (najniższa jednostka) Następstwa Możliwe scenariusze fiaska dla bitcoina zawierają dewaluację waluty, zmniejszającą się bazę użytkowników lub globalne sankcje rządowe skierowane przeciwko temu oprogramowaniu. Jednakże „zakazanie wszystkich krypto-walut podobnych do bitcoin” może się okazać niemożliwym. Decentralizacja oraz anonimowość wbudowana w bitcoin wygląda na reakcję na ataki rządu USA, skierowane przeciwko e-gold i Dolar Liberty. W dochodzeniowym artykule Irish Times Danny O’Brien relacjonował: „Kiedy pokazuję ludziom ekonomię bitcoin, oni pytają: 'Czy to jest legalne?'. Pytają: 'Czy to jest oszustwo?' Wyobrażam sobie, że są prawnicy i ekonomiści, którzy borykają się z odpowiedzią na oba te pytania. Przypuszczam, że wkrótce będzie można dopisać ustawodawców do tej listy.” W odniesieniu do osób fizycznych w prawie polskim, co do zasady, obowiązuje łacińska maksyma: quae non sunt prohibita, permissa intelleguntur – co nie jest zakazane, uważa się za dozwolone. Rynek Zgodnie z założeniami wartość bitcoina powinna w długim horyzoncie czasowym rosnąć z powodu wbudowanego w system sztywnego ograniczenia podaży przy jednoczesnym wzroście popytu, związanym z coraz szerszą świadomością istnienia tej waluty. Waluta ulega zjawisku deflacji. Bitcoin debiutował na Mt.Gox 17 sierpnia 2010 z ceną 0,063 USD. Do października cena pozostawała praktycznie bez zmian, by wkrótce zacząć rosnąć i w kwietniu ustabilizować się na poziomie 1 USD, po czym wzrost stał się jeszcze bardziej dynamiczny, tak iż 8 czerwca 2011 cena osiągnęła 31,91 USD za BTC. Wkrótce potem nastąpił spadek i rok 2011 zakończył się kursem 4,72 USD/BTC. W 2012 utrzymywała się tendencja wzrostowa, jednak nie tak duża jak w roku poprzednim – listopad 2012 zakończył się kursem 12,56 USD. W 2013 obserwowany jest ponowny wzrost. Na początku kwietnia 2013 kurs osiągnął 266 USD, a pod koniec listopada 2013 przekroczył 1200 USD. Przez następne lata cena bitcoin znajdowała się poniżej 1000 USD; wartość ta została ponownie przekroczona w 2017. W sierpniu 2017 cena bitcoina osiągnęła 4700 USD. W październiku 2017 kurs bitcoina przekroczył barierę 6000 USD, a w połowie listopada 2017 osiągnął 8200 USD. 17 grudnia 2017 bitcoin ustanowił kolejną granicę 20 000 USD. 2 lutego jego cena spadła jednak do 8000 USD a 5 lutego do 7500 USD. W grudniu 2018 i w styczniu 2019 cena jednego bitcoina sytuowała się już poniżej kosztów wydobycia kryptowaluty. Według JPMorgan Chase koszt wygenerowania jednego bitcoina w czwartym kwartale 2018 wyniósł 4060 dolarów, podczas gdy pod koniec grudnia 2018 cena jednej wirtualnej monety spadła 23 grudnia do 3887 USD. W styczniu 2019 obniżka ceny trwała nadal, kończąc miesiąc na poziomie 3500 dolarów za jednego bitcoina. Na przełomie 2020 i 2021 roku nastąpił kolejny, gwałtowny wzrost ceny kryptowaluty. Poprzednia granica 20 000 USD została przekroczona w połowie grudnia 2020, a już w kwietniu 2021 cena jednego bitcoina wyniosła 65 000 USD. W maju 2021, w wyniku zapowiedzi wprowadzenia regulacji dotyczących kryptowalut przez chiński rząd, serii tweetów Elona Muska na temat m.in. zablokowania płatności bitcoinem za samochody Tesli, czy sprzedaży przez firmę multimiliardera wcześniej zakupionych bitcoinów o wartości 1,5 mld USD, nastąpił nagły kryzys na rynku kryptowalut, a waluta straciła ponad 50% swojej wartości w stosunku do szczytowej ceny z kwietnia 2021 i usytuowała się na poziomie 37 000 USD. Pranie brudnych pieniędzy Historia transakcji jest jawna i dostępna dla każdego, jednak anonimowość zapewnia niemożność jednoznacznego ustalenia, kto jest posiadaczem portfela o danym adresie. Daje to pewne możliwości w zakresie prania brudnych pieniędzy, z czym starają się walczyć odpowiednie instytucje na całym świecie. Europejskie prawo odnośnie do AML/CFT (przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy i finansowania organizacji terrorystycznych) wymaga używania imiennego konta bankowego i odpowiednich tytułów przelewów przy kupowaniu i sprzedawaniu bitcoinów. Władze podatkowe mogą więc w pewnym stopniu kontrolować ten rynek. Obrót bitcoinem jest także pilnie śledzony przez Krajową Administrację Skarbową. 18 listopada 2013 roku na posiedzeniu komisji bezpieczeństwa wewnętrznego oraz spraw rządowych amerykańskiego Senatu, przedstawicielka Departamentu Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych Mythili Raman przyznała, że waluty wirtualne oferują legalne usługi finansowe i mają potencjał do zwiększenia efektywności handlu globalnego. Na posiedzeniu podkreślono jednocześnie, że waluty wirtualne ze względu na swoją anonimowość mogą być atrakcyjne dla przestępców. W marcu 2022 roku, Financial Council Authority (FCA), brytyjski odpowiednik Komisji Nadzoru Finansowego, wydał oświadczenie, w którym zakazuje eksploatacji bitomatów w przestrzeni publicznej, aby zapobiegać praniu brudnych pieniędzy na terenie Wielkiej Brytanii. Określono działalność Bitomatów jako nielegalną i umożliwiającą przeprowadzanie nielegalnych transakcji. Fundusze inwestycyjne i handel instytucjonalny Wraz ze wzrostem adopcji oraz kapitalizacji bitcoina, również duzi gracze zaczęli dostrzegać potencjał inwestycyjny pierwszej kryptowaluty. W ten sposób w 2013 roku powstał fundusz inwestycyjny Grayscale, który w całości skupia się na inwestycjach w kryptowaluty. W tym samym roku Grayscale uruchomił fundusz GBTC, który posiada pełną ekspozycję na bitcoina. W ciągu 8 lat od startu fundusz GBTC zgromadził ponad 38 mld dolarów od inwestorów fizycznych, jak i instytucjonalnych. W roku 2020, wraz ze znacznym wzrostem ceny bitcoina, również firmy prowadzące inną działalność zaczęły zamieniać część swoich rezerw gotówkowych na bitcoiny. Tesla Inc., producent samochodów elektrycznych, w styczniu 2021 roku kupił bitcoiny o wartości 1,5 mld USD, a kilka miesięcy później zaczął również przyjmować płatności w BTC za swoje samochody. Z kolei Kanada w lutym 2021 roku zatwierdziła pierwszy na świecie fundusz ETF inwestujący w BTC. W marcu 2021 roku, fundusz emerytalny z Nowej Zelandii KiwiSaver, zainwestował 5% swoich środków w BTC. Bitcoin w handlu detalicznym Waluta, mimo że istnieje tylko w Internecie, jest używana jako środek płatniczy. W wielu państwach istnieje możliwość płatności za usługi lub dobra tą walutą, nawet przy zakupie drobnych rzeczy. W Polsce bitcoinami można płacić m.in. w bydgoskiej kawiarni, gdzie transakcja odbywa się za pomocą zeskanowania kodu QR przez smartfon. Jednocześnie płacący nie musi być posiadaczem takiej waluty, a z jego konta zostanie pobrana kwota według kursu w PLN. W roku 2013 w Kanadzie ruszył pierwszy bankomat na bitcoiny. Za jego pomocą można wymienić gotówkę na bitcoiny lub sprzedać bitcoiny i wypłacić dolary kanadyjskie. We wrześniu 2014 r. PayPal zapowiedział obsługę płatności w wirtualnej walucie bitcoin. W marcu 2021 roku, Elon Musk ogłosił, że za samochody marki Tesla będzie można zapłacić Bitcoinem. W dniu 8 listopada 2022r. miał miejsce duży spadek kursu kryptowaluty (do 18 000 USD), spowodowane to było kryzysem płynnościowym na czwartej największej giełdzie krypto, FTX. Załamanie tej giełdy spowodowało niepewność na rynku i dalsze spadki ceny Bitcoina. Status prawny oraz regulacje Określenie statusu prawnego bitcoina wywołuje ogromne kontrowersje na całym świecie. W większości krajów BTC jest albo nieregulowany albo dozwolony. Tylko kilka jurysdykcji zdecydowało się na wprowadzenie pewnych ograniczeń lub całkowity zakaz obrotu. Zdaniem Europejskiego Banku Centralnego regulacje prawne dotyczące tradycyjnego sektora finansowego nie przenoszą się na bitmonetę – nie może być definiowany jako standardowa waluta. Większość regulacji związanych z walutami wirtualnymi dotyczy głównie prawa podatkowego, rozliczania przychodów i zysków związanych z wydobyciem, inwestowaniem w bitcoiny lub działalnością gospodarczą, która na nich się opiera. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-264/14 wymiana walut tradycyjnych na bitmonety jest zwolniona z podatku VAT. Brazylia Senat Brazylii uważa, że bitcoin nie wymaga regulacji prawnych. Chiny W maju 2021 roku chiński rząd ogłosił, że wszystkie transakcje związane z kryptowalutami są nielegalne. Zaskakujące jest to, że stanowisko chińskiego rządu nie wpłynęło w żaden sposób na przemysł kopania Bitcoina. Czechy Czechy nie regulują kryptowaluty przez specjalne prawo. Finlandia W Finlandii podczas wymieniania pieniędzy na bitmonety (w drugą stronę też) należy zapłacić podatek. Podczas płacenia za towary bitcoin jest uznawany za normalną walutę. Niemcy Niemcy uważają bitcoin za legalną walutę, którą można stosować w transakcjach prywatnych. Polska W Polsce wydobywanie oraz obrót bitcoinem, zdaniem Ministerstwa Finansów, nie narusza prawa, jednak odmawia mu ono statusu waluty lub jakiegokolwiek innego instrumentu finansowego (w tym jednostki pieniężnej, instrumentu rynku pieniężnego, papieru wartościowego, elektronicznego instrumentu płatniczego) w sensie ustawy o obrocie instrumentami finansowymi oraz ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych. Sprzedaż bitcoinów zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych należy jednak zakwalifikować jako przychód, powstały przy zbyciu praw majątkowych (przychody do końca 2018 roku), a przychody uzyskiwane od 2019 roku – jako przychody z kapitałów pieniężnych. Zakup towarów i usług za bitcoin nie może korzystać ze zwolnienia z podatku przewidzianego dla usług finansowych, może więc powodować powstanie obowiązku zapłaty podatku VAT. Wówczas zakup towaru za pomocą bitcoinów powodowałby podwójne opodatkowanie VAT. Natomiast wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości UE z dnia 22 października 2015 r. w sprawie Hedqvist C-264/14, zakup i sprzedaż bitcoin (a domyślnie wszystkich walut wirtualnych) albo są zwolnione albo nie podlegają podatkowi VAT tak jak prawny środek płatniczy. Komisja Nadzoru Finansowego wystosowała 6 czerwca 2018 r. komunikat z którego wynika że obrót kryptowalutami jest legalny a niektóre giełdy kryptowalut powinny stosować się do regulacji rynku finansowego tradycyjnego. 23 stycznia 2019 Komisja Nadzoru Finansowego opublikowała zaktualizowany rejestr „małych firm płatniczych”. Na liście znalazła się spółka Bitclude sp. z.o.o., będąca pierwszą spółką handlująca kryptowalutami na liście. Republika Środkowoafrykańska W 2022 r. Republika Środkowoafrykańska jako drugi kraj na świecie, a pierwszy w Afryce przyjął bitcoina jako środek płatniczy. Dotychczas jedyną walutą w kraju był frank CFA. Salwador W 2021 r. Salwador jako pierwszy kraj na świecie przyjął bitcoina jako środek płatniczy. Dotychczas jedyną walutą w kraju był dolar amerykański. Słowacja Przygotowuje podatek od zysku. Szwajcaria Bitcoin jest tu traktowany jak zwyczajna waluta. Można nim opłacać podatki, na przykład w miastach Zug i Chiasso w kantonie Ticino. Wenezuela W Wenezueli posiadanie bitcoinów oraz ich wydobywanie jest nielegalne z powodu wysokiej inflacji boliwarów. Zobacz też płatności P2P kryptoanarchia cypherpunk Przypisy Linki zewnętrzne Strona projektu Polskie Stowarzyszenie Bitcoin Wykres ceny Bitcoin Wolne i otwarte oprogramowanie P2P Sieci blockchain Protokoły warstwy aplikacji

757560

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nikodem%20Skotarczak

Nikodem Skotarczak

Nikodem Skotarczak, ps. „Nikoś” (ur. 29 czerwca 1954 w Gdańsku, zm. 24 kwietnia 1998 w Gdyni) – polski gangster, biznesmen i działacz sportowy. Życiorys Urodził się i dorastał w Gdańsku. Pracował w Gdańsku jako ochroniarz w nocnym klubie „Lucynka”. Z wykształcenia był ogrodnikiem. Był także na początku swojej kariery ochroniarzem „Mecenasa” – największego pasera z Trójmiasta. Michał Antoniszyn ps. Mecenas dostrzegł potencjał Nikosia i później przez wiele lat razem współpracowali. Nikoś wyjechał do Budapesztu, gdzie z kolegami handlował walutą i różnymi artykułami, które sprowadzali do Polski. W połowie lat 70. stał się cinkciarzem oraz założył pierwszą zorganizowaną grupę przestępczą zajmującą się przemytem kradzionych samochodów z Niemiec i Austrii do Polski, ale oficjalnie próbowano udowodnić mu paserstwo zaledwie dwudziestu kilku samochodów. Na początku lat 80. był sponsorem Lechii Gdańsk, a po zdobyciu przez nią Pucharu Polski w sezonie 1982/1983, otrzymał z rąk Kazimierza Rynkowskiego, ówczesnego prezydenta miasta, tytuł „Zasłużonego dla Gdańska”. W połowie lat 80. wyemigrował do Niemiec Zachodnich, skąd nadal kierował przemytem kradzionych samochodów. Mieszkał z trzecią żoną w Hamburgu, gdzie był współwłaścicielem firmy „Skotex” oraz sklepu z elektroniką. W listopadzie 1986 przeniósł się z Hamburga do Berlina, gdzie w 1989 został zatrzymany przez policjantów podczas jazdy kradzionym samochodem marki Audi Coupé. Został za to skazany na karę 1 roku i 9 miesięcy pozbawienia wolności i został osadzony w więzieniu Moabit w Berlinie. 4 grudnia 1989, po niecałych trzech miesiącach odbywania kary, uciekł: podczas widzenia w zakładzie karnym Berlin-Tegel zamienił się ubraniami ze swoim bratem i spokojnie wyszedł. Na początku lat 90. powrócił do Polski nielegalnie przez Austrię. W 1991 roku poznał w Krakowie swoją ostatnią, czwartą żonę – Edytę. “Nikoś” był już wówczas bardzo znaczącym paserem samochodowym na dużą skalę. Nie jest tajemnicą, że samochody, które „sprowadzał” zza granicy na podstawione i chętne osoby, były sprzedawane między innymi przedstawicielom ówczesnych elit, w tym członkom lokalnych i centralnych struktur PZPR, a także milicjantom, przedstawicielom resortów, hierarchom kościoła i innym notablom, a jego działalność odbywała się poprzez jego liczne krajowe i międzynarodowe kontakty. Pomimo że podejrzewano go o kierowanie zorganizowaną grupa przestępczą w skład której wchodzili m.in. milicjanci, złodzieje, fałszerze dokumentów i właściciele warsztatów samochodowych, to na początku lat 90 na wniosek późniejszego szefa gdańskiego Centralnego Biura Śledczego Policji (CBŚ) majora Edmunda Muchy zakończono operację kryptonim „GRUDA” dotyczącą rozpracowywania jego grupy i sprawę oficjalnie umorzono – nie stawiając „Nikosiowi” żadnych zarzutów. Wtedy Nikodem Skotarczak zaczął inwestować także w legalne interesy. W tym czasie poszukiwany był listem gończym wydanym przez niemiecką policję za ucieczkę z więzienia i ukrywał się m.in. w Krakowie, gdzie poznał swoją ostatnią żonę Edytę. Nie przeszkadzało mu to przyjaźnić się i robić interesy z osobami z listy 100 najbogatszych Polaków (według tygodnika WPROST), ale także spotykać się towarzysko z wieloma innymi znanymi osobistościami, w tym sportowcami i aktorami. W 1992 w Krakowie wymknął się z policyjnej obławy. W lipcu tego samego roku uciekł z policyjnego konwoju w Warszawie. Poszukiwany na podstawie listu gończego, przez kilka miesięcy ukrywał się. Został zatrzymany w lutym 1993 na Żoliborzu w Warszawie, pod zarzutem posługiwania się fałszywym paszportem i ucieczki z policyjnego konwoju. W 1993 roku został skazany na karę dwóch lat pozbawienia wolności. Zakład karny opuścił w lutym 1994 – oficjalnie za dobre sprawowanie, a w rzeczywistości dzięki łapówkom wręczanym funkcjonariuszom Służby Więziennej. Po odzyskaniu wolności dalej inwestował w legalne interesy. Był też znany z tego, iż należące do znanych osób ukradzione samochody odzyskiwał za darmo. W październiku 1996 w ówczesnym Sądzie Wojewódzkim w Gdańsku rozpoczął się proces w sprawie Skotarczaka, oskarżanego przez śledczych z prokuratury m.in. o kierowanie grupą przestępczą zajmującą się kradzieżami samochodów. W 1994 roku w pałacu ślubów w Gdańsku Nikodem zalegalizował związek ze swoją czwartą żoną, Edytą Skotarczak. Świadkami byli Henryk Konopka (biznesmen i jeden z najlepszych polskich golfistów – przyjaciel Nikodema) oraz Renata Kurowska (żona Wojciecha Kurowskiego – znanego biznesmena i współzałożyciela firmy ubezpieczeniowej Hestia – przyjaciela Nikodema). Miał 4 dzieci, w tym syna i córkę z ostatnią żoną Edytą Skotarczak. W 1997 wystąpił w filmie pt. Sztos, debiucie reżyserskim Olafa Lubaszenki; zagrał w tym filmie rolę epizodyczną jako mężczyzna witający się z Erykiem (granym przez Jana Nowickiego). Żona Nikosia, w pierwszym wywiadzie udzielonym po 24 latach od zabójstwa męża stwierdziła wprost, że niektóre osoby były zainteresowane w kreowaniu jego nieprawdziwego, a krzywdzącego wizerunku, podczas gdy prawda jest nieco bardziej skomplikowana. W 2022 r. ukazała się książka ostatniej żony Nikosia – Edyty Skotarczak pt. Nikodem Skotarczak „Nikoś” Ruletka życia, a w 2023 r. druga część jej książki pt. Nikodem Skotarczak ,,Nikoś" Ostatnia Ruletka. Strzelanina w agencji towarzyskiej w Gdyni Został zastrzelony 24 kwietnia 1998, gdy około południa do agencji towarzyskiej „Las Vegas” mieszczącej się przy ul. Chwarznieńskiej 170a w Gdyni weszło dwóch zamaskowanych mężczyzn. Jeden z nich strzałami z małej odległości zabił Nikodema Skotarczaka i rykoszetem zranił jego przyjaciela i wspólnika Wojciecha K., ps. „Kura”, jednego z oficjalnych założycieli i współwłaściciela firmy ubezpieczeniowej Hestia. "Nikoś" i "Kura" wraz ze swoimi żonami świętowali imieniny Wojciecha K., ps. Kura. W klubie Las Vegas przebywały także żony „Nikosia” i „Kury”. Śledztwo prowadzone przez prokuratorów z Prokuratury Okręgowej w Gdańsku – Janusza Kaczmarka i Konrada Kornatowskiego nie przyniosło rezultatów. Zabójcy, ani ewentualnych zleceniodawców, nie schwytano. Postępowanie umorzono. Śmierć Nikodema Skotarczaka mogła być też efektem jego konfliktu z członkami grupy pruszkowskiej, co potwierdzał w swoich zeznaniach świadek koronny Jarosław Sokołowski, pseudonim „Masa”. Według innej teorii zleceniodawcą był gdańszczanin Daniel Zacharzewski, ps. „Zachar”. W sprawie zabójstwa Skotarczaka, jako zleceniodawca, sądzony był także Krzysztof Jędrzejczak z łódzkiej „ośmiornicy”. Postępowanie umorzono jednak z powodu „rażących uchybień”, a proces ruszył ponownie w 2010. „Nikoś” został pochowany na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku (rejon I, polana I). Filmy W 1996 powstał dokumentalny film telewizyjny Kraina złudzeń w reżyserii Wojciecha Szumowskiego, opowiadający o „Nikosiu”. W 2021 powstał film fabularny w reżyserii Macieja Kawulskiego Jak pokochałam gangstera, inspirowany życiorysem „Nikosia”. Film Macieja Kawulskiego został poddany szerokiej krytyce, w tym przez wdowę po Nikosiu Edytę Skotarczak, co było przytaczane i komentowane w ogólnopolskich i lokalnych mediach – między innymi w Dzienniku Bałtyckim, Polska Times, onet.pl, pudelek.pl, spidersweb.pl, interia.pl czy wp.pl. Przypisy Bibliografia Rixdorf, Werner: Das steinerne Gesicht: Der Pate von Danzig Nikodem Skotarczak (Kamienna twarz: ojciec chrzestny z Gdańska Nikodem Skotarczak), Karin Kramer Verlag Berlin 1993, 167 s., . Zadworny, Adam: Antyballada o Nikosiu, [w:] Gazeta Wyborcza 11.07.2005 Skotarczak, Edyta: Nikodem Skotarczak "Nikoś" Ruletka życia, Stinger Investments Sopot 2022, 289 s., . Linki zewnętrzne Polscy gangsterzy Więźniowie więzienia w Moabicie Ludzie urodzeni w Gdańsku Ofiary zabójstw w III Rzeczypospolitej Pochowani na Cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku Urodzeni w 1954 Zmarli w 1998

37112

https://pl.wikipedia.org/wiki/Katastrofa%20lotnicza%20w%20Lesie%20Kabackim

Katastrofa lotnicza w Lesie Kabackim

Katastrofa lotnicza w Lesie Kabackim – wypadek lotniczy samolotu pasażerskiego Ił-62M SP-LBG „Tadeusz Kościuszko” Polskich Linii Lotniczych LOT, który wydarzył się w sobotę 9 maja 1987 o godzinie 11:12:13 podczas lotu nr LO 5055 na trasie Warszawa–Nowy Jork, w trakcie podchodzenia do lądowania awaryjnego, po awarii silników. Komisja badająca przyczyny katastrofy ustaliła, że w końcowej fazie podchodzenia do lądowania awaryjnego, w wyniku rozszerzających się uszkodzeń powstałych w układach samolotu i pożaru na jego pokładzie, załoga utraciła możliwość efektywnego nim sterowania, czego następstwem było zderzenie samolotu z ziemią. Katastrofa wydarzyła się w Warszawie, na południowym skraju Lasu Kabackiego, 5700 metrów od progu drogi startowej na kierunku 33 lotniska Warszawa-Okęcie. Zginęli wszyscy znajdujący się na pokładzie – 183 osoby, a sam samolot został zniszczony. Zniszczone zostały również drzewa w Lesie Kabackim na obszarze prostokąta o wymiarach około 370 × 50 metrów. Pod względem liczby ofiar była to największa katastrofa lotnicza w historii polskiego lotnictwa. Komunikat Polskiej Agencji Prasowej Statek powietrzny Odrzutowy samolot pasażerski dalekiego zasięgu Ił-62M „Tadeusz Kościuszko” został zakupiony w grupie siedmiu tego typu samolotów w Związku Radzieckim w 1983 i otrzymał znak rejestracyjny SP-LBG (według Rejestru Cywilnych Statków Powietrznych). Samolot ten eksploatowany był na trasach międzynarodowych. Nalot samolotu Ił-62M SP-LBG do momentu katastrofy wynosił 6971 godzin, przy dopuszczalnym resursie wynoszącym 30 tys. godzin i okresie międzyprzeglądowym wynoszącym 10 tys. godzin, a liczba lądowań wynosiła 1752. Napęd samolotu Ił-62M SP-LBG stanowiły cztery turboodrzutowe silniki dwuprzepływowe typu D-30KU. 8 maja 1987 samolot SP-LBG przybył do Warszawy z transatlantyckiego rejsu z Chicago i przeszedł rutynową, trwającą 6 godzin kontrolę, która przygotowywała go do kolejnego lotu transatlantyckiego. Załoga samolotu Załogę samolotu Ił-62M „Tadeusz Kościuszko” w jego ostatnim locie stanowili: Przebieg wypadku lotniczego Przebieg lotu przed awarią W momencie rozpoczynania procedury startu panowały sprzyjające warunki atmosferyczne, słoneczna pogoda, niebo było bezchmurne i wiał lekki wiatr. Masa startowa samolotu wynosiła 167 ton. Procedura startu lotu nr LO 5055 rozpoczęła się o godzinie 10:07. Ustalono, że start nastąpi z drogi startowej na kierunku 33. Zgoda na start została wydana o godzinie 10:17 i po rozbiegu samolot Ił-62M SP-LBG „Tadeusz Kościuszko” o godzinie 10:18 znalazł się w powietrzu. Zgodnie z instrukcjami przekazywanymi ze stanowiska kontroli żeglugi powietrznej dowódca statku powietrznego rozpoczął wznoszenie samolotu na pułap przelotowy drogi lotniczej R-23 w kierunku Grudziądza. Opuszczenie przestrzeni powietrznej Polski zaplanowane zostało w okolicach Darłowa. W trakcie opuszczania przestrzeni powietrznej kontroli zbliżania lotniska Warszawa-Okęcie kontroler nakazał utrzymać pułap lotu na wysokości 16 000 stóp (4877 metrów) ze względu na to, że podczas wznoszenia, w momencie mijania przez samolot radiolatarni TMN (w pobliżu Płońska) nie został osiągnięty pułap 18 000 stóp (5486 metrów). Na wysokości 17 000 stóp (5182 metrów) w tym samym czasie odbywały się loty samolotów wojskowych, z którymi kontrola cywilna nie miała łączności i nie mogłaby separować samolotów na bezpiecznym dystansie podczas zmiany pułapu. Poza radiolatarnią TMN kontrolę żeglugi powietrznej samolotu SP-LBG przejęło stanowisko kontroli obszaru i samolot leciał dalej na wysokości 16 000 stóp. Do godziny 10:41 lot przebiegał bez zakłóceń. Awaria, jej następstwa i przygotowanie do lądowania awaryjnego O godzinie 10:31 załoga samolotu otrzymała ze stanowiska kontroli obszaru polecenie przyspieszonego wznoszenia na pułap przelotowy wynoszący 31 000 stóp (9449 metrów). Mechanik pokładowy zwiększył obroty silników, dając im pełną moc startową, z którą to mocą silniki pracowały przez następne 30 sekund. W momencie przelotu nad miejscowością Warlubie, przy prędkości 815 km/h i na wysokości 8200 metrów, o godzinie 10:41 (w 23 minucie lotu) załoga samolotu stwierdziła utratę hermetyczności (dekompresję) kadłuba oraz utratę dwóch silników i pożar samolotu. Kapitan Pawlaczyk zgłosił sytuację awaryjną do stanowiska kontroli żeglugi powietrznej i podjął decyzję o zejściu z zaplanowanej trasy lotu z powodu niebezpieczeństwa, zawróceniu i skierowaniu samolotu do Warszawy. Ze względu na dehermetyzację samolotu kapitan zadecydował także o stosunkowo szybkim obniżeniu pułapu lotu do 4000 metrów. W trakcie manewru zawracania stwierdzono nieprawidłowe działanie steru. O godzinie 10:44 sygnalizacja samolotu wskazała ugaszenie pożaru silnika i rozpoczęto przygotowanie do zrzutu paliwa. Masa samolotów typu Ił-62M podczas lądowania nie powinna przekraczać 107 ton, a od momentu startu zużyte zostało 6 ton paliwa. Lądowanie przeciążonego samolotu może narazić go na poważne uszkodzenia, dotyczy to w szczególności samolotu mającego lądować awaryjnie. Zrzut paliwa dozwolony był wyłącznie w locie po linii prostej, a zabroniony podczas krążenia nad ograniczonym obszarem. Mechanik pokładowy stwierdził, iż prawidłowo funkcjonuje tylko jeden (z dostępnych czterech) generator prądu elektrycznego. Sytuacja taka powodowała niedostatek mocy do zasilania prądem elektrycznym układów samolotu i w celu jej przeciwdziałania wyłączono zbyteczne w tym momencie odbiorniki prądu. Pojawiły się kłopoty z awaryjnym zrzutem paliwa. Zawory zrzutu paliwa sterowane były elektrycznie i nie działały prawidłowo ze względu na pojawiające się zaniki prądu w obsługującej je sieci. Kapitan stwierdził także nieprawidłowe funkcjonowanie steru wysokości. Regulacji steru wysokości mógł dokonywać wyłącznie przy użyciu trymera, który normalnie służy do aerodynamicznego wyrównoważenia samolotu. Przez chwilę rozpatrywano możliwość lądowania na lotnisku Gdańsk-Rębiechowo, jednak kapitan Pawlaczyk skierował ostatecznie samolot do Warszawy. Nieznana dla załogi pozostawała przyczyna występowania problemów z samolotem. Na pokładzie przypuszczano, iż w samolot coś musiało uderzyć. Jeden z członków załogi określił zaistniałą sytuację słowami: Eksplozja była na silniku! Ze względu na niedostatek mocy silników (dwa – nr 1 i 2 były wyłączone, samolot leciał tylko na dwóch silnikach) i duże obciążenie samolotu (problemy z awaryjnym zrzutem paliwa) kapitan Pawlaczyk nie mógł utrzymać wysokości lotu. Następowało stopniowe obniżanie pułapu lotu. W związku z pogarszaniem się sytuacji kapitan Pawlaczyk poprosił o skierowanie samolotu do lądowania awaryjnego na wojskowym lotnisku Modlin. Ze stanowiska kontroli ruchu lotniczego w Warszawie skontaktowano się z wojskową kontrolą ruchu lotniczego, w celu załatwienia zgody na lądowanie samolotu SP-LBG na lotnisku Modlin. W tym czasie załoga samolotu konsultowała zasadność lądowania na lotnisku Modlin, przede wszystkim uwzględniając brak wiedzy na temat warunków technicznych drogi startowej i warunków atmosferycznych, które mają kluczowe znaczenie przy lądowaniu samolotu, a w szczególności samolotu lądującego awaryjnie. Kapitan Pawlaczyk, w związku z pogarszaniem się możliwości efektywnego sterowania samolotem ponaglał stanowisko kontroli ruchu lotniczego w Warszawie, zgłaszając, iż sytuacja staje się krytyczna i zachodzi konieczność jak najszybszego lądowania awaryjnego. W tym czasie samolot obniżył pułap lotu do około 3000 metrów. W tym czasie odkryto też iskry z tyłu samolotu. Zgoda na lądowanie na lotnisku Modlin została wydana o godzinie 10:54. Kapitan podjął decyzję o rozpoczęciu przygotowania do awaryjnego lądowania na lotnisku Modlin i uzyskał informacje o położeniu, długości drogi startowej oraz kierunku podejścia do niej. Ponieważ przedłużało się uzyskanie informacji o warunkach atmosferycznych panujących na lotnisku Modlin, a przede wszystkim o kierunku wiatru – podano warunki panujące na lotnisku Warszawa-Okęcie – załoga odbyła naradę, ponownie rozpatrując możliwość lądowania na lotnisku w Warszawie. Brano pod uwagę przede wszystkim fakt, iż Warszawa-Okęcie dysponuje pełnym zabezpieczeniem na wypadek rozbicia samolotu, co w tym przypadku było prawdopodobne. Ostateczną decyzję o godzinie 11:00 podjął kapitan Pawlaczyk, kierując samolot na lotnisko Warszawa-Okęcie i rezygnując z lądowania na lotnisku Modlin. Lotnisko Warszawa-Okęcie miało służby ratownicze dobrze przygotowane na okoliczność awaryjnego lądowania dużego samolotu pasażerskiego i wyposażone w sprzęt przeciwpożarowy i ratowniczy. Lotnisko Modlin pod tym względem nie było tak dobrze wyposażone, niemniej było przygotowane na taką sytuację. Kapitan Pawlaczyk o tym wiedział. W momencie podjęcia decyzji o kontynuacji lotu do Warszawy samolot znajdował się w odległości około 90 kilometrów od lotniska Warszawa-Okęcie i leciał z prędkością 495 km/h na wysokości 2050 metrów. Kontrola ruchu lotniczego skierowała samolot na Piaseczno. Kapitan wezwał do kabiny Marię Berger – instruktorkę stewardes, zarządził przygotowanie pasażerów do lądowania awaryjnego i zajęcie właściwych miejsc podczas tej operacji. W tym czasie (godzina 11:04) w zbiornikach samolotu było jeszcze około 35 ton paliwa, powiodło się otwarcie zaworów zrzutowych i ponownie dokonywano zrzutu paliwa, aż do poziomu 32 ton, w którym to momencie zrzut paliwa ponownie został przerwany. W trakcie zbliżania się do lotniska ze względu na pożar na pokładzie samolotu kapitan Pawlaczyk zażądał prowadzenia samolotu na pas 15/33 na kierunek 15, załoga miała jednak kłopoty z dokładnym ustaleniem lokalizacji samolotu względem drogi startowej. Kapitan Pawlaczyk podjął w tej sytuacji decyzję o podchodzeniu do lądowania na kierunek 33 od strony Piaseczna. Samolot nadlatywał z północnego zachodu i musiał w tym celu od zachodu okrążyć lotnisko Okęcie nad Raszynem. Pozwalało to na lądowanie pod wiatr, z mniejszą prędkością przyziemienia, która była kompensowana prędkością wiatru oraz po bardziej stromej trajektorii. Gdy samolot znajdował się w okolicy Józefosławia, około 10 kilometrów od drogi startowej, odpadły od niego przepalone elementy konstrukcji i wyposażenia gospodarczego, wzniecając w tym rejonie pożar. Zaginięcie Hanny Chęcińskiej W trakcie przygotowań na pokładzie samolotu do lądowania awaryjnego stewardesy stwierdziły brak na pokładzie samolotu jednej z nich – Hanny Chęcińskiej. Załoga łączyła brak stewardesy z przypuszczalnym wyrwaniem drzwi. W prasie opisującej katastrofę pojawiły się informacje sugerujące, że Hanna Chęcińska została wyssana na zewnątrz samolotu w momencie dehermetyzacji kadłuba i o znalezieniu jej szczątków. W rzeczywistości ciała Hanny Chęcińskiej nigdy nie odnaleziono, pomimo poszukiwań prowadzonych przez pułk Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej w lasach w okolicy Warlubia. Ciała Hanny Chęcińskiej nie odnaleziono również na miejscu katastrofy. Prawdopodobnie Hanna Chęcińska w momencie dekompresji przebywała w pomieszczeniu technicznym, które zostało uszkodzone odłamkami rozerwanej turbiny i wtedy – w wyniku spadku ciśnienia i braku tlenu straciła przytomność i zginęła w pożarze tylnej części kadłuba, a jej ciało pozostało nierozpoznane wśród innych 62 niezidentyfikowanych zwłok. Moment katastrofy Końcowa faza podchodzenia samolotu Ił-62M SP-LBG do lądowania awaryjnego rozpoczęła się o godzinie 11:08. Na pokładzie włączyła się sygnalizacja braku wysunięcia podwozia. Kontrola ruchu lotniczego zaproponowała poprowadzenie samolotu jak najkrótszą drogą, a kapitan Pawlaczyk, mając coraz większe problemy ze sterowaniem samolotem, realizował w tym celu ciaśniejszy zakręt. Brak wysunięcia podwozia oznaczał, że samolot będzie musiał lądować „na brzuchu”. Ponadto załoga zgłosiła wybuch pożaru, który został zlokalizowany w luku bagażowym samolotu. Kontrola ruchu lotniczego bezustannie podawała kierunek, jaki kapitan Pawlaczyk powinien obierać, aby lądowanie się powiodło. W ostatniej fazie lotu rozprzestrzenianie pożaru na pokładzie samolotu było coraz większe. Pożar był widoczny dla świadków obserwujących samolot z ziemi. Ogień uszkodził układ sterowania trymerem, co spowodowało, że samolot leciał niejednostajnie – na przemian opadając i wznosząc się. Niespełna 6 kilometrów przed lotniskiem kolejnego wahnięcia nie udało się zlikwidować i samolot został skierowany w kierunku ziemi, do Lasu Kabackiego. Na jedną minutę przed uderzeniem samolotu w ziemię kapitan Pawlaczyk poinformował: Kręcimy w lewo. Zrobimy wszystko, co możemy. O godzinie 11:12:13 samolot Ił-62M SP-LBG „Tadeusz Kościuszko” z prędkością wynoszącą około 470 km/h zaczął ścinać pierwsze drzewa Lasu Kabackiego. Ostatnie zarejestrowane słowa z pokładu samolotu brzmiały: Dobranoc, do widzenia! Cześć, giniemy!. W wyniku uderzenia samolotu w drzewa i ziemię nastąpiła całkowita dezintegracja jego konstrukcji. Fragmenty samolotu zostały rozrzucone na przestrzeni około 370 metrów. Pozostałe w zbiornikach paliwo zapaliło się i w miejscu katastrofy wybuchł pożar. Wszystkie osoby przebywające na pokładzie samolotu poniosły śmierć na miejscu w wyniku uderzenia samolotu w drzewa i ziemię. Zestawienie ofiar W samolocie znajdowało się 11 członków załogi i 172 pasażerów. Wśród zabitych było 17 obywateli Stanów Zjednoczonych i 21 Polaków mieszkających stale za granicą. Najstarszą pasażerką była 95-letnia Kazimiera Hanson-Adrian – Amerykanka polskiego pochodzenia, najmłodszą zaś półtoraroczna Yvette Victoria Trubisz podróżująca wraz z rodzicami. Wśród pasażerów było pięciu pracowników Polskich Linii Lotniczych LOT. Pełna lista ofiar: Jedna osoba – kobieta, która nie zgłosiła do odprawy futra – nie zdążyła wsiąść na pokład samolotu przed jego odlotem z powodu przedłużenia procedury jej odprawy celnej. Akcja ratunkowa na miejscu katastrofy Przebieg Straż pożarna w Warszawie otrzymała o godzinie 11:08 informację, że samolot będzie awaryjnie zrzucał paliwo, a o godzinie 11:09 wieża kontroli ruchu lotniczego przekazała dodatkowo informację o prawdopodobieństwie pożaru. Oficer dyżurny straży pożarnej informację o katastrofie otrzymał o godzinie 11:12 z Lotniskowej Straży Pożarnej lotniska Warszawa-Okęcie. Informacja ta została także w tym samym momencie przekazana przez kobietę zamieszkałą na ulicy Jagielskiej 1, która poinformowała, że widzi ogień i dym unoszący się z Lasu Kabackiego. Oficer dyżurny zażądał niezwłocznie maksymalnej liczby karetek pogotowia oraz sił milicyjnych. Akcją straży pożarnych dowodził płk Edward Gierski. Pierwszym zadaniem było ugaszenie pożaru na obszarze około 6 hektarów oraz zabezpieczenie terenu katastrofy przed zbiegowiskiem. Pobieżne oględziny miejsca katastrofy i wygląd szczątków rozbitego samolotu nie wskazywały na możliwość przeżycia osób znajdujących się na pokładzie samolotu. Strażacy przystąpili jednak do penetracji obszaru o powierzchni około 7 hektarów, w celu poszukiwania osób potrzebujących pomocy. Ponadto w rejonie podchodzenia samolotu do lądowania palił się las. Pożar wywołały części, które odpadły od płonącego samolotu, oraz zrzucane paliwo. Pożary zostały ugaszone około godziny 12:00. Ogółem ze strony straży pożarnej w akcji udział brały 44 sekcje gaśnicze i 195 strażaków. W rejonie Grudziądza przeprowadzono poszukiwania części uszkodzonego samolotu, których nie odnaleziono w miejscu katastrofy, a co do których były przypuszczenia, że wypadły z silnika w tamtym rejonie. W poszukiwaniach wzięło udział ponad 700 żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego oraz miejscowa ludność cywilna. W szczątkach rozbitego samolotu odnaleziono rejestrator głosu oraz rejestrator parametrów lotu potocznie znane jako „czarna skrzynka”. Z miejsca katastrofy odzyskano część bagażu pasażerów samolotu. Wśród nich był egzemplarz Biblii, na którego stronie tytułowej zapisano: Dn. 9.05.1987 r. Awaria w samolocie co będzie Boże Halina Domeracka 02-647 Warszawa ul. R. Tagore... Żadne z ciał nie zostało znalezione w całości. Z tej przyczyny udało się zidentyfikować zwłoki jedynie 121 osób. Kradzieże mienia Po akcji ratunkowej w prasie pojawiły się informacje o zdarzających się przypadkach rabowania kosztowności na miejscu katastrofy i okradania szczątków zwłok z biżuterii. Prokuratura przeprowadziła czynności w tej sprawie. W orzeczeniu nie potwierdziła, aby na miejscu katastrofy dokonywano kradzieży mienia ofiar. Prawdopodobnie przypadki okradania zwłok miały jednak miejsce przed przybyciem milicji i wojska, zanim zabezpieczono rejon katastrofy przed dostępem osób niepowołanych. Rodzina Haliny Domerackiej odzyskała należące do niej przedmioty, które znajdowały się na pokładzie samolotu w momencie katastrofy. Były to: skórzana torebka, zdjęcia, paszport, okulary, rozmówki angielskie i kaseta magnetofonowa. W torebce brakowało jednak pieniędzy w kwocie 400 dolarów i 10 tys. złotych. Pomimo przedstawienia przez rodzinę dokumentów bankowych uznano, że nie może być to dowodem na to, iż Halina Domeracka posiadała pieniądze przy sobie w chwili katastrofy. Śledztwo po katastrofie Do zbadania przyczyn katastrofy samolotu Ił-62M „Tadeusz Kościuszko” ówczesny prezes Rady Ministrów, Zbigniew Messner, powołał specjalną komisję na szczeblu rządowym, w skład której wchodzili: Zbigniew Szałajda – wiceprezes Rady Ministrów, przewodniczący komisji Janusz Kamiński – minister komunikacji, zastępca przewodniczącego komisji Stanisław Bielecki – wiceprezydent Miasta Stołecznego Warszawy płk Marian Chrzan – główny inspektor bezpieczeństwa lotów Ministerstwa Obrony Narodowej płk Antoni Milkiewicz – naczelny inżynier Wojsk Lotniczych Leszek Pietrasiński – przedstawiciel Prokuratora Generalnego Marian Piłat – dyrektor naczelny Instytutu Lotnictwa płk Jerzy Słowiński – dyrektor naczelny PLL LOT gen. bryg. pil. Józef Sobieraj – dyrektor generalny lotnictwa cywilnego Andrzej Sokołowski – zastępca przewodniczącego Komisji Planowania przy Radzie Ministrów płk Stefan Szczeciński – Wojskowa Akademia Techniczna gen. bryg. Zenon Trzciński – zastępca komendanta głównego Milicji Obywatelskiej płk poż. Włodzimierz Tessar – zastępca komendanta głównego Straży Pożarnych Oddzielne śledztwo prowadziła Prokuratura Wojewódzka w Warszawie. Pierwsze posiedzenie komisji miało miejsce już 11 maja 1987. Komisja dysponowała pełnymi materiałami dotyczącymi katastrofy, między innymi tak zwanymi czarnymi skrzynkami, umożliwiającymi odtworzenie rozmów załogi z ziemią i w kabinie pilotów oraz zawierającymi zapisy przebiegu lotu i pracy wszystkich podstawowych urządzeń. Materiały te zostały poddane szczegółowym badaniom i precyzyjnym ekspertyzom. W ramach działań komisji powołano specjalistyczne zespoły do spraw technicznych, lotniczych i cywilnoprawnych. Komisja korzystała także ze zgromadzonych materiałów i ustaleń dokonanych w ramach postępowania prowadzonego pod nadzorem Prokuratury Wojewódzkiej w Warszawie. Główny ciężar technicznych ekspertyz i badań spoczywał na Podkomisji Technicznej, której przewodniczył Antoni Milkiewicz. Podkomisja Techniczna i jej ustalenia W skład Podkomisji Technicznej wchodzili: płk Antoni Milkiewicz – naczelny inżynier Wojsk Lotniczych płk prof. dr hab. inż. Stefan Szczeciński – Wojskowa Akademia Techniczna (szef podgrupy silnikowej) płk mgr inż. J. Walkiewicz – Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych (szef podgrupy płatowcowej) ppłk mgr inż. Z. Kaczmarczyk – Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych (szef podgrupy elektroautomatyki i przyrządów pokładowych) mjr mgr inż. E. Dzięcioł – Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych (szef podgrupy radiowej) płk mgr inż. B. Praga – Dowództwo Wojsk Lotniczych (szef podgrupy badania eksploatacji). Podkomisja współpracowała ściśle z Instytutem Technicznym Wojsk Lotniczych, Wojskową Akademią Techniczną, Politechniką Warszawską, Instytutem Lotnictwa, Dyrekcją Generalną Lotnictwa Cywilnego, działem technicznym PLL LOT, Zakładem Kryminalistyki KG MO, Centralnym Biurem Konstrukcji Łożysk Tocznych, Instytutem Mechaniki Precyzyjnej, WSK-PZL Rzeszów i Warszawa-Okęcie, biurami konstrukcyjnymi samolotu i silnika, Instytutem Naukowo-Badawczym Lotnictwa Cywilnego ZSRR i Wojskowymi Zakładami Lotniczymi nr 4. Wbrew temu co podano w oficjalnym komunikacie, że w czasie prac obecni byli specjaliści ze strony producenta samolotu i silników oraz że udostępnili oni wszelkie niezbędne materiały badawcze, w rzeczywistości komisja nie otrzymała od producenta żadnych danych z wyjątkiem standardowych materiałów pomocniczych dla załogi i obsługi technicznej. Wszystkie obliczenia dotyczące mechaniki lotu maszyny i jej zachowania w rozmaitych warunkach trzeba było przeprowadzać od podstaw. Silnik D-30KU, który uległ awarii w samolocie IŁ-62M SP-LBG, miał przepracowane 2793 godziny, a jego trwałość międzynaprawcza była przewidziana na 3000 godzin. Czas jego eksploatacji nie został zatem przekroczony. Podkomisja ustaliła, iż krytyczne łożysko wałeczkowe, które stanowiło rozgraniczenie i podporę pomiędzy współosiowymi wałami turbiny wysokiego ciśnienia i turbiny niskiego ciśnienia, które powinno zawierać w sobie 26 wałeczków, w rzeczywistości (po jego demontażu podczas ekspertyzy) zawierało 13 wałeczków. Zmiana ta została wprowadzona na etapie budowy silnika. Ponadto w wewnętrznej bieżni łożyska wywiercono trzy otwory, których zadaniem miało być doprowadzanie smaru do toczących się wałeczków i smarowanie łożyska. Wywiercone w bieżni łożyska otwory spowodowały powstanie karbu, który – ze względu na zmniejszoną liczbę wałeczków w łożysku i wiążący się z tym większy nacisk wywierany na każdy wałeczek – zainicjował proces zmęczeniowego zniszczenia łożyska. W rezultacie doszło do tak znacznego zużycia bieżni łożyska i wałeczków, że łożysko z tocznego stało się ślizgowe i spowodowało asymetryczne obracanie się wału z biciem rzędu 1,3 mm, a blokujące się wały spowodowały tarcie i wydzielanie się ciepła osiągając temperaturę nie niższą niż 1000 °C, doprowadzając w rezultacie do zmęczeniowego urwania wału. Nie ustalono przyczyn zmniejszenia liczby wałeczków i wywiercenia nieprzewidzianych w projekcie dodatkowych otworów podczas budowy silnika. W dokumencie zrealizowanym w 2008 roku padają stwierdzenia, że winę za brak wałeczków ponoszą radzieccy pracownicy fabryki silników, którzy podjęli tę decyzję samodzielnie. Pierwotną i główną przyczyną katastrofy były wady konstrukcyjno-technologiczne silnika D-KU30. Przyczynami dodatkowymi były ponadto: niedostateczna żywotność układu sterowania podłużnego samolotu, ponieważ przecięcie popychacza tego układu pozbawiło załogę możliwości sterowania sterem wysokości – sterowano trymerem tego steru niedostateczne zabezpieczenie przeciwpożarowe bagażnika nr 4 znajdującego się w płaszczyźnie obrotu sprężarek i turbin silników – bagażnik ten był źródłem pożaru podatność na pożar tylnej części kadłuba w związku z zastosowaniem materiałów łatwopalnych Podkomisja wprowadziła wiele poprawek do instrukcji użytkowania samolotu Ił-62M oraz opracowała 19 zaleceń. Spośród nich 12 zaleceń dotyczyło zmian konstrukcji silnika, a 6 dotyczyło zmian konstrukcji płatowca. Starania o realizację tych zaleceń trwały do 25 listopada 1987 i wymagały podpisania przez wiceprezesów Rady Ministrów Polski i ZSRR dokumentu w tej sprawie. Strona polska w kontaktach ze stroną radziecką natrafiała podczas prowadzonego dochodzenia na liczne silne bariery nietechniczne, które musiała pokonywać. W czasie egzekwowania realizacji zaleceń powypadkowych strona radziecka przekazywała szereg dokumentów podpisywanych przez wysoki szczebel zarządzania, których treść zawierała oczywiste nieprawdy na temat katastrofy. W jednym z dokumentów – 79-stronicowym opracowaniu z sierpnia 1987 roku – w sposób pseudonaukowy dowodzono, że ślady zmęczeniowego zniszczenia łożyska nie są przyczyną katastrofy, lecz jej efektem. Ponadto w tym raporcie usprawiedliwiano zmiany w budowie łożyska (zmniejszenie liczby wałeczków i wywiercenie otworów) jego błędami projektowymi (autorzy raportu twierdzili, że łożysko zostało źle zaprojektowane i przy normalnej liczbie wałeczków nie mogło właściwie funkcjonować, więc pracownicy fabryki musieli zmniejszyć liczbę wałeczków i poprawić przepływ smaru). Raport nie zawierał wypowiedzi, dlaczego silnik po tak poważnej zmianie konstrukcyjnej łożyska nie został przedstawiony do ponownej państwowej certyfikacji. Poza takimi sytuacjami, szczególnie podczas rozmów w cztery oczy, spotykano się także z rzetelnymi opiniami części radzieckich inżynierów. Dwudniowe rozmowy w nieprzyjaznej atmosferze na Kremlu nastąpiły z inicjatywy wiceprezesa Rady Ministrów Szałajdy, który zdawał sobie sprawę z nacisków o charakterze politycznym na członków komisji. Ze strony radzieckiej w rozmowach brało udział 39 osób, w dyskusji nie zdołali oni jednak obalić dowodów strony polskiej i wicepremierzy obu krajów podpisali dokument z obowiązującymi zaleceniami. Orzeczenie w sprawie przyczyn katastrofy Komisja stwierdziła, że przyczyną katastrofy było zniszczenie jednego z silników (lewego wewnętrznego – nr 2), które nastąpiło w chwili, gdy samolot Ił-62M SP-LBG znajdował się na wysokości 8200 metrów w rejonie Grudziądza. Bezpośrednim powodem zniszczenia silnika nr 2 było rozerwanie turbiny niskiego ciśnienia (TNC), które nastąpiło w wyniku urwania się wału tej turbiny. Urwanie wału TNC nastąpiło na skutek zmęczeniowego zużycia łożyska wałeczkowego rozdzielającego wał turbiny wysokiego ciśnienia (TWC) od wału TNC i stanowiącego podporę międzywałową. W łożysku nastąpiło przedwczesne, zmęczeniowe zniszczenie elementów tocznych – bieżni zewnętrznej na powierzchni objętej kątem 120 stopni oraz wałeczków. Stan taki doprowadził do wspólnego tarcia elementów wału TNC i wału TWC, co spowodowało wydzielanie się dużej ilości ciepła. W bardzo krótkim czasie temperatura w rejonie tarcia wzrosła do ponad 1000 °C, a wytrzymałość mechaniczna wału TNC spadła poniżej granicy przenoszonych przez niego obciążeń i doszło do jego urwania. TNC po urwaniu wału była nadal zasilana strumieniem gazów spalinowych z komór spalania, a fakt, że po urwaniu wału pracowała ona nieobciążona, doprowadził w czasie nieprzekraczającym kilku milisekund do zwiększenia jej prędkości obrotowej aż do wartości krytycznej, przy której nastąpiło rozerwanie wirnika TNC, będące bezpośrednio wynikiem działania nadkrytycznej siły odśrodkowej. Ukręcona część wału wraz z pierwszym stopniem sprężania wypadła na zewnątrz silnika i w późniejszym czasie została odnaleziona na ziemi w rejonie, gdzie nastąpiła awaria silnika. Elementy rozerwanej turbiny spowodowały całkowitą destrukcję silnika nr 2, a wyrzucone z niego siłą odśrodkową części turbiny z prędkością 160 m/s spenetrowały tylną część kadłuba i uszkodziły silnik nr 1 wywołując jego pożar i uniemożliwiając dalszą jego pracę. Części turbiny, przebijając poszycie kadłuba samolotu w rejonie bagażnika nr 4, spowodowały gwałtowne rozhermetyzowanie kabiny pasażerskiej. W rejonie kadłuba samolotu, w którym znajdował się podręczny magazynek personelu pokładowego i bagażnik nr 4, tuż przy zniszczonym silniku nr 2, powstała wyrwa w poszyciu płatowca. Fragment turbiny przeleciał na wylot i wypadł z drugiej strony kadłuba. Spowodowało to uszkodzenie sieci elektroenergetycznej, uszkodzenie układów sygnalizacyjnych – w tym także sygnalizacji pożaru oraz zaburzenie w pracy układów zasilanych przez sieć energetyczną. Ponadto rozgrzane do temperatury 500–700 °C fragmenty tarcz i ich łopatek, a także przerwane nimi przewody elektryczne powodując zwarcia, wznieciły pożar w bagażniku nr 4. Ze względu na uszkodzenia wywołane przez rozrzucone części zniszczonej turbiny, które zdemolowały układy sygnalizacyjne samolotu, a w szczególności sygnalizujące pożar, załoga nie była świadoma rozwijania się pożaru we wnętrzu bagażnika. Po wystąpieniu awarii i dekompresji kabiny pasażerskiej załoga, wykorzystując – zgodnie z instrukcją eksploatacji samolotu Ił-62M – trymer (ster pomocniczy), obniżyła wysokość lotu do 4000 metrów. Dowódca statku powietrznego kapitan Pawlaczyk podjął decyzję o kontynuowaniu lotu powrotnego do Warszawy. Czas lotu do Warszawy w przybliżeniu równał się czasowi niezbędnemu do awaryjnego zrzutu paliwa, którego ilość zgromadzona w zbiornikach samolotu w momencie awarii silnika uniemożliwiała bezpieczne lądowanie, a zwłaszcza lądowanie przy braku możliwości bezpośredniego operowania sterem wysokości. Po upływie 12 minut od momentu awarii silnika, ze względu na pogarszający się stan techniczny statku powietrznego, załoga zażądała zgody na lądowanie awaryjne na lotnisku Modlin. Zgoda została uzyskana w ciągu dwóch minut. Jednakże po ponownej analizie sytuacji, zwłaszcza z uwzględnieniem faktu, iż lotnisko Warszawa-Okęcie posiadało najlepsze zabezpieczenie przeciwpożarowe i medyczne, załoga podjęła decyzję o kontynuowaniu lotu do Warszawy. W końcowej fazie lotu załoga utraciła możliwość efektywnego sterowania samolotem, co w konsekwencji doprowadziło do jego zderzenia z ziemią w odległości 5700 metrów od drogi startowej. Komisja oceniła, że pomimo skrajnie skomplikowanej sytuacji, w jakiej znajdowała się załoga samolotu, jej działanie było racjonalne i nakierowane na ratowanie życia pasażerów. Wyszkolenie załogi, jej stan psychofizyczny, jak również decyzje podejmowane przez dowódcę statku powietrznego kapitana Zygmunta Pawlaczyka w warunkach ekstremalnie trudnych były prawidłowe i nie miały związku przyczynowego z zaistniałą katastrofą. Na wydarzenie się katastrofy nie miały również wpływu działania obsługi technicznej, działania organów ruchu lotniczego ani warunki atmosferyczne. Obszerne informacje dotyczące badań katastrofy i szczegółowe wnioski zostały zawarte w raporcie komisji, który został udostępniony wszystkim zainteresowanym instytucjom oraz producentowi samolotu. Zmiany powypadkowe Z uwagi na uwarunkowania polityczne niemożliwa była zmiana dostawcy samolotów, ale w eksploatowanych przez PLL LOT dokonano zmian technicznych i eksploatacyjnych podnoszących poziom bezpieczeństwa, które obejmowały: zdublowanie układu sterowania w tylnej części samolotu. zastosowanie bardziej czułego (w stosunku do pierwotnego) systemu wykrywania wibracji wałów silnika (szwajcarski czujnik EVW-219 firmy Vibro Meter) i lepszego zobrazowania wskazań za pomocą indywidualnych dla każdego silnika zegarów analogowych i światełek ostrzegawczych w kabinie pilotów. zastosowanie materiałów niepalnych w luku bagażowym. dodanie czujników dymu w luku bagażowym nr 4 (oprócz istniejących czujników pożaru), szybciej ostrzegających o ewentualnym niebezpieczeństwie. Zautomatyzowano gaszenie w razie wykrycia pożaru (za pomocą instalacji rurowej z freonem – analogicznie jak w gondolach silników). kontrolę laboratoryjną oleju w silniku po każdym locie. dodano małe okienko w drzwiach oddzielających kabinę pasażerów od pomieszczenia technicznego w tyle samolotu, umożliwiające gaszenie w przypadku zakleszczenia drzwi. Przekroczone drgania wału silnika podczas jednego z lotów Tu-154 (który używał tego samego silnika co IŁ-62 – D30-KU) spowodowały podjęcie decyzji o wyłączeniu silnika w locie z pasażerami (rejs z Warszawy do Mediolanu – 5 października 1987). Do identycznego incydentu doszło w locie z pasażerami w czasie lotu nr 15 z Warszawy do Toronto w dniu 11 marca 1990, kapitan Tomasz Smolicz. Lot powrotny na Okęcie odbył się bez pasażerów, na trzech silnikach. Wspomniane procedury prawdopodobnie zapobiegły kolejnej tragedii: zdemontowany silnik wysłano do ZSRR, gdzie stwierdzono awarię łożyska podpory wału. Było to powodem rezygnacji z użytkowania samolotów tego typu przez PLL LOT. Uczczenie pamięci ofiar katastrofy Władze polskie przekazały na ręce rodzin i bliskich ofiar katastrofy samolotu „Tadeusz Kościuszko” wyrazy szczerego i serdecznego współczucia. W Warszawie Prezydium Rady Narodowej ogłosiło w dniach 10 i 11 maja 1987 żałobę w stolicy i województwie warszawskim. Wyrazy współczucia i kondolencje przysłali prezydenci i przywódcy wielu państw, a także papież Jan Paweł II. W szóstą rocznicę zamachu na papieża Jana Pawła II w katedrze warszawskiej odprawiono mszę w intencji ofiar katastrofy. Pogrzeb załogi lotu nr LO 5055 i pracowników PLL LOT Pogrzeb 15 pracowników PLL LOT odbył się w Warszawie na ówczesnym cmentarzu Komunalnym w Warszawie 23 maja 1987. Uczestniczyły w nim tysiące osób. Ceremonia miała charakter pogrzebu państwowego z wojskową asystą honorową. W pogrzebie uczestniczył wiceprezes Rady Ministrów Zbigniew Szałajda, minister komunikacji Janusz Kamiński i prezydent Miasta Stołecznego Warszawy Jerzy Bolesławski. Rada Państwa uhonorowała pośmiertnie 11-osobową załogę lotu LO 5055 odznaczeniami państwowymi: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski – Zygmunt Pawlaczyk Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – Leszek Bogdan, Ryszard Chmielewski, Leopold Karcher, Wojciech Kłossek, Lesław Łykowski Złoty Krzyż Zasługi – Maria Berger-Senderska, Hanna Chęcińska, Małgorzata Ostrowska, Jolanta Potyra, Beata Płonka W trakcie ceremonii pogrzebowej wiceprezes Rady Ministrów dokonał symbolicznego aktu dekoracji. Członkowie załogi oraz czterej pracownicy PLL LOT (Mirosław Borowski, Dorota Jóźwik, Jan Skibniewski, Andrzej Wiechecki) zostali uhonorowani pośmiertnie Odznakami I stopnia z trzema diamentami Zasłużony Pracownik PLL LOT. Zgodnie z wolą rodziny trumna z ciałem kapitana Zygmunta Pawlaczyka została odprowadzona do rodzinnego grobu na cmentarzu Powązkowskim. Pozostali pracownicy PLL LOT spoczęli obok siebie w kwaterze „G”, nieopodal pochowanych w 1980 członków załogi samolotu Ił-62 SP-LAA „Mikołaj Kopernik”, który rozbił się w katastrofie lotniczej lotu LO 007. Pogrzeb pasażerów lotu LO 5055 Tragicznie zmarli pasażerowie lotu LO 5055 zostali pochowani we wspólnej mogile na cmentarzu Komunalnym Północnym w Warszawie, w kwaterze E XVIII 1. Niektórzy ze zmarłych – ci, których zwłoki udało się zidentyfikować – zostali zgodnie z wolą rodziny pochowani w miejscach wskazanych przez rodziny, najczęściej na cmentarzach w rodzinnych miejscowościach. Upamiętnienie ofiar katastrofy Katastrofę i załogę lotu LO 5055 upamiętniają dwie ulice znajdujące się na warszawskim Ursynowie. Jedna z nich – ulica Zygmunta Pawlaczyka odchodząca od ulicy Jana Rosoła – upamiętnia dowódcę załogi samolotu, a druga – Aleja Załogi Samolotu „Kościuszko” przecinająca na wskroś Las Kabacki i łącząca ulicę Jagielską z ulicą Kretonową – upamiętnia wszystkich członków załogi. Obok miejsca katastrofy ustawiono pamiątkowy krzyż, tablicę z wyrytymi nazwiskami wszystkich ofiar katastrofy oraz głaz z tablicą upamiętniającą katastrofę. W rocznicę katastrofy przy pomniku odprawiana jest msza za zmarłych. Obszar leśny, który został zniszczony przez spadający samolot, został po uporządkowaniu ponownie zalesiony. Wpływ na kulturę popularną Powstało kilka fabularyzowanych filmów dokumentalnych o tej katastrofie: cykl Czarny serial, odc. Kościuszko; TVP, 2000; cykl Czarny serial, odc. Kościuszko cz. II; TVP, 2001; cykl Miejsca przeklęte, odc. Las Kabacki; TVP, 2008; cykl Historie lotnicze, odc. Lot 5055 Katastrofa w Lesie Kabackim; Discovery TVN Historia, 2008; felieton 50–55; TVN24, TVN24.pl, 2012 felieton Podzwonne dla IŁ-a 62M; Naczelna Redakcja Programów Wojskowych TVP, 1991 W lutym 2013 roku ukazało się opowiadanie Aleksandra Sowy pt. Pół godziny Tadeusza Kościuszki (przekład na język angielski w roku 2016). Utwór powstał na podstawie zapisu korespondencji radiowej załogi z organami kontrolnymi w ostatnich minutach lotu. Podobne incydenty 20 kwietnia 2008 roku samolot Ił-62M linii lotniczych Cubana de Aviación, lot nr 201, krótko po starcie doznał awarii silnika nr 2, z podobnych powodów, z jakich doszło do awarii 9 maja 1987 roku. Udało się jednak bezpiecznie wylądować. Na pokładzie było 117 osób. Zobacz też katastrofa lotnicza na Okęciu w roku 1980 Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Ił-62M „Tadeusz Kościuszko” na lotnisku Heathrow – 18 kwietnia 1987 (23 dni przed katastrofą) Las Kabacki Las Kabacki Katastrofy w Warszawie Katastrofy, wypadki i incydenty lotnicze spowodowane pożarem podczas lotu Las Kabacki Las Kabacki Katastrofy lotnicze z udziałem samolotu Ił-62 Katastrofy Polskich Linii Lotniczych LOT 1987 w Polsce Historia Warszawy po 1945

5183304

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sara%20James

Sara James

Sara James, właśc. Sara Zofia Egwu-James (ur. 10 czerwca 2008 w Słubicach) – polska piosenkarka popowa. Zwyciężczyni czwartej edycji programu The Voice Kids (2021). Reprezentantka Polski w 19. Konkursie Piosenki Eurowizji dla Dzieci (2021), w którym zajęła drugie miejsce. Finalistka 17. edycji talent show America’s Got Talent (2022). Życiorys Jest córką Polki i Nigeryjczyka, Arlety Dancewicz i Johna Jamesa. Jej ojciec również jest piosenkarzem: wystąpił w Bitwie na głosy jako członek chóru Mezo i stworzył duet Loui & James, z którym wystąpił m.in. w Dzień dobry TVN. Ma troje rodzeństwa: Michelle James, Johna Jamesa Juniora oraz Jakuba Dancewicza. Uczyła się w szkole podstawowej w Ośnie Lubuskim i uczęszczała do szkoły muzycznej I stopnia w Słubicach, gdzie uczyła się gry na pianinie. Brała też udział w zajęciach wokalnych z Edytą Kręgiel w Miejskim Ośrodku Kultury w Słubicach. W roku 2022 rozpoczęła indywidualny tok nauczania ze względu na rozwój kariery muzycznej. Kariera Zaczęła śpiewać publicznie w wieku sześciu lat. Brała udział w Festiwalu Kolęd, Pastorałek i Piosenek Bożonarodzeniowych w Szczecinku, na którym zwyciężyła w swojej kategorii wiekowej. W 2020 stanęła na podium World Talent Show oraz zdobyła Srebrny Mikrofon w finale Lubuskiego Festiwalu Piosenki Pro Arte. W 2021 wzięła udział w czwartej edycji programu The Voice Kids; dołączyła do drużyny prowadzonej przez Tomsona i Barona, pod których kierownictwem pomyślnie przeszła przez wszystkie rundy eliminacyjne i dotarła do finału, w którym zwyciężyła po zdobyciu największego poparcia telewidzów. We wrześniu 2021 uczestniczyła w programie Szansa na sukces, wyłaniającym reprezentanta Polski w 19. Konkursie Piosenki Eurowizji dla Dzieci; zakwalifikowała się do finału, w którym wykonała m.in. autorski utwór „Somebody”, za który otrzymała największe poparcie telewidzów oraz jurorów, dzięki czemu została reprezentantką Polski w konkursie. Jeszcze przed występem w finale konkursu, 18 listopada wydała minialbum pt. Jak co roku. 19 grudnia wystąpiła w finale Eurowizji Junior i zajęła w nim drugie miejsce po zdobyciu 218 punktów, w tym 102 pkt od widzów (2. miejsce) i 116 pkt od jury (2. miejsce). 19 lutego 2022 wystąpiła jako gość specjalny w widowisku TVP Tu bije serce Europy! Wybieramy hit na Eurowizję!, wykonując piosenkę „Somebody” oraz eurowizyjny utwór Netty „Toy”. 17 marca wydała singel pt. „Nie jest za późno”, który dotarł na 18. miejsca listy AirPlay – Top najczęściej odtwarzanych utworów w polskich rozgłośniach radiowych. Wiosną wzięła udział w programie America’s Got Talent; po występie w przesłuchaniach otrzymała tzw. złoty przycisk, tym samym zakwalifikowała się do półfinału konkursu. W czerwcu została globalną ambasadorką programu Spotify EQUAL, a następnie wydała singel „My Wave” pod szyldem wytwórni płytowej Polydor Records. Na początku sierpnia wydała singiel „Taka sama”, a pod koniec miesiąca wystąpiła w półfinale America’s Got Talent i zakwalifikowała się do finału programu. 26 lutego 2023 wystąpiła jako gość specjalny w widowisku TVP Tu bije serce Europy! Wybieramy hit na Eurowizję!, wykonując piosenkę „Somebody”. W tym samym roku użyczyła głosu postaci Ariel w filmie Mała Syrenka będącym aktorską wersją animacji Disneya z 1989 roku pod tym samym tytułem. Aktywność społeczna Aktywnie włącza się w przedsięwzięcia społeczne. W czerwcu 2022 jako pierwsza polska artystka została globalną Ambasadorką programu Spotify EQUAL, który ma na celu promowanie równości w przemyśle muzycznym, a za sprawą tej współpracy wizerunek artystki znalazł się na telebimie na Times Square w centrum Nowego Jorku. Również w 2022 została Ambasadorką Wrocławskiego Roku Dobrych Relacji, akcji mającej na celu poszerzenie wiedzy o narastającym problemie samotności. Dyskografia Minialbumy Single Single promocyjne Nagrody i nominacje Przypisy Polskie wokalistki popowe Polacy pochodzenia nigeryjskiego Uczestnicy The Voice Kids Urodzeni w 2008 Ludzie urodzeni w Słubicach Ludzie związani z Ośnem Lubuskim Artyści w Konkursie Piosenki Eurowizji dla Dzieci Zdobywcy złotych płyt Wokaliści dziecięcy

4891

https://pl.wikipedia.org/wiki/P%C5%82ock

Płock

Płock – miasto w Polsce, na prawach powiatu, położone na Pojezierzu Dobrzyńskim i w Kotlinie Płockiej, nad Wisłą, w województwie mazowieckim, siedziba ziemskiego powiatu płockiego; historyczna stolica Mazowsza oraz stolica Polski w latach 1079–1138; siedziba rzymskokatolickiej kurii diecezji płockiej (1075), siedziba biskupa naczelnego Kościoła Starokatolickiego Mariawitów, port rzeczny, rafineria ropy naftowej (1964), szkoły wyższe, teatry, muzea. Polskie miasto-bohater (1921). W preambule do Statutu Miasta Płocka użyto nazwy Stołeczne Książęce Miasto Płock. Prawa miejskie uzyskał w 1237 roku, potwierdzone w latach 1361, 1435, 1462, 1514. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego w starostwie płockim województwa płockiego w 1784 roku. W latach 1975–1998 stolica województwa płockiego. Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r., miasto było zamieszkiwane przez 117 573 osób. Geografia Płock leży nad Wisłą (pomiędzy ca. 629 a 633 kilometrem jej biegu), w zasięgu zbiornika wodnego utworzonego zaporą we Włocławku (śluza na 674,5 kilometrze biegu Wisły), na styku dwóch makroregionów: prawobrzeżnego Pojezierza Dobrzyńskiego oraz położonej na lewym brzegu rzeki strefy Kotliny Płockiej. Klimat lokalny charakteryzuje się niską sumą opadów (510 mm rocznie), średnimi temperaturami stycznia , a lipca . Powierzchnia Płock zajmuje powierzchnię 8806 ha. Główna część miasta położona jest na wysokim, prawym brzegu Wisły (wysokość skarpy wynosi ok. 50 m), lewobrzeżny Płock to dzielnice Radziwie, Góry, Ciechomice i Pradolina Wisły. Klimat Ochrona przyrody Na terenie miasta znajduje się 9 pomników przyrody (stan na rok 2004): Płock posiada 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: jar rzeki Brzeźnicy jar rzeki Rosicy Demografia Wykres liczby ludności Płocka na przestrzeni ostatniego tysiąclecia: Największą populację Płock miał w 1998 r. – mieszkańców. Osiedla Płock podzielony administracyjnie jest na 23 osiedla (21 osiedli mieszkaniowych oraz 2 niezamieszkane osiedla przemysłowe). Symbole miasta Barwy miasta – żółto-niebieskie z czerwonym szlakiem w środku ustalone w 1938 roku przez Radę Miejską nawiązują swoją kolorystyką do barw dawnego munduru województwa ustanowionego przez sejm 1776 roku dla województwa płockiego. Historia We wczesnym średniowieczu ważny ośrodek kultowy Słowian. Płock został założony w końcu X wieku i był jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis). W latach 1079–1138 pełnił rolę stolicy państwa polskiego. Miasto w zlatynizowanej formie urbs Plocensis oraz civitas Plocensis notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116. Odznaczenia dla miasta Krzyż za Męstwo i Odwagę 206 Pułku Piechoty Armii Ochotniczej i Obrony Płocka 20 marca 1921 Krzyż Walecznych 10 kwietnia 1921 – w uznaniu bohaterstwa wykazanego przez ludność cywilną miasta Płocka w dniach 18 i 19 sierpnia 1920 r., podczas najazdu bolszewików Order Sztandaru Pracy I klasy 26 czerwca 1966 Order Krzyża Grunwaldu II klasy 8 maja 1979 Order Krzyża Grunwaldu III klasy 7 maja 1986 Architektura Bazylika katedralna wzniesiona została w 1144 roku z fundacji biskupa Aleksandra z Malonne. Wielokrotnie przebudowywana, zachowała jednak swoje pierwotne romańskie elementy. W Kaplicy Królewskiej znajduje się sarkofag dwóch władców Polski – Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego, a także 13 książąt mazowieckich: m.in. Konrada I mazowieckiego i Bolesława IV Kędzierzawego. Katedra w Płocku jest największą nekropolią Piastów w Polsce. W kruchcie – kopia słynnych brązowych, romańskich Drzwi płockich, wykonanych dla katedry płockiej około 1154 roku w Magdeburgu Zamek książęcy z XIV wieku, przebudowany w XVI wieku na opactwo benedyktynów. W murach zamkowych znajdują się dwie gotyckie wieże: Wieża Szlachecka – dawne więzienie dla szlachty i Wieża Zegarowa z barokowym hełmem i z fragmentami romańskiego palatium z XIII wieku u podstawy. W dawnym opactwie mieści się obecnie Muzeum Diecezjalne, które eksponuje najcenniejsze zabytki skarbca takie jak Herma św. Zygmunta, kielich Konradowski, Diadem płocki, który należał do Konrada I mazowieckiego i gotyckie monstrancje. Obok, w dawnym budynku muzeum, znajduje się kolekcja malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego (m.in. zbiór ponad 100 pasów kontuszowych). Świątynia Miłosierdzia i Miłości – katedra mariawicka, wybudowana z inicjatywy Marii Kozłowskiej w latach 1911–1914. W skład kompleksu budynków wchodzi także klasztor – siedziba władz Kościoła Starokatolickiego Mariawitów. Świątynię i klasztor wzniesiono w stylu neogotyku angielskiego na planie litery E. We wnętrzu świątyni znajduje się pozłacana konfesja, nagrobek Marii Franciszki i biskupów mariawickich. Amfiteatr płocki – wkomponowany w zbocze skarpy obiekt przykryty wachlarzowym dachem mieszczący ok. 3,5 tysiąca widzów. Ulica Tumska – deptak miejski. Wytyczona na początku XIX w., gdy miała być drogą dojazdową do katedry. Potem połączyła Rynek Kanoniczny (obecnie Plac Narutowicza) z Nowym Rynkiem i stała się główną ulicą handlową miasta. W secesyjnej kamienicy przy ul. Tumskiej 8 mieści się Muzeum Mazowieckie, jedna z najstarszych placówek muzealnych w Polsce. W zbiorach muzeum znajduje się bogata kolekcja sztuki secesyjnej, w tym prace Wyspiańskiego, Malczewskiego, Mehoffera, Laszczki, Laliqua, Galle oraz art déco, eksponowane na osobnej wystawie stałej w budynku przy ul. Kolegialnej 6. Ulica Grodzka – najstarsza ulica miasta. Łączyła dwa rynki miejskie: Kanoniczny (obecnie Pl. Narutowicza) oraz Stary Rynek. Obecnie w zabudowie dominują neoklasycystyczne kamienice z XIX wieku. Przy ulicy Małachowskiego 1 mieści się „Małachowianka” – jedna z najstarszych w Polsce szkół średnich (zał. według tradycji w 1180). W podziemiach średniowiecznego skrzydła budynku mieści się muzeum szkolne z reliktami architektury romańskiej i gotyckiej, a w gotyckiej wieży obserwatorium astronomiczne. Wśród uczniów szkoły byli m.in. Ignacy Mościcki – Prezydent II RP i Tadeusz Mazowiecki – pierwszy Premier III RP, podróżnik Tony Halik oraz Jan Zumbach – dowódca legendarnego Dywizjonu 303 Sanktuarium Bożego Miłosierdzia, jest celem pielgrzymek religijnych. 22 lutego 1931 roku siostra św. Faustyna Kowalska miała mieć pierwsze objawienie obrazu Jezusa Miłosiernego. W 100-lecie jej narodzin zostało otwarte Muzeum św. Siostry Faustyny. Stary Rynek – do połowy XIX wieku tętnił życiem. Były zajazdy, oberże i sklepy. Pośrodku rynku wznosił się gotycki ratusz z niewysoką wieżą, a przed nim szafot. Płocki ratusz – zbudowany w latach dwudziestych XIX wieku, zaprojektowany został przez Jakuba Kubickiego (twórcy m.in. Belwederu w Warszawie), w okresie klasycyzmu był miejscem ostatniego posiedzenia Sejmu Królestwa Polskiego w 1831 r. (tzw. Sejm Powstańczy). Od chwili powstania ratusz był zawsze siedzibą władz miejskich. Kościół kolegiacki św. Bartłomieja ufundowany przez Kazimierza Wielkiego, Świątynia była wielokrotnie przebudowywana. W XVIII w. w wyniku osuwania skarpy rozebrano boczne kaplice, a wejście w stylu barokowym dobudowano od strony Starego Rynku. W kościele znajduje się wczesnobarokowy ołtarz z roku 1640. Neogotycki klasztor Starokatolickiego Kościoła Mariawitów – centrum polskiego mariawityzmu z początku XX wieku. W pobliżu domu, w którym urodził się i mieszkał Władysław Broniewski (1897–1962), przy Placu Obrońców Warszawy znajduje się monumentalny pomnik wystawiony w 1972 r. na cześć poety, autorstwa Gustawa Zemły. Na podwórzu przed domem rośnie kilkusetletni dąb. Broniewski w wielu swoich wypowiedziach codziennych i poetyckich identyfikował się z prastarym drzewem. Władysław Broniewski jest Honorowym Obywatelem Miasta Płocka. Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego. Odsłonięty 18 sierpnia 1997 roku, w 77 rocznicę wydarzeń na Pl. Obrońców Warszawy (przedwojennym placu Piłsudskiego). „Petrochemia płocka” zaczęła powstawać w 1960 r. Dziś Polski Koncern Naftowy Orlen jest jedną z największych firm w tej części Europy i potentatem na krajowym rynku paliw płynnych i produktów petrochemicznych Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny to wspólne przedsięwzięcie władz miasta Płocka i PKN Orlen, mające na celu rozwój przedsiębiorczości w Płocku i regionie. Park oferuje przedsiębiorcom ponad 200 ha terenów (zasoby gminy Płock sąsiadujące z PKN Orlen). W 2007 r. tereny PPP-T zdobyły I miejsce w województwie mazowieckim w konkursie „Grunt na medal”. W Parku docelowo znajdzie zatrudnienie kilka tysięcy osób. Teren o powierzchni 200 ha sąsiadujący z PKN Orlen czeka na przedsiębiorców działających w różnych sferach aktywności: przemysłowej, technologicznej i badawczo-rozwojowej. Płock jest miastem atrakcyjnym dla inwestorów zagranicznych. Płock spośród ofert w Polsce wybrał amerykański Levi Strauss. Zbudował fabrykę i od 1992 r. rozpoczął masową produkcję odzieży dżinsowej (na zdjęciu). Jedyny w kraju producent kombajnów zbożowych Bizon przekształcił się w spółkę z udziałem kapitału międzynarodowej korporacji CNH. Od 2003 r. działa Basell Orlen Polyolefins, który uruchomił w Płocku dwa największe na świecie zakłady produkcyjne polipropylenu i polietylenu. Na płockim rynku są również inne firmy z udziałem kapitału zagranicznego: Hoppenstedt Bonnier Information, Bildau&Bussmann, Adler Polska, A. Schulman, Dr Oetker Dekor. W życiu kulturalnym Płocka ważne miejsce zajmuje Płocka Orkiestra Symfoniczna, która doczekała się nowoczesnej sali koncertowej w Szkole Muzycznej. W styczniu 2008 r. do zmodernizowanego budynku zaprosił Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Płocku. Jest to obecnie jeden z najnowocześniejszych obiektów teatralnych w Polsce. Niekwestionowanym ambasadorem płockiej kultury jest zespół „Dzieci Płocka”, założony pół wieku temu przez druha Wacława Milke. Sukcesy odnosi także Zespół Pieśni i Tańca „Wisła” oraz chór chłopięcy „Pueri Cantores Plocenses” (na zdjęciu). Stadion im. Kazimierza Górskiego (Wisły Płock im. Kazimierza Górskiego) – rozgrywane były tam mecze międzypaństwowe w piłce nożnej. Piłkarze ręczni Wisły Płock w 2008 roku zostali mistrzami Polski i zdobyli Puchar Polski, a jeden z zawodników – Marcin Wichary w barwach kadry narodowej rozgrywał mecze podczas igrzysk olimpijskich w Pekinie. Płock ma swoich olimpijczyków oraz medalistów mistrzostw świata i Europy w innych dyscyplinach (kick-boxing, wioślarstwo, tenis ziemny osób niepełnosprawnych). W 2009 r. obok stadionu Wisły rozpoczęła się budowa hali widowiskowo-sportowej na 5 tys. osób. Ogród Zoologiczny w Płocku. W położonym na nadwiślańskiej skarpie ogrodzie zoologicznym jest ponad 3700 zwierząt w 320 gatunkach. Zoo posiada wiele osobliwości świata zwierzęcego, w tym 25 gatunków rzadkich i ginących. Są wśród nich m.in.: irbisy, pingwiny przylądkowe, żurawie mandżurskie, słoń indyjski, lamparty perskie i kondory wielkie. W płockim zoo można zobaczyć słonie, żyrafy, lwy, foki, różne gatunki małp między innymi tamaryny i marmozety – najmniejsze małpki świata. Dumą ogrodu są także akwaria morskie i słodkowodne oraz największa kolekcja gadów w Polsce. Płockie mosty. Brzegi Wisły i dwie części Płocka – prawo- i lewobrzeżną łączą dwa mosty: nowy i stary. Zabytkowy most drogowo-kolejowy pochodzi z roku 1938 (częściowo zburzony w czasie wojny i zrekonstruowany w 1950 r.) i nosi imię Legionów Józefa Piłsudskiego. Od 2009 r. most jest iluminowany w trzech kolorach, nawiązujących do kolorów flagi miejskiej: żółtym, czerwonym i niebieskim. Ciężka, przytłaczająca za dnia stalowa konstrukcja nocą zachwyca lekkością. Jest to najdłuższa kolorowa iluminacja mostowa w Europie (690 m). W 2007 r. został uroczyście otwarty nowy, drugi most na Wiśle wraz z drogami dojazdowymi. Była to najbardziej wyczekiwana inwestycja drogowa ostatnich kilkudziesięciu lat. Most Solidarności posiada dwa 65-metrowe pylony, do których podwieszono na linach 5 przęseł, w tym najdłuższe w Polsce przęsło główne o rozpiętości 375 m. W tej konstrukcji jest to najdłuższy most na świecie. Nowy most ma 1200 m długości i 27,5 m szerokości, chodnik, ścieżkę rowerową i cztery pasy ruchu. Urząd Stanu Cywilnego (pałac ślubów) Zabytki Płocka znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Rozrywka Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego – Początki teatru w Płocku sięgają początków XIX wieku. 20 sierpnia 1812 roku dzięki staraniom ówczesnego prefekta departamentu płockiego Rajmunda Rembielińskiego rozpoczyna swoją działalność płocki teatr. Siedzibą teatru staje się budynek kościoła św. Trójcy. Niestety w 1940 roku Niemcy rozbierają budynek teatru, a tym samym kończą jego działalność. Dzięki staraniom społeczeństwa zostaje powołany Teatr Płocki. Swoją działalność rozpoczyna 12 stycznia 1975 roku. Pięć lat później teatr otrzymuje imię Jerzego Szaniawskiego. W grudniu 2005 rozpoczęto generalny remont obiektu. Ponad dwa lata później (1 lutego 2008) zmodernizowany teatr zostaje otwarty. Koszt inwestycji wyniósł 25 mln złotych. Stowarzyszenie Teatr Per Se założone przez Mariusza Pogonowskiego przy współpracy aktorów z płockiego teatru. Organizuje warsztaty teatralne dla młodzieży z Płocka. Siedzibę nazywają Sceną off off. Stowarzyszenie, wspierane przez sponsorów (ten główny to Urząd Miasta Płock), tworzy głównie alternatywne spektakle, ale nie tylko. Teatr tańca, ruchu, słowa. Amfiteatr w Płocku im. Miry Zimińskiej – Sygietyńskiej Płocka Orkiestra Symfoniczna im. Witolda Lutosławskiego – w 1977 roku powstała Płocka Orkiestra Kameralna. Od 1998 roku działa jako orkiestra symfoniczna. Od 1999 roku jej patronem jest Witold Lutosławski. Harcerski Zespół Pieśni i Tańca „Dzieci Płocka” im. Druha Wacława Milke: HZPiT „Dzieci Płocka” jest najstarszym zespołem dziecięcym w Polsce. Działa nieprzerwanie od 1946 roku. Obecnie dyrektorem zespołu jest jego wychowanek, wnuk założyciela dh hm Wacława Milke – Tadeusz Milke. W zajęciach zespołu uczestniczy ponad 500 dzieci w wieku od 6 do 20 lat, z czego około 200 bierze udział w koncertach. Zespół podzielony jest na grupy wiekowe, które w repertuarze Zespołu specjalizują się w danym regionie folklorystycznym kraju. Grupa liczy od 20 do 24 osób, wiąże się to również ze strojami jakimi dysponuje zespół. Kina Helios – 5 sal, 1010 miejsc; Galeria Wisła; ul. Wyszogrodzka Novekino Przedwiośnie – 4 sale, 823 miejsca; ul. Tumska Kino za rogiem – 1 sala, 30 miejsc; ul. Jakubowskiego Galerie handlowe Galeria Wisła – 120 sklepów, restauracje, kino, kręgle; ul. Wyszogrodzka 144 Galeria Mazovia – 110 sklepów, restauracje, klub muzyczny, klub fitness; ul. Wyszogrodzka 127 Atrium Mosty – 50 sklepów, restauracje, klub fitness; ul. Tysiąclecia 2a Galeria Tayger – 70 sklepów; ul. Królewiecka 2 Centra handlowe CH Auchan – ul. Wyszogrodzka 140 CH TSS – ul. Nowy Rynek 5 CH Graniczna – 4 sklepy (Media Expert, Biedronka, Decathlon, Leroy Merlin); Trasa ks. J. Popiełuszki 2, 4, 6 Muzea Muzeum Diecezjalne Muzeum Małachowianki Muzeum Mazowieckie Muzeum św. Faustyny Muzeum Żydów Mazowieckich Media lokalne Gazeta Wyborcza Portal Płock PetroNews Tygodnik Płocki ePłock.pl Dziennik Płocki Telewizja TV Mazowsze – program lokalny w sieci kablowej Multimedia Polska TVP3 Warszawa oddział w Płocku Info Płock TV Radio Katolickie Radio Diecezji Płockiej – 104,3 FM Radio dla Ciebie Płock – 101,9 FM Radio Eska Płock – 95,2 FM Radio VOX FM Płock – 90,4 FM Radio Tok FM Płock – 101,2 MHz Radio Płock FM – 88,1 FM Radio RMF Classic Płock – 93,1 FM Polskie Radio 24 – 99,7 FM 7 czerwca 1991 roku, w dniu wizyty Jana Pawła II w Płocku, uruchomiono pierwsze radio katolickie – Katolickie Radio Płock, nadające swój program na częstotliwości 104,3 MHz. Siedziba radia mieściła się przy ulicy Kazimierza Wielkiego 5. 23 czerwca 2014 roku Katolickie Radio Płock połączyło się z Katolickim Radiem Ciechanów, tworząc jedną rozgłośnię – Katolickie Radio Diecezji Płockiej. Prasa Express Płocki PetroNews (bezpłatna) Gazeta Wyborcza Płock Gazeta Zadzwoń Gość Niedzielny – edycja płocka Tygodnik Płocki Zakładowa gazeta ORLEN Ekspres (wcześniej Petro-Echo) istniejąca od 1963 r. Archiwa Archiwum Diecezjalne Archiwum Państwowe Muzyka Od 2006 roku jest organizowany międzynarodowy festiwal muzyki elektronicznej Audioriver, który w 2019 roku gościł 30 tysięcy osób. Dorocznie odbywa się także festiwal muzyki rap Polish Hip-Hop Festival Gospodarka W dobie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nastąpił gwałtowny rozwój społeczno-gospodarczy Płocka. W 1945 powstało Płockie Przedsiębiorstwo Robót Mostowych (które wykonało np. most Łazienkowski w Warszawie), od 1964 roku Mazowieckie Zakłady Rafineryjne i Petrochemiczne, Fabryka Maszyn Żniwnych produkująca m.in. kombajn „Bizon” (założona w 1870), Płocka Stocznia Rzeczna – największy w Polsce zakład produkujący tabor rzeczny dla żeglugi śródlądowej i inne. W mieście w tym okresie w przemyśle zatrudnionych było 38% ogółu zatrudnionych. Po transformacji ustrojowej część zakładów postawiona została w stan upadłości. W końcu stycznia 2012 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Płocku obejmowała ok. 8,5 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 12,5% do aktywnych zawodowo. W końcu stycznia 2023 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Płocku obejmowała ok. 3,7 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 6%. W 2013 r. wydatki budżetu samorządu Płocka wynosiły 731,89 mln zł, a dochody budżetu 685,08 mln zł. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu wynosiło 389,0 mln zł (koniec 2013), co stanowiło 56,8% wysokości wykonywanych dochodów. 7 września 2015 wmurowano kamień węgielny pod budowę największej w kraju elektrociepłowni, która realizowana ma być wspólnie przez PKN Orlen oraz Siemensa. Nowy obiekt ma w całości pokryć zapotrzebowanie PKN Orlen na energię elektryczną i parę technologiczną, a stosowanym paliwem ma być gaz ziemny. Ochrona zdrowia Na terenie miasta działają dwa szpitale – wojewódzki państwowy, miejski prywatny oraz Poliklinika MSWiA Wojewódzki Szpital Zespolony przy ul. Medycznej 19 Szpital Miejski Świętej Trójcy przy ul. Kościuszki 28 Poliklinika MSWiA przy ul. Sportowej 2 Edukacja 27 przedszkoli 16 szkół podstawowych 34 szkoły ponadpodstawowe szkoły wyższe: Politechnika Warszawska – Filia w Płocku Akademia Mazowiecka w Płocku Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego – Punkt Konsultacyjny Wyższe Seminarium Duchowne W mieście znajduje się również Płocki Uniwersytet Ludowy. Wspólnoty wyznaniowe Płock jest stolicą powstałej w 1075 rzymskokatolickiej diecezji płockiej oraz siedzibą władz Kościoła Starokatolickiego Mariawitów i stolicą mariawickiej diecezji warszawsko-płockiej. Płockie parafie rzymskokatolickie są podzielone pomiędzy trzy dekanaty: płocki wschodni, zachodni oraz dekanat gąbiński. W mieście żyje też diaspora Kościoła Katolickiego Mariawitów (odprawiająca adorację ubłagania 6. dnia każdego miesiąca), utrzymująca łączność z parafią w Felicjanowie. W Płocku działa prawosławna parafia Przemienienia Pańskiego, posiadająca – oprócz cerkwi parafialnej – także kaplicę cmentarną. Na terenie miasta działa 5 społeczności protestanckich: parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz zbory Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrystusowego w RP, Kościoła Chrześcijańskiego „Jezus Żyje” i Federacji Apostolskiej „Obóz Boży” (Kościół „Jezus jest Panem”), a także 3 zbory Świadków Jehowy z Salami Królestwa. Świątynie Zabytkowe rzymskokatolickie bazylika katedralna pw. Wniebowzięcia NMP (Stare Miasto) kościół kolegiacki św. Bartłomieja (Stare Miasto) kościół św. Aleksego (Trzepowo) kościół św. Jana Chrzciciela (Stare Miasto) kościół św. Dominika (Kolegialna) kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa (Imielnica) kościół św. Benedykta (Radziwie) kaplica na Cmentarzu Miejskim (Stare Miasto) mariawickie świątynia Miłosierdzia i Miłości (Stare Miasto) judaistyczne Mała Bożnica – Muzeum Żydów Mazowieckich (Stare Miasto) prawosławne kaplica św. Michała Archanioła (Wyszogrodzka) – cmentarna Pozostałe rzymskokatolickie Sanktuarium Miłosierdzia Bożego (Stare Miasto) kościół Ducha Świętego (Skarpa) kościół Matki Boskiej Częstochowskiej (Łukasiewicza) kościół Matki Boskiej Fatimskiej (Międzytorze) kościół Miłosierdzia Bożego (Wyszogrodzka) kościół św. Krzyża (Podolszyce Północ) kościół św. Stanisława Kostki (Dworcowa) kościół św. Wojciecha (Podolszyce Południe) kościół św. Maksymiliana Kolbego (Ciechomice) ewangeliczne kaplica Kościoła Chrystusowego w RP (Stare Miasto) ewangelickie kaplica ewangelicka (Stare Miasto) prawosławne cerkiew Przemienienia Pańskiego (Kolegialna) – parafialna Cmentarze rzymskokatolickie Cmentarz „Stary” Cmentarz Miejski Cmentarz Komunalny Cmentarz na Radziwiu Cmentarz w Ciechomicach Cmentarz w Ośnicy (os. Borowiczki) Cmentarz w Imielnicy Cmentarz w Trzepowie Cmentarze przykościelne w Płocku (nieistniejące) ewangelickie Cmentarze ewangelickie w Płocku żydowskie Stary cmentarz żydowski w Płocku Nowy cmentarz żydowski w Płocku mariawickie Cmentarz mariawicki na Cholerce (os. Wyszogrodzka) prawosławne Cmentarz prawosławny w Płocku wojskowe Cmentarz Garnizonowy Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu: ośrodek w Płocku Szkoła Zen Kwan Um w Polsce: Płocka Grupa Zen Transport Kolejowy Historia kolei w Płocku sięga lat 20. XX wieku. 15 stycznia 1922 otwarto 46 km 1-torowy odcinek Kutno – Płock Radziwie. 19 listopada 1934 uruchomiono 35 km 1-torowy odcinek Płock – Sierpc. W grudniu 1938 dobudowano brakujący 6,5 km odcinek Płock – Płock Radziwie dzięki powstałemu na Wiśle mostowi. Obecnie linia kolejowa nr 33 Kutno – Brodnica łączy miasto z węzłami w Kutnie i Sierpcu. W mieście znajduje się dworzec kolejowy i stacja Płock Radziwie. Linie kolejowe dochodzą również do kilku zakładów przemysłowych (m.in. do stoczni rzecznej, Fabryki Maszyn Żniwnych, PKN Orlen). Z Płocka odjeżdża pociąg do Warszawy Wschodniej, Katowic, Gdyni, sześć do Sierpca oraz Kutna. Płock obsługują Koleje Mazowieckie i PKP. Część połączeń jest obsługiwana przez szynobusy. Lotniczy Istnieją plany przebudowy sportowego lotniska Aeroklubu Ziemi Mazowieckiej na cywilny port lotniczy, który mogłby obsługiwać loty regionalne. W 2014 przy ul. Medycznej oddano do użytku sanitarne lądowisko dla helikopterów. Drogowy W 2012 roku w Płocku zarejestrowanych było pojazdów (20 maja). W Płocku krzyżują się 2 drogi krajowe: dk nr 60: Łęczyca – Kutno – Płock – Ciechanów – Ostrów Mazowiecka dk nr 62: Strzelno – Włocławek – Płock – Wyszków – Sokołów Podlaski – Siemiatycze W mieście początek mają 4 drogi wojewódzkie: dw nr 559 – do Lipna dw nr 562 – do Szpetala Górnego dw nr 567 – do Góry dw nr 575 – do Kazunia Nowego Około 40 km na południe od miasta, na drodze krajowej nr 60, między Gostyninem a Kutnem – w miejscowości Sójki zlokalizowany jest węzeł autostradowy „Kutno-Północ” umożliwiający wjazd na autostradę A1. Natomiast na północ od Płocka, na obszarze gminy Bielsk, przebiegać ma planowana droga ekspresowa S10. Komunikacja miejska Autobusy Komunikacja Miejska Płock jest największą firmą świadczącą usługi przewozowe w mieście. Obsługuje 42 linie autobusowe miejskie i podmiejskie. Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej w Płocku S.A. świadczy usługi przewozowe na trasach podmiejskich i dalekobieżnych – linie PKS, KomfortBus i BusKom. Istnieją 2 linie BusKom. Usługi przewozowe świadczy również linia prywatna P4 (dawniej linia ta była obsługiwana przez Komunikację Miejską i miała oznaczenie cyfrowe nr 4). Tramwaje W grudniu 2007 Urząd Miasta Płocka zdecydował się na zlecenie opracowania studium wykonalności linii tramwajowej w mieście. Pierwszy płocki tramwaj miał ruszyć w 2013 roku z ulicy Harcerskiej do Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego. Po przeprowadzeniu wyborów samorządowych w listopadzie 2010 nowe władze zapowiedziały wycofanie się z realizacji inwestycji. Mosty W Płocku przez Wisłę poprowadzone są 2 mosty: most im. Legionów Piłsudskiego oraz most Solidarności. W mieście zbudowane są także mosty przez mniejsze cieki wodne: 3 przez Brzeźnicę, 2 przez Rosicę, 2 przez Słupiankę. Sport Piłka nożna Wisła Płock (zał. 1947 r., zdobywca Pucharu Polski i Superpucharu Polski) – ekstraklasa Wisła II Płock – IV liga Stoczniowiec Płock (zał. 1949 r.) – liga okręgowa SKS 70 Płock – Klasa B Królewscy Płock (zał. 2012 r.) – kobieca drużyna piłkarska. Piłka ręczna Orlen Wisła Płock (zał. 1947 r.) – 7-krotny Mistrz Polski (1995, 2002, 2004, 2005, 2006, 2008, 2011); 10-krotny zdobywca Pucharu Polski (1992, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2001, 2005, 2007, 2008, 2022); finalista Final 4 EHF European League (2022). Wisła Płock jest jednym z najbardziej utytułowanych klubów w historii polskiej piłki ręcznej. AZS PWSZ Jutrzenka Płock MUKS 21 Płock Piłka siatkowa Wisła Płock Stowarzyszenie Piłki Siatkowej (zał.2006 r.) – kobieca siatkówka Pozostałe Masovia Płock (zał. 1937 r.) – ekstraklasa badmintona Mustangs Płock (zał. 2006 r.) – II liga polska w futbolu amerykańskim Medyk Płock, Mon-Pol Płock, ZetGieBe Płock – koszykówka MUKS Płock, MLKL Płock – lekkoatletyka Aeroklub Ziemi Mazowieckiej – szybownictwo, sekcja modelarska Alumn Płock – tenis stołowy Płockie Towarzystwo Wioślarskie (zał. 1882 r.; zarazem najstarszy klub sportowy w mieście) – wioślarstwo Klub Żeglarski Petrochemia Płock – żeglarstwo MZOS Płock, PSP SWIM Płock – pływanie Flyons Płock – ultimate frisbee Administracja i polityka Płock jest miastem na prawach powiatu. Miasto jest siedzibą starostwa powiatu płockiego oraz wielu urzędów lokalnych i instytucji publicznych. Płock podzielony jest na 23 osiedla (21 osiedli mieszkaniowych oraz 2 niezamieszkane osiedla przemysłowe). Osiedla stanowią oficjalny, prawny podział administracyjny miasta. Są zgodnie z art. 5 ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. jednostkami pomocniczymi gminy. Miasto należy do następujących okręgów wyborczych: okręg wyborczy nr 16 w wyborach do Sejmu RP okręg wyborczy nr 38 w wyborach do Senatu RP od 2011 okręg wyborczy nr 5 w wyborach do Parlamentu Europejskiego W latach 2001–2011 miasto należało do okręgu wyborczego nr 15 w wyborach do Senatu RP. Rada Miasta Infrastruktura techniczna W mieście działają 24 bezpłatne hotspoty sieci Plonet. Osoby związane z Płockiem Honorowi Obywatele Miasta Józef Piłsudski (1921) Ignacy Mościcki (1929) Antoni Julian Nowowiejski (1931) Wacław Lachman (1934) Edward Rydz-Śmigły (1938) Władysław Broniewski (1950) Marcin Kacprzak (1964) Franciszek Tekliński (1978) Mira Zimińska-Sygietyńska (1985) Karl Dedecius (1996) Kazimierz Górski (2004) Stanisław Wielgus (2006) Stanley Podzieliński (2007) Janina Fetlińska (2010) Jolanta Szymanek-Deresz (2010) Tadeusz Mazowiecki (2011) Płocczanie roku Anna i Wiktor Bramscy – 2000 Anna Kalaszczyńska-Kikiewicz – 2001 Bogusław Osiecki – 2002 Tomasz Korga – 2003 ks. Wojciech Góralski – 2004 Andrzej Drzewiecki, Włodzimierz Figatowski – 2005 Halina i Stanisław Płuciennikowie – 2006 Marek Gajewski – 2007 Wiesław Chrobot – 2008 Grzegorz Stellak – 2009 Renata Nych – 2010 Hanna Witt-Paszta – 2011 Maciej Kulas – 2012 Paweł Śliwiński – 2013 Aleksandra Podwójci – 2014 ks. Stefan Cegłowski – 2015 Beata Olszewska, Janusz Kempa z zespołem uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. Marszałka Stanisława Małachowskiego – 2016 Joanna Banasiak – 2017 Paweł Mieszkowicz – 2018 Marcin Siwek – 2019 Piotr Gryszpanowicz – 2020 Leonard Sobieraj – 2021 Kontakty międzynarodowe 29 czerwca 2004 roku Instytut ONZ do spraw Badań i Szkoleń otworzył w Płocku centrum szkoleń CIFAL. Zajmuje się ono szkoleniem samorządowców z Europy Środkowej i Wschodniej. Jest to jedno z jedenastu podobnych centrów na całym świecie. Za aktywną współpracę międzynarodową miasto otrzymało flagę Rady Europy. Współpraca międzynarodowa Miasta i gminy partnerskie: Auxerre (2000) Bielce (2000) Darmstadt (1988) Forli (1998) Fort Wayne (1990) Huai’an (2010) Loznica (1972) Możejki (1994) Mytiszczi (2006-2022; zawieszono w związku z agresją Rosji na Ukrainę) Nowopołock (1996-2022; zawieszono w związku z agresją Rosji na Ukrainę) Thurrock (2004) Plewen (2011) Żytomierz (2013) Rustawi (2016) Sąsiednie gminy Nowy Duninów Stara Biała Radzanowo Słupno Gąbin Łąck Przypisy Linki zewnętrzne Fotogaleria miasta Płocka Urząd Miasta Płocka Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo płockie) Miasta polskie lokowane na prawie chełmińskim Miasta w województwie mazowieckim Miasta na prawach powiatu Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku Miasta wojewódzkie I Rzeczypospolitej Miejsca obrad polskich sejmów Odznaczeni Krzyżem Walecznych Starostwo płockie Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu

1158008

https://pl.wikipedia.org/wiki/Joanna%20Mucha

Joanna Mucha

Joanna Mucha (ur. 12 kwietnia 1976 w Płońsku) – polska działaczka polityczna i ekonomistka, posłanka na Sejm VI, VII, VIII, IX i X kadencji, w latach 2011–2013 minister sportu i turystyki. Życiorys W 2001 ukończyła studia na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, a w 2006 studia podyplomowe na tej uczelni z zakresu ekonomiki zdrowia. W 2007 na podstawie rozprawy Racjonalizacja publicznej służby zdrowia w Polsce poprzez system dopłat pacjentów do usług medycznych uzyskała na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim stopień doktora nauk ekonomicznych. Od czasu ukończenia studiów pracowała jako nauczycielka akademicka. Była działaczką Unii Wolności. W 2003 wstąpiła do Platformy Obywatelskiej. Współtworzyła i koordynowała projekt „Akademia Janusza Palikota”. W wyborach parlamentarnych w 2007 uzyskała mandat poselski z listy PO, otrzymując w okręgu lubelskim 21 028 głosów. W wyborach w 2011 z powodzeniem ubiegała się o reelekcję (z wynikiem 45 568 głosów). 18 listopada 2011 prezydent Bronisław Komorowski powołał ją na urząd ministra sportu i turystyki w drugim rządzie Donalda Tuska. 27 listopada 2013 została odwołana z tego stanowiska. W 2015 została ponownie wybrana do Sejmu, otrzymując 43 459 głosów. W Sejmie VIII kadencji została członkinią Komisji Finansów Publicznych, pracowała też w Komisji Nadzwyczajnej do spraw deregulacji (2016–2017). W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 bezskutecznie ubiegała się z listy Koalicji Europejskiej jako reprezentantka PO o mandat posła do PE w okręgu obejmującym województwo lubelskie. W wyborach w tym samym roku utrzymała natomiast mandat posłanki na Sejm, kandydując z ramienia Koalicji Obywatelskiej i otrzymując 57 577 głosów. W grudniu 2019 ogłosiła swój start na funkcję przewodniczącego Platformy Obywatelskiej w styczniu 2020. W styczniu 2020 zrezygnowała ze startu, udzielając poparcia Borysowi Budce. W styczniu 2021 ogłosiła przejście z PO i KO do ruchu Polska 2050. W wyborach w 2023 z powodzeniem ubiegała się o poselską reelekcję z ramienia koalicji Trzecia Droga (zdobywając 32 563 głosy). Życie prywatne Jest córką Bernarda i Barbary. Joanna Mucha jest rozwiedziona. Ma dwóch synów: Stanisława i Krzysztofa. W 2017 nakładem W.A.B. ukazała się jej książka Wszystko się stało. Wyniki wyborcze Przypisy Bibliografia Absolwenci Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego Ludzie urodzeni w Płońsku Politycy Platformy Obywatelskiej Politycy Polski 2050 Politycy Unii Wolności Polscy ekonomiści Polscy ministrowie sportu Posłowie z okręgu Lublin Wykładowcy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Urodzeni w 1976 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

1270008

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tede

Tede

Tede, również TDF, Fiodor, Jaca oraz DJ Buhh, właśc. Jacek Maciej Szymon Graniecki (ur. 24 lipca 1976 w Warszawie) – polski raper, autor tekstów i producent muzyczny, a także przedsiębiorca, aktor i osobowość telewizyjna. Jego albumy rozeszły się w ponad 300 tys. egzemplarzy w Polsce, zaś sam artysta został pięć razy nominowany do nagrody Fryderyka. Na początku swojej kariery uważany był za najlepszego rapera w Polsce. Jako raper ustanowił rekord i wraz z Peją stał się artystą z największą liczbą albumów w historii, które zadebiutowały na Polskiej liście przebojów – OLiS. W 2011 został sklasyfikowany na 3. miejscu listy 30 najlepszych polskich raperów według magazynu Machina. Rok później znalazł się na 3. miejscu analogicznej listy opublikowanej przez serwis Porcys. W 2017 mixtape rapera Volumin IV: Pierdolę Was został uznany za najdroższą polską rapową płytę w sprzedaży wtórnej W 2016 roku został nagrodzony statuetką Złotej Felgi za całokształt twórczości w polskim hip-hopie. Właściciel przedsiębiorstwa odzieżowego oraz kreator linii ubrań w PLNY Textylia, a także współwłaściciel przedsiębiorstwa odzieżowego Trykot TDK Sp. z o.o. Jeden z dwóch założycieli wytwórni muzycznej Wielkie Joł. Poza działalnością solową współpracował m.in. z wykonawcami, takimi jak Natalia Kukulska, Zdzisława Sośnicka, Ewa Farna, zespół Kombi, Patricia Kazadi, raperami O.S.T.R. czy Pezet. Prowadził program o motoryzacji Operacja Tuning w TVN Turbo. Wczesne lata życia Jacek Maciej Szymon Graniecki urodził się 24 lipca 1976 roku w Warszawie w Szpitalu Bielańskim, dorastał na osiedlu Służew. Ojcem rapera jest Maciej Graniecki, który jest urzędnikiem państwowym i prawnikiem oraz został odznaczony Orderem Odrodzenia Polski. Raper w liceum zaczął pisać swoje pierwsze teksty. Tam poznał również Kosiego z grupy JWP, od którego to usłyszał pierwszy raz nagrania hip-hopowe. Tede w swoich pierwszych nagraniach inspirował się amerykańskim raperem Jay-Z, zaś jego idolem był Wojciech Młynarski, którego wspólnie słuchał z rodzicami. Kariera muzyczna 1994–2000: Początki kariery, Warszafski Deszcz Prawdziwą działalność artystyczną Graniecki rozpoczął około 1994 roku w warszawskim zespole 1 Killa Hertz, do którego został zaproszony przez jego założycieli Sebastiana Imbierowicza znanego jako DJ 600V i Mariusza Sobolewskiego znanego wówczas jako DJ JanMarian. Zespół nagrał kilka kompozycji, z czego tylko dwie zostały wydane. Pierwszy utwór „Wyłącz mikrofon” został wydany na kompilacji SP Records w 1996 roku, drugi „1kHz” ukazał się na kompilacji Smak B.E.A.T. Records w 1997 roku. Jeszcze w 1996 roku grupę opuścił DJ 600V, zastąpił go Jakub Swicki występujący pod pseudonimem Ceube. Zmianie ulegała również nazwa zespołu na Trzyha, która stanowiła skrót od hardcore hip-hop. W 1997 roku muzycy nagrali album pt. Wuwua wydany nakładem własnym. Pojedyncze utwory formacji zostały wydane ponadto na kompilacjach Wspólna Scena, Znasz zasady oraz Smak B.E.A.T. Records. W 1998 roku grupę opuścił Ceube, którego zastąpił Michał Witak znany jako Numer Raz. Raper wcześniej związany był z grupami Nr 1 i Nr 0. Po raz kolejny zmianie uległa również nazwa zespołu, tym razem na Warszafski Deszcz. 5 stycznia 1999 roku nakładem R.R.X. został wydany debiut grupy pt. Nastukafszy.... Album cieszył się sporą popularnością sprzedając się w ilości 50 000 kopii. 2000–2001: Debiutancki S.P.O.R.T. oraz Bitwa w Płocku W 2000 roku Graniecki rozpoczął prace nad debiutanckim wydawnictwem. W 2001 ukazał się jego pierwszy singel, „Wyścig szczurów” promujący solowy album. 5 czerwca premierę miał album pt. S.P.O.R.T., który ukazał się nakładem R.R.X.. Gościnnie w nagraniach wzięli udział m.in. Tomasz „Borixon” Borycki znany z występów w grupie Wzgórze Ya-Pa 3, który rapował w utworze „Baunsuj ze mną” oraz duet WSZ & CNE, który wystąpił w kompozycji „A pamiętasz jak...”. Wydawnictwo zadebiutowało na 29. miejscu listy OLiS w Polsce. Promujący płytę singel pt. „Wyścig szczurów” został pobrany 500 tys. razy z platformy muzycznej portalu Wirtualna Polska. Piosenka trafiła także na listę „120 najważniejszych polskich utworów hip-hopowych” według serwisu T-Mobile Music. Z kolei sam album znalazł na 26. miejscu listy „120 najważniejszych albumów polskiego hip-hopu” także według serwisu T-Mobile Music. We wrześniu 2001 roku w Płocku odbyła się walka freestylowa nazwana bitwą płocką. Bitwę zapoczątkował diss na rapera Eldo. Początkowo bitwa miała odbyć się w warszawski klubie Harenda, ale obrońcy tytułu nie stawili się na niej. Naprzeciw siebie stanęli obrońcy tytułu (m.in. Pezet, Eldo, Noon, Aes, Dizkre) oraz Gib-Gibon Skład (m.in. Borixon, WSZ, CNE), choć w walce wystąpili tylko Pezet, Eldo, Tede, WSZ i CNE. Przed walką odbył się również wywiad z raperami Fokusem i Rahimem, doszło również do sprzeczki między Eldo a WSZ. Ostateczny wynik to wygrana Gib-Gibon składu, przez zrezygnowanie Eldo w trakcie walki. Sam raper przyznał się do porażki. Wydarzenie było transmitowane na kanale telewizyjnym Viva Polska. 2001–2005: Hajs, Hajs Hajs i Notes 31 stycznia 2003 nakładem należącej do Tedego wytwórni ukazał się jego album pt. 3h hajs, hajs, hajs. W ramach promocji wydawnictwa zostały zrealizowane teledyski do utworów „Pili gin”, „Zeszyt rymów” i „Wielkie Joł”. Gościnnie na płycie wystąpił zespół Sistars, CNE i HST. Nagrania dotarły do 5. miejsca listy OLiS. Nagrania były promowane teledyskami do utworów „Pili gin”, „Zeszyt rymów” i „Wielkie Joł”. Album uzyskał nominację do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategorii „najlepszy album hip-hop”. Natomiast pochodzący z płyty utwór pt. „Wielkie Joł” uzyskał w 2010 roku nominację do nagrody Viva Comet w kategorii Przebój 10-lecia. Utwór również trafił na listę „100 klipów które wstrząsnęło Vivą” sklasyfikowany na 69. miejscu. Również w 2003 roku Graniecki pod pseudonimem DJ Buhh nagrał dwa nielegale pt. Volumin I: Hałas i Volumin II: George W. Buhh dostępne bezpłatnie w formie digital download na oficjalnej stronie internetowej wytwórni Wielkie Joł. Następnie raper wystąpił gościnnie na płycie popowej wokalistki Natalii Kukulskiej w utworze pt. „Kamienie”. Kompozycja została negatywnie przyjęta przez fanów rapera zarzucających mu komercjalizację. 6 maja 2004 ukazał się trzeci album solowy Tedego pt. Notes. Na płycie ukazał się m.in. utwór „Jak żyć”, zawierający sample partii wokalnych Zdzisławy Sośnickiej. Ponadto w nagraniach gościnnie wzięli udział Kiełbasa, Kołcz, Numer Raz i WSZ & CNE. Również w 2004 roku Graniecki rozpoczął współpracę ze stacją telewizyjną VIVA, która zaproponowała raperowi prowadzenie programu Bezele. Produkcja ta łączyła elementy satyry, talk-show i programu muzycznego. Następnie ukazał się trzeci nielegal pod pseudonimem Dj Buhh pt. Volumin III: Buhhmacher, zawierający kompozycje, które nie ukazały się na poprzednich wydawnictwach Tedego oraz nagrane gościnnie zwrotki. W 2005 roku Tede wystąpił gościnnie na albumie rapera DonGURALesko pt. Drewnianej małpy rock w utworze pt. „Liryczny wandal”. Kolejne występy gościnne Tedego to „Mówi mówi” na płycie Dread za dreadem grupy Dreadsquad i „No witam!” na płycie duetu WSZ & CNE pt. Jeszcze raz. Również w 2005 roku została zakończona emisja programu Bezele na antenie telewizji VIVA. Raper wystąpił również w serialu telewizji TVN Kryminalni. 2005–2007: Esende Mylffon oraz konflikt z Płomień 81 Beef zapoczątkowała grupa Płomień 81 utworem „Co jest”, który ukazał się w październiku 2005, odebrany przez Tedego jako diss. Utworem pt. „Zamknij pysk” z albumu Esende Mylffon odpowiedział Tede. Wkrótce potem członkowie grupy Płomień 81 – Onar i Pezet nagrali diss skierowany w stronę rapera pt. „Kiedy powiem na osiedlu”. Tego samego dnia Tede udostępnił w internecie diss pt. „Sześćdziesiątkaósemka”, w którym odpiera zarzuty zespołu Płomień 81. Nowator zaatakował Tedego utworem „Usiądź jak stoisz”, gdyż wielokrotnie wypowiadał się negatywnie na jego temat w programie radiowym RapGra. Tede w odpowiedzi opublikował utwór pt. „Sześćdziesiątkadziewiątka”, wyprodukowany przez Matheo. Nazajutrz Nowator nagrał nowy utwór pt. „Przed czasem”. 8 lipca 2006 ukazała się odpowiedź grupy Płomień 81 o tytule „Knebel w pysk”. 13 lipca 2006 Tede odpowiedział na diss utworem „3 korony”, który słowami „Kto wygrał beef? Tede, Pezet czy Onar? Wygrał hip-hop jak mawiał Hirek Wrona” które wydawały się kończyć beef. 22 czerwca 2006 Tede wydał swój czwarty album pt. Esende Mylffon. Nagrania wyprodukowane przez Mateusza „Matheo” Schmidta uplasowały się na 15. miejscu najpopularniejszych płyt w Polsce. Wydawnictwo poprzedziło cyfrowe wydanie płyty pt. Esende Mylffon Hałas. W międzyczasie po zakończonej w rok wcześniej emisji programu Bezele stacja telewizyjna 4fun.tv rozpoczęła emisję programu o podobnej formule pt. Parszywa 13, którego prowadzenia Tede podjął się wraz Kołczem. Następnie raper wystąpił gościnnie po raz drugi na płycie producenta muzycznego IGS pt. Garaże w kompozycjach „Lubię dobre (wersja oryginalna)” i „Alchemia (wolny styl)”. 6 października 2007 Tede zaprezentował film pt. Mordo ty moja, w którym poinformował o nagraniu odpowiedzi na utwór Onara pt. „Śliski parkiet”, umieszczonego na albumie Onara pt. Pod prąd z 1 października 2007. 13 października 2007 na stronach wytwórni Wielkie Joł ukazał się utwór „Mordo ty moja” jako kontynuacja odpowiedzi na utwór „Śliski parkiet” Onara. Wkrótce potem na stronach portalu hip-hop.pl Onar udostępnił utwór pt. „Teraz ty jesteś pragnienie”. 22 stycznia 2008 Tede umieścił w internecie swój czwarty nielegal Volumin IV: Pierdolę Was, na którym umieścił kolejne dissy na Onara pod tytułem „Olej Onara” i „Zwiidy”. W odpowiedzi zespół Płomień 81 nagrał utwór „Tam się kurwa patrz”. Według sondy przeprowadzonej na stronach portalu hip-hop.pl beef wygrał Onar. Diss utwór Tedego pt. „3 Korony” otrzymał 1. miejsce na liście 50 Najlepszych Polskich Dissów wg RealiasBlog oraz 10. miejsce w Rankingu dissów w polskim rapie według internetowego serwisu blaber.pl. Sam konflikt uplasował się na 3. miejscu listy 7 największych beefów w Polskim Hip-Hopie według internetowego serwisu newonce.net oraz na listę 10 najciekawszych beefów w historii polskiego rapu według serwisu muzyka.interia.pl. 2007–2010: Ścieżka dźwiękowa, Note2 oraz konflikt z Peją W 2007 rozpoczął współpracę z telewizją TVN Turbo, która zaoferowała raperowi prowadzenie programu pt. Operacja tuning. 10 grudnia wydał kolejny album jako DJ Buhh pt. American Mylffon. Również w 2007 wystąpił gościnnie na albumie producenckim duetu WhiteHouse pt. Kodex 3: Wyrok w kompozycji „Teoria fikcji”. Ponadto wystąpił w dubbingowej roli w animowanym filmie pt. Wojownicze Żółwie Ninja, w którym wcielił się w postać żółwia Michelangelo. 22 stycznia 2008 zostało wydane siódme wydawnictwo pod nazwą DJ Buhh pt. Volumin IV: Pierdolę Was. 19 czerwca wydał piąty album solowy pt. Ścieżka dźwiękowa. Gościnnie na wydawnictwie wystąpili CNE w utworze „F/S 360 Kickflip”, Natalia Kukulska w utworze „Modopolo” i Abel w kompozycji „Posłuchaj to tutaj” i „Dryń, dryń, dryń”. Tede natomiast wystąpił gościnnie na albumie producenckim Dariusza „DJ Decksa” Działka pt. Mixtape 4 oraz na płytach Hugo Toxx pt. Rok psa i Orion a James Cole pt. Orikoule. 10 września 2009 roku ukazał się szósty album solowy Granieckiego pt. Note2. Wydawnictwo dotarło do 3. miejsca listy sprzedaży OLiS w Polsce. Uzyskało ponadto status złotej płyty, sprzedając się w nakładzie 7,5 tys. egzemplarzy. 2 października tego samego roku ukazał się suplement do szóstej płyty rapera pt. Note2 Errata. Beef rozpoczęły się wydarzeniem z koncertu Peji Winobranie w Zielonej Górze 12 września 2009 roku, podczas którego nawoływał on swoich fanów do pobicia chłopaka pokazującego mu środkowy palec. Tede napisał na swoim prywatnym Facebooku: „Gratulacje Rysiu, naprawdę jestem ku**a dumny, że biorę udział w tym samym przedsięwzięciu pt. polski hip-hop. Żenada, ku**a”. Peja 26 września 2009 dissuje Tedego, freestyle'ując w warszawskim klubie Fonobar, a Tede w ramach odpowiedzi wydaje EP pt. Note2 Errata zawierającą 3 dissowe numery. 8 października 2009 roku Peja zmieścił na swoim kanale YouTube filmik, na którym odwołał koncert Tedego mający mieć miejsce 23 października w Warszawie, w klubie Fonobar, Tede nie zagrał także w poznańskim klubie Eskulap. Tydzień po premierze Note2Errata, Peja odpowiedział mini-albumem Wszystko na mój koszt, gdzie znalazły się 3 dissy na rapera. W międzyczasie Tede udzielił kilkudziesięciominutowego wywiadu dla portalu CGM, gdzie wypowiedział się o swoich stosunkach z Peją. Peja ustosunkował się do udzielonego przez jego oponenta wywiadu w dwuutworowej EP-ce wydanej 13 października pt. Peja kontruje. 24 grudnia 2009 roku na rynku ukazuje się nagrany we współpracy z DJ Tuniziano i Sir Michem, mixtape A/H24N2, stanowiący kompilację dissów na Peję. Nakład krążka był limitowany i nabyć można go było wyłącznie kupując specjalną koszulkę Wielkie Joł w sklepie #XXIV na Warszawskim Mokotowie. Mixtape promowany był utworem „Rewolucja” z gościnnym udziałem Mroza. W międzyczasie Tede skrytykował na prywatnym Facebooku trasę koncertową Liroya. Raper w ramach odpowiedzi zamieścił w internecie krótki filmik, na jakim naubliżał oponentowi. Raper odpowiedział oponentowi utworem „A.N.T.Y. II” też zamieszczonym na mixtape A/H24N2. 1 kwietnia 2010 premierę ma klip do zmontowanych ze sobą utworów „Frajerhejt 9.12” i „DTKJ” promujący album Czarny wrzesień z dissami na Tedego. 2 kwietnia miał premierę kolejny singiel zwiastujący album Czas hardcoru, który również jest dissem na oponenta. 6 kwietnia 2010 roku ukazał się album Czarny wrzesień, na którym znajdują się dissy wymierzone w Tedego. Konflikt znalazł się w liście 7 największych beefów w Polskim Hip-Hop, według serwisu internetowego newonce.net oraz na listę 10 najciekawszych beefów w historii polskiego rapu według serwisu muzyka.interia.pl. 2010–2013: FuckTede, Notes 3D i Mefistotedes Siódma płyta Tedego pt. FuckTede/Glam Rap została wydana 24 czerwca 2010. Na dwupłytowym albumie wystąpili gościnnie m.in. Eldo, Pezet, Natalia Lesz i Molesta Ewenement. Wydawnictwo dotarło do 2. miejsca zestawienia OLiS, uzyskało także status złotej płyty. W ramach promocji do utworów „Dokąd idziesz Polsko”, „22 bccustom”, „Kalash”, „Glam rap” oraz „Imprezowy automat” zostały zrealizowane teledyski. 8 września 2010 roku płyta uzyskała w Polsce status złotej. W 2011 roku płyta uzyskała nominację do nagrody VIVA Comet w kategorii „album roku”. Płyta otrzymała ponadto nominację do Polskiej Rap Płyty Roku 2010 w plebiscycie audycji Polskiego Radia Szczecin – WuDoo oraz branżowego portalu Hip-hop.pl. Singiel „Kalash” został nominowany do Singla roku 2010 w plebiscycie WuDoo i Hip-hop.pl. Singiel „Dokąd idziesz Polsko?” uzyskał nominacje do nagrody Yacha w kategorii Innowacja. 9 grudnia ukazał się ósmy album rapera pt. Notes 3D. Nagrania uplasowały się 23. miejscu listy OLiS. Płyta była promowana teledyskiem do utworu „To jest mój rock” zrealizowany przez First Floor Studio. W 2011 roku raper rozpoczął współpracę ze stacją telewizyjną TVN, występując jako aktor w serialu „Wszyscy kochają Romana” transmitowanym w tej telewizji. Odcinki 1–4 miały premierę pomiędzy 2 a 23 września 2011, lecz ze względu na niesatysfakcjonującą oglądalność dalsza emisja serialu została zawieszona, a następnie wznowiona w 2012. 22 marca 2012 wydał dziewiąty album solowy pt. Mefistotedes. Wydawnictwo promowane wideoklipami do utworów „Syn marnotrawny”, „Jestem z Polski”, „Rok '97 dobrze pamiętam” i „Dwadzieścia lat” uplasowało się na 3. miejscu najpopularniejszych płyt w Polsce. 1 marca 2013 roku ukazał się dodatek do płyty pt. Paffistotedes. Na albumie znalazły się zremiksowane wersje piosenek z albumu Mefistotedes w wykonaniu P.A.F.F.-a, a także nowe kompozycje. Materiał ukazał się w limitowanym nakładzie na płycie CD oraz w formie digital download. Płyta rozeszła się w nakładzie 7500 sztuk, zdobywając 18 kwietnia 2012 roku status złotej płyty. W 2013 raz z raperem Dioxem oraz producentem Sir Michu zakłada zespół pod nazwą Potwierdzone Info i 14 października 2013 roku wydaje płytę Przypadek? niesondze. Nagrania dotarły do 5. miejsca zestawienia OLiS. W ramach promocji do pochodzących z płyty piosenek „Jestem stąd”, „Nowy rok” oraz „KiedyGietySą” zostały zrealizowane teledyski. 2013–2016: Elliminati, #kurt_rolson i Vanillahajs 11 sierpnia 2012 raper ogłosił za pośrednictwem video zapowiedź nowej płyty. 21 stycznia 2013 roku Tede zapowiedział, że premiera albumu nastąpi 22 marca 2013 roku. Zapowiedzianego dnia wyszedł 10. album solowy pt. Elliminati. Album zadebiutował na 2. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS i utrzymywał się na niej przez 16 tygodni. Płyta sprzedała się w nakładzie 15 tys. sztuk i 24 kwietnia 2013 roku uzyskała status złotej. Album był najczęściej kupowaną płytą w sieci sklepów Merlin. Album znalazł się na 110. miejscu listy 120 najważniejszych albumów polskiego hip-hopu według serwisu T-Mobile Music. Płyta otrzymała ponadto nominację do Polskiej Rap Płyty Roku 2013 w plebiscycie audycji Polskiego Radia Szczecin – WuDoo oraz branżowego portalu Hip-hop.pl. Album zdobył 1. miejsce w plebiscycie „Najlepszy album roku 2013” według serwisu GlamRap.pl. 3 kwietnia 2013 roku producent rapera, Sir Michu zapowiedział nowy album na 2014 rok. Pierwotnie premiera albumu miała odbyć się 23 maja 2014 roku, jednak decyzją Jacka Granieckiego została przesunięta na dzień 17 maja. Tytuł płyty nawiązuje bezpośrednio do postaci – Kurta Rolsona, bohatera serialu telewizyjnego 07 zgłoś się, w którego wcielał się, wówczas związany z Teatrem Współczesnym, aktor Marcin Troński. Album zadebiutował na 3. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS i utrzymywał się na nim przez 19 tygodni. 28 stycznia 2015 roku płyta uzyskała w Polsce status złotej. Płyta otrzymała nominację do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategorii Album roku hip-hop. Album znalazł się na 34. miejscu najlepiej sprzedających się albumów 2015 roku oraz zajął 15 miejsce w TOP 20 Muzyka Polska w podsumowaniu listy OLiS 2014. Płyta otrzymała ponadto nominację do Polskiej Rap Płyty Roku 2014 w plebiscycie audycji Polskiego Radia Szczecin – WuDoo oraz branżowego portalu Hip-hop.pl, gdzie uplasowała się na 3. miejscu listy. W 2013 roku otrzymał też diamentową płytę za gościnny występ na płycie Donatana pt. Równonoc, jednak artysta nie przyjął wyróżnienia oddając ją jednej z fanek na koncercie. 15 października 2014 zapowiedział nową płytę. 20 marca 2015 przełożył premierę albumu z maja na czerwiec. Początkowo płyta miała ukazać się jako Vanilla Ice nawiązując do rapera Vanilla Ice, jednak decyzją Tedego została zmieniona do wersji Vanillah Ajs, aż wreszcie – Vanillahajs. Album był umieszczany na listach „Najbardziej wyczekiwanych albumów roku 2015” przez magazyn CGM i portal interia.pl. 18 czerwca 2015 roku ukazał się 12. studyjny album pt. Vanillahajs. Raper odbył trasę koncertową nazwaną Droga zwycięstwa!, odwiedzając m.in. Warszawę, Poznań i Edynburg, podczas których zaprezentował nagrania pochodzące z płyty. Album zadebiutował na 1. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS i utrzymywał się na niej przez 20 tygodni. 7 lipca 2015 płyta uzyskała w Polsce status złotej, a 4 listopada 2015 – platynowej, będąc tym samym pierwszą platynową płytą w karierze rapera. Album znalazł się w TOP 10 najlepiej sprzedających się albumów 2015 roku oraz zajął 6 miejsce w TOP 20 Muzyka Polska w podsumowaniu listy OLiS 2015. Album uzyskał nominację do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategorii album roku hip-hop. Płyta otrzymała ponadto nominację do Polskiej Rap Płyty Roku 2015 w plebiscycie audycji Polskiego Radia Szczecin – WuDoo oraz branżowego portalu Hip-hop.pl. Materiał uplasował się na 2. miejscu ustępując Kartky’emu z płytą Shadowplay. Album otrzymał również nominację do nagrody Złote Nuty 2015 w kategorii Najlepsza płyta hip-hop. Nagrania zajęły 34. miejsce na liście czterdziestu najczęściej odtwarzanych polskich albumów w serwisie Tidal. Do 25 stycznia 2017 roku sprzedano 60 000 sztuk, tym samym album uzyskał status podwójnej platynowej płyty. W 2016 roku został też nagrodzony statuetką Złotej Felgi za całokształt twórczości w polskim hip-hopie, jednak artysta nie przyjął nagrody oddając ją jednej z fanek na koncercie. === 2016–2019: Keptn, Skrrrt i Noji? === W 2016 wystąpił w programie śniadaniowym Dzień dobry TVN. W lutym wystąpił gościnnie w klipie rapera Malika Montany, gdzie wystąpił na planie wspólnie z jednym z byłych przywódców gangu pruszkowskiego, Andrzejem Banasiakiem ps. Słowik. Tede podczas wywiadu w październiku 2015 związanego z wydawaniem Vanillahajs Edycja Premium potwierdził, że nowa płyta ukaże się w 2016. 18 czerwca wypuścił pierwszy singiel „Keptn'”, wraz z nim teledysk i ogłosił nowy album o takiej samej nazwie, jak też ujawnił okładkę nowego albumu. Premiera albumu została zapowiedziana na jesień 2016. Keptn to fonetyczny zapis angielskiego słowa „captain” (kapitan). 17 października 2016 odbyła się premiera singla „Szpanpan”, Tede promował utwór koszulkami z tytułowym napisem, wyprodukowanymi przez jego własne przedsiębiorstwo PLNY. Tego samego dnia ruszyła przedsprzedaż płyty, a premiera albumu została ogłoszona na 2 grudnia 2016 roku. Album był umieszczony na listach „Najbardziej oczekiwanych albumów 2016” według serwisów Glamrap.pl i newonce.net. 2 grudnia 2016 roku wyszedł jego trzynasty studyjny album pt. Keptn'. Album zadebiutował na 1. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS. 14 grudnia 2016 roku album uzyskał w Polsce status złotej płyty sprzedając się w nakładzie 15 tys. egzemplarzy. Album znalazł się na 39. miejscu najlepiej sprzedających się albumów 2016 roku. Płyta zdobyła tytuł „Album roku 2016” w plebiscycie według serwisu GlamRap.pl. Album został wyróżniony tytułem „Polska Płyta Roku 2016” w Plebiscycie WuDoo i Hip-hop.pl. Raper ruszył w trasę koncertową nazwaną Tour_bulencje odwiedzając m.in. Gdańsk, Kraków, Warszawę czy Berlin, podczas których zaprezentował nagrania pochodzące z płyty. 4 grudnia 2016 zagrał koncert w Warszawski klubie Stodoła za wsparciem 24 osobowego zespołu, wydarzenie to nazwano „Poł życia na żywo”. Tede zagrał tam utwory z całej swojej 20-letniej dyskografii zagrane na żywych instrumentach. Artysta oświadczył, że wydarzenie zostanie nagrane oraz wypuszczone do sklepów na DVD i CD jako album koncertowy. Materiał DVD zostanie również wyświetlony w kinach w Polsce. Następnie raper zapowiedział wspólny mixtape z kolegą z wytwórni Ablem. Projekt został zrealizowany w ramach akcji Definitywny Stop Narkotykom. W kwietniu 2017 wyjechał do Czech wraz z ekipą Wielkie Joł, gdzie zapowiedział, że nagrywa numery na swoją kolejną płytę. 20 kwietnia 2017 roku do kin trafia film, który jest relacją z wydarzenia „Pół życia na żywo”. 21 kwietnia premierę ma jego pierwszy album koncertowy pt. Pół życia na żywo, album zadebiutował na 5. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS. Raper w ramach promocji swojej nowej płyty wypuścił serię odcinków w dwóch sezonach pt. Skrrrt TV. 8 maja 2017 roku premierę ma utwór pt. „Rezzi (lata dans)”, zapowiadający nowy album pt. Skrrrt zapowiedziany na 23 czerwca 2017. 24 maja 2017 roku ukazuje się drugi singiel pt. „0000001”, a wraz z nim ruszyła przedsprzedaż nowej płyty. 12 czerwca tego samego roku premierę ma trzeci singiel pt. „#CTZK” z kontrowersyjnym teledyskiem, gdzie raper niszczy buty warte 2000 zł z kolekcji Kanyego Westa. 23 czerwca 2017 roku premierę ma jego czternasty solowy album pt. Skrrrt. Płyta debiutuje na 1. miejscu w notowaniu listy OLiS. W październiku 2017 zapowiedział, że nowa płyta będzie nosiła tytuł Warszawa Hotel. 31 grudnia 2017 ukazał się pierwszy singiel pt. „Murrrda”, a dzień wcześniej luźny numer pt. „Mamrotrap”. 1 lutego 2018 ukazał się drugi singiel pt. „Guczi Sruczi Look”. 11 kwietnia 2018 roku wypuścił utwór pt. „Hot18banglasz”, który okazał się pierwszym singlem, ponieważ raper zmienił cały koncept i nazwał płytę Noji?. 15 czerwca 2018 roku premierę ma jego piętnasty solowy album pt. Noji?. Płyta zadebiutowała na 2. miejscu w notowaniu listy OLIS. 2019–2020: Karmagedon, Stadium X Lecia oraz Disco Noir We wrześniu 2018 zapowiedział nowy album pt. Karmagedon. 27 grudnia 2018 wydał pierwszy singiel z płyty – „Boatever”. Na początku lutego 2019 ogłosił, że dystrybucją albumu zajmie się Asfalt Distro. Kilka dni później premierę miał drugi singiel, „One Star”, w którym gościnnie udzielił się DJ Timon. 9 maja 2019 roku swą premierę ma jego szesnasty solowy album pt. Karmagedon. Płyta zadebiutowała na 1. miejscu w notowaniu listy OLIS. 29 listopada 2019, wyjątkowo nakładem wytwórni Asfalt Records, wydany został specjalny album pt. Stadium X Lecia podsumowujący 10 lat współpracy Tedego z Sir Michem. Album był promowany singlem „Smutna środa”. Po wypuszczeniu teledysku do serwisu YouTube raper poinformował, że utwór ten nie znajdzie się na jego najnowszej płycie. Wydanie albumu Disco Noir poprzedził bonusowy singiel, „Kickdown”, który ujrzał światło dzienne 8 stycznia 2020. Premiera albumu została zaplanowana na czerwiec. 4 czerwca 2020 premierę miał 17. solowy album rapera pt. Disco Noir. Płyta zadebiutowała na 1. miejscu w notowaniu listy OLIS. Również w 2020 wytwórnia Wielkie Joł po zmianach personalnych powróciła do działania: rozpoczęła publikację zaległych nagrań ze swojego katalogu w serwisach streamingowych, a także wydała reedycję płyt Tedego, które nie były dostępne na rynku od wielu lat. Pierwszym tytułem, który doczekał się reedycji, był Esende Mylffon w rozszerzonej edycji Hałas, który ukazał się 10 kwietnia na CD, a 19 czerwca na trzech płytach winylowych. Nagrania, mimo wielu lat od pierwotnej premiery, dotarły do 2. miejsca notowania OLiS. Przez 48 godzin można było także zakupić limitowaną edycję na kasecie magnetofonowej, której nakład określała liczba kaset zamówionych w przedsprzedaży. Sprzedano 534 kaset, ich premiera planowana jest na 31 lipca 2020. 23 października 2020 na dwóch przezroczystych winylach z czerwonymi plamami, naśladującymi krew, ukazała się płyta Karmagedon XXL, będąca reedycją albumu Karmagedon, zawierającą wszystkie utwory z obu wydań CD. Nagrania zostały poddane masteringowi pod płytę analogową. 27 listopada ukazała się, wzbogacona o wcześniej niepublikowane utwory, reedycja drugiego albumu rapera pt. 3h hajs, hajs, hajs, wydana nakładem wytwórni Wielkie Joł oraz Polski Rap. Sukces sprzedażowy albumu sprawił, że album po niemal 18 latach od premiery, ponownie wrócił na 5. miejsce notowania OLiS oraz uzyskał status platynowej płyty. W tym czasie Maciej Maj, producent wykonawczy Wielkie Joł, poinformował, że wytwórnia odzyskała po wielu latach prawa do płyt Ścieżka dźwiękowa oraz S.P.O.R.T., zapowiadając reedycję tego drugiego na 2021. Działalność biznesowa Wielkie Joł Od 2002 Tede prowadzi wytwórnię płytową Wielkie Joł. PLNY Textylia Marka odzieżowa założona przez rapera zajmująca się wytarzaniem produktów takich jak się m.in. koszulki, czapki, spodnie, bielizna, kurtki oraz akcesoria związane z kulturą hip-hopową. Pomysł narodził się w latach 1997-1998, Tede kiedy wpadł na pomysł stworzenia kolekcji ciuchów, które byłyby odpowiednikami tych noszonych przez amerykańskich raperów. Na początku ubrania dostępne były tylko dla założycieli marki. Produkcją początkowo zajęła się deskorolkowe przedsiębiorstwo Cider, lecz na krótko. Na początku 2006 roku raper połączył siły z Michałem Rejentem, wypuszczając linię PLNY Textylia. Ciuchy można było kupić w skateshopach w całym kraju. Od tego roku marka weszła do oferty strony hola-hola.pl. W 2011 roku otwarto oficjalny pierwszy sklep marki PLNY Stolica w Warszawie przy ul. Chmielnej 24. Od 2009 w ofertę sklepu weszła oddzielna marka pod nazwą PLNY LALA. Jest to damska kolekcja projektowana przez Elisę Minetti. W 2015 roku otwarto drugi sklep marki we Wrocławiu przy ul. Leszczyńskiego 5. Graniecki jest ponadto współwłaścicielem przedsiębiorstwa odzieżowego Trykot TDK Sp. z o.o.. Kariera aktorska W 2001 miał krótki epizod aktorski w filmach Joanny Rechnio Mówią bloki człowieku i Mówią bloki człowieku 2 oraz w filmie Blokersi w reżyserii Sylwestra Latkowskiego. W 2005 dubbingował postać „Muchy Bzyk” w animowanym filmie Zebra z klasą, a także wystąpił również w 38. odcinku serialu Kryminalni, w którym zagrał samego siebie. W 2006 zagrał niewielką rolę w filmie Francuski numer. W 2007 dubbingował postać „Michelangelo” w animowanym filmie Wojownicze Żółwie Ninja. W 2009 wystąpił również w odcinku serialu Niania, w którym zagrał postać Igora. W 2011 rozpoczął współpracę ze stacją telewizyjną TVN, występując w roli Roberta w serialu Wszyscy kochają Romana. W 2014 zagrał rolę samego siebie w filmie dokumentalnym Pionierzy stylu – Włodi. Życie osobiste W 2006 roku plotkarskie media poinformowały, że raper regularnie spotyka się z Weroniką Rosati. Ich związek trwał zaledwie kilka miesięcy, po czym Tede w wywiadzie dla gazety Fakt przyznał, że rozstał się z aktorką z powodu różniącego ich podejścia do życia. Raper w 2009 roku na płycie Note2, w utworze „Mamma mija” rapował, że cieszy się z zakończenia związku z Weroniką. W trakcie wizyty w programie „Żądło” na kanale TVN Style, również wypowiedział się negatywnie o aktorce. Następnie artysta związany był z aktorką Magdaleną Schejbal, jednak rozstali się tuż po tym, jak o ich związku napisano w mediach. Magdalena Schejbal w wywiadzie dla dwutygodnika „Gala” poinformowała, że przyczyną rozstania było to, iż Tede nie mógł żyć z gwiazdą. W 2009 roku raper miał krótki romans z dziennikarką Dorotą Gardias. W 2011 roku Jacek związał się z piosenkarką Magdaleną Ciećką. Związek rozpadł się parę miesięcy później, następnie piosenkarka kilka razy wypowiadała się negatywnie na temat rapera. Następnie Tede związał się piosenkarką Agatą „Setką” Sieradzką, z którą nagrał razem kilka utworów. W 2015 roku w utworze „Wunder-Baum” raper poinformował, że nie jest już z piosenkarką, ale są w dobrych relacjach. Dyskografia Albumy studyjne''' S.P.O.R.T. (2001) 3H hajs, hajs, hajs (2003) Notes (2004) Esende Mylffon (2006) Ścieżka dźwiękowa (2008) Note2 (2009) FuckTede/Glam Rap (2010) Notes 3D (2010) Mefistotedes (2012) Elliminati (2013) Kurt_rolson (2014) Vanillahajs (2015) Keptn' (2016) Skrrrt (2017) Noji? (2018) Karmagedon (2019) Disco Noir (2020) Ka$ablanca'' (2021) Trasy koncertowe Solowe Król jest tylko jeden (2006) Esende Mylffon Kurortour (2006) Elliminatour (2013) #tour_rolson (2014) Droga Zwycięstwa (2015) Kurortour 2015 (2015) Tour_bulencje (2016) TouRRRne (2017) #nojitour (2018-2019) #JŁT (2019-2020) #noir_tour (2020-2021) Tra$ablanca (2021) Współpraca Potwierdzone_info Tour (z Diox) (2013) Nagrody i wyróżnienia Filmografia Filmy Telewizja Przypisy Muzycy związani z Warszawą Polscy raperzy Polscy tekściarze Polscy producenci hip-hopowi Urodzeni w 1976 Polskie osobowości telewizyjne Zdobywcy platynowych płyt Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Ludzie urodzeni w Warszawie Polscy właściciele wytwórni muzycznych Polscy keyboardziści hip-hopowi

77875

https://pl.wikipedia.org/wiki/Diana%20%28ksi%C4%99%C5%BCna%20Walii%29

Diana (księżna Walii)

Diana Frances Spencer (ur. 1 lipca 1961 w Sandringham, zm. 31 sierpnia 1997 w Paryżu) – członkini brytyjskiej rodziny królewskiej, pierwsza żona Karola III, króla Wielkiej Brytanii, syna królowej Wielkiej Brytanii Elżbiety II i Filipa, księcia Edynburga. Matka Wilhelma, księcia Walii oraz Henryka, księcia Sussexu, odpowiednio 1. i 5. osoby w sukcesji do tronu brytyjskiego. Po ślubie z Karolem III, wówczas księciem Walii znana jako Diana, księżna Walii (). Diana stała się osobą publiczną w 1980, będąc wymienianą jako potencjalna kandydatka na żonę dla Karola, następcy tronu Wielkiej Brytanii. Ich ślub, mający miejsce 29 lipca 1981 w katedrze św. Pawła w Londynie, stał się międzynarodowym wydarzeniem społecznym, często określanym jako „bajkowy ślub” lub „ślub stulecia”. W pierwszej połowie lat 90. XX w. prasa ujawniła kulisy małżeństwa księstwa Walii, publikując materiały kompromitujące zarówno Karola, jak i Dianę. W 1992 para ogłosiła separację, co było jednym z powodów ogłoszenia przez Elżbietę II tego roku jako annus horribilis. Rozwód pary orzeczono w 1996. Zarówno w trakcie związku z Karolem, jak i po rozwodzie księżnej Dianie towarzyszyło duże zainteresowanie mediów, które w 1997 doprowadziło pośrednio do wypadku samochodowego, w którym to na miejscu zginęli kierowca Henri Paul i towarzysz księżnej, Dodi Al-Fayed, a ona sama zmarła w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku. Pozostawała jednym z najpopularniejszych członków brytyjskiej rodziny królewskiej. W przeprowadzonym przez BBC plebiscycie „100 Najwybitniejszych Brytyjczyków” księżna Walii zajęła 3. miejsce. Zasłynęła działalnością dobroczynną i charytatywną oraz zamiłowaniem do mody, które przyniosły jej przydomki Księżnej ludu oraz Ikony mody, a także Królowej serc i Ludowej księżniczki. Uważa się, że księżna swoim działaniem i nagłośnieniem problemu przyczyniła się do podpisania 3 grudnia 1997 traktatu w Ottawie, zabraniającego produkcji, gromadzenia, eksportu oraz używania min przeciwpiechotnych. Młodość Narodziny i chrzest Urodziła się 1 lipca 1961 o godz. 19:45 (czasu letniego) w Park House, domu graniczącym z terenami należącymi do królewskiej posiadłości Sandringham House w hrabstwie Norfolk w Wielkiej Brytanii. W chwili narodzin ważyła 3,5 kg. Jej ojcem był ówczesny wicehrabia Althorp Edward John Spencer (1924–1992; jedyny syn Alberta Spencera i Cynthii Spencer), a matką – ówczesna hrabina Althorp Frances (1936–2004), córka 4. barona Fermoy i Ruth, baronowej Fermoy. Narodziny Diany wywołały w rodzinie Spencerów rozczarowanie, oczekiwano bowiem narodzin męskiego potomka, który mógłby w przyszłości odziedziczyć godności hrabiowskie. Wicehrabia i wicehrabina Althorp mieli już dwie córki: (Elizabeth) Sarah (ur. 19 marca 1955) i (Cynthię) Jane (ur. 11 lutego 1957). Trzecia ciąża zakończyła się urodzeniem 12 stycznia 1960 syna Johna, jednak obarczony poważnym niedorozwojem chłopiec zmarł po 10 godzinach po porodzie. W chwili narodzin Diany jej rodzice mieli przygotowane dla noworodka tylko męskie imiona. Chrzest Diany odbył się 30 sierpnia 1961 w kościele św. Marii Magdaleny w Sandringham w hrabstwie Norfolk. Lady otrzymała dwa imiona Diana Frances – pierwsze w rodzinie Spencerów występowało często (znana Lady Diana Spencer była niedoszłą żoną Fryderyka, księcia Walii), a drugie nadano na cześć jej matki. Chrztu udzielił biskup Norwich Percy Herbert, przyjaciel rodziny Spencerów. Rodzicami chrzestnymi zostali: John Floyd (przyjaciel ojca), Alexander Gilmour (kuzyn ojca), Lady Mary Colman (bratanica Królowej Matki), Sarah Pratt (przyjaciółka i sąsiadka rodziców Diany) i Carol Fox (przyjaciółka i sąsiadka rodziców Diany). Chrzest Diany nie miał oprawy królewskiej w przeciwieństwie do chrztu jej brata Charlesa (ur. 20 maja 1964), który odbył się w Opactwie Westminsterskim w Londynie z królową Elżbietą II jako matką chrzestną. Dzieciństwo i edukacja Wychowywała się wraz z rodzeństwem w niewielkiej posiadłości Park House, którą zajmowali wicehrabia i wicehrabina Althorp. Szczególnie związana była z młodszym bratem Charlesem. W tym czasie w domu Spencerów zaczęło dochodzić do coraz częstszych kłótni między rodzicami Diany – Frances czuła się upokorzona badaniami, na które przed narodzinami Charlesa skierował ją mąż, a które miały odpowiedzieć na pytanie o zdolność do urodzenia syna; John dystansował się natomiast od problemów rodzinnych, a opiekę nad dziećmi ograniczył do zapewnienia domu oraz opłacenia opiekunek i nauki w prywatnych szkołach. Po odejściu od męża Frances przeprowadziła się do apartamentu nowego partnera, Petera Shand Kydda, w londyńskiej dzielnicy Belgravia. Rozwód Spencerów orzeczono w 1969, poprzedziła go paroletnia batalia o dzieci, w której trakcie opiekę nad dziećmi przejął John Spencer. Po rozwodzie rodziców Dianą i Charlesem zajęły się nianie, jednak ich częsta rotacja ujemnie wpłynęła na kilkuletnie dzieci. Nieprzepadająca za większością guwernantek 9-letnia Diana zamknęła jedną z nich w łazience na klucz i wyrzuciła jej bieliznę z okna. John Spencer w końcu zatrudnił na stanowisko opiekunki Mary Clarke, która zyskała przyjaźń obojga dzieci i nakłoniła gospodarza domu do częstszego spędzania czasu z nimi, m.in. wspólnego jadania lunchu. Uczęszczała do szkoły dziennej w Sielfield, stanowiącej wstęp do edukacji właściwej, którą to rozpoczęła w Riddlesworth Hall Preparatory School w hrabstwie Norfolk. W przeciwieństwie do doskonale uczących się sióstr miała problemy z opanowaniem wiedzy przedmiotowej, jednak słabe oceny nie powodowały niepokoju rodziców, gdyż w przypadku Diany perspektywa dołączenia do brytyjskiego grona arystokratów stawiała przed nią za główny cel dobre zamążpójście, a nie staranne wykształcenie. W 1975 zmarł dziadek Diany, Albert Spencer, po którym John Spencer odziedziczył tytuł hrabiego Spencera oraz wszystkie przywileje hrabiowskie. W związku z tym Diana uzyskała tytuł należny córce hrabiego, tj. Lady Diana Spencer (jako wnuczka hrabiego tytułowana była dawniej jako „Czcigodna Diana Spencer”, ang. The Honourable Diana Spencer). Rodzina Spencerów przeprowadziła się do rodowej posiadłości Althorp w Northamptonshire. Po ukończeniu nauki w szkole podstawowej przystąpiła do prywatnej szkoły dla dziewcząt West Heath School w Sevenoaks w hrabstwie Kent. W tym okresie angażowała się w liczne zajęcia pozalekcyjne: trenowała balet i stepowanie, grała w hokeja, tenis i koszykówkę (ze względu na wysoki wzrost była kapitanką drużyny) oraz ćwiczyła grę na pianinie, a także działała wolontaryjnie w szpitalach psychiatrycznych i domu starców. Na zakończenie roku szkolnego 1976/1977 zdobyła nagrodę „Miss Clark Lawrance” przyznawaną osobom zasłużonym w pracy na rzecz szkoły. Jednak egzaminy na poziomie O (odpowiednik polskich egzaminów gimnazjalnych) okazały się dla niej kompromitujące – spośród sześciu wybranych przez siebie przedmiotów Diana nie zdała pięciu, co po raz kolejny udowodniło jej trudność do przyswojenia wiedzy. Niezdolna do kontynuowania nauki, wskutek niezaliczenia odpowiedniej liczby testów (wymagano zaliczenia co najmniej trzech egzaminów), opuściła West Heath School i rozpoczęła naukę w Institut Alpin Videmanette niedaleko Gstaad w Szwajcarii. Szkoły nie ukończyła, gdyż po trzech miesiącach pobytu w placówce ojciec zezwolił na powrót do Wielkiej Brytanii. Dorosłe życie Po zakończeniu edukacji w Szwajcarii powróciła do rodzinnej posiadłości. Nie potrafiła jednak odnaleźć się w miejscu, gdzie od 1976 zarządzała druga żona jej ojca, Raine Spencer, do której żywiła nienawiść za rozbicie jej rodziny i trwonienie majątku Spencera. John Spencer nie zgodził się, by Diana zamieszkała w Londynie z matką i jej drugim mężem, tłumacząc to małoletnością córki i opinią otoczenia. W zamian zaproponował Dianie w celach szkoleniowych posadę opiekunki w posiadłości przyjaciół w hrabstwie Hampshire. Nastolatka pracowała dla rodziny Whitakerów przez trzy miesiące, po czym przeprowadziła się do apartamentu matki. W tym okresie za namową rodziców ukończyła kurs gotowania. Przebywała w odwiedzinach w Althorp pod koniec 1978, gdy jej ojciec doznał rozległego udaru mózgu. Hrabia został przewieziony do kliniki, gdzie spędził kilka miesięcy, a zarówno Diana, jak i jej pozostałe rodzeństwo, oddanie zajmowali się sparaliżowanym ojcem. W 1979 odziedziczyła majątek po zmarłej w Stanach Zjednoczonych prababce ze strony matki i kupiła luksusowy apartament w Coleherne Court w okolicy Earl’s Court. Tam sprowadziła trzy przyjaciółki: Carolyn Pride (koleżankę z West Heath School), Virginię Pitman i Annę Bolton, z którymi przez kolejne dwa lata spędzała czas na spotkaniach towarzyskich, zakupach, gotowaniu i podróżach po Londynie. W tym okresie otrzymała również pierwsze oferty pracy: najpierw opiekowała się Amerykaninem Patrickiem Robinsonem, którego rodzice przebywali w Londynie, a następnie prowadziła zajęcia dla dzieci w przedszkolu Young England Kindergarten w dzielnicy Pimlico. Związek z Karolem, księciem Walii Znajomość Pod koniec 1977 została przedstawiona Karolowi, księciu Walii, który przybył do rodowej posiadłości Spencerów na zaproszenie Sary Spencer, swojej przyjaciółki, a zarazem siostry Diany. Diana natomiast przyjechała do Althorp na święta Bożego Narodzenia. Mimo fascynacji księciem, ustąpiła najstarszej siostrze, uznając jej większe prawa do kontaktów z następcą tronu Wielkiej Brytanii. Bliska znajomość Sary Spencer i księcia Karola uległa ochłodzeniu po publikacji wywiadu prasowego, którego Sarah udzieliła w lutym 1978 Jamesowi Whittakerowi i Nigelowi Nelsonowi; w rozmowie opisała swoje relacje z Karolem i jasno powiedziała, że go nie kocha. Odtąd Karol, jeśli zapraszał Sarę, to tylko w towarzystwie Diany. Sarah rok później poślubiła Neila McCorquodale’a. W listopadzie 1978 Diana została zaproszona do Buckingham Palace na przyjęcie wyprawione z okazji 30. urodzin Karola, a dwa miesiące później, tj. w styczniu 1979, uczestniczyła w przyjęciu w Sandringham House, na który przybyła z siostrami Sarą i Jane (która od czasu poślubienia Roberta Fellowesa w kwietniu 1978 przestała liczyć się jako potencjalna żona dla przyszłego króla). Wówczas kontakty między Karolem a Dianą ograniczały się do flirtu, zwłaszcza że książę Walii miał rozpocząć wtedy romans z Anną Wallace, który to zakończył się latem 1980. Wtedy też Karol i Diana ponownie się spotkali, a kilka tygodni później tańczyli na Goodwood Ball. Obserwatorzy królewscy uznają ten okres za czas, kiedy książę Walii zaczął myśleć o Dianie jako o potencjalnej żonie. 16 listopada 1980 w tygodniku „Sunday Mirror” ukazał się artykuł pt. „Królewski pociąg miłości” opisujący historię, w której tajemnicza blondynka dwa razy odwiedza księcia Walii w pociągu podczas postoju w Wiltshire. Prasa sugerowała, że chodzi o Dianę, czym zgorszona poczuła się zarówno rodzina królewska, jak i Spencerowie; publikacja kwestionowała bowiem reputację Diany jako osoby bez zarzutu oraz podważała kompetencje służb specjalnych, które miały dopuścić do kontaktu następcy tronu z osobą spoza rodziny królewskiej. Oburzona matka Diany, Frances Shand Kydd, wysłała w tej sprawie list do „The Times”. Na przełomie lat 1980/1981 książę Karol znalazł się pod presją pałacu Buckingham, mediów i opinii publicznej, ponieważ – mimo 32 lat – nadal nie posiadał ani żony ani potomka męskiego, który w przyszłości mógłby odziedziczyć tron. Po śmierci jego wuja i mentora, Ludwika Mountbattena, książę rozpoczął intensywne poszukiwanie żony, jednak potencjalne kandydatki zostały wyeliminowane ze względu na brak królewskiego pochodzenia (Lucia Santa Cruz, modelka Fiona Watson, aktorka Susan George), nieodpowiednią religię (katoliczka Maria Astrid Luksemburska, serbsko-prawosławna Margarita z Karadźordźewiczów), brak zainteresowania ze strony Karola (Patricia Nixon, Anna Wallace) bądź rodzinne dramaty (śmierć dziadka Amandy Knatchull), a niektóre z kandydatek na księżną Walii poślubiły innych mężczyzn (Lady Sarah Spencer, Penelopa Eastwood). Wobec deficytu spełniających kryteria panien Buckingham Palace uznał Dianę Spencer (anglikankę, dziewicę, wysoko urodzoną, a dodatkowo ładną, zdrową i uległą) za idealną kandydatkę na księżną Walii. Zaręczyny i ślub 6 lutego 1981 Karol oświadczył się Dianie, zgodnie z królewską tradycją, na zamku Windsor. Oświadczyny zostały przyjęte i zaakceptowane przez królową Elżbietę II, jednak ich ogłoszenie przełożono m.in. ze względu na urodziny księcia Andrzeja (19 lutego). 24 lutego 1981 o godz. 11:00 biuro prasowe pałacu Buckingham oficjalnie ogłosiło zaręczyny Karola i Diany. Gdy w wywiadzie zaręczynowym udzielonym telewizji BBC dziennikarz zadał pytanie: – „Czy jesteście w sobie zakochani?”, to Diana odpowiedziała bez zastanowienia: – „Oczywiście!”, tymczasem Karol: – „Cokolwiek to znaczy...”, powodując szereg spekulacji na temat szczerości jego uczuć do narzeczonej. Pierwsze oficjalne wystąpienie publiczne pary od zaręczyn miało miejsce 9 marca 1981 w Royal Albert Hall, gdzie Diana spotkała się m.in. z Grace, księżną Monako. 27 lipca 1981 w Katedrze Św. Pawła w Londynie miała miejsce próba generalna przed ślubem Diany i Karola. Tego samego dnia królowa Elżbieta II wydała bal na cześć młodej pary w pałacu Buckingham. Dwa dni później Diana poślubiła Karola. W uroczystości, ogłoszonej „świętem narodowym” (ang. A bank holiday), uczestniczyło 3,5 tys. osób, poza tym 600 tys. ludzi pojawiło się na ulicach Londynu, a kolejne 750 mln ludzi obejrzało ceremonię w telewizji. Diana była pierwszą od 300 lat Angielką, która poślubiła następcę brytyjskiego tronu. W trakcie składania przysięgi pomyliła kolejność imion narzeczonego, poza tym nie przysięgła mu posłuszeństwa. Uroczystość poprowadził arcybiskup Canterbury, dr Robert Runcie, a druhnami panny młodej zostały: 17-letnia Lady Sarah Armstrong-Jones (córka księżniczki Małgorzaty), 13-letnia India Hicks (wnuczka Louisa Mountbattena), 11-letnia Sarah-Jane Gaselee (córka przyjaciół rodziny królewskiej), 6-letnia Catherine Cameron (córka przyjaciół księcia Karola) i 5-letnia Clementine Hambro (ulubiona uczennica Diany z Young England Kindergarten). Po ślubie w pałacu Buckingham wyprawione zostało „śniadanie weselne” dla 120 osób, a o godz. 13:10 rodzina królewska wspólnie ze Spencerami pojawiła się na balkonie królewskim. W związku ze ślubem Diana uzyskała tytuł Jej Królewskiej Wysokości Księżnej Walii. Młoda para otrzymała 10 tys. prezentów i 47 tys. listów gratulacyjnych. Pierwsze lata małżeństwa i obowiązki królewskie Miesiąc miodowy nowożeńcy rozpoczęli od trzydniowego pobytu w Broadlands, dawnej posiadłości Louisa Mountbattena w hrabstwie Hampshire. Następnie wyruszyli w rejs po Morzu Śródziemnym statkiem „HMY Britannia”, na którym odbywały się przyjęcia i kolacje z udziałem wyższych oficerów na cześć młodej pary. Pod koniec sierpnia 1981 wrócili do Wielkiej Brytanii, by dołączyć do pozostałych członków rodziny królewskiej w szkockiej rezydencji Balmoral. Tam Karol zauważył objawy poważnych zaburzeń odżywiania u żony i skierował ją na konsultację do kliniki w Londynie. Szczegółowe badania medyczne mające na celu wyleczenie księżnej z bulimii zostały jednak przerwane, gdy okazało się, że Diana jest w ciąży. W dniach 27–29 października małżonkowie odbyli swoją pierwszą oficjalną wizytę w Walii, podczas której odwiedzili Cardiff oraz zwiedzili zamek w Caernarfon, a Diana wygłosiła publicznie przemówienie po części w języku walijskim. 5 listopada 1981 pałac Buckingham ogłosił, że Diana spodziewa się dziecka, a poród przewidziany jest na połowę następnego roku. W trakcie ciąży księżna zajęła się urządzeniem dwóch przyszłych domów. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami wprowadziła się do Highgrove, prywatnej posiadłości Karola w hrabstwie Gloucestershire, którą książę zakupił w lipcu 1980. Para uzyskała również dostęp do apartamentów nr 8 i 9 w pałacu Kensington w Londynie. Będąc w czwartym miesiącu ciąży, Diana rzuciła się ze schodów, by desperacko zwrócić na siebie uwagę męża, jednak on to zignorował i uznał za „podnoszenie fałszywego alarmu”. 21 czerwca 1982 w Szpitalu Św. Marii w dzielnicy Paddington w Londynie po ponad 16-godzinnym porodzie urodziła syna, Wilhelma. Za pośrednictwem królewskiego biuletynu ogłoszono, że nowonarodzone dziecko waży 7Ib 1 1/2oz (3,2 kg). Po urodzeniu syna Diana popadła w depresję poporodową. W październiku 1982 Karol ponownie wysłał żonę z Balmoral do Londynu na badania lekarskie, jednak Diana je przerwała, tym razem ze względu na brak efektów. Po jakimś czasie podjęła terapię u psychiatry Maurice’a Lipsedge’a. Pomimo problemów zdrowotnych (depresji i bulimii), kilkukrotnych prób samobójczych, rozpadającego się małżeństwa (ze względu na zdrady Karola) i specyficznych relacji z mediami, wykonywała swoje obowiązki jako księżnej Walii. W 1982 reprezentowała królową Elżbietę II na uroczystościach pogrzebowych Grace Grimaldi w Monako. W 1983 wraz z mężem i kilkumiesięcznym synem odbyła oficjalne wizyty do Australii i Nowej Zelandii, odmówiła jednak pozostawienia dziecka na brytyjskim dworze pod opieką niań, a złamanie tradycji królewskiej (nie skonsultowała decyzji z królową) umotywowała długim okresem podróży – 45 dni. Kolejną wspólną podróż odbyli w czerwcu 1983 do Kanady. W lutym 1984 wyruszyła w pierwszą samodzielną podróż oficjalną do Norwegii. 15 września 1984 po trwającym dziewięć godzin porodzie urodziła drugiego syna, Henryka Karola Alberta Dawida, którego ojcem chrzestnym został m.in. książę Andrzej. Dbała o to, by jej synowie mieli dobre relacje z pałacowym personelem i zaznawali życia miejscowych dzieci, dlatego też czasem – pod przebraniem – zabierała ich do kina lub restauracji. 9 listopada 1985 rozpoczęła z mężem oficjalną wizytę państwową w Stanach Zjednoczonych, gdzie zostali powitani przez prezydenta USA Ronalda Reagana i pierwszą damę Nancy Reagan. 23 lipca 1986 uczestniczyła z mężem w ślubie księcia Andrzeja i Sary Ferguson, których spotkanie zaaranżowała rok wcześniej, mając przy tym nadzieję na zyskanie na dworze królewskim przyjaciółki i towarzyszki przy okazji oficjalnych obowiązków. Ich ciepłe relacje zakończyły się w 1992, gdy obie pary ogłosiły separację. Kontakty między paniami znacznie się pogorszyły w 1996 po wydaniu przez Ferguson książki autobiograficznej My Story, w której ujawniła szczegóły przyjaźni z Dianą. Była czynnie zaangażowana w pomoc osobom zakażonym HIV i chorym na AIDS. W 1987 otworzyła pierwszy w Wielkiej Brytanii oddział szpitalny dla pacjentów zmagających się z tą chorobą, a zdjęcia, na których widać ją ściskającą dłonie pacjentów bez uprzednio założonych rękawiczek, wywołały sensację w międzynarodowej prasie. W latach 1982–1992 wspólnie z Karolem odbyła oficjalne wizyty do Australii, USA, Brazylii, Indii (zrobione tam w lutym 1992 zdjęcia Diany samotnie pozującej fotoreporterom na tle Tadź Mahal obiegły światowe media i stały się dowodem na prawdziwość plotek o kryzysie w jej małżeństwie z Karolem), Kamerunu, Kanady, Nigerii, Indonezji, Hiszpanii, Włoch, Francji, Portugalii i Japonii, a ostatnią wspólną wizytę zagraniczną odbyli w Korei Południowej. Poza tym Diana samodzielnie wizyty złożyła w Niemczech, USA, Szwajcarii, Węgrzech, Egipcie, Belgii, Francji, RRA, Zimbabwe i Nepalu, ponadto w 1995 samodzielnie odwiedziła, m.in. Argentynę, USA, Hongkong i Włochy. Problemy w małżeństwie Diana od początku zdawała sobie sprawę z obecności Camilli w życiu Karola. Wiedziała, że łączył ich romans, który zakończył się w 1973 po ślubie Camilli z brygadierem Andrew Parkerem-Bowlesem. O ile niedziwne wydawały się Dianie częste wizyty męża w domu Parker-Bowlesów, którzy wspólnie z Penelopą i Nortonem Knatchbullami tworzyli blisko związaną grupę – tzw. Highgrove Team (pol. Paczka z Highgrove) – oraz których syn Tom był synem chrzestnym Karola, o tyle podejrzliwość jej wzbudziło m.in. odkrycie na ulubionych spinkach Karola do mankietów inicjałów C&C (Charles & Camilla) oraz fotografii Parker-Bowles, które wypadły z notatnika Karola podczas miesiąca miodowego na HMY Britannia w 1981. Diana rozmawiała z Karolem i Camillą (tę nękała głuchymi, nocnymi telefonami), jednak para zarzekała się, że łączą ją wyłącznie przyjacielskie relacje. Pewnego dnia Diana podsłuchała rozmowę telefoniczną męża, podczas której ten wyznał miłość Parker-Bowles. W 1985 książę zwierzył się przyjaciołom, że „jego małżeństwo jest skończone”. Mimo tego w październiku 1985 wystąpił z Dianą w programie telewizyjnym In Public – In Private: The Prince and Princess of Wales, w którym opowiedzieli o swoim szczęśliwym życiu rodzinnym; program zgromadził przed telewizorami 20 mln ludzi. W 1986 Karol odnowił romans z Camillą Parker-Bowles, a następnie wyjechał wraz z nią do Balmoral na 37 dni, pozostawiając Dianę i synów w Anglii. Odtąd para odnosiła się do siebie z jawną wrogością, a spędzała wspólnie czas wyłącznie, gdy wymagał tego protokół. Diana odbyła także szczerą rozmowę z Parker-Bowles o jej romansie z Karolem. Zwróciła się także do Elżbiety II z prośbą o interwencję w sprawie jej niewiernego syna, jednak królowa odmówiła pomocy, twierdząc: Nie można nic z tym zrobić. Karol jest beznadziejny. Latem 1986 na jednym z przyjęć poznała oficera Jamesa Hewitta, który udzielił jej kilku lekcji jazdy konnej. Wkrótce para nawiązała romans. W lutym 1987 Diana przestała sypiać z mężem. W 1991 rozstała się z Hewittem, ale pozwoliła mu zachować, m.in. listy i prezenty, które ten wykorzystał później w swojej książce, opowiadającej o jego romansie z Dianie. W 1990 odwiedziła Karola w szpitalu, dokąd trafił po złamaniu ręki podczas gry w polo; małżonkowie nie potrafili nawiązać kontaktu, więc księżna udała się do innych pacjentów w klinice, a księciem zaopiekowała się Camilla Parker-Bowles. 16 czerwca 1992 na rynku pojawiła się – napisana przy cichym współudziale księżnej – książka biograficzna pt. Diana: prawdziwa historia Andrew Mortona, w której autor ujawnił wiele nieznanych wcześniej aspektów z życia księżnej i brytyjskiej rodziny królewskiej, m.in. romans Karola z Camillą. Biografia była zapisem przemyśleń Diany, które ta zarejestrowała na magnetofon latem i jesienią 1991 w Kensington Palace, a następnie przekazała Mortonowi za pośrednictwem zaufanych sobie pracowników pałacu. Wielu czytelników uznało, że autor przedstawił sprawę w sposób nieobiektywny, obwiniając o rozpad małżeństwa wyłącznie Karola, a Dianę ukazując jako ofiarę i pomijając jej romans z Jamesem Hewittem. W sierpniu 1992 „The Sun” opublikował zapis rozmów telefonicznych między księżną Walii a jej kochankiem Jamesem Gilbeyem, nagranych 31 grudnia 1989, w których Diana nazwała swoje życie „torturami”, a Windsorów – „pieprzoną rodziną”. Skandal ten został określony jako Dianagate lub Squidgygate (od „Squidgy”, pol. Pączusiu, bo tak Dianę nazywał jej rozmówca). W tym samym miesiącu „The Sun” ujawnił romans księżnej z Jamesem Hewittem, kwestionując tym samym wiarygodność książki Andrew Mortona. Separacja i rozwód 9 grudnia 1992 premier John Major wygłosił oświadczenie, powiadamiające Izbę Gmin o separacji księcia i księżnej Walii: 12 stycznia 1993 ujawniona została nieprzyzwoita rozmowa telefoniczna Karola i Camilli; wywołany przeciekiem skandal nazwano Camillagate. 29 czerwca 1994 Karol udzielił wywiadu telewizji BBC, w którym przyznał się do cudzołóstwa i romansu z Parker-Bowles. W następnym miesiącu premierę miała książka biograficzna księcia, w której ten ujawnił, że nigdy nie kochał Diany, a do poślubienia jej zmusił go ojciec. W grudniu 1993 podczas imprezy charytatywnej stowarzyszenia Headway wygłosiła przemówienie, w którym zapowiedziała wycofanie się z życia publicznego. W 1996 zdjęcie ślubne Diany i Karola znalazło się na plakacie akcji społecznej organizowanej przez British Safety Council, której celem było promowanie bezpiecznych stosunków seksualnych z użyciem prezerwatywy. Po interwencji pałacu reklamę usunięto. Po czteroletniej, przewidzianej prawem, separacji rozwód pary książęcej orzeczono 28 sierpnia 1996. W wyniku pertraktacji uzyskano porozumienie, zgodnie z którym Diana: utraciła predykat „Jej Królewskiej Wysokości”, ale zachowała tytuł „Księżnej Walii”; zachowała prawo mieszkania w zajmowanym dotąd apartamencie w pałacu Kensington (Diana wyprowadziła się z Highgrove, gdzie pozostał Karol, który swoje biuro londyńskie umieścił w Pałacu Św. Jakuba); otrzymała odszkodowanie pieniężne (przypuszcza się, że wynosiło 17–20 mln funtów); zachowała wspólną opiekę nad synami wraz z byłym mężem; nie poniosła kosztów utrzymania rezydencji, swojego biura oraz wychowania i kształcenia dzieci; mogła odbywać oficjalne podróże jako księżna Walii, przy czym były one organizowane i opłacane przez Pałac Buckingham. Po rozwodzie Po rozwodzie poświęciła się głównie działalności dobroczynnej. Spotkała się w USA z pierwszą damą Hillary Clinton w celu zebrania pieniędzy na badania diagnozujące raka piersi. Regularnie odwiedzała również szpitale, organizacje i towarzystwa charytatywne, m.in. „London Lighthouse AIDS Centre” (centrum zajmujące się ludźmi zakażonymi HIV i chorymi na AIDS) w Notting Hill, w którym gościła w październiku 1996. Pod koniec roku zainteresowała się problemem min przeciwpiechotnych, masowo stosowanych przez armie na całym świecie, których to ofiarami padały m.in. osoby cywilne, w tym dzieci. W styczniu 1997 dołączyła do kampanii Brytyjskiego Czerwonego Krzyża przeciwko minom, po czym udała się do Angoli, gdzie wzięła udział w projekcie organizacji „The HALO Trust”, przechodząc po zaminowanym polu (w rzeczywistości trasa jej „spaceru” została wyznaczona przez ekspertów). Zwróciło to uwagę światowych mediów na problem min lądowych, których w ponad 50 krajach zakopanych było 110 mln. Akcję potępił jednak zarówno rząd Johna Majora (zgodnie z polityką wojskową Wielka Brytania miny uznała za „pożyteczne”), jak i premier Benazir Bhutto, która oskarżyła Dianę o działanie na rzecz opozycji. W czerwcu 1997, za namową księcia Wilhelma, wystawiła na aukcję 79 (ponumerowanych od 1 do 80 z pominięciem numeru 13) wybranych przez siebie i syna sukien balowych, wizytowych i koktajlowych. Kreacje, pochodzące z lat 1981–1996, zostały założone przez księżną Walii przy okazji wizyt zagranicznych, wystąpień oficjalnych, gali, uroczystych kolacji oraz premier filmowych. Najwyższą cenę – 222,5 tys. dol. – osiągnęła suknia założona przez Dianę 9 listopada 1985 podczas kolacji inauguracyjnej w Białym Domu, na której zatańczyła z aktorem Johnem Travoltą. Zysk z aukcji został przekazany na rzecz organizacji charytatywnych wspieranych przez Dianę. 18 czerwca 1997 w dzielnicy Bronx w Nowym Jorku spotkała się z Matką Teresą z Kalkuty. 21 lipca po raz ostatni pojawiła się publicznie w Wielkiej Brytanii. Następnie wyjechała do Bośni, gdzie w ramach programu „The Landmine Survivors Network” spotkała się z ofiarami min lądowych; spotkanie było zamknięte dla prasy. Wizyta w Bośni była jej ostatnią wizytą zagraniczną. Równocześnie z działalnością charytatywną powszechne zainteresowanie wzbudzało życie osobiste Diany. Do partnerów księżnej byli zaliczani: historyk sztuki Oliver Hoare (nawiązali bliższe kontakty ok. 1992), trener Will Carling (ponoć mieli romans w latach 1994–1996), spadkobierca James Gilbey (ich związek miał trwać na przełomie lat 80. i 90.) oraz chiński milioner David Tang (widywano ich razem przy okazji wizyt publicznych księżnej w 1994). W listopadzie 1997 telewizja BBC wyemitowała w programie Panorama wywiad z Dianą, w którym księżna przed kamerami opowiedziała o swoich romansach, kryzysie w małżeństwie (w tym związku męża z kochanką), zaburzeniach odżywiania, samookaleczaniu się i chłodnych relacjach z teściami. Latem 1996 związała się z kardiochirurgiem Hasnatem Khanem, z którym pozostawała w związku przez kilka miesięcy. W lipcu 1997 jej adoratorem został producent filmowy Dodi Al-Fayed, którego ojciec, egipski miliarder Mohamed Al-Fayed, pozostawał w przyjacielskich stosunkach z rodziną królewską. W lipcu 1997 na zaproszenie Mohameda udała się z synami na wakacje do Saint-Tropez. Wspólne wakacje z Dodim wzbudziły zainteresowanie paparazzich, a prasa brukowa zaczęła sugerować romans księżnej z producentem filmowym, publikując zdjęcia pary w prywatnych sytuacjach. 20 sierpnia para wyjechała do Londynu, po czym spotkała się w Nicei, skąd wyruszyli na rejs „Jonikalem”. Diana w tym czasie zrezygnowała z oferty oficjalnej ochrony Scotland Yardu. W prasie spekulowano o rzekomej ciąży księżnej i zaręczynach Diany z Dodim. 30 sierpnia ruszyli z powrotem do Londynu, po drodze zatrzymując się w Paryżu. W godzinach popołudniowych odbyła krótką rozmowę telefoniczną z synami, którzy przebywali z ojcem w Balmoral. Śmierć 31 sierpnia 1997 o godz. 0:24 w Paryżu, W140, Mercedes-Benz S 280 uderzył w 13. filar tunelu Alma. Samochód, wiozący księżną, uciekał przed paparazzi w trakcie drogi z hotelu Ritz (własności Mohameda Al-Fayeda) do apartamentu przy ulicy Arsène Houssaye. Siedzący po lewej stronie pojazdu kierowca Henri Paul (który był pod wpływem alkoholu i leków psychotropowych) i Dodi Al-Fayed zginęli na miejscu, Diana i Trevor Rees-Jones (ochroniarz Dodiego) zostali ranni. Księżna była przytomna i do ośmiu otaczających ją paparazzich (niektórzy robili zdjęcia) powtarzała: „O mój Boże” i „Zostawcie mnie w spokoju”. Pasażerowie nie mieli zapiętych pasów bezpieczeństwa. Pierwszej pomocy udzielił księżnej lekarz Frédéric Mailliez, który 31 sierpnia o godz. 0:26 przejeżdżał pod tunelem Alma. Następnie zeznał policji, że na tylnym siedzeniu rozbitego Mercedesa znalazł kobietę, która była osłabiona i jęczała, ale była przytomna i nie miała kłopotów z oddychaniem, a wobec braku zewnętrznie widocznych krwotoków ocenił, że odniesione obrażenia nie stanowiły natychmiastowego zagrożenia dla życia rannej. Po udzieleniu pierwszej pomocy i telefonie na pogotowie ratunkowe lekarz odjechał z miejsca wypadku, nie zdając sobie sprawy, kim była ranna (z jej słów domyślił się jedynie, że jest anglojęzyczna). O godz. 1:00 w nocy księżna została przewieziona do szpitala La Pitié-Salpêtriére, gdzie ratowano jej życie i zdrowie. Obrażenia wewnętrzne okazały się jednak zbyt rozległe, wskutek czego księżna zmarła w niedzielę, 31 sierpnia 1997 tuż po godz. 4:00. Śmierć księżnej Walii spotkała się z emocjonalnym odbiorem, zarówno ze strony Brytyjczyków, jak i tabloidów. Ludzie w hołdzie zmarłej składali kwiaty, laurki, baloniki, wiersze, świeczki, maskotki oraz listy kierowane do niektórych członków rodziny królewskiej. Miejsca upamiętniające Lady Di utworzyły się nie tylko pod pałacami: Buckingham (oficjalną rezydencją monarchini) i Kensington (londyńskim mieszkaniem Diany), lecz także w miejscach, gdzie często była widywana i fotografowana; kwiaty składano m.in. pod restauracjami, w których jadała kolacje, czy przed siłownią, w której ćwiczyła. W Pałacu św. Jakuba wystawiona została księga kondolencyjna. Do Pałacu Kensington przysłano 175 tys. listów i 150 tys. pocztówek, a do Pałacu Św. Jakuba – 200 tys. listów. W niedzielę książę Karol wspólnie z siostrami Diany, Lady Sarą McCorquodale i Lady Jane Fellowes, odebrał trumnę z ciałem księżnej i przywiózł do Wielkiej Brytanii. Na wojskowym lotnisku Northolt powitał ją m.in. premier, Tony Blair. Telewizje relacjonowały wydarzenia poprzedzające pogrzeb. Równocześnie z memoriałami ku księżnej, prasa krytykowała brak reakcji Windsorów. Postępując zgodnie z protokołem, przebywająca w Balmoral rodzina królewska w niedzielę 31 sierpnia udała się na poranne nabożeństwo, a następnie powróciła do zamku i nie wydawała żadnych komunikatów do piątku. Szczególne kontrowersje wzbudziła sprawa flagi na maszcie Pałacu Buckingham. Opinia publiczna oczekiwała bowiem, że sztandar królewski zostanie na znak żałoby opuszczony do połowy, czemu jednak przeczył protokół, zgodnie z którym flaga powinna być wywieszona wyłącznie w okresie, gdy monarcha przebywa w pałacu. Królowa wyraziła zgodę na odstąpienie od tradycji i zezwoliła na wywieszenie flagi państwowej opuszczonej do połowy, honorując w ten sposób zmarłą księżną, matkę wnuków Jej Królewskiej Mości, a 5 września wydała komunikat telewizyjny, w którym wspomniała matkę książąt Wilhelma i Henryka. Pogrzeb 6 września 1997 w Opactwie Westminsterskim odbył się pogrzeb Diany. Uroczystości rozpoczęły się o godz. 11:00 czasu brytyjskiego, a mowę pogrzebową wygłosił brat zmarłej, Charles Spencer. Przemawiały również siostry Diany: Lady Sarah McCorquodale i Lady Jane Fellowes. Matka, Frances Shand Kydd była obecna, ale nie zabrała głosu. Elton John, przyjaciel Diany, wykonał w hołdzie księżnej przekształconą wersję piosenki „Candle in the Wind” (pol. Świeca na wietrze), której tekst został dostosowany do Lady Di, np. słowa „Goodbye Norma Jean” (pol. Żegnaj Normo Jean) zastąpiono „Goodbye England’s Rose” (pol. Żegnaj Różo Anglii). W trakcie uroczystości pogrzebowych wykonano również ulubiony hymn księżnej „I Vow to Thee My Country”. Za trumną szli: książę Karol, Charles Spencer, 9. hrabia Spencer (brat), książę Wilhelm (starszy syn), Filip, książę Edynburga (były teść), a także książę Henryk (młodszy syn), który w kwiatach na trumnie ułożył kartkę podpisaną „Mommy” (pol. Mamusia). W pogrzebie uczestniczyło wiele znanych osobistości, m.in.: Margaret Thatcher, Richard Attenborough, John Major, Tom Cruise, Nicole Kidman, Tom Hanks, Steven Spielberg, Diana Ross, Sting, Mohamed Al-Fayed, George Michael, Luciano Pavarotti, Bruce Oldfield, Noor, królowa Jordanii, Bernadette Chirac, Cindy Crawford, Chris de Burgh, Iman, Mario Testino, Hillary Rodham Clinton, Valentino, Karl Lagerfeld oraz Donatella Versace (siostra Gianniego Versace, w którego pogrzebie Diana uczestniczyła kilka tygodni wcześniej). Obecni byli także przyjaciele księżnej, m.in. Sarah, księżna Yorku czy Rosa Monckton (spędziła z Dianą wakacje w ostatnim miesiącu jej życia), a także przedstawiciele 106 organizacji charytatywnych, z którymi współpracowała księżna. Na pogrzeb została zaproszona też Matka Teresa z Kalkuty, jednak zmarła na dzień przed pogrzebem. Ponad milion ludzi pojawiło się na trasie przejazdu trumny z Opactwa Westminsterskiego do rodzinnej posiadłości Spencerów w Northamptonshire. Szacuje się również, że pogrzeb w telewizji oglądało 2,5 mld osób na świecie. Początkowo miejscem pochówku księżnej Walii miała być rodowa Kaplica Spencerów niedaleko Great Brington. Plany zmienił jednak jej brat Charles Spencer, tłumacząc decyzję chęcią zapewnienia zmarłej siostrze prywatności i umożliwienia jej synom odwiedzania grobu bez obecności turystów czy dziennikarzy. Pozostają jednak kontrowersje dotyczące wyboru Althorp jako miejsca spoczynku, ponieważ gdy Diana po rozstaniu z Karolem utraciła dostęp do posiadłości wiejskiej (wspólne dotąd Highgrove zostało zajęte przez księcia Walii), poprosiła brata o udostępnienie jej domku Garden House, leżącego na terenach należących do Althorp, lecz ten odmówił, tłumacząc się obawą o utratę prywatności poprzez ciągłą obecność paparazzich wokół siostry. Od tego czasu kontakty między rodzeństwem się ochłodziły. W prywatnej uroczystości pochówku Diany udział wzięły wyłącznie najbliższe osoby z otoczenia księżnej: były mąż, synowie, matka, rodzeństwo, bliski przyjaciel i ksiądz. Księżna została pochowana w czarnej sukni z długimi rękawami, zaprojektowanej przez jej ulubioną projektantkę, Catherine Walker. W jej dłoniach umieszczono różaniec, prezent od Matki Teresy z Kalkuty. Na wyspie Althorp posadzono 36 drzew symbolizujące każdy rok życia księżnej. Pamięć o Dianie Niedługo po śmierci księżnej utworzono fundację Diana, Princess of Wales Memorial Fund. Z ramienia fundacji wręczane są Diana Awards, nagrody honorujące osiągnięcia młodych ludzi na całym świecie. 24 lipca 2017 telewizja ITV nadała film dokumentalny Diana, nasza matka: jej życie i spuścizna (ang. Diana, Our Mother: Her Life and Legacy), w którym wystąpili synowie księżnej. W tym samym roku ukazał się również dokument Diana – 7 dni wyprodukowany przez BBC. Miejsce wypadku Tunel Alma, w którym zginęli Diana, Dodi Al-Fayed i Henri Paul, stał się miejscem upamiętnienia zmarłej księżnej. Podobnie, jak w przypadku pałaców Buckingham oraz Kensington, również w tunelu, w którym doszło do wypadku, ludzie składali kwiaty, kartki, zabawki i inne wyrazy uznania. Ze względów bezpieczeństwa wprowadzono jednak zakaz pozostawiania jakichkolwiek rzeczy, ponieważ mogłoby to zagrozić przejeżdżającym przez tunel. Nieoficjalnym pomnikiem pamięci Diany stał się pomnik „Płomień Wolności” (fr. Flamme de la Liberté), będący pełnowymiarową repliką płomienia usadowionego w dłoni Statuy Wolności i znajdujący się nad tunelem Alma. Rzeźba od 1997 jest mocno utożsamiana ze zmarłą księżną Walii. Guy Lesoeurs, antropolog i autor książki Diana of the Alma Bridge – The Pilgrims of the Flame (wyd. 2005), stwierdził, że „większość ludzi, którzy tu przychodzą, uważa, że [pomnik] został zbudowany dla niej”. Teren, na którym znajduje się „Płomień Wolności”, został nazwany Place Diana na cześć księżnej. Pomniki The Diana, Princess of Wales Memorial Gardens (pl. Ogrody Pamięci Diany, księżnej Walii) w Londynie; The Diana, Princess of Wales Memorial Fountain (pl. Fontanna Pamięci Diany, księżnej Walii) w Hyde Parku w Londynie; The Diana, Princess of Wales Memorial Playground (pl. Plac zabaw Pamięci Diany, księżnej Walii) w Kensington Gardens w Londynie; The Diana, Princess of Wales Memorial Walk (pl. Pasaż Pamięci Diany, księżnej Walii), między Kensington Gardens, Green Park, Hyde Park oraz St. James’s Park, również w Londynie. Dwa londyńskie pomniki, niemające zastosowania ani rekreacyjnego, ani praktycznego, postawione zostały w Harrodsie, centrum handlowym należącym do ojca Dodiego Al-Fayeda. Oba zostały zaprojektowane przez Billa Mitchella, bliskiego przyjaciela Mohameda Al-Fayeda. Pierwszy z nich powstał w 1998, natomiast otwarcie drugiego zainaugurowano 1 sierpnia 2005. Oba odnoszą się do uczucia, które – według Mohameda Al-Fayeda – miało łączyć Dianę i Dodiego: w przypadku pierwszego są to relikwie (kielich używany w ostatniej kolacji pary oraz pierścionek „zaręczynowy”), natomiast drugi zawiera w sobie napis „Innocent Victims” (pl. Niewinnym Ofiarom). Koncert dla Diany 1 lipca 2007 na Stadionie Wembley odbył się „Koncert dla Diany”, upamiętniającą księżną w 10. rocznicę jej śmierci. Koncert prowadzili synowie Diany, książęta Wilhelm i Henryk (organizatorzy wydarzenia), występujących zapowiedzieli David Beckham, Sienna Miller i Dennis Hopper, a przemowy wygłosili Nelson Mandela, Ben Stiller, Bill Clinton i Tony Blair. Na koncercie wystąpiło wielu artystów, m.in. Duran Duran (ulubiony zespół Diany), Lily Allen, Fergie, Nelly Furtado, English National Ballet, Joss Stone, Natasha Bedingfield, Anastacia, Andrea Bocelli, Josh Groban, Sarah Brightman, Rod Stewart, Kanye West i Take That. Koncert otworzył i zamknął sir Elton John, przyjaciel zmarłej księżnej. W koncercie udział wzięli: niektórzy członkowie brytyjskiej rodziny królewskiej (w tym księżniczki Beatrycze i Eugenia, Zara Phillips i Peter Phillips), rodzina Spencerów (m.in. brat księżnej, Charles Spencer), a także przyjaciółki wnuków monarchini: Chelsy Davy, Autumn Kelly i Kate Middleton wraz z rodziną. Resztę publiczności stanowiły osoby prywatne, łącznie w koncercie uczestniczyło 63 tys. osób. Wśród oglądających zabrakło Karola, księcia Walii oraz Kamili, księżnej Kornwalii. Zysk z biletów – 1 mln funtów – został przekazany na fundacje wspierane przez księżną oraz jej synów, m.in. Diana’s Memorial Fund, Centrepoint i Sentebale. Pochodzenie Diana pochodziła ze starego, arystokratycznego rodu z królewskimi koneksjami. Wywodzący swe pochodzenie od Despencera, który przybył na wyspę wraz z Wilhelmem I Zdobywcą w XI wieku, Spencerowie należeli do ścisłego otoczenia rodziny królewskiej. Diana spokrewniona była z takimi królami, jak: Henryk VII Tudor, Elżbieta I Tudor i Jakub I Stuart. Jednak najbliższe pokrewieństwo wiąże ją z królem Anglii i Szkocji, Karolem II Stuartem przez jego 4 synów, pochodzących ze związków z kochankami: Henry FitzRoy, 1. książę Grafton, syn ze związku z Barbarą Palmer, 1. księżną Cleveland; Charles Lennox, 1. książę Richmond, syn ze związku z Louise de Kéroualle; Charles Beauclerk, 1. książę St Albans, syn ze związku z aktorką Nell Gwyn; James Scott, 1. książę Monmouth, syn ze związku z Lucy Walter. Z linii Charlesa Lennoxa, 1. księcia Richmond wywodzą się również Kamila, księżna Kornwalii (dawniej Camilla Parker Bowles) i Sarah, księżna Yorku. Słynne osoby, z którymi Diana należała do jednej rodziny to: sir Winston Churchill (z rodu Spencer-Churchill) oraz Georgiana Cavendish, księżna Devonshire (z domu Spencer), arystokratka i skandalistka. Na podstawie historii tej ostatniej w 2008 roku powstał film pt. „Księżna” (ang. The Duchess) z Keirą Knightley w roli głównej. Inne osobistości spokrewnione z księżną Walii to m.in. prezydenci USA: George Washington i Franklin Delano Roosevelt, oraz aktorzy: Humphrey Bogart i Rudolph Valentino. Ze strony matki, Diana miała irlandzkie i szkockie korzenie. Jej prababką była Frances Work (1857–1947) – amerykańska dziedziczka i skandalistka. Związki z Windsorami Obydwie babki Diany, zarówno Cynthia Spencer, jak i Ruth Gill, baronowa Fermoy, były damami dworu Elżbiety Bowes-Lyon, późniejszej Królowej Matki. Ojciec Diany, Edward Spencer, 8. hrabia Spencer był synem chrzestnym Edwarda VIII, a w dorosłości koniuszym Jerzego VI w latach 1950–1952 oraz Elżbiety II w latach 1952–1954. Dziadek księżnej ze strony ojca, Albert Spencer, 7. hrabia Spencer był synem chrzestnym Edwarda VII. Najstarsza siostra Diany, Sarah Spencer romansowała z Karolem, księciem Walii i była wymieniana jako potencjalna kandydatka na żonę dla niego w latach 1977–1978. Druga siostra księżnej, Jane wyszła za mąż za Roberta Fellowesa, prywatnego sekretarza królowej Elżbiety II w latach 1990–1999, ogłoszonego Baronem Fellowes z Shotesham (hrabstwo Norfolk) w październiku 1999 roku. Tytulatura 1 lipca 1961 – 9 czerwca 1975: Czcigodna Diana Frances Spencer (The Honourable Diana Frances Spencer) 9 czerwca 1975 – 29 lipca 1981: Lady Diana Frances Spencer 29 lipca 1981 – 28 sierpnia 1996: Jej Królewska Wysokość Księżna Walii (Her Royal Highness The Princess of Wales) W trakcie małżeństwa pełny tytuł Diany brzmiał: Jej Królewska Wysokość Księżna Karolowa Filipowa Arturowa Jerzowa, księżna Walii & hrabina Chester, księżna Kornwalii, księżna Rothesay, hrabina Carrick, baronowa Renfrew, Pani Wysp, księżna Szkocji (ang. Her Royal Highness The Princess Charles Philip Arthur George, Princess of Wales & Countess of Chester, Duchess of Cornwall, Duchess of Rothesay, Countess of Carrick, Baroness of Renfrew, Lady of the Isles, Princess of Scotland). 28 sierpnia 1996 – 31 sierpnia 1997: Diana, księżna Walii (Diana, Princess of Wales) Po rozwodzie Diana utraciła predykat „Jej Królewskiej Wysokości”, zachowując tytuł „Księżnej Walii”. Pałac Buckingham wydał specjalne oświadczenie, w którym ogłosił, że Diana (w przeciwieństwie do Sary, księżnej Yorku) pozostaje członkiem rodziny królewskiej jako matka 2. i 3. osoby w sukcesji do tronu brytyjskiego. Ta sytuacja uczyniła Dianę pierwszą niekrólewską księżną brytyjską (ang. [The] Princess) Przydomki Szczególnie przed rokiem 1981 Diana była zwana tytułem, który nosiła przed poślubieniem księcia Karola – Lady Diana, a także kombinacją ze skróconą formą imienia: Lady Di lub z samym inicjałem: Lady D. W okresie znajomości i narzeczeństwa z księciem była również zwana Shy Di (z ang. nieśmiała Di), w odniesieniu do jej widocznego zmieszania spowodowanego zainteresowaniem mediów. Po ślubie z Karolem media przy oficjalnych okazjach opisywały Dianę jako księżna Walii lub, wykorzystując formę nieoficjalną i jednocześnie niepoprawną, księżna Diana. Z uwagi na względy objętościowe prasa używała imienia Diana lub jego skróconej formy Di. W przypadku tego ostatniego co najmniej raz wykorzystano grę słów. Magazyn People umieścił na okładce wydania z 11 marca 1996 zdjęcie księżnej z napisem skomponowanym ze słów Di i divorce (z ang. rozwód). W wywiadzie udzielonym Martinowi Bashirowi dla BBC Panorama, księżna wyznała, że chciałaby być królową [ludzkich] serc bądź królową serc [ludu]. Po rozwodzie zwykle określana była swoim oficjalnym tytułem Diana, księżna Walii. 31 sierpnia 1997 premier Wielkiej Brytanii Tony Blair wygłosił przemówienie, w którym nazwał zmarłą Dianę księżną ludu. Odznaczenia Royal Family Order królowej Elżbiety II – 1981 Order Doskonałości klasy specjalnej – 1982, Egipt Krzyż Wielki Orderu Korony – 1982, Holandia Zobacz też Diana (film) Królowa (film 2006) The Crown (serial 2016) Traktat ottawski Uwagi Przypisy Bibliografia Andrew Grant, Diana, księżna Walii. Baśń, która stała się mitem., wyd. 2, Videograf II, Chorzów 2007, . Colin Campbell, Królewskie małżeństwa, przeł. Monika Kiełtyka, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1998, . Paul Burrell, Tacy byliśmy. Wspominając Dianę., przeł. Magdalena Stysz, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2006, . Ulrike Grunewald, Słynne rywalki, przeł. Roman Niedballa, Videograf II, Chorzów 2008, . . Linki zewnętrzne (oficjalna strona internetowa) Profil na oficjalnej stronie internetowej Brytyjskiej Monarchii Nagroda imienia Diany, księżnej Walii (oficjalna strona internetowa) Rok później: ministrona ku pamięci Diany, księżnej Walii Aukcja sukien Diany, księżnej Walii na oficjalnej stronie internetowej Christie’s New York Brytyjska rodzina królewska Brytyjskie ofiary wypadków drogowych Odznaczeni Orderem Domowym Orańskim Spencerowie Damy Orderu Doskonałości Urodzeni w 1961 Zmarli w 1997

998

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cesarstwo%20Bizanty%C5%84skie

Cesarstwo Bizantyńskie

Cesarstwo wschodniorzymskie, później Cesarstwo Bizantyńskie (w literaturze przeważnie w formie Cesarstwo Bizantyjskie, choć są też odmienne opinie, pot. i skrótowo Bizancjum) – termin historiograficzny, używany od XIX wieku na określenie greckojęzycznego, średniowiecznego cesarstwa rzymskiego ze stolicą w Konstantynopolu. Używane zamiennie określenie cesarstwo wschodniorzymskie jest bardziej popularne w odniesieniu do okresu poprzedzającego upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Ze względu na dominację greckiej kultury, języka oraz ludności, Bizancjum było w wielu ówczesnych krajach Europy Zachodniej nazywane „Cesarstwem Greków”, podczas gdy formalnie (w tym dla ludności państwa), było to nadal Cesarstwo Rzymskie (, gr. Βασιλεία Ῥωμαίων), a jego cesarze kontynuowali nieprzerwaną sukcesję cesarzy rzymskich. Świat islamu znał Bizancjum pod nazwą Rûm (, „ziemia Rzymian”). Greckie słowo ρωμιοσύνη – rzymskość, dla Greków do dziś oznacza greckość, dlatego nazywanie mieszkańców Cesarstwa przez krzyżowców „Grekami” mogło być dla nich obraźliwe. Pod koniec istnienia Bizancjum określenie „Hellen” przestało oznaczać poganina, a Bizantyńczycy używali go podkreślając dumę ze swej starożytnej greckiej przeszłości. Historycy nie są zgodni co do dokładnej daty rozpoczęcia bizantyńskiego okresu historii Rzymu. Wielu uważa za pierwszego „cesarza bizantyńskiego” Konstantyna I (panował w latach 306–337), który w 330 przeniósł stolicę cesarstwa z Nikomedii do Konstantynopola (do 342 roku Bizancjum). Miasto Rzym przestało być stolicą już za rządów Dioklecjana (284-305). Niektórzy początków Bizancjum upatrują w okresie panowania Teodozjusza I (379–395), gdy chrześcijaństwo ostatecznie zajęło miejsce politeistycznej religii starożytnego Rzymu, lub w latach tuż po jego śmierci w 395, kiedy to utrwalił się polityczny podział na Wschód i Zachód. Jeszcze inni umiejscawiają początek cesarstwa później, w 476, i łączą go z ustąpieniem ostatniego cesarza zachodniego cesarstwa, Romulusa Augustulusa, i pozostawieniem władzy cesarskiej jedynie w rękach władcy greckiego Wschodu. Pod uwagę brany jest również czas reorganizacji cesarstwa za panowania Herakliusza (ok. 620), kiedy łacińskie tytuły i zwroty zostały oficjalnie zastąpione przez ich greckie odpowiedniki. W rzeczywistości przemiany te zachodziły stopniowo i w 330, gdy Konstantyn ustanawiał nową stolicę, procesy hellenizacji i postępującej chrystianizacji trwały już od dłuższego czasu. Koniec cesarstwa utożsamiany jest generalnie z upadkiem Konstantynopola i początkiem Imperium Osmańskiego w 1453, chociaż niektórzy uczeni uważają zań datę zdobycia Konstantynopola podczas IV krucjaty w 1204 lub moment upadku greckich królestw sukcesyjnych: Mistry w 1460, Trapezuntu w 1461 i Monemwasji w 1471. Historia nazwy „Bizancjum” Termin cesarstwo bizantyńskie został stworzony przez nowożytnych historyków i nigdy nie był używany podczas istnienia imperium. W języku greckim nazwa cesarstwa brzmiała Basileia tōn Rōmaiōn (Βασιλεία των Ρωμαίων) – „Cesarstwo Rzymian” (co było przekładem łacińskiej nazwy Cesarstwa Rzymskiego – „Imperium Romanōrum”) albo po prostu Rōmania (Ρωμανια). Sami Bizantyńczycy nazywali się Rzymianami (hoi Romaioi) lub zwykle chrześcijanami. Określanie Cesarstwa jako „bizantyńskiego” rozpoczęło się w Europie Zachodniej w 1557, kiedy niemiecki historyk Hieronymus Wolf opublikował swoją pracę Corpus Historiæ Byzantinæ, która była zbiorem bizantyńskich źródeł. Publikacje w 1648 Byzantine du Louvre (Corpus Scriptorum Historiæ Byzantinæ) i w roku 1680 Historia Byzantina Du Cangego spopularyzowały użycie określenia „bizantyński” pośród autorów francuskich, takich jak Monteskiusz. Przedtem cesarstwo było nazywane przez zachodnich Europejczyków Imperium Graecorum (cesarstwo Greków). Bizantyńskie pretensje do rzymskiego dziedzictwa były w sposób świadomy odrzucane co najmniej od koronacji Karola Wielkiego na cesarza (Imperator Augustus) przez papieża Leona III w roku 800. Zawsze kiedy papieże lub zachodni władcy chcieli użyć terminu rzymski w odniesieniu do cesarzy bizantyńskich preferowali termin Imperator Romaniæ zamiast Imperator Romanorum, tytułu zarezerwowanego tylko dla Karola i jego następców. Bizantyńczycy w odpowiedzi zaczęli używać tytułu basileus ton Romaion (cesarz Rzymian), dla podkreślenia wyłącznych – w ich rozumieniu – praw do spuścizny po cesarzach starożytnego Rzymu. W czasach Paleologów stosowano formułę wierny w Chrystusie Bogu cesarz i autokrator Rzymian. Dla cesarza rezerwowano też tytuły „Augusta” oraz „Wielkiego Basileusa” (megas basileus), dla wyróżnienia go wśród współrządzących cesarstwem członków rodziny. Sam termin „bizantyński” pochodzi od „Bizancjum”, nazwy Konstantynopola zanim stał się on stolicą Konstantyna. Pochodzenie Tetrarchia Na przestrzeni trzeciego stulecia pojawiły się trzy oznaki kryzysu, jaki dotknął cesarstwo rzymskie: najazdy ludów barbarzyńskich, wojny domowe oraz upadek gospodarki targanej różnorodnymi problemami. Rzym stopniowo tracił status centrum administracyjnego imperium. Kryzys wieku III ukazał mankamenty heterogenicznego systemu rządów ustalonego przez Oktawiana Augusta w celu ułatwienia zarządzania ogromnym dominium. Wprawdzie jego następcy wprowadzili w owym systemie liczne modyfikacje, praktyka pokazała jednak, że cesarstwo potrzebuje nowego, bardziej jednolitego i scentralizowanego schematu władzy. Dioklecjan był odpowiedzialny za stworzenie nowego systemu administracyjnego – tetrarchii. Ustanowił on obok siebie współcesarza o tytule Augusta. Każdy z Augustów dokooptował sobie następnie młodszego współwładcę z tytułem Cezara, który miał zarówno dzielić z Augustem trudy rządów, jak i ewentualnie być następcą starszego partnera. Jednak po abdykacji Dioklecjana i Maksymiana w roku 306 tetrarchia upadła, a Konstantyn I Wielki zastąpił ją systemem opierającym się na dynastycznej zasadzie dziedzicznej sukcesji. Konstantyn I i jego następcy Konstantyn przeniósł siedzibę imperium i wprowadził wiele ważnych zmian w jego cywilnej organizacji religijnej. W roku 330 ufundował on Konstantynopol jako drugi Rzym na miejscu Bizancjum, które miało korzystne położenie na przecięciu szlaków handlowych pomiędzy Wschodem a Zachodem. Ponadto było ono dobrą bazą do strzeżenia linii Dunaju i było dostatecznie blisko wschodnich granic cesarstwa. Konstantyn rozpoczął także budowę fortyfikacji Konstantynopola, które były rozbudowywane i przebudowywane w kolejnych wiekach. J.B. Bury stwierdził, że „założenie Konstantynopola [...] zainaugurowało trwały podział pomiędzy wschodnią i zachodnią, grecką i łacińską połową Imperium – podział, który został wyostrzony przez aktualne wydarzenia, i który wpłynął w sposób decydujący na całą późniejszą historię Europy”. Konstantyn budował na fundamentach reform administracyjnych Dioklecjana. Ustabilizował on system monetarny (złoty solid, który wprowadził, stał się cenionym i stabilnym środkiem płatniczym) i wprowadził zmiany w strukturze armii. Żeby podzielić odpowiedzialność administracyjną, Konstantyn zastąpił jednego prefekta pretorianów, który tradycyjnie sprawował funkcje zarówno wojskowe, jak i cywilne, prefektami regionalnymi posiadającymi wyłącznie władzę cywilną. W ciągu IV wieku z tej reformy Konstantyna wyłoniły się cztery wielkie prefektury, a praktyka separacji władzy cywilnej i wojskowej przetrwała aż do wieku VII. Pod rządami Konstantyna chrześcijaństwo nie stało się wyłączną religią państwową, jednak było preferowane przez cesarza, który wspierał je szerokimi przywilejami: duchowni chrześcijańscy byli zwolnieni od osobistych służebności i podatków, chrześcijanie byli faworyzowani podczas przyznawania stanowisk w administracji, a biskupom powierzono obowiązki sędziowskie. Konstantyn ustanowił zasadę, zgodnie z którą cesarze nie powinni rozstrzygać kwestii doktrynalnych, ale w tym celu mieli zwołać sobór powszechny. Synod w Arles został zwołany przez Konstantyna, a podczas Soboru Nicejskiego zostały wyrażone jego pretensje do bycia głową Kościoła. Organizacja imperium w roku 395 może być uznana za dzieło Konstantyna. Zasada sukcesji dynastycznej została przyjęta w sposób tak stanowczy, że cesarz Teodozjusz I Wielki, który zmarł w tym roku, mógł pozostawić tron jednocześnie obu swoim synom: Arkadiuszowi na Wschodzie i Honoriuszowi na Zachodzie. Teodozjusz był ostatnim cesarzem, który rządził całym imperium w obu jego częściach. Wczesna historia Cesarstwo Wschodnie w znacznym stopniu uniknęło trudności, jakie napotkały Zachód w trzecim i czwartym wieku, w dużej mierze dzięki lepiej rozwiniętemu życiu miejskiemu i zasobach finansowych, które pozwoliły na zjednywanie najeźdźców poprzez płacenie trybutu i opłacanie barbarzyńskich najemników. W ciągu wieku piątego armie różnych najeźdźców pustoszyły Cesarstwo Zachodnie, ale oszczędzały Wschód. Teodozjusz II rozbudował fortyfikacje Konstantynopola, tak że miasto stało się odporne na ataki; jego mury pozostały niezdobyte aż do 1204. Żeby uchronić się przed Hunami Attyli, Teodozjusz zgodził się płacić im roczny trybut, który stopniowo wzrastał aż do 2100 funtów złota. Co więcej, faworyzował on tych kupców mieszkających w Konstantynopolu, którzy handlowali z barbarzyńcami. Jego następca, Marcjan, nie tylko odmówił płacenia tych astronomicznych sum, a kiedy Attyla w 452 zaatakował cesarstwo zachodnie, uderzył na niego od wschodu. Kiedy Attyla zmarł w 453, jego imperium załamało się i Konstantynopol rozpoczął korzystną współpracę z pozostałościami Hunów, którzy potencjalnie mogli walczyć w armii bizantyńskiej. Po upadku Attyli prawdziwym władcą Konstantynopola był alański wódz Aspar. Leon I próbował uwolnić się spod jego wpływów poprzez wspieranie w armii Izauryjczyków, półbarbarzyńskiego plemienia żyjącego w południowej Anatolii. Aspar i jego syn Ardabur zostali zamordowani podczas buntu w 471 i odtąd Konstantynopol był wolny od wpływów wodzów barbarzyńskich przez całe stulecia. Leon był także pierwszym cesarzem, który otrzymał koronę nie od dowódcy wojskowego, co było rzymską tradycją, ale od patriarchy Konstantynopola, reprezentującego hierarchię kościelną. Ta zmiana okazała się trwała i w średniowieczu religijny charakter koronacji całkowicie wyparł starą formę wojskową. W 468 Leon bezskutecznie próbował odzyskać Afrykę Północną z rąk Wandalów. W tym okresie Zachodnie Cesarstwo Rzymskie było ograniczone do Italii i terenów na południe od Dunaju aż do Bałkanów (Brytania została opuszczona i stopniowo była podbijana przez Anglów i Sasów, Hiszpanię najechali Wizygoci i Swebowie, Wandalowie zajęli Afrykę, natomiast Galia była podzielona pomiędzy Franków, Burgundów, Bretończyków, Wizygotów i pozostałości Rzymian). Wypełnieniem jednego z warunków sojuszu z Izauryjczykami było wydanie w 466 córki Leona Ariadny za ich wodza Tarasikodissę, który przybrał imię Zenon. Kiedy Leon zmarł w 474, jego następcą został młodszy syn Zenona i Ariadny, Leon II, zaś jego ojciec rządził jako regent. Zenon jednak wkrótce stał się współcesarzem, a po śmierci swojego syna w listopadzie tego roku jedynym władcą imperium. Za datę końca Zachodniego Cesarstwa jest czasami uznawany rok 476, kiedy barbarzyński wódz Odoaker pozbawił władzy tytularnego cesarza Zachodu Romulusa Augustulusa, nie zastępując go kolejnym marionetkowym władcą. W roku 477 Odoaker wysłał do Zenona poselstwo z insygniami cesarskimi, prosząc o powierzenie mu w jego imieniu rządów w Italii, na co ten odpowiedział jednak dyplomatycznym unikiem. W celu odzyskania Italii Zenon mógł tylko negocjować z Ostrogotami Teodoryka, którzy osiedlili się w Mezji. Wysłał on króla barbarzyńców do Italii jako magister militum per Italiam („dowódcę wojsk w Italii”). Po upadku Odoakra w 493, Teodoryk, który młodość spędził w Konstantynopolu, rządził w Italii samodzielnie, uznając zwierzchność Zenona jedynie nominalnie. Był najpotężniejszym królem germańskim swoich czasów, jednak jego następcy znacznie mu ustępowali i ich królestwo w Italii ogarnął regres już w latach 30. VI wieku. W 475 Zenon został pozbawiony władzy przez Bazyliskusa, wodza który dowodził inwazją Leona I na Północną Afrykę w roku 468, jednak odzyskał tron dwanaście miesięcy później. Niemniej w 484 wyzwanie rzucił mu inny Izauryjczyk, Leoncjusz, który został wybrany na antycesarza. Dominacja Izauryjczyków skończyła się, kiedy stary urzędnik cywilny pochodzenia rzymskiego, Anastazjusz, został cesarzem w roku 491 i po długiej wojnie pokonał ich w 498. Anastazjusz okazał się energicznym reformatorem i kompetentnym administratorem. Udoskonalił on system monetarny wprowadzony przez Konstantyna Wielkiego poprzez ostateczne ustalenie wagi follis, monety miedzianej używanej w większości codziennych transakcji. Zreformował także system podatkowy i zniósł w 498 znienawidzony podatek bezpośredni chryzargyron. W chwili jego śmierci skarb państwa zawierał ogromną sumę 320 tys. funtów złota. Dynastia justyniańska Justynian I, który objął tron w 527, stał się wykonawcą programu bizantyńskiej ekspansji na wcześniejsze rzymskie terytoria. Justynian, syn illyryjskiego chłopa, zdobył rzeczywistą kontrolę nad państwem już za panowania swojego wuja, Justyna I (518–527). Okres jego rządów rozpoczął się wojną. Od terytoriów dzisiejszej Gruzji aż po Pustynię Arabską, wzdłuż granicy z Persami toczyła się seria wojennych kampanii. W roku 532, usiłując ochronić wschodnią granicę swego państwa, Justynian podpisał traktat pokojowy z Chosrowem I Anoszirwanem, w którym zobowiązał się do płacenia dużego rocznego trybutu Sasanidom. W tym samym roku w Konstantynopolu wybuchło powstanie Nika, zakończone śmiercią około 30 tysięcy buntowników i ostatecznym wzmocnieniem władzy zwycięskiego Justyniana. Papież Agapit I został wysłany przez ostrogockiego króla Teodahada w celu podpisania pokoju z Justynianem, lecz jego misja nie powiodła się. Udało mu się za to usunąć z urzędu zwolennika monofizytyzmu, popieranego przez cesarzową Teodorę patriarchę Konstantynopola Antyma I. Okres podbojów na Zachodzie rozpoczął się w 533, kiedy Justynian wysłał swego wodza Belizariusza wraz z niewielką, około piętnastotysięczną armią w celu odbicia Afryki Północnej z rąk Wandalów. Wyprawa zakończyła się nadspodziewanie łatwym sukcesem, jednak dopiero piętnaście lat później, w roku 548, udało się podporządkować główne niezależne plemiona zamieszkujące ten obszar. W ostrogockiej Italii śmierć Teodoryka Wielkiego, jego wnuka oraz następcy Atalaryka oraz córki Amalasunty pozwoliła zasiąść na tronie mordercy Amalasunty, Teodahadowi, pomimo wyraźnego spadku jego autorytetu jako władcy. W 535 roku niewielka bizantyńska wyprawa na Sycylię zakończyła się powodzeniem, lecz wzmożony wkrótce opór Gotów opóźnił zwycięstwo aż do roku 540, kiedy Belizariusz, po udanych oblężeniach Neapolu i Rzymu, zdobył Rawennę. Mimo to Ostrogoci wkrótce zjednoczyli się ponownie pod władzą Totili i 17 grudnia 546 zdobyli Rzym; w 549 Belizariusz został ostatecznie odwołany przez Justyniana. Jednak pojawienie się w późnym 551 w Italii ormiańskiego eunucha Narsesa z liczącą 35 tysięcy żołnierzy armią zaważyło nad losem Gotów. Totila został pokonany i zginął w Bitwie pod Busta Gallorum; jego los podzielił rok później jego następca, Teja, w Bitwie pod Mons Lactarius w październiku 552. Pomimo kontynuacji oporu przez kilka gockich garnizonów oraz dwóch późniejszych inwazji, będących dziełem Franków i Alamanów, wojna o Półwysep Apeniński dobiegła końca. W 551 możny z wizygockiej Hiszpanii, Atanagild, poprosił Justyniana o pomoc w rebelii przeciwko królowi. Cesarz wysłał oddział pod wodzą Liberiusza, który, chociaż w podeszłych latach, udowodnił, że jest zdolnym dowódcą. Bizancjum utrzymało niewielki kawałek hiszpańskiego wybrzeża aż do panowania Herakliusza. Na wschodzie wojny persko-bizantyńskie trwały aż do 561 kiedy wysłannicy Justyniana i Chosrowa zgodzili się na 50-letni pokój. W połowie lat pięćdziesiątych VI wieku Justynian odniósł zwycięstwo na większości teatrów wojennych, ze znamiennym wyjątkiem Bałkanów, które były przedmiotem powtarzających się najazdów Słowian. W 559 imperium stanęło w obliczu inwazji Kutrigurów i Słowian. Justynian odwołał Belizariusza ze stanu spoczynku, ale kiedy tylko bezpośrednie niebezpieczeństwo minęło, cesarz osobiście przejął dowództwo. Wieści o tym, że Justynian wzmocnił swoją flotę dunajską, sprawiły, iż zaniepokojeni Kutrigurowie zgodzili się na traktat, który przyznawał im subsydia i bezpieczne przejście z powrotem za rzekę. Justynian jest powszechnie znany dzięki swemu dorobkowi legislacyjnemu, wyróżniającemu się swoim rozmiarem i znaczeniem. W składzie poszczególnych komisji dokonujących stworzenia zbioru prawa znanego później jako Corpus Iuris Civilis albo po prostu Kodyfikacja justyniańska zasiadał zawsze wybitny prawnik Trybonian, w pierwszej jako jej członek, w następnych już jako ich przewodniczący. W roku 529 siedmioosobowa komisja skompletowała wszystkie konstytucje cesarskie wydane od czasu Kodeksu Teodozjańskiego, do którego to zbioru w roku 534 dodano konstytucje wydane od czasów Hadriana i pewne nowe konstytucje Justyniana. Tak powstał tzw. Kodeks Justyniana. W Digestach, zwanych także Pandektami (Pandectae), skompletowanych pod kierownictwem Tryboniana w roku 533, został odnaleziony porządek i system w sprzecznych zasadach wielkich rzymskich jurystów, podczas gdy podręcznik Institutiones został wprowadzony w celu ułatwienia nauczania w szkołach prawa. Zwyczajowo do Corpus Iuris Civilis zalicza się także czwartą księgę, tzw. Novellae, składającą się z konstytucji wydanych przez Justyniana po roku 534. Została ona jednak zredagowana przez prywatnych kompilatorów. Polityka religijna Justyniana doprowadziła do konfliktu z Żydami, manichejczykami, poganami, i rozmaitymi sektami chrześcijańskimi, takimi jak nestorianie, monofizyci i arianie. Chcąc zupełnie wykorzenić pogaństwo, Justynian zamknął w roku 529 sławną Akademię Platońską w Atenach. W ciągu VI wieku tradycyjna grecko-rzymska kultura była ciągle wpływowa we Wschodnim Cesarstwie, mając takich prominentnych przedstawicieli jak filozof natury Jan Filopon. W tym samym stuleciu jednak filozofia i kultura chrześcijańska znajdowały się w fazie wzrostu i zaczęły dominować nad starszą kulturą. Hymny pisane przez Romana Pieśniarza były wyznacznikiem rozwoju Boskiej Liturgii, podczas gdy architekci i budowniczy pracowali nad ukończeniem nowego kościoła Bożej Mądrości, Hagia Sophia, mającego zastąpić stary kościół zniszczony podczas powstania Nika. Hagia Sophia stoi do dziś jako jeden z największych pomników historii architektury. Następca Justyniana, Justyn II, odmówił płacenia Persom wielkiego trybutu. W międzyczasie germańscy Longobardowie dokonali inwazji na Italię; pod koniec stulecia tylko jej jedna trzecia znajdowała się w bizantyńskich rękach. Następca Justyna, Tyberiusz II, wybrał pomiędzy swoimi wrogami, przyznając subsydia Awarom i jednocześnie podejmując działania wojenne przeciwko Persom. Chociaż wódz Tyberiusza, Maurycjusz, poprowadził skuteczną kampanię na froncie wschodnim, subsydia nie powstrzymały Awarów. Zdobyli oni bałkańską twierdzę Sirmium w roku 582, podczas gdy Słowianie rozpoczęli rajdy za Dunaj. Maurycjusz, który w międzyczasie został cesarzem, w roku 591 wykorzystał wojnę domową w państwie Sasanidów i poparł Chosrowa II przeciwko Bahramowi Czobinowi, w zamian po jego zwycięstwie uzyskując kontrolę nad strategiczną twierdzą Dara, Iberią i Persarmenią. Aż do śmierci Maurycjusza na Wschodzie panował pokój, co cesarz wykorzystał podejmując ofensywę przeciwko Słowianom i Awarom, która doprowadziła do ponownego ustanowienia granicy na Dunaju. Dynastia heraklijska Zamordowanie Maurycjusza przez Fokasa zostało przez Chosrowa potraktowane jako pretekst do obwołania się mścicielem tego pierwszego i odbicia rzymskiej prowincji Mezopotamia. Fokas, niepopularny władca, który jest w bizantyńskich źródłach nieodmiennie opisywany jako „tyran”, był celem licznych przedsiębranych przez Senat spisków. Ostatecznie został on obalony w roku 610 przez Herakliusza, który przypłynął do Konstantynopola z Kartaginy wraz z ikoną przytwierdzoną do dziobu jego okrętu. Po zdobyciu władzy przez Herakliusza Persowie wkroczyli w głąb Azji Mniejszej, okupując także Damaszek i Jerozolimę oraz zabierając Krzyż Święty do Ktezyfonu. Kontrofensywa Herakliusza przybrała charakter świętej wojny, a nieuczyniony ludzką ręką obraz Chrystusa był używany jako wojskowy sztandar. Jednocześnie kiedy Konstantynopol został uwolniony od oblężenia Awarów w 626 zwycięstwo zostało przypisane ikonie Matki Bożej z Blachern niesionej w procesji wzdłuż murów miasta przez patriarchę Sergiusza. Główne siły Persów zostały zniszczone w bitwie pod Niniwą w 627 i w 630 Herakliusz przywrócił Krzyż Święty Jerozolimie podczas uroczystej ceremonii. Wojna była wyczerpująca zarówno dla Bizancjum, jak i Persji, oraz uczyniła je niezwykle wrażliwymi na atak Arabów, którzy pojawili się w nadchodzących latach. Bizantyńczycy ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie nad rzeką Jarmuk w 636, a Ktezyfon padł w 634. Herakliusz był pierwszym cesarzem, który zastąpił tradycyjne łacińskie tytuły swojego urzędu (Imperator, Caesar, Augustus) greckim Basileus (Βασιλεύς). To przejście od łaciny do greki znajduje paralelę w równoczesnym odejściu od stosowania łaciny w oficjalnych dokumentach. Próbując przywrócić jedność pomiędzy chrześcijanami hołdującymi chalcedońskiemu wyznaniu wiary i monofizytami Herakliusz zaproponował monoteletyzm jako kompromis. W 638 nowa doktryna została ogłoszona w narteksie bazyliki Hagia Sophia jako część edyktu Ekthesis, który zarazem zakazywał wszelkiej przyszłej dyskusji nad tą kwestią. W tym czasie jednak Syria i Palestyna, obie będące ośrodkami monofizytyzmu, wpadły w ręce Arabów, a inne monofizyckie centrum, Egipt, zostało utracone w roku 642. Ambiwalencja w stosunku do bizantyńskich rządów ze strony monofizytów być może osłabiła miejscowy opór wobec arabskiej ekspansji. Herakliusz odniósł sukces ustanawiając własną dynastię i jego potomkowie utrzymywali się na tronie, z pewnymi przerwami, do roku 711. Ich rządy cechowało jednoczesne pojawienie się licznych zagrożeń zewnętrznych, zarówno ze wschodu, jak i z zachodu, które doprowadziły do redukcji terytorium cesarstwa do zaledwie części jego VI-wiecznego obszaru, oraz znaczących zamieszek wewnętrznych połączonych z przemianami kulturowymi. Arabowie, teraz sprawujący pełną kontrolę nad Syrią i Lewantem, dokonywali częstych wypadów w głąb Anatolii i pomiędzy 674 a 678 rokiem oblegali sam Konstantynopol. Arabska flota została ostatecznie odparta dzięki użyciu ognia greckiego i zawarto trzydziestoletni pokój pomiędzy cesarstwem a kalifatem Umajjadów. Najazdy na teren Anatolii nie osłabły i przyspieszyły upadek klasycznej kultury miejskiej. Mieszkańcy wielu miast albo na powrót fortyfikowali o wiele mniejsze obszary wewnątrz starych murów miejskich, albo przemieszczali się do pobliskich fortec. Próżnia pozostawiona przez zniknięcie starych pół-autonomicznych obywatelskich instytucji została zapełniona przez system temów, który pociągał za sobą podział Anatolii na „prowincje” zajmowane przez poszczególne armie, które przejęły władzę cywilną i podlegały bezpośrednio cesarskiej administracji. Ten system mógł mieć swoje korzenie w pewnych podejmowanych ad hoc przez Herakliusza środkach, ale w miarę upływu VII stulecia został rozwinięty w całkowicie nowy system cesarskich rządów. Wycofanie wielkiej liczby oddziałów z Bałkanów do walki z Persami, a potem Arabami, na wschodzie, otworzyło wrota dla stopniowej ekspansji Słowian na południe półwyspu, i, tak jak w Anatolii, wiele miast skurczyło się do niewielkich ufortyfikowanych osiedli. W latach 70. VII wieku Protobułgarzy zostali pchnięci na południe w kierunku Dunaju wskutek przybycia Chazarów i w roku 680 siły bizantyńskie, które zostały wysłane w celu przepędzenia tych nowych osadników, zostały pokonane. W następnym roku Konstantyn IV zawarł traktat z bułgarskim chanem Asparuchem i nowe państwo bułgarskie uzyskało suwerenną władzę nad słowiańskimi plemionami, które wcześniej, przynajmniej nominalnie, uznały władzę bizantyńską. W roku 688/689 cesarz Justynian II poprowadził wyprawę przeciwko Słowianom i Bułgarom, która osiągnęła znaczące zwycięstwa, chociaż fakt, że za wielki sukces wojenny uznano przedarcie się do Tesaloniki świadczył o stopniu upadku bizantyńskiej władzy na północy Półwyspu Bałkańskiego. Jedynym bizantyńskim miastem, które pozostało względnie nienaruszone, pomimo znaczącego spadku populacji i co najmniej dwóch wybuchów zarazy, był Konstantynopol. Jednak stolica imperium zmagała się wtenczas ze swoimi własnymi konfliktami politycznymi i religijnymi. Konstans II kontynuował politykę monoteletyzmu swojego dziadka, Herakliusza, spotykając się z silnym sprzeciwem zarówno ze strony ludności świeckiej, jak i kleru. Najgłośniejsi oponenci, Maksym Wyznawca i papież Marcin I zostali aresztowani, przywiezieni do Konstantynopola, oskarżeni, torturowani i wygnani. Wydaje się, że Konstans stał się niezwykle niepopularny w stolicy, i przeniósł on swoją rezydencję do Syrakuz, gdzie został ostatecznie zamordowany przez członka swojego dworu. Ostatni Heraklida, Justynian II, próbował złamać potęgę miejskiej arystokracji poprzez surowe opodatkowanie i obsadzanie stanowisk administracyjnych ludźmi z zewnątrz. Został on pozbawiony władzy w roku 695 i znalazł schronienie najpierw u Chazarów, a potem Bułgarów. W roku 705 powrócił do Konstantynopola z armią bułgarskiego chana Terweła, odzyskał tron i wprowadził rządy terroru przeciwko swoim wrogom. Wraz z jego ostatecznym obaleniem w roku 711, popartym jeszcze raz przez miejską arystokrację, panowanie dynastii heraklijskiej dobiegło końca. VII stulecie było okresem radykalnej transformacji Bizancjum. Cesarstwo, które niegdyś rozciągało się od Hiszpanii do Jerozolimy, zostało teraz zredukowane do Anatolii, Chersonezu i pewnych obszarów Italii oraz Bałkanów. Stratom terytorialnym towarzyszył kulturalny przełom; miejska cywilizacja została doszczętnie rozbita, klasyczne gatunki literatury zostały porzucone na rzecz teologicznych traktatów i nowy, „radykalnie abstrakcyjny” styl pojawił się w sztukach wizualnych. To, że imperium mimo wszystko przetrwało ten okres jest w pewnej mierze czymś zaskakującym, szczególnie na tle całkowitego załamania się imperium Sasanidów w obliczu arabskiej ekspansji, ale godna uwagi spójność militarnej organizacji pomogła wytrzymać zewnętrzne naciski i położyła podwaliny pod wzrost następnej dynastii. Dynastia izauryjska Leon III Izauryjczyk odparł muzułmański atak na Konstantynopol w dniu 15 sierpnia 718 roku i odniósł wielkie zwycięstwo nad Arabami pod Akroinon w roku 740. Podjął się on także zadania reorganizacji i konsolidacji temów w Azji Mniejszej. Jego następca, Konstantyn V, odniósł warte uwagi zwycięstwa w północnej Syrii i gruntownie zniweczył siłę Bułgarów. Pod przywództwem Kruma zagrożenie bułgarskie pojawiło się ponownie i w roku 811 cesarz Nicefor I zginął w bitwie na przełęczy Wyrbica. Jednak po dalszych walkach w roku 814 syn Kruma, Omurtag, zawarł pokój z cesarstwem. Na początku IX wieku Arabowie zdobyli Kretę i z sukcesem zaatakowali Sycylię, ale 3 września 863 roku bizantyński wódz Petronas odniósł zwycięstwo nad emirem Melitene Umarem al-Amrem, który poległ. Jak pisze Georg Ostrogorski: „to wielkie zwycięstwo stanowi punkt zwrotny w zmaganiach bizantyńsko-arabskich”. VIII i IX stulecie były także świadkami kontrowersji i religijnych podziałów wokół ikonoklazmu. Ikony zostały zakazane przez Leona i Konstantyna, co doprowadziło do buntów ikonodułów (popierających ikony) na terenie cesarstwa. Dzięki wysiłkom Ireny drugi sobór w Nicei zebrał się w 787 i stwierdził, że ikony powinny być szanowane, ale nie czczone. Po swojej koronacji na cesarza w 800 Karol Wielki wraz z papieżem wysłał poselstwo do Ireny, prawdopodobnie aby zaproponować jej małżeństwo i w ten sposób zjednoczyć cesarstwo zachodnie ze wschodnim, jednak zamiary te udaremnił przewrót pałacowy, który w 802 pozbawił cesarzową władzy. W roku 813 Leon V Armeńczyk powrócił do polityki ikonoklazmu, ale w roku 843 cesarzowa Teodora przywróciła kult ikon z pomocą patriarchy Metodego. Ikonoklazm odegrał swoją rolę w przyszłym wyobcowaniu się Wschodu od Zachodu, które postąpiło naprzód podczas tzw. schizmy Focjusza, kiedy papież Mikołaj I rzucił wyzwanie wyniesieniu Focjusza do patriarchatu. Dynastia macedońska Cesarstwo Bizantyńskie osiągnęło szczyt swojego rozkwitu za panowań cesarzy z dynastii macedońskiej, w okresie od końca IX do początku XI wieku, kiedy to uzyskało kontrolę nad Morzem Adriatyckim, południowymi Włochami oraz wszystkimi terytoriami cara Bułgarii, Samuela. Miasta cesarstwa powiększały się, a bogactwo rozprzestrzeniało się pośród prowincji jako rezultat na nowo zapewnionego bezpieczeństwa. Liczba ludności rosła, a produkcja powiększała się, stymulując wzrost popytu i zachęcając do handlu. Postępował wzrost edukacji. Starożytne pisma były zachowywane i cierpliwie przepisywane. Sztuka bizantyńska kwitła, a wspaniałe mozaiki uświetniały wnętrza wielu nowo powstałych kościołów. Cesarstwo, mimo iż zajmowało znacznie mniejszy obszar niż podczas rządów Justyniana, było silniejsze, jako że zachowane terytoria były w mniejszym stopniu geograficznie rozproszone oraz lepiej politycznie i kulturowo zintegrowane. Rozwój wewnętrzny Odrodzenie Bizancjum, chociaż zwykle przypisywane Bazylemu I (867–886), założycielowi dynastii macedońskiej, jest ostatnio częściej kojarzone z reformami jego poprzednika, Michała III (842–867), oraz doradcy żony tego cesarza, uczonego Teoktysta. Ten ostatni w szczególności popierał na dworze kulturę, a prowadząc ostrożną politykę finansową znacznie podniósł rezerwy złota cesarstwa. Powstanie dynastii macedońskiej zbiegło się z wewnętrznym rozwojem, który wzmocnił religijną jedność imperium. Ruch ikonoklastyczny doświadczał stopniowego upadku, który był przyspieszany przez jego ostrożne tłumienie przez cesarzy i łagodzenie religijnych sporów, wyczerpujących zasoby cesarstwa w poprzednich stuleciach. Pomimo okazjonalnych taktycznych porażek, administracyjna, legislacyjna, kulturalna i ekonomiczna sytuacja nadal się poprawiała za kolejnych następców Bazylego, w szczególności zaś Romana Lekapena (920–944). System temów w tym okresie osiągnął swoją ostateczną formę. Kościelny establishment zaczął lojalnie popierać sprawę cesarstwa, a siła klasy właścicieli ziemskich została ograniczona na rzecz drobnych rolników, którzy tworzyli ważną część militarnej siły imperium. Te sprzyjające okoliczności przyczyniły się do wzrastającej zdolności cesarzy do prowadzenia wojen przeciwko Arabom. Wojny z muzułmanami Do roku 867 sytuacja cesarstwa zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie ustabilizowała się; z kolei powodzenie defensywnej strategii militarnej umożliwiło cesarzom planowanie odbicia ziem utraconych na wschodzie. Proces rekonkwisty toczył się ze zmiennym szczęściem; druzgoczącą klęskę zadaną cesarstwu nad Bosforem poprzedziło tymczasowe opanowanie Krety w 843, zaś kolejni cesarze nie potrafili powstrzymać muzułmanów przed zajęciem Sycylii (827-902). Używając terenów dzisiejszej Tunezji w charakterze bazy wypadowej, muzułmanie podbili Palermo w 831, Mesynę w 842, Ennę w 859, Syrakuzy w 878, Katanię w 900 oraz ostatni bastion imperium na wyspie, Taorminę, w 902 roku. Straty te powetowane zostały wkrótce w wyniku zwycięskiej wyprawy przeciwko Damietcie w Egipcie (856), wspomnianej już powyżej wiktorii odniesionej nad emirem Malatii (863), uznania zwierzchności cesarstwa przez Dalmację (867) oraz przeprowadzonej w latach 70. IX stulecia ofensywie Bazylego I w kierunku Eufratu. Problemy wewnętrzne w świecie islamu oraz wzrost potęgi Turków na wschodzie na pewien czas zredukowały zagrożenie ze strony muzułmanów. Wsparcia udzieliła im jednak sekta Paulicjan, mająca silną pozycję we wschodnich prowincjach cesarstwa; cierpiąc prześladowania ze strony Bizantyńczyków, Paulicjanie niejednokrotnie walczyli pod sztandarami Arabów. Ostatecznie pokonani zostali przez Bazylego I w następstwie kilku przeprowadzonych przeciwko nim kampanii. W roku 904 cesarstwo spotkała katastrofa, kiedy drugie co do znaczenia miasto cesarstwa, Thessaloniki, zostało zaatakowane i splądrowane przez flotę arabską dowodzoną przez bizantyńskich renegatów. W odpowiedzi w 908 wojska imperium zniszczyły flotę Arabów, zaś dwa lata później splądrowały syryjskie miasto Laodyceę. Mimo to, Bizantyńczycy pozostawali niezdolni do zadania muzułmanom ostatecznego ciosu, ponosząc w 911 roku klęskę podczas próby odbicia Krety. Sytuacja na granicy z terytoriami arabskimi pozostawała płynna, z Bizantyńczykami zamiennie w ofensywie lub defensywie. Rusowie, którzy w 860 po raz pierwszy zaatakowali Konstantynopol, stanowili kolejne, nowe wyzwanie. W 941 pojawili się na azjatyckim wybrzeżu Bosforu, ale tym razem zostali zniszczeni, co pokazuje wzrost militarnej siły Bizancjum w stosunku do 907, kiedy tylko dyplomacja była w stanie odeprzeć najeźdźców. Zwycięzcą nad Rusami był sławny wódz Jan Kurkuaz, który kontynuował ofensywę, odnosząc kolejne znaczące zwycięstwa w Mezopotamii w 943. Ich kulminacją było oblężenie Edessy, która uratowała się tylko dlatego, że kalif Al-Muttaki zgodził się wydać Bizantyńczykom słynny mandylion, który następnie został uroczyście sprowadzony do Konstantynopola. Cesarze-żołnierze, Nicefor II Fokas (panował 963 – 969) i Jan I Tzimiskes (969 – 976), rozszerzyli terytoria imperium w Syrii, pokonując emirów północno-zachodniego Iraku, i odbili Kretę oraz Cypr. W pewnym momencie za Jana Tzimiskesa armie cesarskie zagrażały nawet Jerozolimie. Emirat Hamdanidów w Aleppo i jego sąsiedzi zostali wasalami cesarstwa na wschodzie, gdzie największym zagrożeniem dla niego było egipskie państwo Fatymidów. Wojny z Bułgarami Tradycyjny konflikt ze Stolicą Apostolską trwał nadal, podsycany kwestią zwierzchnictwa religijnego nad nowo schrystianizowaną Bułgarią. Wywołało to inwazję potężnego cara Symeona I w roku 894, odepchniętą jednak przez dyplomację Bizancjum, która wezwała na pomoc Węgrów. Bizantyńczycy zostali jednak wkrótce pokonani w bitwie pod Bulgarofygon (896) i zmuszeni do płacenia Bułgarom corocznej daniny. Później (912) Bizantyńczycy przyznali nawet Symeonowi koronę Basileusa Bułgarii, a młody cesarz Konstantyn VII ożenił się z jedną z jego córek. Gdy bunt w Konstantynopolu powstrzymał jego dynastyczny projekt, Symeon powtórnie najechał Trację i zdobył Adrianopol. Wielka cesarska wyprawa pod dowództwem Leona Fokasa i Romana I zakończyła się ponownie miażdżącą klęską Bizancjum w bitwie pod Anchialos (917) i w następnym roku Bułgarzy mieli możliwość swobodnego plądrowania północnej Grecji aż do Koryntu. Adrianopol został ponownie zajęty w roku 923, a w 924 armia bułgarska oblegała Konstantynopol. Sytuacja na Bałkanach poprawiła się dopiero po śmierci Symeona w roku 927. Pod rządami cesarza Bazylego II (panował 976–1025), Bułgarzy, którzy, od momentu swojego przybycia trzysta lat wcześniej, zdobyli większość Bałkanów kosztem Bizantyńczyków, stali się celem corocznych kampanii bizantyńskiej armii. Wojna przeciągała się prawie dwadzieścia lat, aż do bitwy pod Klidion, w której Bułgarzy zostali całkowicie rozbici. Bułgarska armia została schwytana w pułapkę i mówi się, że dziewięćdziesięciu dziewięciu z każdych jej stu ludzi zostało oślepionych, a co setnego człowieka pozostawiono z jednym okiem, by poprowadził swoich rodaków do domu. Zobaczywszy straszne pozostałości swojej niegdyś dzielnej armii car Samuel zmarł z szoku. W roku 1018 Bułgaria poddała się i została częścią imperium. To olśniewające zwycięstwo odtworzyło granicę na Dunaju, która nie była utrzymywana od czasów cesarza Herakliusza. Cesarstwo zyskało w tym czasie także nowego sojusznika w nowym państwie Waregów w Kijowie, z którego otrzymało wojska zaciężne, zwane Gwardią wareską, w zamian za małżeństwo siostry Bazylego, Anny, z Włodzimierzem I Wielkim. W tym okresie bizantyńska księżniczka Teofano, żona Ottona II, była regentką Świętego Cesarstwa Rzymskiego, torując drogę szerzeniu się kultury bizantyńskiej na zachód. Triumf Cesarstwo Bizantyńskie rozciągało się teraz od Armenii na wschodzie do Kalabrii w Italii na zachodzie. Osiągnięto wiele sukcesów, począwszy od podboju Bułgarii, przez aneksję części terytoriów Gruzji i Armenii, po zupełne zniszczenie sił inwazyjnych Egipcjan koło Antiochii. Te zwycięstwa jednak nie wystarczały: cesarz Bazyli uważał arabską okupację Sycylii za zniewagę i planował odbicie wyspy, która przez ponad 300 lat (ok. 550 – ok. 900) należała do cesarstwa. Jednak jego śmierć w 1025 stanowiła koniec tego projektu. Wiek XI był także znaczący jeśli chodzi o wydarzenia religijne. W 1054 relacje pomiędzy dwiema tradycjami wewnątrz chrześcijańskiego kościoła, greckojęzyczną wschodnią i łacińskojęzyczną zachodnią, popadły w ostateczny kryzys. Chociaż istniała formalna deklaracja instytucjonalnej separacji, 16 lipca, kiedy trzej papiescy legaci w niedzielne popołudnie weszli do Hagia Sophia podczas Boskiej Liturgii i zostawili bullę ekskomunikującą na ołtarzu, tzw. wielka schizma stała się kulminacją stuleci stopniowej separacji. Chociaż schizma została wywołana przez doktrynalne dyskusje (w szczególności wschodnią odmowę akceptacji zachodniej doktryny filioque, podwójnego pochodzenia Ducha Świętego), dyskusje nad kwestiami administracyjnymi i politycznymi rozpalały się przez stulecia. Formalna separacja bizantyńskiego Kościoła prawosławnego i zachodniego Kościoła rzymskokatolickiego miała dalekosiężne konsekwencje dla przyszłości Bizancjum. Kryzys i fragmentacja Bizancjum wkrótce popadło w okres trudności, spowodowanych w dużej mierze podkopaniem systemu temów i lekceważeniem wojska. Nicefor II, Jan Tzimiskes i Bazyli II przekształcili wojskowe „dywizje” (τάγματα, Tagmata) z szybko reagującej, przede wszystkim defensywnej, obywatelskiej armii, na profesjonalną, zdolną do prowadzenia długich kampanii i zasilaną przez rosnącą liczbę najemników siłę. Najemnicy jednak byli drodzy i kiedy zagrożenie inwazją minęło w X wieku przestała także istnieć potrzeba utrzymywania dużych garnizonów i kosztownych fortyfikacji. Bazyli II pozostawił w chwili śmierci kwitnący skarb, ale zlekceważył kwestię sukcesji po sobie. Żaden z jego bezpośrednich następców nie posiadał szczególnych wojskowych ani politycznych talentów i administracja cesarstwa w coraz większym stopniu przechodziła w ręce służb cywilnych. Wysiłki zmierzające do ożywienia bizantyńskiej ekonomii przyniosły tylko wzrost inflacji i obniżenie wartości złotej monety. Armia była teraz postrzegana jednocześnie jako niepotrzebna rozrzutność i polityczne zagrożenie. Dlatego rodzime oddziały zostały zlikwidowane i zastąpione obcymi najemnikami zatrudnionymi na podstawie szczególnych kontraktów. W tym samym czasie Cesarstwo stanęło w obliczu nowych, ambitnych przeciwników. Bizantyńskie prowincje w południowej Italii zostały zagrożone przez Normanów, którzy przybyli do Italii na początku XI. stulecia. Sprzymierzone siły Melusa z Bari i Normanów zostały pokonane w Bitwie pod Kannami w 1018 i dwie dekady później Michał IV Paflagończyk wysłał ekspedycję mającą na celu odbicie Sycylii z rąk Arabów. Chociaż kampania rozpoczęła się od sukcesu, odzyskanie Sycylii nie zostało przeprowadzone, przede wszystkim dlatego, że Georgios Maniakes, dowódca sił bizantyńskich, został odwołany kiedy zaczęto go podejrzewać o żywienie spiskowych ambicji. Podczas okresu sporu pomiędzy Bizancjum a Rzymem, który zakończył się wielką schizmą w 1054, Normanowie zaczęli robić powolne, lecz stałe postępy w bizantyńskiej Italii. To jednak w Azji Mniejszej doszło do największej katastrofy. Turcy Seldżuccy pojawili się w Armenii już pod koniec lat czterdziestych XI wieku, jednak po kilku latach walk wydawało się, że na tym froncie zapanuje pokój, kiedy w roku 1055 Bizantyńczycy zawarli porozumienie z sułtanem Tughril Begiem. Sułtan nie był jednak w stanie zapanować nad poszczególnymi turkmeńskimi wodzami, którzy w roku 1058 złupili Melitenę, a w następnym Sebasteę (dzis. Sivas). W 1064 nowy sułtan Wielkich Seldżuków, Alp Arslan, zajął Ani po prostu po to, żeby odzyskać jakikolwiek wpływ na formalnie podległe mu wojownicze plemiona. Nie zdało się to jednak na nic i w 1067 Bizantyńczycy doznali szoku kiedy Turcy złupili Cezareę (dzis. Kayseri). Zagrożenie nadało znaczenia wojskowej arystokracji Anatolii, która w 1068 zabezpieczyła wybór jednego spośród siebie, Romana Diogenesa, na cesarza. Latem 1071 Roman przedsięwziął zmasowaną kampanię na wschodzie, mając zamiar wciągnąć Seldżuków do generalnej bitwy. Jednak w bitwie pod Manzikertem Roman nie tylko poniósł niespodziewaną klęskę z rąk Alp Arslana, ale dostał się do niewoli. Sułtan traktował go z szacunkiem i nie narzucił Bizantyńczykom zbyt twardych warunków. Jednak w Konstantynopolu doszło do zamachu stanu na rzecz Michała Dukasa, który w 1072 pokonał wypuszczonego z niewoli Romana. Jego władza była niestabilna, i spotkał się on z buntami kolejno Roussela de Bailleula, Nicefora Bryenniusza i Nicefora Botaniatesa, który ostatecznie w 1078 został cesarzem. Podczas tych walk zarówno buntownicy, jak i rząd centralny korzystali z usług Turków, czasem wręcz oddając im w zamian za ich usługi niektóre miasta, tak że do roku 1081 niemal cała Azja Mniejsza znalazła się w rękach seldżuckich. Dynastia Komnenów Aleksy I i Pierwsza Krucjata Po Manzikercie częściowa odbudowa była możliwa dzięki wysiłkom dynastii Komnenów. Pierwszym cesarzem pochodzącym z tego rodu był Izaak I Komnen (1057 – 1059), a drugim Aleksy I (1081 – 1118). Na samym początku swego panowania Aleksy spotkał się z groźnym atakiem Normanów pod dowództwem Roberta Guiscarda i jego syna Boemunda, którzy zdobyli Dyrrachium i Korfu oraz rozpoczęli oblężenie Larisy w Tesalii. Aleksy w zamian za przywileje pozyskał pomoc weneckiej floty, lecz dopiero śmierć Roberta Guiscarda w 1085 przejściowo załagodziła problem normański. W następnym roku zginął sułtan Rum i państwo Seldżuków zostało podzielone wskutek wewnętrznej rywalizacji. Swoimi własnymi siłami Aleksy pokonał Pieczyngów; zostali oni zaskoczeni i zniszczeni w bitwie u podnóża góry Lebunion, 29 kwietnia 1091. Osiągnąwszy stabilizację na Zachodzie Aleksy mógł zwrócić swoją uwagę na poważne ekonomiczne trudności cesarstwa i dezintegrację jego tradycyjnego systemu defensywnego. Ciągle nie miał jednak wystarczającej liczby ludzi, żeby wyruszyć przeciwko Seldżukom i odzyskać terytoria w Azji Mniejszej. Na synodzie w Piacenzy w 1095 wysłannicy Aleksego opowiadali papieżowi Urbanowi II o cierpieniach chrześcijan na wschodzie i podkreślili, że bez pomocy Zachodu będą oni nadal cierpieć pod muzułmańskimi rządami. Urban postrzegał prośbę Aleksego jako podwójną okazję do scementowania Zachodniej Europy i powiększenia papieskiej władzy. 27 listopada 1095 roku Urban II zwołał uczestników synodu w Clermont i wezwał wszystkich obecnych do wzięcia broni pod znakiem Krzyża i rozpoczęcia zbrojnej pielgrzymki w celu odzyskania Jerozolimy i Wschodu od muzułmanów. Odzew w Europie Zachodniej był przytłaczający. Aleksy spodziewał się pomocy w formie wojsk najemnych z Zachodu, ale był całkowicie nieprzygotowany na przybycie ogromnej i niezdyscyplinowanej siły, która wkrótce pojawiła się na bizantyńskim terytorium. Nie było dla niego czymś miłym odkrycie, że czterech spośród ośmiu przywódców głównych sił krucjaty jest Normanami, pośród nich zaś jest Boemund. Ponieważ jednak krucjata musiała przechodzić przez Konstantynopol cesarz miał nad nią pewną kontrolę. Zobowiązał on jej przywódców do przysięgi zwrotu cesarstwu wszystkich miast i terytoriów, jakie mogli oni odbić na drodze do Ziemi Świętej, a które kiedykolwiek należały do imperium. W zamian ofiarował im przewodników i wojskowe posiłki. Aleksy mógł teraz odbić pewną liczbę ważnych miast i wysp oraz większą część zachodniej Azji Mniejszej. Jednak krzyżowcy uznali swoje przysięgi za nieważne, kiedy Aleksy nie pomógł im w trakcie oblężenia Antiochii (w rzeczy samej Aleksy udał się w drogę do Antiochii, ale został przekonany do zawrócenia przez Stefana z Blois, który zapewnił go, że wszystko jest stracone i wyprawa właśnie zginęła). Boemund, który ustanowił siebie samego księciem Antiochii, wkrótce rozpoczął wojnę z Bizancjum, ale ostatecznie poniósł porażkę i w traktacie z Devol w 1108 uznał się wasalem Aleksego. Aleksy zrekonstruował armię i flotę, ale tylko poprzez ustabilizowanie wartości złotej monety na poziomie jednej trzeciej oryginalnej wartości i wprowadzenie dodatkowych podatków. Utrzymywanie rodzimych żołnierzy właściwie się skończyło wraz ze zniknięciem lub absorpcją ich wojskowych posiadłości. Aleksy popierał alternatywne źródło rodzimych rezerw ludzkich poprzez rozszerzanie systemu posiadłości darowanych pronoja (z łaski cesarza) i wiązaniu darowizny z obowiązkiem wojskowym. Analogicznie, Aleksy starał się popierać bardziej dochodowy rozwój posiadłości Kościoła przez oddawanie ich w zarząd świeckich. Ostatnie lata Aleksego są naznaczone przez prześladowania zwolenników herezji Bogomiłów oraz niepokoje wokół sukcesji, którą jego żona Irena Dukas chciała zapewnić mężowi swojej córki Anny Komneny, Niceforowi Bryenniuszowi. Jan II, Manuel I i Druga Krucjata Syn Aleksego Jan II Komnen przejął tron w 1118 i rządził państwem aż do roku 1143. Jan był pobożnym i zaangażowanym cesarzem, zdecydowanym zniweczyć szkody jakich cesarstwo doznało w bitwie pod Manzikertem, pół wieku wcześniej. Słynący ze swojej pobożności oraz niezwykle łagodnych i sprawiedliwych rządów, Jan był wyjątkowym przykładem moralnego władcy, w czasach kiedy okrucieństwo było normą. Z tego powodu był nazywany bizantyńskim Markiem Aureliuszem. W trakcie swojego dwudziestopięcioletniego panowania Jan zawarł przymierze ze Świętym Cesarstwem Rzymskim na zachodzie, ostatecznie rozgromił Pieczyngów pod Beroją i osobiście prowadził wiele kampanii wojennych przeciwko Turkom w Azji Mniejszej. Kampanie Jana II gruntownie zmieniły stosunek sił w całym rejonie, zmuszając Turków do defensywy i przywracając pod bizantyńskie rządy wiele osad, twierdz i miast na całym półwyspie. Zażegnał on także węgierskie i serbskie zagrożenie w latach 20. XII wieku, a w roku 1130 sprzymierzył się z niemieckim cesarzem Lotarem III przeciw normańskiemu królowi Sycylii Rogerowi II. W późniejszych latach swojego panowania cesarz skierował swą uwagę w stronę wschodu. W 1135 pokonał Daniszmendydzki emirat Melitene, a w 1137 zaatakował księstwo Małej Armenii i podbił całą Cylicję. Książę Leon I oraz jego rodzina zostali odstawieni jako jeńcy do Konstantynopola. Zwycięstwo nad Ormianami otworzyło drogę do marszu na Księstwo Antiochii, którego władca Rajmund z Poitiers uznał się wasalem cesarza w 1137. W 1138 Jan wkroczył triumfalnie do miasta. Następnie, chcąc ukazać bizantyńskich cesarzy jako zwierzchników chrześcijańskiego świata, cesarz powiódł armię bizantyńską, wspieraną przez wojska księcia Antiochii oraz Joscelina II, hrabiego Edessy, przeciw muzułmańskiej Syrii. Plan zdobycia Aleppo nie powiódł się jednak, a oblężenie Szajzaru zakończyło się tylko połowicznym sukcesem. Nadzieje cesarza działającego z wielkim zaangażowaniem zostały pogrzebane w wyniku niechęci władców Antiochii i Edessy. W 1142 cesarz powrócił do żądania oddania mu Antiochii, jednak zmarł przed planowanym atakiem, 8 kwietnia 1143, w wyniku przypadkowego zranienia się zatrutą strzałą podczas polowania w Cylicji. Po śmierci Jana Rajmund zdecydował się zaatakować tę prowincję, jednak został pokonany i zmuszony do błagania o litość nowego cesarza, zostając ostatecznie jego wasalem. Jan wybrał na następcę swojego czwartego syna, Manuela, prowadzącego agresywną politykę wobec sąsiadów zarówno na wschodzie, jak i zachodzie. W Palestynie sprzymierzył się on z łacińskim Królestwem Jerozolimskim i wysłał wielką flotę, która uczestniczyła w inwazji na fatymidzki Egipt. Manuel wzmocnił swoją pozycję zwierzchnika państw krzyżowców, potwierdzając swoją hegemonię nad Antiochią i Jerozolimą traktatami z Rejnaldem, księciem Antiochii, i Amalrykiem, królem Jerozolimy. Czyniąc wysiłki w celu przywrócenia bizantyńskiego zwierzchnictwa nad portami w południowej Italii, wysłał tam w 1155 roku ekspedycję, ale spory pomiędzy nim a sprzymierzeńcami doprowadziły do niepowodzenia kampanii. Pomimo tego militarnego niepowodzenia, armie Manuela zaatakowały Królestwo Węgier w 1167, pokonując je w bitwie pod Sirmium. W 1168 prawie całe wschodnie wybrzeże Adriatyku było w rękach Manuela. Manuel zawarł szereg przymierzy z papieżem i katolickimi królestwami, oraz z sukcesem przeprowadził II wyprawę krzyżową przez swoje cesarstwo. Chociaż nadzieje na trwały sojusz papiesko-bizantyński natknęły się na nieprzezwyciężalne problemy, papież Innocenty III miał pozytywny obraz Manuela kiedy pisał do Aleksego III, że powinien on naśladować „swojego poprzednika Manuela sławnej pamięci”, który „zawsze odpowiadał przychylnie mi i moim poprzednikom”. Na wschodzie jednak w 1176 Manuel doznał wielkiej klęski z rąk Turków w bitwie pod Myriokefalon. Straty zostały szybko uzupełnione i w następnym roku siły Manuela zadały klęskę „wyborowym Turkom”. Jan Watatzes, wysłany z rozkazu cesarza w celu odparcia tureckiej inwazji, wyruszył nie tylko z żołnierzami z samej stolicy, ale był także zdolny do zebrania armii po drodze; widomy znak tego że bizantyńska armia pozostała silna i program obrony Azji Mniejszej nadal odnosił sukcesy. Renesans XII stulecia Jan i Manuel prowadzili aktywną politykę wojskową i obaj przeznaczyli wiele środków na oblężenia i obronę miast; agresywna polityka fortyfikowania miast stanowiła samo serce ich imperialnej polityki militarnej. Pomimo klęski poniesionej pod Myriokefalon rządy Aleksego, Jana i Manuela przyniosły cesarstwu rozliczne zdobycze terytorialne, umocnienie granic w Azji Mniejszej oraz stabilizację europejskiej części granicy imperium. W latach 1081–1180 armia komneńska, strzegąc bezpieczeństwa cesarstwa, stworzyła podstawy do rozkwitu bizantyńskiej cywilizacji. Umożliwiło to ekonomiczne odrodzenie prowincji zachodnich, które trwało do końca stulecia. Niektórzy historycy uważają, że Bizancjum pod rządami dynastii Komnenów osiągnęło najwyższy poziom rozwoju gospodarczego od czasu inwazji Persów w VII wieku. W ciągu XII wieku populacja systematycznie rosła i zostały zagospodarowane rozległe połacie nowej ziemi uprawnej. Świadectwa archeologiczne zarówno z Europy, jak i Azji pokazują znaczący rozwój wielkości osiedli miejskich, połączony z gwałtownym wzrostem nowych miast. Handel także rozkwitał: Wenecjanie, Genueńczycy i inni otworzyli porty Morza Egejskiego dla handlu, transportując na Zachód dobra z założonych przez krzyżowców królestw w Outremer i fatymidzkiego Egiptu oraz handlując z Bizancjum za pośrednictwem Konstantynopola. W zakresie sztuki doszło do odrodzenia mozaiki, a lokalne szkoły architektury zaczęły tworzyć wiele odrębnych stylów, które czerpały z szeregu kulturalnych wpływów. W ciągu XII wieku Bizancjum stworzyło własny model wczesnego humanizmu jako odrodzenia zainteresowania autorami klasycznymi. W Eustathiosie z Tesaloniki bizantyński humanizm znalazł swój najbardziej charakterystyczny wyraz. Dynastia Angelosów Śmierć Manuela 24 września 1180 pozostawiła na tronie jego 11-letniego syna Aleksego II. Chociaż był wysoce niekompetentnym władcą, to jego matka, Maria z Antiochii, oraz jej łacińskie otoczenie, sprawiły, że jego panowanie stało się bardzo niepopularne. Ostatecznie Andronik I Komnen, wnuk Aleksego I, wszczął rewoltę przeciwko swojemu młodszemu kuzynowi i zdołał obalić go w drodze zamachu stanu. Wykorzystując swój przystojny wygląd i ogromną popularność pośród armii w sierpniu 1182 pomaszerował on na Konstantynopol i wzniecił masakrę łacinników. Po wyeliminowaniu potencjalnych rywali Andronik koronował się jako współcesarz we wrześniu 1183, po czym wkrótce rozkazał udusić Aleksego II, a następnie ożenił się z 12-letnią wdową po nim, Agnieszką Francuską. Ta problematyczna sukcesja osłabiła dynastyczną ciągłość i solidarność na której zaczęła opierać się siła bizantyńskiego państwa. Nowy cesarz był człowiekiem oszałamiających kontrastów. Przystojny i elokwentny, Andronik był jednocześnie znany ze swoich rozpustnych wyczynów. Pełen energii, zręczny i zdeterminowany w dążeniu do celu, Andronik był nazywany „prawdziwym Komnenem”. Jednak był także zdolny do przerażającej brutalności, gwałtu i okrucieństwa. Nawet przeciwnicy Andronika przyznawali że nieubłagana surowość jego praw przyniosła zbawienne skutki. Cesarz wydał walkę wszechobecnej korupcji i za pomocą swoich okrutnych metod zwalczył nadużycia urzędników, co przyczyniło się do szybkiej poprawy sytuacji w prowincjach i wytworzenia wśród chłopstwa dotąd nieznanego mu poczucia praworządności. Jak pisał Niketas Choniates: „Od tego, co oddał cesarzowi – co cesarskie, nie wymagano już nic więcej. Nikt nie zabierał mu, jak to się działo dawniej, ostatniej koszuli z grzbietu, nie dręczył go śmiertelnie, gdyż imię Andronika jak różdżka czarodziejska zmuszało do ucieczki chciwych poborców podatkowych”. Jednocześnie jednak Andronik wprowadził terror skierowany przeciwko wszystkim ludziom związanym w jakiś sposób ze nienawidzonym przez niego Manuelem, nie wyłączając członków własnego rodu, a wzrastający opór coraz bardziej wrogiej mu arystokracji prowokował go do coraz to nowych aktów przemocy. Panował coraz bardziej osamotniony i podejrzliwy, otoczony tylko wąskim kręgiem zaufanych sług, a jego okrucieństwo zaczęło napawać obrzydzeniem nawet początkowo mu przyjazną ludność Konstantynopola. W państwie toczyła się ukryta wojna domowa pomiędzy cesarzem a arystokracją, która podkopywała jego siły. Spiskom i rewoltom nie było końca. Mimo swojej wojskowej przeszłości, Andronik nie poradził sobie z Izaakiem Komnenem, Belą III, który reinkorporował chorwackie terytoria do Węgier oraz Stefanem Nemanją z Serbii, który ogłosił niepodległość w stosunku do Bizancjum. Żaden z tych problemów nie mógł się jednak równać z inwazją króla Sycylii Wilhelma II w 1185, który stał na czele 300 okrętów i 80 tys. ludzi. W czerwcu Normanowie zdobyli Dyrrachium, zaś w sierpniu Tesaloniki, co przypieczętowało los Andronika. Kiedy jeden z jego agentów próbował dokonać aresztowania arystokraty Izaaka Angelosa ten zabił go, i znajdując azyl w kościele Hagia Sophia odwołał się do ludności Konstantynopola, która obwołała go cesarzem i obaliła Andronika. Panowanie Izaaka II i w jeszcze większym stopniu jego brata, Aleksego III, było widokiem załamania się pozostałości scentralizowanej maszynerii bizantyńskiego rządu i systemu obronnego. Chociaż Normanowie zostali wyparci z Grecji to w 1186 Bułgarzy wszczęli bunt, który doprowadził do powstania drugiego państwa bułgarskiego. Złe pokierowanie trzecią krucjatą jasno pokazało słabość Bizancjum za Angelosów. Kiedy Ryszard I przywłaszczył sobie Cypr kosztem jego władcy Izaaka Komnena, to odmówił zwrócenia go cesarstwu. A kiedy Fryderyk I Barbarossa zdobył Konyę, Izaak nie zdołał przejąć inicjatywy. Wewnętrzna polityka Angelosów charakteryzowała się trwonieniem publicznego skarbu i złą gospodarką fiskalną. Autorytet Bizancjum został poważnie osłabiony i wzrastająca próżnia po władzy w centrum cesarstwa zachęcała do oderwania się. Istnieją świadectwa, że niektórzy dziedzice Komnenów ustanowili na wpół niepodległe państwo w Trapezuncie przed 1204. Według Aleksandra Vasilieva: „dynastia Angelosów, grecka z pochodzenia, [...] przyspieszyła ruinę imperium, osłabionego na zewnątrz i rozbitego od wewnątrz”. IV wyprawa krzyżowa W 1198 papież Innocenty III w swoich encyklikach i poprzez legatów wskazał nowy cel krucjaty. Miał nim być podbój ajjubidzkiego Egiptu, ówczesnego centrum muzułmańskiej potęgi w Lewancie. Armia krzyżowców, która przybyła do Wenecji latem 1202 roku, była nieco mniejsza niż się spodziewano, poza tym nie było wystarczających funduszy na zapłatę Wenecjanom, których flota została wynajęta przez krzyżowców do przewiezienia ich do Egiptu. Wenecka polityka za doży Enrica Dandola, podeszłego w latach i ślepego, ale ciągle ambitnego, była potencjalnie w konflikcie z polityką papieża i krzyżowców, ponieważ Wenecję łączyły silne więzi handlowe z Egiptem. Krzyżowcy zaakceptowali sugestię, by zamiast zapłaty towarzyszyć Wenecjanom w zdobywaniu (chrześcijańskiego) portu Zadar w Dalmacji, dawnego wasala Wenecji, który w roku 1186 zbuntował się i przyjął zwierzchnictwo króla Węgier. Miasto upadło w listopadzie 1202 roku, po krótkim oblężeniu. Innocenty, którego powiadomiono o planie, ale jego sprzeciw został zignorowany, był niechętny narażaniu na niebezpieczeństwo krucjatowego przedsięwzięcia, na prośbę krzyżowców udzielił im zatem warunkowego rozgrzeszenia, ale ekskomunikował Wenecjan. Po śmierci Tybalda III, hrabiego Szampanii, dowództwo nad krucjatą przeszło na Bonifacego, markiza Montferratu. Wraz z innymi przywódcami zataił on przed resztą armii fakt ekskomuniki Wenecjan, uważając, że na wieść o tym z pewnością by się rozpadła. Bonifacy był przyjacielem Filipa Szwabskiego. Obaj, Bonifacy i Filip, byli spokrewnieni z bizantyńską rodziną panującą. Tymczasem brat żony Filipa, Ireny Angeliny, Aleksy Angelos, syn zdetronizowanego w roku 1195 i oślepionego cesarza Izaaka II, przybył do Europy szukać pomocy i nawiązał kontakt z krzyżowcami. Aleksy obiecywał zjednoczenie prawosławia z katolicyzmem, zapłatę za pomoc w odzyskaniu należnego mu tronu 200 000 srebrnych marek i dołączenie do krucjaty z 10 tysiącami wojska. Innocenty wiedział o planach skierowania krucjaty do Konstantynopola, i zakazał ataku na miasto, lecz papieski list dotarł do Zadaru po wypłynięciu floty. Aleksy III nie przygotował obrony miasta, dlatego kiedy wenecka flota wpłynęła na wody Konstantynopola 24 czerwca 1203, spotkała się z niewielkim oporem. Latem 1203 Aleksy III uciekł i Aleksy Angelos został korowany jako Aleksy IV wraz ze swoim ślepym ojcem Izaakiem. Innocenty zganił przywódców krucjaty i rozkazał im niezwłocznie udać się do Ziemi Świętej. Kiedy w późnym listopadzie 1203 Aleksy IV ogłosił, że jego obietnice będą trudne do spełnienia ponieważ imperium brakuje funduszy (był zdolny do zapłacenia w przybliżeniu połowy obiecanej sumy 200 000 srebrnych marek i nie mógł spełnić swojej drugiej obietnicy względem krzyżowców, czyli zapłaty za wynajęcie floty weneckiej), krzyżowcy wypowiedzieli mu wojnę. W międzyczasie wewnętrzna opozycja wobec Aleksego IV wzrosła w siłę i 25 stycznia 1204 jeden z jego dworzan, Aleksy Dukas, zabił go, i przejął władzę jako Aleksy V. Izaak umarł niedługo po tym wydarzeniu, prawdopodobnie z przyczyn naturalnych. Krzyżowcy i Wenecjanie, rozdrażnieni morderstwem ich przypuszczalnego patrona, zaczęli przygotowania do ataku na stolicę Bizancjum. Zadecydowali, że 12 elektorów (sześciu Wenecjan i sześciu krzyżowców) powinno wybrać Cesarza Łacińskiego. Ostatecznie krzyżowcy zdobyli miasto 13 kwietnia 1204. Konstantynopol był obiektem grabieży i masakry szeregowych żołnierzy przez 3 dni. Wiele bezcennych ikon, relikwii i innych przedmiotów zawieziono do zachodniej Europy, dużą cześć do Wenecji. Według słów Choniatesa, „prostytutka została osadzona na tronie patriarchy”. Kiedy Innocenty III usłyszał o zachowaniu krzyżowców, skarcił ich w niedwuznaczny sposób. Ale sytuacja była poza jego kontrolą, szczególnie po tym jak jego legat, z jego własnej inicjatywy, uwolnił krzyżowców od przysięgi udania się do Ziemi Świętej. Kiedy porządek został przywrócony, krzyżowcy i Wenecjanie kontynuowali realizowanie ich porozumienia. Baldwin z Flandrii został wybrany na cesarza, a Wenecjanin Tomasz Morosini na patriarchę Konstantynopola. Ziemie podzielone pomiędzy przywódców krucjaty nie obejmowały wszystkich dawnych posiadłości Bizancjum. Bizantyńczycy nadal sprawowali władzę w Nicei, Trapezuncie i Epirze. Upadek Cesarstwo na uchodźstwie Słabość Cesarstwa Łacińskiego stała się oczywista już rok po jego ustanowieniu, kiedy cesarz Baldwin został pokonany przez bułgarskiego cara Kałojana w bitwie pod Adrianopolem i wzięty do niewoli. Po krótkim odrodzeniu za panowania brata Baldwina, Henryka, „cesarstwo osunęło się w stan krańcowej słabości”. Porozumienie pomiędzy Wenecjanami a krzyżowcami przyznawało cesarzowi łacińskiemu jedynie ułamek ziem, którymi cieszył się jego bizantyński poprzednik, a i tak nie zdołano podporządkować sobie ich wszystkich. W rezultacie nowe państwo nie było w stanie ściągać wystarczających należności podatkowych, stanowiących niegdyś o sile Bizancjum, i stale nękał je brak środków. Po zdobyciu Konstantynopola w 1204 przez łacińskich krzyżowców, powstały trzy państwa będące sukcesorami Cesarstwa: Cesarstwo Nicejskie, Cesarstwo Trapezuntu i Despotat Epiru. Cesarstwo Trapezuntu szybko utraciło znaczenie, kiedy w 1214 Turcy zajęli należącą do niego Synopę i wzięli do niewoli Aleksego I, który powrócił na tron już jako wasal Sułtanatu Rum. Z kolei Cesarstwo Nicejskie w 1207 utraciło na rzecz Sułtanatu Rum Antalyę, lecz upadek Konstantynopola sprawił, że w Nicei skoncentrowały się rezerwy wojskowe Bizancjum i w 1211 Teodor I Laskarys pokonał Turków w bitwie nad rzeką Menderes, w której zginął sułtan Kaj Chusrau I. Po tym wydarzeniu stosunki pomiędzy oboma państwami stały się przyjazne. Nicea musiała jednak walczyć także z Cesarstwem Łacińskim, które dopiero w 1214 uznało jej istnienie. W tej sytuacji z początku wyglądało na to, że spośród trzech państw sukcesyjnych to Epir wygra wyścig o odbicie Konstantynopola, zwłaszcza gdy jego władca Teodor Angelos w 1224 podbił Królestwo Tesaloniki. W 1230 rzucił on jednak wyzwanie Bułgarom, którzy pokonali go w bitwie pod Kłokotnicą, wzięli do niewoli i zajęli większość Epiru. Tymczasem cesarz Nicei Jan Watatzes (panował 1222–1254) swoją mądrą polityką gospodarczą budował solidne fundamenty sukcesu swojego państwa. Już w 1225 pokonał sprzymierzonych buntowników i łacinników w bitwie pod Poimamenon, po której zajął niemal wszystkie łacińskie posiadłości w Azji Mniejszej. Niedługo potem jego wojsko zajęło Adrianopol, zdobywając tym samym przyczółek w Europie. W 1235 Jan sprzymierzył się z carem bułgarskim Iwanem Asenem, co pozwoliło mu na dalsze poszerzenie swoich terytoriów w Europie. Do 1246 podbił Tesalonikę i sporą część południowych Bałkanów. Do 1259 Cesarstwo Łacińskie tworzyły już wyłącznie Konstantynopol oraz kilka mil ziemi wokół miasta, zaś po zwycięstwie Nicei w bitwie pod Pelagonią nie istniała już żadna lądowa siła militarna mogąca ją powstrzymać przed odbiciem Konstantynopola. Ostatecznie w lipcu 1261 jeden z wodzów cesarza Nicei Michała VIII Paleologa, wysłany na czele swych sił do Tracji, przeciągając obok Konstantynopola ze zdumieniem stwierdził, że miasto jest niemal ogołocone z wojska, zajętego oblężeniem twierdzy Dafnuzjon, i 25 lipca 1261 zajął je nie napotykając niemal żadnego oporu. Paleologowie Gdy Michał Paleolog odzyskał Konstantynopol w 1261, wszystko zdawało się sprzyjać restauracji Cesarstwa Bizantyńskiego. W rzeczywistości jednak podbój łaciński doprowadził do dalekosiężnych zmian, które sprawiły, że nie można już było wskrzesić instytucji cesarstwa w dawnym kształcie. Z braku stolicy Kościół prawosławny stał się główną siłą jednoczącą – jego autorytet był uniwersalny, podczas gdy władza cesarzy nikejskich tylko lokalna. Po powrocie z wygnania nie udało się przywrócić władzy cesarskiej charakteru uniwersalnego, o czym świadczy sprzeciw bizantyńczyków wobec cesarskich planów unii z Kościołem rzymskim. Cesarstwo Bizantyńskie było zbudowane na dominacji stolicy nad prowincjami. Konstantynopol odgrywał ogromną rolę dzięki przychodom, które napływały z prowincji czy to w postaci podatków, czy dochodów z posiadłości ziemskich. Lecz podczas rządów łacińskich prowincja uniezależniła się od Konstantynopola, a miasta uzyskały przywileje na wzór miast zachodnich, których później zazdrośnie strzegły. Stąd „pod wieloma względami odbudowane Cesarstwo Bizantyńskie stało się konfederacją miast z ośrodkiem w Konstantynopolu. Był to dużo luźniejszy i bardziej rozdrobniony system polityczny niż ten, który istniał przed rokiem 1204. Takie było długotrwałe dziedzictwo Cesarstwa Łacińskiego”. Powrót do cesarskiej autokracji, w której Konstantynopol dominuje nad prowincjami, a cesarz nad Kościołem i społeczeństwem, okazał się niemożliwy. W obliczu zagrożenia ze strony Karola Andegaweńskiego, Michał VIII zwrócił się do papiestwa z ofertą zjednoczenia Kościołów. Jednak nie był w stanie narzucić go bizantyńskiemu społeczeństwu, które potępiało go za to, że jest w stanie poświęcić ortodoksję na rzecz krótkotrwałych korzyści politycznych. Odbudowa Cesarstwa w 1261 doprowadziła do osłabienia obrony Azji Mniejszej na skutek oddalenia centrum politycznego od granicy wschodniej i zorientowania polityki imperium całkowicie na Zachód. W ostatniej dekadzie XIII wieku zagony turkmeńskich ghazich były tak duże, że przybrały rozmiary zmasowanej napaści. W 1300 prawie cała Azja Mniejsza znalazła się w rękach zdobywców. Spośród wszystkich bejów Osman Ghazi posiadał terytoria znajdujące się najbliżej Bizancjum i Bałkanów. Kiedy w 1302 rozbił on armię cesarską idącą na odsiecz Nicei pod Bafeonem, ghazi z całej Anatolii, przyciągani perspektywą łatwego podboju i kolonizacji, zaczęli tłumnie zaciągać się pod jego sztandary. Cesarz Andronik II w 1304 wysłał przeciwko Turkom najemną Kompanię Katalońską, ci jednak po ich pokonaniu zaczęli grabić ziemie bizantyńskie, a ostatecznie w 1311 usadowili się w Atenach. Siły cesarstwa dodatkowo osłabiły wojny domowe pomiędzy Andronikiem II i Andronikiem III w latach 1321–1328, oraz w latach 1341–1354 pomiędzy Janem Kantakuzenem i jego przeciwnikami, do których zaliczało się przede wszystkim miasto Tessalonika. Podczas drugiej z tych wojen obie strony bez skrupułów korzystały z pomocy Turków, podczas gdy Osmanowie w 1326 zdobyli Bursę, w 1331 Niceę, a w 1337 Nikomedię. Najbardziej skorzystał jednak na niej władca Serbii Stefan Duszan, który oderwał od Bizancjum ponad połowę jego terytorium i niemal podwoił obszar swego państwa. W 1346 Duszan przyjął tytuł cesarski i pretendował do zagarnięcia Konstantynopola. Terytorium Cesarstwa ograniczało się teraz do Tracji, wysp położonych w północnej części Morza Egejskiego, Tessaloniki i posiadłości na Peloponezie, a państwo znajdowało się w nędzy. Po śmierci Duszana w 1355 potęga Serbów upadła, jednak kiedy w nocy z 1 na 2 marca 1354 trzęsienie ziemi zniszczyło mury warowni na półwyspie Gallipoli, została ona natychmiast zajęta przez Osmanów. Odtąd Turcy mieli przyczółek w Europie. W 1361 zajęli oni Adrianopol, do którego w 1365 przenieśli stolicę, a w 1371 pokonali koalicję władców bałkańskich w bitwie nad rzeką Maricą. Wkrótce po tym wydarzeniu cesarze bizantyńscy stali się wasalami Osmanów, których panowanie na Bałkanach utwierdziło zwycięstwo nad Serbami w bitwie na Kosowym Polu w 1389. W 1390 następca tronu Manuel II był zmuszony jako wasal sułtana Bajazyda pomagać mu w zdobywaniu Filadelfii, ostatniego greckiego bastionu w Azji Mniejszej. Mimo tego upokorzenia w 1394 Bajazyd rozpoczął blokadę Konstantynopola. Bizancjum uratował jedynie najazd Timura, który w 1402 pokonał i wziął do niewoli Bajazyda w bitwie pod Ankarą. W państwie Osmanów zapanowała teraz anarchia, a Bizancjum uzyskało chwilę oddechu, chociaż wewnętrznie wyczerpane, nie potrafiło w pełni wykorzystać tej sytuacji. Do 1423 Osmanowie odbudowali swoją potęgę sprzed śmierci Bajazyda. Cesarze apelowali do Zachodu o pomoc, ale papież rozważał przysłanie posiłków tylko w zamian za unię Kościoła Prawosławnego ze Stolicą Apostolską. Unia Kościołów była rozważana i okazjonalnie przyjmowana za pomocą cesarskich dekretów, ale prawosławna ludność i kler żywiły gwałtowną niechęć do rzymskiej władzy i łacińskiego obrządku. Niektórzy zachodni najemnicy przybyli żeby wzmocnić chrześcijańską obronę Konstantynopola, ale większość zachodnich władców, zajętych własnymi sprawami, nie zrobiła nic, kiedy Osmanowie zajmowali ostatnie bizantyńskie terytoria. W tym okresie Konstantynopol był wyludniony i zrujnowany. Populacja miasta spadła tak drastycznie że było ono teraz niewiele więcej niż gromadą wiosek oddzielonych polami. 2 kwietnia 1453 sułtańska armia w sile około 80 tys. ludzi oraz hordy jego oddziałów nieregularnych rozpoczęły oblężenie miasta. Pomimo desperackiej obrony znacznie mniejszych sił chrześcijan (ok. 7 tys. ludzi, w tym 2 tys. zachodnich najemników), po dwumiesięcznym oblężeniu 29 maja 1453 Konstantynopol upadł. Ostatni cesarz bizantyński, Konstantyn XI Dragazes, po raz ostatni był widziany kiedy odrzucił cesarskie regalia i włączył się do walki wręcz po tym jak zostały wzięte mury miasta. Następstwa Mehmed II zdobył pozbawione ojczyzny Mistrę w 1460, a Trapezunt w 1461. Bratanek ostatniego cesarza, Konstantyna XI, Andrzej Paleolog przejął nieistniejący tytuł cesarza Bizancjum i używał go od 1465 aż do swojej śmierci w 1503. Z końcem XV wieku Imperium Osmańskie ustanowiło swoje panowanie nad Azją Mniejszą i częścią Półwyspu Bałkańskiego. Mehmed II i jego następcy uważali się za prawowitych spadkobierców Imperium Bizantyńskiego aż do upadku Imperium Osmańskiego na początku XX wieku. Tymczasem Wołoszczyzna i Mołdawia dawały schronienie prawosławnym uciekinierom, między innymi części bizantyńskiej szlachty. Ze śmiercią ostatniego cesarza Bizancjum rola patrona prawosławia została przejęta przez Iwana III, Wielkiego księcia Moskiewskiego. Poślubił on siostrę Andrzeja, Zofię Paleolog, której wnuk, Iwan Groźny, został pierwszym carem Rosji (car jest słowiańską wersją słowa cesarz). Jego następcy wspierali idee, że Moskwa była właściwym dziedzicem Rzymu i Konstantynopola (Trzeci Rzym). Koncepcja Imperium Rosyjskiego jako nowego, Trzeciego Rzymu, była podtrzymywana aż do jego obalenia przez rewolucję w 1917. Aspekty bizantyńskiego świata Cesarz Cesarz posiadał władzę despotyczną: stanowił prawo, zarządzał państwem i był najwyższym sędzią. Jednocześnie formalnie był to władca elekcyjny. Wybór – zgodnie z tradycją starożytnego Rzymu – należał do Senatu, wojska i ludu Konstantynopola. Uważano, iż decyzja Bizantyńczyków była wyrazem Bożej woli, gdyż to ostatecznie Bóg decydował o tym, kto zasiądzie na tronie cesarskim. Jeśli go tracił, np. wskutek spisku, oznaczało to, że pozbawił się łaski Bożej za grzechy, o których nawet nikt poza nim samym jako grzesznikiem i Bogiem – sędzią mógł nie wiedzieć. Tym sposobem ówcześni dokonywali swoistej postracjonalizacji częstych zmian na cesarskim tronie. System elekcyjny nie przeszkadzał w tworzeniu się dynastii, które opierały się nie na zasadzie dziedziczenia tronu (która nigdy nie została formalnie zaakceptowana i zaprowadzona), ale na prawie panującego cesarza do proklamowania współrządcy. Stąd też desygnowanie następcy jeszcze za życia danego władcy było tak ważne. Jednocześnie cesarz dzięki temu nie musiał zawsze wyznaczać najstarszego syna, ale w tym systemie władzy miał dowolność wyboru miarkowaną stanem faktycznym i np. rozkładem sił w dynastii, na dworze czy w wojsku. Ponadto – w przeciwieństwie do monarchii zachodnich, gdzie brak męskiego potomka oznaczał kres rządów dynastii i nierzadko rozkład państwa – Bizancjum wzorem starożytnego Rzymu korzystało z instytucji adopcji, która w kulturze bizantyjskiej nie była tak deprecjonowana jak na Zachodzie, a jednocześnie cesarze bizantyjscy nie mieli tak wiele nieślubnego potomstwa, jak władcy Europy zachodniej. Dyplomacja Po upadku Rzymu kluczowym wyzwaniem dla Cesarstwa było utrzymanie relacji ze swoimi różnymi sąsiadami. Gdy owe narody zaczęły rozwijać formalne instytucje polityczne, były w tym zależne od Konstantynopola. Dyplomacji bizantyńskiej szybko udało się wciągnąć swoich sąsiadów w sieć międzynarodowych i międzypaństwowych relacji. Sieć ta obracała się wokół zawierania traktatów i zawierała w sobie przyjęcie nowego władcy do rodziny królów oraz przyswojenie bizantyńskich postaw społecznych, wartości i instytucji. Bizantyńczycy uważali dyplomację za formę wojny przy użyciu innych środków. Biuro do spraw barbarzyńców było zagraniczną agencją wywiadowczą zbierającą informacje na temat rywali imperium z każdego możliwego źródła. Bizantyńczycy czerpali korzyści z wielu dyplomatycznych praktyk. Dla przykładu, poselstwa do stolicy często pozostawały tam przez lata. Członkowie rodzin królewskich zazwyczaj byli proszeni o pozostanie w Konstantynopolu, nie tylko jako potencjalni zakładnicy, ale także jako użyteczne marionetki w przypadku zmiany sytuacji politycznej. Inną kluczową praktyką było przytłoczenie gości manifestacyjnym przepychem. Według Dimitri Obolensky’ego zachowanie cywilizacji we Wschodniej Europie było możliwe dzięki umiejętnościom i zasobom bizantyńskiej dyplomacji, która pozostała jedną z ostatnich kontrybucji Bizancjum do historii Europy. Gospodarka Przez wiele stuleci gospodarka bizantyńska była najbardziej zaawansowana w Europie. Reformy Konstantyna V (ok. 765) zapoczątkowały ożywienie trwające aż do 1204. Od X wieku aż do końca wieku XII Cesarstwo Bizantyńskie kojarzyło się z obrazem luksusu, zaś podróżnicy byli pod wrażeniem nagromadzonego w stolicy bogactwa. Wszystko to zmieniło się z przybyciem IV krucjaty, która była ekonomiczną katastrofą. Paleologowie próbowali ożywić gospodarkę, jednak późne Bizancjum nie było już w stanie przejąć pełnej kontroli nad własnymi i obcymi siłami ekonomicznymi. Stopniowo utraciło także wpływ na warunki handlu, mechanizm kształtowania cen, odpływ metali szlachetnych, a według niektórych uczonych także kontrolę nad biciem monety. Jedną z podstaw gospodarki imperium był handel. Do najważniejszych towarów eksportowych należały tkaniny; jedwab był na pewno eksportowany do Egiptu, a pojawiał się także w Bułgarii i na Zachodzie. Państwo ściśle kontrolowało zarówno handel wewnętrzny, jak i zagraniczny, zachowując monopol na bicie monety. Rząd utrzymywał formalną kontrolę nad stopami procentowymi i ustalał reguły działalności gildii i korporacji, w czym miał szczególny interes. Podczas kryzysów cesarz wraz z urzędnikami troszczył się o zaopatrzenie stolicy i ograniczał ceny zbóż. Ponadto rząd często gromadził nadwyżki w formie podatków, wprowadzając je do ponownego obiegu poprzez redystrybucję w formie pensji dla urzędników bądź inwestycji w roboty publiczne. Język Łacina, język ojczysty Rzymu, zawdzięczający mu swoją karierę, była pierwotnym językiem cesarstwa, i pozostała językiem urzędowym aż do VII wieku, kiedy została zastąpiona greką przez Herakliusza. Szkolna łacina nagle przestała być używana przez wykształcone klasy cesarstwa, chociaż jeszcze przez jakiś czas nie przestała być co najmniej ceremonialną częścią kultury cesarstwa. Ponadto pospolita łacina nadal była jednym z języków używanych przez mniejszości cesarstwa, i wielu uczonych uważa, że to z niej wywodzą się języki wschodnioromańskie. Poza cesarskim dworem podstawowym językiem używanym we wschodniorzymskich prowincjach (tj. we Wschodnim Cesarstwie Rzymskim) nawet przed upadkiem Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego była od zawsze greka. W istocie we wczesnym okresie istnienia Cesarstwa Rzymskiego grecki stał się językiem chrześcijańskiego Kościoła, językiem nauki oraz sztuki, a także, w znacznym stopniu, lingua franca w handlu pomiędzy prowincjami i innymi narodami. Język ten przez pewien czas posiadał podwójną naturę, obok bowiem podstawowego języka mówionego, koine, istniał starszy język literacki, przy czym koine ostatecznie ewoluowała w kierunku standardowego dialektu. Wiele innych języków istniało w wieloetnicznym Cesarstwie, a niektóre z nich otrzymały ograniczony status oficjalny w jego prowincjach w pewnych okresach. W szczególności na początku średniowiecza syryjski i aramejski zaczęły być szeroko używane przez klasy wykształcone w odległych wschodnich prowincjach. Podobnie koptyjski, ormiański i gruziński uzyskały znaczenie pośród warstw wykształconych w odpowiednich prowincjach, a późniejsze zagraniczne kontakty sprawiły, że słowiański, wschodnioromański i arabski stały się językami ważnymi w cesarstwie i jego strefie wpływów. Niezależnie od tego od kiedy Konstantynopol stał się centrum handlu pierwszej wagi w regionie śródziemnomorskim i poza nim, właściwie każdy średniowieczny język był używany w cesarstwie przez pewien okres, nawet chiński. Kiedy rozpoczął się ostateczny upadek cesarstwa jego obywatele stali się bardziej homogeniczni pod względem kulturowym i język grecki stał się synonimem ich tożsamości i religii. Nauka Tradycja piśmiennictwa starożytnego świata nigdy nie przestała być kultywowana w Bizancjum. Dlatego bizantyńska nauka była zawsze ściśle związana ze starożytną filozofią. Jakkolwiek w różnych okresach swojej historii Bizantyńczycy osiągnęli wspaniałe wyniki w stosowaniu nauki (czego dobrym przykładem jest budowa Hagia Sophia), począwszy od VII stulecia bizantyńscy uczeni dodali niewiele nowego do dorobku nauki w sensie rozwinięcia nowych teorii lub rozwinięcia idei autorów klasycznych. Szkolnictwo podupadło zwłaszcza w wyniku zarazy z czasów Justyniana I oraz najazdów Arabów, jednak później, podczas tzw. Bizantyńskiego Renesansu pod koniec pierwszego tysiąclecia bizantyńscy uczeni ponownie dowiedli swych możliwości stając się ekspertami w zakresie naukowych osiągnięć Arabów i Persów, szczególnie astronomii i matematyki. W ostatnim stuleciu istnienia Cesarstwa, bizantyńscy gramatycy byli w głównej mierze odpowiedzialni za przekazanie, osobiście i na piśmie, gramatycznych i literackich studiów starożytnych Greków do wczesnorenesansowych Włoch. W tym okresie w Trebizondzie nauczano astronomii i nauk matematycznych, a medycyna przyciągała uwagę niemal całej reszty uczonych. Na polu prawa reformy Justyniana I miały ogromny wpływ na rozwój nauk prawnych, zaś Ekloga Leona III wpłynęła na powstanie instytucji prawnych krajów słowiańskich. Religia Według Josepha Raya „kultura bizantyńska i prawosławie są jednym i tym samym”. Przetrwanie Cesarstwa na Wschodzie zapewniło cesarzowi czynny udział w sprawach kościelnych. Bizantyńskie państwo odziedziczyło po czasach pogańskich administracyjne i finansowe procedury administrowania sprawami religijnymi i zostały one zastosowane do Kościoła chrześcijańskiego. Podążając za modelem wprowadzonym przez Euzebiusza z Cezarei, Bizantyńczycy uważali cesarza za przedstawiciela Chrystusa, równego apostołom (isapostolos). Był w ich oczach w sposób szczególny odpowiedzialny za szerzenie chrześcijaństwa wśród pogan i za „zewnętrzne” kwestie religii, takie jak administracja i finanse. Zarazem odpowiadał przed Bogiem za wiarę swoich poddanych i doprowadzenie ich do życia wiecznego. Stąd też nie może dziwić bardzo silna koncentracja ówczesnych na sprawach wiary i zaprzęganie świeckiego państwa do realizacji polityki religijnej (w tym prześladowania heretyków). Rzutowało to także na idealny wizerunek cesarza jako władcy, który powinien być mężny, sprawiedliwy, rozsądny, miłosierny i pobożny; a rządzone przez niego państwo było odpowiednikiem Królestwa Niebieskiego na ziemi. Mimo to rola cesarza w sprawach Kościoła nigdy jednak nie rozwinęła się w zwarty, prawnie zdefiniowany system. Wraz ze schyłkiem Rzymu i wewnętrznymi waśniami w pozostałych patriarchatach wschodnich, pomiędzy VI – XI w. kościół Konstantynopola stał się najbogatszym i najbardziej wpływowym ośrodkiem chrześcijaństwa. Nawet gdy Cesarstwo zostało już sprowadzone do cienia samego siebie, Kościół jako instytucja nigdy nie posiadał tak silnych wpływów zarówno wewnątrz, jak i poza granicami cesarstwa. Jak podkreśla Georg Ostrogorski: Patriarchat Konstantynopolitański pozostał centrum świata prawosławnego. Podlegały mu metropolie i arcybiskupstwa na terenach Azji Mniejszej i na Bałkanach, które Bizancjum utraciło, jak również na Kaukazie, w Rosji i na Litwie. Kościół pozostał najbardziej trwałym elementem Cesarstwa Bizantyńskiego. Sztuka i literatura Sztuka bizantyńska jest niemal całkowicie skupiona na wyrażeniu religii, a bardziej precyzyjnie na bezosobowym przekładzie pieczołowicie kontrolowanej kościelnej teologii za pomocą środków artystycznych. Zasięg bizantyńskich form wyrazu rozszerzał się wraz z handlem i podbojami na Italię i Sycylię, gdzie w zmodyfikowanej formie przetrwały one przez XII w., a następnie miały wpływ na kształtowanie się sztuki renesansu. Poprzez rozszerzenie wpływów prawosławia, formy sztuki bizantyńskiej rozprzestrzeniły się na ośrodki Europy Wschodniej, w szczególności Rosję. W literaturze bizantyńskiej można wyróżnić cztery różne elementy kulturalne: grecki, chrześcijański, rzymski i orientalny. Literatura bizantyńska jest zwykle dzielona na pięć grup: historyków i annalistów, encyklopedystów (patriarcha Focjusz, Michał Psellos oraz Michał Choniates uważani są za największych encyklopedystów bizantyńskich) eseistów i piszących poezję świecką (jedyną oryginalną heroiczną epiką Bizantyńczyków jest Bazyli Digenis Akritas). Pozostałe dwie grupy zawierają w sobie nowe gatunki literackie: literaturę kościelną i teologiczną oraz popularną poezję. Dominuje tematyka religijna: są to w głównej mierze traktaty i rozprawy teologiczne, komentarze i glosy do Pisma Świętego, homiletyka i poezja cerkiewna. Spośród ok. 2–3 tys. zachowanych do dzisiaj tomów literatury bizantyńskiej, tylko 330 zawiera poezję świecką, teksty historyczne, naukowe i pseudo-naukowe. Podczas gdy za okres rozkwitu bizantyńskiej literatury świeckiej uznaje się mniej więcej czas od dziewiątego do dwunastego wieku, literatura religijna (kazania, księgi liturgiczne, poezja, teologia, traktaty dewocyjne itp.) rozwinęła się o wiele wcześniej, z Romanem Pieśniarzem jako jej najbardziej prominentnym przedstawicielem. Wojsko W początkowym okresie istnienia Cesarstwa armia była oparta na wzorach późnego Rzymu (comitatenses, limitanei). Po rewolcie Gainasa władcy z dynastii leońskiej starali się oprzeć armię na rodzimym żołnierzu. Za dynastii heraklijskiej stworzono system temów. W okresie panowania dynastii macedońskiej tworzono pronoje, które jednak uległy feudalizacji. Wówczas wojsko dzieliło się na oddziały konne Katafraktów i piechotę – scutati. W X – XII wieku straż przyboczną cesarza tworzyła gwardia wareska, a do walk z Arabami używano akrytów. W dziejach Cesarstwa można zaobserwować symptomatyczne zjawisko: im bardziej państwo odchodziło od wojska opartego na własnym żołnierzu, średniozamożnych wolnych chłopach, którzy pełnili również służbę wojskową, a kierowało się ku feudalnym oddziałom możnych i obcym wojskom zaciężnym; tym silniej traciło na znaczeniu militarnym. Gdy wskutek uleganiu polityki Genui i Wenecji pozbawiło się w okresie średniowiecza własnej floty, upadek Cesarstwa stał się bardzo wyraźny. Jak negatywne konsekwencje wynikały z uzależnienia się od armii najemnych można było zaobserwować na przykładzie Kompanii Katalońskiej. Wojsko zwykle podzielone było na oddziały w Konstantynopolu – stolicy Cesarstwa, strzegące granic (dawnych limes) oraz stacjonujące w prowincjach (późniejszych temach). Przez cały okres dziejów państwa częste były wypadki buntów oddziałów prowincjonalnych przeciwko polityce centralnej, powodujące niekiedy wyniesienie przywódców wojskowych na tron. Obalenie niepopularnego władcy w drodze uzurpacji przez oddziały reprezentujące interesy zbuntowanej prowincji było również jednym ze sposobów dokonania wymiany panującego, tym bardziej, że nie istniały legalne metody zmiany rządu centralnego. Dziedzictwo Bizancjum, będące jedynym trwałym organizmem politycznym średniowiecznej Europy, oddzielało Europę Zachodnią od nowo powstałych na Wschodzie potęg. Tocząc nieustanne wojny, Bizancjum osłoniło Zachód przed Persami, Arabami, Turkami Seldżuckimi i, przez pewien czas, przed Turkami Osmańskimi. W opinii niektórych historyków wojny bizantyńsko-arabskie były głównym czynnikiem rozwoju imperium Karola Wielkiego, oraz silnym bodźcem do wzrostu feudalizmu i samowystarczalności ekonomicznej. Przez stulecia zachodni historycy używali pojęć bizantynizm i bizantyński jako synonimów dekadencji, politycznego makiawelizmu i przerostu biurokracji. W Europie południowo-wschodniej przez długie lata pokutował zdecydowanie negatywny stereotyp bizantyńskiej cywilizacji i jej dziedzictwa. Generalnie przez bizantynizm rozumiano kompleks religijnych, politycznych i filozoficznych idei przeciwnych w stosunku do swych odpowiedników na Zachodzie. Jednak w wieku XX i XXI wielu historyków na Zachodzie usiłowało spojrzeć na dzieje cesarstwa w bardziej wyważony i właściwy sposób, także w kwestii jego wpływów na Zachód, w rezultacie czego całościowy charakter bizantyńskiej kultury uzyskał więcej uwagi i został bardziej obiektywnie potraktowany niż wcześniej. Zobacz też Cesarstwo zachodniorzymskie Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Badania, źródła i bibliografia Byzantine studies homepage na Dumbarton Oaks. Zawiera linki do wielu tekstów elektronicznych. Byzantium: Byzantine studies on the Internet. Linki do różnych źródeł internetowych. Internetowa książka źródeł, utrzymywana przez Paula Stephensona. De Re Militari. Źródła na temat średniowiecznych militariów, wliczając liczne tłumaczenia źródeł z bizantyńskich wojen. Medieval sourcebook: Byzantium. Liczne główne źródła na temat historii Cesarstwa. Bibliography on Byzantine Material Culture and Daily Life. Utrzymywany przez Uniwersytet Wiedeński; po angielsku. Constantinople Home Page. Linki do tekstów i multimediów na temat Bizancjum. Różne Atlas Cesarstwa Bizantyńskiego na Wikimedia Commmons De Imperatoribus Romanis. Biografie wielu cesarzy bizantyńskich. 18 centuries of Roman Empire by Howard Wiseman (Mapy imperium rzymskiego i bizantyńskiego przez całe ich istnienie) The Fall of the Empire. Byzantine Lesson (2007). (Russian: Гибель империи. Византийский урок) Film rozwijający polityczne i ekonomiczne powody upadku Cesarstwa Bizantyńskiego, przygotowany przez Rosyjską Cerkiew Prawosławną. 12 Byzantine Rulers Wykłady przygotowane przez Larsa Brownwortha z The Stony Brook School. NYTimes review. Bizancjum Cesarstwo Rzymskie Państwa średniowieczne Państwa historyczne w Europie Państwa historyczne w Afryce Państwa historyczne w Azji

72958

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbrodnia%20katy%C5%84ska

Zbrodnia katyńska

Zbrodnia katyńska – zbrodnia posiadająca zgodnie z uchwałą Sejmu RP znamiona ludobójstwa, kwalifikowana jako zbrodnia wojenna, zbrodnia przeciwko ludzkości, zbrodnia przeciwko pokojowi i zbrodnia komunistyczna, popełniona przez NKWD przez rozstrzelanie wiosną 1940 roku co najmniej 21 768 obywateli Polski (w tym ponad 10 tys. oficerów Wojska Polskiego i Policji Państwowej), na mocy decyzji najwyższych władz ZSRR zawartej w tajnej uchwale Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku (tzw. „decyzja katyńska”). Egzekucji ofiar, uznanych za „wrogów władzy sowieckiej”, NKWD dokonywało przez strzał w tył głowy z broni krótkiej. Przez 50 lat (1940–1990) władze ZSRR zaprzeczały swojej odpowiedzialności za zbrodnię katyńską. 13 kwietnia 1990 roku oficjalnie przyznały, że była to „jedna z ciężkich zbrodni stalinizmu”. Wiele kwestii związanych z tą zbrodnią nie zostało jak dotąd wyjaśnionych. W języku mniej oficjalnym na określenie zbrodni katyńskiej używane są metonimiczne wyrażenia „Katyń” i „Las Katyński”. W polskim piśmiennictwie ofiary zbrodni katyńskiej są określane jako katyniacy i katyńczycy. Przez zbrodnię katyńską umarło ok. 22 tys. osób. Charakter zbrodni – ofiary, miejsca pochówku, ocena prawna Ofiarami zbrodni byli oficerowie, podoficerowie oraz szeregowi Wojska Polskiego, częściowo pochodzący z rezerwy (naukowcy, lekarze, inżynierowie, prawnicy, nauczyciele, urzędnicy państwowi, przedsiębiorcy, przedstawiciele wolnych zawodów), którzy po agresji ZSRR na Polskę, uzgodnionej przez ZSRR z III Rzeszą na podstawie paktu Ribbentrop-Mołotow, zostali po 17 września 1939 roku w różnych okolicznościach rozbrojeni i zatrzymani przez Armię Czerwoną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jako jeńcy wojenni. Zamordowano także kilkutysięczną grupę funkcjonariuszy Policji Państwowej, Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP), Straży Granicznej i Służby Więziennej. Poza tym wśród ofiar było przeszło 7 tys. osób cywilnych, policjantów i oficerów bez statusu jeńca, osadzonych w więzieniach na terenie okupowanych przez ZSRR Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej. Rodziny ofiar zbrodni przebywające na tych terenach – ok. 22–25 tys. rodzin (ponad 60 tys. osób) – wysiedlono w kwietniu 1940 roku do Kazachstanu na podstawie uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 2 marca 1940 roku podjętej na wniosek Ławrientija Berii i Nikity Chruszczowa. Ofiary zbrodni katyńskiej pogrzebano w masowych grobach w Katyniu pod Smoleńskiem, Miednoje koło Kalinina, Piatichatkach na przedmieściu Charkowa, Bykowni koło Kijowa i w przypadku ok. 6–7 tys. ofiar w innych nieznanych miejscach (prawdopodobnie m.in. Kuropaty na Białorusi). Rozstrzeliwań dokonywano w ścisłej tajemnicy, ale już w 1943 roku ujawniono zbiorowe groby w Katyniu koło Smoleńska. Zbrodnia ta, ze względu na jej ideologiczne umotywowanie względami klasowymi, a faktycznie narodowymi, masowość i ówczesny sojusz ZSRR z III Rzeszą, jest według oceny prawnej Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – pionu śledczego Instytutu Pamięci Narodowej – uznawana za ludobójstwo, zbrodnię przeciwko ludzkości i zbrodnię wojenną, w sprawie której od 30 listopada 2004 roku prowadzone jest śledztwo o sygnaturze S 38/04/Zk. Polska ocena prawna zbrodni jest odrzucana przez Rosję, następcę prawnego ZSRR. 16 kwietnia 2012 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w wydanym przez siebie wyroku nazwał zbrodnię katyńską „zbrodnią wojenną popełnioną przez władze ZSRR” (ang. war crime committed by the USSR authorities). W lipcu 2012 roku krewni ofiar zbrodni katyńskiej odwołali się od tego wyroku do Wielkiej Izby Trybunału, wnioskując, by zbadała ona, czy Rosja rzetelnie prowadziła śledztwo katyńskie. Wstęp do wydarzeń – polscy jeńcy w ZSRR Polscy jeńcy wojenni wzięci do niewoli we wrześniu 1939 roku przez Armię Czerwoną zostali następnie wbrew konwencjom międzynarodowym przekazani NKWD, które skupiło ich w specjalnie utworzonym systemie obozów NKWD dla jeńców polskich, podlegającym Zarządowi ds. Jeńców Wojennych NKWD. Nastąpiło to po oddzieleniu oficerów od szeregowych i podoficerów, których przekazano stronie niemieckiej, skierowano do pracy przymusowej w obozach Gułagu lub zwolniono. NKWD aresztowało również funkcjonariuszy Policji Państwowej, KOP i innych formacji mundurowych (wraz z szeregowymi i podoficerami), a także osadników wojskowych, ziemian, fabrykantów i urzędników. Po różnych działaniach mających miejsce do marca 1940 roku, m.in. przemieszczeniach, wyselekcjonowaniu osób gotowych do współpracy po indywidualnych szczegółowych przesłuchaniach wszystkich jeńców, aresztowaniach w obozach, większość oficerów Wojska Polskiego i policjantów więzionych w ZSRR – ok. 15 tys. – skoncentrowano w trzech obozach specjalnych: obozie w Kozielsku (urządzonym w dawnej prawosławnej Pustelni Optyńskiej), obozie w Starobielsku i obozie w Ostaszkowie (gdzie przetrzymywani byli funkcjonariusze Policji, KOP, Straży Granicznej i Służby Więziennej), urządzonym w dawnej Pustelni Niłowo-Stołobieńskiej. Decyzja Politbiura WKP(b) o wymordowaniu polskich jeńców 2 marca 1940 roku Ławrientij Beria – Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR (szef NKWD) – skierował do Józefa Stalina tajną notatkę nr 794/B (794/Б), w której po zdefiniowaniu, że polscy jeńcy wojenni (14 736 osób – w tym 97 proc. Polaków) oraz więźniowie w więzieniach zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy (18 632 osoby, z tego 1207 oficerów i 5141 policjantów – ogółem 57 proc. Polaków) stanowią zdeklarowanych i nie rokujących nadziei poprawy wrogów władzy sowieckiej, stwierdził, że NKWD ZSRR uważa za uzasadnione: rozstrzelanie 14,7 tys. jeńców i 11 tys. więźniów, bez wzywania skazanych, bez przedstawiania zarzutów, bez decyzji o zakończeniu śledztwa i aktu oskarżenia, zlecenie rozpatrzenia spraw i podejmowania decyzji trójce NKWD w składzie: Wsiewołod Mierkułow, Bogdan Kobułow (wpisany odręcznie zamiast skreślonego nazwiska najprawdopodobniej Berii otwierającego wykaz), Leonid Basztakow. Notatka posiada cztery zatwierdzające podpisy: Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa i Mikojana oraz dopiski sekretarza: Kalinin – za, Kaganowicz – za. Zgodnie z notatką Biuro Polityczne KC WKP(b) w dniu 5 marca 1940 roku wydało tajną decyzję nr P13/144 z zaproponowaną przez Berię treścią. 14 marca 1940 roku w gabinecie Bogdana Kobułowa, szefa Głównego Zarządu Gospodarczego NKWD, odbyła się narada. Oprócz Kobułowa uczestniczyło w niej kilkanaście osób, m.in. Piotr Soprunienko, szefowie zarządów NKWD obwodów smoleńskiego, kalinińskiego i charkowskiego, ich zastępcy oraz naczelnicy tzw. wydziałów komendanckich wymienionych zarządów obwodowych NKWD. To im wówczas zlecono wymordowanie jeńców. 22 marca 1940 roku Beria wydał tajny rozkaz nr 00350 „O rozładowaniu więzień NKWD USRR i BSRR” – w tych więzieniach przetrzymywano głównie obywateli polskich. 3 kwietnia 1940 roku z obozu w Kozielsku wyruszył pierwszy transport jeńców kierowanych na egzekucję do Katynia; wysyłkę skazanych prowadzono na podstawie list dyspozycyjnych przysyłanych z Moskwy. Motywy decyzji władz ZSRR z 1940 roku Motywy podjęcia takiej decyzji są przedmiotem różnych hipotez, gdyż nie są znane dokumenty wyjaśniające tę kwestię. Wysuwane są przypuszczenia o osobistej zemście Stalina za porażkę w wojnie 1920 roku, co jest jednak kwestionowane. Według części badaczy powodem była chęć pozbawienia narodu polskiego warstwy przywódczej, elity intelektualnej, której przedstawicielami byli zamordowani oficerowie, by uniemożliwić odrodzenie polskiej państwowości. Zwracano uwagę na podobieństwa zbrodni katyńskiej do prowadzonych przez III Rzeszę akcji eksterminacyjnych skierowanych przeciwko polskiej inteligencji (tzw. Akcja AB oraz operacja Tannenberg). Wskazywano również, że zbrodnia katyńska zbiegła się w czasie ze skargami Niemców na to, że Rosjanie zapewnili oficerom polskim schronienie, mając w tym ukryty cel. Istnieje też opinia, że dla Stalina i jego otoczenia zabójstwo polskich oficerów było kontynuacją Czerwonego terroru czasów wojny domowej i Wielkiego terroru, więc miało to charakter klasowy, a nie narodowy. Józef Mackiewicz nalegał na to od samego początku: «po zdjęciu z ofiar mundurów, pozostają one zaledwie cząstką w łańcuchu takich samych już uprzednio popełnionych zbrodni masowych, których początek sięga czasów, gdy Hitlerowi nawet się nie śniły jego Oświęcimy». Według rosyjskiego historyka I.I. Kaliganowa zbrodnia katyńska «stanowiła prewencyjną „sanację klasową” dla nieskrępowanej budowy socjalizmu w Polsce Ludowej», której powstanie, z punktu widzenia kierownictwa bolszewickiego, było nieuniknione po zwycięstwie ZSRR nad Niemcami w nadchodzącej wojnie. Rosyjski historyk Aleksandr Gurjanow zauważa, że motyw dość jasno i wyczerpująco podany jest we wniosku Berii do KC WKP(b): niezbędne jest wykonanie kary śmierci na polskich oficerach, policjantach etc., ponieważ «…все они являются закоренелыми, неисправимыми врагами советской власти…»" („wszyscy oni są zatwardziałymi, niepoprawnymi wrogami władzy sowieckiej”). Kwestia możliwej współpracy NKWD i Gestapo Ukrywanie zbrodni przez stronę radziecką, a potem utajnienie śledztwa przez stronę rosyjską sprawiły, iż niektórzy historycy wysuwają tezę, że zbrodnia katyńska była dokonana przy współpracy NKWD i Gestapo lub przynajmniej znana wcześniej stronie niemieckiej. Podstawą współpracy NKWD i Gestapo była tajna umowa z 28 września 1939 roku, zobowiązująca III Rzeszę i ZSRR do wspólnego zwalczania wszelkich form polskiego oporu wobec okupacji. Zgodnie z tym porozumieniem Gestapo i NKWD przeprowadziły kilka konferencji w Zakopanem, Krakowie i Lwowie; mogły one dotyczyć metod zabijania, deportacji i skutecznego działania. Prof. George Watson z Uniwersytetu w Cambridge uważa, iż o losie polskich jeńców postanowiono na jednej z takich konferencji w Krakowie – opinię tę zacytował Louis R. Coatney. Poglądy takie przedstawiają również inni autorzy badający okoliczności zbrodni, np. Allen Paul. Zagłada polskich jeńców – Katyń, Charków, Twer, Kijów, Mińsk Wymienione wyżej listy dyspozycyjne były – poza kilkoma decydującymi o wywozie do obozu Pawliszczew Bor – wyrokami śmierci. Na ich podstawie tworzono konwoje, które w kombinowany sposób, pieszo, wagonami i samochodami więziennymi, docierały do miejsc egzekucji. Dokładna liczba tych miejsc nie jest znana; dwie ostatnie wymienione lokalizacje są nadal sporne ze względu na brak danych – często podaje się wiele miejsc mordowania tej grupy ofiar. Katyń, miejscowość pod Smoleńskiem z ośrodkiem wypoczynkowym NKWD Wymordowanie ok. 4400 jeńców z obozu w Kozielsku. Konwoje z obozu w grupach od 50 do 344 osób były organizowane od 3 kwietnia do 12 maja. 12 maja ostatni transport jeńców kierowanych na egzekucję do Katynia został z niewyjaśnionych powodów cofnięty na stację Babynino i jadący nim więźniowie ocaleli. Zamordowani zostali pochowani w Katyniu w ośmiu masowych grobach. Wśród ofiar zbrodni znaleźli się m.in. kontradmirał Xawery Czernicki, generałowie Bronisław Bohatyrewicz, Henryk Minkiewicz i Mieczysław Smorawiński, naczelny kapelan wyznania prawosławnego WP ppłk Szymon Fedorońko, naczelny rabin WP mjr Baruch Steinberg, a także jedna kobieta – ppor. pilot Janina Lewandowska. Więźniów w ciągu ok. doby dowożono koleją przez Smoleńsk do stacji Gniezdowo – naocznym świadkiem trasy konwoju z 29 na 30 kwietnia 1940 roku był prof. Stanisław Swianiewicz. Z Gniezdowa oficerów transportowano autobusem więziennym (tzw. „czornyj woron”) na miejsce zbrodni na tzw. uroczysku Kozie Góry, gdzie nad masowymi grobami młodszym i silniejszym zarzucano na głowę płaszcze wojskowe i wiązano z tyłu ręce sznurem konopnym produkcji radzieckiej, po czym wszystkich zabijano z małej odległości strzałem z pistoletu Walther kal. 7,65 mm, zwykle jednym w potylicę. W masowych grobach znaleziono łuski i pociski kal. 7,65 mm (rzadko kal. 7,62 mm). Poza tym niektóre ofiary przebijano czworokątnym bagnetem radzieckim. Przyjmuje się, że część ofiar wymordowano w piwnicach tzw. więzienia wewnętrznego Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku na ul. Dzierżyńskiego 13 (skazany miał być umieszczany we włazie kanalizacyjnym, jego głowę kładziono na brzegu, po czym strzelano w tył głowy). Ogólny nadzór nad egzekucjami sprawował naczelnik smoleńskiego NKWD Jemielian Kuprijanow. Według relacji strażnika więziennego Kiriłła Borodienkowa z 1989 roku rozstrzeliwań w Katyniu dokonywali m.in. naczelnik więzienia wewnętrznego NKWD w Smoleńsku lejtnant bezpieczeństwa państwowego Iwan Iwanowicz Stelmach, komendant Wydziału Administracyjno-Gospodarczego smoleńskiego NKWD starszy lejtnant bezpieczeństwa państwowego Josif Iwanowicz Gribow, jego zastępca Nikołaj Afanasjewicz Gwozdowski i pracownik smoleńskiego NKWD I.M. Silczenkow. Charków, pl. Dzierżyńskiego 3 – siedziba Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie Wymordowanie ok. 3800 jeńców z obozu w Starobielsku. Konwoje z obozu były organizowane od 5 kwietnia do 12 maja. Zamordowani, w tym generałowie Leon Billewicz, Stanisław Haller, Aleksander Kowalewski, Kazimierz Orlik-Łukoski, Konstanty Plisowski, Franciszek Sikorski, Leonard Skierski i Piotr Skuratowicz, zostali pochowani w masowych grobach pod Charkowem, 1,5 km od wioski Piatichatki. Konwoje docierały wagonami więziennymi na stację Charków Pasażerski, a stamtąd samochodami do wewnętrznego więzienia NKWD. Jeńców rozstrzeliwano nocami, stosując rewolwery Nagant kal. 7,62 mm. Skazanym wiązano z tyłu ręce sznurkiem i wprowadzano do bezokiennego pomieszczenia w piwnicach więzienia NKWD, gdzie byli zabijani strzałem w kark. Ciała zamordowanych z zawiązanymi na głowach płaszczami były w nocy wywożone ciężarówkami i grzebane. Egzekucjami, pod nadzorem grupy funkcjonariuszy przybyłych z Moskwy, kierowali naczelnik charkowskiego NKWD major bezpieczeństwa państwowego Piotr Safonow, jego zastępca kapitan bezpieczeństwa państwowego Paweł Tichonow i komendant Wydziału Administracyjno-Gospodarczego charkowskiego NKWD starszy lejtnant bezpieczeństwa państwowego Timofiej Fiodorowicz Kuprij. Kalinin (obecnie i poprzednio Twer), ul. Sowiecka 2 – siedziba Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie Wymordowanie ok. 6300 jeńców z obozu w Ostaszkowie, głównie policjantów i funkcjonariuszy KOP (w tym ponad 5,5 tys. szeregowych i podoficerów). Konwoje z obozu były organizowane od 4 kwietnia do 16 maja. Zwłoki ofiar mordu zakopano pod Kalininem w miejscowości Miednoje w 23 masowych grobach. W Miednoje spoczywa 169 funkcjonariuszy, którzy służyli na terenie XII Okręgu Policji Państwowej (Pomorskiego) z siedzibą w Toruniu w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Konwoje jeńców były transportowane koleją do Kalinina (Tweru), przewożone samochodami więziennymi do siedziby NKWD (obecnie Twerski Instytut Medyczny) i umieszczane w więzieniu wewnętrznym NKWD, znajdującym się w piwnicach budynku. Egzekucje odbywały się w nocy. Więźniów wprowadzano pojedynczo do obszernego pomieszczenia piwnicznego (tzw. pokój leninowski), gdzie każdy był pytany o nazwisko. Stamtąd skazany ze skutymi rękami przechodził do następnego, mniejszego pomieszczenia z drzwiami obitymi wojłokiem, gdzie strzelano mu w tył głowy z pistoletu Walther. Pierwszego dnia po nadejściu konwoju z ponad 300 jeńcami kaci musieli kończyć egzekucje za dnia i następne partie nie przekraczały 250 osób. Zwłoki wynoszono z piwnic i wywożono ciężarówkami do odległej o ok. 20 km miejscowości Miednoje nad rzeką Twercą. Tam, na terenie letniskowym kalinińskiego NKWD, na skraju lasu znajdowały się doły o głębokości kilku metrów, przygotowane wcześniej przez koparkę. W jednym dole mieściło się przeciętnie 250 zwłok. Zrzucone do dołów ciała były zasypywane przez koparkę. Terytorium to w czasie wojny ZSRR z III Rzeszą nie było pod okupacją niemiecką. Według zeznań z 1991 roku byłego naczelnika kalinińskiego NKWD, gen. Dmitrija Tokariewa, egzekucje w Kalininie organizował jego zastępca Wasilij Pawłow, a do przeprowadzenia zbrodni została przysłana z Moskwy grupa, w której skład weszli m.in. starszy major bezpieczeństwa państwowego Nikołaj Siniegubow, kombryg Michaił Kriwienko i major bezpieczeństwa państwowego Wasilij Błochin. Błochin, członek ochrony osobistej Stalina, został nazwany przez polskiego historyka Wojciecha Materskiego jednym z najkrwawszych katów, jakich zna historia. Kijów, ul. Korolenki 17; Charków, pl. Dzierżyńskiego 3; oraz Chersoń Wymordowanie 3435 więźniów z Zachodniej Ukrainy z tzw. listy ukraińskiej, w tym 900 więźniów ze Lwowa, 500 z Łucka, 500 z Równego, 500 z Tarnopola, 400 ze Stanisławowa i 200 z Drohobycza. Ciała ofiar ukryto w różnych miejscach, w tym w Bykowni. Na liście ukraińskiej znajdowało się przeszło 750 policjantów oraz 726 oficerów WP, w tym generałowie Romuald Dąbrowski, Kazimierz Dzierżanowski, Władysław Jędrzejewski, Szymon Kurz, Mieczysław Linde, Franciszek Paulik i Rudolf Prich, co stało się wiadome dopiero w 1994 roku, po przekazaniu przez władze ukraińskie listy ukraińskiej. Mińsk, ul. Lenina 17 Wymordowanie 3870 więźniów z Zachodniej Białorusi z tzw. listy białoruskiej, w tym z Białegostoku, Brześcia, Pińska, Baranowicz i Wilejki. Zwłoki ofiar ukryto prawdopodobnie w Kuropatach. Z obozów jenieckich w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie ocalało łącznie 395 jeńców wywiezionych do obozu w Juchnowie, a potem do obozu jenieckiego NKWD w Griazowcu. Wykonawcy – funkcjonariusze NKWD 26 października 1940 roku 125 funkcjonariuszy NKWD uczestniczących w przygotowaniu zbrodni i jej wykonaniu zostało nagrodzonych przez Ławrientija Berię tajnym rozkazem nr 001365 NKWD ZSRR za pomyślne wykonanie zadań specjalnych. Według Witolda Kuleszy liczbę sprawców współdziałających w różnych formach w dokonaniu zbrodni można prawdopodobnie określić jako zbliżoną do 2 tys. osób. Pierwszy okres ukrywania zbrodni przez Stalina Po tajnych egzekucjach polskich jeńców ich rodziny straciły z nimi kontakt – przestała nadchodzić korespondencja, wysyłana poczta wracała, próby uzyskania informacji o losach jeńców i miejscu ich pobytu były pozostawiane bez odpowiedzi. Jednocześnie zaczęły krążyć pogłoski, częściowo oparte na faktach – m.in. o zesłaniu jeńców do obozów na północy Rosji, na Ziemię Franciszka Józefa i Nową Ziemię lub utopieniu części z nich w Morzu Białym bądź Oceanie Arktycznym. W 1941 roku kilku przedstawicieli władz ZSRR (łącznie ze Stalinem) wypowiadało się o losach zatrzymanych polskich oficerów, lecz nigdy nie sugerowało udziału Niemców w śmierci zaginionych. Po zmianie stosunków polsko-radzieckich po ataku Niemiec na ZSRR, zawarciu układu Sikorski-Majski i podjęciu poszukiwań polskich oficerów przez Rząd RP na uchodźstwie (poszukiwaniami tymi kierował rtm. Józef Czapski, ocalały jeniec obozu w Starobielsku) władze radzieckie nie udzieliły żadnych wyjaśnień. 3 grudnia 1941 roku, podczas wizyty gen. Sikorskiego w Moskwie, odpowiadając na pytania gen. Sikorskiego i gen. Andersa o los polskich oficerów, Stalin kłamał i starał się unikać jednoznacznej odpowiedzi, podobnie podczas rozmowy z płk. Okulickim 18 marca 1942 roku: Od jesieni 1941 aż do czasu odkrycia masowych grobów polski rząd na uchodźstwie stale zwracał się do strony sowieckiej z monitami w sprawie wyjaśnienia losu zaginionych oficerów, łączna liczba not skierowanych w tej sprawie do władz Związku Sowieckiego przekroczyła 200. Ujawnienie masowych grobów w Katyniu Nie jest możliwym wskazanie tylko jednej daty ujawnienia masowych grobów w Katyniu ze względu na różnice w źródłach. Najwcześniejsze daty wskazują na październik 1941, gdy masowe groby w Katyniu mieli wtedy odkryć dwaj polscy przymusowi robotnicy kolejowi pracujący w Organizacji Todt, lub na marzec 1942 roku, gdy mieli je odnaleźć polscy robotnicy przymusowi z terenu woj. poznańskiego, skierowani przez Niemców do Organizacji Todt i pracujący w pociągu Bauzug nr 2005-M. Wśród robotników był m.in. Teofil Dolata, któremu na początku 1942 zamieszkująca pod Witebskiem młoda Polka przekazała informację o pomordowanych polskich oficerach i wręczyła ukrywaną oficerską czapkę, którą jeden z przewożonych na egzekucję do lasu katyńskiego Polaków, miał wyrzucić z pociągu wołając Jeszcze Polska nie zginęła. Wkrótce, w marcu 1942 w pobliżu miejscowości Kozie Góry Teofil Dolata wraz z Janem Wachowiakiem i Zygfrydem Musielakiem odkrył na terenie przedwojennego niemiecko-radzieckiego ośrodka NKWD, znajdującego się w lesie, zwanym katyńskim, szczątki pomordowanych oficerów Wojska Polskiego (poszukując najpierw natrafili na zwłoki w błękitnych mundurach – według informacji od okolicznych mieszkańców byli tam także mordowani i chowani żołnierze łotewscy i rumuńscy). Na przełomie marca / kwietnia 1940 roku Polacy ustawili na tym miejscu dwa krzyże z drzewa. Dokładna data, gdy władze niemieckie dowiedziały się po raz pierwszy o istnieniu masowych grobów w Lesie Katyńskim, nie jest również znana. W dokumentach źródłowych i opracowaniach historycznych pojawiają się różne hipotetyczne daty, np. jesień 1942 roku (raport sir Owena O’Malleya z 24 maja 1943 roku) lub wyżej wskazana jesień 1941 roku, ibid., s. 126–130. Znane są także niepotwierdzone relacje o obecności oficerów niemieckich na miejscu egzekucji w Katyniu wiosną 1940 roku, pierwsza pochodząca od polskiego polityka Leona Kozłowskiego, ibid., s. 137–140, a druga od gen. NKWD Leonida Rajchmana. Za najbardziej ze względu na liczbę źródeł udokumentowaną datę odkryć masowych mogił można uznać luty 1943 r. Stało to się na podstawie informacji miejscowej ludności rosyjskiej, gdy 17 lub 18 lutego 1943 roku Rosjanie mieszkający w pobliżu Katynia (szczególnie znani stali się dwaj chłopi: Iwan Kriwoziercew i Parfien Kisielew) wskazali władzom niemieckim dokładne miejsce pochówku. Niemcy rozpoczęli prace ekshumacyjne i 11 kwietnia Agencja Transocean nadała komunikat o odnalezieniu w Lesie Katyńskim zwłok 10 tys. polskich oficerów. 13 kwietnia 1943 roku informacje te powtórzyło Radio Berlin. 17 kwietnia 1943 „Ilustrowany Kurier Polski” (jeden z dzienników prasy gadzinowej w okupowanej Polsce) ujawnił odkrycie masowych grobów w Katyniu w artykule pt. Oficerowie polscy ofiarami okrucieństw bolszewickich wraz z informacją o zidentyfikowanych osobach dwóch generałów – Bohaterewicza i Smorawińskiego oraz pułkownika Andrzeja Hałacińskiego. Niemcy starali się wykorzystać ujawnione fakty propagandowo i 15 kwietnia zaprosili do badań Międzynarodowy Czerwony Krzyż (MCK). 17 kwietnia rząd gen. Sikorskiego niezależnie zwrócił się do MCK o zbadanie sprawy. MCK po sześciu dniach oświadczył, że gotowy jest uczestniczyć w ekshumacjach, jeśli poproszą o to wszystkie zainteresowane strony, a więc też ZSRR. Pozwoliło to Stalinowi zablokować działania MCK. Wobec tego władze niemieckie utworzyły Międzynarodową Komisję Lekarską (MKL) złożoną z 12 ekspertów z krajów zależnych od III Rzeszy i 1 eksperta ze Szwajcarii. Komisja przebywała w Katyniu od 28 do 30 kwietnia. W tym czasie Niemcy zapewnili członkom komisji niezbędne warunki pracy, przydzielili im ludzi do pomocy, dali swobodę działania i poruszania się na miejscu, w tym dokonywania wybranych ekshumacji oraz przesłuchiwania okolicznych mieszkańców. Wyniki jej badań opublikowano we wrześniu 1943 roku w Berlinie w sprawozdaniu pt. Amtliches Material zum Massenmord von Katyn wraz z innymi materiałami dotyczącymi Katynia (m.in. spis zidentyfikowanych zwłok). Ponadto Niemcy zażądali od Polskiego Czerwonego Krzyża wysłania na miejsce zbrodni oficjalnej delegacji PCK. Decyzją Zarządu Głównego PCK, w porozumieniu z Armią Krajową, powołano Komisję Techniczną pod kierownictwem sekretarza generalnego PCK Kazimierza Skarżyńskiego z udziałem dr. Mariana Wodzińskiego z PCK i Rady Głównej Opiekuńczej. Zadania Komisji dotyczyły głównie ekshumacji i identyfikacji zwłok. Chodziło o uniemożliwienie okupantowi niemieckiemu wykorzystania orzeczeń PCK do celów propagandowych, a jednocześnie wypełnienie ważnej roli Biura Informacyjnego PCK polegającej na informowaniu bliskich poległych żołnierzy o zaginionych członkach rodzin. Za wiedzą i zgodą Rządu RP na Uchodźstwie oraz polskich władz podziemnych na miejsce zbrodni udało się też kilkunastu Polaków, m.in. pisarze Ferdynand Goetel i Józef Mackiewicz oraz ks. Stanisław Jasiński jako wysłannik abp. Adama Sapiehy. Do Katynia przywiezieni zostali również Leon Kozłowski i Jan Emil Skiwski (bez zgody rządu), delegacje społeczeństwa polskiego z okupowanego Generalnego Gubernatorstwa, dziennikarze i jeńcy z niemieckich oflagów – oficerowie brytyjscy, amerykańscy i polscy. W trakcie ekshumacji ośmiu masowych grobów odnaleziono ciała dwóch generałów – Bohaterewicza i Smorawińskiego – pochowane następnie w oddzielnych mogiłach. Do 7 czerwca 1943 roku wydobyto 4243 ciała i zidentyfikowano 2730 z nich; w identyfikacjach uczestniczył dr Wodziński z PCK. Prace dokumentowano, określając m.in. sposób dokonania zabójstw i rodzaj używanej broni. Stwierdzono stosowanie amunicji niemieckiej kal. 7,65 mm od Waltherów PP/PPK (nie Waltherów P38 na amunicję 9x19 mm) oraz w pewnych przypadkach także kal. 6,35 mm do pistoletu TK tzw. Korowin firmy Geco, które to pociski były produkowane w fabryce należącej do Gustawa Genschow w Durlach, masowo eksportowane do ZSRR przed 1939; przy zwłokach zamordowanych odnaleziono korespondencję z bliskimi kończącą się na przełomie kwietnia i maja 1940 roku. Czas dokonania zbrodni ustalono również na podstawie wieku korzeni i słoi sosen rosnących na mogiłach, których czas zasadzenia w 1943 określono na trzy lata wstecz. W celu zatarcia śladów masowe groby zostały obsadzone przez NKWD sosnami. Podczas ekshumacji z 1943 członkowie międzynarodowej komisji odkrywając ten sposób działania wykonawców zbrodni, ujawniali kolejne masowe groby na terenie lasu katyńskiego wypatrując zasadzone młode sosny o analogicznej wielkości. Podczas badań ekshumacyjnych odnaleziono także masowy grób z ciałami sowieckich kobiet i mężczyzn, zamordowanych ok. 5-10 lat wcześniej, przy czym na zwłokach stwierdzono skrępowanie sznurami w taki sam sposób jaki zastosowano wobec polskich oficerów mordowanych w 1940 i spoczywających obok. Badania ekshumacyjne z 1943 ustaliły, że sznur był każdorazowo ucięty na podobną długość, był pochodzenia rosyjskiego. Ponadto na ciałach ofiar ujawniono pchnięcia czterograniastymi bagnetami, których w 1940 używali jedynie Rosjanie. 7 czerwca 1943 roku na polecenie Niemców Komisja Techniczna PCK przerwała prace przed zakończeniem ekshumacji ostatniego, ósmego grobu, z którego nie wydobyto ok. 200 zwłok. Niemcy zajęli się w tym czasie ekshumacjami ofiar mordu w Winnicy. 28 września 1943 roku teren Katynia opanowała Armia Czerwona. Dokumentacja badań w czasie wojny znalazła się w Instytucie Medycyny Sądowej w Krakowie. Pod koniec wojny zaginęła (zachowały się jej kopie, tzw. Archiwum Robla, odnalezione wiosną 1991 roku w skrytce w Instytucie Ekspertyz Sądowych w Krakowie). Niemieckie protokoły badań podające liczbę 4143 ekshumowanych zwłok zostały podpisane przez członków Międzynarodowej Komisji Lekarskiej (MKL) złożonej z przedstawicieli medycyny sądowej i kryminologii uniwersytetów europejskich. Byli to: dr Reimond Speleers z Belgii, dr Marko Markow z Bułgarii, dr Helge Tramsen z Danii, dr Arno Saxén z Finlandii, dr Vincenzo Mario Palmieri z Włoch (po wojnie atakowany przez Włoską Partię Komunistyczną na polecenie ZSRR), dr Herman Maximilien de Burlet z Holandii, dr François Naville ze Szwajcarii, dr František Hájek z Czech, dr Alexandru Birkle z Rumunii, dr František Šubik ze Słowacji, dr Ferenc Orsós z Węgier (wybrany przez członków zespołu na jego przewodniczącego) i dr Eduard Miloslavić z Chorwacji. Dwóch z nich – prof. Hájek z Czech i prof. Markow z Bułgarii – po wojnie zostało zmuszonych do złożenia oświadczenia odwołującego swoje podpisy. Żaden inny członek komisji, jak np. prof. F. Naville ze Szwajcarii, znajdujący się poza radziecką sferą wpływu, nie złożył podobnego oświadczenia. Na podstawie prac komisji pod przewodnictwem dr. Mariana Wodzińskiego został przez Kazimierza Skarżyńskiego przygotowany poufny raport PCK (opublikowany w 1955 roku w Paryżu, a w 1989 roku w Polsce) podający liczbę 4243 ekshumowanych zwłok. PCK ustalił, że w grobach katyńskich znajdują się ciała ok. 4400 oficerów, a nie 10–12 tys., jak podawała propaganda niemiecka, lub 11 tys., jak podawała propaganda radziecka. Fałszowanie i zatajanie zbrodni – kłamstwo katyńskie W 1943 roku rozpoczął się okres fałszowania i zatajania zbrodni katyńskiej, co jest określane przez historyków mianem „kłamstwa katyńskiego”. ZSRR W odpowiedzi na komunikat Radia Berlin radio moskiewskie 15 kwietnia 1943 roku nadało komunikat Sowinformbiura (Sowieckiego Biura Informacyjnego), który 16 kwietnia 1943 roku opublikowano również w gazecie „Prawda”. Komunikat radziecki oskarżał o zbrodnię Niemców i stwierdzał, że polscy jeńcy wojenni pracowali w 1941 roku na robotach budowlanych na zachód od Smoleńska i latem 1941 roku wpadli w ręce wojsk niemieckich. Po zwróceniu się rządu polskiego do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża „Prawda” opublikowała artykuł pt. Polscy wspólnicy Hitlera, a w nocy z 25 na 26 kwietnia polski ambasador Tadeusz Romer otrzymał notę o zerwaniu stosunków dyplomatycznych. We wrześniu 1943 roku, po wyparciu armii niemieckiej ze Smoleńszczyzny, w Katyniu natychmiast przystąpiła do pracy specjalna ekipa funkcjonariuszy NKWD i kontrwywiadu wojskowego Smiersz kierowana przez Wsiewołoda Mierkułowa, Leonida Rajchmana i Siergieja Krugłowa. Odgrodziła ona miejsce pochówku, otworzyła mogiły i utworzyła dwa nowe miejsca pochowania zwłok. Funkcjonariusze NKWD umieszczali w grobach sfałszowane dokumenty, przygotowywali fałszywych świadków, a niewygodnych likwidowali lub skazywali na wieloletnie więzienie. Działania te trwały trzy miesiące, do stycznia 1944 roku; w tym okresie dostęp do mogił mieli wyłącznie funkcjonariusze NKWD. Po zakończeniu tych przygotowań, uchwałą z dnia 13 stycznia 1944 roku Biuro Polityczne KC WKP(b) powołało tzw. „Specjalną komisję ds. ustalenia i przeprowadzenia śledztwa okoliczności rozstrzelania w lesie katyńskim polskich jeńców wojennych przez niemiecko-faszystowskich najeźdźców”, kierowaną przez akademika Nikołaja Burdenkę, znaną jako tzw. Komisja Burdenki. W jej skład weszli m.in. pisarz Aleksiej Tołstoj oraz dostojnik podporządkowanej NKWD Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, egzarcha Ukrainy, metropolita kijowski i halicki Mikołaj, natomiast w jej składzie nie było nikogo z innych krajów niż ZSRR, a nawet z zależnych od Kremla Związku Patriotów Polskich czy armii Berlinga. Komisja Burdenki pracowała w Katyniu w dniach 13–24 stycznia 1944 roku (wcześniej jej członkowie nie mieli dostępu do miejsca pochowania zwłok), przeprowadziła pewną liczbę ekshumacji i przesłuchań przygotowanych przez NKWD świadków, a także odnalazła sfałszowane przez NKWD dokumenty. Na tej podstawie członkowie Komisji podpisali końcowy komunikat, również przygotowany przez służby specjalne, wskazujący na winę Niemców – polscy jeńcy wojenni mieli zostać wiosną 1940 roku umieszczeni bez prawa do korespondencji w trzech obozach nr 1-ON, 2-ON, 3-ON (specjalnego przeznaczenia) w rejonie Smoleńska, a następnie zamordowani przez Niemców jesienią 1941 roku. Komunikat ten, podający fałszywe dane na temat liczby ofiar pochowanych w Katyniu (według Komisji Burdenki w Katyniu pochowano ok. 11 tys. jeńców polskich, choć faktycznie pochowano ich tam ok. 4400), opublikowano 26 stycznia 1944 roku. W latach 1990–1994, w trakcie śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej prowadzonego przez rosyjską Główną Prokuraturę Wojskową, grupa śledcza pod kierunkiem płk. Aleksandra Trietieckiego przestudiowała oryginalne dowody zebrane przez Komisję Burdenki i przesłuchała świadków, po czym ustaliła, że Komisja dopuszczała się fałszerstw, by wykazać winę Niemców. Po przejściu frontu wschodniego i zajęciu Katynia przez Armię Czerwoną z września 1943, w Katyniu 30 stycznia 1944 odbyły się uroczystości żałobne upamiętniające ofiary zbrodni katyńskiej, w których uczestniczyli żołnierze 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR; w ich trakcie w wygłoszonych przemówieniach wersję sprawstwa Niemców pomordowania polskich oficerów potwierdzili gen. Zygmunt Berling, mjr Aleksander Zawadzki i podczas kazania ks. mjr Wilhelm Kubsz. 3 marca 1959 roku Aleksandr Szelepin, przewodniczący KGB, w tajnej notatce nr N-632-Sz (Н-632-Ш), zwanej przez historyków notatką Szelepina, zaproponował Nikicie Chruszczowowi zniszczenie 21 857 teczek personalnych ofiar zbrodni katyńskiej – jak się wyraził: osób byłej burżuazyjnej Polski – jako nieprzydatnych zarówno operacyjnie, jak i historycznie, a zachowanie jedynie protokołów tzw. trójki NKWD mieszczących się w oddzielnej teczce. Prof. Wojciech Materski, członek Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych, stwierdził jednak w maju 2010 roku, że w archiwach pozostałych po ZSRR nie ma żadnych dowodów na zniszczenie teczek personalnych ofiar zbrodni katyńskiej i można powiedzieć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że nadal znajdują się w archiwach. Analogiczne stanowisko zajmuje prof. Krzysztof Jasiewicz. W 1969 roku, w epoce Leonida Breżniewa, główny pomnik wojenny na Białorusi upamiętniający ofiary zbrodni nazistowskich został zbudowany przez władze radzieckie w niewielkiej wiosce o nazwie Chatyń. Według brytyjskiego historyka Normana Daviesa wieś tę wybrano celowo, w celach dezinformacyjnych, ze względu na podobieństwo jej nazwy do Katynia. Rosyjski historyk Natalia Lebiediewa uważa, że chodziło o to, by powiązać zbrodnię katyńską z Niemcami. Później do Chatynia zapraszano wielu gości zagranicznych, w tym Richarda Nixona, Urho Kekkonena, Fidela Castro, Rajiva Gandhiego, Jasera Arafata i Jiang Zemina. W tym samym czasie działania na rzecz upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej podejmowane w Europie Zachodniej wywoływały protesty dyplomatyczne ZSRR (jak w przypadku Pomnika Katyńskiego w Londynie w 1976 roku). Informacje oskarżające Niemców zamieszczono m.in. w powojennym (drugim) wydaniu Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej, natomiast w wydaniu trzecim z lat 70. XX w. hasło o Katyniu nie pojawiło się (znalazło się tam jednak hasło o Chatyniu na Białorusi). W 1978 roku w Katyniu utworzono zespół upamiętniający – wybudowano betonowe stele z marmurowymi zwieńczeniami, na których umieszczono po polsku i rosyjsku fałszywy napis: Ofiarom faszyzmu – oficerom polskim rozstrzelanym przez hitlerowców w 1941 roku. Przy wejściu do Lasu Katyńskiego postawiono także pomnik poświęcony 500 jeńcom radzieckim rzekomo rozstrzelanym przez Niemców w trakcie ekshumacji w 1943 roku (zdarzenie takie w rzeczywistości nie miało miejsca i pomnik usunięto w 1990 roku). W latach 1989–1990 sprawę zbrodni katyńskiej badał na własną rękę mjr Oleg Zakirow, funkcjonariusz KGB, który dotarł do bezpośrednich świadków zbrodni, dawnych pracowników smoleńskiego NKWD. Trzech z nich opowiedziało dramatyczną historię więźnia, który zabił konwojenta, przedostał się do zbrojowni i otworzył ogień. Według relacji zebranych przez Zakirowa funkcjonariusze NKWD przez trzy dni nie potrafili go zabić, zalewali piwnicę wodą z pompy strażackiej, a potem otruto go gazem. Zakirow wystąpił z KPZR, a za samowolne śledztwo został zwolniony z KGB. W 1998 roku w obawie o swoje życie wyjechał z rodziną do Polski, gdzie w 2002 roku otrzymał polskie obywatelstwo. Proces norymberski Zbrodnia katyńska została podniesiona w 1946 roku podczas procesu norymberskiego, gdy prokurator ZSRR Roman Rudienko wniósł akt oskarżenia o ludobójstwo ok. 11 tys. polskich oficerów w Katyniu przez III Rzeszę. Oskarżyciel sowiecki Pokrowski mówił o zamordowaniu 15.000 oficerów polskich, jeńców wojennych, w lesie katyńskim pod Smoleńskiem, przypisując tę zbrodnię Niemcom. Do akt sądowych włączono sprawozdanie Komisji Burdenki i prokuratorzy radzieccy zażądali, by Trybunał przyjął je bez dowodów i przesłuchiwania świadków. Sędziowie nie wyrazili na to zgody i postanowili przesłuchać trzech świadków oskarżenia i trzech świadków obrony (prof. W. I. Prozorowski, prof. Bazylewski i Bułgar prof. Marko Markow). Prozorowski stwierdził, że ponad wszelką wątpliwość oficerowie polscy byli pogrzebani jesienią 1941, Bazylewski podał, że jeńcy polscy byli w Kozielsku w sierpniu 1940, gdy spędzał tam urlop (zatem według niego nie mogli zostać zabici wiosną 1940), natomiast Markow zmienił swoje wcześniejsze stanowisko z czasu uczestnictwa w Międzynarodowej Komisji i poinformował, że jej członkowie podpisali raport pod presją niemiecką i stwierdził, że zrobili to Niemcy. Później okazało się, że Markow zmienił swoje stanowisko po wytoczeniu mu procesu w Bułgarii po zajęciu tego kraju przez Sowietów. Przesłuchania ujawniły nieścisłości i błędy w komunikacie Komisji Burdenki: w szczególności ustalono, że w Katyniu stacjonowała niemiecka jednostka 537 – sztab 537 Pułku Łączności, a dowodził nim płk Ahrens (a nie, jak podano w komunikacie Komisji Burdenki, Arnes). Na żądanie obrony Hermanna Göringa, oskarżonego o zbrodnię katyńską, płk Ahrens został przesłuchany jako świadek. Przybył on do Katynia dopiero w listopadzie 1941 roku, wobec czego wezwany został jego poprzednik, płk. Bedenk, a także zwierzchnik obu oficerów gen. Oberhäuser. Ich zeznania, mimo starań oskarżycieli sowieckich, oczyściły ich od stawianych im zarzutów. W akcie oskarżenia, na wniosek prokuratury ZSRR, widniał zapis o zbrodni katyńskiej dokonanej przez faszystów jako zbrodni ludobójstwa, co jest podnoszone jako dowód prawa międzynarodowego przez Polskę, ponieważ ZSRR na procesie norymberskim, poprzez akt oskarżenia prokuratora Romana Rudienki, sam nadał zbrodni katyńskiej taką kwalifikację prawną. Prawna ocena zbrodni katyńskiej jako ludobójstwa nie jest uznawana przez władze Federacji Rosyjskiej. W dalszym przebiegu procesu norymberskiego kwestia zbrodni katyńskiej nie była już podnoszona. W wyroku Trybunału kwestia odpowiedzialności za zbrodnię katyńską została pominięta z braku dowodów Dopiero po 60 latach wyszło na jaw, dlaczego po przesłuchaniu świadków zbrodnia katyńska już nie została poruszona w procesie: Decydujący impuls do tych działań dał były niemiecki oficer Fabian von Schlabrendorff, który nieoficjalnie był jednym z doradców amerykańskiej delegacji: Schlabrendorff w czasie wojny stacjonował w Smoleńsku i odwiedzał groby w Lesie Katyńskim. Kiedy dowiedział się, że główny sowiecki oskarżyciel Roman Rudenko chciał przypisać zbrodnię katyńską Niemcom, przekonał byłego szefa amerykańskiego wywiadu OSS, generała Williama Donovana, który był doradcą Roberta Jacksona, głównego oskarżyciela USA w Norymberdze, że nie może być wątpliwości co do sowieckiego sprawstwa. Schlabrendorff był dla Amerykanów wiarygodny, ponieważ brał udział w dwóch zamachach na Adolfa Hitlera. Jackson po rozmowie z Schlabrendorffem blokował sowieckie kłamstwo katyńskie. Europa Zachodnia i USA Wielka Brytania, której zależało na sojuszu z ZSRR, doradzała rządowi polskiemu wstrzemięźliwość i umiar. 15 kwietnia 1943 roku premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill stwierdził w rozmowie z gen. Sikorskim: Są rzeczy, które, choć wiarygodne, nie nadają się do tego, by mówić o nich publicznie. W rozmowie z ambasadorem radzieckim w Londynie Majskim Churchill stwierdził, że nawet jeśli wersja niemiecka jest prawdziwa to i tak nie zmieni to stanowiska Londynu wobec Moskwy, albowiem „na wojnie wszystko się zdarza”. Nieliczni, jak brytyjski ambasador przy Rządzie RP na uchodźstwie sir Owen O’Malley, polityk sir Douglas Lloyd Savory czy pisarz Louis FitzGibbon, starali się dociec, kim byli sprawcy. Tajny raport O’Malleya z 24 maja 1943 roku potwierdzający winę Sowietów, wywołał irytację rządu brytyjskiego. Stany Zjednoczone również nie chciały dopuścić do rozpadu koalicji z udziałem ZSRR; przez kilka lat podtrzymywały tezy radzieckie i tuszowały przypadki prób ujawnienia prawdy. W 1945 roku amerykański podpułkownik John H. Van Vliet, przywieziony w maju 1943 roku przez Niemców wraz z innymi jeńcami wojennymi do Katynia, złożył pisemny raport na temat zbrodni katyńskiej gen. Claytonowi Bissellowi, zastępcy dowódcy amerykańskiego wywiadu wojskowego. Raport van Vlieta został utajniony, a następnie zniknął w niewyjaśnionych okolicznościach z archiwów Pentagonu. W 1950 roku ppłk van Vliet odtworzył swój raport, a później przekazał go Komisji Katyńskiej Kongresu USA. Mimo to w USA podejmowano działania mające na celu ujawnienie prawdy. W 1949 roku amerykański dyplomata Arthur Bliss Lane i dziennikarz Julius Epstein założyli Amerykański Komitet do Zbadania Zbrodni Katyńskiej. Sytuacja zmieniła się po kilku latach, gdy po śmierci Stalina 5 marca 1953 roku Stany Zjednoczone, mając nadzieję na lepsze relacje z ZSRR, zaprzestały podejmowania kolejnych prób wyjaśnienia zbrodni. Strona amerykańska uważała, że szukanie odpowiedzialnych za zbrodnię katyńską przeszkadzałoby w relacjach z Sowietami. Polska Również zależne od ZSRR polskie instytucje miały wkład we wspieranie powyższej wersji – dotyczy to m.in. Wandy Wasilewskiej, gen. Zygmunta Berlinga i gen. Leona Bukojemskiego. Wiosną 1945 roku z polecenia ministra sprawiedliwości Henryka Świątkowskiego podjęto śledztwo dotyczące zbrodni na polskich oficerach w Katyniu. Jego prowadzenie powierzono, pod nadzorem znanego później profesora prawa, a wtedy prokuratora Jerzego Sawickiego, doktorowi Romanowi Martiniemu, przedwojennemu podprokuratorowi Sądu Okręgowego w Kielcach. Śledztwo prowadził niespełna rok. Został zamordowany 30 marca 1946 roku przez 17-letnią dziewczynę i jej narzeczonego. Według różnych źródeł katyńskie śledztwo miało predefiniowany cel (wykazanie winy Niemców), ale za sprawą prokuratora Martiniego toczyło się w innym kierunku (winy ZSRR), co mogło być przyczyną inscenizacji jego śmierci. Podczas swojej pracy Roman Martini miał odnaleźć tajny raport z 10 czerwca 1940 autorstwa kierownika zarządu NKWD obwód Mińsk, potwierdzający likwidację trzech polskich obozów jenieckich, Kozielsk, Ostaszków i Starobielsk, na wiosnę 1940 (tzw. „raport Tartakowa”). W specjalnym oświadczeniu z lutego 1952 rząd Józefa Cyrankiewicza, odnosząc się do działań tzw. „specjalnej komisji Izby Reprezentantów dla sprawy Katynia”, oświadczył m.in., iż wymordowanie w Katyniu tysięcy oficerów i żołnierzy polskich było dziełem zbrodniarzy hitlerowskich. Władysław Gomułka, I sekretarz KC PZPR w latach 1956–1970, pisał odnośnie do sprawy katyńskiej w swoich pamiętnikach wspominając czas okupacji: „Osobiście nie miałem też najmniejszych wątpliwości, iż oficerów polskich osadzonych w obozach jenieckich w ZSRR wymordowali Niemcy. (…) w początkach maja 1943 r. zamieściłem w „Głosie Warszawy” własny obszerny artykuł oskarżający Niemców o dokonanie zbrodni w Katyniu. (…) Eliminowałem go z całą świadomością z wykazu moich publikacji okupacyjnych, miałem bowiem już przy ich wyborze do edycji zupełnie inny pogląd na zbrodnię katyńską. (…) Z całą pewnością nie napisałbym owego artykułu, gdybym znał wtedy podstawowe okoliczności wskazujące na winnych zgładzenia polskich oficerów w Katyniu. Ale też, gdybym już wówczas rozporządzał dowodami, że zbrodni tej dokonano w 1940 r. również z całą pewnością nie obwiniałbym o nią ZSRR, lecz popierał bez najmniejszych wahań (…) oświadczenie Radzieckiego Biura Informacyjnego (…). Bywają sytuacje, kiedy w imię najżywotniejszych interesów narodu nawet brudne kłamstwo należy przybierać w szaty prawdy. (…) Widzieliśmy, jak zareagował Stalin na ustosunkowanie się rządu Sikorskiego do rewelacji Niemców o odkryciu grobów oficerów polskich. (…) Nie ulega (…) wątpliwości, że gdyby Churchill solidaryzował się z postępowaniem rządu Sikorskiego w sprawie Katynia – co siłą rzeczy musiałby wpierw uzgodnić z prezydentem Stanów Zjednoczonych – reakcja Stalina nie mogłaby się sprowadzić jedynie do zerwania stosunków przez ZSRR z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi, jak to miało miejsce w stosunku do rządu polskiego, lecz zmusiłaby rząd radziecki do szukania porozumienia z Niemcami hitlerowskimi i zawarcia z nimi separatystycznego pokoju. Jasne jest (…), że rozbicie koalicji antyhitlerowskiej – o co zawsze zabiegali Niemcy (…) – zapobiegłoby klęsce wojennej Rzeszy hitlerowskiej, umożliwiłoby jej wyjście z wojny w charakterze zwycięzcy przy znacznym rozszerzeniu jej przedwojennego terytorium. (…) Ale nade wszystko rozbicie antyhitlerowskiej koalicji pociągnęłoby za sobą najgroźniejsze konsekwencje dla narodu polskiego. Zawarcie z Niemcami separatystycznego pokoju w II wojnie światowej (…) musiałoby nieuchronnie przekreślić nadzieje Polaków(…).”. Po objęciu władzy w 1956 roku Gomułka nakazał propagandzie partyjnej milczenie i nieangażowanie się w żadną wersję odpowiedzialności za mord katyński. Na spotkaniu z młodzieżą 29 października 1956 r. oświadczył, że rząd polski nie może zająć w tej sprawie stanowiska, gdyż komisje badające tę kwestię pracowały bez udziału strony polskiej. Nie pozostawił jednak wątpliwości, że odpowiedzialnością obarcza ZSRR stwierdzając, iż wchodzenie w konflikt z ZSRR byłoby sprzeczne z interesami Polski, oraz „byłoby czczą demonstracją”. Wydał polecenie aby Encyklopedia PWN w ogóle nie zamieszczała hasła Katyń, a na krzyżu katyńskim znajdującym się na Cmentarzu Powązkowskim kazał nie umieszczać żadnej daty wychodząc z założenia, że skoro nie można ze względów geopolitycznych mówić prawdy, należy wstrzymać się od głoszenia kłamstwa. Zalecenia dla cenzorów odnośnie do opisywania śmierci polskich oficerów w Katyniu wydał Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (poł. lat 70). Notka informacyjna nr 2 opublikowana przez ten urząd 14 stycznia 1974 roku nakazywała aby w ocenie zbrodni katyńskiej kierować się opinią „Bolszoj Sowietskoj Encyklopedii” oraz przyjąć ocenę za „Komunikatem Komisji Specjalnej” powołanej przez władze radzieckie w 1943 roku. Zalecenia wzbraniały prób obarczenia Związku Radzieckiego odpowiedzialnością za śmierć polskich oficerów w lasach katyńskich, w publikacjach dopuszczano sformułowania zmarł bądź zginął w Katyniu, zaś w drugim przypadku dopuszczalne było określenie zgonu po lipcu 1941, nie akceptowano określenia jeńcy wojenni, lecz wskazywano za właściwe internowani, a ponadto zastrzeżono dla GUKPPiW akceptację publikacji ogłoszeń o nabożeństwach, klepsydr i nekrologów dotyczących ofiar Katynia. Za dopuszczalne sformułowanie o przyczynach śmierci polskich oficerów jakie mogło być zamieszczane w opracowaniach naukowych, pamiętnikarskich, biograficznych peerelowska cenzura uznawała formę „rozstrzelany przez hitlerowców w Katyniu”. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze PRL zamieścił treść tajnego dokumentu datowanego na rok 1975 z zaleceniami na temat Katynia przeznaczonego dla cenzorów. 21 marca 1980 roku na znak protestu przeciwko kłamstwu katyńskiemu na Rynku Głównym w Krakowie dokonał samospalenia Walenty Badylak, były żołnierz AK. Informacje o zbrodni w Katyniu, bez określania sprawców tej zbrodni, zaczęły pojawiać się w podręcznikach szkolnych w PRL w połowie lat 80. Działania emigracji polskiej na rzecz ujawnienia prawdy W 1948 roku w Londynie ukazał się raport Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, przygotowany przez polski rząd na uchodźstwie, opracowany przez Józefa Mackiewicza i Zdzisława Stahla. W 1949 roku Józef Mackiewicz opublikował w Szwajcarii, w tłumaczeniu na niemiecki swoją książkę Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary (niem. Katyn – ungesühntes Verbrechen), która później ukazywała się w przekładach na inne języki, po angielsku jako The Katyn Wood Murders (1951). W 1962 roku w USA ukazała się głośna książka prof. Janusza Zawodnego Śmierć w lesie. Historia mordu katyńskiego (ang. Death in the Forest. The Story of the Katyn Forest Massacre), w późniejszym okresie wydawana w wielu krajach. Po wyborze Karola Wojtyły na papieża Józef Mackiewicz zaproponował w paryskiej Kulturze by papież odprawił mszę za polskich oficerów i intelektualistów pomordowanych w 1940 roku. Polacy w Ameryce zebrali nawet na ten cel pieniądze, które zostały przesłane w ofierze do Rzymu. Jan Paweł II jednak odmówił, a władze kościelne zerwały dotychczasowe kontakty z Mackiewiczem. Komisja Śledcza Kongresu USA (1951–1952) 22 grudnia 1952 roku specjalna komisja Kongresu Stanów Zjednoczonych, która po staraniach Kongresu Polonii Amerykańskiej badała sprawę, ogłosiła raport końcowy ze swoich prac (tzw. raport Maddena), w którym za winnych zbrodni katyńskiej uznała Sowietów i wezwała społeczność międzynarodową do powołania międzynarodowego trybunału dla osądzenia tej zbrodni. Komisja uznała wymordowanie polskich oficerów za jedną z najbardziej barbarzyńskich zbrodni międzynarodowych w historii świata i zarekomendowała rządowi amerykańskiemu przedstawienie sprawy Organizacji Narodów Zjednoczonych. Oficjalne ujawnienie odpowiedzialności władz ZSRR Ujawnienie odpowiedzialności NKWD w 1990 roku W związku z pierestrojką w 1987 roku utworzono w porozumieniu z ówczesnym przywódcą ZSRR Michaiłem Gorbaczowem mieszaną polsko-radziecką komisję historyków partyjnych (PZPR i KPZR) do wyjaśnienia białych plam w historii wzajemnych stosunków. Jej prace dotyczyły także zbrodni katyńskiej. Przewodniczącym delegacji polskiej został prof. Jarema Maciszewski; stronę radziecką reprezentował prof. Georgij Smirnow. Na pierwszym posiedzeniu komisji w maju 1987 r. polska delegacja zreferowała swoje stanowisko w sprawie Katynia podważając wiarygodność prac komisji Burdenki oraz wystąpiła o dopuszczenie jej do radzieckich materiałów archiwalnych dotyczących zaginionych polskich oficerów. Prof. Smirnow stanowisko polskie uznał za uleganie propagandzie antyradzieckiej, ale poprosił stronę polską o sporządzenie ekspertyzy w tej sprawie, która miała stać się podstawą dalszej dyskusji. Na następnym posiedzeniu komisji wspólnej w marcu 1988 r. w Warszawie strona radziecka okazała się być nieprzygotowana do dyskusji na temat Katynia. Odebrała jedynie ekspertyzę strony polskiej w której stwierdzono, że „brak jakichkolwiek nowych dokumentów radzieckich w tej sprawie nie pozwala na osłabienie argumentacji przemawiającej za winą NKWD”. Ostatnie posiedzenie komisji wspólnej odbyło się w końcu listopada 1988 r. Strona polska zażądała ustosunkowania się strony radzieckiej do polskiej ekspertyzy w sprawie Katynia. Ponieważ jednak do tego nie doszło strona polska postanowiła jednostronnie opublikować ekspertyzę (ukazała się m.in. w piśmie „Odrodzenie” z 18 II 1989 i nr 11 z 18 III 1989). 13 kwietnia 1990 roku podczas wizyty prezydenta RP Wojciecha Jaruzelskiego w Moskwie, Michaił Gorbaczow przekazał pochodzące z radzieckich archiwów dokumenty dotyczące zbrodni katyńskiej, po raz pierwszy oficjalnie przyznając, że zbrodni dokonało NKWD. Tego samego dnia w oświadczeniu państwowej agencji TASS oznajmiono, że bezpośrednią odpowiedzialność za zbrodnię katyńską ponoszą Beria, Mierkułow i ich pomocnicy. W komunikacie tym, zatwierdzonym tajną uchwałą Biura Politycznego KC KPZR z 7 kwietnia 1990 roku, padło stwierdzenie: Strona radziecka, wyrażając ubolewanie w związku z tragedią katyńską, oświadcza, że jest ona jedną z ciężkich zbrodni stalinizmu. Pod koniec istnienia ZSRR wielką rolę w ujawnieniu prawdy o zbrodni katyńskiej odegrali Rosjanie przełamujący opory władz: historycy, dziennikarze i osoby, które – jak pisała w 1990 roku gazeta „Moskowskije nowosti” – nie ugięły się pod naciskami lub restrykcjami i wykazały ludzką godność. Publikację komunikatu agencji TASS w dniu 13 kwietnia 1990 roku należy jednak zestawić z tym, że Michaił Gorbaczow musiał od początku pełnienia funkcji przywódcy ZSRR znać treść teczki specjalnej nr 1 (dokumenty dotyczące zbrodni katyńskiej przechowywano w ZSRR m.in. w tzw. „teczce specjalnej nr 1”, która jako jedna z najważniejszych tajemnic państwowych była przekazywana przywódcy KPZR przy objęciu władzy wraz z kodami do broni jądrowej), ponadto w listopadzie 1990 roku zainicjował skierowaną przeciwko Polsce akcję propagandową znaną jako tzw. „anty-Katyń” mającą relatywizować zbrodnię katyńską). Po ujawnieniu oświadczenia w TASS w 1990 ostatni premier Edward Szczepanik, a następnie rząd RP na uchodźstwie domagali się wskazania wszystkich pozostałych miejsc kaźni i pochówków polskich żołnierzy, a także zażądał przeprosin, odszkodowań i zadośćuczynienia od Związku Sowieckiego. Żądania odszkodowania i ujawnienia szczegółów zbrodni katyńskiej powtórzyła również VIII Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej w rezolucji z 28 lipca 1990. Ujawnienie teczki specjalnej nr 1 w 1992 roku 14 października 1992 roku na polecenie prezydenta Borysa Jelcyna naczelny archiwista państwowy Rosji Rudolf Pichoja przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie uwierzytelnione kopie dokumentów z teczki specjalnej nr 1, w tym kopie uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku i notatki Szelepina z 3 marca 1959 roku. Dokumenty opublikowano w 1992 roku w Polsce w zbiorze Katyń. Dokumenty ludobójstwa, a w Rosji w pierwszym numerze miesięcznika „Woprosy istorii” z 1993 roku. Wtedy też otwarto na pewien czas dla polskich historyków część archiwów postradzieckich. 25 sierpnia 1993 roku w czasie wizyty w Polsce prezydent Rosji Borys Jelcyn złożył kwiaty pod Krzyżem Katyńskim na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach i wypowiedział słowo: „Wybaczcie” (ros. Простите). Cmentarze wojenne: Katyń, Miednoje, Charków, Bykownia W 1994 roku zawarto umowy z władzami rosyjskimi i ukraińskimi w sprawie budowy polskich cmentarzy wojennych. Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie otwarto 17 czerwca 2000 roku (ok. 3800 jeńców obozu w Starobielsku i ok. 500 niezidentyfikowanych ofiar) Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu otwarto 28 lipca 2000 roku (ok. 4400 jeńców obozu w Kozielsku) Polski Cmentarz Wojenny w Miednoje otwarto 2 września 2000 roku (ok. 6300 jeńców obozu w Ostaszkowie) Polski Cmentarz Wojenny w Bykowni otwarto 21 września 2012 roku (1992 obywateli polskich zamordowanych przez NKWD w 1940 roku, w tym ofiary z ukraińskiej listy katyńskiej) Domniemane nowe miejsca ukrycia zwłok ofiar W 1998 roku pojawiły się informacje, że groby polskich jeńców wojennych zamordowanych w 1940 roku przez NKWD mogą się znajdować w miejscowości Tawda na Uralu. Według przypuszczeń historyków ofiary figurujące na tzw. białoruskiej liście katyńskiej mogły zostać pogrzebane w Kuropatach pod Mińskiem (wymieniano również kilka innych miejsc w rejonie Mińska, m.in. Mały Trościeniec, a ponadto Głębokie w obwodzie witebskim). Wysunięto hipotezę, że masowe groby ofiar zbrodni katyńskiej mogą się znajdować w kilku miejscach w okolicach Charkowa (Aleksiejewka, Bezludówka, Sokolniki, Dergacze). Jako miejsce możliwego pochówku osób zamordowanych na podstawie rozkazu katyńskiego wskazywano również Włodzimierz Wołyński, gdzie w 2011 roku polscy badacze rozpoczęli prace archeologiczne. W 2014 zostało ujawnione zeznanie amerykańskiego oficera ppłk. Johna Van Vlieta jr. sporządzone w 1945, który był przy ekshumacjach katyńskich w 1943 – wspomniał w nim o obozach przetrzymywania polskich jeńców w Kozielsku, Starobielsku oraz w mieście Putywl na terenie obecnej Ukrainy (podczas ekshumacji w 1943 została ujawniona lista 27 oficerów przetrzymywanych w Putywlu). Zbrodnia katyńska współcześnie Anty-Katyń Od 1990 roku w ZSRR i Rosji prowadzona jest akcja propagandowa, której celem jest relatywizacja zbrodni katyńskiej przez powiązanie jej z wysoką śmiertelnością wśród jeńców sowieckich w niewoli polskiej (1919–1921), rzekomo spowodowaną przez zbrodnie popełnione na jeńcach. Akcję tę, określaną przez historyków terminem „anty-Katyń”, zapoczątkował prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow, który wydał tajne rozporządzenie nr RP-979 (РП-979) z 3 listopada 1990 roku zawierające (punkt 9) polecenie zebrania archiwaliów o tych wydarzeniach z historii stosunków dwustronnych, w których straty poniosła strona sowiecka. W późniejszym okresie akcja ta była kontynuowana przez władze rosyjskie. Negowanie odpowiedzialności władz stalinowskich Pomimo oficjalnego uznania przez ZSRR, a następnie Federację Rosyjską, odpowiedzialności Stalina i NKWD za zbrodnię katyńską oraz ujawnienia wielu tajnych dokumentów, wina władz stalinowskich jest negowana przez rosyjskie ugrupowania nacjonalistyczne i komunistyczne, w tym Komunistyczną Partię Federacji Rosyjskiej (KPFR) i jej przywódcę Giennadija Ziuganowa. Ugrupowania te zrzucają winę na Niemców, powtarzając tezy radzieckiej propagandy z lat 1943–1989 i komunikatu Komisji Burdenki, w tym o obozach nr 1-ON, 2-ON i 3-ON. Znany z takich poglądów jest np. publicysta i inżynier metalurg z wykształcenia Jurij Muchin; prezentował je również Wiktor Iluchin, jeden z liderów Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej. Według skarg rodzin ofiar zbrodni składanych od 2006 roku w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu dochodzi również do negowania zbrodni katyńskiej jako historycznego faktu w wyrokach rosyjskich sądów. Odpowiedzialność władz stalinowskich za zbrodnię katyńską jest także negowana przez Komunistyczną Partię Polski, działającą obecnie w Polsce. Nowe śledztwa, ekshumacje i procesy sądowe Oficjalne ujawnienie winy ZSRR umożliwiło rozpoczęcie śledztwa przez prokuraturę radziecką (potem rosyjską), współpracę z polskimi władzami, przesłuchanie żyjących świadków oraz podjęcie badań terenowych i ekshumacji w niektórych miejscach kaźni. Śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej wszczęto również w Polsce. Śledztwo prokuratur wojskowych ZSRR i Rosji 9 października 1989 roku prokurator generalny PRL Józef Żyta wystosował do prokuratora generalnego ZSRR Aleksandra Suchariewa wniosek o wszczęcie śledztwa w sprawie katyńskiej. W uzasadnieniu wniosku strona polska powołała się na Konwencję Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwaloną przez ONZ 9 grudnia 1948 roku, oraz Konwencję ONZ o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, uchwaloną przez ONZ 26 listopada 1968 roku, ratyfikowane przez Polskę i ZSRR. Odpowiedź strony radzieckiej była początkowo negatywna, lecz później śledztwo zostało wszczęte i było prowadzone od 27 września 1990 roku do 21 września 2004 roku przez Główną Prokuraturę Wojskową początkowo ZSRR, a potem Federacji Rosyjskiej, jako tzw. „śledztwo w sprawie karnej nr 159”. Śledztwo rosyjskie w latach 1990–1994 W latach 1990–1992 rosyjskim śledztwem kierował płk (w późniejszym okresie generał) Aleksandr Trietiecki, a w latach 1992–1994 ppłk Anatolij Jabłokow. W ramach postępowania m.in. przeprowadzono badania terenowe i ekshumacje w Katyniu, Miednoje i w Piatichatkach (patrz dalej) oraz przebadano dowody zgromadzone przez tzw. Komisję Burdenki, stwierdzając, że zostały sfabrykowane. Rosyjskiej grupie śledczej udało się zidentyfikować, odnaleźć i przesłuchać żyjących funkcjonariuszy NKWD, którzy mieli bezpośredni związek z rozstrzeliwaniami (w tym kluczowego świadka Dmitrija Tokariewa, który złożył obszerne zeznania). Przesłuchano m.in. Aleksandra Szelepina, który potwierdził autentyczność swojej notatki z 3 marca 1959 roku i podanych w niej faktów. Rosyjscy prokuratorzy wojskowi przeprowadzili również ekspertyzę kryminalistyczną zachowanych dokumentów, w tym uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku, która jednoznacznie wykluczyła możliwość fałszerstwa i potwierdziła autentyczność samych dokumentów oraz złożonych na nich podpisów Stalina, Mołotowa, Woroszyłowa, Mikojana i Berii. W 1992 roku rosyjska prokuratura przekazała stronie polskiej nieuwierzytelnione kserokopie pierwszych 93 tomów akt śledztwa. 17 marca 1992 roku ppłk Anatolij Jabłokow powołał Komisję Ekspertów w składzie: Boris Nikołajewicz Topornin – dyrektor Instytutu Państwa i Prawa Rosyjskiej Akademii Nauk; Aleksandr Maksimowicz Jakowlew – kierownik wydziału prawa karnego i kryminologii Instytutu Państwa i Prawa Rosyjskiej Akademii Nauk; Inessa Siergiejewna Jażborowska – kierownik naukowy Instytutu Politologii Porównawczej Rosyjskiej Akademii Nauk; Walentyna Siergiejewna Parsadanowa – starszy pracownik naukowy Instytutu Słowianoznawstwa i Bałkanistyki Rosyjskiej Akademii Nauk; Jurij Nikołajewicz Zoria – docent katedry dyscyplin specjalnych Wojskowej Akademii Armii Radzieckiej; Lew Waleriewicz Bielajew – starszy ekspert wydziału ekspertyz medycyny sądowej Centralnego Laboratorium Medycyny Sądowej Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej. 2 sierpnia 1993 roku Komisja Ekspertów działająca przy rosyjskiej Głównej Prokuraturze Wojskowej opublikowała raport końcowy w sprawie kwalifikacji prawnej zbrodni katyńskiej, w którym stwierdziła, że była to zbrodnia przeciwko pokojowi, zbrodnia wojenna, zbrodnia przeciwko ludzkości i ludobójstwo. 13 lipca 1994 roku ppłk Anatolij Jabłokow zamknął rosyjskie śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej, umarzając sprawę z powodu śmierci winnych. W decyzji o umorzeniu stwierdził, że Józef Stalin i jego bliscy współpracownicy, członkowie Biura Politycznego WKP(b) – Mołotow, Woroszyłow, Kalinin, Kaganowicz, Mikojan i Beria – także szefowie NKWD-NKGB i MGB ZSRR oraz wykonawcy egzekucji są winni zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennej i zbrodni przeciwko ludzkości, czyli zbrodni z artykułu 6 § a,b określonych w Statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze, oraz winni ludobójstwa obywateli polskich. Za winnych uznał także dopuszczających się fałszerstw członków radzieckiej Komisji Burdenki, twórców fałszywego aktu oskarżenia w sprawie katyńskiej przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze oraz wszystkich ukrywających zbrodnię katyńską do upadku ZSRR. Decyzja ppłk. Jabłokowa została zakwestionowana przez kierownictwo rosyjskiej Głównej Prokuratury Wojskowej i Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej; śledztwo powierzono innemu prokuratorowi, Siergiejowi Szałamajewowi, któremu zlecono zmianę kwalifikacji prawnej czynu na „nadużycie władzy”. Śledztwo rosyjskie w latach 1994–2004 W latach 1994–2004 śledztwo rosyjskie było prowadzone z art. 193–17 punkt b Kodeksu karnego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z 1926 roku (nadużycie władzy mające bardzo poważne następstwa). 21 września 2004 roku płk Siergiej Szałamajew zamknął postępowanie, umarzając sprawę z powodu śmierci winnych; strona polska dowiedziała się o tym 29 września 2004 roku podczas wizyty Aleksandra Kwaśniewskiego w Moskwie. Informacja o umorzeniu śledztwa została oficjalnie ogłoszona 11 marca 2005 roku na konferencji prasowej Głównej Prokuratury Wojskowej, podczas której wystąpił rosyjski główny prokurator wojskowy gen. Aleksandr Sawienkow. W trakcie konferencji prasowej 11 marca 2005 roku gen. Sawienkow stwierdził, że ludobójstwo na narodzie polskim nie miało miejsca ani na poziomie państwowym, ani w sensie prawnym, i że sprawa została zamknięta jako wojskowe przestępstwo służbowe, związane z przekroczeniem uprawnień służbowych. Postanowienie o umorzeniu śledztwa wraz uzasadnieniem opatrzono klauzulą „ściśle tajne” i do dziś nie jest ono znane stronie polskiej. Decyzja rosyjskiej Głównej Prokuratury Wojskowej oznacza, że traktuje ona zbrodnię katyńską jako przestępstwo pospolite, a jej sprawcy są chronieni przedawnieniem. Deklaracja prezydenta Rosji Władimira Putina z 29 września 2004 roku o przekazaniu stronie polskiej całości materiałów śledztwa zgromadzonych w 183 tomach nie została zrealizowana, a 116 tomów utajniono (80 tomom nadano klauzulę „do użytku służbowego”, a 36 tomom klauzule „tajne” i „ściśle tajne”). Istotną rolę w utajnieniu akt śledztwa odegrała Federalna Służba Bezpieczeństwa (FSB), wskazując prokuratorom, które dokumenty zawierają tajemnice państwowe. Ponieważ oświadczenie Głównej Prokuratury Wojskowej podawało tylko, czym zbrodnia katyńska nie była, 15 marca 2005 roku rosyjskie Stowarzyszenie „Memoriał” skierowało do gen. Aleksandra Sawienkowa zapytanie domagające się podania kwalifikacji prawnej. W odpowiedzi „Memoriał” otrzymał pismo gen. Walerija K. Kondratowa, naczelnika zarządu przestrzegania przepisów o bezpieczeństwie federalnym, który podał kwalifikację z art. 193 punkt 17 Kodeksu karnego RFSRR (nadużycie władzy przez osoby należące do wyższego dowództwa Armii Czerwonej). W swoim liście z 2005 roku gen. Kondratow stwierdził, że w toku śledztwa ustalono, iż w wyniku decyzji trójki NKWD zginęło 1803 obywateli polskich, z czego udało się zidentyfikować 22 osoby, i poinformował, że rozpatruje się kwestię możliwości zastosowania wobec rozstrzelanych obywateli polskich ustawy o rehabilitacji ofiar prześladowań politycznych. W dniach 9–21 października 2005 roku trzej polscy prokuratorzy zapoznali się w Moskwie z 67 jawnymi tomami akt rosyjskiego śledztwa bez prawa wykonywania kopii. W trakcie oględzin ustalono, że są to materiały przekazane stronie polskiej w 1992 roku w 93 tomach akt śledztwa, w teczkach o innym układzie dokumentów. 67 tomów akt w nowym układzie, okazanych stronie polskiej w 2005 roku, miało pierwotnie klauzulę „ściśle tajne” nadaną w nieznanym terminie i zdjętą w 2004 roku. Wnioski rosyjskich adwokatów kierowane w latach 2006–2008 w imieniu krewnych ofiar do Głównej Prokuratury Wojskowej o przyznanie tym krewnym statusu pokrzywdzonych w rosyjskim postępowaniu katyńskim (tzw. sprawie nr 159) oraz o dokonanie rehabilitacji zamordowanych zostały rozpatrzone negatywnie; decyzję tę podtrzymały rosyjskie sądy. Starania o rehabilitację ofiar zbrodni podejmowało Stowarzyszenie „Memoriał”, które próbowało również zaskarżyć decyzję o utajnieniu postanowienia o umorzeniu śledztwa katyńskiego przez Główną Prokuraturę Wojskową. Działania te nie dały rezultatów; odbyło się kilkanaście rozpraw przed rosyjskimi sądami różnych instancji, które odrzucały wnioski Stowarzyszenia. 26 stycznia 2011 roku Sąd Najwyższy Rosji oddalił skargę „Memoriału” na decyzję Moskiewskiego Sądu Miejskiego w sprawie utajnienia postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej o umorzeniu śledztwa katyńskiego. Badania terenowe w miejscach pochówku ofiar Pierwsze prace terenowe i wykopy sondażowe prowadzono w Katyniu w 1991 roku. W czasie prac terenowych prowadzonych od 5 do 25 września 1994 roku ekipa polskich archeologów określiła lokalizację 5 pierwotnych masowych grobów polskich jeńców obozu w Kozielsku w rejonie dawnego cmentarza PCK z 1943 roku. Odnaleziono fragmenty szkieletów, rzeczy osobiste i resztki umundurowania, lecz ani jednego pewnego identyfikatora PCK pozostawionego przy zwłokach przez Komisję Techniczną PCK w 1943 roku. Mogiła nr 8, która w 1943 roku nie została ekshumowana, okazała się opróżniona w późniejszym okresie. Prace ekshumacyjne w Katyniu kontynuowano w 1995 roku; odnaleziono wówczas i zidentyfikowano szczątki gen. Bronisława Bohatyrewicza i gen. Mieczysława Smorawińskiego, a także wytyczono plan polskiego cmentarza wojennego. Prace ekshumacyjne w Miednoje prowadzono w 1991 roku i w latach 1994–1995. Zlokalizowano masowe groby polskich policjantów z obozu w Ostaszkowie, nie znajdując mogił rosyjskich ani innych niż polskie. W 1994 roku na terenie dawnego poligonu wojskowego koło Tweru (w zupełnie innym miejscu, w dawnej zamkniętej strefie wojskowej) dzięki wskazówkom rosyjskiego zbieracza militariów ekipa polskich archeologów odnalazła dół, do którego kilkadziesiąt lat wcześniej zrzucono przedmioty osobistego użytku należące do jeńców z Ostaszkowa (policyjne znaki ewidencyjne, kubki, miski, manierki, menażki z polskimi oznaczeniami). Badania w Piatichatkach prowadzono w latach 1991 i 1994–1996, odnajdując 15 grobów polskich i 60 grobów obywateli ZSRR. Liczbę Polaków pochowanych w tym miejscu oszacowano na ok. 4300 osób (ok. 3800 jeńców obozu w Starobielsku i ok. 500 niezidentyfikowanych ofiar, być może z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej). W trakcie badań stwierdzono, że na przełomie lat 70. i 80. prowadzono akcję niszczenia masowych mogił za pomocą wierceń świdrami o średnicy 60 i 80 cm; zarejestrowano ponad 130 takich odwiertów. Prace ekshumacyjne w Bykowni rozpoczęto w 1989 roku i kontynuowano w latach 2004–2011. W 2006 roku strona polska otrzymała 22 tomów akt śledztwa ukraińskiej prokuratury wojskowej w sprawie pochówków w Bykowni (umorzonego w 2001 roku); podano tam liczbę 1745 Polaków zamordowanych w Kijowie i pogrzebanych w Bykowni. Do czerwca 2011 roku w trakcie prowadzonych prac ekshumacyjnych zidentyfikowano szczątki 9 polskich ofiar znajdujących się na ukraińskiej liście katyńskiej; ogólna liczba polskich ofiar pochowanych w tym miejscu została oszacowana przez archeologów na ok. 1700. Polskie śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej Tzw. pierwsze polskie śledztwo katyńskie Tzw. pierwsze polskie śledztwo katyńskie, toczące się w latach 1993–1995, zostało zlecone prokuraturze warszawskiej przez prokuratora generalnego Jana Piątkowskiego, ministra sprawiedliwości w rządzie Hanny Suchockiej. Śledztwo to nie przyniosło żadnych efektów, a kolejny minister sprawiedliwości, Włodzimierz Cimoszewicz, rozwiązał zespół prokuratorski. 16 lutego 1995 roku warszawska prokuratura apelacyjna uchyliła decyzję o prowadzeniu śledztwa, tym samym je zamykając. Nieoficjalnym powodem takiej decyzji miały być ustalenia polsko-rosyjskie, aby pozostawić śledztwo stronie rosyjskiej, co prawdopodobnie miało zapobiec pogorszeniu stosunków między oboma krajami. Śledztwo IPN 30 listopada 2004 roku, po zakończeniu śledztwa rosyjskiego, Instytut Pamięci Narodowej wszczął nowe polskie śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej (sygn. S 38/04/Zk). W uzasadnieniu postanowienia o wszczęciu polskiego śledztwa katyńskiego przyjęto, że masowe zabójstwa przez rozstrzelanie, nie mniej niż 21 768 obywateli polskich, stanowiły nie tylko zbrodnię wojenną w ścisłym tego słowa znaczeniu, w rozumieniu art. VIb Karty (Statutu) Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, lecz także zbrodnię przeciwko ludzkości w jej najcięższej postaci – ludobójstwa, ponieważ motywem działania sprawców wydających polecenie z 5 marca 1940 roku była likwidacja obywateli polskich z powodu ich przynależności narodowościowej, co miało zapobiec w przyszłości odrodzeniu, w oparciu o ich potencjał intelektualny, polskiej państwowości. W trakcie toczącego się śledztwa IPN gromadzi zeznania świadków, dokumenty z archiwów polskich i zagranicznych (Rosja, Ukraina, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy), materiały audiowizualne oraz wyniki badań archeologicznych w miejscach pochówku ofiar, ustalając i dokumentując procesowo okoliczności zbrodni. W ramach postępowania uzyskano od władz ukraińskich niektóre dokumenty, których przekazania odmówiła Polsce Federacja Rosyjska. Europejski Trybunał Praw Człowieka Po wyczerpaniu możliwości sądowej rehabilitacji ofiar zbrodni katyńskiej krewni zamordowanych zwrócili się z tą sprawą do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, który 24 listopada 2009 roku zażądał dostarczenia mu postanowienia rosyjskiej prokuratury wojskowej o umorzeniu postępowania. 27 stycznia 2010 roku polski rząd przyłączył się do skarg rodzin ofiar jako tzw. strona trzecia, mogąca przekazywać dokumenty i odnosić się do stanowiska władz rosyjskich. Strona rosyjska udzieliła odpowiedzi Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka 19 marca 2010 roku, nie dostarczając postanowienia o umorzeniu postępowania. W Trybunale w Strasburgu rozpatrywane są skargi krewnych ofiar zbrodni katyńskiej składane od 2006 roku. Krewni ofiar, zrzeszeni w Rodzinach Katyńskich, zarzucają Rosji brak skutecznego postępowania wyjaśniającego zbrodnię katyńską oraz poniżające traktowanie bliskich ofiar m.in. przez negowanie zbrodni jako historycznego faktu w wyrokach rosyjskich sądów. Skargi są oparte na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, która zakazuje umyślnego i bezprawnego zadawania śmierci, jak również nakłada obowiązek przeprowadzenia efektywnego postępowania w każdym wypadku śmierci, zwłaszcza gdy w zbrodni uczestniczą funkcjonariusze państwowi. 5 lipca 2011 roku Trybunał podjął decyzję w sprawie dopuszczalności tzw. skarg katyńskich (sprawa Janowiec i inni przeciwko Rosji, nr 55508/07, oraz sprawa Wołk-Jezierska i inni przeciwko Rosji, nr 29520/09). 6 października 2011 roku odbyła się rozprawa przed Trybunałem, podczas której przedstawiciele skarżących argumentowali, że zbrodnia katyńska jako zbrodnia wojenna nie podlega przedawnieniu. Przedstawiciel strony rosyjskiej, wiceminister sprawiedliwości Georgij Matiuszkin, przekonywał, że Rosja nie ma obowiązku wyjaśniania śmierci polskich oficerów, bo chodzi o rok 1940, a wtedy nie było jeszcze Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 16 kwietnia 2012 roku ogłoszono publicznie wyrok Trybunału, w którym potwierdził on fakty historyczne dotyczące odpowiedzialności władz stalinowskich i NKWD za zbrodnię katyńską. Trybunał stwierdził, że Rosja dopuściła się poniżającego traktowania krewnych ofiar zbrodni w odniesieniu do 10 na 15 skarżących (naruszenie art. 3 Konwencji) i że nie wywiązała się z obowiązku współpracy z Trybunałem, gdyż nie dostarczyła mu postanowienia o umorzeniu postępowania (naruszenie art. 38 Konwencji). Trybunał uznał, że nie może ocenić rosyjskiego śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej, i orzekł, że masowy mord na polskich jeńcach wojennych dokonany przez radziecką tajną policję miał cechy zbrodni wojennej. W lipcu 2012 roku krewni ofiar zbrodni, wspierani przez polski rząd, odwołali się od wyroku do Wielkiej Izby Trybunału, wnioskując, by zbadała ona, czy Rosja rzetelnie prowadziła śledztwo katyńskie. We wrześniu 2012 roku odwołanie skarżących zostało uwzględnione i ostateczny wyrok w sprawie skargi przeciwko Rosji wyda 17-osobowa Wielka Izba Trybunału. Wyrok został ogłoszony 21 października 2013 r. Odznaczenia i awanse pośmiertne Prezydent RP na Uchodźstwie w Londynie Stanisław Ostrowski nadał dekretem z dnia 11 listopada 1976 roku zbiorowo Order Virtuti Militari (nr 14384) żołnierzom polskim zgładzonym w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni, dla upamiętnienia ofiary ich życia, w imię Niepodległości Polski. Krzyż został zawieszony na Pomniku Katyńskim w Londynie. 1 stycznia 1986 roku minister spraw wojskowych na uchodźstwie ppłk dypl. inż. Jerzy Morawicz nadał odznakę pamiątkową Krzyż Kampanii Wrześniowej 1939 r. wszystkim Polakom ofiarom zbrodni w Katyniu. Prezydent RP Lech Kaczyński postanowieniem nr 112-48-07 z dnia 5 października 2007 roku mianował pośmiertnie 11 generałów i jednego admirała na wyższe stopnie oraz 77 pułkowników i jednego komandora na stopień generała brygady (kontradmirała). Minister obrony narodowej Aleksander Szczygło decyzją nr 439/MON z dnia 5 października 2007 roku mianował pośmiertnie 7842 oficerów na wyższe stopnie. Awanse odczytano 9 i 10 listopada 2007 roku w Warszawie w trakcie uroczystości „Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć Bohaterów”. W dziennikach urzędowych opublikowano jedynie nominacje generalskie. Prezydent RP Bronisław Komorowski postanowieniem z dnia 29 czerwca 2012 roku mianował pośmiertnie na stopień generała brygady ks. płk. Kazimierza Suchcickiego. Inne wydarzenia w Polsce i na świecie W 1987 roku oficjalne warty wojskowe pojawiły się na Cmentarzu Powązkowskim przed pomnikiem pomordowanych w Katyniu W połowie czerwca 1988 r. Prymas Polski Józef Glemp przebywając w ZSRR z okazji uroczystości 1000 lecia chrztu Rusi udzielił wywiadów pismom „Moskowskie Nowosti” i „Litieraturnaja gazieta” w których odnosił się do sprawy katyńskiej („ Najważniejszą sprawą jest Katyń. Nie należy przewlekać studiowania tej sprawy. Nikt dziś nie chce z Katynia robić argumentu przeciwko ZSRR”). Po raz pierwszy od 1940 r. w prasie radzieckiej zaprezentowano inne stanowisko niż oficjalne. Pod koniec czerwca 1988 r., na wniosek kilku wdów po zamordowanych oficerach zgłoszony pod adresem ówczesnego I sekretarza KC PZPR gen. Wojciecha Jaruzelskiego, zorganizowano ich przyjazd do Katynia. Relacja z tej podróży ukazała się w gazecie „Rzeczpospolita” z 1 lipca 1988 r. Była to pierwsza organizowana przez władze polskie wizyta rodzin pomordowanych na miejscu zbrodni w Katyniu. 10 lipca 1988 r. do ZSRR, w związku z uroczystościami 45 lecia powstania Ludowego Wojska Polskiego, udała się grupa kapelanów WP pod przewodnictwem generalnego dziekana Wojska Polskiego księdza pułkownika Floriana Klewiadło. 17 lipca 1988 r. przybyli oni do Katynia składając wieńce na mogiłach pomordowanych i odprawiając tam mszę. W kwietniu 1989 delegacja Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z jej przewodniczącym gen. dyw. pil. Romanem Paszkowskim wraz z grupą rodzin ofiar zbrodni pobrała w Katyniu urnę z ziemią, która w dniu 18 kwietnia 1989 została uroczyście złożona w Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie oraz w Dolince Katyńskiej. Egzekwie żałobne odprawił biskup Zbigniew Kraszewski, a przemówienia wygłosili gen. Roman Paszkowski oraz gen. Franciszek Skibiński. 1995 rok został ogłoszony przez prezydenta RP Lecha Wałęsę Międzynarodowym Rokiem Katyńskim. W 2002 roku Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa zakupiła od anonimowego Rosjanina kilkaset cennych przedmiotów należących do polskich oficerów zamordowanych w Katyniu (m.in. ordery, medale, odznaki pułkowe, ryngrafy, fragment sztandaru 8 Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej, przedmioty osobistego użytku). Przedmioty te zostały wykopane na terenie Rosji przez osoby prywatne; w Polsce poddano je konserwacji i są przechowywane przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. W 2003 roku Kongres Stanów Zjednoczonych przekazał rządowi RP podczas specjalnej uroczystości na Kapitolu kopię pełnego zapisu (7 tys. stron) posiedzeń tzw. Komisji Maddena, która w latach 1951–1952 prowadziła śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej; wcześniej dokumentacja ta nie była dostępna w Polsce. W grudniu 2007 roku reaktywowano Polsko-Rosyjską Grupę do Spraw Trudnych (wcześniej jej działalność była przez 5 lat zamrożona), zajmującą się m.in. kwestią zbrodni katyńskiej. 20 lutego 2008 roku polski minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski ujawnił, że w trakcie rozmowy w cztery oczy z premierem Donaldem Tuskiem premier Rosji Władimir Putin przyznał, że mord w Katyniu to zbrodnia stalinowska. W kwietniu 2008 roku polski wiceminister spraw zagranicznych Ryszard Schnepf zapowiedział wystąpienie do strony rosyjskiej o informacje w sprawie doniesień, że egzekucje polskich oficerów były filmowane przez NKWD jako „materiał instruktażowy”; według Tadeusza Kisielewskiego informacja o filmie miała się pojawiać w publikacjach amerykańskich za archiwami CIA. W maju 2008 roku politolog rosyjski Siergiej Karaganow, jeden z doradców Władimira Putina, podczas wizyty w Polsce na pytanie dziennikarza odpowiedział, że rosyjskie władze publicznie nie przeproszą za zbrodnię katyńską, bo obawiają się pozwów o odszkodowania, a nieoficjalnie przepraszały wielokrotnie. Karaganow stwierdził, że jeśli chodzi o zbrodnię katyńską, to Polacy powinni wyleczyć się z tego kompleksu. Na początku kwietnia 2010 roku Andriej Artizow, szef rosyjskiej Federalnej Służby Archiwalnej, poinformował o odnalezieniu dokumentów dotyczących zbrodni katyńskiej, które, jak stwierdził, pomogą doprecyzować liczby i listy zabitych. Rosyjski urzędnik nie ujawnił, o jakie dokumenty chodzi; zdaniem polskich historyków mogła to być tzw. białoruska lista katyńska z nazwiskami 3870 osób zamordowanych na Zachodniej Białorusi. 28 kwietnia 2010 roku na stronach internetowych Federalnej Służby Archiwalnej opublikowano dokumenty z teczki specjalnej nr 1 przekazane w 1992 roku Lechowi Wałęsie przez Borysa Jelcyna. 10 września 2012 roku Archiwa Narodowe USA (National Archives and Records Administration, NARA) opublikowały kilka tysięcy stron dokumentów dotyczących zbrodni katyńskiej, z których część odtajniono i udostępniono po raz pierwszy. Wynika z nich, że rząd Stanów Zjednoczonych wiedział już w lecie 1943, kto dokonał tej zbrodni, ale oficjalnie uznał radziecką odpowiedzialność za nią dopiero po rozpadzie ZSRR. 27 czerwca 2019 Rada Miasta Inowrocławia odebrała F. D. Rooseveltowi sprawowany od 1945 patronat jednej z głównych ulic miasta, przemianowując ją na Ratuszową, motywując to m.in. współodpowiedzialnością za ukrywanie prawdy o zbrodni katyńskiej. Akty Parlamentu RP Sejm PRL X kadencji podjął dwie uchwały w sprawie Katynia: 22 marca i 28 kwietnia, w których podkreślił, że do tego czasu znane było tylko jedno miejsce pochówku pomordowanych polskich oficerów w lesie katyńskim. Uchwałą z 14 listopada 2007 Sejm RP ustanowił przez aklamację dzień 13 kwietnia Dniem Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Ponadto Sejm RP podejmował uchwały rocznicowe upamiętniające zbrodnię katyńską: 9 czerwca 1995 w 55. rocznicę, 13 kwietnia 2000 w 60. rocznicę, 22 marca 2005 w 65. rocznicę, 9 kwietnia 2010 w 70. rocznicę. Senat RP 13 listopada 1992 uchwalił oświadczenie o zbrodni katyńskiej, składające hołd ofiarom i wyrażające nadzieję na ujawnienie pełnej prawdy. Ponadto Senat RP podejmował uchwały rocznicowe upamiętniające zbrodnię katyńską: 12 kwietnia 2000 w 60. rocznicę, 1 kwietnia 2005 w 65. rocznicę, 26 kwietnia 2006 w 66. rocznicę. Obchody 50., 60., 65. i 70. rocznicy zbrodni W 50. rocznicę zbrodni katyńskiej w kwietniu 1990 prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski wydał orędzie zatytułowane „Męczennikom Katynia w hołdzie”. Obchody sześćdziesiątej rocznicy zbrodni odbyły się w 2000 roku pod honorowym patronatem premiera Jerzego Buzka. Obchody 70. rocznicy zbrodni odbyły się w 2010 roku w wielu miastach i miejscowościach Polski oraz poza jej granicami, z centralnymi uroczystościami w Warszawie w dniu 13 kwietnia 2010 roku. 7 kwietnia 2010 roku w Rosji zorganizowano obchody w Katyniu z udziałem premiera Rosji Władimira Putina i premiera Polski Donalda Tuska, którzy wygłosili przemówienia nawiązujące do upamiętnianych wydarzeń, uczcili na rosyjskiej części cmentarza katyńskiego pamięć radzieckich ofiar tzw. wielkiego terroru w ZSRR w latach 30. XX wieku i wzięli udział w uroczystości wmurowania kamienia węgielnego pod cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego na terenie rosyjskiej części kompleksu katyńskiego. 10 kwietnia 2010 roku w Katyniu miała się odbyć druga część uroczystości, z udziałem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego i przedstawicieli wszystkich stanów (m.in. żołnierzy, polityków, adwokatów, księży, lekarzy) Polski, którzy zostali zamordowani w 1940 roku. Nie doszła ona do skutku z powodu katastrofy polskiego samolotu Tu-154 w Smoleńsku, w której zginął prezydent wraz z wszystkimi osobami obecnymi na pokładzie samolotu. Stanowisko Rosji w latach 2010–2012 Prezydent 14 kwietnia 2010 roku w wywiadzie dla anglojęzycznej telewizji Russia Today prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew oświadczył, że jest oczywiste, że polscy oficerowie w 1940 roku zostali rozstrzelani z woli ówczesnych przywódców ZSRR, w tym Józefa Stalina. 5 maja 2010 roku w obszernym wywiadzie dla dziennika Izwiestija stwierdził m.in., że dla zbrodni wojennych nie ma terminu przedawnienia, i określił mord w Katyniu mianem bardzo mrocznej stronicy. 8 maja 2010 roku prezydent Miedwiediew przekazał marszałkowi Sejmu Bronisławowi Komorowskiemu, tymczasowo wykonującemu obowiązki prezydenta RP, 67 tomów jawnych akt rosyjskiego śledztwa znanych stronie polskiej od 2005 roku, zawierających materiały znane od 1992 roku. Prezydent Rosji oświadczył, że na jego polecenie kontynuowane będą czynności mające na celu odtajnienie 116 utajnionych tomów. W latach 2010–2011 Rosja przekazała Polsce 148 tomów akt (ostatnią partię 7 kwietnia 2011 roku). Nie przekazano 35 tomów z klauzulą „tajne” i „ściśle tajne” oraz kopii ściśle tajnego postanowienia o umorzeniu śledztwa. Rząd 19 marca 2010 roku, w odpowiedzi na skargę katyńską złożoną przez krewnych ofiar w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu (sprawa Wołk-Jezierska i inni przeciwko Rosji, nr 29520/09), rosyjski rząd stwierdził, że w trakcie prowadzonego w Rosji śledztwa nie udało się potwierdzić okoliczności schwytania polskich oficerów, charakteru postawionych im zarzutów i tego, czy je udowodniono. Według rządu rosyjskiego nie ma pewności, czy Polaków w ogóle rozstrzelano. Trybunałowi nie przesłano kopii postanowienia z 21 września 2004 roku o umorzeniu rosyjskiego postępowania katyńskiego, bo dokument ten, według strony rosyjskiej, zawiera tajemnice, których ujawnienie mogłoby przynieść uszczerbek bezpieczeństwu kraju. 6 października 2011 roku rosyjski wiceminister sprawiedliwości Georgij Matiuszkin oświadczył podczas rozprawy przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu (sprawa Janowiec i inni przeciwko Rosji, nr 55508/07 i 29520/09), że nie ma dowodów, iż polscy oficerowie zostali zamordowani, lecz należy ich traktować jak osoby „zaginione”, a 19 października 2011 roku w piśmie do Trybunału stwierdził, że krewni ofiar zbrodni nie cierpieli, bo nie znali swych bliskich. Główna Prokuratura Wojskowa 9 kwietnia 2010 roku w piśmie do rosyjskiego Stowarzyszenia „Memoriał” Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej stwierdziła, że nie ma mowy o rehabilitacji ofiar i wznowieniu śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej. Z pisma prokuratury wynika, że Stalin nie został uznany za odpowiedzialnego za zbrodnię katyńską, a obwiniono jedynie funkcjonariuszy NKWD, którzy przekroczyli swoje uprawnienia. Według Głównej Prokuratury Wojskowej nie ma dowodów, że każdy z polskich oficerów został rozstrzelany. Na początku kwietnia 2012 roku Siergiej Fridinski, główny prokurator wojskowy Federacji Rosyjskiej, w wypowiedzi cytowanej przez media dał do zrozumienia, że Rosja może nie przekazać Polsce wszystkich akt rosyjskiego śledztwa katyńskiego. Parlament 26 listopada 2010 roku rosyjska Duma Państwowa podjęła uchwałę potępiającą zbrodnię katyńską. Za przyjęciem uchwały, zatytułowanej „O tragedii katyńskiej i jej ofiarach” (ros. О Катынской трагедии и ее жертвах), głosowało 342 parlamentarzystów, przeciw było 57. W uchwale stwierdzono m.in., że opublikowane materiały, które przez wiele lat były przechowywane w tajnych archiwach, nie tylko ujawniają skalę tej strasznej tragedii, ale także dowodzą, iż zbrodnia katyńska została dokonana z bezpośredniego rozkazu [Józefa] Stalina i innych radzieckich przywódców. Rekonstrukcja losów jeńców Rekonstrukcja losów jeńców w obozie Kozielskim oraz odtworzenie codzienności przetrzymywanych stały się w pewnej mierze możliwe na podstawie relacji uwięzionych żołnierzy i następnie ocalonych od eksterminacji, a także na podstawie zapisu dzienników, które zostały odnalezione przy zwłokach ofiar. Podczas ekshumacji z 1943 zostało odnalezionych 22 ręcznie sporządzonych dzienników, których zapis dzienny kończył się na przełomie kwietnia i maja 1940 (sporządzali je m.in. Adam Solski – jego pamiętnik został uznany za jeden z dokładniejszych i prowadzony do ostatnich chwil przed egzekucją), Stefan Pieńkowski, Zbigniew Przystasz, Dobiesław Jakubowicz, Tomasz Siwicki, Kazimierz Szczekowski, Jan Zienkiewicz. Ponadto swoje relacje z pobytu w obozach przedstawili przetrzymywani w nich, a następnie nie skierowani przez NKWD do egzekucji, w tym zwolnieni i wysłani na ziemie wówczas okupowane przez Niemców: plut. Józef Zarytkiewicz (zwolniony z Kozielska); bądź wiosną 1940 przewiezieni do innych obozów (w tym przewiezieni do obozu jenieckiego NKWD w Griazowcu), a następnie zwolnieni; byli to m.in.: Stanisław Swianiewicz, Zdzisław Peszkowski, Witold Ogniewicz, Stanisław Lubodziecki, Tadeusz Felsztyn, Henryk Gorzechowski (syn Henryka Gorzechowskiego) lub też skierowani w inne miejsce, jak późniejszy ksiądz Leon Musielak. Na podstawie pamiętników ustalono, że na terenie obozu kozielskiego zdarzały się przypadki śmierci, samobójstwo. Jeńcy byli przesłuchiwani, fotografowani, szczepieni przeciw tyfusowi. Poszczególnym blokom, barakom i miejscom na terenie obozu kozielskiego osadzeni nadali nazwy własne, np. „Skit”, „Cyrk”, „Szanhaj”, „Małpi Gaj”, „Filharmonia”, „Dom starców” (mieszkanie majorów), „Bristol” (mieszkanie pułkowników), „Grób Agamemnona” i „Grobowiec Indyjski” (obszar byłej cerkwi), „Hotel pod Wszą”. Osadzeni żołnierze polscy mogli wysyłać i otrzymywać korespondencję, jednak była ona cenzurowana, a nawet cofana. Osadzeni w Kozielsku mogli nadać jeden list w miesiącu, lecz nie mogli w jego treści określać siebie jeńcami. Listy te po nadaniu z obozu nosiły stempel „Dom Wypoczynkowy im. Gorkiego”, zaś adres zwrotny brzmiał „Kozielsk., obwód smoleński, skrytka pocztowa 12”. Na terenie obozu kozielskiego było pielęgnowane życie religijne, w tym tradycyjna dla Wojska Polskiego modlitwa wieczorna; wobec kar wymierzanych przez administrację obozu za prowadzenie modlitw, kontynuowano je nadal w formie kilkuminutowej ciszy; ponadto były odprawiane nabożeństwa, msze święte oraz udzielana komunia św. W noc wigilijną 24 grudnia 1939 zostało wywiezionych z Kozielska kilku duchownych, od tego czasu posługi kapłańskiej w Kozielsku udzielał ks. kap. Jan Leon Ziółkowski. Ponadto płk dr Tadeusz Felsztyn we wspomnieniach wskazywał na rozwijającą się działalność kulturalną, samokształceniową, odczytową, a nawet wydawniczą wśród osadzonych (w Kozielsku prowadzili ją głównie ppłk Andrzej Hałaciński i por. mar. Julian Ginsbert, który podjął się nawet wydawania obozowego pisma). Jeden z przetrzymywanych polskich oficerów, kpt. Stanisław Marszałek, wykonał zdjęcie fotograficzne przedstawiające obóz w Kozielsku; fotografię wywiózł z obozu pchor. Władysław Furtek, który uniknął śmierci i został przewieziony do Griazowca (kpt. Marszałek został zamordowany w Katyniu). W odniesieniu do obozu starobielskiego wspomnienia zawarł Józef Czapski w swojej publikacji pt. Na nieludzkiej ziemi w rozdziale Wspomnienia starobielskie. Niewyjaśnione kwestie związane ze zbrodnią katyńską Ogółem na ok. 22 tys. ofiar zbrodni znane są nazwiska ok. 18 tys. osób. Nie są znane nazwiska 3870 ofiar figurujących na tzw. białoruskiej liście katyńskiej (jak dotąd nieodnalezionej); nie wiadomo, gdzie osoby te pochowano. W przypadku 3435 ofiar z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej ich tożsamość jest znana, lecz jak dotąd ustalono miejsce pogrzebania zaledwie 9 osób znanych z nazwiska. Niewyjaśnione pozostają kwestie motywu decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku, sprawa ewentualnej współpracy NKWD i Gestapo, a także możliwej koordynacji zbrodni katyńskiej z tzw. akcją AB prowadzoną w Polsce przez III Rzeszę. Niejasna pozostaje kwestia tzw. obsługi czekistowskiej obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie (w tym udziału w niej obywateli polskich – polskich komunistów), jej celów i zasad selekcji 395 polskich jeńców, których nie rozstrzelano. Ze względu na brak dostępu do archiwów rosyjskich i białoruskich nie wiadomo, jakie dokumenty dotyczące zbrodni katyńskiej zniszczono, a jakie się zachowały. Nie wiadomo, czy istnieją związki – a jeśli tak, to jakie – między zbrodnią katyńską a katastrofą lotniczą w Gibraltarze; na taką możliwość wskazują niektórzy autorzy. Historycy nie wiedzą, jakie tajemnice państwowe są zawarte w utajnionych tomach akt rosyjskiego śledztwa z lat 1990–2004 i ściśle tajnym postanowieniu o umorzeniu postępowania z 2004 roku. Nierozwiązane są także liczne problemy szczegółowe. Zbrodnia katyńska w kulturze, sztuce i muzyce W 1995 roku w lubelskim wydawnictwie Norbertinum ukazała się międzynarodowa antologia poezji, dramatu i prozy pt. Katyń w literaturze (wyd. III poszerzone, Lublin 2010), opracowana przez prof. Jerzego R. Krzyżanowskiego, ze wstępem Włodzimierza Odojewskiego. Gromadzi polskie teksty literackie ponad 100 autorów zamieszkałych w różnych częściach świata. Wśród nich m.in.: Władysław Broniewski, Jerzy Ficowski, Ferdynand Goetel, Marian Hemar, Zbigniew Herbert, Kazimiera Iłłakowiczówna, Józef Mackiewicz, Czesław Miłosz, Włodzimierz Odojewski, Kazimierz Wierzyński, Andriej Wozniesienski. Zbrodnia katyńska jest m.in. tematem wiersza Zbigniewa Herberta Guziki, a także piosenek: Katyń Jacka Kaczmarskiego (1986) Katyń zespołu Spółdzielnia Inwalidów (1990) Ty człowiek jesteś? zespołu Lao Che (2008) 1940 zespołu Gammadion (2008) 17 września Pawła Kukiza (2009) Cover Up zespołu Tormentia (2010) Katyń 1940 (Ostatni list) Lecha Makowieckiego (2010) Katyń 1940 zespołu Wilcze Stado (2011) Katyn amerykańskiego zespołu First Strike (2011) Katyńskie Łzy zespołu Horytnica (2011) W 1967 roku polski kompozytor Andrzej Panufnik napisał utwór orkiestrowy Katyń Epitaph (poprawiony w 1969 roku). Wątki odkrycia grobów oraz prac Międzynarodowej Komisji Lekarskiej wiosną 1943 są jedną z osi fabuły powieści kryminalnej Philipa Kerra Był pan w Smoleńsku, kapitanie? z cyklu o komisarzu Kripo Bernardzie Güntherze. Filmy o zbrodni katyńskiej W 1971 roku brytyjska telewizja BBC2 wyemitowała film dokumentalny Tej sprawy należy unikać (ang. The Issue Should be Avoided). W Polsce zbrodnia katyńska stała się m.in. tematem filmów Las Katyński Marcela Łozińskiego (1990), Gdzie rosną poziomki Anny Ferens (2006), Katyń Andrzeja Wajdy (2007) oraz Katyń. Ostatni świadek Piotra Szkopiaka (2018). W Rosji na temat zbrodni katyńskiej powstały filmy dokumentalne Pamięć i ból Katynia (ros. Память и боль Катыни) Aleksandra Marinczenki i Władimira Figanowa (1993), Katyńska podłość (ros. Катынская подлость) Jurija Muchina (2009) i Widziałem kata (ros. Я увидел палача) Nataszy Lo (2009). Na Białorusi nakręcono film dokumentalny Katyń – 70. lat później (biał. Катынь. Праз 70 гадоў) autorstwa Galiny i Uładzimira Samojłau (2010). W USA powstał m.in. 60-sekundowy spot artystyczny Silence of Falling Leaves (2000) w reżyserii Stephena Fischera, nominowany w 2001 roku do nagrody Emmy. Upamiętnienie W wielu miastach Polski i innych krajów powstały pomniki katyńskie i tablice pamięci poświęcone ofiarom. W Polsce i za granicą działają instytucje i organizacje społeczne zajmujące się upamiętnieniem zamordowanych oraz prowadzące prace badawcze nad zbrodnią katyńską, m.in. Muzeum Katyńskie w Warszawie, Fundacja „Golgota Wschodu”, Polska Fundacja Katyńska i Komitet Katyński (w latach 70., 80. i 90. XX wieku działał również Instytut Katyński). Działania na rzecz upamiętnienia ofiar prowadzą ich krewni, skupieni w Rodzinach Katyńskich i Federacji Rodzin Katyńskich. W Warszawie organizowany jest co roku Katyński Marsz Cieni. Pamięć o mordzie na Polakach dokonanym w 1940 r. przez najwyższe władze ZSRR, została po 1990 r., upamiętniona na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, „KATYN – CHARKÓW – MIEDNOJE 1940”. W latach 1999–2000 i w 2012 roku na terenie Rosji i Ukrainy utworzono cmentarze wojenne części ofiar zbrodni katyńskiej (łącznie ok. 15 tys. osób): Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu, Polski Cmentarz Wojenny w Miednoje, Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni. 13 kwietnia corocznie obchodzony jest Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej; organizowane są również Międzynarodowe Motocyklowe Rajdy Katyńskie. W 2008 roku w ramach programu „Katyń… ocalić od zapomnienia” rozpoczęto sadzenie Dębów Pamięci upamiętniających 21 857 zamordowanych. Ofiary zbrodni katyńskiej upamiętniono także na monetach i znaczkach pocztowych. Biogramy ofiar zbrodni zamieszczono w książce Zabici w Katyniu z 2015 roku. Zobacz też Operacja polska NKWD represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946 Masakry więzienne NKWD w 1941 obława augustowska, nazywana „Małym Katyniem” obóz NKWD w Trzebusce, mord więźniów obozu w pobliskich lasach nazywany „Małym Katyniem” Uroczysko Baran koło Radzynia Podlaskiego, nazywane „Małym Katyniem” rzeź polskich jeńców pod Batohem, określana jako „Sarmacki Katyń” Uwagi Przypisy Bibliografia W. Abarinow: Oprawcy z Katynia, Kraków 2007. . L.R. Coatney: The Katyn Massacre: An Assessment of its Significance as a Public and Historical Issue in the United States and Great Britain, 1940–1993, Western Illinois University 1993 Tekst. F. Kadell: Kłamstwo katyńskie. Historia pewnej manipulacji. Fakty, dokumenty, świadkowie, Wrocław 2008. . Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 1, Jeńcy niewypowiedzianej wojny VIII 1939 – III 1940, red. A. Gieysztor, R.G. Pichoja, Warszawa 1995. . Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 2, Zagłada, red. A. Gieysztor, W. Kozłow, Warszawa 1998. . Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 3, Losy ocalałych. Lipiec 1940 – marzec 1943, oprac. zbior., Warszawa 2001. . Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 4, Echa Katynia, oprac. zbior., Warszawa 2006. . A. Kunert: Katyń – ocalona pamięć, Warszawa 2010. . N. Lebiediewa: Katyń. Zbrodnia przeciwko ludzkości, Warszawa 1998. . J. Łojek: Dzieje sprawy Katynia, Warszawa 1988; Białystok 1989. . H. de Montfort: Masakra w Katyniu, Warszawa 1999. . Wydanie francuskie: Paryż 1966. Pamiętniki znalezione w Katyniu, Paryż – Warszawa 1990. . A. Siomkajło: Katyń w pomnikach świata, Warszawa 2002. . T. Urban: Katyń Zbrodnia i walka propagandowa wielkich mocarstw; Bellona, Warszawa 2019; . „Zeszyty Katyńskie”, nr 1 (1990), 2 (1992), 3 (1994), 5 (1995), 6 (1996), 8 (1997), 12 (2000), 19 (2004), 20 (2005), 21 (2006), 22 (2007), 23 (2008), 24 (2009) Tekst. Linki zewnętrzne Wirtualne księgi cmentarne ofiar zbrodni – bogate w zdjęcia Ofiar „Zeszyty Katyńskie”, komplet tekstów na stronie IPN Archiwa Zbrodni Katynskiej Kalendarium zbrodni katyńskiej 1939–2005 Filmy o Katyniu na stronach Muzeum Katyńskiego Książka i audiobook o zbrodni katyńskiej Materiały o zbrodni katyńskiej na stronach Polskiego Radia Polska witryna o zbrodni katyńskiej – Stowarzyszenie „Rawelin” Program „Katyń... ocalić od zapomnienia” Kampania społeczno-edukacyjna „Pamiętam. Katyń 1940” Nowozelandzko-australijska strona o Katyniu Portal wspomnień o zamordowanych, przy niektórych profilach także zdjęcia i drzewa genealogiczne Zdjęcia oprawców z Katynia. „Zeszyty Katyńskie” (nr 24), s. 196–202 Witryna z publikacjami i dokumentami o zbrodni katyńskiej Witryna o Katyniu negująca zbrodnie stalinowskie Strona Narodowego Archiwum USA (NARA) poświęcona zbrodni katyńskiej i dokumentom dotyczącym tej zbrodni Rozprawa przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie skarg katyńskich, 6 X 2011 Ogłoszenie wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, 16 IV 2012 Katyń 1940 – portal Instytutu Pamięci Narodowej poświęcony Zbrodni Katyńskiej Lista osób zamordowanych w Charkowie, Katyniu i Twerze na podstawie archiwów IPN 1940 w ZSRR Radziecka okupacja Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941 Katyń Katyń Stosunki polsko-radzieckie (II wojna światowa) Stosunki polsko-rosyjskie Katyń Katyń Hasła kanonu polskiej Wikipedii

506002

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jason%20Statham

Jason Statham

Jason Michael Statham (ur. 26 lipca 1967 ; w Shirebrook) – brytyjski aktor, kaskader, producent filmowy, model, mistrz sztuk walki i były zawodnik skoków do wody. Życiorys Wczesne lata Urodził się w Shirebrook w hrabstwie Derbyshire, w Anglii jako syn tancerki Eileen (z domu Yates) i Barry’ego Stathama, ulicznego sprzedawcy i wokalisty pracującego w klubach i pubach. Dorastał wraz z bratem Lee w londyńskiej dzielnicy Sydenham. Przez wiele lat trenował pływanie i skoki do wody, a także boks, kickboxing, capoeirę oraz wschodnie sztuki walki, takie jak boks tajski czy kung-fu. Był członkiem brytyjskiej drużyny olimpijskiej. Przez pewien czas występował jako aktor teatrów ulicznych i model w kampaniach reklamowych. Dorabiał, sprzedając na ulicy sztuczną biżuterię i podrabiane perfumy. Kariera W 1994 wystąpił jako model w teledysku do utworu „Run to the Sun” grupy Erasure. W drugiej połowie lat 90. związał się z marką French Connection należącą do firmy, która była głównym inwestorem komedii kryminalnej Guya Ritchiego Porachunki (Lock, Stock and Two Smoking Barrels, 1998), w którym zadebiutował w roli Bacona, jednego z czwórki przyjaciół-gangsterów, którzy decydują się zagrać w pokera z miejscowym gangsterem. Przełomem okazała się jego kolejna rola – ulicznego naciągacza, amatora nielegalnych walk bokserskich, w komedii kryminalnej Guya Ritchiego Przekręt (Snatch, 2000) u boku Brada Pitta, Benicia del Toro i Dennisa Fariny. Wystąpił potem w kryminalnym dramacie muzycznym Za wszelką cenę (Turn It Up, 2000) w towarzystwie gwiazdy muzycznej Ja Rule, komediodramacie Mecz ostatniej szansy (Mean Machine, 2001) z Vinniem Jonesem, horrorze sci-fi Johna Carpentera Duchy Marsa (Ghosts of Mars, 2001) jako futurystyczny policjant z Ice Cube i Pam Grier, sensacyjnym sci-fi Tylko jeden (The One, 2001) z Jetem Li, teledysku do piosenki „Muzik” (2002) Knoc Turn’Al, wyreżyserowanym przez Louisa Leterriera, oraz remake’u filmu z 1969 Petera Collinsa z Michaelem Caine’em Włoska robota (The Italian Job, 2003) u boku Charlize Theron, Marka Wahlberga, Donalda Sutherlanda i Edwarda Nortona. W 2003 podkładał głos do postaci sierżanta Watersa w grze komputerowej Call of Duty, napisanej i wyprodukowanej przez Michaela Schiffera. Zagrał w prawie wszystkich niebezpiecznych scenach, wcielając się w postać dostarczyciela paczek, byłego komandosa Franka Martina w filmie Transporter (The Transporter, 2002) i sequelu Transporter 2 (The Transporter 2, 2005) oraz Transporter 3 (The transporter 3, 2008). Pojawił się na planie dreszczowca Michaela Manna Zakładnik (Collateral, 2004) u boku Toma Cruise, Jamiego Foxxa, Marka Ruffalo, Debi Mazar, Javiera Bardema i Jady Pinkett Smith oraz wystąpił w dreszczowcu Komórka (Cellular, 2004) z Kim Basinger, Chrisem Evansem i Richardem Burgim. W dramacie kryminalnym Chaos (2005) zagrał postać doświadczonego policjanta, który pomaga żółtodziobowi (Ryan Phillippe) w ściganiu złodzieja (Wesley Snipes) odpowiedzialnego za napad na bank. Po raz kolejny pojawił się w roli hazardzisty w dramacie kryminalnym Guya Ritchiego Revolver (2005). W Adrenalinie (Crank, 2006) zagrał natomiast Cheva Chelliosa, zabójcę, któremu zostaje wstrzyknięta trucizna hamowana wyłącznie przez wytwarzanie hormonu adrenaliny. W 2010 wcielił się w rolę Lee Christmasa, specjalisty w walce bronią białą, w Niezniszczalnych, filmie akcji o grupie najemnych komandosów. Był na okładkach magazynów: „Men’s Health” (w marcu 2006, zima/wiosna 2008, w edycji brytyjskiej w październiku 2007, we wrześniu 2010, w lutym 2013, w kwietniu 2017), „Esquire” (w czerwcu 2015) i „GQ” (w marcu, we wrześniu 2018). Życie prywatne W latach 1997–2004 związany był z modelką i aktorką Kelly Brook. Spotykał się także z australijską aktorką i piosenkarką Sophie Monk z girlsbandu Bardot (2005−2006) i Alex Zosman (2006−2010). W 2010 związał się z brytyjską modelką Rosie Huntington Whiteley. W 2016 para zaręczyła się, a w 2017 urodził się ich syn Jack Oscar. Filmografia Jako aktor Uwagi Przypisy Bibliografia Brytyjscy aktorzy filmowi Brytyjscy modele Brytyjscy skoczkowie do wody Ludzie urodzeni w Londynie Urodzeni w 1967

35378

https://pl.wikipedia.org/wiki/Komisja%20Edukacji%20Narodowej

Komisja Edukacji Narodowej

Komisja Edukacji Narodowej (KEN), właśc. Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca – centralny organ władzy oświatowej w Polsce, zależny tylko od króla i Sejmu, powołany w Rzeczypospolitej Obojga Narodów przez Sejm Rozbiorowy 14 października 1773 na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, za zgodą rosyjskiego posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego Ottona Magnusa von Stackelberga. Komisja Edukacji Narodowej była zarazem pierwszą w Polsce jak i w całej Europie władzą oświatową o charakterze współczesnego ministerstwa oświaty publicznej. Geneza Komisja została powołana głównie dlatego, że do 1773 roku edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane przez zakon jezuitów. Taki system edukacji nakierowany był przede wszystkim na kształcenie w zakresie teologii katolickiej przy pomocy łaciny, przy czym inne przedmioty były traktowane jako uboczne i podrzędne. System ten cechował swoisty konserwatyzm i nietolerancja wobec niekatolików, a jednocześnie oderwanie od realnych potrzeb edukacyjnych. W rezultacie po skończeniu szkół jezuickich trzeba było w krótkim choć po części nagradzać, co się w przeciągu strawionych lat opóźniło. W 1773 roku zakon jezuitów został rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce groziło upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa. Historia Komisji Edukacji Narodowej Początki Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773. Przejęła dawne majątki skasowanego zakonu jezuitów. Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski, który na tym stanowisku dokonał wielu nadużyć finansowych w szkołach litewskich i w 1776 został usunięty z tego stanowiska. Najbardziej zasłużonymi, oficjalnymi członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tzw. Familią, m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Litawor Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Ponadto w pierwszym składzie Komisji byli biskup płocki Michał Poniatowski oraz August Sułkowski i Antoni Józef Poniński. Jednak od samego początku faktycznymi pracownikami Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Do najbardziej zasłużonych „ekspertów” zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dawida Pilchowskiego, Hieronima Stroynowskiego oraz Grzegorza Piramowicza. Pierre Samuel du Pont de Nemours – francuski ekonomista z kręgu fizjokratów objął w 1774 r. na krótko funkcję sekretarza Komisji (pod koniec życia wyemigrował do USA, gdzie jego syn stworzył podwaliny przyszłego koncernu chemicznego DuPont). Dzięki osobistemu protektoratowi króla i „Familii” Komisja miała niemal zupełną swobodę działań, choć w początkowym okresie opozycja w Sejmie starała się utrudniać jej pracę, ograniczając środki finansowe. Pierwszy okres działalności (1773-1780) Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich. Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe – do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety – w Wilnie i Krakowie. W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki – wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w języku polskim. Należy dodać, że aż do roku 1780 język polski nie był osobnym przedmiotem nauczania – stał się nim dopiero dzięki pracom Komisji Edukacji Narodowej. Po śmierci biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, marszałek Sejmu wydał zarządzenie przejęcia Biblioteki Załuskich. Komisja Edukacji Narodowej w imieniu państwa nią zarządzała, a pierwszym kustoszem został członek Komisji Edukacji Narodowej – Ignacy Potocki. Biblioteka ta stała się pierwszą polską biblioteką publiczną, prekursorką Biblioteki Narodowej. Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla (np. dopuszczających dziewczęta do nauki na równych prawach z chłopcami) – były jednak one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli z tych szkół – często byłych jezuitów. Zapędy reformatorskie Komisji w zakresie szkół elementarnych zostały w końcu zablokowane przez Sejm poprzez odrzucenie kodeksu tych szkół – napisanego przez Kołłątaja, a przedłożonego przez Zamoyskiego w formie projektu ustawy w 1780 r. Drugi okres działalności (1781-1788) Drugi okres działalności był w zasadzie kontynuacją prac podjętych w pierwszym, oraz zapełnianiem ram reformy, której granice zakreśliły kompetencje Komisji wywalczone w pierwszym okresie. Pewnym novum była tylko reforma dwóch szkół wyższych – Akademii Krakowskiej i Wileńskiej – które oprócz pełnienia obowiązków typowych dla uczelni wyższych, zajęły się także bezpośrednim nadzorem szkół średnich i podstawowych. W czasach stanisławowskich podjęto próbę reformy nauczania uniwersyteckiego w duchu oświecenia. Uniwersytety miały stać się w zasadzie wyższymi szkołami zawodowymi. W szkołach średnich i w mniejszym stopniu w podstawowych, stara kadra nauczycielska oparta na klerze wywodzącym się z zakonu jezuitów była stopniowo wymieniana na absolwentów zreformowanej Akademii, dzięki czemu opór szkół średnich i podstawowych przed reformami stopniowo malał. Komisja miała też silny wpływ na szkoły zakonne, które pozostawały częściowo niezależne, ale mimo wszystko musiały przynajmniej formalnie podporządkowywać się jej zarządzeniom. Trzeci okres działalności (od 1789 do 1794) Od roku 1789 rozpoczęły się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozpadu Rzeczypospolitej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja. Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadał w Straży Praw jako swoisty minister oświaty. Ostateczny cios Komisji zadała konfederacja targowicka, która odebrała jej władzę nad szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład. Wielu członków Komisji (z Kołłątajem na czele) i tak musiało opuścić kraj po zwycięstwie Targowicy, gdyż wydano na nich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną. Istnienie Komisji Edukacji Narodowej potwierdził i określił jej kompetencje sejm grodzieński (1793). Podsumowanie dokonań Komisji stworzenie od podstaw systemu szkół średnich, dokonanie zmian w szkolnictwie opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia utworzenie seminariów skierowanych dla nauczycieli publikacja nowatorskich podręczników szkolnych – w sumie wydano 30 podręczników, z czego 17 publikacji miało charakter podręczników, 6 książek pomocniczych, takich jak słowniki, wypisy oraz tablice logarytmiczne. Część z nich wydane po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka. dokonywanie reformacji szkolnictwa utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych wprowadzenie m.in. historii naturalnej wprowadzenie elementów wychowania fizycznego zaczęto nauczać w języku polskim – nauka w języku łacińskim była zakazana. Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze u zarania II Rzeczypospolitej, a z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. – od Adama Mickiewicza po Bolesława Prusa. Zobacz też Komisje Rozdawnicze Koronna i Litewska Oświecenie w Polsce Aleja Komisji Edukacji Narodowej w Warszawie Dzień Edukacji Narodowej Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Przypisy Bibliografia M. Dobrowolska-Mitera, Komisja Edukacji Narodowej, Warszawa 1973; R. Dutkowa, Komisja Edukacji Narodowej, Warszawa 1973; J. Jankowska, O tak zwanej Metryce Litewskiej w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, „Archeion”, t. 23, 1960, s. 31-56; H. Pohoska, Wizytatorowie Generalni Komisji Edukacji Narodowej, Lublin 1957; Bogdan Suchodolski, Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski, Warszawa 1972. Komisja Edukacji Narodowej Linki zewnętrzne Sejm Rozbiorowy (1773–1775) Hasła kanonu polskiej Wikipedii

177381

https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia%20Izraela

Historia Izraela

Historia współczesnego Izraela rozpoczyna się 14 maja 1948 roku, kiedy proklamowano niepodległość Państwa Izrael. Proklamacja niepodległości Izraela 14 maja 1948 roku o godzinie 16:00, Dawid Ben Gurion odczytał na posiedzeniu Rady Ludowej (Mo’ecet Ha-Am) w Tel Awiwie Deklarację Niepodległości, głoszącą o ustanowieniu Państwa Izrael. Wojna o niepodległość 1948–1949 Pierwsza wojna izraelsko-arabska wybuchła 15 maja 1948 roku, w dniu proklamacji niepodległości przez państwo Izrael. Na terytorium państwa żydowskiego w Palestynie wkroczyły oddziały wojsk irackich, syryjskich, transjordańskich i libańskich. Państwa te nie uznając ONZ-towskiego podziału Palestyny pragnęły zniszczyć nowo powstałe państwo żydowskie. Oficjalnym powodem ich wkroczenia była obrona cywilnej ludności arabskiej przed działalnością bojówek żydowskich. Siły izraelskie słabsze liczebnie, ale dobrze zorganizowane i wyszkolone, wyparły arabskie wojska. Palestyńscy Arabowie, pozbawieni uznawanych powszechnie przywódców, na wezwanie liderów arabskich masowo opuszczali swoje domy (około 750 tys. uchodźców). Do ucieczki skłaniały też Arabów przypadki terroru ze strony żydowskich organizacji paramilitarnych (obie strony nie stroniły od terroru). W 1949 roku podpisano porozumienia rozejmowe między walczącymi stronami. Izrael poszerzył swoje terytorium w stosunku do obszaru przyznanego przez ONZ o zachodnią Galileę, zachodni Negew i część Jerozolimy. Pod kontrolą Transjordanii pozostała Samaria i Judea z częścią Jerozolimy, a Egipt zachował pozycję w Gazie. Transjordania zaanektowała zdobyte ziemie, zmieniając nazwę kraju na Jordania. Ben Gurion i masowa migracja 1949–1953 25 stycznia 1949 odbyły się wybory do I Zgromadzenia Ustawodawczego (Asefa haMekonenet), które później przekształciło się w pierwszy Kneset. Zgromadzenie liczyło 120 deputowanych. Zwycięstwo odniosła demokratyczna lewica syjonistyczna, a najsilniejszą partią była partia Mapai (Partia Robotników Ziemi Izraela), a drugie miejsce zajęła partia Mapam (Zjednoczona Partia Robotnicza). Maki (Komunistyczna Partia Izraela) zdobyła 4 mandaty. Zgromadzenie Ustawodawcze bardzo szybko uchwaliło ustawę przejściową, tzw. małą konstytucję, która doraźnie ustaliła strukturę naczelnych organów państwowych. Ustanowiono jednoizbowy parlament (Kneset), który wybierał prezydenta o dość ograniczonych uprawnieniach. Prezydent mianował premiera, ten zaś formował gabinet i przedstawiał go Knesetowi do akceptacji. 15 lutego 1949 pierwszym prezydentem Izraela został Chaim Weizman, wieloletni przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej i Agencji Żydowskiej. Sprawował obowiązki do swojej śmierci 9 listopada 1952. 10 marca 1949 premierem rządu został wybrany Dawid Ben Gurion, wieloletni przywódca Światowej Organizacji Syjonistycznej i Agencji Żydowskiej. Polityka zagraniczna Izraela Państwa członkowskie Ligi Arabskiej od samego początku istnienia Izraela, wzywały do bojkotu i izolacji państwa żydowskiego w Palestynie. Pomimo to, już 14 maja 1948 po południu Stany Zjednoczone oraz Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich uznały de facto nowe państwo Izrael. 29 stycznia 1949 Wielka Brytania uznała de facto państwo Izrael, a 11 maja 1949 państwo Izrael zostało przyjęte na członka Organizacji Narodów Zjednoczonych. Kandydaturę Izraela poparł Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Napływ imigrantów Nowo powstałe państwo Izrael było od samego swego początku otwarte dla imigracji wszystkich Żydów z całego świata. Jednak napływ wielu tysięcy imigrantów był olbrzymim wyzwaniem dla młodego państwa, które nie posiadało własnej infrastruktury i przemysłu. Kłopoty gospodarcze bardzo szybko osiągnęły rozmiary kryzysu gospodarczego. Na większość produktów wprowadzono reglamentację. W najgorszym okresie na jedną osobę przysługiwał tygodniowo mały kawałek mięsa i dwa jajka. Aby obniżyć koszty utrzymania wprowadzono politykę deflacyjną, która dodatkowo hamowała rozwój gospodarki. Był olbrzymi deficyt w bilansie handlowym. 20 listopada 1949 w Izraelu ogłoszono „Dzień Miliona”, gdyż liczba ludności państwa osiągnęła właśnie 1 milion mieszkańców (w maju 1948 było 650 tys. mieszkańców). Pomimo tych wszystkich trudności gospodarczych, w listopadzie 1949 roku izraelska armia przeprowadziła operację „Zaczarowany Dywan”, podczas której ewakuowano samolotami do Izraela 49 tys. Żydów z Jemenu. W maju 1950 roku w podobnej operacji „Ezdrasz i Nehemiasz” ewakuowano samolotami do Izraela 120 tys. Żydów z Iraku. Dodatkowo armia przeprowadziła operację ewakuowania do Izraela 33 tys. Żydów z Libii. W ten sposób uniknęli oni prześladowań ze strony Arabów. Kryzys rządowy i wybory 1951 W marcu 1950 doszło do kryzysu rządowego, który został sprowokowany przez kwestię religijną: edukację religijną w obozach dla uchodźców jemeńskich. Dla przybyłych z Jemenu Żydów, stosunki panujące w Izraelu były niezrozumiałe. Ich dzieci były kierowane do szkół, w których uczyły się hebrajskiego oraz zasad judaizmu. Jednak zrozumienie praktyk religijnych pomiędzy różnymi odłamami Żydów bardzo się różniło, a w owym czasie w Izraelu dominowały poglądy świeckie. Na tym tle nasilił się konflikt pomiędzy zwolennikami świeckiego i religijnego wychowania dzieci. W następnych latach te spory i konflikty narastały, aż w 1951 partie ortodoksyjne wycofały się z rządu, doprowadzając do jego upadku i ponownych wyborów do Knesetu. 30 lipca 1951 odbyły się wybory do II Knesetu. Wybory ponownie wygrała lewicowa partia Mapai (Partia Robotników Ziemi Izraela). Jednakże partie lewicy wyszły z wyborów nieznacznie osłabione, a wzmocniła się reprezentacja Głównych Syjonistów. W 1952 nastąpił wyraźny spadek napływających do Izraela imigrantów. Do końca roku do Izraela przybyło zaledwie 24 tys. nowych imigrantów. Wynikało to głównie z poważnych kłopotów gospodarczych oraz wprowadzenia odstraszającego systemu „wyboru”, który preferował młodych i zdrowych imigrantów. Poszukując sposobu uzdrowienia gospodarki, rząd w lutym 1952 zmienił założenia polityki gospodarczej. Wprowadzono liczne ograniczenia fiskalne mające na celu zmniejszenie inflacji, która wynosiła 60% rocznie. Przeprowadzono dewaluację wartości pieniądza, a następnie stopniowo zlikwidowano reglamentację zaopatrzenia (do 10 maja 1953). Odszkodowania od Niemiec 9 stycznia 1952 premier Dawid Ben Gurion wystąpił z orędziem w Knesecie, przedstawiając plan negocjacji z Niemcami Zachodnimi w sprawie rekompensat za Holocaust. Kneset zgodził się na realizację planu, wywołało to jednak wzrost politycznego napięcia oraz liczne publiczne protesty w Izraelu. Niemcy jako naród ponosili moralną odpowiedzialność za zagładę narodu żydowskiego w Europie podczas II wojny światowej. Z tego powodu 20 marca 1952 rozpoczęto w Holandii rozmowy izraelsko-niemieckie na temat zadośćuczynienia Niemieckiej Republiki Federalnej za Holocaust. W rozmowach uczestniczyły wszystkie ważne organizacje żydowskie, wliczając w to American Jewish Committee, American Jewish Congress, B’nai Brith i Joint Distribution Committee. Wynegocjowane porozumienie Dawid Ben Gurion przedstawił do zatwierdzenia przez Kneset. Podczas burzliwej debaty ponad 5 tys. demonstrantów wszczęło rozruchy z policją przed budynkiem Knesetu. Rannych zostało około 200 demonstrujących i 140 policjantów. Ostatecznie 10 września 1952 roku Izrael i RFN podpisały układ o odszkodowaniach. Rząd RFN zobowiązał się do wypłacania państwu Izrael 3 mld marek w ciągu 14 lat. W 1953 roku utworzono Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Zagłady (Jad Waszem). Pobudzenie gospodarki W połowie 1953, dzięki aktywnej działalności organizacji syjonistycznych w świecie, do Izraela zaczął napływać kapitał ze Stanów Zjednoczonych. Równocześnie Izrael zaczął otrzymywać pierwsze raty zobowiązań rządu Republiki Federalnej Niemiec, jako moralny dług z tytułu prześladowania i zagłady Żydów przez III Rzeszę. Napływające środki finansowe były głównie przeznaczane na rozwój sektora publicznego. Rozwijało się budownictwo mieszkaniowe i rolnictwo w kibucach. Powstał plan budowy sieci nowych osad rolniczych wokół rejonu Gazy, które spełniałyby funkcje rolnicze i obronne. Tworzono transport samochodowy, będący w rękach spółdzielni. Budowano nowe drogi, osuszano bagniste tereny Doliny Hula oraz zalesiano pustynne połacie kraju. Jednak największą inwestycją była budowa krajowego systemu wodnego, którego osią stał się kanał rozpoczynający się u Jeziora Tyberiadzkiego. W ten sposób nastąpiła powolna stabilizacja gospodarcza Izraela, jednak warunki życia mieszkańców nadal pozostawały bardzo trudne. Z tego powodu do końca 1953 do Izraela przyjechało zaledwie 11 tys. nowych imigrantów. Szarett i Afera Lawona 1954–1955 6 grudnia 1953 premier Dawid Ben Gurion podał się do dymisji, w związku z jego osobistą decyzją o wycofania się z życia politycznego. 26 stycznia 1954 nowym premierem został Mosze Szarett. Okres jego rządów charakteryzował się wzrostem napięcia i aferą szpiegowską w Egipcie. Ben Gurion i wojna 1955–1963 26 lipca 1955 odbyły się wybory do III Knesetu. Wybory ponownie wygrała lewicowa partia Mapai (Partia Robotników Ziemi Izraela), jednak już osłabiona. Wyniki świadczyły o powolnej tendencji osłabiania partii lewicowych, natomiast o wzroście wpływów centrum i prawicy. 3 listopada 1955 premierem został wybrany Dawid Ben Gurion. Kampania sueska 1956 Gdy 26 lipca 1956 Egipt ogłosił nacjonalizację Kanału Sueskiego, wywołało to natychmiastową reakcję Wielkiej Brytanii i Francji, które postanowiły wykorzystać Izrael do wywołania wojny izraelsko-egipskiej, co umożliwiłoby wojskom brytyjsko-francuskim wylądować w Egipcie, aby zapewnić bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi po Kanale Sueskim. Do działań wojennych doszło na przełomie października i listopada 1956. Pod międzynarodowym naciskiem Wielka Brytania, Francja i Izrael musiały wycofać swoje wojska z Egiptu, a ich miejsce zajęły międzynarodowe siły UNEF. Wojna ta jest często uznawana za ostatnią wojnę w stylu kolonialnym. Izrael osiągnął w niej dokładnie to co zamierzał – wymusił odblokowanie dla jego żeglugi Cieśniny Tirańskiej. Jednocześnie Izrael otrzymał od 16 państw morskich (z wyjątkiem ZSRR) gwarancje obrony praw swobodnej żeglugi w cieśninach Morza Czerwonego. Wzrost gospodarczy W 1957 pojawiły się pierwsze symptomy poprawy sytuacji gospodarczej w Izraelu. Produkcja przemysłowa w 1957 wzrosła o 13% w porównaniu do 1953 r., a w następnych latach 1957–1959 wzrosła o kolejne 28%. W znacznym stopniu było to zasługą olbrzymiej pomocy finansowej, jaką otrzymywał Izrael od środowisk żydowskich z całego świata. W okresie od 1948 do 1958 roku do Izraela napłynęło 3,2 mld dolarów, z czego 2,2 mld otrzymał rząd i Agencja Żydowska. Pozwolił to na realizację wielu projektów i stworzenie podstaw gospodarki. Między innymi w kwietniu 1957 wybudowano rurociąg naftowy z portu Ejlat do Beer Szewa na północy pustyni Negew. W przemyśle zatrudnionych było 30%, a w rolnictwie 16% ludności. W miastach mieszkało 75% ludności. 1 lutego 1959 rząd zniósł reglamentację ostatnich towarów. Wartość eksportu w 1959 wyniosła 181 mln dolarów. Deficyt bilansu płatniczego wyniósł 304,4 mln dolarów. Deficyt pokryto bezzwrotnymi wpływami zagranicznymi, jak fundusze organizacji syjonistycznych i reparacje z Niemiec (od 1959 Izrael otrzymywał rocznie z Niemiec towary o wartości 59 mln USD), oraz wzrostem zadłużenia zagranicznego. Zadłużenie zagraniczne wyniosło 600 mln USD, w tym wartość akcji Pożyczki Niepodległości i Rozwoju rozprowadzonych wśród Żydów amerykańskich wynosiła 359,5 mln USD. 16 czerwca 1960 roku Izrael uruchomił reaktor jądrowy w mieście Dimona na pustyni Negew. 10-lecie Izraela 24 kwietnia 1958 Izrael uroczyście obchodził 10-lecia swojego istnienia państwowego. Przez wszystkie miasta przeszły uroczyste pochody i festyny. W ciągu pierwszych 10 lat istnienia państwa Izrael, liczba jego mieszkańców wzrosła z 650 tys. do ponad 2 milionów. Tak szybki wzrost liczby mieszkańców był niespotykany na świecie. W ten sposób powstawało państwo żydowskie. 3 listopada 1959 odbyły się wybory do IV Knesetu. Było to największe zwycięstwo wyborcze lewicowej partia Mapai (Partia Robotników Ziemi Izraela). 17 grudnia 1959 premierem został wybrany Dawid Ben Gurion. Sprawa Eichmanna 11 maja 1960 Izraelscy agenci Mosadu porwali nazistowskiego zbrodniarza wojennego Adolfa Eichmanna. Do porwania doszło w Buenos Aires w Argentynie, skąd potajemnie przewieziono Eichmanna do Izraela, gdzie stanął przed sądem. Po długim procesie sądowym 15 grudnia 1961 skazano go na karę śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 1 czerwca 1962 w więzieniu w Ramla, parę minut po północy. Jego ciało spalono, a prochy rozrzucono nad Morzem Czerwonym. Był to jedyny wykonany wyrok śmierci w historii Izraela. W maju 1960 na tym tle doszło do zatargu dyplomatycznego pomiędzy Argentyną i Izraelem. Po tajnych negocjacjach, Argentyna przedstawiła sprawę na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ, nazywając całe zdarzenie „naruszeniem praw Argentyny”. Broniąc interesów Izraela, ambasador Golda Meir powiedziała, że porwania Eichmanna dokonali nie agenci Mosadu, ale osoby prywatne. 23 czerwca 1960 Rada Bezpieczeństwa ONZ przegłosowała projekt rezolucji przedstawionej przez Argentynę. Rezolucja między innymi wzywała rząd Izraela do udzielenia Argentynie należytego zadośćuczynienia z powodu naruszenia fundamentalnych praw Argentyny. Ostatecznie konflikt został zażegnany w formie wspólnego oświadczenia rządów obu państw 4 sierpnia 1960. Ponowne wybory 15 sierpnia 1961 odbyły się wybory do V Knesetu. Ponownie wybory wygrała lewicowa partia Mapai (Partia Robotników Ziemi Izraela), ale coraz większe poparcie zyskiwała partia komunistyczna oraz syjoniści połączeni z liberałami. 2 listopada 1961 premierem został wybrany Dawid Ben Gurion. Reformy gospodarcze 9 lutego 1962 rząd zapowiedział rozpoczęcie „nowej polityki gospodarczej”, która miała polegać między innymi na dewaluacji o 66% izraelskiej waluty. W owym czasie (lata 1962–1965) inflacja w Izraelu wynosiła rocznie 18%, i wykazywała stałą tendencję rosnącą. Z tego powodu rząd musiał przeprowadzić reformy, które wywołały społeczne perturbacje, liczne protesty i demonstracje. Widocznym znakiem rosnącego niezadowolenia społecznego było rozpoczęcie się 22 października 1962 strajku generalnego w Hajfie. Strajk był wyrazem społecznego protestu przeciwko gwałtownym podwyżkom cen. W związku z trwającą Aferą Lawona premier Dawid Ben Gurion podał się do dymisji i wystąpił z partii Mapai. Nowym przywódcą partii Mapai został Lewi Eszkol. Lewi Eszkol i wojna z Arabami 1963–1969 26 czerwca 1963 nowym premierem został wybrany Lewi Eszkol. 25 maja 1964 roku z inicjatywy Egiptu i Jordanii powstała w Kairze Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP). Uchwalona wówczas Palestyńska Karta Narodowa stwierdzała nielegalność powstania państwa Izrael i konieczność wojny o wyzwolenie Palestyny spod syjonistycznej okupacji. OWP otrzymywała rocznie 400 mln dolarów od państw arabskich na prowadzenie swojej działalności. Na czele OWP stanął Jasir Arafat. „Bitwa o wodę” 1964–1967 10 czerwca 1964 Izrael uruchomił Narodowy System Wodny (HaMovil Ha’Artzi). System pomp każdego dnia przepompowywał 1 mln m³ wody z Jeziora Tyberiadzkiego, który poprzez system otwartych kanałów, tuneli i olbrzymich rurociągów docierał do pustyni Negew. Dzięki tym inwestycjom można było rozwinąć rolnictwo na Negewie. Syria postanowiła wykorzystać to jako pretekst do zaostrzenia konfliktu izraelsko-arabskiego i uznała oficjalnie, że Izraelskie prace budowlane objęły obszar strefy zdemilitaryzowanej na granicy izraelsko-syryjskiej. W rezultacie Syria uznała to za naruszenie integralności terytorialnej i wezwała wszystkie kraje arabskie do wypowiedzenia wojny Izraelowi. Eskalacja przemocy doprowadziła 4 listopada 1966 do zawarcia sojuszu wojskowego pomiędzy Egiptem i Syrią. Sojusz był wymierzony przeciwko Izraelowi. 30 maja 1967 do sojuszu przystąpiła Jordania, a Irak, Kuwejt, Tunezja, Sudan, Maroko i Algieria zgodziły się skierować swoje oddziały przeciwko Izraelowi. Dalszy rozwój gospodarczy Uruchomienie Narodowego Systemu Wodnego (HaMovil Ha’Artzi) było niezwykle ważnym impulsem dla dalszego rozwoju gospodarki Izraela. Dzięki kolejnym inwestycjom w 1965 przeszło 90% mieszkańców Izraela korzystało już z elektryczności i bieżącej wody. Intensywnie rozbudowywano sieć telefoniczną. 21 listopada 1965 odbyła się uroczystość otworzenia portu w Aszdod. W niemieckich stoczniach budowano izraelskie statki handlowe, a nawiązane stosunki dyplomatyczne (19 sierpnia 1965) stworzyły podstawę prawną umożliwiającą niemieckim specjalistom pracę dla izraelskiego przemysłu. Wybory 1965 2 listopada 1965 odbyły się wybory do VI Knesetu. Sukces odniosła ponownie lewica, była jednak już bardziej skłócona i podzielona wewnętrznie niż przed laty. Mapai i lewica syjonistyczna utworzyły wspólnie blok polityczny Koalicja Pracy (w skrócie Ma’arach). I to właśnie Ma’arach wygrał w wyborach. 12 stycznia 1966 premierem został wybrany Lewi Eszkol. Recesja gospodarcza W 1966 nastąpiła recesja gospodarcza. Powodami były zwiększone wydatki na obronność kraju, przedłużający się konflikt izraelsko-arabski, a także rosnące koszty siły roboczej, które wyprzedziły wydajność pracy. Recesja doprowadziła do gwałtownego wzrostu cen towarów i usług. Między innymi 23 lutego 1966 o 50% wzrosły ceny usług pocztowo-telegraficznych. Rosnące ceny były czynnikiem zwiększającym niezadowolenie społeczne. 1 maja 1966 przez miasta przetoczyły się burzliwe demonstracje i strajki, które ogarnęły zwłaszcza kręgi pracowników umysłowych (lekarzy, nauczycieli, prawników itp.). Najbardziej widocznym znakiem recesji była rosnąca stopa bezrobocia, która w 1967 osiągnęła liczbę 60 tys. osób. 5 lutego 1967 po raz pierwszy w Izraelu wprowadzono zasiłek dla bezrobotnych. Pomimo tak trudnej sytuacji gospodarczej rząd Izraela ogłosił w dniach 16–23 maja 1967 tajną częściową mobilizację armii. Było to niezwykle kosztowne posunięcie, ale w obliczu arabskiej agresji było jednym możliwym rozwiązaniem dla Izraela. Wojna sześciodniowa 1967 5 czerwca 1967 Izrael po ostrzelaniu przez Egipt osiedli żydowskich położonych wzdłuż granicy Strefy Gazy, odpowiedział zaatakowaniem Egiptu, Syrii i Jordanii, rozbijając w ciągu 6 dni arabskie wojska. Izrael odniósł zwycięstwo zajmując ponad 60 tys. km² ziem arabskich: syryjskie Wzgórza Golan, jordański Zachodni Brzeg i część Jerozolimy, egipski Synaj oraz Okręg Gazy. Pod naciskiem Rady Bezpieczeństwa ONZ wstrzymano działania wojenne. Rada Bezpieczeństwa ONZ 22 listopada 1967 przyjęła rezolucję nr 242, wzywającą Izrael do wycofania się z ziem zagarniętych w czasie wojny sześciodniowej. Wojna na wyczerpanie 1967–1970 17 czerwca 1967 ministrowie spraw zagranicznych trzynastu państw arabskich proklamowali w Kuwejcie utworzenie wspólnego frontu walki przeciwko Izraelskiej agresji. Postanowiono, że żadne arabskie państwo nie będzie prowadziło z Izraelem żadnych rozmów, nie zawrze z nim traktatu pokojowego i nie uzna istnienia państwa żydowskiego w Palestynie. Izolując Izrael politycznie i gospodarczo, postanowiono rozpocząć wojnę na wyczerpanie. Na Izrael miały spadać jednocześnie ze wszystkich stron różnorodne ataki przeprowadzane przez arabskich terrorystów, jak i przez arabskie armie. Miały one zmęczyć i wyczerpać zasoby strategiczne Izraela, aby osłabiony, nie mógł się przeciwstawić ostatecznej inwazji i zniszczeniu. Osadnictwo żydowskie 27 czerwca 1967 Kneset uchwalił trzy ustawy: (1) rozszerzała zasięg izraelskiej jurysdykcji na Wschodnią Jerozolimę; (2) trzykrotnie powiększała granice miasta Jerozolima; (3) zapewniała ochronę wszystkich obiektów sakralnych i swobodny dostęp do nich dla wyznawców wszystkich religii. 15 sierpnia 1967 Naczelny Rabin Aszkenazyjski Izraela Szelomo Goren wszedł z grupą 50 Żydów na Wzgórze Świątynne w Jerozolimie i pomimo protestów muzułmańskich strażników i izraelskiej policji, odmówili tradycyjne modlitwy. 12 kwietnia 1968 dziesięć żydowskich rodzin pod przywództwem Rabina Mosze Lewingera z Bloku Wiernych (Gusz Emunim) osiedliło się w Hebronie i za zgodą władz rozpoczęło budowę osiedla Kirjat Arba w bezpośrednim sąsiedztwie miasta. Był to początek dużego ruchu osadniczego w wyniku którego powstało wiele osiedli żydowskich w Strefie Gazy, na Zachodnim Brzegu, Wzgórzach Golan i Półwyspie Synaj. 23 grudnia 1968 publiczna telewizja rozpoczęła regularną emisję programów w Izraelu. Golda Meir i Wojna Jom Kipur 1969–1974 Po śmierci Lewiego Eszkola, 17 marca 1969 nowym premierem została Golda Meir. Wybory 1969 28 października 1969 odbyły się wybory do VII Knesetu. Sukces odniosła ponownie lewica, była jednak już bardziej osłabiona niż przed laty. 15 grudnia 1969 premierem została wybrana Golda Meir. Wzrost gospodarczy W latach 70. XX wieku nastąpiło pobudzenie izraelskiej gospodarki, który wynikało w znacznej mierze ze wzrostu żydowskiej imigracji napływającej do Izraela. Pomimo to, 20 sierpnia 1971 rząd przeprowadził dewaluację waluty, co spowodowało gwałtowny wzrost cen żywności. 26 lipca 1972 uruchomiono łączność satelitarną. 15 stycznia 1973 odbyło się historyczne spotkanie w Watykanie. Golda Meir, jako pierwszy premier Izraela spotkała się z papieżem Pawłem VI. 7 maja 1973 odbyły się uroczystości 25-lecia istnienia państwa Izrael. Uroczystości odbyły się w atmosferze rozprężenia, gdyż gospodarczy dobrobyt przyczynił się do odczuwania bezpieczeństwa i nikt nie spodziewał się żadnej agresji. 23 maja 1973 czwartym prezydentem Izraela został Efraim Kacir, jeden z założycieli Instytutu Naukowego Weizmana. Wojna Jom Kipur 1973 6 października 1973 wojska arabskie niespodziewanie napadły na Izrael w dniu żydowskiego święta Jom Kipur (Dzień Pojednania). Po początkowych porażkach, Siły Obronne Izraela przeprowadziły mobilizację i odrzuciły Arabów poza linię zawieszenia broni z 1967 roku, a nawet przekroczyły Kanał Sueski i zagroziły Kairowi. Dzięki wysiłkom mediacyjnym Stanów Zjednoczonych i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich 25 października podpisano zawieszenie broni, a na linii frontu rozlokowano międzynarodowe siły pokojowe UNDOF i UNEF. Wybory 1973 31 grudnia 1973 odbyły się wybory do VIII Knesetu. W nowym parlamencie lewica utrzymała większość, jednak wyraźnie zarysował się wzrost siły politycznej partii prawicowych i centrowych, które stowarzyszyły się pod nazwą Likud. 10 marca 1974 premierem została wybrana Golda Meir. Komisja Agranata i dymisja Goldy Meir Wojna Jom Kipur wywołała szok w społeczeństwie izraelskim – kraj okazał się nieprzygotowany na niespodziewany atak i niezdolny do szybkiego odparcia go. W celu wyjaśnienia okoliczności wybuchu wojny rząd powołał specjalną komisję, której szefem został przewodniczący Sądu Najwyższego Szimon Agranat. Od jego nazwiska komisję nazwano Komisją Agranata. Komisja opublikowała swój raport 1 kwietnia 1974. Główną odpowiedzialnością obarczono Szefa Sztabu Generalnego Dawida Elazara i zalecono usunięcie go ze stanowiska. 11 kwietnia 1974 pod presją opinii publicznej, premier Golda Meir podała się wraz z całym rządem do dymisji. Icchak Rabin po raz pierwszy 1974–1977 Po dymisji Goldy Meir, 3 czerwca 1974 nowym premierem został Icchak Rabin. Stojąc w obliczu światowego kryzysu gospodarczego i negatywnych efektów bojkotu naftowego, który mocno oddziaływał na gospodarkę Izraela, rząd podjął decyzję i 8 listopada 1974 przeprowadził dewaluację pieniądza o 43%. W następstwie ograniczono import towarów luksusowych i ograniczono wydatki publiczne. W maju 1975 zawarto porozumienie gospodarcze z Europejską Wspólnotą Gospodarczą o obniżeniu o 60% taryf celnych na produkty izraelskie eksportowane do Europy Zachodniej. Równocześnie podpisano porozumienie ze Stanami Zjednoczonymi, przyznające amerykańskie gwarancje rządowe dla firm inwestujących w Izraelu. Pomimo to kryzys gospodarczy pogłębiał się i 14 marca 1976 nastąpił gwałtowny wzrost cen wszystkich towarów o 25%. Rząd musiał wówczas drastycznie ograniczyć wszystkie dotacje państwowe. Pokój z Egiptem 1 września 1975 doszło do zawarcia izraelsko-egipskiego porozumienia w sprawie Półwyspu Synaj. Na jego mocy Izrael przeprowadził częściowe wycofanie swoich wojsk na odległość 70 km na wschód od Kanału Sueskiego. W zamian Egipt obiecał złagodzić bojkot ekonomiczny oraz umożliwić żeglugę po Kanale Sueskim statkom handlowym wiozącym towary do lub z Izraela. Równocześnie Stany Zjednoczone przyznały Izraelowi pomoc w wysokości 2–3 mld USD rocznie. Była to rekompensata za straty poniesione przez Izrael w wyniku oddania Egiptowi obszarów roponośnych na Synaju. Zaangażowanie się w Libanie Od kwietnia 1975 roku Liban stopniowo pogrążał się w wojnie domowej. W maju 1976 libański prezydent Suleiman Frangieh zwrócił się do Izraela z prośbą o udzielenie pomocy wojskowej. Izrael rozpoczął wówczas dostarczać uzbrojenie i amunicję do oddziałów chrześcijańskich, które walczyły z muzułmanami na północy Libanu. Wysyłano także pomoc medyczną i humanitarną chrześcijanom na południu Libanu. Wybory 1977 17 maja 1977 odbyły się wybory do IX Knesetu. Większość głosów zdobył prawicowo-centrowy blok partyjny Likudu. Po 29-latach lewica musiała oddać władzę w Izraelu. Menachem Begin a Egipt i Liban 1977–1983 20 czerwca 1977 premierem został wybrany Menachem Begin. Był to trudny gospodarczo okres dla Izraela. Z powodu kłopotów finansowych 8 lutego 1979 rząd ograniczył państwowe dotacje dla producentów żywności. Dopiero proces pokojowy z Egiptem uruchomił amerykańskie dotacje finansowe, które wynosiły 3 mld USD rocznie. Pomimo to 24 lutego 1980 wprowadzono nową walutę szekla, który zastąpił dotychczasowego lira. Rząd poszukiwał sposobu powstrzymania galopującej inflacji, która sięgała wartości 131%. Proces pokojowy z Egiptem 10 listopada 1977 egipski prezydent Anwar Sadat ogłosił gotowość do rozpoczęcia negocjacji pokojowych z Izraelem, a następnie w dniach 19–21 listopada jako pierwszy arabski przywódca przyjechał z oficjalną wizytą dyplomatyczną do Izraela. Doszło do przełomowego spotkania z premierem Beginem i historycznego przemówienia w Knesecie. Egipt w zamian za izraelskie wycofanie wojsk zaproponował Izraelowi bezpieczeństwo i pokój. 25 grudnia 1977 Menachem Begin przyjechał z oficjalną wizytą dyplomatyczną do Egiptu. Rozpoczęto oficjalne pokojowe negocjacje pomiędzy Izraelem a Egiptem. Camp David W dniach od 5 do 18 września 1978 roku odbyła się trójstronna konferencja pokojowa izraelsko-egipsko-amerykańska w Camp David. 18 września podpisano dwa izraelsko-egipskie porozumienia, które tworzyły podstawę dla przyszłych negocjacji w sprawie trwałego pokoju pomiędzy oboma państwami. Izrael zgodził się wycofać w ciągu 3 lat wszystkie swoje wojska z Półwyspu Synaj, w zamian Egipt zgadzał się na nawiązanie normalnych stosunków dyplomatycznych z Izraelem, uznając tym samym prawo do istnienia państwa Izrael. Egipt gwarantował również swobodną żeglugę izraelskich statków przez Kanał Sueski i inne drogi wodne, takie jak Cieśniny Tirańskie. Traktat pokojowy z Egiptem 26 marca 1979 w Waszyngtonie nastąpiło podpisanie traktatu pokojowego pomiędzy Izraelem a Egiptem, jednak pełna normalizacja stosunków izraelsko-egipskich nastąpiła dopiero w lutym 1980, kiedy oba państwa wymieniły się ambasadorami. W marcu 1980 uruchomiono regularne połączenia lotnicze. 23 maja 1978 piątym prezydentem Izraela został Icchak Nawon, który jako pierwszy prezydent wykroczył poza swoje ceremonialne uprawnienia i wziął aktywny udział w publicznych dysputach, dążąc do wyjaśnienia kontrowersyjnych spraw związanych z wojną w Libanie. Nawon rozpoczął erę „politycznych” prezydentów. Problem Libanu Większość państw arabskich zdecydowanie odrzuciło możliwość jakiegokolwiek procesu pokojowego z Izraelem i zamroziło swoje stosunki dyplomatyczne z Egiptem, a Syria dodatkowo wydała zezwolenie oddziałom OWP w południowym Libanie swobodnego atakowania terytorium Izraela. Palestyńscy terroryści przeprowadzili całą serię ataków i zamachów terrorystycznych. Operacja „Litani” W odwecie na liczne ataki, w marcu 1978 Siły Obronne Izraela zajęły na tydzień południowy Liban. Wycofując się pozostawiono strefę buforową, którą patrolowały oddziały chrześcijańskich milicji (Armia Wolnego Libanu, od maja 1980 Armia Południowego Libanu) – uzbrojone i szkolone przez Izrael. Dodatkowy nadzór nad granicą izraelsko-libańską sprawowały międzynarodowe siły UNIFIL. W kwietniu 1981 oddziały chrześcijańskiej Falangi przeprowadziły ofensywę próbując opanować Dolinę Bekaa i zmusić wojska syryjskie do opuszczenia Libanu. Podczas walk dowódca chrześcijańskich milicji Beszir Dżemajel zwrócił się do Izraela o pomoc wojskową. W odpowiedzi Siły Powietrzne Izraela wielokrotnie przeprowadziły bombardowania syryjskich pozycji oraz baz OWP w Dolinie Bekaa. Dzięki międzynarodowej mediacji 24 lipca 1981 Philip Habib wynegocjował zawieszenie broni. Rozejm był jednak nieustannie łamany przez wszystkie strony konfliktu. Jerozolima i Wzgórza Golan 30 grudnia 1980 Kneset przyjął Prawo Jerozolimy, które oznajmiało, że „kompletna i zjednoczona Jerozolima” jest odwieczną stolicą państwa Izrael i oficjalną siedzibą wszystkich centralnych urzędów państwowych. Rząd rozpoczął budowę dzielnicy rządowej w Jerozolimie. Decyzja ta spotkała się z licznymi protestami na całym świecie. Społeczność międzynarodowa nie uznała Jerozolimy jako stolicę Izraela, przenosząc ambasady i konsulaty do Tel Awiwu. 20 sierpnia 1980 Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 478, w której potępiła Izrael za uznanie Jerozolimy jako stolicę państwa. 14 grudnia 1981 Kneset przyjął uchwałę o objęciu Wzgórz Golan izraelskim systemem prawnym i administracyjnym. Tym samym Wzgórza Golan zostały oficjalnie włączone w obszar terytorium Izraela. Rada Bezpieczeństwa ONZ nie uznała tej decyzji. Operacja „Babilon” 7 czerwca 1981 izraelskie siły powietrzne przeprowadziły operację „Babilon”, podczas której zbombardowano iracki ośrodek nuklearny w Osirak (odległy o 1100 km od Izraela). Według Izraela była to akcja samoobronna, ponieważ w nuklearnym ośrodku Osirak, Irakijczycy przy pomocy Francuzów pracowali nad skonstruowaniem bomby atomowej, która mogła zostać użyta przeciwko Izraelowi. Powietrzny nalot zniszczył ośrodek naukowy i reaktor jądrowy. Wybory 1981 30 czerwca 1981 odbyły się wybory do X Knesetu. Powstała wtedy równowaga polityczna pomiędzy lewicą a prawicą i centrum. 5 sierpnia 1981 premierem został wybrany ponownie Menachem Begin. W dniach 21–25 kwietnia 1982 izraelska armia przeprowadziła dramatyczną ewakuację żydowskich osadników z osiedla Yamit na Półwyspie Synaj. W osiedlu zabarykadowała się grupa około 3 tys. osadników. Doszło wówczas do gwałtownych starć wojska z osadnikami. Całością operacji dowodził gen. Ariel Szaron. Po jej ukończeniu, 26 kwietnia ostatni izraelski żołnierz opuścił Synaj, który został przekazany Egiptowi. Wojna libańska 1982–1985 6 czerwca 1982 roku Izrael zdecydował się na ingerencję w pogrążonym w chaosie wojny domowej Libanie. Celem operacji wojskowej była likwidacja baz i rozbicie oddziałów OWP, która miała swoją główną siedzibę w Bejrucie. Podczas działań doszło do ciężkich starć z wojskami syryjskimi, które okupowały część Libanu (od 1976 r. z tytułu mandatu Ligi Państw Arabskich). 11 czerwca 1982 pod naciskiem międzynarodowym wprowadzono w życie rozejm syryjsko-izraelski. Armia izraelska przystąpiła wówczas do oblężenia Bejrutu. Po zaciętych walkach i wyniszczającym bombardowaniu miasta, międzynarodowa mediacja polityczna ONZ oraz Stanów Zjednoczonych nakłoniła Palestyńczyków do ewakuacji oddziałów OWP z Libanu. Ewakuowali się oni do Tunezji, Algierii, Libii, Jemenu, Sudanu i Iraku. Masakra w Sabra i Shatila 16 września 1982 oddział chrześcijańskiej Falangi liczący 150 żołnierzy dowodzony przez Elie Hobeiko wkroczył wieczorem do obozów palestyńskich uchodźców Sabra i Shatila, pod Bejrutem. Doszło wówczas do masakry Palestyńczyków. Liczbę ofiar ocenia się na około 800 zabitych. Komisja Kahane Niejasna rola, jaką odegrała izraelska armia w sprawie masakry w Sabra i Shatila wywołała falę protestów społecznych w Izraelu. Do największej demonstracji doszło 25 września w Tel Awiwie. Demonstrowało wówczas około 300 tys. Izraelczyków, żądając wyjaśnienia okoliczności masakry cywili w obozach Sabra i Shatila. Pod tymi naciskami, 28 września premier Begin odpowiedzialny za masakrę w Deir Jassin powołał specjalną komisję dochodzeniową. Na czele komisji stanął sędzia Sądu Najwyższego, Icchak Kahan. Od jego nazwiska komisję nazwano Komisją Kahane. Raport został opublikowany 8 lutego 1983 roku. Obciążył on bezpośrednią odpowiedzialnością za masakrę dowódcę oddziałów chrześcijańskiej Falangi. Izraelscy dowódcy ponosili pośrednią odpowiedzialność, gdyż nie interweniowali by przerwać masakrę cywilów. Komisja zalecała dymisję ministra obrony, szefa wywiadu wojskowego oraz dowódców wojskowych w rejonie Bejrutu. 10 lutego 1983 ponownie doszło do wielkich demonstracji, podczas których żądano natychmiastowego wycofania się z Libanu. Doszło wówczas do brutalnych starć z radykalnymi działaczami prawicowego Likudu. Pod tymi naciskami rozpoczęły się izraelsko-libańskie rozmowy pokojowe, które doprowadziły do podpisania 17 maja 1983 porozumienia o stopniowym wycofaniu wojsk izraelskich z Libanu. 5 maja 1983 szóstym prezydentem Izraela został Chaim Herzog, były wysoki dowódca izraelskiej armii. 15 września 1983 Menachem Begin wycofał się z życia politycznego. Przywództwo w partii Likud objął Icchak Szamir. Icchak Szamir po raz pierwszy 1983–1984 10 października 1983 premierem został wybrany Icchak Szamir. W październiku 1983 doszło do wielkiego kryzysu bankowego w Izraelu i „paniki dolarowej”. W wyniku krachu na giełdzie papierów wartościowych w Tel Awiwie zdecydowano się wstrzymać wszystkie operacje finansowe na giełdzie na 11 dni. Rząd przeprowadził także dewaluację szekla o 23%. Jednocześnie wprowadzono ograniczenia wydatków budżetowych. Ceny wielu towarów w tym roku wzrosły trzykrotnie, gdyż producenci utracili większość rządowych dotacji. Gospodarka znalazła się w recesji. Wybory 1984 23 lipca 1984 odbyły się wybory do XI Knesetu. Równowaga sił lewicy i centro-prawicy doprowadziła do utworzenia rządu jedności narodowej (z rotacją na stanowisku premiera). Szymon Peres i reformy 1984–1986 13 września 1984 premierem został wybrany Szimon Peres. W 1984 gospodarka Izraela znalazła się na progu załamania. Inflacja pobiła wszystkie rekordy osiągając wysokość 374%. Ceny większości towarów zdrożały czterokrotnie. Wzrosło bezrobocie i nastąpił spadek realnych dochodów społeczeństwa. W listopadzie 1984 rząd jedności narodowej rozpoczął żmudną pracę stabilizacji gospodarki. Pierwszym krokiem było zamrożenie cen produktów krajowych, podatków i płac. Starano się ograniczyć deficyt budżetu oraz pobudzić produkcję poprzez zwiększenie eksportu. W grudniu 1984 rząd wprowadził drastyczne cięcia budżetu państwa i zmniejszył wydatki wojskowe. W konsekwencji redukowano personel w bazach wojskowych, wstrzymano liczne nowe inwestycje, ograniczono infrastrukturę, zmniejszono zakupy sprzętu bojowego i ograniczono zaopatrzenie docierające do jednostek bojowych. Ocenia się, że zdolność bojowa armii spadła wówczas niemal o jedną trzecią. 1 lipca 1985 rząd przyjął program walki z kryzysem gospodarczym. Przeprowadzono dewaluację szekla o 20% i zmniejszono rządowe dotacje do żywności, wody, energii elektrycznej i komunikacji. Stany Zjednoczone obiecały udzielić Izraelowi pożyczki w wysokości 1,5 mld USD na wsparcie reform. 4 września 1985 wprowadzono do obiegu Nowego Izraelskiego Szekla (NIS) o wartości 1000 starych Szekli. Dzięki tym wszystkim posunięciom, pod koniec 1985 udało się powstrzymać galopującą inflację. Operacja Mojżesz W grudniu 1984 roku w wyniku operacji Mojżesz 7 tys. Żydów zostało przerzuconych samolotami z Etiopii do Izraela. W ten sposób uniknęli oni głodu i prześladowań. W sumie do Izraela przybyło wtedy z Etiopii różnymi drogami około 20 tys. Żydów. W styczniu 1985 izraelska armia przewiozła do Izraela 7 tys. Żydów z Jemenu. „Strefa bezpieczeństwa” w Libanie 10 czerwca 1985 izraelska armia zakończyła wycofywanie oddziałów z Libanu, pozostawiając jedynie niewielkie oddziały strzegące „strefy bezpieczeństwa”, która miała szerokość od 3 do 15 km. „Strefy bezpieczeństwa” strzegły siły Armii Południowego Libanu. Pomimo to, ataki szyickiego Hezbollahu wciąż trwały. W latach 1985–1990 na granicy izraelsko-libańskiej doszło do 2,4 tys. incydentów zbrojnych. Operacja „Drewniana Noga” Przez cały ten czas palestyńskie organizacje terrorystyczne dokonywały licznych zamachów na terytorium Izraela oraz licznych ataków na cele izraelskie położone na całym świecie. Większością tych ataków kierowała Organizacja Wyzwolenia Palestyny, na czele której stał Jaser Arafat. To z tego powodu 1 października 1985 izraelskie samoloty zbombardowały kompleks budynków Hamam-a-Shatt w Trypolisie (Libia). Znajdowała się tam główna kwatera OWP. 15 kwietnia 1986 siły powietrzne Stanów Zjednoczonych również zbombardowały obozy szkoleniowe OWP w Libii. Icchak Szamir i Intifada 1986–1992 20 października 1986 premierem został wybrany Icchak Szamir. Zmiana na stanowisku premiera wynikała z zawartego porozumienia w rządzie jedności narodowej. Intifada 1987–1991 9 grudnia 1987 roku wybuchła pierwsza intifada, masowe powstanie Palestyńczyków przeciwko izraelskiej okupacji Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu. Przeciągające się starcia były mocnym czynnikiem osłabiającym gospodarkę Izraela, który nie potrafił znaleźć rozwiązania konfliktu. Dopiero uwikłanie się Jasera Arafata w I wojnie w Zatoce Perskiej po stronie Iraku, mocno osłabiło jego pozycję i doprowadziło do wygaśnięcia siły powstania w 1991. Równocześnie ruszył proces pokojowy na Bliskim Wschodzie. Wybory 1988 1 listopada 1988 odbyły się wybory do XII Knesetu. Minimalną przewagę zyskał prawicowo-centrowy Likud, jednakże zdecydowano się na stworzenie drugiego rządu jedności narodowej. 21 listopada 1988 premierem został wybrany Icchak Szamir. W sierpniu 1989 zanotowano rekordowo wysokie bezrobocie. Bez pracy pozostawało 150 tys. Izraelczyków, co stanowiło 9,5% zdolnych do pracy ludzi. Imigracja żydowska z ZSRR Od grudnia 1989 rozpoczęła napływać do Izraela duża fala imigrantów z krajów byłego Związku Radzieckiego. Początek 1990 roku charakteryzował się napływem wielkiej ilości radzieckich Żydów. Do 12 czerwca 1990 przyjechało 50 tys. nowych imigrantów. Stawiało to przed gospodarką zupełnie nowe wyzwanie, gdyż nowi imigranci potrzebowali mieszkań, miejsc pracy i nauki, a także bardzo często wymagali specjalistycznego leczenia. 11 września 1990 Alija ze Związku Radzieckiego osiągnęła swój punkt kulminacyjny – od początku roku przyjechało 100 tys. nowych imigrantów, a do końca roku w sumie 200 tysięcy. Aby rozwiązać rosnący problem mieszkaniowy, w październiku importowano tysiące przyczep kampingowych i kontenerów mieszkalnych. 30 października powstała pierwsza tymczasowa dzielnica przyczep kampingowych w Bat Jam. W 1991 bardzo mocno wzrosła stopa bezrobocia oraz zwiększała się liczba ludzi żyjących poniżej minimum socjalnego, w biedzie i nędzy. Rząd z konieczności musiał przeprowadzić cięcia wydatków budżetowych, zmniejszając wielkość pomocy dla imigrantów oraz fundusze socjalne i emerytalne. Wojna w Zatoce Perskiej 2 sierpnia 1990 wojska irackie dokonały inwazji na Kuwejt. Stworzyło to realne zagrożenie dla sąsiedniej Arabii Saudyjskiej i doprowadziło do utworzenia wielkiej międzynarodowej koalicji, która zgromadziła swoje wojska w Zatoce Perskiej przygotowując się do wojny z Irakiem. Równocześnie Irak zagroził, że w przypadku amerykańskiej agresji zaatakuje Izrael z użyciem broni niekonwencjonalnej (biologicznej i chemicznej), doprowadzając do zniszczenia znacznej powierzchni kraju. Po raz pierwszy w historii Izrael stanął przed taką groźbą. Z tego powodu wśród wszystkich mieszkańców Izraela rozprowadzono maski przeciwgazowe i inny specjalistyczny sprzęt. Odpowiednio przygotowano i wyposażono schrony publiczne oraz schrony prywatne. 17 stycznia 1991 wojska sprzymierzonych rozpoczęły operację „Pustynna Burza”, w trakcie której do 28 lutego zniszczono większość wojsk irackich. Podczas wojny Irak wystrzelił 39 pocisków rakietowych Scud na Izrael. W ich rezultacie zginęło bezpośrednio 2 cywili i rany odniosło 208 osób. Jednakże straty pośrednie były większe: 4 ataki serca, 7 zgonów w rezultacie nieprawidłowego używania sprzętu ochronnego na wypadek wojny biologiczno/chemicznej i 225 przypadków niepotrzebnego użycia zastrzyków atropiny. Straty materialne obejmowały: 1302 domy, 6142 mieszkań, 23 budynki użyteczności publicznej, 200 sklepów i 50 samochodów. Izrael pod naciskiem Stanów Zjednoczonych powstrzymał się od działań odwetowych. Operacja „Salomon” 24 maja 1991 armia izraelska podczas operacji „Salomon” przetransportowała do Izraela 14,3 tys. Żydów z pogrążającej się w politycznym chaosie Etiopii. Konferencja w Madrycie 1991 30 października 1991 roku rozpoczęła się międzynarodowa konferencja pokojowa w Madrycie (Hiszpania), z udziałem prezydenta George’a Busha, prezydenta Michaiła Gorbaczowa, premiera Icchaka Szamira oraz ministrów spraw zagranicznych Libanu, Syrii, Jordanii i przedstawicieli Palestyńczyków. Pierwsza runda rozmów odbyła się bez OWP, gdyż udzielnie poparcia dla Saddama Husajna skompromitowało ją. Przedstawiciele Palestyńczyków znajdowali się w delegacji jordańskiej. Negocjacje pokojowe kontynuowano w grudniu w Waszyngtonie, a następnie przez kilka miesięcy w różnych europejskich miastach. Rozmowy te otworzyły drogę do przyszłych porozumień pokojowych. Wybory 1992 23 czerwca 1992 odbyły się wybory do XIII Knesetu. Zdecydowane zwycięstwo odniosła lewicowa Izraelska Partia Pracy. Icchak Rabin i proces pokojowy 1992–1995 13 lipca 1992 premierem został wybrany Icchak Rabin. W styczniu 1993 roku przeprowadzono rozmowy przedstawicieli Izraela i Organizacji Wyzwolenia Palestyny w Oslo (Norwegia). Zawarte porozumienie otwierało drogę ku palestyńskiej autonomii. W 1993 roku wzrosło napięcie na granicy izraelsko-libańskiej. Szyicka organizacja Hezbollah nasiliła ostrzał terytorium Izraela prowadzony z południowego Libanu. 13 września 1993 roku Icchak Rabin i Jasir Arafat podpisali w Waszyngtonie Deklarację Pokojowych Intencji (Declaration of Principles) wynegocjowaną w Oslo. Deklaracja określiła zasady funkcjonowania Autonomii Palestyńskiej w pięcioletnim okresie przejściowym. Izrael uznał Organizację Wyzwolenia Palestyny jako reprezentację narodu palestyńskiego. Z Palestyńskiej Karty Narodowej miano usunąć wszystkie punkty antyizraelskie. Porozumienie izraelsko-palestyńskie zostało przyjęte z uznaniem przez Ligę Państw Arabskich. Jednocześnie jednak wzrosła aktywność przeciwników porozumienia, głównie Hamasu, Islamskiego Dżihadu, skrajnych odłamów Al-Fatah oraz Hezbollahu. Protestowali również radykalni prawicowi osadnicy żydowscy. Autonomia Palestyńska 4 maja 1994 roku w Kairze podpisano izraelsko-palestyńskie Porozumienie Gaza-Jerycho. Był to Układ o Utworzeniu Ograniczonej Autonomii Palestyńskiej w Strefie Gazy i Jerycha. 19 maja 1994 roku w Londynie rozpoczęły się pokojowe rozmowy izraelsko-jordańskie. 25 maja Izrael i Jordania ogłosiły zakończenie wojny. 26 października 1994 roku na przejściu granicznym w dolinie Arava podpisano porozumienie pokojowe między Izraelem i Jordanią. Izrael przekazał Jordanii 300 km² pustyni Negew, oraz skrawki ziemi nad Jordanem, które z kolei Jordańczycy wydzierżawili żydowskim osadnikom. Król Husajn uzyskał zwierzchnictwo nad Wzgórzem Świątynnym. Suwerenność polityczną nad Jerozolimą zachował Izrael. 28 września 1995 roku podpisano w Waszyngtonie (USA) izraelsko-palestyński układ Oslo II, regulujący przekazywanie władzy na Zachodnim Brzegu Jordanu Autonomii Palestyńskiej i zasady wycofywania wojsk izraelskich. 4 listopada 1995 roku żydowski fanatyk religijny Jigal Amir zamordował premiera Icchaka Rabina. Pomimo trwającego procesu pokojowego radykalne grupy arabskie kontynuowały terroryzm w Izraelu. W całym 1995 roku w różnych palestyńskich zamachach zginęło 100 Izraelczyków, a 500 zostało rannych. W dniach 12–28 kwietnia 1996 roku izraelska armia przeprowadziła odwetową operację „Grona Gniewu (II)” wymierzoną w bazy Hezbollahu w południowym Libanie. W okresie 1989–1996 do Izraela przyjechało ponad 610 tys. Żydów z krajów byłego ZSRR. Z Ukrainy ponad 174 tys. imigrantów, z Rosji 184 tys., z Białorusi ponad 53 tys., z Mołdawii 39 tys., z państw nadbałtyckich ponad 16 tys., ze środkowej Azji ponad 125 tys. i z innych 17 tys. Żydów. W 1996 roku Izrael oddał Palestyńczykom 9% Zachodniego Brzegu Jordanu. 6 września 1997 roku premier Binjamin Netanjahu oświadczył, że zamachy bombowe palestyńskich terrorystów zwalniają Izrael od obowiązku realizacji porozumień zawartych w Oslo. W ten sposób Izrael zrezygnował z przekazywania dalszych terenów Autonomii Palestyńskiej i zawieszono wszystkie rozmowy pokojowe. W dniach 15–23 października 1998 roku prowadzono rozmowy pokojowe izraelsko-palestyńskie w Wye Plantation w USA. Uczestniczyli w nich prezydent USA Bill Clinton oraz król Jordanii Husajn. Rozmowy zostały zakończone podpisaniem porozumienia. 22 listopada Izrael przekazał Autonomii Palestyńskiej 10 miasteczek i 18 wiosek w pobliżu Dżaninu i uwolnił licznych więźniów. Jednakże strona palestyńska łamała wszelkie zawarte porozumienia i 7 grudnia rząd izraelski odstąpił od planowanego na 18 grudnia terminu drugiej fazy wycofania wojsk izraelskich z terytoriów palestyńskich. 4 września 1999 roku premier Ehud Barak zawarł memorandum izraelsko-palestyńskie w Szarm el-Szejk. Była to konkretyzacja zawartych wcześniej porozumień. Na mocy porozumienia Izrael przekazał Palestyńczykom kolejne ziemie. W dniach 21–23 maja 2000 roku Izrael ostatecznie opuścił strefę bezpieczeństwa w południowym Libanie. W dniach 11–25 lipca 2000 roku prowadzono rozmowy izraelsko-palestyńskie w Camp David w USA. Sztywne stanowisko Arafata w sprawie Jerozolimy doprowadziło do zerwania rozmów. Prezydent USA Bill Clinton obarczył odpowiedzialnością Arafata za ich niepowodzenie. Intifada Al-Aksa 2000–2004 Prowokacyjna wizyta lidera prawicowej opozycji Ariela Szarona na Wzgórzu Świątynnym w Jerozolimie wywołała wybuch niezadowolenia Palestyńczyków. Krwawe starcia ogarnęły cały Zachodni Brzeg – tak zaczęła się druga Intifada, zwana intifadą Al-Aksa. Kilka dni później Jasir Arafat podjął decyzję o wypuszczeniu z więzień członków Hamasu, którzy byli odpowiedzialni za zamachy na Izraelczykach. Pomimo wszelkich prób ratowania pokoju, doszło do eskalacji przemocy i wzrostu liczby samobójczych zamachów terrorystycznych w Izraelu. Izraelska armia przystąpiła do okupacji i pacyfikacji terenów Autonomii Palestyńskiej. Śmierć Jasira Arafata w listopadzie 2004 roku wygasiła w znacznym stopniu Intifadę. Nowy przywódca Autonomii Palestyńskiej Mahmud Abbas przystąpił do rozmów pokojowych z Izraelem. Stwarzało to nadzieję na pokojowe rozwiązanie konfliktu palestyńsko-izraelskiego, aż do zwycięstwa Hamasu w wyborach w Autonomii w 2006 roku. Kryzys izraelsko-libański 2006 Konflikt izraelsko-palestyński 2008–2009 Konflikt Izraela z Hamasem 7 października 2023 Hamas rozpoczął atak rakietowy z terytorium Strefy Gazy na Izrael. Zobacz też Plan Dalet – czystki etniczne dokonane w marcu 1948 roku przez żydowską organizację paramilitarną Hagana Lista największych arabskich zamachów w Izraelu Przypisy Izrael

939471

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mariusz%20Trynkiewicz

Mariusz Trynkiewicz

Mariusz Trynkiewicz (ur. 10 kwietnia 1962 w Piotrkowie Trybunalskim) – polski seryjny morderca i przestępca seksualny, przez prasę nazwany „szatanem z Piotrkowa”. Pracował jako nauczyciel wychowania fizycznego. Za zabójstwo w lipcu 1988 roku czterech chłopców został skazany na karę śmierci, zamienioną później (na mocy amnestii) na 25 lat pozbawienia wolności. Życiorys Syn Władysława i Urszuli z d. Komornickiej. Po zakończeniu nauki w szkole podstawowej przez rok uczęszczał do I Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim, następnie uczył się w technikum mechanicznym, które ukończył w 1981. Tematem jego pracy dyplomowej były obozy zagłady z czasów II wojny światowej. Początkowo chciał wyjechać na studia do Krakowa. Uczelnia, na którą aplikował, zmieniła jednak zasady rekrutacji i Trynkiewicz ostatecznie nie dostał się. W późniejszym czasie złożył dokumenty w piotrkowskiej filii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach, zostając jej studentem. W trakcie studiów zażywał relanium. 1 września 1984 podjął pracę w Szkole Podstawowej nr 11, prowadząc zajęcia praktyczno-techniczne dla chłopców z klas V–VIII, a także koło fotograficzne i szkolne koło strzeleckie. W 1986 roku odrzucono jego pracę magisterską przez błędy w maszynopisie. 10 grudnia tego roku rozpoczął służbę wojskową. Często lubił przebywać na działce rodziców we Włodzimierzowie. Zbrodnie W czasie odbywania służby wojskowej porwał i wykorzystał seksualnie chłopca ze szkoły podstawowej, za co sąd wojskowy skazał go na karę jednego roku pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata. Kilka tygodni po uprawomocnieniu się wyroku dopuścił się molestowania seksualnego 12-letniego chłopca i otrzymał kolejną karę – 1,5 roku pozbawienia wolności. Odwieszono mu również poprzedni wyrok, co zwiększyło karę do 2,5 roku. W czasie przerwy w odbywaniu kary, udzielonej w celu opieki nad chorą matką, 4 lipca 1988 zwabił do swojego mieszkania przy ulicy Działkowej w Piotrkowie Trybunalskim przypadkowo spotkanego, 13-letniego Wojciecha Pryczka, którego molestował, a następnie udusił. Ciało ofiary zakopał w lesie. 29 lipca 1988 roku, w podobnych okolicznościach, zwabił do swojego mieszkania i zabił nożem trzech chłopców: 11-letniego Tomasza Łojka oraz 12-letnich Artura Kawczyńskiego i Krzysztofa Kaczmarka. Ciała wszystkich ofiar po kilku dniach wywiózł do lasu i podpalił. Ich zwłoki znalazł grzybiarz. Śledztwo Śledztwo prowadzone przez organy ścigania pozwoliło na zatrzymanie Trynkiewicza, który przyznał się do popełnienia tych czynów. W jego mieszkaniu znaleziono między innymi ślady krwi i zegarek jednego z chłopców. Ciała ofiar były owinięte materiałem takim, z jakiego wykonane były zasłony w mieszkaniu. W trakcie śledztwa ustalono, że Trynkiewicz był sprawcą morderstwa dokonanego 4 lipca. W późniejszym czasie były nauczyciel zeznał, że zainteresowanie nastoletnimi chłopcami pojawiło się w nim w momencie, gdy zapragnął mieć brata. Na pytanie śledczych, dlaczego zabił chłopców, odparł: Proces, wyrok i kara W czasie procesu sądowego biegli psychiatrzy orzekli, że Mariusz Trynkiewicz był poczytalny w chwili popełniania czynu, jego zachowanie znamionował sadyzm oraz realizowanie popędu seksualnego w połączeniu z cechami algolagnii. Ponadto stwierdzono, że ma wysoki iloraz inteligencji (IQ=121). 29 września 1989 roku, wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Piotrkowie Trybunalskim, został czterokrotnie skazany na karę śmierci – za każde zabójstwo z osobna i pozbawienie praw publicznych na zawsze. W wyniku amnestii z 7 grudnia 1989 roku wyrok został zmieniony na karę 25 lat pozbawienia wolności. Karę tę odbywał w Zakładzie Karnym nr 2 w Strzelcach Opolskich, a od 2012 roku w Zakładzie Karnym w Rzeszowie Załężu, nie otrzymując zgody na przerwy w jej odbywaniu. W więzieniu złożył wniosek o zmianę nazwiska na Komornicki (rodowe nazwisko swojej matki), ale Urząd Stanu Cywilnego w Piotrkowie Trybunalskim, Sąd Okręgowy w Opolu oraz wojewoda nie przychylili się do wniosku. W 2011 roku wydział penitencjarny Sądu Okręgowego w Opolu zarządził poddanie Trynkiewicza przymusowej terapii zaburzeń preferencji seksualnych, które odbyło się w Rzeszowie. Wyjście z więzienia i izolacja Odbywanie kary kończyło się 11 lutego 2014 roku. Dzień przed wyjściem mordercy funkcjonariusze więzienni przekazali prokuraturze szkice i zdjęcia znalezione w celi Mariusza Trynkiewicza, które miały zawierać treści o charakterze pedofilskim. 11 lutego prokuratura, po zbadaniu przekazanego materiału, stwierdziła, że nie zawierają treści zabronionych przez prawo. Tego samego dnia Trynkiewicz wyszedł na wolność. 3 marca 2014 roku sąd, na podstawie ustawy o postępowaniu wobec osób stwarzających zagrożenie (tzw. ustawy o bestiach), uznał Mariusza Trynkiewicza za osobę stwarzającą zagrożenie i nakazał jego izolację w zamkniętym ośrodku w Gostyninie. 31 lipca 2015 roku został skazany na 5,5 roku pozbawienia wolności za posiadanie dziecięcej pornografii. 30 października 2015 roku, w ośrodku w Gostyninie, odbył się ślub Mariusza Trynkiewicza z osobą, która, jak dotąd, nie upubliczniła swoich personaliów, udzieliła natomiast jednego wywiadu, który znalazł się w książce Justyny Kopińskiej pt. „Polska odwraca oczy” (2016). We wrześniu 2019 roku przewieziono go do Zakładu Karnego w Płocku. W kwietniu 2021 roku został skazany przez Sąd Rejonowy w Gostyninie na sześć lat pozbawienia wolności za posiadanie pornografii dziecięcej. W kulturze Na temat śledztwa i procesu w sprawie Mariusza Trynkiewicza powstały książki: Proces szatana? (1990) autorstwa Eugeniusza Iwanickiego i Łowca. Sprawa Trynkiewicza (2018) Ewy Żarskiej. W 2019 reżyser Adam Guziński zapowiedział nakręcenie filmu fabularnego o sprawie Trynkiewicza. Przypisy Bibliografia Ludzie urodzeni w Piotrkowie Trybunalskim Osoby skazane na karę śmierci Polscy nauczyciele wychowania fizycznego Polscy seryjni mordercy Skazani za przestępstwa seksualne Urodzeni w 1962 Więźniowie w Polsce

420673

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%A0koda%20Octavia

Škoda Octavia

Škoda Octavia – samochód osobowy klasy kompaktowej produkowany pod czeską marką Škoda od 1996 roku. Od 2019 roku produkowana jest czwarta generacja modelu. Pierwsza generacja Škoda Octavia I została zaprezentowana po raz pierwszy w listopadzie 1996 roku. Octavia I wprowadzona została po raz pierwszy na rynek pod koniec 1996 roku. Pojazd był pierwszym modelem Škody zaprojektowanym w biurach konstrukcyjnych Volkswagena. Samochód został zbudowany na bazie płyty podłogowej VW A4 PQ 34, która wykorzystana została do budowy m.in. Audi A3 oraz TT, Volkswagena Bora/Jetta oraz Golfa IV. Pod koniec 1997 roku wprowadzona została wersja kombi pojazdu, która w 1999 roku otrzymała opcjonalny napęd na cztery koła. W 1998 roku do listy wyposażenia standardowego pojazdu dodano system ABS oraz poduszkę powietrzną kierowcy. W 2000 roku auto przeszło face lifting. Zmieniony został m.in. przedni zderzak oraz tylne lampy, a także odświeżono atrapę chłodnicy. Przy okazji liftingu wprowadzona została sportowa odmiana RS. Pomimo zaprezentowania w 2004 roku II generacji modelu I generacja pozostała na rynku pod nazwą Škoda Octavia Tour. Produkcję zakończono 9 listopada 2010 roku. W ciągu 14 lat wyprodukowano 1 442 126 egzemplarzy. Wersje wyposażeniowe Przed liftingiem: LX GLX SLX Laurin&Klement WRC Podstawowe wyposażenie wersji LX obejmuje m.in. wspomaganie kierownicy, obrotomierz oraz immobilizer. Wersja GLX dodatkowo wyposażona była m.in. w poduszkę powietrzną kierowcy, zamek centralny oraz napinacze pasów bezpieczeństwa. Wersja SLX dodatkowo wyposażona została w poduszkę powietrzną pasażera, elektryczne sterowanie szyb oraz elektryczne sterowanie lusterek, a także system ABS. Wersja Laurin&Klement wyposażona mogła być m.in. w skórzaną tapicerkę oraz drewnopodobne wstawki w desce rozdzielczej, a także regulowane na wysokość fotele przednie, klimatyzację automatyczną, 8-głośnikowy system audio z radioodtwarzaczem płyt CD oraz elektryczne sterowany szyberdach. Po liftingu: Classic Ambiente Elegance Laurin&Klement Tour RS – wersję wyróżnia m.in. wzmocniony szkielet nadwozia, inny kształt przedniego zderzaka, mały spoiler umieszczony na klapie bagażnika, chromowana końcówka układu wydechowego, obniżone o 15 mm zawieszenie, fotele kubełkowe, jasne tarcze zegarów, kierownica trójramienna pokryta skórą, inna końcówka drążka zmiany biegów oraz nakładki na pedały ze stali nierdzewnej. Silniki Benzynowe: Wysokoprężne: Druga generacja Škoda Octavia II została po raz pierwszy zaprezentowana w 2004 roku. Samochód został zbudowany na bazie zmodyfikowanej płyty podłogowej VW A5 PQ, która wykorzystana została do budowy m.in. Audi A3, Seata Altea, León oraz Toledo, a także Volkswagena Golfa V, Jetta, Touran oraz Golfa Plus. Początkowo pojazd występował wyłącznie w wersji liftback do której w 2004 roku dołączyła wersja kombi. W 2005 roku podczas targów motoryzacyjnych we Frankfurcie zaprezentowano usportowioną odmianę RS, a w 2007 roku uterenowioną wersję Scout, która otrzymała powiększony prześwit, napęd na cztery koła oraz plastikowe nakładki karoserii. W 2005 roku do wyposażenia standardowego pojazdu dodano m.in. czujniki cofania. W 2008 roku auto przeszło face lifting. Zmienione zostały m.in. przednie i tylne reflektory, zderzaki, pokrywa silnika oraz delikatnie przemodelowane zostało wnętrze. Zmieniono w nim m.in. zegary oraz kierownicę. W ciągu 9 lat wyprodukowano 2 358 400 egzemplarzy tego modelu. Scout Octavia Scout to pierwsza uterenowiona odmiana w historii Škody Octavii, w poprzedniej generacji oferowano tylko napęd 4x4. Samochód wyróżnia się innym wyglądem niż standardowa wersja w skład niego wchodzą plastikowe osłony z przodu i z tyłu. Jest o 10 mm dłuższa i o 15 mm szersza od zwykłej Octavii, a także o 13 mm wyższa. Octavię Scout oferowano tylko z nadwoziem kombi. Napęd 4x4 napędzany jest przez sprzęgło Haldex 4 generacji. Octavia Scout była oferowana z 1.8 TSI oraz 2.0 TDI. Bazowa odmiana kosztowała 100 tysięcy złotych. Wersje wyposażeniowe Classic Mint Ambiente Elegance Laurin&Klement Combi 4x4 Combi 4x4 Adventure Edition 100 Standardowe wyposażenie podstawowej wersji Classic pojazdu obejmowało m.in. 4 poduszki powietrzne, system ABS, elektryczne sterowanie szyb przednich, podgrzewanie oraz elektryczne sterowanie lusterek bocznych, zamek centralny, regulowany na wysokość fotel kierowcy, dzielona tylna kanapa oraz od 2005 roku zestaw czujników cofania. Wersja Ambiente wyposażona może być m.in. w światła przeciwmgłowe, klimatyzację, elektrycznie sterowane szyby tylne, sterowany pilotem zamek centralny, komputer pokładowy, regulowane na wysokość siedzenie pasażera, podłokietniki, a w wersji po liftingu także kurtyny boczne. Wersje Elegance dodatkowo wyposażona jest m.in. w skórzaną kierownicę i dźwignię zmiany biegów, alufelgi, radio CD/MP3, a wersja Laurin&Klement standardowo wyposażona jest także m.in. w skórzaną tapicerkę. Opcjonalnie doposażyć można ją było w system nawigacji satelitarnej. Silniki Benzynowe: Wysokoprężne: Trzecia generacja Škoda Octavia III została po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowana podczas konferencji prasowej 11 grudnia 2012 roku w Muzeum Škody w Mladá Boleslav. Produkcję seryjną pojazdu rozpoczęto 17 grudnia 2012 roku. Samochód został zbudowany na bazie płyty podłogowej MQB wykorzystanej do budowy m.in. Audi A3, Seata Leóna, Volkswagen Jetta oraz Golfa VII. W 2013 roku podczas targów motoryzacyjnych w Genewie zaprezentowana została wersja kombi pojazdu, a także wersja z napędem na cztery koła. 10 lipca 2013 roku podczas Festiwalu Szybkości w Goodwood zaprezentowana została usportowiona wersja RS. Pojazd napędzany może być silnikiem benzynowym 2.0 TSI o mocy 220 KM lub silnikiem wysokoprężnym 2.0 TDI o mocy 184 KM. Samochód charakteryzuje się niżej zawieszonym nadwoziem, zmienionym zderzakiem przednim z innymi wlotami powietrza, dyfuzorem umieszczonym pod tylnym zderzakiem oraz tylnym spojlerem. W 2014 roku podczas targów motoryzacyjnych w Genewie zaprezentowana została uterenowiona odmiana Scout, która wyróżnia się plastikowymi zderzakami oraz nakładkami na nadkola oraz progi, a także podniesionym prześwitem. Standardowo auto wyposażone zostało w napęd na cztery koła oparty na układzie Haldex piątej generacji. Przy okazji zaprezentowana została wersja G-TEC zasilana gazem ziemnym wyposażona w benzynowy silnik 1.4 TGI o mocy 110 KM. W 2015 roku podczas targów motoryzacyjnych w Genewie zaprezentowano wersję RS 230, która w stosunku do zwykłej wersji RS otrzymała zwiększoną o 10 KM moc silnika. W przeciwieństwie do podstawowej wersji RS auto otrzymało pakiet stylistyczny Black składający się z czarnych listew wokół okien, polakierowaną na czarno ramką atrapy chłodnicy, czarnymi obudowami lusterek zewnętrznych, a także 19-calowymi alufelgami. Dla polepszenia trakcji, auto standardowo wyposażone jest w mechaniczną blokadę mechanizmu różnicowego przedniej osi. W połowie 2016 roku zaprezentowano na rok modelowy 2017 wersję napędzaną trzycylindrowym silnikiem benzynowy o pojemności 1 l (1.0 TSI) o mocy 115 KM, który zastąpił silnik 1.2 TSI. Przy okazji na listę wyposażenia opcjonalnego dopisano adaptacyjne zawieszenie oraz bezprzewodową ładowarkę do smartfonów. Scout Jak w poprzedniej generacji znajdują się plastikowe poszerzenia, które wyróżniają Octavię od innych wersji. Napęd 4x4 (standard) jest napędzany przez sprzęgło Haldex 5 generacji. Jej odpowiednik spod znaku VW, czyli Volkswagen Golf Alltrack również używa napędu 4x4 napędzanym przez Haldex. Ma też 17 centymetrowy prześwit. Jest on większy od zwykłej Octavii o 30 mm. Występują dwa silniki, 2.0 TDI oraz 1.8 TSI, ten pierwszy występuje z ręczną skrzynią biegów oraz DSG, a ten drugi tylko z automatem. Cena od 134 500 zł. Lifting W październiku 2016 roku samochód przeszedł face lifting. Zmienione został m.in. przednie reflektory, które od teraz są dwuczęściowe, na wzór tych zastosowanych w modelu Kodiaq, które mogą być opcjonalnie wyposażone w pełni w technologię Full LED. Delikatnie zmieniona została atrapa chłodnicy, a także światła przeciwmgłowe. Z tyłu pojazdu zmienione zostało wnętrze reflektorów oraz kształt tylnego zderzaka. Przy okazji liftingu, wprowadzony został dla topowych wersji pojazdu nowy 9,2-calowy ekran dotykowy, a także łącze internetowe LTE z WiFi, system Trailer Assist wspomagający kierowcę podczas manewrowania z przyczepą oraz system monitorowania martwego pola z funkcją ostrzegania o ruchu poprzecznym podczas cofania. Wersje wyposażeniowe Active Ambition Edition Joy Elegance Style Laurin & Klement Standardowe wyposażenie podstawowej wersji Active obejmuje m.in. 7 poduszek powietrznych, system ABS i ESP, klimatyzację, elektryczne sterowanie szyb przednich, podgrzewanie oraz elektryczne sterowanie lusterek, radioodtwarzacz oraz komputer pokładowy, a także światła do jazdy dziennej. Wersja Ambition dodatkowo wyposażona jest także m.in. w elektrycznie sterowane tylne szyby, radio CD/MP3, skórzaną wielofunkcyjną kierownicę, 16-calowe alufelgi, światła przeciwmgłowe oraz czujniki cofania. Wersja Elegance dodatkowo wyposażona jest m.in. dwustrefową automatyczną klimatyzację, czujniki parkowania, czujniki deszczu, spryskiwacze reflektorów, elektrycznie składane lusterka, radio z 5,8-calowym ekranem dotykowym oraz 17-calowe alufelgi. Wersja Laurin&Klement dodatkowo wyposażona jest m.in. w fotochromatyczne podgrzewane, składane i elektrycznie regulowane lusterka zewnętrzne z pamięcią ustawień i podświetleniem wokół drzwi, fotochromatyczne lusterko wsteczne, 10-głośnikowy system audio z 5,8-calowym ekranem dotykowym, radiem CD/MP3, a także wejściami AUX i USB, a także brązową tapicerką łączącą Alcantarę z ekologiczną skórą, reflektory ksenonowe z funkcją dynamicznego doświetlania zakrętów, tylne światła wykonane w technologii LED, 18-calowe alufelgi oraz chromowane wykończenia atrapy chłodnicy oraz listew bocznych okien. Wersja RS standardowo wyposażona jest m.in. w reflektory biksenonowe, światła do jazdy dziennej wykonane w technologii LED, skórzaną tapicerkę oraz 17-calowe alufelgi. Opcjonalnie pojazd wyposażony może być także m.in. w 18 lub 19-calowe alufelgi. Auto opcjonalnie doposażyć można także m.in. w aktywny tempomat, system monitorowania odległości od poprzedzającego pojazdu, asystenta zmiany toru jazdy, system monitorujący aktywność kierowcy oraz bezkluczykowy dostęp do auta, podgrzewaną przednią szybę, system nawigacji satelitarnej z mapą Europy, systemem DVD, łącznością Apple i kolorowym 8-calowym wyświetlaczem oraz podgrzewane przednie fotele. Silniki Benzynowe: Wysokoprężne: CNG: Czwarta generacja Škoda Octavia IV została po raz pierwszy zaprezentowana w 2019 roku. Premiera czwartej generacji odbyła się 11 listopada 2019 roku. Samochód przeszedł wyraźne wizualne zmiany na tle poprzednika – stał się większy, zyskał bardziej muskularną sylwetkę i więcej ostrych linii. Octavia IV została utrzymana w nowej estetyce marki, którą z końcem 2018 roku zapoczątkował model Scala, co przekłada się na strzeliste, ścięte reflektory (znów są jednoczęściowe) i podłużne tylne lampy. Duże zmiany pojawiły się także w kabinie pasażerskiej, na czele z kokpitem. Wyróżnia się on dużym, 10-calowym dotykowym ekranem służącym do sterowania klimatyzacją, radiem i nawigacją. Oferuje o też łączność Bluetooth, Apple CarPlay i Android Auto. Oryginalnym rozwiązaniem jest też nowa, dwuramienna kierownica. Zbudowana na nowej platformie MQB Octavia IV jest nie tylko większa pod kątem wymiarów zewnętrznych, ale i ma obszerniejsze wnętrze. Przekłada się to szczególnie na przestrzeń dla pasażerów tylnej kanapy i pojemność bagażnika, który w przypadku liftbacka mierzy 600 litrów, a wersji kombi – jest duży na 640 litrów. Octavia IV oferowana jest zarówno w wariantach benzynowych, jak i wysokoprężnych. Po raz pierwszy ofertę rozbuduje też odmiana hybrydowa typu plug-in o nazwie Octavia iV, która będzie dostępna w dwóch wariantach mocy. Octavia czwartej generacji trafiła do sprzedaży w Polsce na początku 2020 roku. Octavia RS iV W marcu 2020 roku zaprezentowano Octavię RS iV wyposażoną w napęd hybrydowy typu plug-in (PHEV), składającym się z silnika benzynowego 1.4 TSI oraz jednostki elektrycznej o mocy 116 KM. Deklarowana przez producenta łączna moc układu to 245 KM i 400 Nm. Samochód przyśpiesza do 100 km/h w czasie 7,3 sekundy i osiąga prędkość maksymalną 225 km/h. Octavia RS W lipcu 2020 roku zadebiutowała druga wersja Octavii RS czwartej generacji, tym razem nie z napędem hybrydowym a z konwencjonalnymi silnikami benzynowymi i wysokoprężnymi. Nowa Octavia RS może być wyposażona w silnik benzynowy 2.0 TSI o mocy 245 KM i z maksymalnym momentem obrotowym wynoszącym 370 Nm, wersja ta jest oferowana wyłącznie z napędem na przednie koła i 6-biegową przekładnią manualną lub 7-biegową automatyczną DSG. Przyśpieszenie do 100 km/h zajmuje 6,7 sekundy, a prędkość maksymalna wynosi 250 km/h. Oczywiście dostępna jest także odmiana z silnikiem wysokoprężnym. Jest to motor 2.0 TDI o mocy 200 KM i z maksymalnym momentem obrotowym wynoszącym 400 Nm. W tym wypadku możemy zamawiać samochód zarówno z napędem na koła przednie jak i AWD. Octavia RS TDI dostępna będzie jedynie z 7-biegową skrzynią automatyczną DSG, natomiast osiągi to 6,8 sekundy do pierwszych 100 km/h i 243 km/h prędkości maksymalnej. Samochód otrzymał ponadto progresywny układ kierowniczy, niższe o 15 mm zawieszenie o sportowej charakterystyce, oraz za dodatkową opłatą elektrycznie regulowane zawieszenie Dynamic Chassis Control. W przypadku wersji benzynowej otrzymamy także mechanizm różnicowy o ograniczonym poślizgu z wielopłytkowym mokrym sprzęgłem. We wnętrzu pojazdu znajdziemy także kubełkowe fotele, elementy wykończeniowe przypominające włókno węglowe, oraz akcenty charakterystyczne dla wersji RS. Wersje wyposażeniowe Active Ambition Style Sportline Scout RS Standardowe wyposażenie podstawowej wersji Active pojazdu obejmuje m.in. 7 poduszek powietrznych, elektrycznie regulowane i podgrzewane lusterka, centralny zamek z pilotem, system multimedialny z wyświetlaczem 8,25 cala, elektryczny hamulec postojowy, system wspomagający ruszenie na wzniesieniach, kierownicę obszytą skórą, 16-calowe felgi aluminiowe, asystent pasa ruchu i utrzymania odstępu, komputer pokładowy, a także klimatyzację manualną. Bogatsza wersja Ambition dodatkowo wyposażona jest w m.in. podłokietnik z przodu, przednie fotele regulowane na wysokość, fotel kierowcy z regulacją odcinka lędźwiowego, tylne czujniki parkowania, czujnik deszczu i zmierzchu, kamerę cofania, system audio z 8 głośnikami, automatyczną klimatyzację dwustrefową, przednie światła przeciwmgielne, felgi aluminiowe 17 cali, a także tempomat. Najbogatsza wersja Style została dodatkowo wyposażona w m.in. elektrycznie składane lusterka, przednie czujniki parkowania, reflektory przednie LED, chromowane wykończenie samochodu z zewnątrz, system multimedialny z 10 calowym wyświetlaczem i nawigacją, podgrzewane fotele przednie, przyciemniane szyby, dostęp bezkluczykowy, a także 18-calowe felgi aluminiowe. Silniki Benzynowe: Wysokoprężne: Hybrydowe: CNG: Sprzedaż w Polsce Przypisy Octavia Samochody kompaktowe Samochody przednionapędowe Samochody z napędem AWD Samochody hybrydowe Liftbacki Kombi Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

21730

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna%20polsko-bolszewicka

Wojna polsko-bolszewicka

Wojna polsko-bolszewicka (wojna polsko-sowiecka, wojna polsko-radziecka, wojna polsko-rosyjska 1919–1921) – wojna pomiędzy odrodzoną Rzecząpospolitą Polską (II RP) a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką (RFSRR), dążącą do podboju europejskich państw i przekształcenia ich w republiki sowieckie, zgodnie z ideologią, doktryną polityczną i programem politycznym Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) (RKP(b)) i jej deklarowanymi celami politycznymi, określanymi jako „rewolucja z zewnątrz”. We wrześniu 1920 Włodzimierz Lenin w czasie przemówienia na IX Konferencji Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) przedstawił główną według niego przyczynę wojny polsko-bolszewickiej: [stwierdziliśmy], że gdzieś pod Warszawą znajduje się nie centrum polskiego rządu burżuazyjnego i republiki kapitału, ale centrum całego współczesnego systemu imperialistycznego, oraz że okoliczności pozwalają nam wstrząsnąć tym systemem i prowadzić politykę nie w Polsce, ale w Niemczech i w Anglii. Tym samym stworzyliśmy w Niemczech i Anglii zupełnie nowy odcinek rewolucji proletariackiej, walczącej z ogólnoświatowym imperializmem…. Wojna przez cały okres trwania toczyła się równolegle w wymiarze militarnym i bardzo silnie zaakcentowanym wymiarze politycznym. Trwała w latach 1919–1920, a jej najważniejszymi epizodami militarnymi były: wyprawa kijowska, bitwa warszawska, kontruderzenie znad Wieprza, bitwa pod Komarowem i bitwa nad Niemnem. 12 października 1920 delegacja Sejmu RP i rządu Rzeczypospolitej oraz delegacja rządu RFSRR zawarły w Rydze zawieszenie broni (weszło w życie 18 października), a 18 marca 1921, również w Rydze, podpisany został pokojowy traktat ryski, który wytyczył granicę polsko-radziecką. Do agresji ZSRR na Polskę (1939) traktat regulował stosunki pomiędzy II Rzecząpospolitą a RFSRR, a następnie (od 1922) z ZSRR. Nazwa W polskiej historiografii konflikt określany jest najczęściej jako: wojna polsko-bolszewicka, wojna polsko-radziecka, wojna polsko-sowiecka. Zdaniem Lecha Wyszczelskiego najwłaściwszą nazwą jest wojna polsko-rosyjska. Przyczyny wybuchu wojny Tło wewnętrzne, Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 16 grudnia 1918 roku na zjeździe zjednoczeniowym SDKPiL i PPS-Lewica na polecenie Moskwy utworzyły Komunistyczną Partię Robotniczą Polski. Partia ta przyjęła platformę programową, która zakładała m.in. opanowanie Rad Delegatów Robotniczych, by stworzyć konkurencyjny dla rządu polskiego ośrodek władzy rewolucyjnej, który z Kongresówki i ewentualnie Galicji Zachodniej utworzyłby jedną z Republik Rad, włączoną do Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zalecano pogłębianie w kraju stanu wrzenia i nieładu, prowadzenie propagandy przeciwko wyborom do Sejmu i reformie rolnej. Przeciwstawiano się tworzeniu Wojska Polskiego, gdyż utrudniłoby to zwycięstwo rewolucji w Niemczech i byłoby przeszkodą dla Armii Czerwonej w „wyzwalaniu” Litwy, Białorusi i Ukrainy. Rewolucyjni agitatorzy żądali trybunałów rewolucyjnych i odebrania „reakcji” praw demokratycznych. Program, przyjęty przez zjazd zjednoczeniowy, nie pozostawiał złudzeń, że komuniści z Komunistycznej Partii Robotniczej Polski zamierzali dokonać przewrotu bolszewickiego w odradzającej się Polsce. Niezależnie od głębszych powodów wojny bezpośrednią przyczyną wybuchu była rozpoczęta w konsekwencji zawieszenia broni w Compiègne 11 listopada 1918 ewakuacja niemieckiej armii Ober-Ost, zajmującej front o długości 2500 kilometrów od Zatoki Botnickiej po Morze Azowskie, która pozostawała na terenach proklamowanych formalnie niepodległych państw: Litwy i Ukrainy, a także późniejszych Estonii, Łotwy i Białorusi. Było to konsekwencją zawartego przez Rosję Sowiecką separatystycznego pokoju z Niemcami i Austro-Węgrami (traktat brzeski), w którym rząd bolszewicki wycofał Rosję z koalicyjnego udziału w I wojnie światowej. W okresie pomiędzy zawarciem pokoju brzeskiego a klęską Niemiec, stosunki pomiędzy Niemcami (zwłaszcza kołami wojskowymi) a bolszewikami cechowała wzajemna oficjalna współpraca. Bolszewicy po zawarciu w listopadzie 1918 tajnego porozumienia z dowództwem niemieckim o bezpośrednim przejmowaniu przez Armię Czerwoną terenów okupacji Ober-Ostu, stworzyli już 16 listopada 1918 z przekształcenia Zachodniego Regionu Obronnego Armię Zachodnią, z kwaterą główną w Smoleńsku. Armia liczyła początkowo 10 tys. żołnierzy w stanie bojowym, pod koniec grudnia 1918 było ich 19 tys., zaś w lutym 1919 – 49 tys. Armia miała zająć Białoruś i Litwę, osiągając granicę niemiecką w Prusach Wschodnich, a następnie skierować się w stronę Polski. Marsz sił sowieckich na zachód rozpoczął się 17 listopada, 11 grudnia 1918 przejęły z rąk niemieckich Mińsk, 5 stycznia 1919, po walkach z samoobroną polską, wcieloną 29 grudnia 1918 do odrodzonego Wojska Polskiego – Wilno. Właśnie atak wojsk bolszewickich na Wilno 4 stycznia 1919 roku powinien być uważany za faktyczny początek wojny polsko-bolszewickiej. 3 stycznia 1919 bolszewicy utworzyli Radę Rewolucyjno-Wojskową (Riewwojensowiet) Polski, mającą pełnić funkcję przyszłego polskiego rządu. Trzonem Armii Zachodniej była Zachodnia Dywizja Strzelców z kadrą wojskową rekrutowaną z komunistów polskiego pochodzenia i Polaków, którzy znaleźli się w głębi Rosji w czasie I wojny światowej. Ponieważ w listopadzie 1918 roku w Niemczech wybuchła rewolucja, która proklamowała republikę, bolszewicy pragnęli uzyskać bezpośredni dostęp do granicy niemieckiej w Prusach Wschodnich, by czynnie wpływać na wydarzenia polityczne w zrewolucjonizowanych Niemczech. Marsz Armii Czerwonej na zachód i zajmowanie kolejnych miejscowości opuszczanych przez wojsko niemieckie odbywały się, zanim jeszcze Wojsko Polskie po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 przez Polskę i objęciu władzy przez Józefa Piłsudskiego (jako Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza) zdążyło się sformować i podjąć jakiekolwiek działania. Na zajętych przez Armię Czerwoną terytoriach proklamowana została 1 stycznia 1919 roku w Smoleńsku marionetkowa Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka, przekształcona 27 lutego 1919 w Litewsko-Białoruską Socjalistyczną Republikę Radziecką (tzw. Litbieł), z władzami złożonymi w dużej części z komunistów pochodzenia polskiego. 12 stycznia 1919 sowieckie Naczelne Dowództwo wydało Armii Czerwonej rozkaz wykonania rozpoznania w głąb do rzek Niemna i Szczary, a następnie 12 lutego aż po Bug, w ten sposób rozpoczynając operację „Cel Wisła”. Pomiędzy odradzającą się po 123 latach niewoli niepodległą Polską a Rosją nie istniała żadna uznawana przez strony granica państwowa, rząd bolszewicki w Rosji nie był uznawany na arenie międzynarodowej, zaś kwestią sporną pozostawał status terytoriów położonych pomiędzy zwartym etnicznym obszarem polskim a obszarem rosyjskim (przedrozbiorowego Wielkiego Księstwa Litewskiego i wchodzącej przed rozbiorami do Korony prawobrzeżnej Ukrainy). W konsekwencji starcie pomiędzy Polską a Rosją o wzajemne granice i sposób zorganizowania politycznego ziem pomiędzy wschodnią granicą Kongresówki a granicą Rzeczypospolitej Obojga Narodów sprzed rozbiorów było nieuniknione. Ponieważ niemiecka armia okupacyjna Ober-Ostu, stanowiąca bufor bezpieczeństwa na tych terytoriach pomiędzy siłami polskimi a bolszewickimi, wycofywała się po 11 listopada 1918 w szybkim tempie, musiało dojść do nieuniknionego bezpośredniego spotkania wojsk polskich i bolszewickich i do określenia statusu politycznego ziem przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w drodze faktów dokonanych. Warunki naturalne i sztuka wojenna Głównodowodzącym Armii Czerwonej był Sergiej Kamieniew, podlegający bezpośrednio narkomwojenmorowi (komisarzowi wojny i marynarki) Trockiemu, jednocześnie (podobnie jak Stalin) członkowi pięcioosobowego wówczas Politbiura partii bolszewików (Lenin, Trocki, Stalin, Zinowiew, Kamieniew jako członkowie, Piatakow i Bucharin jako zastępcy członków). Długa linia, oddzielająca stronę polską i bolszewicką, była podzielona przez Polesie, które ze względu na podmokły teren nie nadawało się do prowadzenia działań zbrojnych. W związku z tym toczyły się one na dwu oddzielnych terenach: froncie północnym (Brama Smoleńska) i froncie południowym. Wojska bolszewickie na froncie północnym (Front Zachodni Armii Czerwonej) były dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego z Ivarem Smilgą jako komisarzem politycznym Frontu, a na froncie południowym (Front Południowo-Zachodni Armii Czerwonej) przez Aleksandra Jegorowa z Józefem Stalinem jako komisarzem politycznym Frontu i Budionnym jako dowódcą najbardziej znanej jednostki Frontu Południowo-Zachodniego – 1 Armii Konnej (Konarmii). Rozdział wojsk bolszewickich stwarzał korzystną dla Polski sytuację operacyjną, gdyż możliwy był manewr po liniach wewnętrznych, podobnie jak w bitwie pod Tannenbergiem, czyli pobicie najpierw jednej grupy wojsk przeciwnika, a następnie przerzucenie sił przeciw drugiej grupie. Doświadczenia właśnie zakończonej I wojny światowej zdawały się wskazywać, że współczesna wojna ma charakter wojny pozycyjnej. W przypadku wojny polsko-bolszewickiej długa linia frontu i stosunkowo niewielka liczebność armii biorących udział w konflikcie powodowały jednak, że niemożliwe było utworzenie linii obronnych, odpowiednio obsadzonych przez wojska. Musiały istnieć słabo obsadzone bądź w ogóle nieobsadzone odcinki frontu. To stwarzało możliwość obejścia silnie bronionych odcinków bądź ataku z najmniej spodziewanego kierunku. Wojna polsko-bolszewicka przybrała charakter wojny manewrowej. Obie armie, zarówno Wojsko Polskie, jak i Armia Czerwona, były armiami improwizowanymi, budowanymi od podstaw (w przypadku RKKA od lutego-lipca 1918, w przypadku Wojska Polskiego od listopada 1918). Składy obu armii pochodziły zarówno z poboru, jak i zaciągu ochotniczego. Kadra dowódcza obu armii składała się zarówno z oficerów zawodowych (armii carskiej w przypadku RKKA, armii trzech zaborców w przypadku Wojska Polskiego), jak i z oficerów wywodzących się z niepodległościowych formacji ochotniczych (Wojsko Polskie – Legiony) lub rewolucyjnych (Armia Czerwona). Stanowiło to wyzwanie dla obu stron, przede wszystkim dla dowódców zawodowych, którzy musieli zerwać z doświadczeniami wojny pozycyjnej (wojny materiałowej), wyniesionymi z I wojny światowej, i przystosować się do warunków wojny manewrowej. Dla strony bolszewickiej było to o tyle mniejszym problemem, że cała kadra dowódcza RKKA (niezależnie od zróżnicowanego pochodzenia) nabyła doświadczenia w trakcie wojny domowej w Rosji – klasycznej wojny manewrowej. Wojna polsko-bolszewicka była w konsekwencji poligonem wojny manewrowej, przedmiotem studiów wojskowych w latach 1920–1939. Brak rutyny wojskowej owocował niekonwencjonalnymi rozwiązaniami, jak np. 1 Armia Konna, której taktyka przysporzyła stronie polskiej dużo trudności, zagon zmotoryzowany na Kowel pod dowództwem gen. Władysława Sikorskiego we wrześniu 1920 r. (w rozwinięciu bitwy pod Komarowem) czy wykorzystanie lotnictwa, służb radiowywiadowczych i kryptologicznych przez stronę polską. Umowa białostocka o wycofaniu wojsk niemieckich Niemcy 5 lutego 1919 roku podpisali w Białymstoku umowę, która przewidywała odtransportowanie wojsk niemieckich z zajmowanych obszarów liniami kolejowymi przez Polskę i marsz polski przeciw bolszewikom przez Białystok, Grodno i Wołkowysk. Moment konfrontacji Wojna rozpoczęła się 14 lutego 1919 starciem koło miasteczka Mosty niedaleko Szczuczyna, gdzie wysunięte poza wycofujące się jednostki niemieckie oddziały wojska polskiego powstrzymały dalszy marsz na zachód w ramach „Cel Wisła” oddziałów Frontu Zachodniego Armii Czerwonej. Szczupłe siły polskie, składające się z 12 batalionów piechoty, 12 szwadronów kawalerii i 3 baterii artylerii, działały tam na dwóch, dość równomiernie obsadzonych odcinkach frontu. Formacjami odcinka południowego (Prypeć – Szczytno), czyli Grupy Podlaskiej, przemianowanej potem na Grupę Poleską, dowodził gen. Antoni Listowski. Jego oddziały swoim prawym skrzydłem utrzymywały łączność z Grupą Wołyńską gen. Edwarda Rydza-Śmigłego i koncentrowały się głównie pod Antopolem na kierunku Brześć – Pińsk i koło Berezy Kartuskiej. Oddziały odcinka północnego (Szczytno – Skidel) należały do Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego, który swoje oddziały skupiał przede wszystkim w rejonie Wołkowyska. Na tych pozycjach wiązano niewielkie siły Armii Czerwonej, której wysiłek wojenny skupiony był jeszcze przede wszystkim na walce z oddziałami białych. Kampania 1919 Na początku marca nowym dowódcą Dywizji Litewsko-Białoruskiej został gen. Stanisław Szeptycki. W tym okresie formacje zgrupowań polskich przeszły do akcji zaczepnej, opanowały na wschodzie Słonim (2 marca) i Pińsk (5 marca), a na północy dotarły pod Lidę, gdzie zatrzymały się na kilka tygodni. Dalsze decyzje w sprawie działań na wschodzie zostały podjęte w pierwszej dekadzie kwietnia, zgodnie z wolą Józefa Piłsudskiego, który uznał konieczność przejęcia inicjatywy na północno-wschodnim teatrze działań wojennych. 16 kwietnia 1919 wojska polskie rozpoczęły ofensywę. Główne zadanie, jakim było zajęcie Wilna, realizowała grupa jazdy pułkownika Władysława Beliny-Prażmowskiego (9 szwadronów kawalerii i pluton artylerii konnej) oraz grupa piechoty generała Rydza-Śmigłego (3 bataliony piechoty). Na Lidę uderzyły oddziały generała Józefa Lasockiego, na Baranowicze i Nowogródek grupa generała Adama Mokrzeckiego, a na Łuniniec generała Antoniego Listowskiego. 17 kwietnia opanowano Lidę, 18 kwietnia Nowogródek, 19 kwietnia Baranowicze i Wilno. Po zajęciu Wilna Józef Piłsudski wydał 22 kwietnia 1919 odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, deklarując samostanowienie wszystkich narodowości przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Po zdobyciu Wilna J. Piłsudski wydał rozkaz, zamieszczony w Monitorze Polskim z 30 kwietnia 1919. Oto obszerne fragmenty (pisownia oryginalna): „Żołnierze! W niespełna dwa tygodnie męstwem swym i dzielnością zmieniliście stosunki na wschodzie Polski. W niespełna dwa tygodnie przerzuciliśmy zagrażający nam front o dobrych kilkadziesiąt kilometrów, zdobywając przy tym niezwykle ważne punkty wojskowe, jak Lida, Baranowicze i mickiewiczowski Nowogródek, a przede wszystkim oswobadzając stolicę kraju – Wilno.Wróg pobity pierzcha zdezorganizowany na wszystkie strony.W imieniu Ojczyzny, która was na obronę swych kresów wysłała, dziękuję wam za waszą pracę, za wasze trudy. Kampania wileńska, przez was wygrana, pozostanie na zawsze jedną z piękniejszych stronic naszej historii wojskowej i każdy z was może być dumny, że brał w niej udział. Szczególnie dziękuję generałowi Szeptyckiemu, który swą energią i uporczywą wolą doprowadził do zajęcia Baranowicz i Nowogródka. Generałowi Rydzowi-Śmigłemu, który pomimo wielkich przeszkód technicznych, doprowadził na czas dywizję do Wilna i ostatecznie wygnał wroga ze stolicy.Przede wszystkim jednak podnieść muszę działanie oddziału jazdy pod dowództwem podpułkownika Beliny-Prażmowskiego. Świetnie prowadzona jazda, wspaniałym marszem obeszła cały układ wroga, by z tyłu wpaść do głównego siedliska wszystkich władz bolszewickich, śmiałym a nagłym napadem zajęła ona miasto z ogromnymi zapasami materiału wojennego i utrzymała je, pomimo ogromnej przewagi wroga, aż do przyjścia piechoty.Jest to najpiękniejszy czyn wojenny, dokonany w tej wojnie przez polską jazdę. Dziękuję za to podpułkownikowi Belinie-Prażmowskiemu i jego szefowi sztabu, majorowi Piskorowi. […]Jeżeli cała operacja się udała, jeżeli najśmielsza i najdzielniejsza praca żołnierza nie poszła na marne, zawdzięczamy to pracy naszych dzielnych kolejarzy, […] a przede wszystkim zasługa ich energicznego naczelnika majora Brzozowskiego. Całe wojsko na równi ze mną z wdzięcznością wspomni jego pracę, od której zależało nasze życie.Żołnierze! Wojna jeszcze nie skończona. Czekają nas nowe prace, nowe trudy. Lecz po tym świetnym zwycięstwie ze spokojem i pewnością patrzę w przyszłość, będąc jej pewnym.Józef PiłsudskiLida, 28 kwietnia 1919 r.” Dalsze operacje na Froncie Litewsko-Białoruskim dowodzonym od końca kwietnia przez generała Stanisława Szeptyckiego przy współudziale wojsk wielkopolskich i części „błękitnej armii” generała Hallera, doprowadziły do zdobycia Mińska, Bobrujska i Borysowa. Szeptycki, stając na czele nowo utworzonego Frontu Litewsko-Białoruskiego, miał do dyspozycji następujące grupy operacyjne: gen. Adama Mokrzeckiego (rejon Baranowicz), gen. Józefa Lasockiego (rejon Nowogródka), płk. Ferdynanda Zarzyckiego (na wschód od Lidy), gen. Edwarda Rydza-Śmigłego (rejon Wilna). Na północnym skrzydle wojska polskie nawiązały łączność z wojskami łotewskimi. W styczniu 1920 Wojsko Polskie zdobyło Dyneburg, który przekazano Łotwie. W końcu 1919 front wschodni na całej swej długości przebiegał w sposób następujący: Uszyca (lewy dopływ Dniestru) – Płoskirów – Słucz (prawy dopływ Prypeci) – Uborć (prawy dopływ Prypeci) – Ptycz (lewy dopływ Prypeci), a dalej na północ przez Bobrujsk, wzdłuż Berezyny, a następnie przez Lepel i Połock do Dyneburga. We wrześniu 1919 kody szyfrowe zarówno Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina, jak i przede wszystkim kody szyfrowe Armii Czerwonej zostały złamane przez polski wywiad radiowy pod kierownictwem por. Jana Kowalewskiego. Miało to rozstrzygające znaczenie dla podejmowania decyzji przez Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego. Depesze sowieckie były bowiem na bieżąco odkodowywane, z zastrzeżeniem kilku dni na comiesięczną zmianę kodów szyfrowych. Negocjacje polsko-bolszewickie w 1919 i rozmowy z gen. Antonem Denikinem W lipcu 1919 Józef Piłsudski wysłał do kwatery gen. Antona Denikina w Taganrogu misję z gen. Aleksandrem Karnickim na czele, która potwierdziła negatywny stosunek białych do kwestii wschodnich granic Polski. Biali gotowi byli jedynie uznać niepodległość Polski w granicach Królestwa Kongresowego. Gen. Anton Denikin był jednak przeciwny zarówno istnieniu państwa ukraińskiego, jak i suwerenności Polski na wschód od linii Bugu. Wielomiesięczne rokowania polsko-rosyjskie w Taganrogu zakończyły się fiaskiem. Denikin żądał na przykład ewakuacji przez Wojsko Polskie Podola i Wołynia i przekazania tych terenów jego armii (potrzebnych mu „dla wybrania rekruta i zboża”), a także zawieszania rosyjskich symboli państwowych na wschód od granicy Kongresówki. Zasadniczym powodem fiaska rozmów była nieustępliwość strony rosyjskiej w kwestii samostanowienia narodów, wchodzących przed 1917 r. w skład Imperium Rosyjskiego, i granic polsko-rosyjskich. Zdaniem Józefa Mackiewicza, Denikin przyjął zasadę pryncypialnego nieoferowania koncesji terytorialnych, które uważał za trudne do spełnienia w przyszłości. Podobna niechęć do cesji Besarabii uniemożliwiła Denikinowi uzyskanie wsparcia rumuńskiego. W tym samym czasie bolszewicy oferowali za pokój czy neutralność dowolne koncesje terytorialne, niezależnie od ich realności i zamiaru wypełnienia obietnic. Ten moment w wojnie polsko-bolszewickiej jest uznawany za jeden z najbardziej kontrowersyjnych. Józef Mackiewicz uważa go za „najkrytyczniejszą chwilę w historii Polski”. W sytuacji pretensji terytorialnych Denikina, ograniczających suwerenność Polski do wschodnich granic Kongresówki i odmawiających samostanowienia narodów położonych na przedrozbiorowym terytorium Rzeczypospolitej, Piłsudski uznał, iż Polska nie ma interesu państwowego w sukcesie Białych Rosjan i w konsekwencji uchylił się od wsparcia Denikina (pomimo nacisków Francji i Wielkiej Brytanii w tej sprawie). Również w lipcu 1919 rozpoczęto formalne negocjacje polsko-bolszewickie, kontynuowane do grudnia tego roku. W kluczowym okresie października i listopada 1919 ich głównym miejscem była miejscowość Mikaszewicze na Polesiu. Warunki strony polskiej były analogiczne do warunków stawianych Denikinowi. Julian Marchlewski zapewnił Polaków, że Rosja bolszewicka gotowa jest odstąpić im Litwę i Białoruś. 26 października 1919 wysłannik Piłsudskiego, kapitan Ignacy Boerner, przekazał Marchlewskiemu, że Polakom nie zależy na zwycięstwie Denikina. Obiecał też, że Wojsko Polskie nie uderzy w okolicach Mozyrza na Armię Czerwoną, gdy ta przerzuci swoje jednostki dla zlikwidowania oporu białych generałów. Tak też się stało. Rozmowy w Mikaszewiczach, z uwagi na kategoryczne żądanie Polski uznania przez RFSRR niepodległości Ukrainy i nieatakowanie wojsk Petlury przez Armię Czerwoną, nie przyniosły rezultatów. Ich istotną rolą było jednak to, że przy okazji przekazano bolszewikom intencje Piłsudskiego niewspomagania przez wojska polskie sił Denikina. Faktyczny rozejm na froncie polsko-bolszewickim odciążył Armię Czerwoną w kluczowych momentach walk i miał wpływ na osiągnięcie przez nią ostatecznego zwycięstwa nad armiami Białych. Wobec tych ostatnich Piłsudski grał na zwłokę, prowadząc jednoczesne wspomniane negocjacje w Taganrogu i deklarując pomoc w późniejszym terminie. Państwa Ententy (Francja i Wielka Brytania) udzielały bowiem w 1919 poparcia siłom białych i ich programowi odbudowy wielkiej niepodzielnej Rosji. Polska musiała liczyć się z tym stanowiskiem politycznym mocarstw. Do wysłanego przez Denikina 26 listopada 1919 (już po klęsce ofensywy przeciw bolszewikom pomiędzy Orłem a Tułą, w trakcie szybkiego odwrotu resztek armii Denikina na południe) osobistego pisma do Piłsudskiego z prośbą o pomoc w obliczu zagrożenia bolszewickiego, ten odniósł się wyczekująco, uznając, że Denikin nie ma już szans na zdobycie Moskwy i pokonanie bolszewików. Denikin na rozpoczęcie zabiegów o realny sojusz z Polską zdecydował się dopiero w obliczu klęski, uprzednio przez kilka miesięcy próbując prowadzić rozmowy z pozycji siły, wykorzystując naciski francuskie na Polskę. Na naciski zachodnich misji wojskowych w sprawie pomocy dla białych Piłsudski odpowiadał, iż „nie ma z kim rozmawiać, bo Kołczak i Denikin to reakcjoniści i imperialiści”. W przekonaniu Józefa Mackiewicza było to przejawem ogólniejszej doktryny Piłsudskiego uważającego bolszewików za „mniejsze zło” i braku zrozumienia przez niego całkowitej odmienności sposobu uprawiania polityki przez komunistów, których trudno było rozpatrywać jako partnerów do rokowań w tradycyjnym ich sensie. Kwestia granic państwowych, czego w opinii Mackiewicza nie rozumiał Piłsudski, była dla bolszewików kwestią o charakterze czysto taktycznym, a cele które sobie stawiali, dotyczyły głównie walki z ustrojem kapitalistycznym we wszystkich krajach świata. Na wszystkich terenach zajmowanych przez bolszewików likwidowano własność prywatną, a ludność pochodzenia polskiego, w szczególności należącą do klas wyższych, poddawano represjom i eksterminacji. Za istotny koszt świadomej polityki Piłsudskiego, prowadzącej do uratowania bolszewików i klęski białych, uważać można więc także nieodwracalną utratę wszelkiej polskiej własności na terenach, które trafiały w kolejnych latach pod kontrolę tych pierwszych. Denikin po zakończeniu wojny domowej w pracach publicystycznych i pamiętnikach próbował uchylić się od własnej odpowiedzialności za klęskę Sił Zbrojnych Południa Rosji, obarczając Polskę i Piłsudskiego odpowiedzialnością za zwycięstwo bolszewików i klęskę białych w wojnie domowej w Rosji. Teza Denikina o „polskim winowajcy”, zwalniająca od przemyślenia własnych błędów i przypisująca kluczową odpowiedzialność za zwycięstwo bolszewików w wojnie domowej w Rosji Piłsudskiemu, powielana była później przez konserwatywną część emigracji rosyjskiej. Nawiązał do tej tezy Józef Mackiewicz, a później Aleksander Sołżenicyn. W dominującej we współczesnej historiografii polskiej interpretacji Piłsudski w okresie trwania wojny domowej w Rosji zachowywał neutralność wobec stron konfliktu, uzależniając stanowisko Polski od akceptacji przez Rosjan (białych czy czerwonych) postulatu suwerenności Polski i zgody na faktyczną rezygnację przez Rosję (białą czy czerwoną) z terytoriów Rzeczypospolitej, uzyskanych w wyniku rozbiorów Polski, i uznanie powstania niepodległego państwa ukraińskiego na części tych terytoriów. Uważał to za minimalne warunki bezpieczeństwa Polski. Próbował jednocześnie tworzyć alternatywę tzw. trzeciej Rosji, czyli sił Rosji demokratycznej (niemonarchistycznej i niebolszewickiej). Była to próba współpracy ze środowiskiem eserowców, skupionym wokół Borysa Sawinkowa, Nikołaja Czajkowskiego, Dymitra Mereżkowskiego, Dymitra Fiłosofowa i Zinaidy Hippius. Rozmowy w Mikaszewiczach zostały przerwane w grudniu 1919 roku po kolejnych zwycięstwach Armii Czerwonej nad Siłami Zbrojnymi Południa Rosji. Na początku grudnia 1919 r. siły gen. Denikina musiały wycofać się za Don, by uniknąć całkowitego rozbicia. Kampania 1920 U schyłku 1919 siły polskie liczyły 21 dywizji piechoty, 7 brygad jazdy, 600 000 żołnierzy. W pierwszych miesiącach roku 1920 wcielono nowe roczniki rekruta, mające podnieść znacznie stany liczebne. Jednocześnie jednak przeprowadzono demobilizację części starych żołnierzy „armii błękitnej” (stare roczniki, ochotnicy amerykańscy). Na kampanię 1920 z tych terenów Polska wystawiła przeszło 700 000 żołnierzy. Przed rozpoczęciem operacji Wojsko Polskie uszykowane było w sposób następujący: Front na odcinku od Dniepru do Prypeci obsadziły trzy armie polskie: 6 Armia gen. Wacława Iwaszkiewicza, 2 Armia gen. Antoniego Listowskiego, 3 Armia gen. Edwarda Śmigłego-Rydza (utworzona 3 maja 1920 r.). Siły polskie na tym kierunku liczyły około 10 dywizji piechoty, 1 dywizję kawalerii i 2 brygady kawalerii, i przygotowywały się do działań przeciw armiom radzieckim: 12 Armii Sergiusza Mieżeninowa, 14 Armii Hieronima (Jeronima) Uborewicza. Na północnym odcinku frontu, między Prypecią a Dźwiną, zostały rozmieszczone: 4 Armia gen. Stanisława Szeptyckiego (Polesie i nad Berezyną), grupy operacyjna generała Leonarda Skierskiego (rejon Borysowa), 1 Armia gen. Stefana Majewskiego (nad Dźwiną), Armia Rezerwowa generała Kazimierza Sosnkowskiego – osłona od Litwy i jednocześnie odwód strategiczny na lewym skrzydle. Siły wydzielone na północny odcinek frontu składały się łącznie z 12 dywizji piechoty i 2 brygad kawalerii. Miały one prowadzić działania, skierowane przeciw wojskom Frontu Zachodniego Armii Czerwonej pod dowództwem Tuchaczewskiego (15 i 16 armia RKKA). Wyprawa kijowska Motywy i aspekty polityczne Piłsudski przewidział, że po pokonaniu „białych” bolszewicy będą mogli skoncentrować wszystkie siły na froncie z Polską, wykorzystując również zdobyty na białych sprzęt wojskowy. Celem politycznym Piłsudskiego było stworzenie federacji państw narodowych w Międzymorzu Bałtycko-Czarnomorskim od Estonii po Naddnieprze, tym samym oddzielając etniczną Polskę od Rosji i uniemożliwiając ekspansję terytorialną Rosji na zachód. Motywem Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa było przekonanie, że istnienie Polski pomiędzy Niemcami a Rosją jest uzależnione od stworzenia systemu silnych sojuszy lokalnych, uniemożliwiających ponowny rozbiór terytorium przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów pomiędzy dwóch silnych sąsiadów – Niemcy i Rosję, bowiem Polska samotnie jest zbyt słaba, by oprzeć się równoczesnemu naciskowi niemiecko-rosyjskiemu, niezależnie od form ustrojowych, w jakich znajdują się te narody. Ważną przesłanką wyprawy kijowskiej, podjętej przez Piłsudskiego, było utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego. W związku z tym jednym z głównych założeń było osiągnięcie porozumienia z Ukraińską Republiką Ludową. Piłsudski zawarł z przewodniczącym Dyrektoriatu URL Symonem Petlurą sojusz polityczny i wojskowy. Polska uznawała w nim suwerenność Ukraińskiej Republiki Ludowej, zrzekała się terytoriów Rzeczypospolitej przedrozbiorowej na wschód od ustalonej linii granicy z Ukrainą i zobowiązywała się do wspólnej walki z bolszewikami. Ukraińska Republika Ludowa zrzekała się praw do ziem Galicji Wschodniej, które wcześniej zajmowała Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Koncepcja ta nie powiodła się, gdyż Petlura nie posiadał zaplecza politycznego poparcia i jak pisał ówczesny dyplomata a późniejszy delegat polski w ryskich rokowaniach Michał Kossakowski: „władze polskie miały się przekonać, że na Ukrainie ludności dojrzałej do samodzielnego bytu nie ma (...). Petlura zupełnie szczerze dał do zrozumienia, że bynajmniej nie pragnie tak bardzo obsadzać placówek rządu cywilnego przez działaczy miejscowych, przeciwnie będzie wdzięczny Polakom, jeżeli jeszcze w ciągu dalszego czasu rządy sprawować będą”. O stosunku głównego sojusznika militarnego Polski – Francji, do wyprawy kijowskiej pisał gen. Tadeusz Kutrzeba: „(...) wyprawa kijowska jako operacja prowadząca do poparcia organizacji samodzielnej Ukrainy Ludowej, a więc do oderwania części ziem należących prawne do dawnej Rosji, była przeciwna polityce francuskiej, która trwała w wierze w odbudowę Rosji, jednoczącej ziemie etnicznie zupełnie jej obce. Interes Francji wymagał, aby Rosja była wielka i silna. Natomiast interes Polski wymagał, aby Rosję Sowiecką pobić, a wywalczony pokój trwale zabezpieczyć. Względy strategiczne Polski szły w parze ze względami politycznymi Polski, ale mijały się z ówczesnymi poglądami politycznymi Francji, która wierzyła w odbudowę Wielkiej Rosji. Radykalna Francja roku 1920 była nam jawnie nieprzychylna, Francja umiarkowana życzyła nam granic i spokojnego sąsiada od Wschodu. Cała Francja nie wierzyła w żywotność polityczną Ukrainy. Te różnice poglądów znalazły swój wyraz w stosunkach dyplomatycznych między obydwoma państwami”. Przygotowania Plan operacji kijowskiej na polecenie Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego przygotowali: Julian Stachiewicz, Bolesław Wieniawa-Długoszowski i adiutant Piłsudskiego, Stanisław Radziwiłł. Stan liczebny polskich i ukraińskich żołnierzy na początku ofensywy przedstawiał się następująco: Wojsko Polskie – około 60 tysięcy żołnierzy, Armia Czynna URL – 556 oficerów i 3348 szeregowych, łącznie 3904 żołnierzy – co stanowiło około 6% osobowego udziału armii ukraińskiej w wyprawie kijowskiej. Podobny stan liczebny armii ukraińskiej utrzymywał się niemal do początku rozpoczęcia kontrofensywy przez Armię Czerwoną. Jeszcze z końcem maja (czyli trzy tygodnie po opanowaniu Kijowa) liczebność wojsk URL wynosiła łącznie 4700 żołnierzy. Szybka mobilizacja rekrutów ukraińskich do armii URL pozwoliła ją znacznie zasilić, tak że w chwili rozpoczęcia kontrofensywy Armii Czerwonej 12 czerwca 1920 w skład Armii Czynnej URL wchodziło już 2814 oficerów i 16 925 szeregowych – łącznie 19 739 żołnierzy, jednak w realiach silnego naporu oddziałów bolszewickich to wzmocnienie sił nie odegrało już praktycznie żadnej roli. Operacja przeciw bolszewikom była większa, niż inne w roku poprzednim. Wojskami od Mozyrza do Olewska dowodził gen. Józef Rybak, od Olewska do Połonnego dowodził gen. Edward Śmigły-Rydz, od Połonnego do Płoskirowa gen. Antoni Listowski, a od Płoskirowa do granicy z Rumunią gen. Wacław Iwaszkiewicz-Rudoszański. 6 maja 1920 roku bolszewicy, po przeprowadzonej mobilizacji, wysłali na Naddnieprze 120 tysięcy swoich żołnierzy. Ofensywa polsko-ukraińska Ofensywę na Ukrainie Piłsudski rozpoczął 25 kwietnia 1920. Już 26 kwietnia wojska polskie zajęły Żytomierz, a następnego dnia opanowały Berdyczów i węzeł kolejowy Koziatyn. Na południu oddziały 6 Armii generała Iwaszkiewicza opanowały Winnicę, Bar i Żmerynkę. Na północy wojska polskie zdobyły Czarnobyl i zbliżyły się do Dniepru w rejonie ujścia Prypeci. W wyniku tych operacji 12 Armia (RKKA) utraciła w dużej mierze zdolność prowadzenia działań bojowych, chociaż nie została zniszczona. 28 kwietnia, po rozbiciu pod Koziatynem 1 Brygady Strzelców Siczowych (złożonej z Ukraińców w służbie Armii Czerwonej), wojska polskie stanęły na linii Czarnobyl – Koziatyn – Winnica – granica rumuńska; przeszły one w ciągu 24 godzin 90 km. Po tygodniowym odpoczynku wojska polskie stanęły u bram Kijowa i nie napotykając większego oporu nieprzyjaciela 7 maja 1920 oddziały 3 Armii gen. Rydza Śmigłego zajęły miasto. Mimo rozkazu RKKA dowodzący 12 Armią Siergiej Mieżeninow nie zdecydował się na walną bitwę, wycofując swoje siły za Dniepr, przez co uchronił je od klęski. 9 maja odbyła się w centrum Kijowa, na Chreszczatyku, wspólna polsko-ukraińska defilada. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, starając się, aby miejscowa ludność ukraińska nie odebrała czasowej obecności wojsk polskich jako okupacji, poleciło, aby na siedzibach urzędów wywieszać wyłącznie flagi ukraińskie, a polskie tylko na budynkach zajmowanych przez dowództwo polskie. Po zajęciu Kijowa 7 maja 1920 przez Wojsko Polskie i sprzymierzoną armię Ukraińskiej Republiki Ludowej w mieście odkryto ślady zbrodni komunistycznej Czeka. Zbrodni wojennych dopuszczały się obie strony. Szef referatu polityczno-prasowego Naczelnego Wodza mjr Kazimierz Świtalski notował w swoim dzienniku: Oddziały Armii URL po rozpoczęciu ofensywy sowieckiej 12 czerwca 1920 stanowiły południową flankę frontu wojny polsko-bolszewickiej, broniąc kolejno linii Zbrucza, Seretu i Dniestru, samodzielnie rozbijając w sierpniu 1920 nacierające w kierunku Chodorowa 3 DP i 1 Dywizję Kawalerii Armii Czerwonej. 6 Siczowa Dywizja Strzelców pod dowództwem podpułkownika Marka Bezruczki, broniąc skutecznie w okrążeniu w dniach 29–31 sierpnia 1920 Zamościa przed Armią Konną Budionnego, pozwoliła Wojsku Polskiemu na koncentrację zakończoną zwycięską bitwą pod Komarowem, gdzie połączone siły polskie i ukraińskie rozbiły Armię Konną. 15 września 1920, czyli miesiąc przed oficjalnym podpisaniem rozejmu, Armia URL liczyła 3287 oficerów i 12 117 żołnierzy, natomiast 7 listopada, czyli już po definitywnym zakończeniu wyprawy kijowskiej i po podpisaniu traktatu ryskiego, a przed ostatnią samodzielną kampanią przeciw Armii Czerwonej: 3888 oficerów i 35 259 żołnierzy, razem 39 147 żołnierzy. W literaturze przedmiotu podkreśla się ofiarne wykonanie przez armię ukraińską postawionych przed nią zadań. Ofensywa Armii Czerwonej Armia Czerwona planowała generalną ofensywę przeciw Polsce już na wiosnę 1920 na kierunku białoruskim, gdzie od marca odbywała się zmasowana koncentracja wojsk sowieckich w Bramie Smoleńskiej. Pokonanie w połowie listopada 1919 przez bolszewików armii białych (zarówno na Syberii, jak i ofensyw generałów Denikina na Moskwę i Judenicza na Piotrogród oraz likwidacja w marcu 1920 republiki murmańsko-archangielskiej z wojskami gen. Millera) spowodowało, że wszystkie siły Armii Czerwonej mogły być od marca 1920 r. skoncentrowane przeciwko Polsce i jej planom stworzenia federacji Międzymorza Bałtycko-Czarnomorskiego. Polska ofensywa na Ukrainie była zaskoczeniem dla dowództwa RKKA i spowodowała jedynie przyspieszenie przygotowywanej ofensywy przeciw siłom Wojska Polskiego siłami wojsk Frontów Zachodniego i Południowo-Zachodniego. Według danych polskiego radiowywiadu wzrost sił sowieckich na froncie polskim przedstawiał się następująco: 1 stycznia 1920 – 4 dywizje piechoty, 1 brygada jazdy, 1 lutego 1920 – 5 dywizji piechoty, 5 brygad jazdy, 1 marca 1920 – 8 dywizji piechoty, 4 brygady jazdy, 1 kwietnia 1920 – 14 dywizji piechoty, 3 brygady jazdy, 25 kwietnia 1920, w chwili rozpoczęcia ofensywy polskiej – 20 dywizji piechoty, 5 brygad jazdy. Front Zachodni rozmieszczono na obszarze od Dźwiny po Prypeć. Jego dowódcą był Michaił Tuchaczewski (ówcześnie dwudziestosiedmioletni), porucznik armii carskiej, absolwent Aleksandryjskiej Szkoły Wojennej w Moskwie. W skład frontu wchodziły cztery armie, jeden samodzielny korpus kawalerii i jedna grupa operacyjna. Od północy, nad samą Dźwiną, umieszczony został 3 Korpus Kawalerii w składzie dwóch dywizji. Dowódcą tego korpusu był Gaj-Chan (Gajk Bżiszkian). Jedna dywizja korpusu składała się z robotników uralskich, druga – z Kozaków. Obok 3 Korpusu Kawalerii, nieco bardziej na południe, rozwinięta została 4 Armia Jewgienija Siergiejewa, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego. Poniżej stanęła 15 Armia Augusta Korka, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego. Dalej ku południu rozwinęła się 3 Armia Władimira Łazariewicza, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego. Obok 3 Armii stanęła 16 Armia Nikołaja Sołłohuba, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego. Na samym południu tego frontu działała Grupa Mozyrska, składająca się z dwóch dywizji i oddziału partyzanckiego, dowodzona przez 26-letniego Tichona Chwiesina, jedynego robotnika wśród dowódców wyższego szczebla. Główne uderzenie miały wykonać związki taktyczne XV Armii z pozycji wyjściowych na odcinku połocko-witebskim. Przemówienie Lenina z 5 maja 1920 r. do czerwonoarmistów udających się na front polski: „Towarzysze! Wiecie, że polscy obszarnicy i kapitaliści, podżegani przez Ententę, narzucili nam nową wojnę. Pamiętajcie, towarzysze, że z polskimi chłopami i robotnikami nie jesteśmy poróżnieni, że niepodległość Polski i polską republikę ludową uznawaliśmy i uznajemy. Proponowaliśmy Polsce pokój na warunkach nietykalności jej granic, mimo że granice te sięgały o wiele dalej, niż tereny zamieszkałe przez ludność rdzennie polską. Godziliśmy się na wszystkie ustępstwa i niech każdy z was pamięta o tym na froncie. Niech wasze postępowanie w stosunku do Polaków udowodni tam, że jesteście żołnierzami republiki robotniczo-chłopskiej, że idziecie do nich nie jako ciemiężcy, lecz jako wyzwoliciele. Teraz, kiedy panowie polscy, wbrew naszym dążeniom, zawarli sojusz z Petlurą, kiedy przeszli do ofensywy, kiedy zbliżają się do Kijowa, a prasa zagraniczna rozpowszechnia pogłoski, że zdobyli już Kijów, co jest wierutnym kłamstwem, gdyż wczoraj jeszcze rozmawiałem przez bezpośrednią linię z przebywającym w Kijowie F. Konem. Teraz mówimy: towarzysze, potrafiliśmy dać odprawę straszniejszemu wrogowi, potrafiliśmy pokonać własnych obszarników i kapitalistów – pokonamy również obszarników i kapitalistów polskich! Powinniśmy wszyscy złożyć tu dzisiaj przysięgę, złożyć uroczyste przyrzeczenie, że wszyscy, jak jeden mąż, staniemy murem, żeby nie dopuścić do zwycięstwa polskich jaśnie panów i kapitalistów. Niech żyją chłopi i robotnicy wolnej, niepodległej republiki polskiej! Precz z polskimi jaśnie panami, obszarnikami i kapitalistami! Niech żyje nasza robotniczo-chłopska Armia Czerwona!” Atak sowiecki 14 maja na Białorusi wyprowadzone zostało uderzenie sowieckie, nieskoncentrowanymi jeszcze w pełni siłami Frontu Zachodniego, które miało zachwiać trzonem sił polskich na Ukrainie. Natarcie nie przyniosło spodziewanych rezultatów. 1 i 4 Armie Wojska Polskiego podjęły kontratak i odparły uderzenie, przywracając linię frontu ze skróceniem jej przez bagna Auty. Zapanował kilkunastodniowy bezruch na całym froncie polsko-sowieckim, zaś blisko dwumiesięczny na froncie na Białorusi. Zaimprowizowane natarcie sowieckie wyprzedziło jednak o dwa dni planowane uderzenie polskie z południa na tyły sowieckiego zgrupowania uderzeniowego (na kierunek Homel – Żłobin – Mohylew). W tym sensie spełniło swoje zadanie operacyjne, zmuszając jednocześnie stronę polską do zaangażowania odwodów (grupa gen. Kazimierza Sosnkowskiego) w pierwszej linii. Miało to znaczenie przy ponownej sowieckiej próbie przełamania, podjętej 4 lipca 1920. Uderzenie 1 Armii Konnej Jeszcze 10 marca 1920 r. na odprawie w Smoleńsku dowództwo Armii Czerwonej podjęło decyzję o przerzuceniu z Kaukazu na front polski 1 Armii Konnej pod dowództwem Siemiona Budionnego. Armia ruszyła z Majkopu w szyku konnym 3 kwietnia 1920 r. Po rozbiciu po drodze części wojsk Nestora Machno w Hulajpolu, 6 maja na północ od Jekaterynosławia rozpoczęła przeprawę przez Dniepr i 27 maja, po koncentracji pod Humaniem, jej oddziały rozpoczęły atak na pozycje polskie. Po kilku nieudanych natarciach Budionny znalazł lukę w ugrupowaniu wojska polskiego i 5 czerwca 1920 r. przełamał obronę polskiej 13 Dywizji Piechoty pod Samhorodkiem, rozpoczynając działania na tyłach wojska polskiego przeciwko jego zapleczu. Sposób prowadzenia walk przez Armię Konną był niesłychanie brutalny. 7 czerwca jedna z jej dywizji zajęła Żytomierz, wycinając do nogi polski garnizon, druga opanowała Berdyczów, paląc m.in. doszczętnie szpital z sześciuset rannymi i siostrami Czerwonego Krzyża. 10 czerwca zagon Budionnego zajął już Równe. Za 1 Armią Konną podjęła działania zaczepne 12 Armia znad Dniepru i 14 Armia na południu. Rozpoczął się wielki odwrót Wojska Polskiego. W pierwszych dniach lipca Polacy cofnęli się ok. 250–350 km na zachód. Wojsko Polskie utrzymywało front na wysokości Równe – Tarnopol. Przed Lwowem zatrzymane zostały działania Frontu Południowo-Zachodniego pod dowództwem Aleksandra Jegorowa. Pobór do wojska W maju 1920 tylko na terenie Województwa kieleckiego schwytanych zostało ponad 2000 dezerterów i poborowych uchylających się od służby w wojsku polskim. 15 czerwca, w trakcie odwrotu wojsk polskich, Sejm uchwalił nowy pobór do wojska. Nie dał on spodziewanych rezultatów. W Małopolsce zarówno chłopi, jak i robotnicy masowo uchylali się od obowiązku służby wojskowej. Najgorzej było w Krośnieńskim, gdzie do punktów poboru na 28 gmin stawiła się tylko jedna. Prawie całkowicie wezwania do poboru ignorowały mniejszości narodowe. Pisarz Władysław Orkan notował: Udział chłopów w wojnie i poborze był bardzo duży. Przykładem jest tu wieś Studzieniec w pow. Nisko licząca w 1900 roku 349 mieszkańców. W spisie sporządzonym 17 lutego 1921 roku wymienia się 27 osób pełniących służbę w wojsku polskim (1 inwalida, 3 ochotników, 12 mających 24 miesiące służby, 11 służących od czasu nawały bolszewickiej) nie wliczając w to osoby poległe na wojnie. Obrona Lwowa Gdy sowiecki Front Zachodni pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego uderzał na Warszawę, sowiecki Front Południowo-Zachodni pod dowództwem Aleksandra Jegorowa (z Józefem Stalinem jako komisarzem politycznym Frontu) uderzał na Lwów. 1 Armia Konna pod dowództwem Siemiona Budionnego nacierała po bitwach pod Brodami i Krasnem bezpośrednio na Lwów. Z Frontu Południowego Wojska Polskiego zostały tymczasem po 6 sierpnia wycofane jednostki Wojska Polskiego dla wzmocnienia grupy uderzeniowej Frontu Środkowego, przygotowywanej do uderzenia na flankę sowiecką znad Wieprza. Lwów był broniony w konsekwencji, przy równoległym do Armii Konnej koncentrycznym natarciu XII i XIV Armii sowieckich, przez trzy dywizje 6 Armii (18 DP, 12 DP i 13 DP) i armię ukraińską gen. Mychajły Omelianowicza-Pawlenki broniącą przed bolszewikami linii Strypy i Dniestru na skrajnej prawej flance Wojska Polskiego (tworzące wspólnie Front Południowy pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza). Społeczeństwo Lwowa również stanęło do obrony swego miasta. W bitwie pod Zadwórzem (stacją kolejową na przedpolu Lwowa), w której 17 sierpnia 1920 batalion lwowskich ochotników stawił czoło bezpośredniemu natarciu 6 Dywizji Konnej Budionnego na Lwów, zginęło 318 z 330 walczących, powstrzymując skutecznie przez cały dzień atak wojsk bolszewickich. Jedenastogodzinna bitwa garstki obrońców z oddziałami bolszewickimi nazwana została później polskimi Termopilami. Po dalszych dwóch dniach ataków na przedpolach Lwowa, 20 sierpnia 1920 Budionny wykonał wreszcie ponawiany wielokrotnie rozkaz głównodowodzącego Armią Czerwoną Sergieja Kamieniewa, nakazujący przerwanie szturmu Lwowa i wsparcie wojsk Tuchaczewskiego na froncie pod Warszawą, i przez Sokal i Zamość uderzył w kierunku Lublina. Kontrofensywa Wojska Polskiego rozbiła już jednak w tym czasie (16–18 sierpnia) Front Zachodni Tuchaczewskiego, działania 1 Armii Konnej były więc z punktu widzenia sowieckiego spóźnione, a każdy dzień związania Armii Konnej w walkach pod Lwowem był niezbędny dla zwycięstw polskich nad Wieprzem, Wisłą i Wkrą. Ofensywa Tuchaczewskiego „Armia spod Czerwonego Sztandaru i armia łupieżczego Białego Orła stają twarzą w twarz w śmiertelnym pojedynku. (...) Ponad martwym ciałem Białej Polski jaśnieje droga ku ogólnoświatowej pożodze. Na naszych bagnetach poniesiemy szczęście i pokój ludzkości pełnej mozołu. Na zachód! Wybiła godzina ataku. Do Wilna, Mińska, Warszawy!” – 2 lipca 1920 Michaił TuchaczewskiTekst oryginalny: На Запад, рабочие и крестьяне! Против буржуазии и помещиков, за международную революцию, за свободу всех народов! Бойцы рабочей революции! Устремите свои взоры на Запад. На Западе решаются судьбы мировой революции. Через труп белой Польши лежит путь к мировому пожару. На штыках понесем счастье и мир трудящемуся человечеству. На Запад! К решительным битвам, к громозвучным победам! … «Правда», № 99, 9 мая 1920 г. 4 lipca o świcie ruszył Front Zachodni, który w swoim składzie posiadał około 270 tys. żołnierzy. Uderzenie Armii Czerwonej pod względem taktycznym i operacyjnym polegało na koncentracji dużych sił ruchomych na prawym, północnym skrzydle Frontu Zachodniego, systematycznym oskrzydlaniu wojska polskiego przez znajdujący się na skrajnej prawej flance sowieckiej korpus kawalerii Gaj-Chana i ciągłym odpychaniu polskiego Frontu Północnego od granicy polsko-litewskiej, a następnie polsko-niemieckiej, wychodzeniu 3 Korpusu 4 Armii na skrzydło Wojska Polskiego i spychaniu go na południe, na błota poleskie. Taktyka ta dała nadspodziewanie dobre rezultaty. Nastąpił szybki odwrót wojsk polskich, najpierw na linię okopów niemieckich z 1916 (I wojna światowa), a po kolejnych manewrach oskrzydlających kawalerii Gaj-Chana, w końcu lipca wojska sowieckie stanęły na linii Bugu. Armia Czerwona pokonała w krótkim czasie ponad 400 kilometrów. Wbrew rozkazowi Piłsudskiego Wojsko Polskie oddało bez poważniejszego oporu twierdzę Brześć. 10 sierpnia linia frontu znalazła się na wysokości Przasnysza, Wyszkowa, Siedlec, a 3 Korpus Kawalerii bił się w Mławie, docierając ostatecznie do Działdowa. Tego dnia Tuchaczewski wydał dyrektywę opanowania Warszawy. Pragnął on sforsować Wisłę na północ od miasta, odciąć zaopatrzenie z Gdańska, a następnie uderzyć na Warszawę od północy i zachodu. Nie chciał popełnić błędu Dybicza z lutego 1831. Przerzucił więc siły na północ od Bugu, by powtórzyć udany manewr Paskiewicza. Do tej chwili sukces Armii Czerwonej był całkowity. Powodzeniu militarnemu armii towarzyszyły także sukcesy polityczne na arenie międzynarodowej. W trakcie ofensywy odbywał się w Piotrogrodzie i Moskwie II Kongres Kominternu, zakończony 10 sierpnia. Delegaci rozjechali się w przekonaniu o rychłym upadku Warszawy i połączeniu Armii Czerwonej z planowaną rewolucją komunistyczną w Niemczech. Sytuacja polityczna przed wielką bitwą Biuro Polskie i Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski Zadanie proletariatu wszystkich krajów polega na tym, aby przeszkadzać rządom Anglii, Francji, Ameryki i Włoch w okazywaniu przez nie pomocy białej Polsce. (...) Tam, gdzie rządy i sfery kapitalistyczne przed protestami robotników nie ustąpią – organizować należy strajki i stosować nawet gwałt. Moskwa 1920 II Kongres III Międzynarodówki W czasie ofensywy wojsk polskich Komunistyczna Partia Robotnicza Polski prowadziła kampanię propagandową, podburzając społeczeństwo przeciwko władzom państwowym. Jednakże strajk zapowiedziany na 12 i 13 marca 1920 roku pod hasłem natychmiastowego przerwania działań przeciwko „rewolucyjnej Rosji” okazał się niewypałem. 3 maja 1920 roku na I Konferencji tej partii rozważano, w jaki sposób należy osłabić i zdezorganizować ofensywę wojsk polskich. W czasie ofensywy wojsk bolszewickich pod koniec lipca 1920 roku przerzucono komunistów polskich w rejon działań wojennych. W rezultacie, tzw. Biuro Polskie (w rzeczywistości Centralny Komitet Wykonawczy Komunistycznej Partii Polski w Rosji) zaczęło działać na bezpośrednim zapleczu frontu. Przewodniczącym Biura był Feliks Dzierżyński, sekretarzem Edward Próchniak, członkami: Feliks Kon, Julian Marchlewski, Józef Unszlicht. W Moskwie powstało tzw. Małe Biuro prowadzone przez Zofię Dzierżyńską. 23 lipca 1920 r. w Smoleńsku został utworzony z przekształcenia Biura Polskiego przy KC partii bolszewickiej Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (Polrewkom) jako rząd marionetkowy dla planowanej Polskiej Republiki Rad. 1 sierpnia 1920 w Białymstoku, Polrewkom wydał manifest zapowiadający m.in. stworzenie Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz obalenie rządów „szlachecko-burżuazyjnych”. Kilkutygodniowe rządy Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski na Wileńszczyźnie i Podlasiu były okresem krwawego terroru. Komitet powołał trybunały rewolucyjne, które mordowały patriotów polskich, sprzeciwiających się obcej władzy i narzuconemu przez nią porządkowi społeczno-gospodarczo-politycznemu. Na zapleczu frontu komuniści próbowali tworzyć zakonspirowane „rewkomy”, które przejęłyby władzę po wkroczeniu Armii Czerwonej. Komitety rewolucyjne powstały latem 1920 roku w Lublinie, Hrubieszowie, Zamościu, Chełmie, Krasnymstawie, Puławach i Kraśniku. Polskie władze administracyjne przeprowadziły jednak w lipcu 1920 roku masowe aresztowania, co sparaliżowało plany dywersyjne Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Oznaczało to chęć narzucenia przez interwencję militarną Armii Czerwonej rządów sowieckich w okrojonej terytorialnie Polsce. Członkowie Polrewkomu (Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Józef Unszlicht, Feliks Kon) pociągiem specjalnym posuwali się tuż za nacierającymi na Warszawę oddziałami sowieckimi, docierając ostatecznie do Wyszkowa i przygotowując się do objęcia władzy po zdobyciu przez Armię Czerwoną stolicy Polski. W obliczu zagrożenia bolszewickiego polscy biskupi zwrócili się do biskupów świata z prośbą o pomoc, pisząc: Napięcia wewnętrzne W wyniku odwrotu zaplecze frontu zostało zdezorganizowane. Władze musiały utworzyć specjalne kordony zaporowe, które wyłapywały dezerterów i szpiegów. Polepszenie stanu zaopatrzenia oddziałów wojskowych i umundurowania pomagały odzyskać karność w oddziałach i przyczyniły sie do powrotu dyscypliny, która upadła podczas odwrotu czego skutkiem były grabieże, masowe łazikowanie i dezercje. Sytuacje opanował gen. Sosnkowski, stosując zdecydowane, nierzadko drakońskie metody, np. wprowadzając wojskowe sądy doraźne wobec osób cywilnych. W armii próbował z jednej strony opanować nastroje antysemickie (Żydów oskarżano o popieranie Armii Czerwonej), z drugiej zarządził utworzenie obozu w Jabłonnie, w którym internowano około tysiąca żołnierzy i oficerów żydowskiego pochodzenia (decyzja o jego utworzeniu została wydana 16 sierpnia 1920, obóz działał do 9 września 1920; jego powstanie wywołało skandal międzynarodowy, z którego Sosnkowski musiał tłumaczyć się przed Sejmem i opinią publiczną). Wydał też rozkaz aresztowania we wszystkich wojskowych Okręgach Generalnych ok. 1000 wojskowych wśród których większość stanowili Żydzi. Wielu oficerów wyznania mojżeszowego, zasłużonych w walce o niepodległość zostało usuniętych z wojska. Żydowską młodzież akademicką z oddziałów ochotniczych skierowano do kompanii karnych. Zresztą już 17 czerwca 1919 r. Sejm przyjął uchwałę według której oficerami mogli być tylko obywatele polscy narodowości polskiej, co spowodowało, że degradowano oficerów pochodzenia żydowskiego nawet awansowanych już w Polsce niepodległej. Podczas wojny wielokrotnie dochodziło do ekscesów antysemickich i pogromów organizowanych przez oddziały Wojska Polskiego i sojuszników z wojsk ukraińskich i białoruskich. Do krwawego pogromu doszło m.in. w Wilnie w maju 1919 r., w Pińsku zamordowano prawie 40 Żydów, w Płocku rozstrzelano m.in. miejscowego rabina. Jeszcze we wrześniu 1920 roku kierownik powiatu białostockiego Aleksander Marcinkiewicz pisał: „Ludność żydowska jest stałym przedmiotem, na którym żołnierz wyładowuje ogrom energii, którą słusznie należałoby zachować dla bolszewików. Zabieranie rzeczy potrzebnych i niepotrzebnych z mieszkań, sklepów oraz bicie jest na porządku dziennym. Ludność polska na wojska nie uskarża się, chętnie bierze skradzione przez nich rzeczy. W lipcu 1920 roku Wojsko Polskie zwolniło ze służby w wojskowych szpitalach lekarzy i pielęgniarki pochodzenia żydowskiego. Tło międzynarodowe Proradzieckie strajki w Europie Zachodniej W lipcu 1920 w wielu krajach Europy odbywały się strajki przeciwko wojnie w Polsce. Akcja była zorganizowana i koordynowana przez Komintern, który tworzył komitety wspierania Rosji sowieckiej w oparciu o komunistyczne frakcje partii socjaldemokratycznych i finansował potajemnie antypolską propagandę prasową. Robotnicy w Wielkiej Brytanii, we Francji, Czechosłowacji i Niemczech wierzyli, że w Rosji zrodziła się prawdziwa władza robotnicza, że zaczęły się realizować idee sprawiedliwości społecznej – sprawiedliwy socjalizm. Przez Europę biegło hasło: „Ręce precz od Rosji” oraz „Ani jednego naboju dla pańskiej Polski”. Robotnicy krajów zachodnich byli powszechnie przekonani, że Polska dobija „robotniczą sprawę”, utożsamianą ze sprawą sowiecką. Motywem strajków były również nastroje pacyfistyczne – niechęć do udziału w nowej wojnie (w obronie Polski) wkrótce po zakończeniu krwawej I wojny światowej. 12 sierpnia 1920 na konferencji związków zawodowych i Partii Pracy uchwalono rozpoczęcie strajku generalnego, jeśli rząd Wielkiej Brytanii nie zaprzestanie prowadzenia polityki propolskiej. Powołano Komitet Strajkowy, kierowany przez Ernesta Bevina. Jednocześnie Biuro Międzynarodowe Federacji Związków Zawodowych, będące filią II Międzynarodówki, poleciło swoim członkom, by przeforsowali embargo na dostawy amunicji do Polski. Zajęcie Zaolzia przez Czechosłowację „(Masaryk) uważał za rzecz bezwzględnie pewną nie tylko zdobycie Warszawy przez armię bolszewicką, ale nawet przestrzegał nas, byśmy nie organizowali żadnej pomocy militarnej na korzyść Polaków...” – Edgar Vincent D’Abernon 1920 Czechosłowacja, wykorzystując trudną sytuację polityczną Polski w latach 1919–1920, zajęła zbrojnie zamieszkałe przez polską większość Zaolzie. Odpowiadając na apel Kominternu, czescy kolejarze 12 maja 1920 roku zatrzymali w Brzecławiu francuskie transporty broni, a 6 lipca ogłosili strajk generalny na linii kolejowej Bogumin–Koszyce. Akcje strajkowe poparł rząd Czechosłowacji, ogłaszając 9 sierpnia 1920 roku ścisłą neutralność w wojnie polsko-sowieckiej. Licząc na upadek Polski, korzystne stosunki z Rosją sowiecką oraz utrzymanie zaanektowanego Zaolzia, 11 sierpnia władze czechosłowackie zablokowały jakikolwiek tranzyt materiałów wojennych z Zachodu (przede wszystkim z Francji) do Polski. Czechosłowacja odmówiła również przepuszczenia przez swe terytorium oferowanego z pomocą dla Polski przez Węgry 30-tysięcznego zgrupowania kawalerii i próbowała zatrzymać w Pradze udającą się do Polski francusko-brytyjską misję wojskowo-polityczną (Maxime Weygand, Edgar Vincent D’Abernon, Maurice Hankey i in.). W czasie ofensywy bolszewickiej w lipcu 1920 roku Czechosłowacja zaczęła organizować dywizje ukraińskie, politycznie związane z obozem Jewhena Petruszewycza, wrogo nastawione do Polski, w skład których weszli weterani wojny polsko-ukraińskiej 1918–1919. Sztab pierwszej dywizji mieścił się w Koszycach, drugiej w Mukaczewie. Po załamaniu się ofensywy bolszewickiej, oddziały te pełniły służbę wartowniczą, otrzymując żołd żołnierzy czechosłowackich. Stosunek Republiki Weimarskiej, udział Niemców po stronie bolszewickiej „Odrzucam pomoc dla Polski, nawet wobec niebezpieczeństwa, że może zostać pochłonięta. Przeciwnie – liczę na to”. Hans von Seeckt – szef Niemieckiego Sztabu Generalnego w latach 1919–1926 Podobne stanowisko przyjął również rząd Niemiec (25 lipca). W sierpniu 1920 dokerzy niemieccy w Wolnym Mieście Gdańsku – jedynym w powstałej sytuacji połączeniu Rzeczypospolitej ze światem – odmówili rozładunku statków z pomocą dla Polski. Port został w konsekwencji zmilitaryzowany na rozkaz dowódcy wojsk Ententy w Gdańsku, gen. Richarda Hakinga (wbrew stanowisku sprzyjającego Niemcom Komisarza Ligi Narodów, Reginalda Towera), a w rozładunku uczestniczyli żołnierze brytyjscy, stacjonujący w Gdańsku. W Armii Czerwonej na froncie zachodnim utworzono nawet z niemieckich robotników ochotniczą brygadę strzelców. Rząd niemiecki udzielił pomocy militarnej Armii Czerwonej, sprzedając bolszewikom broń, amunicję, sprzęt wojskowy, dostarczając im ochotników. Z niemieckich portów wypłynęły okręty załadowane karabinami, ciężkimi karabinami maszynowymi, amunicją, wyposażeniem dla piechoty i kawalerii. Okrętami przewożono rozebrane części samolotów. 30 aeroplanów sprzedała Rosji firma „Steffer i Neumann” z Berlina. Część sprzętu, broni i amunicji była sprzedawana Rosji bolszewickiej za pośrednictwem Litwy oraz rosyjskich i żydowskich kupców. W Niemczech, gdzie przebywało ok. 300 tys. jeńców rosyjskich, organizowano armię rosyjską, której dowództwo powierzono Guczkowowi. W końcu lipca 1920 roku na wieść o wkroczeniu wojsk bolszewickich na ziemie rdzennie polskie armia niemiecka przygotowywała się do wkroczenia do Wielkopolski, na Śląsk i na Pomorze Gdańskie. Część opinii publicznej w Niemczech była przekonana, że wojska niemieckie wspólnie z Armią Czerwoną ruszą na Francję. Po stronie bolszewików walczyły całe oddziały niemieckie. W ataku Armii Czerwonej na Sierpc uczestniczył oddział kawalerii niemieckiej, liczący około 1 tys. szabel, wyposażony w karabiny maszynowe, działa polowe i tabory. Wojsko Polskie broniące Sierpca zetknęło się z 3 baonami piechoty, liczącymi ok. 2400 żołnierzy, ubranymi w niemieckie mundury wojskowe. Według danych polskiego wywiadu wojskowego w sierpniu 1920 roku w Armii Czerwonej przeciwko Polakom walczyło 20 tys. żołnierzy niemieckich i 80 tys. spartakusowców. W lipcu 1920 roku wysłannicy Lwa Trockiego i Włodzimierza Lenina podjęli z inicjatywy ministra spraw zagranicznych Rzeszy, Waltera Simonsa, rokowania w Berlinie, zapewniając władze niemieckie, że po rozgromieniu Wojska Polskiego Armia Czerwona nie przekroczy granicy niemieckiej z 1914 roku. W wyniku tych rozmów 2 sierpnia uzgodniono przydzielenie reprezentanta rządu niemieckiego do radzieckiej IV Armii Jewgienija Siergiejewa, który miał monitorować rozwój wypadków podczas posuwania się bolszewików w głąb Polski. 13 sierpnia sowiecki dowódca IV Armii przekazał Reichswerze miasto Działdowo, zdobyte przez kawalerię Gaja-Chana, a dzień później gazeta „Prawda” zapowiedziała zwrot Rzeszy niemieckiej utraconych w wyniku I wojny światowej ziem. Z kolei generał niemiecki Erich Ludendorff zaproponował aliantom wystawienie armii, wymierzonej przeciw bolszewikom, ale w zamian za zwrócenie Niemcom przez Polskę Wielkopolski i Pomorza. Plebiscyt na Warmii i Mazurach Przewidziany przez traktat wersalski plebiscyt na Warmii i Mazurach odbył się 11 lipca 1920 roku w niezwykle trudnych dla Polski warunkach. Odwrót armii polskiej i ofensywa radziecka wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, uniemożliwiały rządowi polskiemu aktywny udział w przygotowaniu plebiscytu, a głosujący mieszkańcy Warmii i Mazur odnieśli wrażenie, że dni niepodległej Polski są policzone. Woleli więc głosować za rządami niemieckimi niż za niepewnym losem w zagrożonej bolszewizacją Polsce. Wystąpienie rządu polskiego do mocarstw sprzymierzonych i Konferencji Ambasadorów o odroczenie plebiscytu pozostało bez echa. Głosowanie zakończyło się dla Polski klęską. 12 sierpnia 1920 roku w przededniu rozstrzygającej bitwy o Warszawę Konferencja Ambasadorów uznała dotychczasową granicę Prus Wschodnich, oddając Polsce jedynie niewielki skrawek z 5 wsiami na Mazurach i okolicę Janowa na wschodnim brzegu Wisły. II powstanie śląskie W czasie ofensywy radzieckiej na Polskę, gdy Armia Czerwona stała u wrót Warszawy, Niemcy próbowały wykorzystać rozdźwięki pomiędzy Wielką Brytanią i Francją, domagając się rewizji traktatu wersalskiego i przekazania Górnego Śląska bez plebiscytu. Wzmogła się agitacja komunistyczna za oddaniem obszaru plebiscytowego Niemcom, a przeciw przyjazdowi wojsk francuskich na Górny Śląsk. Istniała nieustanna groźba niemieckiej interwencji zbrojnej. W obliczu prowokacji niemieckich Polska Organizacja Wojskowa wydała rozkaz rozpoczęcia powstania w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku. Walki, zakończyły się podpisaniem 28 sierpnia umowy w Bytomiu pomiędzy komisariatami polskim i niemieckim o zaniechaniu gwałtów. Stosunek państw Ententy Rządy Ententy również nie były w stosunku do Polski zbyt przychylne. Na konferencji w Spa premier brytyjski David Lloyd George, nieprzychylnie ustosunkowany do Polaków, przekonany o nieuchronnym zwycięstwie militarnym Armii Czerwonej i korzyściach gospodarczych płynących ze współpracy Wielkiej Brytanii z Rosją Sowiecką, na konferencji w Spa wymusił na premierze Rzeczypospolitej Władysławie Grabskim zgodę na przyjęcie tzw. linii Curzona jako linii polsko-sowieckiego zawieszenia broni oraz zgodę na rozstrzygnięcie przez Radę Ambasadorów (bez udziału Polski) podziału Śląska Cieszyńskiego (bez zarządzonego uprzednio plebiscytu), kwestii przynależności państwowej Wilna, Galicji Wschodniej, konstytucji Wolnego Miasta Gdańska i traktatu polsko-gdańskiego. Grabski, licząc na przepuszczenie zatrzymanych w Czechach transportów broni, wyraził zgodę na te propozycje, jednak Czechosłowacja, mimo deklaracji Edvarda Beneša w Spa, aż do bitwy warszawskiej żadnych transportów do Polski nie przepuściła. Jednostronne ustępstwa rządu polskiego nie spowodowały faktycznej interwencji mocarstw Ententy na rzecz Polski, zostały jednak w pełni wykorzystane na niekorzyść Polski w kwestiach rozstrzygnięć dotyczących polskiej granicy z Czechosłowacją i statusu Wolnego Miasta Gdańska. Deklaracja podpisana przez Grabskiego w Spa spowodowała w konsekwencji dymisję rządu Grabskiego i powołanie 24 lipca 1920 Rządu Obrony Narodowej z premierem Wincentym Witosem i wicepremierem Ignacym Daszyńskim. W wyniku konferencji w Spa do Warszawy przybyła Misja Międzysojusznicza. Jej członek gen. Maxime Weygand napisał po spotkaniu z Piłsudskim: „Przez trzy godziny marszałek mówił o sobie, o swych zwycięstwach, o trudnościach wojskowych, o pomocy, którą można by mu przynieść. Nie zrobił na mnie ani na chwilę wrażenia przywódcy, którego ojczyzna jest w niebezpieczeństwie i który zdecydowany jest rozkazywać, narzucać swoją wolę, wymagać. Narzeka na sojuszników, na łączność, na tyły; uważa, że jedynie interwencja wojsk alianckich zapewnić może zbawienie. (...) Brak tu jest stanowczych rozkazów, kontroli, dyscypliny”. Propolska postawa Węgier „Nie wiemy, co uczyni Koalicja, my musimy być gotowi, aby stanąć po stronie Polski. Los Polski jest naszym losem”. Węgierskie chrześcijańsko-narodowe pismo „Új Nemzedék” (Nowe pokolenie) Na tym niekorzystnym dla Polski tle odmiennie od rządów Niemiec i Czechosłowacji zachowały się Węgry, które okazały się jedynym państwem w regionie, oferującym atakowanej przez bolszewików Polsce pomoc militarną w postaci 30 tys. kawalerzystów. Siły te nie zasiliły jednak obrony kraju ze względu na brak zgody rządów Czechosłowacji i Rumunii na przejazd oddziałów węgierskich przez terytoria tych państw. Czesi nie chcieli nawet przepuścić transportów broni dla polskiego wojska, które Węgrzy postanowili przekazać wojsku polskiemu do walki z komunistami. Ostatecznie dzięki zgodzie Rumunii Węgry dostarczyły do Polski własnym taborem kolejowym „48 milionów pocisków karabinowych typu Mauser, 13 milionów pocisków typu Mannlicher, (…) poważną ilość pocisków artyleryjskich różnych kalibrów, 30 tysięcy karabinów typu Mauser i kilka milionów części zapasowych…”. Dostawy węgierskiej broni i amunicji przybyły na stację w Skierniewicach 12 sierpnia 1920. Rozmowy polsko-radzieckie w Mińsku RFSRR po próbach przewlekania rozmów odrzuciła 11 sierpnia 1920 ostatecznie pośrednictwo brytyjskie, deklarując uprzednio gotowość bezpośrednich pertraktacji z rządem polskim. Strona polska w odpowiedzi na propozycję sowiecką wysłała delegację na rozmowy w Mińsku. Delegacji polskiej (odizolowanej od świata i łączności) strona sowiecka przedstawiła w Mińsku 19 sierpnia 1920 następujące warunki zawarcia traktatu pokojowego: ustalenie granicy polsko-sowieckiej na linii Curzona, redukcja armii polskiej do poziomu 60 tys. żołnierzy, wydanie Armii Czerwonej wszystkich zapasów broni, wydzielenie części polskich zapasów broni na uzbrojenie „milicji ludowej” w Polsce, swobodny tranzyt przez Polskę oddziałów Armii Czerwonej, eksterytorialna linia kolejowa Białystok–Grajewo (do Prus Wschodnich), odszkodowania wojenne dla „odbudowania zniszczonych miast na wschodzie”. Były to dla Polski warunki podważające suwerenność państwową i zostały one odrzucone w całości. Wyrażały stanowisko polityczne strony sowieckiej wobec Polski przed Bitwą Warszawską, choć zostały wysunięte już w jej trakcie. 14 sierpnia 1920 moskiewska „Prawda” ogłosiła publicznie, że Niemcom zostaną „zwrócone” wszystkie tereny, które na mocy nieuznawanego przez RFSRR traktatu wersalskiego przekazano Polsce. Przywrócenie granicy sprzed I wojny światowej było polityczną intencją Rosji sowieckiej, akceptowaną przez komunistów polskich (zarówno w 1920, jak i później w okresie międzywojennym). Ostateczna konfrontacja militarna była nieunikniona. Bitwa Warszawska Bój na przedmościu warszawskim 13 sierpnia, w pierwszym dniu bitwy, nastąpiło gwałtowne natarcie dwóch związków taktycznych Armii Czerwonej: jednej dywizji z 3. Armii Łazarewicza i jednej z 16. Armii Sołłohuba. Nacierały one na Warszawę z kierunku północno-wschodniego. Dwie sowieckie dywizje, które miały w nogach przeszło 600 kilometrów marszu, uderzyły pod Radzyminem, przełamały obronę 11 Dywizji pułkownika Bolesława Jaźwińskiego i zdobyły Radzymin. Następnie jedna z nich ruszyła na Pragę, a druga skręciła w prawo – na Nieporęt i Jabłonnę. Rozpoczęła się dramatyczna walka pod Radzyminem, która w polskiej legendzie mylnie uznawana jest niekiedy za „bitwę warszawską”. Niepowodzenie to skłoniło dowódcę polskiego Frontu Północnego Józefa Hallera do wydania dyspozycji wcześniejszego rozpoczęcia działań zaczepnych przez 5 Armię generała Sikorskiego z obszaru Modlina, by tym samym odciążyć 1 Armię osłaniającą Warszawę. W dniu następnym, to jest 14 sierpnia, zacięte walki wywiązały się już wzdłuż wschodnich i południowo-wschodnich umocnień przedmościa warszawskiego – na odcinku od Wiązowny po rejon Radzymina. Siły polskie stawiały wszędzie twardy opór i nacierające wojska sowieckie nie uzyskały poważniejszych sukcesów. 15 sierpnia koncentryczne natarcie odwodowych dywizji polskich (10 Dywizji generała Żeligowskiego i 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej generała Jana Rządkowskiego), po całodziennych zażartych bojach przyniosło duży sukces. Odzyskany został Radzymin i polskie oddziały wróciły na pozycje utracone przed dwoma dniami. W międzyczasie południowego odcinka przedmościa broniły siły 15 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty, które odrzuciły wszystkie natarcia nieprzyjaciela na Warszawę, prowadzone w południowej części przedmościa. 16 sierpnia na liniach bojowych przedmościa warszawskiego toczyły się nadal intensywne walki, ale sytuacja wojsk polskich uległa częściowej poprawie. W strefie Modlina działania zbrojne początkowo nie dawały również wyraźnego rozstrzygnięcia. Walki nad Wkrą 5 Armia generała Sikorskiego zajmowała pozycje nad Wkrą od 12 sierpnia do północy 13 sierpnia 1920 r. Jak wynika z planów Tuchaczewskiego z 10 sierpnia 1920 r., nieznanych polskiemu dowództwu, właśnie ten kierunek, na północ od Warszawy, był głównym kierunkiem uderzeniowym wojsk rosyjskich w ramach poszerzonego „manewru Paskiewicza”, obejścia polskiej stolicy od północy, sforsowania Wisły i dokonania koncentrycznego uderzenia na Warszawę od zachodu Niezwykle zacięte walki armii Sikorskiego na tej linii, zwłaszcza przeciwko rosyjskiej XV, ale też znacznej części III Armii, przyniosły przełom ok. godz. 14-ej 15 sierpnia. Przełamania dokonała „żelazna” 18 Dywizja Piechoty. Był to decydujący zwrot w toczącej się Bitwie Warszawskiej, dokonany na lewym skrzydle polskiego ugrupowania, na głównym kierunku rozwijanego wówczas rosyjskiego natarcia. W tym czasie bowiem, rosyjska XVI Armia oraz część III Armii, w myśl założeń Tuchaczewskiego, jedynie wiązały walką polskie przedmoście warszawskie. Tuchaczewski nie planował bowiem zdobycia Warszawy od wschodu (wariantem „Dybicza”), jak spodziewał się Józef Piłsudski. Doskonałe dowodzenie Sikorskiego i heroiczna walka polskich żołnierzy przyniosły sukces i przełom w całej Bitwie Warszawskiej, a w wymiarze strategicznym w całej wojnie polsko-rosyjskiej 1920 roku. 16 sierpnia, koncentryczne uderzenie armii Sikorskiego, wyprowadzone z południowo-wschodnich fortów Modlina i znad Wkry, doprowadziło do opanowania Nasielska. Dało możliwość kontynuowania pomyślnych działań na Serock i Pułtusk. Natomiast na lewym skrzydle frontu polskiego sytuacja układała się niepomyślnie. IV Armia Siergiejewa i III Korpus Konny Gaja parły na Włocławek i Toruń, zajęły Brodnicę i dotarły do Lubicza pod Toruniem, a w rejonie Nieszawy przeprawiły patrole na południowy brzeg Wisły. 17 sierpnia wieczorem bolszewicy zrezygnowali z przerzutu wojsk za Wisłę. W tym czasie nie zdołali zająć Włocławka, zwłaszcza po spaleniu mostu przez obrońców miasta. Nadchodzące meldunki o wyparciu części IV Armii z rejonu Płońska, skłoniły ich dowództwo do planowania odwrotu. W tych warunkach ruch kawalerii Gaja od rana 18 sierpnia celem zajęcia Płocka jawi się jako nakierowany na zbrodnie i grabież wobec miejscowej ludności. W Płocku miejscowy garnizon został zaskoczony atakiem rosyjskiej konnicy Gaja po południu 18 sierpnia 1920 roku. Nieliczni żołnierze, głównie miejscowi żandarmi próbowali stawiać opór. Większość miasta została bardzo szybko zdobyta a żołdactwo przystąpiło do masowych gwałtów na kobietach i grabieży domów. Część ludności cywilnej starała się wspierać polskich żołnierzy na kilku barykadach, zwłaszcza w rejonie przedmościa. Błędnie wówczas sądzono, że wróg będzie chciał zająć tę przeprawę i przerzucić wojska na drugą stronę rzeki. Za udział ludności cywilnej Płocka w tych działaniach 10 kwietnia 1921 r. miasto zostało odznaczone przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego Krzyżem Walecznych. Tuchaczewski przerzucił swoją 4 Armię i Korpus Konny na północny zachód od Warszawy, by przeprowadzić uderzenie i zająć tzw. korytarz polski. Bolszewicy rozpatrywali przekazanie tych terenów Niemcom, by połączyć Prusy Wschodnie z resztą Niemiec i pozyskać w ten sposób niemieckie kręgi nacjonalistyczne. Pod wpływem trwożących wiadomości, które napływały z rejonu Warszawy oraz Włocławka i Brodnicy, naczelny wódz Wojska Polskiego zdecydował się rozpocząć manewr zaczepny znad dolnego Wieprza z jednodniowym, w stosunku do pierwotnego planu, wyprzedzeniem. Kontruderzenie znad Wieprza Józef Piłsudski wyprowadził kontruderzenie znad Wieprza 16 sierpnia 1920 roku siłami 5 dywizji. 4 Armia, którą osobiście dowodził składała się z 14. Dywizji Poznańskiej, 16. Dywizji Pomorskiej i 21. Dywizji Podhalańskiej. Siły jej liczyły 27 500 żołnierzy piechoty, 950 kawalerzystów, 461 karabinów maszynowych i 90 dział polowych. Dywizje grupy uderzeniowej 14 Wielkopolska DP i 16 Pomorska DP, mające ogromną przewagę nad słabą Grupą Mozyrską Armii Czerwonej, ruszyły szerokim frontem, by już w drugim dniu natarcia dotrzeć do szosy Warszawa–Brześć. Rokowało to wyjście na tyły wojsk sowieckich pod Warszawą. Prawe skrzydło natarcia osłaniała 3 Dywizja Piechoty Legionów, maszerująca na Włodawę i Brześć. Pod Warszawą Armia Czerwona została związana energicznym zwrotem zaczepnym części sił polskich przedmościa, uformowanych z XXIX Brygady Piechoty, wspartych czołgami i lotnictwem tworzących razem II Grupę Uderzeniową płk Wrzalińskiego. Grupa ta, atakując w kierunku Mińska Mazowieckiego, osiągnęła znaczny sukces, przełamując front, rozbijając oddziały sowieckie i zajmując Mińsk Mazowiecki. Postępy uzyskane już w pierwszym dniu natarcia były znaczne. 3 Dywizja Piechoty Legionów zajęła Włodawę. 1 Dywizja Piechoty Legionów odcinek Wisznice – Wohyń, a dywizje wielkopolskie 16 i 14 oraz 21 DP Górskiej osiągnęły rubież rzeki Wilgi, zajęły Garwolin i wysunęły patrole pod Wiązowną. 2 Dywizja Piechoty, przerzucona z zachodniego brzegu Wisły, przejęła rolę odwodu grupy uderzeniowej. 17 sierpnia siły polskie osiągnęły linię Biała Podlaska – Międzyrzec – Siedlce – Kałuszyn – Mińsk Mazowiecki. Piłsudski pojechał do Warszawy i 18 sierpnia wydał rozkazy do przegrupowania. Miało ono na celu stworzenie grupy pościgowej, która zwłaszcza na prawym skrzydle odciąć miała nieprzyjacielowi odwrót na linię Brześć nad Bugiem – Białystok – Osowiec, doprowadzając do jego osaczenia. W ramach frontu środkowego, pozostającego w dalszym ciągu pod osobistym dowództwem Naczelnego Wodza, utworzona została nowa 2 Armia pod dowództwem gen. Rydza-Śmigłego. W jej skład weszły: 1DPLeg., 3DPLeg., 4BK, 21DP, 1Dlit.-Biał. (z 1 Armii), 41pp (z 5 Armii) oraz „jazda Jaworskiego”. Armia ta otrzymała rozkaz pościgu po osi Międzyrzec – Białystok z równoczesnym obsadzeniem Brześcia nad Bugiem. 4 Armia miała zadanie prowadzić pościg po osi Kałuszyn – Mazowieck. W kierunku północnym (północno-wschodnim), po osi Warszawa – Ostrów – Łomża, pościg miała prowadzić 1 Armia zmniejszona do 8DP i 10DP. 5 Armia miała za zadanie działać w kierunku Przasnysz – Mława i odciąć oraz ostatecznie rozprawić się z 4 i 15 armią nieprzyjaciela oraz korpusem kawalerii Gaja. 3 Armia (7DP i 2DPLeg.), przetransportowana koleją do Lublina, miała osłaniać operacje od wschodu. Można skrótowo powiedzieć, że myślą przewodnią Naczelnego Wodza było działanie, które „rzuci” nieprzyjaciela na granicę niemiecką i odetnie go od dróg wiodących na wschód. Jednak te wytyczne nie zostały w pełni zrealizowane, gdyż 1 Armia opóźniła swoje działanie, a w ostateczności zamiast skierować się w kierunku północno-wschodnim, ruszyła w kierunku działania 5 Armii (północno-zachodnim), przez co umożliwiła 3 i 15 armii sowieckiej odwrót na wschód. Piłsudski w swej książce tak charakteryzuje ten końcowy okres bitwy: Nie marnego kontredansa, lecz wściekłego galopa rżnęła muzyka wojny! Nie dzień z dniem się rozmijał, lecz godzina z godziną! Kalejdoskop w takt wściekłego galopa nakręcony, nie pozwalał nikomu z dowodzących po stronie sowieckiej zatrzymać się na żadnej z tańczonych figur. Pękały one w jednej chwili, podsuwając pod przerażone oczy całkiem nowe postacie i nowe sytuacje, które przerastały całkowicie wszelkie przypuszczenia i czynione plany i zamiary. W tym samym czasie reszta wojsk polskich przeszła do kontrofensywy na całej długości frontu. 5. Armia znad Wkry uderzyła na XV i III Armie bolszewickie. Wskutek wspomnianego wyżej braku łączności z dowództwem i zmęczenia żołnierzy, większa część wojsk sowieckich przeszła do nieskoordynowanego odwrotu. Część sił sowieckich, 3. korpus kawalerii Gaj-Chana (dwie dywizje) oraz część 4. i 15. armii (6 dywizji), nie mogąc się przebić na wschód, 24 sierpnia 1920 roku przekroczyła granicę niemiecką i została internowana na terytorium Prus Wschodnich. Ofensywa jesienna Dalszą częścią kampanii były już tylko polskie zwycięstwa. Budionny wykonał wreszcie (20 sierpnia) ponawiany wielokrotnie i ignorowany rozkaz Sergieja Kamieniewa zaprzestania szturmu Lwowa i wsparcia natarcia Tuchaczewskiego na Warszawę. Armia Konna uderzyła poprzez Busk, Sokal na Hrubieszów i Zamość, by dalej, przez Lublin, wyjść na tyły nacierającej na północ grupy uderzeniowej Wojska Polskiego. Kontrofensywa polska znad Wieprza rozbiła już jednak w dniach 16–18 sierpnia główne ugrupowanie sowieckiego Frontu Zachodniego. Z punktu widzenia strategii sowieckiej natarcie Budionnego było znacznie spóźnione – wojska polskiej grupy uderzeniowej Frontu Środkowego pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego znajdowały się już 20 sierpnia (w chwili rozpoczęcia manewru Budionnego spod Lwowa na północny zachód) na północ od Bugu w pościgu za armiami sowieckimi, wykonując manewr okrążający północną grupę wojsk sowieckiego Frontu Zachodniego (IV Armia, XV Armia i Korpus Gaj-Chana). Pod Zamość maszerowały już przeciw Budionnemu zwolnione odwody polskie z przedmościa warszawskiego. Do dowodzenia siłami polskimi na tym obszarze został odkomenderowany gen. Władysław Sikorski, a w ślad za Budionnym ruszył z Rawy Ruskiej na Zamość generał Stanisław Haller z 13 Dywizją Piechoty (stanowiącą do tej pory część garnizonu miasta Lwowa) i 1 Dywizją Jazdy pod dowództwem płk. Juliusza Rómmla. Pod Zamościem Budionny napotkał niespodziewany opór. Słaba załoga miasta (31 pp, dwa bataliony etapowe, batalion wartowniczy, 6 Siczowa Dywizja Strzelców, dywizjon artylerii oraz dwa pociągi pancerne), otoczona prawie ze wszystkich stron, broniła się wytrwale i bardzo skutecznie. Budionny starał się za wszelką cenę złamać opór, zamiast przejść w kierunku Krasnegostawu, przez co dał niezbędny czas na rozwinięcie kontrmanewru ze strony polskiej. Wyładowane w Krasnymstawie 10 DP i 2 DPLeg., atakujące od strony Grabowca, ruszyły w kierunku Zamościa. Budionny znalazł się w kleszczach i ratował się odwrotem w kierunku Hrubieszowa. Oddziały polskie ruszyły w pościg i w koncentrycznym ataku na Hrubieszów zajęły miasto. Zdemoralizowana armia konna boju nie przyjęła i wycofała się na wschodni brzeg Bugu. Budionny został pobity pod Komarowem i Zamościem w ostatniej w historii bitwie dużych związków kawaleryjskich (1 Armia Konna Armii Czerwonej przeciw 1 Dywizji Jazdy Wojska Polskiego). Zdołał się on co prawda przedrzeć przez zastępujące mu drogę odwrotu siły polskie i ukraińskie, ale nie wykonywał już zwrotów zaczepnych, pozbawiony taborów, zapasów, jednostek zmotoryzowanych. Od 12 do 21 września gen. Tadeusz Rozwadowski, dowodząc operacjami na południu, armiami generała Sikorskiego na Wołyniu i generała Stanisława Hallera w Galicji Wschodniej, pobił wszystkie trzy armie radzieckiego Frontu Południowo-Zachodniego. Armia ukraińska – jedyny faktyczny sojusznik Rzeczypospolitej w wojnie, pod dowództwem generała Mychajło Omelianowicza-Pawlenki brała udział w tych operacjach, broniąc linii Dniestru, a następnie uderzając na tyły 14 Armii bolszewickiej. 6 Siczowa Dywizja Strzelców armii URL w składzie 3 Armii Wojska Polskiego broniła Zamościa i uczestniczyła w operacji okrążającej w czasie bitwy pod Komarowem. Po bitwie warszawskiej i bitwie z 1 Armią Konną rozstrzygające znaczenie dla ostatecznego wyniku wojny miała ofensywa polska nad Niemnem we wrześniu 1920 r. Piłsudski przegrupował 2 Armię generała Rydza-Śmigłego i 4. generała Skierskiego na kierunek niemeński i użył jej przeciw Frontowi Zachodniemu Tuchaczewskiego. Od 20 do 28 września wojska sowieckie związane były walkami na całym froncie. Toczyły się boje pod Grodnem, Brzostowicami i Wołkowyskiem. Jednocześnie na tyły frontu przez Druskieniki wyszła 1 Dywizja Piechoty Legionów i 1 Dywizja Litewsko-Białoruska z Brygadą Jazdy. Z rozkazu „Na zakończenie wojny” wydanego 18 października 1920 przez Józefa Piłsudskiego (pisownia oryginalna): Żołnierze!Dwa długie lata, pierwsze istnienia wolnej Polski, spędziliście w ciężkiej pracy i krwawym znoju. Kończycie wojnę wspaniałymi zwycięstwami, i nieprzyjaciel złamany przez was, zgodził się wreszcie na podpisanie pierwszych i głównych zasad upragnionego pokoju.Żołnierze! Nie na próżno i nie na marne poszedł wasz trud. Polska nowoczesna zawdzięcza swe istnienie wspaniałym zwycięstwom mocarstw zachodnich nad państwami rozbiorczymi. Lecz od razu, od pierwszej chwili życia swobodnej Polski, wyciągnęło się ku niej mnóstwo pożądliwych rąk, skierowało się mnóstwo wysiłków, by ją utrzymać w stanie bezsiły, by, jeśli już istnieje, była ona igraszką w ręku innych, biernym polem dla intryg całego świata.Naród polski porwał się do broni, zrobił olbrzymi wysiłek, tworząc liczną i silną armię.Na barki moje, jako Naczelnego Wodza, w ręce wasze, jako obrońców Ojczyzny, złożył naród ciężkie zadania zabezpieczenia bytu Polski, zdobycia dla niej szacunku i znaczenia na świecie i dania jej pełni niezależnego rozporządzania się swoim losem.Zadanie nasze dobiega końca. Nie było ono łatwym. Polska, zniszczona przez wojnę, nie z jej woli na ziemiach polskich prowadzoną, była biedna. Nieraz, żołnierze, łzy cisnęły mi się do oczu, gdym widział wśród szeregów wojsk, prowadzonych przeze mnie, wasze bose, pokaleczone stopy, które już przemierzyły niezmierne przestrzenie, gdym widział brudne łachmany, pokrywające wasze ciało, gdym musiał obrywać wasze skromne racje żołnierskie i żądać często, byście o głodzie i chłodzie szli do krwawego boju. Praca była ciężka, a że była rzetelna, zaświadczą o tym tysiące mogił i krzyżów żołnierskich, rozsianych po ziemiach dawnej Rzeczypospolitej od dalekiego Dniepru do rodzimej Wisły.Za pracę i wytrwałość, za ofiarę i krew, za odwagę i śmiałość dziękuję wam, żołnierze, w imieniu całego narodu i Ojczyzny naszej. […] Żołnierz, który tyle zrobił dla Polski, nie zostanie bez nagrody. Wdzięczna Ojczyzna nie zapomni o nim. […] Zaproponowałem już rządowi, by część zdobytej ziemi została własnością tych, co ją polską zrobili, uznoiwszy ją polską krwią i trudem niezmiernym. […]Żołnierze! Zrobiliście Polskę mocną, pewną siebie i swobodną. Możecie być dumni i zadowoleni ze spełnienia swego obowiązku. Kraj, co w dwa lata potrafi wytworzyć takiego żołnierza, jakim wy jesteście, może spokojnie patrzeć w przyszłość. […]Józef PiłsudskiPierwszy Marszałek Polskii Naczelny Wódz” Epilog Po zwycięskiej dla strony polskiej bitwie niemeńskiej (12 października 1920 Wojsko Polskie wkroczyło ponownie do Mińska) 18 października 1920 weszło w życie zawieszenie broni (zawarte 12 października pomiędzy delegacjami Sejmu i rządu RP i rządu RFSRR w Rydze). Linia rozejmu biegła od Dźwiny aż po Niemen w przybliżeniu Dźwiną od punktu styku granic Łotwy i Rosji na wschód od Drui – do Dzisny, a dalej przez Orzechowno do linii kolejowej Połock – Mołodeczno, przez Dokszyce, Dołhinów, Radoszkowicze, Raków do linii kolejowej Mińsk – Baranowicze. Między Niemnem i Dniestrem wojska miały pozostać w miejscu, do którego dotarły 18 października (praktycznie o kilkadziesiąt kilometrów na wschód od przewidzianej granicy), obsadzając Słuck i Kapcewicze w pobliżu Ptyczy. Na południe od Prypeci linię tożsamą, w ogólnych zarysach, z pozycjami, jakie zajmowały przed ofensywą wiosenną. 18 marca 1921 również w Rydze podpisany został traktat pokojowy, który wytyczył granicę polsko-sowiecką i do agresji ZSRR na Polskę 17.09.1939 regulował stosunki pomiędzy II Rzecząpospolitą a RFSRR, a później ZSRR. O przynależności państwowej Wilna i Litwy Środkowej rozstrzygnął natomiast ostatecznie tzw. bunt Żeligowskiego. Kalendarium wydarzeń Ordre de Bataille 12 sierpnia 1920 Wojna polsko-bolszewicka w kulturze Wojna polsko-bolszewicka jako motyw filmowy Bohaterstwo polskiego skauta – polski film z 1920 r. Cud nad Wisłą – film w reż. Ryszarda Bolesławskiego z 1921 r. (ok. 46 min). Trucizna bolszewizmu – polski film fabularny z 1924 r. Przedwiośnie (film 1928) – film w reż. Henryka Szapiro z 1928 r. Gwiaździsta eskadra – polski film wojenny w reż. Leonarda Buczkowskiego z 1930 r. Pierwsza Konna – sowiecki film propagandowy w reż. Jefima Dżigana z 1941 r. (ok. 100 min). Wojna polsko-bolszewicka 1918-1921 – film historyczny w reż. Wincentego Ronisza z 1992 r. (20 min). A jednak Polska. 1918-1921 – film dokumentalny w reż. Wincentego Ronisza z 1992 r. (87 min). Bitwa warszawska 1920 roku – film dokumentalny w reż. Zbigniewa Wawera i Janusza Brandta z 1992 r. (53 min). Szabla od komendanta – film w reż. Jakuba Kolskiego z 1995 r. (101 min). Bitwa warszawska 1920 – film dokumentalny w reż. Zbigniewa Wawera i Tadeusza Kondrackiego z 1995 r. (44 min). Ochotnicy roku 1920 – film dokumentalny w reż. Krzysztofa Nowaka-Tyszowieckiego z 1995 r. (50 min). Póki my żyjemy, czyli moja wojna z Budionnym – biograficzny film dokumentalny w reż. Krzysztofa Nowaka-Tyszowieckiego z 1996 r. (25 min). Boża podszewka, odcinek 5 – polski serial z 1997 r. (ok. 56 min). Na plebanii w Wyszkowie 1920 – film dokumentalny-fabularyzowany w reż. Lucyny Smolińskiej i Mieczysława Sroki z 1999 r., oparty na opowiadaniu Stefana Żeromskiego z 1920 r. pt. „Na probostwie w Wyszkowie” (całość filmu ok. 74 min). Wrota Europy – film w reż. Jerzego Wójcika z 1999 r., oparty na opowiadaniu Melchiora Wańkowicza pt. „Szpital w Cichiniczach” z 1926 r. (ok. 73 min). Niewypowiedziana wojna – fabularyzowany film dokumentalny opowiadający o wojnie 1919–1921 r. z pkt. widzenia gen. Maxime’a Weyganda w reż. Mariusza Malinowskiego z 2000 r. (44 min). Musieli zwyciężyć – film dokumentalny w reż. Aliny Czerniakowskiej z 2000 r. (42 min). Przedwiośnie (film 2001) – film w reż. Filipa Bajona z 2001 r. (139 min). Sensacje XX wieku: Wojna polsko-bolszewicka – polskie widowisko historyczne w reż. Wojciecha Pacyny z 2001 r. (ok. 50 min). Cud nad Wisłą – film dokumentalny w reż. Krzysztofa Nowaka-Tyszowieckiego z 2005 r. (41 min). Siedemnastu wspaniałych – film dokumentalny w reż. Zbigniewa Kowalewskiego z 2005 r. (28 min). Zwyczajny bohater – biograficzny film dokumentalny o Ignacym Skorupce w reż. Leszka Wiśniewskiego z 2005 r. (ok. 44 min). Generał nieskończonej wojny – białoruski biograficzny film dokumentalny o gen. Stanisławie Bułak-Bałachowiczu w reż. Siarheia Isakau z 2009 r. (ok. 61 min). Wielka wojna na wschodzie – 8-odcinkowy serial dokumentalny (TVN dla Discovery Historia) z 2009 roku. Dytiatyn 1920 – film dokumentalny, reż. Ewa Szakalicka, TVP1 2010 (35 min). 1920. Wojna i miłość – 13-odcinkowy serial telewizyjny, w reż. Macieja Migasa z 2010–2011 r. (łącznie ok. 585 min). 1920 Bitwa Warszawska – film fabularny w reż. Jerzego Hoffmana z 2011 r. (ok. 110 min). Utwory muzyczne o wojnie polsko-sowieckiej 1919–1921 Piosenka pt. „Rok 1920” zespołu Legion Piosenka pt. „Dyneburg 1920” autorstwa duetu DJ Celownik i Davida Hallmanna, poświęcona bitwie pod Dyneburgiem Piosenka pt. „Ataman” autorstwa muzyka Davida Hallmanna (hołd muzyczny dla gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza) Piosenka pt. „Huzarzy Śmierci” zespołu Biały Protest (hołd muzyczny dla Dywizjonu Huzarów Śmierci) Piosenka pt. „Miracle (1920 Warsaw Battle)” polskiego zespołu Vanitas poświęcona bitwie pod Warszawą Piosenka pt. „Cud nad Wisłą” polskiego zespołu Elektryczne Gitary poświęcona bitwie pod Warszawą Upamiętnienia wojny polsko-sowieckiej 1919–1921 1) Pomnik "Przed Bitwą Warszawską" na placu przed dworcem kolejowym w Skierniewicach (przedstawiono na nim postacie marszałka Józefa Piłsudskiego, premiera Węgier Pala Telekiego, naczelnego atamana wojsk ukraińskich Symona Petlury oraz Charles’a de Gaulle’a, uosabiają narody Europy, które solidarnie pomogły Polsce walczącej z Rosją) 2) Łuk Zwycięstwa w Tomaszowie Lubelskim przed gmachem I Liceum Ogólnokształcącego im. Bartosza Głowackiego, upamiętniający 100-lecie Bitwy Warszawskiej oraz 100-lecie pobytu marszałka Józefa Piłsudskiego na ziemi tomaszowskiej, który przybył do Tomaszowa Lubelskiego w marcu 1921 roku. Łuk ma ponad sześć metrów wysokości i jest to jedyna tego typu budowla w Polsce. Została ona wykonana z betonu, oraz ma zdobienia z brązu. Po jednej stronie umieszczono napis „Cud nad Wisłą” i daty 1920 i 2020, a także symboliczne postaci ułana, piechura i ks. Ignacego Skorupki oraz płaskorzeźby z wizerunkiem Matki Boskiej Łaskawej i orła legionowego. Z drugiej zaś pojawił się napis „Marszałek J. Piłsudski”, a dodatkowo płaskorzeźba z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego i daty 1921 i 2021 3) Harta w gminie Dynów w województwie podkarpackim: pomnik upamiętniający 100. rocznicę Bitwy Warszawskiej (w centrum miejscowości przy remizie strażackiej) 4) Wolica Śniatycka w województwie lubelskim, w powiecie zamojskim, w gminie Komarów-Osada: Pomnik Chwały Kawalerii i Artylerii Konnej – pomnik upamiętniający Bitwę pod Komarowem 1920 roku. 5) tablice upamiętniające węgierską pomoc militarną dla Polski w sierpniu 1920 roku: w Skierniewicach oraz w Warszawie Uwagi Przypisy Bibliografia Paweł Piotrowski, Walki o miasta Mazowsza Północnego podczas wojny polsko-rosyjskiej 1920 roku, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2014, . Józef Piłsudski: Rok 1920, [w:] Pisma zbiorowe. Warszawa 1937, reprint: Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1991, . Edgar Vincent D’Abernon, The Eighteenth Decisive Battle of the World. Warsaw 1920. Hyperion Press, Westport Conn 1977. (wydanie polskie: Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata – pod Warszawą 1920 r. ukazało się w 1932 r., a także jako publikacja drugiego obiegu nakładem Łódzkiego Zespołu Oświaty Niezależnej w 1988; wznowienie w 1990 r.). Norman Davies, God’s Playground. A History of Poland. Bd 1. The Origins to 1795; Bd 2. 1795 to the Present. Oxford University Press, Oxford 2005. , . Norman Davies, White Eagle, Red Star, the Polish-Soviet War, 1919–20. Pimlico, London 2003. ., wyd. polskie Orzeł Biały, Czerwona Gwiazda, Kraków 1998, . Marian Kamil Dziewanowski, Joseph Pilsudski: a European federalist, 1918–1922, Hoover Institution Press, Stanford, Calif., 1969, . John Frederick Charles Fuller, The Decisive Battles of the Western World. Eyre & Spottiswoode, London 1954, Cassell, London 2001. . Jeremy Keenan, The Pole: the Heroic Life of Józef Piłsudski. Duckworth, London 2004. . Titus Komarnicki, Rebirth of The Polish Republic, London 1957, Wyd. Heinemann. Marian Kukiel, Bitwa Warszawska, PIW, 2005, . Marian Kukiel, Moja wojaczka na Ukrainie, wiosna 1920. Dziennik oficera Sztabu Generalnego; wstęp i oprac. Janusz Zuziak. Warszawa 1995: Wojskowy Instytut Historyczny; Pruszków: „Ajaks”, 1995 . Wojciech Materski, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918–1943, Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN i Wyd. RYTM, Warszawa 2005, , . Adam Miodowski, Nieudana próba ustanowienia w Polsce systemu rządów sowieckich (lipiec–sierpień 1920 r.) w: Białostockie Teki Historyczne t. 11/2013, ISSN 1425-1930, s. 159–179 wersja elektroniczna Grzegorz Nowik, Zanim złamano Enigmę. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920. Wojskowe Biuro Badań Historycznych, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2004, . Richard Pipes: Russia under the Bolshevik Regime, Random House, New York 1994, , wyd. polskie Rosja bolszewików, Warszawa 2005, . Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, t. 2, cz. 1. Londyn 1956. Robert Potocki, Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939). Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1999, , rozdziały książki dotyczące wojny 1920 i planów strategicznych tworzenia armii URL w latach 30.: http://exlibris.org.ua/potocki/index.html. Українсько-московська война 1920 року в документах, cz. I: Оперативне документи штабу Армії Української Народної Республіки. red. Wołodymyr Salśkyj, oprac. Pawło Szandruk, Warszawa 1933. Marek Tarczyński, Bitwa Warszawska 1920, Wyd. RYTM, 1996, . Michaił Tuchaczewski, Pochód za Wisłę, Warszawa 1937, w: Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe t. 7, Rok 1920 (aneks). Piotr Wandycz, Soviet-Polish Relations, 1917–1921, Wyd. Harvard University Press, Cambridge Mass. 1969, . Norbert Wójtowicz, Udział płockich harcerzy w wojnie 1920 roku, „Notatki Płockie”, 1999, nr 4(181), s. 13–23. Lech Wyszczelski, Wojna polsko-rosyjska 1919–1920, Tomy 1–2, Wyd. Bellona, Warszawa 2010. Lech Wyszczelski, Wojna o Kresy Wschodnie 1918–1921, Wyd. Bellona, Warszawa 2011. Antoni Czubiński, Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918–1921, Wyd. Instytut Śląski, Opole 1993. Kirsteen Davina Croll, Soviet-Polish relations, 1919–1921, University of Glasgow, 2008. Linki zewnętrzne Cud nad Bugiem? Niedoszła kontrofensywa brzeska 1920 roku Cmentarze i pomniki walk o utrwalenie granic (1918–21 r.) Wojna polsko-bolszewicka – filmy archiwalne w PKF na stronie KronikaRP Zapomniane ludobójstwo (o zbrodniach wojennych dokonanych w czasie wojny) Prof. G. Nowik: Polacy w 1919 r. zapoczątkowali coś, czego nie zrobiło ani brytyjskie, ani francuskie biuro szyfrów dzieje.pl 14 sierpnia 2020 Zdigitalizowane teczki polskiego radiowywiadu wojskowego z 1920 roku wpisanego na światową listę UNESCO Pamięć Świata Plakaty wojny polsko-bolszewickiej 1920 – kolekcja w bibliotece Polona Rosyjska FSRR 1917–1922 Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka Wojny polsko-rosyjskie Wojny polsko-ukraińskie Wojna domowa w Rosji 1917–1921 Wojny w historii ZSRR Hasła kanonu polskiej Wikipedii

10843

https://pl.wikipedia.org/wiki/Syria

Syria

Syria (, trl. Sūrijā, trb. ), nazwa oficjalna: Syryjska Republika Arabska (ar. الجمهورية العربية السورية, trl. Al-Ǧumhūrijja ăl-ʿArabijja ăs-Sūrijja, trb. Al-Dżumhurijja al-Arabijja as-Surijja) – państwo arabskie na Bliskim Wschodzie. Graniczy z Turcją (822 km), Irakiem (605 km), Jordanią (375 km), Libanem (375 km) i Izraelem (76 km). Długość wybrzeża wynosi 193 km. Najwyższym punktem jest Hermon (2814 m n.p.m.). Nazwa Syria pochodzi od luwijskiego słowa, zapisanego VIII wieku p.n.e. jako „Sura/i” i starożytnej greki: Σύριοι, Sýrioi, lub Σύροι, Sýroi; oba pochodzą od jeszcze wcześniejszego słowa Aššūrāyu z północnej Mezopotamii. Z perspektywy historycznej nazwa „Syria” odnosi się do regionów północnego Lewantu, obejmując także m.in. dzisiejszy Liban, Aleksandrettę (obecny İskenderun) i starożytne miasto Antiochię (stolicę syryjską z czasów przedmuzułmańskich). W jeszcze szerszym znaczeniu, jako Wielka Syria lub Syropalestyna, nazwa Syria obejmuje w języku polskim także tereny dzisiejszych Izraela, Palestyny, Jordanii, a także Synaju, Cylicji i innych ziem, od Taurusu (gór w Turcji) po Pustynię Syryjską i od Morza Śródziemnego po Eufrat. W tym znaczeniu jednak w języku arabskim używana jest nazwa الشام, trl. Aš-Šām, trb. Asz-Szam, co jest też potoczną nazwą obecnej stolicy regionu i państwa Syrii, czyli Damaszku. Geografia Historia Pierwsze państwo na terytorium Syrii to Ebla, po raz pierwszy wymieniona w tekście syryjskim datowanym na ok. 2500–2400 p.n.e. Później była ważną prowincją rzymską, podbitą w roku 64 p.n.e. przez Pompejusza. Pozostała pod panowaniem rzymskim (bizantyjskim). W latach 634–637 Syria została podbita przez Arabów. W 661 roku Damaszek stał się stolicą kalifatu Umajjadów, stając się centrum kulturalnym świata islamu. Po przeniesieniu przez Abbasydów stolicy do Bagdadu w 750 roku Syria znalazła się na obrzeżach muzułmańskiego świata. W 877 Tulunidzi przyłączyli ją do Egiptu. Na terenie Syrii dynastie egipskie toczyły wojny z Mongołami, krzyżowcami i Bizancjum. Doprowadziło to do wyludnienia kraju i osłabienia go gospodarczo. W latach 1400–1401 miał miejsce najazd wojsk Timura na północną Syrię, złupienie i wymordowanie mieszkańców Aleppo, Hamy, Homs i Damaszku. W 1517 Syrię przyłączono do Imperium Osmańskiego. W 1831 Syrię zajęły wojska paszy Egiptu Muhammada Alego, jednak na skutek nacisków europejskich mocarstw i buntu miejscowej ludności wojska musiały wycofać się z Syrii na rzecz Turcji w 1840. Pod koniec XIX wieku wzrosła świadomość narodowa, co spowodował kontakt z kulturą Zachodu; Syria stała się odrodzona politycznie i gospodarczo (przyczyniła się do tego m.in. budowa Kanału Sueskiego). Czasy kolonialne Na mocy traktatu wersalskiego, tureckie posiadłości na Bliskim Wschodzie oddano pod mandat francusko-brytyjski, zgodnie z umową Sykes-Picot z 1916. W marcu 1920 Kongres Narodowy proklamował niepodległość Wielkiej Syrii. Jej królem został ogłoszony Fajsal I. 24 kwietnia 1920 Francja i Wielka Brytania dokonały podziału Bliskiego Wschodu, w wyniku którego terytorium Wielkiej Syrii i Libanu przypadło Francji (patrz: Konferencja w San Remo). W sierpniu 1920 Francuzi dokonali podziału Wielkiej Syrii. Wydzielono Wielki Liban. Pozostałą część Syrii podzielono wedle kryteriów religijnych na 4 małe państwa: Damaszek, Aleppo, Latakię i Dżabal ad-Duruz. W 1925 Damaszek i Aleppo połączono w Państwo Syrii. W 1936 podpisano traktat, który zobowiązywał Francję do przyznania Syrii pełnej niepodległości (nie został on przez Francję ratyfikowany). W 1940 roku Syria znalazła się pod władzą rządu Vichy. Po wyzwoleniu w 1941 komitet Wolnej Francji ogłosił niepodległość Syrii, która została oficjalnie ogłoszona przez Syrię w 1943. W 1944 do państwa syryjskiego przyłączone zostały Latakia i Dżabal ad-Duruz. W 1945 Syria współtworzyła ONZ. Początki niepodległości W 1946 ostatnie wojskowe oddziały francuskie i brytyjskie opuściły Syrię. W 1948 wojska syryjskie wzięły udział w I wojnie z Izraelem. W latach 40. doszło do zjednoczenia dwóch partii: Partii Odrodzenia Arabskiego (arab. Hizb al-Baas al-Arabi) oraz Arabskiej Partii Socjalistycznej w wyniku czego założona została partia Baas. Twórcy politycznych formacji czerpali inspirację z europejskich nowoczesnych ruchów nacjonalistycznych, a także organizacji skrajnej lewicy. W marcu 1949 miał miejsce zamach stanu, po którym władzę przejął generał Husni az-Za’im. Zaczął wprowadzanie w życie projektów budowlanych, wzywał kobiety do zaprzestania noszenia kwefów i opracował projekt świeckiej konstytucji. Nie rządził długo, w sierpniu tego samego roku został obalony w wyniku zamachu stanu, dokonanego przez Samiego al-Hinmawiego. W grudniu 1949 miał miejsce trzeci z kolei zamach stanu, na czele którego stanął pułkownik Adib asz-Sziszakli. Według niektórych źródeł jego ostatecznym celem była budowa homogenicznego, arabskiego i muzułmańskiego (sunnickiego) państwa. Wobec braku reformy rolnej, w 1951 i 1952 chłopi z inspiracji Partii Socjalistycznej zorganizowali wystąpienia antyfeudalne. Powstania doprowadziły do pewnych ustępstw ze strony wojskowego rządu. Organizacje opozycyjne względem junty w listopadzie 1953 utworzyły Front Narodowego Sprzeciwu. Miesiąc wcześniej partie zbojkotowały wybory parlamentarne, w których wystartował jedynie prezydencki Arabski Ruch Wyzwolenia, zdobywając komplet mandatów. W 1954 asz-Sziszakli został obalony, a władzę objął Haszim al-Atasi. Po obaleniu dyktatury wojskowej, partia Baas stała się najpopularniejszą partią w kraju. Głosząca potrzebę reform, równość i jedność Arabów (bez względu na wyznanie) zyskała popularność wśród uczniów szybko rozwijającego się szkolnictwa, którzy w znacznej części pochodzili z niższych warstw społecznych lub z dyskryminowanych przez asz-Sziszaklego mniejszości religijnych. Z partią Baas sympatyzowali także urzędnicy, zatrudnieni w rozbudowującym się aparacie biurokratycznym powstającym na potrzeby urbanizacji i gospodarczego interwencjonizmu państwa. Na skutek puczu przywrócono system demokratyczny. We wrześniu 1955 odbyły się wybory parlamentarne, a prezydentem został ponownie Szukri al-Kuwatli. Za jego rządów Syria zaczęła zbliżać się do krajów socjalistycznych. W 1957 otrzymała pomoc od Związku Radzieckiego, co miało trwać przez następne 12 lat. Syria sprzeciwiła się powstaniu Paktu Bagdadzkiego. U schyłku swojej kadencji, al-Kuwatli uczestniczył w negocjacjach nad utworzeniem w 1958 Zjednoczonej Republiki Arabskiej, na czele której stanął egipski prezydent Gamal Abdel Naser. W 1959 al-Kuwatli pokłócił się z Naserem, co było końcem jego kariery politycznej. 22 lutego 1958 Syria wraz z Egiptem połączyły się w Zjednoczoną Republikę Arabską. Prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser mianował rząd ZRA, w którym było wielu Syryjczyków. Dokonano wtedy reformy rolnej, w wyniku której znacjonalizowano ziemię i rozdano ją chłopom. W 1958 najbardziej wpływowy przywódca Partii Baas Akram al-Hawrani został wiceprezydentem kraju, już rok później został tego stanowiska pozbawiony. Pretekstem dla podjęcia tej decyzji przez prezydenta Nasera były niskie wyniki wyborcze polityków wywodzących się z Partii Baas uzyskane w lipcu 1959 w wyborach do lokalnych rad Unii Narodowej. W lipcu 1961 znacjonalizowano wszystkie banki prywatne. 28 września 1961 władzę w Syrii przejęli oficerowie, którymi kierował Abd al-Karim an-Nahlawi. Syria odłączyła się od ZRA. Prezydentem został wybrany Nazim al-Kudsi. Będąc przeciwnikiem socjalizmu, zwrócił część ziemi i fabryk poprzednim właścicielom. Całkowicie zmienił kierunek syryjskiej polityki zagranicznej, w której w latach 1958–1961 dominował panarabizm, starając się zawrzeć trwały sojusz ze Stanami Zjednoczonymi i niechętnymi Naserowi rządami Arabii Saudyjskiej, Libanu i Jordanii. Wdrożył również program reprywatyzacji syryjskiej gospodarki i uzyskał dla kraju kredyty z Banku Światowego. Za jego rządów z armii syryjskiej usunięto oficerów sympatyzujących z naseryzmem oraz z socjalistyczną i panarabską partią Baas. Kudsi został obalony 28 marca 1962 przez an-Nahlawiego, który go aresztował. Kolejny zamach stanu, dokonany przez Abd al-Karima Zahr ad-Dina, przywrócił do władzy Kudsiego. Po powrocie do władzy prezydent usiłował naprawić relacje z Naserem i z syryjskimi socjalistami, powołując rząd naserysty Baszira al-Azmy, który powrócił do wdrażania w kraju zarzuconej w 1961 reformy rolnej. Baasistowska Syria 8 marca 1963 partia Baas i związany z nią Komitet Wojskowy, dokonała zamachu stanu i przejęła władzę. Do przyspieszenia działań Komitet Wojskowy skłonił udany zamach stanu w Iraku, przeprowadzony przez iracką gałąź partii Baas. Na czele państwa stanęła po przewrocie Narodowa Rada Dowództwa Rewolucji, złożona z dwunastu członków partii Baas i ośmiu naserystów oraz ludzi niezwiązanych z żadną organizacją. Jeszcze na przełomie marca i kwietnia 1963 zwolennicy partii Baas, na czele z ministrem spraw wewnętrznych gen. Aminem al-Hafizem usunęli naserystów z wojska. Doprowadziło to do wystąpienia zwolenników Nasera (który odnosił się do partii Baas z głęboką niechęcią) i nowego zbliżenia z Egiptem także z rządu. 18 lipca 1963 naseryści pod wodzą płk. Dżasima Alwana podjęli próbę przejęcia władzy drogą kolejnego zamachu stanu. Został on jednak stłumiony. Al-Hafiz przeprowadził nacjonalizację zasobów ropy naftowej oraz banków należących do arabskich właścicieli. Zacieśnił związki Syrii ze Związkiem Radzieckim i wspierał partyzantkę palestyńską Jasira Arafata. Na nowo przystąpił do reformy rolnej i parcelacji majątków najzamożniejszych ziemian. W kwietniu 1964 stłumił powstanie sunnickie. 25 kwietnia tego samego roku ogłoszona została tymczasowa konstytucja, w której Syrię określono mianem demokratycznej republiki socjalistycznej, a Syryjczyków – jako część wielkiego narodu arabskiego (w myśl koncepcji baasistowskich). Wielokrotne czystki w wojsku i niestabilność kolejnych gabinetów rządowych doprowadziło do stopniowej utraty przez niego poparcia i dotychczasowej bazy. Okazał się również niezdolny do mediowania między frakcjami partii Baas. W rezultacie stracił władzę wskutek kolejnego zamachu stanu 23 lutego 1966, w którym główną rolę odegrał były szef sztabu armii syryjskiej gen. Salah Dżadid, związany ze skrajnie lewicową frakcją partii, a także Hafiz al-Asad. Po zamachu stanu pełnię władzy w państwie przejęło wojskowe skrzydło partii Baas, w którym dominowali alawici. Po przejęciu władzy przez Dżadida, w polityce zagranicznej Syria wzmocniła swoje zaangażowanie w walkę Palestyńczyków o niepodległe państwo, szkoląc na swoim terytorium palestyńskich fedainów. Zacieśnienie relacji ze Związkiem Radzieckim doprowadziło do uzyskania z Bloku Wschodniego dostaw uzbrojenia i inwestycji. Trudne były natomiast relacje Syrii z Irakiem po zamachu stanu w Iraku w 1968, po którym władzę w tym kraju ponownie przejął lokalny oddział partii Baas. Według Dżadida jego przywódcy przyczynili się do upadku poprzednich rządów partii w Iraku pięć lat wcześniej i nie zasługiwali na zaufanie. Wrogość między obydwoma państwami rządzonymi przez oddziały tej samej organizacji jeszcze się pogłębiła, gdy Irak stał się celem emigracji syryjskich basistów odsuniętych od władzy w 1966. We wrześniu 1966 próbę obalenia rządu podjął Salim Hatum, oficer związany z partią Baas, uczestnik zamachu stanu z marca 1963, rozczarowany faktem, iż nie uzyskał po nim żadnych znaczących stanowisk. Uzyskał poparcie oficerów pochodzenia druzyjskiego, zaniepokojonych wzrostem znaczenia alawitów. Plany przewrotu zostały częściowo wykryte w sierpniu 1966, jednak sam Hatum nie został z nimi powiązany. W 1967 wybuchła wojna sześciodniowa, w której Syria brała udział. Wojska syryjskie poniosły klęskę, a Syria straciła kontrolę nad wzgórzami Golan. Po wojnie sześciodniowej między Dżadidem i al-Asadem wybuchł osobisty konflikt. Al-Asad przestał utożsamiać się z polityką prowadzoną przez Dżadida. Nie uznawał własnej współodpowiedzialności za klęskę, lecz twierdził, że była ona skutkiem przyjętego przez Dżadida kursu politycznego. Sam pragnął skupić się na rozwoju armii, by w razie nowej wojny z Izraelem mogła stawić mu czoła. Stopniowo w Syrii wokół Dżadida i al-Asada wykształciły się dwa stronnictwa, a al-Asad przystąpił do eliminowania z armii zwolenników swojego rywala. Dżadid zachował natomiast kontrolę nad aparatem partyjnym. W końcu 1968 to pozycja al-Asada i sił zbrojnych była już jednak silniejsza. Przez cały 1969 al-Asad stopniowo ograniczał wpływ Dżadida na państwo, wymuszając rekonstrukcję gabinetu rządowego i dopuszczenie do niego bardziej umiarkowanych polityków, złagodzenie krytyki krajów arabskich nieprowadzących socjalistycznej polityki gospodarczej i retoryki walki klasowej, jaką posługiwano się, komentując bieżące wydarzenia w kraju. W marcu 1969 konflikt między obydwoma działaczami stał się przedmiotem zainteresowania w całym świecie arabskim, a Egipt, Algieria i Irak proponowały przeprowadzenie mediacji między nimi Ostateczny kryzys w relacjach między Dżadidem i al-Asadem nastąpił we wrześniu 1970. W czasie konfliktu wewnętrznego w Jordanii w 1970 (czarny wrzesień) Dżadid ogłosił poparcie Syrii dla Organizacji Wyzwolenia Palestyny i skierował jej na pomoc brygadę pancerną. Początkowo al-Asad uznał tę decyzję za słuszną. Następnie uznał jednak, że Syria jest zbyt słaba, by prowokować Izrael, a otwarte popieranie Palestyńczyków osłabi jej pozycję międzynarodową, zwłaszcza w oczach wielkich mocarstw. W 1970 al-Asad przejął władzę; w toku zainicjowanego przez niego Ruchu Korygującego Syria wycofała się z niektórych socjalistycznych reform gospodarczych, wprowadzony został również fasadowy pluralizm partyjny. Partia Baas utworzyła razem z mniejszymi organizacjami lewicowymi Narodowy Front Postępu, do którego weszły również Syryjska Arabska Unia Socjalistyczna, Socjalistyczny Ruch Unionistów, Arabska Partia Socjalistyczna oraz Komunistyczna Partia Syrii. W lutym 1971 w wyborach parlamentarnych 60% mandatów objęli deputowani Baas, pozostałe zaś – inni przedstawiciele lewicy oraz niezrzeszeni. W marcu 1971 na XI kongresie partyjnym al-Asad stwierdził, że długofalowe cele polityczne partii Baas – socjalizm i panarabizm – pozostają niezmienne, natomiast ich realizacja musi zostać poprzedzona umocnieniem Syrii i odzyskaniem utraconych ziem. Do momentu odrobienia strat terytorialnych partia nie miała wdrażać socjalistycznych reform. W 1971 został wybrany prezydentem. 13 marca 1973 roku uchwalono stałą już konstytucję. W październiku tego samego roku wybuchła wojna Jom Kipur. Syria częściowo odzyskała wtedy wzgórza Golan. W 1976 Syria wysłała swoje wojska do pogrążonego w wojnie domowej Libanu, które później otrzymały mandat Ligi Arabskiej. Armia syryjska wymusiła na wszystkich stronach konfliktu przyjęcie zawieszenia broni. Walki wkrótce rozgorzały jednak na nowo, a Syria wsparła w nich prawicowe organizacje chrześcijańskie, tj. Falangi Libańskie i Tygrysy. Po stronie syryjskiej do walki włączyły się również palestyńskie organizacje prosyryjskie As-Sa’ika i Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny – Główne Dowództwo. W konflikcie wojska syryjskie starły się z koalicją sił OWP i Libańskiego Ruchu Narodowego. Oblicze wojny zmieniło wkroczenie w 1982 roku do Libanu wojsk izraelskich, które doprowadziły do porażki militarnej sił OWP i w rezultacie ich wycofania się z kraju. Wojska syryjskie zmieniły wówczas front i rozpoczęły walkę z Izraelem i jego chrześcijańskimi sojusznikami. Wojna zakończyła się oficjalnie w 1989 roku po podpisaniu porozumienia z Taif, a władzę w Libanie de facto przejęli politycy prosyryjscy, którą sprawowali do roku 2005 (cedrowa rewolucja). Poważne wyzwanie rządom Asada rzuciło Bractwo Muzułmańskie, odrzucające laickie podstawy rządów partii Baas i sprzeciwiające się rządom alawitów, których uważało za odszczepieńców. W 1979 Bractwo rozpoczęło walkę z rządem al-Asada przy pomocy kampanii terroru indywidualnego, zabijając urzędników partyjnych, oficerów i alawitów. Konfrontacja między wojskiem a islamistami trwała trzy lata i zakończyła się stłumieniem powstania. Ostatnie walki rozegrały się w Hamie, gdzie siły dowodzone przez Rifata al-Asada, brata prezydenta, zniszczyły zabytkowe dzielnice miasta, zabijając w walkach i doraźnych egzekucjach od 3 do 25 tys. islamistów oraz cywilów. W 1984 Asad przeszedł zawał i był hospitalizowany. Wykorzystał to jego brat, który chciał przejąć władzę. Mimo złego stanu zdrowia Asad utrzymał władzę, a Rifat został wygnany. Hafiz al-Asad zmarł w 2000 roku. Władzę po nim objął jego młodszy syn, Baszszar al-Asad. W latach 1963–2000 Syria pod rządami partii przeszła gruntowną transformację społeczną. W całym kraju upowszechniono elektryczność i dostęp do wody bieżącej. Hafiz al-Asad ukończył budowę tamy na Eufracie, co umożliwiło do 1992 zelektryfikowanie 95% syryjskiej wsi (przed oddaniem tamy do użytku zelektryfikowanych było 5%). W 1960 2/3 ludności powyżej 10 roku życia nie umiało czytać i pisać. W 1990 przynajmniej do szkoły podstawowej uczęszczało blisko 100% chłopców i większość dziewcząt, zaś 80% dzieci w wieku 10 lat było piśmiennych. Znacząco rozbudowano sieć szkół, chociaż nie zawsze ich poziom był wysoki. W kraju wzrósł wskaźnik średniej długości życia, spadł zaś – śmiertelności wśród niemowląt. Kolejne baasistowskie rządy dokończyły reformę rolną zapoczątkowaną jeszcze w czasie unii z Egiptem, likwidując zjawisko dzierżawienia ziemi przez chłopów od właścicieli ziemskich za zawyżoną opłatą. W Syrii pod rządami partii Baas większość przedsiębiorstw, po nacjonalizacjach z lat 1964–1965, należała do państwa. Hafiz al-Asad, chociaż mniej radykalny w socjalistycznych poglądach niż poprzednie rządy, nie zliberalizował gospodarki, zachowując państwową kontrolę nad nią. Jedynie w 1991 wprowadzone zostały pewne ułatwienia dla przedsiębiorców, mające zachęcić zagranicznych inwestorów. Poziom represyjności rządów w Syrii zmieniał się w zależności od tego, na ile władze kraju czuły się zagrożone (był szczególnie wysoki po stłumieniu powstania islamistów). Równocześnie niezmiennie szerokie możliwości działania miały agencje wywiadu, które prawo stanu wyjątkowego wyjmowało spod wszelkiej kontroli. Organy państwowe były również wysoce skorumpowane. Partia Baas i jej doktryna znacząco ukształtowały mentalność społeczeństwa syryjskiego i sposób postrzegania przez nie wielu problemów gospodarczych oraz politycznych (zwłaszcza z zakresu międzynarodowych relacji Syrii). W szkołach syryjskich obowiązkowe są zajęcia, podczas których przekazywane są podstawy ideologii partii i wpajany kult Hafiza al-Asada. W szczególności za sprawą partii szczególne miejsce w kulturze politycznej Syrii zajęła specyficzna wizja narodu arabskiego. Również język publicznych wystąpień syryjskich polityków oraz język mediów w znacznej mierze kształtowany był przez aparat pojęciowy wprowadzony przez baasizm. Wpływ baasizmu spadał jednak w miarę upowszechniania się narzędzi szybkiego obiegu informacji. W styczniu 2011 rozpoczęły się protesty przeciw rządom Baszszara al-Asada, które przerodziły się w trwającą nadal wojnę domową. Podział administracyjny Syria jest podzielona na 14 prowincji (muhafaz): Miasto Damaszek Damaszek (miasto wydzielone) Al-Kunajtira Dara As-Suwajda Hims Tartus Latakia Hama Idlib Aleppo Ar-Rakka Dajr az-Zaur Al-Hasaka Rożawa Północna oraz wschodnia Syria de facto jest kontrolowana przez Autonomiczną Administrację Północnej i Wschodniej Syrii, która uważa się za autonomiczny region Syryjskiej Republiki Arabskiej. Autonomiczny region zamieszkały jest przez ok. 2,5 mln ludzi (w listopadzie 2014 wskutek napływu uchodźców, populację szacowano na 4,6 mln), w większości Kurdów, którzy stanowią ok. 60% ludności regionu. Demografia Struktura narodowościowa w 2020r. Arabowie syryjscy – 63,8% Kurdowie – 8,1% Arabowie saudyjscy – 7,5% Arabowie Alawici – 7,2% Arabowie Druzowie – 3,1% Arabowie iraccy – 2,3% Turkmeni – 1,6% Asyryjczycy – 0,86% Beduini – 0,44% pozostali – 5,0% (w tym: Arabowie libańscy, Arabowie egipscy, Ormianie, Persowie, Osetyjczycy, Azerowie, Kabardyjczycy i Domowie). Wyznania religijne Struktura religijna kraju w 2020 roku według World Christian Database: islam – 94,3% (w tym: sunnici, alawici, druzowie, imamici i ismailici) chrześcijaństwo – 3,6% (prawosławie – 2,4%, Katolickie Kościoły wschodnie – 1,0%, protestanci i pozostali – 0,2%) brak religii – 2,1%. Gospodarka wydobycie, przetwórstwo i eksport ropy naftowej, do tego występuje gaz ziemny, fosforyty rolnictwo; uprawa: zboża (pszenica, jęczmień, kukurydza, proso), bawełna, buraki cukrowe, warzywa (pomidory, ziemniaki, ogórki, bakłażany, cebula, soczewica) koczownicza hodowla: owce, kozy, konie, wielbłądy, muły turystyka; w 2003 roku wpływ z turystyki zagranicznej wyniósł 2,3 mld $ W 2011 roku PKB wyniósł 64,7 mld USD – 5100 USD na mieszkańca, bezrobocie wyniosło 17,8% (2013 r.), inflacja – 59,1% (2013 r.), dochody budżetowe wyniosły 2,38 mld USD, a wydatki 7,58 mld USD (2013 r.). Wartość eksportu wynosi 2,675 mld USD (2013 r.), a importu 8,971 mld USD (2013 r.). Ludność żyjąca poniżej progu ubóstwa: 11,9% (2006 r.). Alfabetyzacja mieszkańców w 2005: 77%. Ludność Według danych z kwietnia 2014 kraj zamieszkiwało wtedy 22 087 048; dla porównania, w 2011 mieszkańców było około 21 337 000, w 2004 17 920 884, a w 1981 – 9 052 628. Wedle szacunków ONZ około 5 tys. osób opuszcza Syrię każdego dnia. UNHCR szacuje, że pod koniec roku około 10,25 mln Syryjczyków będzie wymagało pomocy dla uchodźców. Siły zbrojne Syria dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Wojska syryjskie liczą 178 tys. żołnierzy zawodowych oraz 570 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2015) syryjskie siły zbrojne stanowią 36. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1,9 mld dolarów (USD). Przypisy Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji

5456991

https://pl.wikipedia.org/wiki/Konkurs%20Piosenki%20Eurowizji%202024

Konkurs Piosenki Eurowizji 2024

68. Konkurs Piosenki Eurowizji odbędzie się 7, 9 i 11 maja 2024 roku na terenie hali Malmö Arena w Malmö. Koncerty zorganizuje Europejska Unia Nadawców oraz szwedzki nadawca publiczny Sveriges Television (SVT). Będzie to siódmy konkurs, który odbędzie się w Szwecji. Obecnie trzydzieści sześć państw potwierdziło zainteresowanie udziałem w tej edycji konkursu. Lokalizacja Miejsce organizacji konkursu Telewizja SVT otrzymała prawa do organizacji 68. Konkursu Piosenki Eurowizji dzięki wygranej Loreen, reprezentantki Szwecji w finale konkursu w 2023. 7 lipca 2023 organizatorzy potwierdzili, że konkurs odbędzie się w Malmö Arenie w Malmö, trzecim co do wielkości mieście Szwecji i stolicy regionu Skanii, w dniach 7, 9 i 11 maja 2024 roku. 18 września ujawniono, że miasto Malmö wyda 2,5 miliona euro na organizację konkursu. Podobnie jak w latach ubiegłych, pieniądze do całego budżetu będą pochodzić także z Europejskiej Unii Nadawców (EBU) i Sveriges Television (SVT). Proces wyboru miejsca organizacji Po zwycięstwie Szwecji w 67. Konkursie Piosenki Eurowizji krajowy nadawca rozpoczął przygotowania do organizacji kolejnego konkursu, w tym m.in. rozpoczęcie negocjacji z władzami miast-kandydatów do przygotowania widowiska. Chęć organizacji 68. Konkursu Piosenki Eurowizji wyrazili włodarze miast: Sztokholmu (w stadionie Friends Arena, w którym zwyczajowo od 2013 roku odbywa się finał krajowych eliminacji Melodifestivalen, lub w Tele2 Arenie), Malmö (w hali Malmö Arena, gdzie rozegrany został konkurs w 2013), Göteborga (w hali Scandinavium, gdzie rozegrany został konkurs w 1985, lub w Partille Arenie, gdzie odbył się Chór Roku Eurowizji 2019), Örnsköldsvika (w hali Hägglunds Arena), Eskilstuny (w hali Stiga Sports Arena). Władze miast Sandviken oraz Jönköping, również wyraziły chęć organizacji widowiska, odpowiednio w obiektach Göransson Arena i Husqvarna Garden, jednak w późniejszym czasie wycofały swoje kandydatury. Natychmiastowo wykluczono organizację konkursu w sztokholmskiej Globe Arena, gdzie odbyły się konkursy w 2000 i 2016, ze względu na trwające tam renowacje. Drużyny piłkarskie Hammarby i AIK, grające w zaproponowanych sztokholmskich obiektach Friends Arena i Tele2 Arena, wyraziły swoje niezadowolenie możliwością organizacji konkursu na tych stadionach, ale operator obydwu hal oznajmił, że poprowadzi z nimi negocjacje. Pod koniec czerwca szwedzkie media doniosły, że Sztokholm w swojej kandydaturze zamieścił plany budowy nowej hali widowiskowej specjalnie na konkurs o pojemności pomiędzy 11–15 tys. miejsc w sztokholmskim porcie morskim, zamiast użycia wcześniej spekulowanych stadionów, co zostało później potwierdzone przez SVT. Termin przyjmowania zgłoszeń minął 12 czerwca. O prawo do organizacji konkursu stanęli włodarze: Sztokholmu, Göteborga, Malmö i Örnskoldsvika. W czerwcu EBU ujawniła, że prowadzi dyskusje z kilkoma gminami w celu znalezienia efektywnej i trwałej współpracy, oraz że celem tych dyskusji jest wyłonienie miasta gospodarza do końca lata. Niedługo później dziennik Aftonbladet opublikował listę wymagań dla kandydatów na miasto-gospodarza, gdzie znalazły się m.in. pojemność hotelowa wynosząca 3500 pokoi oraz przestępnych cen miejsc hotelowych, centrum prasowe na 1200 dziennikarzy w bezpośredniej bliskości hali oraz miejsce na organizację tzw. turkusowego dywanu. Ujawniono również, że odpowiedzialność za koszty produkcji koncertów poniesie SVT, a reszty przygotowań do konkursu – miasto organizujące konkurs. 7 lipca włodarze Göteborga poinformowali o tym, że EBU nie wybrała ich na gospodarza konkursu. Niedługo później informację o przegranej w procesie przetargowym przekazali przedstawiciele Örnskoldsvika. Tego samego dnia EBU potwierdziła, że konkurs odbędzie się w Malmö Arenie w Malmö. Będzie to trzeci konkurs zorganizowany w Malmö oraz drugi na terenie Malmö Areny. Przebieg konkursu W czerwcu 2023 nadawca SVT opublikował nazwiska rdzeniowej grupy odpowiedzialnej za organizację konkursu; główną kierowniczką wykonawczą konkursu została Ebba Adielsson, a producentem odpowiedzialnym za komunikację, media, identyfikację wizualną i współpracę z miastem-gospodarzem – Christel Tholse Willers. We wrześniu 2023 dopełniono listę realizatorów: głównym producentem konkursu został Christer Björkman, a producentem widowiska – Per Blankens. Współpracować z nimi będą Tobias Åberg, Johan Bernhagen, David Wessén, Mats Lindgren, Madeleine Sinding-Larsen i Linnea Lopez. We wrześniu 2023 EBU zapowiedziała rozpoczęcie sprzedaży biletów przed okresem bożonarodzeniowym. Również w czerwcu 2023 norweski nadawca ujawnił, że w EBU rozpoczęto rozmowy w sprawie potencjalnej zmiany procedury głosowania jurorskiego. Decyzja, czy i jakie zmiany zostaną zastosowane, należy do grupy referencyjnej konkursu i jest zaplanowana na styczeń 2024 roku. Podczas festiwalu telewizyjnego w Edynburgu odbywającego się w sierpniu 2023 roku zastępca dyrektora generalnego EBU Jean-Philip de Tender omówił możliwość wykluczenia z konkursu treści generowanych przez sztuczną inteligencję, aby zachować wkład ludzki, twierdząc, że „kreatywność powinna pochodzić od ludzi, a nie od maszyny”. Kontrowersje Zamieszanie wokół organizacji cypryjskich preselekcji Cypryjski nadawca CyBC ogłosił w maju 2023 roku, że wyprodukuje piąty sezon talent show Fame Story we współpracy z greckim prywatnym kanałem Star, z zamiarem wykorzystania go do wybrania reprezentanta Cypru do konkursu w 2024 roku. Grecki nadawca ERT, wyłączny właściciel praw do organizowania wydarzeń eurowizyjnych w Grecji, złożył skargę do EBU w związku z emisją programu Fame Story w Grecji. W odpowiedzi poinformowano, że EBU zmieniła zasady konkursu na prośbę ERT, precyzując, że „każdy krajowy wybór przedstawiciela do Konkursu Piosenki Eurowizji powinien być podejmowany i organizowany pod wyłączną kontrolą każdego uczestniczącego nadawcy” oraz że „organizacja a produkcja nie może być zlecana podwykonawcom, chyba że za uprzednią zgodą EBU”. W dniu 7 sierpnia 2023 roku poinformowano, że EBU zorganizuje wideokonferencję w celu osiągnięcia porozumienia między cypryjskim nadawcą CyBC i greckim nadawcą ERT. Uczestnicy Następujące kraje wyraziły wstępne zainteresowanie udziałem w konkursie: Półfinały Finał Pozostałe kraje Możliwość wzięcia udziału w Konkursie Piosenki Eurowizji wymaga narodowego nadawcy z aktywnym członkostwem w EBU, który będzie mógł nadawać konkurs za pośrednictwem sieci Eurowizji. EBU ogłosi zaproszenie do udziału w konkursie do wszystkich pięćdziesięciu sześciu aktywnych członków. Aktywni członkowie EBU – 8 maja 2023 roku Susanne Georgi, reprezentantka Andory w 2009 roku w wywiadzie z katalońskim nadawcą TV3 ujawniła, że powodem andorskiego nadawcy Ràdio i Televisió d’Andorra (RTVA) do nie organizowania powrotu państwa na konkurs były braki funduszy. Odpowiadając na pytanie jak blisko jest doprowadzenia do powrotu Andory stwierdziła, że „znalazła już pieniądze”. 17 sierpnia 2023 Dani Ortolà, menedżer treści RTVA poinformował, że nadawca nie planuje organizować powrotu Andory do udziału w konkursie, jednak dzień później inny portal eurowizyny doniósł, że otrzymał odpowiedź jakoby telewizja aktualnie oceniała i badała możliwy powrót do konkursu, a decyzję podejmie wkrótce. 21 sierpnia 2023 nadawca Ràdio i Televisió d’Andorra (RTVA) ujawnił, że kraj nie weźmie udziału w konkursie przez kolejny rok, ale nie zamyka drzwi na przyszłość. – po udziale w konkursie w 2023 ormiański nadawca Hajastani Hanrajin herrustajnkerut’jun (AMPTV) na ten moment nie skomentował, czy planuje brać udział w tej edycji konkursu. – w listopadzie 2022 pierwszy reprezentant Bośni i Hercegowiny, Fazla, wspomniał że stara się doprowadzić do powrotu kraju do konkursu w 2024. 7 czerwca 2023 szefowa działu spraw międzynarodowych Bosanskohercegovačka radiotelevizija (BHRT) Lejla A. Babowicz potwierdziła, że ze względu na sankcje nałożone na nadawcę, kraj prawdopodobnie nie wróci na konkurs. 2 sierpnia 2023 stacja oficjalnie poinformowała, że nie powróci do udziału w konkursie w 2024. Bośnia i Hercegowina po raz ostatni wzięła udział w 2016 roku. – 3 października 2023 czarnogórskie media poinformowały, że według ich ustaleń Czarnogóra nie weźmie udziału w 2024 roku. Czarnogórski nadawca Radiotelevizija Crne Gore (RTCG) jeszcze oficjalnie nie skomentował tych doniesień. – państwo wyraziło chęć udziału w konkursie w 2023 roku we wstępnym budżecie państwa, co zostało uniemożliwione przez opóźnienie rozpoczęcia nadawania nowego monegaskiego nadawcy publicznego TVMonaco. Telewizja rozpoczęła nadawanie 1 września 2023, co pozwala Monako na start w konkursie. 15 września 2023 nadawca ogłosił, że kraj nie weźmie udziału w 2024 roku, a udział w dalszej przyszłości pozostaje niepewny. W pażdzierniku 2023 monegaski nadawca wyjaśnił, że powodem rezygnacji były zbyt krótkie terminy na potwierdzenie udziału, oraz to, że uruchomienie nadawcy 1 września jeszcze nie pozwoliło na udział w konkursie. – 8 września 2023 rumuński tabloid Libertatea poinformował, że wiele źródeł powiązanych z rumuńskim nadawcą Televiziunea Română (TVR) twierdziło, iż Rumunia zrezygnuje z udziału w konkursie z powodu braku funduszy. Po skontaktowaniu się w tej sprawie z prezesem TVR Danem Turturică, dział komunikacji stacji stwierdził, że jej udział w 2024 roku nie był jeszcze omawiany przez kierownictwo. – 15 maja 2023 Filip Púchovský, szef działu PR słowackiego nadawcy Rozhlas a televízia Slovenska (RTVS) zapytany o powód dla którego Słowacja nie uczestniczyła w konkursie w ostatnich latach odrzekł; „W przeszłości RTVS było oficjalnym nadawcą wydarzenia na Słowacji i jednocześnie organizatorem preselekcji krajowych. RTVS ostrożnie podchodzi do tworzenia struktury nadawczej swoich kanałów telewizyjnych i radiowych, a w ostatnich latach zdecydowaliśmy się nie uwzględniać tego międzynarodowego konkursu w swoich transmisjach w oparciu o ocenę kilku czynników, przede wszystkim wydanych funduszy i niskiego poziomu oglądalności... Udział słowackich artystów wiąże się również z wysokimi kosztami finansowymi, na które RTVS nie ma środków”. 4 czerwca 2023, szefowa działu współpracy międzynarodowej RTVS, Slavomíra Kubičková, poinformowała, że stacja nie rozważa powrotu do konkursu w najbliższej przyszłości, ze względów finansowych. W sierpniu 2023 roku, krajowy nadawca poinformował, że rozważa powrót do konkursu w 2025 roku. Stowarzyszeni członkowie EBU – w 2019 roku EBU ogłosiło, że Australia ma zagwarantowaną możliwość uczestnictwa do 2023 roku. 21 września australijski nadawca SBS potwierdził, że obecnie trwają dyskusje z EBU w sprawie dalszego uczestnictwa Australii w konkursie. Kandydaci do członkostwa w EBU – w marcu 2023 rada nadzorcza państwowego nadawcy Radio Televizioni i Kosovës (RTK) zatwierdziła organizację festiwalu, który w przyszłości miałby służyć jako krajowe eliminacje do Konkursu Piosenki Eurowizji, gdyby kandydatura telewizji do EBU została zatwierdzona. Według EBU, Kosowo nie może wziąć udziału w Konkursie Piosenki Eurowizji, ponieważ ich nadawca publiczny nie może zostać członkiem EBU z powodu zasady w statucie organizacji stanowiącej, że członek musi pochodzić z kraju, który jest członkiem Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego lub jest członkiem Rady Europy, a Kosowo nie należy do żadnego z nich. – po występie reprezentującego Danię w konkursie w 2023 Reiley’a, czyli pierwszego Farera który został wybrany na reprezentanta w konkursie, Sirið Stenberg – farerska minister spraw społecznych i kultury po występie powiedziała, że „występ pomaga otworzyć drzwi i zrobić coś, aby zapewnić Wyspom Owczym możliwość konkurowania w przyszłości”. Z kolei 17 maja 2023 Ivan Niclasen, prezes farerskiego nadawcy Kringvayrp Føroa (KVF) oficjalne poinformował, że do lata 2023 przez stację zostanie złożony oficjalny wniosek do Europejskiej Unii Nadawców o członkostwo, co po pozytywnym rozpatrzeniu pozwoliłoby zadebiutować Wyspom Owczym w konkursie. W przeszłości telewizja wielokrotnie wyrażała chęć dołączenia do EBU i uczestniczenia w Konkursie Piosenki Eurowizji, ale przez to że wyspy są częścią Danii, ich członkostwo w EBU nie zostało jeszcze przyznane. Wyspy Owcze są samorządne w prawie wszystkich obszarach i z definicji kwalifikują się do członkostwa w Europejskiej Unii Nadawców. Członkowie spoza EBU – 28 maja 2021 podczas specjalnie zwołanego spotkania Europejska Unia Nadawców zdecydowała się na zawieszenie członkostwa białoruskiego nadawcy Biełteleradyjokampanija (BTRC), przez co formalnie białoruski nadawca nie może m.in. uczestniczyć w konkursach EBU. Od 28 maja zarząd stacji miał dwa tygodnie na ustosunkowanie się do decyzji, jednak tego nie zrobił. 1 lipca stacja oficjalnie została wykluczona z organizacji, przez co może wziąć udział w konkursie najwcześniej w 2025 roku, chyba że EBU zdecyduje się na wcześniejsze przywrócenie członkostwa. – 9 sierpnia 2022 krajowy nadawca 1FLTV poinformował, że nie będzie ubiegać się o członkostwo w Europejskiej Unii Nadawców w przyszłości, przez co nie będzie miał możliwości zadebiutować w konkursie. – 26 lutego 2022, dzień po wykluczeniu kraju z udziału w konkursie w 2022 w świetle rosyjskiej inwazji na Ukrainę, poinformowano o wyjściu z EBU wszystkich trzech stacji pochodzących z Rosji (Pierwyj kanał, RTR i Radio Dom Ostankino), co uniemożliwiło udział kraju w przyszłych konkursach, dopóki stacje dołączą do EBU ponownie. Nadawcy publiczni i komentatorzy Poniższy spis uwzględnia nazwiska komentatorów poszczególnych nadawców publicznych transmitujących widowisko. Potwierdzone kraje uczestniczące – (RTL Télé Lëtzebuerg – półfinały i finał) – (Das Erste – finał) – (), () – (BBC One – półfinały i finał) – (Rai 1 – finał) Pozostałe kraje – (SBS – półfinały i finał) Zobacz też Konkurs Piosenki Eurowizji dla Dzieci 2024 Konkurs Eurowizji dla Młodych Muzyków 2024 Przypisy Konkurs Piosenki Eurowizji Wydarzenia 2024

6450

https://pl.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan

Uzbekistan

Uzbekistan (uzb. Oʻzbekiston, Republika Uzbekistanu – Oʻzbekiston Respublikasi) – państwo położone w Azji Środkowej, członek Wspólnoty Niepodległych Państw. Jest krajem podwójnie śródlądowym. Uzbekistan jest najludniejszym krajem Azji Środkowej (ponad 45% ludności regionu), a po gwałtownym spadku liczby ludności Ukrainy stał się w 2023 r. drugim po Rosji najludniejszym krajem powstałym po rozpadzie ZSRR. Geografia Uzbekistan leży w Azji Środkowej między dwiema wielkimi rzekami – Amu-darią i Syr-darią. Powierzchnia w większości równinna. Około 20% powierzchni kraju stanowią góry i przedgórza. Na wschodzie i północnym wschodzie kraju leżą Góry Ałajskie i Tienszan, gdzie znajduje się najwyższy szczyt kraju – Hazrat Sulton, osiągający wysokość 4634 m n.p.m. Między nimi leży urodzajna, nawadniana Kotlina Fergańska, której część należy do Uzbekistanu. Środkową część kraju zajmuje Nizina Turańska z rozległą pustynią Kyzył-kum, na której terenami osadniczymi są nieliczne oazy i doliny rzek Syr-darii, Zarafszanu, Kaszka-darii i Amu-darii. Zachodni skraj zajmuje równie pustynny płaskowyż Ustiurt. Do Uzbekistanu należy południowa część dawnego Jeziora Aralskiego. Klimat kontynentalny skrajnie suchy, z ciepłymi zimami (temperatura wahająca się w przedziale 3 do 10 °C) i gorącym, suchym latem, z temperaturami sięgającymi nawet 45 °C. Mała ilość opadów (do 200 mm na terenach równinnych), nie sprzyja rozwojowi rolnictwa, i czyni koniecznym nawadnianie pól uprawnych. Uzbekistan jest krajem podwójnie śródlądowym. Łączna długość granic z poszczególnymi sąsiadami wynosi 6221 km (Afganistan 137 km, Kazachstan 2203 km, Kirgistan 1099 km, Tadżykistan 1161 km, Turkmenistan 1621 km). Do największych miast należą: Taszkent (stolica), Samarkanda, Namangan, Andiżan, Buchara, Fergana, Chiwa. Historia W I tysiącleciu p.n.e. terytorium dzisiejszego Uzbekistanu znajdowało się w obrębie starożytnych królestw Baktrii i Sogdiany (znajdujące się w Uzbekistanie miasto Samarkanda było niegdyś centrum tego ostatniego). Od VI w. p.n.e. rządzili tutaj przedstawiciele perskiej dynastii Achemenidów. Obszar ten został następnie podbity przez Aleksandra Macedońskiego. Po jego śmierci rządzili tu Seleucydzi. Wielkiego znaczenia nabrał tzw. Jedwabny Szlak, będący swoistą linią łączności pomiędzy cywilizacjami Chin, Indii, Bliskiego Wschodu i Europy. W połowie III wieku p.n.e. władzę objęły miejscowe rody, następnie część ziem znalazła się w imperium Kuszanów. W VIII wieku Uzbekistan dostał się pod panowanie Arabów. Ich najazd doprowadził do upadku rozwijającej się od czasów Aleksandra kultury, która, odmieniona za przyczyną głębokiej islamizacji, mogła odrodzić się dopiero w IX w. W X wieku nastąpiły opuszczenie ziem przez wojska arabskie i objęcie rządów przez irańską dynastię Samanidów. W latach 1220–1221 nastąpił tragiczny w skutkach najazd wojsk Czyngis-chana, który pozostawił po sobie wiele zniszczeń. Dopiero w XIV wieku Mongołowie zostali wyparci przez Timura, a terytorium obecnego Uzbekistanu wkroczyło na drogę szybkiego rozwoju. W końcu XV wieku terenem udało się zawładnąć przedstawicielom koczowniczych plemion uzbeckich, które osiedliły się między Amu-darią a Syr-darią ok. 1430. Poszczególne chanaty były stopniowo podbijane przez Rosję carską w XIX wieku, która o wpływy na tym terenie rywalizowała z Imperium brytyjskim. W 1924 powstała Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka, która weszła w skład ZSRR. 31 sierpnia 1991 ogłoszona została deklaracja niepodległości. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 737 z 29 stycznia 1992 roku Uzbekistan został członkiem ONZ. W latach 90. w kraju wybuchło powstanie dżihadystyczne wywołane przez Islamski Ruch Uzbekistanu. Jego głównym celem było utworzenie w Uzbekistanie państwa muzułmańskiego, następnie w całej Azji Centralnej, w której miałby zostać utworzony ponadnarodowy kalifat. Radykalne poglądy ruchu zdobyły poparcie Al-Kaidy. Struktura etniczna Według statystyk oficjalnych (w kraju od 1989 nie przeprowadzono ani jednego spisu ludności) w 2017 roku Uzbecy stanowili 83,80% ludności kraju. Inne narodowości zamieszkujące Uzbekistan to Tadżycy (4,81%), Kazachowie (2,50%), Rosjanie (2,33%), Karakałpacy (2,21%), Kirgizi (1,85%), Tatarzy (0,61%), Turkmeni (0,60%), Koreańczycy (0,55%). Obecnie (2019) liczba ludności w Uzbekistanie wynosi 33 398 578 mieszkańców. Ustrój polityczny Uzbekistan jest unitarną republiką, w której funkcjonuje system prezydencki. Głową państwa jest Prezydent Republiki Uzbekistanu, którym od 8 września 2016 jest Shavkat Mirziyoyev. Według obowiązującego prawa wyborczego prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję z możliwością jednej reelekcji, wcześniej kadencje trwały 7 lat. W ostatnich wyborach z 24 października 2021 Shavkat Mirziyoyev otrzymał według oficjalnych danych 80,1% głosów. Na czele rządu stoi premier, którym od 14 grudnia 2016 jest Abdulla Aripov. Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament (Najwyższe Zgromadzenie, uzb. Oliy Majlis). W skład 150-osobowej izby niższej (Izba Ustawodawcza, uzb. Qonunchilik palatasi) wchodzą przedstawiciele partii: Koalicja rządowa: Liberalno-Demokratyczna Partia Uzbekistanu (52) Demokratyczna Partia Odnowy Narodowej Uzbekistanu (36) Opozycja parlamentarna: Ludowo-Demokratyczna Partia Uzbekistanu (27) Socjaldemokratyczna Partia Sprawiedliwości (20) Ekologiczny Ruch Uzbekistanu (15) Uzbekistan jest członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Wspólnoty Niepodległych Państw, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Uzbekistan znalazł się na 158. miejscu ze 167 państw objętych badaniem wskaźnika demokracji przez Economist Intelligence Unit w 2017 roku. Podział administracyjny Pod względem administracyjnym kraj dzieli się na 12 wilajetów (andiżański, bucharski, chorezmijski, dżyzacki, fergański, kaszkadaryjski, namangański, nawojski, samarkandzki, surchandaryjski, syrdaryjski, taszkencki), jedną republikę autonomiczną Karakałpację, oraz jedno miasto stołeczne Taszkent. Polityka wewnętrzna i zagraniczna Zachodni obserwatorzy wskazywali na naruszenia praw człowieka przez reżim Isloma Karimova. Wybory parlamentarne z 26 grudnia 2004 roku, uznane przez władze rosyjskie za przejrzyste, w pełni demokratyczne i prawidłowo zorganizowane, wywołały falę krytyki ze strony obserwatorów zachodnich, zwłaszcza tych działających z ramienia OBWE. Zwracano uwagę m.in. na niedopuszczanie do wyborów działaczy opozycyjnych oraz całkowitą kontrolę środków przekazu przez administrację Karimova. Karimov podejmował wszelkie możliwe środki, aby zapobiec przejęciu władzy w państwie przez skrajne organizacje islamskie. W tym celu prowadzone były działania mające na celu niszczenie aktywności tych organizacji, z prewencyjnymi aresztowaniami i brutalnymi metodami śledztwa włącznie. W 2001 roku Karimov naraził się islamskim fundamentalistom, pozwalając Stanom Zjednoczonym na korzystanie z uzbeckiej przestrzeni powietrznej i obecność amerykańskich kontyngentów wojskowych służących do wsparcia działań w Afganistanie. Uzbeckie władze zastrzegły równocześnie, iż mogą to być wyłącznie oddziały pomocnicze i humanitarne, unikając w ten sposób oskarżeń o udzielenie Amerykanom bazy wypadowej do rozpoczęcia wojny napastniczej. To właśnie z terytorium Uzbekistanu Związek Radziecki napadł na Afganistan w 1979 roku. W swej polityce zagranicznej Karimov zręcznie lawirował pomiędzy Rosją a Stanami Zjednoczonymi, nie dopuszczając do pełnego uzależnienia się od żadnego z nich. Siły zbrojne Według rankingu Global Firepower wojska uzbeckie w 2014 roku liczyły 65 tys. żołnierzy zawodowych oraz 20 tys. rezerwistów. Uzbeckie siły zbrojne stanowiły w 2014 roku 48. siłę militarną na świecie, a w 2015 roku zajęły 54. miejsce pod względem rocznego budżetu na cele obronne, który wyniósł 70 mln USD. Uzbekistan, z racji braku bezpośredniego dostępu do morza, dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Uzbekistanu składało się w 2014 roku z: 420 czołgów, 715 opancerzonych pojazdów bojowych, 143 dział samobieżnych, 109 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 980 zestawów artylerii holowanej. Uzbeckie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 69 myśliwców, 48 samolotów transportowych (w 2015 – 49), 2 samolotów szkolno-bojowych, 65 śmigłowców oraz 25 śmigłowców szturmowych. Poza spadkiem w rankingu i nabyciem jednego samolotu transportowego w/w dane nie zmieniły się w stosunku do 2014 roku. Gospodarka Uzbekistan to kraj w przeważającej mierze rolniczy, w którym największe znaczenie gospodarcze od lat posiada uprawa bawełny (światowy lider w produkcji). Rozwinięte są produkcja jedwabiu, hodowla owiec i sadownictwo. Sprzyjający klimat pozwala na uprawę takich roślin jak morele, brzoskwinie, winorośl właściwa, granaty. Corocznie produkuje się również około 3,5 miliona ton ziarna zbóż. Kraj posiada znaczące zapasy różnorodnych surowców mineralnych. Wśród nich wymienić można złoto (4. miejsce na świecie), miedź (11.), uran (7.), ołów, srebro, fosforyty, sole potasowe. Odkryto zapasy gazu ziemnego. Dochód narodowy: 3800 USD na 1 mieszkańca (2014). Inflacja: 10%. Struktura zatrudnienia: usługi – 35,7%, przemysł – 26,3%, rolnictwo – 38%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie bawełnę, metale, nawozy sztuczne, natomiast importuje się żywność, tekstylia, obuwie. Głównymi partnerami handlowymi są: Rosja, Chiny, Ukraina, Korea Południowa, Niemcy. Obroty w handlu z zagranicą w 2004 – eksport: 3,7 mld USD, import: 2,82 mld USD. W maju 2018 pod wpływem presji międzynarodowej w kraju zakazano pracy przymusowej, głównie osób niepełnoletnich. Wcześniej wysyłano uczniów i pracowników instytucji państwowych do pracy przy zbieraniu bawełny i sprzątaniu ulic. Problemy ekologiczne Opracowany za czasów Związku Radzieckiego nieprzemyślany system irygacji pól bawełny doprowadził do katastrofy ekologicznej. W wyniku stałego wysychania Jeziora Aralskiego powstała ogromna pustynia pełna szkodliwych substancji chemicznych, które przez dziesięciolecia wymywane były z pól uprawnych, gdzie stosowane były w zdecydowanie nadmiernych ilościach. Ma to katastrofalny wpływ na zdrowie mieszkańców. W rejonach na południe od Jeziora Aralskiego notuje się wysoki poziom zachorowań na raka, zwłaszcza układu pokarmowego, białaczkę, cholerę. Tereny te charakteryzują się również wysoką śmiertelnością noworodków. Uczeni wskazują na możliwość powstania dziedzicznych wad genetycznych. Media W 2020 roku w rankingu wolności prasy Uzbekistan zajął 156. miejsce. Religia Struktura religijna kraju w 2021 roku według World Christian Database: muzułmanie – 96,2%, bez religii – 2,5%, chrześcijanie – 1% (prawosławni – 0,6%, niezależne kościoły – 0,27%, protestanci – 0,12%, niestowarzyszeni – 0,04% i katolicy – 0,01%), tradycyjne religie etniczne – 0,19%, buddyści – 0,14%, inne religie – 0,02%. Odsetek chrześcijan w kraju spada w miarę emigracji etnicznych Rosjan i innych Słowian. Według raportu z 2018 roku ok. 93% uważało się za muzułmanów i 4% za chrześcijan prawosławnych. W kraju funkcjonowało także 50 kościołów zielonoświątkowych, 27 koreańskich protestantów, 22 baptystów, 9 adwentystów dnia siódmego, 8 wspólnot żydowskich, 6 ośrodków bahaistów i 5 kościołów katolickich. Uzbekistan znany jest jako miejsce systematycznego łamania praw i wolności religijnych obywateli. Przypisy Linki zewnętrzne Legislative Chamber of Oliy Majlis of Republic of Uzbekistan Państwa w Azji Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

10602

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowy%20S%C4%85cz

Nowy Sącz

Nowy Sącz – miasto na prawach powiatu w Polsce, położone w województwie małopolskim, siedziba ziemskiego powiatu nowosądeckiego. Trzecie pod względem liczby mieszkańców i piąte pod względem powierzchni miasto w województwie małopolskim i największe miasto Beskidu Sądeckiego, stolica Sądecczyzny z racji tego, że jest to największe miasto w regionie. Jedno z najstarszych miast w Małopolsce – lokowane 8 listopada 1292 roku jako miasto królewskie w ziemi krakowskiej. Według danych GUS z 31 czerwca 2022 r., miasto było zamieszkiwane przez 80 756 osób. Geografia Położenie geograficzne Nowy Sącz położony jest w płaskim dnie Kotliny Sądeckiej, w widłach rzek Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej na zróżnicowanej wysokości od 272 n.p.m. (Wielopole) do ok. 475 m n.p.m. (wzgórze Majdan). Najstarsza część miasta leży na płaskim wyniesieniu pomiędzy korytami obu rzek, które posiada naturalne walory obronne, co zadecydowało o lokowaniu miasta przez króla Wacława II właśnie w tym miejscu. W dawnych czasach wzgórze miejskie było poprzecinane parowami (obecnie zasypanymi) pełniącymi role dodatkowych fos. Położenie w Kotlinie Sądeckiej powoduje pewną izolację Nowego Sącza od innych ośrodków osadniczych, jednak przebiegający tędy szlak komunikacyjny na południe Europy, spowodował, że miasto znalazło w średniowieczu dogodne warunki do rozwoju i wymiany handlowej – głównie z Węgrami. Nowy Sącz położony jest u podnóża masywów górskich: na południu znajduje się Beskid Sądecki, na zachodzie Beskid Wyspowy, na wschodzie wcina się wąskim klinem Beskid Niski, a od północy przylega Pogórze Rożnowskie. W niewielkiej odległości znajduje się Jezioro Rożnowskie. Przed reformą administracyjną w 1998 r. stolica województwa nowosądeckiego. W latach 1973–1977 miasto było siedzibą gminy wiejskiej Nowy Sącz. Zanieczyszczenie powietrza: Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Nowy Sącz został sklasyfikowany jako czternaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej. W liczbach Powierzchnia miasta: 57,6 km² Najwyższy punkt: wzgórze Majdan – ok. 475 m n.p.m. Najniższy punkt: Wielopole – 272 m n.p.m. Obwód miasta: 42,3 km Długość wszystkich ulic: 230 km Długość rzek: 18 km Klimat Osiedla Zgodnie ze Statutem Nowego Sącza w mieście wyznaczono 25 jednostek pomocniczych gminy zwanych osiedlami: Toponimia Początkowo osada w miejscu dzisiejszego Nowego Sącza nosiła nazwę Kamienica. Nazwa miasta aktem lokacyjnym nadanym przez Wacława II, została przeniesiona z sąsiadującego Sandecz – Sącza (dzisiaj Starego Sącza). Aby odróżnić od poprzedniego miasta, dodano przymiotnik „Nowy”, a miasto zaczęło nosić nazwę „Nova Sandecz”. Historia W XIII wieku na terenie dzisiejszego miasta powstała wieś Kamienica, która od 1280 r. była własnością biskupa krakowskiego. Za sprawą biskupa Pawła z Przemankowa Nowy Sącz został lokowany 8 listopada 1292 na mocy dokumentu wydanego przez króla czeskiego Wacława II. Było to jedyne miasto, które zostało założone na kontrolowanych przez niego ziemiach polskich. Miejscowość zawdzięczała szybki rozwój licznym przywilejom oraz położeniu na szlaku handlowym na Węgry. W XIV w. – za panowania Kazimierza Wielkiego – wybudowany został zamek i mury obronne. W zamku sądeckim odbywały się liczne spotkania polskich władców z władcami innych narodów. W 1409 król Władysław Jagiełło oraz książę litewski Witold układali tutaj plany wojny z zakonem krzyżackim. W średniowieczu miasto kilkakrotnie nawiedzały powodzie, pożary oraz epidemie, co częściowo zahamowało jego rozwój. Od początku panowania Jagiellonów aż do rozbiorów, miasto było siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego. Nowy Sącz uzyskał prawo składu w 1554 roku. W XVI i XVII w. w okolicach Nowego Sącza rozwijali działalność bracia polscy (m.in. Jonasz i Wespazjan Schlichtyngowie). W mieście w latach 1556–1616 funkcjonowały szkoła i zbór ariański ukierunkowane na dyteizm. 13 grudnia 1655 mieszczanie sądeccy, pod dowództwem braci Wąsowiczów i przy wsparciu oddziałów Gabriela Wojniłłowicza, uwolnili miasto (jako jedno z pierwszych w Rzeczypospolitej) od najeźdźców szwedzkich. Tym samym rozpoczął się zryw narodu polskiego przeciwko najeźdźcy z północy. Odwrót Szwedów spod Jasnej Góry rozpoczął się 13 dni po tym fakcie. 3 stycznia 1656 Król Jan Kazimierz przebywający w Krośnie, datował list z podziękowaniem dla ludności Nowego Sącza za obronę Polski. W 1683 odwiedził leżący nieopodal Stary Sącz, powracający do kraju po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem Jan III Sobieski. Tam spotkał się ze swoją żoną – królową Marią Kazimierą. W 1770, a więc jeszcze przed I rozbiorem Polski, Austria zaanektowała powiaty spiski, nowotarski i sądecki, w wyniku czego Nowy Sącz znalazł się w granicach Austrii w Galicji – urzędowa niemiecka nazwa miasta brzmiała Neu Sandez. W 1876 utworzono C.K. Warsztaty Kolejowe, a rok później oddano do użytku sądecki odcinek kolei tarnowsko-leluchowskiej. 3 lipca 1893 w Nowym Sączu powstał Związek Stronnictwa Chłopskiego (ZSCh) – pierwsza w Europie polityczna organizacja chłopska. Utworzona została przez Jana i Stanisława Potoczków. W 1889 Nowy Sącz stał się gminą miejską. W 1912 jako w jednym z pierwszych miast w Polsce wybudowano w rekordowym tempie własną elektrownię. 11 marca po raz pierwszy zapaliły się lampy elektryczne. Podczas I wojny światowej, w latach 1914–1915, miasto przejściowo okupowali Rosjanie, następnie ponownie zajęte zostało przez wojska państw centralnych. Wyzwolone w 1918 powróciło do odrodzonej Rzeczypospolitej. 31 października 1918 w Nowym Sączu (3 dni po powołaniu Polskiej Komisji Likwidacyjnej), po raz pierwszy w niepodległej Polsce, orkiestra oficjalnie odegrała Mazurka Dąbrowskiego, który później stał się hymnem państwowym. 21 czerwca 1934 na „starym cmentarzu” został pochowany minister spraw wewnętrznych gen. Bronisław Pieracki. W tym dniu Polskie Radio przeprowadziło pierwszą w historii bezpośrednią transmisję wydarzenia spoza Warszawy. 6 września 1939 Nowy Sącz został zajęty przez wojska niemieckie. W latach okupacji niemieckiej przez Nowy Sącz prowadziły szlaki przerzutu żołnierzy na Węgry do organizowanych we Francji, a potem Wielkiej Brytanii Polskich Sił Zbrojnych. 20 stycznia 1945, po trzydniowych walkach, do miasta wkroczyły jednostki 38 Armii (gen. płk. Kiryła Moskalenki) IV Frontu Ukraińskiego. Poległym podczas zdobywania miasta żołnierzom radzieckim wzniesiono Pomnik Wdzięczności na kwaterze żołnierzy Armii Czerwonej na cmentarzu komunalnym oraz Pomnik Braterstwa Broni w Alei Wolności. Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 6 września 1946 miasto Nowy Sącz zostało odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy za wydatny udział ludności w konspiracji w okresie okupacji. 6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy dla byłych żołnierzy AK i podziemia niepodległościowego. Obóz pracy nr 143 powstał w Nowym Sączu. W 1951 Nowy Sącz został uznany za miasto na prawach powiatu. W latach 1958–1975 miał miejsce tzw. „eksperyment sądecki”. W latach 1975–1998 był stolicą województwa nowosądeckiego. W wyniku reformy administracyjnej od 1 stycznia 1999 Nowy Sącz jest powiatem grodzkim, będąc jednocześnie siedzibą powiatu nowosądeckiego ziemskiego. Demografia Największą populację Nowy Sącz odnotował w 2005 r. – według danych GUS 84 729 mieszkańców. Zabytki Układ urbanistyczny Starego Miasta Ratusz – eklektyczny budynek stanowiący serce miasta, siedziba władz Nowego Sącza. Obecny kształt uzyskał w latach 1895–1897 podczas odbudowy po pożarze w końcu XIX wieku. Stoi pośrodku rynku – centralnego placu miasta, który ma powierzchnię 19 200 m² Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty – gotycki kościół wybudowany w XIV wieku, w XV i XVI wieku rozbudowany o wieże przy fasadzie. W 1448 roku podniesiony do godności kolegiaty przez Zbigniewa Oleśnickiego. Budowla pierwotnie w typie małopolskich hal dwunawowych, oryginalne sklepienia zachowały się w prezbiterium i w kaplicy przy południowej wieży (kryształowe), sklepienia nawy ob. modernistyczne Zespół poklasztorny oo. Franciszkanów – powstał w 1297 r. z upoważnienia Wacława II. Klasztor zlikwidowano wskutek tzw. kasaty józefińskiej, a pozostałości kościoła zostały wyburzone. Do dziś zachowała się z niego jedynie kaplica Przemienienia Pańskiego z lat 1654–1672, która od 1800 roku pełni funkcję zboru ewangelicko-augsburskiego Kościół pw. św. Ducha i klasztor oo. Jezuitów – pierwotnie norbertański, ob. jezuicki; zachowało się gotyckie prezbiterium ze sklepieniami sieciowymi, nawa barokowa z XVII w. Kościół pw. św. Rocha – drewniany, parafia istniała za czasów księdza Jana Długosza, przed 1513 r. Kościół pw. św. Heleny – drewniany, rok budowy nieznany, ale wymieniany w archiwach kapituły katedry wawelskiej już w 1596 r. Kościół św. Wawrzyńca – neogotycki kościół na osiedlu Biegonice wybudowany w latach 1906–1909 według projektu Jana Sas-Zubrzyckiego Kościół pw. św. Kazimierza – neogotycki, zbudowany w latach 1908–1912 według projektu Teodora Talowskiego Klasztor i Kościół Popijarski – budowa z inicjatywy starosądeckich klarysek przed 1610 r. „Biały Klasztor” – Klasztor Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny Kapliczka „Szwedzka” pw. św. Marka z 1771 r. Kapliczka pw. św. Jana Nepomucena z przełomu XIX i XX wieku (przyczółek mostu nad Kamienicą) Kapliczka pw. św. Anny z XVII wieku (przy ul. Lwowskiej) Synagoga – wybudowana w 1746 roku, odbudowana po pożarze z 1894 roku, w latach 1982–2015 mieściła galerię sztuki, ob. ponownie pełni funkcje kultowe Chasydzka bożnica Bajs Nusn z przełomu XIX i XX wieku Mury obronne miasta Nowego Sącza Zamek Królewski w Nowym Sączu (XIV, XVII w.) – wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego w latach 1350–1360, później przebudowany w stylu renesansowym. Niszczony w czasie potopu szwedzkiego, konfederacji barskiej i II wojny światowej, ob. ruiny, z zachowanym fragmentem fortyfikacji miejskich Dom Gotycki – wzniesiony ok. 1448 roku, pierwotnie użytkowany przez kanoników kolegiaty św. Małgorzaty, a obecnie mieści się w nim siedziba Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu Renesansowa kamienica Lubomirskich – wybudowana w 1 poł. XVII w., dzisiaj mieści Sądecką Bibliotekę Publiczną Sądecki Park Etnograficzny – jest skansenem regionalnym, który prezentuje kulturę ludową Sądecczyzny Dworzec PKP – secesyjny, wybudowany w 1909 roku w celu zastąpienia starego, zbyt małego dworca Stara Kolonia Kolejowa – jedno z najstarszych i największych osiedli robotniczych w kraju; zbudowane w latach 1891–1917 dla nowosądeckich kolejarzy według projektów sporządzonych w Wiedniu Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa – romańsko-gotycki, wybudowany z okazji 50-lecia panowania cesarza Franciszka Józefa w latach 1897–1898 według projektu Teodora Talowskiego Dom Robotniczy – neogotycki w stylu architektonicznym ośrodek kulturalny nowosądeckich kolejarzy z 1907 r.; w przeszłości mieściły się w nim m.in. teatr amatorski, czytelnia, zespoły muzyczne i kino, a także siedziba PPS Willa Marya XIX-wieczny budynek Szkoły Podstawowej im. Władysława Jagiełły XIX-wieczny budynek Gimnazjum im. Adama Mickiewicza (dawniej Szkoła Podstawowa) Budynek Szkoły Podstawowej im. Obrońców Pokoju Budynki secesyjne z pocz. XX w. projektu budowniczego miejskiego, Zenona Adama Remiego: Dawna szkoła, ul. Jagiellońska 62 Bank Mieszczański, Rynek 29 Dawny gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ul. Jana Długosza 23 Kamienica własna przy pl. św. Kazimierza 2 Kamienica Wiktora Oleksego, ul. Konarskiego 8 Kamienica Edwarda Zielińskiego, ul. Kościuszki 18 Cmentarz Komunalny – na którym znajdują się m.in.: symboliczny pomnik powstańców (1831), Grób Nieznanego Żołnierza z 1920, Groby powstańców z 1863 r., monumentalny pomnik – obelisk z kwaterami grobów żołnierzy (polskich, austriackich i niemieckich z czasów I wojny światowej), pomnik legionistów z I wojny światowej, nagrobny pomnik gen. Józefa Kustronia, symboliczny grób „Oświęcimiaków” (kwatery ofiar terroru hitlerowskiego), pomnik i groby żołnierzy radzieckich z lat II wojny światowej, pomnik Bronisława Pierackiego (ministra i polityka II Rzeczypospolitej), symboliczny grób „Sybiraków” Ziemi Sądeckiej Nowy cmentarz żydowski – kirkut, w latach 1940–1945 był miejscem egzekucji, także masowych dokonywanych przez hitlerowców na ludności żydowskiej miasta i okolicy, również na Polakach Stary Cmentarz („Cmentarz Zasłużonych”) – W cokole pomnika złożone są urny z prochami z miejsc straceń, obozów koncentracyjnych, z pól bitewnych. Przed pomnikiem Sądeckiej Piety znajduje się płyta Nieznanego Żołnierza II wojny światowej. Cmentarz symbolizuje: kaźń w więzieniu w Nowym Sączu, rozstrzelanych przy moście kolejowym nad Dunajcem, przy moście na Kamienicy, na Cmentarzu Żydowskim, rozstrzelanych dwóch partyzantów w Dąbrówce, rozstrzelanych w Biegonicach, w Rdziostowie, Młodowie, Starym Sączu, Wysokim, Chomranicach, Łomnicy Pomnik Władysława Jagiełły z 1910 Pomniki martyrologii Gospodarka Lista przedsiębiorstw w mieście zatrudniających ponad 500 osób: w branży budownictwa: Fakro w branży kolejowej: Newag w branży spożywczej: Konspol w branży górniczej: Nowosądecka Fabryka Urządzeń Górniczych „Nowomag” S.A. – członek Grupy Famur w branży przemysłowej: Wiśniowski (z siedzibą w Wielogłowach) w branży produktów węglowych i technicznych: COBEX Polska sp. z o.o. Miasto jest gospodarzem Targów Budownictwa oraz Targów Stolarki Budowlanej. W roku 2011 odbyła się 15 edycja Sądeckich Targów „Dom i Otoczenie”, które skupiają branże: budownictwo, instalacje i wyposażenie wnętrz. Dodatkowo od kilku już lat z powodzeniem imprezie towarzyszy Wystawa Motoryzacyjna. Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University i miasto Nowy Sącz są corocznym organizatorem Światowego Forum Ekonomicznego dla Młodzieży (równoległego do Forum Ekonomicznego w Krynicy-Zdroju). Centra i galerie handlowe Centrum Handlowe EUROPA II Plaza Centrum Handlowe Gołąbkowice Centrum Handlowe Arkadia Centrum Handlowe Węgierska Galeria Szubryt Galeria Sandecja Galeria Trzy Korony Transport Miasto stanowi węzeł komunikacyjny, gdzie krzyżują się drogi krajowe 75, 28 i 87 oraz linie kolejowe. Transport drogowy Przez Nowy Sącz przechodzą drogi krajowe nr: Komunikacja miejska Komunikację miejską stanowią autobusy Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. Początki organizowania komunikacji na terenie miasta sięgają Uchwały Miejskiej Rady Narodowej z 17.07.1947 roku, w której Miejski Zakład Komunikacyjny przystąpił do MRN. W roku 1948 pojawił się pierwszy autobus, obsługujący linię Rynek – Dworzec PKP. Po licznych reorganizacjach, ostatecznie w 1995 roku MZK przekształciło się w Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, którego jedynym właścicielem jest miasto Nowy Sącz. Obecnie MPK obsługuje linie o numerach: od 1 do 49 oraz 101 i 102 (nocne), będące zarówno trasami na terenie miasta, jak również pobliskich miejscowości. Kolej Przez Nowy Sącz przechodzą 2 szlaki kolejowe: linia kolejowa nr 96 Tarnów – Leluchów (długość 145,5 km; uruchomiona 18 sierpnia 1878, 2-torowa na odcinku Stróże – Nowy Sącz, zelektryfikowana w latach 1984–1987) linia kolejowa nr 104 Chabówka – Nowy Sącz (długość 76,5 km; uruchomiona 16 grudnia 1884, 1-torowa, 10 km odcinek do stacji Marcinkowice zelektryfikowano w 1986, obecnie czynny tylko 30 km odcinek Nowy Sącz – Marcinkowice – Limanowa jedynie dla ruchu towarowego) W mieście znajdują się 3 czynne stacje i przystanki kolejowe dla ruchu pasażerskiego: Nowy Sącz Nowy Sącz Jamnica Nowy Sącz Biegonice Oraz dwie nieczynne dla ruchu pasażerskiego: Nowy Sącz Miasto Nowy Sącz Chełmiec Bezpośrednie połączenia z Nowego Sącza: Kraków, Krynica, Rytro, Tarnów. Lotnictwo W miejscowości Łososina Dolna niedaleko miasta znajduje się lotnisko sportowe Aeroklubu Podhalańskiego. W miejscowości Nowy Sącz naprzeciwko Szpitala Specjalistycznego im. Jędrzeja Śniadeckiego znajduje się lądowisko sanitarne dla helikopterów. Oświata Na terenie Nowego Sącza działają: 23 szkoły podstawowe, 25 szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży, 6 szkół ponadgimnazjalnych dla dorosłych oraz 16 szkół policealnych. Swoją siedzibę mają tu również uczelnie: Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University, Akademia Nauk Stosowanych w Nowym Sączu oraz ośrodek zamiejscowy uczelni: Wydział Nauk Społecznych Wschód-Zachód Szkoły Wyższej w Łodzi. W 2007 r. Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University została pierwszym partnerem firmy Google w Europie Środkowej. Współpraca polega m.in. na rozwijaniu nowych systemów komunikacji w WSB-NLU. Na terenie miasta znajduje się jedna z dwóch w Polsce szkół należących do jezuitów – Jezuickie Centrum Edukacji, w którym znajduje się liceum akademickie. Kultura Nowy Sącz jest ośrodkiem kulturalnym ziemi sądeckiej i w Małopolsce. Instytucje kulturalne W Nowym Sączu znajduje się szereg instytucji i placówek, mających istotny wpływ na życie kulturalne regionu. Muzea i galerie sztuki: Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu: Dom Gotycki Galeria Dawna Synagoga Galeria Marii Ritter Sądecki Park Etnograficzny Nowosądecka Mała Galeria Galeria „Sokół” Galeria Sztuki Współczesnej BWA Sokół Galeria Sądeckiej Biblioteki Publicznej „Piwnica” Galeria Klubu Twórczego TPSP Galeria Miejskiego Ośrodka Kultury Biblioteki: Biblioteka Publiczna im. J. Szujskiego Biblioteka WSB-NLU Biblioteka PWSZ Nowy Sącz Biblioteka Pedagogiczna Biblioteka Lekarska Szpitala Specjalistycznego im. J. Śniadeckiego Biblioteka Specjalistyczna przy Muzeum Okręgowym Kina: Kino Sokół Kino 5D Extreme Kino Helios Wybrane zespoły teatralne i kabarety: Teatr Robotniczy im. Bolesława Barbackiego Teatr NSA Teatr Dziecięcy „Cudoki Szuroki” Kabaret „Ergo” na czele z Leszkiem Bolanowskim Teatr dziecięcy i młodzieżowy „Iskiereczka” przy Gimnazjum im. Adama Mickiewicza Teatr Nowy w Nowym Sączu Wybrane kluby literackie i stowarzyszenia: Klub Literacki „Sądecczyzna” przy Katolickim Stowarzyszeniu „Civitas Christiana” Stowarzyszenie Animatorów Kultury Stowarzyszenie Przyjaciół Sztuk Pięknych Stowarzyszenie Pastelistów Polskich Radioklub SP9RNS – My Krótkofalowcy! Stowarzyszenie Na Rzecz Badań i Dokumentacji Kultury „A posteriori” W Nowym Sączu działają m.in. zespoły muzyczne, orkiestry, chóry, zespoły folklorystyczne, zespoły taneczne. Sądecki Park Etnograficzny Sądecki Park Etnograficzny jest jednym z oddziałów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Jest to skansen regionalny o powierzchni ok. 20 hektarów, posiadający 68 obiektów tradycyjnego budownictwa wiejskiego i mieszczańskiego (prezentujących kulturę ludową historycznej Sądecczyzny) oraz amfiteatr leśny. Na terenie parku znajdują się m.in.: zagrody chłopskie, dwór szlachecki, folwark dworski, kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka, zbór protestancki. Media Prasa: Dziennik Polski oddział w Nowym Sączu Dobry Tygodnik Sądecki – tygodnik regionalny Gazeta Krakowska oddział w Nowym Sączu Gazeta Nowosądecka Nasz Beskid – niezależny miesięcznik regionalny Promyczek Dobra – miesięcznik katolicki Głos Sądecki – bezpłatny miesięcznik Radio: RMF Maxxx Nowy Sącz Fun Radio (Polska) Radio Echo Złote Przeboje Polskie Radio Kraków – studio Nowy Sącz RDN Małopolska Nowy Sącz Radio Eska Małopolska Telewizja: Regionalna Telewizja Kablowa TVP3 Kraków redakcja w Nowym Sączu Sądecka Telewizja Internetowa Nasza Telewizja Sądecka Portale informacyjne PortalNowySacz.pl miastoNS.pl Nowy Sącz Info Sądeckie.pl Sądeczanin.info TwojSacz.pl Głos 24 Nowy Sacz City Sądecki News Administracja Władze miasta Od 2018 roku prezydentem miasta jest Ludomir Handzel. Służby mundurowe i instytucje publiczne Nowy Sącz jest siedzibą sądu okręgowego oraz prokuratury okręgowej. W mieście znajduje się także urząd celny. Państwowa Straż Pożarna W Nowym Sączu mieści się Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej, w której strukturach działają dwie jednostki ratowniczo-gaśnicze PSP Jednostka Ratowniczo-gaśnicza nr 1 Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Sączu (ul. W. Witosa 69) Jednostka Ratowniczo-gaśnicza nr 2 Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Sączu (ul. Węgierska 188) Prócz tego w strukturach komendy działa Jednostka Ratowniczo-gaśnicza w Krynicy-Zdroju. Przy JRG 2 swoją siedzibę ma Małopolska Grupa Poszukiwawczo-ratownicza (MGPR). Ochotnicza straż pożarna Działania pożarnicze wspomagają także OSP Biegonice i OSP GRS Nowy Sącz Służby porządkowe Bezpieczeństwa publicznego i prawa strzeże Komenda Miejska Policji w Nowym Sączu. Działania te wspomaga straż miejska, a także znajdujący się tutaj Karpacki Oddział Straży Granicznej. Na terenie miasta znajduje się zakład karny. Miasto ma 3 szpitale Szpital Specjalistyczny im. Jędrzeja Śniadeckiego, Szpital Ginekologiczno – Położniczy MEDIKOR oraz Centrum Kardiologii Inwazyjnej, Elektroterapii i Angiologii INTERCARD Sp. z o.o. Pogotowie ratunkowe Dyspozytornia pogotowia ratunkowego znajduje się w Tarnowie, Sądeckie Pogotowie Ratunkowe poza karetkami w Siedzibie w Nowym Sączu posiada podstacje pogotowia ratunkowego w miejscowościach: Krynica-Zdrój Grybów Łososina Dolna Jasienna Stary Sącz Łącko Piwniczna Rytro Nawojowa Religia Na terenie Nowego Sącza działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe: Kościół rzymskokatolicki, diecezja tarnowska, 10 parafii w 4 dekanatach: dekanat Nowy Sącz Centrum, dekanat Nowy Sącz Wschód, dekanat Nowy Sącz Zachód, dekanat Stary Sącz: parafia Ducha Świętego (kościół św. Ducha (Jezuitów)) parafia św. Heleny (kościół Świętego Krzyża, kościół filialny Świętej Heleny) parafia św. Jana Chrzciciela (kościół św. Jana Chrzciciela) parafia św. Kazimierza (kościół św. Kazimierza, kościół cmentarny Najświętszej Maryi Panny) parafia św. Małgorzaty (bazylika kolegiacka św. Małgorzaty) parafia Matki Bożej Bolesnej (kościół Matki Bożej Bolesnej) parafia Matki Bożej Niepokalanej (kościół MB Niepokalanej) parafia Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej (kościół NMP Częstochowskiej) parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa (kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa (kolejowy)) parafia św. Rocha (kościół św. Rocha) parafia św. Wawrzyńca Męczennika (kościół św. Wawrzyńca) Kościół rzymskokatolicki, Ordynariat Polowy Wojska Polskiego, 1 parafia w dekanacie Straży Granicznej: parafia wojskowa Miłosierdzia Bożego w Nowym Sączu Kościół rzymskokatolicki, Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X: Centrum św. Kingi Kościół greckokatolicki, Metropolia przemysko-warszawska, Archieparchia przemysko-warszawska, Dekanat krakowsko-krynicki: parafia św. Włodzimierza i Olgi (cerkiew greckokatolicka św. Dymitra) Kościół Starokatolicki Mariawitów, diecezja warszawsko-płocka, parafia Przemienienia Pańskiego w Wierzbicy punkt duszpasterski, nabożeństwa odbywają się w kościele ewangelicko-aubsburskim przy ulicy Pijarskiej 21. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Diecezja przemysko-gorlicka, Dekanat Krynica: punkt duszpasterski Świętych Cyryla i Metodego; nabożeństwa odbywają się w kościele ewangelicko-augsburskim przy ulicy Pijarskiej 21 Kościoły protestanckie: Kościół Ewangelicko-Augsburski RP, parafia Ewangelicko-Augsburska (kościół ewangelicko-augsburski Przemienia Pańskiego) Kościół Zielonoświątkowy w RP, zbór Chwały Bożej w Nowym Sączu (nabożeństwa odbywają się w sali w Hotelu Panorama) Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP, zbór w Nowym Sączu Świadkowie Jehowy: Nowy Sącz – Północ (w tym grupa języka migowego) Nowy Sącz – Południe Zbory te korzystają z jednej Sali Królestwa (ul. Węgierska 213). Pierwszy zbór w mieście powstał pod koniec lat 20. XX wieku. Historyczne obiekty sakralne: Synagogi: Stara Synagoga w Nowym Sączu Najstarsza Synagoga w Nowym Sączu Synagoga Bajs Nusn w Nowym Sączu Synagoga w Nowym Sączu Kościoły: Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny Kościół św. Wojciecha; Kościół św. Ducha; Kościół św. Mikołaja; Kościół św. Krzyża; Kościół św. Walentego Sport Najważniejsze wydarzenia sportowe Nowy Sącz w XX w. wielokrotnie gościł najlepszych kolarzy. W roku 1960 w mieście była meta IV etapu Tour de Pologne z Rzeszowa oraz start V etapu do Zakopanego. 6 lat później Nowy Sącz ponownie był jednym z miast gospodarzy. Podczas Tour de Pologne 1966 kończył się tutaj IV etap z Rzeszowa, oraz zaczynała się jazda indywidualna na czas do Krynicy, którą wygrał pochodzący z Sądecczyzny Jan Magiera. Po raz trzeci kolarze finiszowali w Nowym Sączu podczas Tour de Pologne 1974. Na VIII etapie z Oświęcimia najszybszy okazał się medalista olimpijski i mistrz świata Stanisław Szozda. Dzień później odbył się tutaj start do IX etapu z metą w Mielcu. W roku 1979 Nowy Sącz gościł Wyścig Pokoju. Najpierw odbyła się tutaj czasówka indywidualna ze startem w Naściszowej, a następnie tego samego dnia start etapu z metą w Rzeszowie. Podczas Tour de Pologne 1983 w Nowym Sączu była meta VI etapu z Wisły. Po raz ostatni miasto w podwójnej roli organizatora startu i mety etapu wystąpiło w Tour de Pologne 1993. Wówczas kolarze finiszowali w Nowym Sączu podczas V etapu z Rzeszowa oraz startowali do VI etapu z metą w Zakopanem. Po raz ostatni miasto było gospodarzem Tour de Pologne w roku 1995. Odbył się tutaj wtedy start do VII etapu z metą w Zakopanem. W 2015 r., po dwudziestu latach przerwy, w Nowym Sączu kończył się IV etap Tour de Pologne (ze startem w Jaworznie), zaś dzień później zaczynał V etap z metą w Zakopanem. Trudny IV etap zakończył się spektakularnym zwycięstwem Macieja Bodnara. Większe kluby sportowe MKS Sandecja – piłka nożna (przez jeden sezon 2017/2018 zespół występował w Ekstraklasie), siatkówka, brydż MKS Olimpia-Beskid Nowy Sącz – piłka ręczna Dunajec Nowy Sącz – piłka nożna, kajakarstwo górskie, tenis stołowy Start Nowy Sącz – piłka nożna KS Narciarnia – narciarstwo alpejskie SKPS Dunajec – piłka siatkowa LKS Zawada – piłka nożna KS Biegoniczanka – piłka nożna KS Helena – piłka nożna KS Jedność Nowy Sącz – piłka nożna, narciarstwo biegowe KS Galicja Nowy Sącz – piłka nożna UKS Dwójka Nowy Sącz – piłka ręczna RC Biało-Czarni – rugby Nowosądecki Klub Sportowy Karate Kyokushin KS Chruślice – piłka nożna, kolarstwo górskie KS Golden Team SKB Nowy Sącz – Boks KS Fight House Nowy Sącz – K1, kickboxingu, boks, BJJ, sporty walki KS Halny Nowy Sącz – kick-boxing, boks tajski, K-1, sporty walki KS Zabełcze Nowy Sącz – piłka nożna Nowosądecki Klub Sportowy Taekwondo ITF UKS Żak – koszykówka UKS Tajfun Nowy Sącz – Klub Saneczkarski KTT AXIS – Klub Tańca Towarzyskiego Klub Karate Tradycyjnego Nowy Sącz Backyard Wrestling Nowy Sącz- lokalna federacja wrestlingu Klub Sportowy „Dexters Team” www.dextersteam.pl Obiekty sportowe Stadion Ojca Władysława Augustynka – piłka nożna Hala Widowiskowo-Sportowa – przystosowana do uprawiania dyscyplin sportowych: piłka ręczna, futsal, koszykówka, siatkówka, badminton, tenis ziemny i stołowy, unihokej Basen MOSiR Basen przy Instytucie Sportowym PWSZ Basen sezonowy (odkryty) Boiska piłkarskie: Dunajec, Start, Helena, Jedność (Piątkowa), Biegoniczanka (Osiedle Biegonice), Zabełcze, Zawada Stadion im. Romana Stramki (pot. międzyszkolny) – bieżnia okólna 330 m, urządzenia lekkoatletyczne, boiska do koszykówki, piłki ręcznej i nożnej Sala gimnastyczna – Sądeckie Towarzystwo Siatkarskie „Sandecja” Strzelnica – Rejonowy Ośrodek Szkolenia LOK Tory modelarskie – tor asfaltowy do modelarstwa samochodowego z podium Lodowisko – otwierane zimą przy hali basenu Skatepark – niezadaszony, drewniane przeszkody Boisko przy Jezuickim Centrum Edukacji Hala Sportowa przy ul. Na Rurach: piłka ręczna, futsal, koszykówka, siatkówka Współpraca międzynarodowa Miasta partnerskie: Miasta zaprzyjaźnione: Molise, Włochy (18.11.2003) Isernia, Włochy (15.11.2003) Tinley Park, Stany Zjednoczone (02.2008) Liévin, Francja (5.10.1992) La Baule-Escoublac, Francja Lipsk, Niemcy (31.08.2000) Avsallar, Turcja (28.07.2008) Guadalajara, Hiszpania (16.04.1994) Vranje, Serbia (25.07.2002) Ludzie urodzeni w mieście Ludzie związani z miastem Honorowi obywatele W 1916 tytuł honorowego obywatela Nowego Sącza otrzymali Władysław Leopold Jaworski i Józef Piłsudski. Zobacz też Forum Ekonomiczne Młodych Liderów Cmentarz wojenny nr 349 – Dąbrówka Polska Cmentarz wojenny nr 350 – Nowy Sącz Cmentarz wojenny nr 351 – Zabełcze Nowy cmentarz żydowski w Nowym Sączu Stary cmentarz żydowski w Nowym Sączu Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Nowym Sączu Przypisy Linki zewnętrzne Secesyjny Nowy Sącz – Strona pokazująca secesyjne zabytki Nowego Sącza. Archiwalne widoki i publikacje o miejscowości w bibliotece Polona Stary, nostalgiczny film z wizyty w Nowym Sączu w 1985 roku w serwisie YouTube Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo krakowskie) Sądecczyzna Miasta w województwie małopolskim Miasta na prawach powiatu Miasta posiadające prawo składu Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu Starostwo sądeckie

697031

https://pl.wikipedia.org/wiki/Audi%20A3

Audi A3

Audi A3 − samochód osobowy klasy kompaktowej produkowany pod niemiecką marką Audi od 1996 roku. Od 2020 roku produkowana jest czwarta generacja modelu. Pierwsza generacja Audi A3 I zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 1996 roku. Samochód otrzymał kod fabryczny 8L. Auto oferowano z kilkoma konstrukcjami silników. Miały one jednak różne warianty mocy od 101 KM do 224 KM w silnikach benzynowych i od 90 KM do 130 KM w jednostkach wysokoprężnych. Dla fanów sportowej jazdy przewidziano model S3 z silnikiem 1.8 T o mocy 224 KM. Wersja S3 była standardowo wyposażona w napęd na cztery koła quattro. S3 zapewniało sportowe osiągi: przyspieszenie 0-100 km/h 6,6 sekundy a prędkość maksymalna to 243 km/h. Łącznie nabywców znalazło około 913 tysięcy egzemplarzy pierwszej generacji Audi A3. W 1999 roku ofertę poszerzyła wersja pięciodrzwiowa. W 2000 roku przedstawiono model po modernizacji, w ramach której zmieniono m.in. składy przednich i tylnych lamp oraz atrapę chłodnicy. Wersje wyposażenia Attraction – model podstawowy z czteroramienną kierownicą, materiałową tapicerką „Fabula”, 15-calowe felgi aluminiowe w stylistyce 10 okrągłych otworów, Ambition – sportowa wersja z trójramienną skórzaną kierownicą, zawieszenie standardowo obniżone o 16 mm, skórzana gałka dźwigni zmiany biegów, sportowe fotele, pięcioramienne 15-calowe odlewane obręcze aluminiowe i inne elementy wyposażenia sportowego, Ambiente – komfortowa wersja z czteroramienną skórzaną kierownicą i skórzaną gałką dźwigni zmiany biegów, welurowa tapicerka „Alcantara”, pakiet oświetlenia wnętrza, podłokietnik z przodu, 11-sto ramienne 15-calowe felgi aluminiowe, S-line – sportowy wariant ze specjalnym pakietem stylistycznym, czarną podsufitką, białymi zegarami 3-ramienną kierownicą z logo S-line i specjalnymi 9-ramiennymi 17-calowymi felgami, Nino Cerruti - wariant ze specjalnym pakietem stylistycznym, musztardowa tapicerka skórzana w kolorze Aztec Gold, lakier Atlas Grau nie dostępny w seryjnej produkcji A3, wyprodukowany w ilości 50 szt, dostępny w sprzedaży tylko na polskim rynku. Silniki Druga generacja Audi A3 II zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 2003 roku. Wersja pięciodrzwiowa nosiła nazwę A3 Sportback. Drugie wcielenie A3 oznaczone kodami fabrycznymi 8P/8PA/8P7 zostało zbudowane na nowej płycie podłogowej koncernu Volkswagena PQ35. Tak jak w przypadku poprzedniego modelu, auto było dostępne początkowo wyłącznie w wersji trzydrzwiowej. Wersja pięciodrzwiowa została wprowadzona do sprzedaży w 2004 roku i otrzymała nową nazwę Sportback. W 2006 roku do produkcji weszła wersja S3 z silnikiem 2.0 TFSI o mocy 265 KM i napędem quattro, początkowo tylko jako 3-drzwiowy hatchback. Na początku 2007 roku wolnossący silnik 2.0 FSI został zastąpiony przez turbodoładowaną jednostkę 1.8 TFSI. Natomiast pod koniec tego samego roku, silnik 1.6 FSI został zastąpiony przez 1.4 TFSI. W 2008 roku model A3 przeszedł facelifting, dodatkowo oferta poszerzyła się o wersję S3 w nadwoziu Sportback. Produkcję Audi A3 II generacji zakończono z początkiem 2013 roku. Łącznie do klientów trafiło około 2 milionów sztuk tego modelu. Cabriolet Od jesieni 2007 do połowy 2013, produkowane było Audi A3 drugiej generacji w wersji Cabriolet. Jego sprzedaż rozpoczęła się w połowie stycznia 2008 roku. Zgodnie z tradycją marki Audi w wersji kabrioletu miało klasyczny miękki dach zamiast metalowego składanego. Koncern oferował dla tego modelu pięć wariantów silnikowych, w tym trzy silniki benzynowe 1.6 (102 KM), 1.8 TFSI (160 KM) i 2.0 TFSI (200 KM) oraz dwa silniki Diesla z 1.6 TDI (105 KM) i 2.0 TDI (140 KM). Silniki Trzecia generacja Audi A3 III zostało zaprezentowane wiosną 2012 roku. Wersja pięciodrzwiowa ponownie i po raz ostatni nosiła nazwę A3 Sportback. Trzecia generacja A3 oznaczona kodem fabrycznym 8V została zaprezentowana podczas Geneva Motor Show w marcu 2012 roku. Samochód został zbudowany na platformie MQB Volkswagena. Sprzedaż wersji 3-drzwiowej rozpoczęła się jeszcze w tym samym roku, a wersji 5-drzwiowej Sportback, w roku 2013. W stosunku do poprzednich generacji, auto zmieniło się nie tylko zewnętrznie, ale zastosowano w nim szereg nowych rozwiązań technicznych, m.in. system Cylinder on Demand odłączający dwa z czterech cylindrów w przypadku niskiego obciążenia silnika. Stosowana przez Audi technika konstrukcji, wykorzystująca bardzo lekkie materiały, sprawia, że waga wersji trzydrzwiowej modelu jest bardzo niska – w porównaniu do poprzednika A3 III jest o 80 kilogramów lżejsze. W nowym modelu zaprezentowano również innowacyjne systemy wspomagania kierowcy. Należą do nich m.in. radarowy tempomat adaptacyjny, asystent zmiany pasa ruchu (Audi side assist), asystent toru jazdy (Audi active lane assist), system rozpoznawania znaków drogowych czy system bezpieczeństwa (Audi pre sense basic). Samochód wyposażono także w rozbudowaną gamę systemów Infotainment. W czasie Salonu Samochodowego w Genewie 2013, Audi pokazało produkcyjną wersją modelu A3 Sportback z silnikiem na sprężony gaz ziemny (CNG). Pojazd oznaczony jest w nomenklaturze producenta jako 'g-tron'. Auto może być również zasilane gazem syntetycznym, produkowanym w ramach projektu bezemisyjnego paliwa 'Audi e-gas'. Jego silnik, to zmodyfikowana jednostka 1.4 TFSI, gdzie głowicę, turbosprężarkę oraz układ wtryskowy i katalizator dostosowano do zasilania gazowego. Dzięki mocy 81 kW (110 KM) i momentowi obrotowemu 200 Nm, od 0 do 100 km/h pojazd przyspiesza w czasie 11 sekund, a jego prędkość maksymalna wynosi 190 km/h. W 2013 roku na Salonie w Genewie, zaprezentowano model Audi A3 Sportback e-tron z napędem hybrydowym,oparty na koncepcji wysoce efektywnej hybrydy równoległej. Zastosowano tu zmodyfikowany silnik spalinowy 1.4 TFSI, generujący moc 110 kW (150 KM) i moment obrotowy 250 Nm. Współpracuje on bezpośrednio z silnikiem elektrycznym o mocy 75 kW i momencie obrotowym 330 Nm. Jednostka elektryczna o kompaktowych wymniarach jest zintegrowana z automatyczną, sześciostopniową przekładnią e-S tronic. Silnik elektryczny dostarcza maksymalny moment obrotowy od startu do ok. 2000 obr./min, a jednostka TFSI w przedziale 1750 – 4000 obr./min. W Audi A3 Sportback e-tron zastosowano do magazynowania energii system akumulatorów litowo-jonowych, dla lepszego wykorzystania przestrzeni umieszczonych w podłodze, pod tylnymi siedzeniami. Akumulator wysokiego napięcia, którego obudowę w dużym stopniu wykonano z aluminium, ma pojemność 8,8 kWh. Składa się z ośmiu modułów mających łącznie 96 ogniw. W marcu 2013 roku podczas targów w Nowym Jorku firma Audi oficjalnie zaprezentowała A3 Limousine, bazującą na platformie MQB. Wymiary limuzyny to 4,46 m długości, szerokość 1,8 m i wysokość 1,42 m. Rozstaw osi to 2,64 m. W porównaniu do modelu A3 Sportback, Limousine jest o 11 mm szerszy, oraz 9 mm wyższy. Pojemność bagażnika to 425 l. Seryjna produkcja rozpoczęła się 12 czerwca 2013 roku. Tym samym Audi rozpoczęło nowy rozdział w węgierskim Győr, gdzie niemiecki producent obchodził w 2013 roku 20-lecie swojej obecności. Fabryka w Györ przez ostatnie dwa lata była rozbudowywana, aby umożliwić produkcję modelu A3 Limousine. Inwestycja pochłonęła około 900 milionów euro, ale dzięki niej zatrudniono ponad 2100 nowych pracowników. We wrześniu 2014, z taśm nowej fabryki jechał stutysięczny samochód w niej wyprodukowany – Audi S3 Limousine. W maju 2013 roku Audi poszerzyło ofertę o najmocniejszą wersję oznaczoną S3. Samochód jest napędzany benzynowym silnikiem 2,0 TFSI o mocy 300 KM i maksymalnym momencie obrotowym 380 Nm. Sprint od 0 do 100 km/h zajmuje (z dostępną opcjonalnie automatyczną skrzynią biegów S-tronic) zaledwie 4,8 sekundy, a w wersji ze skrzynią manualną – 5,2 sekundy. Prędkość maksymalna została ograniczona do 250 km/h. Nadwozie w dużym stopniu wykonano z twardych stopów stali, a przednie błotniki i maskę silnika – z aluminium. Gotowy do drogi pojazd waży nie więcej niż 1395 kg, czyli o 60 kg mniej niż poprzednia generacja. We wrześniu 2013 roku firma z Ingolstadt zaprezentowała najoszczędniejszy w gamie model o nazwie Audi A3 Ultra. Samochody z tym przydomkiem, podobnie jak wersje Bluemotion Volkswagena – charakteryzować się mają jak najniższym zużyciem paliwa. Audi A3 w wersji Ultra wyposażone jest w wysokoprężny 1,6 l TDI o mocy 110 KM. Dzięki obniżeniu zawieszenia i zmianie przełożeń skrzyni biegów samochód według danych producenta zużywać ma średnio 3,2 l oleju napędowego na 100 km. Na salonie we Frankfurcie we wrześniu 2013 roku zadebiutowało Audi A3 Cabriolet. W stosunku do poprzednika samochód znacznie urósł, długość nadwozia została zwiększona o 18 cm. Samochód posiada płócienny dach, który otwiera się elektrycznie, przy czym operacji tej można dokonać podczas jazdy, o ile prędkość nie przekracza 50 km/h. Produkcja tej wersji ruszyła w październiku 2013. W lutym 2014 roku Audi zaprezentowało model S3 Cabriolet. Samochód oferowany jest z silnikiem 2.0 TFSI o mocy 300 KM i maksymalnym momencie obrotowym 380 Nm. Auto wyposażono w materiałowy dach, który składa się automatycznie w 18 sekund i może być obsługiwany przy prędkości do 50 km/h. Samochód przyspiesza do 100 km/h w 5,4 s i rozpędza się do prędkości maksymalnej 250 km/h. Napęd przekazywany jest na koła obu osi za pośrednictwem systemu Quattro. Sprzedaż Audi S3 Cabriolet rozpoczęła się latem 2014 roku. W kwietniu 2014 roku – na konferencji prasowej zorganizowanej przy okazji salonu motoryzacyjnego w Nowym Jorku – Audi A3 otrzymało od dziennikarzy motoryzacyjnych prestiżowy tytuł „Światowego Samochodu Roku 2014”. W grudniu 2014 roku Audi postanowiło zaprezentować najmocniejszą wersję tego modelu. Nowe Audi RS3, z kultowym pięciocylindrowym silnikiem 2.5 TFSI ma trafić do ogólnej sprzedaży w lecie tego roku, oferowane będzie tylko w wersji Sportback. Turbodoładowana jednostka będzie generować moc 270 kW (367 KM) w zakresie 5500-6200 obrotów. Maksymalny moment wynoszący 465 Nm będzie dostępny od 1625 do 5550 obr. Na wszystkie koła moc będzie rozdzielała 7-stopniowa skrzynia S-tronic wraz z napędem quattro. Waga auta to 1595 kg, a sprint do setki ma zająć 4.3 sekundy. Prędkość maksymalna tradycyjnie ograniczona do 250 km/h (280 km/h za dopłatą).Od 2017 roku RS3 ma silnik wzmocniony do 400 KM. Lifting W połowie 2016 roku na polskim rynku zadebiutowało A3 po zmianach produktowych. Zmienił się projekt pasa przedniego oraz kształt tylnych reflektorów, dodano nowe wzory felg, a także 5 nowych kolorów nadwozia. We wnętrzu uproszczono obsługę systemu multimedialnego MMI oraz dodano możliwość zamówienia cyfrowych wskaźników (tzw. Audi virtual cockpit – rozwiązania, które wcześniej pojawiło się w wyższych modelach Audi). W A3 po faceliftingu pojawiły się też nowe systemy asystujące, w tym emergency assist, potrafiący samodzielnie zatrzymać samochód po wykryciu braku reakcji ze strony kierowcy. W palecie silników zadebiutowała 3-cylindrowa jednostka 1,0 TFSI, generująca moc 115 KM i moment 200 Nm. Sportowa wersja S3 po faceliftingu zyskała 10 KM (moc wzrosła z 300 do 310 KM). Po wprowadzeniu nowych wymogów dotyczących emisji spalin, wersja utraciła dodatkowe 10 KM. Wersje wyposażone w obowiązkowy filtr cząstek stałych posiadają po liftingu 300 KM. W połowie 2016 roku w polskich salonach zadebiutowała wersja po zmianach produktowych. Wersje wyposażeniowe Ambition Attraction Ambiente S-line RS3 Czwarta generacja Audi A3 IV zostało zaprezentowane w 2018 roku. Czwarta generacja A3 została zaprezentowana wiosną 2018 roku na Geneva Motor Show. Podobnie jak inne nowe kompaktowe modele koncernu Volkswagena przedstawione na przełomie 2019 i 2020 roku, samochód zbudowano na nowej modułowej platformie. W jej ramach, nowe A3 jest nie tylko niższe i szersze, ale i dłuższe, co ukazuje inna sylwetka. Charakterystycznym elementem jest duża atrapa chłodnicy, wielokątne, podłużne reflektory i ubogacone ostrymi kantami tylne lampy. Zmiany pojawiły się także w ofercie nadwoziowej. Nowe A3 po raz pierwszy w historii nie jest już oferowane jako trzydrzwiowy hatchback, a podstawową odmianą nadwoziową jest pięciodrzwiowy hatchback. Z gamy zniknął także kabriolet, a pozostał w niej czterodrzwiowy sedan. Audi rozważa też wprowadzenie odmiany liftback jako konkurenta m.in. nowego modelu BMW, Serii 2 Gran Coupe. Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Audi Oficjalna niemiecka strona Audi Hatchbacki A3 Samochody kompaktowe Samochody przednionapędowe Samochody z napędem AWD Samochody hybrydowe Kabriolety Sedany Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

134786

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzie%C5%84%20Edukacji%20Narodowej

Dzień Edukacji Narodowej

Dzień Edukacji Narodowej – polskie święto oświaty i szkolnictwa wyższego ustanowione w 1972 roku, określone ustawą – Karta praw i obowiązków nauczyciela jako Dzień Nauczyciela. Od 1982 roku na mocy ustawy Karta Nauczyciela obchodzone jako Dzień Edukacji Narodowej. Upamiętnia rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej, która została utworzona z inicjatywy króla Stanisława II Augusta Poniatowskiego i zrealizowana przez Sejm Rozbiorowy w dniu 14 października 1773 roku. Potocznie dzień ten nadal zwany jest Dniem Nauczyciela. Rys historyczny Historia Dnia Nauczyciela w Polsce ma swoje początki w 1957 roku. Podczas Światowej Konferencji Nauczycielskiej w Warszawie ustalono, że dzień 20 listopada będzie Międzynarodowym Dniem Karty Nauczyciela i świętem nauczycieli. Konferencja została zorganizowana przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Ustawa z dnia 27 kwietnia 1972 roku, zwana Kartą praw i obowiązków nauczyciela, wprowadziła Dzień Nauczyciela obchodzony w rocznicę powołania Komisji Edukacji Narodowej. W 1982 roku Kartę praw i obowiązków nauczyciela zastąpiła Karta Nauczyciela, zmieniając nazwę święta na Dzień Edukacji Narodowej oraz wprowadzając przepis: Dzień ten uznaje się za święto wszystkich pracowników oświaty (…). Obchody święta w Polsce Dzień Edukacji Narodowej jest uroczyście obchodzony w instytucjach związanych z oświatą. Jest okazją do nagradzania wyróżniających się nauczycieli i pracowników niepedagogicznych. Minister Edukacji Narodowej wręcza nauczycielom złote, srebrne, brązowe Krzyże Zasługi, medale Komisji Edukacji Narodowej oraz nagrody Ministra Edukacji Narodowej za osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze. Odznaczenia i wyróżnienia dla nauczycieli wręczane są przez kuratorów oświaty, władze samorządowe oraz dyrektorów szkół na uroczystych galach. W placówkach oświatowych działających w oparciu o Kartę Nauczyciela, zgodnie z zapisanym w niej artykułem 74., jest to dzień wolny od zajęć dydaktycznych. W szkołach, przedszkolach i żłobkach tego typu mogą odbywać się wtedy wyłącznie zajęcia opiekuńczo-wychowawcze. W podmiotach niepublicznych, gdzie nauczyciele są zatrudnieni według kodeksu pracy, decyzję o przebiegu tego dnia podejmuje dyrektor. W większości instytucji oświatowych uroczystości z racji tego święta odbywają się wcześniej, a w dniu 14 października, nauczyciele i uczniowie nie mają obowiązku przychodzenia do placówki. W niektórych szkołach, dokładnie w Dzień Edukacji Narodowej, kiedy nie odbywają się lekcje, organizowane są apele, na których dokonuje się pasowania uczniów klas pierwszych. Dzień Nauczyciela na świecie Dzień Nauczyciela obchodzi większość państw na świecie m.in.: Albania – 7 marca (upamiętniający powstanie 1. szkoły świeckiej 7 marca 1887 r. w Korczy); Argentyna – 11 września (związany ze śmiercią Domingo Faustino Sarmiento); Brazylia – 15 października; Chiny – 10 września; Czechy, Słowacja – 28 marca (w dniu urodzin Jana Amosa Komenskiego); Hiszpania – 27 listopada; Indie – 5 września (w dniu urodzin Sarvepalli Radhakrishnan); Malezja – 16 maja; Meksyk – 15 maja; Tajwan – 28 września (w dniu urodzin Konfucjusza); Turcja – 24 listopada; Korea Południowa – 15 maja (w dniu urodzin króla Sejonga Wielkiego). W jednych państwach ma on charakter oficjalny, w innych zwyczajowy. Dzień ten, podobnie jak w Polsce, związany jest z lokalnymi wydarzeniami. Światowy Dzień Nauczyciela Światowy Dzień Nauczyciela (ang. World Teacher’s Day) pod patronatem UNESCO obchodzony jest 5 października. Dzień ten proklamowany został w 1994 r. na pamiątkę podpisania w 1966 r. „Rekomendacji w sprawie statusu nauczyciela”, opracowanej przez UNESCO i Międzynarodową Organizację Pracy. Jest okazją do podkreślenia wiodącej roli nauczycieli w zapewnieniu najwyższej jakości edukacji na wszystkich poziomach nauczania. W Polsce od 1997 roku 5 października również jest obchodzony Światowy Dzień Nauczyciela przez nauczycieli reprezentujących sektor nauki i szkolnictwa wyższego. 5 października Dzień Nauczyciela obchodzony jest w Rosji i na Litwie. Zobacz też Międzynarodowe Dni i Tygodnie ONZ święta państwowe w Polsce Uwagi Przypisy Bibliografia Ustawa z dnia 27 kwietnia 1972 r. – Karta Praw i Obowiązków Nauczyciela () (uchylona). Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (). Ustawa z dnia 27 kwietnia 1956 r. – o prawach i obowiązkach nauczycieli (). (uchylona) nertila, Albański Dzień Nauczyciela, [w:] Gazeta.pl, [dostęp 2012-10-10]. Ministerstwo Edukacji Narodowej, MEN świętuje Dzień Edukacji Narodowej, [dostęp 2009-10-12]. Związek Nauczycielstwa Polskiego. Jubileusz 100-lecia Związku Nauczycielstwa Polskiego, [dostęp 2009-10-06], [strona zarchiwizowana]. Dzień Nauczyciela, święto obchodzone 14 października, [dostęp 2009-10-06]. Związek Nauczycielstwa Polskiego, Światowy Dzień Nauczyciela 5 października 2009 r., [dostęp 2010-03-03], [strona zarchiwizowana]. Ika, Dziś obchodzimy Międzynarodowy Dzień Nauczyciela [w;] „Głos Nauczycielski”, nr 41 z dnia 12 października 2005 r., [strona zarchiwizowana]. Oświata w Polsce Edukacji

2172718

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20%C5%9Awiata%20w%20Pi%C5%82ce%20No%C5%BCnej%202022

Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 2022

Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 2022 to XXII edycja najważniejszej międzynarodowej imprezy piłkarskiej mężczyzn organizowane przez FIFA, które odbyły się w Katarze od 20 listopada do 18 grudnia 2022 roku. Był to pierwszy turniej, który odbył się na Bliskim Wschodzie, pierwszy w kraju, w którym przeważa islam, i pierwszy turniej, który rozgrywano jesienią, było to również najmniejsze państwo, w którym odbywały się mistrzostwa. Był to ostatni mundial, w którym uczestniczyły 32 reprezentacje, w następnym mundialu liczba ta zwiększy się do 48. Reprezentacja Kataru z racji bycia gospodarzem mundialu, była jedynym debiutantem w turnieju. Mistrzostwo zdobyła reprezentacja Argentyny, która pokonała obrońcę tytułu, reprezentację Francji po rzutach karnych 4:2 (po 120 minutach był wynik 3:3). Gospodarz po raz drugi w historii odpadł w fazie grupowej, a także po raz pierwszy przegrał mecz otwarcia, stracił matematyczne szanse na awans do fazy pucharowej przed ostatnim meczem grupowym i zakończył turniej bez żadnego punktu. Oficjalną maskotką mistrzostw był duszek La'eeb, który po raz pierwszy zaprezentowany został podczas losowania grup na mundialu. Oficjalną piłką mundialu była Al Rihla. Po raz pierwszy zaprezentowano ją 30 marca 2022 roku. Królem strzelców podczas mundialu 2022 został Kylian Mbappe strzelając 8 goli podczas całego turnieju. Tuż za nim był Lionel Messi z 7 golami, a na trzecim miejscu Julian Alvarez i Olivier Giroud z 4 golami. Wybór gospodarza Potencjalni kandydaci musieli złożyć oferty intencyjne do 2 lutego 2009. Katar został wybrany na gospodarza turnieju 2 grudnia 2010. Oprócz Kataru do organizacji mistrzostw kandydowały także: Australia, Japonia, Korea Południowa i Stany Zjednoczone. 29 stycznia 2013 roku francuski magazyn „France Football” opublikował raport z wynikami dziennikarskiego śledztwa, w którym ujawniono kulisy przyznania Katarowi organizacji MŚ 2022. Zdaniem dziennikarzy magazynu katarscy szejkowie „kupili” prawa do organizacji mistrzostw m.in. za obietnice zainwestowania w klub piłkarski Paris Saint-Germain F.C. Katar jest najmniejszym krajem, któremu przyznano organizację mistrzostw świata. Niektórzy działacze sportowi popierali pomysł rozegrania mistrzostw zimą, ponieważ latem temperatury w Katarze dochodzą do aż 50 °C i istniały pewne obawy co do bezpieczeństwa kibiców przemieszczających się po kraju. Także czołowe kluby piłkarskie uznały, że rozegranie mistrzostw zimą jest dobrym pomysłem. Miasta i stadiony Sędziowie 19 maja 2022 roku FIFA podała listę wszystkich 36 sędziów głównych Mistrzostw Świata 2022, 69 asystentów oraz 24 arbitrów VAR. Sędzią finału był Polak Szymon Marciniak. Sędziowie główni i asystenci Sędziowie VAR Eliminacje Uczestnicy Zakwalifikowane drużyny Losowanie Losowanie odbyło się w Doha Exhibition & Convention Center (DECC) w Katarze 1 kwietnia 2022 r. o godzinie 19:00 czasu lokalnego, przed zakończeniem kwalifikacji. Dwaj zwycięzcy baraży interkontynentalnych i zwycięzca Ścieżki A baraży UEFA nie byli znani w czasie losowania. Przed losowaniem, 32 drużyny zostały przydzielone do czterech koszyków na podstawie światowego rankingu FIFA z 31 marca 2022 roku. W pierwszym koszyku znalazła się ekipa gospodarzy (która została automatycznie przypisana do pozycji A1) oraz siedem najlepszych drużyn. Koszyk drugi zawierał osiem następnych najlepszych drużyn, a osiem kolejnych najlepszych zespołów trafiło do koszyka 3. Koszyk 4 zawierał pięć drużyn z najniższymi miejscami, oraz 3 miejsca zarezerwowane dla dwóch zwycięzców baraży interkontynentalnych oraz dla zwycięzcy baraży UEFA (ścieżka A). Drużyny z tej samej konfederacji nie mogą trafić do tej samej grupy – wyjątkiem są drużyny z federacji UEFA, które mogą mieć co najwyżej dwóch przedstawicieli w grupie. Ta zasada miała również zastosowanie do drużyn które awansują w ramach baraży, z ograniczeniami na podstawie konfederacji obu potencjalnych zwycięzców baraży interkontynetalnych. Losowanie rozpoczęło się od koszyka 1 i zakończyło na koszyku 4, przy czym każda drużyna po wylosowaniu została przydzielona alfabetycznie do pierwszej dostępnej grupy. Pozycja dla zespołu w grupie została następnie wylosowana, a zespoły z koszyka 1 zostały automatycznie wylosowane na pozycję 1 w każdej grupie. Harmonogram meczów został potwierdzony przez FIFA 15 lipca 2020 r. Mecz otwarcia z udziałem reprezentacji gospodarzy (Kataru) został rozegrany 20 listopada 2022 r. o godzinie 19:00 czasu lokalnego (UTC+3) na stadionie Al Bayt. W fazie grupowej każdego dnia były rozgrywane cztery mecze, z godzinami rozpoczęcia: 13:00, 16:00, 19:00 i 22:00 w pierwszych dwóch rundach oraz 18:00 i 22:00 w jednoczesne rozpoczęcie ostatniej rundy i meczów fazy pucharowej. Mecz o trzecie miejsce został rozegrany 17 grudnia 2022 na stadionie Khalifa International Stadium, a finał odbył się 18 grudnia 2022 na stadionie Lusail Iconic, oba o 16:00. W przeciwieństwie do poprzednich turniejów, w których miejsca meczu i godziny rozpoczęcia każdego spotkania były ustalane przed losowaniem, przypisanie spotkań grupowych każdego dnia meczu do określonego miejsca i godziny rozpoczęcia nastąpiło dopiero po losowaniu fazy grupowej i gdy znane były zespoły z każdego konkretnego spotkania. Wynikało to prawdopodobnie z bliskiego sąsiedztwa obiektów, co pozwoliło organizatorom zoptymalizować alokację stadionów dla widzów i godziny rozpoczęcia dla widzów. Mecze fazy grupowej dla każdej grupy zostały przydzielone na następujące stadiony: Grupy A, B, E, F: Al Bayt Stadium, Stadion Międzynarodowy Chalifa, Al Thumama Stadium, Ahmed bin Ali Stadium; Grupy C, D, G, H: Lusail Stadium, Stadium 974, Education City Stadium, Al Janoub Stadium Podział na koszyki Liczba w nawiasie oznacza miejsce w rankingu FIFA w marcu 2022 roku. Składy drużyn Faza grupowa O końcowej kolejności drużyn w każdej grupie decydowała: Liczba punktów uzyskana przez drużyny we wszystkich meczach grupowych; Bilans bramek uzyskany we wszystkich meczach grupowych; Liczba goli strzelonych przez drużyny we wszystkich meczach grupowych; Liczba punktów uzyskana w meczach między zainteresowanymi drużynami (dla których wcześniejsze kryteria są identyczne); Bilans bramek uzyskany w meczach między zainteresowanymi drużynami; Liczba goli strzelonych w meczach między zainteresowanymi drużynami; Punkty fair play we wszystkich meczach grupowych (tylko jedna z poniższych pozycji może być zastosowana do jednego gracza w jednym meczu): Żółta kartka: –1 punkt, Dwie żółte kartki: –3 punkty, Czerwona kartka: –4 punkty, Żółta i czerwona kartka: –5 punktów; Losowanie. Legenda do tabelek: Pkt – liczba punktów M – liczba meczów W – wygrane R – remisy P – porażki Br+ – bramki zdobyte Br− – bramki stracone +/− – bilans bramek FP – fair play Dwie pierwsze drużyny z każdej grupy awansowały do dalszych gier. Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa E Grupa F Grupa G Grupa H Faza pucharowa Faza pucharowa (od 1/8 finału) rozgrywana była systemem pucharowym, z jednym dodatkowym meczem o trzecie miejsce. UWAGA: W nawiasach podane są wyniki po rzutach karnych. 1/8 finału Ćwierćfinały Półfinały Mecz o 3. miejsce Finał   MISTRZ ŚWIATA 2022 ARGENTYNA TRZECI TYTUŁ Strzelcy Bramki z serii rzutów karnych nie są wliczane do klasyfikacji ogólnej. Strzelcy goli w rzutach karnych są ujęci w opisach spotkań. 8 goli Kylian Mbappé 7 goli Lionel Messi 4 gole Julián Álvarez Olivier Giroud 3 gole Marcus Rashford Bukayo Saka Richarlison Enner Valencia Álvaro Morata Cody Gakpo Gonçalo Ramos 2 gole 1 gol Gole samobójcze Enzo Fernández (dla Australii) Nayef Aguerd (dla Kanady) Hat tricki Gonçalo Ramos w meczu Portugalia – Szwajcaria (06.12.2022, 1/8 finału) Kylian Mbappé w meczu Argentyna – Francja (18.12.2022, finał) Nagrody Kartki Klasyfikacja końcowa Odbiór Mundialu w Polsce Transmisja telewizyjna mundialu realizowana była w Polsce przez Telewizję Polską, która pokazywała wszystkie mecze mistrzostw. Mecze z udziałem reprezentacji Polski transmitowano także w Polskim Radiu. Do 27 listopada 2022 roku średnia widownia wszystkich meczów wyniosła 2,96 miliona osób. Wyłączając mecze reprezentacji Polski, oglądalność powyżej 4 milionów zanotowały mecz Hiszpania – Niemcy (4,93 miliona widzów), Argentyna – Meksyk (4,62 miliona widzów) oraz mecz otwarcia (4,36 miliona widzów). W tygodniu od 21 do 27 listopada spośród 20 najpopularniejszych programów tylko jeden nie został nadany przez TVP, zaś dwanaście stanowiły mecze lub studia meczowe. Pierwszy mecz reprezentacji, z Meksykiem, oglądało 8,58 miliona widzów, co stanowiło ok. 65% wszystkich widzów telewizji w trakcie emisji programu. W szczytowym momencie widownia wyniosła 10,17 miliona osób. Drugi mecz reprezentacji, z Arabią Saudyjską, oglądało 8,86 miliona widzów, co stanowiło ok. 70% wszystkich widzów telewizji w trakcie emisji programu. W szczytowym momencie widownia wyniosła 10,89 miliona osób. TVP poinformowało dodatkowo o 1,60 miliona widzów oglądających mecz za pomocą Internetu. Trzeci mecz reprezentacji, z Argentyną, oglądało 10,57 miliona widzów, co stanowiło ok. 65% wszystkich widzów telewizji w trakcie emisji programu. W szczytowym momencie widownia wyniosła 12,05 miliona osób. TVP poinformowała dodatkowo o 1,90 miliona widzów oglądających mecz za pomocą Internetu. Zgodnie z informacjami firmy Nielsen, oglądalność platformy Netflix była średnio niższa o 52% w czasie meczu wobec poprzednich tygodni listopada. Czwarty mecz reprezentacji, z Francją, oglądało 10,75 miliona widzów, co stanowiło ok. 70% wszystkich widzów telewizji w trakcie emisji programu. W szczytowym momencie widownia wyniosła 12,24 miliona osób. Kontrowersje Podejrzenia o korupcję przy wyborze gospodarza Organizatorzy mistrzostw mierzą się z podejrzeniem o korupcję przy wyborze Kataru na gospodarza Mistrzostw Świata. Były pracownik katarskiego zespołu przetargowego stwierdził, że kilku afrykańskich urzędników otrzymało od Kataru 1,5 miliona dolarów w zamian za głosowanie na Katar podczas wyboru gospodarza mistrzostw. Później oskarżenia zostały wycofane, ale pojawiły się podejrzenia o wywieranie w tej sprawie presji przez katarskich urzędników przetargowych. Podczas afery korupcyjnej w FIFA wielu urzędników organizacji zostało aresztowanych pod zarzutem przyjmowania łapówek w zamian za przyznanie Katarowi prawa do organizacji Mistrzostw Świata. Przesunięcie terminu rozgrywek na listopad i grudzień Ze względu na klimat w Katarze pojawiły się obawy co do przeprowadzenia Mistrzostw Świata w tradycyjnych ramach czasowych, tj. w czerwcu i lipcu. W październiku 2013 r. zlecono grupie zadaniowej rozważenie alternatywnych dat i złożenie raportu po Mundialu w Brazylii. W dniu 24 lutego 2015 r. Grupa Zadaniowa FIFA zaproponowała, aby turniej był rozgrywany od końca listopada do końca grudnia 2022 r., aby uniknąć letnich upałów między majem a wrześniem, a także uniknąć kolizji z Zimowymi Igrzyskami Olimpijskimi 2022 w lutym, Zimową Paraolimpiadą w marcu i Ramadanem w kwietniu. Pomysł zorganizowania turnieju w listopadzie jest kontrowersyjny, ponieważ kolidowałby ze standardowymi harmonogramami sezonów niektórych lig krajowych na całym świecie. Komentatorzy zauważyli, że kolizja z okresem świątecznym prawdopodobnie spowoduje zakłócenia, podczas gdy istnieje obawa o to, jak krótki ma być turniej. Członek komitetu wykonawczego FIFA, Theo Zwanziger, powiedział, że przyznanie mundialu 2022 pustynnemu państwu Kataru było „rażącym błędem”. Frank Lowy, prezes Football Federation Australia, powiedział, że jeśli Mistrzostwa Świata 2022 zostaną przesunięte na listopad, a tym samym zakłócą harmonogram rozgrywek A-League, będą ubiegać się o odszkodowanie od FIFA. Richard Scudamore, dyrektor naczelny Premier League, stwierdził, że rozważą podjęcie kroków prawnych przeciwko FIFA, ponieważ posunięcie to zakłóciłoby popularny program świąteczny i noworoczny Premier League. 19 marca 2015 r. źródła FIFA potwierdziły, że finał zostanie rozegrany 18 grudnia. Katarski kryzys dyplomatyczny 5 czerwca 2017 r. Arabia Saudyjska, Egipt, Bahrajn, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Jemen zerwały stosunki dyplomatyczne z Katarem, oskarżając go o destabilizację regionu i wspieranie grup terrorystycznych. Arabia Saudyjska, Jemen, Mauretania, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Bahrajn i Egipt w liście zwróciły się do FIFA o zastąpienie Kataru jako Gospodarza Mistrzostw Świata, nazywając ten kraj „bazą terroryzmu”. W październiku 2017 r. generał Dhahi Khalfan Tamim, zastępca szefa policji i służby bezpieczeństwa ogólnego w Dubaju, pisał o kryzysie na Twitterze w języku arabskim; mówiąc: „Jeśli Mistrzostwa Świata opuszczą Katar, katarski kryzys się skończy… bo kryzys jest stworzony, by się od niego wydostać”. Według doniesień medialnych, wiadomość wydawała się sugerować, że kierowana przez Saudyjczyków blokada Kataru została uchwalona tylko dlatego, że Katar był gospodarzem największego na świecie wydarzenia piłkarskiego. W odpowiedzi na doniesienia mediów o jego tweecie, Dhahi Khalfan napisał na Twitterze; „Powiedziałem, że Katar udaje kryzys i twierdzi, że jest oblegany, aby mógł uciec od ciężaru budowy drogich obiektów sportowych na Mistrzostwa Świata”. Minister stanu ZEA do spraw zagranicznych Anwar Gargash powiedział, że Dhahi Khalfan został źle zrozumiany w mediach. W odpowiedzi Gargash wyjaśnił, że organizacja Mistrzostw Świata 2022 w Katarze „powinna obejmować odrzucenie polityki wspierającej ekstremizm i terroryzm”. Wysoka śmiertelność przy budowie obiektów Jak donosiły światowe media w trakcie budowy obiektów sportowych przeznaczonych na Mistrzostwa Świata w Katarze zginęło około 6,5 tysiąca robotników (choć liczba ta jest prawdopodobnie większa). Wśród ofiar byli głównie pracownicy sezonowi zatrudniani z takich krajów jak Indie, Nepal, Bangladesz, Sri Lanka, Pakistan, Filipiny czy Kenia. Przyczyną tych zgonów – zdaniem świadków – było nieprzestrzeganie zasad bezpieczeństwa, skutkujące licznymi wypadkami przy pracy, panujący upał czy zmuszanie do pracy także w trakcie choroby. Prawo pracy panujące w Katarze, powiązane z systemem kafali, jest określane mianem „współczesnego niewolnictwa”. Przypisy Bibliografia Oficjalna strona – fifa.com

5622

https://pl.wikipedia.org/wiki/Szkocja

Szkocja

Szkocja (gael. Alba, wym. []; sco. i ) – kraj stanowiący część Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. W przeszłości był niezależnym królestwem. Obejmuje północną część wyspy Wielkiej Brytanii oraz archipelagi: Hebrydy, Orkady i Szetlandy. Na południu graniczy z Anglią. Krajobraz w przeważającej części wyżynny i górski. Klimat umiarkowanie ciepły, wybitnie morski. Stolicą Szkocji jest Edynburg, natomiast największym miastem Glasgow. Geografia Na północy Szkocji Góry Kaledońskie i Grampiany, na południu Wyżyna Południowoszkocka. W centrum niewielka Nizina Środkowoszkocka skupiająca większą część ludności. Kwiatem charakteryzującym Szkocję jest popłoch pospolity (często błędnie utożsamiany z ostem). Klimat Klimat w Szkocji jest umiarkowany morski o dość niestabilnej pogodzie. Szkockie przysłowie brzmi: If you don’t like the weather, wait a minute (Jeśli nie podoba ci się pogoda, poczekaj minutę). Szkocja poddana jest dobroczynnemu wpływowi Prądu Zatokowego, co czyni tutejszy klimat dużo cieplejszym niż obszary na porównywalnych stopniach szerokości geograficznej, jak na przykład Oslo w Norwegii. Temperatury są niższe niż w pozostałych częściach Wielkiej Brytanii, co naturalnie wynika z położenia na północy wyspy. Zimą temperatury oscylują w granicach 0 °C do +5 °C. Najniższa zanotowana temperatura w Szkocji wyniosła w styczniu 1982 r. –27,2 °C w pobliżu Braemar, położonego w Grampianach. Temperatury w lecie oscylują od ok. +13 °C do +16 °C. Najwyższa odnotowana temperatura wyniosła +32,9 °C (9 sierpnia 2003 w Greycrook). W zachodniej części jest zazwyczaj cieplej i bardziej deszczowo niż na wschodzie Szkocji. Na zachodzie roczne opady wynoszą ok. 3000 mm. Historia Szkocja jest zamieszkana co najmniej od V tysiąclecia p.n.e. Od początku była obszarem, na którym dochodziło do konfrontacji różnych kultur i ludów (Piktowie, Celtowie, Normanowie, Rzymianie, Anglowie), jednakże jej dzika przyroda zawsze stawała po stronie bieżących władców tych ziem. Walki o wpływy w Szkocji ciągną się przez całą jej historię. Z czasem Szkocja została połączona z Anglią, najpierw unią personalną, gdy Jakub VI z dynastii Stuartów zasiadł na tronie angielskim po śmierci Elżbiety I, potem zaś unią realną w 1707, kiedy powstało Królestwo Wielkiej Brytanii. Jako jednolity organizm społeczny i gospodarczy istnieje od IX w., kiedy to Kenneth MacAlpin, władca celtyckiego królestwa Dalriady, zdobył koronę królestwa Piktów (jego matka pochodziła z piktyjskiego rodu królewskiego) jednocząc oba państwa. W końcu XIII wieku Szkocja została najechana przez Anglików, po czym na dwa wieki odzyskała swoją suwerenność, mimo nasilających się angielskich wpływów. W 1297 wybuchł bunt Williama Wallace, a w 1314 Robert I Bruce został uznany za faktycznego króla Szkocji (po bitwie pod Bannockburn). Od 1603 Szkocja i Anglia miały wspólnego władcę (unia personalna), a od 1707 wspólny parlament. Szkoci nigdy nie pogodzili się z angielską dominacją, co wraz z poparciem dla legitymistycznej dynastii Stuartów doprowadzało wiele razy do powstań. W maju 1999 Szkoci wybrali swój własny parlament w odpowiedzi na referendum z 1997, w którym chęć posiadania własnej władzy ustawodawczej wyraziło 75% głosujących. Powołanie pierwszego od trzech stuleci szkockiego parlamentu było możliwe dzięki polityce brytyjskiego premiera Tony’ego Blaira, który realizując swe obietnice przedwyborcze, znacznie złagodził politykę w stosunku do części składowych Wielkiej Brytanii. Niejako zapowiedzią tej zmiany polityki był zwrot Szkocji (1996) kamienia koronacyjnego dawnych królów szkockich, który od siedmiu stuleci służył też królom brytyjskim i jako taki przechowywany był w Anglii. W 2007 premier rządu szkockiego Alex Salmond ze Szkockiej Partii Narodowej przedstawił projekt ustawy o przeprowadzeniu referendum niepodległościowego, które miałoby umożliwić odłączenie się Szkocji od Wielkiej Brytanii. 15 października 2012 roku premier Wielkiej Brytanii David Cameron oraz Alex Salmond podpisali w Edynburgu porozumienie, na mocy którego referendum odbyło się 18 września 2014 roku. W przeprowadzonym referendum ponad 55% Szkotów opowiedziało się za pozostaniem w Zjednoczonym Królestwie. Demografia Obecnie Szkocja posiada 10 miast o ludności przekraczającej 45 tys. osób. Dla porównania, 70 lat temu w Szkocji istniało 1 miasto z ludnością powyżej 500 tys., 3 miasta z ludnością 100-500 tys., 3 miasta z ludnością 50-100 tys., 15 miast z ludnością 20-50 tys. i 19 miast 10-20 tys. Polityka Od roku 1998 Szkocja posiada własny parlament i rząd. Wybory do szkockiego parlamentu odbywały się w latach 1999, 2003, 2007, 2011 i 2016. Do 2007 w Szkocji rządziła Partia Pracy, lecz po zwycięstwie SNP nowym premierem (pierwszym ministrem) został Alex Salmond, lider zwycięskiej partii. Dąży ona do niepodległości regionu. W kompetencji władz lokalnych jest oświata, kultura, zdrowie publiczne i w dużym stopniu gospodarka i podatki. W 2011 roku autonomia Szkocji została powiększona w związku z umożliwieniem jej samodzielnego pożyczania pieniędzy (min. 300 mln funtów rocznie) od brytyjskiego ministerstwa finansów w celu ożywienia gospodarki. SNP postuluje również, by region mógł sam ustalać stawkę podatku od przedsiębiorstw. Podział administracyjny Od 1996 roku Szkocja podzielona jest na 32 jednostki administracyjne . Wcześniej, od 1975 roku istniało dziewięć regionów administracyjnych. Tradycyjnymi jednostkami administracyjnymi, funkcjonującymi od średniowiecza do 1975 roku były hrabstwa. Gospodarka Szkocja jest obok Irlandii centrum przemysłu whisky. Ważnym elementem gospodarki jest rybołówstwo i wydobycie ropy naftowej z dna Morza Północnego. Siedzibą wielu kompanii naftowych jest Aberdeen. Przemysł skupiony jest w centralnej części kraju, na terenach Niziny Środkowoszkockiej i na wschodnim wybrzeżu. Rozwinięty jest przemysł metalurgiczny (hutnictwo żelaza i aluminium), elektrotechniczny, elektroniczny, maszynowy, chemiczny, włókienniczy, papierniczy i spożywczy. Urodzajne tereny rolnicze ciągną się od pasa centralnych nizin, poprzez wschodnie wybrzeże, aż do Fraserburgha. Uprawia się głównie jęczmień i owies. Szkocja posiada własne banknoty i monety (funty szkockie) emitowane przez trzy szkockie banki – Royal Bank of Scotland, Bank of Scotland oraz Clydesdale Bank. Obowiązującą walutą jest funt szterling. Funtami szkockimi płacić można na terenie całej Wielkiej Brytanii, choć poza Szkocją nie zawsze są honorowane. W kantorach poza granicami Wielkiej Brytanii wymieniane są one zwykle po kursie niższym niż funt szterling lub nie są akceptowane. Kultura i kuchnia Dudy, kilt i whisky to najbardziej znane produkty szkockiej kultury. Dudy pochodzą z Azji Mniejszej, mają jednak w kulturze Szkocji szczególne znaczenie i kojarzone są właśnie z nią. Kilt jako męska spódnica znany był już w czasach podbojów rzymskich na Wyspach Brytyjskich. Charakterystyczny materiał, z którego wykonany jest kilt, wytwarzany jest z owczej wełny, a wzór kiltu (charakterystyczna krata) nazywa się tartanem. Słowo to wywodzi się z francuskiego tartanie i oznacza po prostu tkaninę w kratę. Każdy z klanów szkockich ma swój unikatowy wzór kiltu. Whisky jest kwestią sporną pomiędzy Szkotami a Irlandczykami, bowiem do dziś nie jest wyjaśnione, który z narodów wynalazł ten alkohol. Do najpopularniejszych marek whisky w kategorii blended należą: Johnnie Walker, Teacher’s, Whyte & Mackay, Chivas Regal. Szkocka kuchnia znana jest z shortbread (maślane ciastka), kidney pie oraz haggis. Haggis to owczy żołądek napełniony mieszaniną złożoną z posiekanych owczych podrobów (serce, płuca i wątroba), płatków owsianych, cebuli i przypraw, zaszyty i ugotowany. Zazwyczaj podaje się go z ziemniakami. Kuchnia szkocka charakteryzuje się sporą ilością potraw zawierających owies. Przykładem może być tu cranachan. Tradycyjne szkockie śniadanie składa się zazwyczaj z owsianki, jajek smażonych na bekonie lub też wędzonych ryb. Znanym deserem szkockim jest spotted dick. Ze Szkocji wywodzą się m.in. zespoły Nazareth, Belle and Sebastian, Runrig, Wet Wet Wet, Texas, Mogwai, Idlewild, Travis, Franz Ferdinand, Biffy Clyro oraz wokalistki Maggie Reilly, Shirley Manson i Annie Lennox oraz Amy Macdonald, a także ex-wokalista grupy Marillion – Fish oraz DJ Calvin Harris. Emigracja Niezbyt żyzne góry i przeludnione niziny od wieków zmuszały Szkotów do emigracji. Emigrowali też często z przyczyn politycznych, niechętni angielskiej dominacji, prześladowani z powodów religijnych lub popierania dynastii Stuartów. Do emigracji zachęcały też władze – tytuł baroneta Nowej Szkocji został ustanowiony jako zachęta dla osiedlania się w Ameryce Północnej. Szkoci, zwłaszcza bitni górale, zasilali oddziały najemników w całej Europie. Od czasu wojny trzydziestoletniej, gdy szkocka piechota zasłynęła, walcząc po stronie protestanckiej, szkockie gwardie pojawiły się w wielu armiach, także prywatnych. Szkocki pułk gwardii złożony z jakobickich emigrantów mieli królowie Francji, szkoccy piechurzy byli także na polskich dworach magnackich. Szkockie pułki, np. sławna „Czarna Straż” („Black Watch”) – 42. Pułk Królewskiej Piechoty Szkockiej, czy pułk „Cameronians” – były wykorzystywane w najdalszych zakątkach imperium – od Indii po Amerykę Północną. Dziś to elitarne jednostki, służące często jako straż przyboczna brytyjskim królom. Szkoci osiedlali się w Polsce, m.in. w Gdańsku (dzielnica Nowe Szkoty), w Lublinie (zachowały się Original Records of those Scots in Poland known as the Scottish Brotherhood at Lublin), w gminie Raczki, w Kiejdanach. W połowie XVII wieku mieszkało w Polsce około 30 tys. Szkotów. Religia w Szkocji W 2011 r. 32% ludności Szkocji należało do Kościoła Szkocji, który od 1560 r. jest Kościołem państwowym (o 10 punktów procentowych mniej niż w 2001 r.). Ludność katolicka, stanowiąca 16% całej populacji według spisu z 2011 r., za patrona Szkocji uznaje św. Andrzeja. Zobacz też Hymn Szkocji Religia w Szkocji Kościół Szkocji Klany szkockie Black Watch – legendarny regiment szkocki Szkocki folklor Przypisy Linki zewnętrzne Narodowa Biblioteka Szkocji/The National Library of Scotland Krainy historyczne Wielkiej Brytanii

31969

https://pl.wikipedia.org/wiki/Produkt%20krajowy%20brutto

Produkt krajowy brutto

Produkt krajowy brutto, PKB () – jeden z podstawowych mierników efektów pracy społeczeństwa danego kraju stosowany w rachunkach narodowych. Produkt krajowy brutto opisuje zagregowaną wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcji na terenie danego państwa w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku). Produkt krajowy brutto jest miarą wielkości gospodarki. Wzrost realnego produktu krajowego brutto stanowi miarę wzrostu gospodarczego. Przy obliczaniu wartości produktu krajowego brutto kryterium geograficzne jest jedyne i rozstrzygające. Nie ma znaczenia pochodzenie kapitału, własność przedsiębiorstw itp. Metody obliczania wartości produktu krajowego brutto Istnieją trzy metody obliczania wartości produktu krajowego brutto. Są to: metoda wydatkowa, metoda dochodowa oraz metoda produkcyjna. Metoda wydatkowa () opiera się na założeniu, że produkt krajowy brutto jest w przybliżeniu równy wydatkom wszystkich nabywców dóbr finalnych wytworzonych w ciągu roku. Zatem od strony popytowej produkt krajowy brutto oblicza się według następującego wzoru: Produkt krajowy brutto = konsumpcja (wydatki gospodarstw domowych) + inwestycje + wydatki rządowe + eksport netto (eksport minus import). W metodzie dochodowej () zakłada się, że wielkość produktu krajowego brutto musi być równa sumie dochodów wszystkich właścicieli czynników produkcji. Zatem od strony dochodowej PKB oblicza się w następujący sposób: Produkt krajowy brutto = dochody z pracy + dochody z kapitału + dochody państwa + amortyzacja. Powyższy wzór wyraża podział wartości dodanej pomiędzy pracę (pracowników najemnych), kapitał (właścicieli kapitału), państwo i odtworzenie zużytego majątku. W metodzie produkcyjnej () wartość wytworzonych usług i dóbr finalnych oblicza się odejmując od produkcji całkowitej wartość dóbr i usług zużytych do tej produkcji. Produkt krajowy brutto jest więc sumą wartości dodanej wytworzonej przez wszystkie podmioty gospodarujące. Zgodnie z tym Produkt krajowy brutto od strony produkcyjnej oblicza się według następującego wzoru: Produkt krajowy brutto = produkcja globalna kraju – zużycie pośrednie = suma wartości dodanej ze wszystkich gałęzi gospodarki krajowej. Obliczanie wartości PKB za pomocą każdej z tych trzech metod powinno dawać taki sam wynik, jednak bardzo rzadko tak jest ze względu na niedoskonałości statystyczne. Realny i nominalny produkt krajowy brutto Produkt krajowy brutto nominalny oblicza się według bieżącej wartości pieniądza, produkt krajowy brutto realny natomiast według realnej wartości pieniądza, a więc „oczyszczonej” z wpływu inflacji. Przeliczenie polega na podzieleniu produktu krajowego brutto nominalnego przez indeks cen. W zestawieniach statystycznych produkt krajowy brutto realny najczęściej przedstawiany jest w cenach stałych z wybranego roku bazowego. Do porównań międzynarodowych produkt krajowy brutto przelicza się według bieżącego kursu wymiany, zazwyczaj na dolary amerykańskie, albo według parytetu siły nabywczej – lepiej oddającego realną wartość dochodu obywateli w danym kraju. Krytyka produktu krajowego brutto Produkt krajowy brutto jest wyznacznikiem wielkości gospodarki – jednak jest nie najlepszą miarą zamożności społeczeństwa, ponieważ nie uwzględnia liczby ludności. Z tego powodu jako miarę dobrobytu powszechnie używa się innego wskaźnika, którym jest produkt krajowy brutto per capita (czyli produkt krajowy brutto w przeliczeniu na jednego mieszkańca). Mimo tego zabiegu również produkt krajowy brutto per capita krytykowane jest jako niedokładny wskaźnik dobrobytu w państwie. Ważniejsze powody to: nie uwzględnia produkcji nieewidencjonowanej. Szara strefa – niezarejestrowana działalność gospodarcza oraz produkcja gospodarstw domowych przeznaczana na własne potrzeby (np. praca gospodyń domowych) jest wliczana do produktu krajowego brutto, jednak czarny rynek, czyli obrót towarem nielegalnym i usługi sprzeczne z prawem, nadal pozostają z niego wyłączone, nie uwzględnia wartości czasu wolnego (wypoczynku), nie uwzględnia wartości wytwarzanych bezpłatnie (np. przez wolontariuszy, rodziców uczących swoje dzieci), nie ujmuje tzw. efektów zewnętrznych produkcji (np. zanieczyszczenia środowiska), uwzględnia produkcję tzw. antydóbr (np. wydłużenie dojazdów do pracy, wydatki na administrację), nie uwzględnia różnic cen w poszczególnych krajach (co jest niwelowane przez liczenie produktu krajowego brutto parytetem siły nabywczej), nie odzwierciedla zróżnicowania dochodów w społeczeństwie ani ich dystrybucji tzw. poziomu rozwarstwienia (wysoki produkt krajowy brutto niekoniecznie przekłada się na dobrobyt wszystkich obywateli), do produktu krajowego brutto wliczane są zbrojenia, choć zdaniem niektórych ekonomistów wydatki takie nie zwiększają zamożności społeczeństwa, jedynie umożliwiają prowadzenie działalności zwiększającej tę zamożność, nie pokazuje jakości usług, zwłaszcza państwowych, cena nie zawsze przekłada się na jakość Z tego powodu opracowano inne wskaźniki poziomu jakości życia, między innymi wskaźnik rozwoju społecznego (HDI) czy miernik dobrobytu ekonomicznego netto – NEW (). Zobacz też produkt miejski brutto (PMB) produkt krajowy netto (PKN) produkt narodowy netto (PNN) produkt narodowy brutto (PNB) szczęście narodowe brutto majątek narodowy lista państw świata według PKB nominalnego lista państw świata według PKB nominalnego per capita lista państw świata według PKB (parytet siły nabywczej) lista państw świata według PKB (parytet siły nabywczej) per capita Przypisy Bibliografia R. Hall, J. Taylor, Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002 P. Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007 E. Kwiatkowski, R. Milewski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 Linki zewnętrzne Gross domestic product (national currency, percent change, U.S. dollars) – all countries; World Economic Outlook Database, October 2015; International Monetary Fund World Economic Outlook Databases, International Monetary Fund PKB na głowę z parytetem siły nabywczej w dolarach, Bank Światowy, International Comparison Program database.

4224443

https://pl.wikipedia.org/wiki/Olivia%20R%C3%B3%C5%BCa%C5%84ski

Olivia Różański

Olivia Różański (ur. 5 czerwca 1997 w Albi) – polska siatkarka, grająca na pozycji przyjmującej, reprezentantka kraju, córka Jarosławy Różańskiej, byłej reprezentantki Polski w siatkówce. Kariera Urodziła się we Francji. Swoją siatkarską przygodę rozpoczynała w klubie Albi Volley-Ball Usspa. W wieku 17 lat przeprowadziła się do Polski, gdzie zaczęła grać w klubie JKS SMS Jastrzębie jednocześnie uczęszczając do SMS PZPS Szczyrk. W 2015 roku otrzymała powołanie do reprezentacji Polski kadry B i występowała z nią w Lidze Europejskiej. W 2018 rozpoczęła występy z reprezentacją Polski w Lidze Narodów. W sezonach 2020/2021 i 2021/2022 była zawodniczką Legionovii Legionowo. Od sezonu 2022/2023 występuje we włoskiej Serie A1. Początkowo grała w klubie . Przed sezonem 2023/2024 przeniosła się do zespołu , w którym w przeszłości grały już polskie siatkarki. Sukcesy klubowe Puchar Challenge: 2023 Sukcesy reprezentacyjne Volley Masters Montreux: 2019 Liga Narodów 2023 Przypisy Reprezentantki Polski w piłce siatkowej Siatkarki BKS Stal Bielsko-Biała Siatkarki LTS Legionovia Legionowo Siatkarki włoskich klubów Siatkarki Volley Bergamo Ludzie urodzeni w Albi Urodzeni w 1997

100

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ameryka%20P%C3%B3%C5%82nocna

Ameryka Północna

Ameryka Północna – kontynent o powierzchni 24 230 000 km² (co stanowi 16,3% całkowitej powierzchni lądów na kuli ziemskiej), położony na półkulach: północnej i zachodniej. Do Ameryki Północnej należy również tzw. Ameryka Środkowa. Dane geograficzne Od zachodu Amerykę Północną otacza Ocean Spokojny, od północy Ocean Arktyczny, a od wschodu Ocean Atlantycki. Ameryka Północna od Azji oddzielona jest Cieśniną Beringa. Na południu łączy się z Ameryką Południową. Południowa część nazywana jest Ameryką Łacińską. Najdalej wysunięte punkty Ameryki Północnej jako części świata: na północy – Wyspa Kaffeklubben (83°40′N), na południu – Wyspa Kokosowa (5°32′N), na zachodzie – Przylądek Wrangell (172°25′E), na wyspie Attu w łańcuchu Aleutów, na wschodzie – Przylądek Północno-Wschodni (11°00′W), na Grenlandii. Skrajne punkty Ameryki Północnej jako kontynentu: na północy – Półwysep Murchisona (71°58′N), na południu – Punta Mariato (7°12′N), na zachodzie – Przylądek Księcia Walii (168°05′W), na wschodzie – Cape St. Charles (55°40′W). Rozciągłość południkowa 7,2 tys. km, równoleżnikowa 6,8 tys. km. Kontynent silnie rozczłonkowany, długość linii brzegowej 75 600 km. 8,3% Ameryki Północnej stanowią półwyspy, a 16,7% – wyspy. Największymi półwyspami są: Labrador – 1430 tys. km², Jukatan – 180 tys. km², Kalifornijski – 144 tys. km², Floryda – 110 tys. km², Melville’a – 63 tys. km², Seward – 50 tys. km², Nowa Szkocja – 45 tys. km², Alaska – 45 tys. km². Do największych wysp należą: Grenlandia – 2175,6 tys. km² (największa wyspa na świecie), Ziemia Baffina – 507 tys. km², Wyspy Królowej Elżbiety – 419 tys. km², Wyspa Wiktorii – 217 tys. km², Wyspa Ellesmere’a – 196 tys. km², Nowa Fundlandia – 112 tys. km², Kuba – 105 tys. km². W Ameryce Północnej zaznacza się przewaga gór i wyżyn nad nizinami – średnia wysokość nad poziomem morza to 781 m. Najwyższym punktem jest Denali (znany też jako McKinley – 6194 m) na Alasce, natomiast najniższy znajduje się w Dolinie Śmierci (86 m p.p.m.). Ponad 64% powierzchni leży powyżej 300 m n.p.m. Wzdłuż zachodnich brzegów Kordyliery (aktywne sejsmicznie) z wewnętrznymi wyżynami (Kolorado, Meksykańska), wewnątrz Wielkie Równiny i Niziny Wewnętrzne, na wschodzie Appalachy. Wybrzeża wschodnie nizinne. Klimat od okołobiegunowego na północy przez umiarkowany, podzwrotnikowy i zwrotnikowy do równikowego w Ameryce Środkowej. W Kordylierach klimaty górskie. Głównymi rzekami są: Missisipi z Missouri, Mackenzie, Jukon, a jeziorami: Górne, Huron, Michigan, Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Erie. Na północy pustynie arktyczne, tundra, lasy iglaste, ku południu przechodzą w lasy mieszane i liściaste, w części środkowej prerie, na pd.-zach. półpustynie i pustynie. W Kordylierach górskie lasy iglaste i roślinność alpejska, na wybrzeżach Ameryki Środkowej lasy równikowe. Fauna zróżnicowana: wół piżmowy, renifer karibu, jeleń wirginijski, niedźwiedzie (baribal, grizzly), bizon amerykański (w rezerwatach). Ludność Amerykę Północną zamieszkuje 579 mln ludzi (dane z 2013 roku), co stanowi około 8% ludności świata, głównie biali, czarni i Indianie. Gęstość zaludnienia jest niewielka w porównaniu do średniej gęstości zaludnienia świata i wynosi 21,5 osoby/km². Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne i jest następstwem silnego zróżnicowania warunków środowiska przyrodniczego. Najbardziej zaludnione tereny to: Bermudy – 1189 osób/km² (1994) i Barbados 607 osób/km² (1994), a najmniej zaludnione tereny to obszar Grenlandii (0,2 osoby/km² – 1992) i Kanada – 3 osoby/km² (1994). Szczególnie ważnym czynnikiem wpływającym na rozmieszczenie ludności jest fakt, że ogromna powierzchnia kontynentu znajduje się pod wpływem klimatów: polarnego, subpolarnego i umiarkowanie chłodnego, co znacząco ogranicza możliwość trwałego egzystowania człowieka na północy. Kolejnym obszarem o niewielkiej koncentracji ludności są Kordyliery wraz z kotlinami śródgórskimi, a także obszary pustynne i półpustynne. W Ameryce Północnej można również wskazać obszary o wysokiej koncentracji ludności, np. pogranicze kanadyjsko-amerykańskie, północny wschód Stanów Zjednoczonych, niektóre odcinki wybrzeża Oceanu Spokojnego, a także tereny ciągnące się od Meksyku po Gwatemalę. Państwami o największej gęstości zaludnienia w Ameryce Północnej są kraje wyspiarskiej części Ameryki Środkowej. Podział polityczny Ameryki Północnej Państwa Ameryki Północnej oraz ich stolice Terytoria zależne Anguilla Bermudy Brytyjskie Wyspy Dziewicze Grenlandia Gwadelupa Kajmany Martynika Montserrat Navassa Portoryko Saba Saint-Barthélemy Saint-Martin Saint-Pierre i Miquelon Sint Eustatius Sint Maarten Turks i Caicos Wyspa Clippertona Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych Regiony fizycznogeograficzne Tarcza Kanadyjska Karaiby (Indie Zachodnie) Przypisy Linki zewnętrzne Ameryka Północna na przestrzeni wieków Kontynenty

5468200

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mieczys%C5%82aw%20Mentzen

Mieczysław Mentzen

Mieczysław Kazimierz Mentzen (ur. 19 grudnia 1957 w Mrągowie) – polski matematyk, dr hab. nauk matematycznych, profesor uczelni Wydziału Matematyki i Informatyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Życiorys Wykształcenie i działalność naukowa W 1976 ukończył liceum ogólnokształcące w Biskupcu, w 1984 studia matematyczne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Po ukończeniu studiów został zatrudniony na macierzystej uczelni, w Zakładzie Analizy Matematycznej. W 1989 obronił pracę doktorską Ergodyczne własności podstawień wraz z pewnymi zastosowaniami metod w ogólnej teorii ergodycznej napisaną pod kierunkiem Jana Kwiatkowskiego. 30 listopada 2005 habilitował się na podstawie pracy zatytułowanej Rozszerzenia grupowe układów dynamicznych w teorii ergodycznej i dynamice topologicznej. Został zatrudniony na stanowisku profesora uczelni na Wydziale Matematyki i Informatyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jest współautorem serii książek „Miniatury matematyczne” przygotowanych przez komitet organizacyjny konkursu Kangur Matematyczny i wydanych nakładem wydawnictwa Aksjomat. Działalność społeczna i polityczna W trakcie studiów na UMK należał do Niezależnego Zrzeszenia Studentów, gdzie zaangażowany był w kolportaż wydawanego przez NZS czasopisma Pismo Akademickie. W połowie października 1982 r. razem z m.in. Wojciechem Polakiem i Grzegorzem Górskim znalazł się w składzie Tymczasowego Zarządu Uczelnianego Niezależnego Zrzeszenia Studentów UMK. Życie prywatne Jest żonaty z nauczycielką matematyki Łucją Mentzen, ma dwoje dzieci, Sławomira i Tomasza Mentzenów. Przypisy Polscy matematycy Absolwenci Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Wykładowcy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Urodzeni w 1957 Ludzie urodzeni w Mrągowie

65002

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20Europy%20w%20pi%C5%82ce%20no%C5%BCnej

Mistrzostwa Europy w piłce nożnej

Mistrzostwa Europy w piłce nożnej mężczyzn (inaczej Euro, polski skrót ME) – rozgrywki sportowe, cyklicznie organizowane przez Unię Europejskich Związków Piłkarskich (UEFA) dla europejskich piłkarskich reprezentacji krajowych seniorów. Największy turniej piłki nożnej rozgrywany na „starym kontynencie”. Historia Wcześniejsze turnieje rozgrywane w Europie 23 kwietnia 1906 roku odbył się w Atenach w Grecji trzeci turniej piłkarski (piłka nożna na Olimpiadzie Letniej 1906). Udział w nim wzięły 4 reprezentacje z Europy, z czego Turcja wystawiła do turnieju 2 reprezentacje (Smyrna i Saloniki). Wygrała Dania pokonując w półfinale Turków z miasta Smyrna 5:1, w finale mieli się spotkać z Grekami z Aten, ale przerwali oni mecz, a potem odmówili gry w spotkaniu o drugie miejsce, z tego powodu nie było finału tylko został rozegrany mecz o drugie miejsce między Turkami ze Smyrny a Turkami z Salonik wygrali ci pierwsi 3:0. Zawody zostały rozegrane dla uświetnienia 10-lecia nowożytnych olimpiad i uważane są za zwykłe zawody międzynarodowe. 19 października 1908 roku, kiedy FIFA liczyła 15 członków, odbył się w Londynie na terenie Wielkiej Brytanii czwarty turniej piłkarski (piłka nożna na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 1908). Udział w nim wzięło 8 europejskich reprezentacji, z czego Francuzi wystawili do turnieju 2 reprezentacje. Wygrała Wielka Brytania pokonując Danię 2:0, trzecie miejsce przypadło Holandii. 29 czerwca 1912 roku o 11:00 rozpoczął się w Sztokholmie w Szwecji piąty turniej piłkarski (piłka nożna na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 1912). Udział w nim wzięło 11 reprezentacji z Europy. Podium takie samo jak w poprzednim turnieju czyli złoto dla Wielkiej Brytanii, srebro dla Danii, a brąz dla Holandii. Pierwsze mistrzostwa Pierwsze mistrzostwa odbyły się we Francji w 1960 roku pod nazwą „Puchar Narodów Europy”, a od turnieju we Włoszech w 1968 roku odbywają się jako „Mistrzostwa Europy”. W latach 1960–1976 turniej finałowy odbywał się z udziałem 4 drużyn. Od 1980 do 1992 brało w nim natomiast udział 8 zespołów, zaś od 1996 do 2012 – 16 reprezentacji. Od 2016 w finałach piłkarskich Mistrzostw Europy występują 24 reprezentacje. Od szóstych finałów awans do nich ma automatycznie zapewniony ich gospodarz, bądź obaj współgospodarze. W 1980 po raz ostatni rozegrano mecz o trzecie miejsce ME. Od Mistrzostw Europy w 1984 we Francji przegrane drużyny z półfinałów zdobywają brązowy medal. System rozgrywek System rozgrywek mistrzostw Europy składa się z dwóch części: eliminacji – mogą w nich uczestniczyć męskie reprezentacje seniorskie wszystkich krajowych federacji zrzeszonych pod egidą UEFA (łącznie 55 państw), które w określonym terminie zostaną zgłoszone do tych rozgrywek przez swe macierzyste związki piłkarskie i nie zostały zawieszone przez UEFA w prawach jej członków. Rozpoczynają się losowaniem poszczególnych grup eliminacyjnych, w których później toczy się cała rywalizacja; turnieju finałowego/finałów (tj. właściwych Mistrzostw Europy) – od 1980 przeprowadzanego systemem mieszanym (tj. runda grupowa, a następnie faza pucharowa), od 1996 zakwalifikowanych zostaje do niego 16 drużyn: gospodarz/gospodarze turnieju oraz triumfatorzy eliminacji, od 2016 zakwalifikowane są 24 drużyny narodowe stowarzyszone w UEFA: w skład wchodzą gospodarze i drużyny, które pomyślnie przeszły kwalifikacje. Prawie każda z ww. części mistrzostw Europy odbywa się w latach parzystych, regularnie co 4 lata. Tylko raz Euro 2020 zostało przełożone o rok później, z powodu pandemii koronawirusa. Eliminacje rozpoczynają się jesienią roku dwa lata wcześniejszego, niż rok przeprowadzenia turnieju finałowego. Maskotki Maskotki w Mistrzostwach Europy pojawią się od 1980 roku. 1980: Pinokio (Maskotką tego turnieju był drewniany pajacyk Pinokio, którego nos przedstawiał barwy kraju-gospodarza, czyli Włoch) 1984: Peno (Maskotką turnieju był kogut Peno. Jego nazwa wywodziła się z francuskiego slangu i oznaczała "rzut karny") 1988: Berni (Maskotką mistrzostw, które rozgrywano w RFN był królik Berni. Jego imię wzięło się od nazwy miasta Berno, gdzie wówczas mieściła się siedziba UEFA) 1992: Rabbit (Maskotką mistrzostw, podobnie jak tych organizowanych cztery lata wcześniej, był królik. Nazywał się Rabbit i był ubrany w barwy kraju-gospodarza, czyli Szwecji) 1996: Goaliath (Na tych mistrzostwach postawiono na lwa. Maskotką turnieju został potężny lew Goaliath) 2000: Benelucky (Maskotką turnieju rozgrywanego w dwóch państwach - Belgii i Holandii, był Benelucky. Ta maskotka to połączenie symboli Belgii i Holandii - diabła oraz lwa) 2004: Kinas (Maskotką tych mistrzostw był Kinas. Chłopiec był ubrany w barwy Portugalii, a więc kraju-gospodarza) 2008: Trix i Flix (Podczas mistrzostw rozgrywanych w Austrii i Szwajcarii maskotkami byli bracia bliźniacy - Trix i Flix) 2012: Slavek i Slavko (Maskotkami mistrzostw podobnie jak cztery lata wcześniej, byli bracia bliźniacy. Ich stroje i fryzury utrzymane zostały w narodowych barwach krajów-gospodarzy - polska maskotka nazywała się Slavek, a ukraińska Slavko) 2016: Super Victor (Maskotką mistrzostw Europy był Super Victor. To chłopiec z popularnej kreskówki ubrany w strój sportowy w barwach narodowych Francji) 2020: Skillzy (Oficjalna maskotka turnieju Skillzy została odsłonięta 24 marca 2019 roku. Postać inspirowana jest freestyle footballem i street footballem) Gospodarze turnieju Medaliści Mistrzostw Europy Liczba startów reprezentacji (1960–2020) Uwagi: Występy ZSRR i Wspólnoty Niepodległych Państw wliczono do występów Rosji, a Czechosłowacji – do występów Czech. Tabela wszech czasów W piętnastu finałach piłkarskich mistrzostw Europy lat 1960-2021 wystąpiło 35 reprezentacji narodowych. Rozegrały 286 meczów (73 zakończyło się remisem), strzelając 688 bramek (średnio 2,40 na spotkanie). Stan na 6 lipca godz. 23. Uwagi: Gwiazdką oznaczono drużyny, które nadal biorą udział w Mistrzostwach Europy 2020. Występy ZSRR i WNP zostały zaliczone do występów Rosji. Występy Czechosłowacji zaliczono Czechom. Aktualizacja na 6 lipca 2021 W latach 1960-1992 za zwycięstwo przyznawano 2 punkty, od 1996 – 3. Mistrzowskie składy Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona UEFA !

73402

https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82awa%20Przybylska

Sława Przybylska

Sława Przybylska, właśc. Stanisława Przybylska-Krzyżanowska (ur. 2 listopada 1932 w Międzyrzecu Podlaskim) – polska piosenkarka. Życiorys Jest córką Józefa i Marianny Przybylskich. Po II wojnie światowej wychowywała się w Domu Młodzieży w Krzeszowicach. Jest absolwentką Zespołu Państwowych Szkół Plastycznych w Warszawie, studiowała handel zagraniczny w Szkole Głównej Służby Zagranicznej. Udzielała się artystycznie już w czasie studiów, debiutowała na szerszej scenie pod koniec lat pięćdziesiątych XX w.: w 1956 w Studenckim Teatrze Satyryków STS, a potem śpiewała w klubie studenckim „Stodoła”. W 1957 zdobyła I miejsce w ogólnopolskim konkursie Polskiego Radia. Rozgłos zdobyła w 1958 piosenką Pamiętasz, była jesień, podkładając głos w filmie Wojciecha Hasa Pożegnania. W 1960 wystąpiła w filmach Zezowate szczęście, śpiewając piosenkę Kriegsgefangenenpost, oraz Niewinni czarodzieje. Wykonuje także piosenki w języku rosyjskim, hiszpańskim oraz jidysz – m.in. Miasteczko Bełz. Jej wykonanie piosenki Minuty nadziei znajduje się w zbiorach Muzeum Holokaustu w USA. 27 kwietnia 2007 otrzymała tytuł Honorowego Obywatela Miasta Międzyrzec Podlaski. W 2016 tytuł Honorowego Obywatela przyznała jej także Rada Miasta Krzeszowice. Została odznaczona przez prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2011 otrzymała Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Ponadto jest laureatką Diamentowego Mikrofonu (2015), a w 2012, z okazji 80. urodzin i 55-lecia pracy artystycznej, została wyróżniona medalem „Pro Masovia”. W 2023 artystka nadal koncertuje, ponadto wydała album pt. Pamiętasz była jesień poszerzony o nowe utwory. Życie prywatne Jej pierwszym mężem był Jerzy Kostarczyk. Pobrali sìę w 1953 roku. Mieli jedną córkę Blankę. Od 1964 do jego śmierci jej mężem był Jan Krzyżanowski (1935–2022), aktor i dyrektor Stołecznej Estrady i Teatru na Targówku. Mieszka w Otwocku. Dyskografia 1959 – Melodie o zmroku 1962 – Sława Przybylska 1963 – Sława Przybylska 2 1966 – Ballady i piosenki 1966 – Ballady i piosenki cz.2 1968 – Nie zakocham się 1970 – U brzegów Candle Rock 1972 – Sława Przybylska 1973 – Jak z dawnych lat 1979 – Związek przyjacielski 1988 – Sława Przybylska śpiewa ulubione przeboje 1992 – Rodzynki z migdałami 1992 – Minuty nadziei 1993 – Ałef-Bejs – Pieśni i piosenki żydowskie 2009 – 40 piosenek Sławy Przybylskiej 2015 – Mój Okudżawa 2023 – Pamiętasz była jesień Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Absolwenci Szkoły Głównej Służby Zagranicznej Honorowi obywatele Międzyrzeca Podlaskiego Laureaci Festiwalu Piosenki Żołnierskiej Ludzie urodzeni w Międzyrzecu Podlaskim Ludzie związani z Krzeszowicami Ludzie związani z Otwockiem Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Polskie wokalistki Urodzeni w 1932 Wokaliści jidysz Wyróżnieni Medalem Pamiątkowym „Pro Masovia”

1411715

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ojciec%20Mateusz

Ojciec Mateusz

Ojciec Mateusz - polski serial kryminalny emitowany od 11 listopada 2008 na antenie TVP1, oparty na włoskim serialu Don Matteo. Fabuła Serial opowiada o przygodach fikcyjnego księdza rzymskokatolickiego, który po powrocie z misji na Białorusi zostaje skierowany do pracy w małej parafii. Jako proboszcz wspólnie z zaprzyjaźnionymi policjantami rozwiązuje zagadki kryminalne oraz niesie pomoc swoim parafianom, a także wszystkim, którzy są w potrzebie. Każdy odcinek serialu to oddzielna historia, epizod z życia głównego bohatera. Wyjątkiem są stanowiące jedną całość odcinki 300 oraz 301. Bohaterowie ks. Mateusz Żmigrodzki (Artur Żmijewski) – ksiądz katolicki. Po latach pracy na Białorusi wraca do Polski i obejmuje posadę proboszcza parafii w Sandomierzu. Posiada talent do rozwiązywania zagadek kryminalnych, co sprawia, że często angażuje się w ich wyjaśnianie. Jest niezwykle błyskotliwy, inteligentny i spostrzegawczy. Zawsze chętnie pomaga ludziom. mł. insp. Orest Możejko (Piotr Polk) – młodszy inspektor policji, komendant komendy w Sandomierzu przełożony aspiranta później aspiranta sztabowego Nocula. Jest dość apodyktyczny i zawsze przekonany o słuszności swoich racji. Początkowo sceptycznie podchodzi do talentu detektywistycznego księdza Mateusza i wyśmiewa jego wskazówki oraz propozycje współpracy. Z biegiem czasu zaczyna jednak darzyć proboszcza zaufaniem i sympatią. Był w związku z redaktor naczelną „Nowinek Sandomierskich”, byłą burmistrz, Justyną Malec w seriach 4-11. Ze związku z Darią ma nieślubnego syna, Dominika. Lubi spędzać wolny czas na bieganiu, wędkowaniu lub zabawie ze swoim psem – Watsonem (w pierwszych odcinkach nosił imię Amos), który po pewnym czasie umiera, ku smutkowi Możejki. Od 1-189 odcinka w stopniu podinspektora. W odcinku 190 zostaje awansowany na młodszego inspektora policji. asp. sztab. Mieczysław Nocul (Michał Piela) – aspirant sztabowy policji, podwładny Oresta Możejki i jego najlepszy przyjaciel. Na początku serialu był aspirantem policji, dopiero kilka serii później awansował. Przyjaźni się i współpracuje z ojcem Mateuszem. Wbrew woli Możejki Nocul często zdradza księdzu szczegóły śledztwa, otrzymując w zamian cenne wskazówki. Zdarza mu się odwiedzać plebanię pod pretekstem rozegrania partyjki szachów z jej gospodarzem. Czasem doradza młodszym kolegom jak postępować z kobietami. Ma żonę – Barbarę (Ewa Bułhak) i dwie córki – młodszą Zosię (Julia Kornacka) i starszą Olę (Gabriela Pietrucha), która wyjechała na studia. Natalia Borowik (Kinga Preis) – gospodyni na plebanii księdza Mateusza. Zrzędliwa, zabawna, lojalna i oddana proboszczowi postać. Jej rzucone przypadkiem uwagi często wywołują w księdzu Mateuszu refleksje związane z zagadkami kryminalnymi. Przyjaźni się z Barbarą Nocul. Początkowo nie najlepiej gotowała, ale z biegiem serii jej kuchnia się poprawia. Zaczęła nawet prowadzić w gazecie „Kącik kulinarny”, przez co stała się bardzo popularna. ks. Biskup (Sławomir Orzechowski) – biskup diecezjalny sandomierski. Nieznane jest jego imię ani nazwisko. Od lat zna księdza Mateusza Żmigrodzkiego i po jego powrocie do Polski powierza mu funkcję proboszcza w małej parafii pod Sandomierzem. Mimo doniesień na temat niekonwencjonalnych zachowań księdza Mateusza, często podsycanych przez sekretarza – ks. Jacka, darzy Mateusza zaufaniem i przymyka oko na jego detektywistyczną działalność. Lucyna Wielicka (Aleksandra Górska) i Michał Wielicki (Maciej Musiał) – mieszkańcy plebanii. Ojciec Mateusz, po ich eksmisji ze swojego domu i ku niezadowoleniu Natalii, zdecydował się przyjąć rodzinę pod swój dach. Pani Lucyna na początku serialu ma objawy Alzheimera, ale później one znikają. Michał uwielbia jeździć na deskorolce i grać w koszykówkę. Był także ministrantem w parafii, jednak pod koniec 3 serii po tym, jak jego ojciec wyszedł z więzienia wyjechał razem z nim do Anglii. Potem kilka razy odwiedził Sandomierz. Waldemar Grzelak „Pluskwa” (Eryk Lubos) – były więzień. Przez jakiś czas mieszkał na plebanii u księdza Mateusza, ale potem udało mu się znaleźć mieszkanie. Jest strasznie roztrzepany, ale ma dobre serce. Poznał proboszcza, gdy ten został tymczasowo aresztowany. Justyna Malec (Tamara Arciuch) – była burmistrz Sandomierza. Redaktor naczelna miejscowej gazety. Była w związku z podinspektorem Orestem Możejką w seriach 4–11. Podobnie jak on jest bardzo pewna siebie i ma owczarka niemieckiego – Balbinę. Piotr Derlacki (Łukasz Lewandowski) – kościelny i organista w parafii księdza Mateusza, później także nauczyciel muzyki w seriach 1-12. Czasem zajmuje się też drobnymi naprawami. Podkochuje się w Natalii, lecz bez wzajemności. Dużo czasu spędza na plebanii. W młodości zażywał narkotyki, ale udało mu się wyjść z nałogu. ks. Jacek Kolanko (Piotr Kozłowski) – sekretarz księdza biskupa. Dość łatwo się denerwuje. Nie przepada za księdzem Mateuszem. Jest sceptycznie nastawiony do niekonwencjonalnych pomysłów proboszcza, a nierzadko wręcz stara się go pogrążyć w oczach biskupa, ale zawsze bezskutecznie. Mimo tego widać, że biskup go szanuje. Jeden z dwóch głównych czarnych charakterów serialu. sierż. Marian Marczak (Artur Pontek), st. sierż. Przemysław Gibalski (Rafał Cieszyński), st. post. Ludwik Banaś (Tomasz Więcek), st. post. Bronisław Wierzbicki (Piotr Miazga), sierż. sztab. Jędrzej Paruzel (Jędrzej Taranek), asp. Antoni Dziubak (Bartłomiej Firlet) – podwładni Oresta Możejki. Starają się jak najlepiej wykonywać swoje obowiązki, jednak czasem jest z nich więcej problemów niż pożytku. Mimo tego Możejko i Nocul bardzo im ufają. Zazwyczaj ich role ograniczają się do udziału w śledztwie (z rzadka zdarzają się wyjątki). Bardzo lubią księdza Mateusza i chętnie korzystają z jego pomocy. Gibalski od 6. serii ma żonę – Agatę, a Marczak w seriach 12-14 był w związku z Elwirą Gawendą (kelnerką w jednej z sandomierskich restauracji). Asp. Antoni Dziubak dołączył do policji w 15. serii. st. sierż. Karolina Górska (Paulina Chapko) – podwładna Oresta Możejki w seriach 8-11. Od początku zrobiła ogromne wrażenie na męskiej części drużyny swoją urodą i siłą. Jest bardzo sprytna i świetnie walczy. Początkowo była niechętna do współpracy z księdzem Mateuszem, jednak potem przekonała się do proboszcza. Najbliżej przyjaźniła się z Możejką, Noculem i Marczakiem. Z powodu awansu musiała wyjechać z Sandomierza. Emilka Kozłowska (Katarzyna Burakowska) – podopieczna księdza Mateusza. Trafiła pod jego opiekę po śmierci matki, a proboszcz został jej jedynym żyjącym krewnym (matka dziewczynki była jego kuzynką). Szybko zbliżyła się do reszty mieszkańców plebanii. Przyjaźni się z Zosią Nocul. Interesuje się tańcem i komputerami. Dominik Możejko (Antoni Tyszkiewicz) - syn Oresta Możejki, o którego istnieniu dowiedział się kiedy chłopiec miał już kilka lat. Wcześniej wychowywany przez matkę Darię i nieżyjącą już babcię ze strony matki, od 11 serii mieszka z ojcem w Sandomierzu. Ma bardzo dobre relacje z ojcem. Przyjaźni się z córką sąsiadki, Tosią. Często zmienia swoje zainteresowania. asp. sztab. Ewa Kobylicka (Edyta Olszówka) – podwładna Oresta Możejki od 13 serii. Z początku reszta zespołu nie chciała się do niej przekonać, jednak szybko zmienili o niej zdanie. Ewa jest bardzo przywiązana do swojego kota Maksa oraz oczywiście do pracy. Jest świetną policjantką, dobrze prowadzi śledztwa. W 17 serii poznała Wojtka Schillera, przystojnego chirurga z sandomierskiego szpitala, który całkowicie zawrócił jej w głowie. W 18 serii zostali parą. chirurg Wojciech Schiller (Jakub Wesołowski) – chirurg w Szpitalu Miejskim w Sandomierzu. Pojawił się po raz pierwszy w 220 odcinku. Zakochał się w Ewie Kobylickiej, która przesłuchiwała go w sprawie „czarnej peleryny”. Od początku próbował bardziej się do niej zbliżyć, jednak dopiero w 18 serii policjantka odwzajemniła jego uczucie i zostali parą. Wojtek jest świetnym chirurgiem, bardzo dokładnym w swojej pracy. Anna Dziubak (Hanna Śleszyńska) - zaborcza i nadopiekuńcza matka Antoniego Dziubaka, usilnie poszukująca mu kandydatki na żonę. Od czasu do czasu odwiedza Sandomierz, powodując zamieszanie. Po raz pierwszy pojawia się w serii 18. Monika Drzazga (Joanna Kuberska) - saksofonistka, młoda i ambitna kobieta, przez krótki czas udzielała Dominikowi lekcji gry. W związku z Orestem Możejką. Pojawia się od serii 26. Obsada Produkcja Głównym tłem serialu jest Sandomierz gdzie nagrywane są zdjęcia plenerowe, natomiast większość scen we wnętrzach realizowana jest w Warszawie i okolicach. Serialowy kościół znajduje się w Gliniance k. Otwocka, a plebania na obrzeżach Warszawy w Radości. Gabinet biskupa początkowo mieścił się w Pałacu Radziwiłów w Nieborowie, obecnie w Pałacu w Jabłonnie. Wnętrza komendy policji nagrywane są od 18. serii w Radości, wcześniej na Mokotowie. W niektórych odcinkach Komendę Policji ulokowano w budynkach należących do Pałacu w Wilanowie. W czwartej serii niektóre odcinki rozgrywają się poza Sandomierzem, m.in. w Kielcach, Bałtowie, Krzyżtoporze, Busku-Zdroju i Opatowie, a także w Ćmielowie, Wąchocku i Sielpi. Odcinek 95 w serii siódmej pt. Ikona oraz odcinek 97 w serii ósmej pt. Bieg rozgrywają się w Drohiczynie i okolicach. Akcja odcinka 221 w serii 17 pt. Fatalne spotkanie toczy się w Płocku, zaś akcja odcinka 255 serii 20 pt. El Greco rozgrywa się w Siedlcach. Akcja odcinka 309 serii 24 pt. Pielgrzymka rozgrywa się w Sulisławicach. Akcja odcinka 342 serii 26 pt. Warszawski Adres rozgrywa się w Warszawie. Spis serii Uwaga: tabela zawiera daty odnoszące się wyłącznie do pierwszej emisji telewizyjnej; nie uwzględniono w niej ewentualnych prapremier w serwisach internetowych (np. TVP VOD). Czołówka W pierwszej serii czołówka przedstawiała tylko najważniejsze miejsca Sandomierza wraz z nazwiskami aktorów. Od 37. odcinka („Zlecenie”) czołówka serialu przedstawia głównych bohaterów na tle najważniejszych miejsc Sandomierza: Bramy Opatowskiej, Rynku, kościoła św. Jakuba, ratusza i uliczek Starego Miasta. Począwszy od serii 21. czołówka została zaktualizowana do zmieniającej się obsady i przedstawia wyłącznie postacie głównych bohaterów. „Ojciec Mateusz” dla Sandomierza 19 czerwca 2010 na Rynku Starego Miasta w Sandomierzu odbył się koncert charytatywny na rzecz osób, które ucierpiały podczas powodzi w 2010, z udziałem polskich zespołów i aktorów z serialu „Ojciec Mateusz”. Wraz z aktorami Arturem Żmijewskim, Kingą Preis, Michałem Pielą, Piotrem Polkiem i Tamarą Arciuch wystąpili Andrzej Piaseczny, Artur Gadowski, Łukasz Zagrobelny i zespoły Big Cyc, Pectus oraz Blue Cafe. Koncert poprowadził Artur Żmijewski wraz z Pauliną Chylewską, a wydarzenie zostało wyemitowane 19 czerwca 2010 w TVP1. Nagrody i wyróżnienia Nagroda „Telekamera 2011” dla najlepszego serialu cotygodniowego przyznana za rok 2010 przez czytelników tygodnika „Tele Tydzień” w lutym 2011. Nagroda „Telekamera 2017” dla najlepszego serialu przyznana za rok 2016 przez czytelników tygodnika „Tele Tydzień” w styczniu 2017. Nagroda „Telekamera 2019” dla najlepszego serialu przyznana za rok 2018 przez czytelników tygodnika „Tele Tydzień” w lutym 2019. Nagroda „Złota Telekamera 2020” Zobacz też Don Matteo Uwagi Przypisy Bibliografia Oficjalna strona serialu Linki zewnętrzne Oficjalna strona serialu wraz z odcinkami w portalu TVP.PL Filmy o Kościele katolickim Filmy w reżyserii Andrzeja Kostenki Filmy w reżyserii Macieja Dejczera Polskie telewizyjne seriale kryminalne Polskie telewizyjne seriale obyczajowe Seriale telewizyjne emitowane od 2008 Filmy kręcone w Nieborowie Filmy kręcone w Sandomierzu

4380419

https://pl.wikipedia.org/wiki/Magdalena%20Stysiak

Magdalena Stysiak

Magdalena Stysiak (ur. 3 grudnia 2000 w Turowie) – polska siatkarka, reprezentantka kraju, grająca na pozycji atakującej lub przyjmującej. W ekstraklasie siatkarek zadebiutowała w wieku niespełna 16 lat – 13 listopada 2016 roku, w meczu z KSZO Ostrowiec Świętokrzyski (3:1). Później została wypożyczona do SMS Police, z którym sięgnęła po brązowy medal mistrzostw Polski juniorek. We wrześniu 2018 wystąpiła na mistrzostwach Europy juniorek (U–19), które rozegrano w Albanii. Polki wywalczyły brązowy medal, a Stysiak odebrała nagrodę dla najlepszej atakującej. Jej starszy o 2 lata brat Tomasz, również grał zawodowo siatkówkę, lecz po operacji kręgosłupa zaniechał czynnego uprawiania sportu. Jej brat ma 206 cm wzrostu i jest policjantem. Sukcesy klubowe Mistrzostwa Polski juniorek: 2018 Liga polska: 2019 Liga włoska: 2022, 2023 Sukcesy reprezentacyjne Mistrzostwa Europy Juniorek: 2018 Volley Masters Montreux: 2019 Liga Narodów 2023 Nagrody indywidualne 2018: Najlepsza atakująca Mistrzostw Europy Juniorek 2020: Najlepsza przyjmująca Europejskiego Turnieju Kwalifikacyjnego do Letnich Igrzysk Olimpijskich 2020 2023: Najlepsza skrzydłowa Mistrzostw Europy Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne profil chemik-police.com profil lsk.plps.pl profil women.volleybox.net Reprezentantki Polski w piłce siatkowej Siatkarki PSPS Chemika Police Siatkarki Budowlanych Łódź Siatkarki Savino Del Bene Scandicci Siatkarki Fenerbahçe SK Urodzeni w 2000

67053

https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska%20Partia%20Przyjaci%C3%B3%C5%82%20Piwa

Polska Partia Przyjaciół Piwa

Polska Partia Przyjaciół Piwa (PPPP) – polska partia polityczna, założona w 1990 przez satyryka Janusza Rewińskiego. Sądownie została zarejestrowana 28 grudnia 1990. Prowadziła działalność do 1993. Historia Geneza partii Pomysł utworzenia ugrupowania powstał w kręgu osób realizujących program telewizyjny z końca lat 80. Skauci piwni. Brali w nim udział m.in. Janusz Rewiński, Krzysztof Piasecki, Bohdan Smoleń i Stanisław Zygmunt. Na fali popularności programu powstało stowarzyszenie Skauci Piwni, które przeobraziło się w partię polityczną, wzorowaną w swoim charakterze na Pomarańczowej Alternatywie i innych ruchach quasi-politycznych z tamtego okresu. Sukces polityczny PPPP Pomysłodawcą przekształcenia stowarzyszenia w partię była redakcja nieistniejącego już miesięcznika dla mężczyzn „Pan”. Początkowo powstanie partii było traktowane przez jej twórców jako żart, ale umożliwiło dostanie się do Sejmu osobom zajmującym się na poważnie biznesem i polityką. Oficjalnie celem PPPP było promowanie kulturalnego stylu picia piwa w pubach (stylizowanych na angielskie), zamiast wódki, a tym samym zwalczanie alkoholizmu. Fragment programu wyborczego PPPP: Władzą naczelną partii były walne zgromadzenie i ława najwyższa. W skład ławy wchodził prezydent partii oraz 10–15 członków. Działały również okręgowe ławy piwne. Pierwszym prezydentem PPPP został Janusz Rewiński, a wiceprezydentem Adam Halber. Niecodzienna nazwa i rozczarowanie transformacją ustrojową w Polsce sprawiły, że w wyborach parlamentarnych w 1991 partia uzyskała względnie wysokie poparcie, tj. 3,27% głosów (dziesiąty wynik na 111 komitetów wyborczych), co pozwoliło PPPP na wprowadzenie do Sejmu 16 posłów. Rozpad partii Partia wkrótce podzieliła się na dwie frakcje – Małe Piwo i Duże Piwo, mimo oświadczeń Rewińskiego, że piwo nie jest ani ciemne, ani jasne, jest po prostu smaczne. tzw. Małe Piwo skupiło 3 posłów (Adam Halber, Krzysztof Ibisz i Adam Piechowicz), którzy działali w Sejmie przez kilka miesięcy jako Koło Poselskie Spolegliwość, a następnie (po odejściu Adama Halbera do SLD) jako Koło Poselskie Partii Emerytów i Rencistów „Nadzieja”. tzw. Duże Piwo obejmowało 13 posłów (Tomasz Bańkowski, Tomasz Brach, Leszek Bubel, Sławomir Chabiński, Andrzej Czernecki, Jerzy Dziewulski, Zbigniew Eysmont, Tomasz Holc, Marek Kłoczko, Janusz Rewiński, Cezary Urbaniak, Jan Zylber i Andrzej Zakrzewski) i funkcjonowało w Sejmie pod nazwą Polski Program Gospodarczy. Kilka miesięcy po utworzeniu rządu Hanny Suchockiej posłowie PPG razem z posłami KLD utworzyli 6 listopada 1992 wspólny klub poselski pod nazwą Polski Program Liberalny, do którego nie wstąpili Andrzej Czernecki i Leszek Bubel. Od 1992 prezydentem PPPP był Leszek Bubel, pod wodzą którego w wyborach parlamentarnych w 1993 partia uzyskała jedynie 0,1% głosów, w efekcie czego ugrupowanie zaprzestało jakiejkolwiek działalności (nie zostało ponownie zarejestrowane zgodnie z wymogami nowej ustawy z 1997). Głównym powodem tak słabego rezultatu wyborczego był fakt, że posłowie PPPP kandydowali do Sejmu z innych list wyborczych, głównie KLD. Jako członkowie PPPP z list Samoobrony kandydowali m.in. ludzie sportu: Kazimierz Górski, Andrzej Supron czy Władysław Komar. W 2007 działacze związani z Leszkiem Bublem rozpoczęli próby ponownej rejestracji PPPP, jednak bez powodzenia. Zobacz też Kompozycja marketingowa Przypisy Linki zewnętrzne Nieistniejące partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Organizacje piwne

6261

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tarn%C3%B3w

Tarnów

Tarnów () – miasto w Polsce, na prawach powiatu, położone w województwie małopolskim. Leży przy ujściu Białej do Dunajca. Jest miastem centralnym aglomeracji tarnowskiej. W mieście znajduje się siedziba powiatu tarnowskiego. Miasto lokowane przez Spycimira herbu Leliwa, na podstawie dokumentu wystawionego przez kancelarię króla Władysława Łokietka z 7 marca 1330 roku. Zachował się historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny miasta. Tarnów zajmuje powierzchnię 72,38 km², którą zamieszkuje ponad 100 tysięcy mieszkańców. Miasto jest ważnym ośrodkiem turystycznym, kulturalnym i gospodarczym w Małopolsce, a także węzłem komunikacyjnym przy autostradzie A4 oraz linii kolejowej E 30. Na terenie osiedla Mościce znajduje się siedziba Grupy Azoty, największej grupy kapitałowej branży chemicznej w kraju oraz Międzynarodowe Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego. W mieście działa konsulat honorowy Ukrainy. Tarnów jest członkiem Związku Miast Polskich. Toponimia W źródłach: Tharnow 1105 r., Tarnowo 1229 r., Tarnow 1327 r., Tharnow 1473 r. – na terenie Słowiańszczyzny (oraz terenów zajętych przez Słowian: Grecja, Panonia, Niemcy) bardzo popularne i starożytne: (niemieckie Tarnau, greckie Trnovo (pisane po grecku według Rosponda turnovon), czeski Trnov, słoweńskie, słowackie, serbskie, bośniackie, chorwackie, macedońskie Trnovo/Trnowo (m.in. dzielnica Lublany Trnovo najstarsza część miasta obok Krakova), bułgarskie Tyrnowo, czeskie, chorwackie, serbskie, słowackie Trnava (Trnawa) etc., polski m.in. Tarnów Opolski i inne Tarnowy. Nazwa topograficzna od prasłowiańskiego tьrnъ = tarn, późniejsze polskie cierń, stąd tarnina (pierwotnie nazwa przynależąca do wielu roślin kolczastych, m.in. głogu, dzikiej róży, jeżyny etc.), a więc określająca teren porośnięty kolczastą roślinnością. Historia Okres Królestwa Polskiego (do 1772) Średniowiecze W IX wieku na Górze św. Marcina w odległości około 2,5 kilometra na południe od centrum dzisiejszego miasta (teren wsi Zawada) powstał gród słowiański o powierzchni ponad 20 ha otoczony umocnieniami w postaci wysokich wałów. Funkcjonował on do początku XI wieku. Pod koniec XI wieku opuszczony już gród i osady przygrodowe nadane zostały przez księżną Judytę, żonę Władysława Hermana, opactwu benedyktyńskiemu w Tyńcu. W jednej z osad przygrodowych benedyktyni założyli wieś Tarnów Mały (dzisiaj Tarnowiec) wzmiankowaną po raz pierwszy w 1124 r. Miasto Tarnów powstało na terenie wsi rycerskiej Tarnów Wielki wzmiankowanej po raz pierwszy w 1309 r. (w Żywocie błogosławionej Kingi autorstwa Jana Długosza). Na podstawie przywileju królewskiego, uzyskanego 7 marca 1330 r., miasto lokował Spycimir Leliwita, wojewoda krakowski. Tarnów lokowano na prawie magdeburskim, nazywanym w dokumencie lokacyjnym teutońskim. Mieszczanie tarnowscy mieli mieć takie same prawa jak krakowscy. Akt lokacyjny zachował się i jest przechowywany w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie. Do 1567 r. miasto stanowiło własność potomków Spycimira noszących nazwisko Tarnowskich. Do czasu powstania Zamościa Tarnów był prawdopodobnie największym miastem prywatnym w Królestwie Polskim. Na terenie Tarnowca między rokiem 1328 a 1331 powstał duży murowany zamek stanowiący rodową rezydencję i ośrodek administracji tarnowskich dóbr Leliwitów. W 1364 r. Rafał Tarnowski (zm. 1372 lub 1373), syn Spycimira, wykupił dziedziczne wójtostwo w Tarnowie. Dzięki temu właściciele miasta zyskali dużo większy wpływ na jego życie za pośrednictwem swoich zarządców, czyli burgrabiów, a później starostów. Wśród pierwszych mieszkańców Tarnowa około 20% stanowili niemieckojęzyczni mieszczanie sprowadzeni prawdopodobnie z Nowego Sącza jako lepiej obeznani z zasadami funkcjonowania miasta na prawie niemieckim. Zgodnie z tym prawem miastem zarządzała rada miasta złożona z sześciu radnych, z których każdy na zmianę przez miesiąc pełnił funkcję burmistrza. Byli wybierani oni co roku 7 stycznia. Drugim ciałem, sprawującym władzę sądowniczą, był sąd wójtowsko-ławniczy z dziedzicznym wójtem na czele. Najstarsza pieczęć i prawdopodobnie herb miasta przedstawiał postać Spycimira z tarczą z herbem Leliwa w lewej ręce, postacią Matki Bożej z Dzieciątkiem nad prawym ramieniem i hełmem z klejnotem Leliwy nad lewym ramieniem. Tarnów leżał w Małopolsce, początkowo stanowił część ziemi krakowskiej, w XIV w. został przyłączony do ziemi sandomierskiej. Położony był w powiecie pilzneńskim w województwie sandomierskim. Jedną z pierwszych murowanych budowli w Tarnowie był kościół parafialny (pierwsza wzmianka 1346 r.) pw. Narodzenia NMP. W 2. poł. XIV w. powstała szkoła parafialna (pierwsza wzmianka 1413 r.) i pierwsze cechy rzemieślnicze. Tarnowscy rzemieślnicy specjalizowali się przede wszystkim w wyrobach sukienniczych i płócienniczych (pierwsza wzmianka o cechu sukienników i płócienników 1444 r.). Kupcy na większą skalę prowadzili handel wołami sprowadzanymi z Rusi i Mołdawii. W Polsce interesy handlowe łączyły tarnowian głównie z Krakowem, Bochnią, Bieczem, Krosnem, Nowym Sączem, Opatowcem, Przemyślem i Sandomierzem. W Królestwie Węgier bliskie relacje Tarnów utrzymywał przede wszystkim z Bardejowem i Kieżmarkiem. Pozytywny wpływ na ekonomiczny rozwój miasta miały przywileje uzyskiwane u kolejnych władców Polski za staraniem właścicieli Tarnowa. Pierwszym z nich był przywilej z 1419 r. nadany przez Władysława Jagiełłę. Władca ten zezwolił kupcom tarnowskim na transport towarów do Wrocławia drogą przez Opatowiec, Lelów i Krzepice (dzięki czemu mogli ominąć Kraków, gdzie obowiązywało prawo składu) oraz zwolnił ich od opłacania obowiązujących na niej ceł. Droga ta zwana była gościńcem śląskim i wyprowadzała z miasta dzisiejszymi ulicami F. Chopina i Klikowską. Być może jeszcze przed 2. połową XIV w. wał otaczający miasto został zastąpiony obwodem murów (pierwsza wzmianka 1448 r.). Murowany obwód obronny w mieście prywatnym stanowił wielką rzadkość w skali Polski. Wykonany był z cegły na fundamencie z kamieni. Miał długość około 900 m. Od zachodu i wschodu umieszczono w murze dwie wielkie bramy (Krakowska i Pilzneńska), natomiast od południa bramę mniejszą (przy obecnej ul. Wielkie Schody). Poza nimi były jeszcze baszty obronne, z których zachowała się jedna (na zapleczu Sufraganii, pl. Katedralny 3). Przypuszczalnie wkrótce po wzniesieniu umocnień powstało bractwo strzeleckie (pierwsza wzmianka z 1555 r.), którego członkowie zobowiązani byli do ćwiczeń strzeleckich i obrony umocnień miejskich. Z wydarzeń z życia Tarnowa w XIV w. odnotować należy wizyty królewskie: Kazimierz Wielki – 1362 i 1363, Jadwiga – 1390, Władysław Jagiełło – 1392, a także konsekrację franciszkanina Jakuba Strzemię na biskupa halickiego w 1392 r. W zbliżonym czasie przy budynku kościoła parafialnego zbudowana została pierwsza kaplica. Była to kaplica św. Krzyża, zwana też kaplicą Bożego Ciała. Otrzymała ona siedmiopolowe sklepienie przeskokowe. W 1400 r. biskup krakowski Piotr Wysz ustanowił przy kościele parafialnym kapitułę kolegiacką, na czele której stał prepozyt. W następnych latach za kolegiatą przy murze miejskim budowane były domy kanoników, czyli członków kapituły. W tym samym roku listę studentów odnowionej Akademii Krakowskiej otworzył Maciej Jan z Tarnowa. W XV w. powstały ważne fundacje sakralne w samym Tarnowie i na jego przedmieściach. W 1415 r. wojewoda krakowski Jan Tarnowski (zm. 1432/1433) i jego brat Spytek, ufundowali przy kolegiacie „przy grobie ojca” nową kaplicę z ołtarzem pod wezwaniem Rozesłania Apostołów. Wezwanie kaplicy Rozesłania Apostołów odnosi się do święta, które obchodzone jest w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego 15 lipca, a ponieważ tego właśnie dnia w 1410 r. stoczono bitwę pod Grunwaldem, w której obaj Leliwici wzięli udział, można interpretować tę fundację także jako wotum za zwycięstwo w tej bitwie. Prawdopodobnie w 1440 r. na Przedmieściu Wielkim konsekrowany został przez kardynała Izydora drewniany kościół zbudowany przez mieszkańców tegoż przedmieścia. Dzisiaj to kościół Matki Bożej Szkaplerznej na Burku. W 1448 r. decyzją rajców miejskich i nakładem miasta zbudowano kaplicę pw. Ducha Świętego przy szpitalu (przytułku) za murami (dzisiaj w tym miejscu pl. gen. J. Bema). W 1459 r. na Przedmieściu Małym po południowo-wschodniej stronie murów miasta, zgodnie z umową zawartą ze św. Janem Kapistranem, Jan Amor z Tarnowa wraz z bratem Janem Rafałem, kanonikiem krakowskim, wznieśli drewniany klasztor z kościołem pw. Matki Bożej Śnieżnej dla Braci Mniejszych Obserwantów zwanych potocznie Bernardynami. W 1467 r. z fundacji tegoż Jana Amora z Tarnowa w miejsce drewnianych budynków klasztoru i kościoła pw. Matki Bożej Śnieżnej tarnowskich bernardynów rozpoczęto budowę murowanych obiektów, otoczonych murowano-ziemnymi fortyfikacjami, ukończoną w 1499 r. Obecnie budynki te po przebudowaniu pełnią funkcje świeckie. W drugiej połowie XV w. w Tarnowie funkcjonowały już łaźnia i drewniany wodociąg doprowadzający wodę ze wsi Krzyż do zbiorników na rynku. Z 1448 r. pochodzi pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o istnieniu ratusza (murowanego lub drewnianego). Rozwój miasta przerwały dwa lub trzy wielkie pożary w 1483 i 1494 r. niszczące miasto składające się jeszcze w większości z drewnianych budowli. W ramach odbudowy Tarnowa przeprowadzono korektę planu lokacyjnego i zezwolono na przesunięcie granicy zabudowy w głąb rynku, co umożliwiło budowę kamienic z wysuniętym podcieniem. Pierwszą z nich była prawdopodobnie kamienica Rynek 5 (obecnie siedziba Tarnowskiego Centrum Kultury). Przebudowana została także kolegiata, która otrzymała wysoką wieżę, sklepienie i krótkie prezbiterium z późnogotyckimi stallami zachowanymi do dnia dzisiejszego. Dobudowano do niej także od południa kaplicę Matki Bożej Szkaplerznej, a do wejścia południowego okazały portal. W centrum Rynku powstały dwa murowane budynki urzędowe: pierwszy przeznaczony na posiedzenia sądu wójtowsko-ławniczego, drugi z wieżą na siedzibę władz miejskich, czyli właściwy ratusz. Z 1445 r. pochodzi pierwsza wzmianka o Żydzie Kalefie z Tarnowa, a z 1498 o kramach żydowskich w Tarnowie. W 1466 r. po raz pierwszy odnotowano podmiejską wieś Zabłocie, a rok później Grabówkę i Gumniska. W latach 1468 i 1482 r. do Tarnowa dotarły pierwsze zapisane w źródłach epidemie. XVI wiek Około 1513 r. rozpoczęły się prace przy remoncie i rozbudowie fortyfikacji miejskich o drugą linię od strony dzisiejszych ulic Wałowej i Targowej. Wzmocniono też dwie główne bramy: Krakowską i Pilzneńską oraz Mniejszą, która powstała przy obecnej ul. Wielkie Schody. Modernizacja fortyfikacji zakończyła się w 1544 r. Powstała w tym czasie m.in. zachowana do dziś basteja przy ul. Basztowej (drzewiej zwaną półbasztą) oraz dwie lub trzy potężne basteje przy klasztorze Bernardynów. Prace te wspierał hetman wielki koronny i kasztelan krakowski Jan Amor Tarnowski, właściciel miasta od 1514 r. Z inicjatywy Jana Amora Tarnowskiego w tarnowskiej kolegiacie powstały okazałe pomniki nagrobne poświęcone matce, pierwszej żonie, ojcu, bratu przyrodniemu i synowi. Pierwszy z nich stanowi przykład przejścia ze stylu gotyku do renesansu. Pozostałe renesansowe pomniki zostały zamówione w pracowni Bartolommeo Berrecciego. W 1524 r. na zamówienie Jana i Barbary Mikołajowskich herbu Gryf z pobliskich Mikołajowic ukończona została przebudowa murowanego domu w pobliżu obecnej bazyliki katedralnej, zwanego od tego czasu „Mikołajowskim”. Dom ten w stanie prawie niezmienionym zachował się do naszych czasów. W zbliżonym czasie dwa budynki władz miejskich na rynku połączono w jeden budynek ratusza. W 1526 r. za Bramą Krakowską z fundacji mieszczanina Adama Eberharda wzniesiono drewniany kościół św. Anny (w 1654 r. przebudowany na murowany). W 1994 r. wyeksponowano jego fundamenty. W latach 20. lub 30. XVI w. z inicjatywy hetmana Jana Amora Tarnowskiego przebudowano zamek tarnowski, wprowadzając do jego wystroju elementy renesansowe. Otoczono go przy tym nowoczesnymi murowanymi i ziemnymi fortyfikacjami bastejowymi (częściowo zachowane). Od 4 kwietnia do 2 października 1528 r. Jan Amor Tarnowski zamek i dochody z miasta oddał do dyspozycji królowi węgierskiemu Janowi Zapolyi, który stąd podejmował starania o odzyskanie władzy nad swoim królestwem. Przed opuszczeniem Tarnowa król Jan Zapolya w dowód wdzięczności za gościnę nadał miastu pięćset złotych węgierskich dochodu rocznego z ceł handlowych, płaconych dotychczas przez mieszczan tarnowskich w Koszycach i innych węgierskich komorach celnych. Ufundował także ołtarz w miejscowej kolegiacie. Oryginał tego przywileju przechowywany jest w Muzeum Okręgowym w Tarnowie. W 1537 r. w zamku i w mieście gościli król Zygmunt I wraz z królową Boną. Oprócz nich na zamku tarnowskim gościli wybitni twórcy i myśliciele polskiego renesansu, jak Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski, Klemens Janicki, Marcin Kromer, Jan Ocieski i wielu innych. Według spisu podatkowego z 1536 r. Tarnów liczył 200 domów i prawdopodobnie wraz z przedmieściami 1500–2000 mieszkańców. Z 1533 r. pochodzi pierwsza wzmianka o istnieniu apteki w Tarnowie. W latach 1554–1560 hetman Jan Amor Tarnowski jako właściciel Tarnowa i znawca prawa magdeburskiego wpisał do ksiąg miejskich (Acta obligationum) przepisy i ustawy dotyczące funkcjonowania, bezpieczeństwa i obrony miasta. W 1559 r. wydał ordynację dla szkoły kolegiackiej. Była to pierwsza znana w Polsce inicjatywa magnacka dotycząca kształcenia młodzieży mieszczańskiej. W tym czasie z fundacji prepozyta ks. Marcina Łyczki powstał murowany budynek szkoły. Dzisiaj jego dawna sala lekcyjna służy jako sala ekspozycyjna Muzeum Diecezjalnego. Od 1547 r. po otrzymaniu przez Jana Amora Tarnowskiego dziedzicznego tytułu hrabiowskiego dobra tarnowskie (tzw. państwo tarnowskie) zaczęło być nazywane też Hrabstwem Tarnowskim. Prace nad budową pomnika nagrobnego Jana Amora Tarnowskiego w kolegiacie powierzono Janowi Marii Padovano. Ponieważ miał on stanąć w prezbiterium pomniki Barbary z Tęczyńskich, Jana Aleksandra, Jana Amora i Jana Tarnowskich przeniesiono do bocznych kaplic, aby zrobić miejsce dla pomnika hetmana. Zmieniono też ich formę. Po śmierci Jana Krzysztofa Tarnowskiego w 1567 r. Padovano musiał także przekomponować ten ostatni pomnik na piętrowy, aby umieścić w nim postać Jana Krzysztofa Tarnowskiego. W ten sposób powstał najwyższy (13,8 m) w Polsce pomnik renesansowy, przedłużony jeszcze później o część poświęconą jego siostrze, Zofii z Tarnowskich Ostrogskiej. Po śmierci kasztelana wojnickiego Jana Krzysztofa Tarnowskiego Tarnów stał się jej własnością. Od 1553 r. była ona małżonką księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, wojewody kijowskiego. W 1567 r. wspólnym nakładem Konstantego i Zofii Ostrogskich oraz miasta wybrukowano groblę prowadzącą z miasta do zamku. Od tego czasu droga ta nazywana była burkową lub po prostu burkiem. W 1568 r. ukończono manierystyczną przebudowę ratusza, w którego attyce wzorowanej na attyce krakowskich sukiennic znalazły się portrety 28 „panów na Tarnowie”. W tym czasie w Tarnowie przyjął się model mieszczańskiej kamienicy renesansowej, widoczny dzisiaj najlepiej w kamienicach Rynek 19, 20 i 21. Tarnowscy z drugiej linii rodu, zwanej starszą, podjęli nieskuteczną próbę odkupienia Hrabstwa Tarnowskiego, które po śmierci Zofii miało przypaść Ostrogskim. W kwietniu 1570 r. kasztelan czechowski Stanisław Tarnowski z pomocą Olbrachta Łaskiego i Andrzeja Zborowskiego, mających prywatny zatarg z księciem Konstantym Wasylem Ostrogskim, sprowadził ponad tysięczne siły zbrojne, które szturmem zdobyły zamek tarnowski. Mieszczanie tarnowscy pozostali lojalni wobec Zofii i jej męża, którego wojska rozpoczęły blokadę zamku, trwającą do lipca 1570 r. W następnym roku Konstanty Wasyl Ostrogski otrzymał od króla Zygmunta Augusta potwierdzenie dziedzicznego władania Hrabstwem Tarnowskim, a Stanisław Tarnowski nakaz wiecznego milczenia o sprawie i wypłacenia ogromnego odszkodowania. W 1581 r. Konstanty Wasyl Ostrogski wydał w Ostrogu pierwszy przywilej dla Żydów tarnowskich, w którym wyjął ich spod prawa miejskiego oraz zagwarantował nietykalność bożnicy i cmentarza. Dokument ten zawierał pierwsze wzmianki o cmentarzu żydowskim i synagodze w Tarnowie. W 1585 Tarnów uzyskał prawo składu. W latach 1578–1585, po staraniach księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, król Stefan Batory (dwukrotnie odwiedził Tarnów – w 1576 i 1578) wydał pięć przywilejów dla Tarnowa: nakaz dla kupców z ziemi krakowskiej, udających się na Ruś, aby tam i z powrotem jechali przez Tarnów pod groźbą utraty towarów; potwierdzenie przywileju Władysława Jagiełły w sprawie ceł; orzeczenie, że mieszczanie tarnowscy zaskarżeni przez Konstantego Korniakta, poborcę ceł w ziemi ruskiej, o zapłatę 2000 grzywien są wolni od zapłaty tej sumy, jak i od płacenia wszystkich innych ceł; zatwierdzenie trzech jarmarków i dodanie czwartego jarmarku na święto Oczyszczenia NMP; nakaz dla kupców oraz innych osób jadących do Węgier, aby udawały się tam i z powrotem tylko przez Tarnów. W czasach kiedy Tarnów był własnością Konstantego Wasyla Ostrogskiego problemem stały się nadużycia dokonywane przez mianowanych przez niego starostów. Niedługo po 1587 r. uposażył on swojego syna Janusza i polecił mu zawiadywanie Tarnowem. Pod koniec XVI wieku Ostrogscy sprowadzili do Tarnowa Szkotów, którzy znajdowali się początkowo wśród ich służby. W XVII wieku Szkoci stanowili już najliczniejszą niepolską grupę narodowościową wśród mieszczan tarnowskich. Większość ze Szkotów była kramarzami, ale byli wśród nich też kupcy prowadzący interesy na dużą skalę. W XVII w. byli oni najbardziej aktywną gospodarczo częścią mieszkańców Tarnowa. Przybysze ze Szkocji byli wyznania protestanckiego. Zmarłych Szkoci chowali na cmentarzu w ogrodzie Nikelsonów (w pobliżu ul. S. Staszica) zlikwidowanym w 1737 r. W 1597 r. konsekrowany został kościół Trójcy Przenajświętszej na Terlikówce. W wieku XVI nie odnotowano w Tarnowie większych pożarów. Zarazy dotykały ludność Tarnowa w 1516 i 1572 r. XVII wiek W 1603 r. bracia Janusz i Aleksander Ostrogscy przy pośrednictwie ojca Konstantego dokonali podziału Hrabstwa Tarnowskiego potwierdzonego w Trybunale Lubelskim. Tarnów, miasto i zamek, podzielono na dwie równe części. Ponieważ Aleksander zmarł jeszcze w tym samym roku, majątek trzeba było znowu podzielić pomiędzy Janusza a dzieci Aleksandra. Od tej pory część Tarnowa należącą do Janusza i jego spadkobierców nazywano „książęcą”, zaś część stanowiącą własność spadkobierców Aleksandra z czasem zaczęto określać jako „zamoyską”. Podział ten wpłynął negatywnie na rozwój miasta. W inwentarzu dóbr kasztelana krakowskiego Janusza Ostrogskiego spisanym w 1618 r. wymieniono m.in. po raz pierwszy trzy nazwy tarnowskich ulic: Krakowską, Pilzneńską i Ku Łaźni (Wielkie Schody?). Nazwy ulic wzięły się od bram miejskich, do których prowadziły. Janusz Ostrogski zmarł w 1620 r. Pochowano go w kolegiacie tarnowskiej i upamiętniono wraz z pierwszą żoną Zuzanną z Seredych monumentalnym pomnikiem wykonanym w stylu manieryzmu gdańskiego. Formalnie połowa Tarnowa i jego przedmieść stała się własnością jego wnuka Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego, ale do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletniości zarząd nad częścią „książęcą” miasta sprawowała wdowa po Januszu, księżna Teofila z Tarłów Ostrogska, jego babka. Lata 20. i 30. XVII wieku to okres intensywnych kontaktów handlowych kupców tarnowskich z kupcami gdańskimi. Tarnowscy kupcy, jako jedni z nielicznych obok krakowskich, spławiali Wisłą aż do Gdańska wino, zboże, sól, owoce, przede wszystkim suszone śliwki i rudy metali. W tym czasie większość tarnowskich Żydów zajmowała się handlem tranzytowym oraz zakazanymi dla katolików lichwą i wekslarstwem. W 1622 r. Teofila Ostrogska wprowadziła w Tarnowie urząd lonarów. Należał do nich dozór praw i przywilejów, kontrola dochodów miejskich, nadzór budowli, dróg i mostów, murów miejskich, studzien i wodociągów, porządku i czystości w mieście i przestrzegania przepisów przeciwpożarowych. Wybierani byli corocznie z grona rajców w liczbie dwóch, w przeciwieństwie do pozostałych rajców pobierali wynagrodzenie. W 1627 r. na prośbę współwłaściciela miasta wojewody kijowskiego Tomasza Zamoyskiego król Zygmunt III Waza zatwierdził wszystkie cechy rzemieślnicze z Tarnowa i zrównał je z cechami krakowskimi. Trzy lata później do odnowionego klasztoru żeńskiego sprowadzono trzy bernardynki z Lublina. W ten sposób bernardynki powróciły do Tarnowa jako zakon klauzurowy. Klasztor założony w 1550 r. opustoszał bowiem przed końcem XVI stulecia. Przy klasztorze zbudowano drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła (nieistniejący). W latach 20. XVII w. odbudowano po pożarze także kościół i klasztor Bernardynów. W 1. poł. XVII w. doszło w Tarnowie do czterech znaczących pożarów: w 1614 r. spłonęły klasztor i kościół Bernardynów; w 1617 r. pożar zniszczył znaczną część Tarnowa włącznie z prezbiterium kościoła kolegiackiego, a w 1621 r. spłonęło kilka domów w mieście. Pożar o nieznanych skutkach miał miejsce także w 1632 r. Zaraza na przełomie 1622/1623 zabrała w Tarnowie około 300 ofiar. W 1633 r. Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski oficjalnie objął we władanie „książęcą” część Tarnowa. Drugim współwłaścicielem był Tomasz Zamoyski, starosta krakowski. W następnym roku obaj uzyskali u króla Władysława IV potwierdzenie wszystkich przywilejów królewskich dla Tarnowa. W latach 1639–1649 w Tarnowie urząd kanonika kantora w tarnowskiej kapitule kolegiackiej pełnił ks. Szymon Starowolski, historyk i pisarz polityczny epoki baroku. W 1642 r. zmarł prepozyt tarnowski ks. Andrzej Tarło (brat Teofili), odnowiciel m.in. kolegiaty tarnowskiej, kościołów na Burku i w Zawadzie. Przed śmiercią ustanowił fundację wieczystą w postaci sześciu stypendiów dla studentów. Pochowano go w krypcie kolegiaty. W latach 1648–1651 z powodu trwającego powstania Chmielnickiego właściciele miasta nakazywali mieszczanom naprawianie murów, ćwiczenia z bronią i zakazywali przyjmowania obcych ludzi do miasta. W 1652 r. do Tarnowa dotarła ze wschodu pandemia dżumy, tyfusu plamistego i czarnej ospy. Trwała prawie rok z kulminacją w lecie 1653 r. Według kronikarza bernardyńskiego w mieście zmarło 1500 osób (liczbę mieszkańców Tarnowa w tym czasie ocenia się na około 1700 osób). Była to najtragiczniejsza w dziejach miasta katastrofa naturalna. W 1654 r. staraniem gwardiana Antoniego Szumlańskiego w starej sklepionej piwnicy, przylegającej do cmentarza bernardyńskiego, powstała podziemna kaplica Więzienia Chrystusa na cmentarzu (obecnie to okolice ul. Franciszkańskiej). Odprawiano w niej nabożeństwa związane z kultem Męki Pańskiej. 3 października 1655 r. wojska szwedzkie po zwycięstwie w bitwie pod Wojniczem dotarły do Tarnowa. W zamian za rezygnację z rabunku żołnierze przyjęli oferowane im przez władze miasta 5000 florenów. Dowiedziawszy się o zdeponowanym w klasztorze majątku szlachty, Szwedzi zmusili zakonników do opuszczenia go pod pretekstem konieczności powitania króla szwedzkiego, rzekomo ciągnącego z armią od Wojnicza, a sami obrabowali oba klasztory. Kilka dni później mieszczanom i szlachcie licznie przebywającej w Tarnowie udało się obronić przed zdemoralizowanymi oddziałami polskich wojsk kwarcianych rabujących okolice. Kolejny napad szwedzki miał miejsce w marcu 1656 r. i spowodowany był opóźnieniem w wypłacie okupu dla szwedzkiej załogi Krakowa. Szwedzi odebrali okup 6000 florenów, ale pozwolili żołdakom na nocny rabunek miasta z pominięciem klasztorów bernardyńskich. Nie doszło przy tym do zniszczenia miasta, ani morderstw (pojmali ze sobą pięciu szlachciców broniących majątku). Na wpół opuszczony zamek w tym czasie nie interesował rabusiów. W 1662 r. Tarnów liczył 768 mieszkańców. Czego nie dokonali Szwedzi sprawił pożar 1 czerwca 1663 r., który strawił całe miasto między murami, łącznie z ratuszem, kolegiatą i synagogą. Po odbudowie ratusza w jego wieży został zamontowany zegar funkcjonujący do dziś. W tym czasie powstała także murowana synagoga. W okresie odbudowy Tarnowa zarząd nad „książęcą” częścią Tarnowa sprawowała Katarzyna z Sobieszyna (siostra Jana Sobieskiego) z powodu małoletności swojego syna Aleksandra Janusza Zasławskiego-Ostrogskiego, a częścią „zamoyską” Jan „Sobiepan” Zamoyski, wojewoda sandomierski (do 1665), a następnie w zastawionej części miasta Jan Wielopolski, wojewoda krakowski (zm. 1668), a po nim syn o tym samym imieniu i nazwisku (zm. 1688). W 1671 r. Tarnów musiał się znowu prezentować dobrze, ponieważ przejeżdżający przez miasto Ulryk Werdum opisał go w pamiętniku, jako zgrabne, dobrze umocnione miasto (wały ziemne, sucha fosa, mur z gankiem i silne baszty) z murowanym kościołem i licznymi domami w stylu włoskim. Przywrócono życie także na zamku. W latach 70. XVII w. rozbudowano także kościół i klasztor Bernardynów. Kościół m.in. o barokową kaplicę Niepokalanego Poczęcia NMP z dużą kryptą na pochówki dobroczyńców, a klasztor powiększono o skrzydło z celami dla pokutników (niezachowane). Powstał też murowany klasztor bernardynek (dzisiaj bernardynów) ukończony w 1680 r. Aleksander Janusz Zasławski-Ostrogski postanowił uregulować sprawę funkcjonowania Żydów w mieście. Stanowili oni w tym czasie 10–12% mieszkańców miasta. W tym celu w 1670 r. wystawił on generalny przywilej dla Żydów, w którym potwierdził wszystkie przywileje nadane przez jego poprzedników oraz doprowadził do ugody między nimi a miastem oraz cechami rzemieślniczymi. W dokumentach tych po raz pierwszy została wymieniona ul. Żydowska. W 1673 r. wybrany został pierwszy rabin tarnowski Samuel Szmelke Horowitz. W 1682 r. w Tarnowie i na jego przedmieściach stało 101 domów, z których około 1/3 stanowiły domy murowane. Liczba ludności wynosiła w przybliżeniu tysiąc osób. W 1690 r. papież Aleksander VIII nadał prepozytom tarnowskim tytuł infułata z prawem używania infuły i pastorału (przysługujących zwykle biskupom). Po śmierci króla Jana III Sobieskiego w 1696 r. kapituła kolegiacka, obawiając się zamętu podczas bezkrólewia, zamierzała przewieźć srebra i inne ruchome dobra kościelne na przechowanie do Krakowa. Zamiar udaremnili rajcy miejscy zamykając bramy miasta. Na skargę kapituły biskup krakowski Jan Małachowski ukarał grzywną rajców miasta Tarnowa. W następnym roku w sytuacji ciągłego zagrożenia pokoju w królestwie rada miejska Tarnowa podpisała umowę z Synagogą (zwierzchnością tarnowskich Żydów) w sprawie wspólnego płacenia kontrybucji zarówno wojskom nieprzyjacielskim, jak i konfederacjom żołnierskim. W 1697 r. Teofila Ludwika z Zasławskich Lubomirska właścicielka „książęcej” części Tarnowa wykupiła od Zygmunta Walewskiego część zwaną „zamojską”. Stała się więc formalnie posiadaczką obu części Tarnowa, ale różne prawne zaszłości doprowadziły ją do długotrwałych procesów z dziećmi Zygmunta Walewskiego i Zamoyskimi. Do spłacenia pozostały też sumy zastawne zapisane na rzecz Radziwiłłów i Zamoyskich. XVIII wiek W 1700 r. do kolegiaty uroczyście wprowadzono ciało bł. Felicissimusa, dar papieża Aleksandra VIII. Na oprawę relikwii zużyto srebrny złom ze skarbca kościelnego i wota z ołtarzy. Prawdopodobnie z tej okazji po raz pierwszy zagrała profesjonalna kapela kolegiacka. W 1702 r. odnotowano pożar części miasta. Rok 1704 rozpoczął najtrudniejszy okres w dziejach staropolskiego Tarnowa. Od grudnia tego roku do 1710 r. w związku z toczącą się na ziemiach Rzeczypospolitej wielką wojną północną do Tarnowa wielokrotnie wkraczały wojska walczących stron (saskie, szwedzkie i rosyjskie), wymuszając kontrybucję i prowiant lub stacjonując w mieście na jego koszt nawet przez kilka miesięcy. W 1705 r. zaraza zabrała w Tarnowie wiele ofiar. Sześć lat później pożar zniszczył 23 domy w części miasta zamieszkałej przez Żydów. W 1710 r. 16-letni Aleksander Dominik Lubomirski, który odziedziczył Hrabstwo Tarnowskie po swojej matce Teofili, potwierdził prawa, przywileje i wolności dane tarnowianom przez swoich przodków. W późniejszym czasie nie było jednak żadnych przejawów zainteresowania sprawami miasta z jego strony. W 1717 r. Tarnów liczył 322 mieszkańców, a z przedmieściami 575, najmniej w swoich dziejach. Do tego czasu prawdopodobnie opuszczony został także ostatecznie zamek tarnowski (rozebrany po 1747), a funkcję tymczasowej rezydencji panów na Tarnowie zaczął pełnić drewniany dwór w Gumniskach. Wiadomo tylko o dwóch budowlach, które w tym czasie powstały w Tarnowie. Jedną z nich była kaplica Relikwii (zachowana jako część nawy północnej), wybudowana w 1712 r. nad skarbcem kolegiaty dla relikwii bł. Felicissimusa, którym tarnowianie przypisywali szybkie zakończenie zarazy w 1705 r. Drugą było „pretorium”, czyli nadziemna część kaplicy Więzienia Chrystusa przy cmentarzu bernardyńskim, ukończona w 1713 r. (niezachowana). Aleksander Dominik Lubomirski zmarł bezdzietnie w 1720 r., a Tarnów odziedziczyła jego siostra Marianna, żona księcia Pawła Karola Sanguszki. Ten, pragnąc zapobiec całkowitemu upadkowi miasta, w 1723 r. nakazał właścicielom pustych placów w mieście, aby w przeciągu roku i sześciu tygodni zabudowali je albo sprzedali chcącym zabudować. Ponadto zwolnił budujących z podatków na pięć lat i zakazał osobom duchownym oraz szlachcie posiadającej działki w Tarnowie sprzedawania ich i obciążania sumami bez swojego uprzedniego pozwolenia. Nie wiadomo, w jakim stopniu akcja zabudowywania Tarnowa była zaawansowana w 1735 r., kiedy w grudniu tego właśnie roku pożar zniszczył całe miasto w obrębie murów oraz przedmieścia. Mimo ogromu spustoszenia najpilniejszą potrzebą było ściągnięcie do Tarnowa nowych mieszkańców. W tym czasie zrujnowane miasto zamieszkiwało bowiem tylko kilku gospodarzy katolików, nie było żadnego kupca chrześcijańskiego. Większość Żydów, stanowiących zarazem większość ludności Tarnowa, stłoczona, zajmowała dzisiejszą ulicę Żydowską, co stwarzało duże zagrożenie sanitarne i pożarowe. W 1736 r. książę Paweł Karol Sanguszko zezwolił na osiedlanie się w Tarnowie Żydów z innych miejscowości i otoczył ich swoją protekcją. Przeciwko osiedlaniu się „nowych” Żydów protestowała tarnowska Synagoga, nie chcąc brać odpowiedzialności za nieznanych jej przybyszów, osiadłych w Tarnowie bez jej woli i wiedzy. Starała się też zakazywać Żydom osiedlania poza ul. Żydowską. Na wszystkie posunięcia właściciela miasta potrzebna była zgoda dwóch zastawnych właścicieli jego części. Na przykład kiedy Paweł Karol Sanguszko w 1737 r. zarządził, aby Synagoga tarnowska płaciła połowę podatków przypadających na Tarnów z powodu bardzo złego stanu miasta nie uzyskało to akceptacji ich przedstawicieli na miejscu. Wtedy Synagoga dobrowolnie zadeklarowała się dopłacać 120 zł do każdej raty podatku pogłównego oprócz 200 zł przyrzeczonych w 1717 r. do czasu podniesienia się miasta. W 1742 r. po trwających trzy lata negocjacjach Paweł Karol Sanguszko spłacił zastawne sumy ciążące na Tarnowie, stając się jego pierwszym wyłącznym właścicielem od prawie 140 lat. W 1745 r. na jego prośbę król August III nadał Tarnowowi prawo do organizowania 10 jarmarków rocznie. Sanguszko zaprosił na nie wszystkich kupców do Tarnowa, na trzy lata zwalniając ich od opłat myta, mostowego i targowego. Przed śmiercią w 1750 r. Paweł Karol Sanguszko zapisał Tarnów i Hrabstwo Tarnowskie swojej żonie Barbarze z Duninów. Dwa lata później, dotrzymując złożoną przez niego obietnicę, rozpoczęła budowę murowanego kościoła dla Bernardynek, ukończoną w 1776 r. (obecnie to kościół Bernardynów). W 1765 r. w klasztorze Bernardynek zmarła poetka Elżbieta Drużbacka, przebywająca tam od pięciu lat na tak zwanej dewocji. W 2. poł. XVIII w. rozpoczęło się największe od końca XVI w. ożywienie budowlane w Tarnowie. Odbudowano kamienice przy Rynku po pożarze w 1743 r. Część z nich straciła przy tym trakt podcieniowy zastąpiony wysokim parterem. Pojawił się nowy typ kamienicy w stylu barokowym, zwieńczonej wysokim dachem, często łamanym, o ścianie frontowej pozbawionej dekoracji, z portalem złożonym z dwóch kamiennych filarów i profilowanego łuku arkady. Poza Rynkiem zaczęły powstawać długie dwory o cechach barokowych. Na dawnym Przedmieściu Krakowskim zachował się jeden z nich wraz z lamusem (dzisiaj siedziba Muzeum Etnograficznego przy ul. Krakowskiej 10). W 1756 r. z fundacji kanonika Wojciecha Kaszewicza na bazie szkoły kolegiackiej w Tarnowie powstała kolonia akademicka Akademii Krakowskiej (akademiola). Zgodnie z literą aktu erekcyjnego rektor Akademii Krakowskiej obsadzał stanowiska dyrektorów i profesorów tarnowskiej szkoły zdolniejszymi magistrami krakowskiej uczelni. W 1767 r. ulokowano w Tarnowie stację poczty królewskiej. Koniec lat 60. XVIII w. przyniósł następny okres niepokojów w dziejach miasta związanych toczącymi się w Małopolsce walkami konfederacji barskiej z siłami rosyjskimi. W lipcu 1768 r. do Tarnowa wtargnęły wojska rosyjskie. Żołdacy dokonywali gwałtów i rabunków. Skradli m.in. dokumenty i niedawno wykupioną z zastawu srebrną pieczęć miejską. W następnym roku do miasta przybył oddział konfederatów barskich, który pobrał kontrybucję. Z powodu ciągłego zagrożenia miasta tymi najściami w 1771 r. doszło do tego, że nikt w Tarnowie nie chciał wziąć na siebie obowiązków burmistrza i komisarz dóbr książęcych zarządził, że każdy kto posiada posesje między murami będzie kolejno przez 12 dni prezydował radzie miejskiej pod karą aresztu i konfiskaty mienia. Właściciele Tarnowa Tarnów od momentu lokacji w 1330 roku był miastem prywatnym. Jego pierwszymi właścicielami byli przedstawiciele rodu Tarnowskich herbu Leliwa, potomków założyciela miasta, w tym hetman wielki koronny Jan Amor Tarnowski. W 1570 roku, za sprawą koligacji małżeńskich, Tarnów trafił do rąk Ostrogskich. Podział majątku Ostrogskich między braci (1603) doprowadził też do podziału właścicielskiego miasta. Za sprawą Janusza Ostrogskiego jego połowa Tarnowa stała się częścią Ordynacji Ostrogskiej. Druga połowa, należąca początkowo do jego brata Aleksandra, w wyniku koligacji rodzinnych, trafiła do Ordynacji Zamojskiej. W 1698 roku V ordynatka ostrogska odkupiła część „zamoyską”. Ostatecznie po spłaceniu sum zastawnych Tarnów stał się własnością przedstawicieli rodu Sanguszków, ostatnich ordynatów ostrogskich. Ostatnim prywatnym właścicielem Tarnowa był Hieronim Janusz Sanguszko. Właściciele Tarnowa (bez uwzględnienia posiadaczy sum zastawnych w latach 1651–1742): 1330–1352 Spycymir Leliwita 1352–1373 lub 1372 Rafał z Tarnowa 1373–1409 bracia Jan Tarnowski (zm. 1409) i Spytek z Tarnowa (zmarł bezpotomnie w 1396 roku) 1409–1433 Jan z Tarnowa 1433–1448 bracia Tarnowscy: Jan Amor Starszy, Jan Gratus, Jan Rafał, Jan Feliks i Jan Amor Iunior (ze względu na ich małoletniość Tarnowem w latach 1433–1442 zarządza ich matka Elżbieta) 1448–1500 Jan Amor Iunior Tarnowski 1500–1514 Jan Tarnowski 1514–1561 Jan Amor Tarnowski 1561–1567 Jan Krzysztof Tarnowski, zmarł nie zostawiając potomka, miasto odziedziczyła jego siostra Zofia, żona księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego 1567–1570 Zofia z Tarnowskich Ostrogska 1570–1588 Konstanty Wasyl Ostrogski 1588–1620 Janusz Ostrogski 1603 Podział między braćmi Januszem a Aleksandrem Ostrogskim, zmarłym w tym samym roku (patrz: część „zamoyska” Tarnowa) 1620–1629 Aleksander Zasławski jako mąż córki Janusza, Eufrozyny 1629–1656 Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (w latach 1629–1633 z powodu jego małoletniości połową „książęcą” miasta zarządza Teofila z Tarłów Ostrogska). 1656–1676(?) Aleksander Janusz Zasławski (w latach 1656–1669 z powodu jego małoletniości połową miasta zarządza jego matka Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa) 1676(?)–1709 Teofila Ludwika Zasławska odziedziczyła ordynację po bracie (od 1683 r. secundo voto Lubomirska) 1697 Teofila Ludwika z Zasławskich Lubomirska wykupiła od Zygmunta Walewskiego część „zamoyską”. Stała się formalnie posiadaczką całego Tarnowa, ale do spłacenia pozostały sumy zastawne, zapisane na rzecz Radziwiłłów i Zamoyskich. 1709–1720 Aleksander Dominik Lubomirski 1720–1750 Paweł Karol Sanguszko jako mąż Marianny z Lubomirskich, siostry Aleksandra Dominika 1750–1774 Barbara z Duninów Sanguszkowa, wdowa po Pawle Karolu 1774–1787 Hieronim Janusz Sanguszko Część „zamoyska” 1603–1697 1603–1621 W imieniu małoletnich dzieci Aleksandra Ostrogskiego połową Tarnowa zarządza Anna z Kostków Ostrogska. W 1617 r. Adam Konstanty i Janusz Paweł, synowie Aleksandra i Anny Ostrogskich oficjalnie przejęli dobra po ojcu, ale obaj zmarli bezpotomnie w przeciągu następnych dwóch lat. Ich własność przypadła ich siostrze Katarzynie, żonie Tomasza Zamoyskiego. 1621–1642 Katarzyna z Ostrogskich wraz z mężem Tomaszem Zamoyskim 1642–1665 Jan Sobiepan Zamoyski 1665–1672 Gryzelda z Zamoyskich Wiśniowiecka (przez następne cztery lata o dobra po Janie Zamoyskim toczy się walka sądowa pomiędzy spadkobiercami Wiśniowieckiej a przedstawicielami młodszej linii rodu, wygrana ostatecznie przez tych drugich) 1676–1689 Marcin Zamoyski 1689–1697 Po śmierci Marcina Zamoyskiego w ciągu kilku lat „zamoyska” część Tarnowa przechodziła kolejno w ręce Koniecpolskich, Elżbiety Korycińskiej, stolnikowej koronnej i w końcu Zygmunta Walewskiego, starosty wareckiego. Tarnów w Galicji (1772–1918) Pierwszy okres zaborów 31 lipca 1772 r. do Tarnowa wkroczyły wojska austriackie, aby pozostać w Tarnowie na 146 lat. Tarnów znalazł się na terenie Królestwo Galicji i Lodomerii, odcięty granicą od Królestwa Polskiego. 29 grudnia 1773 r. Magistrat, „całe pospólstwo”, pełnomocnicy kapituły kolegiackiej i przedstawiciel Hrabstwa Tarnowskiego złożyli przysięgę na wierność monarchii habsburskiej. Miasto liczyło wtedy około 1500 mieszkańców w obrębie murów miejskich. Tarnów został stolicą okręgu (dystryktu) w obwodzie (cyrkule) pilzneńskim z siedzibą w Rzeszowie. W następnym roku Barbara Sanguszkowa zrzekła się swoich dożywotnich praw do Tarnowa i Hrabstwa Tarnowskiego na rzecz synów. Tarnów przypadł Hieronimowi, który przywrócił miastu rangę siedziby rodowej. Pierwszy pałac Sanguszków w Tarnowie powstał przy Rynku (Rynek 4) w miejscu dwóch kamienic. Zbudowano też nowy browar Sanguszków na Strusinie w miejsce spalonego. Początkowo poza zmianą dni targowych, obecności garnizonu i wprowadzenia poboru do wojska władza cesarska nie ingerowała w życie miasta. Wprowadzono urząd fizyka (lekarza) miejskiego, do którego obowiązków należy zwalczanie epidemii, kontrola przestrzegania przepisów sanitarnych, nadzór nad pracującymi w okręgu lekarzami i chirurgami oraz zwalczanie znachorów. W 1777 r. drugą ulicą zamieszkałą prawie wyłącznie przez Żydów stała się ul. Pilzneńska (dzisiaj Wekslarska). Nie mogli oni wprawdzie jeszcze nabywać ani wynajmować domów przy Rynku (m.in. z powodu cesarskiego zakazu wynajmowania Żydom domów i mieszkań należących do chrześcijan), ale niekiedy nielegalnie użytkowali te domy z powodu zadłużenia u nich formalnych właścicieli. W 1791 r. został nabyty legalnie przez Żyda pierwszy dom przy Rynku. Prawdziwie zmiany w mieście zaczęły się 10 lat po wkroczeniu do Tarnowa wojsk austriackich, a ich autorem był Józef II, cesarz reformator (odwiedził Tarnów w 1787 r.) dążący do administracyjnej centralizacji i germanizacji krajów znajdujących się pod jego władzą. Utworzone w tym czasie w Tarnowie instytucje przesądziły o rozwoju i podniesieniu rangi miasta, a wytyczone wtedy ulice: Krakowska, Lwowska i Wałowa wciąż są najważniejszymi ulicami Tarnowa. W 1782 r. Tarnów ustanowiono siedzibą cyrkułu, a rok później stolicą biskupstwa, obejmującego całą część diecezji krakowskiej pozostającej pod zaborem austriackim (oficjalnie erygowana przez papieża w 1786 r.). Zlikwidowane zostały przy tym wszystkie stowarzyszenia (bractwa) kościelne, kapituła kolegiacka, skarbiec a budynki należące do niej zostały skonfiskowane. W 1783 r. skasowany został klasztor bernardynek, do którego pięć lat później przeniesiono bernardynów. Na cele świeckie zajęte zostały kościoły św. Anny i Świętego Ducha. W 1784 r. zakazano pochówków na cmentarzach przykościelnych oraz nakazano ich likwidację. Zmarłych początkowo chowano na cmentarzu przy bernardyńskiej kaplicy Więzienia Chrystusa, a następnie na nowo założonym cmentarzu komunalnym na Zabłociu, zwanym dzisiaj Starym (pierwszy znany pochówek 1788 r.). W 1784 r. zlikwidowano, liczącą niespełna 30 lat, tarnowską kolonię akademicką ustanawiając w jej miejsce gimnazjum z językami wykładowymi niemieckim i łaciną. Cztery lata później powstała też nowoczesna szkoła niemiecko-żydowska, mająca z młodych Żydów ukształtować dobrych cesarskich poddanych (istniała do 1806). Przełomowe zmiany zaszły też w układzie komunikacyjnym Tarnowa. W 1785 r. oficjalnie otwarto „trakt cesarski”, zwany też „traktem środkowo-galicyjskim” lub „wiedeńskim”. Nowoczesna droga z drewnianym krytym mostem na Białej prowadziła od Śląska Cieszyńskiego do Lwowa. Trakt dochodził do miasta od strony zachodniej ulicą Śląską (obecnie Krakowska), od strony wschodniej ulicą Lwowską. Zrealizowano też dwa obejścia wzgórza miejskiego, łączące zachodni i wschodni odcinek traktu: od północy obecna ul. Wałową, a od południa ciąg ulic Targowa – Bernardyńska – Szeroka. Budowa nowego układu komunikacyjnego Tarnowa wiązała się z początkiem likwidacji fortyfikacji miejskich. Przede wszystkim bram stanowiących główną przeszkodę w powiązaniu nowego traktu z siecią ulic miasta lokacyjnego. Ulice: Bernardyńska i Szeroka powstały po usunięciu muru otaczającego klasztor bernardyński. Działki powstałe po likwidacji fortyfikacji sprzedawano pod budowę domów. W 1787 r. nastąpiła fundamentalna zmiana w ustroju i sposobie funkcjonowania miasta. Cesarz odebrał księciu Hieronimowi Sanguszce władzę sądową i administracyjną nad miastem, które przeszło pod wyłączną opiekę rządu. Własnością księcia pozostały dawne Przedmieścia Wielkie i Małe z Grabówką. Zarządzono wybory nowego Magistratu, któremu przekazano sądownictwo karne w obwodzie tarnowskim. Magistratem kierował prezydent, pełniący równocześnie funkcję sędziego miejskiego. Pierwszym prezydentem sędzią został Stanisław Mayr. Przy Magistracie utworzono departament policji. W kamienicy przy Rynku 4 ulokowano Sąd Szlachecki, prowadzący sprawy duchowieństwa i szlachty z siedmiu cyrkułów. Dzięki temu Tarnów stał się miastem często odwiedzanym przez galicyjską szlachtę i duchowieństwo, co korzystnie wpłynęło na jego rozwój. Wraz z powstawaniem nowych urzędów do miasta zaczęli napływać urzędnicy, nauczyciele, inżynierowie i duchowni pochodzenia austriackiego, czeskiego i niemieckiego. W rodzinie pracującego w Sądzie Szlacheckim adwokata, 14 marca 1794 r. urodził się Józef Bem, bohater narodowy Polski i Węgier. Z budowli, które w tym czasie powstały w Tarnowie należy wymienić klasycystyczną budowlę pałacową, nazywaną później „kamienicą Kamienobrodzkich” przy Małym Rynku (pl. Kazimierza Wielkiego 5, mieściła się w niej sala, w której odbywały się widowiska sceniczne, a w okresie karnawału bale nazywane „redutami”), pałac Sanguszków (Dom Książęcy, późniejsze Starostwo) oraz budynek poczty. Dwa ostatnie stanęły przy pl. Pocztowym (obecnie pl. J. Sobieskiego). W 1799 r. Hieronim Sanguszko rozpoczął budowę murowanego „pałacu letniego” w Gumniskach. Pałac otaczał ogród holenderski. Z wypadków, które miały miejsce w Tarnowie przed końcem XVIII w. należy wymienić trzęsienie ziemi 3 grudnia 1786 r. (niewielkie szkody materialne) i dwa pożary w 1792 r., z których jeden zniszczył kaplicę Więzienia Chrystusa. 28 kwietnia 1798 r. cesarz Franciszek II nadał miastu Tarnów nowy przywilej, w którym m.in. określono ustrój władz miejskich, zatwierdzono posiadłości mieszczan tarnowskich i stan posiadania miasta oraz jego herb. Nadano miastu prawo propinacji oraz prawo organizowania czterech jarmarków rocznie. Magistrat zobowiązano do zapewnienia stacjonującym w Tarnowie oddziałom austriackim kwater i niezbędnych obiektów. W tym celu zakupiono od Funduszu Religijnego grunty pokościelnych folwarków: Zawale, Dyksonówka, Kantoria i Dąbrówka Infułacka. Niedługo potem pomiędzy dzisiejszymi ulicami E. Goldhammera i Matki Bożej Fatimskiej powstał pierwszy budynek koszarowy z placem ćwiczeń. Przy obecnej ul. J. Piłsudskiego wzniesiono istniejący do dzisiaj pierwszy szpital wojskowy o klasycystycznej fasadzie i sześciokolumnowej galerii od strony nieistniejących już ogrodów. Zmiany nastąpiły również w układzie przestrzennym miasta od strony wschodniej. Ul. Folwarczna (obecnie Kupiecka i częściowo L. Waryńskiego), wraz z ulicami Nową, Bóżnic oraz pl. Pod Dębem (obecnie pl. Bohaterów Getta) stały się osią nowego układu urbanistycznego na Zawalu. Na pl. Pod Dębem wyznaczono w dni targowe miejsce postoju dla przybywających do Tarnowa chłopów. Z czasem powstały wokół niego tanie hotele. Na terenie dawnych ogrodów bernardyńskich utworzono nowy plac (obecnie Drzewny), który miał stać się jednym z głównych placów miejskich. Założenia te zostały zrealizowane tylko częściowo lub wcale (jak w przypadku planowanego kompleksu budynków kurialnych przy ul. Katedralnej) ze względu na kryzys finansowy państwa spowodowany wojnami napoleońskimi (Austria była jednym z filarów III koalicji antyfrancuskiej). Do oddziałów napoleońskich operujących w tym czasie na Morawach, a później do armii Księstwa Warszawskiego próbowali przedostać się niektórzy uczniowie gimnazjum w Tarnowie. Jednym z nich był Kazimierz Brodziński. W 1808 r. diecezja tarnowska po przeniesieniu biskupstwa do Kielc przestała istnieć, a dotychczasowa katedra stała się zwykłym kościołem parafialnym w diecezji przemyskiej. Na początku następnego roku rząd austriacki wymusił na Tarnowie „pożyczki na koszta wojenne”. Usiłowano nawet skonfiskować srebrnego kura Bractwa Kurkowego, ale nie dopuścili do tego obywatele Tarnowa, którzy złożyli jego równowartość w kasie rządowej. Wiosną 1809 r. Tarnów zajął na krótko oddział wojsk Księstwa Warszawskiego. Po jego odejściu w mieście przez pół roku stacjonowali żołnierze z rosyjskiego korpusu posiłkowego. Wypuszczony przez nich balon zapalił się po zaczepieniu o dach kościoła Bernardynów, służącego jako prochownia i skład amunicji. Do wybuchu, który mógł zniszczyć miasto nie doszło dzięki mocnemu sklepieniu budynku. W czerwcu 1814 r. doszło do pożaru Tarnowa trwającego 5 godzin. Był to ostatni wielki pożar całego miasta. W jego wyniku ukształtował się plac Chlebowy, zwany od 1877 r. do dzisiaj Rybnym. Na początku XIX w. rozbiórce uległy budynki kościołów św. Anny i Ducha św. W miejscu drugiego z nich powstał plac publiczny zwany popularnie Burkiem. Siedzibę starostwa umieszczono w dawnym pałacu Sanguszków przy pl. Pocztowym (dzisiaj Sobieskiego). W 1815 r. w Tarnowie urodził się Józef Władysław Krogulski, kompozytor, pianista i dyrygent. W tym okresie Tarnów odwiedzali cesarz Franciszek II (1817 i 1823) oraz przejazdem car Aleksander I (1818). W 1820 r. Tarnów liczył 2136 mieszkańców, a jego przedmieścia – 2274. Zmiany granic na mapie Europy po Kongresie Wiedeńskim ponownie postawiły problem administracji kościelnej na ziemiach polskich pod władzą austriacką. W 1822 r. Tarnów został włączony do nowo utworzonej diecezji tynieckiej, którą kierował biskup Grzegorz Tomasz Ziegler. Ten ze względu na lepszą lokalizację Tarnowa na terenie diecezji w ciągu czterech lat doprowadził do przeniesienia swojej siedziby do niego i zmiany nazwy diecezji na tarnowską. Siedzibą biskupa i konsystorza stała się pałacowa kamienica Rynek 4 kupiona przez Gubernium galicyjskie od księcia Eustachego Sanguszki. Seminarium Duchowne (początkowo IV rok studiów) przeniesiono z Bochni i umieszczono w tarnowskim klasztorze Bernardynów. Rozpoczęto też prace przy lepszym dostosowaniu katedry do swojej funkcji (m.in. przebito ściany między bocznymi kaplicami). 8 lipca 1827 r. odbył się uroczysty ingres biskupa Zieglera do katedry tarnowskiej, który jeszcze w tym samym roku został zamianowany biskupem Linzu. W grudniu 1830 r. do liczącego 3500 (wśród nich 1/3 Żydów) mieszkańców Tarnowa dotarły wiadomości o powstaniu w Królestwie Polskim. Udała się tam grupa gimnazjalistów z Tarnowa, aby walczyć z bronią w ręku. Wielu tarnowian wspierało materialnie walkę o niepodległość. Istotną rolę w działaniach zbrojnych odgrywał urodzony w Tarnowie generał Józef Bem. W powstaniu uczestniczył także książę Władysław Sanguszko, który w randze podporucznika służył jako adiutant dwóch naczelnych wodzów powstania. Po upadku powstania listopadowego do Tarnowa dotarli liczni uciekinierzy. Część z nich wpłynęła pozytywnie na rozwój gospodarczy miasta, jak np. Franciszek Eliasiewicz, który na Zabłociu założył fabrykę maszyn rolniczych, nie zaprzestając działalności niepodległościowej. Książę Władysław Sanguszko, który po upadku powstania osiadł w Tarnowie, przebudował pałac w Gumniskach na stałą siedzibę rodową (dobudowana część zachodnia). Władysław i Izabella Sanguszkowie gościli w nim m.in. Aleksandra Fredrę, Zygmunta Krasińskiego, Napoleona Ordę, Wincentego Pola i wiele innych znanych postaci życia kulturalnego Polski pod zaborami. W 1843 r. z inicjatywy księżnej Izabelli Sanguszkowej i dam z Towarzystwa Dobroczynności powstał zakład dla sierot płci żeńskiej. W 1894 r. ochronkę przeniesiono do kamienicy przy ul. Ogrodowej (dzisiaj ul. J. Bema 14). W 1831 r. ks. Wincenty Balicki opublikował książkę Miasto Tarnów pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym i naukowym. Była to pierwsza monografia Tarnowa. W 1835 r. biskup tarnowski Franciszek de Paula Pisztek kupił budynek po browarze i ogród na przedmieściu Pogwizdów w celu przystosowania go na „dom ochrony ubogich i chorych”. Zatrudniono w nim stałego lekarza ordynariusza Wilhelma Kocha (prawdopodobnie pierwszego honorowego obywatela Tarnowa). W tym samym roku w Tarnowie urodził się Józef Szujski historyk, pisarz, publicysta i polityk. W 1842 r. także na Pogwizdowie otwarto szpital żydowski ufundowany z inicjatywy dobroczynnych towarzystw żydowskich, a przede wszystkim tarnowskiej filantropki Debory Menkes-Wekslerowej (obecnie ul. Matki Bożej Fatimskiej 25). Największą budowlą, która w tym okresie powstała w Tarnowie był gmach Seminarium Duchownego zbudowany w latach 1835–1838. Na czele seminaryjnego Instytutu Teologicznego stanął rektor ks. Michał Król. Drugim pod względem wielkości budynkiem był obszerny parterowy szpital wojskowy zbudowany w 1833 r. na Zawalu (obecnie siedziba PWSZ). Nowe budynki mieszkalne w nowoczesnym stylu rundbogenstil powstały m.in. przy ul. Targowej, pl. J. Bema (Burek) i Bernardyńskiej. W latach 1823–1825 gruntownie przebudowano dawny klasztor Bernardynów. W budynku kościoła, z którego zachowane zostały mury zewnętrzne, umieszczono siedzibę Sądu Szlacheckiego (ob. Bernardyńska 24), a w jedynym zachowanym skrzydle południowym klasztoru – więzienie (ob. Bernardyńska 19). Przy okazji zasypano podziemia klasztoru (m.in. podziemny korytarz prowadzący od wieży dzwonnicy położonej na południe od kościoła do krypty pod chórem braci oraz korytarz prowadzący do kazamaty w bastei), które – jak uważał lud – miały mieć połączenie z zamkiem tarnowskim. W 1828 r. przebudowano w stylu klasycystycznym dom zajezdny książęcy na Przedmieściu Krakowskim (późniejszy Hotel Krakowski). Skandalem, zakończonym prawdopodobnie dymisją burmistrza Franza Baldiniego, była sprzedaż Władysławowi Sanguszce przez Magistrat na bardzo niekorzystnych dla miasta warunkach dawnego folwarku szpitala św. Ducha na Zabłociu. W 1844 r. w Tarnowie działalność rozpoczął komitet rewolucyjny związany z Towarzystwem Demokratycznym Polskim, którego przedstawicielem na Tarnów był Jan Józef Tyssowski, były sekretarz księcia Władysława Sanguszki. W następnym roku powstało Towarzystwo Strzeleckie jako spadkobierca tradycji dawnego Bractwa Kurkowego. Oficjalnym jego celem miała być rozrywka w formie strzelania do tarczy, nieoficjalnym – przygotowanie do walki o niepodległość. Wiosną 1845 r. w Tarnowie odbyła się narada spiskowców, podczas której powierzono Edwardowi Dembowskiemu i Franciszkowi Wiesiołowskiemu przygotowanie 6 obwodów w zachodniej Galicji do wybuchu powstania. Austriacy byli dobrze poinformowani o działaniach spiskowców, a starosta (Kreishauptman) tarnowski Joseph Breinl von Wallerstern wysyłał do wsi cyrkułu komisarzy, którzy pod rozmaitymi pozorami spotykali się z chłopami i rozpuszczali pogłoski, że panowie gotują „rzeź poddanych”. Ukonstytuowany w Krakowie Rząd Narodowy, w skład którego wszedł Jan Józef Tyssowski jako przedstawiciel zaboru austriackiego wyznaczył wybuch powstania na noc 21/22 lutego 1846 r. Po licznych aresztowaniach powstanie zostało odwołane jednak major Leon Czechowski samowolnie przyspieszył termin ataku na Tarnów na noc 18/19 lutego i rozesłał instrukcje do głównych punktów zbornych. Powstanie w cyrkule tarnowskim skończyło się rzezią zwaną rzezią tarnowską albo galicyjską. Na plac przed Starostwem (dzisiaj pl. Sobieskiego) chłopi zwieźli trupy około 150 ofiar. Przyprowadzali także licznych pojmanych, często ciężko rannych, aby oddać ich w ręce władz. Ranni, wydostani z rąk chłopskich, składani byli w prowizorycznych lazaretach urządzonych przez Kamienobrodzkich w ich kamienicy (ul. Katedralna 5) i w pałacu Władysława Sanguszki w Gumniskach. 7 kwietnia 1846 r. cesarz zatwierdził kontrakt zawarty między Magistratem a Władysławem Sanguszką. Zgodnie z nim miasto wykupiło od niego i przyszłych spadkobierców monopol propinacyjny na terenach podmiejskich Strusiny, Grabówki, Zabłocia, Terlikówki i Kantorii, a ponieważ było w stanie zapłacić księciu tylko połowę ustalonej sumy zobowiązało się na „wieczne czasy” corocznie wypłacać Sanguszkom połowę dochodu z propinacji. Sanguszko zatrzymał w mieście gorzelnię, fabrykę likierów i browar jako własność prywatną. Zgodnie z umową pod jurysdykcję miejską trafiły wyżej wymienione wsie podmiejskie. Powierzchnia miasta wzrosła z 2,29 do 17,28 km². Powiększony siedmiokrotnie Tarnów liczył 8459 mieszkańców. W 1846 r. Henryk Szancer uruchomił nad Wątokiem nowoczesny młyn parowy, największy zakład przemysłowy we wschodniej części miasta. Wiosna Ludów zaczęła się w Tarnowie 19 marca 1848 r. od narady przedstawicieli miasta, wsi i uczącej się młodzieży w Hotelu Krakowskim. Powołano do życia Komitet Narodowy i zorganizowano oddział Gwardii Narodowej, obywatelskiej ochotniczej formacji wojskowej. W mieście panował spokój, nie licząc wybicia szyb w mieszkaniach znienawidzonych z powodu mordów w 1846 r. Izaaka Luxenberga i kancelistów cyrkularnych. 1 kwietnia ukazało się pierwsze tarnowskie czasopismo świeckie pod tytułem „Zgoda” (od 4 listopada „Gazeta Tarnowska Godło: Zgoda”), będące nieoficjalnym organem Komitetu Narodowego. Władysław Sanguszko zlikwidował pańszczyznę w swoich dobrach. W Gimnazjum wprowadzono naukę języka polskiego, a na ruinach zamku tarnowskiego polscy i żydowscy mieszkańcy miasta z pomocą kilkuset żołnierzy austriackich rozpoczęli sypanie kopca ku czci ofiar rzezi w 1846 r. Jesienią nadzieje na poważne zmiany polityczne i utworzenie polskiego samorządu w Galicji zaczynają szybko słabnąć. W listopadzie 1848 r. wojsko austriackie zajęło część gmachu Seminarium Duchownego i przebywało tam przez okres około jednego roku. Władze nakazały rozpuścić do domów dwa pierwsze roczniki alumnów i zagroziły zamknięciem uczelni. Na przełomie lat 1848 i 1849 do Tarnowa dotarła epidemia cholery. 10 stycznia 1849 r. wprowadzono stan wojenny na terenie całej Galicji. Władze nakazały m.in. rozwiązanie formacji paramilitarnych i przerwanie sypanie kopca na ruinach zamku. Zakazano wydawania „Gazety Tarnowskiej. Godło Zgoda”. W 1850 r. papież przyjął wymuszoną przez władze cesarskie rezygnację biskupa Józefa Wojtarowicza z kierowania diecezją tarnowską. Z funkcji rektora Seminarium Duchownego zrezygnował ks. Michał Król. Został proboszczem katedry. Na tym stanowisku przeprowadził on prace remontowe w katedrze (m.in. nowe ołtarze boczne, polichromia i posadzka), uratował drewniany kościół Najświętszej Panny Maryi na Burku, któremu groziło runięcie do Wątoku (przesunięto o blisko 6 metrów w kierunku wschodnim) i drewniany kościół św. Trójcy na Terlikówce. W 1855 r. zlikwidowany został Sąd Szlachecki w Tarnowie. W jego miejsce powołano Sąd Obwodowy, któremu podlegały sądy powiatowe w Dąbrowie, Dębicy, Mielcu, Pilźnie, Ropczycach, Radomyślu, Tuchowie i Żabnie. W dniach 16–17 czerwca 1855 r. Tarnów odwiedził cesarz Franciszek Józef. Monarcha obserwował manewry wojskowe, przyjął defiladę i wizytował urzędy. Zwiedził też nowy szpital wojskowy (obecnie siedziba PWSZ) i nowo budujący się zakład wychowania wojskowego, czyli szkołę kadetów (dzisiaj Pałac Młodzieży przy ul. J. Piłsudskiego 24). W październiku tego roku odbył się pierwszy przejazd techniczny pociągu przez Tarnów. Ukończono też budowę pierwszego dworca kolejowego. 20 lutego 1856 r. oficjalnie otwarto ruch na linii kolejowej im. Karola Ludwika łączącej Kraków, Bochnię, Tarnów i Dębicę. Do 1861 r. linię przedłużono do Lwowa. Ukończono także budowę nowych gościńców do Ciężkowic, Dąbrowy i Żabna, które umożliwiły dojazd z tych miejscowości do dworca kolejowego w Tarnowie. W 1859 r. Henryk Szancer uruchomił pierwszy w Galicji parowy młyn grysikowy, a wiedeńczyk Johann Breitseer założył w Tarnowie pierwszą kawiarnię (dzisiejsza Tatrzańska). W następnym roku Rajzla Rubin otworzyła zakład produkujący i prowadzący hurtową sprzedaż gotowych ubrań, zapoczątkowując silny później przemysł konfekcyjny w Tarnowie. W 1860 r. zamontowano naftowe oświetlenie na ulicach Tarnowa. Ważną dla miasta instytucją była Kasa Oszczędności miasta Tarnowa. Powstała w 1861 r. z inicjatywy grupy obywateli Tarnowa z Adamem Morawskim na czele, jako druga w Galicji po lwowskiej. Instytucja ta miała zapewnić ciągłość finansowania inwestycji miejskich, oferować mieszkańcom miasta tani kredyt zamiast dotychczasowych lichwiarskich pożyczek i umożliwiać lokowanie oszczędności. Pierwszą inwestycją miejską finansowaną przez Kasę Oszczędności był nowy budynek szpitala miejskiego. W 1864 r. utworzono Zakład Zastawniczy Funduszu Podupadłych Mieszczan w Tarnowie. Adam Morawski, burmistrz Tarnowa w latach 1856–1857, był prawnikiem, podobnie jak wszyscy burmistrzowie i prezydenci Tarnowa do 1939 r. Jako pierwszy tarnowianin uczczony został w mieście placem swojego imienia. 15. rocznica „rzezi galicyjskiej” w Tarnowie zbiegła się w czasie z krwawo stłumionymi demonstracjami patriotycznymi w Warszawie w lutym 1861 r. W ciągu tego i następnych miesięcy tego roku w kościele bernardyńskim i w katedrze odprawiono wiele nabożeństw związanych z rocznicami narodowymi. Tłumy ściągały zwłaszcza kazania bernardyna o. Bernarda Bulsiewicza. Rozpoczął się też zwyczaj gromadzenia się przy kapliczce św. Walentego przy torach kolejowych (dokładnie z drugiej jej strony, gdzie we wnęce umieszczono ikonę Matki Bożej Częstochowskiej), aby śpiewać zakazane pieśni patriotyczne oraz religijne. W listopadzie 1862 r. w Tarnowie powstała organizacja konspiracyjna Ława Obwodowa podlegająca krakowskiej Ławie Głównej (stronnictwo „czerwonych”), prowadziła ona działalność propagandową oraz gromadziła fundusze na przyszłe powstanie. Kierowali nią Józef Dąbrowski i Antoni Uhma. Po wybuchu powstania styczniowego na terenie fabryki Eliasiewicza zaczęto w konspiracji formować oddział „Kompanię strzelców tarnowskich” (67 ochotników) pod dowództwem kapitana Antoniego Uhmy, która uzbrojona przeważnie w kosy wzięła udział w przegranej przez powstańców bitwie o Miechów (17 lutego). Straty jej wyniosły 6 zabitych i 7 rannych. Tarnowianie walczyli też w bitwach pod Chrobrzem i Grochowiskami (17–18 marca). Ranni powstańcy leczeni byli m.in. w tarnowskim szpitalu miejskim, szpitalu żydowskim, lazarecie zorganizowanym w gumniskim pałacu Sanguszków i ambulansie u Franciszka Eliasiewicza. Zmarłych chowano na cmentarzu zabłockim. Tarnów odgrywał w tym czasie rolę jednego z ośrodków gromadzenia i transportu broni z Galicji do Królestwa Polskiego. Komitet Niewiast Polskich w Tarnowie organizował zaopatrzenie w żywność, leki i środki opatrunkowe dla powstańców. 20 marca 1863 r. do Tarnowa dotarł aresztowany dyktator powstania generał Marian Langiewicz, witany entuzjastycznie przez tarnowian. Langiewicz przetrzymywany był przez dwa dni w Hotelu Krakowskim ze swoją adiutantką Anną Pustowójtówną. Tutaj też złożył swoją dyktaturę na ręce przedstawicieli Rządu Narodowego. Rozwiązana została też Ława Obwodowa. Władza powstańcza przeszła w ręce Komitetu Zachodniej Galicji (stronnictwo „białych”), którego głównym przedstawicielem w Tarnowie był adwokat Karol Kaczkowski. W od kwietnia do czerwca 1863 r. w „galicyjskim batalionie” majora Andrzeja Łopackiego walczyli kolejni ochotnicy z Tarnowa. Wśród nich przyszły burmistrz major Jan Witold Rogoyski. 3 czerwca 1863 r. Austriacy dokonali rewizji w domach tarnowskich adwokatów Rutowskiego, Jarockiego, Stojałowskiego, lekarza miejskiego Józefa Starkla, burmistrza Józefa Pędrackiego oraz piekarza Walentego Stepkiewicza, w którego domu na Zabłociu znajdowało się tajne biuro werbunkowe. Zrewidowano także biura Magistratu. Nie znaleziono jednak żadnych dowodów na działalność konspiracyjną. Wprowadzenie stanu oblężenia w Galicji 28 lutego 1864 r. powstrzymało inicjatywy mające na celu pomoc powstaniu. Ocenia się, że w walkach powstańczych łącznie wzięło udział około 250 tarnowian, głównie z młodzieży gimnazjalnej i rzemieślniczej. Od marca 1864 r. do połowy 1865 r. przed sądem wojennym w Tarnowie stanęło tysiąc osób, które uczestniczyły w powstaniu lub wspomagały je w inny sposób. W 1865 r. rozpoczęły się prace nad uporządkowaniem miasta. Ułożono chodniki przy ulicy i placu Katedralnym, przy Lwowskiej i Krakowskiej. Powieszono tabliczki z nazwami ulic. Odcinek ul. Seminaryjskiej (dzisiaj J. Piłsudskiego) ukształtowano jako promenadę, przy której nasadzono kasztanowce i ustawiono ławki. Prowadzić miała ona do ogrodu miejskiego, w którym zbudowano neogotycką siedzibę strzelnicy reaktywowanego Towarzystwa Strzeleckiego (obecnie siedziba Biura Wystaw Artystycznych). W tym samym roku powstało w Tarnowie Stowarzyszenie Ochotniczej Straży Pożarnej. Pierwszym naczelnikiem strażaków został niedawny powstaniec Antoni Uhma. Epidemia cholery trwająca od sierpnia do października 1866 r. spowodowała w Tarnowie śmierć 1700 osób. Okres autonomii galicyjskiej Największe zmiany w Tarnowie pod zaborem austriackim nastąpiły w 1867 r. po nadaniu gminom autonomii. Nowa samorządna Rada Miejska wybrała burmistrza Wojciecha Bandrowskiego (do tego czasu burmistrz był mianowany przez rząd) i jego zastępcę Klemensa Rutowskiego. Po raz pierwszy radnymi zostali też Żydzi. Przy Magistracie utworzono urząd budowniczego miejskiego, do którego kompetencji należało projektowanie i realizowanie inwestycji miejskich oraz zatwierdzanie inwestycji prywatnych. Pierwszym budowniczym miejskim został Karol Polityński młodszy. W szkołach średnich całej Galicji wprowadzono język polski jako wykładowy. W 1869 r. Tarnów liczył mieszkańców i był pod względem liczby ludności trzecim miastem w Galicji po Lwowie () i Krakowie (). W ciągu 12 lat (od 1857) liczba mieszkańców Tarnowa wzrosła o ponad 13 tys. W 1869 r. utworzono Kółko Przyjaciół Muzyki (od 1901 r. Towarzystwo Muzyczne). Propagowało ono muzykę świecką, urządzało koncerty, wieczornice z okazji świąt narodowych, bezpłatne kursy śpiewu, a z czasem siłami własnych członków z powodzeniem wystawiało opery. Stanowiło jedno z najbardziej aktywnych stowarzyszeń w Tarnowie. 15 sierpnia 1870 r. z powodu sprzeczki między katolikiem a Żydem doszło do zamieszek. Grupa złożona w większości z chłopów z okolicznych wsi atakowała Żydów, rabowała sklepy i mieszkania żydowskie. Zamieszki te stanowiące raczej wyjątek w życiu miasta udało się stłumić następnego dnia. Zdarzały się też napady żydowskich ortodoksów na konwertytów z judaizmu. W 1872 r. Rada Miejska postanowiła wziąć pod własny zarząd propinację miejską, czyli monopol alkoholowy (dotychczas był on oddawany w dzierżawę). Stanowił on główne źródło dochodów miasta. Zarząd powierzono byłemu burmistrzowi Józefowi Pędrackiemu. Spowodowało to trwający 10 lat ostry konflikt w Radzie Miejskiej między zwolennikami i przeciwnikami własnego zarządu propinacją. Stronnictwo Józefa Pędrackiego uważało, że miasto powinno sprawować zarząd nad propinacją bezpośrednio, stronnictwo, na czele którego stał Karol Kaczkowski gromadziło zwolenników dalszego dzierżawienia propinacji. Najważniejszą inwestycją w dziedzinie infrastruktury w Tarnowie w tym okresie było oddanie do użytku linii kolejowej Tarnów – Nowy Sącz – Leluchów (1876). W ten sposób Tarnów uzyskał połączenie kolejowe z Węgrami. W 1875 r. ulicy prowadzącej do magazynów tej kolei nadano imię Wojciecha Bandrowskiego, zmarłego w 1870 r., pierwszego autonomicznego burmistrza Tarnowa, dzięki którego osobistym zabiegom dwie linie kolejowe połączyły się w Tarnowie. Największymi budowlami powstałymi w latach 70. XIX w. Tarnowie były Szkoła Wydziałowa Męska, zbudowana (1874) przy nowo wytyczonej ul. M. Kopernika według projektu Karola Polityńskiego, Gimnazjum przy ul. Seminaryjskiej (dzisiaj I LO przy ul. Piłsudskiego 4) według projektu Józefa Sarrego. W 1878 r. na ulicach Tarnowa pojawiło się oświetlenie gazowe. W 1877 r. Tarnów przyjął wygnane z Gniezna ss. Urszulanki Unii Rzymskiej. Przy ul. Ogrodowej (dzisiaj J. Bema) otworzyły one szkołę wyższą żeńską z pensjonatem. Przy klasztorze zbudowano neoromańską kaplicę według projektu Karola Polityńskiego (niezachowana). W następnym roku w Tarnowie osiedlili się księża filipini, wypędzeni z Wielkopolski z powodu pruskiego Kulturkampfu. Przy ul. Seminaryjskiej (dzisiaj ul. J. Piłsudskiego) filipini zbudowali kościół według projektu Karola Polityńskiego. W 1879 r. pierwszą w Tarnowie hutę szkła założył Bernard Kropf. Powstała ona w pobliżu ul. Do Huty i zatrudniała około 300 pracowników. W 1880 r. Tarnów liczył już prawie 25 tys. mieszkańców (według wyznania policzono rzymskich katolików, 193 grekokatolików, 131 protestantów i żydów). Od lat 80. XIX w. do 1914 r. w Tarnowie trwał boom budowlany. Powstały liczne budynki publiczne i prywatne, a część starszych została rozbudowywana lub upiększana zgodnie z gustem epoki. Początkowo dominowały style historyczne, potem eklektyzm, a na początku XX w. pojawiła się secesja, później modernizm. Jednym z najbardziej okazałych budynków była siedziba Kasy Oszczędności, zbudowana według projektu Karola Polityńskiego przy ul. Wałowej 10. Parter zajmowała Kasa Oszczędności, a piętro z salą Lustrzaną wynajmowało Towarzystwo Kasynowe i Kółko Przyjaciół Muzyki. Odbywały się tam liczne koncerty. Obecnie służy ona m.in. jako miejsce posiedzeń Rady Miejskiej. Wśród architektów oprócz wspomnianego wyżej Polityńskiego wyróżniają się Szczęsny Zaremba, Janusz Rypuszyński i Adolf Juliusz Stapf. Od początku XX w. w krajobrazie Tarnowa dominowały przebudowana w stylu neogotyckim katedra (proj. J. Zachariewicz), także neogotycki kościół Księży Misjonarzy (proj. J. Sas Zubrzycki) oraz Synagoga Wielka zwana „Jubileuszową” (proj. W. Ekielski). Część miasta między dzisiejszymi ulicami Wałową, E. Goldhammera, A. Mickiewicza, Matki Bożej Fatimskiej, Bóżnic i pl. Pod Dębem, przecięta ulicami Kupiecką, Nową i L. Waryńskiego utworzyła „nową dzielnicę żydowską”, gdzie koncentrowało się życie żydowskiej części społeczności miasta Tarnowa. W budynku przy ul. Nowej 10 (w miejscu, gdzie stoi obecny budynek Urzędu Miasta) mieściła się siedziba zarządu tarnowskiej gminy żydowskiej. W dzielnicy tej znajdują się szkoły religijne i bóżnice. O aktywności społecznej świadczą stowarzyszenia powstające w tym czasie w Tarnowie. Były wśród nich stowarzyszenia rzemieślników o charakterze samopomocowym i samokształceniowym, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (organizacja społeczno-wychowawcza, sportowa i paramilitarna), wśród młodych Żydów coraz większe wpływy zdobywał syjonizm, w środowiskach robotniczych pojawiali się zwolennicy socjalizmu. Życie miasta opisywał tygodnik „Pogoń” wydawany przez Józefa Pisza. W 1888 r. biskup Ignacy Łobos otwarł szkołę dla organistów powstałą staraniem Towarzystwa Muzyki Kościelnej św. Wojciecha. W tym samym roku w Wyższym Seminarium Duchownym ks. Józef Bąba otwarł pierwsze na ziemiach polskich Muzeum Diecezjalne. Istniejące do dzisiaj muzeum gromadzi zabytki sztuki kościelnej, głównie średniowiecznej, z terenu diecezji tarnowskiej. Według przeprowadzonego 31 grudnia 1900 r. spisu ludności Tarnów zamieszkiwało osób. Pod względem przynależności wyznaniowej osób było wyznania rzymskokatolickiego, mojżeszowego, 110 osób wyznania greckokatolickiego, 33 ewangelików, 2 osoby wyznające prawosławie. Po zbudowaniu szkół żeńskiej im. Franciszka Józefa (1892 – obecnie poczta przy ul. Mickiewicza) i męskiej im. Kazimierza Brodzińskiego (1896 – obecnie I LO) z początkiem XX wieku zaczął się ruch budowlany w północnym Zawalu. Około 1907 r. ul. Ustronna (obecnie K. Brodzińskiego) na całej istniejącej dzisiaj długości została włączona do sieci ulic miejskich. Do tego czasu powstało przy niej kilkanaście kamienic i kilka domów jednorodzinnych. W tym samym czasie na północnej Strusinie zaczęła kształtować się dzielnica willowa pozbawiona punktów handlowych. Pierwsze wille zaczynają się od ulic J. Matejki, T. Tertila (obecnie al. Solidarności) i Zielonej (obecnie Powstańców Warszawy). Typowa dla nowej dzielnicy zabudowa zachowała się przy ulicach A. Grottgera, J. Wojtarowicza, T. Rejtana i M. Zyblikiewicza (obecnie ul. PCK). W 1901 r. biskup tarnowski Leon Wałęga założył tzw. małe seminarium przy własnej rezydencji w kamienicy Rynek 4. Miało ono charakter konwiktu, którego mieszkańcy pobierali naukę w Gimnazjum. W 1911 r. biskup Wałęga przeznaczył na ten cel zakupioną przez kurię kamienicę przy ul. Chyszowskiej (dzisiaj ul. I. Mościckiego 9). Instytucja ta miała poważny wpływ na wzrost liczby kapłanów diecezji tarnowskiej. Została zamknięta przez władze komunistyczne w 1963 r., ale mimo to diecezja tarnowska wciąż przoduje w powołaniach kapłańskich. W latach 1900–1999 w diecezji tej zrealizowano 7652 powołania duchowne. W tej liczbie największą część stanowiły powołania sióstr zakonnych – 3585; kolejne grupy to: księża diecezjalni – 2593, księża zakonni – 1241 oraz bracia zakonni – 233. W 1903 r. z filii Gimnazjum utworzono Cesarsko-Królewskie Gimnazjum Męskie II o charakterze filologiczno-klasycznym. Pierwszym dyrektorem został historyk, pedagog i działacz społeczny Jan Leniek. W następnym roku we własnym budynku przy ul. Nowy Świat 30 rozpoczęła naukę otwarta w 1897 r. Wyższa Szkoła Realna. W 1905 r. w urzędach zainstalowano pierwsze aparaty telefoniczne połączone z siecią rządową. 15 października 1906 r. otwarto linię kolejową Tarnów – Szczucin (49 km) ze stacjami w Żabnie, Dąbrowie, Oleśnie, Mędrzechowie i Szczucinie. Niestety, nigdy nie została ona połączona z linią kolejową za Wisłą, co dawałoby bezpośrednie połączenie Tarnowa m.in. z Warszawą. Funkcjonowanie linii kolejowej Tarnów – Szczucin zostało zawieszone w 2000 r. W 1906 r. zaszły istotne zmiany w Radzie Miejskiej. W tym roku po śmierci wiceburmistrza Stanisława Stojałowskiego Rada Miejska wybrała na jego miejsce Eliasza Goldhammera, adwokata i filantropa. Od czasu tej nominacji aż do II wojny światowej wiceburmistrzem w Tarnowie pozostawała osoba pochodzenia żydowskiego. Także w 1906 r. rezygnację z powodu złego stanu zdrowia ogłosił burmistrz Witold Rogoyski, sprawujący ten urząd prawie 23 lata. Na jego miejsce Rada Miejska wybrała Tadeusza Tertila, doktora prawa i prezesa tarnowskiego gniazda TG Sokół. W tym samym 1906 r. (3 stycznia) w rodzinie żydowskiego kupca urodził się Roman Brandstaetter pisarz, poeta, dramaturg, tłumacz (zm. 1987). W 1907 r. ma początek tarnowska piłka nożna, prasa tarnowska podała bowiem informacje o dwóch pierwszych meczach piłkarskich na błoniach nad Białą pomiędzy drużyną tarnowską „biało-czerwonych” (późniejszej Tarnovii) a krakowską „czerwonych” i później „niebiesko-różowych” (TS Wisła Kraków). 7 listopada 1908 r. w budynku „Sokoła” otwarto Miejską Bibliotekę Literacko-Naukową im. Juliusza Słowackiego (obecnie Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Słowackiego). Rok 1910 przyniósł finalizację trzech wielkich inwestycji decydujących o nowoczesnym obliczu miasta. Były to: budynek nowego secesyjnego dworca kolejowego projektowanego przez Edmunda Baudischa; Elektrownia Miejska zaprojektowana przez Adolfa W. Schleyena (dzisiaj przy ul. Jana Studniarskiego, który był jej pierwszym dyrektorem) i Wodociąg Miejski zaprojektowany przez Maksymiliana Matakiewicza (10 km długości). W 1911 roku uruchomiono linię tramwaju elektrycznego o długości 2580 m. Tramwaje w Tarnowie kursowały trasą od ul. Spadzistej (przez Lwowską, Wałową i Krakowską) do dworca kolejowego (linię zlikwidowano w 1942 r.). Wodociągi i linia tramwajowa okazały się inwestycjami deficytowymi i obok zaległości spłat kredytu przez miasto stały się przyczyną wykazania władzom miasta braku równowagi budżetowej przez krajową komisję kontrolną tuż przed wybuchem I wojny światowej. Problemem dla Tarnowa zaczęło stawać się też bezrobocie. W związku z tym pod koniec 1912 r. Rada Miejska powołała komisję zajmującą się głównie zbieraniem składek na pomoc dla bezrobotnych. Później zatrudniano ich także do robót przy remontach ulic. W listopadzie 1912 r. za zgodą władz powstał w Tarnowie Związek Strzelecki, organizacja o charakterze paramilitarnym. W marcu 1913 roku w oparciu o tarnowskich skautów utworzono Polską Drużynę Strzelecką, oznaczoną numerem XIV. Pierwszym prezesem i komendantem był Tadeusz Machalski. Liczba członków do 15 sierpnia 1914 roku wynosiła 370 osób. Była to najliczniejsza organizacja paramilitarna w Tarnowie w przededniu I wojny światowej. I wojna światowa Rosyjska okupacja miasta rozpoczęła się 10 listopada 1914 r. Budynki publiczne i szkoły zostały zamienione na koszary i magazyny. Niektórzy komendanci miasta stosowali represje wobec żydowskich mieszkańców Tarnowa. Linia frontu przez dłuższy czas utrzymywała się na Dunajcu. W dniach 14 stycznia – 7 kwietnia i 1–4 maja 1915 Tarnów ostrzeliwany był przez ciężką artylerię wojsk austro-węgierskich ze stanowisk w Biadolinach Radłowskich. Łącznie na Tarnów spadło 48 pocisków, pozbawiając życia 150 osób, głównie żołnierzy. Poważnie uszkodzonych zostało kilka budynków. 6 maja 1915 r. wojska rosyjskie wycofały się z Tarnowa z powodu potężnej ofensywy wojsk austriackich i pruskich (bitwa pod Gorlicami). Powracający Austriacy oskarżyli bezpodstawnie o zdradę i szpiegostwo wiele osób w Tarnowie, m.in. profesora Bolesława Łazarskiego oraz artystę kamieniarza Pawła Musiała, na których wykonano karę śmierci. Śledztwo prowadzono także przeciwko Tadeuszowi Tertilowi i Wincentemu Witosowi. Represje austriackie przyspieszyły mentalne przechodzenie większości tarnowian od orientacji proaustriackiej do orientacji czysto niepodległościowej. W latach 1915–1917 Austriacki Oddział Grobów Wojennych założył w obecnych granicach Tarnowa pięć cmentarzy wojennych: nr 199 przy ul. Krakowskiej, nr 200 przy ul. Chyszowskiej, nr 201 jako kwatera na cmentarzu żydowskim, nr 202 przy al. Matki Bożej Fatimskiej, nr 203 w Krzyżu. 18 lutego 1918 r. na wieść o podpisaniu Traktatu Brzeskiego przez Tarnów przeszła manifestacja przeciwko tej decyzji licząca ok. 25 tys. osób, a na murach pojawiły się antyaustriackie napisy. Wiosną 1918 r. grupa oficerów polskich ze stacjonującego w Tarnowie batalionu zapasowego 20. Pułku Piechoty rozpoczęła konspirację niepodległościową w miejscowym garnizonie. Latem w okolicach Tarnowa rozlokowano oddziały brygady obrony krajowej ćwiczącej tłumienie buntów i rozruchów. Dołączył do nich batalion szturmowy 4. Pułku Piechoty „Hoch- und Deutschmeister”, składający się prawie wyłącznie z Niemców austriackich. Od czasu do czasu żołnierze maszerowali przez ulice Tarnowa w rynsztunku bojowym. Jesienią tego samego roku komendant dzielnicy harcerstwa Adam Ciołkosz utworzył w mieście, ze starszych harcerzy, tajne zbrojne Pogotowie Narodowe, współdziałające z Polską Organizacją Wojskową złożoną z byłych legionistów, robotników i studentów dowodzoną w Tarnowie przez Jana Stylińskiego. Powołano też Komitet Samoobrony, którego celem było przejęcie władzy w mieście i przerwanie wywożenia artykułów żywnościowych do Wiednia. 14 października 1918 r. odbyła się wielka manifestacja połączona z uroczystym posiedzeniem Rady Miejskiej, w czasie którego burmistrz Tadeusz Tertil ogłosił, że manifest Rady Regencyjnej z 7 października 1918 r. oznacza faktyczne powstanie niepodległej Polski. W ostatnich dniach października w budynku Towarzystwa Strzeleckiego w Ogrodzie Strzeleckim dyskretnie skoszarowano prawie dwustu młodych ludzi z połączonych sił miejscowej POW, harcerskiego Pogotowia Narodowego, Straży Studenckiej i młodzieży sokolej. 30 października 1918 r. o godzinie 18.00 Rada Miejska na wniosek burmistrza Tadeusza Tertila postanowiła o podporządkowaniu się miasta rządowi, który miała utworzyć w Warszawie Rada Regencyjna. W nocy z 30 na 31 października żołnierze 20. Pułku Piechoty, peowiacy oraz harcerze z Pogotowia Narodowego rozbroili żołnierzy austriackich, opanowali dworzec kolejowy, budynek Banku Austro-Węgierskiego, pocztę oraz urzędy. Do godziny 7.30 Tarnów jako pierwsze polskie miasto był już wolny od sił zbrojnych zaborcy. Okres II Rzeczypospolitej (1918–1939) W 1918 r. oficjalnie rozpoczął działalność Sokoli Klub Sportowy „Tarnovia”, czyli sekcja piłkarska TG Sokół. W latach 1918–1920 w wojnie polsko-ukraińskiej i na froncie litewsko-białoruskim wojny polsko-bolszewickiej walczył 16. Pułk Piechoty stacjonujący w Tarnowie. Sytuacja miasta na początku istnienia II Rzeczypospolitej była bardzo trudna. 8 maja 1920 r. demonstracja przeciw głodowi w mieście inspirowana przez działaczy Narodowego Związku Robotniczego wtargnęła do biur Magistratu w ratuszu. W lipcu 1920 r. w Tarnowie zatrzymały się ewakuowane ze Stanisławowa władze Ukraińskiej Republiki Ludowej na czele z Symonem Petlurą, prezydentem i naczelnym dowódcą wojska. Petlura opuścił Tarnów po dwóch miesiącach, ale w Tarnowie pozostali urzędnicy, pracownicy administracji i uchodźcy. W latach 1921–1923 działało prywatne gimnazjum ukraińskie przy ul. Ogrodowej 14 (dzisiaj gen. J. Bema) oraz inne kulturalne i charytatywne instytucje ukraińskie, ukazywały się też czasopisma w języku ukraińskim. W 1920 r. ukończono rozpoczętą w 1917 r. budowę Warsztatów Naprawczych Taboru Kolejowego (obecnie Zakłady Mechaniczne Tarnów). W ich pobliżu ukształtowało się osiedle robotnicze z drewnianymi i murowanymi domami robotników. W 1921 r. liczba ludności miasta wynosiła 35 347 osób, w tym 15 608 osób wyznania mojżeszowego, z których 10 223 uważały się za Żydów także pod względem narodowości. 27 tarnowian przyznawało się do narodowości niemieckiej. Zarejestrowano też 440 Ukraińców. Na terenie Tarnowa przebywało 1731 żołnierzy w stacjonujących tu 16. Pułku Piechoty i 5. Pułku Strzelców Konnych. 5 listopada 1923 r. rozpoczął się ogłoszony przez PPS strajk generalny. W Tarnowie oddziały miejscowego 16. Pułku Piechoty zostały tymczasowo wycofane z miasta, a ich miejsce zajęli żołnierze 53. Pułku Piechoty Strzelców Kresowych ze Stryja. Ogłoszono zakaz zgromadzeń w mieście. Trzy dni później doszło starcia robotników wracających z wiecu w Domu Robotniczym przy ul. E. Goldhammera z policją i wojskiem. Od salwy oddanej w tłum zginęło siedmiu robotników, a ponad 30 innych zostało rannych. W uroczystościach pogrzebowych, które odbyły się na koszt miasta, wzięły udział delegacje robotnicze z całej Polski. W 1924 r. w nowym budynku kinoteatru Towarzystwa Szkoły Ludowej „Marzenie” (proj. Edward Okoń) (ul. S. Staszica 4) odbyła się pierwsza oficjalna projekcja filmowa. Samo kino (teatr świetlny) powstał w 1913 r., a pierwsze stałe kino w Tarnowie dwa lata wcześniej. Chociaż nie urodzili się w Tarnowie, ale z Tarnowem związani są Henryk Sucharski, Mieczysław Jastrun, Tadeusz Kantor i Jan Szczepanik. Pierwszy z nich, późniejszy oficer Wojska Polskiego, dowódca obrony Westerplatte uczył się w II Gimnazjum, gdzie w 1916 r. zdał egzamin dojrzałości, drugi poeta, eseista i tłumacz uczył się w I Gimnazjum w latach 1921–1923, trzeci reżyser, twórca happeningów, malarz, scenograf, pisarz, teoretyk sztuki uczęszczał do tej samej szkoły w latach 1925–1933. Trzeci, nauczyciel i wynalazca zwany polskim Edisonem ożenił się w Tarnowie. Podczas pobytów w tym mieście pracował nad wynalazkami z dziedziny kolorowych fotografii i filmu. W Tarnowie też zmarł w 1926 r. W tym samym roku oddano do użytku więzienie przy ul. S. Konarskiego 2, składające się z pięciu budynków i dwu skrzydeł. Należało ono do najnowocześniejszych w Polsce. W 1927 r. z Tarnowa zaczęła kursować komunikacja autobusowa do sąsiednich miast powiatowych. Pod koniec tego roku w Tarnowie koncentrowało się już 13 linii autobusowych. Pierwszy prowizoryczny dworzec autobusowy mieścił się na pl. Pod Dębem. Przeniesiony na pl. H. Sienkiewicza i w 1930 r. ulokowany na pl. Wolności (dzisiaj ul. J. Goslara). W 1927 r. powstała także jedna z najważniejszych instytucji kulturalnych miasta. Z inicjatywy Józefa Jakubowskiego, prawnika, społecznika i podróżnika, otwarto bowiem Muzeum Miasta Tarnowa. Spadkobiercą tego muzeum jest obecne Muzeum Okręgowe w Tarnowie. 12 września 1922 r. prof. Ignacy Mościcki po raz pierwszy sformułował konieczność zbudowania państwowego przedsiębiorstwa produkującego związki azotowe. 12 marca 1927 r. z jego inicjatywy, już jako prezydenta Polski, Rada Ministrów podjęła decyzję o największej inwestycji związanej z Tarnowem, jaką była budowa Państwowej Fabryki Związków Azotowych. W tym celu Skarb Państwa odkupił podmiejski folwark Świerczków (670 ha) od księcia Romana Sanguszki. Budową przedsiębiorstwa kierował dr Tadeusz Zwisłocki, chemik. Pierwsze prace rozpoczęły się w maju 1927 r. i obejmowały prace związane z infrastrukturą drogową (trasy dojazdowe, bocznica kolejowa) oraz socjalną (osiedle pracownicze dla inżynierów i robotników w konwencji miasta-ogrodu). W lutym 1928 r. rozpoczęto budowę hal fabrycznych, a miesiąc później – elektrowni. 25 czerwca 1929 r. obszary Świerczkowa i Dąbrówki Infułackiej, na terenie których zlokalizowana była Państwowa Fabryka Związków Azotowych, otrzymały wspólną nazwę Mościce. Nowo powstała gmina, została włączona w obszar administracyjny Tarnowa w 1951 r. 28 maja 1927 r. sam prezydent Mościcki odwiedził Tarnów. Była to pierwsza wizyta prezydenta Rzeczypospolitej w Tarnowie. Podczas niej wręczył sztandar 16. Pułkowi Piechoty i zwiedził budowę osiedla pracowniczego PFZA. Tarnowscy radni nadali Ignacemu Mościckiemu honorowe obywatelstwo Tarnowa, a jego imieniem nazwali ulicę Chyszowską, prowadzącą w kierunku nowej fabryki. Budowa PFZA (dzisiaj Grupa Azoty) została ukończona w 1930 r. W latach 1931–1935 jej dyrektorem naczelnym był dotychczasowy minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski, a późniejszy minister skarbu i wicepremier Rzeczypospolitej. W 1928 r. powstał Tarno-Azot (od 1952 Zakładowy Klub Sportowy Unia Tarnów) klub sportowy pracowników Państwowej Fabryki Związków Azotowych. Jednym z najważniejszych miejsc pamięci narodowej w Tarnowie jest mauzoleum gen. Józefa Bema w Parku Strzeleckim. Prochy bohatera sprowadzono uroczyście do Tarnowa z Aleppo w Syrii 30 czerwca 1929 r. Mauzoleum zaprojektował Adolf Szyszko-Bohusz. Stanęło ono w centrum stawu parkowego. W sarkofagu złożono oprócz trumny cztery urny z ziemią: spod domu rodzinnego, spod Igań i Ostrołęki, z 63 historycznych województw Węgier i z 28 miejscowości Siedmiogrodu. W maju 1930 r. z inicjatywy lekarza powiatowego dr. Macieja Warędy uruchomiono w Tarnowie jako jeden z pierwszych w Polsce Powiatowy Ośrodek Zdrowia. Powołany był on przede wszystkim do zapobiegania i zwalczania chorób o znaczeniu społecznym (głównie gruźlica i choroby weneryczne). W budownictwie Tarnowa okresu międzywojennego dominował modernizm. Najwartościowsze realizacje modernistyczne w Tarnowie znajdują się na terenie Mościc. W 1931 r. zbudowano kamienicę przy ul. Krakowskiej 25 według projektu Franciszka Mączyńskiego, będącą jednym z najciekawszych budynków lat 30. XX wieku w Tarnowie. Przy rogu ul. Mościckiego i Starowolskiego 2 powstała w 1932 r. najwyższa w mieście kamienica Stefańskiego o sześciu kondygnacjach (róg), wyposażona w windę jako pierwszy budynek w Tarnowie. Nowym zjawiskiem w Tarnowie były domy wielomieszkaniowe (bloki) budowane przez spółki i towarzystwa. Pierwsze trzy powstały w 1920 r. z inicjatywy Rady Miejskiej (Spółka Mieszkaniowa dla Miasta) przy ul. Warzywnej. W 1930 wybudowano czynszowe domy miejskie z udziałem Towarzystwa Osiedli Robotniczych przy ul. J. Dwernickiego (proj. Witold Giżbert-Studnicki), a w latach 1936–1938 wielomieszkaniowe domy Towarzystwa Osiedli Robotniczych. Największą budowlą międzywojennego Tarnowa był kościół parafialny na Grabówce (obecnie pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa) zaprojektowany przez Konstantego Jakimowicza. Budowę rozpoczęto w 1935 r. Do 1939 r. zbudowano ściany i przykryto je sklepieniem (ukończony 1952). W dniach 8–9 sierpnia 1931 r. Tarnów był miejscem Ogólnopolskiego X Zjazdu Legionistów Polskich. Przyjechało około 10 tys. osób, w tym najważniejsze osobistości życia politycznego Polski oraz najwyżsi dowódcy Wojska Polskiego, m.in. prezydent Ignacy Mościcki, premier Aleksander Prystor, marszałek Sejmu RP Kazimierz Świtalski i marszałek Edward Śmigły-Rydz. W drugim dniu zjazdu odbyła się uroczystość złożenia w Grobie Nieznanego Żołnierza przy dzisiejszej ul. J. Piłsudskiego ziemi z grobów żołnierskich. W 1931 r. Tarnów liczył mieszkańców. W tej liczbie (43 proc.) mieszkańców było wyznania mojżeszowego. 1345 tarnowskich Żydów podało polski jako język ojczysty, pozostali posługiwali się na co dzień jidysz albo hebrajskim. W Tarnowie mieszkało też 200 osób pochodzenia ukraińskiego. 13 lipca 1933 r. zgodnie z nową ustawą o samorządzie terytorialnym miasto Tarnów zostało wyłączone z obszaru powiatu i przekazane pod bezpośredni nadzór wojewody. Zarząd miejski składać się miał od tej pory z prezydenta, dwóch wiceprezydentów, czterech ławników i czterdziestu radnych. Prezydentem został komisarz rządowy Adam Marszałkowicz. W 1933 r. Tarnów dotknęły mocniej skutki światowego wielkiego kryzysu. W 1933 r. w Tarnowie było 2 tys. bezrobotnych (co piąty zdolny do pracy mieszkaniec miasta). Największe bankructwo polskiego przedsiębiorstwa w okresie międzywojennym w Tarnowie dotknęło Władysława Bracha, właściciela m.in. zakładów ceramicznych. W 1933 r. odbyła się licytacja wszystkich jego nieruchomości o wartości kilku milionów złotych. 17 lipca 1934 r. do Tarnowa i Mościc dotarła fala kulminacyjna największej odnotowanej w historii Małopolski powodzi. Zalane zostało ujęcie wody pitnej dla miasta. Wody Wątoku podniosły się o 5,5 m, zalewając zamieszkałe przez ubogich baraki w pobliżu ul. Droga do Huty. Powodzian ratowało wojsko. Przerwane zostały połączenie drogowe i kolejowe z sąsiednimi miejscowościami. 12 marca 1936 r. w Tarnowie urodził się Michał Heller, ksiądz, filozof, kosmolog, laureat Nagrody Templetona w 2008 r. i honorowy obywatel Tarnowa. W pierwszej połowie 1936 roku dochodzi do ekscesów o podłożu antysemickim. W 1937 r. Tarnów stał się areną ostrej walki politycznej. Odbył się w nim wielotysięczny wiec socjalistów przeciwko działalności Obozu Zjednoczenia Narodowego i w obronie więźniów politycznych przebywających w miejscowym więzieniu. Podczas niego przemawiał m.in. urodzony w Tarnowie działacz socjalistyczny Józef Cyrankiewicz, późniejszy premier. W pochodzie pierwszomajowym tego roku wzięło udział 15 tys. osób. W następnym roku do Tarnowa przybyło ponad tysiąc żydowskich uchodźców z III Rzeszy. Kahał tarnowski wziął na siebie utrzymanie biedniejszych z nich. Bogatsi z uchodźców ufundowali nowy pawilon w szpitalu żydowskim. W 1938 r. Tarnów liczył mieszkańców z czego około 25 tys. (45%) było pochodzenia żydowskiego, z nich około 1/4 przyznawała się do narodowości polskiej. 24 sierpnia 1939 r. zarządzono tajną mobilizację alarmową dla 16. Pułku Piechoty. Ogłoszono też mobilizację rezerwistów do 40. roku życia. Dwa dni później prezydent Mieczysław Brodziński wezwał tarnowian do kopania rowów obronnych. 28 sierpnia 1939 r. późnym wieczorem w przechowalni bagażowej dworca kolejowego wybuchła bomba zegarowa. W wyniku eksplozji zginęło 20 osób, 35 zostało rannych. Zniszczeniu uległa część budynku dworca. Bombę podłożył Anton Guzy, niemiecki dywersant. Okres okupacji niemieckiej (1939–1945) Od pierwszych dni wojny przez Tarnów przechodziły tłumy uchodźców cywilnych przed działaniami wojennymi. Pierwsze bomby spadły 3 września. W nocy z 5 na 6 września miał miejsce najcięższy nalot na Tarnów. Bomby spadły m.in. na szpital powszechny i dom dla nieuleczalnie chorych przy ul. Starodąbrowskiej. Żołnierze polscy spalili cały budynek poczty przy ul. Urszulańskiej, aby zniszczyć przechowywane w nim dokumenty i księgi szyfrów. Ewakuowano szpitale wraz z chorymi zdolnymi do transportu. Prezydent Mieczysław Brodziński z częścią urzędników opuścił miasto. Na rozkaz gen. Kazimierza Fabrycego oddziały 24 Dywizji Piechoty opuściły pozycje nad Dunajcem i 7 września niemieckie oddziały zajęły Tarnów. W budynkach więzienia, kilku szkół i w magazynach Państwowej Fabryki Związków Azotowych i Domu Sportowym nad Białą umieszczono 7–8 tys. jeńców polskich, przetrzymywanych tam do przełomu października i listopada, kiedy wywieziono ich do obozów w Rzeszy. 25 września 1939 r. zlikwidowano polski Tymczasowy Zarząd Miejski i wszystkie komisje miejskie. Komisarzem cywilnym miasta (Stadtkommissar) został Ernst Kundt. W październiku 1939 r. Niemcy zburzyli pomniki Kazimierza Brodzińskiego i Józefa Szujskiego stojące przed I Gimnazjum. Zamknięto większość polskich instytucji, zakazano działalności organizacjom społecznym i politycznym. Wprowadzono reglamentację żywności. Rozpoczęły się aresztowania i rozstrzeliwania Polaków. Żydzi zostali zmuszeni do oznaczenia gwiazdą Dawida wszystkich sklepów, restauracji i kawiarni stanowiących przynajmniej w 50% ich własność. Od 4 października 1939 r. nakazano Żydom noszenie opaski z gwiazdą Dawida. Zarządzono też zwolnienie wszystkich Żydów zatrudnionych w aryjskich restauracjach, kawiarniach, sklepach i składach. 9 listopada 1939 r. w rocznicę pogromu zwanego „kryształową nocą” Niemcy zdewastowali i podpalili tarnowskie synagogi, sale modlitwy, a także siedzibę zarządu gminy żydowskiej przy ul. Nowej. Duża grupa sprowadzonej ludności niemieckiej (głównie urzędnicy z rodzinami) zajęła całe ulice w północno-zachodniej, zabudowanej willami części miasta (okolice ul. J. Słowackiego) po wyrzuceniu z domów polskich mieszkańców. Od 26 października 1939 r. Tarnów wszedł w skład dystryktu krakowskiego Generalnego Gubernatorstwa jako stolica „Kreishauptmanschaft Tarnow” (pol. Obwód główny Tarnów), obejmującego trzy przedwojenne powiaty: brzeski, dąbrowski i tarnowski. Pilnowaniem porządku i zarazem szerzeniem terroru wobec ludności podbitej zajmowała się Policja Bezpieczeństwa, w skład której wchodziły Policja Kryminalna, zwana w skrócie Kripo, oraz Tajna Policja Państwowa, czyli Gestapo, od stycznia 1940 r. urzędująca przy ul. Urszulańskiej 18 i 20. Od grudnia 1939 r. działała też polska Policja Państwowa, tzw. Granatowa Policja. Więźniów przetrzymywano w tarnowskim więzieniu. Tylko w maju 1940 r. przywieziono do niego 911 więźniów, aresztowanych na podstawie list proskrypcyjnych, podczas łapanek lub podczas próby przekroczenia granicy słowackiej albo węgierskiej. Łącznie przez tarnowskie więzienie podczas okupacji niemieckiej przeszło około 25 tys. osób. Na dziedzińcu więzienia rozstrzelano podczas okupacji około 100 więźniów. Większość skazanych na śmierć wywożono na miejsca straceń za miasto, do lasów w okolicach Tarnowa (Koszyce Małe, Poręba Radlna, Skrzyszów, Pawęzów, Pogórska Wola, Zbylitowska Góra i inne). Przed śmiercią głodową więźniów ratowała pomoc diecezjalnego Caritas. 14 czerwca 1940 r. w tarnowskim więzieniu sformowano pierwszy transport polskich więźniów politycznych do KL Auschwitz. Liczył on 728 osób. Większość z nich stanowili młodzi ludzie zaangażowani w działalność konspiracyjną i schwytani podczas próby przekroczenia granicy w drodze do Francji, część stanowili przedstawiciele tarnowskiej inteligencji aresztowani w ramach akcji AB. Do 2 października 1943 r. (ostatni transport) do KL Auschwitz wysłano z tarnowskiego więzienia około 7 tys. osób. Mniejsze grupy trafiły do KL Ravensbrück, KL Gross Rosen, więzienia Montelupich, ciężkiego więzienia w Nowym Wiśniczu, obozów pracy w Płaszowie, Pustkowie koło Dębicy i Szebniach koło Jasła. W marcu 1941 r. Żydzi zamieszkujący przy ulicach Krakowskiej i Wałowej otrzymali nakaz opuszczenia swoich mieszkań w ciągu 12 godzin i przeniesienia się do dzielnicy żydowskiej we wschodniej części miasta. Miała ona jeszcze charakter otwarty. We wrześniu tego roku z nakazu władz niemieckich ludność pochodzenia żydowskiego zamieszkująca wsie „Kreishauptmannschaft Tarnow” w części przeniesiona została do Tarnowa. W związku z tym liczba Żydów w Tarnowie wzrosła z 25 tys. w sierpniu 1939 r., do niemal 40 tys. 8 grudnia 1941 r. miał miejsce pierwszy masowy mord tarnowskich Żydów. Aresztowano ponad sto osób, siedemdziesiąt zginęło z rąk policjantów niemieckich. Z powodu epidemii tyfusu, która z tarnowskiego więzienia przedostała się do miasta zmarło 70 osób. Powołując się na zagrożenie epidemią od 1 stycznia do 30 marca władze niemieckie nakazały zamknięcie kościołów. W dniach 11–18 czerwca 1942 r. odbyło się pierwsze „wysiedlenie” Żydów. Pierwszego dnia przewidziani do „wysiedlenia” z literą K przybitą w karcie pracy (głównie osoby starsze, chore i dzieci) zostali zebrani na Rynku. Specjalnie sprowadzone oddziały SS i ukraińskich policyjnych oddziałów pomocniczych uśmierciły na Rynku i przy dochodzących do niego ulicach trzy tysiące Żydów. Około półtora tysiąca rozstrzelano na cmentarzu żydowskim. Sześć tys. osób powyżej 60. roku życia i dzieci do lat 13. zamordowano w lasach Zbylitowskiej Góry i Skrzyszowa. Trzy i pół tysiąca ludzi wysłano do obozu zagłady w Bełżcu. Niewielka grupa osób upośledzonych została zagazowana lub uduszona w piwnicy szkoły im. T. Czackiego. Po „wysiedleniu” pozostałych przy życiu Żydów osadzono w zamkniętej dzielnicy żydowskiej. Polaków zamieszkujących ten teren przeniesiono do mieszkań zwolnionych przez Żydów. Bramy do getta utworzono przy ul. Folwarcznej, pl. Pod Dębem i dwie przy pl. Magdeburskim, od strony ul. Lwowskiej i ul. A. Mickiewicza. Placem głównym getta był właśnie plac Magdeburski (przed wojną pl. Wolności, dzisiaj ulica Goslara). Tam znajdowały się też siedziby Judenratu i Służby Porządkowej przy Radzie Żydowskiej. Poza gettem znajdował się szpital żydowski. Niektórzy „aryjscy” Polacy za opłatą lub bezinteresownie dostarczali mieszkańcom getta fałszowane metryki, żywność, świadectwa chrztu lub nawet proponowali ukrycie u siebie. Kilka osób zastrzelono podczas prób dostarczania żywności. W zacieraniu semickiego pochodzenia żydowskich dzieci pomagała diecezjalna Caritas. Niezależnie od intencji za ukrywanie lub pomoc Żydom groziła kara śmierci. W dniach 16–17 września 1942 r. przeprowadzono drugie „wysiedlenie”. Wiele osób pozostało w przygotowanych wcześniej kryjówkach, tzw. bunkrach. Kiedy niemieccy oprawcy zorientowali się, że liczba spędzonych jest zbyt mała, ogłosili, że każdy, kto poda informację o „bunkrach” będzie oszczędzony wraz z rodziną. Wielu uległo tej propozycji. W ciągu dwóch dni do komór gazowych obozu zagłady w Bełżcu wysłano około 6500 osób. Osoby starsze wyprowadzono na cmentarz i rozstrzelano. 15 listopada 1942 r. odbyło się trzecie „wysiedlenie”. Podczas niego wysłano do obozu zagłady w Bełżcu lub zamordowano na miejscu 1600 osób. Likwidacją getta tarnowskiego w dniach 2–4 września 1943 r. kierował SS-Hauptsturmführer Amon Göth. Wszyscy jego mieszkańcy zostali zebrani na pl. Magdeburskim. Podczas całodziennej selekcji Göth wybrał trzystu młodych ludzi do grupy mającej zmagazynować dobytek po wywiezionych i oczyścić teren getta. Około 8 tys. pozostałych podzielonych na dwa transporty: większy z osobami starszymi i dziećmi przeznaczonymi do natychmiastowej zagłady skierowano do KL Auschwitz, mniejszy z osobami silniejszymi fizycznie do obozu w Płaszowie. Przez następne dwa tygodnie odnaleziono jeszcze około 700 osób ukrytych w różnych miejscach, które wywieziono do obozu w Szebniach. W lutym 1944 r. grupa zajmująca się porządkowaniem terenu getta została wywieziona do obozu w Płaszowie. Wraz ze zbliżaniem się do Tarnowa linii frontu wzrastała aktywność Armii Krajowej. Na terenie składu opałowego „Drewno” (obecnie dworzec autobusowy) znajdowała się zakonspirowana siedziba inspektoratu AK „Tama” oraz Powiatowa Delegatura Rządu na Kraj. Tam również ukryte były fragmenty niemieckiej rakiety V-2 z dokumentacją techniczną, które 26 lipca w ramach akcji „III Most” trafiły do aliantów. W tym samym dniu wydano rozkaz rozpoczęcia akcji „Burza” dla tarnowskiego inspektoratu AK, w którym zaprzysiężonych było 4209 żołnierzy. 4 sierpnia 1944 r. wydano rozkaz o mobilizacji największego oddziału, czyli I Batalionu „Barbara” 16. Pułku Piechoty AK. Batalion sformowany i dowodzony przez kapitana Eugeniusza Borowskiego ps. Leliwa liczył około 600 żołnierzy. Do batalionu dołączyło 96 Azerów z armii niemieckiej, którzy zbiegli z transportu wojskowego na front włoski, 47 żołnierzy Armii Czerwonej, przeważnie jeńców, którym udało się uciec z niewoli oraz cały skład ukraińskiego oddziału pilnującego stacji transformatorów w Mościcach. Batalion „Barbara” 25/26 września 1944 r. w okolicach Jamnej stoczył największy w dziejach oddziału regularny bój ze zmotoryzowanymi siłami nieprzyjaciela. W październiku do Tarnowa dotarli warszawiacy wysiedleni po upadku powstania. Administrator diecezji ks. Stanisław Bulanda pożyczył 1,5 mln zł w celu przyjścia im z pomocą, dając w zastaw cały majątek kurii diecezjalnej. Pod koniec 1944 r. Niemcy rozpoczęli demontaż i grabież urządzeń w Zakładach Azotowych, Warsztatach Kolejowych, Browarze Sanguszki i innych. 17/18 stycznia 1945 r. ostatnie oddziały niemieckiej 17 Armii Polowej wycofały się z Tarnowa. Wysadzono mosty drogowe i kolejowe, podpalono stację towarową, dworzec kolejowy i młyny. W całym mieście około 50 proc. budynków było zdewastowanych przez Niemców lub miejscowych wandali. Dzięki Straży Obywatelskiej pod dowództwem lekarza dentysty Józefa Bossowskiego ps. Karpacki nie rozgrabiono zapasów żywności, nieprzerwane pozostały dostawy wody, gazu i prądu elektrycznego. Podczas okupacji niemieckiej w 1942 r. w Tarnowie oddano do eksploatacji zakład mleczarski, którego budowę rozpoczęto wiosną 1939 r. Uruchomiono też basen kąpielowy (dzisiaj w tym miejscu Park Wodny przy ul. J. Piłsudskiego), którego budowę rozpoczął przed wojną Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Dzięki staraniom budowniczego miejskiego Witolda Giżberta-Studnickiego, który potrafił przekonać władze okupacyjne o „niemieckości” zabytkowej architektury Tarnowa nie doszło do przebicia drogi z Krakowskiej do Lwowskiej przez rynek dla transportów wojskowych. W 1942 r. rozebrano jedynie narożną część Hotelu Lwowskiego przy ulicach Wałowej i Lwowskiej oraz przebudowano skrzyżowanie ul. Piłsudskiego z ul. Mickiewicza przez rozbiórkę dwóch kamienic blokujących wylot ul. A. Mickiewicza. W miejscu jednej z nich utworzono skwer z fontanną (dzisiaj imienia O. Kokocińskiego). W ramach przywracania „niemieckiego” wyglądu Tarnowa regotyzowano prezbiterium dawnego kościoła Bernardynów. Odremontowano także kamienicę Rynek 20, która otrzymała dekorację malarską autorstwa artysty malarza Alojzego Majchra, rozstrzelanego w 1943 r. za udział w ruchu oporu. W 1940 r. ukończono też budowę willi Karola Hüllego przy ul. Willowej 3 w sąsiednich Mościcach, zaprojektowanej przez Andrzeja Frydeckiego i stanowiącej jeden z najlepszych przykładów architektury modernistycznej w Polsce Tarnów w Polsce Ludowej (1945–1989) 18 stycznia 1945 r. rano patrole 60 Armii pojawiły się na ulicach opuszczonego przez Niemców Tarnowa. Za nimi na ciężarówce wojskowej przybyła 8-osobowa „grupa inicjatywna” z Rzeszowa, aby przejąć władzę w imieniu komunistycznego Rządu Tymczasowego RP. Na czele grupy stał Stanisław Kroch, absolwent szkoły NKWD w Kujbyszewie, organizator i pierwszy szef Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Byli w niej również: Józef Lib, pierwszy powojenny starosta (w rzeczywistości zakonspirowany żołnierz AK), Ludwik Mysak, pierwszy powojenny prezydent miasta, Stanisław Gajewski, sekretarz PPR, powiatowy komendant MO Henryk Drozdowicz i miejski komendant MO Józef Staszyński. Tego samego dnia powołano Starostwo Powiatowe, Komendę Powiatową MO i Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Władzę w mieście do grudnia 1945 r. przejęła sowiecka komenda wojenna. Tarnów zamieszkiwało w tym czasie około 30 tys. osób, czyli około 25 tys. mniej niż przed rozpoczęciem wojny. Najbardziej zniszczona była część miasta stanowiąca utworzone w 1942 r. przez Niemców getto żydowskie. Proces niszczenia budynków nie skończył się wraz z ich odejściem. Opustoszałe budynki były rozbierane na materiał budowlany lub dewastowane przez poszukiwaczy skarbów żydowskich. Opuszczone domy Starego Miasta należące wcześniej do Żydów zajęła biedota z podmiejskich baraków, a także wysiedleni ze strefy przyfrontowej. Od 1945 r. do Tarnowa przybywali wysiedleni ze wschodnich województw – „lwowiacy”, a także warszawiacy i poznaniacy. Z kolei część tarnowian „przedwojennych” i niedawno przybyłych wyjeżdżała na Ziemie Odzyskane. Jedni mając nadzieję na lepsze życie, inni z obawy przed prześladowaniami za działalność w AK i innych organizacjach zbrojnego podziemia. Najwięcej osób z Tarnowa wyjechało do Brzegu na Dolnym Śląsku. Ojciec pisarza Pawła Huelle, żołnierz AK, z jednym plecakiem przepłynął kajakiem z Mościc do zrujnowanego Gdańska, gdzie osiadł na stałe. W 1945 r. do Tarnowa zaczęli wracać ocaleni Żydzi. Większość z nich przeżyła wojnę na terenach ZSRR. W czerwcu 1946 r. w Tarnowie mieszkało 1221 osób pochodzenia żydowskiego. Głównymi problemami tej społeczności były brak pracy i mieszkań. Dlatego wielu wyjeżdżało albo na Dolny Śląsk albo zachęceni przez organizacje syjonistyczne do Izraela. Po 1956 r. w Tarnowie zostały już tylko pojedyncze osoby pochodzenia żydowskiego. W czerwcu 1945 r. wybrano Zarząd Miejski. Urząd prezydenta Tarnowa objął Eugeniusz Sit z PPS, przedwojenny radny, zwolennik koalicji z PSL, wykluczający współpracę z komunistami z PPR. Od pierwszych lat powojennych trwała odbudowa miasta. Po odzyskaniu części maszyn zrabowanych przez Niemców uruchomiono produkcję w Zakładach Azotowych. Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w 1951 r. przekształciły się w Zakłady Mechaniczne produkujące broń, urządzenia chłodnicze i obrabiarki. W 1949 r. wybudowano Fabrykę Silników Elektrycznych (później Tamel), powstały też wielkie zakłady ceramiczne Huta Szkła Gospodarczego obok starych hut i cegielni. Rozwinęły się duże zakłady konfekcyjne, skórzane, przetwórstwa owocowo-warzywnego (na bazie dawnego browaru Sanguszków) i przemysłu drzewnego („Tarnokop”), rozbudowano dawne sanguszkowskie tartaki (Rudy i Roman). Powstała Fabryka Maszyn Pralniczych „Pralfa” oraz wiele innych mniejszych zakładów. Sukcesywnie jednak likwidowano prywatny handel i rzemiosło. We wrześniu 1945 r., w nowo powstałym Miejskim Domu Kultury, który ulokowano w budynku dawnego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” powstał teatr, od października tego roku, działający już pod nazwą Teatr Miejski im. Ludwika Solskiego. Na używanie swego nazwiska w nazwie tarnowskiego teatru słynny aktor wyraził osobistą zgodę. W 1945 r. z inicjatywy Józefa Edwarda Dutkiewicza otwarto Muzeum Ziemi Tarnowskiej oraz Szkołę Sztuk Plastycznych i Przemysłu Artystycznego (obecnie Zespół Szkół Plastycznych w Tarnowie). Obok prób powrotu do normalności trwała bezwzględna walka wydana przez komunistów polskim patriotom i organizacjom niepodległościowym. Od października 1945 r. do połowy 1948 r. w tarnowskim więzieniu z „paragrafu politycznego” stracono tam 15 osób. 1/2 lipca 1945 członkowie podziemia antykomunistycznego uwolnili z tarnowskiego więzienia 35 osób. w większości żołnierzy AK. W przygotowaniu i organizacji ucieczki pomagali również niektórzy pracownicy więzienia. We wrześniu 1945 r. powstał tarnowski inspektorat Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, który kontrolował oddziały zbrojne pozostałe po AK. W 1946 r. oddział osłony WiN pod dowództwem Jana Jandzisia ps. Sosna zastrzelił Juliana Świątka, p.o zastępcy szefa Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Wyrok śmierci został wydany za napad na dom i zabójstwo byłego kwatermistrza batalionu „Barbara”. W tym samym roku zlikwidowano kapitana Lwa Sobolewa, doradcę tarnowskiego PUBP, znanego z brutalnych przesłuchań. Tarnowski inspektorat WiN rozbito jesienią 1948 r. Skazano 182 osoby, w tym 46 na karę śmierci (stracono 24 osoby). Wymuszone odwołanie w 1947 r. prezydenta Eugeniusza Sita zakończyło normalne funkcjonowanie samorządu miejskiego. Od tego czasu aż do października 1956 r. na stanowiskach prezydenta miasta, a potem przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej, pojawiali się skierowani przez PZPR działacze partyjni z różnych stron kraju. Protesty w 1956 r. miały w Tarnowie intensywny przebieg. W Zakładach Mechanicznych powstał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, który praktycznie przejął władzę nad fabryką. Dyrektora i najbardziej znienawidzonych kierowników wydziałów siłą wyprowadzono lub wywieziono na taczkach za bramę. W Zakładach Azotowych władzę przejęła Rada Robotnicza z Adamem Boryczką na czele. Zmieniono I sekretarza PZPR. W wielu tarnowskich zakładach pracy załogi wyrzucały dyrektorów i kierowników personalnych, znanych z donoszenia i zastraszania pracowników. Z inspiracji urodzonego w Tarnowie Ryszarda Wiśniowskiego, dziennikarza „Po Prostu”, powstał kolejny komitet rewolucyjny, w skład którego weszli przedstawiciele inteligencji nie związani z zakładami produkcyjnymi. 26 października 1956 r. w teatrze odbył się masowy wiec zorganizowany przez komitet rewolucyjny. Ostro krytykowano miejscowych pracowników Urzędu Bezpieczeństwa, partyjnych sekretarzy i członków Miejskiej Rady Narodowej. Żądano ukarania dyspozycyjnych sędziów i wymuszających zeznania funkcjonariuszy UB. Podczas sesji deklarowano pomoc dla walczących z Sowietami Węgrów. Tarnowianie okazali solidarność powstańcom walczącym z armią sowiecką w Budapeszcie, oddając masowo krew dla rannych i przekazując pomoc finansową. W okresie tzw. przemian październikowych wzrosła ilość koncesji wydawanych przez Miejską Radę Narodową na uruchomienie prywatnych zakładów przemysłowych, sklepów i warsztatów rzemieślniczych. Inny charakter miały protesty w 1968 r. zainspirowane akcją ulotkową Jerzego Barczyńskiego. 20 marca 1968 r. na demonstracji solidarnościowej ze studentami warszawskimi na pl. Kazimierza Wielkiego zebrało się około półtora tysiąca osób, głównie młodzieży szkolnej i robotniczej. Domagano się uwolnienia studentów aresztowanych w Warszawie, palono gazety i egzemplarze konstytucji PRL. Milicji nie udało się rozpędzić zgromadzenia. Na ulicach Krakowskiej i Wałowej doszło do starć demonstrantów z funkcjonariuszami ZOMO, ORMO i Milicją Robotniczą. Następnego dnia młodzież ponownie zebrała się na pl. Kazimierza Wielkiego skąd została usunięta siłą. W trakcie tych wydarzeń milicja zatrzymała łącznie 116 osób. W 1957 r. powstała sekcja żużlowa Unii Tarnów, drużynowego mistrza Polski w tej dyscyplinie sportu w 2004, 2005 i 2012 W 1955 r. liczba mieszkańców miasta wróciła do stanu z 1939 r., przekraczając 58 tys. W ciągu następnych 5 lat wzrosła o 12 tys. W 1976 r. Tarnów stał się miastem stutysięcznym. Poza czynnikiem wyższego przyrostu naturalnego ten szybki wzrost populacji dokonał się dzięki napływowi ludności i powiększeniu granic miasta. W latach 50. trzy razy zmieniały się granice miasta. W 1951 roku do miasta przyłączono Chyszów, Klikową, Mościce, Gumniska, Rzędzin, części gromad Zawada i Tarnowiec oraz przysiółek Czerwona z gromady Koszyce Wielkie. Powierzchnia miasta wzrosła z 17,6 do 53 km². W 1958 roku do Tarnowa przyłączono Krzyż, a rok później część Koszyc Wielkich i Zbylitowskiej Góry. Powierzchnia Tarnowa powiększyła się do 72 km². W latach 60. 70. i 80. zbudowano nowe osiedla mieszkaniowe: Kościuszki, XXV-lecia PRL, Jasna I, Jasna II – dziś Westerplatte, potocznie nazywane Falklandami (budowane było w latach, kiedy trwała wojna o te wyspy), osiedla: Legionów Henryka Dąbrowskiego, Klikowskie, Nauczycielskie, Piaskówka, Zielone. Powstawały nowe szkoły podstawowe w ramach akcji propagandowej „1000 szkół na Tysiąclecie”. Rozwijało się także szkolnictwo zawodowe. W 1967 r. uruchomiono Studium Nauczycielskie. W 1979 r. powstała Państwowa Szkoła Muzyczna. 1 czerwca 1975 r. Tarnów został stolicą województwa tarnowskiego, wcześniej miasto znajdowało się w województwie krakowskim. 1 lipca 1980 r. w proteście wobec podwyżki tzw. cen komercyjnych niektórych gatunków wędlin i mięs na kilka godzin pracę przerwała załoga Fabryki Obrabiarek Specjalizowanych „Ponar” (dzisiaj Zakłady Mechaniczne). „Ponar” był jednym z czterech zakładów przemysłowych w Polsce, których akcja protestacyjna w tym dniu zapoczątkowała wielki ruch społeczny „Solidarności”. W 1980 r. w Tarnowie powstawały struktury niezależnych samorządnych związków zawodowych. Robotnicze protesty zorganizowano też w Miejskim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym, Zakładach Azotowych i w Tamelu. Po ogłoszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r., internowano kilkanaście osób z Tarnowa. 15 grudnia 1981 r. ZOMO wdarło się do budynku „Ponaru” w Tarnowie, aby spacyfikować strajk, który mimo to trwał do 18 grudnia. W ramach III pielgrzymki do Polski, 9 czerwca 1987 r. przybył do miasta Jan Paweł II. Śmigłowiec wylądował przy hali Jaskółka w Mościcach, skąd papież przejechał papamobilem do Domu Biskupiego przy ul. Feliksa Dzierżyńskiego (ob. ul. Ignacego Mościckiego). Pod budynek przyszły setki ludzi i odbyło się niezaplanowane spotkanie z papieżem, który pojawił się w oknie na drugim piętrze i stamtąd rozmawiał z tarnowianami. 10 czerwca 1987 r. w obecności blisko 1 mln wiernych, na polach przy budowanym kościele pw. Błogosławionej Karoliny, beatyfikował Karolinę Kózkównę. Po południu spotkał się z duchownymi na placu Katedralnym, gdzie odbyły się nieszpory eucharystyczne. 29 czerwca 1981 r. obok budynku katedry odsłonięto pomnik Jana Pawła II – jeden z pierwszych, które postawiono ku jego czci. Okres III Rzeczypospolitej (po 1989) Przemiany polityczne przyczyniły się do odtworzenia tarnowskiego samorządu. 27 maja 1990 r. odbyły się w Tarnowie pierwsze po 1945 r. wolne wybory samorządowe. Prezydentem Tarnowa został 32-letni Mieczysław Bień. W latach 90. XX w. otwarto w Tarnowie pierwsze szkoły niepubliczne i szkoły wyższe: Zamiejscowy Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie, Wyższą Szkołę Biznesu, Małopolską Wyższą Szkołę Ekonomiczną oraz Państwową Wyższą Szkołę Zawodową. W 1992 r. dzięki grupie entuzjastów, z Mariuszem Gołkowskim na czele, przy MKS Tarnovia powstała jedna z pierwszych w Polsce sekcji wspinaczkowych. Jako pierwsza w Polsce dysponowała sztuczną ścianą wspinaczkową w hali. Tarnów to ważny ośrodek kulturalny (m.in. od 1987 r. festiwal Tarnowska Nagroda Filmowa i od 1997 r. Ogólnopolski Festiwal Komedii „Talia”) i średniej wielkości ośrodek przemysłowy. Większość zakładów przemysłowych po 1990 r. zrestrukturyzowano lub sprywatyzowano, część z nich upadła. Jeszcze w latach '90 XX wieku zbudowano południową obwodnicę Tarnowa a północną stanowi obecna autostrada A4, przebiegająca głównie przez bezpośrednie jego okolice. Powstały m.in. Centrum Logistyczne firmy TC Dębica/Goodyear i Tarnowski Klaster Przemysłowy SA. Z biegiem czasu rola Tarnowa maleje, zmniejsza się liczba mieszkańców. Według Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego miasto zostało uznane jako ośrodek subregionalny na równi z Nowym Sączem i innymi mniejszymi ośrodkami. W 2013 urzędujący prezydent miasta Ryszard Ścigała został aresztowany. Afera korupcyjna w magistracie zniechęciła mieszkańców do wzięcia udziału w wyborach samorządowych w 2014. Frekwencja wyborcza wyniosła 40,08%. 13 listopada 2017 roku Sąd Okręgowy w Tarnowie skazał byłego prezydenta, od 2014 radnego miasta Tarnowa, na karę 3 lat pozbawienia wolności. Demografia Tarnów pod względem liczby ludności jest 35 miastem w Polsce, 2 w województwie małopolskim. Na koniec 2022 roku w Tarnowie zameldowanych było 101 500 osób, w tym 100 013 na pobyt stały. Największą populację Tarnów odnotował w 1996 roku – 122 359 mieszkańców. Od tego czasu liczba mieszkańców miasta systematycznie spada. Ma to związek z ujemnym przyrostem naturalnym oraz ujemnym saldem migracji na pobyt stały. Z prognozy demograficznej GUS wynika, że w 2027 roku liczba mieszkańców miasta spadnie poniżej 100 tysięcy, a w 2050 roku Tarnów zamieszkiwać będzie 72,5 tysiąca osób. W grudniu 2022 stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 4,1%. Zabytki Do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego wpisano m.in. obszar śródmieścia i układ urbanistyczny miasta Tarnowa, historyczne zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, obiekty przemysłowe, cmentarze oraz parki. Wykaz tarnowskich obiektów zabytkowych w ewidencji wojewódzkiej zawiera 76 pozycji, w tym: ruiny zamku Tarnowskich ratusz miejski na tarnowskim Rynku zespół miejskich fortyfikacji zespół zabudowy pl. Katedralnego 5, w tym dom Mikołajowski, dom Mansjonarzy, scholasteria oraz akademiola zespół parku Strzeleckiego, w tym mauzoleum gen. Józefa Bema, pałacyk Towarzystwa Strzeleckiego układ urbanistyczny pl. Dworcowego, w tym gmach dworca kolejowego, planty im. Józefa Jakubowskiego zabytki sakralne: bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny skwer z bimą Starej Synagogi drewniany kościół Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej na Burku drewniany kościół św. Trójcy na Terlikówce barokowy kościół Podwyższenia Krzyża Świętego i klasztor Bernardynów neogotycki kościół Świętej Rodziny zespół dawnego kościoła Matki Boskiej Śnieżnej i klasztoru Bernardynów kościół Świętego Krzyża i Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Krzyżu cmentarze: Stary Cmentarz cmentarz żydowski cmentarze wojskowe z okresu I wojny światowej: cmentarz wojenny nr 199 cmentarz wojenny nr 200 cmentarz wojenny nr 202 pałace i wille: zespół pałacowo-parkowy w Gumniskach zespół willowo-parkowy w Mościcach neogotycka willa „Nalepówka” Poza tym do rejestru wpisano m.in. ponad 30 kamienic i domów, 3 dworki podmiejskie, kilka budynków użyteczności publicznej, strażnicę kolejową, komin dawnego browaru oraz skwer z kamieniem węgielnym osiedla „Nasz Dom” i zespół urbanistyczny osiedla przyfabrycznego w Mościcach. Zieleń miejska Parki Park Strzelecki Park Sanguszków Park Piaskówka Park im. Eugeniusza Kwiatkowskiego Park im. Wincentego Muchy Park na os. Westerplatte Park na os. Legionów Henryka Dąbrowskiego Park w Zbylitowskiej Górze Planty im. Józefa Jakubowskiego Park na os. Zielonym Park Niepodległości Miasta Tarnowa im. Romana Księcia Sanguszki powstańca 1831 roku – Sybiraka Inne tereny zielone Kantoria Lasek „Lipie” Las „Sośnina” Lasek Chyszowski Rezerwat przyrody Debrza Aleja lipowa wzdłuż ul. Obrońców Lwowa (pomnik przyrody) Stawy krzyskie Gospodarka Budżet miasta W budżecie Tarnowa na 2019 rok, uchwalonym przez radę miasta, zapisano 759,3 miliona złotych planowanych wpływów i 873,1 miliony złotych wydatków. Deficyt budżetowy to 113,8 miliona złotych. Na koniec 2019 roku zadłużenie miasta przekroczy 519 milionów złotych. Przemysł Tarnów jest ośrodkiem przemysłowym z dominującym przemysłem chemicznym (Grupa Azoty, Becker Farby Przemysłowe Sp. z o.o., Summit Packaging Polska Sp. z o.o.) i elektromaszynowym (Zakłady Mechaniczne Tarnów, Fabryka Silników Elektrycznych „Tamel”, Lenze Tarnów Sp. z o.o., Fabryka Maszyn Tarnów). W mieście działają również m.in. przedsiębiorstwa przemysłu paliwowo-energetycznego (oddział GAZ-SYSTEM, oddział Tauron- Dystrybucja, Tauron Dystrybucja Pomiary), spożywczego (Zakłady Mięsne „Mięstar” wchodzące w skład Grupy Sokołów, Zakłady Mleczarskie „Mlektar”, Zakłady Przemysłu Chłodniczego „Fritar”), betonowego (Bruk-Bet), odzieżowego (Spółdzielnia „Tarnowska Odzież”, Tarnospin) oraz szklarskiego (Huta Szkła Gospodarczego Tarnów wchodząca w skład Grupy Krosno S.A). W Tarnowie działa Centrum Logistyczne firmy TC Dębica/Goodyear oraz centrum przeładunkowo-magazynowe do obsługi transportu kołowego firmy DHL. Handel W Tarnowie istnieją liczne hurtownie, składy materiałów budowlanych i sklepy. W mieście funkcjonują 2 galerie handlowe (Galeria Tarnovia, Gemini Park Tarnów), 2 centra handlowe, 6 domów handlowych, 2 hipermarkety oraz znaczna liczba supermarketów i dyskontów spożywczych. Baza noclegowa W mieście znajduje się 1 hotel 4-gwiazdkowy, 4 hotele 3-gwiazdkowe oraz 2 domy studenta. Na Górze świętego Marcina znajdują się noclegi (kwatery prywatne) Leliwa. Transport Transport drogowy W Tarnowie krzyżują się drogi: Autostrada A4 (E40): granica państwa – Jędrzychowice – Wrocław – Katowice – Kraków – Rzeszów – Korczowa – granica państwa Droga krajowa nr 94: Zgorzelec – Legnica – Wrocław – Opole – Bytom – Kraków – Tarnów – Rzeszów – Korczowa Droga krajowa nr 73: Wiśniówka – Kielce – Tarnów – Jasło Droga wojewódzka nr 973: Busko-Zdrój – Nowy Korczyn – Żabno – Tarnów – Wierzchosławice Droga wojewódzka nr 977: Tarnów – Gorlice – Konieczna – granica państwa Kolej Początki kolei w Tarnowie sięgają zimy 1856 r., kiedy to ukończono i uruchomiono dwutorowy szlak kolejowy Kraków – Dębica w ramach budowanej linii kolejowej Kraków – Lwów. Budynek dworca głównego wybudowano w latach 1906–1910, w 1975 roku został wpisany do rejestru zabytków. Od grudnia 2010 r. w budynku dworca głównego działa galeria sztuki współczesnej (Biuro Wystaw Artystycznych – Galeria Miejska w Tarnowie). W Tarnowie istnieją dwie zabytkowe stacje kolejowe, na których zatrzymują się pociągi pasażerskie – Tarnów w stylu neobaroku oraz Tarnów Mościce w stylu modernizmu. Wraz z zatrzymaniem ruchu pasażerskiego na linii kolejowej nr 115 do Szczucina w 2000 r., nieczynne stały się przystanki Tarnów Północny i Tarnów Klikowa. Nieczynny jest również przystanek osobowy Tarnów Południowy na linii kolejowej nr 96 do Leluchowa. Istnieją także dwie stacje towarowe – Tarnów Filia i stacja towarowa Zakładów Azotowych Mościce Azoty. Dworzec główny jest stacją węzłową – tutaj spotykają się 2 użytkowane szlaki kolejowe: Lwów – Przemyśl – Rzeszów – Tarnów – Kraków – Katowice – Wrocław – Legnica (międzynarodowa magistrala kolejowa E 30) Tarnów – Nowy Sącz – Muszyna – Krynica/Budapeszt (linia kolejowa nr 96) Linia kolejowa nr 115: Tarnów – Żabno – Dąbrowa Tarnowska – Szczucin jest nieczynna dla ruchu pasażerskiego od 2 kwietnia 2000. Komunikacja miejska Autobusy W Tarnowie funkcjonuje 19 linii autobusowych, obsługiwanych przez Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, podlegających Zarządowi Dróg i Komunikacji w Tarnowie. Linie dzielą się na miejskie całodzienne oraz miejskie szczytowe. System składa się z 19 linii autobusowych: 0, 1, 2, 3, 5, 6, 9, 11, 12, 14, 24, 30, 31, 33, 34, 41, 44, 46 i 48. Od 1 stycznia 2021 r. autobusy komunikacji miejskiej nie obsługują linii podmiejskich. Tramwaje (1911–1942) W latach 1911–1942 działał w Tarnowie system tramwajowy (jedna linia). Tramwaje w Tarnowie rozpoczęły swoją historię 25 września 1911 roku. Trasa wiodła z osiedla Grabówka poprzez ulice: Lwowską, Wałową, Krakowską, aż do dworca kolejowego Tarnów. Długość linii wynosiła 2580 m. W 1927 roku tramwaj przewiózł ponad 1,2 mln pasażerów. Linia tramwajowa została zlikwidowana przez okupacyjne władze niemieckie w 1942 r. Linię tramwajową zastąpiono linią autobusową. Transport lotniczy W Tarnowie znajduje się lądowisko Aeroklubu Ziemi Tarnowskiej posiadające trawiasty pas startowy o długości ok. 500 m. Ponadto w położonym 38 km na północny wschód Mielcu znajduje się port lotniczy Mielec (Port Lotniczy Tarnów/Tarnobrzeg) wykorzystywany przez miejscowy aeroklub oraz PZL Mielec. Najbliższymi portami lotniczymi wykonującymi połączenia regularne są: port lotniczy Kraków-Balice i port lotniczy Rzeszów-Jasionka. W 1994 oddano do użytku sanitarne lądowisko, które w 2011 zostało zmodernizowane. Edukacja Szkoły i przedszkola W Tarnowie działa większość rodzajów przedszkoli i szkół wymienionych w prawie oświatowym, są wśród nich placówki publiczne i niepubliczne. Zajmują się kształceniem dzieci, młodzieży jak i dorosłych. W 2021 roku funkcjonowało w mieście 65 publicznych szkół i placówek oświatowych ( w tym 24 przedszkola, 13 szkół podstawowych, 7 samodzielnych liceów ogólnokształcących, 12 zespołów szkół ponadpodstawowych) i 68 niepublicznych (w tym 22 przedszkola, 8 szkół podstawowych, 15 szkół policealnych). Do przedszkoli uczęszczało 3 tys. dzieci, do szkół podstawowych 6,8 tys. uczniów, a do szkół ponadpodstawowych 10 tys. Z tarnowskiej oferty edukacyjnej korzystało łącznie 30,6 tys. osób. Uczelnie wyższe W 2021 roku w tarnowskich uczelniach kształciło się 5,4 tys. studentów, w tym 2,4 na studiach licencjackich, 542 na studiach inżynieryjnych, 2,1 tys. na studiach magisterskich i 395 na studiach podyplomowych. W Tarnowie siedzibę mają uczelnie (dane z 2021): Akademia Tarnowska (3912 studentów) Tarnowska Szkoła Wyższa w Tarnowie (879 studentów) Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie (449 studentów) Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie (102 alumnów) oraz wydziały zamiejscowe uczelni: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie – Wydział Teologiczny Sekcja w Tarnowie (68 studentów) Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University w Nowym Sączu – Wydział Zamiejscowy w Tarnowie (29 studentów) Kultura Teatry Co roku w Tarnowie odbywa się Ogólnopolski Festiwal Komedii Teatralnej „TALIA”. Tarnowski Teatr im. Ludwika Solskiego Alternatywny Teatr „Nie Teraz” Młodzieżowy Teatr „OdMowy” Teatr Młodego Widza przy Centrum Sztuki Mościce Teatr Tuptusie Muzea Muzeum Diecezjalne (najstarsze muzeum diecezjalne w Polsce) Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Siedziba, Rynek 3 Muzeum Ratusz – Galeria Sztuki Dawnej, Oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Rynek 1 Muzeum Historii Tarnowa i Regionu, Oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Rynek 20-21 Regionalne Centrum Edukacji o Pamięci, Oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie, ul. Mościckiego 29 Muzeum Etnograficzne, Oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie (jedyna w Polsce stała wystawa poświęcona kulturze Romów: wozy z taborów, stroje, instrumenty, wyroby rzemiosła itp., istniejąca od 1979 r.), ul. Krakowska 10 Galeria „Panorama” (w zbiorach znajdują się fragmenty Panoramy siedmiogrodzkiej, powstałej pod kierunkiem i z udziałem Jana Styki), Plac Dworcowy 4 Kina Co roku odbywa się w Tarnowie drugi najstarszy w Polsce festiwal filmowy, czyli „Tarnowska Nagroda Filmowa”. Kino „Marzenie” 3D (przy ulicy Stanisława Staszica) Kino „Millennium” (2 sale) 3D (przy ulicy Traugutta w Mościcach) Multikino (5 sal) (przy ulicy Krakowskiej 149, w budynku Galerii Tarnovia) Instytucje i stowarzyszenia kulturalne Biuro Wystaw Artystycznych – Galeria Miejska w Tarnowie. Instytucja Kultury Miasta Tarnowa Galeria Sztuki „Hortar” Galeria „Sztyler” Tarnowskie Centrum Kultury. Instytucja Kultury Miasta Tarnowa Centrum Sztuki Mościce. Instytucja Kultury Województwa Małopolskiego Pałac Młodzieży Tarnowskie Towarzystwo Fotograficzne Związek Polskich Artystów Plastyków Okręg Tarnowski (w likwidacji) Tarnowskie Towarzystwo Przyjaciół Węgier Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza – oddział w Tarnowie Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne Tarnowska Fundacja Kultury Stowarzyszenie Teatr Nie Teraz Klub Inteligencji Katolickiej Tarnowski Uniwersytet Trzeciego Wieku (TUTW), projekt Fundacji „Kromka Chleba”. Funkcjonuje od 2006 roku. Stowarzyszenie Uniwersytet Trzeciego Wieku przy Małopolskiej Wyższej Szkole Ekonomicznej Oddział Tarnowski Stowarzyszenia Autorów Polskich Małopolskie Forum Współpracy z Polonią Stowarzyszenie Media Polanie Zespół Szkół Muzycznych im. I. J. Paderewskiego w Tarnowie Diecezjalne Studium Organistowskie im. ks. K. Pasionka w Tarnowie Dom Kultury Osiedla Westerplatte Zespoły muzyczne Chóry Chłopięcy Chór Katedralny „Pueri Cantores Tarnovienses” Dziewczęcy Chór Katedralny Puellae Orantes Tarnowski Chór GOS.PL Orkiestry Tarnowska Orkiestra Kameralna Orkiestra Symfoniczna Centrum Sztuki Mościce Inne Schola „Presto” AnVision Totentanz Ziyo MC Czop MC Silk Need more clouds Szpetni Inside Jokers Biblioteki Miejska Biblioteka Publiczna (z filiami) Biblioteka Pedagogiczna Biblioteka Ekologiczna przy Delegaturze Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska Media W Tarnowie działa kilka lokalnych pism i oddziały ogólnopolskich i wojewódzkich gazet, działają także stacje radiowe i telewizja miejska. Prasa TEMI Gazeta Krakowska – Gazeta Tarnowska Miasto i Ludzie Tarnów.pl (Miesięcznik Miejski) Kurier Tarnowski Tarnowski Gość Niedzielny Extra Galicja Gazeta Studencka Radio Rozgłośnie lokalne i regionalne posiadające siedzibę bądź redakcję w Tarnowie: Radio Eska Tarnów (dawniej Radio MAKS) (98,1 FM) RDN Małopolska (103,6 FM) Radio Złote Przeboje Tarnów (92,8 FM) Pozostałe rozgłośnie regionalne informujące o wydarzeniach w Tarnowie: Radio Plus Kraków (106,1 FM) Radio Via Rzeszów (94,1 FM) Trendy Radio Krosno (101,9 FM) Telewizja TVP3 Kraków – studio w Tarnowie Zvami.tv – telewizja kablowa Tarnowska.tv – telewizja internetowa Starnowa.tv – telewizja internetowa Sport Tarnów jest ośrodkiem sportu żużlowego (Unia Tarnów, w 2004, 2005 i 2012 roku drużynowe mistrzostwo Polski), a także wspinaczki sportowej (Natalia Kałucka, Aleksandra Kałucka, Marcin Dzieński). W najwyższej klasie rozgrywkowej występują siatkarki zespołu Roleski Grupa Azoty Tarnów i piłkarze ręczni Grupy Azoty Unia Tarnów. Rozwija się tu również piłka nożna, karate kyokushin, judo, boks, muay thai, pływanie, kung-fu, speedrower, koszykówka, sportowy taniec towarzyski i inne dyscypliny. Bezpieczeństwo Opieka zdrowotna W mieście funkcjonuje wiele przychodni lekarskich publicznych i prywatnych oraz dwa szpitale publiczne: Szpital Wojewódzki im. św. Łukasza Specjalistyczny Szpital im. Edwarda Szczeklika Ratownictwo medyczne W Tarnowie funkcjonuje skoncentrowana dyspozytornia nr 2 dla wschodniej i południowej części województwa małopolskiego. Powiatowa Stacja Pogotowia Ratunkowego w Tarnowie – Aleja Matki Bożej Fatimskiej 2. Na terenie Miasta funkcjonują filie: Fatimska (1 zespół specjalistyczny oraz 3 zespoły podstawowe, z czego 2 po 12 godzin na dobę) Mościce (zespół specjalistyczny) Błonie (zespół podstawowy) Pożarnictwo W Tarnowie znajduje się Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej, w strukturach której funkcjonują dwie jednostki ratowniczo-gaśnicze: JRG 1 (ul. Klikowska 39) JRG 2 (ul. Błonie 2A) W Tarnowie znajduje się Zarząd Powiatowy Związku Ochotniczych Straży Pożarnych oraz działają dwie jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej: OSP Tarnów – Rzędzin OSP Tarnów – Mościce (nie uczestniczy w akcjach ratowniczo-gaśniczych). Ratownictwo Chemiczne W Tarnowie funkcjonuje Ośrodek Regionalny (Jednostka Ratownictwa Chemicznego) Systemu Pomocy w Transporcie Materiałów Niebezpiecznych (SPOT). Na bazie JRG 1 powołana została Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego „TARNÓW 1” włączona do Centralnego Odwodu Operacyjnego Komendanta Głównego PSP. Policja W Tarnowie znajduje się Komenda Miejska Policji, w strukturach której na obszarze miasta działają komisariaty: Komisariat Policji Tarnów – Centrum Komisariat Policji Tarnów – Zachód W strukturze Komendy Miejskiej Policji funkcjonuje również jednostka antyterrorystyczna (Nieetatowy Zespół Realizacyjny) oraz sekcja policji autostradowej. Straż Graniczna W Tarnowie funkcjonuje placówka Karpackiego Oddziału Straży Granicznej. Wymiar sprawiedliwości W Tarnowie swoje siedziby mają: Prokuratura Okręgowa Prokuratura Rejonowa Sąd Okręgowy Sąd Rejonowy Samorządowe Kolegium Odwoławcze System penitencjarny W Tarnowie funkcjonują dwa zakłady karne: Zakład Karny Tarnów Zakład Karny w Tarnowie-Mościcach W mieście funkcjonuje również, jedyny w województwie małopolskim, zakład poprawczy. Administracja Ustrój miasta Tarnów jest miastem na prawach powiatu, oznacza to, że gmina miejska wykonuje również zadania powiatu. Organem stanowiącym i kontrolnym miejskiego samorządu jest rada miasta. Organem wykonawczym samorządu miasta jest prezydent miasta, od 2002 roku wybierany w wyborach bezpośrednich. W przyjętej przez Radę Ministrów Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Tarnów został zaliczony do tzw. ważnych ośrodków regionalnych, czyli grona miast najważniejszych dla rozwoju kraju w perspektywie najbliższych 20 lat. Symbole miasta Godłem Tarnowa jest herb Leliwa. Herb przedstawia sześcioramienną gwiazdę i półksiężyc w kolorze złotym na błękitnej tarczy. Miasto posiada również prostokątną flagę koloru błękitnego z herbem miasta i napisem Tarnów. Codziennie w południe, z wieży tarnowskiego ratusza rozlega się „Hejnał tarnowski” skomponowany przez Stanisława Rzepeckiego w 1972 roku. Rada Miasta Tarnowa Rada miasta jest kolegialnym organem stanowiącym (uchwałodawczym) oraz kontrolnym gminy. Jako organ kontrolny kontroluje działalność prezydenta, jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gminy. W Radzie Miasta Tarnowa zasiada 25 radnych. Radni Tarnowa w kadencji 2018–2023: Grażyna Barwacz, Mirosław Biedroń, Marek Ciesielczyk, Agnieszka Danielewicz, Józef Gancarz, Piotr Górnikiewicz, Krzysztof Janas, Zbigniew Kajpus, Kinga Klepacka, Stanisław Klimek, Kazimierz Koprowski, Roman Korczak, Anna Krakowska, Jakub Kwaśny (przewodniczący), Krystyna Mierzejewska, Tomasz Olszówka, Ryszard Pagacz, Piotr Sak, Dawid Solak, Sebastian Stepek, Angelika Świtalska, Marian Wardzała, Robert Wardzała, Piotr Wójcik, Tadeusz Żak. Prezydent Prezydent miasta wybierany jest na podstawie ustawy z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta. Od 2018 roku kadencja prezydenta trwa pięć lat, równolegle do kadencji rady miasta. Jako organ samorządowej władzy wykonawczej, wykonuje uchwały rady miasta i zadania określone przepisami prawa. Prezydent może zostać odwołany jedynie w drodze referendum. Prezydentem Tarnowa od 2014 roku jest Roman Ciepiela. W 2014 roku, jako reprezentant Platformy Obywatelskiej, wygrał wybory na prezydenta miasta. W II turze wyborów poparło go 51,1% głosujących. W 2018 roku ponownie wygrał wybory, uzyskując w II turze 58,1% głosów wyborców. Inne instytucje W mieście swoje siedziby ma kilka instytucji o znaczeniu regionalnym oraz ponadregionalnym. W Tarnowie siedziby mają m.in. starostwo powiatu tarnowskiego, delegatura Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego, wydział zamiejscowy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Małopolski Ośrodek Ruchu Drogowego, dyrekcja Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, oddział Urzędu Dozoru Technicznego, oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, oddział Urzędu Statystycznego w Krakowie, biuro Agencji Nieruchomości Rolnych w Rzeszowie, regionalny oddział Krajowej Izby Biegłych Rewidentów, Okręgowa Izba Lekarska oraz Okręgowa Izba Lekarsko-Weterynaryjna. W mieście znajduje się również delegatura Krajowego Biura Wyborczego. Podział administracyjny Tarnów podzielony jest na 16 osiedli. Powołane uchwałą Rady Miasta Tarnowa osiedla stanowią oficjalny, prawny podział administracyjny miasta. Zgodnie ustawą o samorządzie gminnym stanowią jednostki pomocnicze gminy. Liczba osiedli i ich granice nie zawsze pokrywają się z historycznym podziałem miasta na dzielnice. W obecnej kadencji działa 16 rad osiedli. Jednostki pomocnicze Gminy Miasta Tarnowa Podział miasta na osiedla i liczba mieszkańców (stan na koniec 2022): Części miasta wg TERYT Integralnymi częściami miasta w rejestrze TERYT są (w nawiasach identyfikator SIMC): Chyszów (0981587), Dąbrówka Infułacka (0981593), Grabówka (0981601),Gumniska (0981618), Klikowa (0981624), Krzyż (0981630), Rzędzin (0981647), Strusina (0981653), Świerczków (0981660) i Zabłocie (0981676). Miasta partnerskie Miasta, z którymi Tarnów współpracuje: Stowarzyszenia i organizacje pozarządowe działające w Tarnowie Stowarzyszenie KoLiber, Oddział tarnowski Stowarzyszenie Inwestorów Indywidualnych, Oddział Regionalny w Tarnowie Stowarzyszenie Mieszkańców Strusiny Fundacja Kromka Chleba Fundacja Impuls Rozwoju Towarzystwo Przyjaciół Mościc Stowarzyszenie Projekt Tarnów Stowarzyszenie Siemacha Stowarzyszenie Tarnowska Konfederacja Motocyklistów „Wataha” Stowarzyszenie Żeglarskie „Szajka” Religia Katolicyzm Kościół rzymskokatolicki W mieście znajduje się siedziba biskupa diecezji tarnowskiej oraz funkcjonuje 15 parafii: parafia Matki Bożej Szkaplerznej parafia Miłosierdzia Bożego parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny parafia Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny parafia Trójcy Przenajświętszej parafia Świętego Krzyża i św. Filipa Neri parafia św. Maksymiliana Marii Kolbego parafia Świętej Rodziny parafia Świętego Józefa i Matki Bożej Fatimskiej parafia Chrystusa Dobrego Pasterza parafia Świętego Krzyża i Matki Bożej Nieustającej Pomocy parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa parafia bł. Karoliny Kózkówny parafia św. Stanisława Kostki parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski Kościół greckokatolicki parafia Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie, nabożeństwa prowadzone są w kościele rzymskokatolickim św. Józefa Kościół polskokatolicki parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Tarnowie Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X kaplica pw. Jezusa Chrystusa Najwyższego i Wiecznego Kapłana Prawosławie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny: punkt duszpasterski Częstochowskiej Ikony Matki Bożej w Tarnowie (nabożeństwa odprawiane są w kaplicy polskokatolickiej przy ulicy Bernardyńskiej 24. Placówka wchodzi w skład dekanatu Krynica diecezji przemysko-gorlickiej). Protestantyzm Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna: placówka misyjna w Tarnowie Chrześcijańskie Centrum „Pan jest Sztandarem” – Kościół w Tarnowie Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP: zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Tarnowie Kościół Boży w Polsce: Kościół Jezusa Chrystusa „Kairos”, Kościół Boży „Nadzieja” Kościół Chrześcijan Baptystów: zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Tarnowie Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej: Kościół „Źródło” Kościół Chwały: Kościół Chwały w Tarnowie Kościół Ewangelicko-Metodystyczny: parafia Ewangelicko-Metodystyczna w Tarnowie Kościół Wolnych Chrześcijan: zbór w Tarnowie Kościół Zielonoświątkowy: zbór „Drzewo Życia” Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego): punkt misyjny w Tarnowie podległy zborowi w Warszawie Restoracjonizm Świadkowie Jehowy: zbór Tarnów-Wschód (z grupą języka migowego) i zbór Tarnów-Zachód, Sala Królestwa ul. Okrężna 2 Świecki Ruch Misyjny „Epifania”: zbór w Tarnowie Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego: zbór w Tarnowie Znani mieszkańcy Honorowi obywatele Panorama miasta Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Tarnowa Tarnowskie Centrum Informacji Secesyjny Tarnów – Zabytki secesji w Tarnowie. Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona Miasta na prawach powiatu Miasta posiadające prawo składu Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku Miasta w województwie małopolskim Prywatne miasta szlacheckie I Rzeczypospolitej (województwo sandomierskie) Prywatne miasta Tarnowskich herbu Leliwa Prywatne miasta Sanguszków herbu Pogoń Litewska

5499352

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pi%C5%82ka%20siatkowa%20na%20Letnich%20Igrzyskach%20Olimpijskich%202024

Piłka siatkowa na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2024

Turniej olimpijski w piłce siatkowej rozgrywany podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich 2024 w Paryżu będzie szesnastym w historii igrzysk olimpijskich zmaganiem w halowej odmianie tej dyscypliny sportu i ósmym w wersji plażowej. Rywalizacja toczyć się będzie zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, a przystąpi do niej po 12 zespołów halowych (męskich i żeńskich) oraz po 24 pary plażowe (męskie i żeńskie). Arenami zmagań będą Paris Expo Porte de Versailles dla siatkówki halowej oraz Pole Marsowe dla siatkówki plażowej. Siatkówka halowa Udział w turnieju olimpijskim zapewniony mają wyłącznie obydwie reprezentacje Francji (męska i żeńska) – jako przedstawiciele gospodarza igrzysk, pozostałe drużyny narodowe – zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn – muszą uzyskać kwalifikację. Zakwalifikowanie się do turnieju mogło się odbyć na jeden spośród dwóch sposobów, tj. poprzez: interkontynentalne turnieje kwalifikacyjne (6 zespołów) ranking FIVB (5 zespołów – cztery najwyżej sklasyfikowane w rankingu zespoły (po edycji Ligi Narodów 2024), które nie uzyskały kwalifikacji na IO poprzez interkontynentalny turniej kwalifikacyjny niezależnie od kontynentu, a także na podstawie klucza kontynentalnego najwyżej sklasyfikowany w rankingu zespół z Afryki) Uczestnicy Uczestniczki Siatkówka plażowa Uczestnicy Uczestniczki Tabela medalowa Przypisy Piłka siatkowa na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2024

83143

https://pl.wikipedia.org/wiki/John%20F.%20Kennedy

John F. Kennedy

John Fitzgerald Kennedy, powszechnie określany inicjałami „JFK” (ur. 29 maja 1917 w Brookline, zm. 22 listopada 1963 w Dallas) – amerykański polityk, 35. prezydent Stanów Zjednoczonych od stycznia 1961 do czasu jego śmierci spowodowanej postrzałem wskutek zamachu w listopadzie 1963 roku. Sprawował prezydenturę w okresie zimnej wojny, a większość jego prezydentury skupiała się na regulacjach stosunków ze Związkiem Radzieckim. Dzieciństwo i młodość Urodził się 29 maja 1917 roku w Brookline, jako syn bankowca, handlarza i polityka Josepha Patricka Kennedy’ego. Matką przyszłego prezydenta była Rose Fitzgerald, córka Johna Francisa Fitzgeralda, burmistrza Bostonu. Joseph i Rose mieli łącznie dziewięcioro dzieci: Josepha Patricka juniora, Johna Fitzgeralda, Rosemary, Kathleen, Eunice, Patricię, Roberta Francisa, Jean i Edwarda Moore’a. Najstarszy z synów, Joe, zginął na froncie II wojny światowej 12 sierpnia 1944. John Fitzgerald, który nazywany był „Jackiem”, uczęszczał do prywatnych szkół w Massachusetts, Connecticut i Nowym Jorku. W lecie 1935 roku przebywał w Londynie, gdzie uczył się w Londyńskiej Szkole Ekonomii; zachorował tam na żółtaczkę. Choroba spowodowała niemożność podjęcia studiów na Uniwersytecie w Princeton, więc zmuszony był przenieść się na Uniwersytet Harvarda, jesienią 1936 roku. W 1938 roku wyjechał z ojcem i starszym bratem do Londynu, gdzie zbierał materiały do pracy dyplomowej, zatytułowanej Appeasement w Monachium. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych obronił dyplom w czerwcu 1940 roku, a jego praca została opublikowana w formie książki pod tytułem Dlaczego Anglia spała?. Jesienią 1941 wstąpił do Marynarki Wojennej i został skierowany na front II wojny światowej. Wkrótce po zatopieniu kutra torpedowego, który miał miejsce na początku sierpnia 1943 roku w Cieśninie Blacketta, Kennedy powrócił do kraju. Zachorował na malarię i odnowiła mu się kontuzja kręgosłupa. W kwietniu 1945 został honorowo zdemobilizowany ze służby. Kariera polityczna Po wojnie pracował przez pewien czas jako dziennikarz w International News Service Williama Hearsta, relacjonując m.in. przebieg konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco. W 1946 roku został po raz pierwszy wybrany do Izby Reprezentantów, w której zasiadał do roku 1952. Już dwa lata po wyborze, zaczął się przygotowywać do walki politycznej o pozycję senatora lub gubernatora Massachusetts. W 1952 roku postanowił kandydować do Senatu, startując przeciwko Henry’emu Cabotowi Lodge’owi. Wygrał wybory różnicą 70 tysięcy głosów. Zasiadając w Kongresie krytykował politykę zagraniczną i wojskową prezydenta Dwighta Eisenhowera, a popierał rozszerzenie praw obywatelskich i reformę antyzwiązkowej ustawy Tafta–Hartleya. Piastując urząd senatora, Kennedy napisał książkę „Profile odwagi”, która została wydana w 1955 roku i wyróżniona nagrodą Pulitzera dwa lata później. Kennedy zaczął myśleć o prezydenturze w 1956 roku, kiedy przebywał na leczeniu dolegliwości kręgosłupa na Florydzie. W wyborach odbywających się w tym roku, kandydatem Partii Demokratycznej został Adlai Stevenson. Kennedy walczył wówczas o nominację wiceprezydencką, jednak uzyskał ją Estes Kefauver. Pomimo nieuzyskania nominacji, Kennedy pracował w sztabie wyborczym Stevensona, co przysporzyło mu popularności wśród bossów partyjnych. Dwa lata później ponownie został wybrany na senatora. Pod koniec października 1959 roku odbyło się zebranie rodziny i najbliższych współpracowników Kennedy’ego, na którym zdecydował się ubiegać o prezydenturę w wyborach w 1960 roku. Oficjalnie jego kandydatura pojawiła się 2 stycznia 1960 roku. Jego głównymi kontrkandydatami byli Estes Kefauver, Hubert Humphrey, Stuart Symington, i Lyndon B. Johnson. Kennedy, jako katolik, był pod silnymi atakami bigoterii amerykańskiej, która zarzucała mu, że po objęciu urzędu prezydenckiego odda kraj we władanie papieżowi. Aby odciąć się od ataków wielokrotnie powtarzał zdanie: „Nie jestem katolickim kandydatem na prezydenta. Jestem kandydatem Partii Demokratycznej na prezydenta, który, tak się złożyło, jest katolikiem”. Szefem sztabu wyborczego mianował swojego brata – Roberta. Na konwencji demokratów, odbywającej się w lipcu 1960 roku w Los Angeles, John Kennedy uzyskał nominację już w pierwszym głosowaniu. Aby zapewnić sobie głosy na Południu kraju, zaproponował wiceprezydenturę Teksańczykowi, Lyndonowi Johnsonowi. Z ramienia Partii Republikańskiej wystartował Richard Nixon wraz z Henrym Cabotem Lodge’m. Duet demokratów oparł swój program wyborczy na polityce antykomunistycznej, wykorzystując wygranie wyścigu kosmicznego przez ZSRR (wysłanie pierwszego sztucznego satelity – Sputnika 1) i powstanie luki rakietowej. Kennedy nazwał swoje postulaty planem „Nowych Horyzontów”. W głosowaniu powszechnym obaj kandydaci zdobyli nieco ponad 34 miliony głosów, przy czym kandydat demokratów zdobył około 120 tysięcy głosów więcej od republikanina. Była to najmniejsza różnica w historii wyborów amerykańskich prezydentów. W Kolegium Elektorów Kennedy uzyskał 303 głosy przy 219 dla Nixona. Został zaprzysiężony 20 stycznia 1961 roku. Prezydentura Z uwagi na znikomą różnicę głosów w zwycięskich dla siebie wyborach, nowy prezydent postanowił pozostawić kojarzonych z obozem republikańskim: Johna Edgara Hoovera na stanowisku szefa FBI i Allena Dullesa na stanowisku szefa CIA. Do swojego gabinetu powołał też dwóch innych polityków republikańskich – Roberta McNamarę mianował sekretarzem obrony, a Douglasa Dillona – sekretarzem skarbu. Prokuratorem generalnym został brat prezydenta, Robert Kennedy, a sekretarzem stanu – Dean Rusk. Aby uspokoić konserwatywne skrzydło demokratów, mianował południowca, Luthera Hodgesa sekretarzem handlu i odłożył w czasie reformę praw obywatelskich. Nie chcąc pozbawiać się szans na reelekcję w 1964 roku, nie chciał występować z inicjatywą ustawodawczą o desegregacji rasowej. Wykonywał jednak pewne gesty w kierunku ludności czarnoskórej: mianował Afroamerykanów na różne stanowiska, popierał rejestrację czarnych wyborców, a także zapewnił ochronę federalną Martinowi Lutherowi Kingowi w czasie protestów w Alabamie w maju 1961 roku. Zorganizował także eskortę federalną afroamerykańskim studentom, chcącym podjąć naukę na Uniwersytecie Mississippi (1962) a także umożliwił podjęcie nauki dwójce uczniów na Uniwersytecie Alabamy, których przyjęcie osobiście blokował gubernator Alabamy George Wallace (1963) – mimo to ustawę zakazującą dyskryminacji rasowej podpisał dopiero 2 lata po objęciu prezydentury. Kongres uchwalił nowe prawo w 1964 roku, już po śmierci Kennedy’ego. Największą aktywność prezydent wykazywał w dziedzinie polityki zagranicznej. Wśród biografów panują spory, czy Kennedy był zwolennikiem polityki dialogu ze Związkiem Radzieckim, czy też popierał ostrą doktrynę antykomunistyczną. Jego działania wskazują na balansowanie wokół obu idei, czego skrajnymi przykładami mogą być próba polepszenia relacji z państwami socjalistycznymi i blokada Kuby. Osobiste zaangażowanie w sprawy międzynarodowe sprawiły, że w Stanach Zjednoczonych uważano, że Kennedy jest nie tylko prezydentem, ale też sekretarzem stanu. W zakresie polityki wojskowej był zwolennikiem doktryny „elastycznego reagowania”. Jednym z pierwszych wyzwań, z jakimi musiał się zmierzyć nowy prezydent była inwazja w Zatoce Świń, przygotowana jeszcze za czasów prezydentury Eisenhowera. Były prezydent zatwierdził plan Centralnej Agencji Wywiadowczej, by przeszkolić i wyposażyć w broń półtora tysiąca kontrrewolucjonistów kubańskich i podjąć próbę obalenia Fidela Castro na Kubie. Prezydent miał liczne zastrzeżenia do tego planu, jednak został wprowadzony w błąd przez szefa CIA Allena Dullesa, który zapewniał, że inwazja zakończy się pełnym sukcesem i nie ma zagrożenia politycznego. By zapewnić większe bezpieczeństwo, Kennedy nie zgodził się na udzielenie wsparcia lotniczego. Do ataku doszło 17 kwietnia 1961. Akcja zakończyła się całkowitym niepowodzeniem – około stu kontrrewolucjonistów zginęło, a tysiąc dostało się do niewoli. Część została uratowana przez US Navy. W wyniku fiaska, Kennedy zdymisjonował szefa CIA i zarządził ścisłą kontrolę wojska i wywiadu. Ponieważ prezydent sprzyjał ruchom syjonistycznym i uważał sojuszniczy Izrael za ofiarę agresji, pogorszyły się relacje USA z arabskimi państwami Bliskiego Wschodu. Przed spotkaniem z premierem Izraela Dawidem Ben Gurionem (30 maja 1961), wysłał listy do prezydenta Libanu Fuada Szihaba, króla Arabii Saudyjskiej Ibn Su’uda, premiera Iraku Abda al-Karima Kasima, prezydenta Zjednoczonej Republiki Arabskiej Gamala Nasera i króla Jordanii Husajna I. W korespondencji deklarował szukanie sprawiedliwego i pokojowego rozwiązania konfliktu i repatriację uchodźców arabskich. List jednak nie poprawił relacji Stanów Zjednoczonych z krajami arabskimi. Gdy Wielka Brytania wysłała wojska do Kuwejtu, broniąc go przed aneksją ze strony Iraku, Kennedy poparł tę interwencję. W kręgach amerykańskich panowało silne lobby wywierające wpływ na prezydenta, by bardziej dynamicznie poparł Izrael. Doprowadziło to do tego, że we wrześniu 1962 roku Kennedy postanowił sprzedać Izraelowi rakiety MIM-23 Hawk i przeszkolić ich żołnierzy. Oponując przeciw takiemu działaniu, sekretarz Ligi Arabskiej Abdul Khlek Hassouna stwierdził, że działania USA powodują zaburzenie równowagi na Bliskim Wschodzie. Pomimo prowadzenia proizraelskiej polityki, prezydent odmówił podpisania układu o wzajemnym bezpieczeństwie. W czerwcu 1961 roku nawiązał stosunki dyplomatyczne z I sekretarzem KPZR Nikitą Chruszczowem, spotykając się z nim w Wiedniu. Chruszczow przedstawił wówczas projekt traktatu pokojowego pomiędzy RFN i NRD. Kennedy zgadzał się, że podpisanie memorandum umożliwiłoby współpracę pomiędzy Wschodem i Zachodem, jednak nie poruszył kwestii zjednoczenia Niemiec. W sierpniu wokół Berlina Zachodniego powstał Mur, a prezydent wysłał do RFN 40 tysięcy żołnierzy i zmobilizował 250 tysięcy rezerwistów. Kiedy w listopadzie w Stanach Zjednoczonych wizytował kanclerz RFN Konrad Adenauer, domagał się dostępu Niemiec do broni jądrowej. Kennedy oświadczył wówczas, że USA jest przeciwne pomysłowi przekazywania jakiemukolwiek krajowi głowic atomowych, ale jednocześnie nie będzie ingerować, jeśli dane państwo będzie chciało pozyskać broń jądrową na własną rękę. Wyrażał także zaniepokojenie remilitaryzacją NRD i zbyt dużym wpływem wojskowych w tym kraju, dlatego postanowił nie wycofywać wojsk z Berlina Zachodniego. 26 czerwca 1963 roku, wizytując w Niemczech, Kennedy wygłosił przemówienie, w którym zawarł słynny cytat „Ich bin ein Berliner”. Polityka antykomunistyczna Kennedy’ego objawiała się także w Azji Południowo-Wschodniej. W 1962 roku udzielił zdecydowanego wsparcia prezydentowi Wietnamu Południowego, Ngô Đình Diệmowi i wysłał tam 16 tysięcy doradców wojskowych, a następnie sprzęt i żołnierzy. Podobna sytuacja miała miejsce w Laosie, gdzie prezydent planował przerzucić 5 tysięcy żołnierzy z sąsiadującej Tajlandii. Ostatecznie strona amerykańska zgodziła się na rozejm i zrezygnowała z interwencji, koncentrując się na umocnieniu pozycji w Wietnamie Południowym. W 1962 roku doszło do nagłego zaostrzenia kontaktów ze Związkiem Radzieckim, z powodu umieszczenia rakiet radzieckich na terytorium Kuby. Wojskowi doradcy Kennedy’ego stanowczo domagali się zbrojnej interwencji, włącznie z użyciem broni jądrowej. Prezydent jednak nie zgodził się na ten pomysł, obawiając się nieprzychylnej reakcji światowej opinii publicznej i 21 października 1962 roku postanowił ogłosić blokadę morską Kuby. Chciał w ten sposób skłonić władze ZSRR do wycofania rakiet, co doprowadziło do najpoważniejszego kryzysu w relacjach amerykańsko-radzieckich po II wojnie światowej. Obawiając się ataku odwetowego i realnej groźby wybuchu III wojny światowej, prezydent i jego brat Robert Kennedy sprzeciwiali się inwazji na Kubę. Według sekretarza obrony Roberta McNamary 27 października prezydent zmienił zdanie; był gotów zaakceptować plan ataku na kubańskie bazy lotnicze i radzieckie wyrzutnie rakietowe. Ostatecznie jednak, dzięki wymianie depesz dyplomatycznych z Chruszczowem i negocjacjom Roberta Kennedy’ego z ambasadorem ZSRR, Anatolijem Dobryninem, udało się zawrzeć porozumienie. W jego myśl USA zadeklarowały, że nie dokonają w przyszłości inwazji na Kubę i wycofają wyrzutnie rakietowe z Turcji i Włoch, a w zamian Związek Radziecki wycofa rakiety z Kuby. Kryzys kubański zakończył się 28 października. Mimo deklaracji o niechęci wyposażania innych krajów w broń atomową, Stany Zjednoczone nie sprzeciwiły się pomysłowi dostarczenia tej broni armii NATO, gdy pojawił się na sesji Rady Paktu Północnoatlantyckiego, z inicjatywy RFN. Jednak na początku grudnia 1962 roku, USA postanowiła zrezygnować z produkcji rakiet GAM-87 Skybolt, służących do przenoszenia ładunków jądrowych, która miała być sprzedawana Wielkiej Brytanii. Rząd brytyjski musiał zaniechać produkcji pocisku Blue Streak, co spotkało się z antyamerykańskimi nastrojami w społeczeństwie angielskim. Mimo takich działań Kennedy rozbudował arsenał jądrowy własnego kraju. Oskarżając administrację Eisenhowera o powstanie luki rakietowej, nie potrafił powstrzymać wyścigu zbrojeń z ZSRR. Dopiero 10 czerwca 1963 roku, zaproponował, by w ramach kontroli zbrojeń i rozbrojeń, zaniechać prób z bronią jądrową w atmosferze. Nikita Chruszczow przychylił się do tego pomysłu. Dzięki szybkim negocjacjom traktat podpisano 25 lipca, a w sierpniu prezydent skierował go do Senatu. Izba wyższa ratyfikowała go 24 września. Zamach i śmierć Myśląc o reelekcji w 1964 roku, Kennedy zaplanował podróż po stanach zachodnich i południowych, by zapewnić sobie poparcie. Najbardziej istotna dla niego była wizyta w Teksasie, który posiadał dużą reprezentację w Kolegium Elektorów. 21 listopada odwiedził San Antonio, Houston i Fort Worth. We wszystkich miastach został ciepło przyjęty, jednak następnego dnia miał wizytować w Dallas, które było nazywane „Miastem Nienawiści”. Konserwatywna prasa oskarżała prezydenta o zdradę i sympatie komunistyczne. W czasie przejazdu przez Ross Avenue w stronę Dealey Plaza kawalkada limuzyn prezydenta i gubernatora Johna Conally’ego została ostrzelana około godziny 12.30. Kennedy został trafiony w szyję i w głowę; Conally także został ranny. Zaraz potem samochody skierowały się do Parkland Hospital, gdzie tuż po godzinie 13.00 orzeczono śmierć prezydenta. Ostatniego namaszczenia udzielił mu ksiądz Oscar Hubert z kościoła Trójcy Świętej w Dallas. Kennedy został pochowany 25 listopada na Cmentarzu Narodowym w Arlington. Kilka godzin po zamachu aresztowano Lee Harveya Oswalda, którego oskarżono o zabójstwo prezydenta. Dwa dni później Oswald został zastrzelony przez Jacka Ruby’ego w piwnicy komisariatu policji. W celu wyjaśnienia śmierci Kennedy’ego powołano specjalną komisję, pod przewodnictwem prezesa Sądu Najwyższego, Earla Warrena. 24 września 1964 roku komisja opublikowała raport, stwierdzający, że pomysłodawcą i jedynym zamachowcem był Lee Harvey Oswald. Krytyka, jakiej poddano raport, spowodowała, że w 1976 roku Izba Reprezentantów powołała drugą komisję. Po trzech latach komisja stwierdziła, że zamachowcem był Oswald, ale istniał także drugi, niezidentyfikowany strzelec. Raport komisji głosił także, że prezydent padł ofiarą spisku, lecz nie wymieniał mocodawców zamachowców, wykluczając jedynie udział Związku Radzieckiego. Na temat śmierci Kennedy’ego powstało także wiele teorii alternatywnych. Zdrowie W czasie studiów grywał w futbol amerykański, co spowodowało u niego trwały uraz kręgosłupa. Bóle, które odczuwał, dały się we znaki w czasie, gdy zasiadał w Senacie. W październiku 1954 przeszedł pierwszą operację, a w lutym 1955 kolejną. Pierwsza spowodowała, że Kennedy był bliski śmierci, lecz ani ta, ani druga nie przyniosła efektu w postaci całkowitego wyleczenia. Kontuzja, której doznał w 1961 roku, spowodowała, że codziennie odczuwał dotkliwy ból. Według lekarki prezydenta, dr Janet Travell, miał on borykać się z wysoką gorączką, dolegliwościami żołądka, jelit i prostaty, ropniami i wysokim poziomem cholesterolu. Przyjmował szereg leków, wśród których były kortykosteroidy, penicyliny, prokaina, fenobarbital, testosteron. Już po śmierci prezydenta ukazały się informacje, według których miał on cierpieć na chorobę Addisona i niedoczynność tarczycy. Obecność tych dwóch schorzeń doprowadziła do wniosku, że Kennedy mógł chorować na autoimmunologiczny zespół niedoczynności wielogruczołowej typu 2. Życie prywatne John Kennedy poślubił Jacqueline Bouvier 12 września 1953 roku w Newport. Mieli razem troje dzieci: Caroline (ur. 1957), Johna Fitzgeralda juniora (ur. 1960) i Patricka Bouviera (ur. i zm. w 1963). Kennedy był katolikiem. Zdaniem biografów małżeństwo to nie było szczęśliwe, bowiem przyszły prezydent dopuszczał się licznych zdrad. Jeszcze przed ślubem spotykał się z duńską dziennikarką Ingą Arvad. W czasie trwania małżeństwa z Jacqueline romansował między innymi z Marilyn Monroe, Marlene Dietrich, Judith Exner, Mary Pinchot Meyer i sekretarką pierwszej damy, Pamelą Turnure. Dyrektor Federalnego Biura Śledczego J. Edgar Hoover otrzymywał liczne raporty na temat życia seksualnego prezydenta. Zobacz też JFK klątwa Kennedych A Nation of Immigrants Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Prezydenci Stanów Zjednoczonych Kandydaci Partii Demokratycznej na prezydenta Stanów Zjednoczonych Senatorzy z Massachusetts Członkowie Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych z Massachusetts John Fitzgerald Odznaczeni Purpurowym Sercem Odznaczeni Prezydenckim Medalem Wolności Odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej Odznaczeni Orderem Gwiazdy Solidarności Włoskiej Zdobywcy Nagrody Pulitzera Ludzie roku tygodnika Time Osoby przedstawione na monetach Uczestnicy II wojny światowej Absolwenci London School of Economics Absolwenci Uniwersytetu Harvarda Ludzie zimnej wojny Zamordowani szefowie rządów Pochowani na Cmentarzu Narodowym w Arlington Urodzeni w 1917 Zmarli w 1963

5499658

https://pl.wikipedia.org/wiki/Barbie%20%28film%29

Barbie (film)

Barbie – amerykańsko-brytyjska komedia fantasy z 2023 roku w reżyserii Grety Gerwig. Opowiada ona o tytułowej lalce Barbie i Kenie, w których role wcielili się odpowiednio Margot Robbie i Ryan Gosling. Fabuła W bajkowej krainie Barbieland życie upływa bez trosk. Zamieszkujące ją lalki Barbie to pewne siebie, odnoszące sukces kobiety. Z kolei towarzyszącym im Kenom czas upływa głównie na plażowaniu. Są oni postrzegani jedynie jako dodatek do Barbie. Pewnego dnia główna bohaterka, Barbie (określana jako stereotypowa) zaczyna przeżywać kryzys egzystencjalny. Jej dolegliwości okazują się być spowodowane problemami życiowymi jej posiadaczki w realnym świecie. Barbie decyduje się ratować sytuację i wraz z Kenem udaje się w podróż do realnego świata. Obsada Margot Robbie jako Barbie, Ryan Gosling jako Ken, America Ferrera jako Gloria, pracownica firmy Mattel, Ariana Greenblatt jako Sasha, córka Glorii Rhea Perlman jako Ruth Handler, twórczyni lalki Barbie, Will Ferrell jako prezes firmy Mattel, Connor Swindells jako Aaron Dinkins, pracownik firmy Mattel, Michael Cera jako Alan, warianty lalki Barbie: Kate McKinnon, Issa Rae, Hari Nef, Alexandra Shipp, Emma Mackey, Sharon Rooney, Dua Lipa, Nicola Coughlan, Ana Cruz Kayne, Ritu Arya, warianty lalki Ken: Kingsley Ben-Adir, Simu Liu, Scott Evans, Ncuti Gatwa, John Cena, Helen Mirren jako narratorka. Odbiór Box office Film odniósł sukces komercyjny, zarabiając na całym świecie ponad 1,433 miliarda dolarów do końca września 2023 przy budżecie szacowanym na 128-145 milionów, w wyniku czego Barbie uplasowała się na 14. miejscu najbardziej dochodowych filmów wszech czasów, a także stała się najbardziej dochodowym filmem w historii wytwórni Warner Bros. Krytyka w mediach Film został pozytywnie oceniony krytyków. W serwisie Rotten Tomatoes 88% z 460 recenzji zostało uznanych za pozytywne, a średnia z ich ocen wyniosła 7.9/10. Na portalu Metacritic Barbie zebrała „ogólnie przychylne recenzje” z wynikiem 80/100 spośród 67 recenzji. Barbenheimer Premiera filmu miała miejsce tego samego dnia, co Oppenheimer – amerykańsko-brytyjski film biograficzny w reżyserii Christophera Nolana. Kontrast między dwiema produkcjami o radykalnie różnej tematyce wywołał zainteresowanie widzów, z których wielu wyraziło chęć obejrzenia obu filmów. Zbieżność dat premier stała się źródłem memów internetowych. Zjawisko to zaczęto określać przez zbitkę . Linia dziewięciu kresek W lipcu 2023 r. rząd Wietnamu ogłosił, że film nie będzie wyświetlany w tym kraju. Decyzję podjęto w związku z obecnością w Barbie sceny, w której znajduje się rysunek przedstawiający mapę świata. Na mapie dopatrzono się tzw. linii dziewięciu kresek – wyznaczającej zakres chińskich roszczeń terytorialnych na terenie Morza Południowochińskiego. Roszczenia te są stanowczo odrzucane przez Wietnam i inne okoliczne państwa. Zobacz też Przypisy Linki zewnętrzne Filmy wytwórni Warner Bros. Amerykańskie filmy z 2023 roku Amerykańskie komedie romantyczne Brytyjskie filmy z 2023 roku Brytyjskie komedie romantyczne Filmy z Barbie Filmy w reżyserii Grety Gerwig

15831

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pr%C4%85cie

Prącie

Prącie (, pot. członek) – narząd kopulacyjny u samców ssaków, a także wielu gadów oraz niektórych ptaków (kazuary, strusie, kaczki). Budowa Prącie (łac. penis a. membrum virile) jest narządem homologicznym żeńskiej łechtaczki. U mężczyzn przez prącie przebiega ostatni odcinek cewki moczowej, której ujście znajduje się na szczycie żołędzi prącia. Składa się z dwóch równoległych ciał jamistych oraz ciała gąbczastego tworzącego żołądź prącia (glans penis) oraz tzw. opuszkę. Ciało gąbczaste (corpus spongiosum penis) osłania również biegnącą przez prącie cewkę moczową. Prącie charakteryzuje się zdolnością do erekcji. Wyróżniamy nasadę oraz część ruchomą. Nasada przytwierdzona jest odnogami ciał jamistych do kości łonowych i kulszowych. Część ruchoma prącia zakończona jest żołędzią. Skóra prącia leży na luźnej tkance podskórnej i dlatego łatwo zsuwa się w trakcie erekcji. Ponad żołędzią skóra tworzy zdwojony fałd – napletek. Prącie unaczyniają: tętnica grzbietowa prącia i tętnica głęboka. Z żył powierzchniowych krew odpływa do żyły grzbietowej prącia, z żył głębokich zaś do splotu sromowego. Rozmiary penisa Istnieje szeroko rozpowszechnione przekonanie, że długość penisa u mężczyzny ma bezpośredni związek z jego sprawnością seksualną oraz satysfakcją partnerki podczas stosunku płciowego. Seksuolodzy zaprzeczają temu i podają, że długość normalnego penisa w czasie spoczynku wynosi 6–10 cm, a podczas wzwodu (erekcji) 11–16 cm, podczas gdy głębokość pochwy to średnio 10 cm. Notuje się również długość nieprzekraczającą 7 cm (mikropenis), jak i przekraczającą 30 cm, aczkolwiek są to bardzo rzadkie przypadki. Naczynia prącia Żyły głębokie prącia mają bardzo skomplikowaną budowę; jest to ważne przy próbie podwiązania tych naczyń podczas operacji chirurgicznych. Choroby, wady i urazy prącia choroba Peyroniego kłykciny kończyste opryszczka priapizm stulejka załupek rak prącia złamanie prącia spodziectwo wierzchniactwo Przeszczep W 2005 roku w Chinach przeprowadzono pierwszą na świecie operację przeszczepienia penisa, która mogła być zakwalifikowana jako udana, ale po dwóch tygodniach pacjent zażądał usunięcia przeszczepu z powodu problemów psychologicznych swoich i jego żony. W marcu 2015 roku wydział medyczny Uniwersytetu w Stellenbosh w Republice Południowej Afryki poinformował o przeprowadzeniu w grudniu poprzedniego roku we współpracy ze szpitalem Tygerberg w Kapsztadzie pierwszej na świecie udanej transplantacji penisa u 21-letniego pacjenta, który trzy lata wcześniej musiał przejść zabieg jego amputacji z powodu komplikacji po obrzezaniu. W wyniku zabiegu pacjent odzyskał wszystkie funkcje w przeszczepionym organie. Heraldyka W heraldyce penisy są stosowane w herbach: patrz np. vilené we francuskim blazonie, są wtedy często kontrastowo ubarwione. Niedźwiedź w herbie Appenzell jest przedstawiony z penisem, a pominięcie tej cechy było postrzegane jako poważna zniewaga.  W 1579 r. drukarz kalendarza w Saint Gallen zapomniał go dodać, co doprowadziło Appenzell na skraj wojny z Saint Gallen. Do 2007 r. lew w herbie Nordic Battlegroup miał penisa, ale w 2007 r. dowódca zdecydował, że penis lwa musi zostać usunięty, w kontekście wykorzystywania seksualnego w strefach działań wojennych na świecie. Jednak decyzja ta została zakwestionowana przez niektórych szwedzkich heraldyków, w tym artystę heraldycznego Vladimira Sagerlunda, który argumentował, że herby zawierające lwy bez penisa były historycznie nadawane tym, którzy zdradzili szwedzką koronę. Galeria Zobacz też prącie człowieka fallicyzm kość prącia mit fallocentryczny układ moczowo-płciowy Przypisy !

73109

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbigniew%20Boniek

Zbigniew Boniek

Zbigniew Kazimierz Boniek (ur. 3 marca 1956 w Bydgoszczy) – polsko - włoski piłkarz, trener, działacz piłkarski i biznesmen. Umieszczony na liście stu najlepszych piłkarzy w historii światowej piłki nożnej według FIFA. Członek Klubu Wybitnego Reprezentanta, kapitan reprezentacji Polski w piłce nożnej, uczestnik trzech turniejów finałowych mistrzostw świata – Argentyna 1978, Hiszpania 1982 (3. miejsce), Meksyk 1986 (łącznie 16 meczów i 6 goli). Dwukrotny klubowy mistrz Polski w barwach Widzewa Łódź, mistrz Włoch, zdobywca Pucharu Włoch, a także m.in. Pucharu Europy (1985) i Pucharu Zdobywców Pucharów (1984) z Juventusem, zdobywca Pucharu Włoch i srebrny i brązowy medalista mistrzostw Włoch z AS Romą. Jeden z sześciu polskich piłkarzy, którzy zdobyli Puchar Europy. Laureat III. miejsca w Plebiscycie Złotej Piłki w 1982. Piłkarz 50 i 60-lecia tygodnika Piłka Nożna. Jako pomocnik wybrany do jedenastki stulecia Polskiego Związku Piłki Nożnej. W latach 1999–2002 wiceprezes Polskiego Związku Piłki Nożnej ds. marketingu, w 2002 selekcjoner reprezentacji Polski w piłce nożnej , w latach 2012–2021 prezes Polskiego Związku Piłki Nożnej, od 2021 honorowy prezes oraz ambasador federacji. Od 5 kwietnia 2017 członek Komitetu Wykonawczego UEFA. Od 2021 wiceprezydent UEFA. Młodość Jest synem byłego piłkarza Zawiszy i Polonii Bydgoszcz, Józefa oraz Jadwigi Bońków. Ukończył studia na Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie. Kariera klubowa Jest wychowankiem Zawiszy Bydgoszcz, w którym grał od 1968. Widzew Łódź W 1975 roku trafił do Widzewa Łódź , w którym zadebiutował 16 sierpnia 1975. Pierwszy mecz przed własną publicznością zagrał 20 sierpnia 1975. Miesiąc później 20 września rozegrał swój pierwszy mecz przeciwko mistrzowi kraju Ruchowi Chorzów. 2 listopada rozegrał mecz przeciwko Polonii Bytom w którym strzelił gola w 9 minucie. Reprezentacja U-23 Następnie został powołany do reprezentacji Polski U-23 przez trenera Ryszarda Kuleszę. Zagrał 74 minuty w przegranym (0-1) meczu przeciwko Reprezentacji U-23 Bułgarii. Z tym klubem dwukrotnie zdobył Mistrzostwo Polski (1981, 1982). W łódzkim klubie rozegrał 172 ligowe mecze, strzelając 50 bramek. Juventus Przed Mistrzostwami Świata w 1982 r., w ostatnim dniu okienka transferowego (30 kwietnia 1982) podpisał kontrakt z Juventusem. 21 lipca 1982 roku przyleciał do Włoch. W ramach umowy transferowej 25 sierpnia rozegrany został towarzyski mecz pomiędzy jego Widzewem a Juventusem. W barwach Juventusu zadebiutował 12 września w meczu przeciwko Sampdorii. 15 września zadebiutował w barwach Juventusu w Pucharze Europy przeciwko drużynie Hvidorve. W rewanżowym meczu przeciwko Hvidorve strzelił jedną bramkę. 3 października przeciwko Napoli strzelił 2 bramki. Polski zawodnik obok Paolo Rossiego i Michela Platiniego był jednym z filarów zespołu. W latach 1984–1985 zdobył z tym klubem wszystkie najważniejsze międzynarodowe trofea, na czele z Pucharem Europy i Pucharem Zdobywców Pucharów . Był nazywany „Pięknością nocy”, gdyż najlepsze występy notował w meczach rozgrywanych przy sztucznym oświetleniu. W barwach Juventusu uczestniczył w spotkaniu finałowym Pucharu Europy w 1985 na Heysel w Brukseli, gdzie przed spotkaniem doszło do zamieszek, w wyniku których śmierć poniosło 39 kibiców (następnego dnia, grając w Tiranie, strzelił zwycięską bramkę dla reprezentacji Polski w meczu z Albanią w eliminacjach mistrzostw świata 1986). W lipcu 1985 za 3 miliardy lirów przeszedł do AS Roma. Z klubem tym w 1986 roku zdobył Puchar Włoch. Właśnie tam w 1988 roku zakończył karierę piłkarską. Reprezentacja narodowa Zagrał w przegranym meczu reprezentacji narodowej do lat 23 z Bułgarią (0-1) . W reprezentacji Polski zadebiutował w wieku 20 lat, 24 marca 1976 roku, w meczu przeciwko reprezentacji Argentyny, jeszcze pod wodzą Kazimierza Górskiego . Na stałe zadomowił się w reprezentacji za kadencji Jacka Gmocha, w trakcie Finałów Mistrzostw Świata w Argentynie w 1978. W turnieju tym popisał się zwłaszcza strzeleniem dwóch bramek w meczu z Meksykiem . Polacy odpadli z rozgrywek po drugiej rundzie, zajmując w grupie miejsce 3-cie, co było równoznaczne z zajęciem miejsca 5-6 w turnieju. W 1980 r. był zamieszany w tzw. Aferę na Okęciu i w konsekwencji zawieszony w prawach reprezentanta. Szybko jednak wrócił do kadry i odegrał czołową rolę w występie polskiej reprezentacji na Mistrzostwach Świata w Hiszpanii w 1982 r. W pamięci kibiców szczególnie zapamiętany dzięki hat trickowi w Barcelonie w spotkaniu z reprezentacją Belgii . W meczu przeciwko Związkowi Radzieckiemu obejrzał drugą żółtą kartkę na tym turnieju, przez co zmuszony był pauzować w meczu półfinałowym przeciwko Włochom, przegranym przez Polskę 0:2. Do składu wrócił na mecz o trzecie miejsce z Francją wygranym przez Polskę 3:2. Na Mistrzostwa Świata w Meksyku w 1986 r. pojechał jako kapitan reprezentacji Polski. Reprezentacja odpadła w 1/8 finału po porażce z Brazylią 0:4. Na trzech turniejach finałowych Mistrzostw Świata (1978, 1982, 1986) rozegrał 16 spotkań, strzelając 6 goli. Udane występy podczas Mistrzostw Świata oraz w Juventusie zaowocowały trzecim miejscem w plebiscycie czasopisma France Football na najlepszego piłkarza Europy 1982 (jako drugi Polak w historii – po Kazimierzu Deynie) . Wcześniej wybrany został do drużyny gwiazd mistrzostw świata. Także w 1982 roku, jako drugi – po Wacławie Kucharze – piłkarz w historii, został najlepszym sportowcem Polski w plebiscycie „Przeglądu Sportowego”. Dwukrotnie w 1978 r. i 1982 r. został najlepszym piłkarzem roku w Polsce w plebiscycie „Piłki Nożnej”. W 1976 r. został wybrany piłkarskim odkryciem roku w Polsce w plebiscycie „Piłki Nożnej”. Ostatni występ reprezentacyjny Zbigniewa Bońka miał miejsce 23 marca 1988 roku w meczu z Irlandią Północną . W reprezentacji rozegrał łącznie 80 meczów i zdobył 24 bramki. Jest członkiem Klubu Wybitnego Reprezentanta. W 1979 roku wybrany do drużyny „Reszty Świata” na mecz z mistrzem świata, Argentyną, wygranym przez drużynę gwiazd 2:1. W drużynie „Reszty Świata” wystąpił także w meczu z Francją w 1986 r., podczas pożegnalnego występu Michela Platiniego. Kariera trenerska W latach 1989–1990 odbył kurs trenerski w Coverciano. W sezonie 1990/1991 prowadził drużynę US Lecce, występującą wówczas w Serie A. Sezon ten zakończył się spadkiem do Serie B. W następnym sezonie Boniek prowadził drużynę AS Bari, grającą w Serie A. Zespół zakończył sezon na piętnastym miejscu i spadł do Serie B. W sezonie 1992/1993 Zbigniew Boniek został zatrudniony w grającym w Serie C1 Sambenedettese, gdzie był trenerem przed 10 kolejek (18.-27. kolejka, bilans 0-6-4), skąd został jednak zwolniony przed końcem rozgrywek. Pod koniec sezonu 1994/1995 (dwie kolejki przed końcem) został trenerem grającego w Serie C1 US Avellino 1912, z którym po dwustopniowych barażach awansował do Serie B, gdzie w następnym sezonie wytrzymał jedynie cztery mecze (bilans 1-1-2). 8 lipca 2002 objął funkcję selekcjonera reprezentacji Polski w piłce nożnej . Na ławce trenerskiej reprezentacji zadebiutował 21 sierpnia 2002 w zremisowanym 1:1, towarzyskim spotkaniu z Belgią . Łącznie, jako trener, poprowadził kadrę w 5 spotkaniach. Bilans drużyny narodowej pod jego wodzą to: 2 zwycięstwa, 1 remis i 2 porażki. 3 grudnia 2002 zrezygnował z funkcji selekcjonera reprezentacji Polski. Kariera działacza Polska W 1999 roku kandydował na stanowisko prezesa Polskiego Związku Piłki Nożnej (przegrał z Michałem Listkiewiczem). Od 2000 do sierpnia 2002 pełnił funkcję wiceprezesa Polskiego Związku Piłki Nożnej do spraw marketingu , po czym objął stanowisko selekcjonera reprezentacji Polski w piłce nożnej . Od 2004 do 20 lipca 2006 ponownie związany z Widzewem Łódź jako jeden ze współwłaścicieli i członków zarządu stowarzyszenia. Od 18 czerwca 2007 do września 2008 był członkiem rady nadzorczej Klubu Sportowego Widzew Łódź SA. 30 października 2008 bez powodzenia kandydował w wyborach na prezesa polskiej federacji piłkarskiej (przegrał z Grzegorzem Latą , jednak w następnych wyborach, 26 października 2012, zwyciężył (otrzymując w drugiej turze 61 głosów delegatów – przy wymaganych co najmniej 59) i objął urząd prezesa Polskiego Związku Piłki Nożnej . Po zatrudnieniu przez Bońka Adama Nawałki w 2013 reprezentacja Polski, w 2016 roku zakwalifikowała się na Mistrzostwa Europy 2016, a następnie dotarła do ćwierćfinału tego turnieju, osiągając najlepszy wynik na Mistrzostwach Europy w historii. Od początku kadencji Bońka, Polska awansowała w rankingu FIFA o 47 lokat (z 54. miejsca w 2012, na 7. miejsce w 2017). 28 października 2016 po raz drugi został wybrany na prezesa PZPN . Od września 2017 jest członkiem rady nadzorczej Ekstraklasy SA. Funkcję prezesa PZPN Boniek sprawował do 18 sierpnia 2021 roku po czym na tym stanowisku zastąpił go Cezary Kulesza. Europa 5 kwietnia 2017 podczas 41. Kongresu Europejskiej Unii Piłkarskiej w Helsinkach, otrzymując 45 na 55 możliwych głosów, został wybrany w skład Komitetu Wykonawczego UEFA. Boniek został tym samym, drugim, po Leszku Rylskim (lata 1956-64 i 1966-68), Polakiem w Komitecie Wykonawczym UEFA. Pełni funkcję przewodniczącego Komisji UEFA ds. Statusu Zawodników, Transferów, Agentów i Agentów Meczowych, wiceprzewodniczącego Komisji UEFA ds. Rozwoju i Wspierania Szkolenia. Jest także członek Panelu Doradczego ds. Szkolenia (TAP) w Międzynarodowej Radzie Piłkarskiej (IFAB). 20 kwietnia 2021 podczas kongresu UEFA w Montreux uzyskał reelekcję na kolejną kadencję komitetu wykonawczego europejskiej unii piłkarskiej, a także został wybrany jednym z czterech wiceprezydentów UEFA. 17 lipca 2021 podczas posiedzenia zarządu Polskiego Związku Piłki Nożnej został wybrany ambasadorem PZPN, dzięki czemu może reprezentować polski futbol w strukturach europejskich. Uhonorowanie Na jego cześć imieniem Boniek nazwany został, urodzony w 1984 roku, honduraski piłkarz, Oscar Boniek García Ramírez – ponad 100-krotny reprezentant Hondurasu w piłce nożnej, a także uczestnik Mistrzostw Świata z 2014 roku. W 2004 Pelé umieścił go na liście FIFA 100. Jest jedynym polskim piłkarzem umieszczonym na tej liście. W 2009, za całokształt kariery, otrzymał nagrodę Golden Foot „All-Time”. Jako jedna z legend Juventusu, Boniek uhonorowany został przyznaniem mu jednej z 50 gwiazd otaczających Juventus Stadium. Spotkało się to ze sprzeciwem fanów, którzy wypominali Polakowi nieprzychylne wypowiedzi na temat klubu. Nowe władze Juventusu, pod naciskiem kibiców, postanowiły poddać ten temat pod ich głosowanie. Kibice zdecydowali, że ostatnia gwiazda trafi do Edgara Davidsa. Holender zdobył w głosowaniu 60%. Drugi był Boniek, z 5% poparcia. 14 lutego 2011, jego gwiazda została zamieniona na gwiazdę wspomnianego Edgara Davidsa. 19 czerwca 2018 otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Województwa Łódzkiego, a 18 listopada 2020 tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi. W 2019 został uznany za najbardziej wpływowego człowieka w polskim sporcie w rankingu magazynu Forbes i Pentagon Research. W 2020 ukazała się jego książka biograficzna pt. Zibi, czyli Boniek, autorstwa dziennikarza i publicysty Romana Kołtonia, a także autobiografia pt. Zbigniew Boniek. Mecze mojego życia, wydana nakładem Wydawnictwa SGN. 18 sierpnia 2021 podczas zjazdu sprawozdawczo-wyborczego Polskiego Związku Piłki Nożnej został głosami delegatów wybrany honorowym prezesem tegoż związku. Życie prywatne Mieszka w Rzymie. Posiada obywatelstwo polskie i włoskie. Ma żonę Wiesławę, romanistkę, z którą pobrali się w 1976 roku. Mają troje dzieci: dwie córki, Karolinę i Kamilę oraz syna, Tomasza. Mężem córki Karoliny jest były włoski tenisista, Vincenzo Santopadre. Mają syna Mateo (ur. 2004) oraz córkę Giulię (ur. 2006). 17 grudnia 2015, na świat przyszła jego druga wnuczka, Emma Catterina Boniek. Statystyka 24 bramki strzelone w reprezentacji narodowej 21 spotkań, w których strzelał bramki 80 występów w reprezentacji narodowej Reprezentant nr 447-48. Sukcesy Klubowe Widzew Łódź Mistrzostwo Polski: 1981, 1982 Wicemistrzostwo Polski: 1977, 1979, 1980 Juventus Mistrzostwo Włoch: 1984 Wicemistrzostwo Włoch: 1983 Puchar Włoch: 1983 Puchar Europy: 1985 Superpuchar Europy: 1984 Puchar Zdobywców Pucharów: 1984 AS Roma Wicemistrzostwo Włoch: 1986 Brązowy medal mistrzostw Włoch: 1988 Puchar Włoch: 1986 Reprezentacyjne III miejsce Mistrzostw Świata: 1982 Indywidualne Trzecie miejsce w Plebiscycie „Złotej Piłki”: 1982 Najlepszy sportowiec Polski w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego”: 1982 Odkrycie Roku w Plebiscycie „Piłki Nożnej”: 1976 Piłkarz Roku w Plebiscycie „Piłki Nożnej”: 1978, 1982 Skład „Gwiazd” Mistrzostw Świata: 1982 Drużyna „Reszty Świata” na mecz z Argentyną: 1979 Drużyna „Reszty Świata” na mecz z Francją: 1986 FIFA 100: 2004 Golden Foot „All time”: 2009 Piłkarz Pięćdziesięciolecia Plebiscycie „Piłki Nożnej”: 2006 Piłkarz Sześćdziesięciolecia Plebiscycie „Piłki Nożnej”: 2016 Jedenastka Stulecia PZPN (na pozycji lewego pomocnika): 2019 Odznaczenia Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – 1982 Medal za Wybitne Osiągnięcia Sportowe – 1982 Medal Kalos Kagathos – 2001 Komandor Orderu Zasługi Republiki Włoskiej – Włochy, 1997 Wyróżnienia Honorowy Obywatel Województwa Łódzkiego: 2018 Honorowy Obywatel Łodzi: 2020 Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Ludzie Wprost – Zbigniew Boniek Kapitanowie reprezentacji Polski Absolwenci Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Piłkarze AS Roma Piłkarze FIFA 100 Piłkarze Juventus F.C. Piłkarze Widzewa Łódź Piłkarze Zawiszy Bydgoszcz Zdobywcy Pucharu Europy i Ligi Mistrzów Trenerzy piłkarzy US Lecce Trenerzy piłkarzy SSC Bari Włosi pochodzenia polskiego Włoscy trenerzy piłkarscy Polscy trenerzy piłkarscy Polscy działacze piłkarscy Klub Wybitnego Reprezentanta Selekcjonerzy reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn Sportowcy Roku Przeglądu Sportowego Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 1978 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 1982 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 1986 Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Medalem za Wybitne Osiągnięcia Sportowe Nagrodzeni Medalem Kalos Kagathos Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej Biografie kanonu polskiej Wikipedii Prezesi Polskiego Związku Piłki Nożnej Urodzeni w 1956 Ludzie urodzeni w Bydgoszczy Honorowi obywatele Łodzi Ludzie związani z Bydgoszczą Ludzie związani z Rzymem

127285

https://pl.wikipedia.org/wiki/Thorshavn

Thorshavn

Thorshavn () – największe miasto archipelagu Wysp Owczych, jednocześnie jego stolica i siedziba najwyższych władz tego duńskiego terytorium zależnego. Miasto leży na wyspie Streymoy, zamieszkuje je 12 375 osób. Nazwa Thorshavn oznacza po duńsku Port Thora, nordyckiego boga burzy i piorunów. W mieście rozwinął się przemysł spożywczy. Geografia Położenie Miasto leży w południowo-wschodniej części wyspy Streymoy. Port przylega do wód cieśniny Nólsoyarfjørður. Najbliższymi miastami są: Argir i Hoyvik, należące do aglomeracji stolicy. Thorshavn położony jest w dużej mierze na nizinie, wyłącznie jego zachodnie osiedla wspinają się na wzniesienie , sięgające ok. 200 metrów nad poziomem morza. Klimat Thorshavn, podobnie jak reszta archipelagu leży w strefie klimatu umiarkowanego, chłodnego, morskiego. Roczne sumy opadów przekraczają tam zawsze 1000 mm, temperatury natomiast dochodzą do ok. 20 °C. Najcieplejszym miesiącem jest zazwyczaj sierpień, kiedy średnie temperatury powietrza przewyższają często 10 °C, najchłodniejszym zaś luty (3–5 °C). Amplitudy są zazwyczaj dość duże, szczególnie zimą, kiedy wynoszą nawet 16 °C. Klimatodiagramy wyglądają pod względem temperatury bardzo podobnie, opady zaś mogą różnić się diametralnie. Przykładem może być porównanie lutego z lat 2001 i 2002, za pierwszym razem ich suma wyniosła 187 mm, tymczasem rok później 103 mm. Historia Miasto założone zostało około X wieku, przez zamieszkujących już ziemię Wysp Owczych wikingów. Początkowo miejsce to ważne było ze względu na wiece – zgromadzenia wolnych mężczyzn decydujące o sprawach istotnych dla wspólnoty, zwane Althingami. Wiece odbywały się na terenie małego, skalistego półwyspu, dziś najstarszej dzielnicy Thorshavn – Tinganesie i miały one rozstrzygać spory między mieszkańcami, a także służyć wymianie informacji, bowiem już od najdawniejszych lat ludność archipelagu miała trudności z komunikacją. Spotkania te miały służyć także wymianie towarowej. Nieco później osada stała się punktem handlowym, łączącym resztę świata z Wyspami. Szczególnie korzystał na tym episkopat archipelagu, mający wtedy swą siedzibę w Kirkjubøur. Początki Pierwsze wzmianki o Thorshavn pojawiają się dopiero w końcówce XI wieku, kiedy osada musiała być jeszcze bardzo niewielka i niewykluczone, że nie posiadała stałych mieszkańców. Pierwsze, udowodnione pojawienie się takowych miało miejsce dopiero w XIII wieku, kiedy zbudowany został najstarszy dziś budynek w całym mieście, Munkastovan – siedziba zakonników i prawdopodobnie najważniejsze miejsce duchowe, nie był to jednak kościół. Wiek XIII przynosi też zmiany na arenie politycznej – Wyspy Owcze zostają wcielone do Norwegii w 1271 i usunięty zostaje Althing, a na jego miejsce wprowadza się stały parlament Løgtingið, składający się początkowo z 32 stałych reprezentantów wybieranych przez społeczeństwo. Zmieniło to diametralnie status miasta – odtąd nie zjeżdżali tu już co rok ludzie z całego archipelagu, a jedynie kilku stałych obywateli Thorshavn miało decydować o losach wszystkich Farerczyków. XIV wiek Wiek XIV to dla osady prawdziwy rozkwit. Przekształciła się w spore, regularne targowisko, do którego zaczęła napływać duża liczba nowych mieszkańców. Fakt ten wymógł na władzach osady decyzję o budowie nowych domostw. Do tego celu zatrudniano głównie rzeczonych przybyszów – głównie chłopów islandzkich i norweskich. Już w drugiej połowie XIV wieku powstały pierwsze, typowe do dziś na Wyspach Owczych domy z trawiastymi dachami. Pojawiła się też w tamtym czasie pierwsza, realna groźba zarówno dla mieszkańców miasta, jak i całego archipelagu. Byli to piraci, którzy w tamtym czasie rozpanoszyli się po morzach otaczających Wyspy Owcze, a małe, ale prężnie rozwijające się miasteczko portowe było dla nich wyjątkową zachętą. W związku z pojawieniem się korsarzy postanowiono rozpocząć budowę umocnień, jednak początkowo były to zaledwie wały, przez które łatwo było się przedrzeć napastnikom. Fort z prawdziwego zdarzenia wzniesiono w Thorshavn później. Wiek XVI i XVII Budowę pierwszej warowni na Wyspach Owczych zapoczątkowano dopiero w 1580 z inicjatywy Magnusa Heinasona, jednego z ludzi uznawanych przez Farerczyków za swych bohaterów narodowych. Nazwano go Fortem Skansin. Swą funkcję obiekt wypełnił celująco, odstraszając grabieżców jeszcze przez około sto lat. Warownię przebudowano w czasach napoleońskich. Wiek XVII przyniósł sporo zmian w Thorshavn. Najważniejszą z nich było rozpoczęcie w 1609 panowania hamburskiej dynastii możnowładczej Gabel, która fatalnie wpisała się w historię całego archipelagu. Za jej czasów rozwinęła się korupcja i niemal cała gospodarka uległa rozpadowi. Rządy ich skończyły się równo sto lat później, kiedy Dania postanowiła wydrzeć familii władzę nad Wyspami. Gabelowie rezydowali w Tinganes, przywłaszczając sobie niemal wszystkie budynki dzisiejszej starówki. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że to przez nich wybuchł pożar w 1673, który strawił wiele budynków najstarszej dzielnicy. Te sto lat to jednak nie tylko pożar i pogrążenie gospodarki. To także budowa w 1609 kościoła, ufundowanego z rozkazu króla Danii Chrystiana IV przez norweskiego lorda Bergenshus. Kościół nazwano Úti á Reyni. Osada w XVII wieku osiąga liczbę 100 mieszkańców. Czasy nowożytne Wiek XVIII przebiegł na archipelagu spokojnie, odbudowywano głównie zniszczoną przez Gabelów gospodarkę. W 1782 ówczesny premier Wysp Owczych Rasmus Jørgen Winther postanowił rozebrać stary kościół Úti á Reyni, a na jego miejscu zbudować konstrukcję znacznie solidniejszą i większą niż ta z 1609. W 1788 doszło do całkowitej rozbiórki dawnego kościoła, materiały budowlane sprzedano na aukcji, natomiast w pustym miejscu jeszcze w tym samym roku powstał Havnar kirkja, który dziś pełni funkcję katedry. Kościół gruntownie przebudowano w 1865. Na samym początku XIX wieku Thorshavn liczyło około 500 mieszkańców. Wtedy też, w 1812 rząd duński postanowił zlikwidować Løgtingið, działający nieprzerwanie od ponad ośmiuset lat. Przywrócono go w 1852, jednak siedziba znalazła się w dzisiejszym centrum miasta, a nie jak wcześniej na starówce. Kolejnym, bardzo ważnym wydarzeniem dla rozwoju miasta było zniesienie w 1856 duńskiego monopolu handlowego, co spowodowało znaczny wzrost handlu klipfiszami, tj. suszonymi rybami, z których słynął wtedy archipelag. W 1870 zaczął pracę pierwszy punkt pocztowy na Wyspach. Wiek XX niesie dla Thorshavn wiele zmian. Pierwszą, niezwykle ważną było nadanie praw miejskich w 1909, kiedy liczba ludności przekroczyła 1800 osób. Rozpoczęto też w latach 20. rozbudowę portu, albowiem stary nie był w stanie obsłużyć wzrastających potrzeb i dobrze funkcjonować przy tak dużej liczbie ludności. II wojna światowa okazała się mniej łaskawa da archipelagu od pierwszej. W latach 1939/1945, Wyspy Owcze stały się aliancką bazą na Morzu Norweskim. Fort Skansin przekształcił się w garnizon sił brytyjskich. Niemcy bombardowali Thorshavn kilkakrotnie, czyniąc niewielkie straty materialne. Życie straciło kilku farerskich rybaków, na których cześć władze miasta wzniosły pomnik. Najważniejszym wydarzeniem XX wieku było wprowadzenie przez władze Danii Zasady Samostanowienia dla Wysp Owczych. Stało się to w 1948. Po raz pierwszy od XIII wieku rząd Wysp Owczych zyskał niemal pełnię władzy w sprawach polityki wewnętrznej, jednakże polityka zagraniczna do dziś pozostaje w gestii duńskiej metropolii. Siedzibę rządu na powrót przeniesiono do dawnego budynku w Tinganes. W tym czasie nastąpił też gwałtowny wzrost ludności miasta – do 5 tysięcy. Lata 60. XX wieku to gigantyczny rozwój gospodarczy i infrastrukturalny Thorshavn. Powstaje bardzo wiele szkół, nowych dróg oraz hoteli, nastąpił też rozrost terytorialny. Po trzydziestu latach rozrost został gwałtownie zahamowany przez kryzys gospodarczy, jaki nawiedził Wyspy Owcze. Splajtowało wtedy wiele przetwórni rybnych, gdyż ceny ich artykułów na rynku światowym drastycznie spadły. Bezrobocie wzrosło do ok. 20% populacji w wieku produkcyjnym. Rząd farerski musiał powziąć odpowiednie kroki: zwrócił się o pomoc do Danii. Ta chętnie jej udzieliła, modernizując farerskie prawo i wprowadzając duże cięcia budżetowe. W końcu lat 90. sytuacja gospodarcza archipelagu ustabilizowała się i Thorshavn znów stał się ekonomiczną potęgą Wysp. Na początku XXI wieku populacja miasta sięgnęła już powyżej 10 tysięcy, a wedle spisu ludności z 2006 Thorshavn miało zamieszkiwać 12 626 osób. Populacja Ludność Thorshavn to w większości Farerczycy, jednak liczna jest też grupa mniejszości duńskiej. Społeczeństwo jest dość młode, najliczniejszą grupę stanowią osoby w przedziale od 10 do 20 roku życia (2007 osób), na drugim miejscu plasują się ludzie w wieku 40-49 (1794), a na trzecim 0-9 (1704). W stosunku do 2006 zanotowano niewielki przyrost ujemny (ok. -0,7%). Apogeum, jeśli chodzi o liczbę mieszkańców miasto osiągnęło w 1990, kiedy populacja wyniosła 13 124 osoby. Od tamtego czasu notuje się skokowe wzrosty i spadki liczby ludności. W przeciwieństwie do całości archipelagu w Thorshavn panuje równowaga płci. Wedle danych z 1 stycznia 2007 stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet wynosi 6198:6195. Thorshavn posiada własną aglomerację, należą do niej dwa miasta i jedna osada satelicka – Argir, Hoyvík i Hvítanes. Pierwsze i drugie to jedne z największych miast archipelagu. Aglomeracja ma 17 526 mieszkańców. Edukacja Thorshavn jest największym na Wyspach Owczych ośrodkiem edukacyjnym. Tak jak w pozostałych miastach archipelagu wykładowym językiem szkół podstawowych (Fólkaskulin) jest farerski, duński wprowadza się od trzeciej klasy, a angielski od piątej. Prócz licznych szkół podstawowych w Thorshavn działa kilka liceów, a także szkół zawodowych, przygotowujących głównie do pracy w przetwórstwie rybnym. Działają także specjalne placówki, szkolące przyszłe kadry nauczycielskie, personel medyczny oraz rybaków. Istnieje również kilka szkół wyższych, z których najbardziej znaną jest Føroya Fólkaháskúlin, czyli Farerski Uniwersytet Ludowy, który powstał w 1889. Jego twórcą był Símun av Skarði, znany na Wyspach polityk i pisarz, twórca Hymnu Wysp Owczych. Dzisiaj na uniwersytecie wykładane są takie przedmioty jak: język farerski, języki nordyckie, nauki przyrodnicze, matematyka, fizyka, historia oraz teologia. W stolicy mieści się też szkoła muzyczna. Kolejną, bardzo ważną szkołą jest Fróðskaparsetur Føroya, czyli Uniwersytet Farerski. Otworzono go w 1965 pod łacińską nazwą Academia Færoensis, z inicjatywy rządu Wysp Owczych. W szkole są organizowane kursy kultury farerskiej w języku angielskim. Według danych z 2003 do Szkoły Ludowej uczęszczało 17 osób, a na Uniwersytet około 160. Transport Thorshavn, jako główny port Wysp Owczych, ma połączenia promowe z większością wysp tego archipelagu. Tutaj dociera się także spoza granic tego kraju, jeśli wybierze się podróż morską. Jedynym publicznym środkiem transportu są autobusy. Jeżdżą one nie tylko w obrębie miasta, ale przede wszystkim łączą je z poszczególnymi osadami całego archipelagu. Wewnątrz miasta kursują cztery linie czerwonych autobusów firmy Bussleiðin, łącząc je też z pobliskimi osadami Argir i Hoyvík. Od 2007 firma otworzyła także linię szkolną. Niebieskie autobusy należą do firmy Bygdaleiðir, a ich zadaniem jest transport pasażerów do pozostałych miast archipelagu. Korporacja stale współpracuje z przewoźnikami promowymi Wysp. W Thorshavn startują trzy linie – 100, 104 oraz 400 docierające odpowiednio do: Kvívík, Kaldbak oraz Fuglafjørður i Leirvík przez Kollafjørður, a także Oyrarbakki. W Thorshavn istnieje również kilka niewielkich sieci taksówkowych Bil-Mini Taxi, w ofercie których znajduje się transport autobusami oraz taksówkami. Za jej pośrednictwem można także zwiedzić wiele ciekawych miejsc na archipelagu, takich jak miejscowość Kirkjubøur czy Saksun. Istnieje także sieć Havnar Taxi. Sport Największym ośrodkiem sportu jest centrum sportowe Gundadalur umiejscowione opodal serca miasta. Najważniejszym obiektem jest jedno z dwóch narodowych boisk Wysp Owczych – Tórsvøllur, mieszczące 6000 widzów. Oprócz niego znajdują się tam jeszcze dwa inne boiska do piłki nożnej, kryte korty tenisowe, badmintonowe oraz pływalnia. W mieście ma siedzibę kilka klubów piłkarskich, między innymi dwa pierwszoligowe HB Tórshavn i B36 Tórshavn. Jest tu też siedziba jednego z klubów szachowych – Havnar Talvfelag. Turystyka Podobnie jak cały archipelag Wysp Owczych, Thorshavn ostatnimi czasy otwiera się na turystów. Sytuacja ta powstała między innymi przez uruchomienie linii promowej Norröna do Islandii. Prom na dwa dni zostawia przybyszów z Danii w stolicy, wykonując jeszcze trasę do Bergen i Lerwick na Szetlandach. Czas ten można wykorzystać na zwiedzanie okolic, co promują władze miasta Thorshavn. Uruchomiły w tym celu własną informację turystyczną. Jej siedziba znajduje się bardzo niedaleko miejsca, gdzie przybysze wysiadają z promu. Można tam znaleźć informacje na temat ciekawych obiektów w mieście, a także kupić pamiątki z archipelagu. W sezonie letnim prom Norröna przybija do miasta o godzinie 6:00 w poniedziałek po kursie do wybrzeży Norwegii i Szetlandów. Jako że z Thorshavn wypływa dopiero o 18:00 w środę, turyści mają wiele czasu, by zwiedzić stolicę Wysp Owczych, jak również osady położone opodal. Inną możliwością dotarcia do Thorshavn jest wykupienie biletu na samolot linii lotniczych Atlantic Airways (rodzima linia Wysp Owczych), docierających do portu lotniczego Vágar. Stamtąd do Thorshavn nie jest już daleko, ale piesza podróż może sprawić problemy, gdyż trzeba się przedostać na wyspę Streymoy. Najłatwiej jest przejechać przez nowy tunel, który niemal bezpośrednio doprowadza do stolicy, jednak należy posiadać jakiś pojazd, jeśli chce się z niego skorzystać. Ciekawe miejsca Zabytki staromiejskie Jak na tak niewielkie miasto w Thorshavn istnieje sporo zabytków umiejscowionych w historycznym centrum miasta – Tinganes. Wiele z nich to nie stare zabytki, lecz rekonstrukcje po pożarze, jaki miał miejsce w 1673. Munkastovan był w XIII wieku rezydencją mnichów, pierwszych stałych osadników Thorshavn, dziś jest najstarszym obiektem w całym mieście. Tu skupiało się życie religijne miasta zanim zbudowano pierwszy kościół, Úti á Reyni, a więc aż do początków XVII wieku. Munkastovan posiada ciekawą architekturę, jak na farerskie standardy – kamienne, grube mury są połączone zaprawą z palonych muszli morskich. Drewniane elementy siedziby średniowiecznych mnichów odnowiono na przełomie XVIII/XIX wieku. Leigubúðin to budynek, w którym zbierano podatki od wyspiarzy, a następnie wysyłano je do Danii, by trafiły do królewskiego skarbca. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1619, kiedy był jeszcze, podobnie jak starszy sąsiad Munkastovan, całkowicie kamiennej konstrukcji. Obiekt przetrwał pożar w 1673, a drewnianą nadbudowę stworzono dopiero w 1732. Sjóbuðin oraz Vektrabuðin to budynki przylegające do Leigubúðin. Są to wzniesione w XVII wieku dawne składy towarowe. Od południa dobudowany został do nich w 1781 Salurin. Reynagarður to dom zbudowany na samym początku lat 30. XVII wieku. Przetrwał szalejący w dzielnicy pożar z 1673, uległ jednak częściowemu zniszczeniu w 1820. Brakujący fragment szybko odbudowano, co spowodowało ciekawą mieszankę stylów – po nowej, północnej części widać dobrze duński styl architektoniczny, podczas gdy część ocalała zachowała stary kanon, właściwy dla Wysp Owczych. Obiekt ten pełnił kiedyś rolę wikariatu. Sethúsini jest byłą rezydencją duńskich urzędników kierujących monopolem handlowym królestwa na Wyspach. Budynek został skonstruowany jeszcze w tym samym roku, w którym wybuchł tragiczny pożar na półwyspie Tinganes – 1673. Zespojonym poprzez drewniany łącznik obiektem jest Stokkastovan, zbudowany również tuż po pożodze. Skansapakkhúsið to najlepiej widoczny z morza budynek, stojący na samym wierzchołku półwyspu Tinganes. Zbudowany został w 1749. Jego nazwa dosłownie oznacza „sklep” lub „magazyn” i może być myląca dla współczesnych turystów, gdyż budynek służy teraz najczęściej za miejsce obrad rządu Wysp. Najpierw składał się z dwóch kondygnacji, później dobudowano kolejne. Ostatnia modernizacja miała miejsce w 1907. Portugálið jest budynkiem przylegającym do Reynagarður. Został wzniesiony w 1762 jako obiekt częściowo murowany, później zaś dobudowano kilka wyższych, całkowicie drewnianych kondygnacji. Na ścianie widnieje monogram Christiana V, króla duńskiego z 1693 z podpisem Frederika Gabela, należącego do rodziny, która swymi rządami zrujnowała gospodarkę Wysp w XVIII wieku. Bakkapakkhúsið to przylegający to Leigubúðin budynek, którego nazwę dosłownie tłumaczy się jako „Skład”. Zbudowany został w 1776 na kamiennym fundamencie, zachowując jednak tradycyjną, farerską, drewnianą konstrukcję i trawiasty dach. Bryggihúsið, czyli w wolnym tłumaczeniu browar. Zbudowano go w 1776. Kościoły Havnar Kirkja, zwany czasami Katedrą Thorshavn, jest świątynią luterańską, podobnie jak wiele innych kościołów na terenie archipelagu. Wybudowany został w 1788 na miejscu poprzedniego, XVII-wiecznego Úti á Reyni. Później w 1865 postanowiono Havrar Kirkja poddać renowacji, co zaowocowało wymianą dachu z trawiastego na łupkowy, a także wzmocnieniem konstrukcji. Ważnym elementem wystroju jest dzwon, należący niegdyś do duńskiego statku, który zatonął w 1707 w zatoce Lambavík u wybrzeży Eysturoy. Dziś kościół pełni rolę katedry, w której rezydują biskupi Wysp Owczych. Vesturkirkjan jest najmłodszym kościołem w mieście. Powstał on w 1975 i włączono go do wspólnoty ewangelickiej. Jest świetnie widziany z morza, przez co uznany został za jeden z charakterystycznych obiektów panoramy miasta. Zawdzięcza to swojej strzelistej, trójkątnej wieży, dzięki której przypomina trochę piramidę. Wnętrze kościoła jest zadbane, w większości składa się z drewna. Charakterystycznym elementem są wielkie, nowoczesne organy. Mariukirkjan to jedyny katolicki kościół w mieście. Mieści się on w dość sporej odległości od historycznego centrum miasta. Jego historia zaczyna się w 1931, kiedy na Wyspy Owcze przybyła druga misja katolicka z ramienia Franciszkańskich Misjonarzy Maryi. W przeciwieństwie do pierwszej udało jej się odnieść kilka sukcesów, wśród których znalazł się także kościół św. Marii. Wśród zakonników znalazły się także dwie siostry z Polski: Enkrata i Gwalberta. Niewiele później otworzono tam szkołę, a w 1987 kościół podano konserwacji. Obecnie Mariukirkjan należy do diecezji katolickiej obejmujących poza Wyspami Owczymi, Grenlandię oraz Danię. Wśród ludności archipelagu jest w tym momencie około 115 katolików identyfikujących się z 17 narodowościami, w tym kilku Polaków. Muzea Norðurlandahúsið, czyli Dom Nordycki, to jeden z najnowocześniejszych budynków całego archipelagu. Pod względem architektonicznym jest to swoiste połączenie tradycyjnych, farerskich aspektów z budownictwem współczesnym. Dach pokryty jest trawą, ale cała konstrukcja składa się głównie ze szkła i stali. Muzeum wzniesione zostało przez niemal wszystkie skandynawskie nacje – Farerczycy zbudowali konstrukcję, szklaną i stalową obudowę Duńczycy, Szwedzi zajęli się elementami drewnianymi, Norwegowie łupkowymi okładzinami, natomiast Finowie wyposażyli wnętrze w meble. Budowę zakończono w 1983, a po otwarciu stał się drugim takim budynkiem na świecie (pierwszy Dom Nordycki znajduje się na Islandii). Zadaniem muzeum jest propagowanie kultury Wysp i innych krajów skandynawskich. Føroya Náttúrugripasavn znaczy dosłownie Farerskie Muzeum Historii Naturalnej. Posiada ono kilka oddziałów – geologiczny, zoologiczny oraz botaniczny. Muzeum zajmuje się też historią roślinności, badaniem zwierząt morskich i ptaków, a także wspomaganiem działań w celu odnalezienia ropy naftowej na dnie Oceanu Atlantyckiego. Listasavn Føroya to po prostu Farerska Narodowa Galeria Sztuki. Została zbudowana w 1993. Zgromadzono tam wszelkie dzieła sztuki, jakie stworzyli artyści z archipelagu, a szczególnie malarze. Wystawa obejmuje dzieła twórców farerskich uznanych za najwybitniejszych, między innymi najsłynniejszego spośród nich – Sámala Jønsena Mikinesa, a także Wiliama Heinesena czy Ruth Smith. W galerii dużą rolę odgrywa sztuka nowoczesna, zajmując główny hol budynku. Często odbywają się w tym miejscu różnorakie imprezy artystyczne i wystawy sezonowe. Inne obiekty Fort Skansin mieści się opodal miejsca cumowania promu Norröna. Wzniesiono go w 1580 dzięki Magnusowi Heinassonowi. Miał on początkowo zabezpieczać port przed piratami, często najeżdżającymi jeszcze do XVII wieku rozwijającą się osadę. W czasach wojen napoleońskich został on zmodernizowany, przez Danię, by ta mogła spokojnie chronić swój monopol handlowy. Z tamtego okresu pochodzą najstarsze armaty fortu. Najważniejszą misję Skansin wypełnił w czasie II wojny światowej, kiedy Niemcy dokonywali nalotów na miasto. Ustawiono tu wtedy kilka dział, a cały fort przejęty został przez dowództwo operacji alianckiej na Wyspach Owczych. Najnowszym elementem tego miejsca jest portowa latarnia morska. Park Viðarlundin jest największym, zalesionym obiektem zarówno w Thorshavn, jak i na całym archipelagu. Od XIX wieku Farerczycy usiłują sadzić tu różnorakie drzewa i krzewy, lecz ich los często kończy się fatalnie – szalejące wiatry potrafią zrównać cały park z ziemią. Mieszkańcy miasta są jednak uparci i za każdym razem próbują doprowadzić to miejsce do porządku. Podobnie do nich zachowują się ptaki, które z chęcią zakładają gniazda na drzewach. W parku znajduje się pomnik wystawiony ku czci rybaków, którzy zginęli w trakcie wojny, a także elfki Tariry, jednej z bohaterek opowiadań Wiliama Heinesena. Farerczycy przyrównują posąg do kopenhaskiej syrenki. Hotele Hotel Føroyar jest czterogwiazdkowym obiektem należącym do korporacji Smyril Line (obsługującej przeprawy morskie na Wyspy Owcze). Budynek umiejscowiony został nieco na uboczu, na wzgórzu wznoszącym się ponad miasto. Rozciąga się stamtąd wspaniały widok, można podziwiać między innymi wyspę Nólsoy. Do centrum miasta z hotelu jest ok. 2 kilometrów. Hotel posiada sklep z pamiątkami, a także wspaniałą restaurację Glasstovan serwującą wszelkie, farerskie potrawy narodowe, między innymi: baraninę czy mięso wielorybie. Hotel Føroyar ma do zaoferowania 106 pokoi wliczając w to 4 apartamenty. W każdym z nich znaleźć można barek, sprawny telefon oraz telewizor. Ma też 8 sal konferencyjnych, darmowy komputer dla gości oraz duży parking. Hotel Hafnia to kolejny, czterogwiazdkowy hotel w stolicy Wysp Owczych. Znajduje się on w samym centrum miasta, niedaleko stamtąd do portu i starówki. Z okien wyższych kondygnacji roztacza się widok na całe miasto. Hotel chwali się głównie swą restauracją, w której podawane są głównie morskie przysmaki, wpisane w tradycję archipelagu. Jest tam 38 pojedynczych i 18 podwójnych pokoi, w tym cztery apartamenty. W każdym z nich znajduje się toaleta, radio, telewizor, suszarka do włosów oraz barek. Każdy z gości ma też dostęp do sauny. Hotel posiada także bezpłatny parking, pralnię chemiczną, kantor, przechowalnię pieniędzy i sejfy. Hotel Tórshavn jest trzygwiazdkowym hotelem znajdującym się około 30 metrów od centrum miasta. Dobrze widać z niego port. Posiada 26 podwójnych i 12 pojedynczych pokoi, a także 3 apartamenty. Każdy posiada telewizor, telefon, łazienkę oraz dostęp do internetu. Hotel ma też własną restaurację czynną od godziny 7 do 22. Jest tam także pralnia chemiczna, sejfy, przechowalnie bagażu i kantor. Organizowany jest także transport na lotnisko. Hotel Streym to kolejny, trzygwiazdkowy hotel w Thorshavn, leżący w centrum miasta. Został założony w czerwcu 2006. Miejsce to oferuje 11 podwójnych i 4 pojedyncze pokoje, każdy z dostępem do telewizji, telefonu i internetu. Hotel posiada własną restaurację. Nieopodal znajduje się jeden z najlepszych centrów sportowych w stolicy Wysp Owczych. Parking przy hotelu jest darmowy. Hotel Skansin jest jedynym dwugwiazdkowym hotelem w stolicy archipelagu. Mieści się w cichym miejscu opodal portu, dziesięć minut drogi od centrum miasta. Rozciąga się stamtąd świetny widok na Nólsoy. Hotel posiada 19 pokoi i 2 apartamenty, a także kuchnię, z której mogą korzystać goście. W każdym z pokoi jest telewizor i lodówka. Wydarzenia kulturalne Torshavn organizuje kilka wydarzeń kulturalnych, w tym dwa główne: Ólavsøka i Torshavn Jazz Festiwal. Torshavn Jazz Festival – festiwal jazzowy, ludowy i bluesowy odbywa się każdego roku w sierpniu trwające ok. tygodnia, organizowane jest nieprzerwanie od 1983 roku. Ólavsøka – coroczne święto narodowe odbywające się w ostatnich dniach lipca. Oficjalna uroczystość zaczyna się od otwarcia parlamentu Løgtingð. To również wydarzenie kulturalno-sportowe z wyścigami łodzi, meczami piłki nożnej, tańcami i wystawami. Wydarzenie ma na celu upamiętnić śmierć św. Olafa. Urodzeni w Thorshavn Stolica Wysp Owczych jest miejscem urodzenia wielu ludzi, którzy zdobyli sobie uznanie zarówno w skali lokalnej, skandynawskiej, a nawet europejskiej. Są to między innymi: Niels Finsen – duński lekarz, urodzony w 1860, laureat nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny za wkład w leczenie chorób przy użyciu wiązki światła (1903). Zmarł w 1904 w Kopenhadze. William Heinesen – farerski pisarz, tworzący w języku duńskim, urodzony w 1900. Za swą powieść „Wyspy Dobrej Nadziei” (duń. Det gode håb) otrzymał w 1964 nagrodę literacką Rady Nordyckiej. Gdy w 1981 rozległy się pogłoski, iż może otrzymać literacką nagrodę Nobla, Heinesen napisał do Akademii Szwedzkiej list, w którym zrzekł się swej kandydatury, wyjaśniając to słowami: (...) język farerski stworzył świetną literaturę i byłoby bardzo rozsądnie przyznać Nagrodę Nobla osobie piszącej po farersku. Gdyby przyznano by ją mnie, otrzymał by ją autor, piszący po duńsku, a w rezultacie zadano by cios próbom stworzenia niezależnej kultury farerskiej (...). Heinesen zmarł w 1991 roku. Jørgen-Frantz Jacobsen – pisarz, urodzony w 1900, uznawany za jednego z twórców nowoczesnej literatury farerskiej. Wiele z jego dzieł zostało przetłumaczonych na język angielski. Najbardziej znaną pracą jest powieść „Barbara”. Jacobsen zmarł w duńskim Vejlefjord, 24 marca 1938 roku, po trwającej szesnaście lat gruźlicy. Ingálvur av Reyni – ur. 1920, jeden z najbardziej znanych malarzy farerskich. Jego prace często umieszczane są na znaczkach pocztowych z archipelagu. Artysta zmarł w 2005 roku. – ur. 1946, farerski pisarz i filozof, uznawany za jednego z najwybitniejszych twórców literatury farerskiej. W 1986 jako drugi i ostatni do tej pory mieszkaniec Wysp Owczych został odznaczony literacką Nagrodą Rady Nordyckiej za swój zbiór poetycki „Líkasum”. Jóanes Nielsen – ur. 1953, poeta farerski. Jego najbardziej znanym dziełem jest dramat „Eitur nakað land week-end?”, nagrodzony w 2002 Nordycką Nagrodą Dramatyczną. Heri Joensen (1973), Kári Streymoy (1971) i Terji Skibenæs (1982) – muzycy założonej w 1998 roku grupy Týr. Ich pierwsze płyty wydane zostały przez Tutl, ich rodzimą wytwórnię. W 2006 podpisali oni kontrakt z Napalm Records, dzięki czemu ich najnowsze albumy stały się szerzej dostępne na świecie. Miasta partnerskie Mariehamn Asker Garðabær Jakobstad Eslöv Birkerød Riolunato Reykjavík Przypisy Bibliografia Literatura Marcin Jakubowski i Marek Loos, Wyspy Owcze, Szczecin 2003 . Remigiusz Mielcarek, Mikrokraje Europy, Warszawa 2005 . Gunnar Hoydal i inni, Tourist Guide Faroe Islands 2007 Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Strona informacji turystycznej Thorshavn Zdjęcia i krótki opis miasta Księgi statystyczne Wysp Owczych Miasta na Wyspach Owczych Byłe Artykuły na Medal

17555

https://pl.wikipedia.org/wiki/Marilyn%20Monroe

Marilyn Monroe

Marilyn Monroe, właśc. Norma Jeane Mortenson (wym. ; ur. 1 czerwca 1926 w Los Angeles, zm. 4 sierpnia 1962 tamże) – amerykańska aktorka, modelka, piosenkarka i producentka filmowa. Gwiazda filmowa, ikona kultury popularnej oraz seksbomba lat 50. i 60. XX w. American Film Institute umieścił ją na szóstym miejscu na liście największych aktorek wszech czasów (The 50 Greatest American Screen Legends). Karierę zaczęła w latach 40. jako pin-up girl. Później trafiła do świata filmu, gdzie pracowała dla 20th Century Fox (1946–47) i Columbia Pictures (1948). W 1951 związała się z wytwórnią Fox, wkrótce później zyskała popularność dzięki występom w filmach: Małpia kuracja, Niagara, Mężczyźni wolą blondynki czy Słomiany wdowiec. Zasłynęła z ról stereotypowych blondynek, ale wcielała się również w postacie bardziej złożone i dramatyczne. W 1955 studiowała aktorstwo metodyczne w Actors Studio u Lee Strasberga i założyła własną wytwórnię – Marilyn Monroe Productions. Za rolę Elsie w Księciu i aktoreczce otrzymała nagrody David di Donatello i Crystal Star Award, a za rolę Sugar „Kane” Kowalczyk w Pół żartem, pół serio zdobyła Złoty Glob. Film Skłóceni z życiem był ostatnim w jej karierze. Wiele uwagi prasa poświęcała życiu prywatnemu Monroe. Aktorka zmagała się z uzależnieniami, m.in. od alkoholu i barbituranów, a także z zaburzeniami psychicznymi. Była trzykrotnie rozwiedziona, a jej małżeństwa z baseballistą Joe DiMaggio i dramaturgiem Arthurem Millerem były przedmiotem zainteresowania mediów. Nie miała dzieci, choć spekuluje się, iż w okresie nastoletnim urodziła syna, który został jej odebrany krótko po porodzie. Zmarła w 1962 w wieku 36 lat z powodu przedawkowania barbituranów w swoim domu w Los Angeles. Choć jej śmierć została uznana za „prawdopodobne samobójstwo”, wokół niej pojawiło się kilka teorii spiskowych. Życiorys Młodość Norma Jeane Mortenson urodziła się 1 czerwca 1926 o godz. 9:30 w County Hospital w Los Angeles. Była córką Gladys Pearl Baker z d. Monroe i Charlesa Stanleya Gifforda – montażystów w Hollywoodzkiej Wytwórni Filmowej Consolidated Film Industries. W jej akcie urodzenia (oraz w akcie ślubu z Arthurem Millerem) jako jej ojciec widnieje Martin Edward Mortenson, drugi mąż Gladys, który opuścił rodzinę tuż przed narodzinami Normy i z którym Gladys rozwiodła się w 1928. Miała dwoje rodzeństwa przyrodniego: Roberta (1917–1933) i Berniece (1919-2014), dzieci Gladys z jej pierwszego małżeństwa z Johnem Newtonem Bakerem, które po rozwodzie rodziców w 1923 zamieszkały z ojcem. W związku z tym, że Gladys nie mogła zrezygnować z pracy na rzecz opieki nad córką, po namowach swojej matki Delli Monroe, 13 czerwca 1926 Gladys oddała Normę pod opiekę rodziny zastępczej – Alberta i Idy Bolenderów, gorliwych protestantów, którzy byli sąsiadami Delli. Bolenderowie mieszkali przy 459 East Rhode Island w Hawthorn, robotniczej dzielnicy Los Angeles. W poniedziałek 6 grudnia 1926 Ida Bolender i Della Monroe (babka Monroe) ochrzciły Normę Jeane w kościele Foursquare Church w Hawthorne, w którym pastorką zielonoświątkową była siostra Aimee Semple McPherson. Ceremonia odbyła się w kościele Zjednoczonego Kościoła Zielonoświątkowego, ponieważ Della Monroe była jego wyznawczynią tak samo jak Bolenderowie, i uważała, że jej wnuczka powinna zostać właśnie tam ochrzczona. Matka Monroe łożyła na jej utrzymanie 25 dolarów miesięcznie i sporadycznie ją odwiedzała, aż w 1933 odebrała ją i wspólnie zamieszkały przy ulicy Arbol Drive 6812 w Hollywood wraz z rodziną aktorską Atkinsonów. 15 stycznia 1934 Gladys zachorowała na schizofrenię paranoidalną (stwierdzono, że jest niepoczytalna) i została pacjentką Metropolitan State Hospital w Los Angeles. Resztę życia spędziła w izolacji i rzadko miała okazję spotkać się z córką. Norma wówczas trafiła pod opiekę Grace McKee, przyjaciółki Gladys, po czym trafiła do sierocińca, w którym pozostała do czerwca 1937. Po latach tak wspominała ten czas: Rodzice wszystkich dzieci w sierocińcu umarli. Ja miałam co najmniej jednego rodzica – matkę, ale ona mnie nie chciała. Zbyt się wstydziłam, aby próbować wyjaśnić to innym dzieciom. Szczęśliwa byłam tylko wtedy, gdy zabierano nas do kina. Wychowywało ją łącznie 11 różnych rodzin zastępczych, m.in. Olivia Monroe (szwagierka Gladys Monroe) i Edith Ana Atchinson Lower (ciotka Grace McKee). Twierdziła, że gdy miała osiem lat, padła ofiarą molestowania seksualnego ze strony mężczyzny o nazwisku Kimmel, lokatora rodziny zastępczej, u której w tym czasie mieszkała, ponadto zgwałcić mieli próbować ją Ervin Goddard (mąż Grace McKee) oraz jej starszy kuzyn. Jako dziecko jąkała się i była dość wstydliwa. Była przeciętną uczennicą. Po ukończeniu nauki w Emerson Junior High School kontynuowała edukację w Van Nuys High School, którą jednak porzuciła po roku, mając 15 lat, po czym przeszła do University High School. W okresie szkolnym występowała w przedstawieniach, w których najczęściej obsadzano ją w rolach męskich. W 1942 rodzina Goddardów, pod której opieką pozostawała Norma Jeane, planowała wyprowadzkę z miasta, jednak bez 16-letniej Mortenson. Aby uniknąć powrotu do sierocińca, 19 czerwca 1942 poślubiła Jamesa Dougherty’ego. Droga do sławy W kwietniu 1944, dzięki pomocy Ethel, swojej teściowej, znalazła zatrudnienie w Radio Plane, fabryce produkującej samoloty do celów szkoleniowych, dla której pracowała po 10 godzin dziennie i zarabiała 20 dol. tygodniowo. W trakcie pracy w fabryce spotkała fotografa Davida Connovera, który wykonywał zdjęcia na potrzeby fotoreportażu dla magazynu „Yank”. Choć żadne z jej zdjęć nie zostało opublikowane, zdecydowała się na rozpoczęcie pracy jako fotomodelka. Porzuciwszy pracę w fabryce, kontynuowała współpracę z Connoverem, z którym zrealizowała kilka sesji zdjęciowych. Za godzinę pozowania do zdjęć zarabiała pięć dolarów. W sierpniu 1945 podpisała kontrakt z Blue Book Model Agency, a jej zdjęcia zdobiły okładki czasopism, takich jak „Pageant”, „Swank”, „Sir” czy „Peek”. Pracowała także z fotografem André de Dienesem, który został jej kochankiem. W tym okresie zmieniła swój wizerunek, prostując i farbując włosy na blond. Dzięki pomocy Emmeline Snively, swojej pracodawczyni, w 1946 wkroczyła do świata filmu. Zainteresowanie współpracą z aktorką wyraził Howard Hughes, szef RKO Pictures, o czym poinformowano w notatce opublikowanej 29 lipca 1946 w magazynie „Los Angeles Times”. Ostatecznie została jednak aktorką kontraktową wytwórni 20th Century Fox, pomyślnie przechodząc zdjęcia próbne u Bena Lyona. Jej gaża wówczas wynosiła 75 dol. tygodniowo. W tym czasie za namową Bena Lyona, kierownika ds. obsady w 20th Century Fox, przybrała pseudonim artystyczny – przez jakiś czas występowała jako Carole Lind, ostatecznie zaczęła przedstawiać się jako Marilyn Monroe, czym nawiązała do imienia aktorki Marilyn Miller i nazwiska panieńskiego swojej matki. Marzyła o karierze pokroju Jean Harlow, która była jej idolką. Podjęła naukę w Actors’ Laboratory Theatre, co opłacała jej wytwórnia. Ponadto brała udział w lekcjach śpiewu, tańca i pantomimy, a także kontynuowała karierę fotomodelki. Na początku 1947 zadebiutowała na planie filmowym epizodyczną rolą w komedii Scudda Hoo! Scudda Hay!, następnie zagrała niewielką rolę kelnerki w dramacie Dangerous Years. Po tym, jak w sierpniu 1947 wytwórnia nie przedłuża kontraktu z Monroe, aktorka wróciła do fotomodelingu oraz kontynuowała naukę w Actors’ Laboratory Theatre. Pod wrażeniem ambicji Monroe był Sidney Skolsky, dziennikarz „New York Post”, który mówił: To było jasne, że Monroe jest gotowa ciężko pracować. Chciała być aktorką i gwiazdą filmową. Wiedziałem, że nic jej nie powstrzyma. Dorabiała, pracując jako dziewczyna na telefon. W tym okresie przeszła kolejną zmianę wizerunku – przefarbowała włosy na kolor platynowego blondu oraz skorygowała wadę zgryzu. Dzięki ożywionym kontaktom towarzyskim i domniemanemu romansowi z Josephem Schenckiem w marcu 1948 podpisała półroczny kontrakt z Columbia Pictures, na którego mocy zarabiała 125 dol. tygodniowo. Wiosną 1948 rozpoczęła naukę aktorstwa pod opieką Natashy Lytess, z którą miały ją łączyć również relacje romantyczne, jednak Monroe nie odwzajemniała uczucia swojej nauczycielki. Niedługo później wystąpiła w niskobudżetowym musicalu Dziewczęta z chóru, w którym m.in. zaśpiewała piosenki „Every Baby Needs a Da Da Daddy” i „Anyone Can See I Love You”. Produkcja przeszła bez echa, choć Monroe zebrała przychylne recenzje prasowe za swój występ, głównie za wykonanie utworów. Mimo tego wytwórnia nie przedłużyła kontraktu z Monroe. Pozbawiona źródła dochodu, była asystentką iluzjonisty i pozowała nago do zdjęć. W grudniu 1948 poznała łowcę talentów Johnny’ego Hyde’a, z którym wkrótce się związała i który sfinansował jej operację usunięcia dwóch plamek na podbródku oraz guzka z czubka nosa oraz wstawienia silikonowej protezy poniżej dolnych dziąseł. Dzięki pomocy Hyde’a w 1949 wystąpiła epizodycznie w filmie braci Marx Szczęśliwa miłość; za występ zainkasowała 500 dol. Mimo niewielkiej roli w produkcji, została zaangażowana do promocji filmu w prasie, a jej zdjęcia ukazały się w czasopiśmie „Photoplay”. Po zakończeniu pracy nad filmem zapozowała nago do zdjęć, za co miała zainkasować 50 dolarów. Fotograf Tom Kelley sprzedał zdjęcia firmie Western Lithograph Company, która jednak zwlekała z ich publikacją przez kilka lat. Początki kariery w Hollywood Dzięki kontaktom Hyde’a i wsparciu Sama Spiegela John Huston jesienią 1949 powierzył Monroe główną rolę żeńską w Asfaltowej dżungli; jej kreacja Angeli Phinlay została doceniona przez prasę i uchodzi za punkt zwrotny w karierze aktorki. Howard Hawks, wcześniej lekceważąco wypowiadający się o aktorce, wysłał telegram gratulacyjny Hustonowi. W 1950 wystąpiła w drugoplanowej roli młodej aktorki Claudii Caswell w filmie Josepha L. Mankiewicza Wszystko o Ewie. 11 maja 1950 Hyde wynegocjował siedmioletni kontrakt dla aktorki z 20th Century Fox, dzięki któremu zarabiała do 1,5 tys. dol. tygodniowo. W grudniu tego samego roku Hyde zmarł wskutek ciężkiej choroby, a śmierć promotora pchnęła Monroe do podjęcia próby samobójczej. W marcu 1951 wzięła udział w 23. ceremonii wręczenia Oscarów, na której wręczyła statuetkę Thomasowi T. Moultonowi. W tym czasie rozpoczęła studia na kierunku literatura i sztuka renesansu na Uniwersytecie Kalifornijskim, podjęła lekcje aktorstwa u Michaiła Czechowa (wciąż pozostając podopieczną Natashy Lytess) oraz zagrała drugoplanowe role w kilku niskobudżetowych filmach, m.in. w Love Nest w reż. Josepha M. Newmana i Pobierzmy się w reż. Richarda Sale’a. Krytycy chwalili ją za występ w roli sekretarki w komedii Harmona Jonesa As Young As You Feel (na planie filmu nawiązała romans z Elią Kazanem), ponadto stała się ulubioną pin-up girl wśród amerykańskich żołnierzy walczących w czasie wojny koreańskiej, a wyrazem jej rosnącej popularności były tysiące listów, jakie otrzymywała od fanów. W 1952 firma Western Lithograph Company opublikowała w kalendarzu dla dorosłych nagie zdjęcia Monroe, które zostały jej zrobione trzy lata wcześniej. Fotografie publikowane były także m.in. na kartach do gry, breloczkach, długopisach i ubraniach. Aktorce grożono zerwaniem kontraktu filmowego i przerwaniem jej zdjęć do filmu Na krawędzi. Monroe wówczas udzieliła wywiadu reporterce United Press International, której wyjaśniła, że zdecydowała się na tę sesję, ponieważ była zdesperowana brakiem pieniędzy na życie, chociaż uważała, że „porządne dziewczyny nie pozują nago”. Jej tłumaczenia w tej kwestii uznano za wiarygodne, a skandal ostatecznie nie wpłynął negatywnie na jej karierę. Również w 1952 za sprawą Sidneya Skolsky’ego Monroe zagrała u Fritza Langa w Clash by Night, a jej występ został doceniony m.in. przez „The Hollywood Reporter”. Z kolei w Proszę nie pukać zagrała swoją pierwszą główną rolę – wcieliła się w Nell Forbes, chorą psychicznie opiekunkę do dziecka. Niepewna swoich umiejętności aktorskich, na planie zdjęciowym chowała się w garderobie i odmawiała wyjścia na plan. Mimo tego jej występ w filmie zdobył uznanie krytyków. Przez prasę została uznana w 1952 za „it girl”, czyli najbardziej atrakcyjną kobietę roku, ponadto pojawiła się na okładce magazynu „Life”, który przygotował o niej reportaż. Otrzymała również nagrodę Henrietta Award dla najpopularniejszej młodej aktorki. Wprawdzie Monroe próbowała zdjąć z siebie odium seksbomby i pragnęła bardziej ambitnych ról, to jednak producenci postrzegali ją przede wszystkim przez pryzmat seksapilu, wskutek czego występowała w dość podobnych kreacjach aktorskich, m.in. sekretarki w Małpiej kuracji u boku Cary’ego Granta czy w Uprzejmie informujemy, że nie są państwo małżeństwem, gdzie zagrała z Ginger Rogers. Już wówczas aktorka znana była z tego, że na planie zapominała tekstu oraz spóźniała się do pracy, na co znaczący wpływ miały jej niska samoocena oraz trema, a także zmagania z bezsennością. Problemy starała się niwelować poprzez spożywanie alkoholu i barbituranów oraz zażywanie amfetaminy. Richard Widmark tak opisywał pracę z Monroe: Po zakończeniu zdjęć do Małpiej kuracji zagrała femme fatale w Niagarze, filmie nakręconym w Technicolorze. Sceny, w których występowała owinięta tylko w prześcieradło lub ręcznik, były wówczas szokujące i spotkały się z protestami środowisk kobiecych. Z kolei scena, w której aktorka spacerowała, kołysząc biodrami w uwodzicielski sposób, miała znaczący wpływ na odbieranie Monroe jako symbolu seksu. Sam film okazał się jednak dużym sukcesem kasowym oraz utorował drogę do sławy Monroe i potwierdził jej status seksbomby. Na rozdaniu nagród magazynu filmowego „Photoplay” ponownie skupiła na sobie uwagę, występując w złotej sukni, którą publicznie skrytykowała Joan Crawford. Również w 1952 została bohaterką piosenki Raya Anthony’ego „Marilyn” i uczestniczyła w uroczystej premierze utworu. W tym okresie prasa doniosła, że matka Monroe żyje, mimo że aktorka twierdziła, iż jest sierotą. Kobieta wkrótce zachorowała i została zapisana do Sanatorium Rockhaven, gdzie przebywała do 1966, a jej główną opiekunką była Inez Melson, menedżerka Marilyn. Mężczyźni wolą blondynki i Jak poślubić milionera Pod koniec 1952 zagrała wraz z Jane Russell w musicalu Mężczyźni wolą blondynki w reżyserii Howarda Hawksa. Aby przygotować się do roli Lorelei Lee, codziennie przez miesiąc obserwowała broadwayowską wersję musicalu i grę Carol Channing, a lekcje tańca pobierała u Gwen Verdon. Upierała się przy dublach, chociaż reżyser był zadowolony z efektu. Zapytany w wywiadzie, co trzeba byłoby zrobić, aby przyspieszyć pracę na planie, odpowiedział: Zastąpić Marilyn, zmienić scenariusz, zwolnić reżysera. Jako element kampanii promocyjnej Monroe odcisnęła swoje dłonie przed Grauman’s Chinese Theatre. Gwiazda wykonała w filmie utwór „Diamonds Are a Girl’s Best Friend”, który stał się światowym przebojem i którego teledyskiem zainspirowała się w 1985 Madonna, tworząc niemalże identyczny wideoklip do swojego utworu „Material Girl”. Monroe za rolę w filmie otrzymała 18 tys. dol. (500 dol. tygodniowo). Film został dobrze przyjęty przez krytyków i znalazł się na liście najbardziej dochodowych filmów 1953, a Rainer Werner Fassbinder wymieniał film jako jeden z ulubionych. O kreacji Monroe tak pisał „Life”: Marilyn śpiewa i tańczy z zaskakującą sprawnością. Pełna kobiecości, wolna jak ptak. We wrześniu wystąpiła jako dziewczyna ze snu w telewizyjnym show Jacka Benny’ego, a 5 listopada premierę miał kolejny film z udziałem Monroe – komedia romantyczna Jeana Negulesco Jak poślubić milionera, w którym zagrała postać Poli Debevoise. Nakręcony dzięki CinemaScope obraz był czwartym najbardziej dochodowym filmem roku, przynosząc twórcom ponad 8 mln dolarów dochodu. Bacall, opisując pracę przy powstawaniu filmu, zwróciła uwagę, że Monroe była przestraszona, niepewna siebie i kompletnie polegała na radach Natashy Lytess. Zauważyła też, że Monroe poniekąd miała zazdrościć jej życia rodzinnego. Z kolei Alexander D’Arcy stwierdził, że Lytess miała destrukcyjny wpływ na aktorkę. Producent Nunnally Johnson stwierdził, że „Monroe jest trochę jak zombie”, a rozmowa z nią przypomina rozmowę z kimś, kto siedzi pod wodą. Pod koniec roku nagie zdjęcia Monroe, autorstwa Toma Kelleya, zostały opublikowane przez Hugh Hefnera w pierwszym numerze „Playboya” z grudnia 1953. Aktorka znalazła się także na liście najbardziej dochodowych gwiazd show-biznesu w 1953. Słomiany wdowiec 4 stycznia 1954 została zawieszona przez studio 20th Century Fox, bowiem odmówiła roli w filmie Różowe pończochy, ponieważ twierdziła, że ten nie spełnia jej ambicji aktorskich. Jednakże w marcu szefostwo wytwórni porozumiało się z aktorką i zaangażowało ją do ekranizacji broadwayowskiego Słomianego wdowca, komedii romantycznej Billy’ego Wildera. Wcześniej jednak aktorka zagrała w nieudanym musicalu Nie ma jak show. Ed Sullivan, oceniając wykonanie piosenki „Heat Wave” przez Monroe, stwierdził, że „było to jedno z najbardziej rażących naruszeń dobrego smaku, jakie kiedykolwiek widział“. 30 kwietnia 1954 premierę miał kolejny film z Monroe w roli głównej – Rzeka bez powrotu, który kręciła latem 1953 i który zebrał chłodne recenzje. W Słomianym wdowcu zagrała obiekt pożądania i seksualnych fantazji Richarda Shermana (Tom Ewell). Film znany jest głównie ze sceny, w której aktorka stara się powstrzymać uniesioną podmuchem z kanału wentylacyjnego metra białą sukienkę. Początkowo scena została nakręcona 15 września 1954 zgodnie z wolą reżysera na nowojorskiej ulicy przed Trans-Lux Theatre, gdzie zebrało się kilka tysięcy gapiów. Gwizdy i krzyki zgromadzonych spowodowały, że zrealizowany materiał nie nadawał się do filmu i całą scenę powtórzono w studiu. Monroe potrzebowała na to 40 dubli. Dla pewności, aby nie odsłonić zbyt wiele, założyła dwie pary białej bielizny. Sukienka, w którą wystąpiła w tej scenie, została zlicytowana w 2011 za 4,6 mln dolarów i była to do 2016 najdroższa sukienka na świecie – wówczas to inna sukienka Monroe, w której wystąpiła dla Johna F. Kennedy’ego, została sprzedana za 4,8 mln dolarów. Pod koniec 1954 drugi rok z rzędu znalazła się na liście najbardziej dochodowych gwiazd show-biznesu. Słomiany wdowiec miał premierę w 29. urodziny aktorki, 1 czerwca 1955, i okazał się sukcesem komercyjnym. Z dochodem na poziomie 6 mln dolarów znalazł się na liście najbardziej dochodowych filmów roku, a Monroe otrzymała nominację do nagrody BAFTA. Również w 1954 na potrzeby swojej biografii udzieliła wywiadu Benowi Hechtowi, jednak pod naciskiem ówczesnego męża Joe DiMaggio odmówiła publikacji książki i zerwała kontakty z pisarzem. Gdy rozmowy wbrew woli aktorki zostały opublikowane w British Empire News, Monroe zagroziła autorowi procesem sądowym, zarzucając mu zmanipulowanie jej wypowiedzi. Przystanek autobusowy W styczniu 1955, wciąż niezadowolona z 20th Century Fox, odeszła z firmy i założyła wraz z fotografem Miltonem Greenem własną wytwórnię – Marilyn Monroe Productions (MMP). Sztuka Will Success Spoil Rock Hunter? z Jayne Mansfield w roli głównej była satyrą na odważną decyzję Monroe. Aktorka przeprowadziła się do Nowego Jorku, zrezygnowała z pomocy Lytess, podjęła lekcje aktorstwa u Constance Collier i zapisała się do Actors Studio, gdzie uczyła się u Pauli i Lee Strasbergów, u których pomieszkiwała, stając się niemal członkinią ich rodziny. Pod wpływem nowego mentora zaczęła poddawać się psychoanalizie. W międzyczasie wystąpiła wraz z Amy i Miltonem Greene’ami w programie telewizyjnym Twarzą w twarz. Pod koniec 1955 porozumiała się z 20th Century Fox i podpisała z nią kontrakt, który obligował ją do gry w czterech filmach w ciągu siedmiu lat. Za każdy obraz miała otrzymać 100 tys. dolarów, mogła również wybierać m.in. reżysera i operatora oraz miała możliwość produkcji filmu w MMP. Batalia Monroe o niezależność artystyczną spowodowała, że prasa zaczęła ją traktować poważniej; redakcja „Los Angeles Mirror News” w styczniu 1956 napisała: Weterani sceny filmowej stwierdzili, że był to jeden z największych indywidualnych sukcesów, jakie kiedykolwiek osiągnęła aktorka. W tym czasie „Time” przygotował obszerny reportaż o życiu i karierze Monroe. Pierwszym filmem, jaki zrealizowała Monroe po podpisaniu nowego kontraktu, był Przystanek autobusowy wyreżyserowany przez Joshuę Logana. Na potrzeby roli Cherie aktorka nauczyła się akcentu z Ozarku i zdecydowała się wystąpić w skromniejszym makijażu, co symbolizowało swego rodzaju nowy rozdział w jej karierze. Pomimo dużej determinacji i poświęcenia Monroe wciąż zmagała się z tremą, gdy tylko kamera zaczynała pracować. Logan obawiał się tego typu zachowań, niemniej doceniał aktorkę za jej zaangażowanie i zapał do pracy oraz porównał ją do Charliego Chaplina w umiejętności łączenia komizmu z tragizmem. Monroe ponadto miała wykazywać ataki agresji wobec pozostałych aktorów. W trakcie prac nad filmem trafiła do szpitala na dwa tygodnie wskutek infekcji wirusowej i wyczerpania organizmu; w tym czasie ekipa kręciła sceny niewymagające jej udziału aktorki na planie. Film po premierze, która odbyła się 31 sierpnia 1956, spotkał się z uznaniem widzów i krytyków, podobnie jak rola Monroe, czego odzwierciedleniem była nominacja do Złotego Globu dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej. Książę i aktoreczka W międzyczasie, tj. latem 1956, Monroe rozpoczęła pracę na planie pierwszego niezależnego filmu swojej produkcji – Książę i aktoreczka. Fabuła oparta była na sztuce Śpiący książę, w której zagrali wspólnie Laurence Olivier i Vivien Leigh. Monroe kupiła prawa do spektaklu, a reżyserem filmu został sam Olivier. Na konferencji prasowej przed rozpoczęciem zdjęć pękło ramiączko sukienki Monroe, co odwróciło uwagę od tematu spotkania oraz wywołało wielkie poruszenie wśród fotoreporterów. Ten incydent był niejako przedsmakiem trudnej współpracy obydwu gwiazd filmowych. Olivier niejednokrotnie podnosił głos i krytycznie odnosił się do aktorki, a ta nie pozostawała mu dłużna, spóźniając się na plan. Olivier nie mógł pogodzić się z obecnością Pauli Strasberg na planie, ponieważ był przeciwnikiem stosowanych przez nią metod (np. ciągłego i przesadnego wychwalania swojej podopiecznej). Monroe po zakończeniu zdjęć przeprosiła całą ekipę filmową za swoje zachowanie. Film przyniósł mniejsze niż spodziewane zyski w USA, a krytycy chłodno oceniali grę głównych aktorów. Tymczasem w Europie film został lepiej przyjęty, a Monroe otrzymała francuskiego Césara, włoską nagrodę David di Donatello oraz nominację do nagrody BAFTA. Współcześni znawcy kinematografii odnoszą się do filmu z większą estymą. 29 października 1956 uczestniczyła w premierze The Battle of the River Plate z udziałem Elżbiety II w Empire Theatre w Londynie. Pół żartem, pół serio W 1958 Monroe wzięła udział w sesji zdjęciowej dla „Life”, w której wcieliła się w dawne gwiazdy filmowe, m.in. Jean Harlow, Lillian Russell i Marlenę Dietrich. W tym samym roku wróciła do filmu, aby zagrać wraz z Jackiem Lemmonem i Tonym Curtisem w komedii Billy’ego Wildera Pół żartem, pół serio. Za namową męża Arthura Millera zgodziła się na rolę Sugar Kane, mimo że – wbrew swoim aspiracjom – miała po raz wtóry wcielić się w stereotypową blondynkę. W filmie zaśpiewała utwory: „Runnin’ Wild”, „I’m Thru with Love” czy „I Wanna Be Loved By You”, w którym dodatkowo zagrała na ukulele. Praca na planie była wyjątkowo trudna – Monroe była opryskliwa dla ekipy, znów spóźniała się do pracy i nie potrafiła zapamiętać swoich kwestii, przez co wymuszała na realizatorach liczne duble. W pewnym momencie trafiła do szpitala z powodu „psychicznego wyczerpania”. Curtis, zapytany o całowanie Monroe, odpowiedział, że „to jak całować Hitlera”. Wypowiedź urosła do miana hollywoodzkiej legendy, ale sam aktor powtarzał wielokrotnie, że ironizował sobie ze względu na jego zdaniem absurdalny poziom pytania. Faktem jest, że postawa Monroe dawała się we znaki osobom pracującym na planie do tego stopnia, że nie została zaproszona na bankiet na zakończenie zdjęć. Z większą empatią o Monroe wypowiadał się Lemmon. Billy Wilder z perspektywy czasu przyznał, że każdy może nauczyć się kwestii, ale to prawdziwa artystka może tak zagrać bez znajomości tekstu. Film po premierze w 1959 zebrał przychylne recenzje od krytyków oraz zapewnił twórcom sukces komercyjny. Monroe za rolę Sugar Kane otrzymała Złoty Glob, sam film uważany jest dziś za klasyk i jeden z najlepszych, jaki powstał w USA. Pokochajmy się i Skłóceni z życiem W 1960 zagrała w filmowym musicalu Pokochajmy się wraz z Yves Montandem, z którym zamężna wówczas aktorka nawiązała romans. Relacja obojga aktorów wyszła na jaw, gdy dziennikarka Hedda Hopper dowiedziała się w czasie wywiadu przeprowadzonego z Montandem o ich relacji i wstawiła tę informację na pierwsze strony gazet w Hollywood. W późniejszym czasie Monroe miała pretensje do Hopper o rozpowszechnianie takich informacji. Film został nisko oceniony przez krytyków i został uznany za najbardziej wulgarny ze wszystkich, w których wzięła udział Monroe. Krytycy docenili za to jej wykonanie coveru piosenki Cole’a Portera „My Heart Belongs to Daddy”. W ostateczności Pokochajmy się był ostatnim filmowym musicalem, w którym wystąpiła Monroe. Ostatnim filmem ukończonym przez Monroe był dramat Skłóceni z życiem wyreżyserowany przez Johna Hustona, do którego scenariusz napisał ówczesny mąż aktorki Arthur Miller. Monroe na planie współpracowała z Montgomerym Cliftem, Elim Wallachem i Clarkiem Gable’em, którego Monroe w dzieciństwie uważała za prawdziwego ojca. Na pierwszą wspólną scenę filmowcy musieli czekać dwie godziny ze względu na stan zdrowotny aktorki, która z powodu zdenerwowania zażyła zbyt dużą dawkę Nembutalu. Kiedy zaspana pojawiła się na planie, nagle zniknęła, aby zwymiotować. Gdy wróciła, Gable objął ją i powiedział, że nic się nie stało, a następnie wspólnie udali się na prywatną rozmowę. Odtąd ich współpraca przebiegała na tyle poprawnie, na ile pozwalał stan psychofizyczny Monroe. W trakcie prac nad filmem zdrowie aktorki znacząco się pogorszyło (cierpiała na kamicę żółciową), a jej nałogi doprowadziły do tego, że na tydzień przerwano kręcenie obrazu, ponieważ Monroe trafiła do szpitala na detoksykację. W ostatni dzień zdjęciowy Gable z ulgą przyznał, że to już koniec, bo przez aktorkę nieomal dostał zawału serca. Następnego dnia aktor trafił do szpitala i dziesięć dni później zmarł na atak serca. Premiera Skłóconych z życiem odbyła się w styczniu 1961, kiedy to Monroe znajdowała się w szpitalu psychiatrycznym. Aktorka później przyznała, że nie lubiła ani filmu, ani swojej gry. Film zawiódł oczekiwania producentów, bowiem nie odniósł spodziewanego sukcesu komercyjnego, krytycy również mieli sprzeczne odczucia na temat produkcji, w tym gry Monroe. Wraz z upływem czasu obraz został uznany za klasyk, a rola Monroe za jedną z najlepszych w jej karierze. Schyłek kariery W 1961 zrobiła sobie przerwę od pracy na planie. 31 stycznia 1961 wzięła udział w przedpremierowym pokazie „Skłóconych z życiem” z Montgomerym Cliftem w Capitol Theatre, na Broadwayu a 11 czerwca była obecna na chrzcinach najmłodszego dziecka Clarka Gable'a, Johna Gable'a, które miały miejsce w kościele św. Cyryla Jerozolimskiego w Encino. Ceremonia obaliła plotkę, według której Kay Gable, wdowa po Clarku, zarzucała Marilyn, że spowodowała śmierć jej męża przez jej ciągłe spóźnienia i kaprysy na planie Skłóconych z życiem. Sam Clark zmarł przed narodzinami dziecka, dwa tygodnie po zakończeniu zdjęć do Skłóconych z życiem. W tym samym roku przeszła operację usunięcia pęcherzyka żółciowego i wyprowadziła się do Kalifornii, gdzie na początku 1962 kupiła dom w Brentwood. W tym samym roku odebrała nagrodę Henrietta Award dla najpopularniejszej aktorki, odsłoniła własną gwiazdę w Hollywood Walk of Fame przy 6778 Hollywood Boulevard oraz rozpoczęła pracę na planie filmu George’a Cukora Something’s Got to Give, na którym partnerował jej Dean Martin i Cyd Charisse. I tym razem nie stawiała się na planie z powodu uzależnienia od używek, dlatego twórcy wysłali ją na urlop, który spędziła w Meksyku, gdzie miała poddać się zabiegowi aborcji, jednak nie ma na to jednoznacznych dowodów. Po powrocie do kraju kontynuowała pracę nad filmem, jednak tym razem uskarżała się na zapalenie zatok przynosowych i wysoką gorączkę. Problemy zdrowotne narastały, a włodarze 20th Century Fox sugerowali, że Monroe udaje schorowaną. 19 maja 1962 zaśpiewała „Happy Birthday” na organizowanym w Madison Square Garden przyjęciu z okazji 45. urodzin Johna F. Kennedy’ego. Peter Lawford zapowiedział ją jako „late Marilyn Monroe”, co odnosiło się do znanej niemal wszystkim niepunktualności aktorki (jest to gra słów; przymiotnik late w języku angielskim oznacza spóźniona, ale także odpowiada polskiemu zwrotowi świętej pamięci). Powróciwszy na plan, wzięła udział w jednej z bardziej kontrowersyjnych scen w owym czasie – pływała nago w basenie. Jej nagie zdjęcia z planu zostały opublikowane na łamach „Playboya” w 1963. W chwili, gdy aktorka znów zachorowała, studio zwolniło ją z pracy 8 czerwca 1962, a następnie pozwało ją do sądu, żądając 500 tys. dolarów odszkodowania za przerwanie produkcji filmu. Monroe stwierdziła, że to Elizabeth Taylor powinna zostać pozwana za straty związane z produkcją Kleopatry, a nie ona. Tego samego dnia reżyser George Cukor oświadczył dziennikarce Heddzie Hoper, że Monroe zostanie usunięta z filmu, a jej kariera jest skończona. W ostateczności Monroe przepracowała 13 z 30 dni zdjęciowych, a film przekroczył budżet o milion dolarów. Studio chciało, by w produkcji Monroe została zastąpiona przez inną aktorkę. Gdy Kim Novak i Shirley MacLaine odrzuciły propozycję, wytwórnia zwróciła się do Lee Remick. Gdy Dean Martin dowiedział się, kto ma zastąpić Monroe, od razu złożył swoją rezygnację, co miało doprowadzić do ostatecznego zawieszenia produkcji. Po odwołaniu filmu członkowie ekipy umieścili wspólne ogłoszenie w magazynie Variety, ironicznie dziękując Marilyn za zwolnienie. Wkrótce jednak studio próbowało porozumieć się z aktorką, ostatecznie rozpoczęło negocjacje nad nowym kontraktem, m.in. dotyczącym produkcji Pięciu mężów pani Lizy. Monroe miała wrócić na plan Something’s Got to Give we wrześniu 1962, pod warunkiem, że zrezygnuje z obecności swojej nauczycielki aktorstwa, Pauli Strasberg, na planie, w zamian za co reżyser George Cukor miał zostać zastąpiony przez Jeana Negulesco, który 9 lat wcześniej kręcił z Monroe komedię Jak poślubić milionera. W ramach odbudowania wizerunku gwiazdy Monroe wzięła udział w sesji dla magazynów „Vogue”, „Life” i „Cosmopolitan”. Ponadto prowadziła rozmowy o realizacji m.in. dwóch musicali oraz filmu o Jean Harlow, w których to miała zagrać główne role. Dziennikarz James Bacon, który spotkał się z Monroe kilka dni przed jej śmiercią, stwierdził w wywiadzie dla „Los Angeles Times”, że aktorka popijała szampana, wódkę i czasami zażywała pewne tabletki. Śmierć i pogrzeb 4 sierpnia 1962 przebywała w swoim domu. Nad ranem rozmawiała przez telefon z przyjaciółmi – Jeanne Carmen i Sidneyem Skolskym, a w ciągu dnia spotkała się z fryzjerką Agnes Flanagan i terapeutą Ralphem Greensonem. Poza tym otrzymała maskotkę przedstawiającą tygryska, co – zdaniem Flanagan – ponoć ją przygnębiło, bo zabawka miała nawiązywać do Roberta Kennedy’ego, z którym to aktorka planowała się spotkać na organizowanym wieczorem przyjęciu. Około godz. 19:00 rozmawiała przez telefon z pasierbem Joe DiMaggio juniorem i dr. Greensonem, którego miała zapytać o opakowanie Nembutalu. Około godz. 20:00 weszła do swojej sypialni, następnie rozmawiała przez telefon z zaprzyjaźnionym producentem odzieży Henrym Rosenfeldem i fryzjerem Sydneyem Guilaroffem oraz Peterem Lawfordem, który dostrzegł niepokojące zachowanie aktorki (bełkotała, a jej głos stawał się coraz słabiej słyszalny), wskazujące na to, że jest pod wpływem jakichś środków. Zaalarmowana o tym fakcie Eunice Murray, gosposia Monroe, stwierdziła, że wszystko jest w porządku. Między godz. 21:30 a godz. 22:00 aktorka rozmawiała przez telefon z José Bolañosem i Jeanne Carmen, której miała poskarżyć się na nocne telefony od nieznajomej kobiety, która miała nakazać jej zerwanie kontaktów z Robertem Kennedym. Około godz. 3:00 Murray się zorientowała, że w zamkniętej sypialni Monroe wciąż świeci się światło, o czym poinformowała Greensona, który po przyjeździe na miejsce rozbił szybę, aby dostać się do sypialni aktorki. W pomieszczeniu znalazł leżącą na łóżku nagą kobietę ze słuchawką telefoniczną w prawej dłoni, po czym stwierdził zgon Monroe. Niektórzy świadkowie twierdzą, że jeszcze przed godz. 3:00 do domu Monroe została wezwana karetka pogotowia, która zabrała ją do szpitala w Santa Monica. Przyczyną zgonu Monroe, według protokołu sekcji zwłok, było „ostre zatrucie barbituranami spowodowane przyjęciem nadmiernej dawki” – toksykolog wykrył we krwi aktorki cztery i pół promila barbituranów (Nembutalu i Woloralu, po których puste opakowania znaleziono w sypialni). Śmierć Monroe uznano za „prawdopodobne samobójstwo”, zwłaszcza że aktorka już wcześniej miała próby samobójcze. Ciało Monroe przeniesiono najpierw do kostnicy Westwood Village, a po kilku godzinach do krypty nr 33 w kostnicy powiatowej w budynku sądu Los Angeles, gdzie zostało sfotografowane przez grupę paparazzi, którzy wtagnęli do budynku. Allan Abbott w książce pt. „Pardon My Hearse” tak opisał ciało zmarłej Monroe: Przypominała najzwyklejszą kobietę, która w dodatku nie dba o siebie. Miała odrosty, jej włosy były krótkie, rzadkie i zmierzwione. Od kilku tygodni musiała nie golić nóg, miała bardzo zaniedbane paznokcie u stóp i dłoni. Wśród rzeczy aktorki znaleziono wkładki, które wkładała w stanik, ponieważ jej naturalne piersi straciły jędrność. Pogrzeb Monroe odbył się 8 sierpnia 1962 o godz. 13:00 na terenie Westwood Memorial Cemetery. Ceremonia miała charakter prywatny, zaproszenie otrzymały na nią zaledwie 24 osoby z najbliższego otoczenia Monroe. Podczas nabożeństwa ciało aktorki leżało w otwartej trumnie – częściowo odsłonięta, była ubrana w zieloną suknię Pucci i zielony szalik, a w jej dłoniach znajdowała się wiązanka różowych róż od Joe DiMaggio, który zorganizował pogrzeb byłej żony. Lee Strasberg odczytał mowę pożegnalną. Monroe w testamencie przekazała wszystkie rzeczy osobiste rodzinie Pauli i Lee Strasbergów, część majątku aktorka zapisała także Normanowi i Heddzie Rostenom. Śmierć Monroe była głównym tematem gazet w USA i na świecie. W Los Angeles odnotowano nawet wzrost liczby samobójstw, a także sprzedaży prasy w omawianym czasie. Gladys, matka Marilyn, dowiedziała się o śmierci córki kilka tygodni po fakcie. Po tej wiadomości miała kilka prób samobójczych, a 1 lipca 1963 uciekła ze szpitala i przeszła kilka mil do kościoła baptystów w Los Angeles, po czym została odwieziona przez policję do sanatorium Rockhaven. Po licznych próbach ucieczki została zwolniona do domu w 1966 i początkowo mieszkała u swojej córki Berniece na Florydzie, po czym przeniosła się do szpitala dla umysłowo chorych na Florydzie. Zmarła 11 marca 1984 w wieku 81 lat w Gainesville na Florydzie. Ojciec Monroe, Charles Stanley Gifford zmarł niespodziewanie w wieku 66 lat, 27 czerwca 1965 roku w mieście Hemet w Stanie Kalifornia. Teorie spiskowe Według biografa Anthony’ego Summersa Monroe w ostatnich miesiącach życia miała poważne problemy psychiczne, poza tym romansowała zarówno z Johnem F. Kennedym, jak i jego bratem, Robertem F. Kennedym, z którymi dyskutowała o sprawach politycznych i społecznych, co niepokoiło ich współpracowników. Gdy romans z Robertem się zakończył, aktorka miała zagrozić mu upublicznieniem ich relacji. Ponoć przypadkowo przedawkowała lekarstwa i umarła w karetce pogotowia w drodze do szpitala w Santa Monica. Robert Kennedy chciał opuścić Los Angeles przed ujawnieniem faktu o zgonie aktorki, wówczas jej ciało miało zostać zawiezione do domu, gdzie upozorowano samobójstwo. Obecność Roberta Kennedy’ego w dzień śmierci aktorki potwierdziły m.in. gosposia Monroe Eunice Murray oraz Deborah Gould, żona Petera Lawforda. Z kolei John Miner opierał swoje ustalenia na rzekomych transkrypcjach taśm, jakie Monroe nagrała krótko przed śmiercią i przekazała doktorowi Greensonowi. Monroe opowiadała o swoich planach na przyszłość, co miało dowodzić tego, że nie chciałaby popełniać samobójstwa, a ponadto opowiadała o swoim życiu seksualnym i o lewatywach, które przyjmowała. Według Minera Monroe została zamordowana przez gosposię, która miała wykonać jej lewatywę z rozpuszczonych pentobarbitalów. Taśm Monroe nigdy nie odnaleziono. Policja, która przybyła do mieszkania Monroe, odnotowała, że Eunice Murray prała pościel, co miałoby wskazywać na zacieranie śladów. Śledczy zajmujący się sprawą Monroe po 30 latach przyznał: Zawsze czułem, że kluczowa była pani Murray, która – jego zdaniem – mogła działać na polecenie Greensona. Przeciwko Murray przemawia także fakt, że w rozmowach z dziennikarzami udzielała sprzecznych informacji w sprawie okoliczności śmierci Monroe. Istnieje również hipoteza, wedle której do śmierci Monroe przez przypadek przyczynili się jej osobiści lekarze: Ralph Greenson i Hyman Engelberg – Greenson miał zaaplikować aktorce lewatywę z wodzianu chloralu, nie wiedząc o tym, że Engelberg zapisał jej Nembutal, co w efekcie mogło spowodować zgon Monroe. Według innych teorii ratownik medyczny, który przyjechał do domu Monroe, twierdził, że widział, jak Greenson wstrzykiwał jej do serca truciznę. Lawford miał dowiedzieć się, dzięki podsłuchom umieszczonym w domu Marilyn, że Greenson też miał z nią romans. Wiadomość o tym złamałaby jego karierę, a na dodatek trafiłby do więzienia za kontakty seksualne ze swoją pacjentką. Dlatego miał motyw. Lawford przekazał te informacje Kennedy’emu, a ten skontaktował się z psychiatrą, informując go, że Marilyn zamierza ujawnić wszystkie związki. Jeszcze inne teorie zakładają morderstwo Monroe dokonane przez mafię, FBI bądź CIA. Spekulacje wokół okoliczności śmierci Monroe wywołują niejasności dostrzeżone w trakcie śledztwa, m.in. brak szklanki i wody, którymi aktorka mogłaby popić śmiertelną dawkę leków, a także brak śladu po pigułkach w organizmie zmarłej oraz niezgodność danych w zgłoszeniu zgonu oraz sprawozdaniu toksykologa. Wizerunek Swój wizerunek w dużej mierze opierała na Jean Harlow, która była jej ulubioną aktorką. Na początku kariery modelingowej przefarbowała włosy z koloru rudego na jasny blond, któremu pozostawała wierna do końca życia. Pod koniec lat 40. przeszła operację usunięcia dwóch plamek na podbródku i guzka z czubka nosa, a także wstawienia silikonowej protezy poniżej dolnych dziąseł. By nadać ustom odpowiednią barwę i kształt, malowała je pięcioma odcieniami szminki. Miała niebieskie oczy. Wymiary jej ciała wynosiły 88-56-88 (w ostatnim roku życia – 93-56-88) oraz mierzyła 164 cm lub 166 cm wzrostu. W chwili śmierci ważyła 53 kg. W 1952 w wywiadzie dla magazynu „Pageant” scharakteryzowała swoją dietę: rano zwykle jadła dwa surowe jajka z mlekiem, po czym przyjmowała witaminy w tabletkach, a na obiad spożywała różne rodzaje mięsa wraz z kilkoma surowymi marchewkami. Była jedną z pierwszych gwiazd filmowych, które publicznie przyznały, że ćwiczą jogę – w 1956 powiedziała w wywiadzie, że ćwiczy codziennie, a jej ulubioną pozycją jest stanie na rękach. Oprócz tego dbała o kondycję, regularnie biegając oraz . By jej chód był seksowniejszy, skracała jeden obcas o kilka milimetrów, dzięki czemu jej pośladki unosiły się i opadały. Miała zwyczaj udzielać wywiadów, a nawet pojawiać się publicznie bez bielizny pod ubraniem. Uważana była za seksbombę, do czego odnosiła się z dystansem, jednocześnie miała dość grania ról opartych wyłącznie na wizerunku seksownej, ale mało bystrej blondynki. Studia filmowe na kanwie popularności aktorki próbowały wykreować własne gwiazdy filmowe, zgodne z emploi Monroe. W 20th Century Studios były to Jayne Mansfield i Sheree North, w Universal Pictures Mamie van Doren, w Columbia Pictures Kim Novak, a w The Rank Organisation Diana Dors. Życie prywatne Jej aktorskimi idolami byli Jean Harlow, Clark Gable i Montgomery Clift. Ceniła malarstwo Francisca Goi. W wolnych chwilach lubiła czytać: miała kolekcję książek obejmującą kilkaset tytułów, poza tym często chodziła do biblioteki i księgarni. Była wielbicielką Abrahama Lincolna. Przyjaźniła się z wieloma intelektualistami, m.in. z pisarzem Trumanem Capotem i dziennikarzem Lesterem Markelem. W połowie lat 50. jej najbliższym przyjacielem był Milton H. Greene, a ich przyjaźń trwała do 1957, kiedy to aktorka zerwała kontakt z fotografem pod wpływem zazdrości swego ówczesnego męża, Arthura Millera. Jej przyjacielem był także Jim Haspiel, który wcześniej był nastoletnim fanem Monroe. By uniknąć bycia rozpoznaną w miejscach publicznych, często posługiwała się fikcyjnymi danymi, m.in. Zelda Zonk, Faye Miller lub Toni Roberts, a także nosiła czarną perukę. Była członkinią Stowarzyszenia Nauki Chrześcijańskiej. Przed ślubem z Arthurem Millerem przeszła na judaizm, w późniejszych wywiadach określała siebie jako „niewierzącą żydówkę”. Należała do Partii Demokratycznej. Przejawiała objawy homofobii i wypowiadała się przeciwko rasizmowi. Miała silnie lewicowe poglądy, przez co objęta została obserwacją FBI. Trzeci mąż Monroe, Arthur Miller, podejrzewany był o związki z Komunistyczną Partią Stanów Zjednoczonych, a sama aktorka spotkała się w Meksyku z Frederickiem V. Fieldem – emigracyjnym działaczem CPUSA. Oprócz tego pozostawała w bliskim kontakcie z prezydentem Indonezji Ahmedem Sukarno, co z kolei wzbudziło ciekawość CIA. Obserwację FBI prowadzono od 1955 do śmierci aktorki. W 1960 poparła Krajowy Komitet na rzecz Rozsądnej Polityki Nuklearnej. Wspierała finansowo organizacje dobroczynne na rzecz dzieci oraz fundacje pomagające sierotom, osobom chorym na reumatyzm i artretyzm, a także dystrofię mięśni. Monroe była stosunkowo nisko opłacaną aktorką. Za udział w Mężczyźni wolą blondynki otrzymała 18 tys. dolarów, a za swój ostatni film Something’s Got to Give 100 tys. dolarów. Zdrowie W połowie lat 40. zdiagnozowano u niej depresję, która miała być wywołana tęsknotą za mężem odbywającym liczne służby wojskowe. W kwietniu 1952 przeszła operację wycięcia wyrostka robaczkowego. Zmagała się z bezsennością i często zażywała barbiturany. Od 1954 nałogowo przyjmowała także inne leki (m.in. pobudzające) oraz narkotyki (np. amfetaminę). Była także uzależniona od alkoholu. Z powodu przedawkowania kilkukrotnie dostała zapaści, toteż potrzebowała interwencji lekarskiej (w tym często płukania żołądka). W 1961 przeszła operację usunięcia woreczka żółciowego (po zabiegu pozostała jej blizna na brzuchu) oraz zdiagnozowano u niej owrzodzenie okrężnicy. Przypuszczano, że miała tendencję do schizofrenii, którą mogła odziedziczyć po matce i babce, bądź do zaburzeń osobowości typu borderline. W 1954 po raz pierwszy odbyła wizytę u psychiatry, w kolejnym roku podjęła leczenie psychiatryczne u dr Margaret Hohenberg, a w drugiej połowie lat 50. odbywała sesje psychoterapeutyczne pod kierunkiem dr Marianne Kris. Od 1961 o zdrowie psychiczne Monroe zaczął dbać dr Ralph Greenson, z którym aktorka spotykała się codziennie, w ostatnich miesiącach jej życia nawet na pięciogodzinnych sesjach terapeutycznych. Na początku 1961 trafiła do Payne Whitney Psychiatric Clinic w Nowym Jorku, gdzie czuła się jak w więzieniu, ponieważ m.in. zamykano jej drzwi od zewnątrz oraz kontrolowano rozmowy telefoniczne. W napisanym w marcu 1961 sześciostronicowym liście do Greensona napisała: Czułam się, jakbym była w więzieniu, choć nie popełniłam żadnego przestępstwa. (...) Wszystko tutaj było pod kluczem. Drzwi miały okna, żeby można było obserwować pacjentów. Monroe nie mogła wykonać telefonu, dlatego rozbiła szybę i z kawałkiem szkła w dłoni powiedziała do obsługi szpitala: Jeśli będziecie mnie traktować jak wariatkę, to będę się tak zachowywać. Jej pobyt w szpitalu zakończyła dopiero interwencja DiMaggio, po czym przez kolejne trzy tygodnie przebywała na oddziale neurologicznym Columbia-Presbyterian Medical Center. Związki uczuciowe Była trzykrotnie w ciąży z Arthurem Millerem, ale każda z nich zakończyła się poronieniem. Zmagała się z endometriozą. Istnieją pogłoski, potwierdzone przez kilka osób z bliskiego otoczenia Monroe, iż aktorka przed 21. rokiem życia urodziła syna, którego jednak została zmuszona oddać do adopcji tuż po porodzie. Niektóre źródła podtrzymują, że Monroe przeszła operację podwiązania jajowodów oraz wielokrotnie poddawała się zabiegom aborcji. Do ukończenia 29. roku życia miała przerwać 13 ciąż. Była związana bądź sypiała (często pozostając w innej relacji uczuciowej) m.in. z reporterem Robertem Slatzerem, fotografem André de Dienesem, agentem Billem Burnside’em, aktorem Tommym Zahnem, dziennikarzem Jamesem Baconem, aktorem Charlesem Chaplinem Jr., aktorem Sydneyem Chaplinem, promotorem Benem Lyonem, dyrektorem muzycznym Columbia Records Fredem Kargerem, producentem odzieży Henrym Rosenfeldem, łowcą talentów Johnnym Hyde’em (ciężko chory namawiał ją na ślub, ale ta notorycznie odmawiała), reżyserem Elią Kazanem, prezesem 20th Century Fox Spyrosem Skurasem, aktorem Nico Minardosem, kostiumologiem Billym Travillą, aktorem Edwardem G. Robinsonem Jr., aktorem Peterem Lawfordem, nauczycielem śpiewu Halem Schaeferem, aktorem Marlonem Brando, fotografem Miltonem Greenem, piosenkarzem i aktorem Yves’em Montandem, , piosenkarzem Frankiem Sinatrą i scenarzystą Jose Bolãnosem. Nie brakuje spekulacji, że była biseksualna. Według pisarza Tony’ego Jerrisa, romansowała z Jane Lawrence, która miała mieć wówczas 16 lat. Prasa spekulowała także, iż pozostała w nieformalnych związkach m.in. z aktorkami: Joan Crawford, Marleną Dietrich, Natashą Lytess (swoją nauczycielką aktorstwa), Barbarą Stanwyck i Elizabeth Taylor. W ostatnich miesiącach życia utrzymywała kontakty seksualne także z prezydentem USA Johnem F. Kennedym oraz jego bratem, prokuratorem generalnym Robertem F. Kennedym. Oficjalnie była trzykrotnie zamężna (z Jamesem Doughertym, Joe DiMaggio i Arthurem Millerem), jednak istnieją spekulacje, że wyszła również za fotografa Roberta Slatzera, a ich małżeństwo – zawarte potajemnie 4 października 1952 w Tijuanie – miało trwać zaledwie trzy dni, po czym zostać unieważnione w obawie aktorki przed reakcją przyjaciół i szefów wytwórni filmowej. Małżeństwo z Jamesem Doughertym Na początku lat 40. Ervin Goddard, opiekun prawny Normy Jeane, został zobligowany przez pracodawcę do wyprowadzki z rodzinnego miasta do Wirginii Zachodniej. Nie chciał jednak zabierać ze sobą przybranej córki, dlatego ta, by uniknąć powrotu do sierocińca, 19 czerwca 1942 poślubiła Jamesa Dougherty’ego, wówczas 21-letniego pracownika zakładu pogrzebowego i fabryki samolotów, którego poznała rok wcześniej w Van Nuys High School. Po ślubie przyjęła dwuczłonowe nazwisko – Mortenson Dougherty. Po podróży poślubnej nad jezioro w Ventura County nowożeńcy przenieśli się do Sherman Oaks. James utrzymywał, że byli w sobie zakochani i nie tworzyli małżeństwa z rozsądku, podczas gdy Marilyn zwierzyła się dziennikarzowi Clarice’owi Evansowi, że traktowała męża jak brata. Jesienią 1943 James dołączył do marynarki handlowej i został przydzielony do nauczania bezpieczeństwa morskiego na Catalina Island, gdzie zamieszkał z żoną. W 1944 został wcielony do armii i ruszył w misję na Pacyfik. W czasie nieobecności Monroe kilkukrotnie zdradziła Dougherty’ego, co tłumaczyła samotnością wywołaną jego częstą nieobecnością, kiedy to odbywał kolejne służby zagraniczne. Jednym z jej kochanków był fotograf André de Dienes. Na przełomie 1945 i 1946 zwróciła się do męża z prośbą o podpisanie dokumentów rozwodowych i, choć ten początkowo odmówił, w końcu zgodził się na rozwód. Koniec małżeństwa pary orzeczono we wrześniu 1946. Małżeństwo z Joe DiMaggio Joe DiMaggio był jednym z najpopularniejszych graczy baseballu w USA. W 1952, zobaczywszy zdjęcie Monroe w gazecie, poprosił swojego znajomego Gusa Zerniala o możliwość spotkania się z aktorką. Spotkali się na początku tegoż roku. Ich związek stał się istotnym tematem dla amerykańskich mediów. Para pobrała się 14 stycznia 1954 w San Francisco, a na miesiąc miodowy udała się do Japonii. Wówczas aktorka została poproszona o przyjazd do Korei, aby wesprzeć na duchu amerykańskich żołnierzy walczących w czasie wojny koreańskiej. Nie spodobało się to DiMaggio, który był zazdrosny o żonę. Chorobliwą zazdrość okazał także na planie Słomianego wdowca podczas kręcenia sceny z podwiewającą suknią Monroe; po zakończeniu zdjęć zrobił żonie awanturę oraz ją pobił. Wkrótce później, 5 września 1954 przedstawiciele aktorki ogłosili złożenie pozwu rozwodowego przez Monroe; jako powód rozpadu małżeństwa podano „konflikt karier”. Monroe podczas rozprawy sądowej oskarżyła DiMaggio o psychiczne znęcanie się i stosowanie przemocy fizycznej. Jeszcze w trakcie trwania małżeństwa ukrywała ślady po pobiciach pod grubą warstwą makijażu. Para uzyskała rozwód 27 października 1954. Mimo rozstania utrzymywali ze sobą kontakt. Po kilku latach wyraźnie zbliżyli się do siebie. DiMaggio przestał pić alkohol i uczęszczał na terapię. W 1961 pomógł jej opuścić szpital psychiatryczny i się nią zaopiekował, a w kolejnych miesiącach sporadycznie ją odwiedzał. Ponoć planowali ponownie się pobrać. DiMaggio zorganizował pogrzeb gwiazdy i przez następne dekady, aż do swojej śmierci, trzy razy w tygodniu wysyłał róże na grób Monroe. Małżeństwo z Arthurem Millerem W 1955 zaczęła spotykać się z poznanym pięć lat wcześniej dramaturgiem Arthurem Millerem, który wówczas rozwodził się z żoną. Aktorką zaczęło interesować się FBI, ponieważ Miller podejrzewany był o przyjazne relacje z komunistami. Choć uważano, że relacja z pisarzem może negatywnie wpłynąć na karierę aktorki, ta kontynuowała znajomość z Millerem, a 29 czerwca 1956 poślubiła go w siedzibie Sądu Okręgowego w White Plains w obecności dwóch świadków i bez udziału fotoreporterów. Dla męża przeszła na judaizm. Nowożeńcy wkrótce wyjechali do Londynu, gdzie Monroe kręciła Księcia i aktoreczkę. Pewnego dnia aktorka przejrzała leżący na stole pamiętnik męża i miała w nim przeczytać, iż Miller „wstydzi się jej przed przyjaciółmi”, a jego „wena jest tłamszona przez nieprzewidywalną sierotę”, co wpłynęło na relacje między małżonkami. Aktorka chciała mieć dzieci, ale dwukrotnie poroniła. Spekuluje się, że to dzięki wstawiennictwu Monroe Miller nie miał większych problemów z House Un-American Activities Committee. Ze względu m.in. na niestabilną psychikę Monroe para wyraźnie oddaliła się od siebie, a aktorka uwikłała się w romans z Yves’em Montandem, z którym zagrała w filmie Pokochajmy się. Miller specjalnie dla żony napisał scenariusz do Skłóconych z życiem, jednak nie przyczyniło się to do poprawy stosunków małżeńskich. W listopadzie 1960 ogłosili rozpad małżeństwa, a w styczniu 1961 w El Paso wzięli rozwód z powodu „niezgodności charakterów”. Filmografia Pomimo stosunkowo krótkiej kariery filmowej, w czasie której wielokrotnie grała role epizodyczne, jej filmy przyniosły dochód ponad 200 mln dolarów. Dwa z jej filmów: Asfaltowa dżungla i Pół żartem, pół serio zostały wpisane do National Film Registry. Filmy fabularne 1947: Szokująca panna Pilgrim (The Shocking Miss Pilgrim) jako operatorka telefonu (niewymieniona w czołówce) 1947: Dangerous Years jako Evie, kelnerka w Gopher Hole 1948: You Were Meant for Me (niewymieniona w czołówce) 1948: Scudda-Hoo! Scudda-Hay! jako dziewczyna w kajaku (niewymieniona w czołówce) 1948: Green Grass of Wyoming jako Epizod ze Square Dance (niewymieniona w czołówce) 1948: Dziewczęta z chóru (Ladies of the Chorus) jako Peggy Martin 1949: Szczęśliwa miłość (Love Happy) jako klientka 1950: Błyskawica (The Fireball) jako Polly 1950: Podróż do Tomahawk (A Ticket to Tomahawk) jako Clara (niewymieniona w czołówce) 1950: Right Cross jako Dusky Ledoux (niewymieniona w czołówce) 1950: Asfaltowa dżungla (The Asphalt Jungle) jako Angela Phinlay 1950: Wszystko o Ewie (All About Eve) jako panna Claudia Casswell 1951: Opowieść z rodzinnych stron (Home Town Story) jako Iris Martin 1951: As Young as You Feel jako Harriet 1951: Pamiętniki Don Giovanniego (Love Nest) jako Roberta ‘Bobbie’ Stevens 1951: Pobierzmy się (Let’s Make It Legal) jako Joyce 1952: Proszę nie pukać (Don’t Bother to Knock) jako Nell Forbes 1952: O. Henry przy pełnej widowni (Full House) jako prostytutka (fragment „The Cop and the Anthem”) 1952: Uprzejmie informujemy, że nie są państwo małżeństwem (We’re Not Married!) jako Annabel Jones Norris 1952: Na krawędzi (Clash by Night) jako Peggy 1952: Małpia kuracja (Monkey Business) jako panna Lois Laurel 1953: Niagara jako Rose Loomis 1953: Mężczyźni wolą blondynki (Gentlemen Prefer Blondes) jako Lorelei Lee 1953: Jak poślubić milionera (How to Marry a Millionaire) jako Pola Debevoise 1954: Nie ma jak show (There’s No Business Like Show Business) jako Vicky 1954: Rzeka bez powrotu (River of No Return) jako Kay Weston 1955: Słomiany wdowiec (The Seven Year Itch) jako dziewczyna 1956: Przystanek autobusowy (Bus Stop) jako Cherie 1957: Książę i aktoreczka (The Prince and the Showgirl) jako Elsie Marina 1959: Pół żartem, pół serio (Some Like It Hot) jako Sugar Kane Kowalczyk 1960: Pokochajmy się (Let’s Make Love) jako Amanda Dell 1961: Skłóceni z życiem (The Misfits) jako Roslyn Taber 1962: Something’s Got to Give jako Ellen Wagstaff Arden Producent wykonawczy 1957: Książę i aktoreczka (The Prince and the Showgirl) Nagrody i nominacje Złote Globy 1957 – nominacja: najlepsza aktorka w filmie komediowym lub musicalu – Przystanek autobusowy 1960 – najlepsza aktorka w filmie komediowym lub musicalu – Pół żartem, pół serio Henrietta Award 1954 – ulubiona aktorka filmowa na świecie 1962 – ulubiona aktorka filmowa na świecie Nagrody BAFTA 1956 – nominacja: najlepsza aktorka zagraniczna – Słomiany wdowiec 1958 – nominacja: najlepsza aktorka zagraniczna – Książę i aktoreczka David di Donatello 1958 – Złoty Talerz – Książę i aktoreczka Miejsce w kulturze popularnej Monroe uważana jest za ikonę pin-upu, symbol seksu i kobiecości. W 2009 została uznana przez TV Guide Network za najseksowniejszą kobietę wszech czasów. Również magazyn „People” wyróżnił ją w ten sposób. Według Gaila Levina była najczęściej fotografowaną osobą w XX w., a Smithsonian Institution zaliczył ją do grona najbardziej znaczących Amerykanów w XX w. Zdaniem Glorii Stein Monroe pozostaje symbolem feminizmu ze względu na swoje osobiste doświadczenia, w tym molestowanie seksualne czy choroby psychiczne. Znalazła się na liście „Forbesa” wśród najlepiej zarabiających zmarłych gwiazd, z wynikiem 17 mln dolarów w 2015. Wpłynęła na wielu artystów, m.in. Andy’ego Warhola, który po śmierci Monroe stworzył serię jej portretów, które dzisiaj są uznawane za jedne z najważniejszych dzieł powojennej sztuki; prace znajdują się m.in. w Museum of Modern Art. Postać Monroe była także przedmiotem setek książek, wielu filmów, oper czy piosenek. Tytuły prac, w których jest obiektem badań, obejmują m.in. „Maski i semiotykę tożsamości” czy „Amerykańską Monroe, upolitycznienie ciała”. Jedna z książek analizuje wpływ jej rzekomego samobójstwa na autodestrukcyjne tendencje wśród amerykańskiej młodzieży. Skomplikowane życie Monroe stało się tematem dyskusji nad środkami masowego przekazu, sławą i konsumpcjonizmem. Wizerunek Monroe związany był z kampaniami reklamowymi i produktami firm, takich jak m.in. FIAT, Max Factor, Chanel, Procter&Gamble czy Mercedes-Benz. W 2010 prawa do wizerunku aktorki wykupiła za 25 mln dolarów firma Authentic Brand Group, która m.in. sprzedaje linię odzieży w Macy’s oraz bieliznę pod marką Monroe. Uważana jest za protoplastę współczesnych celebrytek w typie Paris Hilton i Kim Kardashian. Styl Monroe pod różnymi postaciami wielokrotnie był powielany i prezentowany m.in. przez: Madonnę, Beyoncé, Cindy Crawford, Christinę Aguilerę, Jennifer Lopez, Britney Spears i Gwen Stefani. Charakteryzując wieloaspektowy fenomen Monroe, biografka Lois Banner podkreśliła, że każde pokolenie, nawet każda jednostka może stworzyć własną Monroe wedle własnych potrzeb, w zależności od kontekstu. Sceniczny wizerunek Monroe sprawiał, że stała się obiektem pożądania wielu mężczyzn. Odgrywała zwykle role sekretarek, chórzystek, modelek i była postrzegana jako „idealna towarzyszka do zabaw”. Przeszła do historii kina jako aktorka wcielająca się w rolę stereotypowych, ale niezbyt błyskotliwych blondynek, a dziecięcy głos oraz uwodzicielski sposób poruszania się były nieodłącznymi elementami jej filmowego wizerunku. Sarah Churchwell, znawczyni tematu, tak opisywała Monroe: Sama Monroe z dystansem podchodziła do etykiety „seksbomby”, w wywiadzie dla czasopisma „Life” z 1962 powiedziała: Fenomen aktorki tak tłumaczyła pisarka Francine Prose: Krytycy filmowi nie są zgodni w kwestii oceny aktorstwa Monroe. Pauline Kael stwierdziła, że Monroe „robiła to, na co innym nie pozwalał dobry smak”, a Peter Bradshaw doceniał jej talent komediowy. Lee Strasberg o aktorstwie Monroe wypowiedział się w ten sposób: Pracowałem z setkami aktorów i aktorek, ale tylko dwoje wybija się ponad innych: Marlon Brando i Marilyn Monroe. Upamiętnienie Piosenki 1952 – „Marilyn” Raya Anthony’ego 1987 – „Candle in the Wind” Eltona Johna 1988 – „Marilyn et John” Vanessy Paradis 1989 – „Krew Marilyn Monroe” zespołu Róże Europy 1991 – „The Wind Cries (Who Killed Norma Jean)” zespołu Blue System 1996 – „Z twarzą Marilyn Monroe” zespołu Myslovitz 2010 – „Dance in the Dark” Lady Gagi 2012 – „Marilyn Monroe” Nicki Minaj 2012 – „Love Without Tragedy / Mother Mary” Rihanny 2012 – „Marilyn Monroe” Bryana Ferry’ego 2012 – „Marilyn Monroe (Puppy Love)” i „Body Electric” Lany Del Rey 2014 – „Marilyn Monroe” Pharrella Williamsa 2017 – „Marilyn Monroe” Sevdalizy Filmy 1958 – The Goddess 1960 – Garsoniera 1962 – Przylądek strachu 1964 – film dokumentalny The Legend of Marilyn Monroe 1976 – Goodbye, Norma Jean 1980 – Marilyn: The Untold Story 1982 – Grease 2 1991 – Marilyn i ja – film inspirowany relacją Marilyn Monroe i Roberta Slatzera 1994 – Pulp Fiction 1996 – Norma Jean & Marilyn – film biograficzny o życiu Monroe 2008 – film dokumentalny Marilyn – ostatnie seanse 2003 – Bruce Wszechmogący 2004 – Shrek 2 2004 – Człowiek w ogniu 2011 – Blonde 2011 – Mój tydzień z Marilyn – film biograficzny opowiadający o relacji Marilyn Monroe i Colina Clarka podczas prac nad filmem Książę i aktoreczka 2013 – Tropico 2015 – The Secret Life of Marilyn Monroe 2022 – Blondynka Inne 1984 – teledysk do piosenki „Material Girl” Madonny 1988 – gwiazda „Corona Borealis” RA 16h Om 5s 30 53' 1989 – album Krew Marilyn Monroe zespołu Róże Europy 2009 – spektakl Krystiana Lupy Persona. Marilyn w Teatrze Dramatycznym m.st. Warszawy 2011 – pomnik „Forever Marilyn” autorstwa Sewarda Johnsona 2012 – budynek Absolute World w Kanadzie potocznie nazywany jest „wieżami Monroe” 2012 – teledysk do piosenki „National Anthem” Lany Del Rey 2022 – teledysk do piosenki „Nxde” południowokoreańskiego girlsbandu (G)I-DLE Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Marilyn Monroe styl, artykuł homesugar.pl Amerykańskie aktorki filmowe Amerykańskie wokalistki Amerykańskie modelki Modelki Playboya Laureatki Złotego Globu dla najlepszej aktorki w filmie komediowym lub musicalu Aktorki związane z Los Angeles Piosenkarze związani z Los Angeles Ludzie urodzeni w Los Angeles Pochowani w Kalifornii Urodzeni w 1926 Zmarli w 1962 Zmarli z powodu narkotyków